T. C. ANKARA NiYERS TESi FEN FAKLTESI YAY NLAR!

No : 135

ATATRK'N 100. DO UM YILINA ARMAAN

TEMEL ELEKTR K MHEND SL i

o.--C121Mo

T. C. ANKARA 11NivErts/TEst FEN FAKVITESI YAYINLARI No :13

Yazaular A. E. FITZGERALD, S. D.
Vico Preicie2.1t Art A ademie Affai?.s

DAM; E. HIGGIN130THAlk 5.
aari CtLief .T."3.te Electrical Enwheering SeoLo rt Coest Guaza Aeuderey taited

M.

rtewa ef the Faculty YrztLeastern University

/ -

ARVIN GRABRI., St. D.

A.sockite Projess: r of Eleetrieal Engitteertllg "No.rthelstern tnivers -Irty

Redaksiyon DR. KERIM KIYMA evirenler DR. D. MEHMET ZENGN DR. KERLM KTY14/A DR. llusEm YUKSEL DR. NECMI SERIN evirdii Blmler 1, 4, 13, 15, 16, Ekler 2, 6, 17 3, 7, 8 5, 9, 10, 11, 12, 14

Al .

Fen :Fakltesi

A -NKATZA UN VERSITES B,"

- 1982

BOLI:3-1 l E LTR KSEL, GGELER VE DPT. E Enerj 2 Elektrik "Yals: ,,,,, ............ . lektrik Sd e .. .... .... . ...... otv.s$"r'.3.-e.1 F2.7';71 1- 5 Elektssiksei C... ve Enerji 1- 6 f e trik Kay.-....tak-luti le Devi..... _ 1-- 7 Dire.-s: O -Yo.sas 1-C's a
J ') . .

..... ..

. .... ........ .... 35

Ts'nel Devrc

.......

Jird,EN

L r: . .. . ....... . ... . -

'Temel YaSCitanTI I3 r

2 K,4yn:!...k. G .z-teerimi 3 DiT4Tym2- 4 tirui...k-Akzu 2-, 5 B..a.Ls:s...snla Dev.r.elerd 2-- f> 'Devs-e Tnais -2,- cm.scesi BilemeIkes..1 s Tens.stsuu

,.,

. . ...... ....

.. . .

; .......
51

Z nek Denk

30 Sis
Devre Tepkilere in zeib i ',, Tepki.. . arns.ii..9.k Dzets.eklerin Doaei 1'el.k4 3- 4 Zorlaurn Tepki '. ..-? 5 .1.3agan.l Xsgullan 6 Tam Tepki` 89 92 -' 104 19 113 :i: 19 127 127 731 134 ........ . . ... ... . 137

Pr4lem!cr
CSTEL TrYARTM VE DNt ,l'efe - 1 /....yat nilarin Cs.t.a Fonk.siyonlarla Gsterilmesi 2 Tek-oe Tepkileri 4- 3 'es-tel 1.:;,sannila Z ,Jrlattnia Tepki . . ...... 4- 4 Siultse.1 X7)arxala Zorla... .--mq. Tepki .. : .

....... ... . ..

tv IINDEKILER Sayfa' 4- 5 Dnm Devre 4- 6 Giri Impedani ve Edmit,-:Mst 4- 7 Dnm Dereler Kullanarak zndeme 4- 8 DeVre Fozksiyollarmn Genel Deerlendirilmesi Problemler BOLUM 5. KARARLI DUREIVILTJ LA. DETRUERI
- 5-

144 143 151 156 160 167 167 173 1 78 181 185 137 193 195 199 209 209 212 219 222 2-26 232 237 242' 244 9 51 251 252 257 259 261 265 278 285 289 295 296 301

1 Periyodik Fonkiyonlara Giri 3- 2 KOK, ya da Etkin, Akim ve Gerilim 5- 3 EvTeli Yektz Yntemi .5- 4 Devre Iudirg.enmeii 5- 5 11rnek ve Dn:t-Noktas Yntemleri 5- 6 Th'evenin Tere mi 5- 7 C ve Reakrif G 3- '5 MaksitTrant G Ko ullar 5- 9 Volt-Amper Yr_,Tterai Proldent 7

BLM 6 DALA KAIIMMIK 1.714101ALARA KAR I DEVRETEFERI 6- 1 Yaln - Devreler, Frekans Tepkisi 6- 2 Rezcinons 'Olaylar/ 5- 3 Fourier Serisi 4 Perlyndik 5- 5 'Oasernak. Fonksiyonlan 6- 6 'Uyarm olarak Kullanlan Atteular 7 Itme E-mksiy,n:u 6- 8Meyil Forlklyonlara

Tepkisi

Pr3blemer '
ROLI.:31 7 ELEKTRONIK AYGITLARPiFIZIKSEL TEMELLERI

7-- 1 Elek.truniin Yaps 7- 2 Elektrorlk Aygtlar 7- 3 Yart-lietkenler 4 Yilk-Akt SiireIeri 7- 3 Eklem Diyodlar :7- 6 Diyod Devrelerinin Grafiksel zmlenmesi 7- '7 Eklem Transistrlerin .Belirtgenleri 7- 8 Eklem Transistrlerin On Beb-lemesi ve Grafikeri zmlenmesi 7- 9 Alan-Etkili Tran istrlerin .Belirtgenleri 7-10 ,:klar-Etkili Tranistrlerin On Resleum.esi ve Grafiksel zmlenmesi ...... 7-11 Silisyum-Denetimli Do rultuenlar 7-12 Toplu (Inte,gre) Devreler

Problm.nler

akiLCM 8

DEVRE MODELLERI VE YNTEYILERt .

311 311 315

3- 1 Eklem Diyodun E deer Devreleri 8- 2 Alak-Frekanslarda Ortak-Yey ell E deer Devreler

IINDEKILER V

8- 3 Yksek Frekar slarda Transist'4 :510de1leri 8-- 4 Alan-Etkili Transistrler n E deer Devreler 5- 5 Drt-1. 7iu Devreler 8-- 6 Bode e flceleri " 8- 7 Asinatotik Bode r,lgeleri 8-- 8 Aygt Deikenieriain Belirlenmesi Problemler 13IirLtS 9 TEK ICATL1 ELEKTRONIK DEVRELER 9-- 1 Or.trdc-Yayml Kat 9-- 2 Yan-Geltsiz Direnli Katlar 9- 3 Ortak-Kayna.k-h V'nkseltee Kat 9- 4 Ya:,ret-luh ve Kaynak-kl Ykseiteier 9- 5 Onbeslerpe Ka.rarl hirs Probfernier ROLV141 10 OK KA.TLI -11."KSELTE DEVRELERI 14- 1 Pe Pee-Bal Transist4r1h-YUselte Katlar 10- 2 Pe Pee Bal Ykselte Katlar nn Frekans Tepkisi 10- 3 Pe Pee Ban AET Katlar 10- 4 erit--GenilIini Artnna Yntemleri 10- 5 Fark Yiikseltaei 10- 6 l lemsel Yhkse:teier 10- 7 Ykselteierin Beihtamleri ve Cssterimieri 30- 8 Aktarm Fonirsiyonlan ve Blok izgeleri f.0- 9 Ge GeriDelemeh YtikeelteIerin Bari Genel 5zeli.ilderi 10-10 Sekin Geri Baslem.,31i-Yhiseltee Frzenieni leri 10-11 Geri Beslemell YilkselteIerde Kararl lk ProM.?rnler

Sayfa -319 324 328 341 343 3 352 361 361 274 378 393 389 397 465 40.5 413 424 453 437 441 .. 414 448 .. ...4.51 455 461 467

BLM 11 FREKANS VRET511, SEIMI VE EVIRI311

Il- 1 Frekans Blgesinde aret i lenmesi 11- 2 Sinilsel Titre kenier. 11- 3 BC-.4.yarIanabilir Sainumlar 11- 4 LC-Ayarla.nabilir Sa1r e0a il- 5 Frekans Seici Yk elteier 11-- 6 Ayarlanabilen Ykselteier 11- 7 Geri Bt-dm:acil YkselteIerin Kullan lmas ile Frekans Seimi 11-8 Modillasyon ve Aiglana 11-9 (Benzetme) Bilgisayar Devreleri Problemler 134LUM 12 TIM DEVRELERI VE SAYSAL DEVRELER 12-1 Zaman Blgesinde aret I lenmesi 12-2 Diyoclin Dalga-biimieme Devreleri 12-3 Transistrl AET "Yal n Analtarlart 12-4 ok Titreakenler

4?'(
477 479 430 484. 489 490 494 499 503 505 511 511 514 517 523

VI iNDE I ILEi.
Sayfa 12-5 An thtarlama-Raz zgn Davram ;lar 12-6 Tarama Devreleri 12-7 IME Sitem. 12-8 Mantk Geitleri. 12-9 ikili Aritnetik Devreleri Pro31. -ender RLV111 15 31.4..MTK DEVRELER; TRANSFORM.ATRLER VE 13-1 Blar Elektrik kIn.ma.uan Maa- .es:k 2-2 Mag-netik DeVre Xavrazglar .13-3 Mikna.tslanna Erilexi 23-4 ?-lag-ra.etik:315-tialeletin 13-5 Kullan5.11 Mturretik. Deva.eler 13-6 D.a i l^st>z Magnetik De rrele., Ozirtdiilttau:a 13-7 Magnealk 0:5raer7. 01'.aturnien 13-.8 3..a. tr-yaranala Matmetik Devreler 13-9 i.steratis ve Girdap knu Kayrokar 13-10 Tra.usformatriere 7iris 13-11 ideal Traneformatrier. 13-12 Tra.usformaKiriin bir 'pay-re hip:si Olarak Kullan m 13-13 Xtaun TrandornaPt6rleri 13-14 (i-Eve Ger imi, Alum ve Gi1, e11 13-15 T--ve Bekit Devrelor 13-16 D.....zigelenmi 1...re-Evar/i Devreleein 74 Zs17.4Z43..UCSi Tek-Eat lageler" Problernkr ................ , Bit1L.C.61 14- ELEKT1113-i/DElK.kiK D- 3N1:: ..... 14-1 Temel licele 14-2 Gerilim tretimi 14-3 Elektromagaetik 11-0nme Mornenti 14-4 Ma.,,9aetik A.laulartn Etkileimi 14-.5. Alternatif Ak m -Crete ,41eri 14-6 D.a Makinelerinde Komutat:5rtin 14-7' Do ru Akm treteleri 14-B Elektrik Mourrlan 34-9 Kayrplag ve Verim 14-10 Makinelerin tyaularana.Dururnlara 14-11 3..lakinVerileri 53:: 533 535 535 547 531

C-EvRELI DEN' LER . 539

559 3E1

5:34
5ti5 57l! 578 580 382 383 593. 590 507 ,. ,87 7, t; 517

Problemler
B1/1.31 15 DO RU-AK :M MAKINELERI 15-1 Elektrik-i3evre Gtarilrlinaleri 15-2 Magnetik-Devre G1lrilnmleri 15-3 1S7retecin Davran 15-4 Motorun Davran 15-5 Motor Eleman Denetimi

619 624 526 631 634 538 640 644 647 619 653 659 659 663 666 670

675

ilND ..ICILER VII

I3--6 Geici ve Dinamik Tepkiler Fank.iyoulari ve Frekan.,-. Tepkisi

Pr.961errilur

678 682 . 685

ALTEB.NATtE A.KLM MAKNELE_ Dnem Maiinetikt 1atk2

16 - 2. Indii,ksiyon-Moterznan. Davsa.mo

16-3 Incli'lk-51;,'er.,..-Metoljarma. 15.-4 Ezainar-,11. IJ-eteein 15-5 5.zairmnil .=.2te-matif Akan

16-3 1.,:. ,2sir3

691 695 697

........ . ... ,,,,,, , ...... .... .............. ... . .... .... LT:t, Denetimi ... . . , . ..... ..... .... .... , . . ..... , ... Motoan

Bb?-Cm

Elbi. DIZE ,<pi:1-ERI'+ -E

AYGITLARI d E Ge, ILENMESI ,.. - ...... ........ , , .......... _ . .. .......... ............. .... . . ....... .. , ..... ..... . ... - .
724 726

71-1 Yan3ri1 a. 17-2 Yahu Olarak-Dearaiti:ic. ,:.4.a..-3.7.1 ...... , --3 Ten4 17-4 (ialisurma"D117.errekleri '1";eri 13esie.=331.i Denetim 111;2enekierine Si-iallaa ,t.brma 17--6 Dilzelek. ouil:der.. 1.=enetim . 1.7-7 17 -8 ..... .. MAL CE,31R1 TEKIS-K

.73 732 "34 736

75,1
7 63

.... ,

. .

...

773

........

77'9 732.

PROBLEM,I,E,RN SON14.T.,A.RI
DZN

, , .... .. ....

.......... . . ....... . ..

NSZ
Daha nceki bask da oldu u gibi, kitabn bu basksnda da lisans dzeyinde bulunan ikinci, nc ya da drdnc s nf mhendislik rencilerininz renimi iin gereksinen elektrik mhend;sli bm'n temel kavramlar nn bir cilt iinde verilmesi amalarm tr. Bu amaca ula abilmek iin bugnn ye varrum teknolojik gereksinimine yan t verebilecek biimde kitabn byk bir ke.4!:, ini, yeniden dzeleyip yazdk ve ayrca kmsenemeyecek lde yeni konular ekledik. Konularn seimi kitab kullanacak retim .yesi iin oldu u kadar yazarlar iin de nem ta rna.ktaydr. Bu bakmdan u drt adan hareket etmeyi ye tuttuk: Uygulamalar anlaml klabilmek iin temel fiziksel kavramlar ve devre kuram yasalar n , katMal elektroni ini, elektromekaniksel enerji dniimilnii, srekli ve saysal denetimi yeterli betimleme ye .zil clerne yaparak vermek, 2. Okuy-ucunun konu ile ilgili zel ka.ynaklaz aniamasn kolaylatracak biimde her konudaki incelemeleri Yeterince derinle tirrnek. 3. Okuyucuya, en zamdan kayramsal olarak,. mant k "geit:erini ve i lemsel ykselteieri ieren toplu devrelerin, g yanilerkenlerinin, say sal denetimin, v.b. olanakh kld ilgin a da tekniklere alitrmak. . 4. Zaman yetersizli i olduunda ya da nemli grlmedi i durumlarda sreklili i etkilemeksizin baz bE,lilm ya da kesimleri atla.yabileeek biimde konularn dzendenis,ine esneklik kazand rmak. Kitab kullanan baz kiiler elektronik devreleri incelerken kararl durum d.a. ve a.a. kuramlarma daha ok nem vermek istey -eceklerdir. Bu nedenle bu ki iler, 3, blm tmyle atiayabilir, 4. blmden Kes. 4-1 den 4 e kadarki ksunlan olabilir ve 5. blmdeki kesimlere geebilirler. 2. blfimdeki baz ayrnt larm (devre indirgeme yntemleri gibi) kullarold i ayrntl zmlemelezin elektronikle ilgili, blmler& atlamin as istenirse, o zaman 2. bliindeki bu ayrntlar da geebilirler.

X NSZ Kitabn makinelerle il ili ksmlar elektronikle ilgili k s rndan'nce de ele Pl nabilir. Bu ks-ii-1)am giri blmleri (elektronik iin Blm 7 ve 8, rnakh eler iin. Blm 13 ve 14) ilgili konular n fiziksel ynlerini toplu ve anlaml bir biimde vermektedir. Bu - blmler, teknik anuaUra uygun olarak daha sonra gelen ve ay-rintl olarak ele al nan blmlerle deste.klenebilir. 17. blmde denetim konusu ele al mno.; ve bu amala daha nce verilen kavramlarn byk bir o unluu birletirilmitir. Bu durumda bir retim yesinin, kitab bir ya da iki saat gzden geir- rnesiyle farkl uzunlukta, ierik-te ve srada e itli pro ramiar zrlayabile-eei. kan sndayz. o retieiler olarak biz, zellikle baz konularda geli tirme -ya da genisletme yaparak ner eyi.'grenebibr e yetene&de olanlara imrem Kitabn basks yasuld rridan bu yana 30 yl iinde elektrik rallhendis.lii retimi ile ilgili pek ok konferansta, dilzenleami ve diizenlenmemi to.rtmalarcla bulanduk. Bunlarn hepsi u ya da bu. biimde bu. baskr etkiledi. (.5zellikte nceki bask lar okutan pek ok pretim yesine de erli uyarlar ve nezilerindea --tr te ekkr etmek isteriz. E. Fitzgerald D. E. 11;ggiabo+ham A. Grabel

EViRININ siizO
Elektriin gnlk -ya amda kullanlmaya balamasdan bu yana nemi gittike artm ve imar:larn onsuz yaparaayaca bir devreye girilmitir. Elektrik, fizikte daha da nemli yer tut naktadur. Elektrikli ayg tlar fizikinin duyu organlar durumundad r. Bir fiziki o u zama elektrikli aygtlarn verdii .sorulara dayanarak amac na ular. almalarda gvenilir bir sonu elde etrnek "-etme e bal oldu-u kadar k;".11an lan aygtlarn ile'-i zelliklerine de ba ldr. Deneyei bu ayg tlar' tanmak i leyilerini, zelliklerini renmek ve ge-..ekti inde istenilen de iikleri yapmak zorundadr. 1,7 r:mbv -m eal sir duruma etirebilmelidir atenilen bir edektriksel , rencilerimizin okulu bitirdikten sonra kar laeaklar bn tr glkleri veiaelailr.neleri iin e itimleri srasnda temel elektrik bilgilerini almalar gerekir rencilerin byk eo nnlu ueunval-..atel dil bilmemeleri ve bu konularda yeteri kadar Trke vavm olr.na nas elektrik bil eileriniu s n.eel kalmasna neden owutur Bn k-its.bm Trkeye evirisiyle hissedilen glkle -rin dereee giderileeei d-linillmatr. A.C. Fen Fakltesi Fizik Blm:.Mde 2 s7 -3'r rencileri iin ders kitab olarak li-uflanlmaktader. Bu yapt n, dier fen ve mhendislik fa.klteleriude ve yksek okullarda okutulabilece i ve yararl olaca karasanda.y z. Henz Trke tek:aik terimlerin tam olu nianu olmas yznden elektrik terimlerinin bir kis n daha nre lenliandageldi i gibi aktardnu, yanl arila ilmalara neden olmayaca dnlen szeuklerin Trke kar b Mart kuiLlnutr Kitab n Trkeye evrilmesi fikrinin olu masnda tinderik eden ve karla lan glklerin yenilmesinde yard mc olan Saym Prof. Dr. Rauf Nastholu'ra ve Sayn Do. Dr. Fevzi Kksal'a te ekkr etmeyi bor biliriz. Zengin, K. K vina, H. Yksel, N. Serin

1. Blm

EINTRiKSEI:9

VE DEVRELER

Elektrik Mbendislir2:i temel olarak: elektre iin ve elektronik 4yg,llarm, enerji dn m elektrev an;k`iln -am aygillarnn, dnetins, lygtlarmn ye dilzel eklern:n de:-re kuram ile Igilenac. u bnliimde numithendi;-4lik dal iin gerekli temel karn gaii tinltesi -Ve temel terimlerin tan m. lannas ele .alnaeaktn:. Okuyucu, bu kavram ve terimlerin ob ile kar ila rt , olabilir. Bu bak mdan bu blm, kizyl eularn ou iin, kitabn geri kalan smnn genel grnimiinii. yanstan yahu bir gzden geirme olacaktr. 1-1 ENERJI VE ENERJI iLETM Elekt-rik -mhendis ligi temel olarak amaca uygun gelecek bilinde, yerinde ' yete.rli giktc enerji vererek, bu enerjiyi i e cli3 filtrmekle ilgilenir. B12 ilemin nemi gnlk konu mada 'kullanlan i; enerji ye g terirrlerinin. nlnesile anle labilir. Bununla birlikte mhendislikte temel olan bu terimier ok I.neelikle ve nitel anlaullarla d nlmelidir. Bir eisim d.irengen bir kuvvete kar hareket ettirilebi zaman i yaplar. rne in, bir a n-lk yer ekinaine kar yukarya kaldrld u da ya da bir cisim eylemsizlik kuvvetine kar harekete zorlandu da i yaplm olur. Nice] olarak yap lan i , uygulanan kuvvetle bu kuvvetin yer deffi tirmesinin carpurandan bulunur. Bylece,

kuvvet x uzaklk

(1-.1)

Metr e-kilogram-saniye (NIKS) birim sisteminde; i birimi joule (ksaca J) dir. Joule, 1 Newton'luk (0,225 1b) bir kuvvet bir metrelik bir yer de iim boyunca etki etti i zaman yaplan i olarak tan tulanr. togiliz i birimi foot-pound dur, (1 J = 1 N-m ------- 0,738 ft-lb) 1.
Genel olarak bu kitapta, birimler say sal deerleri izledi i zaman losalt ln; , " olarak verilir; ak.5i halde uzun yertnr., altraalarm bit listwi ek-B'de de verilmektedir,

2 ELEKTRIXSEL ELER VE DEVRELER

Ener ji i yapabilme yeten.e idir; i in dier bir tan m e.nerjiin iletimi olarak verilir. Mekanik enerji de i -birimleri ile llr. Bir a rln kaldnbilas, kiilerin ya da baz kaldnc aygtlann enerji harcamas ile olur. te yandan bu a rlk potansiyel. enerji kazanr. Yani yeryznden -yukarya . :4.i kaldrlm Idu iin i yapabilirdortndadir. Bn a rlk bir makara -ye da diisnesin.e -. izin verildi in.de . -r -yardm ile di.e bir a41r11.6.1 kald* yerde duran bir kazk zerine d erse enerjisini kaza ileterek yere akl rnasna neden olur. D meye balad - andaki potansiyel enerji, yere ula t

'filaeaktrr. Bu cin-n-Ada cisim 'hareketli , aldnclan i ya:,-,,,a3-.Fihne yeteze i_ de lz.caktr aynen. varatadi i ne de -A-ck ede il.dili tm 1).ZZ c?:-.e,,fiyiindze:lel:lere nyglAlanabi..k-rz genel -2lkeye t.ele ;-:neak Enerji; s, k ya da ses biimine dt'iniltliiiiehilir.:, koni=mm va da hareketin r.A..-kanik enerjisi -olabilir; bir ya-A ,da -ya da 'bir_ pilde, depo edilebilir; .rna. dde faJa s-;ncrii varanlinaz va, da o'k. edilme7, YirTninci enerjinin Lirbirine en ust reiatiyi.ik olna.yk:n olaylar iin bu yasan n kniliAnilni.:Fsnn eki etmeyen bir veniliktir, tl- urn.-.- Y,,Lar-,:. i yap-Aa alz.3.A.-?dan , dnir NI:Kg -watt, bir hnin: Nr joide". (j zad clarak, <,harse o o'i.arak ngiliz birimierinck t'So saniye l hp 746 \Vi 5ir. Bylece tannn-ida:A ; t sreise t sresi iinde xm.alinna , siude vap an ir. harcanan ya da t .r:nan g.,
da enerji iletira hAzndan sz ediilr. bAA.I.L;w:

P=

(1-2)

olur. Bu tamiri, bir gezintide alman yolu, r_u. yolu almak iin geen sreye bb1:?..,rek buldu urcuz ortalama lz, tan -=a benzer, Bir araban n hiz-leriiiu anl k okunn i ile ilgilendi imiz ihi ani g ile de ilgileniriz. Ani g tan m , , dTV dt biiminde vaz]labilir. burada kk p harfi ani bir neeliji gsterir ve de iin yaplma bizim matematiksel Mr gsterintlir. ii-3)

dW dt

G ile enerji aras ndaki b-a lik nedeniyle o u kez enerjinin wau- scniye ya da kiimcatt-saat -G000 x 36O 3,6 x1'06 wattaniye) brmler le

1.-2 ELEKTRIK YK ' 3 ifade edildiini gr ::.o.:,- ?:, Bir watt-sesziye phesiz bir jmle ile ayn dr; nk -watt-iani --e, gc ,..qhit ehir attolan bir dzeneffin bir sani>-e de ilettii erierjidir. rnek 1-1 Elektrik enerjisi, sabit bir h zia bil pile iletiiip orada 400 W kimyasal , enerjive dn: tfirillerek ',als-lannaktaa r. Olay sresince pile iletilen gcn %iiztle 20 si s , biiminde kat bz)lmaktad r. Ekvrii i,.:7;3."; L2S 77. hare ,man enezji.
t'CfP1`,afl.:

:34,W

ii

ate to3):arr: enerji.

x 5ne0 (Js.Wst.

4Allr,- ve

5(1.25)
CrCr.

6,25 TL, ;-in ikiereatireciude,

da cue.ff,:/S'a 80 o: F,

ELEK.fliiK En kk elektriks-el icelik, kkizik yii;-4; ya da elektrik niceligidir. 3.1addemin temel yapi arasmda olan ekktrenlar, prfit: nler, pozitronlax v.b. gibi itli vi kl paracklar hepimiz i btik. tzerinde elektrik yikii b dundran metal bir krevi ya f19.: teli kolayca dil ihiebilraekle birlikte bir parac k ya da eisinden ayr lan sk hayalimiz le canlandrmav 9.;ii ve olanaks z buluruz. Genel elareli elektrik vkleri ve elektrik ile ilgili 5n bilgiler 'bunlar n etileri ir ara trlr..asryla elde edilebilir.
-

Elektrik - kleriniri etkilerinin ara?..t rdenasnda iki tr elektrik 3. oldu u gere i ortaya kmt r. B- trler keyfi olarak pozitf negatif - -) olarak irirnierdiriijr . Orreein, elektrOn negatif ykl bir parae ktr. Yksz bir eisim, art lar ve eksiler birbirlerini clengele-vecek biimde pozitif ve negatif . pararklas.dan oluur. Nemi al olarak, bir eisiludeld elektronlar pozitif viiklerle kar latrld nda bir eiektren eksikli i varsa bu cisim pozitif ..lara.k yklenmi rir Bir negatif yk clektron fazlal anlam ndad r. Yk, genel olarak Q harfi ile gisterilir ve coulonh (ksa yazl"' C)
( -

4 ELEKTRKSEL ELER VE DEVRELER olarak llr. Bir elektron zerindeki yk --1,6x1.0 - '" C dur, Buna gze bir eoulonla'a eit bir elektrik niceliffinin olu mas iin yaklak alarak 6,3x10" (6,3 milyar arpa -milyar) elektron na bir araya gelmesi gerekir. Bir elektrik yknl en nemli etkisi, kuvvet oba turabilmesidir. Bylece, bir yk ayn iaretli olan dier ykleri iteeek; farkl i-arette olan yklesi ekeeektir. Bir elektrenura zerindeki yitik negatif oldu u iin bir eiektronu eken (ya da elektron tarafand4 ekilen) herhangi bir yk do al olarak pozitif olaeaktar. yk bir proKun -ta d pozitif yk olabilir. ekici yada itici kuvvetler, yklerin ya da ykl paraeiklar n her biri zerine . it olarak. etki ederler. Yk* ili eiin arasndakiltvvetinlyilkli -g, e yZkierin. uzzkl n. k.resi ile ters ornt ldir, arasndaki F k-uvveti, Q. ve Q2 yk.lerine sahip iki viklii

ipe verilir; burada d ykler ar. -,s ndaki Uzak''.r;, x ise kullpr,dan birim sistemine ve yiikieri saran ortama ba l olan bir sabittir, Bunun, iki ktle arasndaki ekini k v- vetici veren ba nit ile ayn biimde -olduur.a dikkat D. C.,_;;./.k ab yaz,is ya da terskora asam. olarak bilinir. Bu y-asa, bir elektrik yknn evresinde etki blgesi oldu u; bu b?.51ge-ye baka bir yfik zaman iki vrik ares ndz etkile me kuvvetinin olu mas biiminde yorumlanabilir. Bu kn n-et, yeni v nzakia trildkea za3, 1ay-a.eaktx. Byle bir etki blgesine bir alan denir. Elektrik yiiklerinin bulun:masa ile kwrrilar alan bir elektrik Glant6r. Dargnaa haldeki yiikle uratmz -'.:"ZirrliR1 bu alana durgun eiektrils ieiekt.roatatik) ( ..fl'an denir. Bunun da ver ekimi ve ktle ekimi k-vetlerine benzedi ine dilk.al ediniz rne in, bir uzay arac yerin ekim alanndan kurtuldu dendi inde bu ara zerine etki eden . ;ekim kuvvetinin savsanabileeek kadar kld n kasilederiz. phesiz, benzer bir yorum bir elektrik alan iinde bulunan ykl bir parac k iin de yap labilir. Alan kavram terskare yasas ile tanmlanan kuvvetieribetinlemen.in

bir yolu olmas bakmndan mhendislikte olduka yararl dr. Herhangi bir
noktadaki elektrik alana, nicelik olarak o noktadaki bir birim pozitif yke etki edecek olan kuvvetin yn ve bykl ci ,:luelen tan ndaan.. Her hani bir noktadaki toplam alana ka k-ilar, etki edebilecek yaknhkta olan tm -yk-ler tarafaxdan olu turulur. imdi. elektrik kuvvetleriyle ilgili i ve enerji iletiani konusunu d nebiliriz. Pozitif bir yk elektrik alan iersinde alan ynne ters ynde yani, teki elektrik ykleririin bu yk zerinde ol-a turduu kuvvete ters ynde ha-

1 - 3 ELEKTRIK AKIMI reket ettird l varsayab n. rnein; elektrik alan pozotif ykn ok yaknndaki bir negatif ykn. varl ndan domu ise pozitif yk negatif yiikten uzaklatrchm Pozitif yk, zerine etki eden kruv -,, etlere kar hareket ettirildiinden i yaplm olacakt r. Bu i yerin ekim alan iindeki bir arln kaldrlmas ile yaplan ie benzemektedir. Enerji kortnumu yasas da geerli olacakt r, yani parack son durumda daha yksek bir potansiyel durumunda olacaktr; tpk kald rlan arln daln byk bir potansiyel enerjiye sahip oldu u gibi. Yerin ekim alannda, daha alak potansiyel dzeylerine hareket eden a rlklardan yararl i elde etmek iin yap lan aygtlar yakndan Milyonu. Belki de dii iinlmesi gereken ayg tlardan bir a iavancia den su akntistdan i elde etmek iin kullanlan su ar` k dr. DuE.. a benzer yollarla elektrik k.tivefierin21 etkisi alt nda alak bir potu,asi> hareket edet vU;:lerin ak, s :',..an da i elde ed.ebiliriz. 1-3 ELEKTRIK A_KIRI Mhendislik amalar iin cl ..urgan olan Yklerden dal-ta ok hareket ha. lin.deki ii k;:i. enerji ile.t ra: ancak hareket eden yiiklerie salanabilir. Deneysel olarak iyi e-l-ektrilt ikikenkri oldu dorulanan alive bakr gibi maddelerden olu an. hareketir . bir yol iinde smrlancl durumlarla. ,,-snds porselen, raika, caa ve baz koullar P,I:incia hava. masls!eler:n oldnk zay ,f iletkenler olduu bilinmektedir. Bu maddelere vatakanlar denir. yiarm evresinde engeller olu turarak elektri in bn 5zel iletken yollar iersinde kalmasn salamak iin kntlan br. Olut-untlar bu iletk m y011ara ;.1. ,.kyre denir, Kabac sylemek gerekirse, iietkc a yollar imdilik elektrik boru dzenei olarak d iineldliriz. Bir devre iindeki ykn ak kzma aizz n denir. Bir devre iindeki bir noktada bulundu umuzu ve yan mzdan geen ykleri ziedi imizi dnn. Her t saniyede Q Coulomb'ink ykn dzgn hzda getiini grd mz varsayabm. yleyse ak mn kararl deeri, (1-5) olur, Genellikle yklerin ak hz zamanla de iix, bylece akmn deeri de de iir. Bu durumda bir devredeki ani i alsam,

clq

ya da

(I-6)

biiminde yazlabilir.

6 ELEKTRtICSEL

ELER VE

DEVRELER

Denk, (1-5) ve (1-6)nnt yaz lm ,tsinda, kitapta ba tan .'....,:na kadar prleek olan -.; e. elektrik millienaisli ::hde ok -iyi 1,..ilinen bir all kedahigt izledi. Byk harflerle (rne in, 1, (:.1 ); zamanla dei rao,-en.:-.-icelikieri, kk harf. lerle (i ve q gibi) t zarnanrim fonksiyonu Olabilen d.o ikenieri gsterece iz. Akm birimi ernner (k :aca A) di- Saniyede bir Get-,lombluk yk ak zaman ortaya, kan ekim 1 ampe:dir. Akmn bilyeikliintin yar' mra y4niint. de helirleneliyiz. tik zamanlar pczitii4ak mn pozitif yklerin ~den do.k. dau dfin.rimtr, imdi abmanat genellikle negatif elektranlar n yer deirlrmeinden Olu tnunu biliy:erui. buna karn 'nceki allkanlk ben% " deimedi. Pozitif akmn ynt.. tam_ 1, ..-; olarak, pozitif yklerin a./crt -, Vnihir, bn. yn do al olarak ele.kon, ak4.y ---, n torsiclir.. Bir doru alrz.rn iin dnlen zaman sresi iinde tm yklerin ak :111Z bir yndethr, on.ieiv, ek. 1-.1 zan anm fonksiyonu elata.k bir do ra al:nNi g.i 4:.,torniekte.3. Daha a ,.;11, aulanuyla. akumn bilykl il I deerinde sabit oldu . i:in bu grafik hararh bir doru akm getermektedir.

Iman tStl- 1-1 Kacrh dotra m vfiefikt.

Bir aitervtif akz.mda; ykler nce bir ynde ve sonra di e': ynde akarlar ve ku ciirtii 1>eUifrekenelk ylneienir. Akmn zamana gre deiimi, o unlukla ek. 1--2de gsterildii gibidir, bki.rada dolu izglyle izilen dalga, ak= bir

zaman

EE:14. 1-2 .A.ltmla:W: ak ,1 gra.fiki.

tANSYE

zantlar ise akmn (la evlerde kullanlan akn genel Ola I4r freiSans14 dem Fx0i- Sn6 've bama bir 41:iye eit> olralt ,altrayr.: Bir elektrik akunnn adakf yazan, c zun eder olduga:eikllerin cniz enlar ve bn etkiler yllarca ok sayda deneylerle Pra-tik ve ekonomik nenii olan iki etki. aatdak r, eektir. 2. Aktar t ile alanindan fa tayank",,e1 e ya da o netik alan olarak isirdendfril ayn zanianda ortaya . scaluaat siu evreiinde olut l-8'de tart acaffiz, e

r elektrik kenin evresinde yukar la s er akn bir kuvvet alan oluur; bn alan, araiarma kuvvet etl.n cine - neden bir. bu alan, yklerin neden ol6l elek zk anla u Parada sz edilen ma ne b, bir " t' da

in

edTei . etkiler y anacta olu

ni in d+^^rrel errleki. elektrik akinu da
k

al iuka

Masanda yara;

rik
e dayanarak .4POTTR

yorsak bunlarveranltzs br zeyen Iiilntesi e elli e yukardaki etki. 'ken aygulartr ya dik an e' ada ikin z=i etkiye dayanr-

daha oktur.

ektedix. axt., bir. evresin an bir elektrik lambasma elektriksel erserj .taincasclr. ilem, pildeb, aya ve lambadan pile I akmn iletmek iin iki telif ba lanniasiyla baaribr. Bylece, tam bir iletken yol sa lanr ve bir tam, devre ya da kapal devre oluur.

ELEKTRXSEL ELER VE D1.7,VRELER . '

te yandan, tellerden biri zlr ya da tellerden birine konula bir . anahtar axl r ise, bir u-ilc derre olu ur. Bu durumda 1 akmaz s fr olur ve.en erji tavn -mas olmaz. Devreyi ktrarken, larelrawm ular ndaki e ve d ya da pilin ularndaki n ve b noktalarna dikkatsizlik yznden bir . tele birle tirirsek farkla tipte bir devre ile kor lanz. Bylece olu an devreye k4sa derrR denir. Bu dttrunada kayna an ilti akm olduka yksek (ykc olabilecek kadar ~k) olacak, ak mn yalnz ok az bir kasinri larabadan geecek ve lam. }yaya etkili enerji iletirni olmayacakthr.. Lamban n dnyunclaki yal-dua/lar ktrzlarak iletken duruma gelirse ayni etki orta ya kaeaktr. Genel olarak, bu tr sorunlara kar , bl-yie yanllk-lar ortaya kt zaman devreyi kendili inden aan sigorta ya da devre kesicileri yerle tircrek, devre korunw. ek. 1-3'deki enatik olarak gsterilraiktir. Bir pil iin standart gsterim, paralel izgilerden uz -un olan pozitif kutu noktas ni, ya da de v reye kut ia enerji verirken. .a357in n. pilden 4141 kvu gstereee.k biimde kullaullir Devre tasla-ma. deiik ek. ghriiimekedir. ek. 1-4a'da kaynak, bir doru akxo (d.a,) itreteci iin ali ilan bir gsteriin ile gsteribni ve lamba izimi-nin yerine ise bir sra lambannematth Osterimi- konmu tur. ekil 3.-4b'deki claire bir elektrik k.o.n.a nii ve dikdrtgen ise biz yilk ya da enerji souran. sygt (bazen tketici olarak .adlaudr:ar) gsterir. Devre ekilleri iT2..0 ek g teriMler zaman zaman t butilacakt r. 9,k ya da kasa devre sorunlanndon n on -m olarak ek. 1-3 ve devi-elerden :herhangi birinin elu turthi unn dn-bi, Devredeld &kimin:n ik; :; enerji harearunasi gerekir; bir boru diizeneindeki suyun alcsuni dev arab tutmak iin vo -,t:'unz gibi, Yilkbyrin tellerden ve lambalardan al .azken dattllar.3 enerjiyi bu yldere vermek iin ykler zerinde i yapitmalcli. Bu i ya da enerji phesiz kaynaktan elde edilir; 0-rne in, gerekli enerji ekil 1-3'3eki pilde "kimyasal enerjinin elektrik e,nerjisine dn mesiyle ya da ek. 1-4'teki .{1a. --areteeintle mekanik enerjinin elektrik enerjisine dzziiza.es vle sa iantr.
b9 e b c

(b)
ek. I4" ki de cenin iki dedik giis

OTANS EL FAItle VE G ,

tam d4uusitn ve noktal a uzanWar ise ak bn se enel Olarak' gsterir. Ornein, evlerde kullanlan iyde "lk bir frekanSIR de iir. Frekans bi..dalga nin indediz ve bi sa 'yaz:d -t R se ,saniye Kira b nye son Pratik e rik akmnn ttygdamadald yarar, cep en oeug rk etkiler yllarca ok savicla deneyler ekonomik nemi olan 'Iki etki a adaki biimde verz lefkenden geen akn 1,1 oluturur, etki kesi

eektir. . 2, Akm tast aza bir e. kezzin evresinde y -arida s en elektrik aan z;dan fark -vet alan oluur; bn alan, di er -akn tayan tr4elere ya da dem r alarma kuvvet etidn esine neden olur. ,Ninnetik alan olarak isin-Le bu alan, yklerin neden olda.:4..e. elektrik olanla ayni zamanda ortaya r lirada sz edilen rna netik. alan dev=11 bir unknafsa evrebode u_rdu o, etkinin ayusm oku ur B i etkiyi kesim ca Sz edilen e tkiler o xt devrelerdeki e lek a'yarar e elektriie =veri ett. r. iyorsak burlar ve lcca yz. Bir elek glerden birinin of : huasitie dayan .J. :: ler releri Y.11.1ill yarlMt ya k irinci'aad a i ' i:Fe dayanr; yalii etkzy e dayanarak yapalanfax dalin . yap lanlar -4 13T.
d

F
bir aloraas dr.
tn devre

ektrik dev: rilnekte altta nan bir elektrik laml asxis elektriksel ene Bu ilem, pilden lambaya ve 'arabadan pile I aluram iletmek fanmasyfa Laanbr. Bylece, tam bir iletken yol salanr ve ya da kopoir devre oluur.

fiflex

LirabaFa alma tayran <eller

ba

1
RKL Yaln Liz alrktr l

ELEKTRKSEL ELER VE DE ,'REL

te yandan, tellerden biri cozillib.- va da tellerden birine konulan bir anahtar a hr iae t bir <rk devre obtrar, Bu durumda I ak m sfr olur ve. enerji tawn as olmaz. Devreyi kurarken, lamban n ularmc14-i e ve d ya da pilin ularndaki a ve b noktalar:n dikkatsizlik yznden bir teile birie tirirsek farkl tipte bir devre lie kar lanz. Bylece 'olu an devreye k sa devre denir. Bu anrumda kayna m k akm olduka yksek (y-kc olabilecek kadar yksek) olacak, ak nn yalnz ok az. bir kesi -mi lanbadan geecek ve lanabaa etkili enerji iletimi olmayaeakt r..Lambprra cluysnclaki yakkanlar knlarak iletken duruma gelirse ayni etki brtaYa kacaktx. Genel olarak, bu tr sorunlara kar -, byle yanllklar ortaya kt zaman devreyi kendili inden aan sigorta ya da devre kesici:teri yerle tiz-erek, devre korunur. ek. lamba somatik olarak gsterilmi tir. Bir pil ziz standart ggtetirn, paralel iz,gilerden uzun alan pozitif kutup n.oktesin, ya da devreye enerji verirken ak mn pilden kt W.:Y.1. gsterecek biimde kullanl-:r. Devre taslann dei ik biialeri ok, I--4'de gOrlmekedir. ok. i-4a'da kaynak, bir doru akn (d.a.) iiretec iin al ilan bir gc7terim ile gsterilmi ve lamba 02~n yerine ise bir sra ematik gsteri ni keninutur. ekil 1--4b'deki aairo bir elektrik kayna n ve dikdrtgen ise bir yk ya da enerji souran ..4ygn (bazen tketici olarak adiand rlr) gsterir. Devre ekitlers iin ek g szerinler zaman zaman tanatilacakt r. invtli ak ya. da ksa devre sorunlarndan arnno :olarak ok. 1-3 ve devreierden herhangi birinin olu turulduunu c iinn. Devredeki. aknunn. siirekiiii4ini salamak iin enerji bartant3a31 gerek fr.; bir bolu dzene iideki suyun akn dev arab tutmak iyi yapt mz gibi. YklerUt tellerden -sre lambalardan akarken CaIZ:Z.Lliiz:tr enerjiyi bu yiLLICIC vermek iin ykler zerinde yaplnaldz. Bu i ya da enerji phesiz kaynaktan elde rne in, gerekli enerji ek 1-3'deki plide kim7-rasal.enerjinin elektrik enerjisi:no dniitfnesiyie ya da ek. 1-4'deki .d.a. iiretecizide mekanik enerjinin elektrik enerjisine dn mesiyle salamar.
-

(c9
EK11.. 1-4 ek. devrenin iki de

(6)

1-- POTANSIYEL PAliKI VE GERLiM 9 Biz devredeki iki nokta aras nda bir birimlik pozitif ykhareket ettirmekle yaplan ie o nokt:31Pr arasndaki potansiy-ef fark-t ya da g,-riliirtz denir: , Baka bir deyile gerilim, birim yk bana yaplan itir. Devrede iki nokta belirlenmelidir, nk i , ykn noktalardan birinden tekine hareket ettirilmesdyIe yaplmtr. 1 C'Ink yk bir noktadan dikerine gtrmek iin yaplan i 1 J ise bu noktalar arasmdaki potansiyel fark 1 salt (luso. yaz-d V) tur. ?ki nokta aras nda Q Conlombluk bir ykn hareketi ile-ortaya k lnn toplam Wid ya da enerjisi, bu aokta/ar arasmdaki potansiyel fark E .volt olduu zaman,
W EQ - (1-7)

olur.
Bir potansiyel fark elektrik enerji kayna mm potansiyel fark :-)Idu -..k zaman, buna o u kez elek .tromot.,:fir kn-,.:re ya da ksaca EMK denir. Devre hein kaynaklar ve hem de tketicileri iine akl znds.-.in noktadan ikinci '

noktaya hareket eden birim -yk zerine mi i yapildna yoksa biinykn keriditri nin mi i yaptna dikkat etmeliyiz. ilk titranada ykn potersiyel rjisi artar; ikinci durumda ise azalr. Bir devred ,A.i a n oktasndan b noktas na giderken e er pozitif yk zerine i yaplr ve onun potan siyel enerjisi artr iirsa a'dan b'ye do ru bir gerilim rhiseLmesi. olur. Buna kar m yk b'den n'ya giderken enerji kaybe,clece inden b'den a'ya do ru da bir. gerilim. dmesi olur. Enerji kayb ya da kazatci acsndan bakldnda gerilim
ykselmesi/lin ve d meinin birbirine kar t olan nieebkle oldr grlr, Bu ifadeler ;Sek: - 1-3 devresi varcbmivla a klanabilir. Pil nedeniyle ar'dan b'ye dogru bir gerilim ykselmesi (zel bir durum iin120 al nabilir) olacak-

tr. b'den c'ye do ru bir geriUm dmesi (rnein 2,5 V) olacakt r; nk, yk ak n" ynnde ve tel boyunca hareket ettirmek iin biraz enerji gerekecektir. Benzer biimde, d'den a'ya tel boyunca bir gerilim d mesi (yine 2,5 V) olacaktr. En fazla gerilim d mesi (seilen rnekte 115 V) e'den <1'ye lambazerinde olacaktr; nk buras , pili terkeden enerjinin ok byk bir ksronun tketilmesini istedi imiz yerdi" E gsterimine iki alt hadis balayarak bu duruma bir dzen verebiliriz; rnefr Enb birinci alt indisten ikinciye gerilim ykselmesini gsterir. Buna gre pozitif bir say sal deer gerek bir ykselneyi; negatif bir deerse bir dneyi gsterir. (Bylece, 4 b ; Et., 120V -2,5V. == -115V ve E .r -2,5V). ek. 1-3 devresi, gerilim ve ak m lmek iin konulan ay-gtlarla birlikte yeniden ek. 1-5'de gs.terilmekedir. I ak ni bu yalm dev-renin her yerinde ayn olduundan A ampernetresi herhangi bir noktaya konulabilir. Gerilimlme aygt3 ya da z:o1Pnetre genel grn ile ve ilke olarak an permetreye
benzer, ancak ular na etki eden gerilime ba l olarak sapmalarr_ verecek biimde ayarlamutr. Voltmetre, gerilimi llecek olan noktalar aras na

balanmallatr. Bylece P7 voltmetresi,pilin gerilimi olarakbilinen piliu t ara ..52.4,dald ga~gsterir-, ps .w>ltinettesi, lamba galimilii~erir. BU uygular, yapanaltlan i lemler kin phesiz bitaZ . g -ve enerji isteyecekler r: Ozel durundarda, anpermetrPnin ular arasndaki gerilim dmesi ve vcAtmetrenin ektiialarn devreden &teki gerilimler akmdar ile kar ; latirddinida ,hemsiz,..olaak biinide . ay, tImut. antardu olur., Boyle :bir eim yksekik-eliizeyli devreler iin kolaYdnr. ,% -yandan, . aleak-gli-diizeyli 'elektronik devreletde- sananlar Orek prob,enikr hilirler.Rayuk nektalarinclaki noktalarn yapilail ba lant-37i gstermek iia kullainldinia' dikkat ediniz.
.

EKIL 1,4' .61 ,4. asy.intiaz,ierle~ dunnneln iken ek. -3 finvrasi. Kavak nektalanndaki nok. takrna "faydan lnak~ ~emek kak ~12(ona aHekat

.14 EixwntixsEL ,,ti VE E:NEW/

'Bir elektrik devresinde ya da devrenin bir yapiazt i ya da iletilen enerji, gerilimin ve ykn arpiim olarak Deuk. (1-7) ile i, sabit bir hzda yapiltria +e toplam Q yfil" t p.aniy-ede E N oltInic bir gerilim alt:tarla 4areket ederse, e zaman g ya da birim zamanda yap lan i
-

olur. in. Uygularnadaki grnm ynlinden yakten ak akrmla il kullanarak elde ederiz:, Denk: (1-8rin daha kullanieli bir kiraitti Denk.
P

EI watt '

(1 ; 9)
- -

durninda ularinda en deVre'paraenim .sobrd* yada m: deL. akn ZarninIa .de 'sirse g de
p e
wat t

erilinii -olan ve zat-inden AkUrrt ri verdii deardir. Reale geriruni zranla ei . Bu durumda ani g,
(14.0>

1-9) ve. (1-10) denklenderin n e oal rlarak gerilim ve akanu2alarndan eilnk e t: oarninunin boyutu

TANSYEL ARKI VE GERIL 11 9 Bir devredeki iki nokta arasinda bir l irin ili pozitif yiikii hareket ettirmekle yaplan ie o roktalar arasndaki petansi'vel fark ya da gerilim denir Baka bir deyile gerilim, birint yk bana yaplan itir. Devrede iki nokta belirlenmelidir, nk i, ykn noktalardan birinden 6tekine hareket ettirikaesiyle yaplmtr, I Cluk kii bir noktadan di nrine gtrmek iin, yaplan i I J ise bu nektalar arasludaki potansiyel fark I veli (k;sa yanlil tur. 1.1r; nokta aras nda Q Coulo:mbluk bir ykn hareketi ile ortaya kan toplam Wii Ya da enerjisi, bu noktclar aras ndaki potansiyel fark E volt oldu u zaman, W

EQ

- tarisiyet faxku elektrik enerji k ayria inin potar.siy zaman, buna ogt kez eleki`ronotur kr,:rei ya da hem EMK denir_ naklari Ye nem de tketicileri iine aldi 2lidan birinci -,oktadan ken i noktaya hareket eden birim yk zerine mi i vapldna voksabi "vicln kendisinin mi i yapt na dikkat etmeliyiz. Ilk durumda ykn pot2 nsiyel enerjisi artar; ikinci durumda ise azal r. Bir devredeki a noktas ndan b noktasma giderken e er pozitif yk zerine i yapil r ve onun potansiyel enerjisi tiirsa a'dan b'ya do ru bir gerilim V tikselmi olur. Buna kar n yk b'den a'ya giderken enerji kaybodecekind.en b'den a'ya do ru da bir gerztir, dmesi olur. Enei:ji kayb y i a r stit k> e a/sir lialublinda C d mesinin birbi olduu olal

Bu ifadeler Tak. 1-3 devresi zyla a klanabilir. Pil nedeniyle a'dan b'ye dofr bir gerilim y i se Taesi (zel bir durum iin 120 V alinabili21 olaealz tr. b'den c'ye do ru bir gerilim dmesi (rnein 2,5 V) olaeakur; nk, yixk akvm yUniirde ve tel boyunca hareket ettirmek iin biraz enerji gerekeeektir. Benzer biimde, d'den a'ya tel boyunca bir gerilim d mesi (yine 2,5 V) olacakt r. En fazla gerilim d raesi (seilen f3rnekte 113 V) e'der d'ye lamba zerinde olacaktr; nk buras, pili terkeden enerjinin ok bay 4.1k bir kkmnni tfik.etilnek;ini istediimiz yerdir. E gsteririne iki alt indis balayarak bu duruma bir dzen verebiliiz; rne in E,h birinci alt indisten ' ikinciye gerilim ykselmesini gsterir. Buna gre pozitif bir say sal deer gerek bir ykselmeyi; negatif bir de erse bir dmeyi gsterir. (Bylece, .E,rt 120V,E t, --2,5 V. Es.,4 = 115V ve E.,, = -2,5V1. ek 1-3 devresi, gerilim ve akm lmek ifia konulan aygtlarla birlikte yeniden ok. I-5'de gsterihnekedir. I ak m bu yaln devrenin her yerinde ayn olduundan A ampermetresi herhangi Sir noktaya konulabilir. Geriliml ne aygt:: ya da colzmetre genel grn ile ve ilke olarak ampermetreye benzer, ancak ular na etki eden gerilime ba l olarak sapmalar verecek biimde ayarlanimur. Voltrzietre, ger imi lleeek olan noktalar aras na

itz R.EXTRKSEL C).E.LER VE DEVRELER

Inetxeei, M. u gerilinll olarak bilinen 'piln ba0annaldr, V. geribnll igkste:eir. V2 voltmetresi, lamba gerilimini-gsterir. ar arasndaki Bii..a3salar, yapacaklar ilemler kin phesiz liiraZ g e enerji isteyecekOzel durumlarda ampermetreniu ular arasndaki geriran dmesi ve. N-carekettenin -eirtiffl- .akn devredeki. &teki gerilim:ler ve akrn btr ile karlatualdnda:neusir.....~-: biimde l . ayfrtlanna- sellnesi. zozindu . B4Yle :bir seim yilksek=gile=dneyli devrelerii kolaYdir...te yandan.; alak-g4=drizeyli 'elektronik devrelerde bu sorunlar gerek problemler biliider.K.avak noktalarmdaki noktalarn yaplan balanty giiettek ilin kullanldna dikkat ediniz.

IMIL 14' , 5171

see srs

durumda ike.0 ey. 1-3: devresi, Kav ak nektabondaki nok-

yopian 1.410zur ~ek ifin. knl.n11-dga dikkat

ELEKTRKSEL C

VE ENERJI

Bir elektrik dev-resind da de renin bit kesinLds, yaplan i ya da iletilen enerji geritinlln ve ykn arpiira olarak Denk (1-7) ileif.?..rlie edilir, , sabit bir hzda yaptbrna Ve toplam ("yk, t saniyede E.volduk bir gerilim altnda hareket ederse, o zaman g ya da =birim zamarida yap lan i

watt

- $oule saniye

orft roit ybllinden yl Denk, (1-8)'in daha kullanl bir iimin-I Denk. (
P I wait.

ok aknala ?i kullanarak elde ederiz:, (1=9)

Bu g, zel .bir durumda ular nda E gerillm -olan ve' zerinden ! ak rm geen deNare paras nn sokurdue ya da dar verdii eleerdir. Hem e onTurti m zamanla deiirse 'g de zamanla e iir. Bu durumda ani g, hem de ak p

ei watt

1.4. %

miai tatnnianndan

olur. (I-9) ve (1-10) denklemlernm de doal olarak gerilim ve ak efinkii e ~mann beynin,

14 ELEKTRIKSEL GC VE ENERJI- 1

Enerji
yk

yk zaman

snerji
ZAM

an

olur; bu ise gcn tan mdr. Temel matematiksel tanimiaru kullarairiies)ylar I)enk. (1-10)

limini ahr. E ve .rom her ikn de baniyeli> . zana Xanc 4a1t Igi rumlarda dar atlan ya da sonrulan toplam enerji '

W = Ek
_.T.

watt--sanniye ya da toule

(1-11)

u ana kadar ki.illanaca.iltrz!i; nerdi elektrikael nieoliklen tanrun oidnk. Baular izelge 1-1'de en ok ktllaralio., 510131 birimleri ve br birimlerin ktsaltlmaiw ile birlikte ozetienmektedir. Baz a- lar iin b birimler, kullaw . Sa olacak Ii9irt.de olduka kk ya da blivfk olabilirler. Daha lfty-ak -ya daha kk birimleri gstermek iin temel birinin adan n nnde bir dizi n ek kullan llr, b05.iece erdalk noktadan nce ya da sonra konulacak 53. dulfmni olur. Bu 4.n ekler parantez iindeki ksoltn alari ile birlikte
tCELGE 14 Tenaei 4ektrik laice"Uklida zeti.
Maktriksei
i Ncalik Siza&e ; Birim ; 041KS E;iitemi) ; Vgili 13.m.kleat ' galz.ardiel Bruzezi ! ; !

lild..rdlik
Bt:rozet/

i4.
ua ! Ak 1
:=k .ra da

&mama

41

_4,Impe7.,,, .4.!

clq 1 i ......, ., & *c dq

1,x,

.-klt ,-;-, ;',alcmtx) :, i t i

i ;

" 1

K.u.s-, t laaimz Elezji ya da i Esieji ya de .1,k

Eacrji ?.-a <la

1 4 [

1)..
-

e-,W

Jvxiie ya da Watt,-3aaiee ' 1 (J ya da. We)

iT,,,,. edg, 1 `, ya da . -tr;., I. eidt i

1-de verilmektedir; bOnlarm bir . listesi Ek-B'de de verilmi tir. Yksek gl endstride ya da halk n kulland devrelerde ou kez; kilo. yok (kY), kilowatt (kW) ve megawatt (3/IW)'tart sz ederken alak--g.dzeyli elektronik ve ileti im devrelerinde nivolt (nV) ve mikroamper (HA) ile .rarz. Ilerde greeelniz gibi; bn n ekler, devre sabitleri birimleri ile de kullanlr.
4zelP

12 ELEKT

ER VE 1-.)ENRELER ZELGE 1-2 Elektrik

kutimulan -;"..*Yri kIr Kti417. nige1ildr iin

Kilo Mega clz. Meg (M) Giga (G) Ter <T)

10 birim 1W"

(m)
(g) . Nar. o (n) , Pikn (p)

un

birim birim

rnek 1.2 ekil 1-5'..ie verilez, 4-levredeki lamba frkerir.de 115 N"il k bir ,rerillm varErterjirj.3. Lamba tararmdan aiman g. akmal 1 ' kullarainwl sonunda 5d.eaeeek kWt 1,25 TL isf, la=b,a,run 10 saat (,--;(} cret Lle

ozem:
El
(115). 3,0 k \V51,

147 , I = (300) (i0 = 3000 Wst

De eri = (3,0) (1,25) = 3,75 TL 41u7.

ELEKTRIK KAY:MLATZI VE DEVRE OLER

ri .LV:31 va da s, o Bir elek. ik devresi. Lir va da daha ok.- elektrik .tat en ile bitleririlen bir ya da birok kaynakla belirlenir. ideal kaynaklar ya sabi bir gerilim ya da sabit bir ak m verirler. Ideal bir-uerilL: -.1 devredeki gsteriMi ek. .1-5c'da veri1ektedir. ideal bir gerilim kayna. um gerilimi r. noktalar na yap lan ba ,lantila_rla de i mez. ek. I-6a daki ger im, e gerilimi geneiiime, zazIpnu bir fonksiyonu olan bir gerilim kaynan betirtir. e(t) fonk-siyouu ya da E pozitif ise, gerilim yiikselraesi () i a etli kntuptazi (-4,-; i aretli 1.rtha do ru olur.

ideal ak= kayna g4'sterimi ek, 1-61 'de verilmektedir; elcildeld ok pozitif akmn yniin gsterir. ideal bir ak m kayna . kutup baglant larmdan bains z olan bir aknda belirlenir Etektriksel k.a?,:nakiar, ne ideal gerilim Ii e de ideal akm kaynaklar dr. Bununla birlikte pek ok durumlarda ideal gsterizn mhendislik atualan iin yeterlidir. teki durumlarda kaynak di1zeltiln; ideal bir kavnu.kla gsterilir. Kesim 2-2'de uygun de iiklikler ineeleneeektir. kinci bir snf kaynak daha vard r;-bunlarda Nzerilim ve ak n kaynaklar , devre ya da rs-rgIrn baka bir kesiminde bulunan gerilimin ya da ak mn

1-6 ELEKTRIK KAYNAKLAR' VE DEVRE ELER 13

bir fonksivonndur. iinde. bn bagz,m17 Ichnetli) keynakiarm liniu.nclan fiziksel aygtlar, elektrik reteeini ve 1-ransistr ierir. Cretede sarg nn birinde oh!.-. an gerilim ikinci sarg iindeki akimna bir fonksiyomdur. Transistrde ise k akm giri ak m ile orant h olabilir. Ba ml kaynaklarn drt tipi ek. I-7 de gsterilmektedir. Sz konusn ekilde kaynaklarn iragesel gsterimleri de verilmektedir. G4s-terilen tipler, gerilime ba l gerilim kayna (ek, 1-7o), ahma bal gerilim kayna (fiek, gerilime bal akm. kayna (ek, 1-7c) ve .alt p a La.l akra kayna (ek. 1-7d) olarak verijz ektedi . rnek: lerin her birinde he*k.-aynam kendisinin e hem de ba 41 do u de'4ikenin ,..ma dikkat ediirrelidi-,, ,. gAsterilmi olda.

1
E ;

1.0

gerilim ve (5,;

.c.rtieu kesimini oltiuran bireysel bi ,. Elektrik devreainin nitel ya dao . 1(..ieniere devre iSgeleri ya da pararne$70kri denir. Deyre Ierindeki .aklm Ye r.rilbnler c.rasnadaki ba ntdar deneysel verilen, dayanarak elde edilmitir. Bu . ba n tl?.? farkl trde Adn -un cl an, bunlarm sa land 'g tr clev7?: erckir, Ba&.' iilar kar ik gelen de "e

fc)

(d)

EKIL 1-7 B4ssil3-kaynak gsterimleri (a) geri"im kaylia;1, (b) ks.yn47(e) akima-ba h geri1i kirynai, (dj akma bh akim.

I-

rfILKTRIKS.F.L. ELER \, E DEVRELER

1, Devre q.elerinin hrinci tiir, bu tr eden geen aknala do:arn. rental?. bir gerili ff 9Imasn gerekli klar. Oant eabitiue diren ad verilir. Bu de4re sabiti ye da parainetr si devre lid'e s olarak kaybolan (tketlIen) enerji ile ok yakandan ilgilidir. Bu durum daha geni olarak geleeek'kesin de ara23t rlacak-tr. 2. Devre eler-il-lin dier bir tar, gerilimin do rudan do ruya: akm n iim hz ile orantb olmas n gerek-Ii kilar. Orant-zamngretviyd sabitine devrenin indiiktuns- derir. Bu devre tS e.si clevrenin manetik alan ile ok Yakra.f an ilgilidir. Bz.;alar kesim 14'de i erecektir. 3. tncii tr devre > e e aLrz z erhmr znm, ena .g&re, tras'le Orann bitlize ru denir. Bu devre i'ezzi y...kndart .Riztl.kral; t Tm elektrik de v-releri, bu i tr de -% re'd e;i iix lirlewesiuden olu ur. areak u-s- gulan a amalar iin hz....r devrede trn de bulunmas n dnme gere i d , yiman .akt ad? . 1.7 DIREN; ORM YASASI Or eeki kesimde sz edilen birinci tr devre. esi. hz e iirerindeki ge. kentlisindel::. geen a;;in la dor erantli gerekli kl rd L Nicel r).rire.z vern.le.k gerekirse erili = olar. Burada i amper olarak ak md t. Orant katsay s R ketln direneidir ve olarak lr;i5,1filr. Ten el elektriksel izollii dire.nnie, olan fiziksel bir Z_Ii e-i ,t dli'enz debir. Denk. (1 -12) ile verilen gerilimakan ba n.t s (An yosasr, oarak Elektriksel diren.; hMrelik benierindeki bora srtiinareesi ve mekanik bir .dzenekte de Sfrtg- nle ile kar la talabilir.' Diren va, da sfittn.me do . radan do ruya akn a. s tsma ya da harekete kar koyar ve b-, kar.i koymay yen nek iin hareanan enerji un olarak kavbolur. Bir elektrik yilk 1>ix direnein iinden geerken enerji kaybe'tti inden Denk. 1-12Ydeki e geriliroi, akn ynnde bir geriii n dilnesidir. Buna kar lk e, akma ters ynde ise bir gerilim yi.kselnesidir. Akn ynn/it ve gerilimin kutuplan nuri griterimi ile birlikte bir direnein al lm de-,.-redeki g5sterini ok. I-8'de verilmektedir. Pozitif - ye negatif i aretler soldan sa a (ya da art an eks.ive) potJ., nsiyel az,al:,n e dolaysyla gerilim dn, buna kar lk sadan sola (ya da, ek.siden art ya) potansiyel art n dolaysyla gerilim .yk- elme:ini

INDUKTANS 15

Diren ze-rindeki g kayb . Denk. fl-leu Denk, (1-12) ile birle tirerek belirlenebilir:

Ri)i

=e
kkl uir. , yi-. :.: 1

ft

a tt

(1-13)

Diren
../.--

EYJi

-?

Denk. (1 7 12) bir direnten geer -1,-k-rn cinsinden bu diren iStzrindeki

gerilii verir. Gerilim ci nsinden akmn veren edec.r 1.>"- ters harnt, zel durumlarda t.:,:gu, kez daha nemli olabilir. Sonu olarak Olun yasas ; arrp (1-1-1!

I-t Direncin tarsI olan iierkenlik olar.ak adlandrf.dx e mho llr. iletkenlikzinsinden g ifadesi.
t --

1 1-1.7 .1

hs hiT ;

(1-16)

biimine girer,

1 - 8 ND.:XTANS
Kesim 1-('da sralanan -tr devre esinden ikincisinde kendisinden geen akmn deime 71 ile doru orantl olarak ular arasnda bir gerilimin olutu u sylendi, Nicelik olarak ifade edildi inde gerilim,

e ,-,----

dt

(1-17)

olur, Orant -sabiti L enin z-indktans ya da yahu olarak indkans dr. S rayla e, ve t; volt, amper ve saniye al nrsa L indktans henry (ksaca H)

i ELF.K.TRIKSEL ELER VE DEVRFLER

olarak bulunur. Denk. (I-17)'deki e gerilimi, akwn ynndeki Idi gerilim d mesidir ve bundan dolay artan bir akma kar koyar -ve azalan bir akma ise yardm eder. indktans n dc , -Tedeki gsrerinai ve onunla irili ak n ve gerilim ek. 1-9'da verilmektedir. 'mi -aktari zerindeki gerilim bilinirse ve ak n .1-17) istenen uieelikse, Denk. ( (1-18)

L j dt

biiminde va iahilh.

kutupri

Denklen (I-18) indfiktans akmnn, gzrdimin ani deerine deil de gemi teki durumuna yani ilgileuilen zamandan ?'Sneeki tm zamanlar iin volt-saniye arp zularzun integraline ya da toplannna !.*.-9. 1 oldu unu gstLr. mektedir. Bir ar2a'ntarla na srecini (genel olarak, t= G al nabilen :estgele bir :anda olu an) i21,,3:3.-t. bir indiiktans akl n ile ilgili bilginin istenildi i ok uygulamalax iin Denk. (1-18) a al',Idaki biimde yaz labilir:

L j

P d(

(0)s

'

(1 -19 '>.

burada, i(0) analrtarlama- anu daki ilk akmdr ve indktans n analitariama sureeinden nce gemi bikyesinin bir lsdr. ykn ak inzndaki cleffi melere kar koymak indilktans n etki olduundan indiiktars, mekanik bir dzenekteki eylemsizli e ya da ktle-ye, bidroliklerde ise svn .ktlesine benzer. tmliiktans. ak nn ani olarak de i mesini Z:inder tDenk. (1-17)"den akundaki ani bir de iikliin sonsuz bir gerilime neden oldu una dikkat ediniz]; bir otomobilin ktlesinin, otomobilin ani olarak drruum - ya da harekete balamasn nkdii gibi.. Bir devredeki indksed etkiden do an g,

ei
ve enerji

.
d:

\vatt

(1-20)

1-8 INDOKTANS 17 di 1

a = p dt J

Li

d:

Lidi =

Li2 joule (1-21)

olur, tadkel enerji, sya dnen diren enerjisine benzemez ve kinetik enerjinin hareketli bir ktlede depoland biimde -depo edilir. Denk. (1-21)'den grld zere indksel enerjinin de eri yalnz alrnn byklne baldr ve alamam, bu bykl e erirne biiminde" biurtsmdr. Depo edilen indilksel enerji, akn sfra derken devrede yeniden grlr. Orne in, akn tayan bir indlksel devrede devre anahtar alrsa akn hzla fakat ani olmayarak azalr. Denk. (1-17) ye gre, anahtann ayne noktalar arasnda olduka yksek bir gerilim ortaya kar ve bir kvlem oluabilir. Kvleun, depo edilen enerjinin, kvlemda ve devre direnlerinde s olarak tilketiltmesizi olas kdar.

rnek 1-3 ekil 1-10'daki indktans kendisine ba l olan ideal bir akn kayna ile nYarilmaktachr. Zaman n fonksiyonu olan aiam erisi (dalga-biimi denen), ek. 1-11n'da grlmektedir. Zaman n fonksiyonu olarak e geriliminin, p ani gcnn ve depo edilen enerji W'nu dalga biimlerini izin,

<f)

1 O 14"

EKIL 1-lU rnek 1-3 iin verilen devre.

ZM: Sonular ek. 1-11'de verilmektedir. Gerilimin dalga-biimi (ek. 1-11b), Denk. (I-17)'ye gre indktans ile akmn zamana gre tiirevinin arpmudr. G (ek. 1-11c) ve enerji ( ek. 1-11d) dalga-biimleri, srayla (1-20) ve (1-21) denkle~den bulunur. indktanstaki ak n sabit (1 ile 3slik zaman aralnda) ise gerilim ve gcn ikisinin de s fr olduuna dikkat edin. Bununla birlikte bn sre iinde dzenekte depo edilmi enerji vardr.

18 ELEKTR1KSEL ELER VB DEVRELER

2.0

4amper
2 4
F

<, saniye

ta)
e,v ott

EKIL - rnek 1-3 iia

(6)

(e)- gl, ve (d) eumjimiri

1-8 INDKTAN 19

Kesim 1,6'da- iaret edildi i gibi, bir devrenin az-indilktans, tiu devreyi saran magnetik alanla ok yak ndan ilgilidir. z indkleme gerilimi, devre akumnn oluturduu matetik alan n devre iinde indkleme ile ortaya kard gerilim olarak d nlebilir. Manetik alan kendisini olu turan akmn evresindeki blgede bulundu undan bu al.n n sard baka abileeei olasl vardr. Ayndevrl inkmebrgldo manetik alanla Sanlan lu devrenin birbirine iftlert ni olduu sylenir. Manetik iftlenimi belirtmek iin kullan lan devre esi ek. 1-12'de 'gsterilmektedir. Bu eye kar lkl irlkta s denir. Karlkl indktans M ile gsterilir ve zindktansta oldu u gibi, henry olarak llr. Volt-amper ba-alts , bir devredeki akmn baka bir devre zerinde indkleme ile olu turdu u gerilimi verir ve

e z . M 2:

(1-22)

. biiminde yazhr. phesiz bir i. akmnn indkleme ile olu turdagi bir e,

EKIL

'1-12, Xarolikli iiidtiktsra devradeki &sterlini.

gerilimini veren benzer bir denkle nde yazlabilir. ekil 1-12. deki kutupla na (polarity) iaretleri olarak bilinen iki nokta, iki akn, nakaras arasndaki magnetk etkilemeyi gstermek iin kullanlr; ekilden ve Denk. (1--22)'der yararlanarak noktalarn ururnu ile ak n ve .gerilim d melerinin ynlerinin z-indiiktans iin verilen ek. 1,9 ve Denk..(1-17)'ninkilere kar lk gelecek duruma getirilebileeegine dikkat edin.
M 0'e

az

EKIL 1-13 ileriki ekim makamnda da akn olmas durumunda kanahlh indtkMas.

Birbiri ile iftlenim durumunda olan her iki devrede de akn varsa, her iki devrede de indkleme ile z ve kar lkl indilk-lene gerilinderi olu ur. Oz--

20 ELEKTRIK:SEL ELER VE. DEVRELER indfikleme gerilimleri ek. 1-9'da gsterilen ynde olurlar; kar lkl indfkleme l ger inderi ise ek. 1-12'deki rne e tyarlar. ek. 1 -13 byle iki devre 6 eini gstermektedir. fler bobin kendi z-indiiktansz ile belirlenir ve iki. hobi nin birleiminin bobinier arasndaki etkilemeyi gsteren kar lkl bir indilimin vard r. Bn duram iin, (1-17) ve (1-22) denklemlerinin birle tirilnesiyle volt-amper ba /atlan,

eL 1 1
VE

di
at

M 2-

di <It

(1-23)

e 2 .. L oinr.

di
2 dt

dt

+M

(1-24)

Kapal iki devre arasndaki etkileme, karlkl xnanetik alan ortam aracl ile devreler arasnda enerji aktar mn salar. Bu olay, transformatiir'erin Al ma ilkesinin temelidir; yaln z baz anlarda yalralrai olduu varsaylan devreler arasnda istenmeyen etkilemeler do ar (rnein; g hatlar, yaknndaki telefon hatlanyla etkile ir). 1-9 S1A Kesim 16'da sralar -tr devre ekanOta sonuncusu, bu devre desi zerinden geen ak mn ular arasndaki gelilimin zamana gre trevi ile doru orantb olmasn gerektirir. Nice] olarak ifade edilen ak n,'

de
dt

(1-25)

olur. O e gerilimi istenirse Denk. (1-25)'den bulunabilir, yani, dt ya da Denk. (1-6)'dan

e

(1-26)

Ve

(1-27)

elde edilir. Orarn sabiri C, devre esinin yk depo etme zelli ini belirler ve enin szga.s olarak adiand rdr. Eer, q Coulomb ve e volt atuursa, s a fartid (ksaca F) olarak bulunur. Yalnz, bir farad fiziksel olarak ok byk bir birim olduundan genellikle C mikrofarad (10-6 farada eit ve F ile gsteritir) va da pikofarad (10 - '2 farada eit ve pF ile gsterilir) birinden ile if..- de

1 9 SIA 21
-

ilgili akn ve gerilim, referans ynleri ile birlikte sigaran devredeki gsterimi ek. 1-14"de verilmektedir. Bu ekil zerinde ve Denk, (1-25 ve (1-26)'da e, akm ynndeki gerilim dneeidir. Denk. (1-17) ve (1-25)'in kar . latuelnasz, alan ve gerilim zerindeki etkileri bak mndan indktans ve sa arasndaki benzeilii gsterir. ndksel etkinin akmdaki deiime kar

00

kntnplan

EKIL 1-14 Sann devredeki Osterinzi.

koymasna benzer olarak s asal etki de gerilimdeki deiime kar koyar. 51.1-ga, ilckanikScj, 1riekj yay sabitine benzer. Sasal etkiden doan g, p er = Cej watt ve enerji
O> =

(1-28)

p dt

Ce ---dt

1 Ce de --Cez 2

. Jode

(1-29)

olur. Denk. (1-29) ile gsterilen enerji, s kt:eden ya da gerilen bir yayn poteneiyel enerji depo etmeeinde oldu u gibi, sada depo edilir. Bu enerjinin deeri yaln z gerilimin byiikli-une bal olup, bu bykle erime g bal deildir. Denk. (1--29)'daki depo edilen enerji, gerilim s ra derken devrede yeniden grlr. rnein, bir sa ksa devre yaplarak boalthrsa, saaiinde depo edilen enerji, devre direneinde ve olu tarulabile,eek herhangi bir kavlcmda s olarak kayboluncaya kadar ksa-devre tesinde bir alm oluturur.

rnek 1-4 ekil 1-15'doki 0,1 F'biz sann uyarlmas iin ideal bir akun kayna kdleelmaktadr. Akm kaynann ielga-biimi, 0 ve 0,5 s arasndaki sreler iin 2 A de erinde ve di er sreler iin 0 olan bir at mdir (ek. 1-16dya baknz). Sann e gerilhninin, q yknn, p gcnn ve depo edil en enerji Tc'nin dalga-biimlerini zamann fonksiyonu olarak iziniz.

22 ELETC.TRIKSEL ELER VB ~ELER

ekli -s iii4; t-4 ilk ~Ucu "'re ZM: istenen sonular ek. 1-16'da gsterilmektedir. Gerilim ( ek. 1-16b), Denk. (1-26)'dan bulunur. Yak (ek. 4-16e) Denk. (1-27)Iden Ce'dir. G (ek. I-16d) ve enerji ( ek. 1-16.) srayla, Denk. (1-28) ve (1-29)'da bulunur. Akm atunaun deeri sfra diitkten sonra sfgarun ular arasndaki bir gerilimin ykli kaldna ve enerjinin elektrik alan nda depo edildi ine dikkat ediniz. phesiz;enerji, s ann ular arasnda bir sourucu bala' yarak aa 94kurallblikr.

-9

24 ELEKTRKSEL ELER VE DEVRELER

1-10 TEMEL DEVRE YASALARI; KIRCIII1OFF YASALARI Elektrik devrelerinin temel yasalar doal olarak, nceki kesimlerde tan mlanan elektriksel niceliklerin zelliklerinden elde edilir. Bunlar, elektrik devrelerinin dzenli bir biimde incelenmesi iin gerekli yntemlere gtriir. Bu yasalar, Kirchhoff yasalar olarak bilinir; ilki akn yasasdrr.

1. Bir kavak noktasna doru ynelmi tm aktmlann cebirsel toplam stfirdtr.

Bn kitapta kullan ld zere bir kavak; devre elerin ya da kaynakla.rma a ya da daha fazla ba lantunn yap ld bir nokta olarak tannalanacakur. Kirchhofrun akn yasas (KAY) yaln z iki enin birletii bir nokta iinde geerlidir, ancak yasan n uygulann, iki e akm n n eit olmasndan ve tek bir alianda belirlenebilece i gere ini ortaya koyar. Bu yasa wygulararken kavaa doru ynelmi akmdar pozitif, kav aktan uzaklaan akmlar ise negatif olarak diiiinliiar. ek. 1-17deki a kava ixIi denklem,

EKL 1-17

Devre

kav41.

i 1-i2-i3 + i4-is = 0
olur. Bu denklem szle: kav ak noktas na gelen tm elektrik miktar nn gene kavaa terketmek zorunda oldu u biiminde ifade edilir. Ak m yasasnn bozulmas a kavandan serbest uzaya ak n aknas sonucuna gtrecektir. Bu ise olaslk duhr.

rnek 1-5 ekil 1-18'deki devrede a ada verilen Ac m ve gerilimler biliniyor; 10 e-2' amper, 4 sin t amper ve 03 = 2 e-2' volt. el 'i bulun.

i2

1-9 SIA 25

EKIL 1-18 Ornelc 1-5 in verilen devre

akn yasas) denklemi, ZM: K.4.Y 4- 17, i3 - 4 = 0 olur. i ve i4 ahmlan biliniy<fr. b3 akm (1-25) denkleminden bulunur. 2 Buradan, it - 10 e-K -I- 8 4 sin t - 2 E-24 Iper ahr. Dulr.. (1-17)'den e, geril.".mi.
t akur

d (2 c- --21) = -8 e--2t ampez dt

4 sin

e,

di

3 -- - (4 abi
e...2'i

o.

-2

e*--2

= 12 cos t + 12 bleiroincle bdu

volt

kinci Kirchloff yasas, gerilim yasas (KGY)'Z....,::-.) yasaz....L 2. Kapal bir ilmek evresinde belirlenen bir ynde alman tm gerilim!erin eebirsel soplami stfirrhr.

26 ELEKTRICSEL ELER VE DEVRELER

kinci yasa, enerji kormunn ilkesinin bir sonueudur ve giri enerjisinin k enerjisine eitlenip dengelenmesine e deerdir. KGY denklemlerini yazarken 'zel bir denklemde uyum sa land srece her iki ynde de ilrnek zerinden gidilebilir ve gerilim .,,,nikselmeleri (yani -- den ya pozitif) ya da gerilim diimeleri toplanabilir. Genel olarak; devre problemlerinin zm, dier elerdeki akmlar ya da gerlimler verildii zaman belli devre elerindeki aimlar ve gerilimlerin belirlenmesini iine alr. Yanlg ansn azaltmak iin her ne kadar dzenli bir mhendislik sreci izlenirse de ak-in ve gerilim deikenlerinin seimi keyfidir. Buna gre ek. 1-18 devresindeki 2 . Plk sa ve 3 Inik indiiktans zerindeki ekim ve gerilim de 'ikerderi; srayla Sek. 1-9 ve 1-14'deldlele ayn ilkeye uyarlar. Sonu olarak Denk. (1-17) ve (1-25) voltarnper ba ndar olarak kullanlabilir. akunlar iin referans ok zel olarak, devre esindeki -gerilimler ek. 1-8, Denk. (1-12) - ve )4.el ,,ri ve matematiksel ba ntlar; diren iin (1-14), indktans iiiu ek. 1--9, Denk. (1--17) ve (1-18) ve s a iin Sek.1.-14, Denk. (1-23) -ve (1-26) ile verilir. ideal kaynak gsterimleri Sek. 1-6 ve 1-7'de verilmektedir.
-

rnek 1-6 ekil 1-19, bir elektrik devresinin bir kesimini gstermektedir. Bu kesimde
e i = 4 volt, e2 . 3 cos 2t volt ve i3 2e-4+5 A olduuna gre i4 aknnmi

bulun.

EKIL 1-19 rnek 1-6 iin verilen deVre.

1-10 TEMEL DEVRE. YASALARI; KIRCHHOFF YASALARI 27

ZM: Sekilde gsterilen ilmek iin e KGY denklemi (a'dan ba layp saat ibreleri ynnde dola arak) e3

e,- ef- e4

0 -

olur. e, ve e.t ~ileri biliniyor. e, gerilimi Denk. (1-17)'den

e3 = s -2F-' (2 5.4i3
olarak bulunur. Buradan e 4 e,. -2
C

"5

,volt

.erilizni

e-- tIs 4- 3 cos 2t - 4 volt

olur. i4 ak m Denk. (1-25)'den belirlenir ve

i4 = 10 de4 --, 4 e- 4/5 -- 60 cin 2t

elde edilir.
=4s1,

Bylece elektrik devresi problemleri, bir ya da daha ok enerji kaynaklaryla devre elerinin olu turduu bir devredeki neden-etki ba coular=

am belirlenmesi olduu grlr. Sz edilen neden genellikle devreyi uyaran gerilim ya da aknakaynalclart, istenen -etki de devrenin belli bir keoiminde bulunan gerilim ya da akundrr. Problemin zm, Kirehhafrun ak m ve gerilim yasalaruda devre esinin volt-amper ba mtdarmn uygulanmasyla baarbr. Bu kurallarn kullandnasm dzene koyan ve bylece zel problemlerin zmn kolayla taran bilgi dalna devre kuram denir. Bundan sonraki blmlerde devre karar n daha geni olarak ilmmektedir. PROBLEMLER
1-1 Bir elektrik kayna, 120 Y'luk sabit bir gerilimde bir yke enerji vermektedir. Yk akm 5,0 A'dr. t) Kaynam verdii gc watt olarak bulun,

b) Kayaalp'', 24-saat iinde verdii enerjiyi kilo watt-saat olarak bulun. 1-2 Bir akkor lamba, 120 rlulc sabit bir kaynaa balandig zaman 75 Wilk Kula elektrik enerjisi harcamaktad r.
a) Lamba akmm b) Saatte devreden geen elektrik ykn e) Elektrik enerjisirtin de eri 4,8 T1,i kWst ise bir haftada (Iambalarm devaml yand varsayarak) kullan lan enerjinin de erini bulun. '

28

ELEK-1121MM, ELER VE DEVRELER

1-3 ekil 1-20a'da gsterilen elektrik aygtma akn ve gerilim dalgabkitalexi ek. 1-20b'de izilmigtir. e) Zamann fonksiyonu olarak aygrtm g erisini izin. b) Aygta verilen toplam enerjiyi bulan.

ffi..ssss.

saniye

(a)

tb;

EKIL 1-2O (a) kygt, (b) Prob. 1-.1 iin verilen dalga--bibnieri.

. 1-4 Bir elektrik devresi, rastgele bir t = 0 an ndan nce durgun haldedr n ve genlinllubrdr). t = O'dan sonra, devre gerilimi ve ak m (yani,k e = 50 (1- e--") volt ve

140

3 2*

iper

bantlar ile verilmektedir. a) Zamann fonksiyonu olarak akn ve gerilimin biimini izin. b) Zamann fonksiyonu olarak devrenin gcn bulun. Dalga-biimini 1-5 ekil 1-21'deki iki devre esinin her birinden geen alumlar ve fuerkatindeki gerillaler aadaki bamtalarla verilmektedir: 5 (3e-2t- 2)
Ve

ir

5 sin 2nt

amper

vi

10 (1e--.3t )

t>2 =t

10 000 2nt

v olt

v 4.

EKLI. 1-21 Prob. 1-5 iin verilen

izin. Zaman e) Zamann fonksiyonu olarak v , ii ve v arahn O'dau 2 s'ye kadar alarak her e iin ayr bir grafik kullann.

PROBLEMLER 29

b) Zaman n fonksiyonu olarak her eye verilen ani g ba ntsn ,inlun ve erisini izim e) Oenin bir kaynak ya da bir yk olarak davrand zaman aral klarun eri zerinde gsterin. 1-6 Prob. /-1'deki ykn olan olarak direnci nedir?

1-7 10 ohrn'luk bir dirence, 10 cos 377 t amperlik bir ak m uygulanmaktadr. a) Zamann fonksiyonu olarak diren zerindeki gerihn i ve gc bulun. b) Akmn bir dns sresinde diren taraf ndan sourulan ortalama g nedir?

1-8 2 IT'lk bir indiiktansta i(t) = 1.0 cos 41 amperlik bir ak n vard r
. iyonu olarak indktans zerindeki gerbmi -bulun a) Zaman n fonks b) Gerilim ve akmn dalga-biimlerini izin. e) Zamann fonksiyonu olarak indiiktansa -verilen gcn den.klen ini bulun ye erisini izin. 1-4:s 2t amper i(t) 35 -- 5 amper 5<t tm dier zamanlar iin akm Slfir ise Prob. 14'i yeniden e,zii a.. 1-10 Birbiriyle iftlenim durumunda olan bir ift bobinin indfiktanslar 0 <15;5

L, = -10 H, L. 5 H ve -M = 6 H'dir. Tanunla na ve referans ynleri ok.

1-13'de gsterilmektedir, Her bobin a a da verilen ideal bir ak n kayna ile uyarblaktadr: 15(1-e - t)
ve

amper amper

--10(1-e- t)

ve e, bobin gerilimdcrinin deerini bulun. 10 cos 2t voltluk bir gerilim 02 - Flk bir saa zerine uy- 1-11 e(t) gulandna gre; '

a) Zamann fonksiyonu olarak s adaki akm bulun.

b) Mum ve gerilimin dalga.-biimierini izin. c) Zaman n fonksiyonu olarak s aya verilen gcn denklemini bulun ve erisini izin.

30 ELEKTRIK-SEL ELER VE DEVRELER 2/ volt

1-12

e(t)

35-5t volt 5<t<7

ve gerilim teki tm zamanlar iin s fr ise Prol.1-11'i yeniden ziin. 1-13 0,5 F'hk bir sataki akn , i(t) St amper

ve dier btn zmaular iin s frdr. a> Zamann fonksiyonu olarak s a zerindeki gerilimi bulun ve dalgabiimini izin. Ii) Zamann fonksiyonu olarak sadaki g ve depo edilen enerji de erlerini veren ba antlar bulun ve erilerini 1-14 ekil 1-22'delci devrede, E / 45V ve E2 a) Akmn deerini ve ynn, 1>) a'dar b'ye gerilim ykselmesini, e) c'ye gerilim diimesini, bY olduuna gre.

d) devrenin ad kesiminin !=oi%reluu gc bulun.

4E,

EKIL 1-22

Proh. 1-14 ve 1-15 iin verilen devre.

1-15 ekil 1-22'deki devrede, n'dau I'ye gerilim ykselmesi 16,0 V re c'den d'ye 17,4 V oldu una gre, . a) Kaynak gerilimleri E, ve E2'nin deerlerini b) cd kesiminin watt-saat olarak gnlk enerji luliu, 1-16 Kirehhoff yasalarn ve elerin volt-amper banthrm kullanara k ek..,1-23"deki devre kesimi iin haz rlanan izelge tanamlaym.

PROBLEMLER
IZKLGE 1-3 ekil 1-23 ve Prob. 1-16'daki devre kesimi iin de erler. Gerilinder --. 5 A
iz
= 1.9 sin St

=2 E t
=

1-17 ekil I-24'de bir devrein bir kesimi gsterilmektedir. Temel yasalar kullanarak v(t) geriliminin de erini bulun.

E% 1-23 Prob. 1-16 iin verilen devre kesimi.

41
EKIL 1-2 - 17 iin verilen devre kesimi.

1 18 Seilen bir devre kesimi ekil 1-25'de gsterilmektedir. Kirchhoff yasalarn ve elerin voltamper bamulartut kullanarak v i gerilimini ve i, akmn' bulun.
-

32

ELEKTRWEL OPI ER VE DEVRELER

EKIL I-25 Prob. 1-18 iin verilen devre kesimi.

1-19 ekil 1-26'daki devre kesimindeki v(t) gerilimini bulun.

t

EKIL

1-26 Prob. 1-19 iin venden devre kairni.

1-20 ekil 1-27'deki devrede, 2 II'lik indktansdaki ak n i(t) 5z- t amperdir. Kirehhoff yasalar ) ve elerin volt-araper 1)4mb-1a~ katta. narak kaynak gerilizni e(rryi hulus.
4H 3 ohm

EKIL 1-27 Prah. 1-20 kin verilen devre

PROBL,EMLER 33

.121 ekil 1-28"deki devrede, 2 ohmluk diren zerindeki gerilim e 20 volt'tur. Kirchloff yasalarn, ve elerin volt-amper bantlarun kullanarak kaynak akm i(t)'yi bulun.

<t)

1-22 i(t) = 10 A ipe Preb. 1-20'yi yeniden zm. 1.-22 er(t) 12 sir, (2t/3) volt ise prob. yeniden zn.

2. Blm.

DIRENL DEVRELER
Elektrik devrelerinin zm, Kes. 1-10 daki Kirchhoff ak m ve gerilim yasas denklemierinin, ve ilk kez Kes. 1-6'da tan tlan ve ayrca Bl. bunu izleyen kesimlerinde tart lan kaynak ve so urnco, volt-amper ba ntdarnn kullandmalarm ierir. Bu blmn amalar , devre problemlerinin zm iin gerekli -olan deillemlerin kolayca yazlp zillebileeei dzenli bir sre geli tirmek ve ayr ca karma k devrelerin olduka yahn edeer devrelerle gsterilmelerine izin Veren yntemleri ineelemektir. Hesap larn karmakligudan ok devre zerinde dikkati toplamak ve yntemleri rneklerle aklamak amac yla sabit (zamandan ba msz) akn ve gerilim kaynaklar de tya.rdan direnli devreler kullarulacakt r.

2-1 TEMEL YASALARIN DORUDAN UYG1L LANI1 En genel biimde bir elektrik devresi, uyarmay salayan bir ya da daha fazla kaynak ile ok say da ilmek ve ok say da kav akta.n olu acaktr. Bilinen nieelikler ou kez gerilim-kayna gerilinderi ve akn kayna Arzular e laeaklar. Bilinmeyen nicelikler ise gerilim-kaynaldannu akmlax , akm-kaynaklarnn gerilinderi ve devre elerindeki gerilim ve akamlar olacakt r. Bilinmeyen nieehklerin bulunmas iin kullanlan denklemler; Kirchhoff akun-yasas (KAY) denklemlati, Kirchhoff gerilim yasas (KGY) denklem'ustlar (bu blmde, Ohn yasas olarak leri ve elerin volt-amper ba kullamlacaklar) olmak zere s nfta toplanabilir. Bu ba msz den.klemlerin toplam says bilinmeyen niceliklerin saysna eit olmak zorundadr. Her situfta a ada belirlenen saylar kadar bamsz denklem bulunur:
,

I. Oelere r,gii bamsz -voh-:amper denklemlerinin say s elerin saytsma eittir. 2 . Bamsz KAY. denklemlerinin says kavaldann saysndan bir ekeittir.

36 DRENLi DEVRELER 3. Bamsz KGY denklemlerinin says bamsz ilmeklerin saysna eittir. Bamsz bir ilmek; teki denkiert lerde bulunmayan en az ndan bir gerilimi ieren bir KGY denklemi olan bir ihnektir. Dorudan uygulama yntemi, nygtu akn ve gerilim deikerlerinin bellilenmesini, yukarda sralanan tr denldemin yanl nasal ve istenen nieelikleri bulmak amacyla bu denklenalerin zlmesini gerektirir. Bilinmeyen de ikenlerin belirlenmesi ki inin isteine baldr, fakat dzenleme ve yahni* ynnden genellikle bilinen yiiutemier izlenir. Ohm-yasas denklemlerinin no. zitif iaretlerle yazdabilnesi iin diren zerindeki gerilin ve akn3lar ek. 1-43 de gsterildii gibi seilir. te yandan de ikerderbn beiirlermesini kolaylatran iki devre biimi vard r. Bunlardan biri ek. 2-1 deki seri-devre; kesimidir. Seri konumda ba l ber edeki ya da kaynaktaki akl n, tm teki eler ve kaynaklardakinin ayn dr. Bundan tr devre iin tek bir T i akm ikinci yal alatrma biimi ise ek. 2-2'deki paralel-devre kesi- zmiclir. Bu balana biiminde ortak acelik gerilimdir.. Paralel devrelerde tm. kaynaklar ve eler iin bir tek gerilim de ikeni R,

EKIL

2-1. Serklevre

EKIL 2-2. Paralel-devre kesimi.

rnek 2-1 ekil 2-3'deld devrede grlen bilinmeyen geriliraleri ve akl /dala bu n. Bn devrede soldaki ilmekto 140 N-olduk sabit gerilim kayna ve sada-h ki ilmekte ise 18 .araperlik sabit bir ak n kayna bulunmaktadr. Ayrca, kaynaklarn devreye verdi i gcn direnlerin so urdua pre eit olduunu gsteren bir g dengesi yazan.

2-1 TEMEL YASALARIN DORUDAN UYGULANII 37

20 ohm

140. V

78 A

EKIL

2 3.
-

rnek 2-1'in devrw,i.

ZM: lk adm, bilinmeyen gerilimler ve ekili:dar iin referans ynlerinin belirlen nesidir. 140 V'luk kaynak ile 20 olunink diren seri ba l olduklarndan her ikisraden de I, ak m geer. leyse E1 gerilimii yn ek. 1,9'e gre belirlenir. te yandan 6 ve 5 ohm'luk direnler ve 18 A'lk akn kayna paralel babdrlar, yleyse bunlar ortak bir E 2 gerilimini paylarlar. Bu durumda I, ve I, duralar" ek. 1-8'cle izlenen yola gre seilider. imdi tm gerekli deikenler seilmi oldu. lk grup denklemler, elerin volt-amper ba utlandr. Devrede diren oldu undan, tane Ohn-yasas denklenai vardr: E, 20 il 6 /, 5 (2-1) (2-1) (2-3)

E2

Sonra, KAY denklemleri yaz hr. Kavakiarm sars n belirgin duruma getirmek iin, ab izgi kesiminin A dii iirn noktas ve ed kesiminin ise B dfiiim noktas olduuna dikkat ediniz ve ek. 2-4'de oldu u gibi devrenin bu kesimini tekrar iziniz. Akea grld zere iki kav ak vardr ve sonu olarak, A kav a iin bir tek bamsz denklem

Ii - /2 - I3 -I- 18

(2-4)

Daln sonra KGY denklenderi gelir. Tek ba msz ilmein soldaki ilmek olduuna dikkat ediniz; teki ilmeklerin herbirinde yaln z iki e vardr ve bunlarn KGY denklemlen ortak E2 gerilimini kapal olarak belirtir. Bu durumda bir tek bamsz denklem vard r, o da 140 - E - E, ---z-- 0
.

(2-5)

dr. Yukardaki be clenklemm ortak zmleri herhangi bir yntemle bulunabilir, fakat, burada yine dzenli bir yol gsterileeektir. Genellikle, ya ak n

38

DIRENL1 DEVRELER

ya da gerilim deiikenlerin.i yok etmek amacyla volt-amper bantlan ya KAY ya da KGY denklenderinde yerlerine konutlar. ornesin, Denk. (2-1) den (2-3)'e kadarki denklemlerin Denk. (2-4)'de yerlerine koroabnalan

14

la A

t tfors

S ohm

41.00

B TEXtl, 2-4 ek. 2,-Witn A ve B kar aklann gsteren kesini%

1 20

E - 6

E2

E_ + 18

(2-6)

verir. Denk. (2-5) ve (2-6) = 140 J -3E/ -4- 22E2 1080 biiminde dazenlene-bilir ve bunlardan E i = 80 V ve .E2 60 VIrdanur. (2-1) den (2-3re kadarki denldenderden, akmian I1 . 4A, I Z = 10A ve /3 ------ 12 A olarak bulunur. G dengesi aada verilmektedir. Direnteki g kayb Denk. (1-13)'den ve kaynam verdii g Denk. (1-9)'dan bulunur. Devreye verilen ga, 140-Sola-ak kaynak : 18-Amperlik kaynak : Devreden alnan ga,

(140) (4) = 560 1080 P = (60)(18) Toplam = 1640 W dr.

P = FR = (122) (5) = 720 600 6-- ohmluk direnter : P = (102) (6) 320 20-- olroluk direnten : P = (42) (20) Toplam . 1640 W dr.
5- olutduk direnten :

2-1 TEMEL YASALAltT 4 Dt~ RL AN UYGULANII 39

rnek 2-2 ekil 2-5-"deki devrede bulunan bilinmeyen gerilinderi 4e alemdar' bulun. Bu devre, soldaki ilraekte bir 30 V sabit-gerilim kayna ve sadaki ihnekte ise akma bal bir alm kayna 21 1 iermektedir. ZM: Devrede, diren, iki kav ak ve iki bamsz ilmek bulunmaktadr. yleyse, Olun-yasas denk-lemi, bir KAY denklem.i ve iki KGY denklemi yazilabilir. imdilik, ./1 ve 21, aktolan bilinmeyenler olduu halde, er.lml refeahs yldeti ek. 2-5'de gsterildi i zere problemin verisinde belirlenmi durumdadr. Sonu olarak E l ve E4 d.eikanierinin kutuplan t. lar gsterildii gibidir, E, ve /, deikenleri de Olun-yasas denkleninde pozitif iaretlemeye uyacak biimde seilmilerdir.

EKL

2-5 orne.k 2-2'nin ile re .

imdi, devre denklenderi

311

bin-yasas denklernleri

E2 `=" 41, E4 = 10 (21 1)

biimindedir.

A kavanda KAY deuldemi

- /2

2/1

ve srayla, Ise II ilmeklexi evresinde yank ' KGY denklenderi 30 -

E2 0 ve E, - E3 E, =

(lir.

E, = 24V, E,

Bu denklemlerin ortak zm / 1 .- ,--: 2A, 2I = 4A, /, = 6A EI = 6V, 64 V ve E4 = 40V verir.

rnek 2-1 ve 2-2 en kolay ve a k bir biimde do rudan uygulama ynteminin kallamhuu gstermektedirler. Dnce ynteminin tamam ve sonuta

40

DRENL DEVRELER

elde edilen denklem sistemi, iki yahnla tnua ile daha derli toplu y-apilabilit. Birincisi akn deikenlerinin gerilim deikenleri cinsinden taiiinlaemas (ya da terzi) dar. Byle bir yab llatnna Olun yasas denklemin ak bir biimde yazilnasna gereksinim duyultadan rnek (2-1)'deki (2-4) denkleminin do rudan Denk. (2-6) biiminde yazalnasnu olas 'klaeakti. Ohm-yasas denklenderinin yine gerekli oldu una dikkat edilmelidir; denklemdeki ~an t gerilinder cinsinden ifade edilmelerinden tr Olun yasas denklemleri Denk. (2-6)'da kapal bir biimde grnfrler.' ikinci yalnlatrmada, de ikenleri daha nceden seilen teki de ikenler cinsinden seerek, ya KAY denklenderini ya da KGY denklemlerini yazma gereksiniminden kurtulunur. rne in, rnek 2-1'deki KGY denklemiude, Denk. (2-5), E F geriiaml (140-4) dir ve bu de er gerekten ekil zerinde gsterdebilirdi. Bylece, Denk. (2-6) + 18 e-e O biiminde yazlabilir ve devre denklentleri tek bir denkleme indirgex ebilirdi.. Bu yntemler aadaki iki rnekte adcl a kavutarulmaletad r.

rnek 2,--3 ekil 2-6'dtki devrede bulunan 2 Ob nlek diseenein ular araseadalci gerilimi bulun. zm kolaylatrmak iin, -tm akunlan geaciliaa deikenleri cinsinden belirtin ve deikenleri seerken KGY denklemlerini kullan n. ZM: 2 Ohmluk direncin ular arasndaki gerilim istendiinden bu Et ile gsterilen bir de iken olarak seilir. Bundan sonra iki_gerilirri de iekeni daha seilir, bunlar _E, ve E, dr, bylece teki devre gerilinderinin bu de iken cinsinden belirlerntelerine olanak sa lanan. iU ilmek evresinde yanlan KGY denklenderinden yararlanarak teki devre gerilinderi kolayl kla buhnur. Onlar, Ri'in ular arasnda (E, - +30)., kln -ular arasnda (E, --E3 --25) ve 15 Ohmlnk direnein ular arasnda (E,- E3 -25p:lir. Bylece tm gerilim deikenleri belirlenmi oldu. imdi her akn karlk gelen gerilim cinsinden ifade edilerek KA.Y derddemlezi yaz lr, Akmlar iin referans ynleri ek. 1-8'clen bulunur. Drt kavak vardr ve bu nedenle bamsz denklem yazlabilir; A kavamdan :

(E -E +30) + E z 5 2

1
15

4- (E -E.-25) 3

2-1 TEMEL YASALARIN DORUDAN UYGULANII

15 olur

13 kavanda :

1
5 1 -

1
2

E -3

C kavU nda

(E,-E -25)

E..-(E-E3-25) - 5

Denklemlerin hepsini sistemin ortak paydas (bu sistemde, 30) ile arparak vz terimleri birletirerek ortak zmleri daha da kolayl kla bulunur. Elde edilen denklemler. 38 E2 - 30 E,- 2E, = - 850 -6

E2 -

15 E2 - 6 E, =. 0

-2 Ez - 30 E, +38 E,. - 650 dir. ok deb' kendi denklemlerin ortak zm iin dzenli yntenalerden biri detarmivantlarm ve Cramer kuralmin kullan tamidr. x x2 ve x, deikenlei cinsinden a sz a12x2+ aux3".----21x l1 ax2 + b,
a3 xt a3g2+ u3iX3= b biiminde yazlan ve denklemden oluan herhangi bir denklem sisteminde dqikenlerden herhangi biri, iki deterzninant n oranndan bulunabilir. rne in,

42 DIRENU DEVRELER
bi 61 13
j.

62
b3

a22 an
a 12

a23 a33 aU
23

al 1

<1 21
4 32

a33

Determinantlar herhangi bir uygun yntemle hesaplanabilirler ve izlenen yol istenen say da deikerlerder olu an deldem sistemlerini iereeek biimde Elimizdeki problem iin, E t 'in deeri. .4-,451kr. 38 -850 , -2 -ba? -6 0 -6 38 --2 -6 38 -360000 - 36000 10 V

-2 -650 38 -30 -6 --15

-2 -30

dur. teki gerlinler de benzer biimde bulunabilir. Akndarda Olun yasas yardanryla gerilinderden elde edilebilir.

rnek 2.4
ssss

ekil 2-7'deki devrede bulunan 15 Ohmlnk direr ten geen abim hesaplaym. Trn gerilimleri ak m deikenleri cinsinden ifade edin ve de ikederin seiminde KAY denklemlerim' kullann. ZM: I, ak m, istenen nieelik ve seilen ilk de ikendir. Sonra teki

ili elam deikeni I2 ve /3 seilir. teki direnIerdeki. akrralar KAY denklenderinden biziraabilir, bunlar R elirentindeki (I, +1 2), 11b direneindeki ;- 5) ve 2 Ohmluk direnteki (/2-1.3-5) almnlandr. imdi iteki ilmein her biri iin KAY denklemleri yazd r. Denklenaler ihneklerin sol alt kesinden balayarak saat ynnde yezdr; gerilim dimelexi ( den () ye pozitif al nr.

2-1 TEMEL YASALARIN DORUDAN KULLANTL1 .43 15 ohm

EKIL 2-7 rnek 2-4131 dmea.

Ilmek T : -30+4+5(11 +4) +2(443-) Binek II : -15 /1-25-5(.11 13 4-5) -5(1-1 1-1)

0 Binek ZII : -2 (L2-13-5) + 5(1i 443 +3) +25+1 3 = 0

Terimlerin birletirnmesinden,

5/ 1 812.--213 = 40 -25/1 512 513 = 50 5/1--212 + 813 = -60 ve Cramer 40 [6 50 ii 0

5

dan, 8 -5 -2 8 -.5. -2

kurah -2 -5 8 -2 -5 8 -2000 1000

25 5

bulunur. Yanttaki eksi iareti, pozitif yklerin akuun ek- 2-7 de seilen yne zt olduunu belirler. Benzer bir biimde teki ak nilar da bulunabilir. Akimlar bilindikten sonra, karlk gelen gerilimlerde Ohm-yasas yardmyla elde edilebilir.

DRENLI DEVRELER

Temel yasalarn dorudan uygulanma yntemi olduka kallara hdr

nk bu yntem, sz konusu yasalar ve onlarn devre zilnndeki nemi zerinde dikkati toplar. Yntem ayrca, elektrik devrelerinin ztuntl

istenen de ikenlerin say ve eidi Be ilgili verilen ve denklenderi verir. te yandan dzenli bir yallar.mla de ikenlerin seimi ve denkleirderin Yanl biimi hakknda da derinlik kazandm. Ornek 2-:3 ve 2-4, en Ima yeldati devre zmnn nas l yaplabileceini gstermesi bakmndan bir giri ti'. Her iki rnekte de devre niaelilderi aras ndaki hantlann toplam says rnek 2-1 ve 2-2'deki dorudan yntemin gerektirdii saydan az deildir. Buna karilk, her iki durumda da ortak zm i&Lea en denklemierin says olduka azaltldi; bu da zm kolaylint salad . rnek 2-3'deki temel gerilim E E, ve E3'n ve rnek 2-4'deki temel akn ti ,/, ve I,'n seiminin teki devre gerilimlerinin ve almalar n/11m temel deikenler cinsinden ifade edilebilraelerini olan akls klacak biimde zenle'
yaplmas gerektiine dikkat edilmelidir. Yalmdurandarda seim (ya da daha genel biimde, seimlerin kombinasyonn) olduka kolayd r. Daha kark

devreler iin seim kolay 'ohnayabilir. Temel de iken seimi ile ilgili zorlu u ortadan kaldran ve dzenli bir denkle r yazn yntemine olanak salayarak devre ztirancle kar lalan yanlg ansm azaltan iki yntem gelitirilecek. Birincisi, rnek 2-3 -de atlan temeli izleyen ve Kes. 2-3'de geli' tirilecek olan dii iirr noktas-gerilimi yntemi, ikincisi ise rnek 2-4'de at lan
temeli izleyen ve Kes. 2-4'de tan tlacak olan il nek-alunn yntemidir.

2-2 KAYNAK GSTERI- W VE 1

Dowtrixt)

Ideal gerilim ve akn kayna kavramlar Kes. 1-6'da stumblutU. Kullanlan kaynaklar ideale ya klaabilir, fakat hi bir zaman ideal olamaz. rne in, ideal bir gerilim kayna, sfr direnli bir ykn varlnda bile gerilimini deitirmemelidir, bu ise devreden sonsuz bir akun gemesini gerektireceinden akta bir fiziksel olanaks zlktr. Gerilim-akuu belirtgeni ile birlikte, gere e daha ;rakn bir kaynak ek. 2--8 de grlmektedir. Belirtgen, devre a.kken (I = O) bir Eaa gerilimi ve devre kapandktan sonra ekilen akan artt ka dorasal olarak azalan E deerinde bir ile ular gelirimi olan

bir kayna gstermektedir, byle bir l eliztgen matematiksel olarak,

E E ad -- of

(2-7)

denklemi ile verilebilir. Rarada R, a k-devre geriliminin ksa devre aliamma oranuhr. ok. 2-8'deki kaynaa edeer bir devre ek. 2-9'da gsterilmektedir.

ek. -9'daki elevrenin Kirehboff gerilim yasas denklemi de Denk.

(2-7) ile verilir.

2:2 KAYNAK G STERIM VE DNM 45

( 4) EKIL 2 8 la> Kaynak (by Kay.lagin gerilim-akn belirtgeni.

-

ekil 2--8b'deki dorusal belirtgenin denklernini, akmn gerilime ba ll .biiminde. yazarak de i ik bir gsterme biimi bulunabilir, byle bir denklem

1
dir.

rk

G.0.E

(2-8)

ekil 2-8a'dolci kayna m yeni edeger devresi ek. 2-10'da gsterilmektedir; bunun Kirchhoff akn-yasas denklemi ise Denk. (2-8) dir. ek. (2-9) ve (2-10) daki devrelerin her ikisi de ek. 2-8b'deki eriyi salayan volt-araper' belingeulerine sahip olduklar ndan ikisindeu biri; gere e uygun bir kayna temsil etmek zere kullanlabilir, Verilen bir problemde hangi edeer devrenin kullan lmasnn uygun olaeanun seimi, kayua u bal bulunduu devre

EKIL 2-9 ekil 2-8a'daki karaiti gerilitakayria esde#er devretti: 'm

EK- 2-le ekil 2-8ir'daki kaynara ekim

edeger devresi.

46

DIRENL1 DEVRELER

iin kararlatrlan zm _ yntemine hangi edeer devrenin kolaylkla uyaca' dkiinflerek yaplr.
ekel 2-9 ve -2-10 daki devrelerin her ikisi de ayn fiziksel kayna g4s-

terdiklerinden k ucu belirtgenleri zdetir ve biri di erini temsil etmek zere kullanlabilir. Herhangi bir gerilim-kayma gsterimini al^-kayna gStedmine dntrmek iin, Denk. (2-7) den alma bulunana E E (2-9)

Ro
elde edilir.

1 / Ro ise Denk. (2--8) ile (2-9) un kardaEer ikd = Eod ; Ro ve Go trlnas ek. (2-9) ve (2-10) daki devrelerin ak n-gerilim belirtgenlerinin zde olduklarn gsterir. te yandan e er Denk. (2-8) den gerilim zliirse,
Icd

./

Go

Go

(2--10)

bulunur, bu ise Denk. (2-7) ile kardatrd duda, Ead = 1"/ Go ve R.

'i 1 / Go, olduu dnlrse, iki devreniu edek"erli gsterilmi olur. Bylece sonu olarak

Ead
Ve

kd

Ro ya da Ikd

(2-11)

Gd

(2-12)

ise, ek. (2-9) ve (2-10) daki devrelerin e deer olduklar grlr ve bir kaynak gsterimini- di erine dntrmek iin Denk. (2-11) ve (2-12) -kullan labilir.

56 V

2A

(0 )

(b)

EKIL 2- 11 bin (2-5) iin kaynak gsterin:ler'.

2-3 DtIM NOKTASI GERliM YNTEM' 47

RNEK
ek. 2-11ddaki gerilim-kayna gsterinai_ edeer bir akn-kayna
gstetimne ve ek. 2-11b'deki akm-kayna gsterimini edeer bir gerilim-kayna gsterimine dniiffiribz, ZM: ek. 2.41a'daki devrede, Ea d -= 56 volt ve Ro = 2 Ohm dur. Denk. (2-11) ve (2-12) den ikd 56 I 2 = 28 A ve Go 1/ 2 = 0,5 nlo bulunur. , ekil 2-11b'deki devrede, I d = 2A ve 1 /4 = 0,25 mho . dur. Denk. (2-11) ve (2-12) den E., 210,25 = 8 V ve la 1 10,25 4 Ohm bulunur. Dntrlm devreler ek. 2-12 de gsterilmektedir -. ek. (2-12a)'daki ak ynniin .ek. :(2-11a) daki geriliii art ynne ve ek. (2-12b) deki gerilim art yntnatin ek. (2-11b) deki akn-kayna ynne karlk geldiine dikkat ediniz.
4 ohm

8V

(o) EK
-12 (a), ekil (2-11 a) dald

(b) (b) , oka (2-11 deki devreletin kaynak dnp:timleri

2.3 DCttrIWNOKTA,Si-GERLiM YONTEW

Devre zmnde d iim-noktas gerilim yntemi, Kirchhoff gerilim yadenklenderinin ak olmayan bir biimde devre entasi zerine yaz lmasn ve bylece y alnz Kirchhoff akm yasas denklenlerinin-zlmesini gerektiren bir yntemdir. te yandan, ynteme gre minimum say da gerilim deikonlerinin kullanlmasnaa gereksinim duydur. z konusu yntem, ek. (2-13) deki devrenin incelenmesiyle geli tirileeektir-. Bu devrede, iki bilirizleyen gerilim, EA ve ER , seilmitir. EA gexitii mi C dm noktasndan A iltim noktasna doru bir gerilim art olarak, benzer biimde E.8 ,C diirn noktasndan B diim noktasna do ru bir gerilim art olarak seilmi tir. Bilinmeyen gerilimier C diitm noktasndan balayarak klditgnden tibrit, C noktasna referans d ilta noktas denir.
SU'

48 DREN 1_, DEVRELER

B diiiin noktasndan. A dn noktasna doru olan gerilim art devredeki bilinmeyen iinea ger lindir, bu gerilim Kireb-buiT getillm-yasa dnkleminden

E413 = E
biiminde bulunur.

'7'

Efi

Devrede tane dkftn noktas vardr, *yleyse ba misz iki Kirchhoff alma yasas denkleni yazmak olanakl dr. Birincisi A dne noktas ii yazdr ve

A:
B:
dur,

E.4 G/

(RA

(2-13)

dir. Ikincisi ise B dn' noktas iin yazobr ve

En G 1 - (E - En ) G, = - I,

(2-14)

Denk (2-13) ve (2-14) deki terimlerin s ralarusna yeni bir dzen verilirse

A: B:
elde edilir.

E4 (G ,.G?) -4 En (G: 4-G3)

(2-7 15)

(2--16)

EK,11. 2-13. Ihit'dro,-nok.trs-gerrlind A-temini ekillendiren devre.

Denk. (2-.15) ve (2-16)'n n incelenmesi bir dzen giSsterir ve bu dzen, bu tr denklenlerin kolayca yazdabilmesine olanak salayacaktr. A - dtiiirr noktas iin yazlar: Denk. (2-15) de, E, nin katsays .44 dn-noktasina ba lanan iletkenlik-lerin pe ritif toplam , Es nin katsays A ve. B dn: noktalar arasna ba0anan- iletkenliklerin negatif toplam ve eitliin sa taraf A diim noktasna giren alan k-aynaklarmn toplamdr. imdi B d m noktas iin yazlon Denk. (2-16)'y dnnz. Benzer bir durum Orecek-

2-3 DOGOM-NOKTASI GERiLIM YNTEMI 49 siniz: Ea nin katsays B dm noktasna balanan iletkenliklerin pozitif oarn noktalar aras na balanan iletkenlik toplam, E nn katsays B ve A dii;, lerin negatif toplam ve eitliin sa taraf ise B diin noktasna giren akn kaynaklarnn tplamdr. (1 3 n B dm noktasndan, uzaklaan bir ynde oluuna dikkat edin). Bu iki denklernin kurulu bakrandan benzer olu !amip rastlant oimadb bir gerektir. Bu denklemlerde grlen dzen, ak nyasas denkienderinden ve gerilim deikerlerinin seili bkininden doar. Denk. (2--15) ve (2-16)11e gsterilen trden denklemlerin yaz lmas iin uygulanan, kurala dgiim-gerilimi yntemi denir. BU ynteme gre sra ile yap lacak iler ksaca syle zetlenebilir: 1. Kes. (2-2) de verilen yntemi kullanarak, seri direnli ideal gerilim kaynaklar ile gsterilen her kaynak paralel iletkenlikli ak n kayna gsterimine dn tilrlmelive sonra devre, yeni gsterime gre, yeniden izilmelidir. 2. Keyfi bir referans dm noktas seilir, R olsun. Devredeki teki dm noktalarna A,13,....,1V harfleri verilir ve bilinmeyen gerilinder E9 noktapandan. A,B, v.b. noktalarna doru gerilim artlar olarak seilirler. 3. Diiilm noktas (akm-yasas) denklemleri srasyla . di n noktalar iin ya2alrlar. Sonu a a da gsterilen matris biiminde olacaktr..

A:
B:

GA A EA --4;AB E .E

--GAN

EN.

N;
Burada

X (Ifitn noktasna balanan iktkeniilderiu tmnn toplam , Gx5, X ve Y. d iin noktalar arasna balanan iletkenliklerin tmnn toplam,

X ditiin noktasna giren (ya da besleyen) ak n kaynakla rnn

toplamdr. 4. istenen d m noktas gerilimlerini elde etmek zere denklemler zbir. Devredeki teki gerilitaler ve devre airarrilar , Kichhoff gerilim yasas nn ve Olun yasas nn uygulanmas ile bulunabilirler. rnek 2-6 Di-noktas-gerilimi ynternini kullanarak ekil 2-14'deki devrede grlen gerilimleri bulun. Ayrca 13 akmm da hesaplaym.

50 DIR14L1-15E'vlkEt.Elt
. '

12-14'deki devrenin A ve D dfiln halen arasula bagOZ31:: lanan.-56 V; 2 Olun kayna Ckinek 2-5 de- g0sterilen. bir ,alura-kayna ve ona paralel bir iletkeu biiraine dtinii tiirillantr. Bu sonular kullanarak ek. 2-14, dein devre ek. 2-15'de yeniden, i dd ek. 2-14'deki devrede.1>u. lunan diretIerin ek. 2-15de karlk gelen iletketdik deerleri ile belirtilrliklerine dikkat edin. D dini, nokta.s referansdgfnanektas olarak 'Ve LA gerilinderi ise de ikerder olarak seildiler. E2 ve Ec
"

Ez R 2 ,.*r

Ip ni
zhr:

2 ohm

ZWJJ. 2-1,4 Oeuek, 2-6-14n dev.. .

8X4. 2-4 5 ek.

dazli~e elde "ntn

131iri.ra nektas-gerillmi deuklemlerl

A:

(0,5 +0,5 01) E4 -0,5 Ei;

.Ec

"."0,5-4-0,2 +1,0) ..E:a 1,0 E , ,E;4 1.,,CY ER .(0.,1 ,0+0 25)

ILMEK AKIMI YONTE

53

A: B:
C:

1,1 EA -0,5 EB -0,1 Ee

= 28

-0,5 E,, 4-1,7 Es -1,0 Ec = 0 -0,1

EA -1,0 E +1,35 E= 20 V veEe

-2

dir. Bu dn:t-gerili/ni denklenderinin ortak ziimu

EA -=
verir.

36V,

= 16 V

dilinn noktas gerili nin bilinmesi devredeki teki gerilimlerin v e mlarn kolayca bulunmasn olanak!! klar. rnek olarak, ek. 2-14'dekiak devrede bultr un E, gerili/ni EA -Ec Na da 36--16 20 V' lux. ek. 2-15 deki devrede grnmeyen fakat ok. 2--14'deki devrede verilen / 3 akm , A noktasndan D noktasna kadarki gerili/t-derin her iki devrede de ( ek. 2-14 ve 2-15) ayn olmas erekti Mi dnerek, hesaplanabilir; bylece 36 - 2/,
Ve

EA -~

36

bul r Diiiin Kirchhoff -yasas denklenlerun temel olarak kullan p, devre plobleaderini zmeye yarayan dzenli bir yoldur. Bn yntemde ortak siilmesi vreken denkienderin say s devredeki diirr miktala nn. say s ndan bir eksi ine eittir.

2 -t 11.31EK AliLMI YNTEMI Ilnek akm yntemi, devre pronle nlerini znenin naka bir yoludur. ' Burada Kirchhoff akan-yasas denklemleri ak olmayan bir biimde devre emas zerine yaz hr. Gerilbn-yasas denklemleri ise ak bir ekilde yanip zlr. rnek 2-4, yntemin nas l uygulandn gstermektedir. Ayn yntem daha dzenli bir biimde burada da sunulacak ve bylece cebirsel ilemler daha kolay (ya da sayca az) bir duruma gelecektir. ekil 2-16'daki devreyi d nelin. nceki zilnlerde, akimlar tek tek elere ya da elerin seri birle imlerine datlmtr. ek. (2-16) Baki devrede bulanan / i ,/, ve .13 akunlar bu tr e akunlarnun rnekleridir. llmek akm ynteminde,- devredeki ilmeklerde bilinmeyen ak mlarn varlii dnliir. Bylece I ihne indeki Ir ilmek -akm, ilme - oluturan tm elerde ve E3 bulunmaktadr. Benzer biimde Iri akm., II ilmeini

52 D1RENL/ DEVRELER
oluturan tm elerde -R.,,R3 ve E2 vardr. Bu ilmek akunlan ile ilgili iki

r.~ belirtilmesi gerekir. Birincisi, tm aktmlar ayn ynde seilir, burada saat yn alm ratr. Alumlarm ynlerininayn seilmesi, sonuta elde edilen ' denklerdcrin bir matris biiminde kolayca yazdabil nelerine olanak 8alar. kinci zellik, ilmek alumlar daha nce kullan lan e akl/Ilan cinsinden kolayca ifade eAlilebilirler. rne in, ek. 2-16 daki devrede I I /2 =- I ve I, 1/-4, olduuna dikkat edin.
,

E.F.11,

2-16 Ilmek-akn).; nitemini ekalendiren devre,

Eer Kirchhoff gem-yasas denklenaleri, ek. 2-16 daki devrede bulunan I ve II ilnaeideri evresinde yaz hrsa, sonular. I ilmei iin R l R(f.f- fr) ve l amei iin E, (2-17)

Rj
bulmur. Denk. (2-27) ve (2-18)'e yeni bir dzen verilirse I(R, II: elde edilir.

(2-18)

R3)-111R 3

E, --E,

(2-19) (2-20)

i 1R 3.+I77(R2 R3)..-

(2-19) ve (2,20) denidenderi, d ln noktas-gerilimi yntenine gre yazlar Denk. (2-15) ve (2-16) da Wirlene benzer bir dzen gsterirler. 1 ilnei evresinde yazlm Denk. (2-19) da, Ir is katsays Iilmeki oluturan diret Ierin pozitif toplam , In nin katsays I ve II ilneklerinin ortak direnlerinin negatif toplam ve denklernn sa taraf devrede saat ynnde alnan gerilim-kayna artlarmn toplamdr. Il ilnei evresinde yazlar Denk. (2-20) iin de benzer yorumlar yap labilir. Denk. (2-19) ve (2-20)'ye benzer trden dez klenderin yazlmas kin uygulanan kurala iknek akm u y6nterni denir. Bu yntemin ana hatlar adm adm aada verilmektedi.

2-4 LMEX AKIMI YNTEMI

I. ideal tir ak-m kayna ve buna paralel bal iletkenlikle gsterilen kaynaklar, ideal bir gerilim kayna ve buna seri bal dirence dntrlr. Dnm yntemi Kes. 2-2'de verilmi tir. 2. binek seimi seilen bir ihnek ieri s inde baka bir ilmek bulunmayacak biimde yaplr ve ;bilek akaulan saat ynnde. seilir. Bu seimi., e akanlarnun elde edilmesini salar, bu a.kmiar ya ilmek ak:unlar ya da iki ilmek akm arasndaki cebirsel farktan oluur. ihnekleri iin 3, ilmek (gerilim-yasas ) denklemleri, 1,11,111 srayla yaz:lrsa sonu aada gsterilen biimde olacakt r. Ri li,tr -
+

R1, vIN

R
R 111 I11

IN:

I, 2111

"

Burada X ilmeini oluturan tm direnIerin toplam ,

X N, e Y ilmeklerinin her ikisine de ortak olan tm diren-

lerin toplant Ex = Saat ynnde al ndnda X ilmeindeki kaynak-gerilizni artlarmn toplam dr. 4. istenen ilmek ak nlar, deakienderin ortak zmnden bulunur. Kirehhoff akn yasasmin ve Ohm-yasasnn kullanlmas ile teki aknular ve devre gerilimieri elde edilebilirier,

rnek 2-7 ekil 2-14 ve rnek 2-6'mn devresindeki ak nlar ilmek-akm yntemini kullanarak elde edin. Ayrca Es gerilimini de bubro. ZM: Ilk adm, 4 Ohm.luk diren ve 2 .A'hk akn kaynandan oluan ' paralel devreyi gerilim kayna ve direnten oluan edeer bir seri devreye dntrmektir. Bn adm, rnek 2-S'de yerine getirilmi ve edeer devre ek. 2--12b'de veribm tir. Dniimn etkisini gstermek zere ok. 2-14 deki devre ek. 2-17 de yeniden izilmitir.
I, II ve III ilrileklerine karlk gelmek zere 4, Tm ihnek alrimlan seilir ve Kirchboff gerilim-yasas denklemleri yazlrsa

54 DIRENU DEVRELER 4 (2 +5 +2) In (5) -- im (2) = 56 IL 4 (5) + In (5 +1 +4) In, (1) 8 III: 4 (2) -in (I) + im,(2+1 +10)
ya da

94-5
:

- 2 Itn

56 =8

--5/n +104 + 13

III: 24

bulunur. Bu ilmek-ak m denkleminin. ortak zntii, 10 A, In = 6 A ve ini , 2 A verir. ilmek akm bilindikten sonra, e akmalar kolayca bulunabilir. rnein, ek. 2-14 deki devrede bulunan 14 e akm I -In 'ye eit ya da I= 2 - 6 - 4 A'dir. ek. 2r-I4 deki devrede bulunan Es gerilimi D dlilm noktasndan C dm noktasna doru lleri gerilim artntlxr. ok. 2-17 deki devreden de bu de er

E5 =

4 _.1,/ - 8

(4)(6) - 8

16V

lr.ltnur. Doal olarak bu rnekte bulunan saysal deerler, rnek 2-6 da bulunanlarla uynmaktadr.
10 olun

36 V

2 *kel Ir D 4 ohm EKIL 2-17 ok. 2-14 den d6alltInde elde edilen devre.
01114MllY

Bu ve bundan nceki kesimdeki tart malardan grld zere, dram

gerilimi ve ilmek akn/ yntemleri birbirlerini tamamlarlar. D m gerilimi yntemi bilinmeyen gCrilirnleri de ikenler alarak yandan Kfrehhoff aknyasas denklemderini kullan r: gerekli denldemlerin says devredeki diim noktalarnm saysndan bir eksiktir. Binek-ak m ynteminde ise Kirelahoff gerilim-yasas denklenleri bilinmeyen akmim cinsinden yazdr, burada

2 5 BAEWLI K,AYNAKLI DEVRELER 35

-

gerekli denklemlerin say-s ba' unsz ilraeklerin saysna eittir. Bir yntemi dierinin yerine kullanma karar, genellikle her yntem iin gerekli denklem saysna kiisi tercihe ya da her ikisine birden ba ldr.

2-5 BAA-DIBLI KAYN AKLI DEVRELERDE DM13M-NORTAS1 VE . .1111%EK DENKLEMLER

Baml kaynaklarn iki temel zelli i, Kes. 2-3'deki d m noktasgerilim ynteminin e Kes. 2-4'deki ilrnek ak m ynteminin bannh kaynak ieren devreler iin do rudan do ruya geniletilmesine olanak sa lar. Birinci zellik, baml bir kaynak kendi k ularnda bamsz bir kayna n davrand biimde davran.r. Bu nedenle, her iki tr kaynak iin de kaynak dnm ve Kirehhoff gerilim ve akn yasalarnn uygulanmas ayn biimde yaplr. kinci zellik baml bir kaynan gc deyre:nin dier kesimindeki bir gerilimin ya da akmn deerine baldr. KAY ya da KGY denkleuderine bu la nablin etkisini katmak, balayc bir denklenin yazlnasn gerektirir. Balayc denklem, ba ml kaynam gerilim ya da akunnu, d m-noktas geallirei ya da ilmek denklenderini yazmak, iin seilen gerilim ya da ak n deikenlerine ba lamak amacyla kullanlr. Balayc denklemin seilen KAY ya da KGY detklenderi ile birletirilmesi, devrenin tfannfi betimleyen dilm-noktas-gerilirni ya da ilnek aklm denklenderinin domasna olanak Salar. Aadaki rnekler, baml kaynaklar ieren devreler iin iki yntemi

de rneklemek anzaeryla verilmeldedirler. rnek 2-8 ekil 2-18'deki devrede verlen VA ve VB gerilimlerini bulun. OZYM:Dyinn-.noktas-gerilinn yntemi kt llamlacaktr. zme girerken ilk adm olarak, baml kayna narmszz bir kaynaknu gibi dnerek, Kes. 2--3'de tarundandi biimde SAY denklemlerini yazn. Denklemler A ve B &gam noktalar iin, sraylao (0,2+0,5) VA --0,5 V, -I-(0,5 +0,5) V B dix. Bundan sonra, baml kaynak iin gerekli olan balayc denklem yazbr. Bu, VA ve VB deikenleri cinsinden I, 'in ifade edilmesini gerektirir, ek. 2-18 de grlebildii zere 0,2 VA 9-2,5 10+2,5

56 D~Lt DEVRELER

Bu ba layc denklemin yukardaki denklerolerde yerine konulmas Ne benzer terimlerin birle tirili~i 1,2 VA --0,5 9 1,0 VA + 1,0 VB := 10 verir. Bu denklemlerin ortak czlinfnden
-

YA = 20 V ve Vs

30 V elde edilir.
0.5 nho

0.2 rh

EKIL

2.:48

tsk 2-rirt devre.

rnek 2-9
ekil 2-19'daki devrede verilen I, ve 2 aknilarni bulun. OZM: Bmek-a.kuut yntemi kullandacaktu. nce, gerilime-ba l/ akn kayna ve onun paralel direneinn gerilime-ba l bir gerilim kayna ve seri dirence dntiiiiilmesi gerekir. Dnm devre ek. 2-20'de gsterilmektedir.
10 olvn

14 ohm . 4 ohM

1 10 V

O 5 V,

6 ohm

EKIL 2-19 -Ornek 2-9%.n devre5i.

2-5 BAIIVILI KAYNAKLI DIVRELER 57

E.KIL 2-29 Kaynak dnliiimnclela sonra ek. 2-19'claki

Tm kaynaklar iin ayn ilemi yaparak ek. 2-20'deki devre iin KGY denklemleri yeu hr. Burda], s rayla, sol ve sa daki ilmekler (14 -1.- 4 + 2) 11 /2 110

d r V ile

ve 12 degikenleri aras ndaki bagnt , baglaye denkiondr ve (i i -- 12) x 2

ile verilir. Bu ba nt ile yukardaki ihnok denklemlerinin birle tirilrnea ve terimlerin yeniden ditzenlenmesiyle 201, --- 212 81 1 812 ve bunlardan / SA ve /, - SA elde edilir. 110 =0

rnek 2-8 ve 2-9, ilmek ak m ve d n' gerilimi yntemlerinin ba ml kaynaklar bulunan devrekre de uygulanabilirli ini gstermekedir. Bu rneklerde tantlan yntemin temel zellikleri, istenilen devre denldemlerini yazuzakta ie yarayan drt ad n halinde zetlenebilir. 1. Tam kaynaklar bamsz kaynaklar olarak varsayarak ilmek ve dafun-noktas derklenle.ini yazn. Bu adm, dilm-garilimi ynteraiade tm gerilim kaynaklarnn ve bu kaynaklaraseri olan direnlerin, -ak n kaynaklarna ve paralel direnlere dn trhnesini iine alr. lmek-aknn yrteminde ters dniiiim geerlidir. 2. Baml kaynaklar belirleyin ve her biri iin ba layc birer denklem yazn.

58 DRENU DEVRELER

3. Balayc denklemier (1) kknda elde etti iniz denklenderle bir. le tirin ve sonuta bulunan denklem sistemini zm iin kolay bir duran alacak biimde dfizerdeyin, 4. Bilinmeyen gerilim ya da .pl-nn deienlerini bulmak iin sonuta elde edilen denklen sistemini zn.

24 DEVRE INDIRGENMES Kes. 2,3 ve 2-4'deki da dm-noktas gerilimi ve iki:tek-ak-rn yntemleri, Kes. 2-1'de tantlan temel yasalarn dorudan uygulama ynteinidn mantksal dzenlenmesidir. Tm durumlarda, bu iki yntem herhangi bir dovrenin her kolundaki gerilim ve ak nn dorudan zmn olas klar. Ancak, bir ok devre problemleri, bilinmeyen tek bir gerilim ya da ak nn zmn gerektirir; teki devre problemleri ise karma k bir devrenin tek bir kaynak zerinde olu turduu etkiyle ilgilenirler. Her iki durumda, devredeki tek bir e (ya. da eler toplulu u) zerinde, dikkatin toplanmas gerektii gereini paylamaktadr. Bu. nedenle, ilgilenilen enin evresini saran devrenin karmarokb~ azaltmaya olanak sa layan her yntem, bu tr problemlerin zmnde yaraihdrr. Devre .karmaklm azaltmakta kullanlan yntemlerden biri devre indirgemedix. o u kez bu yntem,devre bileenlerinin benen birletirilmesine iciza - veren belli devre bkinderinin ncedeu tan nmasn gerektirir; nk bu devre biinderinin her birinin farkl yollardan yabrlatghoas gerekmektedir. Sz konusu devre biirnleri kaynaklar ya da elerden ohrodair. ek. 2-21' deki devreler seri dev-nelerdir. Sek. 2-.21d-dal; devre gerilim kaynaklar nmseri konumda ba laiulann gstermektedir. A ka grld zere, KGY denkleminden EM -F En (2-21)

edeger kaynak gsterian.i

dir ve sonu olarak, ok. 2-21ddaki birok kaynarn yerine ek. 2-22a'daki Oyleyse, akta grld zere, seri konuradeki gerzli c kaynaklar toplanr.

2 E2

E R: I. R1 .-NAM---NAV"

R.

2-21 (4) kaynaklarn ve (b) direnlerin &eri balamlan

2-6 DEVRE NDIRGENIVIESI 59

ekil 2-21b direnierin seri konumda birletiriln lerini gstermektedir. Kes. 2-1'den seri bir devredeki her bile eniu ayn akm tadn hattrlaynnz. yleyse bu devre iin KGY denklemi

IR L + IR2 + I(R i + R2 +
ya -da E

+ 1R.

IR e R,
(2-22)

Re4=-- R + R2 . . .

dir. O halde, seri konumdaki direnierin yerine, bile en direnierinin toplam ile verilen, edeger bir diren, ek. 2-22b,

EKIL 2-22 ek. 2-21.14 ve h'nin seri birie inderiab edeeri.

rnek 2.10
ekil 2-23'de verilen seri devredeki I akmn bulun. ZM: Tm bileenler seri konumda baldte ve nicletirilebilrler, yalnz her bileen Tr ayr eklenmelidir. E deer gerilim kayna (100 - 40) 60 V ve edeer diren (15 + 40 + 5) 60 Ohm dur. (gerilim toplam nn cebirsel toplam oldu unu vurgulamak yerinde olur.) indirgenmi devre ek. 2-24'de gsterilmektedir. I ak m 60 160 ^ I A dr.

EKIL 2-23 rnek 2-10.un devresi.

60 DRENW DEVRELER

EK L 2-24 imclirgenrala biim i Ile ok. -23'117a devresi.

Kaynaklarn ve direnlerin paralel bafflanm hiimleri Sek. 2-25a ve b de gsterilmektedir. Orada direnli eler iletkenlikleri ile taromlanmaktadr. Paralel devrelerde gerilim ortak nieeliktir ve ak miar tonlamr. Oyleyse Sek. 2-26a'nm edeer kayna, Kirehhofrun akn yasasndan,

i zi

/,

In

Seri korrarrdaki' gerilim kaynaklar durumunda oldu u gibi, paralel akln kaynaklar toplan r kyrder gz nne al narak). ekil 2-25b'deki direnler, A noktas iin KAY denklemini yazarak, hirle tirilir.

b. EKIL 2-25 (a) kayuaklarm ve

(b) direaieria paralel batlamalan.

ti

(o) EKL 2-26 ok. 2-25a ve hain paralel. Mrleaimiesinin evie ori.

2-6 DEVRE ND RGENMES 61

IEG,+ EG2
Y.

L.

F.G.
G n)

EIG, 4- G2 -4EG E .

ya da

burada

G=

G2-L

4- G 4

k2-23)

O halde, paralel konundald iletkenliklerin yerine hirle,3enlerin iletkenliklerinia toplam ile verilen e deer bir ilethenbk, eb. 2-2619, rnek 2.11 ekil 2-27'deki paralel devrenin ular aras ndaki gerilimini bulun.

EK L 2-27 rnek '2 --11'iu des,

10 A d)
o
fTt

L
ekil 2-28 ok. OZCM: dahi devrruiu iudlrge~ durumu

Yine, rnek 2-10'da olduu gibi, birleim bileen trne gre- . (lir. Kaynaklar. (15-5) = 10 A (lekerinde, bir kaynak halinde birle irler; ealeer iletkenlik ise 1 1 1 6,67 = 0.5 Lulu) 20 V dur.

J6- - T 4

ya da 2 Ohm dur ( ek. 2-28'e bak).0 halde E gerilim/ (1 (2)

62 D RENLI DEVRELER

ou kez karlalan bir biim, ek. 2-29'da gsterildi i gibi iki clirencin paralel birleimidir. Bu ekle uygulanan Denk. (2-23)

G.

1 Ri __..

R, -1-- R i

verir. yleyse edeer diren

R, R,

R R 1 -4- R 2 -

(2-24)

dir. Seri ve paralel diren bii lerinin her ikisini de bulunduran devreler,
Denk. (2-22)'den (2-24)'e kada ki denklenlerin uygulanmas ' ile, o u. kez. indirgenebilirier. Yntem, a adaki rnekte a k-lanntaktadr.

EKIL 2-.29 Iki paralel diren:

rnek 2-12 ekil 2-30'da gsterilen dex;re, iki na:lant noktah bir devredir. x ve y balant noktalar bir kayna a bal d r. Drt yk, kayna a besleyiciler kanalyla ba ld r, 'yk ve hesleyiei direnieri ekil zerinde gsterilmektedir. Kavnakla il ili isteklerin ineelenmesine olanak sa lamas amacyla, yk ve besleyiciden olu an devre kesiminin bir tek e deer direnle yerde itirilm.esi nerilmektedir. Gerekli diren de erini bulun. ZM .. Devre indirgeme yntemini uygularken, devrenin kaynaktan en uzakta olan noktas ndan balayp ve kayna a doru giderek direnler
hirletirilecektir.

a-b balant noktalarnun sa nda kalan 2 ve 8 Olun luk direnler seridirler. Bylece al> nin sa tarafnn yerini tutacak olan e deer diren
,%.b = 2 -- 8 10 ohm dur. Ede er diren R. a-b balant noktalarmn hemen solundaki 10 Olun luk direnle paraleldir. e-d balant noktalarmn a tarafnn yerini tutacak olan e deer diren, Denk. (2-24) den,

Ohru'iu dur. hudi e dee aut.] nektalrnm a f, tarafmm ve I -4 'e dur. nektalaz -imil sag 6 Ohm . 12 04-3.] 'r er,

i diren.] e,.;.:de er

edeele.

hr n

x 'er e ren R, 3 Olirnluk direnle seri konumda d.,e-renin, tamam la geri"ei t3I ida kal tal arnda Lakdd nda a sleee er diren..K.,, f . 3 Olun
--,---

diranc denh-. Bir -devren n Ona, ogn kez, devrenin giri ya da siinte--nokt45]. _ u ykleme etkip- n] direnei, Q devrenin bir kaynak zerinde olu turdu xnnc3an nemli bir niceli.ktir.

3r ek 2-12' ki

ede er diren R,y direnei deTrenin kayna a gur>du

D1RENII DEVRELER Genel bir kural olarak, giri ve srme- noktas direnei szckleri, yalnz pasif eleri (bu blmde direnler) bulunduran de .Teler iin geerlidir. Bununla birlikte, bu szekterin uygulanabildgi zel bir durum, klar indirgenen devreninin iinde bulunan akn:dar ya da gerilimlerle do rudan doruya orautll olan bir ya da daha fazla ba'gradr-kanak olan devredir. Bn zel durumda diren devre indirgeme ynteminden ok, -girip geriliminin ak ma oran hesaplanarak bulunur (bu yntem elektronik devrelerinde nem kazan r). Yntem, aa daki "ruekte a klat maktadur.

rnek 2-13 ekil 2-31'deki derrenin R giri direncini bulunur. OZS: A noktasindaki KAY denklerninden, / 3 akm, / 2/

31

e soldaki ilmek evresinde yaz lar KGY denklemi

E . 31 + 4 (31) r.-.= 13.E

ve R E 15 ohm dur

rnek 2-137tt devresi.

Yaln z se i-paralel birle tirmelerle zi:unlenemeyen belli devre biimleri de vard r. Bunlar, ou kez, bir dn iimniin kullanlmas ile, ziiralenebilir. Bu dnm, bir Y ekli oluturan direnein, bir ,\-ekli oluturan direnle yerde itirnesine ikin. verir, ya da terside olai ilir. ek. 2-32a ve b'deki devTeler, s rayla _;\ ve Y de.vreleridir. E er bu develerin e de er olmalar isteniyorsa, Y'nin herhangi bir ba lant nok-, as ifti arasndaki direnei L\dekine eit olmaldr. Ba lant noktalar arasndaki direnlerin bu edeerliini belirten, ortak deklem yaz labilir. rne in, t- ve ba lant noktalar e deer /_s,--direnei,. R ve R t, bin seri balarunasyla elde edilecek
,

2-6 DEVRE iNDRGENMES 65

direnle R., nin paralel ba lanmasmdan doan diretir, buna karlk edeer Y direnci, R, ve R, nin seri ba lanmasyla elde edilecek diretir. Cebirsel olarak gsterili , se,

Rx),

.k(R a 4- Rb) (Ra Rb) T Rc

(2-25)

teki iki balant noktas ifti iinde benzer denklemler yazlabilir. Elde edilen denklem, i\ deerleri R, R5 ve Rc'yi, ya da Y deerleri R,, R, ve R3'il bulmak amacyla, ortak zlebilirier. Sonular:.

(a)

(b)

EKIL 2 -32 .N [f. X edeer devreleri.

Rb R, 4- R b 4- R

(2-26)

(2-27)

(2-28) ya da
Ra

Ri R2 R2113 4- R3R1 R,
RIR2 T. RzR3 T R3R1 R,

(2-29)

(2-30)

R,
olarak bulutlu.

R R, R,R 3 R,

3R,

(2-31)

66' DRENL DEVRELER

Denk. (2-26) dar. (2-31)'e kadar verilen 6.-Y diren ba ntdar.tiphesiz, te s diren ya da iletkenlik cinsinden de yaz labilirler. Denk. (225')e gtren benzer bir dnme yolu biliwneyeuli denklem verir ve onlar n ortak
kzamii,
Ga

G,G, = G3G,

(2-32)

Gb

(2-33)

Gc

G,G, G, -4-

(2-34)

ya da

G.Gb

CbGe G.G

(2-35)

G2

'G<,G GbGc GeGu G413 GaGh GbG, G,G. G,

(2-36) (2-37)

G
dir.
rnek 2 14
-

ekil 2-33'deki b ve d balant noktalar arasndaki devrenin yerini tutabilecek tek e deer direnci bulun.

EKL 2-33 rnek 2-14%2 devresi.

2 6 DEVRE INDIRGENMRSt 67
-

ZM: ek. (2-33) deki devrede, dire.uler ne do rudan paralel ne de dorudan seri ba hder. Ancak, bac ve dac kesimlerinin her ikisindin de Pdevreleri olu turdu u.na dikkat edin; bunl ardan herhangi biri edeer bir Y devresine dn trleblir; bu durum bac kesimi iin ince izgili direnlerle gsterildi. E deer deerler,
R

(4) (8)
4 +4 + 8

2 Ohm

(4) (4)
4+4+8

1 Ohm

(4) (8)
4 + 4 .g

2 Ohm dur.

bac L.\--devresini, e deeri olan bir Y devresi ile yer de itirmek suretiyle elde edilen devre ek. 2-34'de gsterilmitir. Bu devrede, R ea ile, Red ve R e d ile 11. seri ba hdrlar. R,1
Ve

1+5

6 Olun

2+10 12 Olun bulunur. J ve Rem direnIeri paralel ba l dr ve Denk. (2-24)' kullanarak

birletirilirlerse (6) (12 ) 6 4 -12

R ed --,

4 Ohm

bulunur. Bylece, b den d'ye kadar olan ede er diren, R ile R ed nin seri olarak birletirilmeleri ile elde edilir ve

Rb d = 2+4 6 Ohm
bulunur

EKIL 2 34 ek. 2-33'cleki devreuin A Y drye.ilOra ile akh l durum.

68 D1RENLI DEVRELER

rnek 2-15
Devreindirgeme yntemini kullanarak ek. 2-35' deki devrede bulunan

E- gerilimini bulun.
ZM: a,b, ve e kavaklaruun olu turduu -diren kesimi, Y e deeri, rnek 2-14'de ( ek.2-34'de gsterildi i gibi) hesaplanan ek. 2-33 deki bac A-devresidir. Oradaki ,,_-devresinin Y edeeri ile Yerdeitirilmesi ve 48 A, 3 Ohm kaynann dnm ek. 2-36 da gsterilmektedir. imdi bu devredeli. iki seri birle im yalulatrhr ve 144 V.4 Ohm kaynat; akln kayna t-.-gsterirnine dn ilrdrse yeni devre ek. 2-37'de gsterilen biimi al r. Bundan sonraki admlarda birbirini izleyen indirge. 'neler ve birle tirilmeler ek. 2-38a, b ve e'de gsterilmektedir. ekil - 2-38e' de grld zere istenen E gerilimi 54 V dur.

8 ot
---

VV\A

""

I-

48

o--

'Kit, 2-35 rnek 2-15'in devresi.

EK L 2-36 A --Y ve Kaynak 3,3niiil inlerinden sonra ek. 2-35 deki devrenin yeni biimi

2-7 OST STE DiNME ILKESI

36

EKIL 2-37 Yalndatrma ileminden sonra ek. 2-36'daki deorenin yerli durumu.

In

(ol

(9

EKIL 2r-33 ekil 2-37'dtki devrenh birbirini ialeyen yahnlatinlmslan: (a) paralel birle tirme ve kaynak d5niitimancLat sonra, (b) seri birle rale ve kaynak drnidlimiinden sonra, fr) kinCi bir kr% paralel birktizne ve kaynak dnlilimauden sonra.

2-7 tiST STE BiNME ILKESI Herhangi bir elektrik devresinde., uygulanan kaynaklara nedenler gkizit ile bakdrsa, e gerilinderi ve ahmlart, bu kaynaklar n oluturduu etkiler olarak dnlebilir. Eer devrede bir ok kaynak varsa, her e geriliminin ve akmn n bir ok bileenin toplamudan olutuu dnlebilir; her bileen kaynaklardan biri tarafndan retilir. Ost ste bin ne ilkesi sabit-dire nli devrelere uyguland zaman unu belirgin klar: Bir ok kayna n birlikte uygulanmas ile herhangi bir kolda olu an akn ya da gerilim, her bir kayna m ayr ayr etkisi ile o kolda retilen ak mlarn ya da gerilimlerin cebirsel toplamdr. Bu ilke, herhangi bir direnten geen akmn dorudan gerilimle orantl olmas gereinden doal. st ste binme ilkesi, neden-etki ili kisi fix), (2-38) ffrd -4- f(x) = f(x i + x) biiminde olan her tr sistemde (elektriksel, mekaniksel, v.b.) uygulanabilir. ,st ste birime ilkesi devre probleralerinin zmnde kullan labilir. teki kaynaklar sf r deerinde imi gibi varsaylarak devredeki her kaynak ayr

70 DIRENU DEVRELER

ayr duiilr ve kaynaklardan her birivin belli bir kolda iuretti i al m ya da

gerilim birleeni bulturar..B4yleee, her bir koldaki toplam tepki, o koldaki tm tepki birleenlerinin colairsel toplam e ittir. Ornek 2-16 st ste hini:te ilkesini kullanarak, rnek 2-l'in ek. 3'deki deyresinde verilen Iz .4 ve 13 alumlaxml bulun:

aztim 140 luk kaynam etkisi yokmu gbi diiiiniderek (srfir kabul edilerek) ek. 2-3 deki devre ek. 2-39 da yeniden gsterilmektedir. Bu devreyi zmek iin d-liun-gerilirni yntemi kullandabilir. A klin-yasasa. denklcmi
1

= 18

-43.2 / 20 . -2,16 A, ', 432f' f: -dir ve bundan E'3 W 43,2 V ve 7,20 A ve I', 43,2 /5 = 3,61 A elde edilir.
20 Qtels

18 A

EKIL 239 340 vultlak kayaak etirkia kltuaa ek. 2-3 deki devre.

imdi 18 A lik ak n kaynaram etkisi yokmu gibi diiiinitlerek ek. 2-3 deki 413vre, ek. 2-10 da gsterildii gibi izilir Istenen akuulari bulmak iin anek akm yntemi kullandaeakur. ekilde gsterildii gibi Binek akunlan ii ve In ile gsterilorok, geraini-yasasr denklemleri

2 8 TK, VENN TEOREM 71

-

2611 -- 6

IR = 140

-64 -I- 11 IIi = O olur ve bunlardan Ir = 6,16 A,41. 3,36 A,P. r l = 6,16 A,P, re.= 2,80 A ve P, = lir = 3,36 A bulunur. Kaynaklarn her ikisininde ayn anda nygulrumas ile elde edilen akmlar, yukarda bulunan bileenlerin toplanlardr. P = P, P -2,16 4- 6,16 = 4,00 A .P2 = 7,20 2,80 = 10,00 A 1.3 = 8,64 3,36' -= 12,00 A

Bu deerler, rnek 2-1 de bulunanlarla nyu rnaktadr. st ste birime ilkesinin do rudan uygulanmas devre problemlerindeki matematik-sel ii azaltmayabilir, nk her kayna -n ayr ayr drlmesi , zorunlulu u vardr. Ancak her seferinde bir neden ya da kaynak zerinde dikkatin toplanmasna izin verdiladen, yalnz zel saysal problenlerde dt il zellikle, deien koullar altnda devre davran ile ilgili genel d nmede de izlenecek yolu -yalnIa.tirr. Bir baka katk s da, teki devre teoremlerinin temelini oluturmas gereidir. 2-8 IlltVEININ TEOREM H rnek 2-15"in zmnde, ek. 2-35'deki devreyi yaharatrmak antatyla ' ek. 2-38Wdekl devreye (gerilimi istenen sonu olan, 12 Of relnk diren ve 4 Olun luk direnle paralel konamdald 18 A lik bir ak n kayna) dnii'neeye kadar devre indirgemesi yap ld. 13 A lik akra kayna lie, paralel konumdaki 4 hnfluk direnein oluturdu u devre, 12 Olmluk direncin, devrenin geriye kalan olarak grd devrenin edeer bir gsterimidir. Pek ok uygulamalar iin karmak bir devrenin, kaynak ve direnten olu an yahu bir edeer devreyle ok kullanlmaktadr; nk bu uygulama devredeki zel eye ya da eler grubuna dikkatin yneitilmesine olanak sa lar. Edeer diren kavram, iki balant noktas olan direnli bir devrenin yahu bir gsterimi biiminde geli tirilmitir. Bu kesimde, indirgeme yntemi direnlerle birlikte bamsz kaynaklar da bulunduran devreleri de ierecek biimde geni letileeek g-sterinler ya gek 1.i ya de er.un elee,ri efr..-r.; bir gerilim kayna ve seri- direnten olu an devre biiminde (Kes. 2-2'ye bakm z) olacaktr.
Th&enin teoremi direnli devrelere uyguland nda elde edilen sonucu yle ifade edebiliriz: direnierden ve kaynaklardan olu an herhangi bir do rusal iki-ba lant noktah devre ( ek. 2-41a), ya bir gerilim kayna ve seri diren-

72 DRENU DEVRELER

ten ( ek. 2-41b) ya da bir ak n kayna ve paralel iletkenlikteu ( ek. 2-41e) oluan bir kaynak-diren e deeri ile gsterilebilir. Gerilim-kayna gsteri/nine TlCvenin edeer devresi ; akun-kayna gsteriroine ise ya The'venin akuu-kayna edeeri ya da Norton e deeri denir. ekil 2--41b ve c'deki devrelerin-volt-amper belirtgeni ek. 2-8bide gsterilmektedir ve E alife'Eo ya da

--- R0

(2-39) ., (2-40)

Io
denklemleri ile verilebilir. Burada

R..

E.

(2- 41)

dir. Tl venir teoreaninin doruiannzan, ek. 2-41a'daki genel devrenin vokamper belirtgeninin Denk. (2-39) ya da (2-40) biiminde oldu unu gstererek.. yaplabilir. Sz konusu lelirtgeu st-ste nitune ilkesi uygulanarak bulunacaktr. ekil 2-410 devresi ok. 2-42eda yine gznne alunnaktatbr;balant noktalar ak devredir ve _E gerirri - ak devrenin ular arasnda grlen gerilinutir. Ak devrenin geregnee, k akm sfrdtr. ekil 2-42b, ak-devre gerilinti E' t eit bir gerilim kayna balant noktalarna uygulanm duranunda iken ayn devreyi gstermektedir. Kaynak gerilimi sz konusu devrenin ak-devre -gerkintini tanla tanma .dengelediinden $3tekril, k akm 1 bn &alanda da sfrdL Un sfr akm, devrenin tm i kaynaklar/un rettii akn ile E. d kayna nn retti i lkee kolu teplartudr.

ki 1) 4 0.iattig *---noktaleic dirt,4i

EKIL

2 -41 (4) ilki ba'glantt naktata olan 3(4~1 direnli devre de (b) Tht;venin ve (e)

Nortea edeer devreleri

st ste bitune ilkesine gre bir devrenin herhangi bir kolundaki akan, kaynaklardan her birinin o kolla olu turduu kol akmlarnn toplamdr.

2-8 THEVENN TEOREM

I

(bi E, hari ~iri kaynaklarn rettii akln

4 o

k)

((P
EKIL 2 42 1'10-yeni:e Leuze/n n-in agklarala.

ek. 2-421> devresindeki / ak m layle bir akundr; fakat de eri sfrrd r. Ama baka bir kayna n devreye kat lmas (ek. 2-42c'deki Ei) k kolunda bir ./.. akm reteeektir, on al m ok. 2-42d de oldu u gibi, tm 4teki bamsz kaynaklar etkisiz k lnarak devreyi '<znekle bulunabdir.. Tm kaynaklar etkisiz k lunu4 durturdayken ek. 2-424 dev rzsi bir Ro giri direnei ile belirlenir ve Olun yrsasndan, Et I RD dir. ekil 2-42c den

E ,----olduundan

E. -

E = E- l iR0
elde edilir, bu ise Denk. (2-39) an ayn dr. Bn nedenle, ek. 2-41b ve c gsterimleri ek. 2-410 devresinin yerini alnak zere kullandabilirler. Thlwenin edeer-devresi parametrelerinin bulunmas ' ek-2-41b ve c' deki Osterlnlerin ineelennesinden ve teoremi d-rdayan yukardaki tart madan kar. I. ekil 2-41b'deki edeer devrede E vin deeri devrenin k ularndaki ak-devre gerihn ' 2. ekil 2-11c'deki edeer devrede Io'n deeri devrenin k ularna balanan herhangi bir ksa devredeki ak mdr.

74

DRENL DEVRELER

3. Ro' n deeri, ba',6,"-nnuz kaynaklar n hepsi etkisiz b raklm durumda iken devrenin giri direncidir ya da ; Denk. (2-41) den ak-devre k gerilizin ksa-deVre k aknuna oraludr. 4.fi deer arasndaki bamtlar, kaynak dnii mleri kin Kes. 2-2 de gelitirilen ba-atlan iderler. The'venin teoreni temel olar ; karmak bir-devrenin herhangi bir k ucu iftinden bak ld zaman y bir biimde gsterilmesine izin verir ve tusonucu olarak, devrenin kna balanan bir yk zerindeki etkisinin, mut ya da tersine ykn devrenin ba lant noktasn n davran - zerine yapaca etkinin kolayca bulrnmasz,na olanak sa lar.

rnek 2.17 ekil 2-43 deki devreden, en yksek gc so urabilecek R direncini ve bu gc bulun.
20 ahm

2 43
-

rnek 2-1 'nin devre-si.

4-,',OZ:13M: Gc .bulmak iin I akninnn ve R dircmcinin bilinmeleri gerekir. Bn nedenle, R'nin bir fonksiyonu olarak .ry: veren bir ba mat bulunmaldr.

R direncinin bulunmas istendif,finden, devreden karlr ve devrenin geri kalarunn Thevenin edeer devresi oluturulur. R'lin karlm durumundaki devre ek. 2-44a'da grlmektedir. imdi ak-devre gerili/ni Eo ekil 2-446 de gsterildi i biimde, 140 V, 20 Ohm kayna edeer bir aknkayna gsterimine dn trlr. Bu devre iin Kirsbheff akm7yasas denklemi
G6 1dir ve bn eitlikten 7+18

E 0 . 190 V

bakr

2-8 TWEVE IN TEOREM 75

Edeer diren Ro'l bulmak iin kaynaklar s fra indirgenir. Kaynaklar n varlnn ortadan kalkmas yla yani, gerilim-kayna gerilimini s fr (bir ksa devre) ve akm-kayna akmara sfr (bir ak devre) oluturulan devre ok. 2-45 de gsterilmektedir. ek. 2-44 deki devrenin her ikisi iin de sonu ayndr. 20 ve 5 Olun hk direnler, a ve b balant ular arasnda paralel konu.mdalar. Denk. 2-24 den edeer diren R,

(20)(5)
20+5 bulun.ur.

4 Ohm

ChM

(a) (b) - EKIL 2 44 B direueS kanku iken ek. 2-43 deki cievrv.
-

yleyse, a ve i balant noktalar arasnda, ek. 2-44 deki devrenin Thevenin e.deer devresi, 4 Olun Ini( bir direnie seri konuratlaki 100 V h k bir kaynaktan olu ur. R direnci eklendi zaman elde edilen devre, R' len bakl' 'i dnda, ok. 2-43 deki devreye tamam yla edeerdir. Yeni devre ek. 2-46 da gsterilmektedir. ekil 2-46 daki ilmek evresinde KGY denkleni, 100-41-R/ ya da 100 4 +R
a,

-. R direriain so ar-laa g, Denk. (1-13) den , P /2R

10000 R
(4 -FR) 2

dir. :rtlakainum g Souran direnei bulmak iin, gcn dirence gre treini alr ve trevi sfra eit kilarz. Yani,

76 DRENL DEVRELER

EKL

Kaynaklar sf ra iner rgenade durumda iken ek. 2-44 d ki dek-re.

b EKIL 2-46

3 deki devrenin Thvenin. ecleteri.

dP Cr- = R
bn ise

10000 (4.+R)-20000 (4

(4 +144

R= 4 Ohm
verir. yleyse, yak akum

100
- 4+4

12,5 A

ve midtf..inun g Pmak w (12,5)2(4) = 625 W

rnek 2-17 deki devrenin rnek 2-1 inkine zde olduuna dikkat edin, yalruz rnek 2-1 deki 6 Ohm hk dkren= rnek 217 de deiken bir R direnci de yer deitirilmitir. Bu rnek, Thvenin teoremi yardmyla bir tek devre esine glire bir devrenin belirtgenlerini bulabilme olana itu gsturir. Ayin zamanda maksimum g ilerini iin gerekli ik- direnci R nin ularmdan Ii/daldnda kaynana edeer direnciac eit olduuna dikkati ekelim. Bu bir tesadiif olmay p, genellikle byledir. E deer kaynak direncine ok direnci denir ve k direncini yk dirent.Me e itleme yntemi diren uy/L.1~st olarak bilinir,

2-8 1.1-VENIN TEORENli 77

rnek 2-18 ekil 2-47 deki devrenin a-b ba lant noktalarndan bakld zamanki Thevenin edeer devresini bulun.

80 V

EKL 2-47 rnek 2-18'in devre4.

OZUM: Devrede baml bir kaynak vardr; bu nedenle yaln z bamsz kaynaklarn bulunduu devrelerden ayr bir biimde incelenmesi gerekir. Buradaki genel yakla m, ak-de----rz.-- gerilimi ve ksa devre akm ln bulunmas ol caktr; sonra '-' deer diren ??,,, Denk. (2-41) den bultrnnr. Ak devre c denklerni 12 = /, i mi aadaki biimde bul umr. 51, 61 ) 3,;:av anda KAY

ve d ilnek evresinde KGY denkle ni 101. 5/2 101, 5(61) ) = 80

bulunur. Bu denklemlerden -=- 2A ve /, elde edilir ) yleyse E0 =- 512 = 60 V bulunur. Devre, k ular biletirilmi durumda. ek. 2-48 de yeniden izilmi tir. Ksa devrenin sonucu olarak k gerilimi ve ona ba l olarakda 5 Olun luk direnteki akn :sfrdr. Devrenin KGY ve KAY denklemleri 104 80 V ya da 1
Ve

12A

8A

/0 = /, 4- 5/1 .---- 48 A verir.

78 DRENL DEVRELER
Ro'ua deeri, Denk. (2-41) den,

E r
/o

60
48

= 1 25 Olan ya da Go= '

0,80 mho

bulunur ve Thevenin edeereri ek., 2-49a ve l'de gsteriblikleri gibidir.

EKL 2-48 (Aa* ular ksa devre yaallm du.-untla ek. 2-47'24in elevresu

1 25 ors rn

48 A

EK L 2-49 ek. 2-47'deki ..levre tiu (4) Th4vetin edeeri ve (b) Nortou e deeri.

rnek 2-19
ekil 2 50 de gsterilen devre, diren rillme,sinde knllandan dengelenmemi bir kprnn. devresidir. Verilen devre verilerine gre, A ampermetresinden. geen Ak m bulun. Ampermetrenin direnei 9 Ohm dur.
-

OZUM: Bu problemin zm, devrenin Tbevenin e deer de-vresinin kull nlmai ile, byk lde yal nlatmlabilir. lk adm, a.mpermetreyi devreden rkarmak ve a k-devre gerilini .E'i zmek (bak ek. 2-51). Bu ekilde,

8T

ORE lii

Ct) V EKIL 2-50 ekmek 2-19'an devrffi 8e,EK11, 2-51 Aeapermetre karlm durumda iken ek. 2-50'deki devre.

100 20 30
,

100

1A

as>rs dan, 201, -- 1012 = (20)(2)-(10

Edeer diren R. gerilim s fira indirgenerek a i'e b (bak ek. 2-52) arasndaki edeer direncin deeri hesaplanarak bulunur. ekil 2-52 de grld zere /in bulunmas iin devreye yeni bir dzen verildi.

EK1I. 2-52' Gerilim larila.gfra indv2enmi durumda iken

deki devre.

80

DIRENU DEVRELER

(20)(30).
20 + 30

(10)(90)
10 + 90

---- 21 Ohm

o halde, Thevenin edeerdevresi, 30 V luk bir kaynak ile seri ba l 21

Olun hk bir direnten oluur. Ampermetre yine yerine takihrsa devre ek. 2-53 de gsterilen durumu al r. Ampermetreden geen akln

I
dir.

30 21 9 :

lA

30

9 ohm

EKIL 2-53 ek. 2-5O deki devrenin Thevenin e deeri.

PROBLEMLER 2-- 1 Temel yasalar dorudan uygulayarak ek. 2-54 deki devrede gsterilen V gerilimini bulun.

5 ohm

6 ohm

EKIL 254 Problem 2-rin devresi.

2-2 ekil 2 55 deki devrede gsterilen I akmn bulun. zm iin temel yasalarn dorudan uy-gulanmasuu kullann.
-

PROB MLER 31
3 ohm

20 A

40 A

EKIL 2-55 Problem 2-2'nin. devresi.

2-3 Bir d.a. milianpermetresinin direnci 20 Ohm dur. le in sapmas sarunlarndaki akuula do rudan orant ldr; tam-lek sapmas 10 mA (0,010 A) lik bir akrala olu turulmaktadr. a) Miliampermetreyi ve uygun bir seri direnci (bir arpan denen) kullanarak bir d.a. volt nctresi yap lmas nerilmektedir. Tam-lek sapmas iin gerekli gerilim 300 V olacakt r. arpann direncini bulun. b) Eer miliampermetre ile paralel ba l olacak biimde kk bir diren yerle tirilirse, elde edilen dzenek bir d.a. ampermetresi olarak kullamlabilir. Toplam akn 10A olduu zaman miliarnpermetrenin tam lek sapmasma olanak sa layan, gerekli paralel direnci bulun. 2-4 ekl. 5-56 daki devrede gsterilen E gerilimini bulun.

-ar j Ai

6 ohm

EKIL 2-56 Problem 2 'an devresi.

2-5 ekil 2 - 57'de grlen devre, kaba ller yaparken l_ aygtlarmn chryarlbn azaltmak iin kullan lan bir Ayrton tniia devresidir. M metresi Prob. 2-3 deki miliampermetredir. / alcom 10 mA dir. a) Anahtar a'ya getildi i zaman milia mpermetreden geen ak= Lulun. b) Anahtar b'ye getirildii zaman miliampermetredcn geen alonu bulun. c) 100 Olun lak bir direnci olan bir ampermetre iin a ve b klarnu yineleyin. eitli metreler iin ntiin etkisiyle ilgili herhangi bir sonuca vanlabilir mi?

82 DIRENU DEVRELER

6
EKIL 2-57 Problem 2-5 de kulleindan Ayrtori ontfi.

2 6 ekil 2-58 deki devrede bulunan direnlerin her birindeki akm ve ular arasndaki gerilimi bulun. Direnlerdeki g kayb n bulun ve bu de eri kaynaklarn yard4i gle kardatrm. -

15 ohm

4/ 1

EKIL 2 58, Problem

-

devre..

2-7 ekil 2-54 deki devrede verilen gerilim kaynaklarn: edeer akn kaynaklarna drditrn. Yeni devreyi kullanarak V gerilimini bulun. 2-8 ekil 2-55 deki devrede verilen ak na kaynaklar n e deer gerilim kaynaklarna dntrn. Yeni devreyi kullanarak / ak n n 2-9 ekil 2-3 deki devrede bulanan 6 Olun luk direnein ular arasndaki gerilimi d." g0m-nektas yntemini kullanarak bulun. ' 2-10 Drm-roktas gerilimi yntemi& kullanarak, Sek. 2-59 daki devrede gsterilen V gerilimini bulun. 2.41 D iim-noktas gerili:ni yntendni kullanarak ek. 2-6 daki devrede bulunan 15 Olun luk direnein ular arastndaki gerilimi bulun. 2-12 D gdm-noktas gerilimi yntemini kullanarak ek. 2-60 daki devrede gsterilen Vb gerilimini!), deerini bulun. Ayrca 13 akelm da bulun.

PROBLEMLER 83 2 ohm

64 V

B A

EKIL 2-59. Problem 2-10'an devresi.

10 ohm

20 ohm

5 ohm 3 A f) Cr/ 60 ohm

-4-

V 11 2A

30 V

EK11.2-60. Problem 2-12'nin devresi

2-13 Dtr-noktas gerilimi yntemini kullanarak ek. 2-61 deki devrede gsterilen V gerilimini bulun. Ayrca baml kayn.an bal oldu& akm da bulun. e
5 ohm

EKIL 2-61 Problem 2-13'n devres..i.

2-14 Diiiim-noktas gerilimi yntemini kullanarak ek. 2-62 deki devrede gsterilen E4 gerilimini bulun. ( p ucu: 8 V luk kaynam seri direnei -i olmadndan akln-kayna edeerine dnktiirillemez. D diii noktasn

84 . DIRENU DEVRELER

referans noktas olarak sein ve ah lagelen biimde diirn-noktas gerilimi denklemlerini yamn. EB bilindiffine ve 8 V luk kayna n verdi i .1 akmnn bir bilinmeyen oldu una dikkat edin) '1 atan

2A

EKIL 2-62. Prabieas 2-14'iin devresi.

2-15 lmek-aknu yentemini kullanarak ek. 2-3'deki devrede bulunan 20--Ohm luk direnten geen akm buln. 2-16 lm.ek-akm yntemin:1' kullanarak ek. 2-59 daki devreden geen I akmana bulun. 2-17 hnek-akm yetemini kullanarak ek. 2-6 Baki devrede bel-Iman 15 Olun Ilik direnten geen ak m bulun. 2-18 Binek-ak:2ml yntemini kullanarak ek. 2-58 deki devrede gsteriln akimm bulun. "" 19 Binek-akm ynteraini kullanarak ek. 2-60 daki devrede gsterilen I, ak mn bulun. 2-20 Druck akm yntem:dili kullanarak ek. 2-61 deki devrede gsterilen I akmn' bulun.
2-21 Bmek-akm yntendrui ku.11anaak ek. 2-62 deki devrede verilen /4 akmm bulun. ( p ucu: 2-A lik akm kaynann paralel direnci olmadndan gerilim-kayna edeerhie dnkstiirillernez. ihnek ak m olarak seerek aladagelen biide ilmek denklenderini yazm. Eco gerilimi bir bilinmeyen dir. fakat Ii akm 2-A lik akm kaynann alamdr. Bu problem ve Prob. 2-/4 kaynak dnm yapmakszvn dm-noktasi gerilimi ve ilmekakm ynteuileri ile zmn mmkn olabilece i gereini gstermektedir)

2-22 Devre indirgeme ynteraini kullanarak ek. 2-63 deki devrede gsterilen E gerilimini bulun..

PROBLEMLER 85

2 nho

28A

mho

FX I, 2-63. Problem 2-22'niar devresi.

2-23 Devre indirgeme yntemini kullanarak ek. 2-64 deki devrede gsterilen V, gerilimini bulun.

L__
2-64. Problem 2-23'iba devresi.

2-24 ekil 2-65 deki devrede bulunan 1 akm bulun. ztimde devre indirgemesi ve kaynak dn iimiiiii kullann.
2 ohm 8 ohm 5 ohm

5A

EKIL

2-65. Problem 2-24'iln devresi. '

2.25 Devreyi indirgeyerek ek. 2-66 devresinde grlen ./ alurnm bulun.

'NLI DEVRELER 86 DRE4

3 ohm.

2 ohm

2 o!lm

100

EKIL 2-66 Problem 2-25'in devresi.

2-26 ekil 2-67 deki devrenin giri direncini bulun.

6 ohm

EKIL 2-67 Problem 2-26'nui dvrei

2-27 ekil 2-58'deki devrede verilen 100-V luk kayna n grd edeer direnci bulun. 2-28 ekil 2-61 deki devrenin 213-A Ilk ak m kaynana sundu u giri direncini (Rab) bulun. 2-29 ekil 2-68 deki devre iin:

a) S anahtar b konumunda iken ii 12 ve 13 alandan/l bulun.

b) st ste birime ilkesini ve (a). kkndaki sonular kullanarak S anahtar a konumunda iken ii .1-2 ve /, akmlarm bulun.
2 30 a-b balant noktas iftinden bakldnda ek. 2-56 daki devrenin Th6venin e.deerini b ulun.
-

2-31 ekil 2-69 daki devre iin a-b balant noktalarmdaki Thevenin edeerini

PROBLEMLER 87

2-63. Problem 2-29"un devresi

EKIL 2-69 Problem 2-8Pla evresi.

2.32 ekil 2-70 deki devre iin: a) R direnci asndan bakldnda Thevenin edeerini bulun. b) Devreden en byk gc so urabilecek R direncini bulun. e) Bu maksimum g nedir? 2-33 Thevenin teoremini kullanarak ek. 2-20'deki devrede bulunan 6 Olun luk direnten geen akm bulun. 2-34 Thevenin teoreraini kullanarak ek. 2-61 deki devrede verilen 10 Ohm luk direncin ular aras ndaki gerilimi bulun.

88 DREN DEVRELER.

3A

EIC.11 2-70 Problem 2-32'ssi devresi.

2-35 a) ekil 2-71 dahi devreden R direncini karn ve elde edilen iki beglanti noktah devreden Th6venin edegerini bulun. b) a ikktnn sonucunu kullanarak / akuoin R elirencine balayan bir denklens bulun.

-F;

T, 2-71

3. Blm

TEMEL DEVRE T P1( LER!

Bu blmde zamanla de ien akun ve gerilim kaynaklarnn devrelere uygulanmas halinde devrelerin k ta gsterece i tepkiler ilenecektir. zellikle anszn uygulanan veya birden de itirilen kayna a gsterilen tepkiler ineeleneeektir. Tepkinin enerji depo edici elerle dzene in tepkisi aramada nyuuntn kurulmas gereksinimi ve kayna in zellii sonucu ortaya kan bir doal bileen ve bir de zorlannu hileen olmak zere iki beile enden olutuu grlecektir. Yalnz kararli--duruct ll devrelerinin zmn amalayan ukuyuatlar bu blm atlayp Kes. 4-1 ve 4-4"ii inceleyerek do rudan BM. S'e geebilirler.

3-1 DEVRE TEPKILER NN ZEll Devre tepkileriniu zelli i ek. incelenmesiyle tamtdaeaktir; devre sabit bir gerilim kayna (hatarya) hir S anahtar bir R dir enei ve bir de C "
saemdan olumaktadr. S anahtarnn istenen bir ana (kolayl k iin ounlukla t = denen) kadar a k olduunu ve C sasnn yklenmemi olduunu varsayn. yleyse t == 0 anndan nce hibir ey olmanaktadr, yani devrede akn yoktur ve saem ular arasndaki ve gerilimi sfrdr. t = 0 annda anahtar kapazursa ko ullar deimeye balar. Kaynaktan kan ykler devre zerden akarak saea ular, bu ak sa zerindeki gerilim, kaynak gerili-

EKIL 3-1 RC devresi.

90 TEMEL DEVRE TEPKILERI

mine, eit oluncaya kadar srer; bylece, r c olacak biimde yeni bir denge kurulur ve yklerin ak da durur Zaman n fonksiyonu olarak -v e geriliminin izimi ek. 3-2'de grlmektedir.

Ve
knahmren.kapand* yee.

"RarAV '

Kazari-alarum dnem

Ceili dnem.

Kararhdunnn dnemi

'F,KI, 3-2 ek. 3- 1 devri iin gerilim dalgabikinn.

ekil. 3-2'deki dalga biimi, iki denge durumu (ya da karurit durum) periyodu arasmda, geici bir periyod obl unr e bu n.1;-fll re5in.03.e yeni bir src kuvvet etkisiyle devreuin bir denge durumundan tekine yeniden ayarlann gstermektedir. Devre, enerji depo edici eler bultnduruyorsa ve src kuvvet soniu ise, bu ayarlama iin geici bir periyodu gereksinim duyulux. Bir devrenin ans zn uygulanan uyarmaya tepkisi rahatl kla iki bileene ek. 3-3, ek. dalgabiielini ola an. iki bileene ayrlm olarak gstermektedir. Tepkiniu zor/ann bileeni, src gerilimin etkisiyle doan bileendir. Tepkinin. flop/ bile eni ise uyarmayla olu acak son tepkiyi uyarma uygulanmadan nceki ba lang durumuna tya tm salayacak gerekli bile endir. Genel olarak, zorlaumi tepki, uyarma iddetiyle ve devre de ikenleriyle belirlenen bir geeli e ve uyarmann zelli'giyle belirlenen bir biime sahiptir. Ote yandan do al tepki ise, hemen hemen tmden devre zellikleriyle belirlenen biizulere ve zgn durumla yeni zorlanra tepki arasndaki uyu mazlk derecesiy-le belirlenen genliklere sahiptir. Pek ok uygulamada yaln z zorlanm tepki iin zme gereksinim duyulur. Bu durumlarda geici periyod ilgilenilen di er zamanlar yannda ok kk kal r, bu yzden geici periyod boyunca devre davran iin zm

3-4 DEVRE TEPICILERININ ZELLI I 01

gereksiz olur. teki durumlarda ise geici periyad ilgilenilen tek periyod olabilir. K sa sreli bir zorlama fonksiyonu, zorlanm ve doal tepkilerin ikisinin de helirlenrnesini gerektirir.

EKIL 3-3 Zerlatuni ve clorr,a1 tepkle,r.

Zorlarm ve doal tepkilerin (bunlarn toplamma o u kez tam tepki denir) bulunmas iin bavurulan devre znden esi, Kirchloff gerilim ve akn yasalarn ve devre de ike.nleri iin yazdan gerilim -akn bamt larn kullanmay iezir. Gerilimakn ban.tlar zamana g re tiirevleri ve integrallezi kapandndan elde, edilen Kirchhoff yasas denklenderine integrediferensiyeller ya da, daha yahu olarak, differensiyel denkle nler denir. Bu denklemleri zmek iin burada sunulan yntem ; temel olarak anlamaya yardm edecek ve matematiksel vurgudan ok fiziksel a klamaya yer verecek biimde olacaktr. Bu yntem, denWine bak p en uygun zm tahmin etmek ve bunu denemekten ibarettir. Ilk bak ta pek ekici olmayan geliigiizel bir taslak grnmnde olan bu teknik sonuta daha yahu ve daha kestirme bir yntem olarak ortaya kar. Bu yntemle zorlan n ve do al tepkiler zmn ayr paralar olarak bulunur. (Daha matematiksel anlamda, zorlanm ve do al tepkilere, srasyla, zel zm ve tanamlayiel fonksiyon denir.)

92 TEMEL DEVRE TEPKILERI

3-2 DOAL TEPKi Bu kesimde devre tepkileriein doal bileenlerini bulmaya yarayan bir yntem t antilaeaktr. nceki kesimde do al tepki, devrenin uyar l deitirlldiinde bir zorlanren tepkiden di erine ad m adm geiin sonucu ortaya kan devre tepkisi bileeni olarak tantlmt. Bu geiin zellii, ek. 3-4'de grlen yaln. GC devresi ile betimlenebilir. Devredeki C s asnm t 0 annda Ya gerilimi ile ykl oldu unu ve dzenek tepkiSini de sia enerjisinin iletkeniikte isya dnerek da l olduunu varsaym. Devrede di kaynak olmadndan devre tepkisi yalnz doal tepkideu olu acaktr.
ekil 3-4'deki devre iin KAY denkle ni,

C
biinindedir.

dv(t ) dt

G (t)

(3-1)

Devre geriliminin zamana ba lln vurgulamak iin v(t) yazm kullanlmur. E er Denk. (3-1) -in zan zum her de eri iin geerli olmas gerekiyorsa- v(t) fonksiyonu trevi ile ayn biimde ohnaldx, Byle bir fonksiyon stel bir fonksiyordur. - Bundan dolay zm iin e(t)

K En

(3-2)

fonksiyonu denenir, burada K Ne s belirlenmesigereken sabitlerafr. Denk. (3-2) Denk. (3 , -.1) de yerine . konurs,a,

F.IC L 3-4 GC devresi.

C ya da

K en -4- GK

IC6 (sC +G) = O -41

(3-3)

3-2 DACTAL TEPKI 93

bulunur. v(t) yerine zel bii ndeki KEL" konulduunda Denk. (3-.l)'in Denk. (3-3) oldu u grlmektedir. Son denklem ya K = 0 iin ya da

se +G ---- O --

(3 4)
-

iin geerlidir. Birinci durum (K e= 0) phesiz 1-a hngta sf a , olsayd bile, Denk. (3-1) iin biz zrodiir. Ikinci hal daha genel bir zmdr ve s sabitinin de erini verir; bylece

s
Ve

(3-5)

v(t) = K
olur,

E-G` i c

(3-6)

K sabitinin de eri, zel bir zamanda (genellikle, t , 0) v(t) in de erini belirlemekle. bulunur. Balang koulu denen bu de er, Kirchhoff yasalarnn ve di er fiziksel yasalarn devreye uygulanmas yla elde edilir. Kesim 3-5, bu ba lang koullarn blirleyen yntemlerle ilgilidir Denk (3-6), K = . oldu unu gstermektedir; burada V o v(t) nin t =- -r 0 anndaki deeridir.
rnek 3.1
ekil 3-5'leki

EL devresi verildi ine

gre:

a) i(t) do al tepki ba ntstu bulun.

b) i(0).5Aie

i(t)

nin say sal deerlerini bulun.

(AZA:131: a) Kirchhoff gerilim-yasas (RGY) e itlii L dit(12-- dir.

Ri(t)

t =2H EKIL 3-5 RL devresi.

94 TEMEL DEVRE TEPKILERI Bu eitlik Denk. (3-1) ile ayn biimdedir, bu nedenle zm, C yerine L , G yerine R koralduunda Denk. (3-6) ile ayn biimde olacaktr.

i(t)

K e RriL
SA olgusu kallan lrsa

b) Problemde verilen R ve L deerleri ve i(0) i(0) = 5 = K E-4,2)0) buluntu.

ve

i(t) = 5 E--git amper

Hem denklem (3-6) "V e hem de 3-l'in sonular zm biiminin stel oldu unu gstermektedir. t'stel zm biimi yaln z yukardaki durumlar iin de il; genel olarak, do rusal bir dzene in tepkisinin do al bileeni, ya bir stel terimle ya da fisteilerin toplannyla ifade edilebilir. Bir i: steli baz 'i ayrntlaryla incelemek iin zel sayilardan ok oranlar n diinlece normalize edilmi bir fonksiyon seileeektir. E er

i(t)
ile verilen bir akn fonksiyonu varsa, normilize edilmi biimde,
i (t )

I,
olarak yeniden y - az labiiir, burada -7 = 1 i x dir.

(3-7)

t /7 un fonksiyonu olarak i(t) /1 orau ek. 3-6'da izilmi tir. E ri tipik

bir stel bozunnum gstermektedir. Kuramsal olarak i(t)// 0'in sfra gitmesi iin sonsuz zaman gerekti i halde t / 5 de 0,007 ye ula an ozan de erinin (ilk I de erinin yzde I 'inden az) mhendislik amalar iin savsanabilecek bir doal tepki oldu una dikkat edin Buna gre e de erinin, do al tepkinize snmesi iin gerekli zaman uzunlu unu/1 bir le i olduu grlr. 7 de erine devrenin zaman sabiti denir. yleyse, uzun zaman sabitli devrelerin do al tepkisinin bezunraas iin geen zamann k sa zaman sabitli devrelerinkinden uzun olmas beklenir; ba ka bir deyi le, uzun zaman sabitli devrelerin uyanedaki de ime etkilerine kendilerini uydurmalar iin ksa zaman sabitli devrelerden daha uzun zaman gerekir. ekil 3-4 ve 3-5'deki devreler keynalcs z devrelerdir, yani bunlarn iinde gerilim ya da akn kaynaklar yoktur. inde al m ya da gerilim kayaklan .bulunan devrelerde ise do al tepki, kaynak de erlerini s fr (gerilim kayna n ksa-devre, akn kayna n ak-devre) yapmakla bulunur. Ayrca baml kaynaklar da varsa, do al tepkiyi bulurken bu kaynaklar de itirilmez.

3-2 DAGAL TEPKI 95

EKIL 3-6 ..NTornu.4ze- ed1mi tistPL

rnek 3-2 ekil 3-7'deki devrenin ; tepkisinin do al bileenini bulun.

ZM: Ilk ad m kayna etkisini ke,Idrmaktr. E er gerilim kayna sfr kilnrsa (yani, yerine bir k sa devre kol:m-sa) devre, ek. daki biime dnlir. ek. 3-8a'nn ineeleninet,iyle Flik sapn ularndaki gerilimin s fr olmaya zorlancl t grlr, bundan 6til s-a devrede etkin de ildir. yleyse sa da kaldrlrsa devre, ok. 3fib'deki biime dn,trlebilir. ekil 3Bb'nin o noktasnda yazlan Kirehloff akn yasas v n (t) f v n(t) dt O (3-8)

olur. Burada n altsingesi, .toplam tepkinin do al bileeninin bulundu unu

EKIL 3-7 Ornei

devresi.

96 TEMEL DEVRE TEPKILER/

gstermek iin kullanld. Denk. (3-8) deki integral, Denk. (3-8) in zamana gre tilreviUi alarak kaldrlabilir. Bylece 1 3 bulunur.
dr(t)

dt

v n(t)

(3-9)

3 ohm

3 ohm

v j t)

2H

(o)

(b,

E7C71. 3-8 Kayna kaldramss durumda air. 3-7 devresi.

Voc3r biiminde bir cozilm varsayil rsa, Deulk (3-9)

haline gelir, bu ba'&t:idan

s

- 1,5

bulunur. yleyse znmn

v n (1.)
Toe- 1,5Y

biiminde olaca griiliir, burada Ve , v n (t)nin t := O'daki deeridir. Vf,

hesaplanmadan nce toplam tepkinin bulunmas gerekir. Toplam tepkiyi elde etmek iizere zorlamni ve doal tepkileri"' birletirilme yntemlerini Kes. 3-6'da bulabilirsiniz.

Yukardaki sonu, do al tepkinin, 1 /1,5 ya da 0,67 s'lik bir r zaman sabitiyle stel bozunum zelliinde olduunu gsterir. Vo , kaynak gerilirainin. (blgabiimine ve geldi ine bal olduu halde zaman sahili ve iistel biim bunlarn her ikisiden de bamszdx.

3 - 3 DARA KARMAIK DOZENLERIN DOAL TEPKISI 97

3-3 DAHA KARMAIK Dti-ZE'NLERIN DOAL TEPKISI Kes. 3-2'de d nlen devreler, enerji-depo edici yaln z bir e ieriyordu (bir indktans veya s a). Bu kesimde, enerji depo edici birden fazla esi olan devrelerin tepkisinin do al bileeni incelenecektir.
-

ekil 3-9'daki RLC devresini d nn. Bu devre iin KGY eitlii

?c> c> e>

EKIL
di(t) --'-dt

RLC

devresi.

Ri(t) -I-

i(t)dt

vs (t)

(3-10) -

dir.

Eitliin zm, zamana gre trev alarak kolaylatudanilir ve bn trev ilemi

d2i(t) diz

di(t) R dt -7

1. T;

, t

(3-11) -

verir. inde ikinci trev bulunduran Denk. (3-11)'e ikinci-mertebe denklf,7,t:= denir. ekil 3 - 9'daki devreye de o u kez ikinci-rnertebe dzenek denir. Devrenin do al tepkisi, ek. 3-9'da grlen gerilim kayna nn etkisiz katlmasyla hesaplan r. Bu etkisiz klna ilemi gz nne alnarak KGY denklemi

Ri(t)

- -

I L

di

f'fti)
din(t) dt

in(t)
,

cl:

(3--12)

*.iznini alr ve tilev alinrs-a d2in(i) dt2 R

' e ijt) l

(3-13)

elde edilir. Denk. (3-10) ve (3-11) in sa taraflarnn sfra eitlenmesiyle Denk. (3-12) ve (3-13) n elde edilece ine dikkat edilmelidir. Devredeki

98 TEMEL DEVRE 'TEPKILERI

kaynan etkisiz khn nan, devre denklernlerinin kaynak ya da ?;orlay bilesenlerinin s fra esitlerme-sine esde erdir. Bn. nedenle Denk. (3-1.2) ve (3-13) 1e zolayesz esitlikler denir. Zorlayesz eitlikler, stel bir zm varsayarak ve bunu zgn denkleme yerlestirerek vzlr. i b (t) nin Ke"? biiminde oldu u varsayhrsa Denk. (3-13) (3-14) ya da /4/, olur. Denklem (3-15) ikinci dereceden bir denkle ndir. Bundan tr denklemi salayan iki s deeri vardr. Bu nedenle doal tepki, her ikisi de Denk. (3-151'i salayan iki iistel teriroden oluur. Yani

sR = r = O

(3-15)

i n(t) = K esi'

K1 Es2t

(3-16)

biimindedir; burada s i ve sz Denk. (3-15) in. k'nkleri ve K i ve K, ise da' redeki balat g koiillarmdan bulunmas gereken sabitierdir.

()utak 3-3 ekil 3-10'daki devre t. O an nda ba lant s kesilen bir ak rn kayn alyla uyarlyor. Kayna. balants kesildii anda e sa veriliroi 4V ve ii indiiktan$ akm IA'dir.

t> O iin v(t) gerilimini bulun.

OZ:31: t = O annda kaynan balants ke.5:ilditinden tepki tam olarak doal tepkidir. zm iki admdan oluur: devreniu da al tepki biimini bulma ve zel balang koullarm kullanarak saysal katsaylarm -deerini bulma. Devre iin KAY eitli i, 3 4

v ( ti -t-

1 4

de()

dt

t) dt

(3-17)

Ya da tarev abrup dzenlenirse

dz(1) -7----E-1/5 4- 3 dy(t) dt 2
(t
)

(3-18)

3 3 DAHA LARMAIK DZENLERN DOAL ETIC1S/ 99

-

olur. Do ru zmn v(r) = K e s' olduu varsayhrsa Denk. (3-18)

en
olur, buradan

3sK t 2K est = 0

+ 3 s -1- 2 ve

(3-19)

- 2 ve -1

bulunur. Bundan tilrii tepki.

,

(t)

-H K,

(3-20)

biimindedir.

EKIL 3-U or,ek 3-3'iir dvr

Bundan sonra K i ve K, katsaylar belirlenir. ki katsay olduundan iki koula ya da deere gereksinim vard r. Bunlar v(t) de erinin ve onun birinci trevinin t 0 arandaki de erleri olarak seeileeektir. Denk. (3-20) den.

v(0)

K, H- .K,
0 konursa

(3-21)

ve Denk. (3-20) nin trevi a dv

dt

(0) = - 2K,- K,

(3-22)

bulunur. v(0) ve (dv fdt) (0) biliniyorsa K, ve K, katsaylari bulunabilir. Bunlar elerin volt -amper ba nattlar ve devre KAY e itliinden bulunur. elerin voW-aruper ba ntlar, sonsuz bir alum yoksa bir s aen ular arasndaki anszn dei memesini [bak. Denk. (1-25)] ve benzer biimde sonsuz bir gerilim yoksa indktans akumn n szn deimemesini gerektirir [bak. Denk. (1-17)]. Sonu olarak, kaynak ba lautsmn kesilmesinden hemen sonrs sa g,erilimi ve indktans ak m srasyla 4V ve 1A'dir (Bu de erler kaynak balant s kesilmeden nceki deerlerdir).

100 TEMEL DEVRE TEPKILER/ Saem ular arasndaki gerilim devre geritimidir. Bundan tr, 4V v(0) dur. t = O'da KAY eitlii 3
- v() 4 --ir- (4) -11- -T-

d v () 4/v dt

() =.4

ya da

(0)

ve volt ,; saniye birinderinde dv

ii- (0)

16

olur. Belirlenen bu balang koullarnn Denk. (3--21) ve (3-22)'de kullandmaatyla K, 4 -2K, .= - 16 buradan da

Ki y 12 ve ..K
bulan ve tepki, v(t) 4. 12
6 :-2t

- 8 e' yok

olur. Tepkiniz( dalgabiimi ek. 3-11'de izilmi tir.

2,5 3;2: 3,5 4,0 4,5

5,5 8.0

'EKI.L 3-11 ek. 3,10`claki devrenin tepkisi.

3-3 DAHA KARMAIK DUZENLERIN DOAL TEPKISI 101

' rnek 3-3'n sonular ek. 3-11'de grld zere sa geriliminin t=0 da 4V'dan ba layarak ls'de -1,3 V yaknlarnda abucak mini -mum deere dtn ve sonra bu noktadan ad m adm sfra do ru bozmduunu g53gstermektedir. Gerilimin -negatif de erlere gidiinin nedeni balangta in. dktans ve sata depolanan enerjinin iletkenlikte bsbtn kaybolmadan nce indktans ve s a aras nda ahnp verilmesindendir. ki ya da daha fazla enerji-depo eden esi bulunan birok devre, do al 'tepkisi srmeden nce defalarca de i-toku salmnu yapar. Bu dzenekler iin ziimleme yntemi aa daki rtylte ardat lmal tadr. rnek 3-4 1 - ekil 3-12'deki devrede bulunan --5 Fl k sa t

0 zamaundan

nce ikinci bir devreyle ( ekilde gsterilme-y-en) yillenntitir, bundan tr t < 0 iin ve = 10 voltt r. t = O'da S anahtar kapanyor. t - 0 de erleri iin devredeki i(t) akunm bulun. ..> ZM: Burada KGY eitlii

di(t) 1
ya da

2i(t) + 5

dt =-- 0

(12-i(0
dt2

di(t)
dt

r 5i(t)

(3-23)

dir. i(t) := K Est biiminde bir zm varsay lrs , Denk. (3-23)

Ke."(s2 2s ' 5)
ya da s2 + 2s + 5 biimine girer. 0

0 (3-24)

EKIL 3-12 rnek

devresi.

102 TEMEL DEVRE TEPKILERI

Denk. (3-24) n kkleri,

s =-1

j2

bir ift karmel e lenik kktr ve bunlarn kullandrnasry a do al tepki, i(t) Et--unt + K2

ya da i(t) ei2t K, e'rzt)

(3-25) olur. Denk. (3-25)'de parantez iindeki terimin fiziksel M deerlendirmesi Euler deliklerden yard myla sanal stellerin sins ve kosins toplarama evrilmesiyle yapilabilir. Euler e itlikleri efe= coS

j sin

ve
E-jo cos6- j sin 0 aramsanarak Denk. (3-25) iinde kollaralmas yIa

i(t) ya da
i(t)
E -t

{Ki (cos 2t

j sin 2t) 4- KAcos 2t -j sin 2t)) B sin 2t)

(3-26)

(A cos 2t

bulunur; burada A -,--, K, + K2 ve B K,) dir. Sonucun stel olarak bozunan bir ainsel fonksiyon oldu u grlmektedir. K. ve I lindilik bilinmeyen sabitler olduklarndan onlarn olutuduu A ve B katsaylan da bilinmemektedir. Ancak A ve B sabitlerinin. de erleri Sek. 3 12 deki devrede t == 0 elimdeki fiziksel ko allarclan bulunur. rnek 3-3'de oldu u gibi iki balang koulu gerekmektedir; burada da bunlar for ksiyonun ve onun birinci t-

revinin t O'daki de erleri olarak seiLirler. Fiziksel kstlamalar ise, sa gnriliminin ve indletans akmnn ansran deimedii, Kircbloff yasas eit-

liklerin.in v e elerin volt-amper ba ntlarmn salanmas gereidir. Anahtar kapanmadan hemen nce indiiktans ak m sfr ve se gerilimi 10 V'tur; bu koullar anahtann ka.pann astudan hemen sonra da geerlidir. Sonu olarak; i(0) . O ve Denk. (3-26)'dan
i(0)

bulunur. t 0 annda devenin KGY eitLi

3-3 DAHA KARMA K DC1ZENLERN DOAL TEPKS 103

1 -dr (0)

2i(0)

vc(0)

ya da i(0)'in sfr olmasndan

i (0) t -7

10

bulunur. A sabitinin deer; sfr bulundu; bylece Denk. k3-26)

i(t). E-Y.8 sin 2t)

ve
di dt (0) = 2B --- 10 va da B
5

olur. Bundan. tr zm. i(t) = 3 2t anaper

olur. Bu sonucu betimleyen e ri ek. 3-13'de izilmi tir.

amper

EKIL 3-13 3-12 devrenin

Bu ve bundan nceki kesimde incelenen yntemler zorlayelsn eitlikler iin ste! hir zm varsarzrm s'ye ba l bir polinom verdiini
gsteririr. Denklem (3-4), (3-15) ve (3-24) byle bir e itliin rnekleridir, bunlara.devrenin belirtgen denklemleri denir. zm yntemlerinin daha ayrntl incelenmesi, belirtgen denklemin zorlay csz eitlikten kolayca buluna:bileceini gtosterir. En genel biimde zorlaycgi15. eitlik

104 TENIE,, DEVRE

ClaX(0

:A>

dir"z(t.)

at"

"

A l dx(t) -1-4,x(t)---: 0 (3-27) at

dr. x(t) = Ke-st genel iistelin Denk. (3-27fde yerine konulmas yla

Kit (A n?+ An_lsw" A,is n An_Y"

...

A is + 0

0
(3-28)

-i-- A1s + An

elde edilir. Zorlayesz eitlii Denk. (3-27) olan bir devre iin Denk. (3-28) belirtgen deklemdir. Bu denklem zorlay esz esittikte bal deikenin n'inci trevinin yerine s" koymakla do rudan bulunabilir. Bylece, Denk. (3-27)'de K- E st nin araya girmesine gerek kalmadan Denk. (3-27) den Denk. (3-28) yazlabilir. Belirtgen clenkleroin kkleri, do al tepkide ortaya kan eitli stellerin. dereceleridir. Gerel katsayil bir cehirsel denklemin kkleri ya gerel ya da elenik ift (yani a jb) olduundan iistellerin dereeeleri bu biinalerdedir. Ustel olarak gerel kkler, azalan (genellikle) ya da artan hile enle i verir. Bir ift e lenik kk ise, stel olarak azalan. (ya da o alan) siniis ve ko- siniis verir (rnek 3-4'iin sonucu son s nflarnaya girmektedir). Denk. (3-28) biimindeki genel helirtgen denklemin n k'ke sahip oldu una dikkat ediniz. Bunun anlam -doal tepkinin n iistele sahip olmas demektir. E er Denk. (3- 28)'in kolleri p p2 ...p olarak gsterilirse; do al tepki,

x n(t)

K2 E,2t

+ K. spt

(3-29)

olur. KK....,Kn saLitleri devre iincield s n r ya da balang ko ullarndan hesaplarn-, Bilindii zere bu ko ullar x(t) nin ve bunun n- trevinin t=0'daki deerleridir.

3- ZORLANIWL TEPKI
Kes. 3-1'de bir devrenin anstran uygulanan bir uyarmaya tepkisi iki bileeue ayrilmtr: u,yarmanm neden oldu u zorlan-tn tepki ve salarda ve indktanslarda depo edilen enerjinin uyarma uygulanmadan nceki deerinden uyarmas n etkisiyle do an deerine adm adn ayarlanma gereksiniminden doan doal tepki. Kesim 3-2 ve 3-3 do al tepki ile ilgili idi. Bu kesimde zorlanm tepkiyi bulmaya yarayan bir yntem gelitirilecektir. l Beklendi i g i, sonularn uyarmaturt zelli ine bal olduu .hulanacaktr. ekil 3-14 devresinin KGY eitlii

dj(t)

di

Ri(t)

t) vs(t)

(3-30)

3 4 ZORLANMI TEPKI
-

105

dir. Eer if, tepkinin zorlanmu ve i nede doal bileeni olarak tammlaursa toplam ya da tam tepki

if(t)

in()

(3-31)

EKIL 3I4, RL devresi.

olur. Denk. (3-31)'i, Denk. (3-30)'da yerine koyarak

L
ya da

[y0

in(t)]

R [if (t)

in(t)1 = vs (t)

r din(o L dt

Rin(01 + [L

di (t) dt f

vh (t)

(3-32)

bulunur. imdi doal tepkinin, stei bir zm -varsayuntyla zorlay csz eitliin zmnden bulundu unu Kes. 3-2'den anunsayal m. Buna gre Denk. (3-32) deki do al tepki terimleri [L

din (t) <it

Rin(t)]

elf eit ve sonu olarak da zorlannu tepki terimleri te

[L dif (t) dt

Rif (t)]

vs(t) ye eit olmaldr. yleyse, tepkinin zorlannu 13ileeninin bulunmas,

zgn devre deJiklemi (3-30fu sa layan bir if (t) fonksiyontu bulunmas demektir. Denk. (3-30)'u sa layan if (t) yi arama hem zm bulmaya yarayan ve hem de genel olarak dier durumlarda izlenecek d nce srecini gsteren yntemsel bir biimde yrtlebiliz. ilk seim olarak, if (t) nin uyanc ile ayn biimde oldu unu varsayalum; yani if (t) Bt diyelim. Denk. (3-30)da i(t) yerine Bt koydu umuzda

106 TEMEL DEVRE TEPKILERI

LB

RBt

At

buluruz. Bu eitlik t'nin tm deerleri iin salanmadndan varsaylan 0zam yanhtr. Ote yandan eer varsaylan zm, hem zorlaye fonksirmun hem de treviain, biimlerini keriyorsa, yani it (t"; Et-4,--C ise Dnk. (3-30) Bylece salanabilir.
L d --- (Bt -- C) dt R(Bt C) = At

ya da
BL RBt -- RC

burada da
BL Re = 0 ve RB , A

ya da
B A f R Ve C A AL

- AL , R2, zorlaruaus tepke de (3-33)

R2
biiminde olur,

Genel halde zorlanint tepkinin, zorlaywt fonksiyonu re onun tiint tan nd trevier ni ieren bir fonksiyon oldu u gsterilebilir. Byle bir tepki fonksiyoyortu, tanmlanan e itliin sa ve sol taraf arasndaki dengenin sa lanmasuu olas klar.

rmek 3-5 ekil 3-13'deki devrenin sinsel ak ma tepkisinin vf(t) zorlam bileeuini bulun.

EKL 3-15 Onuk 3--S'in devresi.

3-4 ZORLANMI$ TEPKI. 107

ZM: Bu devre iin _KAY e itlii, C (11)(1)

dt Gv(t) 1 sin wt

3- 4)

dir. Zorlannu tepkiyi bulmak iin, vf(t) yi zorlayc fonksiyon ve onun trevbiiminde, yani
vs (t) = A sin <ot B cos wt

(3-35)

olduunu vaxsayal m. Birinci trevden sonraki tirevlerin eklennesinin yalnzca sins ve kosiniis terimlerinin ay sm artnacama dikkat ,ediniz; bu trevlerin hepsi de yeni belirlenecek olan A ve .8 sabitleri iinde bulunacakt r. Denk. (3-35)'i Denk. (3-34) iinde kuliamrsak
C.(c.A cos wt - Bsin ot) G(A sin wt -4- B cas ot)= I sin et (3-36j

buluruz. E er Denk (3-:36)'nn zamann tm deerleri iin sa lanmas gerekiyorsa sol taraftaki kosirrs terimlerinin katsaylar toplam sfr olmal ve benzer biimde siniis.teriuderinirtki de 1" olmal , yani A LC olmaldr, buradan
A I
Ve

BG

AG B Q C

G G2 + (coe) 2

B^I

-e
G (wC) 2

bulunur. Bylece zorlanm tepki

tif (t)

G
( G2 (G)C,)2 `in "t

C
G-(C)2 o)

cos nt

olur.

rnek 3-6 ekil 3-16 devresine annda e t (r) = 10 E-4i m Vluk bir uyarm uygulanmtr. ejt) k geriliminin zorlanm bileenini bulun. ZM: Devre davran n tanmlayan iki eitlik, sol ilmekte uygulanan KGY eitlii ve A diim noktasndaki SAY eitliidir; bunlar srasyla

108 TEMEL DEVRE TEPKiLERi

2
Ve-

di(t) -4- 10 i(t) = e t (t)

(3-37)

0,015

deo (t)

dt

; 0,1 e (t) = 100 i(t)

3-38

dir. Uyarm ste! biimde oldu undan tepkileriri de ayn mertehede steller olduunu varsayalun. (estel fonksiyouun., zgn fonksiyonun tm tiirevierini ieren bir fonksiyon oldu una dikkat ediniz). ve co(t)=E,e-" yi Denk. (3-37) ve (3-38)'de kulla ntsak _8/ E-4t -i- 10/ e -4i = (10 ;< 10') 0,06 E
E-41

(3-32)

-4 0,1 Ea
-

100I

t3--10)

bulutlu. Denk. 3--39)'dan I==S x.10 ---'A ya da 5mA bulunur, nu de er Denk. (3-40yda kJiatabssa 12,5 V ve e,; (t) .= 12,5 e.7-4t volt bulunur. Bu pronlemdeki 100 i(t) lik baml kayna m varl , bir gerilim ykselmesi olu turmutur, yani k gerilimi giri geriliminden daha byktr. Sek. 3--16'ya benzer devreler elektronik ykselte modelleri olarak s k s k kul a.nalmaktadr.

10 ohm

EKIL 3-16 rnek 3-6'zun devresi.

rnek 3-7 ekil 3-17'deki devrede v(t) bulun.

5t2 volt ise i(t) zorlanm tepkiyi

3-5 BA LANGI KOULLAR1 i09

2 ohm

. EKIT. 3-17 Orriek 3-7 ..in devre.

ZLINI: Sz geen devre in KG eitlii, 1 di(t)

9i(t)

-4,- 5 S

v(t)

(3-41)

daz a da tre,: al ndnda

d:it t)

di(t)

5(t)

dv(t) dt

(3-42)

olur. Zorlanxu tepki Denk. (3-42)'yi sa lamabdr. yleyse zorlanan tepki, if (t) At2 4. Bt C (3-43) Dek. (3-43),

biiminde, t' fonksiyonurat ve bina ti'revlexni i..ereeek biimde Denk. (3-42) iinde kullarul rsa 2A 2(2At-4,.-. B) 4- .'5(Atz + Bt ya da (5A)tz (4A 4- 5B) t --F (2A bulunur, buradan A= O,. B tepki if (t) olur. 2B + 5C) 10 t

10 t

2 ve C -0,8 oldu u g'rir ye zorlan n

2t - 0,8 amper

BALANGI KOULLA,R1 rnek 3-3 ve 3-4, devre alumlarnun, gerilimlerinin ve bunlar n tilrevza.manlardaki. de erlerinin bulunmas gerekti ini gsterir. Bu kesim bu balang ya da snr koullarnn kuramsal olarak bulunmaslyla ilgilidir. Bu liesaplamada kullan lan kurallar, Kirehhoff yasalar -ve sa ge-

110 TEMEI., DEVRE TEPKILERI

riliiaui ile indktans ak rn mn siixekliti i ilkesidir. Sonular, do al tepki terimlerinin katsaydann hesa-plamada kruland r. Anahtarlama srecinin o u kez kolay olsun diye t.0 da oldu u varsayalaf adan analtarlanann yap lnasndan hemen nce ya da hemen sonra oluan olaylarn belirlenntesini olas kalan bir kavram geli tirilmesi uygun olacaktr. Anahtarlaman n yaplmasmdan hemen nceki an gstermek iin (0-) simgesi, hemen sonraki an gstermek iin de (0+) simgesi kullandaeakt r. Saa ek. 3-18), tan nitay er denklemleri Kes. 1-9'da verilen enerji depo edici bir edir. Gerilim-akn bant.s
(c

c
EKIL 1-18 Sge.

i ,

de

dt

(3-44)

ve depolanan enerji Wc dir. Denklem (:3-44) ve (3-45), s a gerilimindeld bir anlk bir tle in::ye (yani (Ipe / cit = co) sonsuz bir akmn elik etmesi gerekti ini gsterir. Bundan td ,!ka byle bir de iim, depolviag enerjinin sfra ok yakn bir zaman aral nda bir deiiklie U ramasna neden olacak, bu ise sonsuz bir gii kayma gerektireeektir. yleyse sonu olarak u ilke kurulabilir: Sonsuz 4- C rec2 (3-45)

byklkte bir ak n verilmedike bir ,stgart n ular ndaki gerilim anstz n dec(913. itirij etnez [ya da v c(0-)

Ornek 3-8 ekil 3-19'da grlen devrede St anahtar t=0 zamazundan ok nez, kapann tr. S, anahtar da t.0 da kapan yor, Anahtar kapand ktan hemen sonra vc (0+) sa gerilimini ve ir. (O+) sa akunm bulan. Anabtarla.rm ekilde gsterilen kenumlarda oldu unu ve anahtarlarm bu konumu almalar iin yaplan analatarlama sreeinden do an doal tepkiniz-1 snmesi iin yeteri kadar bn durumda tutuiduklar -varsayLusa sa 10 V'a kadar yklenmi ve devreden geen alum da s fr olmu olur; yani vc (0+) 10 volt ve i,(01 O d r.

3-5 BALANGI K(iULLARI n

EKIL 3-19 rnek 3-8"in demesi.

O annadaki anahtarla.rna sreci ikinci 10 Ohm'luk direnci devreye balar. Sa geriliminin szreklili ilkesinden, vc(0-') rc(0 - ) .r.-= 10 bulunur. ic(01'yi bulmak iin devrede t= U annulaki KGY ve KAY eitlikleri yazlar. Bunlar 10 - 10 4(01 v c(01
Ve

ve(V)-10 birineiden i(01 olduundan ,= -1 A bulunur.

= O O. ve ikineiden i2(0-) 1. A bulunur.

indiiktans kek. 3-20), Kes. 1--8'de verilen e itliklerle betimlzneu enerji

depo edici nir Betimleyici eitlikler;

,-----

dt
Ni

(3-46) e (3 -47)

ile verilen gerilim-ak n baantisi 4.

L P

biimindeki depo-edilen enerji ba nettlandir. Denk. 13-46) ve (3-47)'ye gre

indktana akinfindaki Ilik bir de imeye sonsuz bir gerilim ve g e lik eder. Bu olgudan yararlanarak indktans akurmin sreklilii ilkesi formllendirile.bilir: Sonsuz byklkte bir gerilim uygulanmadtka bir incliiktanstaki

akn birdenbire deitirilmez [ya da ii, (O-) iL (Ol].

EKIL 3-20 Indliktaw.

112 TEMEL DEVRE TEPKILERI

rnek 3-9 ekil 3-21"de gsterilen devredeki S anahtar, t=Q altndan nce uzun zaman ak tutulmu ve 1=0 annda kapatl ntir.. Analitarn kapanmasm . dan hemen sonraki an nda , (de/ dt), iz ve (k/ dt) yi bulun.

5A

5A

VKIL 3-21 nck

deve-,

ZM: Istenen terinaler, atundaki v(t) sa geriliminh v-e irp) indktans akmnn belirlenmesi ve anahtar kap; l,.. iken bu fonksiyoakra sreklilik iIkesinin ve devreye de Kirchhoff yasalanum uy.;rilanntastyla bu'anar. Anahtar kapanmadan nce, ek. 3-21'deki devrenin a No b ksmlar banszd r. Her iki devrede doru akunla uzun zaman beslendiklerinden zerlanm tepkileri sabittir ve v(0 ") = = 10 V ve i t (0-) <lir. Sreklilik ilkelerinden, v(0+) == 10 V ve i t (04') SA SA

limi de 10 V ise Denk. (3-16) dal Eer , (01 = 10 V ve indktans ger 10 ya da di dt (01

dt
buhruur.

(01

25 A. js

(dv / fil) nin deeri t=0 annda Kirehhoff akn yasasnn uygulanmas yla bulunur; bu uygulama

3-6 TAM TEP 113 Ki

5 - v(04-) - 1 d t (01^L (O+) verir, ukad an

rit (01 -10 V ila

dv

v (0k) -I- 5.0

dt

bulunur. 3-6 TAM TEPK Kes. 3-1'de a kland zere, bir devrenin, bir uyarmaya ya da bir anahtarlama sreci nedeniyle uyarinada olu an bir de i iklie tepkisi iki bileene ayrdabilir: bir zorlannu bile en ve Lir de do al bileen. Bu bileen tepkilerin her birinin bulunmas nceki kesiralerde tart ld, Bu kesimde toplam ya da tam tepkinin bulunn a.s iin yukardaki bileenlerin IirIetirilmesiyle lendeeektir. Tam tepkinin hesaplanma, u da kullanlan temel yntem birbirini izleyen aadaki admlarla verilir. 1. Devre iin diferensiyel denklem yaz hr. Eer denklem.de integralli terinder bulunnyorsa, bunlar trev alarak kald rmakla denklemin zm abuklatrdhr. Denklem, ba msz kaynaklar kapsayan terimler eitliin bir tarafnda ve devre parametrelerini ve ba ml kaynaklar kapsayanlar di er tarafnda olacak biimde dfzenlenraelidir. 2. Zorlayesz eitlik yazlr ve bunlardan belirtgeu denldem ve onun s i , 82,s3 vb. kleleri hesaplamr. Tepkinii doal bileeniniu biimi K, Esi' dir. 3. Zorlanm tepki bulunur. Kes. 3-4'deki yntemler, for ksiyorran alaca biimi olduu kadar sa-ysal katsaydarm bulunmas n da olas klaeaktr. 4. Zorlarm ve doal bileenler toplanr. Bunlarn toplam tam tepkidir, ama doal tepkinin K i ,KK 3 vb. katsaylar imdilik bilinmemektedir, 5. Balang koullar belirlenir. Genel olarak, gerekli ba lang koullarnn says belirtgen denklemin kklerinin saysyla belirlenir. Bundan tr, belirtgen denklemin bir kk varsa fonksiyonun t= a anndaki deeri, iki kk varsa fonksiyonun kendisinin ve birinci trevinin t=0 anu daki deerleri, vb., bulunmaldr. 6, Balang ko ullar kullanlarak K katsaylaiaun deerleri bulunur. Bu adamda tam tepki biimi kullanlmaldr. Batan sona bu yntem, birka rnekle a ada betiralennektedir.
K2 32r --H K, E33r

114

TEMEL DEVRE TEPKILERI .

Oirack 3-10 nek devresinde (ek. 3-19) t j 0 iin v<(t) deerini bulun.

OZ13141: 10 Olun ve 10 Vhk seri edeer bir akn Idpa ve paralel direnclUe rdlebilir. Bu d6niiiiniin sonucu ek. 3-22'de 0" raLnektedir. A5zan iin yukarda 4Ettlenta admlar izlenecektir. 1. Devre iin KAY eitlii I dv t) 2 dt 1 10 t) = 1

10

(t) I

dvc(t) dt
dir
.

v c(t) --.----- 2 '

1A

EX1T 3- 22 kaynak slOrnIanninden sonra r>0 iin ek. 3-1,9'un devresi_

Zorlaycsz eitlik

avc(0 j_ 2
dt 5

(I) ----- o

dr ve karlk gelen belirtgen denldern s 50 ya d.a s

- 5

du-; yleyse doal tepki,

vott) = K c."-af olarak bulunur. 3. Uyarma bir sabit oldu undan zorlaum hileen, vcf (t) , biirrdndedir, bu de er balangtaki diferensiyel denklemde yerine konursa,

3 - 6 TAM TEPKI 115

0 bulunur.

-4- - A

2 ve .4

4. Tan tepki, v e (t) -,- 5 K dir.. 5, Ornek 3-8'in sonularndan vc (0+) olduu grlr, 6. Balang koullarnn tam tepkide uygulanmas yla re(t) bulunur. 5 5
E-2t:5

10 volt.

rnek 3-11 Ornek 3-7'nin ok. 3-17 devresinde, e er t < O iin v(t) 0 ve t > 0 iu v(t) ----- 10 E.'" volt ise t > 0 iin i('tynin tam teplc!ini bulun. OZUM: 1, KOY eitlii Denk. (3-42)'di,:, kola->bk salamas bakmndan burada yine yazal m:

d2i(t)
2. Zorlayesz eitlik,

di(t) 2 --c

r - t-

--

5 (t)

dv(i) t--j-

- 40 E

d2gt) dt1

dt

i(t)

cir ve bundan belirtgen denklern sz + 2s + 5 = 0 bulunur. Belirtgen denklerain kleleri

s i(t)
olduu grlr.

1 j2 E`r(A cos 2: + B sil]. 2t)

du% rnek 3-4'n sonular ndan doal tepki biiminin,

116

TEMEL DEVRE TEPKILERI

3. T kLuin zorlatnn bileeni tel le-44- biiminde olacak, bu KGY kullazuldimda, (-4)2
ve buradan 1 if(t) 2(-4) -4 -i-- 5 /
e 4r
-

-3,08 bulunur. yleyse :parknn/4 tepki de, - 3,08 e't

olur. 4. Tam tepki biimi

i(t) dir. 5) iki balang kouluna gereksinim vardr: i(0') ve (cliielt) (01. t.O'dan nce ek. 3-17'deki devrede v(t) kaynak gerilimi, uzun zamand r sfr idi, bu nedenle tm Acun ie gerilimler sftra gidecek biimde devre durgun durumdadr. Bundan tr i(0) 0-ve V(O-) 0 ve vc(0-<') 0 0 koulu (<01 0 diz. dir. t 0-4* annda sreklilik ilkeleri obt~ tweektirir. Bn durumda birinci Ikimizi, KG:Y eitliinden, di ya da di (O+) ~t. 6. i(0) 0 koulunun Denk. (3-48)'de kiillaniluras yla 404) == 0 ve buradan A i(t) - 3,08 -110 12 is1 ') -3,08 E-4'" .*--t (.4 cos 2t

B sin 2t)

rtol

10

3,08 bulunur. Bu A deerinin Denk. (3-48)'de kulIand nasyla - 3,08 e +

(3,08 co, 2$ -4- B cin 2t)

(3 -49)

elde edilir. B katsays, nce Denk. (3-49)tun birinci trevi al narak

.(4)

at

12,32 E:-.4t +

e- (-6,16 cin 2t + 2B ece 2t)

B sin 21)

cos 2t

3-6 TAM TEPKI 117

ve burada (di /dt) (O+) = 10 balang ke-ah/onu kullanlmastyla

di dt (0) = IQ = 12,32
ya da

2B - 3,08

0,38

bulunur. Bylece tam epki i(t) biimini am-. -3,08 e-" .e-t (3,08 cos 2t 4- 0,38 sin 2t) amper

rnek 3.12 ekil 3-23'cleki devrede bulunan v(t) uyar eis, sfrdan kk zamanlar in sfr ve t >0 iin 100 V'tur. Buna gre t >0 iin devre akl nza bulun.

100 ohrn

2 14

aT F '

EKIL 3-23 rnek 3-12:t1n devresi.

ZM: nceki iki rnekte oldu u gibi, bu blmn bamda verilen admlar izlcnecektir. 1, Devrenin KGY eitlii 100 i(t) 2

di( t)

80 j

dt = v(t) -9vdt)

(3-50)

dir. v(t) --.-- 100 V ve indktans volt -amper ba natsndan baml-kaynak geriliminin 9v.t, (t) = 9 { 2 fdi(t)Idtil olduu gznne alnarak, Denk. (3-50)

118 TEMEL DEVRE TEPKILERI di(t)

100 L(t)

(2 -t- 18) --

ya da ttirev al p yaludatrarak

d2i(t) dt 2
olarak yazlabilir

di(t) dt

i(t)

(3-52)

2. Denk. (3-52)'nin sa taraf sfr olduundan bu eitlik zerlapesz bir eitliktir; buna karlk gelen belirtgen deklem
s2 + 5s + 4

0 dr, buradan s

-I ve -4

bulunur ve doal tepkinizi

n (t) .= Ki E-t 4- K, '

biiminde oldu u grlr. 3. Denk. (3-52)'den grld gibi zorlanni tzpki sfirdir, 4. Tam tepki
i(z) y K
,

E e -'

K,

( -433)

dir
5. ki balang .kouitna. gerek t( ve (di dt) (01, Dev-re uzan zamandan beri du.nil nalsta...ildu undan enerji depolaurn.a n durumdadr. Bundan tr i(0-) ve, tc (0Tnin ikisi - de sifrdr. Sreklilik ilkesi O ve vc.(0+) = vc(0) = 0 olznasna gerektrir. Bizincide,n : O . i(01= i(0)

olaca aktr. Ikinci balang koulu, sreklilik ilkelerinden ve KGY Denk. (3-51) in O arundaki deeriuden bulunur: 100 i(Ot)20 di , (Cr) tc(0-) = 100

buradan

olur. 6. Snr koullarnn Denk. (3-53)'de kullan lmas i (0)

K2 = 0

PROBLEMLER 119

di

dt (0) verir, buradan K I

-K, 4K2 = 5
13 ve tam tepki

5 i(t) (E -t E-9 amper .3 bulunur.

PROBLEMLER 3-1 ekil 3-24 de zel bir devre iin gerilim tepkisi e risi zamann annda anahtarfonksiy-oau olarak grlmektedir. Devrenin bir esi lanr.
a) Anahtarlamadan nce zorlaniros tepki nedir? b) Anabtarlaroadan sonra zorlanr u tepki nedir? e) Doal tepkiin erisini zamann fonksiyos.a.olarak

EKIL 3-24 Pro . 3-1'in tepki devreei.

3-2 t> 0 iin aadaki zamana ba l fonksiyonlann erisini izn. Eri zerinde anlaml nieelikleri kedinin. a) fl (t) = 50 (1 - e -st) b) f2 (t) 10t 6E-2'

120 TEMEL DEVRE TEPKILERI 3-3 t> 0 iin aabd ki akmlarn dalgabiimleaLini zaman n fonksiyonu

olarak izin. E ri zerinde anlaml nicelikleri belirtin. n) i (t) 50 40 e-2'. -I-- 10 e-4' anper b) i2 (t) = 50 e--2-' cos 2m amper 3-4 Bir devrenin ular arasndaki gerilim

--dr

8 v = 5 cos. 4t

denklemittin 0ztniinen

Gerilim tepkisinin do al bileeni ne biimdedir? 3-5 ekil 3--25 devresinde S anahtar, ald t 0 aminn ok neesinden beri kapal durumdadr. Anahtar aldnda devre iin: a). Sa taraftaki ilnek evresinde KGY
yazn.

b) Sa taraftaki ilmekte aknn doal tepkisinin biimini bulan.

O 24 ohm

12 V

obm

EKIL 3-25 Prob.

dgvre,si-

3-6 ekil 3-26 Baki devrede S anahtar; aktr. Anahtar t=0 annda kapanyor. ) t > 0 iin RAY eitliini yazn.

amma ok ncesinden beri

b) t > 0 iin devre gerilimini*, doal tepkisinin biimini hesaplayn

12 A

1
EKIL 3-26 Prob. 3-6na devreei.

PROBLEMLER 121

3-7 ekil 3--27'deki devre iin, a) S anahtar kapal iken -tanmlanan KGY e itliini,

b) S anahtar] ak iken tan mlanan. KG'r

e) a ve

b bentlerinde betimlenen ko ullar altnda devre tepkilerinin

bi ,imlerini bulun.

ov

2 ohm
EKIL 3-27 Prob 3-7'rtin dev esi,

3-8 12 Ohm"luk bir diren. 2

1 .bir irtdktans-- -- Yhk. bir 16

ata seri bi oluturacak hiirnik Jalarorn str. Devre akmnn doal tepkisinin biimini bulun: 3-9 ekil 3-28 devresinde a) Devre iin KAY e itliini, b) Devre geriliminin doal tepkisinin biimini hesapiaym.

i<

EKIL 3-28 Prob. 3-9 az devresi.

3-10 ekil 3-29 devresindeki S anahtar, uzun zaman kapal tutulduktan sonra r=O annda alyor.
a) Anahtar kapal iken KGY e itliini, b) Anahtar ak iken KGY e) a ve b koullar altnda i(t) devre akmnn doal tepkilerinin biimlerini hesaplayn.

122 TEMEL DEVRE TEPKILERI

440 V

L1KII. 3-29 Prob. 3-10'w..n devresi.

-

3-11 ekil 3-26 devresi iin gerilim tepkisinin zorlanm bileenini a) Anahtar ak iken, b) Anahtar kapal iken bulun.

3-12 ekil 3-27 devresi iin ak n tepkisinin zorlanm bileenini, S anahtar. a) Ak iken b). Kapal iken hesaplaym. 3-13 ekil 3-29 devresi iin alum tepkisinin zoilannu niler-ini S anahtar. a) Kapal iken b) Ak iken bulun. 3-14 Bir devrede bir nokta ifti aras ndaki gerilim
<1-212 dv

dt2

r- 6 de

10 v =

-(1-

denkleminin irziimisyle beti nlenehildiine gre gerilimin zorlanm bileeeirii nnlm. 3-15 ekil 3-28 devresinde ak n

(t)

10 1 0 10t
110

on < t < 0 0 S t < 10

10 < t <

co

biirnindedir. e zaman arab:On n herbiri iin gerilim tepkisinin zorlanmi bileenini bulun anaper, t zaman saniye birimlerinde). 3.16 ekil 3-30 devresi iin uyarma gerilimi a) -6
E-St volt

PROBLEMLER 123

b) 10 ej'" volt ise akln tepkisinin zorlanro bilenini bulun.

0.05 F

EKIL 3-30 Prob. 3-16'xim devresi.

3-17 10 .Ohn'lak bir derenle 2 Frlik bir indktans seri olarak ba lanmtr. annda 100 V'Ink bir kaynak bu seri dzene e balanyor. annda her enin nlan arasndaki getilimi ve devre akinun bulan.

348 . :Nuh. 3-5 ve ok. 3-25 devres.ind.e, iftfl, 4'01, v<01 ve v(0 4')yi hesaplar '. 3-19 1 F' k sa, 2 mholuk iletkenlik e 0,25 Irlik indktans para. bi olarak balannutr. z=0 annda 25-.A.Iik t r akm kayna paralel alhene e balanzmtar, t=0+ adndaki devre gerilimini ve trevini hesaplaym.
3-20 ekil 3-28'deki devreye Prob. 3-12'de betiodenen uyarma uygulam yor. t.--=-0+ anndalti devre- gerilimini ve trevini 341 :Nal . 3-10 ve ek. 3-29 devresinde, t.--0+- annda devre nkzon ve tilrevini huhu', 3-22 ekil 3-31'deki devrede S anahtar unm zaman ak lml-1okt sonra t=.0 annda kapanyor. t>0 iin v(t)'yi bulun.

10

12 al m

4 ohm

gx-t, 3-31 Prol).

deve&l.

124 TEMEL DEVRE TEPKILERI 3.23 ekil 3-32 devresIndeki s a, t 0 anudan nce v c(0-) = 16 V olacak biimde ykleniyor. S anahtar t=0 annda kapanryor. t> 0 iim i(t)'yi bulun. =

EKIL 3-32 Prob 3-23iin devresi.

3-24 ekil 3-27 devresinde. S anahtar t=0 on ndan nce uzun zaman uttd.mutur. Anahtar t...a0 annda ailyor. t > O iin i(t) devre $kluonnt 3-25 ekil 3-33 devresinde t > 0 ieir v(t)'yi bulnn. t= 0 annda alm kaynandan kira devre durumu kald rdmaktadr.

2A

EN

EKL 3-33 Preb. 3-251n devresi.

anndan nce anahtar a kken denge duru3-26 ekil 3-34 devresi munu alchua ve O annda anahtar kapardma gre t > 0 iin i(t) num bulun.
F 10

2H

PROBLEMLER 125

-3-27 ekil 3-35 devresindeki akln kayna t.--- O'dan nce sfr ve 9t amper'lik alim vermektedir. S frdan byk Cler iin dan ,2onra i(t) t(t)'yi bulut.

,,.-ERIL 3-35 Ptob,

3-27'11;11

4.
Blm

WEL UYAN VE DONMO DEVRELER

Bu blmde gerilikleri zamanla ste' olarak de ien uyar mlara kar devrelerin -verdi i tepki ele al nacaktr. Sinsel (a.a.) nyar mlar ve zamana gre de ime-y-en (d.a) uyarmlar, ste] fonksiyonlarla g!terilebilen kaynaklar aras ndadr. Bu blmde geli tirilen yntemler devre tepkilerinin genelletirdmi bir analizini verirler. Buna gre ste' biiradeki zelbir uyar mili neden oldu u her tepki genel durumdan kolayca elde edilebilir, 1. -Istel bir fonksiyonun, hem tilrevinin ve han de integralinin, kendisi ile ayn biimde olmasndan tr ek bir maternatiksel astibilia -ii vardr: Bu zellik, Kiirchhoff yasalannm uygulanmasayla elde edilen diferensiyel denklenderin cebirsel eitlilder biiminde y=lnalanna olanak Sa lar ve gerekli i--idemlorl olduka valiala tulr. Sonu elariik bylece elde edilen denklemler, 2. blmde betimlenen yntemlerin, direnein yan sra sia ve indktans da ieren ok thi irmnoktal ve ok ilmekli dev relere de uygulanmas na olanak salarlar. Bu blmde ilenen konular aras nda sinilsel fonksiyonlarn stel fonksiyor lar biiminde gsterilmesi, ste] uyar mlara bireysel elerin tepkisi, impedans ve edmitans kavram , dnm devre= ve bunun kutup ve miii- noktalar= kallanl. say labilir. Bu yntemler, 5. blmde daha geni olarak ele alman siniisel kararl -durum zndenn3esinin tannalmasu da ve 3. blikmdeki kavramlarm devre akta -m fonksiy-onuna dayanan daha genel bir biimde geniletibnesindc kullan lr. 3. blmdeki konuya anlayan bir renci iin, bu konu do ru.sal dzeneklerinuyarm-tepki belirtgenlerinin geli imirdeki gelecek basama olu' turur.. As l amac siztsel kararl-dar= zmlenmesi yapmak olan renciler, 3. blm brakarak yalnz 4 l'den 4.4'c kadar olan kesimleri Okuyabilir Sonra, 5. liltimdeki konu sreklili i kaybetrucksizin ele al nabilir. 4-1 UYARBILARIN tSTEL FONKSYONLABLA GOSTERLMFS Uygulamada karlalan nyarmlarm pek o u iistellerle gsterilebildi'ffin- den devre .tepkilerinin aratrrImas nda A'e-", biimindeki kaynaklar kallan -

128

STEL LTYAR1M VE DN M D YRELER

br. Est deki t zaman deikeui ile arp lan s arpan, gerel,sanal ya da kannal deerleri olabilen genel bir deikendir. 'est boyutsuz oldu undan ve t saniye olarak lld glinden s'nin boyutu 1 / saniye dir. Bu nedenle ou kez, s'ye karmel-frekans de ikeni denir. Belli bir uyarm iin s'nin phesiz belli bir saysal deeri olacaktr. Sinsel fonksiyonlarm ste' fonkaiyoularla gsterilmesi Euler e itliine dayanr. Bu eitlik, et0 = cos 6 j sin O (4-1) biiminde verilir; burada, j sanal say ifade etmek iin kullan lr. Denk. (4-1)'deki 8 yerine -O konulursa aadaki ifade elde edilir: J0 cos 6 - j sin 8 (4-2) (4-1) ve (4-2) denkleraleri kullan larak; cose ele 2
E - i()

e-40

(4-3)

sin0

2j

4-4)

(4-4) denklemleri Sinseiterie her biri bix . hantlari elde edilir. (4-.3) sanal ste sahip, iki i Stel fonksiyonlu gsterilebileeeffiri belirttnekie4ir. :
lece,

e(t) = Em cos (tat

(4-5)

biiminde verilen bir uyarm (burada, ek. 4-2'de grld gibi Em. maksimum genlik ve o' de evre - fark aesdry,

EKIL 4-1 Sirb'sel bir uyarm gerilimi.

4-1 UYARIMLARIN STEL FONKS YONLARLA GSTERILMESI 129

e(t) =

E,
2
(4-6)

biiminde yazlabilir. s'nin de eri, stn t ile arp lan ksmuhr; bylece e('t)ryi a adaki irrule ifade etmek uyguw olur,

Em --.5

Jot ,--J

-563 t

(4- 7)

burada 2. dir. Yukarda koyu siyah olarak yazlan E i ve E2 nicelikleri karrual say larla gsterilen gerilimlerdir. Ileride grece imiz gibi gerilimleri, ak nlar , gerilim akn ya da akln-gerilin oranlar n karmal saylar olarak ifade etmek, o u kez olduka uygun olmaktad r. Btn gsterind belirtmek iin koyu siyah yazan biiminin kullan lmas kitabn geri kalan ksmlarnda da izlenecektir. (Karma] say lara alkn olmayan okny-acularm Ek A'y incelemeleri salk verilir). Denk. (4-5)'deki gerilim fonksiyonu bir kosiniis fonksiyon -ad-ur. Bununla birlikte sonular n tamamen genel oldu una dikkat edihnelid,r, nk her hangi bir sin s, kosins ya da ayn fekansl siiis ve kosins dalgalarnur birleimi, yeni bir evre a syla bir kosins dalgas biiminde yazlabilir. Bu gsterim ile ilgili trigonometrik e itlikler, sin (wt ve A cos ut 4- B sin cos
(ta

ve

E, =

VA2 + .B2 cos (wt - tgB radyan Olarak tammlarnr.

- burada, hoyutca uyum bakmndan tg i

-

inek 4-1 ekil 1 2'de grlen dalga-biimi azalan bir sin.sel fonksiyondur ve genellikle fiziksel ditzeneklerde kar lalr. Btn dalga-biimleri srtnme-

130 STE!, UYARIM VE DN M DEVRELER den dolay snfunlii bir sarkacn (sniiinl harnienik salnc) hareketini, sktrlarak =szu serbest b raklan bir yayn hareketini ve birok RLC seri devresinin do al tepkisini iine alr. Dalgabiimi t > 0 iin aadaki biimde ifade edilir;

EIZil. 4-2 Vstel

bozulma stniisel fonksiyon.

e(t) = 100 E--2t Siil (21 e(t)'yi, iistel bir uyar

olarak gsterin.

OZOM; nce, k3in(2t .Jr/ 4) niteli i Denk. (4-8)"m kPilarolmasiyla kosinils biimine daniitriilr, bylece e(1), e(t) = 100 e -zt cos(2t r) n 4-) 100 E-2e tas (2t -

olur. Ikinci ad/Ylda cos(2t--n /4)'fi ste' biime dna tfrmek iin Denk. (4-6) kullandir ve sonu,
E .itztre ,4> 4_ efiztnpo

e(t)

100 e-2'

liigirrtini i411r steller arp lip birletirildikten sonra, e (i) = 50

(2- 12) +.

so eirra e- r(2+.72->

olur. Bylece, sniinbi siniisel fonksiyon fstel iki fonksiyon= toplam olarak ifade edilebilir. s deeri, birinci terim iin -(2-j2), ikinci terim iin -(2 +j2)

4-2

TEK-OE TEPKILERI 131

dir. Aka grld itweres ?nin her iki de eri de karraal saydarchr. Her terinin stnde Cnin arpan durumundaki nicelin s deeri olduuna dikkat etmek nemlidir Dier uyarralarm bir ou da stel olarak ifade edilebilir. Zamana gre deimeyeu kaynak (la), yaluca s = 0 konularak A e'3I deri elde edilir. 6, blmde betimlenen, periyodik uyar ralar ve at mlarm her ikisi de, her biri bir sin.fsel ya da sabit uyarundan olu an, birok bileenden olumu gibi dilnalebilirier. estel gsterim, her siniisele ya da sabit bile ene uyarlanabilir; sonu olarak, geli tirilen bu ifadeler 6. halmdeki karma k uyarmlara da ayn lde uygulanabilir. Bylece, bir Aestuyannuna kar bir devre tepkisinin bilinmesi stel olarak gste,rilebilen herhangi bir -uyarma kar da tepkinin belirlenmesine olanak salar. 4-2 TEK - E TEPKILERI Bir uyarm olarak Ac:" nin kullanlmasn gstermek iin, devre esinde, gerilim' ve akmarasndaki bantlar ele alnacaktr. ekil 44 delai devrede bulunan akn kayna i(t), devre 13 eIerinin her birinde bir Ve" gerilimi oluturma grevini yarialmektedir. Her eden geen akn , e eye uygun volt-amper ba natasnalan (hak 1. blm) belirlenir. Bylece i r (t) (a) GVest == ./ c est (4-10) (4- 11)

C dt

da (t)

= Cs Vesraa- Icap`

1 v(t) dt Ls

= C St

(4-12)

ia)

EKIL 4-3

Paralel GCL devresi.

elde edilir. (4-10)'dan (4-12)'ye kadar olan denklemlerle verilen ak mlarn her. elerin ular arasndaki gerilimle ayn olan bir stel fonksiyon- bir,st dur. Akmn her birinin geldi i, gerilimin geali ine u biimde ba lanabilir:

 132 STEL I iYARIM VE DNM DEVRELER

GV ya da

V G

I = esV va da

'

es

1,_ ya da 4 = <4-14) ve (4-15) denkiernierindeki baguat lar, Denk. (4-13)'deki Ohm-yasas bamus biimindedir. Her terim ak mn gerilime gre oran olduu iin G,

Cs ve nicelikIeri ruba (1 ohm) boyutuna sahiptir. G terimi idetkenlii -zi

gsterir; ak nn goriline gre aranza tanmlamak iin kullanlan ok genel bir terim, Y(s) simgesi ile gsterilen edmitansd r. Edmitansm, karmel-frekans deikeni ?nin bir fonksiyonu oldu una dikkat edilmesi gerekir. Pek ok uygulamalar iin, iki u arasuidaki gerilimin ak ma oran 4neniliZ(s) simgesi ile gst , i!':::_; hayata ise oh re'dar. (Ur.. Ba orana impedans bir ift u arasndaki Z(a), Y(sfplir ve ayni biimde s'nin bir fouksiyoundur. .izelge 4--I, devre esi iin simgesel gsteri/ni ve tamminyzel bagintilar/ gsterir. Zamana-bal (zaman blgesindeki) - voIt-an per bagutlan iaelge 4-1e'da verilmektedir. 4--lb izelgesiude eler, listel gerilim ve ak n durumlar iin, impedanslar ve edmitanslaryla gsterilmektedir. Genel olarak; impedans ve edmitanslar s'nin fonksiyonu oldu u ve ayr ca iistel gerilim akmlarn gerilikleri aras ndaki ba uitdar oluturduklar iin bu volt=iper bantlarma elerin frekansa bal frek-ans blgesindeki gsterimleri denir. ekil 4-3'deki kaynak akm i(t), 1<...ebhoff - akn yasasnn uygulanma. syla belirlenebilir. Bylece

i(t) ---- ic (t) + ic (t) ii, (t) = Ur(t) + C dv .(1) f v(t)dt (4-16) 1 dt L
Denk. (4-10)'dan (4 -12)'ye kadar olanlar Denk. (4-16)'da yerlerine koyarak ve terimleri dzenleyerek,

i (t)

sC

Ls

) Ve"

e"

(4-17)

4-2 TEK E TEPKILER/ 133 ZELGE 4-1 DIREN (ILETKENLIK)

(a) Zamana gre dei en uyarun, (b) stei uyar m ve (e) sinilsel uyarm kullanld zaman elerin yok-ant/er banulaa

INDOKTANS olan nyancdas

SIA

PASIF DEVRELER

a) zamana gre deien, yani, ., v(t) ve ii (t)

Simge ve denklemlex dfferensiyel denklem. ler

y.
+ -

b) V = Ve't ve i

jest olan iistel nyarmiar t,

R

laptdanfi (Ohilt) Simge ve denklernier

st

2"-^NW--+

v,=
APIIMMIONWM,..1Os

(mho) detldemler

le

sC
+V

Yn css

(cot-1-6) ve i Im cos (olt-f-a)

. Se,
-

mpedans (olun) Simge ve denklender

v,
+ VV, = /4 l a

el,

vc
ifxc

V = ZI = + lX;s1

ss=1s

Ednitana (mbo) Simge ve delikler/der

14

iwc

+ vc Gy,

vvv -IG
+13. P.f

c -joicve gkve

134 STEL UYARM VE DNM DEVRFi FR.

elde edilir. Yine, Denk. (4-17)'de grld gibi, kaynak akmnn da gerilim ile ayni iist'e sahip -stel bir fonksiyon oldu una dikkat edilmelidir; bylece bir kimse stel uyas zalarn iistel tepkiler olu turduu sonucuna yarabilir. oran devrenin edmitans Y(s)'dir, devre iznpedans Z (s) ise

Tr

oranarr. Bunlar

Y(s) c=a

G Cs

Z(s)

=I=

ii

1 G 4- Cs iLs

(4-18

temsil eder. Yfsinin, d.T. Denk. (4-18)'den rle,..:e i zere, i..:Jalel paralel iletkenliklerin 2. bllirn.ndeki direnli devrelerde birle tirilmelerinde olduu gibi, her enia edmitannam toplanmasyla elde edilebildii/le dikkat edilmelidir. izelge 4-la'daki genel devre, zaman blgesinde, Denk. (4-16) biimindeki bix diferenaiyel denklende gsterilir. ste! uyarunlar iin, izelge 4-lb'de gsterilen Z(s) ve Y(s) bir cebirsal denklem araclyla, I ve rnin deerlerini birbirine balamak iin kullanlr. izelge s=js deerini ald durum iin, bir dizi nicelik de erini gstermektedir; bn de erlerin nemi Kes. 4-4'de sinsel uyarm/ara kar zorIannu tepkiler ele alnd zaman anladaeaktr. Ancak imdilik bir seti. olarak Denk. (4-5)'den (4-7)'ye kadarki denkle rderden esinlenerek s=jw durumunun dluka nemli olabilece ini syleywbl devrelere, dnizelge 4-lb ve 4-le'deki simgeler kullan larak m devreler denir. Bu devreler, devre kurala-unu), derinli ine incelenmesinde nemli bir rol oynayacaklar. Bu blmn geri kalan k sm, stel uyarmlarla devrelerin incelenunesine ayrdaeakt r. Bundan ba ka, sinsel uyarmlara kar devre tepkileri Kesim 1 4'de ele alnacak ve 5. blmde daha ayrntl olarak gelitirileeektir.

4-3 tiSTEL

ZORLA~ TEPKI

Bu kesimde, Ait biimindeki bir ste! uyarmn oluturduu zorlanrei tepki bile eni belirlenecektir. Zorlan n bileen, tepkinin zel bir uyar mz' uygulanmasyla ortaya kan kesinaidir. Sinilsel ya da zamana gre deiizleyen (d.a) forksiyonlar gibi periyodik fonkgiyonlarla uyar lar devreler iin, zorla/elma tepkiye o u kez, kararl -dunm olarak baklr..

4-3 STEL UYARIMLA ZORLANMIs TEPKI

135

Zorlanzn topkinin nasl belirlendiini gstermek iin ekil 4-4'deki devreler kullanlabilir. ekil 4 4a'daki devre, Kirelhoff gerilim yasasmm uygulanmasyla aadaki biimde yazhr:

<1 e(t) = R i(t) + L 4.

dt

Kesim 4-2'de gsterildii gibi, iistel bir uyarm, stel bir tepkiyeeden i liar her ikisinin de s de eri ayndr. fiz nedenle tepkinin zorlanm bileen I?' diz. fy belirlemek iin, izeige 4-lb kullanlarak her e kendi inapedans.' ile temsil edilir. ve ek. 4-4b'deki dnm devre oluturulur. ekil 4-4F'deki devre iin Kirehhoff gerilim yasas (KGY) bants,

ve

(I))

EIIL 4-4(a) z

blgesinde ve (b)

10.1gesine dan

RLC seri devresi.

LsI

--s-c

(4-20)

olur. Denk. (4-20yden Prim deeri bulunarak

E
1 /sC

E Z(s)

(4-21)

136 STEL IIYARIM VE DN M DEVRELER

elde edilir. Denk. (4--21)'in paydasm n devre impedansm ifade etti ine ve seri imped.anslarm toplanmas yla elde edilebildi ine dikkat edilmelidir. Denk. (4-21) deki frekans blgeli tepkiye kar lk gelen Z11113.11 fonksiyonu

i(t) = /e"

E
R

Ls 11sC

"

(4-22)

dir. Tepkiyi bulmak iin gerekli basamaklar a adaki ekilde zetlenebilir: 1. Uyarm A6-st biiminde tanunlardr. 2. izelge 4-lb'ain kullanlmasyla devre dnm yaplr. 3. Uygun Kirehhoff yasas deaklemleri yazlr ve frekans blgesindeki tepki bulunur. 4. (3) kta bulunan frekans-blgesindeki tepki, sr ile arp lazak zaman fonksiyomma dntrlr. Kullanlan s deeri (lyde verilen uyarmz s degeridir. RNEK 4-2 ekil 4-5a'daki devrede i(t,ruiz:: a) ler tan geen akunzn zorlanunq bileenini buten.

b)

deerleri i0i! ska-

rnfi

L- $ mola

rb
EKXL snask 4-2'nin (4) zamana hath (b,> a hISIgend iine dbati trlen deyreei.

4-4 SNSEL YARIMLA ZORLANMI TF_Pld 137 ZM: a) Uyarm, s = -2 olan stel biiindedir; bu nedenle tepki de stel bir biimde olur. izelge 4-lb'deki edmitanslar n kullanlmasryla oluturulan dnm devre ek. 4-e5b'de gsterilmi tir. V ve I Kirchhoff akun yasasnn kullandmastyla a adaki biimde birbirlerine ba lanabilir. ./ .1 VsV buradan V --es- olux.

Satary geen _T c akm

S

1 -4 s

dir.

s = -2 ve I = 10 de erleri yerlerine konursa 20 elde edilir, buradan

zo

E.-2t olur.

b) Sabit uyarm, 10e.." biiminde ifade edilebilir, buna gre (a) kkre daki Ic denkleminde s =0 de erinin konulmasyla .1-c ,-- 0 elde edilir ve sonu olarak jc(t) eze 0 olur. Bu sonu, naem da kararl cluxumtuda bir ak devre olarak davrandn gsterir.A.yrca bu sonu s 0 iin saen impedansnn sonsuza gitti i dilutilerek de dorulanabilir (Sonsuz impedans bir a k devreyi anlatmak iin -kullan lr).

4-4 SNITSEL UYARMA. ZORLANMI TEPK

Bir nceki kesimde ana izgileri ile verilen yntem, siniisel kararl -durum tepkisini belirlemek iin de kullanlabilir. e(t) = E, cos wt biimindeki bir kaynak gerilimi ile uyar lar ek. 4-6a devresini d auelim. -Kaynak gerilimi, Denk. (4-6)' la verildii gibi iki Vestel fouksiyonun toplam olarak tanunlanabilir ve bylece ek. 4-6b'de izilen devre elde edilir. ok. 4-6b'deki kaynaklar, e, (t) iin s deeri jw ve e2 (t) iin ise (-jw) olmak zere stel birer fonk.siyondur. Zorlannn tepki i(t), st ste binme ilkesinin kullandmas yla belirlenebilir. Hem e,(t) ve hem de e2(t), Aest biiminde olduu iin, devre ek. 4 4b'deki dnm devre ile betimlenebilir.' Bu durumda tepki bileenle.ri, Denk. (4-21)'den elde edilir ve bunlar, 12 R -I- juL lj jtvG ve 12 Em / RjuT (4-23)

1 (-jtve)

138 STEL UYA

DN M DE~ER

ip3

e(t)

E. ten U:

(1,/

lbt

zeu.

44 fti *demi bir forlogloubt ve (ii) iki iltel fcraluilyenun toplam biiminde g rtrok ~Ii olarak ~boz seri RLC devresi.

aya-

'.1 olur. Il bileeui, ei (t)'in ned"r.1."75,4 frakanqa ba b top16 olup, Denk. <4-21yde s = jw alnarak elde edilmitir. Benzer olara ., c2 (t)'lin oluturduu tepki I, olduundan ba tepkinia hebirlenme,sinde ise s == -jw kullanTirr Denk. (4-23)'deki terimlerin bar biri ste.1 biimde a adaki gibi gsterilebilir; flalt ek A), ii = burada ve l3 xa .r2h32
Em /2

(4-24)

l = I
ve

N/R2

(w.L-1 / teC)2

tgda. Bunlara kar lk gelen zaman fonksiyonlar ise it (t) li ejet e-fo' ve i,(t) = I 2 F e-J(4)t olur. Toplam tepki ii (t) ve i2(t)'rlin stste binmesiyle elde edilir ve [e. ewt48,>+ e-i<we4-0, 1 i(t) il (t)

(4-26)

(4-27) (4-28)

biimini ahr. Bu ba mtda Denk. (42.5) ve (4-26)'raa konulmas, ve Denk. (4-6) nn kullanlmas ile

4-4 S INCSEL UYARIMLA ZORLANMI TEPKI 139 -

i(t) =
elde edilir.

(Ln - 1 , w e) 2

cos (urt-r9,)

cos (wt+0) (4-29)

Denk. (4-29)'daki toplam tepki, I. genlii ve.0, evre .as ile belirlenir. Denk. (4-25) ve (4-26)'daki ba mtilara gre, Tepki genli i ve evresi ile ilgili bilgileri I/ ve I, de iermektedir. Bu olgu gerekli hesaplam.elar n indirgenmesine olanak sa lar, nk toplam tepki, tepkinin yaln z bir bileeninden belirlenebilir. I36yIece, sinel kararli--dUrum tepkisini elde etmek iin, devre uyaxm olarak Sek. 4-6b'deki yaln z c(t) biiminde olan bileen dnlebilir. Sonu olarak, bir
f

E 6)

tepkisini oluturan bir,

(E, eio) e>< = E, ei (L'

uyarm fonksiyonu, e(t)
cos (set H- O)

biimindeki bir sinsel uyarm fonksiyonunu ve onun i(t) cos (set -- 8)

biimindeki tepkisini belirlemek iin de kulla nlabilir. Bu yararl bir sonutur, nk Denk. (4-23)'deki bile eulerden birinin kullan lmas, Denk. (4--29)'u yazmak iin gerekli tm bilgileri salar. Sinsel uyarm ve onun tepkisini belirleyen ve s deeri in; olan (s=jtv) bir tek stel fonksiyon. kullambnas . izelge 4--lc'de verilen volt-anper bantlarma gtiirr. Devreler o u kez, sinset olarak uyarblnda elerin frekansa ba l gsterimlerinin ayrca belirlenmesi daha tayg m olur. izelge 4-lb ile 4-le aras ndaki farklar, akn ve gerilim iin koyu siyah simgelerin [bak Denk. (4-7)] kullan lmas ve s yerine ju deerinin konulmasdr. Her iki fark da siniisel uyar m ve tepkiyi gsterir. izelge 4-1Wdeki genel impedans Z(s) ve edmitans Y(s) fonksiyonlar nn yerine izelge 4-lc'de, karmel Z(ise) ve Y (jto) fonksiyonlarnn konulduu dikkat ediniz. Z ve Y karma! saylar oldu u iin, gerel ve sanal bileenleri cinsinden ifade edilebilirler. Bylece impedans Z R jX ve edmitans Y (4-30)

G 4- .7.8 -

(4-31)

14C> STEL UYARIM VE DNM DEVRELER olur, burada R ve C, Z ve Y'nin gerel bile enleridir ve .sarasryla diren ve iletkerdik olarak tan mlanrlar. impedans ve edmitansan sanal "bileenlerine srayla, reaktans ve saseptans denir. Denk.. (--30)'daki. tanundan ve izelge 4-1c'deki ha ntlardan indksel ve sasal reaktanslann, s rayla,
r,

eL ve Xe

0.;C,

(4-32)

olduu;. grlr. Benzer biimde, indksel ve s asal sasentanslar, Bi , 1

--i .--

ve B G.

6.e

(4-33)

dir. Denk. (4-32) ve (4-33rdeki eksi i aretler, de iskenlerin vmurnlarndan ve -j olgusundan ortaya kar ok kark devrelerde; uyar m frekansm1 ii da bir devrenin, indksel mi yoksa sasal m davranclna gstermek iin reaktans ya da saseptansm i areti kullanlr. elerin izelge 4-lc'de verildii gibi- gsterilmesi ve sinsel uy-an -ft/larn yerine Acjor nin kullanlmas tepkinin a ada belirtildii gibi bulunmasna olanak Salar. I. Sinsel uyarm, Acil'" - biiminde tanunlatar. 2. izelge 4--le'yi kullanarak devre dn trtilf!r. 3. Uygun olan Kirehhoff yasas denklerderi yazdr ve frekaaz:a ba l tepki bulunur., 4. (3);leki frekansa ba l tepki; (11'de verilen ej 6)t ile arpilarak zamana

ba l fonksiyon biimine dn-tr-6111r.

5. - (4)'deki zamana ba l fonksiyon aftalanan siniisei fonksiyon biiminde yazdn (1)'deli uyarm kosins (sinii.$) biiminde bir dalga ise, tepki de kosins (sins) biiminde bir dalga olur.

rnek 4-3
i(1) = 10 cos 2t iin ok. 4-5ddaki devrede bulunan s ataki akmn zorlannn bileenini bulan. ZM: Sinsel nyarmin. yerine 10ej2i fonksiyonu kullanlr. izelge 4--1e'de verilen edrnitansa dayanan ve s j2 kullanlarak elde edilen dnm devre ek. 4--'de g6.steril nektedir. Bu devrede Kirehhoff ak n yasasnn kullanlmasyla V ve /, V 1 2i -y

biiminde birbirine ba lanr, buxadan

4-4 S1NVSEL UYARIM A ZORLANMI TEPKI 141

OA

EKL-

elde edilir ..S.e,.<;tan geen I c I bu% I 2 1V 2j

2/

10 deeri kmularak, /e = 4 VS ei26'4-

olur ve bu, lc (t)---- 4 -v/5 es (2t 26,6 -')

olduunu belirtir. I c'uin deeri ayn zamanda. rnek 4-2'deki I c (s) ba nt -. anda s = 2j konulaak da bulunabilir.

rnek 4-4 ekil 4-8a devresi iin e(t) a adaki deerleri ald zaman indktr zerindeki gerilimi bulun. a) 10 eos 2t volt b) 10 V OZVM: a) Uyarm, 10e 2t olarak al nabilir; dnm devreler, ek. 4-8b ve s 2j iin ek. 4-8e'de grlmektedir. ek. 4-8b'deki devre iin KGY denklemi,

1 I -+ si = (1 + s)I ya da /

Es

olur. VL gerilimi si olduu iin

142 OSTEL UYARIM VE DN M D VRELER

i ohm

fnj

1 ohm

1 ohm

2 ohm

(r.1
EKIL 4-4 elasok 44 iin verilen devre; (a)
UMM

(c) clAniimii; davada rej2 kantslaank elde

bagesimia olan, (4) e balgesine ani~ olan ve

ES

1 -I20j + 2j

2.1 ve E =

konnlarak,
4
V

5 eiz"

5 bulunur. Buradan vi, (t) = 4 -,/7-

26,6 ) sonucun a var

4-4 SNOSEL UYARIMLA ZORLANML TEPKI 143

0 b) Sabit uyarm 10 cer ile gsterilir; (a) bendindeki VL ifadesinde s konnlarak. V, 0 elde edilir ve sonu olarak v i, (t) , 0 bulunur. D.a. kararl durumunda indktans n ksa-devreyrni gibi davran, burada oldu u gibi indktans geriliminin sfr oluuyla gsterilir. izelge 4-lb'den, saa0 iin inktauaan impedans nm sfr olduu grlr, sfr impedaas ise do al olarak ksa devre anlamna gelir. 4-2'den 4-4'e kadar olan rneklerde a L (t) ve i c (t) iin elde edilen saysal sonular zde tir, paralel ve seri devrelerin ikilili ini ortaya koyarlar. ki elektrik devresinde; birinci devrenin KGY denklaralari, say sal olarak ikinci devrenin KAY denklemleri ile ayn ise bu deyrelere birbirinin ikilisi denir. Yukar da szii edilen rneklerdeki durum budur; tepki ve uyar nz birbirine ba layan devre fonksiyonlar (rnek 4-2'ileki IDI ve rnek 4-4'deki VL /E) ?nin azdea forksivonlartdir. Bylece, say sal olarak 'e deer (10 cos 2t ve 10 . -0') olan uyarmlar iin, bunlara kar lk gelen tepkilerde say sal olarak edeer olmak zorundadr. Bu nedenle ikiliik kavram , hem e N e hem de ekillenim tygurluanu gerekli k lar. Eer B devresi, A devresinin ikilisi ise, A devresindeki tm 1,,R ve C deerlerinin yerine srayla, B devresiudeki C,G ve nal/ saysal olarak e it deerleri konur. Benzer biimde, A daki tm gerilim ve akua kaynaklar, saysal olarak B'de buna kar lk gelen ak= ve gerilim kaynaklar na eit olurlar; A'daki seri (paralel) eler, B'deki paralel (aeai) elere karlk gelir.

kiliuik kavram , benzetme yoluyla, elektriksel olmayan di er zeneklere de ger.iletilebilir. rnein bir dinamik diizenekde bir M ktlesi. aadaki biimde ifade edilen Newtan yasas na uyar,
OZELGE 4-2 1Vit:kaliksel-Elekulksel lerverlikler.
NIcelfic
-

Simge ....__....

Tanmlayel Baxt

Kavvet-~ Benzerlii

Kuvve t.-Gerili.. Benzerl:ffl

Kuvvet
Hz

,i
Newtu yasas

i(t)
v(t)

v(t)
i(t).

Ktle

L.Ile

du dt Hook ',aftan

Esneklik--= 1 Szkabilrrhic

C, 0 1"--4' j _.... D 1 ---1-11--1 1

0O

F ---= I j u dt Cin
F = Du

C
Il

Vikosduk Stlitnmesi

144 STEL UYARIM VE. DNM DEVRELER

F(t)

du M dt ya da u(t)

F(t)dt

(4-34) .

burada; F(t), ktleye etki eden kuvveti, u(t)'de h z gsterir. Denk. (4-34) deki ba ntlarn biimi, izelge sa ve indktans iin verilenlere zde tir. ki-benzetne olana vardr; ilkine kutTet-uyum benzerlii, ikinisine ise kuvvet -gerilim ben.zerligi denir. E er kuvvet-gerilim benzerli i kultanahrsa; h z ve ktlenin benzeri s rayla ; akm ve indiiktans olur. izelge 4-2, meltanikse.1 bir dzene:4;in elektrik niceliklerine benze li&i gstermektedir. izelge 4-2'deki benzerlikierin nemi, sa -taraftaki iki stundan berhanbir.indeki nieeliklerir say sal olarak mekaniksel dzenekdekine zde klnnasnn., benzer.elektriksel duzene in tepkisinin, saysal olarak kar lk gelen mekanik dzene inkine e'.-;cle er olnasndad x. Bylece, mekaniksel-dzene in e deer bir elektrik:sel devre ,.-ardnnyla arastrilabilir. Benzerlik bilgisayarlarnn kullanlmas ba ilkeye dayan r. Termodinamikte ve sv aknda karlalan dier dzen.ekler de benzer elektrik devrelerle

4-5 DNe3117,5 DEVRE Devre tepkilerinin zmnde, izelge 4-16 ve c'deki dn m devre elerinin kullanlmas kesim 4-3 ve 4-4'de verilmitir. O kesimlerde, heti/311mm devreler, davran bir tek diferensiyel denklenale betindenebilen y -aln devrelerdi. Bu kesimin amac , bu kavramlar bir ok e ani denklemlerin ortak zmxix gerekli klan ok kav akl (dilOrx noktal ) ve ok ilmekli devrelere geniletmektir. Ayn zamanda, dn m devrenin devre ziXtrlenrriesinde,ki yaran akla kavuturulaeaktr. ek. 4-9'daki C-Le devresini dnn, burada i(t) = /est dir. C s as zerindeki v2(t) gerili/ni istenilen tepkair. Deyimin. &I/km noktas olduundan, zm iin iki diim noktas denklemi gereklidir. Bunlar; a d n/ noktas nda,

Gv i (t)
ve b diiiixn nolctusmda ise

(vi-4'2)W

(4-35)

dt

dv,(t) d

(4-36)

olur. Her iki denklemin de trevi al nrsa

4-5 DNM DEVRE 145

t)

(4-37)

ve

--

( v.--12 2)( t )

: dzv( )

0
ve

(4-38)

denklemleri elde edilir. Denklemlerde iki ba ,ml deiken, vardr. Deikenlerin zorlanun bileer.leri,
v,f (t) 11,est

(4-39) ^. (4-40)

ve

hiiroindedir. Zorlarm bileenlerin her ikisinin de stel e't terimini ierdigine dikkat ediniz. Tm zorlanxtu bileenler ayn hiindedir fakat, genellikle katsaylar farkldr. (4-39) ve (4-40) denklenderini, (4-37) ve (4 -38) denklemlerinde yerlerine koyarak,

Vi e" 4ve

(VI-V2) e

il esr

(V -V)+ 82.CV 5 t= o
ya da yalmlatrp yeniden dzenleyerek,

146 STEL UYARIM VE DN M DEVRELER

L
Ve

(4-41)

v2 ( se
elde edilir, ii:, ortak zm,

c s

=2 8)

(4-42)

s2LCG

sC + G

(4 43)

verir ve zorlanram bileen, V2f (t) 1648 s2.LCG olar. ekil 4-9'daki devrenin ailiml, dorudan doruya bu devrenin bir dkilitkmit ile de anlalabilir. Dnmil devre ek. 4-1(i'da grlmektedir. netkenlik, indktans ve sa a 4-1I'deki gsterina kullanlarak edmitansa drrittrtrahntr. Akm kaynag gerilim deislenleri byk simgelerle gaterlIntitr ancak bunlarn e" terimi ile arpilaeri unutulmamal dr. 'r 2. bliimleki iletkellik terimlerinin yerine ek. 4-10'daki edmitanslarm knntbnasiyla Kesim 2-3 deki dil thu-noktas geriliari yntemi do rudan uygulanabilir. KAY (Pa ii-gerlimi) denklemleri VI(G Ve -r t Vz

: se +

vi

($ e +

--)

olur ve bu de.nklemlerin (4-41) ve (4-42) denkleralerine 'Sade* oluklar grlr. ekil 4-9'daki devre ve ornnto ilgili (4r-35)"den (4-38)'e kadar olan diferensiyel dtinklenler zandana bah olarak ifade edildi. Denkleinlerde bansiz deiken zamandr ve volt-amper bagntalar zamana gre trevleri ve integ alleri ierirler. ekil 4-10'daki devre ve ona kar lk gelen (4-41) ve (4-42)

4-5 DNM DEVRE 147

EKn, 4-10 ekil 4-9'dan d5niitrlilen devre.

cebirsel denklemleri s'ye ya da frekans blgesine dn.trlmiltr. Dniirnn etkisi , a ka grld zere, 4-- 35'den 4-38'e kadarki diferensiyel denkleralerin yazilma gereksinimini ortadan kald rmakta ve cebirsel denk. lemlerin do rudan s cinsinden yazilmalanna olanak sa lamaktadr. Bu dn m devreler iin, ste' bir uyar m ve buna karlk gelen zorlanzak bir stel tepki varsaylr. 2. blmde direngli devreler iin geitirilen tm yntemler, dnm devreler iin de kullanlabilir

ornek 4-5 impedans parametrelerini kullanarak ok. 4-11 d.evreini dnitriar1. . Dniinle elde edilen devre zerinde ihnek-atan v5ntenin kullanarak bir aktarra fonksiyonu olarak isinlendirilen V orannu bulun.

EKIL 441 rnek 4-5 iin verilen devre.

Zinlif: Dnen devre ,sek. 4-12'de gsteribnekte ve impedans de erleri izelge gsterimlere upmaktadr. ilmek:kntt denkleraleri (bak kesim 2-4),
10- )
Ve

10

1:~1.)M

denklenderia 'ortak

'1
7Ss, deerini verir.
5 ohm . 2s ohm 3 ohso 4s ohm 1 fl

t.

4-12 ek. 4-11'deki

devre2xisx d '

Oun-tta*k ama i ikz . ke.inui" dizen4 devreler i

.1141, 'de verilen.

ele

Ttlate. ve y ntemteiCn.d4bilzAik 4evzeleze mygolaruffbn gateten radrier

aitixacikt r.

44 Gillt ~N% vE EDmITAmt Pek ok elektrik devr~, devre kaynaa= uygulan bir ift aiaz d~der ya da tek 04U devreler denir.ucu vardr. Bu tr Bu devreler iin kaynak geraiminin akma arzu oia3 . , deerine.giri ya da sanrie-aolaan impedan-s denir. Bz oral=
olan se er: ya

da siir na-aakta4:adazitataWd t. Giri .!Ii4a~ 7.69), yai. 0~1 ''17a.) de*e. ,$4. .443 olan 1.:*44e. gti-44 1 4719, * kirta gatotes~ .. - npeda 03 ya :4'0 ' InitS"fiiksii0 11Iklalanta : er Xosin.1 tmden Ietriihr. dak aa<i* 44.11- -1> , . -Stre eet derme indugeine gaenieyle be'elsir Bir iiirnek olarak ek. 4-14'deki devreYi kallanabra. Bireysel "Weler z iraistenineirte.dir. ieedarialart _ekilde veribnekte v gizli inaliedarita ve adni, ,ao ^ /1yieee, tirmek.

EDANSI

EDA

1 149

3 Tek giriU ove:gdeterimi.

Z,,, (5)

elde edilir. Sias edualtx s kkll o-o-d neak

e
YL, -1(s)

sC

sL 4-44)

s2LC sR1C -I- R1 Giri irapedaus, R3 ile Zbi,,(spnin toplamda. Bylece,

Zbbs (3)

yb

R
S214C
5R3C

j1

Z(5)

R2 + 521

&L sR I C 1

150 STEL LTYARIM VE 'DON-05140$ DEVRELER

Z(s)

s2li2 LC

s(R 1R2C L) ' s2L sR iC + 1

R,

(4-45)

olur. Giri edinitansi Y(s), giri impedanei Z(siniu tersidir ve 1

Y(s)
olur. iir ek 4-6

sR,C 1- 1 s2LC s2R2LC s(R,I1 2C -IR/ +

(4-46)
R2

ekil 4-15"deki. devrenin.

Z(s) giri irapedansnu

ZM: nce, ab da ra.slinnnsa;.."1 . ndaki paralel RC devresinin edrai" Indult:04 tinsn

Yab(s)

-I- -TC

olur. Sonra seri bal olan' R.Unin impedansua

Zb(sfye ekleyelim.

Za h 1.5
ve

Ip)

10 s Lo s -4-15
S I

Zc is) = S 5 s

10 s+1

bulunur. Giri 1;i2.....2 1( iin 10 01unit:k dirence karlk gelen iletkenlik de eri Y"(s) cAbriir:nunna eklenir:

5 alsn '1 0 ohm

5s c>hm

10

45)

10

""rohd ,

chn,

31
d

1>

EKIL 4-15 rnek 4-6 iin verilen deyre.

1 Y(s) =-ilr

Zcd(s)

4 7 DN M DEVRELER KULLARAK OZO-MLEME 151

-

17(s)

s +I 552 _- 10 s + 5s2 20 s + 25 = 50s2 4- 100 s + 150

ve giri impedans Z(s), Y(s)'nin tersidir, yani

Z(s)
dir

Y(s)

10

s2,

s2

2s + 3 4s 5

4-7 DON-Cr 12 DEVRELER KULLANARAK

oztilumn

Denk. (4-43)'e gtren ek. 4-10'daki devrenin geli imi ve rnek 4-5, diim-noktas gerilimi ve ilmek-aknn yntemlerinin dnAnii devrelere nygulanrn aka anlatntaktad r. Bir nceki kesim dnti raft ve tek girili devrekrle l h idi, Bu kesimde", 2. blindeki yntemleri ve teorcreleri bu tr devrelere uygulayarak ek rneklerin konulmas yla dnm devrelerin ziinalenmelerine devam edilecektir. rnek 4-7 ekil 4-16'daki Wnrn devredeki E4 gerilimini bulun. OZUM: istenilen nicelik E rerilimi oldu b iin 7 onun eksi ucu Tefeu rans dfitim-noktas olarak seilecektir, A ve Il ne41.= Ve E. gellinai ekil 4-16'da gridclii gibi taxualanacaktr. K.AY (dfiffiim noktas geriliwi) denklexrderi, A noktasnda
2$ mho

EKIL 4-16 iitzek 4-7 icin

verer Afrire.. l

1s2

OSTEL UYARIM VE DONOMC DEVRELER

1
EA

11

ve B noktasnda

E.4olur.

1 1

( 1

- (.1 1 + 12)

Bu tr denklenderin ortak 02 Firaik, terimlerin birle tirilip Cramer kuraln/II kullnlmastyla daha yahu bir biimde yap lr. Terimlerin birlestirilmei, 2s2 + s + 5

lOs
1 r

I ..., 7 E=

_ 2s -+ 5 E

lp

+ 12)

var

-ve Cramer kurahmian

10 1
2s 20s

elde edilir ve buradan 50s/ 20-012

453

1042 + 1S8

ZS

(4-48)

rnek 4-?'nin sonucu olan Denk. (4-48)'in paymdaki iki tern:nden birincisinin bir arpar olarak 12'i ikineisiin ise ./2'yi bulundurduuna dikkat edinin Bu sonu, iki kaynam etkisiyle doan toplam devre tepkisinin ayr ayr tepkilern toplam ve bu tepkilerin birbirinden bamsz olduunu belirleyen st ste binme ilkesini k i.-vetlendirir ve a klar.

4--7 DNM DEVRELER KULLANARAK ZMLE ME 153

rnek 4-8 ekil 4-17'deki devre iin ab ularmdan grlen Tb.evenin e deer devreinI ZM: Th6venin edeeri (Kes. 2-8), kaynak dnli ,iitt (Kes. 2-2) ve devre indirgenmesi (Kes. 2-6) yntemlerinin kulbmilmainyla bulunacakt r. nce, paralel dzenlen/ni olan 1 akn kayna ve 3s Olimiluk impedans, seri bal bir gerilim kayna 3s(I) ye 3s olnfluk impecbms'a dnstrlr. Bu dnii timiin sonucu ek. 4-18'de gsterilmektedir. Daha sonra seri impedanslar ve seri gerilim kaynaklar ek. 4-19'da gsterildi i gibi birletirilir.

aki. . 4-17 rnek 4-8 iin verilen devre l

3i ohm

10 ohm

3 si

ekli 4-18 Kaynak dOnUileatnden sonra 4-11`i devresi

Tbevenin edeer gerilimi olan a k-devre gerib ni E, iki basamakta ek. 4-19 devresiuden bulunabilir. Akan. ____ 3sI E s(3s I E) 3s + 10 5 1s --- -3-52 10s 5 ve gerilim

154 OSTEL UYARM VE DN M DEVRELER

= 135. 10) ohm

(3sl

EG

EKL 4-19 Seri kaynaklarm ve impeehauslann birle tirilmesi/1am %nye. ek. 4-18 devre$i.

z=
t 5s t

135 30 35= +10s + 5

tr

ob
EkiL 4.20 ek. 4Irdekl sievrezda kvertin edeeri.

E, =--;

5
s

---

15s1 SE
382

108 -- 5

olur. E er ek. 4-19'daki gerilim kayna etk

durima geririlirse (yerine

ksa) ab ularndan .l kld zaman Z inrpedans ve 5 ohnfluk diren paralel olarak birle i-ilir. Bylece Denk. (2-24)'e -gre, ThAvenin impedans

Z,
(

(3s + 10) (51s) 3s + 10)+ 5/s

15s
32

50 10s 5

bulunur. Th venin edeer devresinir tamam ek. 4-20'de grlmektedir. rnek 4-9 ekil 4-21'deki devre, geribeslemeli yahu bir Yilkselte modelidir. k geriliniiin giri gerilimine oranm ) bulun.

ZM: Devre denklenaleri, E, ve EX i tammlayan denkremlerle birlikte iki de KGY denk emi olmak -zere drt tanedir. SGY der klemlerini yaaarken, ihnek akn ynteminin _deiik bir biimi kollarulacakt r. I bil;Tieli biimde Eeildii halde I, akunnn tam di ilmein evresinde ortaya kacak biimde

4-7 DNM DEVRELER KULLANA

ZM!, ME

seildiim dikkat ediniz. Bu seimin sonucu olarak, EL ile seri bal 10 ohnflak direnteki ak n/ I ve. .12"nin toplanndir ve bu nedenle KGY denklemindeki katsayilarm cebirsel i aretleri bu gere i yansitmaluhr. KGY denklemleri; I, ilmein evresinde,
,

(4-49)
ve di ilmein evresinde,

10f, -!- (20 dir. Gerilimleri taramlavan rlekTe tle

Et

1 Ex

(4-50)

ve olur. Akm deikeiderinin beklenihneyen bir biimde se,Liturini nemli bir sonucu, Ex geriliminin, daha nce abda.n biimde seimin sonucu olarak iki akn fark ile ozan-ah oleak yerde yaraz fonksiyonu oldu odur.
10 ohm

EKIL 4-21 rnek 4-9 ii,411 verilen devre. KGY denklemi (4-50)'deki baml-kaynak terimi, Denk. Denk. (4-50) iine koyarak yok edilir; 10.1, -F (20 ya da 10) I ^= 51.)'i

10 Ei -I- 100 I
-

156 - OSTEL UYARIM VE DN M

( o

1000
s

20 +

10

-s

4 '3)

Dek. (4-49) ve (4-53)0n ortak zm, 1) 5.Ei(s 1030 1052

, 1'

verir ve Denk. (4 -51)'den 10 E i(s -T- 1) 1035 -- 1

bulunur. Son olarak. Denk. (4-52)'den.,

E. a.

100

E.

100
--

E i (s
loss

1)

(4-4)

100 (5 1- 1)
82 1038 -4- 1 elde edilir.

4-0 DEVRE FON,X,P,YONLARINDI GENEL DE ERLMIRMES Devre fonksiyodar, bn bltoste. ilk kesimlerinde tyarLmn ste' biimde olduu dilzeinels.16.- iin tepkinin zorlanm s bileenifin uyarma oran olarak tanmlan rzek Ornekia Denk, (4-47), ok. 4-15'deki devrenin giri irapeda/mdr. B .. denkleni burada yeniden yazalm; 52 28 + 3 Z(8) = 10 82 + 4s + Ve"

(4-55)

Denk. (4-55)'in biiminden, impedansu, akn uyar m iew"nin neden olduu gerilim tepkisi (t) Ve" ye oraunn tersi olduu akca grlmektedir. Denk. (4-55)'in eebirsel dzenlenmesi ile 52Ven 45 Ve" + 5 Ve" 1052/e" 205/e" -4- 30/ 't (4-56) elde edilir. sVe" terinnin Ie""nin zamana gre birinci t-sevi; 52Vg"nin VE" nir zamana gre ikinci trevi, v.b. olduk-Ima dikkat ediniz. Denk. (4-56); bundan dolay, diferensiyel denklem olarak a adAlri biimde yazlabilir.

d2v(t)

,
-t 4

de(t) ji

5v(i)

10

zi( dt)

fitz

--E 20

&ft) cit

30 i(t) (4-57)

4-4'DEViE FNKS11(0141 Altll il1 GENEL 130E1ILEINDIRMES 157 ,0ylikee4 d!,>.tenin nyitrini ve teOrisinileirlji.~ 141:aya:Ii; diferer 4el astik= dere Prat6i -~at aide- a4p:p14[ g Bte. 004 deve"..

ve de41~ frekanS-1:41geszlne4~
larii-~istini'biasinfla bir yarar

ortSkdiTereneiyel delsk100eiin

kolay

ya hbii$nte;, i:

ekil 4--221eki devrede,

4(t)

nin in

v(t) gerili mine balayan &for

-siyeldnkemi
3H

Y (t)

EKIL k.22.Naek .4-30

ki;1
e

Zkt: finee de
dnfitn-~" Dnilmil devre ,3s + '10

4-23'de gsterildii gibi frek

KGY (inek) denklenderi,,

4.-48
+ 2s +
0-

Olur. Bu denklegderin 4.iin ortak ozndi devre fauksiyoniasu verir;

3f atan

EXIX. 4-23 ei. 442'deki

devinnin daraftints

158 OSTEL UYARINI .VE DN M DEVRELER

(s)

s'

2,67 s2

1,6'7 . 9,66 s.

10

(4-60)

Buna karlk gelen diferensiyel delikleri' ise

413i2(:)

dt3

-I 2 67 "2(1) ' diz

; 9,66 elis(t) 10 ia(t) dt

1,67v(t)

olur.

Genel olarak devre fonksiyonlar, s deikenine bagli iki polinonnn bliin [bak rnek olarak, Denk. (4-55)]. Her polinenrun polinom iindeki s'nin en yksek istnn .(kuvvetirtin) derecesi kadar kk vard r. Eer s deikeni, payn kklerinden birinin deerini alrsa, devre fonksiyonaa s fr ve paydainn kklerinden birinin de erini alrsa devre forliyorn sonsuz olur. Bu nedenle payn kk deerlerine stfi noktalar ve paylanan kk deerlerine ise.httup noktalar denir.. Denk. (4-55)'deki - devre. fonksiyonunun - pay ndaki polinern,_ . . 10(.0 + 2s -F 3)
dr ve kkleri

dir. Paydasudaki polinom is s2 -+ 4s 5

dir ve kkleri 2 j1 olur, Bylece, fonkaiyouun -1 j N/Tde iki sfr noktas ve -2 jI de de iki kutup rk9ktas./ Vardr. Biz devrenin do al tepkisinin aelbi, devre fonksiyorundan kolayca belirlenebilir, Denk. (4-55)"den (457)'ye eisteki olu um srecini ve Kes. (3-2) ve (3-3)'de verilen do al tepkiyi bulma yntemini yeniden gzden geirip. Byle bir yinelemeden sonra, Denk. (4-57)'ye paralel olan sorlayieis z
denkleverin
d24,(t ) d (t)

dt2
s2

4 -

(it

Sv(t )

(4-61)

ve buna karlk gelen beiirtgen deklemin ise 4s -4- 5 = O (4-62) olduu grlilr. Bu denklemin sol taraf Denk. (4-55)'in paydasrna eittir. Genel olarak bir dev rehin belirtgen denklemi
sm IL

bis + bo

(4-63)

biiminde olacaktr.-

4-8 DEVRE FONKSIYONLARTNIN GENEL DEERI.ENDiRMESt 159 Belirtgen - denklemin kkleri, doal tepkilerin iistel kuvvetlerindeki zamann katsa-ylardr. Bylece, Denk. (4-63)'iin kkleri ise doal tepki rn (t) olur. Denk. (4-64)'deki stel kuvvetler (p i.p, v.b.), devrenin-.do al davrann betiinlerler. Bu nedenle bunlara ou kez devrenin doal frekanslan denir. (4-55) ve (4-62) denklemleri, belixtgen denklerafii devre fonksiyonunun paydas o.hilav. gsterirler. Bu demektir ki, belirtgen deklemin kk-leri (doal frekanslar) devre fonksi -yonunun kutup noktalar na (devre fonksiyonunun paclas nn kkleri) eittir. Bundan tr, do al tepki do rudan devre fonksiyenundan

KzeP2t .

Km e-Pmt

(4- 64)

rnek 4--11 rnek 4-10 ve ek. 4-22'deki devrede bulunan 4(0 ve i2(t) akmlarnn
d oal tepkilerinin biimlerini buinn.
ZM: Tannlayel devre denklemleri, Denk. (4-58) ve (4-59)'dar. Bu dealclender.in ortak zm ; istenilen iki devre fonksiyonunu verir. Bunlar,

V,
Ve

(8,) --

0,33 (S? 2s

5)

s'

2,67 s2 -j,-- 9,67 s

Vi

(s )

s3

1,67 2,67 $2 -ir 9,67 s -I- 10

dr, Bu devre fonksiyonlarnn her iksinin de paydas ayndr. Bu paydanm kkleri -1,27 ve -0 ;70 j2,72'dir. 0 halde akmlarn her ikisi iinde do al tepki,
K IE-127t K2E (-0,70-'-j2, 72) r K3 (-070 -j2,72- t

ya da (Acos 2,72t

B sin 2,72t)

biimindedir. K, A ve B sabitleriniu say sal deerleri, phesiz her akn iin farkl olacaktr. rnek 4-11'deki iki akn iin do al tepkinin biimlerinin zde oluu gerei bir rasiant deildir. Bu akmlar ayn devrenin. farkl kesimlerinin tepkileri Olduu iin, onlarn benzer biimde davranaea n varsa.ymak akla yatkndr. Bir devrenin herhangi bir kesimindeki do al tepkinin ayn devrenin baka bir kesimindeki ile ayn biimde olaca genel olarak do rudur.

160 CSTEL LIYARIM VE DNM DEVRELER

Tek girili bir de.'renin do al davran uyarm bir ak n kayna ya da bir gerilim kayna olsa da onun bir fonksiyon-adn. Giri impedans

Z( s)

(8)

nin bir geriliin tepkisinin akn nyarmnna oran olduumu anmsaym. O halde devre bir akn kayna ile nyanIdy zaman, impedans fonksiyonunun kutuplar doal frekanslardar. De.sre bir gerilim kayna ile uyarhrsa, devre fonksiyonu Y(s) (ir. Bu fonksiyon devrenin giri edraitana olup

1'

devre bir gerilim kayna ile uvarldnda Yrsfnin kutuplar doal frekanslard r.

PROBLEMLER 4 -1 Aa daki focksiyoular , Denk. (4-5)'deki ,gibi kosiniis dalgalara biiminde ve Denk. (-7)'deki gibi iistei biinderiyle ifade edin.
a) 3 cos (4t b) 4 sin (5t e) 3 oos

i 6) / 4)
. 4 sin 2t

4-2 Aadaki fonksiyonlar tistel biimde ifade edin. a) j == 30 nos (103 + 30') b) vz
3

40 G-2i cos (St-60") 50 a "" cin (20t-ki /4)

4-3 A adaki ste' fonksiyonlar ste) olarak azalan kosins fonksiyona) biimine dntrtin. lar yani, Ae'r cos (mt a) 20(e--o.-i b) e) 10G :t12 4-4 ekil 3-27'deki devrede bulunan sabit gerilim kayna nn yerine 10est biiminde stel bir gerilim kayna konuyor. Aadaki koullar altnda i(s) ak mn n zorlannu bileenini bulun: t ) S anahtar kapal , s -S +. E ( 4 -is g

b> S anahtar kapal, s

0 e) S anahtar a k s _,- 5

PROB1214LER. 161
d) S anahtar a k, s

e) b ve d klarndaki s=0 ko ultnun anlam nedir?

4-5 ekil 4-24'deki devrede, v a (t) k geriliminin zorlaunaa bileenini bulun.
ti 20

EKIL 4-24 Problem 4-5

rn ilen devre.

4-6 v (t)-z.- 10 bileenini

C- ' t

ise ok. 4-25 devresindeki i(t) akn:1min zorlaum

It) ahr+

10 Il

eldi 4-25 Problem 4-6 ien verilen devre

4 - 7 ekil 3-27'deki devrede bulunan sabit gerilim kayna nn yerine v 10 cos2t biiminde siniisel bir kaynak kallan ldnda; S anahtar aadaki durumlarda iken i(t) ak mnn storlanna bileenini bulan.
a) kapal

h) ak ' 4-8 Vstel uyarmn yerine v 20 cos4t biiminde sia.iisel bir gerilim alarak Prob. 4-5'i yeniden ziin. 4-9 Kaynak gerilini v(t) ---- 15 cos 2t ise Prob.

zn.

4- 10 ekil 4-26 devresindeki v(t) gerilimini bulun.

162 OSTEL UYARIM VE DNtMV DEVRELER

14.14 cos (5f 10`)

2F

EKtt. 4-26 Preb. 4-10 1<fte, venles devre.

4-11 Aa daki veli k,y_llanarak Sek. 1-21 devre ,kni deulkatiisirn: a) impedans parametrele b) Ednitaus Parametreleri 4-12 Aadaki veri trn:

besine

kailanarak ek. 1-28 de,>resini s blgesine fi.

a) trapedans pararnetnieri b) Edraitm ParauItrderi . & 4-13 Aab ulak-i erileri kullanarak ek. 4-27 devresini s trn: a) lnpodans Parametreil,; , 4 h) Edmitane Paranetreleri asitle ddis.

EKIL 4-27 Prol. 4-13 Iin verita atm.

4-14 a) ek. 4-27 devresinin giri ittipedansra ve ednutgusn bulun. bir gerilim kayna ayarm uyguloirsa giri alnn b) v(t) 5 E iNen zorlannk bileenini bulun. .

PROBLEMLER 163

4-15 ek. 4-28 devresinin giri impedanrana ve edrnitausint bubu .

2 1.1 0.5 F

EKL 4-2a Prub. 4-15 iin verilen devre.

4-16 ek. 4-29 devresinin giri inipedansini e edmitansuu

2 obm 1H
4 ohm

EKIL 4-29 Prr>b. 4-16 iin verilen devre. '

4-17 ek. 1-27 devresiein giri impedansi ve cami-turizmi bulun. 4-18 ek, 1-28 devresinin giri inxpedansnai bulun.

4-19 ek. 4-30 devresi iin (--17-) orann' bulun. V,2 -

EKIL 4-30 Prob, 4,19 iin verilen devre.

164 OSTEL. UYARIM VE DNM DEVRELER 4-20 ek. 4-31 devresinde, V, I ve s'i fonksiyonu olarak il (t) alcmunin zorlanxa bileerini bulan. lmek -ak= yntemini kullanarak, sonucu s'ye bal polinondarn blm (oran) olarak ifade edin.

-F 20

2 11

(t'.

EKIL 4-31 Prob. 4-20 iiy. -erilel devre.

4-21 Kaynam Ves: biiminde bir gerilim kayna olduunu kabul * ederek ek. 4r-27 devresini dn trim Dnnde elde edilen devrenin utr ularndaki Thvenin edeer devresini bulun.

4-22 uk. 4-32 devresini daniitarraa. Dorditarlen devrimin ab ularndaki ThEvanin edeer evresini bulun.
C.",3 ,

0.5 ohm

0.2 H

vi.t;

EJLIL 4-32 Prg. 4-22 iOnt verilen devre.

4r-23 ok. 4-33 devresiniade, uyan= vah cinsinden

40

e(t) t o

t >0
t<0

n) Dn.iiUm yntemlerini kullanarak (---Yyi s'nin fonksiyonu olarak E bulun. b) n'an sonucunu kullanarak

t > 0 iti i(trnixt de erini bulun.

PROB 2H 5 ohm

165

EX.L 4-33 Pre,b, 4-23 iin vrr len dex -re.

-24 a) ek. 1-27"den dnii mle ekle edilen devre iin (Prob. 4-11) iki iirx-k-akm denk;eni yan. Bu deuklemleri zerek devre fonksiyonu

b) a kk ndaki sonular kullanarak k akm i(tfyi gerfli ni e.(t)ye balayan bit diferensiyel denklen bdun. 4-25 a) ek.1-28'den d&n imie elde edilen devre iin, devre tansiyonu ' bdxleurnesi iin dio-,iln-n.oktas gerilimi yntemini kullan n. b) a'daki :30nulla dar. yararlanarak e l:gerilimini giri ak:,, rin bir diferenziyei denklem bulun. balayan 4-26 ek. 4-34 devreinde if t) akl n kayna aadaki denklemie

EKIL 4-34
1

-26 iin verilen devre.

12 ik t > O O O

166 STEL 1.1YARIM VE DNM DEVRELER

u) Devreyi s-blgesindeki edeerine dniitriin. Srayla, i(tfyi g6s.

ternlek iin /(5 )'Yi; vA (t) ve va (VTi gstermek iin ve V.4 (5) ve Va (s)'yi Icallann. v V b) Devre fonksiyonlar (- ) ve ( B )'y belirlemek iin a'daki dev.

reye dfana-nektas gerilimi yntemin/ uygulaym.b) a klundaki sonulardan yararlanarak i, (t) ve t B (t)'yi i() kaynak alumma balayan diferensiyel denklemleri bulan, d) ffer gerilimin zoriAnnu bileenini bulun. e) t > O iin vd (t) ve vz (t) ile gsterilen tam tepkileri bulun. Her sonuta, farkl saysal katsaylar bulunsada do al tepki biiminin ayn olduuna dikkat edin.

5. Blm

KARARII DURUMU, LA. DEVRELERI

Bu blm, akl n ve gerilim kayna uyarmalarmn zamann sinsel fonksiyonu olmas durumunda, des-relerin zorlanm bileen:mi ya da kararl durum tepkisini kapsayaeakt r. Sinsel uy-am/alar e itli nedenlerden tr nemlidir. Tm geni yetenekli retici dzenekler taraf ndan retilen zaman fonksiyonlar sinseldir. Frekans ayarlanaMlen sinsel i aretler, elektronik aygtlarm denetlenmesinde en ak kullan lan i aretlerdir. Periyodik fonksiyonlarn ou sinsellerin toplam olarak gsterilebilir; byle bir gsterim iin gelitirilmi yntemler periyodik olmayan fonksiyonlar da ierecek biimde geniletilebilir. Blmn ilk birka kesimi, a rlk siniiselde olmak zere, periyodik fonksiyorlarn mx;zematiksel tan m ve belirtgenleri ile ilgilidir. Kesim 4-4 deki sinilsel olarak uyarbm devereiere giri, burada a.o. devrelerinin zmlenmesine olanak sa layacak olan evreli-vektr ynteminin geli tirilmesinde kullanlacak-t r. Son olarak, a.a. devrelerinde g, maksimum g ko ullan ve devre zii rden esinde kullanlan volt-a nper yntemi i lenPCektir.

5.1 PERIYODIK FONKSIYONLARA GIRI

Eer herhangi bir f(t) fonksoyommun (yani, f(t) nin t'ya gre izimi)

(t) = fit -1- T)

(5-1)

ile verilen bir dalgabiini varsa, bu fonksiyon T periyodu ile yinelenir. Byle bir fonksiyon ek. 5-I'de gsterilmitir. Sz konusu ekil periyodik bir

fonksiyonun iki zelli ini gclatermektedir: (1) T saniye ~Iade yinelenen ve (2) zaman n tm deerlerinde var olan bir dalgabiimi. Dalgabiirainin bir periyodluk sreye karl k gelen esimine bir dnii, bir saniyedeki dn saysna da dalga= frekans denir. Frekans birimi hert dir (Hz olarak ksaltdr). Yukardaki tanmlara gre
f
1

fi

hertz

(5-2)

olduu grlr.

168 XA,RARLI DURUMU A.A. DEVRELERI

Sinii.s ya da kosins dalgas elektrik mhendislerinin ilgikndikleri zel bir periyodik fonksiyon biimidir. Bir akm gsteren ve zamanla de ien bir kimsin% fonksiyonun dalgabiizni ek. 5-2'de grlmektedir. Bu akmn zamana bal fonksiyonu i(t) f<i)
eosat

(5-3)

r --

t
s

t
110.

EKIL $I Pariyoctik ftm1uRip , .u

t t t t T

7i
360

t saniye cok e!ektikiel radyart ot ele#orik,1

EKIL 5-2 Al dalgabi m

5-1 PMtlYOD X. FONXSiY01',71..ARA GiRl 169

dir, burada i.(-tj herhangi bir t zaman nda akrran ani degeri ve Ii, ak-nunn maksimum de eri ya da genliidi.r. Dalgan n Oab ksm bir dndr. ekil 5-2'de gsterildi i zere, (5-3) e itli" indeki alm, saniye cinsinden t zamanma gre ya da elektriksel radyan veya eIektrikel derece cinsinden ot asna gre izilebili. Dalgalara bir tam dnsit a r elektiksel radyanda ya da 360 elektriksel derecede tarnamlan r. ca nitelii ama' frekanst r ve saniye ba na elektriksel radyan olarak tampalamr. Oyleyse,

,a7tf
dir, dolayslyie (5-3) e t.aMak-..: deiik biimlerde
9 .,:t I- t eos --T

i = Im eas e.)

cos 2 :r

ekil 5-2'de, zaman ba langci ya da zaman referans ekseni, ak mn pozitif ve maksimum bir de er ald yerde seilmi tir. Ancak genel olarak, balang noktas dalga zerinde herhangi bir noktada seilebilir ve ineelenen problem iin en uygun biimde belirlenir. Birok devrede, ak n -ve gerilim dalgalara ayn zamanda sfrdan gemez ya da rnaksimuma ula maz; bir evre asyla bir birinden ayrlrlar. ekil 5-3, birbirleriyle - ayn evrede olmayan ve .t=0 an nda maksimum de.;-'rerlerini almayan akn ve gerilim dalgalarzu gstermektedir; bu dalgalar n e-itliUeri

EKIL 5-3 SiMieel olarak uyarlar devrede ani gerilim, akan ve g.

1 70

KAR.ARLI DURIXJ!vILU A.A. DEVRELERI eLm cos (wt -4- x) ece (cot t3) (5-6) (5-7)

dir. iki dalga arasndaki evre fark O dar. Gerilim dalgas akn dalgasnda') sonra tepe de erine ulat iin gerilimin akm O asyla geriden izledii ya da tersine, akmn 0 as kadar ileride gitti i sylenir. Kosins ter-halindeki ret niceliinin boyutunun radyan olduuna dikkat ediniz; bag'ntnn dogru olmas iin, (5-6) ye (5--7) e itliklerindeki a ve 3 deerlerinin de radyan. cinsinden olmas gerekmektedir. rnegin e gerilimi, E ,,._. 155 cos ( 377t
- --

ucak, o0,-u kez, evre RiiF derece cinsinden belirtilir ve e gerilimi o zemin-. e olur. Dalgam' ani deerlerinin hesaplan r-asnada, boyatlar n tutars z olmamasna dikkat edilmelidir. Gerilim e itliinde evre a smn derece cinsinden belirlenmesi besaplamalarda daha ok kolayl k Salar. kitapta kullanlan siniisel uyarm kavrannyla - maksimum uyarimm ne zaman oldu una bakmakszn dalgalkiminin sinseI olduu uyar manlalr. Bundan tr (5-6) ve (5-.7) ile betin lenen gerilim ve ekim fonksiyenlanna fonksiyonkr denir. Siniisel ak nlarla. gerilimlerle uyar /an devrelere, ega kez de#e72 (alternatif) aktra a.a.) devreleri denir; benzer ' biimde sabit akuularla ve geriUnderie uyar:dini. =.2.evrelere de dora-alura (d.a.) devreleri denir. Eer Denk. (5-6) ve- (5-7) deki ak-:n ve feriksiyerilare devresinin bir kesiminden geen ak mive bu kesimin ular arasndaki gerilimi gasterirse, devzenin bu kesimindeki ani g, (1-10) e itliine gre, ei arpmana eittir. arpun e risi p.ei ek. 5-3 de gsterilmi tir, burada her dnihrian yar snda e ve :nin negatif olmas na karn gcn etkili bir biimde pozitif olduuna dikkat edilmelidir. (6 90* olduu durum haritir.) Bundan dolay , gcn ve enerjinin ta nmasnda alternatif akn ve geri/hallerin kullanlmas en etkin yoldur. G dnsnn akn ve gerilim arasndaki 0 evre asna eit olduu bir kesimin de, g negatif olur ve bundan tr enerji ak n*, D.a. durumu ile karlatrldnda, ani g ta umasnam yntersd. deerinin sabit olmay phesiz bu ters dniite istenmiyen bir olgudur. Ancak istentuiyen bu durumlar, alternatif alt -1m ve gerilimin, trpnsformatvrlezin. kullanlmaina olanak eaglanamyla yenilmitir. Transformatrler; elektrik retimini en ekonomik retici gezilitainde, g ta uunarma eD ekonomik 155 cos 0771 --e 301

5-2 KOK, YA DA ETKN, AKIM VE GERILIM 171

tama geriliminde ve herhangi bir tketim aygt iin g tketimini en ekonomik ve en etkin gerilimde yapmay olas .k larlar. Elverili taraflar o kadar oktur ki, elektrik genellikle her yerde a.a. biiminde retilir ve ta nr. Eer ezel bir uygulama iin do ru akm istenirse, bu akn tketim noktas nda ya da yaknnda alternatif akramdan dnmle elde edilir.

5--2 KOK, YA DA ETKN, AKEY VE GERILIM

(5-6) ve (5-7) e itlikleri, sinsel dalgubiimindeki ak mlarn ve gerilimlarin tgrn gr,sterinileridir. Sioil6e1 olmayan periyodik biimlerini tam ( larak belirleyen baka eitliklerde vazilabilir. Ancak, bn e itlikler farkl dalgabiimlerindeki akmlarn ya da bir alternatif ve bir do ru akrurn, yararl grevler yapmalar . bakm ndan, Lirbirlerine gre etkinliklerinin dog-Juclan gr'. mesini zorlatrrlar, Bu amala akn ve gerilim kuvvetinin ek ya da de iik bir biimde betimlenmesi gereklidir:
.13ayle bir betimleme iin gerekli temel, akam ya da gerilim tarafa dan oluturulan etkilerin geznne almmas yla. geli tirilehibr. Byle bir etki. direnteki sunnad r. 1 amper de erindeki doru akm iin, direr te s olarak harcanan g sabittir (zamandan ba unszdr) ve .T2lrye eittir. Zamanla periyodik olarak dei en bir ir akm iin, g i R'dir ve bu g zamann bir fonksiyonudur. E er periyodik bir altnda do ru bir akun n s tma etkilerinin karla tirdnas gerekb-se periyodik ak mn ortalama stma gc rez3n'ae, alnmaldr. Akn dalgasmn bir drynfii iip. bu, ortalama g,

dt

o
dir ve bu ortalama, d.a. gcnn deeriyle karlat rlmanchr yleyse I doru akm ile ayn ortalama gc verecek periyodik ak n

/%1

olmaldr, nk her iki akm niceliinin de karesi alnr ve R direnciyle arpk' ortalama gc verir. Periyodik olarak de ien i akmnn etkin deeri,
T =

amper

haprtsyla Ayn hantida akn gerilimle yer de itird4inde periyodik gerilimin etkin_ 'deeri bulunur. Etkin de erlere, tan /Idama biimine uygun olarak

172 K ARARLI DURUMU; A.A. :DEVRELERI Kk-ortalama-kare (kak) degeri de denir.. Kk-ortalama-kare. tan m geriye do ru okuxtursa, yap lan ilem srecini zetle': lk olarak dalgam" deerinin karesi alnr; daha sonra karesi al nm dalgannn ortalama degeri bulunur ve son olarak da bu ortalama de erin kare kk al nr. Sinilsel. akn iin etkin de er

2 COS a

2nt

dt

1 --22 'e>

0,707 Ir-,

(5 - 9)

dix.
(5-8) eitliine kadar yap lan tartmalar yaln z /51 etkisine dayandrdrt olmasna karn, kok deerinin ekim geriliminin etkinli ini tanmlarnad aki yarar o kadarla kstlannaanlsitr. Esas olarak, herhangi bir elektrik devresinin yarar g ve enerji ta masdr; g de enerji-de aklin ve gerilimin arpnnyla, ya da sabit bir devre parametresi sadece ak mn ya da gerilimin. kare,siyle orant hdr. Bundan tr, kk-ortalama-kar e ' kadar uygundur ki, alternatif ekim ve, gerilinilerin belirlenmesi iin hemen hemen daima kullanlr. Bylece 110 lk bir ev-ayalmlatna. devresi . 110 voltink bir kok ve _6 voltlak tranfor natrde 6 voitlak bir kek gerilim de eri veriyor demektir. Ba ka bir stnl de %La. h`ki::isnck kullan lan aygltlarra o unun etkin deerleri g'stennesidir,

Etkin cleerlerMin ak kullamb ncian dolay, genellikle etk alt indisi atl r; E ya da I ile gsterilen alternatif gerilim er ya da akl /dar etkin de erlerdir. .E ve - 1, gsterinderi maksimum de erleri betinder. 0 zaman, (5-6) ve (5-7) e it.Werinin z;-man fonksiy-oular , e ve cos olarak yaz labilir. k3) (5-11) 1.12 E cos (wt (5 10)

rnek 5-1 . Bir dogrul " tneudaki ak mn dalga biimi ek. 5-4'de gsterilmi tir. Dalga, z /3 ve ;z radyanlan, aras nda sinsel ve dn-n-l geriye kalan dier zamanlarnda sfrdr, A.kun n etkin deerini bulun.

3 3 EVREL VEKTR yNTrmt 373

-

ZUNI: Burada akn fonksiyonu siirek.sizdir ve 5--8 e itlii ile bemlenen yalnz eyi deiken olarak almaktan ok, weyi deiken alarak farkl blge zerinden yap lacaktr. Bylece,
I

e-, 3

77.

i2d c>t

i2d (mt)

id(col)]

ilahi O, ..r/3 ve r, 27( arab mdaki deeri sfr olduundan, eitlik

f

--,--,, . . .,5,.:

,1r 77
i

I 1.0: Srt- <... d(e., ...4 ,i = -1.-.,$y. ....-1. '9:.

olur. Periyodun byk bir ksmnda. akln ..f r olsa bile, dayani&n tam perlYod oldu una dikkat edilmelidir.

EKIL 5 4 rnek 3-1'iu alam 4algi

..iipmeeemon.

5-3 EVREL VEKTlt YNTEMI Eyreli vektr yntemi, devrelere uygulanan ak m ve gerilim uyarmlannn tm ayn frekansh siniiseller oldu u zaman devre problenalerini zmek iin kullanlan bir yntemdir. (E er st ste binme ilkesi de kul. landrsa doal olarak teki durumlar da zlebilir). Asl nda bu yntem, 4. Bliimdeki tekniklere ve zellikle Kes. 4-1 den 4-4 e kadarki geli melere dayanan bir dnm yntemidir. Devredeki akimlar u ve gerainlerin, yan cos ((zt' nin bu yntemdeki gstcrimi I=/
Ye

.z) ve e

E cos (cot

(5-12)

t 74 KAR ARLI DURUMU; A.A. DEVRELER E= E a

(5-13)

-- 13) zSit"-.'erind-.zins-' vz -gs(S- -12) ,.. termek iin kullan lan 1 ve E karm.al nieeliklerine evren vektr denir. Kesim 4-1 ve 4-4 de oldu u gibi, akmlarn ve gerilinderin gsterimi iin koyu harf kulla uhr. (Karma]. saydarin eebirsel ilemini renmek iin A ekili bak). Bunlarn, zgn fonksiyonunun kok de erine eit. bir bykl ve kosins fonksiyonunun t O anndaki argameltine eit bir a deeri vardr. Dnmlerde zaman fonksiyeular nn tepe de erlerinden ok kk-ortalama-kare de erleri kallanely., nk, Kes. 5-2 de belirtildi i gi kek '1 ee,", periyodik bir gerliniir. va daakin-ir, betimleme:le bi kullanlan daha anlaml bir sa..yd r. Diren, indiiktarts ve s a gibi ii devre esinde,ki ak n ve gerilim arasndaki ha ntlar, dn devreleri tanindayan e ithldere ayarlar. Impedans ve edmitans parametrelerini ieren hag ntlar izelge 4-le de verildikieri gibidir. .Evreli--vek-Vir veli-amper eitlikleri diren iin,

V
indktans

RI ya da = GV

(5-14)

joLl ya da
si a iin. V

je)11.:

V - -- V

1 co

(5-15)

I ya da t

.f.o. V

(5-16)

ve genel durum iin

IZ veya t = YV

(5-17)

dil-, burada Z ve Y, srayla, uygun akm-gerilim evreli-vektr ba urtlarn veren, impedans ve edn itans ev reli vektr operatrieridir. Evreli-vektr eperz.t6.h" deyimi Z ve Y iin kullanl-, firA-t; bunlar ilgili evreli -vektrlerinin bykln ve a sn deitirmek zere etki eden karmal KGY ve KAY denklenderi de evreli vektr biiminde
-

yazilabilir. Bir devredeki e itli gerilim ve akn evreli-vektrleri, her evreli yoktrn kendisine kar lk gelen ve lee gre izilmi ynl bir okla betimiendii bir evreli rektr gsterimi zerinde gsterilebilir. Evreli vektr gsterimleri zellikle , XGY ve KAY eitliklerinn grafiksel olarak toplanmasn gstere. bildiinden, ou kez bir problemin eebirsel zmnn gzle grlr bir denetimin.eolanak sa larlar.

5-2 KOK, YA DA ETKIN, AiM VE GERILIM 175

rnek 5-2 ekil 5-5'deki devrede i akmn). bulun. Yalnz zorianm tepki istenmektedir. Evreli-vekt r yntemini kullann ve devre geriliralerini ve alumuu gsteren bir evreli-vektr Osterirei iziu.
.

3 ohm

f2

2i' Y

T.Kil. 5-5 Orr4-. 5--2 nin

OZVAI: Uyarm ve devre 4eleri, dntrlm olarak ekil 5-6 da gsterilmi ve bu devrede impedans parametreleri kullaralnu tr. Devre eit-

3 ohm

E:KiL 5-6 ekil 5-5 deki daymin dt:nilmder. suracki dt.ruinu.

VR = 31 Ve - j41 ve

Ve
dir, ki buradan

10- 10

1 = 2 /53,1' ve i

vri 2 cos (2t + S3,1) Amper bulunur.

Evreli-vektr gsterimi ek. 5-7 de verilmitir.

I 76 KARA RLI DURUMLU A . A . DEVRELER ekil 5-7 deki evrelivektr gsterimi, gerilim ve bir ak n evreli vektzn gstermektedir. VR ve V e nin toplamnn kaynak gerilimi vektx-rn oluturduuna dikkat ediniz. Bu KGY e itlii zerinde bir denetim olana Salar. Yine V R 1 dorultusunda olduuna (ayn erede olduklar sylenir) ve Ve 'nin ran 90 gerisinde bulunduuna (I'nm Ve 'nin nnde gittigi veya ters olarak V e 'nin l'nn gerisinden geldii sylenir) dikkat ediniz. Genel olarak, elerin evrelivektr ak mgerilim bantlarm ve Kirehhoff eitliklerini gznne alarak a a daki gzlemler yap labilir: 1. Bir direuten geen ak n , .diren uerilinlyie ayn evrededir. 2. Bir indliktanstan geen alim i-, dktans -. 3. Bir si adaki akn geriliminden 90' nden gider. 4. Devre gerilim ve ak mlari. Kirchhoff yasalar na uygun olarak, Teli vektr gsteriminin kallan lmastyla grafiksel olarak toplanabilir.
ey -

90' geriden izler.

V,EKIL 5-7

rnek

5-9 nin evreli vektr Osterimi.

ekil 5-5 deki devre zaman blgesindedir; e deerleri olun, henry ve farad einsindendir, gerilimler ve akunlar zaman n fonksiyonudur. te yandan dn trlm ek. 5-6 devresinde ise e deerleri elim cinsinden impedansiardr, gerilim ve akunlar evrelivektr olarak ifade edilrni lerdir. Bir ok problemler, iin ek. 5-6'nn verdi i bilgiler problemin verileri arasndadr; edinittans ya da impedans de erleri do rudan verilir; uyar m kak deeriyle belirlenen bir evrelivektrdr, istenen sonu ise tepkinin kok de eri ve evre asuhr. Bu a ya uyarunya ya da da keyfi bir zamana gredir. Bn durunal.arda yaln z :evrelivektr usterimi Ve dn trlm devre kullanlr.

5-3 EVREL VERTOR YNTEMI 177

rnek 5-3
eir;! 5-8 deki derede E = 10 /O' Vink bir gerilim olumas iin gerekli kaynak alunumn deerini evreli vektr gsterimi kullanarak bulun.

eg, 5-8 rnek 5-3" s-;

re

ZM; I II . l e niardan bulunur ve

I L (5-.4.4) eitliinden (5-16) e itliine kadar ki ba ui-

l e = j0,6 E = /6 = j0, 2 E

6 /901- /2 =2 /-90' . dir.

E gerilimini, e alumuu ve bunlarn toplanurn gUteren evreli vektr gsteriini ek. 5-9'da verilmektedir. Kirelahoff'un ak n y- asasmdan, I=
R

I c + IL

5 /53,1 A bulunur.

I = oLcr.

EKL 5-9 rnek 5-3'ru evreli vektAr gerstericai.

178 KARARLI DURUMU.' A.A. DEVRELERI Aa daki kesimde, 2. blilndeki direnli devre yntemlerinin evreli-vekrr yntemini kullanarak a.a. devrelerine uygulanmas ineeleneeektir.

5-4 DEVRE INDIRGENMES1 Direnli devrelerde, karmak bir devreyi tek bir e deer dirence, indirgeme yntemi son derece yararb bir ineeleme yoludur. Ayn yol a.a. devreleri iin de kullanlabilir. E er ok. 5-10'daki devreye kaynau uyguland a ve b kutuplarndan baklrsa, bu devrenin silrme noktas ya de edeer 1mpedanu, z E (5-18)

va edeer edmitamu

(5-19)

00

0 4.`4

;";;,;

Genel olarak, impedans ve edin/tam; gerel ve sanal k sunlannn her ikiainini de bulunduran evroli-vektr operatrleridir. irripedans, dik keerdinat sisteminde yazlma, (3-20) Z R - jX olduu grlr, burada R devrenin edeer direnci ve X mikansultr. (5-15) ve (5-16) e itlikleri reaktansu , iinde akn ve g.:,rilin eNrreli-vektrlerinin 90 lik eVre fark oluturduu indktardann ve salarm behrtgeni oldu unu gsterirler. Etbnitans dik koordinat sisteminde behrlenirse, Y G -4- j B (5-21)

5-4 DEVRE NDIRGENMES! 179 bknts elde edilir. Burada G ede er iletkenlik ve B ise saseptansur. mpedanstaki reaktans gibi saseptans da s alarm Ve indktanslar n belirtgenidir. Karmal bir impedans ya da edmitans n ede er devre gsterimi (5-18) eitliinden (5-21) e itliine 'kadar ki e itliklerden kolayca bulunur. Bylece. E= I Z= 1 .R ve I EY = E G jEB (5-23) jiX (5-22)

(5-22) e itli in-in hera R ve i_.ers2de X ter ntierinde bulunan (.1-tak akun, gsterimde R ve X kollarnn seri ba lanmas gerekti ini belirtir. Bunun tersine, (5-23) eitliinde G ve .8 elerinin ular arasnda ortak eerilimin bu ek. 5-11 de lmu z paralel Lir clzenlerne.i gerektirir. :Erer iki gsterim ve B Zi eleri kutu biiminde gsterilmi tir, bunlar va indkverilmektedir. X sel ya da sasal olabilirler. (5--20) e itliindeki tanma gre (5-15) ve (5-16) negatif eitlikleri indksel reaktans pozitif ve s asal reaktans olduunu gsterirler. Benzer biimde (5-21) e itlii, (5--15) ve (5--16) . lerine gre indiiksel saseptans B negatif ve s asalz-...geptans Be pozitiftir. Eer direnler ve iletkenlikler karmal evreli-vektr impedanslar ve enaitanslar ile yer deitirilbse. Kes. 2-6'daki tm yntemler a.a. devrelerinde de devre indirgenmesi iin kullan labilir. A adaki rnek buna uygun bir gsteri olacakt r.

(b, EK 3-11 (e) mpedar4 L

b)

edmitsms edeer devre gsterimi.

rnek 5-4
Srne fonksiyonunun a sal frekans 10 rad oldu una gre ek. 5-12 deki devrenin giri impedansm bulun.

180 KARARLI DURUMLU A.A. DEVRELERI

OZVM: a.a' do rusunun sauidaki, 30 olinfluk diren, 10 ottavlak diren ve 1 Erlik boliinin seri dizili i ile paraleldir. seri k smin impedawn 10 jco1,0 = 10 -2!-- j10 ve eamitansi. 14,14:45'; ohm

1
14.14 !45 '- '

0,05-0.05

O zaman. na' dorusunun Y, = 0,05-j0.05

424-tudz

kalan ki3min toplam edraitan

0,0833-j0,05 = 0.0970 g-31 nalio

Inalamar.

b'

a'

EKIL 5-12 rnek 5-452: de% -

bbdottustuaun sa tarafutun inrpedans , Z,, * 10 1 Y, 1 0,0970 1-31'

18,83 = ,j5,30 = 19,60 /15,7:- ohm dur. Stkann ednitausi

jo.> (0,001) = j0,01 mho

-,7e giri edmitansi

5-5 LYIEK VE DOUM NOKTASI YNTEMLERI M 1 19,60 /15,7

Y = j0,01

= j0,01

0,0492 -- j0,0038 = 0,0493 )1-4,4' mho buradan giri impedans

z
elim elde edilir.

1 0,0493

20,2 ;4.A'

rnek ("5-4)%n zm giri impedassm u fr kars]] bir fonksiyonu olduunu belirt nektetlir. ayet reaktans saseptans de erleri Yerilmise, deerlerin o frekans de eri iin doru olduu varsaylr. Frekans de iiminin etkileri 6. blmde ineeleueeektir.

5-5 ILMEK 'E Dt.itl:i'M NOKTASI YONTER1 R

BUyikk miktarda gcn. bir -yerden bir yere- iletimiude ve da hinunla birden fazla enerji kayna devreyi besler Ye nemli .yilk.merkezlerl-en az ndan iki (ou kez daha fazla) ilethn ve da tm kmaaltulan beslenir. Elektronik dreneklerin o unda hem diizeneklerin kendilerini ve hem de bile enlerini oluturan ayg tlar birok devre kollar ierirler. Sonu olarak, dilzenek edeer devreleri o u kez olduka karma ktr. Direnli devreler iin Kes. 2-3 don 2-5'e kadar sun dura olan ilmek ye d ilm noktas yikatenderi sz edilen 'daha karma k-devrelerin zmnde de s k sk kullanlr: Bunlar, ve dzenlizndesere Y2internleri olmalar . bakumadan olduka Yararl grnrler. Ancak yine, 1;,9.rn ak impedans ye ed nitanslarm kullandmasayla elde edilen evreli-vektr den.klemlerine gereksinim duy alur. hnek 55-13 devresindeki kararl durum akurn i t 'i OZS: ek. 5-14 de gsterilen dn trlm devrede ilmek akm yntemi kullonlaeaktr. Sz konusu devrede impedans parametreleri kullanlm tr. Dntrlm devredeki eleri belirlemek iin, kayna n asal frekans co = 8 red / s ve sonu olarak, jw terimlerinin tm j8 alrnd . i sek-alrr, eitlik -leri +j8 /4)1, (j8 j4)1. V 30
ve

182 KARARLI DURUMU/ AA. DEVRELERI (j8 j4)1, (4 /8 j4) 1 2 j20

diz. Bn eitliklerin yahnlatrlmas (3 4- j4) j4I 2 30 ve

j4l 3 (4 j4) 1 2 verir, bu son iki bantdan -j20

IL
bulunur.

7,65 /---35,8 8 olbant an msayarak)

Zaman fonksiyonu 4(0 hemen yazlabilir; (co i. 7.65 V ees (8t Anppr

e.

.4 30 cos 8f volt

ZKP:

Ornek

dev.

EKIL 5-14 ekil 5-I3

dan~

devr1544.

rnek 5-6
ekil 5-15 besleyici hatlar kanalyla iki kaynaktan beslenen bir ykn

egdeer devresidir. Kaynak reteIeri ideal geriln kaynaklar olarak dilnlxtektedir, yk ve besleyici impedanslar ekilde verilmitir. 1 ve 2 kaynaklanum kutup gerilimleri s ras yla 460 ve 451 V olur. 2 numaral retecin geri 'timi 1 nurnarahnn gerilimini 5' geriden ialen ek-tedir.

5-5 LMEK VE DGM NOKTAS YNTEMLERI 183

14-.* 460

ZRL

5-15'run rievreFi,

binek akm yuntcmini kullanarak yk gerilimi, yk ak m ve her bir rete tarafndan sa lanan akmn deerini bulun. OZCM: lmek akmlar I I ve I Z Kes. 2-4 de gelitirilen ynteme gere saatin dnmesi ynnde al nr. KGY eitlikleri, I ilmei evresinde, 1,1(1,4 ve /1,6) 4- (11,66 + j8,75)]-1 2(11,66 j8,75) 460 /0"-;

It

ilmei evresinde' I2 [(11,66 +/8,75) (0,8 + ./1,00)1 451,1-5'

11(11,66 4- /8,75)

'yaz labilir ve bunlarn dzenleumesiy-le (13,06 -4-- 1 1 0,35) I, - (11.66 4-- .18;75) ---(11,66 /8,75)1, 46010

(12,46 + /9,75)1, = -451,'-5

be ntlar elde edilir Bu e itliklerin ortak V-1,zrnnden ber iki akmn da yaln bilykIiikler olmadn ve evreli-vektr nieelikler oldu unu aklda tutarak 19,5 /-5,2" A, I Yk akm , IL
Ttk gerilimi,

- 17,8 i-76.4 A bulunur.

30,4 '-38,9 A diz.

IL ZL = (30,41-38,9) (11,66 -t /8,75) =444/-2' V dur. Yk gerilimi ve alumuun bilykllderi s rayla 444 V ve 30,4 .A d r. Yilke 1 ~arab rete 19,5 A ve 2 numaral rete ise 17,8 A lik akn salamaktadr. ' lerinin 5 4 rnei, ou kez elde edilen devre ak mlarnn ve gerilim briyaklkleri istenen de erler olduu zaman, zmleri bu deerleri Veren
-

184 KARARLI DURUMU" A.A, DEVRELERI

eitl;klerde karma k saylar eebirinin kullanlmas gerekti i olgusunu g5stemek-tedir. i ve 1;nin bilyiikliiklerinin toplam nn. yak Hkumn vermediine zellikle dikkat edin.
,

Omnek 5-7 ekil 5-16!daki E, ve E, gerili rderini diisn -ge:ilirzs ,:nteroini kullanarak bulun. oZeM: ncelikle 2C, V ve 10 Olm, gerilin-impedans kolu alum-kayna e deerine d niitri liir. Kesim 2-2 ye g6re bu. E 1Z1 -(201901 /(10 /90'= 2,0:0' - A hit bir ak un kayna ile paralel kor... dndzk nallo luk bir edmitansa dnfwar. ekil 5-17 (ni/On:Klett sonraki devreyi gstermektedir.
-

5 /30 A

EKIL 346 rnek 5-.7 nin devresi,

5 /30 A

EKIL

S I? Kaynak d6niliirailaden snrra ekil 5 16.1an devresi.

--

Alt izgi, referans dli Litm noktas olarak seilir ce KAY e itlikleri I -ve II ddn noktalari iin yazihr Bunlar,

5 (0,1 +. j0,2)
Ve

I Ilt:VEN N TEOREMi

185

(10,2) E ,

5 30 -

(j0,2) E

(02-.70,1) E.

2 ,'Oc.

dir. B es;itiiklerin ortak zmleri. 38,8 ;80,1 V ve k verir. 58.0 ,76,7' V.

THE'VENt.N- TFOREM. i r ;i ,:e kalar_ de...re ak m gerilini iarr g0rdk: rder.:nh. P.f!. devrekri m genellikle. avn y?..-te. direm;lerin ynin direnli devrcic. iin kullanlan akmlarn, gerilimlerin yaim cebirsel de erlerinin yerine .a. devleri akc:lurm. gerilivalerin impedanslarn evreli-vektr gSterintlerinin ku1landrea.57 arttr. Bu yer deitirmeler, Kes. 2--6 daki Y-A dnik iluderinip, Kes. 2-7 deki st ste biume ilkesinin ve Kes. 2-8 deki rne'venin e de erinin a. devre zmlenmesi iin <le hemen nygulanabilmelerit e olanak sa lar. zellikle, Tb<weniu tenrerni gkl. nne alm rsa. Kes. 2-8 de zetienmi5, olan be adm ayni zamanda a.a. durumu iin de izle.nir. Ak devre gerilimi E, ve edeer impedans Z0 kartral dik keordinat sistemindeki va da kutupsal biimde bulunnaldir. Sre, iki zel rnek vard nnyla anlatlacak:2r. Bn rnekler ayr ca dat, kuramIarmn i.a. problemierinin zmne de a.g lla abileefllerini ga:stereeektir.

Ornek 5-8 Thvenin teotemini kullanarak rnek 5-7 nin dev resindeki E gerilimini bulun. OZe31: Devrz.,, ek. 5-16 da gsterilmitir. E. gerilimi istenildiir.den b balant noktalannn sa ndaki devre' The's'enin e deeriyle. yer de itirilecektir. lk (-durak akn Itayran kaldwlr ve a k devre, gerilimi E,, bulunur. Edrnitans deerleri impedans deerlerine dntrldiilinde bu devre, ek. 5-18 de gsterilen biimi alr: ekil 5-18 devresindeki akm , I
S'e

20 ;90 10-j5 4- jlO

1 .78 63,4'

ak devre gerilimi,

186 KARARLI DURUMU! A.A. DEVRELERI

Er 101 = 17,8 163,4'tur,

edeer impedansi Z, ek. 5-19 da gsterildii gibi gerilim kaynann sf ra indirgeninesi:y-le bulunur.

EKIL 3 18 klum kayna kaldrlm durumda iken ek. 5 16 riski devre.

-

o
- 4 ahrn

70

--

1.

ohm

;10ehrn

bo

T
;=4:rger
ikm Sek. S -1:3

EKIT,

5-19 "Kaynak.

devre.

5/30 A

v77.8/63.4' V

EKIL

2tt ekil 5 -i6 daki Aevreri, V,,$:;;;;.,1

5-6 THF:NEN N TFOREM 18.:7

Bylece Z, inredans . (2-24) e itliindeflirverme impedauslarin kullanilmasyla Z" ;-"- 10

(10) ( i5) - 4 I" <63.4' Ohm

olur. imdi, The'venin edeer devresi olu turulur -ve akn kayna yine yerine taklrsa ek. 5-20 deki devre elde edilir. Sonu tek bir ihnek oldu undan. akn , akn kaynan n deerdir. E, gerilini. Kirelhoff yas.as ndan, (5 ;30 ') (-4,47 63,1') - 17-8 :63,4, 38,3 .8Golarak- bulunur Bu deer, rnek 5-7 de ;..-,u-lunan de er uyu:"., Irtak E.

Orek 5-9 ekil 5-21 devresinin edeerini bulun.

ZM: Devrede ba ml bir .kaynak bulunduundart Tl verrin impedans 'ak-devre gerjliminin k sa-devre akl nza oran olarak bulunacakt r. Bunun iin ilk tdarak ba ml kaynak zerinde, kaynak dni4- anaii- yaplr ve ek. 5-22 de grld gibi devre yeniden izilir. A k devre gerilimi E, imdi hesaplanabifir (sa taraftaki :Erick a k olduundan buradaki akmn sfr olduuna dikkat edin). Devre eitlikleri,

1
m

- -T

,/,\

+1,
IT)

lo , v
:20 ohm

EKtL 5-21 rnek 5-9'un devresi.

(200 -- j20) ve

100 '0'

ED= 1201 - '-j501) = /701

188 KARARLI DURUMU/ A.A. DEVRELERI

100 . 1_02" V

:1(11.5-22 Kaynak dblailtaiinden O,iTa ek.

200 ohm

1001.2.1'_

20 ohm

EKtL

5 - 23 aikz; ular inan dram, yaptidktan enra ek 5 - 22 cleki devee.

Buradan. t f> bulunur. Kasa devre akm, ek. 5-23 de oldu gibi ek. 5--22 dek devrenia k ularn ksa devre yaparak bulunur. lmek akn (SGY) (200 j20) 1-j201 0 100 /0 35,0./84,3' V

(j20j10) 1 j201 Yalulatrarak, (200 j20) 1- j201 j701 j10 1. = 0 Bu eg.ltlikierin ortak zm yaplarak, 1. elde 3,00 /31,0" A 1000

EAKTiF Ge_ Th ,. etiQns1.7,Z

du.

. 8,3 3,00 '31.0'

1,66 53,3 Ohm

edeoz devr i ek. .5

ekil 3-21 dc,,ki drvrenin Th., .,-erit e

5-7 Gt VE - RE_

d'wa s eSi YtdEy hera aitim x-e hem de gerilimkezyn de itirdiinden gikeiin zamanla deginu giistermeginin yaln z ci.a. devreierirde bulunmas do ald r. rnek olarak.
e
E (WC

6,

,.>`-'41 ,1

altFruatif geri
Z 0.

uygiandigi ve edeer impe /X aLm..

5-25 deki- devreyi Devredeki .akm.

\./, -7.; 1 eosci>t ,

(5-26)

90 KAR AR.EI DURLYNILIS A.A. 'DEVRELERI

Kaynak tarafnd devreye sa lanan ani g p, (1-10) eitliinden,

p =- e i

.E cos (o.t . -H- O) i2:I eosait

(5-27)

dir. Gerilim. ak n ve g dalga biimleri ek. 5-26 da gsterilmi tir. Kes. 5-1 de i aret edildii gibi, alternatif akn ve gerilinlerin enerji tayc lar olarak gnlk bayattaki nemi, salimm yapan bn gcn zamana gre ortalama de erinin sfr olmamas olgzsuna dayanmaktadr. Zamana gre ortalama al narak bulunan P gc.; alternatif akn ve gerilimin - enerji -k$n lzulh, rbr. =nas l-rola yezeilerini T ..;onornE:trik dn tnlerin kullandmasyi (5-27
-

cos

<1

cos 70t)

El in J sin 2wt

(5-28)

biiminde yeniden Yaz labilir. Bu eitiikteki cos 2eit ve s.:in 2uit terinilerinin zaman ortalama de erleri sfrdr. Ortalama-ya yaln z El cos O terimi katkda bulunur. Bundan dolay devreye verilen ortalama g P,

P
dr.

El eos0

wt

EKIL, 5--2

ir a,a, devcesimieki ani gerilim, akn ve

g .

5-7 G VE REAKTF G . 19t

Genel bir RLC devresinde bulunan i4,,eder yalnz dire belirli bir enerji va da belirli bir ortalama g so arar. Diren taraf ndan al nan ani gik p ef,

i (iR)

.\/;?- I eos <ot .\/r RI cos cot 2 I'R (1

eos 2mt) watt (5-30)

dr ve ek. 5-27'deki kesikli siyah izgilerin olu turduu eriyle verilir. Ortalama alnd zaman (5-30) esitli indeki parantezin iindeki ikinci terim

gittiinden, devre.nin tamam n n ald ortalama g,

P
dr. Bu
50.

R watt

(3-31) dorudan vaz labilirdi.

20 Kes. 3-2 deki tok ak m tan mndat

dsa, ani gc etkiler fakat ortalama teki iki devre sesi, indkt.an_s ve s ;,
gce katkda bulunmaziar. Bir indktanstan geen ak n artarken, enerji devredenntagnetik alana aktard / fakat bu enerji akl n azahrken geri alnr. Benzer jiimile. s gan n ular arasndaki gerilim artarken, enerji devreden elek, trikalanna aktarhr fakat bu enerji gerdim azabrken geri al nr. Bu etkiler,- reaftans n ald ani g p x iin gerekli banty yazarak analitik olarak grlel'ilir. Bir indktans iin,

EKIL

3-27 Toplam ai g p,

dirwr, taraf:truhn Liman P R ve reaktans tzrafnthm alnan ksmlar.

192 KARARLA DURUMU." A.A. DEVRELERI ,

px

zjj

dt I cos o_a X L sin2 cut siu

tui

(5-32)

slua iin,
I

.5

''Q`\

<0 C ,

--) 1

Wt

2 (sasal reaktans n deerinin negatit ol b onu hatrlaynz). bir devrenin ani gc 0, Sek. 5-27 deki kesildi beyaz:izgilerin oluturduu eri ile verilir. Kesikli siyah ve kesildi beyaz- e rilerin'topiam dolu,- e riyie gds terden toplam g p yi verir. eri.i.yle belirlenen enerjinin a a yukar mekik gibi gidip gelmesi net enerji iletiminin ba arilinas ynnden istenmeyen bir ko ul gstunektedir. Bu, enerji tamasna hi bir katkda - bulunmaz ancak cihazn y\klenmesine katkda bulunur. G sahn rrmut Q I2X El sin (:.'>; 34)

bu istenmeyen kolay bir iiisdr. Buna, reaktif (aktif olma* 3.) ya da watt.slz g denir ve reaktif volt-amper cinsinden llr (veli, arni.40 szeiiklerinin ilk harfleri al narak t nr birimi belirlenir; 1000 var reaktif reaktif kilovolt-arrper ya da kilovar, k saltiln olarak kvar (lir). G, iir\. tim, da;. ,tn ve tikketirn alanlarnda olduka_ ok kallan lan bir terinyclii! 6 .fleaktif Q gc ile ortalama P gc arasndaki fark n vurgulanuas bak' mndan P'ye o u kez aktif ya da gerek g denir. ekim ve gerilim dalgalar! ek. 5-26 da gsteril nekte olan, ek. 5-25 dev-resindeki gerilin i geriden izler. bu devrenin e deer reaktaas aka grld zere indkseldir. Bilim dilinde kabul edildi i zere indksel reaktif g pozitif reaktif g olarak tammian r Bir sadaki ani g salnumlar bir indktanstakilerie z t i aretli olduklar ndan sasal reaktif g negatiftir. Sasal reaktans uegatif bir say olduundan; (5-34) e itliindeki so undanreaktif g iin do olarak do raiaret verir. Bundan doal lay, bir indkta s dazenektea pozitif reaktif g, s a ise negat:if reaktif g eker. S a, o zaman, pozitif reaktif bir g kayna olarak kabul edilebilir ve bu kavram g mhendisli iude zellikle faydal d . Bu gr Kes. 5-9 da daha ayr nt li bir biimde ele al nacakt r.

5 - 8 MAKS MUN G KOULLARI 193

5-8 MAKSMUN

Ge KOULLAR'

A.a. gcnn ya da eneriisinin de erlendirildii herhangi bir devre, bir kaynak ile kutuplarma ba la2m d bir devreden ola abilir. Dg devre, kaynak ularna dorudan balann yalnz bir ykten ya da kaynak ve yk aras na konmu bir iftlenim devresi ile birlikte ykten olu abilir, Her iki durumda da, d devrenin tamam , devre indirgeme yntemi ile kayna n iki ucu arasnda etkisini gsteren tek bir e deer i npedansa indirgenebilir. Bu tek e deer impedans di devrenin giri ya da srn e noktas impedansdu.. Giri impedans, d devrenin kaynak zerindeki - etkisini tahmin edebilmek iin nemli bir niceliktir, nk- kayna n kendisinin davran ineeleninek istendii zaman, d devre mmkn olan en yahu biimde gsterilmek istenebilir. TWvenin teorerni gere ince (ve bu teoremin temelini olu turan dorusallk . varsaymlarma uyarak), kayna n kendisi, bir Z o impedans ve bununla .seri komundaki bir E. gerilimiyle gsterilebilir. Bu duruma- gare, kaynakve onun d - devresi ek. 5-28 deki yaln gsterime indirgenebilir; ekil 5-28 deki devrede. Zo ve Zi jXi Ro ./X0

Zo P90 Z i /O t

olsun. ./ akmnn bykl,

E V(R0 R ( ) 2 (X 0 4- X i ) 2
devreye giren g, olur.yesd (5-35)

PI = DR i

E02

4- R i ) 2

(Zo Cos 0 0
dir.

4,2 Z 1 Cos Oi Cos O i ) 2 (ZoSin 8n

Z I Sin 0,)2

(5-36)

indi kaynak gerilianinin ve impedans n.n sabit oldu unu, bunun yan nda d devrenin impedans nda baz ayarlamalar n yap labilir olduunu varsayalrn. Maksimum gii P i 'nin bu d devreye iieti ni istenmektedir. Maksimum g iletimi iin gerekli ko ullar d impedansta y-ap labilen ayarlamalarn zelliine bal dr. Eer yaln z X, reaktans deitirilebiliyorsa (5-35) e itliinin incelenmesi,

194 KARARL1 DURUMLU A. A. ADEVRELERI

X, =

- X.

(5-37)

olduu zaman maksimum Pi 'nin elde edilebileceini gsterir. Eer yalnz R i deitirilebilirse, (5-35) e itliinden dPi ldR i'nin. sfra eitlenmesi Pi nin maksimum deerinin,

-VP2, (X X if
olduu zaman gerekle eceini gsterir.

(5-38)

uv

L.

1 -J

u
Kaynak Yiik

EKIL 5-28

Gerilim kaynann ve yknn edeer devreei.

Eer Ri de X i de birbirlerinden bamsz olarak de itirilebilirse, en iyi deerler (5-37) e itlii ve R Ro (5-39)

koulu ile verilir. Denk. (5-39)- ba nts (5-37) eitliinin (5-38) e itliinde yerine konulmas yla elde edilmi tir. Bununla birlikte, yayg n kullanlan bir ba ka koul da ZI bykliilinn, impedans as .fi, sabit kalmak koulu ile deitirilmesidir. (5 36) e itliinden sfza eitleme
-

Z, = Z.
olduu zaman Pl'uin maksimum de erini alaca n gsterir.

(5-40)

Bylece, bir kaynaktan' mmkn olan en yksek gcn al nmas gerektii zaman, impedanslarn eitliini sal yacak biimde devre sabiticri ayarlar mabdr. Bu ayarlaraaya impedans uyumam denir. Bundan ba ka, giri impedansmm reaktif bileeni kayna n reaktansua eit ve z t yap labildii zaman, en yksek enerji aktarma ko ullar elde edilir. impedans uyu urnu, genellikle, dk dzeyde g ile ilgilenilen elektronik ve ileti im aygitlarinda nemli

5-9 VOLT-AMPER YNTEMI 195

bir yer tutar. te yandan, ilreteler, motorlar ve iletim hatlar gibi g aygtlar' iin impedans urumn, ilgili dk verim nedeniyle hi bir zaman nemli bir ilke deildir. rne in eer Zo ve Z i tamamyla saf diren zellii gsterirlerse impedanslar uyu turulduu zaman kaynakta s olarak kaybolan g d devreye iletilen gce e ittir,

5-9 VOLT - AMPER YONTEM

Bir u.o. devresinde aktif P gc iin Denk. (5-29) ve (5--31) ile verilen iki edeer ba ntdan sonuncusu bir da. devresindekinin ayn , birincisi ise cos O indirge ne arpanndan tr farkldr. Bu indirgeme arpan nn ortaya kmasn n nedeni, genel durumda, devre geriliminin yaln z bir kesinduin e deer direnin ular aras nda belirmesidir. cos O terimine g arpm denir. Benzer biimde Denk. (S--34) deki reaktif-g ha ntsnda grlen sin O teri mine ise reaktif arpan denir Akmn evre bakmndan gerilimin gezisine d t bir devrede (yani bir indilksel devrede) ,bir geri b raku g wponndan. sz edilir te yandan ; akm n evre bak mmdan gerilimin nnde gitti i bir devrenin (yani bir s asal devrenin) ileri gtrc g arpantria sahip -oldugu. sylenir. Denklem (5-29)
ve Denk, (5-34yte gzken

El terixine devrenin

lt-amperi (VA) denir:

VA

EI volt-amper (VA)
1000 kilovolt-anper (kVA)

El

Bu nicelik, kukusuz. P ve Q'rrn bir birleimidir, nk

VP2 -I- Q'

Vi(E/}

VA

dir. Bylece g arpan , gcn volt-aupere oran ve reaktif arpan ise reaktif gcn .volt-arnpere oramd r.

Volt-amper ok nemli bir niceliktir lnki reteier, transformatrler ve kablolar gibi a.a. ayg tlar genellikle wattan ok voll-an per cinsinden leklendirilir. Bir elektriksel ayg ttan elde edilen k , snmayla ve dolay s yla aygttaki kayp ile sm rld r, bu kay plar ise gerilim ve ak mla belirlenir Ve hemen hemen g arpatundan ha nszdrlar. Sonu olarak, verilen 'bir yk beslemek iin gerekli eletrik >el ayg t n says genellikle yaln z gten ok, o ykn volt-amper'i ile belirlenir. te yandan bir retim istasy-mundaki st c ve trbin bykleri ve yak t gereksinimi (su ile al an elektrik istas. , ,, onlarnda trbin bykl ve gerekli su miktar) volt-amperden ok - k s giic ile belirlenirler. Bu nedenle, elektriksel yap zelliklerini beni gce ve hem de vott-ampere ya da reaktif gce ba l bulmak tamam yla manta uygundur. Bu bilyilkIklerin nn de ekonomik nemi vard r. _

196 KARARLI DURUMU; A. A. DEVRELERI

Ornek 4-10 Ortalama ab na ko idlan alt nda, 230-volt 60 Itzlik bir besleyiei zerinde bulunan bir grup kk indksel motor geri b rak e g arpan 0,70 olduu zaman 10 kW l k bir yk isteinekedir. Besleyieinin toplam direnei ve indktxel reaktans (iki tel iin), ek. 5-29'da gsteribli i f,ibi, srayla 0,10 ve 0,40 Ob n'dur. Besleyicinin k ucundaki gerilim 230 V dur. Besteyleiuin giri ucundaki gerilimi ve g arpan n bulun. OZVM: Besleyici akm . Denk. 5-29'dan.

10 Ooo
(230)(0.70)

62 , 1 A

bulunur. Bu, motor dzene#ine giPi teki gerilimi cos - 0,70 ya da 45.6 ile geriden izler. Bu gereklerden ~t, besleyicinin giri ucundaki gerilim ve onun akma giire evre asn bulmada evreli-vektr ybr terni do rudan kullanlabilir bu amn koeine o utaki g arpaludr. Fakat burada devredeki g ve reaktif g durumlar n iyice belirgin klacak yeni bir yntem izlenecektir.

0.10 p.ao ohm

I I Y ik ft, kg g-cride nix n .i.;.,.. (..-arpa 0.70

-}.

230 V

EKIL -29. rnek 5--10'ut

"Yk gc.

Py,k
Qyk

10000 W dtr.

Denk (5-42)'den, reaktif yk gc, V(230x62,1) 3-(10000) 2 = 10200 var

bulunur. Hattaki g kayb . Denk. (4-31)'den.

P,

(62,1) 2(0.1) =. 387 W

ve hattaki reaktif g kayb Denk. (5-34)'den, (62,1) 2(0,4) --.:--- 1549 var dr. O halde, hat giri indeki (beeleyieinin vericiden taraftak ucu) g, vke

5-9 VOLT-AMPER YONIEM i97 verilen g art hatta kaybedilen g olmal d r, yani PS = 10000 + 387 N 10390 W Benzer biimde, hat giri indeki. reaktif g, Q = 10200 1549 11750 var.

elde edilir. Hat giri indeki volt-amper, Denk. (5-42) den, (VA), w V(10390) 2 - (11750) 2 15700 VA

ya da 15.7 kVA bulunur. Bu durum kar snda hat giriindeki g arpan

P,
(")$

10390
15700

0,66 (geri b takel)

Son olarak, hat giri indeki gerilim Denk. (5-41) den 15700 62,1 bulunur. A. . problenlerinin zmnde kulland m, rnek 5-10 da izlenen biimdeki yaklama ,,olt-amper yntemi denir. Bu yntem uyguland zaman, bireysel devre ele:ri tarafndan alnan gler ve reaktif gler hesaphuur ve bunlarn ilgili toplamlar kaynaua g ve reaktif gcne e itlenir. Izlenen yol, Kirchnofrun gerilim-yasas n evreli vektr biiminde yazmaya e deerdir. Hem glerden ve reaktif glerden ak mlara, gerilimlere ve evre a k rma geiler hem de ters gei ler Denk. (5-29) ve (5-34) yard myla elde edilir. Bu yntem, bir noktadaki g ve g arpan ya da volt a nper bilindii ve dier noktalardaki kar lk gelen de erler istendii zaman zellikle kullanth olabilir. Bununla. birlikte, bu yakla m yalnz akmdar, geribuder ve impedanslar ya da edmitanslar i e girdikleri zaman, gereksinim duyulnayan bir yakla m olabilir. Volt-amper yntemi tek kaynak taraf ndan uyarlar dikzeneklerde oldu u kadar ak kaynakh problemlerin zmnde de kulh nda bil ir. G, reaktif g ve volt--an per aras ndaki ba ntdar Sek. 5-30`daki volt-amper gcni yard myla kolayca an msanabilir. Bu gen, Denk. (5-29), Denk -. - (5-31), Denk (5-34) ve Denk. (5-42) de sunalan li4; ntilar, grafiksel olarak gstermektedir. 1:),genden, Q 253 V

P tan O

5.43

biiminde bir ek bant da elde edilebilir. Ayrca bir grup devre esiniu voltamperi, reaktif gler iin uygun i aretleri kullanmaya dikkat ederek, glerin e reaktif glerin ayr ayr eklenmesiyle

198 KARARLI DURUMLU A. A. DEVRELERI

Q = El sint9 =I 2X

EKIL 5-3U

Volt-ampe

rnek 5-11 ekil 5-31, gsterilen impedanslardaki hatlar zerinden iki retecin besledii bir ykn edeer devresidir. Yk, geri-b rakc gii-arpan 0,80 olduunda 10 kW lk bir g ister. G kayna 460 voltluk bir k ucu gerilimin& alyor ve 0,80 geri b rake g-arpan nda 5 kW veriyor. Yk gerilimini ve G2'nin k ucu gerilimini, g ve reaktif g kn bulun. OZUM: Bu rnek, yok-an:yer yntemiyle kolayl kla zlebilir.

P,
cos O,

5000 13,6 A (460)(0,80)

P. P,- IfRi = 5,000 - (13,6) 2(1,4) = 4740 W Qi - 1, 2X,---= 5,000 tan(cos - i -0,80)-(13,6) 2(1,6) = 3450 var
E
VA = akn

"V(4740) 2 -I- (3450) 2

13,6

432

Yk 10000 watt ve 10000 tan(cos-'0, 80) y-aii 7500 var istedi inden tr, Pr2
Ve

10000 - 4740 -- . 5260 W r=, 750-3450 ,- 4050 var ...

/, P2 =

VA

V(5260)2
432 5260

(4050) 2

- - 15,4 A

(15,4) 3(0,80) = 5450 W

("rz + P2 X2 = 4050 (15,4) 2(1,0) = 4290 var

PROBLEMLER 199 YA akm ,,/(5450) 2 (4290) 2 15,4

E,

451 V

EKIL 5-31 rnek 5-11 iin basit g sistemi.

Bu kesime giri te belirtildi i gibi, verilen bir yk beslemek iin kurulmas gereken elektriksel aygt ykn volt-amper gereksinimi ile belirlenir ve bu nedenle dorudan doruya ykn g arpanma ba ldr. Bir g dzenei zerindeki herhangi bir endstriyel yk bir geri h rnk c g arpan ile alr ve o u kez bu g arpan olduka dktr, bu nedenle ekonomik bakmdan ykte dzeltme yap lma gereksinimi do ar. Bu amaca ynelik bir g-arpan gelimesi veya dzeltmesi, yke paralel konumda bir s ra sacn balanmas ile elde edilir. Salarn bykl paralel birleimin g arpan , istenen de ere ula acak biimde seilir. Bu ama iin kullan lan salar kilovolt-amper ya da reaktif kilovolt-amper cinsinden de erlendirilir. PROBLEMLER 5-1 Alternatif bir gerilimin mili oh cinsinden e itli i,

e
dir.

10 cos (6280,

101

a) Frekans n h) lk negatif maksimum de ere ulat t zamann mili saniye cinsinden

e) b iklunda sz edilen trden iki de er aras ndaki zaman araln].

bulun. 5-2 100 Hz'lik alternatif bir ak mn geldii 28,2A dr. Bunun sfrdan geip pozitif yan dnye giri i t--,0 da olmaktad r. a) Bu akmn zamana gre deiimini yazn. b) Akmn ilk -10.Alik deere ulamas iin ne kadar zaman geer? e) t = 0,2s de akmn ani de eri nedir?

200 KARARLI DURUMLU A. A. DEVRELER 5-3 Bir devre gerilimi ve ak m iin eitlikler e = 155 cos (377 t 4- 45) volt ve

i = 42,4 cos (377 t 15'1 amper

dir. a) ani g iin gerekli e itlii b) ani gcn en byk deerini e) ortalama gc. d) G de iiminin bir dnsii siiresinde devreye verilen net enerjiyi watt saniye (joule) cinsinden bulun, e) Ortalama deerin her iki tarafndan g salt um n n maksimum/ deerini bulun. 5-4 ekil 5-32'deki periyodik dalga biiminin etkin de erini bulun.

EKIL 5-32 Problem 5-4'iln periyodik dalga biimi,

5-5 ekil 5-33'deki gen gerilim dalgas n)/ etkin de erini bulun.

.5.EK

5-33 Problem 5-5'deki gerilimiu dalga biimi,

PROBLEMLER 201

5-6 ekil 5-34 deki vamuksal dalga biiminin etkin de erini bulun.

4BK.11. 3--3 1Nvition

biin i

54 ekil 5-35 de periyodik dalga biimi verilen gerilimin etkin de erini bulun,

SEMI. 5-35 5-T. Problemin

imrilim isi i
*licl

5-8 Bir devre 2 ve 3 numaral ,eri lia#1] elerin ular aras ndaki ani gerib rlrr. 70,7 eos, (377/ + 30 ) r, 42,4 cos (3771 201 vali 99.0
ro,

o u naktad r. Bn

(3771 --

) yok

've bn Her gerilimi kend ..>ine kar lik. gelen ev i-vekttre gerilimini gstereu bir evini-vekt& g'ib3teritni gerilimleri ve sonutaki devre.

202 Y.ARARLI DURUMUT A. A. I) 'RLIER

5-9 Seri bir .1-U,C devresi, 100 Ohm Ilik bir diren. 1,0 H lik bir im ktaus er.)::. 37 71 voltluk t ir ve 5 /4F lik bir :si adaii olu mu tur. DeVreN ge ilir ityguland ma gre: a) Uygulanan gerjlimi uygun b r ev- reli-vektre d.4 Devredeki I evreli-vektr alumnu bulun. e) 1 aknuin n f) ters d i- iimn d) Srayla. diren. indktans ve a ii%erindeki E. E . ve-E,gerilimlerini belirleyin. e) d ikkindaki lteriinlerin teri dniluderini bulun. F) Deredeki akl n ve gerilim:ler iin lekli bir evreli-vektr grterimi izim 5-10 a) ekil 5-36 daki devreyi dn tilrn. ele deerleri iin edmitans pararnetreiesird kullanm. b) Dntrlm devrenin ular aratmidaki evreli--vektr gerilimini bulun. e) b ikkmdaki nrnufar llla arak r(t) yi bulun. 5-11 a) ekil 3-37 deki devreyi, zye deerler ;in impedans de i kenlerini kullanarak don-a tran.

10 >12 cos

4-2 + -

F-

J
EKIL 4-.36 :;-10, Pr s bit nit

b) Dn m devre de kaynak ilmee iudirgeyin. e) V, evreli-vekt gerilimini bulun. l) Zamana ba l e. (t) gerilimini bulun.

yaparak devreyi tek bir seri.

PttOBLEMLER 203

7 ohm

70 tas (2, -

EFZIL, 5-37 5-11. Problemin

5--12 ekil 5-38 deki devrede.: a) ab da rusuuun $a uidak.i impedausk b) devrenin giri impedansn . e) Kaynak tarafndan salanan I akmn,

b tiun.

EKIL S-38 5-12. Problemin ,lovren

d) Kirehboff yasalann kullanarak teki bulun.

ak mlar n,' e F;erii.iml erixii

e) e itli devre ak mlar n] ve gerilinlerini I ir lizerinde gsterin. 5-13 ekil 5-3b'daki cTevr it giri edn itansuu bulun, 5-14 ekil 5-37"deki devreuin giri i/i pedansm bulun. 5--15 ekil 5-39'daki devrenin giri impeilans n bulun.

gsterimi

204 KAR ARLI DUR UM IX A. A. DEVRELERI 13

alm

4 ohm

EK

5 - 15. Problemin devresi.

5-16 ekil 5--40 Baki devredeki E gerilimini, a) Dm noktas gerilimi yntemini l) lnek akn yCmtemini kullanarak huhu). 10 ohm

EKIL 5 P) 3 16, Problemin devresi,

-

5-17 ekilS-41'deki devrede V i gerilimini bu . temini kullann,

ilmek-akma yn-

100 10 V

EKIL 5 - 4i 3 7. Problemin devresi.

PROBLEMLER 205

lg ekil 5

kleVretkki I cwrtli -ekii;r aktm n

to-

EKII,
-

5-42

Problemin dere,,i.

5 19 ek , I 5 43'deki devrede I 3 ak n n ' bulmak iin ilrnek ak m ynte. mini kullan n.

4 al m 10 ohm
O

25 (.0

4-

! 12 ohm

''''''" -16 ohm

EKti: 5 - 43 5 - 49. Problemin dr-k resi.

5-20 ekil 5-44'deki devrede VII

n bulun.

00 ohm

EKIL 5 - 44 5 - 20. Problemin devresi.

206 KARA.R.LI DURUMLU

A. A. DEVRELERI

5-21 ekil 5---43'deki devrenin b ularndan bakldnda grlen. Thevenin devreni esdeerini bulun. 5-22 ekil 5-45'deki devrenin ab ularndan grlen Thevenin esde erini bulun.
6 ohm

EK L, 5-43 5-22. Problemin. devresi,

5-23 ekil 5--44'deki devreuin at ular ndan grlen Thevenin esdeerini bulun. V 1010 V olduunu varsaym.

5-24 Gerilim ve akm eitlikleri problem 5-3 de verilen devrenin P ortalama gcn Q reaktif gcn ve g arpa nn bulun. 5-25 Bir devredeki ak n ve gerilim, 10
o{

ens 400/ amper

r = 100 N, cos (400/ - 601 -volt dr. Devrenin ortalama gcn ; reaktif gcn ve g arpanun bulun. 5-26 Belirli bir ykn ular aras ndaki gerilim ve iinden geen akl n v = N/2 208 cos (377/
V

60') volt

e 1/2 10 cos (377t + 30') anaper

dir. Yke verilen ortalama gc, reaktif gc ve, volt-amperi bulun. 5-27 ekil 5-46'daki devrede, e er a) Ii 'nin hem bykl ve hem de a s avarlanabilirse, b) Yk yaln z saf bir diren ise. maksumum yk gc iin Z L 'nin deerini bulun. e) Her iki duiuni iin de yk gcn bulun. -

PROBLEMLER 207

-- 13 ohm

2 ohm

sEK ). 5--.11 5 -

..!7. PrOldernin devrfsi.

5-28 ekil 5-47 de verilen devredeki yk, (l,7 g Qa aninda (geri Intakc) 1000 W ekmektedir. a) I, aknn bulun. li) akmn) ve E, kaynak gerilin ini bulun.

e) (i) her bir birle enin g ve reaktif gcn toplayarak (ii) E ) kaynak gerilimi ve I, akmnn deerlerinden, kayk an verdii gc ve reaktif gc bulun.

1 + il ohm

t
100/0 5 olvi T . v
-

Yk 1.000 VV 0.707 g arpant (geride)

EKIL 5

5 28. Problemin devresi.

-

5-29 ki yk, 2300 V'luk bir hatt n ularna paralel ba lannutr. A yk 0,80 g arpannda (geri brakc) 100 kW ve B yk ise 0,60 g alatunda (ileri gtilrite) 100 kVA ekmektedir. Birle tiribui yk iin, gcn, reaktif gcn, voltrmper'in ve hat akm n n deerlerini bulun. 5-30 Bir dat m dzcnei kanalyla iki yk besleyen bir tireteein yahu gitsterimi ek. 5-48 de gsterilmitir. L, yk 0,60 g arpantrda (ileri gtitilriic) 4kW; L, yk 0,80 g arpannda (geri brakc) 5kW ekmektedir. ykndeki gerilim 215 V'tur. L yitkiindeki gerilimi ve reticisi gerek gcn, reaktif gcn, volt-amperini ve kutup gerilimini bulun.
,

208 KARARL1 DURUMW A. A. DEVRELERi0.2 j0.4 ohm 0.2 4- i0.4 ohm

EK L 5-.1fi. Problemi]] g bizene i:

5-31 ekil 3-49'daki iki-makine dzene inde, a) tki reteciu kutup gerilimlezini
13)

G, reteeinin, g , reaktif g ve volt-an per ikiuu

j1.6 ohm

Z 2 =0.80+ j1.0 ohm

tiEltiii, 5-49. 5 -31 Problemin iki.makineli g dfizene i.

6. Blm

DAHA KARMAIK UYARMALARA KAR I DEVRE TEPKLERi

Pek ok denetim ve iletim dzene inin kullanlb n karma k dalga biimleri ile gsterilen uyar mlara kar olanlarn tepkilerine dayan r. Uyar, Mara sekin rnekler; say sal denetim ve bilgisayar ayg tlarnda zamanlama srasn oluturmak amac yla periyodik olarak a lp kapanma, kaynaklar, televizyon ve osiloskopta katod - n tplcrine uygulanan yatay sapmay oluturmak iin zamanla de ien gerilimler ve almalar, ve bir radar ahc snda hedefim yans malar gsteren "atmalar " oluturan ksa atmlar verilebilir. Bu blmde, nceki blmlerde geli tirilen kavramlar ve yntemler, eit uyar m ve bunlara kar lk gelen dzenek tepkilerini inceleyerek geni letilecektir. Birincisi dalga biimi sinsel fakat frekans geni bir aralkta deiken olan bir uyar mdr. Bu uyarmm incelenmesinden frekans-tepkisinin (frekans deiiminden doan tepki ) ve rezonans olay nn anlalmasna olanak do acaktr. kincisi, bir Fourier serisi ile gsterilebilen periyodik fonksiyonlarm bir e ididir. Bu kitapta incelenen do rusal dzenekler iin, st ste binme ilkesi, blm 5'de verilen vektr yntemleri ile, dzenek tepkilerinin bulunmasna olanak sa lar. o u kez bir anahtar aarak ya da kapayarak bir gerilim ya da ak mn uygulann atmlarm teker teker s talanm ve klar zamann dorasal fonksiyonlar olan kaynaklar gstermenin yararl bir yolunu oluturur. Bu tr gsterme, basamak, meyil ve itme fonksiyorlarna gtzr. Bu uyarmalara kar dzenein tepkilerini bulmak iin Bl 3 ve 4'deki yntemler kullanlr. 6-1 YALIN DEVRELER N FREKANS TEPKISI Pek ok de iik trden elektriksel aygtm denenmesi iin olduka yayg n kullan lan i aretlerden biri, frekans dei tirilehilen bir sins dalgas dr. (Bu iareti reten ayg ta osilatr denir). Elde edilen frekans tepkisi, hem
bir bykl hem (le bir a s olan (yani bir evreli vektr operatr) bir giri / k oran ehr. Bu orann bykl de evre a s da a sal frekans

w'nin fonksiyonudur. Bu kesim, frekans-tepkisini bulma yntemlerine bir giri salyaeak yeni geli meler gerekli olduka ileride sum lacakt r. ekil 6-l'elek . GC devresini d nnz. Akm-kayna nyarmmn, sabit 27f olduunu varsayahm. bir genli i / ve deien bir a sal frekans iyi

210 DAHA KARIIK UYARMALARA KAR' DEVRE TEPKLER

Devre gerilimi V, kaynak ak m ile ayni frekansta olacak; ancak gerilimin genlii ve evre as frekans n bir fonksiyonu olacaktr. V gerilimi
v

G jo C

(6-1)

if_oC mhc,

EKIL 6-1 Paralel GC devresi.

dir. Eer I = I /0 ise kutupsal biimde V,

v=

= V /a

(6-2)

olur. V'nin bykl ve evre a s, ek. 6-2'de, e'nin fonksiyonu_ olarak verilmektedir. E ri, frekans artt ka gerilimin azald n ve evre bakmndan akmn daha gerisinde kald m gstermektedir.

EK11. 6-2 ekil 6-1'deki devrenin frekans tepkiei.

6.1, YAL1N DEVRELERIN FREKANS TEPKISI 211 G C -

(6-3)

de gerilim, maksimum de erinin 0,707 sine der ve evre kaymas -45 dir. Bu frekansta, devreye verilen g ( V 2G) maksimum gcn yarsna eittr ve bu nedenle co, o u kez yan g asal frekanss adm alr. co , belli frekanslan geirmede ya da yok etmede bir devrenin etkinli inin bir ls olarak ol duka yaygn bir biimde kullanlmaktadr. Bu anlamda, ek. 6-1'deki devre, 0 ile o>, aras ndaki ama' frekanslar geirecek ve w i 'den sonsuza kadarki a sal frekanslan geirmeyecek demektir. Geen frekanslann blgesi geirini eridi ve bu frekanslazn en knden en bityiiiine kadarki aralk da eritgeniligidir. Geirimin olduka azalarak yok oldu u blgeye de durmaeridi denir.
-

rnek 6-1
ekil 6-3'de verilen devre iin V, J V oraum frekansm fonksiyonu olarak izin. Yar -g noktasn ve geirin eridini bulun.
10 ohm.

EKIL 6-3 rnek 6-l'is devresi.

Z C1-111: Devre denklemleri I

ve
r="

V 10 + j0,1e)

'01 I

10

j3wV

j0,1to

dr. Bylece,

Vr.
V102

0,1w (0,1co)2

/ 90'

0,1 o) 10

212 DAHA KARMA IK UYARMALARA KAR I DEVRE TEPKILERI

EKIL 6-4 rnek 6l'in devresi/kin frekans tepkesi.

bulunur. Sonular n izimi ek. 6-4 te verilmektedir. Yan-g noktas tv = 100 rad / s ya da ro/27-c = 15,9 Hz frekans ndad r. Geirim-- eridi, 100 rad/8 (ya da 15,9 Hz) nin zerindeki timi frekanslar ietir. 6-2 RESONANS OLAYLARI Seri bir RLC devresinin do al tepkisinin incelendi i rnek 3-4, R, L ve ve C'nin e itli dzenlernelerini kapsayan devrelerde do al salm ndarm giistermi ti. 13u devreler, kendilerinin do al frekanslarma yak n ya da eit frekansta sinsel kaynaklarla uyar ldklar zaman ilgin olaylar olu turulur. Bu olaylar a klamak amac yla devre incelenecektir. Birincisi ek. 6-5'dek., RLC seri devresidit. Bu devrenin giri edmitans,

Y ( jco)

R + jcoL + 1 lja R + j (ctL-1 coC)

(6-4)

C
EKIL 6-5. Seri RLC devresi,

dir. Ednitans n frekans n bir fonksiyonu oldu una ve bu olgusu vurgulamak iin Y(jw) biiminde yazld a dikkat edin. Denklem (6-4)'n incelenmesi,

6-2 REZONANS OLAYLARI 213

1 VLC

(6-5)

frekansnda edmitansm

YUco.)

(6-6)

olduunu gsterir. Bu da ulaabilecei naksimtun deerdir. Ayrca (),, da YOno fin gerel bir say olduuna dikkat edin. Bir RLC devresinin impedansmn ya da edmitansm n gerel oldein n frekansna rezonans frekansa denir. Denk. (6-4) den (6-6) ya kadarki denklemlerle belirlendi i gibi seri rezonans, maksimum edmitans ve elinin:num impedans ko uludur. Bundan tbir gerilim uyarmas iin ak n maksimum ve bir ak-m uyarmas iin ise gerdim minimundur. :Incelenecek olan ikinci devre, ek. 6-6 daki paralel GLC devresielfr. Bu111111 giri impedans, 1 Zii<o) 1

jwC + 1 //n', = G j(a>C-1 /coL

(6-7)

dir.,13u paralel devrenin maksimum impedans ,

Ct.> o

N/L
de dhiur ve

Z( jco o) =
dir.

= Zo

<6-9)

EKIL 6-6 Para1e1 GLC devresi.

Delikleri/ (6-8) ile belirlenen paralel rezonans frekans, bir maksimum impedams ya da bir minimum edrbitans ko uludur. Bu, seri durumda olann tam tersine bir olgudur. Seri devre iin yaz lm olan Denk..(6-4)'den (6-6) ya kadarki denklemlerle paralel devre iin yaz lar Denk. (6-7) den (6-9) a kadar olan denklereler aras ndaki benzerli e dikkat edilmelidir. Her iki dev-

214 DAHA KARMAIK UYARMALARA KARI DEVRE TEPKILERI

renin belirtgenleri de ek. 6-7'de verilen bir evrensel rezonans erisi ile grafiksel olarak gsterilebilir. E rinin elde edili i seri devreye dayanacakt r. Bu devre iin, edmitans Y(jeo)'nin [Denk. (6 il)'n J maksimum edmitansa [Denk. (6-6)'ya] oran

ve V
Yo

Yar g noktalar , 1
w2.
EKIL 6-7 Evrensel rezottans

1.5

6 O,
LU

Y (.7J)
Y

R j(aL - 1 /aC)

1
j (L IR) ( o-1 IcoLC)

(6-10)

dir. Denklem (6-5)'den 1 /LC = o> olduu grlr. yleyse, Denk. (6-10) 02.

yo LC )
1 j cooL

..

1
coo (o )

(6-11)

biiminde yazlabilir. imdi, rezonans frekan.sndaki indksel reaktansm seri dirence oran m bir nitelik arpant Q, olarak tan nlayal m, yani

<o
,

(6-12)

olsun. Qs cinsinden, Denk. (6-11)

6-2 REZONANS OLAYLARI 215

yo

(6-13)

olur. Y Q;nin eitli deerleri iin, ' n bir fonksiyonu olarak -- byk1Io a><> nn de erlerini izerek, bir e riler oluturulabilir. Ancak, daha kullanl bir e ri akdbea yapilan ek al malarla elde edilir. Bu e ri, rezonansta rezonans frekans nm yakn evresinde diizene in davrann daha belirgin klmak amacyla dzenlenir. ou kez, ilgilenilen dzene in davran erinia altnda kalan alandr. E er kaynak frekansm n rezonans frekans ndan sapmas mn rezonans frekans na oran, (6-14) biiminde tanmla= ve Denk. (6-13fde w yerine

wo (1

<5) n sonra,

komlursa Denk. (6-13) <5 cinsinden yaz labi ir. Baz eebirsel ileir Denk. (6-13)

(la)) =
1 -I- jc5Q,

(6-15) 2 <5 \ -I)

olarak bulunur. Rezonans frekans evresinde kk frekans sapmalar iin, yani, <5 < 1 iin Denk. (6-15),

00 ) =

1 j2Q8

(rezonan yaknnda)

(6-16)

denklemine indirgenir. Denklern (6-16), Sek. (6-7)'de verilen evrensel rezonans e risinin denklemidir. Seri devre iin tiiretilerek izilen bu eri, seri devre iin olduu kadar Sek. (6-6)'daki paralel devre iinde de geerlidir. E er eri, paralel devre iin kullandirsa, Q' nn deeri

Q, ---- <o C -frkarolatnlnas yolu' ile

(6-17)

olduu zaman, Z Zo'n deerlini verir. Paralel durum iin geerlili inir grlmesi, Denk. (6-16)'ya gtren geli melerle, Denk. (6-4) ile Denk. (6-7)'nin

bulunur.

216 DAHA KARMAIK UYARMALARA 1CARI DEVRE TEPKILERI

ekil 6-7'de verilen rezonans e risi, ayn zamanda, seri rezonans devresinde frekansm fonksiyonu olarak ba l akm ve paralel rezonans devresinde ise bal genlimi gstermede de i e yarar. E er I ek. 6-5'deki devreden geen akmsa, I EY dir. Rezonans du tmunda Y -= Yo, oldu undan, rezonanstaki akn ise 10=E1'0 dir. Bu eitliklerden, I / Io orannn do rudan Y / Yo'a eit olduu grlr, nk gerilim kayna nn genlii btn frekanslarda sabittir. Bu nedenk, I/ I ayn zamanda, Denk. (6-16)' un sa taraf ile de gsterilebilir. ekil 6-6'daki paralel rezonans devresinin ular arasndaki V gerilimi iin de benzer bir inceleme yaplarak, Denk. (6-16) da verilene benzer bir sonu, V/ V Z / Z, biiminde ekle edilir. ekil 6-7'de gsterilen frekans tepki .i, asal frekans rao'a yakn olan iaretlere kar tepkilerin co o dan yeteri kadar uzaktaki frekanelar iin olanlar. dan daha az zayfladklann gstermektedir. Yksek ve alak zay flamann oldu u frekans blgelerini ay rdetmek iin Kes. 6 -1'de sunulan erid-geni lii kavramn katlanmak daha kolaydr. Bir rezonans devresiude erid-geniIii ve yar-g noktslan Denk. (6-16)'dan kolayca bulunabilir. 26Q = + I olduu zaman, Y / Y. (ya da Z / Zo)n bykl 0,707 der. 6'nm Denk. (6-16) de verilen tannnndan, alttaki yan-g noktas (26Q = 1)
, ,

(4>

2Q -I 2Q

(6-18)

ve stteki yar -g noktas e>, <o, a o 2Q -I- 1 2Q (6-19)

bulunur. Bu eltnmda

.G = n, -

(6-20)

elde edilir. (6-18)'den (6-20)'ye kadar verilen denklemlerdeki Q'lerde hibir simge kullanlmad , nk bu denklemler seri ve paralel devrelerin her ikisi iinde geerlidir. rnek 6 2
-

Bir radyo alcs, iki vericiden eit genliklerde iaretler almaktadr. Birinci verici 1000 klIzlik ve ikinci verici ise 1020 knzlik bir frekansla yay n yapmaktadr. Birinci vericiden yaynlanan programn dinleailmesi isteniyor. Iaretler aras ndaki etkilemeyi rainimuma indirgemek iin akordlarna devresinin tepkisinin ikxci vericinin iaretini drt kez zay flatnas gerekmektedir.

6-2 REZONANS OLAYLARI 217

Frekans seimini yapmak amac yla ek. 6-6'da gsterilene benzer bir paralel rezonans devresi kullanlr. a) E er L =-- 50pH. (50x1(Y6H) ise G ve e'lna de erlerini bulun. b) Devrenin erid-geni lii nedir? a) Devre birinci vericiye akordlanaca ndan tr, rezonans frekans 1000 kHz dir. Denklem (6-8)'den 2:t x 1000 x 10 3 eri, vebundaC'i C 5,07 x 10 - I 0 F = 507 pF

1 x 1 0-4C

bulunur. 1020 kHz de drt kezlik bir zay flama iin, ba l tepkinin 0,25 olmas gerekmektedir. Azalmay Q'ya ba lamak iin Denk. (6-16) kullan lr. Once ba l tepkinin -fr : biiminde bulunur. ,V1 (2(5Q)' yerine 1 alnrsa

1
4 x'x

1
Ji ,26Q2)

elde edilir. Bu e itlikten N'nn deeri 1,94 bulunur. Denklen (6-14)'den i ia deeri = bylece, 1,94 0,02 97 2n x 1020 x 10 3 2r x 1000 x 10 3 2n x 1000 x 103 0,02

olur. G'nin. deeri, Denk. (6-17)'yi kullanarak. 97 = x 1000 X 10 X 507 x 1(Y' 2 32,8 x 10-d rnito bulunur.

li) erit-genilii, Denk. (6-20)'deu,

218 DAHA KARMAIK UYARMALARA KARI DEVRE TEPKILERI

2n x 1000 x 103 97

G =

64,8 x 10 3 rad I s

ya da G = 10,3 kHz elde edilir. erid-geni lii iin elde edilen bu de er, ticari GM radyolarmda bulunanlara sekin bir rnektir. Yakn ve iciler arasndaki 1 /4'lk zayflama, ayrca, pek ok ucuz al clarda da yayg ndr. de grlen Rezonans olay gsteren nc bir nemli devre de, ek. deiik paralel devredir. Bu devrenin nemi, indiiktanlarn pek ounun sarim direncinin olmas gereinden ileri gelir. o u kez bu diren, ilgilenilen frekanslardaki indiiksel reaktanslara gre kktr. Bu durum, sz konusu devrede de evrensel rezonans e risinin kullanlmasna izin veren varsaymlann yap lmasna olanak Sa lar. ekil 6-8 deki devrenin giri inpedans
,

1 Z(jw) jwC + 1 1( R + jwL)

~

R + jwL 1 + ja RC - wzLC

(6 -21)

dir. E er R < aL ise, Denk. (6-21rin paynn yerine jwL yaklam alnabilir ve denklemin tamam

Z(ja)

jwL 1 jwRC--co2LC

( Re 1L)

j (coc_i wL) (6-22)

biiminde yazlabilir.

EKIL 6-8 Deiik paralel devre.

Denklem (6-22Nin Denk. (6-7) biiminde oldu u grlmektedir. Bu nedenle, ek. 6-6'daki GLC devresi iin varlan sonular ek. 6-8'deki de iik devreye de uygulanabilir. Rezonans a sal frekans , <no = nitelik arpan 1 (6-23)

6-3 FOURER SER S 219

cooL

(6-24)

ve maksimum irapedans,

Zma k.

L RC

117

(6-23)

Evrensel rezonans erisi ve ondan elde edilen sonular bu devreye de uygundur. Bu sonular n, yalnz wL > R olduu zaman geerli oldu unun vurgulanmas nda yarar var. Genellikle yetinileeek nemli bir kural, bu sont lann Q > 10 oldu unda kullandmas d r.

6-3 FOURER SERS

Periyodik fonksiyonlar Kes. 5-rde verilmi ve orada bu fonksiyonlar n baz belirt genleri ve zellikleri de tan mlanmtr. Baz periyodik fonksiyonlar, firnein kosins, iyi davran l dr ve yahu matenatiksel gsterimlerle taruntlanmas olanakldr. tekiler, rne in periyodik bir at m treni, kosins fonksiyonu gibi yal n olarak gster lemez. Fourier serisi, pek ok periyodik fonksiyonlar sins ve kosins terimlerinin bir toplam biiminde gsterilmelerine izin veren matematiksel bir seridir. Bu seri ile ilgili teorem, peri.

yodik bir f(t) fonksiyonunun

f(t) = a 0 +a cos at

a, cos 2cut ...

b, sin <ot

b2 8in 2cot

(6--26)

ya da
f< t) = rt-o a oos ncot n=1 b n sin no) (6-27)

biiminde yazlabildiini beli tir. Burada cu.27r/T temel atsal frekans, ya da seriye a lan periyodik dalgam' frekansmn 2n katd r. ao terimi ortalama deer ya da dalgann d.a. bileenidir. cos (Ot b ; sin cut terimi, temel bile en olup, frekans ve periyodu seriye a lan dalgayla ayn dr.
a cos not b, sin nal biiminde iftler halinde olan geri kalan terimleri ise fonksiyonun harmonik bile enini verir.

a ve b katsaylarn n de erleri a adaki yntemle bulunabilir. a r, katsays f(tfnin ortalama de eridir ve

1
T

00 -T-

f(t)

tit

(6-28)

220 DAHA KARMA IK UYARMALARA KAR I DEVRE TEPICLERI eitli i ile letinalcnir. am'yi bulmak iin Denk. (6-26) daki her terimi cos nat ile arpp sonucu 0 dan T'ye kadar integre ederiz. Bu i lemle, Denk. (6-26)
T
t..m_

f( t) 8
0

dt

j. an cos tbit cos mcot dt +nrt

O o

cos mcut dt

r a n C9:13 nwt cos atm dt

+
T

i
2

tut o 81,. va t cos rt dt ,,

o

(6-29)

amcos' /not dt o

'

terimi bt, yana, Denk. (6--29)'un sa tarafmdaki

tm integraller s frdr. Bylece, a

n'

2 j f(t) cos mwt

(6-30)

Benzer bir biimde

bn,T
olduu gsterilebilir. rnek 6-3

Jo

f(t) sin mot

(6-31)

ekil 6-9 da gsterilen periyodu dalga biimine kare dalga denir. Bu dalga dnnlin bir yarsnda a lan v0teki yarsnda kapanan bir uyarmay gstermede i e yarar. ekil 6-9'daki ait uyarma E m, ilk periyod sresince, 0 < t< T /4 ve 3T /4 < t< T arabklarndygulanmaktadr. T /4 < t<3 T /4 aral sresince ise uyarma kapanmaktad rare dalgalar, ayarlanabilir-frekansb motor aygtlarnda Kes. (17-4) ve aytika say sal bilgisayar ve denetim dzeneklerinde (Kes. 17-6) zamaala ra 11rasn saptamakta kullan lr ve ou kez-titre kenlerle iiretilir (Kes. 12-4) ekil 6--9'daki kare dalgam ]. Fourrer 5eri.5iii bulun. ZVM: a r,'m de eri Denk. (6-28:Yden bulunabilir, ve

(4 a """""

Tt4

Emdt o

.Emdt)
3T/4

E 2

dir. a t , a2 , v.l .'nin. de erleri Denk. (6-30)klan bulunur; bylece,

6-3 FOURER SERISI

221

am 2=

2 7,

r4 ( E, cos nn)/ dt

E, cos tot dt
3r4

(m ift ise)
(n tek ise)

2Em n:r
iin deiix).

(m = 1 iin cebirsel iaret -I- d r ve bundan sonra birbirini izleyen her terim

b katsaydar, Denk. (6-31) deri,

2
T, 4 T

(J E,,, sin mat dt 40

sin ma,t dt
3T/4

et

bulunur. yleyse, Fourier serisi B= E 2E, cos Ct1t

2Em
Sar

cos 3cot

2E, cos 5ot ... ((i-32) 5n

biiminde yazlabilir.

EK L 6 9.
-

rnek 6 3'iin gerilim kare dalgas .

-

Sinsel olmayan periyodik fonksiyoularm tam gsterimi Fourier serisinde sonsuz say da terim gerektirir. Bununla birlikte, Denk. (6-32)'deki harinoniklerin geldi inin harnoniklerin derecesi artt ka giderek azald na dikkat edelim. Bunun anlam, bir ka terimle iyi bir yaklam elde edilebilir. Yaklak gsterimin kesin bir smamas, dz-tepeli ve sonsuz e ilim kenarlar nedeniyle kare dalgalarla yap labilir. Kare dalga ve onun Denk. (6-32) de

222 DAHA KARIIK UYARMALARA KARI DEVRE TEPKILERI

verilen Fourier serisinin ilk be terimi ile gsterimi aras ndaki bir karla trma Sek. 6-10fda gsterilmektedir. 6-4 PERIYODIK FONICSIVONLARA KARI DEVRE TEPKISI Herhangi bir periyodik dalga-biiminin bir Fourier serisi biiminde yazdabilme olgusu ve siniiseljuyar nlar ieren problemlerin nas l zldnn bilinmesi, herhangi hir periyodik uyarunh problemlerin zmnn olas olabilece i sonucuna gtrr. Sz konusu uyar m iin Fourier serisi yazhr ve serinin her terimi ayr bir kaynakm gibi d nlr. Sonra st ste binme ilkesine gre toplam tepki, her bileenin oluturdu u tepkilerin toplam olarak al nr. nceki kesimde iaret edildi i gibi, pek ok periyodik fonksiyon, Fourier serisinin teri kadar az terimi ile yakla k olarak gsterilebilir. Bu olgu, ilenselNray yeteri kadar azalt r. Terinderden herhangi birini ierme ya da s4sama karar , mhendislik yargsuu gerektirir vegenellikle sonularn hangr4lorulukla bilinmesi gerekti ine ve ayrca verilerin do ruluk derecesine b dr.

+90
l- EKIL 6-10 Gerilim kare dalga Nye unan Fourier serisiuM ilk be terimiyie gsterimi. r

Periyodik bir uyarmn rOtarier serisi gsterimi ve st ste hinme ilkesi, Bl. 5 deki evreli vektr ynt(Irninin, dzenek tepkisini bulmak iin kullan labilmesine olanak Sa lar. TepkIiin frekans bile enlerinden her biri, uyarnurr karlk gelen harmoniti tarafrdan oluturulur. Bu tepkilerin toplam dilzenek tepkisinin Fourier serisidir. Evreli vektr ynteminin kullamlmasmdaki tek eksiklik, bulunan teiikinin zorlanmr ya da kararl -durum tepkisi oluudur. Zorlanm tepkiyle birlikte geici ya da doal tepkiyi de iermek iin Bl. 3'de betindenen yntemler kullan lr.

6 4 PERIYODIK FONKS YONLARA KAR DEVRE TEPKISI 223

-

rnek 6-4 Dalga biimi rnek 6-3 ve ek. 6-9'dakine benzeyen bir gerilim kayna ek. 6-11 deki RC-devresine uygularmaktad. Gerilimin maksimum de eri E m, 10 V ve periyod T, 2n s. olduuna gre, a) e c (t)'nin Fourier serisinin s fr olmayan ilk drt terimini bulun. b) a kknda bulunan drt bileeni lekli olarak izim ve bunlar bir. birine ekliyerek e,.(t)'nin yakla k dalgabiinini elde edin. OZCM: a) Kaynak gerilimi iin genel Fourier serisi, Denk. (6-32)'de verilmitir. Eer Em = 10 V ve temel aoal frekans o) ------

1 rad/

ise, yaln z sfr olmayan ilk drt terim ktIlanddnda, seri

e(t) = 5 6,36 cos t-2,12 cos 3t

1,27 cos 5;

(6-33)

biimini alr. ekil 6-11'deki devre ek. 6-12 de gsterildi i zere evreli vektr devresine dntrliir. Fourier serisindeki her, terimin frekans farkl olduundan sasal impedans n co cinsinden gsterildii dikkat ediniz.

F:Ktl, 6-11 rnek 6-4111i devresi.

EKIL. 6-12 ekil 6-11'in rikiii ttirilltnii, de rri.

mdi E, iin genel evreli vektr gsterimi geli tirilecektir. Devredeki akn

224 DAHA KARMAIK UYARMALARA KARI DEVRE TEPKILERI E 2 H- 1 /jw ve E, geri!imi E< ya da Ec E 1 + j2ca (6-34)

1
jw

bulunur. imdi Fourier serisidin her terimi ayr ayr ineeleneeektir. (1) Denklem (6-33)'n ortalama >4 da d.a. bileeni 5 V tur. D.a. bile eni iin 0 dr ve dolaysyla Den . (6-34)'den,

Eco = Eda =

elde edilir. (2) Denklem (6- 33)'n temel bile eni ei = 6,36 cost dir ve bu

E, = (6,36 /-414 biimine dnii r. Denklen (6-34)'den

Ec , = (6,36 /V2)102 j2 (2,84 /1/2) /-63,4 V

ve buna kar lk gelen zamana l,al fonksiyon, 2,84 cos (t-63,41 volt bulunur. (3) nc-harmonik (ca :----- 3) bile eni e, - 2,12 cos 3t dir ve

E, =

-(2,12 /-V---)/0 biimine dniisiir ki bundan, 2 Ec, - (2,12 /2- ) /O ' j2) (3) (0,35 /-V.2) /-80,5 V

ve
s = - 0,35 cos (31-80,5) volt bulunur. (4) Beinci-harmonik (co = 5) bile en e, = 1,27 cos 5t dir ve

E, = (1,27 1,12) /O" biimine don r, bundan

_ (1,27 /V2 ) 0 (0,13/V2) /--84,5 V

Ec5 =

1 + (2) ( 5)

ve
e = 0,13 cos (5t-84,5) volt elde edilir. yleyse, o c'nin Fourier serisi

6-4 PERIYODIK FONKS YONLARA KAR

I DEVRE TEPKISI 225

EKIL -13. rnek 6--VC,r d.a. tem el, ikiir cdi-l arznonik,

Le ini-hannnnik ve l uulann toplanunt gsteren dalga biinleri.

226 DAHA KARMAK UYARMALARA KARI DEVRE TEPKILERI 3 2,84 cos (t- -63,4 )-0,35 cos(3t-80, 5') + 0,13 eos (5t - 84,5') vett

olur. Her bir frekans bile euiui bulurken evreli vektor yntemi kullan ld halde, seriyi olu tururken zamana ba l bireysel fonksiyonlann kullan lmas
gerektiine zellikle dikkat ediniz.

b a) kkndaki eitli bileenler Sek. 6-13'de izilmi tir. Daha ok terim, sonucu daha da iyi bir ekilde oluturacakt ama e c (t)'nin genel biimi a ktr (iistellerin bir serisidir).
)

rnek 6-4'n zmnde kullan lan yntem, uyar m]. bir Fourier serisi ile gsterilebilen tm do rusal dzeneklere uygulanabilir. te yandan bu yntem frekans aralndaki tm - veriederi duyan radyo ve televizyon al edannda olduu gibi ayn anda farkl frekarslarda birok siniisel i aretlerle uyar lan dzeneklerin tepkisini bulmakta da kullan lr.

6-5 BASAMAK. FONKSYONLARI

rnek 6-3'deki kare dalga, periyodik olarak a lan ve kapanan sabit bir uyar m gibi dnlebilir, Bu sreci gstermek iin Sek. 6-14'deki devre kullanlabilir. S anahtarnn d ardan bir erkene (yani, devre elerinden ba ms z bir biimde) a ld ve kapand varsaylmaktad r. Gsterimin bu biiminde, do ru gerilim kayna E ve a p-kapama i leri, her an 00 ) tygulanmaktad r. Bu nedenle k dalga biimi e(t/de - co < t < her an bulunmaktadr. E er, zellikle kaynan her zaman varl ve a p kapanann periyodiklii yok edilirse, bir kayna ap kapama kavram ie yarar. Dilzeneklerin o unda, uyarm belli bir zamanda uygulan r, genellikle kolay olsun diye t 0 an seilir ve tepki hakk nda bilgi uygulama

zamandan sonra (t ;: _->-0) istenir. Kullan l olmas bakmndan belli bir __

uyarm sonla bir zaman aral uda srer. Bu sre uyarmn uyguland andan kapatld ya da yeni bir uyar mm uyguland ana kadar geen zamandr. Bir uyarm! ama fikri bu uyar nn solu sreli kaynaklar gstermede kullamh ile birletiren ve belli yntemlerle tepkinin bulunmas na Olanak sa layan bir teknik istenmektedir. Bu amala ekil 6-15 de gsterilen, birim. basamak fonksiyonu ya da birim basumak kullanlan temel uyarmdr. Ra iin sf r ve t > O iin birim olan ve t = 0 da s frdan birime gei uyarm t < yapan bir fonksiyondur. Birim-t asamak fonksiyonu iin kullan lan matematiksel gsterim rif t) (lir; bylece

t <0 u(c)
1 t>O (6-35)

Birim basaman fiziksel nemi, daha nce sfr olan bir eyin t = 0 annda almasdr.

6-5 BASAMAK FONKSIYONLARI 227

Denklem (6-35)'deki gsterim, t = 0 an nda alan teki uyar mlara da belirterek biimde genisletilebilir. Byle fonksiyon,
v,(t) = 10u(t)

volt volt volt

(6-36) (6-37) (6-38)

v,(1) = (115 ,s,/1 cos 377t) (i) ry,(t) = 206- ' u(t) dir.
Periyodik olarak alan anahtar

Anahtar 1 konumunda

l nahtar 2 kimi:manda
EK/L, 6-14, Periyodik ap kapama ile kare-dalga retimi,

EKIL 6-15. Birimbasamak fonksiyonu,

(6-36)'dan (6-38)'e kadar olan denklemlerle tanunlanan kaynaklarn dalga bii nleri ek. 6-16 da gsterilmektedir. ekil 6-16a da gsterildi i gibi, vi (t) genlii 10 Y olan bir basamak fonksiyomdur. Denk. (6-36) daki tan m, t.0 annda uygulanan sabit bir gerilimi gstermek iin kullan lr. Benzer biimde ek. 6-166 ve c'deki dalga biimleri, t 0 an nda alan, srayla, bir sinsei ve bir steldir. Genel olarak, t = 0 da uygulanan bir kayna gstermek iin v(t) = f( 1) l(t) tan m kullanlr. (6-39)

Referans zaman olarak alnan t 0 istee baldr ve genellikle kolay olacak biimde seilir. Bir ok uygulamalar iin, uyarnr lar t = 0 dan farkl zamanlarda uygulanrrlar. rne in, bir radar dzene indeki referans zaman

228 DAHA KARMA IK UYARMALARA KARI DEVRE TEPKILERI bir atmm gnderildi i zamand r. Alman at m bir T zaman sonra olu ur, bu

zaman aralk", gzlenen cismin vericiden olan uzakl k' ile orant ldr. Bu nedenle, cismi gzlemek amac yla al nan atm' ileyen alc, t 0 dan ok t T annda uyardm demektir. Ikinci bir rnek, iinde bir s ra ilemin yilrtldii otomatikle tirilmi bir falrikadr. Referans zaman bu ilem srasmn ba lad an olarak al nr. Otomatik ayg t uyarmakta ve denetlemekte kullanlan elektriksel i aret, sradaki her i lem iin farkl zamanlarda uygulanr. t = T annda bir "'yan nn uyguland n belirtmek iin, a adaki Denk. (6-40) da tan mlanan ve ek. 6-17'de gsterilen gecikmi birim basamak u(t-T)'yi vermek yararl dr; {1
t > T

u(t-T) 0 t<T

(6-40)

Birim basamak ya da gecikmi basamak bir devreye uyguland zaman, tepki Bl. 3'de geli tirilen yntemlerin kullan lmas ile elde edilir. Bu tepki, seilen uyaruna, devre ilkeleri ve onlar n balantlarna ve devrald' batangtaki durumuna ba ldr. Basamak fonksiyonu., dilzenek tepkisinin ba tangtaki durumundan ayr lmas na neden oldu undan bu faktr de nemlidir. Uyarm yalnz basamak fonksiyonu oldu u zaman, bu fonksiyonlu' zellii gere i, bu uyarm uygulanmadan nce devrede hi bir enerji bulunmadndan emin olmaldr. t < 0 iin basamak fonksiyonunun de eri sfirdr, bundan tr, bir gerilim kayna ksa devre ve bir ak n kayna ise ak devre olarak gzkr. t < 0 iken devreye etkin bir uyar m nygulannanu ise, t = 0 annda herhangi bir s aem ular aras nda hi bir ba lang gerilimi ve herhangi bir indktansta hi bir ba lang akm sz konusu olamaz. rnek 6 5
-

a) e(t) = 0,25 u(t) b) e(t) = 0,25 u(t-1)

oldu u zaman, ek. 6-18'deki devrede verilen v o (t) gerilimini bulun.

OZe M: zmdeki ilk adm, tepki de ikenini uyar m ve devre ti elerine ba layan ttevli denklemi bulmakt r. A. dkrn noktas ndaki KAY denklemi,
1
vo (t)

1 20

dv o(t)

dt

0 -61),

dr. Bakml kaynak iin ba layc denklem i, akm ile belirlenen ilmek iin yazlan KGY bantsndan elde edilir ve
0(0

6i,

ve v, = 4i,

6-5 BASAMAK FONKSIYONLARI 229

vi (t)

v.2, (t)

EKIL 6 16 (o) Genlii 19 olan basamak fonksiyonu; (b) (115 %/2 cos 377t) u. (t)
-

(c) 20 E-t

n(t).

EKIL 6-17 Gecikmi birim-basamak fonksiyonu.

bylece v i = -S- e(i) bulunur. Bu ba layc denklemin RAY ba ntsnda yerine konulmas ile devrenin trevli denklemi ortaya kar; sonu

230 DAHA KARMAIK UYARMALARA KAR I DEVRE TEPKILER

EKIL 6-18 rnek 6-5'in devresi.

1
v (t)

+ 0

dv o (t) dt

4eit)

0,25 u(t) iin, t<0 olmas durumunda hibir uyarm yoktur ve bu (a) e(t) nedenle s a zerinde herhangi bir ba lang gerilimi ,sz konusu de ildir. t > 0 iin, e(t) r 0,25. (devreye uygulanan sabit uyar m) ve trevli denklem,
vo (t) 1

20

dv a(t) dt

1.0

biimini ahr. vo (t)rnin zorlanm bile eni V, gibi bir sabit olup 1 Vo + 0 1 den lo
rof (t)

10

bulunur. Belirtgin denklem, + 0- 0yada s 2diz ve bundan doal tepki vo (1), vo(0 = 1( '-2t elde edilir. Toplam tepki, v on (t) ve v,1- tf nin toplam d r ve toplam tepki olarak
vo (t) .---- 10 + Kc -2'

sonucu bulunur. Depolan n hibir balang enerjisi yok varsaymundan ve sa gerilini siireklilii ilkesiuden, v(0 4) 0 ahnabilir. t = 0 alarak ve bunu yukardaki sonuta yerine koyarak, 0 = 10
K ya da K = -10

buluruz. yleyse, toplam tepki,

6- 5 BASAMAK FONKS YONLARI 231

v o (t)

10

.qt)

oku. v o (t) iin elde edilen bu ba nt da ItUfriin _kullanlmas Denk. (6-36) da (6-38)'e kadar verilen denk-kl k/in y-azun biirninden dogar. u(t)'nin kullanlmas , bu tepkinin t > 0 iin geerlili ini ve t < 0 iin s f r cidtunu b) e(t) 0,25 u(t-l) olduu zaman, t=1 den nce hi bir uyar m uygu-. mas lanma n demektir. t 0 dan ok t = 1 de uyar n n' trygulanin bir yana, tii n devre ko ullar a kkndakinin ayn s olduundan, t=i balamas bir yana tepkinin ayn olmas gerekir. Bylece,
vo(t)

10 [1-e-.-- -'(")] u(t-1)

olmald r. Bu cennetin do rulad zere referans zaman nn seimi, t=0 tamamyla istee kalm t r. a ve b k-knun :her ikisinde de ayn uya_nn ayn balang durumunda bulunan ayn devreye uygulannaktad r. Bu nedenle, her iki durum iin de tepki, uyarn un uyguland zamandan ba layarak zde olmaldr. ekil 6-19'daki dalga biimleri zaman bakmundat gecikmi zde, tepkileri gstermektedir. vo(t)

1 10

0 0,5s 105

s 2.05 2.5s

v(t)

i
tiEKtL 6-19 (a) ba.airiak giri,i ve (b) ge ikmybaFemal girigiadea doiiii tepki dalga-biimleri,

232 DAHA KARMAIK UYARMALARA KARI DEVRE TEPKILERI

6-6 UYARIIVI OLARAK KULL.kINILAN ATIMLAR Denetim, ileti im ve bilgisayar dzeneklerinde olduka ok kullan lan bir uyarm dalga biimi ek. 6- 20'de gsterilen dikdrtgen at mdr. Bu atm, t=--0 da uygulanan (a lan) ve T saniye sonra kaldrlan (kapat lan) sabit bir Uyary hetimlemek iin kullanlr. Atma sresi, uy-armm devam etti i zamand r ve ek. 6-20'de 0 < t < T zaman aral ile belirtilmektedir. Eleke(t)

EKIL 6- 24 Dikdrtgen atm.

(a)

(e) EKIL 6-21 Dikdrtgen atma lagamak ve gecikmi-basamak fouksiyonlan ile Ostmimi.

6-6 UYARIM OLARAK KULLANILAN ATMAI.AR 233 triksel diizeneklerin o unda, at mlar ksa zaman aralklarnda uygulanan uyarnalar gsterirler. Karlalan sekin at m sreleri, baz denetim dii7eneklerinde saniyeuin onda birinin bir ka kat kadar uzunlukta ve yksek hzl say sal bagisayarlarda ise 10 - T saniyenin bir ka kat kadar ksalktadr. Atm, matematiksel olarak e(t). (A co < t < O 0 < t < T T < t < Go (6-41)

biiminde tamodanalilir. Bir att betimlemenin kolay br yola, iki basamak m fonksiyonunun toplam olarak almaktr. Bu yntem, devre zmnde olduka ie yarar. ekil 6-21, basamak fonksiyonlarnn toplam olarak ok. 6-20'deki ataman geli imini gstermektedir. ekil 6-21a da gsterilen ilk basamak fonksiyonu An(t), atlma 0 < t < T zaman aralfgmaki de eridir. ikinci basamak fonksiyonunun, -Au(t-T), eklenmesi ile ilk basamak fonksiyonunun t > T kesimindeki etkisi yok edilir. Negatif basamak ek. 6-21b'de gsterilmektedir. ekil 6-21c, ok. 6-21a ve b'deki dalga lkinderinin toplamm gsterir ve temsil edilmek istenen atund r. Bu geliimin kullanlmas ile Denk. 6-41'de tanmlanan at m, e(t) = Au (e)- Au (t-T) biiminde verilebilir. Herhangi bir atun uyar mma kar devrenin tepkisini bulmak iin Denk. 6-42'deki her birle en ayr bir kaynaknu gibi dn.lr. 'Ost Uste binme ilkesinin kullanlmas ile, her bileene karg olan tepki bulunur ve bileen tepkileri toplayarak devrenin toplam tepkisi elde edilir. Sz konusu yn-

(6-42)

tem aadaki rnekte aklantaaktadr. rnek 6-6

ekil 6-18 ve rnek 6-5'in devresi ek. 6-22'de gsterilen at nda uyardyor. v a(t) gerilimini bulun ve tepkiyi izin.

e ft)

EKIL 6-22 rnek 6-6'nm alm nyannu.

234 DAHA KARMA HC UYARMALARA KAR I DEVRE TEPIC LER

4 OZC31.: zm iin istenen basamaklar anlarda: 1) 2) 3) 4) Devrenin tiireyli denkleminiu bulunmas . Akmn iki basamak fonksiyonunun toplam biiminde tammlarunas., Her basamak fonksiyomma kar lk gelen tepkinin bulunmas. Toplam tepkiyi elde etmek zere bu tepkilerin toplanmas .

Tre-vli denklem, 1 -(t) .

10

1 20

dr (t)

dt

e(t)

biiminde rnek 6-5'de bulunmu tu. Denklem (6-42)' lin kullanlmas ile, ek. 6-22'deki at m

e(t)

0,25 a(t)-0,25 u (t-1)

biiminde yazlabilir. ilk basamak fonksiyonundan do an tepki bile eni v o ,(t), rnek 6-5'in (a) kknda verildii zere
v o,(t) = 10 (1- e -zt) It (t)

Buradaki gecikmi basamak fonksiyonu, rnek 6-5'deki gecikmi basamak fonksiyonunun negatifidir. Bir x(t) nyar mmn bir y(t) tepkisi oluturdu u dorusal bir dzenekte, Kx(t)'nin uygulanmas (burada K bir sabittir) bir Ky(t) tepkisini oluturur. Bu nedenle, gecikmi basamak fonksiyon mundan ileri gelen v_(t) tepkisi rnek 6-5'in (b) kk nda verdenin negatifidir. yleyse,
v(t)

- 10 [1 -c -2 (t:- "1 at (t-1)

-

vo,(i)'y bulurken ba langtak enerji depolanmasman d nlmesne gerek duynlnad na dikkat ediniz. st ste binme ilkesi kullan ld zaman, her, uyar m fonksiyOnnnn tepkisinin bir hile enine neden oldu u ve her bir uyarm d nlrken tm teki uvar mlarn sfr olduu varsay l r. Bylece, gecikmi-basamak giri i uyguland zaman, ilk basamak fonksiyonunun sfr olduu ve balangtaki enerji depolannaasma hibir katk da bulunmad d-n:tr. t < - 1 iin, gecikmi basamak fonksiyonu s f rdr ve bu nedenle balangtaki enerji ,depolan nasi da s frd r.

sinim

Toplam tepki, v o ,(t) -ye vo,(t)'nin toplam ,

v o (t) = 10 (1-e - ") u. (t) - 10 . [1-E

u (t-1)

dir ve ek. 6-23b'de gsteribnekedir, 0 < t <1 aral udaki tepki yalnz vo,(t)
den olu maktad r, nk gecikmi basamak fonksiyonu henz uygulatu aa-

mi dnumdad r. - I >I iin, tepki her iki basamak fonksiyonunun da etkisiyle doar. Ancak, t'nin de eri artt ka v o ,(t) bileeni 10 V luk sabit bir de ere yakla r, bu nedenle t'nin byk deerleri iin zamana ba llk, ek. 6-23 b'de

6--6

UYARIM

OLARAK KULLANILA.N ATMALAR 235

gsterildi i gibi, hemen hemen r.(t) bile,enininden ileri g Br. Ayr ca, k dalga biiminin byle oldn uru deA-renin fiziksel zelli i de do rnlar. 0 da atm uygulanr ve sa st-el olarak yklenmeye ba lar. t=1 de uyar m sfira gider ve ksmen yklenmi olan s a.diren zerinden be alr ve devresi durulmu durumuna geri getirin.

rb; EKIL ir-23 Orlirrk 6-6 .da bfflurran tepki dalga I iileri (o) Hxaniatrrru geci -ai bz~air,
epkil(rr4.

/O

Top km tepki .

Herhangi bir uyar m, hasam.ak ye gecikmi hasiin ak fonksiyonlar nn toplarn ndan olumu ise, tepkiyi hulnak iin -st ste bl rme ilkesi kullanlr. Topkinin her bileenini bulurken, balarigtaki enerji depolann asirut. sfr olduunu varsaymak, liasamak fonksiyonu ve st ste bi-n ne ilkesinsin do al zeiliidir. Ancak fiziksel. olarak, gecikmi bir basamak fonksiyonu

236 DAHA KARMAIK UYARMALARA KAR I DEVRE TEPK LER

uyguland zaman, uygulanan ilk fonksiyondau tr devrede depolannu bir enerji bulunur. S a-geriliminin sreklili i koulunzn sa landn do rulamak iin rnek 6-6 da bulunan sonular kullan labilir.
Lif)

EKIL 6-24 Atun trtui.

ekil 6-23b'de gsterilen v o (t) tepkisi ek. 6-18'deki devrede verilen sann ular arasndaki gerilimdir. t < 0 iin hi bir uyarm nygulanmanntr ve v o (t) sfrdr. 0 < t < 1 iin, tepki yalr z vo (t) den olu maktadr. vo,(0') in deeri sfrdr, bu nedenle s a-geriliani sreklilii ba ardr. Gecikmi basama n uygulanmaundan hemen -nce, t=1 -, siaem ular aras ndaki gerilim vo , (1-) 8,65 V dur. Gecikmi basamak uygulandktan hemen sonra, t=a1+, t, .(1+) = 8,65 V <br, nk v,( t) sikreklidir. v,, (O -) ve v, (01'in sf r olma nedeniuden tr, v,(1.-) ve vo,(11'in her ikisinin deeri de sfrdr (ek. 6-23a'ya baktm). yleyse, tepkinin her bile eni saa geriliminin srekliliini gstermektedir, bu nedenle toplam tepki de sreklilik zelli ini salamak zorundad r.Benzer bir incelemeyle, bu yntemin indktans-akramn srekliliini de salad kolayca gsterilebilir. Bir atun, iki basamak fonksiyonu ile gsterme yntemi, bir grup at ma ya da atm trenine de uygulanabilir. ekil 6-24, at mdan oluan bir atm trenidir. Her atm, Denk. (6-42) de verildi i gibi bir basamak ve bir gecikmi basamak fonksiyonu ile tarn nlanabilir; atun treni iin sonuta elde edilecek bant, bireysel atmlarm toplanamdan ba ka birey deildir. ekil 6-24 deki dalga-biimi iin bu, e(t) = V<,u(t) Von (t-T) -F V o u(t-ST) Vou(t-47') (6-43) Ton(t-57) Vou(t-6T) olur. Atun trenite bir devrenin tepkisi, rnek 6-6'da kullan lan yntemle bulunur. Bununla birlikte, timdeki her atun iin iki olmak zere alta bireysel tepki bile eni bulunmak zorundadr. Atama benzeyen dalga-hiinlerinin basamak fonksiyonlarma paralanmas olduka ok kullanlr. Baat kazan, bir devrenin, basamak fonksiyonuna da gecikmi basamak fonkeiyanuna da ayn tepkiyi gstermesi olgusunda yatmaktad r, tek fark tepkinin ba lama zaraamdr.

6-7 ITME FONKSIYONU 237

6-7 ITME FONESOYNU

Ksa atmalar saysal bir bilgi-sayarlarda bir s ra i lemi balatan tetikleme i aretleri olarak kullan l r, sinema ve televizyon da ses ve resimin uy masun salayan i aretin bir kesimini olu tururlar ve ayr Ca saysal denetim dzeneklerinde zamanlama s ralarn ba lat nak amacyla kullaruhrlar. K sa atm, uyguland devrenin zaman sabiti ile kar lat rldnda, sresi daha ksa olan bir atundr. Blm 3 de, zaman sabitlerinin, do al tepki ifadesindeki stelleri belirleyen ve devrenin belirtgin denk-lernini salayan s deerlerinin tersleri oldu u gsterilmiti. Ksa bir tanrm devre tepkisi zerinde yapt etkiyi gstermek iin, rnek 6-6'da at m tepkisi elde edilen devreyi kullanmak, kolayl k Sa lar. Devre, ek. 6-25 de yine izildi ve toplam tepki, va (t) = 10 (1-e -") u(t) - 10 [1-e -2nt-i) u(t-1) (6-44)

idi. Devre uyarmas 0,25 u(t)-0,25 u(t-1) ile belirtilen bir atmdr ve devrenin zaman sabiti x = s dir. E er atnun sresi lusalthrsa, daha az bir gecikme belirleyecek biimde uyar mn yalnz gecikmi basamak kesimi de itirilir. Benzer biimde, v o (t) tepkisi de yaln z gecikmi terimde de iiklik gsterir, bylece yine daha k sa sreli bir at m belirlenir, Uyarm atramn genli 'ini K arpam kadar art rmak, tepkinizi genli inde K arpau kadar bir art a neden olmak demektir. nceki paragrafta verilen n bilgilerin altnda, ek. 6-25'deki devreye uygulanan a adaki atun nyannalarm dnfnz (a)
e(t) = 0,25u(t) 0,25u (t 0,025) e(t) = 0,50u(t) 0,50u (t 0,0125) e(t) = 1,00u(t) 1,00u (t 0,00625)

(k)
(e)

(6-45)

EK I. 6-25 K sa : t m n lyguknd det re.

ekil 6-26'da gsterilen atm:ilerden her birinin sresi devrenin zaman sabitinden ok daha k sadr. Denk. (6-44) den esinlenerek yaz dan. ve yukardaki

atmlara kar lk gelen tepkiler,

238 DAHA KARMA IK UYARNIALARA KARI DEVRE TEPKILERI ("< ) (b) (c) ,,(t ) = 10(1 -r,,(t) .= 20(1

) u ( t ) 'F 10 [1 e. " 2 (T - M")i ( t 0,025)

v(t)

-- E. -2 t)u(t) t- 20 [1 e-2 <t:ol 2 1(r 0,0125) -I- 40 [1 --- 7 14 62 9z (t 0,00625) 40(1

(,6-46)

olur.
e(t)

0,25 v
O

0,0 25s

0,01255

et

EKIL 6-26 Atun. dalga

6-7 ITM E FONKS YONLAR1 239 Bu tepkiler s rayla, ek. 6-27a. h ve ede gsterilmektedir. Bu ekillerde, sac n tam boalmasn gstermek zere, zaman le i zaman sabitinin be kat seilmitir. Her durum iin at m uyguland zaman sa yklenmeye balar. Ancak, alim sresi zaman sabitinden olduka k sa olduundan su tamam yla yklenmeden. nce uyar m sfr olur. Sonra, s a gerilimz stel olarak s fra do ru azal r. Kullanlan zaman le inde her tepki, ular arasnda bir ba lang gerilimi olan bir s acn bo abnasudan elde edilene benzer bir grnm al r (Kes. 3-2'ye bak n z). ekil 6-28'de gdsterildi i gibi, tepki-

o.s v
25

id

niye

0,5v

0.25v

EKIL 4-27 Sek. 6-2edaki at m uyan/Mar:1Am her birine kar, ek. 6-25deki tlevrenin

tepkisi.

240 DAHA KARMAIK UYARMALARA KAR I DEVRE TEPKILERI

ler ayn yere izildikleri zaman gerekten ay rdedilemezler. nk atun sresi azalt l rken, ayn yzde ile atun genli i artr lmakta ye bylece atrnn alt nda kalan alan sabit kalmaktad r.

v(t)

EKIL 6-28 ek. 6-27'de Osterilen tepk lerin birbirlerine giire dununian.

ekil 6-25'deki devrede, s aca uyarma bakml akm kayna Salar. Bu kaynan genh z e(t) ile dorudan orant b oldu undan, dalga-biimi e(t)'nin aynsdir. Ba ml kayna n akn atmunin alt nda kalan alann boyutlar amper arp saniye, ya da coulobmdur, bu ise yk birimiclir. Etki bakmndan, bu akn atm, ok ksa bir zamanda, s aca bir yk aktar narun fiziksel nemini tar. Bu yk, atnn n kesildi i andaki sacm ular aras ndaki geri e v:-- .g /C denkleni ile baldr. rnek 6-5'deki gerilime-ba l akn kaynann 4e(t) amperlik bir de erde olduu grlmektedir. izelge 6-1, birincisi yk aktarun m dnerek ve ikincisi Denk. (6-46) yard myla hesaplanan iki s a geriliminin atmn kesildi i andaki de erlerini kardatrmak amacyla haz rlanm tr. izelge 6-1'deki iki somcun karlatrlmas her iki ynteminde hemen hemen ayn gerilimi verdiini gsterir. Ayr ca, ek. 6-28'de gsterildi i zere, at mlarn iinde si a ho almalar gerekten zde tirler. Bu olgular n her ikisi de, k sa atmn etkisinin s acn ular aras na bir ba lang gerilimi vermek ve sonra s kac diren zerinden bo almaya brakmak oldu unu akca gstermektedir. Bu nedenle, dze-Elek tepkisi, d ardan hibir uyar-ima verilmeyen bir
iZI.GE 6-1 Kapama t.itmdaki s a gerilimi
-

13uktnill kaytilti/11 t klm, 4e (t) 1,00 2,00 4,00

Atm

Su
0,025 0,0125 0,00625

SiK, gerilimi V=qt eden

0,50 0,60 0,50

Sn; gerilimi
Denk. (6-46)'dan 0,488

0,494 0,496

6-7 iTME FONKSYONLART 241

devredeki ykl bir saem boalreas biiminde ortaya kar. (Atun kesildikten sonraki tm zamanlar iin bu olgu gerektir). D uyarm olmad zaman, tepki yalnz doal tepkiden olu ur ve Blm 3'de ksaca belirlendi i gibi gerekli sabitleri balmak iin ba lang gerilirai kullan lr, Ksa sreli ataniarm etkilerini ve onlar n olusturdujn tepkileri gst"riin biri n itre foaksiyonu b(i) kavramn sunmak kolayl k salar. Matematikael olarak, birim itme
mek
-

3 (t) dt
3 (t)

1
O
t ;2- O L

( -47)

biiminde tarundatur. Denk. (6-47)' rin yolumu: birim-itme fonksiyonu, t = O daki deeri bir yana, her yerde sfr olan va birim alana sahip olan bir fonksiyondur. Bu koulun salanmas iin (t), t = O da sonsuz olur. 3(t)'nin sembolik giisterimi ek. 6 29 da voriltnektedik Be ekildeki ettim ucu, t -= O da (3 (t) = co deerini aldn belirtmektedir. Fiziksel dzenekler de itme, ksa bir gerilim ya da akn atmnm altndaki alan gsterir. itme, tepkiyi bulabilmek iin yap lan ilemi genellikrke azalAamsa bokaramdart ol-

duka yararldr. lune fonksiyonu ayrca, t p daa farkl atataiarda oluan ve abim birimden farkl olan ksa atm lan gstermek iin ile kall:nlabilr.
e (t)
A S (s 7')
-

(6-48)

nin yorumu yle yaplabilir; (5 (t-T)'deki de eri bir yana her yerde nfrdir, bu nedenle gerilim itmesi T zamannda oluur ve e(t)'in altndaki alan At dr. Bir anma kar bir devrenin tepkisini bulmak iin, iki hasarn* gerekir. Birincisi &ilim 3 de gelitirilen yhotemberho doal te'pkinin biiminin elde edilmesini ierir. kinci basamak ise Itlangwtaki sa geriliralerini ve
in!

242 DAHA KARMAIK UYARMALARA KAR1 DEVRE TEPKILERI

indliktans akmlarn' hesaplarnakt . Bu, bir saya uygulanan bir itme ak. ~In vc(0 1 (6-49)

ile verilen bir balang gerilimi salamas olgusunu gz nne alarak baarhr. Burada q'nn deeri itme fonksiyonunun altndaki alandr. Benzer biimde bir indktansa uygulanan bir gerilim itmesi, deeri
i, (01

(6-50)

;le belirlenen bir ba lang akm Salar, burada ;.gerilim itmesinin alamd r. itme fonksiyonu, devrelerin zelliklerini belirtmede hem teorik hem de deneysel bir aygt olarak kullanlmaktad r. Teorik bir aygt olarak dzenein doal tepkisi cinsinden devrelerin belirtilmesine izin verir. Bu tepki, yalnz devre 'elerine ve mliarn balanima baldr. Ksa atmilarm kullanlmas ile deneysel olarak itme fonksiyonlarma yakla hr ve kolay bir iiiinide do al tepkinin deneysel yoldan bulunmas na olanak salarar. Ayrca, itme tepkisi bilinirse hemen hemen tm uyar mlara kar dilzenek tepkisini
verme yetene i olan yntemler bulunmaktad r (fakat bunlar bu kitab n amac

dnda kalmaktadr.) 6-8 DIEYIL FONKSYONLARI Aygtlarda, denetimde ve ileti imde kullanlan pek ok elektriksel dzenein, belli dalga biimlerini ya da bilgiyi gstermeleri istenir. Katodiuu tpleri ve zy izieiler sekin gsterme ayg tlardr. Bu aygtlarn asilosyogramlarda koplarda, televizyon alellarmda, bilgi-sayar klarnda ve elektro-kardiuygulanmas olduka yaygndr. Bu gsterme yntemlerinin

her biri, gsterilen dalga biimlerini bozmayacak biimde do rusal bir zaman ekseninin elektriksel olarak olu turulmasn gerektirir. Bunu ba armak ve saman eksenini kalibre etmek iin, genlikleri zamanla do rusal olarak deien gerilim ve akn kaynaklar kullanlr. ek. 6-30'Ja gsterilene benzeyen bu e it uyarm fonksiyonlarma neyil fonksiyonlar denir. Birim meyil fonksiyonu
r(t), matematiksel terimlerle,

t r(t) --,

t>O

(6-51) 0 t<0

biiminde tanunlamr. Denk. (6-51), basamak fonksiyonu kavram n kulla. -rak da r(t) t u (t) (15-52)

6-8 MEYL FONKCIYONLARI 243

EKIL 6-30 Birim amyil fonksiyonu.

biiminde belirlenebilir. Ayrca, eirui s frdan farkl olan ve t zamanlarda ba layan neyil fonksiyonlar da vard r ve bunlar

() dan farkl (6-53)

e(t) -- K (t-T) u (t-T)

K r (t-T)

biiminde tanrnlanabilir. Denk. (6-53)'de verilen uyarma, ek. (6-31)'de gsterildi i e irni K olan ve t ,-=T rb, ba layan bir tr l fonks.iyoritnn r.4, termektedir.

7feyil fonksiyonu -,-,yar rnw.l a kar devrelmin tepkisi, B3lil n 3'deki bulunur. Dnee, belirtgin denkle nden yararlanarak do al tepki bulunur. Zorlanm tepki, neyil fonksiyonu ve onun trevi (yani At -1- B); bieinlindedir A ve B sabitletinin de erleri bu ba int-iyi trevli denklende yerine koyarak bulunur. Meyil fonksiyonu t < 0 iin s fr olduundan devre,
yiintemlerie

e(t)

EKIL 6-31 Gecikmi meyil foulmiymm.

244 DAHA KARMAIK. UYARMALARA KAR I DEVRE TEPKILERI

uyarm uygulanmadan nce durulmu durumundadr. (balangta hi enerji depolanmas yok). Do al tepkide grnen sabitleri huhr ak iin bu balang koullar kullanlr. (6-51)'den (6--43)'e kadarki denklenderde tanunland zere neyi[ fonksiyonu snrsz olarak artar. phesiz hibir fiziksel dzenek bu helirtgeni gsteremez. Bununla birlikte, senin, zel bir zaman arabj; na snurianan meyil fonksiyonu nyarmlar, kolayca firetilebilir. Kesim 12-6'da betirrilenen tarama devreleri, bu e it fonksiyonlar retmek iin kullan lan devrelerin bir snfm olutururlar.

PROBLEMLER
6-1. ekil 6-32'deki devre iin devre fonksiyonu (E/E,)'yi bulun. nemli nicelilderi belirterek, frekans tepkisinin hem bylel nn hem de asn kabaca izin.
10 11

EK L 6-32 Problem

devresi.

6-2. ekil 6-33'deki devrede aNch ular arasndaki reaktans e risinin genel biimini frekansa ba l olarak kabaca izin. Reaktans n sfr ya da sonsuz olduu noktalar iin devre sabitleri cinsinden ilgili frekans denklemlerini verin.

EKIL 6-33 Problem 6-2"rtin seri-paralel devresi.

6-3. ekil 6-34'deki devrenin (EJE,) fonksiyonu iin, frekans tepkisini kabaca isin.

PROBLEMLER 245
1 ohm

2 H

4I chm

50

EKIL 6-34. Problem

6.-4. ekil 6-35, gerilim kayna zerindeki ykn bir kesimi olarak akordu (paralel-rezona s) Lir devre kullanan bir elektronik ykselteein e deer dcvresini gstermektedn. C, s am bir ftlenim sacdir ve al ma frekans olan 500 kHz de savsanabilir bir reaktans olduu varsayilabilir. a) C, sas 100 pF dr. Mmkn olan maksimum k gerilimi elde edilebilmesi iin L indktansmn deeri ne olmaldr? b) a .kkndaki koullar altinda E, k gerilimini buhn.
5X ohm

c,

106 ohm

EKIL 6 45 Problem 6-4.1in devre'',

-

6-5. Bir RLC de; sesi, sabit genlikte, de ien-frekansta bir gerilim kayna ile uyarlmaktad r. Devre akr nn, 1000 Hz de maksimum, 950 den 1050 Hz'e kadarki aral kta yeteri kadar yksek ve teki frekat slarda d k olmas istendi ine gre., eer C ^ 100 pF ise L ve R iin gerekli de erleri Lelirleyin. 6-6. Seri bir RLC devresinin giri edmitans,

1 ir<jw)
0,01 + j(2 x 10'w-1 / 0,050))

dir. Sz konusu deN-ren rezonans frekansm ., erit-geni liini ve rezenanstaki edrnitansun bulun. 6-7. ekil 6-8'deki devre, pek ok farkl frekauslarda sinsel dalgalan bulunduu bilinen bir akn kayna ile uyarlyor. Devre geriliminin yaln z 1950 ile 2050 rad / s aral ndaki a sal frekanslar iermesi istenmektedir.

246 DAHA KARMA IK UYARMALAR.A KAR I DEVRE TEPKILERI

Bu amaca ula mak iin inerilerden biri R, L ve C'riii , a.s.al rezonans frekans
2000 rad / s ve erit geni li i 100 rad / s olan bir rezonans devresi olu turma1Rmi sa lamakt r. E er C = 1,0 i F ise R ve rnin uyg.n deerlerini bulun. 6-8. ekil 6-36'da gsterilen periyodik gerilim dalgab imi iin Fourier serisini bulun.

EKIL 6-36 Problem

6-9. ekil 6-37'deki dalgabiiminin Fourier serisinin s fr olmayan ilk terimini bulun.

-3

EKIL 6-37 Problem 6-9'un d alga liiuni.

6-10. ekil 6-38'deki gerilim dalgabiiminin Fourier serisini 6-Il. Fourier serisi gsterimi
e(t)

200 (1 -

os 200t -

cos 400

volt

PROBLEMLER 247

olan bir gerilim kayna , 100 ohm luk bir diren ile 1-H lik bir indilktans n seri birle irainden oluan bir devreye uygulanmaktad r. Devre ak m iin Fourier serisin1 bulan.

EK L 6-38. Problem 6-10 iin dalga ekli.

6-12. Fourier-serisi g6sterirni, yakla k olarak.

i(t) = 7,07 cos

2,83 cos 104 amper

yaklam ile verilen bir akm kayna, 4 nholuk bir iletkeulik, 31110-H lik bir indktans ve 2 3-Flak bir sann paralel diziliine uygulannaktachr. i a iyi yakla mn bulma. t 6-13. ekil 6-39'daki devre, k geriliminden st-frekans bile enleri. ni ayrmak iin kullanlan bir szgecin devresidir. Giri geriliminin Fourier serisi, yakla k olarak.
e(t) 100 -I- 50 cos 400t volt

ile verildiine gre a) k gerilimi v(tfnin yakla k Fourier-serisini bulun. b) Giri geriliminin her bileeninin kta azalma oran bulun.
100 ohm I OC oh m

e(

EKL 6-39 Problem 6-13Nin szge devresi.

248 DAHA KARMAIK UYARNIALARA KAR I DEVRE TEPKILERI

6-14. e(t) = 10 u<t) volt/uk bir gerilim ay/sa , 5-ohn luk bir diren ve 2-11 lik indktnnsn seri birleimine uygulandna gre: a) Giri gerilin inin dalgabiimini kabaca izin. b) Devre akumn bulun. c) Akmn dalgabiimini kabaca e,i7in. 6-15. E er giri gerilimi e

u(t-3) v olt ise Prob. 6-14'ii

6-16. a) S anahtar kapal iken b) S anahtar ak iken ekil 3-29 daki devrenin birin-basan:ak tepkisini bulun. 6-17. 0,1-mho'luk bir iletkenlik ve 2-11 lik bir indktans n paralel birr leimi, dalgabiin i ek. 6-40 da verilen bir kaynak ak m ile nyarlid4, ina gre: a) Kaynak akmn] basamak fonksiyonlarn n bir toplam Liiminde belirleyin. -ste binnie kdlanai.-al devre gerilimini bulun. e) Gerilimin dalga-biimini kabaca izin.

t1 scoiye

EKIL 6-40. Problem 6-17 iin ak mn dalga biimi.

6-18. ekil 6-41'deki gerilim dalga-biimi Prob. 6-14'n devresine tygulandna gze:

t< S arkie

EKIL 6-41 Problem 648 iin gerilimin dalga biimi.

PROBLEMLER 249

a) Kaynak gerilimini basamak fonksiyordar nm bir toplin biiminde bekleyin. b) st ste binin e ilkesini kullanarak de'.-re akurrun bulun. ) Akm dalga-biimini kabaca izin. 6-19. ekil 6-42.'deki merdiven dalga-biiniini basamak fonksiyonlar n n bir toplam biiminde belirleyin.

EKIL 6-12 Problem 6-19 iea merdivey

Sekil 7:7 kar lk gelen gerilim tepkisini bulun, 6--21. ekil 6-43a daki devreye uygulanan gerilim ek. 6- -43b de gsterilen dalga-biiminde oldu una g're, i) Gerilim fonksiyomnu bir itme fonksiyonu biimine yakla t rin. k) a kknn serruzunu kullanarak devre akmn' bulun
4 ohm

7H

(o) (k) ekil 6-43- Problem 6-21'irt (a) devresi v (h) gerilim dalga bi;.tui

6-22. ekil 6- 44'deki ak n dalga-biimini l lirleyen, basamak ve n cyil ibnksiyoularndan olu an bir denklem bulun.

250 DAHA KARMAS,IK UYARMALARA KAR I DEVRE TEPKILER

EKIL 6-44 Problem 6-2Toin dalga biimi.

6-23. Uyar m, e(t) zmn yineleyin.

10 r(t) volt olarak verildiine

gre Prob. 6-14'n

7. Blm

ELEKTRONK AY TLARIN FIZIKSEL TEMELLERI

Devre zmlenmesini ieren nceki llmlerde ba ml kaynak, temel devre bileenlerinden biri olarak tan tld . Ba ml kaynaklarn belirtgenlerini verdii bilinen eitli aygtlar pek ok elektronik devrenin temelini olu turur. Bu blmn amac, bu aygtlar n ileyiini anlamak iin gerekli temel fiziksel

kavramlar -vermektir, Bu uygulamalarda yar -iletken aygtlar nemli olduundan yaln zca bu tr ayg tlar aulatlaeaktr. Eitlem-transistr, alan-etkili transis iir ve eklem dil odun i leyii ve belirtgenleri byk vurguyla yer alacaktr. Hem sabit ve hem le zamanla deien uyarmlara kar elektronik aygtlar-in tepkilerini gelitirmek iin yar-iletkenierin elektrik/3e] 5zeilikleri uyar mm tepkisi (La. .):* da dngun belitgerderi, 'zamanla de ienler ise a.a. ya da dinamik belirtgenleri verir.

7 1 ELEKTRONIN YAPISI
-

Elektronik, elektromagnetik enerji arac lyla bilginin aktarlmas ve ilenmesi ile ayrntl olarak ilgilenen bir elektronik milbendislii &bay. Elektromagnetik enerji kullanlmasnn nedeni, onun hemen ekle edilebilmesi, hz ve tanahilirli indeki kolayl ve bu amala kullan lan bileenlerin uygun kiiyklkte olmas d r. Bilgi aktarnm, ileti im, denetim ve l esaplaman n eitli alanlar iin ortak bir zelliktir. En yalm. biimiyle bu bilgi aklama', bir stely ap kapama i levini yapan kangal uyarmakta kulland m hir termokap l n k olabilir. Bu teknik o u kez hem evlerdeki hem de endiistrideki scakl k denetleme dzeneklerinde kullan l r. te vandan, bir televizyon yay n dzeneinde stdyoda haz rlanan program n ses ve grnm bilgileriyle Ba ka bir rnek de bir uzay aracn n tepkili-roketi i atelemesi iin emir vermede kullandandan bilgid:r ki burada kullan lan karma k i aret, bir bilgi sayar n iledii verilere dayan r.

ou kez, balangtaki bilgi ve kta istenen bilgi elektromagnetik enerjiye dlintrlmeb ya da bunun terli olu turuirnAidr. Dnm sreci,

252 ELEKTRONIK AYCiITLARIN F ZKSEL TEMELLER

lem daarc bak m ndan ve beni de elektreinagnetik enerjiyi kullanma bakumndan doal stnl olan aygt ve devrelerle gerekle tirilmelidir. Televizyon kameralarndaki n ikrofen -ve resim tpleriyle ses ve k bilgileri stdyoda elektrik-sel i aretlere danii trliir; program gzlem yerindeki hoparlr ve katot- in resim tpleriyle ise ters eilree olu turulur. eitli denetim ve hesaplama dilzeneklerinde dnikeilen srecini oln turn ak iiia termekap l, elektro-optiksel ayg tlar ve hz Clerler Bilgi ; elektronnagnetik enerjiye dn trldkten sonra, dzenekten istenen amaca ula acak biimde srelenmelidir. rne in, terrnokapln kndaki enerji, bobini uyaraeak kadar yeterli de iLse enerjiyi gereken dzeye karacak bir y- iilseite kullanlr Benzer biimde, televizyonun zel bir kanalna akerdlanmas iin istenen i aret teki kanallarn iaretlerinden ayrlmal dr (szlmelidir). Szme sreci, yaln z belli frekans bileenlerinin dikenekten gemesine izin verir ve bu i leve seicilik denir. Istenen bir biimde almas gereken baz dzeneklerde temel elektronik ilevlerin yap lmas iin gerekli yeni bilgi retimi srecine ba vurulur. Televizyon dzene nde ses ve gii iinty ayn anl yapmak ve uzay gemisinin top-, kili-roketini at.e lemcde zamanlama s rasn belirlemek iin kullan lan iaretler, retilmesi gereksinen yeni bilgilere rnek olu tnrurlar. Srete gerekli olan enerji istanen sonu de il, yalnzca istenilen amaca ulalmasn sa layan bir arat r. Bundan tr ay'dan iaretleri yansitp algdama ynnden, kk bir geminin radar dzene i ile bir megawatt'lk dilzenek arasnda pek fark yoktur ve bunlar n belitgenleri hemen hemen zde tir. Gereksinen enerjideki fark elektronik siireten ok . dilzene in gc ile

belirlenir. Elektronik sre, eygitlar ve 'onlarla ilgili devreleri YarduirlYba iaret iletilen zelliklerinin uygulanmas n ieririr. Elektronikte iki konu zerinde al labilir. Bunlardan birisi elektronik aygrtlarm devre zellikleri ve fiziksel al mas. teki ise istenen bilgi iletimixie uygun dzenekler ve devre i levleridir.

7-2 ELEKTRONIK AYGITLAR

Pek ok elektronik aygetiar n ilevi, devre zellikleri hemen hemen .her
elektronik le-trede kullanilan baml kaynak belir genlexini salamaktad r.

Bn tr ay- gularn almasn anlamak iin ok s k kullanlan devre zelliklerinin ilk olarak incelenmesi yararl dr. Bu sellliklerden ilki ek. 7-1 de betiralenmektedir. Bu ekil drt rln .. bir devre esi olan gerilime. bal bir akn kaynan gstermektedir. 1-1' giri ular V denetim gerilimini verir, k ular iddeti gV olan

7-2 EL,EferROMK AVGITLAR

253

EIsIL. 7-1 1 (kal bir gerilitneba l vIom Ika) o:4;am g5e erizei.

bir ak n kaynan n etkisini ortaya karr. Mke bitiminde anlaml olan g parametresi, kayna n iddeti ile denetleme gerilla i arasnda tant kurer. g, giri ve k nicelikleri arasndaki bantp belirlediinden buna genellikle aktararn iledoenligi denir. l' ve 2' Oen, o u zaman ekilde kesik siagilierle belirtildi i gibi ortak olabilir. Sonu olarak, bir devre esi olarak ba ml kaynak gsterimi iin y dnzea uca gereksinim duy ltr. t.' ya da drt alk bir devre esi ktllanmakla denetim ularn kaynak ularna bitimi 'elarden uzak lkelere ha layabil ne olana doru.. Samh kaynaa "belli bir uzaklkta etki oluturma gzyle bak lelilir. %Orit-e eitli devre ?,seleri birbirlerinden fiziksel olarak yal tlm biimde dtinfilebilir. kinci kullanl devre zelli i ise devre bile enlerinir elektriksel yaltmnn da yaplabilmfflidir. Giri ve k ularna srayla Vs ve I uyarma i elerinin uyguland ek. 7-2a da baml bir kaynak grlmektedir. R s ve R,, direnleri Vs ve K, ile ilgili kaynak direnlcridir, k ise yiik direncini termekredir. Bunun her ikisi de fst ste birime ilkesini') kullandmas yla hesaplanabilir. V, tarafndan oluturulan V ve VI. bi/minderi ek. 7 2Vde gliredea devrenin, .1 tarafndan olutu ulan bileaderi ise ek. 7-2c deki devrenin Lilian as ylit bulunur.
,

*as-

ekil 7-2b'deki giri devresine Kirchloff griiin yasasnn uygulanmasyla

1,1{, V

sonucu bulunur. 1-1' ular ak devre olltudan I, .sfrier. Buna V T's olur. kta Kireldoff akun yasasnn uygulann.aslyla '71" e Ili - -T R O

re

yazlar. Buradan. V

bantsmn kullandrawnyla,

254 ELEKTRONIK AYOITLARIN FIZIKSEL TEMELLERI

gV e + 1 I R, 1/R
-

bulunur. ekil 7-2e'nin knda ise KAY

10

=O

d r. Buradan

Ro

2'

(bi

(c) EKIL 7 - 2 (e) Giri ve k ularnda etkili uyarmaya sahip gerilime ba l bir ak n kaynaa (k) Yl!' m Vs nin etkisini dii iinlnesinde iin (e) Io'm etkisinin dli iluanesiude k. 7-2 a'ntu gasterfienesi,

Tt =

1 R,, -1-

I R4

elde edilir Giri devresi iin KGY baintsi ise

ELEKTRONIK AYGITLAR 255

,R, + V

dir. 1-1' ular ak devre oldrumla ./, stfrdr ve bn nedenle V nin de efr oidugn grlr. V ve T iin toplam tepkilea V, lamdr ve bunlar
V = Vs
ve In

n olntardnu tepkilerin top-

R. +

1 RL

dir. Bu tepkilerin incelenmesiyle, yalluzaa V ye bal olduu belde VI. nin hem Vs ye ve hem de I, a bah olduu anlalr. Giriteki V., nin etkisi baml kaynak kanalyla k a iletildi. Bana kimlik / o na etkisi ise ba ml kaynak kanalyla klar girie iletilrnedi rr 1.. elektriksel olarak giriten yaht ld . Bu sonu elektriksel i aretlerin ba ml bir kaynak iinde yalnzca bir ynde iletilebildi i ~nen anlatmaktadir. Bl yn ise denetieyielden kaynaa dorudur. Byle, yalnz bir ynde iletim yapan devre ve a*,7gtiart tekynl denir, nc ve en nemli devre zelli i PLve Ps gLariQ ia kargdiunive Ps k, 7 3 deki devre iin srayla, RL yk zerinde harcanan g ve V, kaynann salad gtr. Giri ilmei iin K GY eitliri
maslyla gsterilebilir. Burada sz. edilen P,
-

.110111. 11..

7
EKIL 7-3 Uyzenet ve yilkie hirklute pared ne V s + Is

R. + V = O

Vs ve dr. 1-1' ular ak devre olduundan I S sfrdr. Buna gre Ps 1. V. z---= O sonular bulunur. P de eri IL2 RL ile verilir. Burada f. , g Vs dir. Bundan tril P,82.1?V s2 ye e it olur. Pb 6.1fIr P, ise sfr olmadndan ek enerji ba ml kaynak tarafndan salanmaldr. PL nin Ps den. byk olma olgusu ok nemlidir, nk bu olgu, baml kaynan devrenin bir noktasndaki iaret enerjisini baka bir noktasxdakine gre artrabilme yetene inde oldu unu gstermektedir. Bundan bmka ok fazla enerjileri

256 ELEKTRON K AYGITLARIN FIZIKSEL TEMELLERI

denetlemek iin ok az enerjilerin kullan labilece i anlalmaktadr, o u kez g kazanc olarak betimienen bu devre zelli i, elektronik ykseltmeniu temelini oluturur. E er ykseltme olana olmasayd elektronik dilzeneklerin o u ya kullan n, bakmndan olduka s nrlandrlacak ya da tamamen ie yaramayacaklard . n besleme denen ek enerji, ba ml kaynak belirtgenlerini salayan fiziksel aygta genellikle dardan verilir. Elektronik ayg tlarm o unda n besleme - enerjisini salamak iin d.a. (sabit) enerji kaynaklar kullanlr. Buna karn, i aret enerjisi gc zamanla de i en bir kaynak arac lyla uygulanr. Ba ml kayna n knda iaret enerjisindeki art aygda verilen n besleme enerjisinden elde edilir. eitli elektronik aygtiarn ba ml kaynaklarn belirtgenlerini nas l olu turduunu anlamak iin e itli maddelerde olu an fi iksel ve elektriksel olaylar hakknda bir bilgiye gereksinim duyulur. Benzer biimde, enerjinin biim ve bykl ve aygrtiar n bn enerjiye tepkileri geli tirilmelidir. Ayrca. pek ok elektronik aygtla ilgili genel azelliklerin ve zel dayirr lerin berimlermesine gereksinim vard r. Tm elektronik aygrilara temel olan ey ykl paracklar denetli aknun kullaralmasdir. Elektrom gnetik enerjiye dnm klan bilgi, yklerin akn denetlemede kullanlan i aretleri obturu. Birok elektronik aygt iin temel olan paralar- unlardr: 1- Ykl ve hareketli parac klar olu turan bir kaynak 2- Bilgi ieri ine gre ykl pareac klann akn n herhangi bir biimde denetlenmesini sa layan para, 3- Ykl paracklarn toplanmasn ve istenen ilevi yapmak zere son bilginin kar lmasn salamak iin kullanlan para. Yukardaki klardan bir ya da daha fazlas n/1 elde edilmesinde yararl olan belli fiziksel zellikleri gsteren ayg t paras na e ya da elektrat denir. ou kez bu eler bir metal ; cam ya da seramik kap iine alnr ve elektriksel ha lantlar d ar ya kar lan ularla sa lan r. Ykl parac klann akii= olutu u ve denetimin yapld ortam kat ise bu ayg tlara kau-hal aygulart denir. Diyorlar iki-Ilin elektronik ayg tlardr. Yk ak , sz konusu aygt/ara bir d devre baland ve enerji verildi'i zaman olu ur. Parack akmn denetimi diyodun ular na uygulanan bir d gerilink yap lr. Ekle n transistrle ve alan-etkili transistrler gibi -li eli aygt:larn elerinin ikisi diyoddaki gibi davrann. Ular d devrelere ba lax dnda

7-3 YAR-iLETKENLER 257

yk ak oluabilir. Enerjinin ana kayna genelikle elerdeu ikisini balayan bir devreyle sa la/ur. Denetim, temel enerji devresinin yansra nc eye ba lanan d devrenin kullanlmas yla yaplr. Ozeleamah ayg tlarda olduu gibi silisyum-denetinli dorultucularda da (iten daha fazla e kullanlr. Fazla eler istenen do al ve kalc helirtgenleri elde etmek kin yerlet irilir. Verilen bir 'aygtrn kullansan iin u zelliklerini veren fiziksel olaylar n anla lmaseaa gereksinim d lyulur elektrikel bileenlere balanabildii ve oliimieri i yaplabildi i yerler alar oldu undan ay-gtn u belirtgenleri' zerinde vurguyla durmak yerinde olur. Genel olarak ayg tlara doru (sabit) ve alternatif ak m (zamanla dei en) enerjinin her ikisi de uygulan r. Doru akn enerjinin o u, ana g kayna (n besleme) taraf ndan sa aneve ayg t etkin bir biimde kullanabilmek iin gereksinen zel at ma geriiini ve akmnn dzeylerini belirler. Altermatif enerji o u kez bilgi ierir ve denetli yk ak mn etkilerini yanstan gerilim ve akimlar oluturur. Bundan tr, ayg t iindeki geriliraler ve ak miar hem doru ve hemde zamanla - de ien bile enleri ierirler. Bu ve bundan eonraki drt blmde her bileeni ayr ayr bulmak ou kez kolaylk salayacaktr. d.a. ya da dursun davran , ou kez aygt ii elerinin gerilim ve akmlarnn u de erlerini ba layan bir ya da daha ok voh arrper .belirtgenieriyle betinelenir. a.a. ya da dinamik zellik ise, ou kez edeer devre ya da model denen bir ok devre esiyle gsterilir. Bu durum Bl. Irde ele almaeakt r. 7-3 YARI ILETKENLER

z diren deerleri, iletkenlerinki ile yxtketniarraki arasnda olan katda" denir. Birok elektronik ayeetta yan-iletkenler hareketli yklerin kayna n sa lamak iin kullanlr ve yklerin akt ve deretlendi i ortam olu turur. En ok kullan lan yar iletkenier silisyurn (Si) ve germanyam (Ge) dur. Bunlar n her ikisinin de 4 ba elektronu vardr ve kristal yap lar da ebnas nkine benzer,. Kristal iindeki atomlarla ha elektronlen arasnda belanna; kuvvetleri olduka I iiylletr. Yalaese -atardarn neden oldu u kimyasal-safszhklarm lenbeineerds e 've - yapseeel bozukluklarn olmad saf durumdaki bu maddelere doal- yart-iletkenler denir.
yart-iletkenler

Germanyum ve silieyum kristalleri !Iektriksel olarak yksz olduklar halde uygun biimlerde ve niceliklerde enerjinin uygulanmas yla kristalin tmnn elektriksel yks -zltinii bozn adan tayci denen hareketli yklerin olu turulmas olasebr. Do al yar iletkerderdeki hareketli ykler genellikle 0"K den daha yksek s caklklarda bu scaklklara elik eden .i sai enerjiyle - ba laxma kuvvetlerinin stesinden gelerek olu turulur. Bu srele, elektron-bo luklar ve elektronlae olmak zere iki trl ta yc

258 ELEKTRONIK AYGITLARIN FIZIKSEL TEMELLERI

oluturulur. Bir ba krldktan sonra bir ba elektrenu hareket serbestisi kazanr. Serbest hale gelen elektron, kristal iindeki bir ba da elektron bo lu u yarat r. Bu elektron yoklu una bir elektron - boluu denir ve hu, bamsz hareketli pozitif bir yilk n gibi davran r. Elektronlar ve elektron-boluklann n her ikisi de e it sayda olururuldu undan kristalin elektriksel ykszl T korunur. Bununla birlikte, her iki ta y c da kuvvetlerin etkisinde kalabilir ve bylece yk-ak srecine katk da bulunabilir. Doal yar iletkerderdeki kuvvetli ba lanma yznden olduka fazla ek enerji harearnad ka olduka az say da ta yc olu ur. Bundan tr elektriksel zellikleri yabtkaular nkine benzer ve elektronik ayg tlarcla kullanmak iin pek uygun de ildirler. ok sayda ta yc olu turmak iin kullan lan en yaygn yntem, yar iletken iine dikkatli bir ekilde belirlenmi safstzhk maddesi kat nak.tr. Safszhk katlm yar -iletkenlere yapay yan-ilethenler denir. o u kez, arsenik (As) ve antimen (Sb) gibi be ba-elektronlu atomlar ya da galyum (Ga) ve bor (B) gibi ba -elektronlu atomlar safs zl k Maddesi olarak kullanlr Her tip safs zlk, bir eit ta lyclnn o unlukta oldu u bir yaniletken olu turur. Hareketli ta yc lar, kristal iindeki e itli noktalarda ana madde atoadan yerine safszlk atomlarnn yerletiriln esiyle oluturulur. Genellikle kullanlan safszhk younluu, 106 ile 108 arasnda ana madde atomuna karhk 1 safs zlik atomudur. Bundan tr, fiziksel ve kimyasal zelliklerin ou temel olarak ana yar-iletkenin zellikleridir. Yaln z elektriksel zellikler dikkati ekecek biimde de iir ve yapay maddeninin daha ok metallere benzemesine neden olur. T alye lann nasl oruturulduanu anlamak iin iki ayr silisyun yar -detken rne i d nelim. Birinciye arsenik safs zlklan ikinciye de galyum safs zlklan kat lm olsun. Bir arsenik atornu bir silisyum atomunun yerini ald inda arsenik atomunun be ba -elektronundan drd krist al iinde ba lanma yapmak iin kullan l r. Ba lanma yapmada kullandmay-an elektron, krisialin s sal enerjisinin sa lad kk bir ek enerjiyle hareket edebilecek serbestli e sahip olur. Bu yolla retilen ve Ba at olan ta yc lar negatif ykl elektronlard r. Sonu olarak, bu tip yapay yan-iletkeulee
n-tipi denir..

Ikinci rnekte ise bir galyum . atonau kristal iindeki bir silisyum atomunun yerine geer. galyum atmam, ba lar oluturmak iin gerekli drt ba-elektronun-dan yaln zca n sa layabilir. Ba lan na sonucu bir elekronunun eksik kalmas elektron bo lu u oluturur. Kristalin ssal enerjisi biraz artt nda elektron bo lu u 'hareketlilik kazan r. Ba at olan ta yunlar

7-4 YK-AKI SORELER 259

pozitif ykl elektron-bo luklar olduklarndan bu tip yapay yar-iletkenle c
p-tipi denir.

Issal uyar m elektronelektron bo luu iftleri olu turduundan yapay yar-iletkenler iinde her iki tr ta yc da bulunur. Bununl birlikte, normal al ma s cakhklar nda safs zlk katk larndan do an ta y clar daha etkindir. Yapay kristallerde o unlukta olan hareketli yklure ogunluktaki tay erlar, aznlkta olanlara da azml ktaki tayc/dr denir. 7.4 YOK
-

AKI eRELERI

Yk-alu sreleri deyimiyle ta tyle larm hareketini betimleyen mekanizma amalazmaktadr. Yapay yan-iletkenlerde denetimli yk ak-m etkileyen iki mekanizma vard r. Birincisi ta ytularn hareketini etkileyen elektriksel kuvvetlerin uygulamas ' sonucu de er. Bu zorianm harekete srklenme denir ve elektriksel iletimin olu um nekanizmandirYar-iletkerderde ta y clarm hareketi yul n bir biimde betimlenemez. D kuvvet u-ygulanmanu ken maddelerin ssal enerjisi elektronlar n ve atoralam titre inderine neden olur. Bu titre inder, uzayda rastgele olur, ama tm paraelklann verilen bir yndeki net ortalama h z s fr olacak biimde s arlen.r. Eer ortalama h z sfr olmasayd bir akm oluurdu. Titreimler kristal iindeki hareketli elektronlarm ve atomlar n birbirleriyle etkilemelerine neden olur. Birok e kbeneter yznden bir tek paraon hareketini betin leyen eyiz, ancak bir grup parae n ortalama hareketi hakknda konu abiliriz.

Allm olduu iizere bir elektrik alan araclyla bir d kuvvet uygulandnda paraeklar, rasgele ssathareketlerinin zerine, ynlendirilmi bir hareket binecek biimde etkilenirler. Bu, uygulanan alan do rultusunda net ortalama hz olu turur. Bylece elektronlarn ve elektron boluklannn hareketinin katk syla sonulanan. bir akm doan. Elektronlar ve elektron bi luklar zt ynlerde hareket ederler, ancak yiiklerinin de z t oluu nedeniyle her ikisi de ayn ynde akm oluturur. Yapay yar iletkenlerde bu. ak n , hemen hemen tmyle o unluktaki tanclarn akyla oluur.
Ikinci nemli ak mekanizmas difizyon'dur ve dzenekteki ta ydarn dalmnn dzgn olma yimdan doan kuvvetten anlm bir sretir. Sre, gazIarn kinetik kuram ndaki yalm klasik problemle betinalenebilir. ekil 7-4 de grlen dzenekte N i gaz moleklii V, hacmi iine dzgn olarak ve N, gaz molekli V, hacmi iine dzgn olarak da dnu.tr. Ni /VI ve .N, inolektl yo untuklari e it deildir. E er aradaki engel kaidirilaca,k olursa Lir zaman sonra gaz yeni bir bas nca ula acak Ve gaz rnoieklleri tm hacim iine dzgn olarak da lm olacaklard r (l er duvardald bas n ayn olaacakt r). Yeni da lma, kab n iki billiiiiintick farkl vourduklar zerine kurulan difzyou sreciyle ula hr. Gaz moleklleriniu ak yksek yo unluklu blgeden alak yo unltklu blgeye do rudur,

260 ELEKTRONIK AYGITLARIN FIZIKSEL TEMELLERI

Engel

1 f ariz

EKIL 7-4 Bir ideal gaz n kat engelle iki hazine syrd nws .

Engel yerinde durdu u zaman bile difitzyon eilimi vardr. Byle olmakla birlikte, engel duvarnn kat oluu paracklar bulunduklar blmede kalmaya zorlar. Engel kaldnlr kaldrdnaz difgyou sreci ba lar. Yan-ilctkenlerde difazyo n, alan uy gulamaya gerek katmadan ak m oluturur. Ykl parac klarm ak , tayc younluunun yerel deiiminden tr do an. Elektron ve elektron boluu-difilzyon akndan onlarn z t i aretli yklerin; yans tr. Hareket yn alak yo unluklu blgeye doru olduundan difzyon, az nlktaki ta yc akn betimleyen nemli bir etkendir. Yan-iletkenlerde olu an nc olay ise bir elektron ile bir elektron bo lu unun arp nasu dun doan yine--birle me olay d r. Yine-birle me sreci, aslnda bir elektronun kristal baglarndaki bo bir yere dnnesidir. Bu sre, tayc younluuyla oranthdr, yani tayelarm says artka elektron elektron-bo luu birleiminin olu um hz artar. Yine-birle me, aznlktaki taFsylclarrn akn betbrlernede nem ta r. nk, bu sreten etkilenen yklerin yzdesi olduka byktr. Madde iinde te yandan elektron elektron-b olu u iftleri de retil nekte oldu undan yine-birle me ve retilme h zlar aras ndaki farkla belirlenen net yine-birk me h z ndan sz etmek daha do ru olur. Bir yan-iletken iindeki ta yuclann toplam akn betimlernek iin yukarda aklanan ak olay da gzniinde bulundurulmaldr. Her eit tayc ayr olarak ileme tutulmaldr; rnektea ayr lan elektron ya da elektron bolakiarnn says silrliklenme, difzyon ya da net yine-birle me hzyla belirlenir. Yine-birleme terimi elektronlar ve elektron boluklar iin ayndr. nk bu srete her iki tr ta redan da binr tanesi ortadan kalkar. Buna gre rnek iindeki ak m, elektron ve elektrou bo luundan oluan bileen.lerin toplamdr. Bu etkiler, almalan ve aygtlann. u belirtgenlerini nicel olarak betimlemeninin temelini olu tururlar.

7-5 EKLEDI D YODLAR 261

7-5 EKLEM DiYODLAR Tm yan-iletken tygrtlar n yap m nda p-n eklemi temel olu turur. Eklem fiziksel olarak p-tipi ve n-tipi yan iletke lerin ek. 7.5 de gsterildii gibi birle tirilmesiyle oluturulur. Ayr ca p---n eklemi, ekle n diyod olarak bilinen iki !iin aygt olarak da kullau hr ve devre simgesi ek. 7-6 da gsterilmektedir.

E klem
EK L 7-5 Bir p-n

4- v
EKL 7-6 Bit ekim divvdat devre simgesi.

Diyodlarn birok yararl devre zellikleri vard r, bunlar en nemlisi, o u

kez durgun bolirtgenlerle ya da volt-umper e rilori yardmyla betimlenin ekil

7-7, ideal bir diyodun durgun behrtgenidir. E rinin incelenmesi aygtta akmn yabuz bir ynde akt un, bu yzden diyodun tek ynl devre ge.si olarak davrand n gsterir. Aygtn bu tek ynl zellii; an a-kapama yapabildigi iir anahtarlamada ve yalnz uygun ynl iaretler alglatablidigi ve i lenebildi i iin de dalga bioimlendinne ve do rultma i lemlerinde olduka nem kazan r.

EKIL 7-7 Ideal bir diyodun volt-arat,ere belirtgeni.

Eklemin fiziksel olarak i leyi i nceki kesimde tartlan ak srelen yardm yla betimlenir. ller tip yan-iletkende dzgn dag llul safszlk katks bulundu u varsaym gz nnde tutulmak ko ulu ile p blgesinde n blgesinden daha byk bir elektron bo lu u younlu u ve benzer olarak n blgesinde p blgesinden daha byk elektron yo unlu u vard r. Yo unluk

262 ELEKTRONIK AYGITLARIN FIZIKSEL TEMELLERI

farklar, eklemde bir gradyent olu turur ve lit gradyent tapeilarn difilzyonuna neden olur; elektron-ho luklar p den ta blgesine ve eIektronlar ise n, den p blgesine doru difzyo a u rarlar. ekil 7-8 de grld gibi, dirtizyon sonucu eklemin her iki yannda da ait ykl Lareketsiz iyoular oluur. a ve p blgelerine do ru geni leyen bu blgeye boalma blgesi ya da yerel-yk blgesi denir. Tayclar ya p-tipi ya da n.-tipi maddelere doru diruzyona u radndan sz edilen blgede harektli ta yclar yoktur.
Elektran bo luu

P
fal Haleketsiz Abc'

Elekiran
difiizynnu

iyoniat

Boalma blgesi (b.1

Elektrik alan

Elektroa bolu ,
siirldentaci Elektro!,
^ii riikfenmesi

(e) EKIL 7-8 (a) Elektrott-bo luklan ve elektranlarm difiizport ynniin, (6) bo alma bglgegluiu s (c) elektronlann ve elektron-Logliklarlaut siirkleranesiain gsterildi i bir po eklerai.

Eklemin her iki tarafnda bulunan alt kutuplu hareketsiz iyonlar ya da yerel ykler bir elektrik alan oluturur. Bu alann iki etkisi vardr, bunlar potansiyel engeli olu turmak ve siiriiklenne akm yaratmakt r. Siiriiklenmc akm elektron boluklannn. II den p blgesine ve elektronlar n p den n blgesine hareketine neden olur. Dengede ve d de-vre yokken net akln sfrd r; yani eklemi geen hem elektron ve hemde elektron bo luklarnn net says sfrdr. Sonu olarak, ak m n sriiklenme ve difiizyon bile e n leri eit ve zt ynliidr.

7-5 EKLEM DIYODLAR 263

Bo alma blgesinde oluan potansiyel engeli, bir d kaynaktan enerji uygalanmazsa ta yedarn engelden akmastn nleyecek biimde davrantr. ekil 7-9a da grld gibi p ve n blgelerine ba lanan bir d kaynak, ek elektrik enerjisi sa lamada kullanlr. nbeslente denen V gerilim kayna , potansiyel engelini ya ytikseltir ya da alalur ve ekleruden geen tayc akn denetler. V 0 olduunda, ergek etki edilmez ve devre ak devre p-n eklemi gibi davran r. Vnin pozitif de erlerine doru ynde nbesleme denir, bu besleme potansiyel engelini kiiltr ve bylece ekleinden difilzyonla geen elektron ve elektron-bo luklar says artar. Artm difzyon net bir akln dorurur, buna doru yn akm denir ve yn p den n blgesine dorudur. V artrld zaman akunda h zl bir art gzlenir, nk engel daha da klr. te yandan V yi negatif yapma (ters ynde nbesletne) potansiyel engelini art m ve snrdan difeyou yapan tayiedarn saysn azaltr. Bylece ters yn aklm ya da deyim okulu, 4, (temel olarak elektrik alannn olu turduu srilkienne bile eni) denen n den p blgesine akan kk bir akn oluur. Ters nbeslemenin artrdmaloyla kelime oluuncaya kadar ters yn ak mnn deerinde nemli bir de iiklik olmaz. Dayna akmnn bykl, p-tipi ve n--tipi maddelerdeki katk dzeylerine ve eklelin fiziksel byklne bahdr. ekil 7-9b, p-n ekleminin ya da diyodun
ve d devresinin simgesel gsterimidir.,

(a)

(b) EKIL 7-9 (e) On'uoslemai p--n ekimi (b) Diyad finged.

264 ELEKTRONIK AYGITLARIN FIZIKSEL TEMELLER'

Eklem diyodun ek. 7-10 da grlen durgun belirtgeni, cklernin d.a. davrann belirtir ve / diyed akumn V nbesleme gerilimine ,ba lar. Bu belirtgenler, o u kez Boltzmann diyod e itlii olarak bilinen Denk. (7-1) ile analitik olarak betimlenir.

EKIL 7-10 Bir

p-IL

diyodullun

per belirtgeni.

<7-1) ( .="Y-1) n, k = 1,38 x 10 - " JI-K- ile verilen Burada q elektron yknn bykl Boltzmann sabitini, T Kelvin derecesi cinsinden eklem s cakln" ve A simgesi iistelde kullanlan q / kT -yi gstermektedir. Oda s caklnda (293 Kj A = q / kT nin deeri 40 dr.

egviliT1)

rnek 7-1 Belli bir p-n diyoduna 0,225 V'luk bir do ru ynde nbesleme uyguland zaman 20 mA akl n geiriyor. Eklem s cakl 293' K olduuna gre diyodun doyma akmn.' belirleyin. ZM: Denklem (7-1) den
Is

= ev _

20 X 10' 40 ,215_1

2,5 x 10- 6

2,5 A

rnek 7-1 de bulunan doyma ak m , do ru ynde nbesleme kk olduu halde diyod akim ndan olduka kiiktr. Bu fark o u kez ek.

7 6 DYOD DEVRELERININ GRAF KSEL ZMLENMESI 265

-

7--10 daki belirtgen zerinde do ru ve ters ynde nbesleme iin farkl ak n lekleri kullanlmasn gerek-.i rir. te yandan V sfrdan byk, oldu undan EAr birden ok byk olur, bundan tr do ru ynde nbesleme durumundaki ak m /-s.Av yakla m ile gstermek kolaylk salar, Ayn biimde, negatif V iin birden ok' kt iiktr bu nedenle ters onbeslemede diyod akm Yakla k olarak-.lv dir. Diyodlar, genellikle geirilebilen mak! imun doru yn akm ve uygulanabilen ters tepe gerilimi denen ters ynde nbesleme geriliminin maksimum ani deeri ile de erlendirilirler. Maksimum doru yn ak m nn de eri eklemin s biiminde da tma yetene ine bald r. Ters tepe w;riliminin de eri ise bo alma blg bulunabilen maksimum elektrik , alanna dayanan bir s mrlamadr. 7-6 DYOD DEVRELERNN GRAFKSEL ZUMLENMES ekil 7-10 daki durgun belirtgen, eklem diyodun ek. 7-7 ile verilen ideal diyod belirtgenine yakla tn gsterir. idealden sapma do ru ynde nbesli diyodun ular arasnda sfrdan farkl bir gerilim dmesi olmas dr. Diyod Sek: 7-11 devresinde kullandd uda diyod zerindeki gerilim d de gzniinde tutulmaldr. Gerilim ve akn deerleri diyodun belirtgenlerinden ve

Vs
EKIL 7-Il G xbesli bir ditod yiik Jire, ei (kvro,i.

VB13

4-

li

(7-2)

ile verilen gerilime-yasas ba ntuundan elde edilir. Denklem (7 -). ek. 7-12 de verilen do ru izgi ile betinlenir ve buna ykdo rusu denir. zm, yk dorusu ile diyod belirtgeninin kesi ti i Q noktasndaki V ve / de erlerinin belirlenmesiyle elde edilir. Matem.atiksel olarak zm sreci, urtak zm olan denklemlexi Q 11. rn diyod ve hemde d devresi taraf ndan zorlanan sm rlamalan sa layan tek ko uldur.
zmenin allm grafiksel yntetnidir. Fiziksel olarak,

266 ELEKTRONIK AYGITLARIN FIZIKSEL TEMELLER/

D iyod geri

Ya V,is .eizerindeki --V . ger ilim

EKIL 7-12 Sek. 7--11 devresi iin yk do rusu,

Iki erinin kesim noktasi olan Q'ye durgun nokta ya da alt nta noktasa denir ve bu noktadaki diyod akmnn ve geriliminin de erleri o u kez IQ Q ile gsterilir. VB ,-VQ gerilimi direnein ular arasndaki gerilimdir veV R direncinin de iimi ile yk dorusurtnn eimi deiir ve sonu olarak ek. 7-13a da belirtildi i gibi Q dei ir. Benzer olarak e er R sabit tutulurken Vw, besleme gerilin de itirilirse yatay eksen zerindeki kesim yeri deiir. ek. 7-131> de gsterildii gibi yeni yk dorulara zgn doruya paralel olarak izilebilir. Bunlar n her biri zel bir f/j3.3 deerine karlk gelir. Her yk dorusu -volt--amper helirtgenini farkl bir noktada kesere i iin al ma noktas yine kayar.

Sabit gerilime ek olarak devreye ek. 7,-14 deki devrede gsterildi i gibi eer bir alternatif ya da zamanla de ien bir gerilim uygulanrsa diyodun mik (a.a.) luelirtgenleri elde edilebilir. Diyod gerilim; e ve diyod akurkt inip her biri iki bileen ierir. Bu bilesenlerin biri sabittir di eri ise zamanla de iir. Eer es (t) san a>1

7 -6

DIYOD IDEVRELERININ ORAFIKSEL ZMLENMESI 267

(b

EKIL 7-13 (o) FArki di.ten ;ter ve b) fa .rid

b1etc genlimicri ;in yiAk dotruhu.

268 ELEKTRON K AYGITLAR1N FIZIKSEL TEMELI ERI

v,(1.)

V 83

EKIL 7-14 aa ve ela kaynaklar yla tiyod devresi.

ise deyrenin ularna uygulanan toplam ani gerilim v2 Vs Sir/ <ot olur. Gerilim yasas her an v, v

iR

(7-3)

olmas n gerektirir. (ot, sin <ot yi sf r yapan 7r nin tam katlar olduunda ,VPH ye eit obt ve Denk. (7-3), Denk. (7-2) olur. Sonu olarak, yk dorusu ek. 7-15a ve b de grld gibi -izilebilir. Sz edilen zamandan baka zamanlarda v s de eri VrR den ayr l r ve yiik do rusu nbesle ne geriliminin dei mesi halinde oldu u gibi kayar. Zaman srekli de iken oldu undan, belli bir anda yiik do rusunu konumu vR nin o andaki zel deerine karlk gelir. Yk do rusun m hareketi ekilde grld gibi belirtgenlerin giilgeli alan n tarar ve bu alan tp nin maksimum ve mininum deerleriyle belirlenir. Bu de erler V -,/"/ Vs ve V NP2, dir ve sras yla sin tat nin 1- 1 ve -1 de erlerine kar l k gelirler ekil 7-15b V deerine yakn Vy de erleri iin yk do rusimun gezinimini gsterirken; ek. 7-15a, V den ok kk Vs de erleri iin ykdo rusunu gezinimini gsterir. Q,-Q, izgi paras Q al ma noktas nn konumlarm n gezinim blgesidir. Dalga biinleri zamana ba li olarak diyod w?ilirnizin ve akmnn de erlerini gsteririr. Dalga biimlerinin izimi iin noktaya kar nokta yntemi kul tantm al d r. V ile karla trld nda Vs kk kalyorsa (ek. 7-15a) siniiseldir ve diyo-d tepkisi, sakin dzey zerine altern.atif dalgaum binnesiyle oluur. Bikenlerden biri VBB ye tepkiyi (sakin dzey), ikincisi ile v s () ye tepkiyi gsterir, bu tepki ise sz edilen gerilimie orant ltdr. Bu koullar alt nda., diyodun do rusal olarak da v rand diiiiniiIiir ve paras doru bir izgiye yakla ttrhr. te yandan Vs ve V bilykliik bakmmilan ayni mertebede oldu unda divod tepkisi ek. 7 -15b deki dalga bi-

7 6 D VOD DEVRELERNN GRAMKSEL OZOMLENMESI 269

-

imivle gsterilir. Bu. tepki bozulmu bir bkindedir, do ru ve alternatif tepkilerin yal n bir toplum n temsil etmez. Tepkinizi zamanla de ien ksm v,(i) ile dorudan orantl olmadndan davran dvrnsi

Yk de rulan 1 Q zerindeki -- diyod ak m

a.e
_

Vi, 2 V, IVn- -2V,

\IQ

zerinde,ki diyod

geriUrni c .a

EKIL 7-15 (e) Kk i aretler i4 akun ve gerilim lskto biein ter;.

ekil 7-16 da gsterildi i gibi diyod tere ynde nl eslendi i zaman yk dorusu-num kullanm gereksizdir. Devreden geen ak n diyodnn I doyma alcn dr. Devre iin KGY citliinin kullaralmawyla

I R --fyw4lie ve bu bakntidan diyod gerilimi V belirlenir.

Doru ynde linbesienmi bir diyod iin IQ deerinin belirlenmesinde kullanlan deiik bir yntem, 1"Q niin genellikle Vo deerinden kiktik olnas gere ine dayan r. Bylece diyod behrtgeni ek. 7-17 deki gibi ideal belirtgenine benzer biimde gsterilebilir. Ancak> diyo dun ular arasndaki

R./ LA.Crs. 1 ICI.J1 ,11.P. H 1 U111,PL1( 11,4

riziKar._

BozulmaLar I

Doru ve zamanla de i en dazeyterin bileimi.

c.r EKIL 7-15

(b) Byk i aretler iin ak n ve gerilim dalga biimleri.

. EKIL 7-16 Ters yZs nde iStbesierunie bir diyotl devresi.

sonln gerilim d mesi VoN ile gsterilir ve bu gerilime ama ya da sfirlama geriiini denir. Denk. (7-2) nin kullandmasiyla, ek. 7-11 deli devre iin .r, deeri

7-7 Lbi.LEN1 TRANSISTRLERIN HELIRTGENLERI 271

EKIL 7-17 B s - vkkiu diyod iin eK V-I giisAcirni.

(7-5) olarak verilir. ok kullan lan eklem diyodlardaki V o de erleri, byk liide kullatitUn yar iletken maddelerin zellikleri ne ba ld r. - Sekin de erler; silisyundu diyodlar iin 0,4-0,7 V ve germenyumlu diyediar iin 0,2--0,3 V dur.

7-7 EKLUI TRANSSTRLERN BELRTGENDEAti Eklem transisir, ba usu bir kayna n devre ze iklerini olu turrnada 'kullanlan temel ayg tt r. ekil 7-18a da (gsterildi i gibi eklem transistr iki eklemden olu mu -eli bir ayg thr. ki tane p-.tipi blgesi oldu undan bu tip traiisstre pnp ad verilir ve simgesel olarak ek. 7-18b deki gibi gsterilir. ki n-tipi blgesi kullan ld uda np i transistrii olu ur. ekil 7---19a
N

(o)
EKIL 7-18 Bir pup transigiiirki ve bunun. (b)

272 'ELEKTRONIK AYGITLARIN F Z KSEL TEMELLERi

rpn, transistriinii betirolemektedir ve ek. 7-19b de bunun simgesel gsterimidir. Transistrn sz edilen bu csine yayw , taban ve toplayn denir. Yay c hareketli ta yellarn kayna gibi, toplay c da bu ykteri ekerek kullan l i yaptrarak biimde' davranr. Tarclar n yay c dan toplayc ya doru akmn denetlenmesi de tabanda yap lr.

()

tbi

EKIL 7-19 Bir npn transist;tra ve bunun simgesel g0sterirni.

.Bir Lklem transistrn uygulamada kullanlan bir yap m biimi difz!ermis tabakal epitaksiyel transistr denen yapdr ve bu yap ek. 7-20 de betimlenmektedir -. Yayc, yzey bakmndan kkt?' ve o u kez yksek younlukta safszlk blgesidir, bundan tr nemli say da ta yc vardr. Yayenlan taban blgesine geen ta yclar taban blgesindeki az nlktaki lareilarla ayn cins olduklarndan yine-birleme etkisini /Dinini-ama indirmek iin taban blgesi dar yap lr. Is kaybu sa lamak iin toplayc yzey genellikle en byktr, nk yararl i toplayedan elde edilir.

Metalik Metelik taban ckkgeni

toplay et
dekgeni

Metalik yaytel dret{eui J`

n-tipi yaytet blgesi

ESIL 7-20 DIfti2lentni tabakall epitaksiyel transistr yap s,

7-7 EKLEM TRANSSTRLER N BELRTGENLERi 273

D 1

(a)
-

(b)
simgesel gsterinsleri.

EK L 7 21 Aluillint akln "'nlerini gsteren (4s) pop ye (b) npn transistrlerinin

Hem pop ve hem de npn tipi transistiirler .bulundu undan ek. 7-21 de belirtildi i gibi akn referans ynlerini transistrn iine do ru gsterecek biimde bir gelenek olu turmak kolayhk Salar. Devre simgelerindeki yayc ulardaki oklar her iki tip rransistr iin de yayla bidgesinde poritif yklerin ak ynn, gsterir. Transistrn al masindaki fiziksel sre npn ve p tp tiplerinin her ikisi iin de ayn dr. Yay -tnbon =ciltte! blgesi Toplcyim-taban azoltict blgesi

asa
EKIL. 7 22 Aktif blgede alacak biimde bulmalentnis bir pop transistrit.

Transistrn, ba ml bir kaynak elde edilen alma blgesine aktif bblge denir. ekil 7-22 de grld gibi aktif blgede eklemlerdeki gerilimler, yayc-taban ekleminde do ru ynde nbesleme ve toplayc-taban ekleminde ise ters ynde ubesleme olu tururlar. Ba ml kaynak davran, toplayc akmnn yayc-taban ekim gerilimiyle denetlenmesinden do ar. Yayc-taban nbeslemesi doru ynde olduundan yayel, taban blgesine ok sayda tayc salar. Bu ta pclarm ou tabandan szarak toplayctaban eklemine ula rlar. Bu ekleindeki ters besleme ta yclar toplaycya sriikler. Taban blgesindeki yine-birle me hz minixmmda tutuldu undan toplayc ve yayc akmlar hemen hemen ayn biiyilklktedir. Yay n ve top-

274 ELEKTRONIK ANGITLARIN FIZIKSEL TEMELLERI iare' ak mlan aras ndaki farka taban ak m denir ve bu ak n yine-birle me sreciyle kaybolan ta yclar' lelirler. Yay n-taban eklemi eklem diyodda oldu u gibi davran r. Yayc-taban eklecaindeki do ru nbesleme dzeyindeki im olu turur, Sonu olarak, toplay c bir deiim yay c akunnda bir de i akm da ayn oranda de iir, bu de iim toplay c ak mnn yard-taban geriliraine nas l bal oldu unu gsterir. Transistriin aktif blgedeki al mas , matematiksel olarak yard-taban eklemix deki diyod davran ve toplarculaki ba ml kaynak etkisi cinsinden betimlenir. Bu bagu t lar,
IE /0 e a VE8

(7-6a) e AY
-I

Ic = CCK 1E0

(7-6b)

eitlikleriyle /6, niteli i yay e-taban ekleminin doyma ak m, aN ise ortak-tabanl k sa-devre ak m kazanc i r. Baml kaynak etkisi
I
Vct -0

(7-7)

eitliiyle tanmlanan aN araclyla betimienir. Denklem (7-6) bagntlar , transistrn almasn betimleyen gerek eitliklere yak n yakla imlardr. Bununla birlikte, baz uygulamalarda ters nbesli toplayc taban eklemi ile ilgili I doyma akm nn toplam toplayc akm zerile etkisi hesaba katlmaldr. Bu etki cc, d, deuklemiyle Kirekhoff-ak m yasas (7-9) ) egitli ini gerektirir. Denklem (7-6,) Denk. (7-9) ba'g ntsnda kullanhrsa

( 1,

(7-10) IR r - (1 - aN) d, sonucu bulunur. o u kez istendi i gibi toplayc ak m n' taban akm cinsinden ifade etmek gerekirse Denk. (-66) ve (7-10) hirle tirilerek I 1o ,
ir

.15

4. 15

(7-11)

bulunur. P nieeligine artakiy ck k sa-devre akn kazann denir. ej, 1 0,99 deeri ' den biraz kiil< oldu undan kFE 1 den olduka byktr. et, ve karlk gelen hF, = 99 de eri sekin deerlerdir. Buna gre taban ak mndaki kk de iikliklere toplay c aknundaki byk de iiklikler elik etmektedir.

7-7

EKLEM TRANSISTRLERIN BELIRTGENLERI 275

Denklem (7 -6) ve (7-10) am sonular pnp ve npn transistrlerinin her ikisine de uygulamakla birlikte transistr iinde pozitif yklerin ak yn ve dolaysyla pozitif akn iki tip transistr iin de farkl dr. ekil 7-21 de gsterilen allm d ekim ynlendirilmeleri ile ayg t iindeki pozitif ta yellann yn karla trldnda rpr transistr iin I c ve IB nin pozitif nicelikler ve IB nin ise negatif bir nitelik oldu u grlr. Benzer olarak pnp transistrnde .1E bir pozitif nieelik olurken hem I c ve hemde ./".a negatif nicelikler olmaktad r, Transistr iindeki akmlarn yn. npn ve pnp transistrleri aras ndaki iki nemli farkta3 birisidir. Di er nemli fark toplayc-taban aras ve taban-yare aras gerilirnlerinin kutuplandr. Kesim 7-5 de betimlendi i gibi bir eklemi doru ynde nbesleme p-blgesinin n-blgesinden daha yksek potansiyelde olmas n gerektirir, bunun tersi de bir ek-lerain ters nbeslenmesi iin do rudut. Bundan tr npn transistrleri iin taban-yay e ve toplayet-taban gerilimlerinin her ikisi de pozitiftir. pnp transistrleri iin ise taban-Tape' ve toplay ctaban gerilinderi aktif blgede negatiftir. Taban akmnn, toplayc akm zerinde yaye akmmdan daha ok denetleme yapmas nedeniyle ortak-yay-lel dzenlemesi (ek. 7-23 de bir pnp transistr iin gsterilmektedir) ok s k kullanlr. Bu dzenlemede yayla referans noktas olarak kullan lr ve teki gerili/Illerin hepsi yayelya gre llr. Ortak-yay ellnn toplayc belirtgenleri, eitli .t. deerleri iin toplayc akm Ic yi toplaye-yaye gerilimi Icz ye balayan volt-amper e rileridir. Bu e riler ailesi ya (7-6) denklemlerinden ya da ek. 7-23 deki devre kullan larak yaplan lmlerle elde edilir. Bu e riler ek. 7-24 de grlmektedir. ekil 7-24 de gsterildi i gibi toplarc-yaye gerilini toplayc akm zerinde ok az bir denetleme etkisi gsterir. Bu, toplay c-taban

EKIL 7-23 Bir pnp transistiiril iin ortak-yayirali dzende:ne.

276 ELEKTRONIK AYGITLARIN FIZIKSEL TEMELLERI

1- 0

-20

-60 -50 -30 -40 Toplay,c aerikr i ,VOlt

rmp ).

- 80

EKIL 7-24 Bir pnp tratsist ii iin ortakyayleiluon toplay c belii-tretlkri (2N949

ekleminin, ters nbesli zelli i ve onun ak n bileseninin savsanabilir olmas sonucu ortaya kar. Taban ak m sfr eldu,;tnda toplay n ala m olmaz. Buna belirtgenlerin kesilim blgesi denir ve her iki d:temin de ters nbeali olmasnn bir sonueudur. Belirtgenler zerindeki e noktas nda taban akm nn de eri 15 n.A. ya da daha byktr, Taban ak m 15 mA den teye art rdrsa toplayc ak m nn de erinde fazla art olmaz. ab ile belirtilen bu blgeye doyum blgesi denir. Bu blge her iki ekini; de do ru ixbesli oldu u zaman oluur.

Maksimum toplay c-tketim e risi, transistr tahrip etmeden toplay c ekleminde harcanan s miktanyla belirlenen bir oran gsterir. Bu oran amarnak iin transistr, tketim e risinin altnda ve solunda kalan blgede all aralmaldr. Dier oranlar genellikle yapunedar taraf ndan' belirtilen maksimum toi,lay et-taban ve yay c-taban gerilimleridir. Bu oraniarut her ikisi de ters-nbesli elderr ler iin geerlidir ve Kes. 7-5 deki _f diyodu iin betiudeneue benzer biimde, eklem k tlma erilnleriy ; elirleatr. apa tra sistrnn ortak-yared illiACnIencric; kullanld ek. 7-25 de grlen devreden ek. 7-26 daki transistr toplay n belirtgeuleri elde edilir. Niceilklerin eebirsel i aretlerinin ip halinelckinden farkla olaca na dikkat edin;

7-7 EKLEM TRANSiSTRLER N 'BEL R-TGENLER 277

bu, jozitif ak n yn iin benimsenen gelene in bir sonucudur. ek. 7-2(i ayn zamanda doy nn ve kesili n hlgesini de gstermektedir. Belirtunleri ekil 7-24 ve 7-26 da grlen traosistr ak mlarn' ve
gerifimlerinitl byiikl.kleri de olduka farkl dr. Bu farkllklar, npa tren-

sistrnn ba lca kullanma yerinin alak-g yksek-frekans uygula malar olduu halde pnii transistrniin yksek- g uygulamalarnda kullanlmasn salar.

EKIL 7-25 Bir npn tnnsietri) iin ortak-yay n:13 dilefenle

9 10 11 8 7 6 5 4 Toplaylel geriUrni ,volt

lcrittgenleri.

12 13 14
toplayc -

7-26 Bir npn transisti)rn (2N918 e benzeyen) iin

ortak - yayleihnun

278 ELEKTRONIK AYGITLARIN FIZIKSEL TEMELLERIozELGE 7-1 Tranistr geilim ve ak m simgeleri

Durgun Bile en A. A. ya da Zamanla Dei en Bile enler Ani Kok Toplam (D.A.1-A.A.) Ani Orc.

Ad Toplayc gerilim:
Toplay na ak ,m

nbesleme

w'a z
- -

Taban gerilim: Taban akm Yaye gerilimi Yayn ak m

44.4:

7-8 EKLEM TRANSISTRLERIN NBESLENMESI VE GRAFIKSEL ZMLENMESI Bir transis-tr devresinde durgun ya da sakin ko ullar ana g devresi yard myla oluturulur. Denetim ise geilikie ta au devrisindeki bie a,e;, i arctiyie sa laan. Sonu olarak, devredeki akvn ve gerilimler d.a. al ma dzeyleri iizerine binen a.a. de erlerine sahiptir. zel ak mlarn ve gerilimlerin gsterim simgele.rinin fazla kar kla neden olmamas iin Elektrik ve Elektronik Mhendisli i Kurumu (IEEE) tarafndan standart gsterimler kabul edilmitir; bunlar izelge 7-1 de verilmektedir. Gsterimlerin anlam yledir: 1. v ve i kk harfleri srayla gerilimi ve ani ak m gsterirler. 2. V ve 1 byk harfleri toplam nicelikierin ortalama de erlerini ya da a.a. bile enlerinin etkin de erlerini gsterirler. 3. Kk harfli altsimg,eler, transistrdeki gerilla:derin -ve ak mlarn yalnzca zamanla de i en veya a.a. bile eWerini temsil edcr.kr. 4. Byk harfli altsimgeler toplam . licelikler iin kullan lr, 5. Yielenmi altsimgeler nbesleme niceliklerini gsterir. 6. Aklllar d devreden transistrn bir ucuna giriyorsa pozitif al nr. 7. Referans esine (noktasna) gre liild nde gerilimler pozitif al nr. E er referans noktas ak olarak belli de ilse referans belirlemek iin fazladan bir altsimge daha kullan lr (rne in, V toplayc geriliminin yay-cya gre durgun degeridir). ekil 7-27 deki devre ve ek.7-28 deki belirtgenler simgelerin kullan mna aklk getirmek iin verilmi tir. Sek. 7-28 de yk dorusu olarak belirtilen do ru, toplayc ilmei (toplaycdan ba layp transistrden yay erya ve buradan nbesleme ki esi ve yk direnci zerinden toplay cya ula an) iin Kirehholf gerilim yasas nn bir betimlermesidir ve bu yasa Ve +iR +V ce =O (7-22) C L olarak yazlabilir. Taban-nbesleme kayna I 02 dir ve denetleyici i aret ib ,V2 sintut dir. Ana g kayna Vce dir. Bu gerilim, 'm ile birlikte Q alma noktasm oluturmada kullan lr. Kirchhoff yasalarnn her an salanmas gerekti ,iinden elovrenin ani davran lar , yk dorusu boyunca olmaya zorlan r ve ''bu nedenle dalga biimleri ek. 7-28'de grld gibi olu ur. Akm ve gerilim deerleri, taban alcumndaki 10 mA (tepe de eri)

'7-8 EKLEM TRANSSTORLERN ONBES, VE GRAFKSEL Z. 279

EKIL 7-27 Gerilim ve akn terindomesini gdeteren devre.

ii -40 we

25 ma I c Q zerinde de ien teplayiel akm a.a. bileeni

30 MM

taban akm

IBQ zerinde de ien a.a. bileeui

-20 .* , c - t I ree

-o

- IS

w c ,v o l

V Q zerinde de ien
y

toplayc gerilhol a.a. bileeni

EK, i.: 7 - 28 Toplay c akm i,.oplaye verilini Ve ve taban ak m nin sinileel de i imleri ;srasyla cQ . lcQ ve' BQ doru ekim ve gerilim de erleri zerine biumi tir ( ek, 7-27 iin). pnp trans stdrilttin toplay c belirtgenleri dealle tiribni tir.

280 ELEKTRONIK AYGITLARIN FIZIKSEL TEMELLERI

lik bir deiimin toplay c ak muada yakla k 0,6 A lik bir de i im do uraca n gsterir, yani akl n kazanc 0,6/ (10 x 10) = 60 olur. ekil 7-27 deki devrede iki nbesleme kayna grlmektedir: toplay-le nbesleme gerilimi V taban nbesleme ak m I. Kullanl bir ok nbesleme dzenlemelerinde yaln zca, bir g kayna kullan lmak isteair. Yalnzca bir g kayna ieren npn traasistr, kullanlarak yap lan yabn bir devre ek. 7-29a'da grlmektedir. V gii..terilen pozitif u g kaynana, negatif u da topra a ba lan r. Bu izimsel gsterim uygulamada olduka ok kullanlr ve ek. 7-296 deki gsterinin e deeridir.

-t- Vct

(0)

(b)
EKL 7-29 Tek-kaynakia n beslenmi yahu bir devre.

alma noktasn elde etmek iin taban ak mnn durgun de erinin belirlenmesi gerekir. Toplay c akm ve gerilimi,

-I- IRV ce

(743)

denklemini sa layan yk do rusu ile belirlenir. Taban ilme i (transistr iinde tabandan yay eya, oradan taban n.beslcme kayna ve tabannbesleme direnci R, zerinden tabaua gelen il nek) iin gerilim yasas
-

IBR = B

Ce

(7-14)

ile verilir. Yay e-taban eklemi bir eklem diyod gibi davrand udan ek. 7-17 deki gibi belirtgenle tirilir. VE nin de eri yakla k olarak silisyumli transistr iin 0,7 V, germenyw rlu traasistr iin 0,3 V tur ve d devre eleri R, ve V a unszdr. al ma noktasndaki taban akl m Denk. (7-14) den nin zlme,,iyle belirlenir ve

7-8 EKLEM TRANSSTORLERIN NBES. VE GRAFiKSEL OZ. 281

V CC _ B

R,
bulunur. o unlukla (7-15) vcc yaklak deeriyle kullanlabilir.

(7- 5)
Vec don olduka kk kal r, bu nedenle Denk.

;7-10

Bylece taban ak mnn sakin de eri ya Denk. (7-15) ya da Da k. (7-16) ile hesaplanabilir. Yk do rusu ile bu de erin kesime yeri al ma noktas n belirler. Gerilim kayna ve taban-nbesleme direnci ek. 7-26 daki IBB nbesleme akmnn i levini yr-trler. rnek 7-2 ekil 7-30 da toplayc bclirtgenleri verilen taransistr ok. 7-29a daki devrede kullanlmaktad r. Kaynak 18 V luk bir bataryad r. istenen Q . 10 V toplayc gerilimi ve 16 n t4 lik toplayc akmundadr. al ma noktas noktas n oluturmak iin gerekli Re ve R, de erlerini belirloyin. nin birletiZM: Yk do rusu, Q noktas ile yatay eksendeki rilmesiyle izilir (bak ek. 7-30). Bu do runun e i n.i - 1 / R e dir ve sz edilen iki nokta yard myla hesarlanabilir. Bylece

44
e "EicQ - Vcc
dal R e = 500 ohm bulunur.

16 X 10-3 10 18
-

--

2 'x 10 -3

nho

402

Belirtgenlerden elde edilen al ma noktas ndaki taban. alcum = 100 pA dir. Denk. (7-16) yard myla RB

18
100 >

180 000 olun

1.13
bulunur.

ekil de gsterildii gibi o u kez nbesierne devresinde bir yay c direnci kullan lmas istenebilir. (Bunun e itli nedenleri Bl. 9 da tart lmaktad r.) ekil 7-31 devresiade ko ulu alt nda = 0) toplay c ve taban ilmeldeti iia gerilim-yasas eitlikleri, Ic =,

R e -F--

R,

(7-17)

282 ELEKTRONK AYGITLARIN F Z KSEL TEMELLERi

V cc == le Re

VBE

1E

( 7-18) aracil klyla birbirlerine /341 olduk-

olur. = -F Iri ve le ile /E , h larindan Denklem (7-17) ve (7-18),

RE ( 1 -t"FE cc = I7 [R, (1 -I- h)

R e ] H VE

(7-19)
(7-20)

24 E .9.2;:l E
O -;:. -.-_ C i- --

----t4 -'-- ----""---1. " ''''' 4--, ----' ,

.-------1,-1-,-.,4- ........L

Q) O.

s,

'' '

'

125 t 10C

xto

...t..--...,..

icct l, lErrA ...........5.,,,,,,....,

._,

i 1

'-.4
k.

. s
L,..-.

---4 '
;

'

.1.....---.,....,........

_ , ....

.25 , 8 .
r

4,

J . : obar, ck 4_-- H -24

T6 1 / Toptay e geriUmi i volt

28

EK L 7-() rnek 7-2 iki toplay c belirtgeolet;.

7-8 EKLEM TRANSSTRLERN ONDES. VE GRAF KSEL Z. 283

EKIL 7-31 Yayn diren!' tek-krynakh nbeslene devresi.

olarak yaz labilir. h nun sekin deerleri olduka bilyiiktr, bundan tr yaklak olarak. (1 + h) , h ye ve (1 + l /hp ) de I de eit alnabilir. Bu yaklaklklarm kullimlinasyla; Trice = Ic (R, +

Re) 17c, = t B (R +h FE

(7-21) V 131!:
(7.-22)

yazlabilir. Denklein (7-21), e icui -1 j(R, --F RE) ve x ekseniyle kesim noktas liccolan yk do rusunun denklemidir bu do ru ekil 7-32 de d.a. yk d.i rusu olarak gsterilmi tir. al ma l oktasu daki taban akm iiTe> , V ni, nin yayeltaban diyodunu a k duruma getiren gerilim oldu u animsaaarak Denk. (7 22) den elde edilebilir.
-

olur. Denkiem (7-23); rQ

R -T, h R; gerilirni V CC yannda savsaklanabileeek kadar kk oldu undan

V ce
RB

1).CC- V BE

(7-23)

(7-24)

biiminde yaz labilir. Deuklem (7-23) ya da (7-24) ve yak do rusunun n lmasyla al ma noktas belirlenir. Denklena (7-24) de verilen sonu, yay c direncinin taban ilme ine yan. sam.as halinde h arpanayla arp lrn olduunu gsterir. Bu impedansdnm zelli i, daha sonraki bliimlerde betimlenen devrelerde kullan lacak,tar.

284 ELEKTRONIK AYGITLARIN FIZiKSEL TEMELLERI

t rt 51

Toplay c yayc gerilimi

EKIL 7- 32 A.a. ve d.a. yk do rulan,

ekil 7- 31 devresindeki sacnn grevi, gerilimin ve ak mn a.a. bileenleri zerinde 11.g nin etkisi yok etmektir. E er i , I b sin (ot biiminde sinilsel bir aklma ve C, nin reaktans Rli yannda ok kk klinrsa yayc akmnn ,a. bileerderinin o u sa zerinden geecektir. Bu durumda yapc direnci yandan geihni tir ve C, ye yan eit s ac denir. Toplam etki olarak i aret frekans nda yayc ile toprak aras nda kk bir gerilim dmesi (diiiinsel olarak yok) olur. Bylece, a.a, iaretinin neden oldu u tm gerilim d mesi transistr ve /<, yk direnci zerinde grlr. Buna gre alternatif toplayc akm ic ve toplayc geritimi gerilim yasas yla birbirine; = - ic R e biiminde ba lan r. Denkleni (7-25) a.a. yk dorusunu belirlcr ve bu do ru d.a. sakin dzeyler zerine binen a.a. bile enlerini bulmada kullan l r. a.a. yk do rusu, eimi -1 /- R e ye e it olay ve Q noktas ndan geen bir do rudur. Herhangi bir andaki toplam taban ak m ii, =. / b sinrat dir, Sia oit nin sf r olduu anlarda iB , IBQ ye e ittir ve devre sakin de erinde bulunur. Bundan (7-25)

7-9 A LAN-ETK I L TRANS STRLER N BEL RTGENLER 285 tr u.a. yk do rusu da <dinamik yk do rusu), ekil 7-32 de grilidii ii gibi sakin noktadan (Q dan) gemelidir. Toplayc akm ve gerilimi dinamik al ma srannda bu dinamik yk do rusu zerinde olmaya zorlararlar. E er ileyiin dorusal olmas isteniri4e (yani k girite oranid olacaksa) i b deeri de sturlanmandr. Eer 4, deri. ok byk de erlere ularsa transistr ya kesilime ya da doyuma veya her ikisine de sriilebilit. Kesitini ya da doyum duruinlan nlan birinde bulunursa toplay c akm taban ak mma yan t veremez ve denetleme i i ortadan kalkar. ekil 7-3.2 deki c rilerden grlebileee i gibi eer yr- .4, ,1"),Q den b2yk olursa sin ot, BQ den daha byk bir negatif de ere ulat an" da transistr kesilimde olacakt r. Bundan tr, eer dorusal i leyi isteniyorsa src i aretin tepe de eri /D9 den kk olmald r. 7-9 ALAN - ETKL TRANSSTRLERN BELRTGENLER Baml bir kaynan devre zelliklerinin salanmasnda kullanlan ikioci en nera i aygt ekle nli akn-etkili transistr'dii'. Buna o unlukla E--AET ya da basite AET denir.. ekil 7-33a da grld gibi E-AET bir yar-iletken rnek iine gmlm bir tek ektemden olu an ulu bir aygttr. ekil 7-33a da gsterilen kanah oluturan taban yan-iletkeni a--tipi madde olduo klutr Et4---A5511111.4.*

(0)

D l ku

---0 1;. 5

EKIL 7 33
-

l-kanal!, alan-etkileri eklem trunsioAr (.1)

) rc t.

286 ELEKTRONIK AYGITLARIN FIZIKSEL TEMELLERI

kandan. betimlenen E-AET ye n-kanallt aygtt denir. Bu a-yg t n devre simgesi Sek, 7-33b de verilmektedir. ekil 7--34de grld gibi kanal p-tipi yan iletkederden olu turuldu-andan aygta p-kanalltE-AE T denir. Man-etkili tranransistrlerin bu her iki halinde de transistr elerine kaynak, ak nci ve geit ad verilir. Bunlar n i levleri eklem transistrdeki yay , toplayc ve tabana benzemektedir. Bundan tr geit, kaynak ve ak t el ara ndaki yk akmn denetimini Sa lar.

Geit

Metal detaea

(a)

tl>) EKIL 7-34 p-kanall eklem

transistr (a) yaps, (b) devre simgesi.

Normal ab maaa, E-ART iindeki eklem ters nbesliair ve ek, 7-R5 de gsterildi i gibi ana g kayna aknc ve kaynak aras na ba lanm tr. Ana g kayna VDD ve geit nbesleme gerilimi VGG birbirlerinden bamsz olarak ters nbesli eklem olu turabilirler. Ters nbesleme. nedeniyle geit akm yoktur ve tm ta yclar kaynaktan akt cya doru akarlar. Bu tayc akna karlk gelen aktc akm kanal n direneMe ve akitle).kaynak gerilimi V ye ba ldr. Y as nin sabit bir de eri iin Vb s artarken eklem daha kuvvetli bir biimde ters nbeslenir. Sonu olarak, bo alma bl.

7-9 ALAN-ETKILI TRANSISTORLERIN BEL/RTGENLERT 287

geri iletim kanahrun iine doru geniler. Vps aile daha da art iletim kanahr tkar ya da sktnr. Bir kere sktirma elde naildig'inde Ip alutc akm sabit kafir ve VD, den bams z ahr. Geitle ka uak aras ndaki g rilsr< in deffitizirmedYlt ~am olu tatu yer deuetlenebilir ve Mylece akatuu itxmimi de eri de deretleaeliiir. Bauuli kaynak ileyii iin kullantb olan yer s k urn anin tesindeki bu lIgedir, nk burada yalazea Vcs deki dei imler ID de karlk gelen de iimler olu tux.abilir. Siktrnaum altndaki ve stiladeki ikki Ulvi, alukin bir E AET niii oriakkarakk k (durgun) belirtgenjerini veres ah. 7-3,5 da kesik i2gik.rh

12
EKIL 7-36 /3ir n-

16

24

24

E-AET nix ortnk-knyp*I.11 akbe b glErtgenIrri.

288 ELEKTRONIK AYGITLARIN FIZIKSEL TEMELLERI

ayrlm tr. Kesik izgili e rinin solanda kalan blge s ktrmann altndadr ve dirensel blge olarak betindenir ve burada 4, Va, ile orantldr. Ba mbkaynak blgesi, kesik izgili e rinin sa tarafuida kalan blgedir ve burada verilen bir V deeri iin yalnz ye ba ldr. Baml kayna-in kuvvetin' gsteren kullanh belirtgenlerelext ikincisi ise Sek. 7-37 de izilmi olan aktarm belirtgonidir. Bu belirtgen aknc akm nn, geit ile kaynak aras na uygulanan negatif nbesleme gerili nine gre dei imini gsterir. Io akm , Vcs. = O koulu iin aknc akmdr ve baml 'kaynak blgesinde EAET nin al masn matematiksel olarak tan mlamada kullanldr. ekil 7-37 de gsterildi i gibi aknc ak mnn sfr oldu u ile belirtilen. yerde bir kesitini blgesi vard r. Bu blgede, hem 17,8 ve hem de iletim kanaln tam olarak yok edip hibir akl n akna izin vermeyecek biimde davranrlar. Denkle n (7-26) aktarm behrtgenine dayanan ve kayna betimlemede kullanl iyi bir yaklamdr.
2

11>

yas
IDSJ ( 1 4PO

(7-26)

Gecit aerilimi,V65 V
E-AET tren aktanrn belirtgrini.

-4

-3

EKIL 7-37 Bir

Aktic ! ak wl is m A

7-10 ALAN-ETKILI TRANSSTRLER N &NDE& VE GRAFIKSEL Z. 289

rnek 7-3 A a daki ller bir n-kanall E-AET iin alnm tr: J/e s = 70 = 1,6 mA ve Vos = 4 V iin In = 0,4 mA dir. 1-oss ve l esaplayn z.

:3 Y iin V yu

ZM: Verilen her ko ul Denk. (7-26)daki niceliklerin ikisini birbirine ba lar. ki halde de 12. ve Inss bilinrneyenlerdir. Yukar daki kc.inllar n kullandn aslyla elde edilen iki denklemin ortak zm istenen sonular verir. Her bir ko ulun Denk. (7-26) da kullandnasyla 1,6 X 107' -3
IDAS

V po

0,4 x 10 -3 =

.1 (1

+, 4 ) -e r
r

PO

sonular bulunur. ki eitliin taraf tarafa blnmesi ve her iki taraf n kare kkiinn alnmas yla; 2= 1. -3/ V 1-4/ V

bants elde edilir, Bundan da Vpo =-. 5 V bulunur.

Vpo = 5 V'un biri zei ko ul iinde kullanlmasndan:

2

1,6 x 10 -.3 denklemi ve bundan da

5 ) 3

Ins,

= 10 reiA. elde edilir.

filan e t.1 ili transistrler iin yapin el verileri Kesim 7. 7 de li9:irn/.~7n eklem transistrlerinkine benzer. Sekin olarak bunlar, maksimum . ' g tketim orann , maksimum geit-kaynak ve ak t ca-kaynak gerilinderini ierirler. Maksimum gu-tketin oran snma yznden ayg tta olu acak zarar nlemek iin bir limit oldu u halde maksimum gerilim verileri eklemin kr lmasn limitlerdir.
-

7-10 ALAN -ETKILI TRANSSTRLERN NBESLENMESI VE GRAFKSEL OZEIVILENMES

Alan etkili transi tiir devresinde sakin ko ullar doru ak n enerji kayna yla olu turulur. Denetleme i i ise genellikle geit devrekindeki zamanla dei en bir i aret arac lyla salanr. Sonu olarak devredeki gerilintlerin ve akmlarn d.a. alma dzeyleri zerine binen a.a. bile enleri vardr.

290 ELEKTRON/K AYGITLARm FIZIKSEL TEMELLERI

ZELGE E-AET gerilim ve elam aingeleri.

Ad Aknc gerilim' Aktc nkom Geit gerilimi Geit akm Kaynak gerilimi Kaynak akm

Onleserne

(Dorgun) Bile en

A.A. Ya da Zamanla De. iken Bileenler Kek Ani

Toplam (D.A. -I- -A.A.) Ani On.

eoe<S

VDD

c, 'EY ,

CC

.4

o,75

V SS

izelge 7-2, kullanlan standart E-AET ak m ve gerilim simgelerini vermektedir. Bu simgelerin kullan lmasndaki neden eklem transistrler iin Kes. 7-8 de betinalenene benzer yorumlara dayan r.

ekil 7-38 devresi ve ek. 7-39 belirtgenleri bu simgelerin nas l kullanldn gstermektedir. Aktc ihne indeki gerilim -yasas suurlarnas nn grafiksel gsterimi yk do rusudur ve

s ,

V DD = ip

RD 4.-VD

(7-27)

ile verilir. Geit ilme inden akln akmaz, bylece geit gerilimi;
ve = Vee 4
-

2 Ve san olt

(7 28)
-

olur. Sin caz sfr olduu zaman Q sakin noktas oluur. ekil 7 39'da gsterilen her nieelik sakin dzey zerine iniisel iaretlerin hinmesiyle olu ur.
-

V(3 G

EKIL 7 38 Akn ve gerilim terimlemesini gsteren

-

devre.

ekil 7-38 devresinde sakin geit gerilimi "VG (.; kayna yla olua.turuldu uodal bu devredeki nbealeme dzenin sabit nbesleme denir. ekil 7-40 devresinde grlen kendi kendine nbeslene ok kullanlr, nk bu dzen. lemeyle ayr geit kayna gereksinimi ortadan kald rlr. Ak.tet ilmegi iin gerilim-yasas Nitligi
-

7-10 ALAN-ETKILITRANSISTORLERIN NBES. VE GRAFKSEL OZ. 291

t oo zerinde ileirien ak nc aklm :La. hile eui _ _ _

1 4.

zerinde de ien geidt'it bileeni

DQ iizerind, deien aktce

grriiimi a.a.

EKIL 7-39 Akttlez akm in, alutani gerilimi en re geit geriEnd ra, iaka dniled deilnleit ~oda I DQ, V ve V GQ doru akn ve gerilim de erleri zerine bizonektedii. Bu ekil iin ok. 743 devn
gzZniinde tutuirautur.

EKIL 7 - 40 Kendi kendine 8nbesli n'ka*efl -AET

292 ELEKTRONIK AYGITLARIN FIZIKSEL TEMELLERI

VDso deki
L 1-11
17,1, n = I (R, I-- k)
-

Vp,

Rt,ve Rs zerin.

Vp s

(7- 29)

dir. Bu do ru, ek. 7-41 belirtgenleri iizcrine yk do rusu olarak izilir. Geit ilmegi iin gerilim-yasaz Ves =

1, R,

(7- 30)

dr. Genel olarak, belirlenecek al ma .u..ek ,;:usl devreniu istenilen davran na gre seilir. Bundan tr .1a, o ve VGSQ bilinir ve ek. 7-41'de Q noktasn belirlerler. Bilinea nicelikierin Denk. (7-29) ve (7-30) iine ta mastyla istenen al ma noktasn oluturmak iin gereksinen RD ve R s deerleri bulunur. Bu yntem rnek 7-4 de zetlenmektedir. tirnek

1,6 ekil 7-40 devresinde bir n---kanall E AET kullan lmakta ve Ime, - 3,0 V ve Voso = 10,0 V da nbesienil3nesi istenmektedir. nbesieme kayna 18 V olduuna gre R, ve ; yi bulun.
-

nA, V G ,

ZM: Denklem (7-30)'un kullandmas yla

R, deeri;
1875 ohm

-3,0 -1,6 x 10

7-10 ALAN-ETKL TRANSISTRLERIN NBES. VE GRAFKSEL L 293 bulunur. Denkle n (7-29) da bu sonucun da kullandmaslyla 18 == 1,6 x 10 -3 (1875 + Rv) + 10 ba nns elde edilir ve buradan

ko = 3125 ohm bulunur.

Eer aktann belirtgeni yap mc tarafndan verilmise, alma noktasn belirlemede k llanilabilir. ekil 7-42, rnek 7-3 de kullan lan E-AET iin aktarm belirtgenidir. Aktar-m belirtgenini kesen ah do rusu, nbesleme dogrusudur ve Denk. (7-30) un grafiksel gsterimidir. Verilen bir R s deeri iin Q kesi me noktas Sakin noktadr, buna kar lk gelen aknc akm ve geit gerilimi deerleri Iv() ve VG8Q dor. Kesik izgili do rular Rs deiirken alma jtol.tasudoki de i imi gsterir.

Yoz EKIL 7-42 ekil 7-40 devresi iin bubesieme do rusunu gt'sroren aktarma belirtgeni. rnek 7-5 ekil 7-43 de verilen belirtgenler ek. 7-40 devresinde kullan lan E9000 AET helirtgenleridir. Besleme gerilimi 36 V, R s = 1000 ohm ve R ohm olduuna gre VG5Q IDQ VosQ deerlerini hesaplaym. ZM: ekil 7-434 da verilen aktarma belirtgenleri zerine ab ile gsterilen nbesleme dorusunu izin. Kesim noktas Q de V GsQ = 2,5 V ve po = 2,5 mA dir. ekil 7-43b deki k belirtgenleri zerine Vps ekseniyle kesime yeri VDD = 36 V ve eimi

Po

" V GSQ

294 ELEKTRONIK AYGITLARIN FIZIKSEL TEMELLERI -1 /(R -I- R4, ) = - 1 / 10000 mho

noktasnn olan yk dorusunu izin. nbesleme do rusundan bulunan Q sakin belirtgeni zerindeki yeri de kolayca belirlenobilir ve bu noktaya kar k hk gelen VsQ = 11 V deeri okunur.
o

mA

B 12 16 20 Vosq
EKIL 7-43 rnek 7-5 iin

24

za

32 36

E AET ain (o)

-

aktarma berirgeni (4) ik belirtgenleri.

7 11 SILSYUM DENETWLI DO RULTUCULAR 295

-

7-11 SILSYUM DENETnnt DORULTUCULAR

Silisyum -denetimli do ruhueu (SDD) ya da tayristr, drt-tabakab, eklemli bir aygttr ve ek., 7-44a da gsterilmektedir. Bunun devrelerdc
kullanlan simgesi ek. 7 4b giirlmektedir.
-

p ve r d tabakalar pr

eklenindeki gibi davranrlar ve s rasyla anot ve katod adn alrlar. teki p ve n blgeleri denetleme esi olarak da-vranan geit grevini yaparlar. Arelu katoda gre pozitif yapan kk bir gerilim etki etti inde geit ters nbeslenir. Anoddan katoda ak n ak (pozitif ynde) frenlenir, bu srece doru yn tharmas denir. Bundan tr ayg t doru ve ters yn/erin her ildsinde de yksek dirence sahip grnr. Aygt' iletim durumuna sokmak iin yaplacak i geit-katod devresine bir akl n atm' uygulamaktr. Atmlar geidin tkama etkisini ortadan kaldlar. Anot akm, belirgin bir biimde artar ve ayn anda SDD -zerindeki gerilim dmesi de azal r. iletimin olutu u noktaya knama noktas denir ve ek. 7-45'de gsterilen volt-amper belirtgenleri zerinde 17,0 ile belirtilir. Bir kez iletim ba laynca, akn azalp yaklak olarak sfr oluncaya kadar geit tm denetleme i levini kaybeder, iletim blgesindeki SDD bir eklern diyod gibi davranir. ekil 7--45'de grld gibi geit akm IG doru yn tkanas baladktan sonra denetim iini Yiiriltehilir. 0 nin genlii. lurlm gerilimi V deerini de denetin'.
-1-

V00 nun denetimi, SDD nin g denetimi uygulamalar nda geni bir biimde kullanlmas iin yaphr. Silisyunt-deuetimli do rultueulann gsterdi i bu denetim biimi, miminaum enerji tketimi ile doru akn ve gerilim bykliiklerini ayarlama ola:..a sa lar. Bu uygulamalar bir ou Bl. 17'de art lmartad r.

Geit blm.
,

Geit
Ant o
{ )

Katot
(SDD) (o) g'Ozteriuli ve (6) devri simgesi.

EKIL 7:44 Silisyum-douctimli do ruhucu

296 ELEKTRONIK AYGITLARIN FIZIKSEL TEMELLERI

I G,

G,

geit ak m 1 G
V z,

linet gtfilimi EKL 7-4, 5 Bir `ilisyum - deueluli dorultuenmn volt-amper Lerirrpeni.

1.12 TOPLU (INTEGRE) DEVRELER Yer, a rlk ve gven dnceleri toplu devrekrin gelimesine hz vermitir. Elektroni in bu blm ab ltru aygtlar biimindeki devrelerin tiimiinn yap m ve kk bir blok iine yerle tirilmesiyle u rar. Bu tekni in stnl , kaplayacia t ye.: ve a rlk azalmas nn yani sra yaplmas gerekli elektrik.sel ba lantlann say snn azalmasu dadr. Bunlardan ba ka, zellikle byk bilgisayarlar ve veri i leyieiler gibi yksek h z gerektiren uygulamalarda o u kez i leyite. bir gelime olur. Topli-devrelerle ilgili ilk geli meler daha ok veri ileyiei diizeneklere ve uzay ara trma programlarna ynelikdi, fakat bu devreler imdi geni bir biimde alet ve denetim dilzeneklerinde, otomobil endstrisirde, biyoloji mheudisliinde, ev elence endstrisinde ve ticari ileti im dzeneklerinde de kullan lmaktad r.
-

Toplu-devre teknolojisi yaln zca kat -hal aygtlar!, direnIer ve salann kullanmn iermektedir. Tipik yan -iletke derin indktanslar iylevini
yrtecek gerekli maguet k zeNikleri gstermerneleri nedeuiyle

larn darlanmas gereksinimi do mutur. Direnler ve s Palar, ayn alt madde zerine yar-iletken maddelerin loiriktirilmesiyle (ince film teknolojisi) ya da ayg tlar iin kullanld gibi ayn yar-iletken kristaliu ya da paras nn kullambrastyla (tek paral teknoloji) yaplr,

1-12 TOPLU DEVREUR 297

ltkentik degeneri
. E idedn
Diren
o
)

'- Y ut ;t
-

Toblr, aya
Yuy c uyo 9

Toptly

--Eldern

yolitkunttf
)

npn.. t rumt'r

EKIL 1-46 Toplu -devre hile-ehler-1 (o) dtfilderoni 41hiK, (b) iifitztrami 9kot,
-ta kah t ralsistior.

(0)

dlir"kna4

Yahu geometriler iin,

R
C dir. Burada p
d
EA

(7-31) (742)

zdiren ohm-metre diretein vun1uu. metre

295 ELEKTRONIK AYGITLARIN FIZIKSEL TEMELLERI

A = enine-kesit yzeyi, metre kare E = geirgenlik farad bl metre Bylece, 1- em uzunlu unda ve 10-3 em'- enine ke,itli 0,1 ohm-m'lik yar-iletken rnek 5000 ohm'luk dirence sahiptir. Pratik k stlamalar diren bilyilklklelini 20 ile 30000 ohm arasnda snrlar; b)Ie olmasayd ok byk bir yzey gerektirlerdi. Tek-paral teknoloji yntemiyle diren, sa ve transistr yap m ,Sek. 7-46 da grlmektedir. ekil 7-46a daki diren, bir n-tipi kesim ve ularn baland iki iletkenden olu maktad r. p-tipi blge ise, direnci, ayn para iizeinde bulunacak dier bileenlerden yalitmak iin kullanlr. Yal tma ters nbesleme ko ulunda tutulan p-n akleni yardmyla sa laor. ekil 7-466 de dokunan metal ile n- ya da p-tipi tabaka, paralel levliall sac a levlialarm olutururlar. SiO, bu levlialan ayran dielektrik maddedir ve elde edilebilecek sa de erini a tirmak iin kullanlr. ekil 7-46e, ok. 7-20 deai trausistrn enine kesit g,terimidir. Trausistr davran iki It -tipi tabaka arasndaki p-tipi blgede olutuundan uzat Inm ve enine-kesit yzeyinin byk olmas na gerek yoktur. Toplay e-eklem yzeyiniu yaye-eklem yzeyinden ok byk olmas olgusu istenen g tiiketimine ulaimasrna izin verir. Bu tipteki bir ok transistrde (belirtgenleri ek. 7-26 da gsterilerle benzer) g tketim orannundan ok eklem k nlma gerilim a.ybitn kullanm 133 s trlar. ge ili ni Kaynak
9 /

V it
'

/Ak t c t / ?

- Metal

-Oksd tabakas

(a) Kaynak Metal tbecit 77Ak t - 1 / c-? Oksit tabakas p-tipi dar iletken kanat

(b)
EKIL 7-47 (ei) n-kanalli ve (b) p-Icanalla MOY-ART nin gsterilni..

1-12 TOPLU DEVRELER 299

Byk diren de erlerine ulamak iin uzunluk ; byk sn deerlerine ula mak iin de enine-kesit yzeyi byk yaF lnal chr. Bu nedenle toplu-devre retiminde, a a ve direnler iin gereksinen yzeylere gre transistrler ve AET ler ok kk bir yzey kaplar MOY-AET denen metal-oksit-yan-iletken -AET toplu devreli bir aygttr. Bunun durgun ve dinamik belirtgenleri Kes. 7-9 da betimlenen E-AET ninkine benzer. ek, 747 de yapm gsterilen bu aygt, iletim kanahnn yzey boyunca olmas ve eklemin d arlanmasyla E-AET den ayrlr. ekil 7-41i'de, ek. 7-47'de tan mlanm p..karall ve n-kaa.all MOY-AET Serin devre simgeleri gsterilmektedir.

Ka nak S
(b) EKIL 7 -28 (e) p-kanall ve (b) n.kanelir MOY-AtTuin devre

Aktc-akm denetimi E-AET de oldu u gibi, geit gerilimini deki tierek yaprhr. Bununla birlikte, iletim kanl nn denetimi, r -akanalb aygtta geit gerilimin, pozitif olmasyla oldu u kadar negatif olmas yla da elde ' in Negatif geit gerilinderi kullmuld nda MOYAET nin boatnza.

kipinde kullanld sylenir. Dolna kipi ise geit geriliminin r.ozitif olarak kullanlmasna karlk gelir.
Bir 7E- k an al It MOY-AET nin volt-amper ve aktanm belirtgenleri her iki kip iinde de ek. 7-49 da gsterilmektedir.

3:X) ELEKTRONIK A TLARIN FIZIKSEL TEMELLERI

10

"" VG

Bo alma !tipi

kipi (b)
EKIL 7-49 Bir
FIALEMdil

Daima kipi

MOY-A F,T nin volt-amper (e) k ve (6) kktartn belirtgenteri.

Toplu devre biiminde olan olduka nemli bir ba ka aygt da ilensel ykseltetir, ou kez lasaea -YeK biiminde arantsanr. lemsel ykselte iin allm devre simgesi ek. 7-50'de giirlnekedir. Gerekten -Y.1( yabn bir aygt de il tersine ok karma k bir ykselte dilzene 'idir (bunun bileen paralar gelecek blrnierde betimlen nektedir) ve gerilime baa bir gerilim kayna oluturmak iin kullanlr. lemsel ykselteci oluturan devrelerin yapmnda o u kes tek-paral teknoloji kullanlr. Tm birim 10 ya da - 14 ulu bir paket iinde bulunur. 1.0 ulu bir paket iin s ekin bir ba -

PRO

..101

:Ary,

v2 ,1

EKIL 7-50 Bir iiemrel yakifelte,in devre siingeii.

'anm kmesi ek. 7-51 de grlmektedir. Sz edilen ular n ilcisi giri ucu, ikisi nbesleme gerilimi giri i, biri toprak, biri k ucu ve bir ifti de dengeleme urud ur. Biri pozitif ikincisi negatif olan iigiri ten pozitif alanna iaret deitiren netatif ilann a cia i ret del,-, itirmoyert giri denir. Devrenia karmakh nedeniyle pozitif ve negatif nbealemonin kar ikisine de gerekainim duyulur. Dengeleme ular , aygtn ileyiindeki kk deiimleri dzeltmek

amacyla d elerin kullanlabilmesine olanak salamak ve -IMIL oluturan devrelere ulaabilmek iin konmu tur. Baz ilemsel' ylikseitoderde iki k ve daha fazla dengelerne ucu vard r. Bunlar ounlukla 14 ciu paketler biiminde yaplr.
Deitiren giri
Deircr,ay ,

i
Toprak Balant

- YOK

YASSI PAKET

UcklaalIz

Denklene Negatif 1ie4rffi

yok

Peraitif beslern EKIL 7-51 10 likla bir paket iindeki i lerneel yi1ke.1Ien

a lyllbuobin.

Topla devrelerin zmlenmesi, birok iistkundan sryrk eli devreler iin yap lana benzer. Bundan tr, edeer devre ve devre ile)i ,43.1e ilgili kesimler burada da do rudan uygulanabilir. Ancak bu arada toplu-devre eknolojisinin kendine zg zellikleri ve sonular da gz nnde bulunduralnalubr. PROBLEMLER

7-1 ekil 7-52 deli devrede bulanan gerilime ba l gerilim kaynann g kaz lar (R, iieriadeki gcn E, nin verdii gce oran) oluturabikligini gsterin . 7-2 ekil 7-53 devresinde.ki R i ve R. direnleri pratik biz gerilime-ba l ak n kaynann giri ve k ditenierielir

302 ELEKTRONIK AYGITLARIN FIZIKSEL TEMELLERI

E).

EKIL 7-52 Problem 7-1

iin

devre,.

a) E0 J E, gerilim kazanem,
b) Rz, zerinde kaybolan gcn Es nin verdii gce orann hesaplayn, e) a ve b kkuidaki sonulardan herbiri birden byk olabilir mi? Eer oluyorsa hangi ko ullarda olur?
Pratik g erilim

tit,11L

ak ni ka laAt

EKIL 7-5 3 Pf<-blom 7-2 iin devre,

7.3 ekil 7-54 deki devre pratik, gerilimeba l bir gerilim kayna iermektedir. R, = 600 olun, Rz = 105 ohm, R;, 1000 olun ve K = 400 iin k J ES oran 200'e eit olacak biimde R, yi hesaplayn. 7-4 ekil 7-55 devresinde

a) E. deerini,
b) 2500 ohmluk diren zerinde harcanan e) I V'luk kaynan verdii gc hesaplaym e 7-5 ekil 7ll deki devrede diyodun voltamper belirtgeni Denk. (7-1) ile

PROBLEMLER
: Pratik gerilim d,: ctin li grrdiv 1,8y w,:

303

_
EK T, 7-54 Problem 7-3 iu devre. 'l

Prmac akan denetimli elam keynkil

300 al m

500

F
501
, -

1 104
.;

2,500
ehm

ohm

ohm

EKIL 7 55 Problem 7 4 im devre.

-

itl

(1.4,4

biiminde verilmektedir. V volt lirimiyle l'lmektedir. V" nin deeri 200V ve R ninki 2000 oln'dr. R zerindeki akm, gerilimi ve diyod zerinde kaybolan gc bulun. 7-6 a) Problem 7-5 de verilen vol -anper belirtgenini

b) ekil 7-11 devresinde YR& = 10 V ve R 200 olm'dur. Yk-do rusu yntemini kullanarak diyod ak m ,' gexilixirii hesaplaym.
e) nbesleme gerilimi VB, sra ile 15 V, 20 V, 25 V'a de itirilmektedir. Her durum iin yk gerilimini hesaplayn.

304 ELEKTRONIK AYGITLARIN FIZIKSEL TEMELLERI

d) V = 10 V iin R nce 100 oh d'a sonra 400 ohm'a de i tiriliyor. R'nin her de eri iin diyod, ak nun hesaplay ve bunu (e) kkuda elde edilenle kar latrp,
1-7 Problem 7-5 de volt ba nt s verilen eklem diyodlardan zde iki tanesi ek. 7-50 da grld gibi balanmi tn. Kaynak gerilimi 100 Y ve RL'nin de eri 10 ohn 'dur. Devredeki ak m ve her diyod zerindeki gerilimi bulun..

ekil 7--56 Problem 7-7 iin devre.

7-8 ekil 7-57 teki devrenin e,(t) k dalga biimini, 0 < aral iin izin.. Diyodun ideal oldu unu varsayn.

t<

7-9 V 1,0 V olmas halinde diyod belirtgenini ek. 7-17 de verildi i gibi varsayarak problem 7-8 i yeniden ziin.
100 ohm

e(
100 ohm
e( ii

ec, it> 2Q'v 6V

ic)

10 rns

EKIL 7-57 (a) Problem 7-8 iin devre ve (Q.) devre im giri daigabiimi.

7-10 ekil 7-58 devresinde; a) Diyodun ideal bir diyod olduunu,

b) V
sayarak,

1,0 V iin diyod belirtgeninin

ek.

7-17 ile verildiini var-

0 < < 5 m bldesinde k geribminin dalga biimini izin.

PROBLEMLER 305 50 ohm

e(t)

15v

Sms

t
dalgabiiml.
-

EKIL 7-58 (o) Problem 7-10 iin diyool devresi ve (k) giri

7-11 Problem 7-10 da verilen e(t) giri gerilimi igi ek. 77 59 devreeinin e(t) k dalga biimini izin. Diyodtm ideal olduunu varsaym.
7 12- Vo = 0,5 V oldu unu ve diyodun ek. 7 59 ile belirlendiini varsayarak problem 7-11';. inceleyin.
-

7-13 ekil 7-60 devresindeki diyodlarm ideal oldu unu varsayn. Giri gerilimi e(t) = 10 -N/2. sil). 10 5 t dir. e o (t)'yi bir dn iin izin.
300 ohr.,

600 ohm

etv
12 V =L.

ei> (4)

E..R1L 7--59 Pl..1,1en 7-1 1

-

bi.

7-12 ;;

devresi.

7 1.4 Bir traneistiiriin toplaylci oe x taban 'ucuna ksa-devre yapildinda

toplayc akm 9,5 mA ve yavc akm 10 ni:-. olarak. iillyor. Bu durumda 14Fit deerini bulun, 7-15 Belli bir npn transistrnde toplayc-taban eklemi gerilimi 12 V ve yayte-taban eklemi gerilimi -0,5 V oldu u zaman toplayc akm 5 nA ve yaye akm -5,1 nA'dir. 40 ve aN, deerlerini bulun.

306 ELEKTRONIK AYOITLARIN FIZIKSEL TEMELLERI

3,000 ohm

10,000 ohm e(t) 10 V

10,000 ohm

5V

EKIL 7-60 Problem 7 13 iin devre.

-

7-16 ekil 7-61 de grlen aygta ou kez Darlington birleitnli transis.

transistiir denir. Eer iki transistr zde ise:

a) Birleik balantnm doru yn ksa-devre akm kazanc aNc 1 - (1 civ)' nin

olduunu gsterin.

b) at, = 0,98 olduu zaman (I se yi hesaplaym.

c) b kkndaki n i c de eri iin ft, E deeri nedir?

EKIL 7-61 Problem 7-41 iin Darlington hirlegimii trarsist6r botlarm:k. 7-17 ekil 7-27 devresinde Vec 40 V, R, = 20 ohm, /DR = - 10 -3 sin tut amperdir. Transistr belirtgenleri ek 7-24 nk ve ifr = 5 X 10 de verilenlerdir. a) alma noktasn belirleyin,

PROBLEMLER 307

h) Uygun noktalar alarak, toplay c ak mn.' ve yk gerilimini zamana ya da elektriksel arn n fonksiyonu olarak izin
7-18 ekil 7-29 devresi belirtgen1eri ek. 7-26 da grlen transistr nbeslemek. iric kullanlyor. Kaynak gerilixi Vcc 12 V, taban divan )/ R,-,--- 200000 ohra vo toplay c R, = 1200 oh n'dax. a) al ma noktastru l ) Transistrn so urdugu g nedir? e) Kaynak geriliminin verdi i g ne kadardr? 7-19 Problem 7-18 deki kaynak gerilimi 9 V'a d tirlrse ayn alma noktasn oluturmak iin gerekli R, ve R, deerleri nelerdir? 7-20 ekil 7-62 de grlen devre, k belirtgenleri ek. 7-28 de verilen

y l transistrn nlieslemek iin kullan lmaktad r. alma noktasn

belirleyin. 10 V

EKI. 7-4.2 Problem 7.40 Iin devre.

7-21 Belirtgenleri ek. 7-30 da verilen tranalstr Vc9 :--= 8 V, 18Q --= 751.4,A
de nbeslendi ine gre; a) ber yi hesaplay n. b) al ma noktasn olu turmak iin ck. 7-29 daki R e ve R e nin deerne olmaldr? 7-22 Problem 7-21 deki transistiir ek. 7-31 de grlen devre yardmyla ayni al ma noktas nda iinhesiemek isteniyor; a) E er .R, = 1000 alm ise RE ve R', deerlerini,

I)) Kaynak gerilimi Vcc deerini,

308 ELEKTRON K AYGITLARIN FIZIKSEL TEMELLERI

e) E er R, sfr ise Bali na aulctasmen yeri i karun a z ii gerekli h ri ve licc de ererini hesuplay n. 7-23 13elirtgerderi ek. 7-24'de verilen transistr, ek. 7-63 devresi 20 V, 1s9 = - 30 raA de iimbeslentnek isteniyor. kullanlarak V cQ Kaynak gerilimi 50 V i e toplayc direnei 10 obm'dur. &ve R F yi heaaplaym.

EKIL 7-63 Problem 7--23 iin devre.

10 V. /Q .= 50 juA'de iinbesienmek 7-24 Bir npn transistr 1.00, isteniyor. Kaynak gerilimi 18 V ve transistr parametreleri = 0,6 V'dur. a) nbeslemeyi olu turmak iin ek. 7-31 deki devre kulland yorsa Rc , ;. ve R e ne olur? 1;) n beslemeyi olu tarm.ak ii ek. 7-63 deki devren
kuilamhyorsa R ,, , R ve R t, ne olur? -

ilim e de eri

7-25 h pE = 50 -iin problem 7-24"ii yineleyin7-26 Belirtgenleri ek. 7-36 ve 7-37'de grlen bir n-kanall AET ek. 7-40 devusinde kullan lmaktad r. Kaymik nbesleme gerilimi 20 V ve aktc direnci R, = 4000 ohin'dor.- E er 4,-Q = 6 n A ise R. yi l esaFlay n. ,= 8 V ve,6's ,s -1 V'da 7-27 ekil 7-40 devresindeki. AET nbeslenmek isteniyor. / ps, = 12 n A ve 17,-,0 == 6 V iin AET nin aktarun belirtgeni Denk. (7-261 ile verilmektedir. Akitle! direnci 10000 ohni'dur. a) R, ve kv D yi bulun ?
b) .ET de kaybolan g nedir ?

00 c.) 17 kayna tarafndan ne kadar g verilir? 7-28 ekil 7-36 daki belirtge-nler ek. 7-40 da kullan lan AET yi betimlemektedir. istenen al ma noktas V12 V ve 30Q = 5 mA'dir. Kaynak gerilimi VDD = 24 V'dur. Rs ve R, yi bulun.

PROBLEMLER 309

7-29 Problem 7-28'deki kaynak gerilimi 18 V'il d.rln ektedir. Problem 7-28 deki ayn al ma noktas n elde etmek iin gereksinen R0 ve Rs deerlerini hesaplayn. 7-30 Bir AET iin u 81reler yap lmtr: (1) V 2 V olduunda 3,0 raA, (2) VG, - 3 V oldu unda j-,--, 0,75 mA, a) in N-e V 0 yu besaplaym. b) AET nin Pktarm beli tgenlerini e) E er ek. 7-40 devresi, AET yi i - 3 Vid4i 0..75 ntA ve nbeslemek iin kullaudlyirsa ve V,9 devri k ve Rs zerindeki gerilim dmlerine e itse R, ve R, yi heaplarn. K.aynak gerilimi V 10

8. Bltim

DEVRE MODELIER VE YNTENLERi

Blm 7'de, elektronik ayg tlar n durgun ileyii betimlendi ve sakin ko ullarn hesaplanmasnda kullanlan yntemler gelitirldi. Bu blmde,daha nce tantlm olan ayg tlaim a.a. ya da dinamik i leyiini hetinalemede i e yarayan e de er devreler denen devre modelleri kavram verilecektir. I lenmesi gereken bilgileri ieren a.a. i aretlerinin hyilklkleri, o u kez sakin dzeylerinkind.en daha kk oldu undan yaln zca kk-i aretli do rusal edeer devreleri n geli tirilmesi zerinde durulacakt r. Ayrca, elektronik devrelerin ve aygtlarm-znalenmesinde kullan l olan eitli devre teknikleri de tarmlacaktr.

8-1 EKLEM DIYODUN EBEER DEVRELERI

Elektronik devreleri, o una uygulanan zamanla deien uyarm, ilenmesi gereken bilgileri ierir. Genel olarak i aret ilenmesi sonucunun, tepkinin zamanla deien hile enine karlk geldii dnlr. Tepki ve uyarm arasnda balant kurmak iin kullanlan aygtm edeer devreeindea ya da devre modelinden yararlanmak kolayl k &alar. E deer devre, uygulanan bir uyarrnaya gerek devrenin verdi i tepkinin aynsn verebilecek uygun balantl bir devredir. Kk iaret ve ',ayak iaret e deer devreleri olmak zere iki tr model vard r. Kk-i aret modelleri, uyarmun bykl , aygtlar do rusal olarak davranabilecek biimde olduu zaman kullan lr. De rusal ileyiin temel zellii st ste binme ilkesini:ft uygular abilmesidir. Bylece, d.a, tepkisi yalnzca cl.a. uyarmasyla ve a,a. tepkisi de yalnzca a.a. uyarmasyla orantl olur. est ste hinmenin uygulanamad hallerde do-rusal olmayan aygt davranyla karlalr ve buna byk-i aret model, leri uygun, gelir. (Bu tr modeller Bl. ll'de incelenecektir.)
-

ekil 8-1 deki devrede bulunan eklem diyodue, kk-i aret ve byki aret davran arasndaki farklar gsteren tepkisi ek.- 8---2a ve b'ile grlmektedir. ( ekil 8-1 ve 8-2, Kes. 7-'6 dal," ek. 7-14 ve 7 15'e karlk gelmek-

tedir.) Bilyk ve kk kavramlar nice! olmaktan ok nitel terinder olduundan bunlarn etkileri kar lk gelen iaretlerin tarad diyod belirtgeni

312 DEVRE MODELLER/ VE YNTEMLER/

Y, ( t)

V68

EKIL 8-1 a.a. ve d.a. kaynekl diyed devrei.

kesiminin incelenmesiyle ay rdedilebilir. ekil 8-2dda Q, ve Q, arasndaki belirtgen blgesi yaklaka do ru bir izgi olarak al nabilir. te yandan, bykiaret durumu iin ekil 8-26'de Q, ve _Q2 arasnda kalan blge ise do rusal biimde giisterilemez.

- l at.

1.

VQ zerindeki di?...0,1
,

gerifind a. . Jleeni

Ult

(a) EKIL 8-2 (ay Kk iaret1er iin akm ve

gerilim gerilinx dalga

I EK L EM-D1YOTILN E DEOER DEVRELER 3

i

Doru ve zartonta

EKIL 8-2 fi)

laretUf ih

8ku

prUi a ,Ilguhkitklexi.

Kk-iaret koullar nn bir sonucu olarak diyed bir loro =al edeer devreyle; yani Bill. l'den 6)-a kadar incelenen, diren, siga gibi standart devre bileenleriyle ve ba ml kaynaklarla tamil edilebilir. .Ril9fik -iaret koullar ok sk olu tuunlan (bu nedenle kk bir euerji l areaulamyla denetim yaplabilir) dorusal kk-iaret modelleri yaygn bir biimde kullanlr. Eklern diyod kk-iaret koullar altnda Icllnldnda ek. deki devretin yerine ek. 8-3 devresi, t(r) ye tepkeyi hesaplamak iin kllanlabilir. -Bu diyod modeli, yaln zca doru nbeslerne ynnde geerlidir ve vs (r) nbealeme dzeylerine gre kk vaesay lmaktadir. Tl> Ye kkiik-iarew kar doru yn. direh.ci denir ve verilen bir kinbealerne dzeyine gre diyod aknundaki ve diyod gerilimindeki de iimi biribirine ba lar. Matf:matikeel olarak, sakin noktadaki de eri;

314 DEVRE MODELLERI VE YNTEMLERI

r olarak l

dv
di

(8- 1)

Sa eei Cp ye difzyon s aez denir ve ekie rtin yk-dpola na zelliinden do an bir art etkisidir. orgerilim dzeyi art rld zaman (daha baskn doru nbeslerne) byk sayda tayc eklemden difzyonla geer. Bylece, eklem evresinde daha ok yk bulunur ve dq yk deiimi dv gerilim dei imiyle orantilultr, bundan tr sakin noktada CD
=

dq dv

(8-2)

baknts bulunur.
Do ru besle ndeki pn diyodunun

derusat esdeker cle,,re,d

EKIL 8--3 Do ru ynde nbesli eklem-diyod devre MM kikiik-iwet modeli.

Uyarcnn frekans dei tirildii zaman diyod tepkisindeki deiimleri belirleyen nesne modeldeki s atr. C, , tepkiye etki etti i zaman kkiaret diyod davran n, alak ve yksek olmak zere iki frekans blgesine ayrmak kolaylk saklar. ekil 8-4a ve b'deki devreler do ru ynde nbesli diyodun alak ve yksekfrakans e de er devreleridir, Bunlar n hangisinin kullanlaca vs(t) = -v' 2 Vs sin tat nyarmnn frekansna baldr. CD alr reaktansrin rD den ok by-iik klan u.> deerleri iin C, ile r, nin paralel dzenlemesi yakla k olarak r, ye e it alnabilir ve bu ek. 8-4a daki modelin kullanunn.a izin verir. Yksek frekans modeli, r, ile C, nin paralel birle imi hesapland nda de erleri CL, nin reaktansnn saysanmasma izin vermedi i za man kullan lr. Ters ynde nbesleme ko.ulunda difzyon savsanabilir oldu undan CD de savsanabilir ve ek. 8-5'de grlen model kullan lr. CT s ael, eldein ya da yerel-yk veya gei sasthr. Cr sas da Denk. (8-2) deki gibi tanualanr. Burada dg deeri boalma blgesinde clepolanan ykdeki de iim olarak alnr. dq deiimini oluturan de deeri eklem kerilimindeki de iimdir. rR

8-2 ALAK-FREKANS. ORTAK-YAYICILI E DEER DEV. 315

r f)

EKIL 8-4 (T) Alak frekam (6) ytiksek fnkane iin ellnen chyod modellori.

direnci ters ynde nbesli diyodun kk-i aret direncidir ve ters-nlesli diyod zerindeki do ru gerilimin o4ki deerini sabit ngerilim olarak alarak Denk. (8-1) deki gibi tammlanr. Pratikte r nin olduka buyk de erleriyle karlalr, bu yzden yksek frekanstarda r R , C r nin reaktanstudan o u zaman ok daha byktr. Bundan tr yksek fiekanslarda ters ynde nbesli diyod temsil etmek iin, o u kez ek. 8-6 da gsterilen edeer
devre kullawhr.
'R

EKIL 8-5 Ters ynde tidlresli bir eklern diyeel iin latedk-inret modeli

EKIL 8-6 Tere ynde nbesli rklenz diyadun yksek feekuns

8-2 ALAK . FREKANSLARDA ORTAK -- Y.AVICILI EDEER DEVRELER

Gerilimler ve almalar, biri d.a. kaynann. teki a.a. i aretinin neden olduu bireysel iki tepkinin iist ste binmi i olarak gz nne al nabildiinde transistrn do rusal bir aygt gibi davrand d siilr. Byle bir tepki ek. 7-28 de grlmektedir. a.a. tepkisini hesaplamak iin kk-i aret edeer devresi kullanlr. Derusal ileme, transistrn her an normal ki-

316 DEVRE MODELLERI VE YNTEMLERI

phade (aktif blgede) nbcslenn esini ve yayun--taban cklerninin do ru ynde nbesli, toplay a-taban ekiminin le ters ynde nbesli olmas n gerektirir. Bundan tr kki aret transistr modeli her iki ckle nin de etkisini ve hanlarn etkilemesini yansitnabdr. Aynea, taban blgesindeki ta yc ak., in: belirleyen ba ka bir etki daha gz nne al nmal d r. Taban blgesi etkilerinden birincisine taban gniA i modksyortu denir ve toplay c -taban gerilimindeki de iimler ve dolaysyla bo alna blgesinin biiykiiindeki de iimler nedeniyle olu ur. Eldem leki potansiyel engeli, bo alma blgesinin olu urnnyla kurulur. l3 i blgenin genili i eklem potansiyeline ba l d r. Toplayc-taban gerilimini,' de itirilmesiyle potansiyel engeli artrl r ya da azal-t hr ve sonu olarak bo alma blgesinin geni lii deitirilir. Etkin tabangeni lii (yayla-taban ve toplay c -taban bo alma tabakalar ranndaki uzakl k) de de iir toplaynn-taban gerilimine ba l olur. Taban geni lii deiiminin bir SOnUell olarak taban blgesinden difiizyenla geen ve sonunda toplanan ta yc says , toplarc-taban ekleba fdr.
-

kinci etki, taban geni laresi olarak bilinir ye taban blgesindeki ounluktaki ra ,rclarm ak na mal edilir. Yay edan taban blgesine s zan aznlktaki tayalarm bazlar taban blgesindeki daha nceden var olan ounluktaki ta relarla yeniden .birle tiiwlen (11-tipi tabandaki eicktronnl a eklennelidir). E er bu eylem olu masayd taban blgesi ykl paraaklar iin bir yok olma yeri olarak davranaeak ve yk korunma -onun bozuldu u grnmn verecekti. ekil 8-7 deki e clei.', er devre, ortak-yay-1mb kipte transistrii temsil etmek iin geni bir biimde kullanlr ve bu devreye alak-frekanslar iin m.elez-:r, denir. Ba ml kaynak g.,,, ve doru ve ters ynde nbesli eklemier arasndaki etkilemeyi yanstr ye ir zerindeki denetimi,' ,', ile yapldn gsterir. rb 'e esi taban akumn ve taban-yayte gerilimini birbirine ba lar ve doru ynde iinbesli diyodu temsil eder. "4 taban geni lii modlasyonun bir para a klarken r bb . de taban geni leme' etkisini aldanaktad r. Ters ynde nbesli diyedm etkisi r,', direneiyle bir para temsil edilebilir. Ancak bu direncin deeri b:yiik oldu undan genellikle tepki zerinde savsanabilir bir etkisi vard r ve ek. 8--7 de oldn r gibi o u kez gz nne alnmaz. Alak frekanslar iin melcz-n devre dzenlenaesi ekil 7-2 - de grlen baml kaynak devresine benzer. Bundan tr Kes._ 7-2 de betimlenen dev-re zelliklerinin ounu eklem transistr de gsterir.

S-2 Al_<;AK-FREKANS. ORTAK-YAYWIL1 E51.)F4ER DEV. 317

sEK !,

nte'wirr: ekleto treux .

rr 41s c. =:-...

Edaer devre, ayg t iinde neler olutuunu gstermek iin kullan lr. D eler, transistrn ular na, tan devre ir,,esire uygun olarak eldenmelld ir. Akadaki rnek, e deer davrenin nasl kullanldn btiinlernektedir.

brnek 8-1
a) ekil 8-8 de grlen d-vreuin alakfrekanalar iin kk-i aret edeerini izin. b) E er C, nin reaktana nn R, yannda suvsanabilir e C, nin reaktannn tersinin 1 / R E iletkenli i yannda biiyk clda n vtrmy lrsa. ne gibi devre deiiklikleri yaplabilir?

c
v
CC

EKIL P, ()er ek

318 DEVRE MODELLERI VE. YNTEMLERI

ZM: E deer devre, e', uyar m i aretinden do an a.a. akn ve gerilim bileenlerini birbirine ba lamak iin kullanlr. Vcc kayna nn olu turdu u do ru gerilim ve akln dzeyleri, gsterim iinde bulunmazlar; nk toplam tepke d.a. ve a.a. bile enlerinin st ste gelmesiyle oluur (ek._ 7-28 ve izelge 7-1 de gsterildi i gibi). Bundan -tr edeer devre, yalnzca a.a. bileenlerinin de erlerine etki eden eleri ierir. Genel yntem iki adtmdan oluur. I Transistr yerine, bunun kk-i aret e deer devresinin yerle tirilmesi. 2. Transistrn d nda olan ve a.a. de erlerine etki eden bile enlerin izgesinde gsterildi i gibi uygun ulara ba lanmas . a) Transistr yerine ek. 8-7 deki devre al nr. Vc , hari tm devre eleri a.a. bile ederine etki eder. V, bir La. kayna olduundan, ular arasnda hi bir alternatif gerilim yoktur.. Bundan tr, a.a. modelinde V L , ul a r arasnda sfr gerilim dm olan bir eyle gsterilir. Sfr gerilim d m, modelde Vc, yerine bir devre kullan mn gerektirir. Gsterimi tanaralan ak iin:

(1) en , R' s ve e', taban ve toprak a s nda seri olarak ba lanirlar.

.4) demektir.
-

ve tolrrai< arasxt a la ia+tr r''

in iesa ale ksa

(t) RE yayie ve taban aras na C. ile paaalcl olacak biimde ba lanr. (4) R, toplayc ve toprak aras na balanr nk Vc yine ksa devre ile gsterilir. Elde edilen kk-i aret e deeri ek. 8-9 da gsterilmektedir.. b) G, nin reaktans R. ile karla trld nda savsanabilirse, bunun a.a. de erleri zerindeki etkisi savsanabilir ve C bir k sa devreyle gsterilebilir. iftlenirr s ucz denen bu s a e', kayna n transistr iftlemek yada ba lamak Ve do ru akn n geriye, kayna a akn tkamak iin kullan lr. Kesim 7-8 de hetindendi i gibi R, d.a. nbeslernesi iin kullan l r ve C., ise bir yargeit sac olarak devranr. CE nin reaktans kk olduundan (hemen hemen s fr) R E ve CE aeleri a.a, devre de erleri zerinde hi etki y-apmazlar ve bir ksa devre ile gsterilebilirler. ek. 8-9 daki geri kalan tm devre bile'i ente,ri ise a.a. de erleri zerinde etkilerini eiirdrrler, bu yzden de tirilmi kk-iaret e deeri ek. 8-10 da grlen biimi al r.

8-3 YKSEK FREKANSLARDA TRANS STOR MODELLERI 319 Traligdm.iir modeli

EKIL 8-9 rnek 8-1 iin e deer devre. Transitr modeli

EKIL 13-10 ermek 8-1 iin d titiribui ldeter devre.

8-3 YKSEK FREKANSLARDA TRADISISTOR MODELLERI ekil 8-8 deki e', kaynak iaretinin frekans art rld zaman eklemin doru ve ters ynde nbesli eklenderin yk depolama etkileri de gz nnde bulundurulmaldr. Bu etkiler, ekil 8-11 de gsterilen yksek-frekauslar iin melez-yr .de verilen C be ' ve et,', s aiaryla aklan r. Cb' iiesi doru ynde nbesli eklendn difzyo n s aF n ve ters ynde nbesli eklemie ilgili eklem s asn gstermektedir, Yksek frekanslar iiz melez-Z yada yal n olarak melez-n, tm kullablgesi iizerinde eklem transistrlerin kii.k-i aret davran larn betimlemede ve C ,,. nin reaktanslarnun byk (>1'
n l frekans

320 DEVRE MODELLERI VE YNTEMLERi

EKIL 8. 11 Yiik,ek fr.:k 114.

nriez-rr devre,A.

du n frekans blgesinde bu s alarm tepki zerindeki etkileri savsanabilir ve her iki s a da ak devre olarak gz niine al nabilir. Bylece ek. 8-11 deki edeer devre ek. 8--7 de gsterilene indirgenebilir. Devre tepkilerinin hesaplannasmda yksek-frekanslar iin melez - 7r modelinin kullan m rnek 8-1 de zetlenen yntemle olur. Daha geni bir betimleme rnek 8-2 de verilmektedir.

Ornek 8 2
-

ekil 8-12 deki devrenin a.a. e deer devresin izin. ZM: TransiStor yerine ek. 8-11 dev ,resini ycrletirin ve toplape p topra a baglaym. Yaye R, zerinden topra a balanr; taban devresi rnek 8-1 de kullandana zdetir. Olu turulan e de er devre ok. 8-13 de grlmektedir. Dtan bal eitli eleriyle birlikte bu devre ortak toplaymll modeli temsil eder. o u kez ek..8-I3 devresini, toplayc/un ortak u ol-

EKIL 8 - 12 rnek 8-2 iin devre.

S-3 YKSEK FREKANSLARDA TRANSISTR MODELLERI 321 Tre r nicz el i

SEK L u - 13 Oz-nek 8-2 iin edeer devre.

EKIL 8-14 Ortak-toplayee ll ekleger devre.

duunn gstererek biimde ek. 8-14 de olduu gibi yeni,,dea izmek -re yarar vard r. Buna ek olarak R, direnci, RR ile 1 / 4g direncinin paralel birle imidir. S rayla Rs ve 1 / gee nin sekin deerleri 500 alm ve 5000 oh" old14,rund.in bunlarn paralel birle imi yaklak olarak RE = 500 ohm'dur. Bundan tr modelde g nin etkisini savsarnak ola andr. Yksek-frekans modeli -nde (Sek. 8-11) nin varl ktan (toplayc) girie (taban) bir yol olu turur. Bu nedenle transistr .tek ynl bir aygt gibi dav-ranarnaz. Bununla birlikte C I,' nin taban devresindeki etkisi toplayc dev resindekiaden ok daha vurgulu oldu undan yksek-frekawlar iin nelea-.n nodeli yallala trdabilir. ekil 8-15 devresinde esi, R' z. ile 11 g nin paralel birle i nini gistermektedir. e noktasndaki Kirchhoff akn yasas

322 DEVRE MODELLERI VE YNTEMLER!

EKIL 8-15 Esdeer yk direnli melez.-r devresi.

"="' Sat vb'e -

olmasn gerektirir.i b'c ak m ou zamanib'e ak myla ayn bil ' yikiktedir ve ib taban akmnn hesaplanmas srasnda savsanamaz. Akmn bu bileenini de dikkate almak iin C t,' c nin etkisini ola an bir biimde taban devresine yanstmak iin 4', akann tayan Ya edeer edmitans ekil 8-16a frekans blge davresinde gsterildi i gibi e ile b' arasna yerleiribr. ekil 8-16dda

1
e

(b)

EKIL 8 - 16 Ch', nin transistilrlin giri ine yansnnasm gsteren devreler. Bu devreler, melez - It nin b' ve e arasnda kalan kesimini gstermektedir.

8-3 YKSEK FREKANSLARDA TRANSIS

MODELI,EIti 323

1c otdu aktr.

Ri

ya da YR

(8-3,

ekil 8-15 deki devreun Y, edmitansi ile ye simi ek. 8-166'de gsterilmektedir. Bu devrede
c S e r( V bi re)

eken

(8-4)

dir. te yandan ayrca ibre V<r

./, yan nda kii,,iik varsayhrea

= g, b' e Bi,

bulunur. Denk. (8 4) ve (8- 5) in birk tirilmeeinde

SC 1,` Vb c. (1 -1-

g,;)

(8-6,

ve D nk. (8-3) den

Y, sC ,, (1 +
r.

= Cb' e < "t"

(8 -7)

i;r eki de:geri Ch `c --i bir s acu edmitans ndan olu ur. Bu yzden, yksek frekauelarda <Ilin etkisi nemlidir ve transistrn al ma frekans ra snrlayan etkealealan biai ohr. ek 8-17 deki tek ynl inclez C b ', nin etkisinin giri e ynstalnsann bir sonu odur. Bu devre, innd.,in .souraki iie blmde ortak -yar d' diiZen lemeyi gstermek iin zellikle kulLu laeak.

bir yii,k

EKIL 8-17 Tek ynl mekan eeleee dtrari

324 DEVRE MODELLERI VE YNTEMLERI

8.4 ALAN - ETKILI TRANSSTRLER IIN E DEER DEVRELER E--AET, do rusal bir aygt davranmnda al trilabilir. Byle bir al ma iin E-AET her an sktrlmann tesinde ( ah. 7-36 daki ba ml kaynak blgesinde) nbesieurnelidir. Kk-i aret koullar da, akmlara ve gerilimlere sakin tepkini!" (d.a.) ve i aret tepkisinin (a.a.) st ste binmesiyle olu acak biimde uygulanmaldr. a.a. tepkisini hesaplamak iin E-AET yerine kk-i aret modelleri kullanlr.
ekil 8-18 de gsterilen alak-frekans e deer dev resinde, akitle ile kaynak arasndaki kanalda akan akl n zerinde geidin olu turduu denetimi temsil etmek iin, g. Vds gerilime ba l akl n kayna kullanlr. gd esi kanaln sabit geit geriliminde ller kk-i aret iletkenli idir. Matematiksel olarak, gn ve gd .., eklem diyodda r, iin yaplana benzer yoldan tanmla!ur ve al ma noktasnda;
9 o d

v,

(a)

(>) EKIL 8-18 (a) AET in alak-frekaas modeli; (b) (a) da

osteriten

demenin Tha'vtaiaz

etdeeriaio (841)

dv vcs = sabit

gn,

aVGs 1VDs

sabit

8-4 ALAN-ETKILI TRANS STRLER IN EDEER DEVRELER 325

ile verilirler. Aktic ak m , hem geit hem de ak m gerilimini', ba l olduundan Denk. (8-8) de k smi trevin kullan lmas zorunludur. Ters ynde nbesli eklernin etkisi o u zaman hemen hemen .savsanabilir, binadan tr geit akmn n sfr oldu u dnlebilir ve geit-kaynak ular ek. 8-18a'da oldu u gibi ak devreyle gsterilebilir. Ak m kaynan bir kaynak dn rnia yard myla bir gerilim kayna na dntrmek o u kez kolaylklar salar. Buna gre elde edilen son devre ek. 8-18Vde gsterilmektedir. ps niteli ine ykseltme arpan denir ve

___
gd

(8-9)

denklemiyle frekaislaY..(1a, ters ynde nbesli diyodun s asin, niine alnmal d r Geitten-kayna a ve ak tcdan-kayna a olan gerilimierin her ikisi de eklenai ters-nbesli yapabildi i iin geit -kaynak. ve, geit -akuca devrelerinin her ikisinde de s ,asal etki vard r. ekil 8,19 da gsterilen yksek-frekans modelindeki C ve C g, salar eklem sas nn etkisini, temsil 4:tni4. iin
-

L 19

ffni,a;.51ir iin e d4or devi

ekil 8-19 daki C. nin varl lktan akm girie bir yol olu turur. Bu yzden E-AET art k tek ynl davran gsteremez. ekil 8-20a. da gsterildii gibi, akm ve kaynak aras na bir R' o yk direnei ba land zaman Cgd nin etkisi ek. 8-20b'de gsterildi i gibi geit de,vresine yans tlabilir. .Yan8t lna i lemi nceki kesimde betimlenen tek ynl melez --- n olu turnadaki yolu izler. Yk, dirensA oldu u zaman yans m tdmitans bir sadr ve Cz toplam sa a :ilim!. de eri

C, ==, C os

Cod (1.

g.R D

(8-10)

(lir, burada RD , R', ve 1 / g, nin paralel birle imidir.

326 DEVRE MODELLERI VE YNTEMLERI

(01)
Paralel dzenleme Cx Cs!, Octd + an Ra

EKIL fi--24 (a) direnwel ykl bir alan etkili transistr; (a) (a) da gsterilen devxenin tek ynl gsterhai.

tirnek 8-3 ekil 8-21 deki devrenin kki aret tek ynl modelini tretin. I aret frekansruda CK ve Cc nin her ikisinin de reaktansm n sfr olduunu varsayn. EAET in parametreleri: gn, = 10" nho, gd = 2,5 x 10 -5 mlo , Cgs = 2 pF ve Cgd = 1 pF dir. ZM: 14AET yerine ek. 8-20b'deki dereyi al n ve C, aslnda bir k sa ile

devre olduundan kayna topraa balarn. 10000 olmluk diren aktte

toprak arasna ba lanr. Devrenin geitle toprak arasnadaki kesimi 600 ohmluk direnle e' nin olu turdu u kola paralel olan 100000 ohin'lek direnci ierir.

R, e deger yk direncinin de eri,

84 ALAN-ETK L TRANSISTRLER N EDEER DEVRELER 327

EKIL 8-21 rnek 8-3 iin devre.

04 / 2 ,5 x 10 -5

R' -4-1

2,5 X 10 -5

8000 ohn

dur. Geit ve toprak aras ndaki toplam etkin e a Denk. (8-10) la

CX=

Cgs

Cgd

(1 4- gR,,
pF

= 2 X 10- ' 2 + 10 - ' 3 (1 --I- 10' X' 8 X 10 3) 1.1 X 10 -- "

olur. Sonuta elde edilen e deer devre ek. 8-22 de grlmektedir.

Tek .1.ET

OOO ohn

EKI', 8-22 Ornek 8a

zm sonunda

elde eelile2. edeer devre.

328 DEVRE MODELLER' VE YNTEMLERI

MOY---AET in davran E-AET inkine benzer ve bundan tr kkiaret do rusal alma koullar altnda MOY-AET i temsil etmek iin de ek. 8-19 ve 8-20 devreleri kullan lr. ki eit alan-etkili transistr aras ndaki farklar model iinde kullanlan e de erlerinin byld line yan r. Genel olarak, en ok etidlenen ii e de eri tur ve bu de er MOY-AET de E-AET dekinden daha byktr. rnek 8 4
-

ekil 8-23 de grlen devre ortak-ak tcI dzenlemeyi gsterir. C, iftlenim sacnn i aret frekansndaki reaktansnn savsanabilir oldu u varsay lr. Bu dzenleme iin e deer devreyi izin. ZM: MOY-A. ET yerine ek. 8-19 Baki devreyi aln ve alut ely topraa balar. Kaynak RK zerinden topra balanr ve geit toprak deVresi R's ile e'd nin olu turduu seri kolu ve bunlara paralel ba l Re kolunu ierir. Istenen devre ek. 8 24a'dadr. Bu devre, kolay olmas bakmndan ou kez ek. 8-24b'cle grld gibi yeniden izilir.
-

EKIL 8-23 rnek 8-4 iin devre.

8.5 DRT - ULU DEVRELER

nceki kesimde, baml kaynaklar oluturraada kullanlan temel aygtlarn kiik-i aretler iin geerli olan do rusal edeer devreleri gelitirildi. Bunlarn herbiri/de modelin bir ift giri ueu ve bir ift k ucu vardr. Transistr ortak -yared olarak dzenlendii zaman bunlar girite taban

ve yay el (toprak), kta toplayc ve yaycdr. Geit ile kaynak (toprak) ve akrtc ile kaynak da ortak-kaynakl AET dzenlemesi iin, srayla giri
ve k ucu iftleridir. Bir ift giri te ve bir ift de kta olmak iizere iki ift u ieren bu devrelere iki-ift ulz devreler ya da drt-tl devreler denir. Drt- u szc enerjinin verilebildii ya da almabildii ve lmlerin

DRT-ULU DEVRELER 329

yapdabildi i iki ift u anlamna gelmektedir. Bundan tr al lageldigi zere drt ulu devreler ek. 8-25 de gsterildi`gi gibi temsil edilir, Bu devre ayn. zamanda ift-u ak mlar n n ve gerilimlerinin geleneksel Foznif y nlerini VE' kutuplanlarm da gsterir. ekil 8-25 de 1-1' ular giri ularn 2-2' ular da k ularn gsterir. Baz drt-ulu clovrelerde ve birok elektronik devrede 1' ve 2' ular ortaktr. Bir drt--ulitutn tan nunda gizli olarak, l' ve 2' ularndan kan ak mlarn srayla tam olarak 1 ve 2 ular na giren akn!ara e it oluu kavram yatar. Buna ek olarak, iilroler yaln zca ift-uklarda yaplabilir, 1 ve 2 ya da 1' ve 2' ular arasnda k re yaplmasna izin verilmez.
141( >1 ;.El'

(t)) 8-21 (r) Oruek 8-4 iin eae er devre; (b) ortsk-aktelnna edeer, devresi. EKIL

330 DEVRE MODELLER VE YNTEMLERI

EKIL 8-25 Referans ak m yimlerini ve gerilim lintuplarti m gsteren drt-ulu devre

Drt-ulu bir devre drt de ikenle betimlenebilir, bu de ikenler itf u aklllar' ve gerilimleridir. Bunlardan 'ikisi ba ml ikisi de bamsz deiken- olarak dnlebilir. Dzenek do rusal olarak davrandudan de ikenler bir tak m birinci derece denklen lerle birbirine balanrlar. Bu denklemler ift-u-ak mlarn' ve gerilinlerini birbirlerine balar ve drt-ult deik,-w.ler kmesi/1i tanmlar. Drt Je ikenden de iken cinsinden tannulanabildi i alt dzenleme biimi vard r. Alt olas deiken kmesinden yalnz - lm kolayl klar yznden elektronik devre zmlemeleinde yaygn bir biimde kullanlr. Bundan ba ka drt-ulu deikerder, karma k devreleri,' giri -k bantlarna kolay ve yaln gste lmlerini vermede de kullan ldrlar. edmitans degi kef leri y;-, d a y-de ishenleri ift -u al.amlamal ift-u gerilimlerine ba lamak iin kullanl r. Frekans blgesindeki tanmlaye etlikler kmesi unlard r:
.11 f2 = Y2;
(S)

-i- Y12(3 ) 1 2
1-

(8-11) (8-12)

Y:2(8) V2

nho boy- utuda olan .y,i(s), y 2 (s), yds) elerine y de ikenleri denir. Bu deikerderin, karmal-frekans de ikeLi s ye ba blnn fonksiyonel olarak belirtilneden de anla ld varsaylr ve ou kez yalmea y- ,Y1',Y.,Y2, olarak gsterilir. Bundan sonra bu kitapta her iki yaz n" ekli de kullanlacaktr. Her de ikez c 'zg verilen isim, onun N olt amper ba intismdaa ekil 8-25 del i 2-`2,' ular ksa devre yaplma YZ gerilimi sfr olmaya zorlaItr. Bu koullar altnda Denk. (8-11) ve (8-12) den;
-

l = VI 11,-;=0

k sa-devre giri edmitans

(8-13)

8-5 DRT-ULU DEVRELLR 331

Y: L

j-,,="' I v, s

ii

- ksa-devre do ru yn aktar n edmitans (8-14) -

bulunur. Denkle n (8-14) deki dut ?n akaru deyimi, devre in giri 11.91arna uyarmanin uyguland ve k ularndan tepkinin lldg normal al ma biiminde kullanld n g6,:terir. E er uyarma 2. ift ucuna uygulanr ve 1. ift-ucu ksa-devre yapd rsa Denk. (8-11) ve (8-12) den

Y z

ksa-devre ters yn aktar m edmitan (8.45)

0

k sa- devre k ed nitans

y

(8 -16)

V-O

elde edilir. Ters-alaannt, uyarmatun k ularna uyguland n , tepkinin ise giri ularndan kiildiin giisterir. Drt-ulu devreyi, tannalay c e itliklerle verilen u baknat larm n aysn verecek bir e deer devreyle temsil etmek o u kez kolayl k Sa lar. ekil 8-26, ede e r y deikeralexi devresini gstermektedir. ekil 8-26 da A. noktasndaki KAY e itli i; (y + y) V - Y12 (
V2) =

dir. Terimlerin birle tirilmesi ve yeniden dzenlen nesiyle Denk. (8-17)llin Denk. (8-1.1)e zde oldu u gsterilebilir. Buna benzer yoldan, Denk. (8-12)
ye zde olan B noktas ndaki KAY eitli i de (Yz + 2(12) Vz - >iz (V2 - Vi) (Yz Y :.) olarak yaz l'.

V1 = 0

(8-18)

Y12

EKIL 8-26 y de ikei edeer deresi.

332 DEVRE MODELLER! VE YNTEMLER!

kinci bir de ikenler kmesi de Denk. (8-11) ve (8-12)nin V, ve V, yi bulmak zere yap lan ortak zrniiaden elde edilebilir. Bu sonular, V =
Y22

--Y
YI I Y22
Y72Y21

(8-19)

IY22 - Y1272I Y21 Y11.3(22 Y12 72 t .

V, --

Y22

Iz

(8-20)

Y22

- 3' 12Y):

dir. Bu e itliklerdei ift u gerilimleri V, ve V2 ift-u ak mlar I I ve /, nin fonksiyonu olduklar grlmekedir. Denk. (8- - 19) ve (8-20)nin genel yaz mlar

(8-2 t)
'-e 7- 21 I l
''22

biimindedir. zor, z i z,, ve z,, de iskenleri ne inpdans ya da z de i kenleri denir. zel de ikenler, nce 2 nolu ift-ucu a k devre yap p (/,- O ya . -= p p) 1 -olu ift-utan uyar nakla vc sonra 1. ift-ucu a k devre yapp 2. ift- etan uyararak srecin vinclenmesiylc ta nallanr. Sonular;.

=-= a k-devre do ru yn aktar m impedans (8-24) k-dev re - k nledans

25)

zi ,

IZ

a k-devre ters- yo aklama/ mpedar s (8-2 .))

dir. z de i kenler ni gstermede kullan lan e de er devre ek. 8-27 de grlmektedir. Bu deVrcnin, Denk. (8--21) ve (8-22) ve e de erli i iki ilnekte gerilim-yasas esitli inin yazlmasyla do rular abilir. y ve z de ikenleri aras ndaki, ba ntlar Denk. (8-19)dan (8-22)ye kadarki e itliklerde karlkl akm terimlerinin katsay larnn karlastrlmas yla bulunur. rnek 8-5 Drt-ulu bir devrede iki laboratuvar deneyi yap ld . Referans ynleri ve kutuplanlar ek. 8-25 de verilmektedir. Birinci deneyde 1. ift-u uyar ld , 2. ift-u ise a k-devre yap ld . Bulunan sonular,

8-5DORT-ULU DEVRELER 333

V, 1,41 / 45' V --. 2,4 / -26,4 V idi. kinci deneyde ise 1-. ift-u a k-devre yapdd ve 2. ft-n uyarld Ve bu kez de /, 10 -3 / 9 A. V1=- 1,00 / -90 V, V2 ---.- 1,25 J-53 V

I,

10 -3 /0' A ,

sonular elde edildi, Her iki deney de siusel uYarmayla yapld . a) Uyarma frekans nda derenin z

= 106 rad / s asal frekansl bir

eitikenleri ni hesaplay n.

b) Uyarma frekan onda uygun bir esdeer devre belirleyin.

ZM: a) Birinci deneyin sonula/mi kullanarak Denk.

(8-24) deu 1,41 / 45"
(i106)

ve

z,

10 -3 / 0" 2,24 / -26,4'

---- 1,41 x 10 3 45

1000 j 1000 ohm

.2 (j104)

10 -'3 / O

2,24 x 103 / -26,4 2000 -j1000 olun (8-2-5) vo (8-26)4au da

ve ikinci deueyin wnuluniu ktllaznarak D.nk.

zil (j105)

1,25 LL 53 - 1,25 x 103 /-0 750 - j 1000 ohm

1,00 / -90

12 (jJ.0)

- 0 3 I -90

j 1000 olun

8-27 deki devreyi oluturma& (a) kkmdaki sonular kalla.dbr. Bu edeer devrede kullan lan bireysel iniped nslar:
(g2i 412)4

bulunur. b) ekil

17

an i

'

2
EKIL 8-27 s-detikemi ,zigleer

'

devre.i-

334 DEVRE hiQDELLER VE YNTEMLERI

1000
z21 z

j 1000

1000) -= 1000 --F j2000 ohm 2000 ulm 750 >litr

2000 -- j 1000 -- (j 1000) 750 -- j 1000 ( j 1000)

j 1000 ekm.
dur. Bu de erlere gre dzenlenen e deer devre ek. 8-28a'da grlmektedir. Bu rne in sonular yaln zca verilerle belirlenen uyarma frekansu da geerlidir. Farkl asal frokanslarda z de ikenleriistenirse ya yeni bir liimler kmesi yaplmal ya da. z(s) fonksiyonu - hesaplanmandr. 10' rad / s a sal frekans nda ek. 8-28a'da gsterilen . impedandar direnler, s alar ya *ta indltanslar olarak belidenebilir. Bu elerin her biri R --1-- jX biimindedir. Buradaki R dir-i, X de i aretine ba li olarak ya induktaus ya da s adr. Buna gre z, - z i 1000 olimlik diren.le seri ba l

-1,06

2000

10-3 1-1:

2 m1-I deeri

de erindeki indiiktan gsterir, 13una B enzerolarak C--.--1

aX

10'

10'

10 - ' F = 1000 p.F

olan bir s a.v ve z - Z. ise 750 ohnfluk ,,aln bir derinei g.term-ekte<lir. Bu ge de erleriyle ek. 8-28a'daki devre yerine ek.. 8-286'deki devre kurulabilir. 'Yine ek. 8-28 deki devrelerin yaln z 10' rad/ 3 de .geerli olduklar anut aln amaluhr ek tl -lti

ekil 8-29 da gsterilen devre yan-geasiz kaynak direnli bir AET nin alak-frekans kiiiik-i aret gsterimiLlir. a) .ift-u olarak geit ve toprak aras 2. ift-u olarakda ak nc ve toprak aras alnd zaman devrenin y de `iskenlerini l esaplay-m. b) N turun.

g, /

>

1 de erleri iin bir rde ikeni e deer devreai obi.

ZM: a) y deikenlerini belirlemek iin iki grup hesap yap lmaldr. Bunlardan ilki 1. eift--neun bir V I gerilim kayna ile nyarlnasn ve 2. ift ueun ksa devre yaplmasn gerektirir. kincisi ise 1. ift-ucu k sa-devre yapmay ve

DORT-ULII DEVRLLER 335

20001,

10.::0
0

j2000

750

, vV
000
isi

2'
(0

EKIL S-28 (a) %tok 8-5'111 e deer s-dekisketi devresi; (l) pird.ki devre:lir:e kalka bir

2. ift utun ise bir V_ gerilim kayna ile ty-ardtasnu gerekirir .Bu koullar
-

:srasyla ek. 8-30a ve b'de gsterilmektedir. ekil 8-30 daki,u1/: gerilim kayna , ek. 8-29 dakig.i ag akn kaynann 'fbhenin biimini gOstermektedir. ekil 8-30a daki devre iin I, = 0 d r. Akrtel ilmei iin KGY yazldOnda
2

, -_- o t , -r

+ -1' \

vp_ ,
R,

v, 1

v,

I
<!._
1, i-

EK L 8-29 rnek 8-6 iin devre.

336 DEVRE MODELLERI VE YNTEMLER.'

2'

<b)
EK L 8-3t> <Druck 8-6 da: (a) y, ve y,i hesaplamada kallaallau devre:
IleAaplartada kullanan devre.

(b) 3,,2e y

yi

1.7 Vg

= O

g'
bulunur, burada

Vgs
dTr. Son e itliin hirinekteyerine ko in 1}.-la 12 [(I ,f t.,) R

I --

= V,

bamus ve Denk. (8-1.3) ve (8-14)n kullan lmasiyla

. = O ,

Y2 =

RK (1

it ,U) 1 I gd

bulunur. ekil 8-30b deki akitle! iline i iin KGY eitlii

8 5 D RT ULU DEVRELER 337

-

- v.,
gd

,u vg

z.RJ,

dr , bu ba ntda

-I, R,
dr. Vg, yerine kanarak genlim-yasas ifadesinin yeniden yazlmas ve Iz iin zlmesi F, (1 + RK
l igd

verir. Geit ve kaynak aras nn ak -devr e clmae nedeniyle Ij = 0 dir Denklem (8-15) ve (8-16) kullan larak

Y22

Yy

(i 4-

RK

it& 9 Y-2 '="

bulunur.

b) ekil 8-26 da verilen e deer devrenin eler

Yt Y2 '

= 9
P

(1
Y22

,a)
P

1 ,1 g

= (i 1 - P) Ric + 1 I gd
gd th$1 3

dir. F > 1 hali iin, 14 = gm p ye b=iirme,iyle

gtit

oldu unu ammaayarak ve y in pay 've pay-

Y21

g. R

bulunur. Benzer biimde y 7 , de

gd
Y22

olur. Sonuta istenea e de er devre ek. 8-31a da grlmektedir. Cg, ve Cop salannu etkileri de hesaba kat ld zaman yan--geitsiz kaynak direnli !SET ye karlk gelen yksek-frekans e deer devresi yakla k olarak ek. 8-31b'de gsterildi i gibi izilebilir.

338 DEVRE MODELLERI VE YNTEMLERI

tl

i
I f g m R

f, gm k K

l5) ekil 8-31 (e) rnek 3-6 iin y de ikeni e deer devresi: (1) (a) daki devrenin yksek - frekans edeeri

rnek 8-6 da betimlenene benzer yntemlerle yan-geitsiz yay c direnfi eklem transistrler iin de bir e deer devre geli tirilebilir. Bu yaplmasyla yaklak sonu olarak Sek. 8-32 de gsterilen devre elde edilir. ekil 8-31b de ve 8-32 deki devreleri() her ikisi de Kes. -8-3 de b e tin lenen yntemin kullandmasyla tek ynl khnabilir. Drt-ulunun de ikenlerinin nc kmesine melez ya da h deiken-

teri denir. Bunlar

=- h l

hi,V, h V,.

(8-27) (8-28)

Iz = h

denklemleriyle tanmlanrlar. zel h deikenleri nce giri ularnun uyarlmas ve k alartan ksa-devre (V, = 0) yaplmas ve sonra k ularnn uyarlmas ve giri ularnon ak devre (II = 0) yaplmasyla tanralanr. Sonular Denk. (8-29)dan (8-32) ye kadar yaz lan eitliklerle betindenebilir:
-

8-5 DRT-ULIJ DEVRELER 339

EKIL 8 - 32 Yan- geitsiz, yayn rrenlati olan elden& tramistivier iin yaklgak bir morlei.

tv2-0 = k sa-devre giri impedaus

(8-29)

=O

r"--

ksa devre dogru yn ak m kazanc

-

(8-30)

t,

= ak-devre k edmitartai

(8-31)

ak-devre tere yn gerilim kazanc

r

(8 3 2)
-

h,, ve h,, hoyutsuz nieeliklerdir ve herbiri ek. 8-33 de griilen devre modelindeki gibi ba ml kaynakta tanitnlanabilir. Bu modelin Denk. (8-27) ve (8-28) ile e,de erlii giri iirneinde gerilim yastsmin 2 -oktasrnd is akm yasasrm kullatllnasyla gsterilebilir.

EKIL 8 33 h-deiknai eiFcleer devre&i.

-

340 DEVRE MODELLERI VE YNTEMLERI

rnek 8 7
-

k, inceliklerini hesapir> n. ZM: I. ift-ueu Uyarmak ve 2. ift-ucu k sa-devre yapmakla h,, ve 112 ., in her ikisi de elde edilir. ekil 8-34, istenen u ko ullar altnda ek, 8-Il in melez-n frekans blgesi modelidir. Kullan lan yntem Denk. (8- 29) ve (8-30) da verilen tanunla.rn dorudan uygulamasn ierir- 8-34 deki en sol ilmek iin yazdan gerilim yasas
ekil 8 11 deki ortak yaredi model iin l ve
-

rbb' i ~F ri b ' p

EKIL 8-34 nrek 8-'7 iin devre.

lar) olduundan
Vb , e rb , e

Vb, dir. Oyleyse b' noktasndaki KAY

/b ,

eitlii,

+ S C b,c '

ile verilir. Denklemin yeniden diizenienmesiyle

+ sr,,, e (Cfre

Cb , c)

bulunur. Vbi e nin bu deerinin KGY e itliinde yerine konulmas ve Denk. (8-29)un kullan lmasyla

ki ,

V,

srb ,. (eve ,

roka

sonucu bulunur. Terimleri birletirip rb, e) yi pay arpan durumuna getirmek o u zaman kolaylk Sa lar. Sylenen ilemin yaplmasyla
h1 1 (rbb' -i- rbie ) El 4- S(C b e H-Cb dTbb Tb e f(rbt, -1-r,,,) + S r v,(Cb Cbr c) '

8-6 BODE OZGELER.1 341

olur. h21 i hesaplamak iin ek. 8-34 de grlen 1, akmnn ekle edilmesi gerekir. c noktasna uygulanan ekim yasas =
g b' e

sCb'c *V b' e

olm.asn gerektirir. V, e nin yukarda bulunan e itli in kullanlmas ve 12 /ii orannn olu turulmasyla

(, g--

h2

r,,,

gnarbi
1

"="--

s rb e (C1,,, 4

C:WC)

+ s ro,c (Cwe

C?i'c

bulunur. Transistr yap mclarnn o u siniisel uyarn atun bir ya da iki de-

iik frekansndakik, ve h2 , i belirledikkrinden bu mekte elde edilen sonular k ullanldr. 8-6 BODE IZGELER1 Bir ok elektronik devre, frekauslar geni bir blgede de ien iaretlei ileyebilmelidir. iaret frekans blgesi 20 den 20 000 1We katlar olan ses ve I00 den 4 000 000 Hz'e kadar olan grnt aleti ykselteleri sekin rneklerdir. Ayr ca bu dzeneklerde kullan lan aygtlar, al ma .frekanslan blgesinde belirgin klnrualrd r. iaret frekanslar nda geni deiimlerin olmas nedeniyle dairelerin ve ayg tlartr frekans tepki belirtgenlorini. grafiksel -biimde sergilemek o u zaman kullanl olur. o u kez tepkixtin hem genlii ve hem de evresi istenir. Bu sergilemelerin ep ok kullanan biimlerinden biri Bode
-

EK/1., 8-45 Sekin bir Bade izgesi.

342 DEVRE MODELLERI VE YNTEMLERI Bode izgisinde, devre fonksiyonu G(ju) nn bykl ve evresi deiken frekans w nn fonksiyonu olarak ayr ayr izilir ve geni frekans blgelerini yerletirme durumda frekans de ikeni iin logaritmik lek kullan l r. Devre fonksiyonu G nin bykl , ksaca dB ile gsterilen desibel birimiyle ifade edilir ve

G (d13) = 20 log G

(8-33)

olarak belirlenir. Bunun iin Bode izgesi iki para halinde yai -log kgt zerine izilir Byle sekin bir izge ek. 8-35 de grlmektedir.

rnek 8.8
s2 H- 12 s 25 s2 -I- 2 s -I- 5

Z(s) =

biiminde verilen impedans fonksiyonunun Bod., izgesini izin. ZM: ZUY.o) fonksiyonu (ju) -a2 + 25 -(64 j2e) +5
-;-!1;

(25-0)2) --I- 512o, j2o> (5 - 0) 2)

(",",')

leri lzeig,e 8-1 de verilmektedir. iiesaplarna yntemleri Bl. 6 da tannnland>. izelge 8-1 deki verilerle Bode izgesi olu turulursa ek. 8.-36 da grlen sonu bulunur.
OZELGE 8-1 tmek 8-8 iOn impedans deerleri.

ta 0
0,5 0,8 1,0 1,2 1,6 2,0

Z (im) nn btlyldiigil, Z (j() nn biiyilklii., d8 saysal 5,00

5,25 5,73 6,00 6,54 7,56 7,71

Z (jo) nn acs,

derece 0
1,7 1.4
0
-

14,0
14,4 15,2 15,6 16,3 17,6 17,0

2,6

-12,1 -27.2

2,3 2,7 3,0 4,0 5,0 10,0 50,0 100,0

7,35 6,29 5,45 3,60 2,86 1,46 1,02 1,00

17,1 16,0 1'4.7 11,1 9,1 3,3 0,2 0

-42,0 -51.7 -57,7 -64,6 -63,4 -46,1 -11,5 0

8~7 ASNTOTK BODE ZGELERi 343

L-:'

r- '

,.. .. ._:,..,,,L.,

- -

,, ' ' :(7-:,: ' , .

._

.. .., ,,,

-- -----.

- -..-'-'-'-' -- -- - - -

,7.-. :-:.,, :< c .',. . .-;: ' ,, '-,.,' ' .,': . ::.. .-' 4 .,!;,47:1;7:,-S,..;,-,.. ,,' '. ' '',-- ,': '?:',`., '''< ;;'' ':,. -:::',,;, , ' ,' ' :.s. . '''.: ,, 4::-. . ..,",. ' ., ' s. , ,ri`vt.7 ':-:".''%.;-'

2 O

. ..,.. :, .s.,,, ,,,!,,,.. .::,.,i,:-L._.,..,.. :-..

0.1

8-7 ASIMTOTIK B'ODE ZGELER Bir devrenin ya da duzenei in. frekans--tepkisi belirtgenlerinin cebirsel olarak bulunmas sabr isteyen bir i tir. rnein, rnek 8-8 de izelge 8-Ide verilen sonulara gtiiret ilem zaman alimin; devrenin karma kl arttka he,saplardaki kar klklar da artar. Bir ok amalar iin yakla k bir frekans tepkisi belittgeni yeterlidir. Bode asimtotik 3ode izgi denen ve kolayca izilen yakla k bir belirtgenegi ttirr. Genel olarak, bir devre fonksiyonu s ya da jw ya bal iki polinontn oran biiminde yazlabilir. Eer devre fonksiyonu G(s) K I at s t a,s2
bt s b4s 2 .

biimine geti ilirse, pay ve payda poU lo nlari arpaniarma ayr labilir ve fonksiyon

1,

Frz Kcas teci .3

10

100

EKIL 8-36 rnek E-41 iin !I de 4;:izge3i.

4%

a s"

+ b.s

(8-34)

G()

(1
(1

s izi)( 1 -i- 3 1 z2)

s t I(J)( 1 s

(1 ..(1

8 1 z,n) s r p ,)

(8-3)

344 DEVRE MODELLER VE YNTEMLER

-x,, vb. ve -in, -p vb. saylarnn srayla pay biiminde gsterilebilir. terimlerinin ve payda polinomlarmn kleleri oldu una ve ayn zamanda devre fonksiyonunun sfrlar , -p terimlerinin de sz edilen fonksiyonun kutuplan olduuna dikkat edin. Frekans-tepki e risi s yerine jo koymakla bulunur. Siizii edilen ilem

Goco) = K (I

+ fr z
+ /0 P1

)(1

)( 1

+ i<0 1P7.)

-
)

/ (1 + ..0)/Pn)

(8-36)

verir. G(jw) nn deerinin bir sabitle (1 H- ja 1 00 0 ya da 1 / (1 jw/ an) biiminde bir grup terimin arpmundan olu tuu grlmektedir. Bu terimlerin herbiri bireysel bir evreli-vektr olarak d nlebilir. Buna gre G(jw), bireysel evreli vektr bykliiklerix in arp nnna eit olan bir bykl e ve bireysel evreli vektr a larnn toplamma eit olan bir aya sahiptir. Bode izgesinin bi/yklk e risi blm desibel cinsinden izilir ve bu Denk. (8-33) e gre logaritmik bir fonksiyondur. Bylece,

N
Z)

fa)

biimindeki arp m bireysel terimler dB cinsinden ifade edildiinde,

(1

(1

aw--y
in

d/3

biiminde toplam durumunu al r. Sonu olrak, Bode izgesinin byiikliik ve evre erilerinin her ikisi de bireysel faktrlerin olu turdu u toplamlardan olumu gibi dnlebilir. Bundan tr Bode izgelerini oluturrnada (1 jw ,Ico,) ve 1/ (1 + jco/ coo) terimlerinin davran nun nemi byktr. Bunlarn belirtgenlerinin gelitirilmesi, bu izgelerin abuk izilmesinde kul- lanb olan baz kolaylatnm yakla klar gsterecektir. imdi

(jo) -

-I- J

ve

G,(jon)

+ jw <o.

(8-37)

fonkiyorilarrni d nn. Alak frekaularda (w nun da biiyiiklir yaklak olarak Gi (joi) = G,(jw) ya da

1) her iki fonk.siyo-

1
(8-38)

Gi (Sice) do

G, (jf)"= 20 log 1 = O

8-7 ASMTOTIK BODE OZGELERI 345

drr. Yksek frekanslarda (ei/ e, > 1) fonksiyonlar

(jw) ve G2Cle)) a

taf te,

ya da

GJ OW)dB

20 log ve G rio)) 4 , = - 20 log ---- (8-39)

fa.

olur. Alak frekanslardaki biiyiiklklerin 0-dB (birim biiykhik) oldu u grlr, Yksek frekanslardaki byiiklltler roka. = 1 de G, = G, = 0 da; a / ro 10 da G, =-- 20 da, = - 20 da; a n , wx 100 de G1 = 40 d13,, G, - 40 dB vb dir. co / a daki her 10 kat art a karlk G1 in de eri 20 da artarken G, nin deeri ise 20 dB azal r, l0 kathk artlar logaritmik frekans le inde dorusa.1 artlar olduundan Bode izimlerinde (8-39) denklenderi do ru izgilerdir. Bunlar n ein leri G, iin -1-- 20 dB onkat ve G iin -20 dB; onkatdr. o u zaman do ru izgilerin e imleri dB f oktav birimleriyle ifade edilir, Burada bir oktav frekanstaki 2 karl k bir art temsil eder. a Drak. C, , ler s ras yla 6 da ve -6 dB olur. k.,.v / 4(), CIC,n tc / <O, 2 ye gitttginde G 1 1Y, dB deiir. Bunlara kar lk gelen e imler 6 dB / oktav ve -6 da r ektav olur. 6 dB / oktay ve 20 da / onkat yaznalarmn zd.e effinder tan mlad na dikkat edilmelidir. G, ve G, ye e lik eden a lar A G1 -----( ve A G2 = ta-1

wo

tU n

( -40)

dir. G, ve G, iin hem. gerek hem de yakla k bityilkik ve a e rileri ek. 8-37 de izilmitir. Yakla k ve a erilertnin ikisinin de do ru izgiler olduuna dikkat edin. Gerek ve yakigok bilykIkler birbirlerine olduka yakndr. Yaklak by/da e risinde en. byk hata (9 = (9, da olur ve 3 la dir. Alak frekans belirtgenindeu yksek frekans belirtgeuine gei yeri olan ( o asal frekansna krbna ya da ke Frekansa denir, ekilde grldii - gibi a erileri de yakla k olarak do ru izgilerdir. liu gosterinderde ise maksimum hata knbr a frekansnd.an on kat uzakta 6' kadard r. yleyse asimtotik Bode iagelerinin izim sreci, fonksiyonun Denk. (8--36) biimine - sokulmas , krlma frekanslarum yerinin belirlenmesi, asimtetik bile Fn erilerinin izilmesi ve bu e rilere farklar n eklernesiyle sonuta istenen erinin elde edilmesinden olu maktad r.

346 DEVRE MODELLERI' VE YNTEMLERI

4
'?

o
, -

<

20
:-..,

r7"'"7.E.,; 9

90 (3. ri 45 o 45 -90

,,

ry;: l

',.. , .

V1wy

1w, 10 tv 1

0,1w, 1 w 10w, 100W, w, rad/5

tKL 837 A%aatotik Bn& iageleri (a) 1+jolca. iin, (b) 1[0 +ja.s /<ao

rnek 8.9 50s

G(8)

150

devre fonksiyonu iin yakla k bir Bode izgesi OUM: ilk olarak eitliin pay- e paydasi 4z.arpanlar na ayr!-4 ve e itlik Denk. (8-36) biimine sokulur, yani

va da

G(jcu) = 15
/azdr.

1 -l- jui1 3 jo.>)(1 + jeT

Payda iin kirl na frekanslar J. ve 10 rad 1 ii, pay iin ise 3 radl s dir. Jygun bileen egrileri ek. 8-38 de izilniti. 20 log 15 23,5 dB sabit leerinin, sabit arpadan geldiine dikkat edin. Sonu olarak elde edilen ilykliik ve a eriieri ek. 3-38 de kesik 'izgilerle gsterilmektedir.

8-7 AS MTOTK BODE E GELERt 347

-13

O3

1
EKIL 8-3.8

3 10 w, rcd s
rnek 8-9 iin 114xle

30

10'

Bode izgelerinin asintotik izitniude rnek 8-9 da betimienen ve yukar:da tanmlanan tekalere ek olarak iki etken daha d nlmelidir. Brineisi, balang noktasnda bir sfr ya da kutup noktas olmas hali, yani $ sifra giderken G(s) nin limitinin

348 DEVRE MODELLERI VE YNTEMLERI

lim G(s )
4-, 7

K s"

olmasz halindir; buradaki l pozitif ya da negatif bir tam say dr. Bu durumda, bu etken iin bykliik e risi 20n dil / okat c imine sahiptir ve o = I de K {113'clen geer. Bile en a e risinin n90 Ilk sabit bir de eri vardr. Diinlmesi gereken ikinci etken ise, sif rlarm ya da kutnplarin
rin la karmal elenik iftler olarak olu mas durum-tabir. Bu durumda

G, (s) = (1 I

+ip ) ( 1 +

-ip

kutuplardir (ya da srfirbiiminde arpar iftleri olu ur, burada - a lar). Karma! e lenik arpanlarin arp m gerel ve ikinci derecedendir: 1+2 s
a2

(32

(P.,- 41)

Wnklem (3-41) in yakla k Bode izgesi elt. 8-39 da Oriamektedir. Bykbile erisi, 40-dB J onkat e irniyie ve Va2 4 letirilir. A e
-

k?. 2

kirdrna frekans tyla belirgin-

EKIL 8 39 t(I+2 s/'

-

ikluel derece polinottain asimtotik Bode izgesi.

AYGIT DEI KENLERiNiN BEURLENMESi 349

0,1 , ,vcz 2 . 132 ^%/2 +

blgesinde 90/ onkat'l k bir e in gsterir. A . e5isi 0,1 -Vx. 2 j no altnda 0 ve 10 .,/z2 pz nn stnde 180" d r. E er G,(s) terimi paydadaki polinonada gzkrse a ve brikliik e rleri zt iarete sahip olurlar. Ikinci derece pollwro yaklam nn . kullaru Id ,- birinci dereceden terimler gibi olmayp, krdma frekaus nn iki yanndaki 1 onkatlk blgede (bu blgenin d . nda yeterlidir) doru-izgileria ikinci derece gsteri rlerinin iyi yakla kl klar olmamalar olgus yla sn rlawr. pheli frekans arab:gir -ula ilgilenijirse gerek e ileri ekle etmek iin bir ka nokta hesaplanabilir.

8-8 AYGIT DE KENLERNN BELRLENMESi ekil 8-11 ve 8-19 daki eklem-transist8r ve alan etkili transistr e de er clevrelerinde de ikenleriu belirlenmesi ya do rudan ya da dolayl lmle yap lr. Bu i de, drt-uln devre de ikenlerinin (Kes. 8-5) ve Bode izgeleriuin (Kes. 8-6 ve 8-7) kullan lmasn gerektirir. Ksa-devre edmitans (y) ve melez (h) dei-kel:deri genci olarak ok kullan l r. eitli ya da h deikeni de erleri kolaylkla llr ve al lm devre kuram yntemleriyle ek. 8--11 ve 8-19 daki cinsinden yaz bbiUr. Bix transistr olas dzenlemeden birine sikre balanabildiiodeo, transistrler iin, drt-ulu devre dei kezlerine ortak ucu belirten fazladan l,i ulLs;ioge :S:denir. ,""Jtenegin, le., ortak-yrycl nn dsf:r. ili yin akitr kazanedr (Kes. 8-5 deki h2 ,). Yapmc tarat ndarmda genellikle u veriler yer al r:

h,,
hf,

ksa-devre giri impedans, yaye s toprakl ortak yare hnn alak frekans doru yn akn kaz nei kr, nin hiiykliiniin bire eit oldu u asal frekans k sas, taban toprakl tellerin ve transistr blokunun sas

a r
Cab

C.

Bu deikeolerin her biri lwlirlenen belli bir dzeyde ll ir. ekil 8-7 deki alak frekans devreeinde 14 ve hf, deerleri n i r..kildc .heeaplanabilir:

h. = vb `= re>' +
b
ce--4)

Ir

r b' e

(3-42)

ve

350 DEVRE MODELLERI VE YNTEMLERI

lb

Ve

gm rb 'e = 13 0

(8-43)

3 simgesi o u saman ortak-yay elnn akn kazanc iin kullanlr ve o alt -simgesi ise alak frekans de erini belirtmek iin konur; bu iareder bu kitapta burada belirtilen anlamda kullandacakt r. gni ve rh,, nieelikleri, doru ynde nbesli yayla eklendi' kk--iaret diyod direnei r e cinsinden yazlr. Toplayc ve yayla akmlarnn herbirinin yaklak olarak taban ak mnn {30 kat oldu unu anunsayalim, buna gre rb'e gm ,r ve gm
jV

re

olur, re deerinin, nbesleme akma 1" cinsinden re = 1 / A EE ya da oda sleaklgnda re =--- 1 / 40 I" biiminde yazdabileee gi gsterilebilir. Sasal elerin deerleri genellikle yksek-frekans yerlerinden elde edilir. rnein, Asal frekansn 1 oldu u Ramanki o r deerinin Baiiiden C ,,, ve y"; ortak-tahankrun k sa-devre k edmitasmin (y4) eli/mi:Macit de eb' elde edilir. {3 nn frekansla de iimi rnek 8-'7 de elde- edil miti ve deeri 1121 e eitti. 8 nn asimtot t Bode iggeSi ek. 8-40 da gati;1` l

EKIL 8-40 (3 am bilytilliiii ibx asimtotik Bade eizgesi.

8-8 AYG1T DE i KENLER N N BEL KLENMESi 351

mektedir. ekilde , asin totun 0-dB ekseniyle kesi tii frekans de eri olarak- gsterilmektedir. co, ve ynh temeline dayanarak Cb', ve C , , deerleri (tretme yapmadan)

1
Cb ' e =

re ttPT

(8-45)

Cob-- kase olarak verilir. (irnek 8-10

(8 4 6 )

Aadaki veriler, oda scakk anda IEQ t 5 mA ve VGQ =- 10 V da ak an bir transistr iin verilmi tir : zzT = 109 rad/ s, 1,5 p.F, 40, hie 250 ohm ve C, = 0,5 pF. Melei-rr deikenlerini hesuplaym. AZCM: r e nin deeri iinbesleme aklmzdan 1 40x5x10 - ' 5 ohm

olarak elde edilir. Denklem (8-44)n kullandmaalyia h , 40 X 5 bulunur. 200 ohmve g, = 1 0,2 mho

nn deeri Denk. (8-42)den elde edilir: 250 = r -I- 200 ya da = 50 ohm

Denklem (8-46) dan / e = 1,5 -0,5

-

1 pF

ve Denk. (8 45)in kuilandnasyia

Ct ez=

5 x -109 -

1 x 10 'Z

199 x

199

bulunur. Benzer yolla ek. 8-19 daki AET modelinin eleri de hesaplar,abliir. Yapmellar ou zaman aygt y de ikenlerini verirler. Fazladan konan s alt-simgesi AET nin ortak-kaynak kipinde altrildiuu gsterir. .Ab lnn

352 DEVRE MODELLERI VE YONTE ERi

iris), r (ters), f (dz) ve 11,1221 ve 22 alt simgeleri yerine o ( k ) altsimgeleri verilir. Denk.tt, kadar olan e itlikler modeldeki elerle y de ikenleri arasndaki ba ut y- gstermektedir (tiiretne yaplmadan).

gm = Ys nin alak frekaus de eri

-

(8-47) (8-48)
(8-48)

gd = Yos

nin alak-frekans de eri

C gd

Crs5 Cr

(8-50)

Burada Grss , y nin sasal kesimi ve C, de y nin s asal kesimidir. 'lr...aptne tanunnlarndaki verilerin verilen sakin ak mlarda ve gerilimlerde yaplan lmlerde elde edildi ine dikkat edilmelidir. Sakin ko ullar deiirse bu de ikenIcrin her biri de i ecektir.

PROBLEMLER
8.1 Bir ekle n (cA.v ile verilmektedir.
-,N

11---a nper.-20; n

[k 012-r:

olduunu gsterin. l ) Oda scaklnda / -= 5 n A iin r, nin de erini bulun.

8-2 Bir eklem diyod Prob. 8-1 deki gibi belirtilmektedir. 4.0 oldu una gre, 5 x 1.0 -6 A ve A
a) 0,2 V

nin deeri

b) V = 0,3 V iin ro yi besaplaynt.

8-3 ekil 8-41 deki devrede, es(t) = 0 oldu u zaman diyod zerinde 0,3 V luk bir gerilim bulunmaktad r. Kk i aret diyod de i kenleri rn =. 25 oln ve Co _ 1000 p1.? dr. E er ey (t) 0,141. cos 10 64 voltluk bir alternatif gerilim olursa yk akmnn a.a. bile eninin ne olacam hesaplayn.

PROBLEMLER 353

50 ohm

Yk

- -T +
e,ft
L

Ri 25:. ohm'

EK11, 8-41 Problem 8 3 iin devre.

-

8-4 is(t) = 0 oldu u Zaman ek. 8-42 deki eklem diyod zerinde 0,6 V = 40 ohm luk bir gerilim liiimektedir. diyod dcikenleri 2 X 10-6 cos 105t iin yk gerilimizin a.a. ve CD = 750 pF hileeniui hesaplar.

SEM 8 - 42 Problem 8 -4 iin devre.

8-5 ekil 8-43 de grlen devretti kitk-i aret edeer dev-resini 8-6 ekil 8-44 de grlen devrenin kk-iaret cde er devresi& izim 8-7 ekil 8-44 deki devre iin C e ve C E mkemmel iftlenim salart olarak davrand zaman geerli olacak kk i aret modelin izin. 8-8 ekil 8-8 de kullanlan transistiirn de ikenleri unlardr: rbb , pr ve Cb g = 2 pF. 8 500 elini, g,. = 0,2 Lulu>, C., 10elim,T' iletkenli iuin s fr olduu --.,arsaytlabilir. Devre hile eulerinin de erleri ise yledir: 200 elini, RE 400 elim, RA =. 200 000 elim, R's 10 ,a1,`. Bu duruma gre, a) Kk-i aret edeer devresi& izin. 300 elim ve

354 DEVRE MODELLERI VE YNTEMLERI

EKL 843 Problem 8-5 iin devre.

l) Cr nin, R nin mkemmel bir yan-geitini oluturduunu varsayarak

trimeistrn tek ynl modelini elde edin.
Vcc

EKIL $--44 Problem 9 6 kin devre.

-

e) Uyarm frekansuidaCb ve nin reektanslar ok bi/ylla-Ur, bu yzden savsanabilirlet. Bu durumda, a ,<t) 1.0 -3 cos 1.04s yok iin Re
'e

PROBLEMLER 355
-zerimdeki

gerilimin a.a. bile enini hesaplaym. CE nin bir yan-geidini olu turdu unu varsayn.

RL nin mkemmel

8-9 Belirtgenteri ek. 7-26 da gsterilen tran.sistr ek. 8-8 devresinde kullanlmaktadr. Devre bile enlerinin de erleri yledir: - R's = 600 ohm, 1200 ohm, R n = 180 000 ohm, R h. = 30,0 ohm ve Vee 18 V. Transistr zerinde yap lan lmleri 5 X 10 rad s , Cb' = 1 pF, 50 ohm ve rce = 100 000 ohm oldu unu gstermektedir. - os (t.) nin 10 -3 eos 10 7t ye eit olmas halinde ani k gerilimini hesaplaym. 8-10 ekil 8-45 de gsterilen devrenin kk-i aret e deer devresini
izin.

eo

EK L 8-45 Problem 8-10 ilr, AET'l devre

8.11 R D .= 10 000 ohm, R, 5 000 ohm, R j; = 2 000 ohm, R 100 000 ohm ve R'L = 10 000 ohm iin ek. 8-45 deki devrenin tek ynl e deer devresini elde edin. AET de ikenleri yle verilmektedir: Cg,= 10 pF, = 5 pF, es, = 5 x 10 -3 nlto ve rds 20 000 ohm. Ck, C G ve CD nin mkemmel yan-geit ve iftleufin s alar oldu unu varsayn.

8-12 Problem 8-11 de betitulenen devreye bir e,ro = 10-1 cos w t

uyarn uygulann aktadr.

a) Co, ve C nin reaktanslar n n savsanabilir olmasna izin veren o> de erleri iin 0,(0 nin a.a. bile enini hesaplay n. b ).
10 7 rad / s de eri iin e g (t) nin ara. bile e

356 DEVRE MADELLER VE YNTEMLERI

8.13 ekil 8-46 da gsterilen devreye geidi- toprakl ykselte denir. a) Sazii edilen devrenin alakfrekanslar iin geerli olan kikkiaret modelini izin. b) iftlenim saenan ideal olarak davrand ni va sayarak alak fre. kanslardaki eo f es deerini besaplayin.

RG

EKIL 8-4,6 Problem 84:4 iin geekii-toprakb devre,

8-14 Problem 8-13 de yap la.ular ek. 8-47 de gsterilen ortakak tic ya da kaynakizleyici ykselte iin yineleyin.

EKIL 8-4?

Problem 8-14 iin kaynak-izleyici devre.

PROBLEMLER 357

8-15 ekil 8-48 de grlen drt-ulu devre iin a) z deikenlerini b> y deikenlerini beaaplayn,

EKIL 8-48 Problem 8-15 iin. devre.

3.16 ekil Z;,-4

de-,Irenisa y

de~er ni bnin

10

ohm

EKIL 8-49 PreWem. 8-le ve 3-17 iin devre.

8-17 ekil 8-49 de grilen devre ii iz deOkenlerini bulun , ekil 8-50 de grlen devre iin y de ikenlerini 8-19 ekil 8-26 daki devre iin Vz Vi deerini lesaplarn. 8.20 ekil 8-27 deki devre iin Prnb. 8-19 ii yinCleyit. 8-1

358 DEVRE MODELLERI VE YN IbMLERI

10

-- F

EKIL

8-50 Problem 8-18 iin devre.

8-21 ekil 8-19 daki devre iin h deikenlerini bulun. 8-22 A a daki fonksiyonlar iin asimtotik Bode izgelerini olu turuu. 100,

2s) 20 (1 (1 + 5/10)(1 + 5/ 5) durunilarl:;,,, 'It r.44.k sonular elde etmek zere e riler yumu atm. 8.23 Aadaki fonksiyonlar iin asintotik Bode izgelerini olu turan.

a)
b)

250
s

(1

s / 20)
250 (1 + s/ 10) s 20) (1 + 5/ 200)

s(1

Bu durumlarn h.e.rbirinde asinnotik gsterinderin verdi inden daha do ru sonular elde etmek zere e rileri yumuatn. 8.24 a> Aadaki fonksiyon iin asimtotik Bde izgesini olu turan; T (s) 400 (1 + 3/ 20) (1 + L)! (1 + s / 4) 1 (0 dB) dir?

b) Hangi a sal frekansta IT(/0))

e) Hangi asal frekansta T('j) nn evresi -180' dir?

PROBLEMLER 359

8-25 ekil 8-51 de griilen devre iin Z(s) giri impedatsuu kesaplayn ve bunun Bode izgesini olu turun.

100

EKIL 8-51 Problem 8-25 iin devre.

8-26 Tek-ynlii me.1-;;-t, modelini kullanarak 1

re(cb'e + ebic)

olduunu gsterin
10 V, i cQ .-_LA ile nbeslenmi belli bir transistr 8-27 VcQ zerinde yaplan.liiler 3. =100,Cob 2 pF, h, 550 ohm, cor = 5 X lOs rad s ve . 5 x 10-5 mho deerlerini vermektedir.
,

a) Melez-74: modelindeki deikenleri hesaplarn.

b) Eer, Re 508 ohm'luk bir yk direneikallannsa tek ynl melez-gx modelinin ne olacan belirleyin. 10 nA ile nbesiendiinde 610m8-28 Bir transistr VcQ = 5 V, I ler (3. 100, rbbi = 100 olun, Cob = 1,5 pF ve gc, = 2 x 10-' mbo deerlerini vermektedir. Ayrca o> = lOs rad/ e de j p (jw) = 10 dur. Buna gre nelez--ot modein1eki dei-tikenleri bulun. 8-29 VeQ = 10 V, ic.,2 SmAinbeelibelii bfrtransistrz w = 5 X 108, rad s deki giri impedans iZ i rja>1 = 200 ohn'dur. Yk direnei 1000 ohm'dur ve yapmclarn belirttii transistr veriler' eT = 109 rad / 8 ve C ob = 2 pF dr. rbb , ve 13 deerlerini heaaplaym.

360 DEVRE MODELLER/ VE YNTEMLER/

8-30 Bir n-kanall AET iin yapmc u verileni belirtmektedir: = 5 pF, Ciss = 10 pF, yfs nin alak-frekans de eri 10 -3 mho ve yas nin alak frekans de eri 2 x 10 nalo.
a) AET in kk iaret modelini belirleyin. b) Eer y.k direnci olarak RD -=:= 10 000 Ohni kullandirsa AET n tekynl modelinin nas l olacami

8-31 Problem 8-30 daki AET, R 1, 500 ohmluk yan-geitsiz bir kaynak direnci ieren bir devrede kullan lmaktadr, RD = 10 000 ohnfluk bir yk direnci iin aygtnu ve ilgili devre elerinin tek-ynl modelini elde edin.

9. Blm

TEK KATL ELEKTRONIK DEVRELER

Bundan nceki iki blmde, ba mh-kaynak belirtgenlerinin olu turulmasnda kullanlan elektronik aygtlarn fiziksel al ma esaslar , durgun ,dav-ral lan ve devre modelleri tartlmt . Bu blmde, yahu tek katl elektronik devreleriu dinamik davran ele alnacaktr. Tek-katl devre,elektronik devreleri n ounun temelini oluturan ve yahz bir elektronik ayg t ieren bir devredir. Her kat n ileyii, ideal bir ba ml kayr.au davranna yakla aeak biimde kullanlr. Ancak kullan lan ayiptlann do al snrlamalan oldu undan, devrenin davran ideal deildir. Tek kgth devreleri.0 dinamik belirtgenleri, sonuta olu an bamil-kaynaklarn zPitiklerini ye sm rlamalaniu ortaya karmak iin kullanl r. Bghea nemli belirtaenler, e itli devrelerle ilgili aktarm fonksiyonu frekans tepkisi ve inpedan clzeyleridr.

9.1 ORTAK YAYICILI KAT

ek. 9-1 de gsterilen ortak-yaped kat, transistr dovrelarinin ounda kullaulau temel kattr. Devredeki ker b eniu temel al mada belirli bir grevi vard r. lenceek i aret e' s ve R; ile, yiik direnei .R gsterilir. Rn

EKIL 94 Ortak-yay el ykselte kat.

362 TEK KATL ELEKTRONIK DEVRELER

de anve R E direnleri durgun noktay olu turmak iin kullanlr. rnek E. iftlenim sas transistr ve i aret kayna aralatlm oldu u ekilde, C sndaki dgz, val tnium ba lar ve ideal durumda a.a.. davran n etkilenez. Benzer olarak, C E yan geit - cas , RE nin devrenin yaln z d.a al masn etkilemesi iin kull unl r. Transistr,n grevi ba ml kayna oluturmakt r. Frekans blgesindeki eksiksiz do rusal'edeer devre ek. 9-2 de verilmi tir. Fakat burada transistrn yerine ek, 8-Il deki melez-n e deeri konmutur.
Trartsi,t, r modet

sCB b

t5

delszi devrer2in

Hem transistr ve hem de C u ve CE salar , uygulanabilen geni bir frekans ltilgesinde devrenin frekans tepkisini s nrlar. Cebirsel ilem yapma olana salamak ve yararl bir biimde al ma verilerini sunmak iin ek. 9-2 deki devrenin frekans blgesindeki al masn incelemek yararl olur. Bu frekans blgesindeki e deer devreler ek. 9-2 de gsteril nitir. ek. 9-3ddaki devrede, al ma frekanslar en,CE,Cb ,, ve C b ' salarnun kat n davrann etkilemeyecei deerlerdedir. Bu frekanslar orta-erit blgesini oluturur. Orta-erit blgesinin stndeki frekausarda ( ek. 9-36.) Cb '., nin ntleme etkisi ve Cb ic nin geri besleme etkisi art k kii7tusenenez. Cb' e ve Cb' c, nin gznne alnd frekans blgesi yksek-frekans-blgesi olarak adland nhr. Orta eridin altndaki frekanslar da alcak-frekanslar olarak adlavdinkr ve bunlar artk C E iftleXijin cas ve C)L, yan geit sasu m savsanamayaca frekanslardir Yukardaki tart malardan, devrenin davran l-0u yksek frekarislara

transistr (Cb'e ve eb ,c,) tarafndan ve alak frekanslarda d devre (e n ve

9-1 ORTAK YAYICILI KAT 363

EKIL 9-3 ek. 9-1 deki clevreriin ertaerit, yksek-frekans ve alak.frekau5.. eede ker devreleri.

CF) tarafndan snrland akea grlr. Orta erit ve alakfrekans blgelerinde, transistr si 'alarzrun reaktans ok byktr ve a k devre olarak gsterilebilirler. te yaz dan, orta erit ve yksek frekans blgelerinde iftleni.n ve yan geit e aIarnn reaktanslari savsanabilir ve bu s k. alann yerine ksa devreler al nabilir.

364 TEK KATL ELEKTRONIK DEVRELER

Orta-erit blgesinde, ek. 9-3a devresinin b ve e ularmn sol tarafnda kalan ksmn Thvenin edeeriyle yerde i tirmek kolaylk Sa lar. Bu sonular ek. 9-4 de gsterilmitir. Burada

EKIL 9--4 iaret kaynanun ve taban nleslerue direncinin Thvenin e deeri.

Es --

Rn

E' ve Rs =

R R' S RA B + R' s

(9-1)

dir. Bu durumda katn orta-erit e de er devresi ek. 9-5 de gsterilen biimi -3) 3r , 1W1 VT-t aktarrn fonksiyonu (G gerilim kazana) artk hesaplanabilir. ek. 9-5 deki devreden

-gm RL

r b' e
Vb' e
E rte rbb' +

dir. (9-1)

(9-3) e 1,,..dar olan e iilikle'L;n iiri tliilinesinden

-g,, rb,, R t,
rb'e + rbb' + R,R

RE E+

bulunur. Kazantaki "o" alt indisi orta - erit de erini belirlemek iin kullanlm tr. Genel olarak, R s > R', dir, bylece (9-1) e itlikleri E's ve R, = olur. (8-43) eitliinden &iri/. ve (9-4) e itliiade po olduu an msanr yerine konursa

rbb, -1-

R'

(9-5)

bulunur. Re < 1 / geC olduundan, devrelerin o unda R nin deeri yalnz d toplayc direnci R e den olu ur.

9-1 ORTAK YAYIC-ILI KAT 365

(9-5) e itliinin Lleeleumesi, R L nin de erinin G; r, bykl,iinii bir'den byk olacak biimde ayarlanabileee ini gsterir. Bylece, k gerilimi giri geriliminden daha byk yaplarak gerilim yiikseltmwi oluturulur. (9-5) eitli indeki negatif i aret sadece giri le k arasndaki 180 lik evre farkn ifade eder (bak. ek. 7-28).

EKIL 9-5 Ortak-yay elh keten orta- erit e

ieveei.

Ykselte katlanun ounun grevi, gerilim dzeyini art-liman n yan sra i arctin g dzeyini de art rmakt . Gii,teki artn bir ls Gb. g kazanc dr ve yk zerindeki gcn 't kayna tarafndan salanan gce oran olarak tanmlanr. ek. 9-5 deki devrede., R' s Ve R <j I g varsay larak,

RB >

lb

rb's

rbb'

R's
(E',) 2
rb'e
rbb'

Ve Ps

E's

yazdr. .13b k gc,

P o = Iy Re = (gmilbgerRe

dir. (9-7), (9-8) ve (9-3) e itliklerini birle tirerek

G-,--,
P

P0
g

(gmrb'ef

rb, e -4- rbb ' - I-- R'

gm r,,,

(9-9)

bulunur. (8-43) e itli inden f

02 R e

yerine konula.rak

C'

rbh ,

R',

<9-1 0)-

elde edilir. (9-10) e itlii, 8,R.c (Fi, + rbb , R`J'tin G, olarak tanmlanmasyla G,, = Go l olarak ifade edilebilir. fi,, > 1 oldu undan ve R c,Go > 1

366 TEK - KATLI ELEKTRONIK DEVRELER

olacak biimde ayarlanabilece inden ortak-yay ed katn g kazanc yapaca aktr. Yksek-frekans kazanc G H ( S ek. 9-6 daki devrenin kullan lmastyla belirlenebilir. Bu devre Kes. 8-3 de betimlenen yntemle tek ynl bir modele dn trlm olan ek. 9-3b'deki devredir. ii ve e ularnun sola ndaki kesim Thevenin ede eri ile yerde itirmi tir ( ek. 9-4 de gsterildi i gibi). E0 (s) k gerilir i (9-2) e itli i ile verilir. Fakat li z e (s), C r in etkisini de iereeek biimde de i tiril nelidir. Bylece,
rb'e(s)

rbb ,

ri,, . r,, , 4- Rs 4- sC,rb , (rbb ,

R)

(9-l l

vtszil ir. (9-11), (9-2) ve (94) esitl Ideri birle tirilerek-

G u (S) =

Snrb ' eRL

R13

rbb' -t-

'e

Rs

sCxrb vrbb ,

R) R,

R'

(9-12)

bulunur. (9-12) e itlii, pay ve pay -dasmn rbb ' rb , , - FGo in kullandnasyla yeniden yazlabilir, Byle e

ile blnmesi ve

(S )

sRX,

I)

rb'e(rbb' + R s)

rb'e

rbb' + -R. a

ve (u n

Rre

dil.. (9-14) esitli inde, R,, , , ve (r6 b , Rs) nin paralel birleimi olarak tan mlar abilir. yleyse, fiziksel olarak, R x ek. 9-6 devresindeki C x s asnn grd direntir . .

EKIL 9 6 Tratketstarfitt tek Siul melez-77 gsterittii kullanlarak

-

yiikk-frekans e dep,eri.

9-1 ORTAK YAYICIL1 KAT 367

Yksek-frekans 'davrans,nn Bade izgesi (bak, Kes. 8-6) ek. 9 7 de gsterilmi tir. Bu, frekansla kazancn azalnneni aklar. s jcuR oldu unda., kazan IGN (jW) i = 0,707 IG obr. Ykteki g I E(jai) / .1k. olarak ifade edilebiltfii iin, (L>s, ke frek,ansndaki k gite.0 (0.707 Eof Ry dir. BI deer, arta erit k glictlatin de erinin yarsdir ve 0.> 4, devrenin st yanaktik cisal frekansa olarak adiandold . Konuma dilinde WH'ye fist 3ttB jl frekans da denir.
-

1 ei.M6s) Id13

EKIL

9-7 Oztwt,yayual kate y4kek.freirans tephid ka

YiLkeelteeia alak-frekans kazanmat bakarken es ve eic ani etkilerini r ayr gznne almak uygundur. 13n 'ilem, devreain dzen-hokka* devre iieleinin her birine ak-alarak dayanan" devre kritneinin eluturulasamaa olanak sagladi iin yararldr. Bylece, e er es nin alak- frekaus davran p lariudaki etkisi iateairse, C s ideal bir ren geiti olarak gznne alnr ve ek. 9-3e'deki edeer devre ek. 9-8 de gaterilen biimi ah!.

ek. 9-8 delil devrede k geribmi yine (9-2) eitlii Re verilir. Vi,e(s) yi bulmak iin sakilde grterildiffi gibi iki ilnek akm il r. Elde edile bantlar 17,4(s) iin sitlerek
lb'e(s)
r (R i + R's)(rat,' -+ roe) R-f-a ii';"fi 8 + (

bulunur, (9-15) re (9-2) e itkkteri birleatirilerek ve G. kullan larak

368 TEK KATLI ELEKTRONIK DEVRELER

e EKIL 9-8 Ynytel yan-geidinin ideal oldu u varsaythli inda ortak-yaymth kutlu alakfrekaits

Gt

(8) = 1 -I- toz_

(9-16)

elde edilir. Burada os, 1 (9 -17)

)

rb , e) terimrol/ ( ve RB (r ot/ + t,' e dir. (9-17) ve rb'e direnlerine paralel RB direncinin leri R', ile birbirine seri ba l rbb, seri ba lantsdr. ek. 9-8'in incelenmesiyle bunun C B si ai tarafnu dan g6riAen diren oldu` anlal r. ek. 9-9,. RE nin ideal olarak yali)

Rn(red etti indeki R' ,

+

rh'e)/(Rn

IG.

EKIL 9-9 Akal: frekans tepkisinin Bode i gesi.

9-1 ORTAK VAYICILI KAT 369

dan geildii varsayldnda alak- frekans tepkisi iin Bode izgesidir. (L asal frekans ak yara-gil frekansa ya da ah 3-dB aak frekanstna kar gelir. Alak-frekans davrannda CE yan geit n asnun etkisini belirlemek iin, ek. 9-10 da Osterildi i gibi C E nin ideal bir iftlenim sas ( sadevre yaplm ) olduu varsaylarak ek. 9-3c'deki devre kullanlr, Devrenin G ve e ular n sol tarafnda kalan kesimi Thvenin e de eriyle yerde itirihn tir ( ek. 9-1 de gsterildi i gibi). Ayrca Rc < 1 dr, bylece gee nin etkisi savsanr. impedans B5 ve CE'nin paralel balantsdr ve

El 'L

tl ezaincinit deal Gidata assa}.l3graa ottak-reyeede katn alalefreke2es

RE
1

S(E RE

19-18)

dir. k gerilimi (9-2) e itlii ile verilir ve Vb. deeri

V , <,

Ibrb ,,

(9-1 )

dir e dii -m noktas ndaki akl n yagasindan

gmvb'e) (9-20)

yazdn Tabanyaye ilraeindeki gerilim yasas ise

4 = b ( rb,

r + Rs) -- Z E I,

(9 21)

dir- (9-18) den (9-21) e kadarki e itlik/erin Denk. 9-2 ile birletirilmesinden
Ne G,>'in kullandmasmdan, sonu olarak

370 TEK - KATLI ELEKTRONIK DEVRELER

GL(s)
bulunur. Burada
RE

Gc (1 4- aE /s) 1 cor, s

(9 22)

+ (rb' e

4- Rs) I ( 1 -I-- (30) + r -4- Rs) 1 (1 + fi o ) ob,

rth'

C1,.

(9-23)

ve

RE CE

dir. (9-23) e itlihide CE nin arpan C6 tarafndan grlen diren olarak lirlenebilir. Bu diren, (1 fio) ile blnm taban-ilme i direncivle paralel o). den ok kk oldu undan tr, alak frekans ba l RE dir. toE genellikle yar-g noktas nn deeri zerindeki e.kisi savsanabilir. Sonu olarak, (922j ehl.W yaklak olarak
GL(s)

Go 1 + ti.,/s

(9-24)

biimide verilebilir. (9--24) eitliinin Bode izgesi ek. 9-9 da gste riltni ir. CE ve CE nin her ikisi de alak-frekans tepkisini e.tkiledi inden tr, toplam alak-frekaxs davran bunlarn birletirilmi etkilerini kapsa naldr. Toplam-alak-frekans tepkisinin belirlenmesinde kullan lan yntemler 10. Blmde tartlacaktr, Yiikseltecin davran hem yksek ve hemde alak frekansiarda s nrlanmt r. Ykselteein yararl kazanea sahip oldu u frekans blgesini betinden ek 'i iir al lageledi zere erit genilii ( .G) kavram kullanlr. Bu, st ve g frekanslar arasndaki frekans fark olarak tammlanr. Ykselte alt-yar erit-geni lii

call - wr. radyan / saniye

6(14i) b (1B

15 o kl B

ws

(log

EK1I. 9-11. Yiikselte frekans tepkisFnin Bu le g s str.rin i.

9-1 ORTAK YAVICILI KAT 371

cuir ve ek. 9-11 de gsterilmi tir. Bu ekil, katn yararl frekans blgesindeki Bode izgesini giiAermektedL Ykselte devrelerinin o u, ok alak frekanslardan (10 Hz den 1000 Hz e kadar) olduka yksek frekanslara MlIz'den 100 MHz'e kadar) kadar al abilecek biimde yap lr. Byle devrelere geni-erit ya da grnt ykseltederi denir ve erit-genilii yakla k olarak st yan-g frekansma e ittir.

RNEK 9-1
Devresi ek. 9-1 de gsterilen ve bir ka l; alr-devre televizyon abesmda kullanlan bir ykselte kat , Re =, 500 Ohm, R', 50 Ohm, Ilo = 1000130 Ohm, RE 200 Ohm, e n 10 .F ve CE = 2000 4F olmak zere dzenlenmitir. Kullanlan transistr melez-7r de ikeuleriyle ifade edilmi tir. Bualar rhb ' 100 Olun, = 250 Ohm, g = 10 -5 mho, gm, 0,2 mho, 1,3 -= 50, C b' -= 200 pF ve C1,', = 1 pF e. Orta-erit gerilim kazancm bulun. h, figilenilen tm frekans blgesinde RE nin tamamen yandan varsayarak, erit geni ligini bulun. e. Cn nin ideal bir iftlenim s as gibi davrandn varsayarak, RE nin tam olmayan yandan geiriliinin neden olduu (L deerini bulun. ZM: a. ek. 9-3a'da verilmi olan uygulanabilir edeer devre iin

RL =

Re ( 1 gcd
Re + (1(gce)

-500 x 1 / 10-5

500

1110-5

500 ohm

bulunur. (9-4) eitliinden orta-erit kazanc

G --olarak bulunur.

0,2 x 250 x 500 250 100 50

-105 lOs 50

-- 62,5

co

b. e-rit genilinin bulunabilmesi iin cou ve coL hesaplannabdr. nin hesaplanmas iin ek. 9-6 daki model kullanlr, buradan Cr = Cb' t .

Cb'A

g,RL )

=, 200 x 107. ' 2, 4- 1 X 10' 2(1 ;-- Q,2 x 500) = 301 x 10 - ' 2 = 301 pF bulunur. R, ve alz de erleri (9-14) e itlikleriyle verilir. (9-14) e itliinde kullanlan R,, deeri., (9-1) eitliinden

105 X 50
10' 50

-- 50 ohm

372 TEK - KATLI ELEKTRONIK DEVRELER

olarak bulunur. Buna gre,

250 (100 -F 50) 250 100 -1- 50

Ve <as

93,8 ohm

1 3,55 X 107 radis 93,8 X 301 x 10 -12

nn

ya da
3,55 x 107
-

27c

5, 65 x 106 Hz = 5,65 MHz

Rs nin tamamen yandan geildi i varsarldndan Cr alak-frekans almasn etkilemez. Alt yar -g frekans, (9-17) e itliinden

1
L

50

105(100 250)/(10 5

1 100 250) 10-5

, av rad is

ya da 250
L

23r

= 39,8 Ilz

olarak bulunur. erit genilii, G = 3,55 x 10 7 250 = 3,55 x 107 rad/ s ya da G -,- 5,65 x 106 - 39,8 = 5,65 MHz dir. e. CE nin ideal bir iftleuim s as olduu varsaybrsa, uygun e deer devre ek. 9-10 da gsterilen biimi al r. (9-23) eitliidden bu devre iin elde edilen cos deeri, Los --,--

200 (250 200 (250

50)/ (1 50) 100 100 + 50)/(1 + 50)

1 2 x 10-3 66,2 radfs

ya da
f 664 10,5 Hz

dir. (b) ve (e) de elde edilen cu, deerlerinin karla trlmas CB nin alt yar-g frekans zerindeki etkisinin CE ninkinc gre daha baskn olduunu gsterir. (CE ve C s nin her ikisi de ideal olsayd, cos nin sfr olaca m hatrlaynz). Bu rnekte gsterihni olan sonular, yabn yiikseltelerde kar lalan tipik deerlerdir.

9 - I ORTAK YAYICILI KAT 373 Bir ykseltecin Zin giri impedansm bilmek o u kez nemlidir. rne in bu impedans, ek. 9-2 de R E ile e ve b ularndan saa doru bakldnda grlen Zbe nin impedansuun paralel ba lantsndan oluur. ek. 9-3a'daki devrede, orta- erit frekans blgesinde, . Z be saf bir diren gsterir. ve sadece r b , ile rbb' nn seri birle iminden olumaktadr. 9-1 rne inde verilmi olduu gibi sekin deiken de erleri iin RE , rbb, rb, e den ok daha byktr. Bunlarn paralel ba lants ve dolaysyla giri impedans, bu nedenle yakla k olarak rbb , rb'e ye eittir. Kullan lan bal deerler nedeniyle R.B ou kez Zi t: nin hesaplannasmda savsan r. Bundan dolay , orta- erit frekans blgesinde ZI.n=
rbb' rb'e

(9-25)

dir. ek. 9-6 daki e de er devreden grld gibi, yksek frekanslardaki giri impedans Cx. sasmn etkisini iermelidir. Zi nin .deeri, sadece rbi, ve 1 / sCx inparleb lantlar ile rbb , nn seri birle iminden oluur: Sonu,

Z,

(9.)

rbb'

-+

T b 'e

(r

1'1: el

scx irbh'rb'e/ (rbb' r 1 -I,- sexrb,

rb`ii (9-26)

olarak yazilabilir. Alak frekaw-larcla giri inpedansi, C,. nin, R E nin ideal bir -i7az geiaini eitl.3.e rnek 9-2 rnek 9-1 de betimlenen ykselte kat iin, giri hmpedansu n asimtetik Bode izgesini izin. Bode ZM: (9-26) e itli iyle verilen giri iropedans , ..,. Z in () s 1 4- s x 301 x* 10 - L. [100 x 250 / (100 +250)] (100 -I-. 250) 1+ s 301 X 10 x 250

dir. 13ode izgesinin izilmesi iin Zi (s), (8-36) daki biime dnii trlr ve Z. ) ---. 350 ile -verilir. Ekle edilen asittotik Bode izgesi ek. 9-12 de gsterilmi tir. ek. 9-.12 de gsterildi i zere, to < 1,33 x 10 rad/s, iin giri impedaas 50,9 dB, veya 350 ohm'dur. Bu de er rbb,. 4- r 100 4- 250 r= 350 ohm orta, erit impedans na kar gelir. e > 4,65 X 10' rad la iin Z in (jo) 40 4,65 10 ' s/1,33 X 10 7

374 TEK - KATLI ELEKTONIK DFVRELER

1,33x 10 7 4,6 5x 107

LKIL

(I% le i)

9 - 2 rrej;iiin a;:itotik. f.rekak; behrtg rai,

dB air ve bu deer 1.00 ohn'a kar gelir. <9-26) eitliinin kullanlmas ile bu degerin 3'1 i.r. laboratuvar imeiuriyie tayin -iade kullanlan bir yntemdir. '9-2 YAN - GE TSZ YAYICI- DRENT11 KATLAR ou kel yayer direncinin ularna saa balanmam katlar istenebibilir. Bu eit bir ykselte ek. 9-13 de gsterqmi tir. Kullanlan ular taban, toplayc ve topraktr. - Yarenn diim noktas, devreniu i aretlere kar tepkisinin ljilmesi iin nemli bir u de ildir. Bou.dar tiirii, byle bir devre eki txansistriin gsterilmesi iin ek. 8-32 deki modelin kullandmako . uygundur. ek. 8-32 de gsterildii gibi edeur devrenii a yaps ek. 8-11

EKIL

Yan-gefeiz yayic - direnli bir yiikseite kat,

9-2 YAN GE TSZ YAYICI - DRENL KATLAR 375

deki melez-it modelinin ayn s dr. iki devrenin temel fark , elerinin de erinin farkl olmasdr. izelge 9-1 de, ek. 8-11 ve 8-12 deki modeller iin yayc direncinin ularna sann baland ve balanmad durumlardaki niceliklere kar gelen, farkl e de erleri sralanmtr.
TABLO 9-1 'fare& direnIetinin ularnta sa a baglandk ve ba lannadtk devrelerdeki nuelez-t _ nodelindeki a elerin karlklar Yarer Direnierinin ular na Skann baklandkt devreler rbb' rt 'e C bse Ya>re direnIerinin ularn( skanm balanruarlk devreler

r bbi
P,ors / r,in T
1

rbig Ch

c,(re -1- %)

fro +REYr.

e b'e

C I;e
gti'"=.1 (;R a)

izelge 9-1 de gsterildi i gibi model zerinde yaye direncinin etkisi ortak-yayed modeldeki re yerine ulari aras nda sasnim bulunmad kat. iin re -4.- R. koymaktr. Sonu olarak, e deer devresi ek. 9 14 de gstetibni olan ek. 9-13 deki katn zmlenmesi Kes. 9-1 de aulat lm olan ortak yayel kat nkine benzer. Kes. 9-1 de orta- erit kazanc , st ve alt yar-g frekanslan iin elde edilen sonular do rudan doruya re yerine re -1+ RE nin konulmas ile burada da uygulanabilir. Elde edilen yeni ba ntlar (9-27) eitliinden (9-13) e kadar olan e itliklerle verilir. Orta- erit kazanc .
-

ti(re

k9-27)
R's

RE) + rbb'

est yar-g frekans ,

E;.

Y:1F

dert! wini

l4li(JI 3 t:fit!e

tr

EKIL- 9.14 Yan - geitsi , yayre direu(i ykselte kail nu es deker devresi. i

376 TEK KATLI ELEKTRONIK DEVRELER

Oli,

R,C x

dur. Burada

P. (re
elli.. Ak yar-g frekans ,

-k) (rbb'

(9-28)

o)

R B {rbb'

+ P o(re + RE)] I [RE + rbe' fr?'0(re RE).1

(re RE)

CB
(9-29)

ile verilir. Giri impedans , orta-erit ve alak frekanslarda, Z"= rb,,, (9-30)

olarak ve yksek-frekans blgesinde ise Z(s) {rbb ,. + + RE)] 1

+ sCrrb flo(rL, + R)/ [r b'

1

--I- P 0(reRE)

Po(le+RE) 19-31)

olarak ifade edilir.

rnek 9-3
Devresi ek. 9-13 de gsterilmi olan bir ykselte kat R, = 1000 Ohm RE = 50 ohm, R E 100000 ob.m, R' = 50 ve CE = 10 uF deeriyle 5 ohm, fl e zenlenrnitir. Transistr de ikenleri rbb , 100, 100 ohm, o r- = 10 rad fs ve C 3 pF dir.. a. Orta- erit kazanc m, st ve alt. -yar g frekanslarm ve orta-erit . impedansmu deerini bulun. gir h. RE nin tamamen yandan geildi ini varsayarak (a) kk-in. yineleyin. ZM:

a. Orta erit kazanc , Denk. 9 -27 nin kullandnasi ile

- 100 x 10'

100 (5 + 50) + 100

50

17,5

elde edilir. ( 28) eitlikten, st yan-gii frekaesnn hesaplaamas , 100 (5 50) (100 + 50)
100 (5 + 54) 100 50 Cc 14 ohm 5

s re

--E `"`T

p?

R
re
RE

9-2 YAN - GEOTS1Z D RENL DEVRELER_ 377

3 10

(5 + 50) x 10 8

3 X 10-12 (1 + 5

+ 50

1 145 x 237 x 10- " verir. (9-29) e itliinden,

2,91 x 107 rad/ s

50

1 105 [100 -I- 100 (5 -1- 50)11 [10 5 +100 + 100 (5 + 50)] X 10 -5

18,7 rad lsn bulunur. (9-30) verile n orta- eritgiri ierkpe!ZISI 5600 ohm

Zi n = 100 100 (5 + 50)

izelge 9-1 ve (9-5), (9-14). (9-17) ve (9-25) e itlikleri kullanlarak.,

RE nin tamamen yandan seildi i duruma kar gelen nieelikler bulunabilir.

Sonular, - 10 0 x 10'
100 x 5 4- 100 50 159

ioo x
1.

100 x 5 (100 + 50) 5 + 100 4- 50

, / 1 0- "

115 ohm

10'

5 X 103
ki

2 O pF

115 x 2600

3,35 X 106 rad12,

50 + 105(100 154 rad'

J 100 X 5)01 + 100 -I- 100 X 5) ?< 10"

Z in =
d r.

100

00 X 5 = 500 ohm

9-3 rneinin sonular , yayc direncinin kullanlrnasasle kazanc n azaldn, erit-genilii (inu O>L ) ve giri impedaw T a arttn gsterir. Hatta, nicelikleriu her birindeki de im yaklak alarak 9 kat kadard r. ou kez, kazanc n azalmas nn yararsz yann , elde edilen -yararl taraflar bast m. Giri irpedan.sndaki artma, e itli katlar birbirinden yal tmak iin kullanl r. Yksek inapedans dzeyleri kendilerini sren devre zerinde daha az Ykleurne etkisi olu turduklar iin en fazla gerili. aki.arun ele edilir.

378 TEK - KATLI ELEKTRONIK KEVRELER

Bunun ikinci ve o u kez daha da nemli olan yarar kazanl' n de erine llgnn azalmas dr. (9-27) e itliinden, fi, (re + RE), R, rbb ' den ok ba byk ise, kazan yakla klkla R,/ (re R E) dir ve hemen hemen transistr de ikenlerinden ba mszzdr. 'retim ho grs, po de erlerinde byk de imelere izin verdi i iin, bu ba n s zhk olduka istenebilir. Yan geit-. c direncinin kullanlmas , transistr de ikenlerindcki de imelersizya nedeniyle kazanta olu an de i meleri denetlemekte yararlan lan geri besleme yntemlerinden biridir. Geri besleme, ktaki i aretin bir kesrinin giri te reteci sren i aretin bir kesimi olarak kullandnasdr. Bu daha ayrntl olarak 10. Blmde ele alnacakt r. ek. 9-13 deki devrede, k akum RE direncinde bir gerilim d mesi oluturur .ve bu dii te giri akmuna etki eder. Geribeslemeyi olu turan i te bu etkidir.

9.3 ORTAK ti KAYNAKLI YUKSELTE KATI E-AET ve MOY-AErnin kullanld ortak-kaynakh ykselte katlarnn dinamik davranlarnn zmlenmesi ayndr. Tipik bir E-AET kat ek. 9-15dda ve bunun frekans blgesindeki ede er devresi ek. de verilmitir. Devrede her bir e gerekli bir grevi yerine getirir. VDD besleme gerilimi ve R, direnci durgun alma noktasn olu tururlar; R', yk direncidir. e, kayna , ykseltilmek istenen i areti verir ve RG CG birle imi, i aretin es kaynandan ykselte giri ine iletilmesini salayan bir .iftlenim devresidir. , s asn R kaynak direncini yandan gemek iin kullanlr. Kesim 9-1 deki eklem-trausistrl devrelerde oldu u gibi, frekans blgesi tanmlamak uygundur. Bunlar, ayg tn ve d salarm gznne alnmad orta-frekans, iftlenim ve yan geit s alarnn etkilerinin dik kate alnd alak frekans ve AET s alarnn dikkate alnmas gereken yksek frekans bilgeleridir. Bu blgelerin her birine kar lk gelen model ek. 9-16 da gsterilmitir. Orta-erit kazanc ek. 9-16ddaki devreden bulunabilir. k gerilimi

Ef, -=

(9-32)

dir. Burada R,,R', e it g nin paralel birle ivaidir. Geit-kaynak gerilimi RG yi R', zrlduundan Es ne eittir, bylece

- i,R
din

(9-33)

ek. 9-16 deki alak-frekans modelinde k gerilimi (9-32) e itlii ile verilir. R, ve Ce nin olu turdu u gerilim blc Es. ve 119 yi birbirine ba lar. Bylece

9-3 ORTAK KAYNAKL1 YKSELTE KATI 379

(o)

(b) EKtL 9-15 (e) Ortak-ftekasit- yiikaelte kah ve (b) hanan frekans 1>algesiadeki e defpar devTesi.

RG

r1/4 + 1 SCG

E S

1 1 + 118114-CG.

<9 44)

bulunur. CK nin, RK zuu mkemmel bir yan-geidini oluturdu u varsaydduda dir. (9-34) ve (9-32) e itlikleriniu bir araya getirilmesiyle alak-frekans kazaiva,

G.t (s ) "=

Go lisCt; R& i -I

lel,

ts

(9-3)

biiminde bulunur. Burada co L si

/Reec dir.

G (8) ia Bode iagesi ek. 9-9 da gsterilmi tir. Yan geit s astrun etki9-16b'deki devreden elde edilebilir. Kaynak impedans

380 TEK - KATLI ELEKTyON K DEVRELER

(a

(b.)

E,

(c) EK.11., 9-16 ek. 9-.15a'dak deur4n orta- erit, .,;:ak-frekans ve ykse1z-rxekans e tleerleri.

ve (":, nn paralel ba lants oldu varsay larak, akte. il iehs frn KGY ifadesi yamlarak ve V;,, Yi belirleyerek tii n alak-frekans tegkici hesap edilebilir. Gerekli i lemler yawlirsa bulunacak sonu

C cP

Go(I + 1 ; sRce,;) j- i 4-

(9-36)

9-3 ORTAK - KAYNAKLI YOKSELTE KATI 381

dr. (9-36) e itliinden alt-yara-g frekaasan bulmak kin, Bode izgesini izmek ve sonular grafiksel olarak elde etmek yararl dr. 15-ddaki devrenin

1 /Rx;

Co (1 + 1. R)Rt<

oPot 61/44o

EKIL 9-17 ek. 9-15a'daki ALT ii katn zleak-freknne teplisi iin sekin rode

alak-frekans tepkisi iin sekin bir asimtotik Sade iegeel ek. 9-17'de g+> ' terilnaitir. Tek-katl ABT nin yksek frekans tepkisi ek. 9-11Vdeld devreden hesaplanahilir. Bununla birlikte nygulamadaki dev relerin o u iin .Yiik 8ek.ek. 9-18 de gsterilmi bulunan tekynliifrekanstpibulm model kullanlr (bak Kes. 8-4). ek. 9-18 deki edeer devre iin, E0 k gerilimi

g,Rz Vo
dir. Burada

(9-37)

1 sR,Cx

dir.

EKIL 9-16 AET katrun teky6niii yi11:ek-ftr.kans , nedell.

382 TEK - KATLI ELEKTRONIK DEVRELER

EKL 9-19 Yan ge :itsiz kaynak direnii AET kat . -

Bylece

GR (s)

E,

sRC,

s il coli
,

(9-38)

bulunur. (9-18) e itliyle verilen tepkinm Bade izgesi ek. 9 - 7 de gsterilmitir. Kesim 9-2 de belidener lere benzer nedenlerden iitiirii ek. 9-19 da gsterildii biimde , kaynak - direncinin ularna s ann balanmad devrelerin kullanlmas ou kez daha uygundur. Buna gre, AET yi ve ular na sa balannam kaynak direncini ifade etmek iin rnek 8-6 da geli tirilen ve ek. 8 - 31 de gSterilen modelin kullanlmas uygundur. Bu durumda, ek: 9-19 dahi devreuin Orta-erit gsterimi ek. 9-20 de gsterilen biimi alir. E ,
k gerilimi,

E.
gn RK

(.9 -39)

dar. Burada R , , R' 1, ve g,/ (1 4- g n R K ) iletkenli inia panel halantsd r

Rc> .R", oldu undan ve Y yakla k olarak E, ne eit oldu undan,

d

EK L 9-21.) ek. 9-19 Baki devrenin orta- erit edeeri

9-4 YAYICI - IKI LI VE KAYNAK IKI LI YeKSELTEIER orta erit. kazanc iin

Go

8 t, ginRA-

(9.40)

bants elde edilir. Ular na sa ba lanmam direncin etkisi, kazanc azaltmaktadr. Bununla birlikte, erit genilii, rnek 9-3 de betimlen.en biimde artar. Ayr ca, (940) e.itli ide, e ergrRic, 1 ise, Go, ---R L I Rn olur ve ka..an ---. AET de ikenlerinden ba nszla r.

9-4 YAYICI IKILI VE KAYNAK - IKILI WICSELTELER

zel amalar iin k ymete de er bir tr ykselte devresi ek. 9----21 de gsterilmi tir. Bu devre bir yay c k l (ya da ortaktoplayw l ) ykselte olarak adland rl r. k geribmi yav c direnci RR nin ular aras ndan al nr. Yay el ak hrun orta- erit e deer devresi, kaynak, kaynak v ;an- n besleme direnleri Yerine bunlar n Th(wenin e de erinin (Denk. 9,-1 ile N, etik. , ek. 9-4 de grlen) kullanld ek. 9-22 de verilmi tir. Taban itme ive iin KG l e itlii

-,-, I b (.1,4+ dr. Ayn zamanda Vb ', Ev = REllb

dir.

rbb'
Ibrb ' ginVb'e)

r t, ,e

+ RE) + g,
g,ri e 13, ve

e RE

(9-41)

(9 -42)

v.

9-21 Yay-tel k.:-.1 pitcseii; kafi.

384 TEK - KATLI ELEKTCON K DEVRELER

Kayl A s.., t abim i,ngeraimirtin

1116.enit e<freri

EKIL 9-22

Ya,,rei-rlali yiikselte karnn orta- erit edeeri.

Gerilim kazanc , (9-41) ve (9-42) e itlikletinin birle tirilmesiyle bulunur ve

G , = 2- = Rs
,

E ,

( +1)Rx
rbb' j rb'
([3,
,

1) RE

(9-43)

dir. Genel olarak, (( + 1) R z Rs rbb' re, den ok biiyiiktr ve kazan bire yakla r. Yay.tei k-I :in-in dikkate de er davran zelliklerinden biri, bu ykselteein, uygulamalar-In o unda bir balaneui kat alarak kullanlmasna. olanak salaya l. byk g:t'i :...upedans dir (bak 9 2. 1.;4A..ni). 'zellikle bir k katmda yararl olan ikinci zellik, yaye klnn nisbeten kk i direnli bir gerilim kayna oluturmasdr. k impedans , . ek. 9-22 de gsteril mi olan e ve g ular arasndaki Theveniu e de er impedansidir. ek. 9 22 deki ak-devre gerilimi, (9-43) e itliiyle verilen E, dr. RE nin sfra eitlennesiyle ksa-devre akm , /b gm l7b,, olur ya da
-

E,(1

gmrb,e)

rbb'

fi)
--- Rs -4- rbb' +ile verilir. 1?<, oratudr ve direnei, ak-devre gerilimini ksa-devre ak uuna

RE l(Rs - - rbb r )I1 (?s 0 1) ) be Erb,c)1 (p. RE. -I- (R rbb'

,

(9 44)

ile -s erilir.

9-4 YAYICI

gu VE KAYNAK IKILI YOKSELTECLER 385

(o

poz'
Z A + /42 11
EA

0.z.

4=EA .if 0,z 0

V ularndaki A kesi inin Theyenin eilerri

)
-

(b)

ZA 1,3
E7 = Z,

t'
if

Za

#-

nlaritulat yuyies

izleyicinin ve A kesiminin Tvenin ede eri

(c) EKIL 9-23 (a) Bk

devrenin iki kerimilii yainmak i yarn-ghinun kulisintinasz;

(b)

A. kesiminin

luz zerinde B kesiminin etkisi; (t) B k-eziminin giri i zeri

de A keribl.a

(f3, + rzb ' + (944) e.tli indeki R, deeri R , ve paralel balant olarak grlebilir ve ayni transistr iin al4 Inu bir katta elde edilen de erden ok daha kiiiiktr. oku kez en yksek g aktarinit

386 TEK - KATLI ELEKTRONIK DEVRELER

iin bir yk direnei ile uyn um ya da yakla k nynum elde edilebilir. rt,1, = t3ore olduunu anmsayarak ve 13o > 1 varsayarak yukar daki ifade, Ro

RE fre A- (R, 4- rba')I 0,01 RE re -I- (R, -I- rab rl I 13 0

olur. Rs rbb, devrenin taban k smndaki toplam seri direntir. Bunun etkisi, yaraya yaustldnda (3 a ile blnm deerini alr. Bu sonu, Kes. 9-2 de bir yara direncinin tabanla olu turduu etki iin elde edilen sonucun tersidir. Bu nedenle, yay a-ikh impedans dnii triie olarak davran r ve geni bir frekans blgesinde yksek impedan.;11 bir kayna alak imped tush bir yke iftleyebilme yetene indedir. Bu davran, bir transformatr tarafndan yerine getirilen l ax grevlere benzer (bak 13, blm). (9-45) eitliiyle ifade edilen pattu, (9-23) eitliinde CEilC arp lan dirence iizdeir ve CE, RE nin tam olmayan bir yan-geidini olu turduunda ortaya kan alt yar -giie ftel ansnin deerinin bulunmas iin kullanlr. Yayla akhrun impedans dn trme zelligi, o u kez, bir dzene in iki kesimi arasnda elektriksel yahtm n oluturulmas iin kulla hr. ek. 9-23a'daki dzenekte, A kesimi yara klno giriine ve B kesimi ise kna balanratr. ek. 9-23b'de grld gibi, B kesiminin Z giri impedans A kesiminin k ular aras na Pk, la yansitlr. Etkin impedans yaklak olarak (3 ZB dir ve A kesiminin k impedans ZA ya gre byk klnr. Bylece byk etkin impedans A kesiminin elektriksel zelliklerini deitirmez. ek. 9-230'de gsterildi i gibi, benzer olarak Z4,B kesiminin giri devresine 1 / (3 o ile yansthr. ZA nn etkisi kiiktr ve B kesiminin elektriksel zelliklerini etkilemez. Bu yal tm zelliine bazen tamponiarraa ve yayla kilya da tarnponlayLa ykselte denir. rnek 9-4 Devre gsteritai ek. 9-21 de verilmi olan bir yara kl iin RE 1000 ohm, RB -= 100000 ohm ve R's = 300 ohm seilmitir. Kullanlan transistr rbb' = 100 ohm, re = 5 ohm, rb", 300 alim ve /30 = 60 deikenlerine sahiptir. a) Orta erit frekanslar nda kazanc , giri ve k imped.anslarun bulun. b) R E yknde harcanan gcn E`, kayna tarafndan salanan gce oran olarak G1, g kazanerm bulun. OZONI a. Katn edeer devresi ok. 9-22 de gsterilmi tir, burada ve R0

R li

R 's
R RB R' E, R's

105 Xs 300 , 10 --T- 300

300 ohm

10' 10' -I- 300

9-4 YAYICI IKILI VE KAYNAK IKI LI YOKSELTELER 387 dir. (9-43) ile verilen kazan, Go (60 + X 10' 300 + 100 + 300 --F (60 + 1) x 10' 0,99

dr, (9-30) e itliinden elde edilen giri inpedans, Zt = 100 +60 (S + 1000) = 60400 ohm olur. (9- 4) eeitliinden k impcdans , Ro

103 [(300 + 100 + 300) /(60

103 + (300 +100 -I- 300)/ (60

1)]
1)

11,3 ohm

b. E', kayna taraf nclan sa lanan g, basite P, = E',I nin deeri b (9-41) e itli inden

Rs + rbb' -4- rbio +f.1 + 13 0)R;

olarak bulunabilir. Bu P, nin

Ef;
s

rbb i

rt 'e

(1

f3 0)R

olmasna neden Alr. k gc PEo2 / RE ile verilir ve (9-43) e itliinden,

(f, 1YR EE,2 rbz; 4- rb t e + P. + 1 )R.Ei

(

(dur. Bu durumda G, nin de eri

GP

P, Rs

+ 1)2 Rs
Rs +
rbb' rb ie(Po 1 )-RB

(60 -I- 1) 2 x 10 3 300 + 100 + 300 (60 + 1) X 10 3 d r.

60,3

G, nin deeri bir'den byktr. Bu yay e-khrun g kazanc yapabilgsterir. Bununla birlikte, orta- erit gerilim kazanc bir'den kktr. Bu, g kazanc olmas iin gerilim kazancn/tl da olmasna gerek olmad n , ya da tersini, gsterir. Yay c k l da g kazanc katn alurn kazanc ndm tr ortaya kar. Giri akm - tb taban aknndr ve yk akm ise yarAn akmdr ve (1. + f3)./, ile verilir.

388 TEK KATLI ELEKTRONIK DEVRELER Ornek 9-5

ek. 9-24 de gsterilen devrede bir E-AET kullan lm tr. Bu devre kaynak kl ya da ortak-akit ell ykselte olarak adland rhr. Katn edeker devresi ek. 9-25 de gsterilmitir. Devre de ikenleri = 100, gd = 10 -' ml o ve R K 5000 ohm'cl r. Orta- erit frekanslarunla

a. Eo lE kazanc
14 k impedans m bulun.

OZCM: a. ek. 9-25 deki devrede akitle' ve geit ilmekleri iin KGY eitlikleri, srasyla,

pligs = /d (Rjr + ve Vds = Es 1)

dr. k gerilimi

14RR

dm Yukar daki e itliklerin birle tirilmesi, G,

E, Es = (1

frRc

,u)RK + 1 / gd

0,83

verir.
k R, k impedans , ak-devre-gerilfini E nin ksa-devre akm akm k ye oranndan bulunur. Ak-devre gerilimi

E = E0 =
.

f.z)P'R K + 1 11 gd E RK
14 dir ve

ile verilir.

RK =

0 olduu zaman Ksa-devre akm

Id g uE5

EK L 9-24 etmek 9-5 iin verilen kay nik-Oal kat.

9-5 ON BESLEME KARARLILI I 3S9 dir. Buna gre

Ei, R =
dil.. Verilen deerlerden

(1 --1-- p) Rx gd + 1
5x
ir

RK

El 1 (1 + 1.4 gel] R K El I (1 -- il) 8 . d] + RK

)

(1 4- 100) x 5 X 103 x 10 -5 + 1 -- 828 ohn

bulunur.
d

Kaynak ve geit direncinin Thevenin edeeri EKIL 9-25 ek, 9-24 deki devrenin orta- erit

edeeri.

Yare-kh ve kaynak- klnn her ikiside genel olarak 10. Blmde onlardan tegatif ykseltelere niektirler.

9-5 NBES" EME R.ARARLILII .

Tranaistr devrelerinde, . blmde anlatlm olan yahu 'yntemlerle nbeslerne gerilimirLi olu turulmas her zaman yararl al ma salamaz. Yaprnclaki de iiklikler Ve evrede olu an de i meler, devre kurgusunda ve dranincla i.inbeslenicyi kritik bir konu yapar. al ma noktasndaki deiimler, dinamik de ikenlerde nemli dei imlere neden olur, bundan tr de bir yiikselre karmi n kazanc ve frekans tepkisi de isir. deki yapn hogrs ve aygtlanu sicakl indaki de i imler alma noktasn de itirir, Endstride ok kullan lan sil isyunidan yap lm aygtlarda en nemli sorun hrs deki deisimlerdir ve bu kesimde ele al nacaktr. Verilen

390 TEK - KATLI ELEKTRONIK DEVRELER bir transistr tipi iin h FE deki de i im yzde 500 kadar olabilir. Bu olduka byk bir deiim olmakla birlikte, her zaman kt yapm tekniini ifade etmez. Yapm sreciyle transistrn hEE = aN i <1 d) si de il, aN si denetlenir. Kullan lan maddenin yap sma ve zelliklerine ba l olan nitelik aN dir. Bir transistr iin h FE 20 ile 100 aral nda ise buna kar gelen aN 0,952 ile 0,990 aralndadr; deiim sadece yzde 4 tr. 50 ek. 9-26 da, dolu e riler iin itpi; = 20 ve kesikli eriler iin hFE olmak zere iki takm toplayc belirtgeni gsterilmi tir. ek. 9-27 deki devre iin , Q noktasn n konumu zerideki etkisi bu *ilerden a kea grlr. hFE = 20 iin Q al ma noktas hemen hemen kesilimdedir, buna kar lk ItFE = 50 iin Q, al ma noktas transistrn doyuma yakn oldu unu gsterir.-

10

EKIL 9-26 b rE deki de ime!erden trii alma noktas ndaki kaymay gsteren toplayc lelirtgenleri.

nbesleme .kararhbnm yerine getirilmesi, al ma noktasn hpy deerlerinin belirlenen blgesi zerindeki belirli kk bir blgede tutmakt r. ek. 9-28 de gsterilen devre o u kez bu ama iin kullaad r. RE yayc-direne,i, R ve, R, taban direnierinin kullanlmas alma noktas nn denetimini sa lar. ek. 9-28 de gsterildi i biimde, yay c direncinin yaln z bir ksm yar

9-5 ON BESLEME KA ARLILII 391 +12 V

2,000 ohm

OJO mA

EKIL 9-27 Sabit talgn-alun ile 8n1esti t.rawistEr kat .

geitli yapl r. Bunun nedeni k,''a ba l olan kat kazanemin da denetlenmesi gerekqidir. (30. h,..E nin gsterdi i ayn byk de imeleri gsterir. Bir kat diizenlencliincle kazan, giriteki i aret genti ine gre kta istenen iaret gelini,'" ile belirlenir. Belirlenmi bir giri iareti iin katn kazancm artrmak k geretiini artr r. Bu takdirde daha by 5,k k, dii,seamin geriye kahwnn (yiik direnci ile ifade edilen) belirtgenlerini de itirebilir. Pek ok durumlarda ar kazan nedeniyle dzenek bile enlerinde bozukluklar olua-

EKIL 9-28 aln& noktasnn kararl Lulu-1111161 iin kllandan EzLeAcane devre:ii i dr ereutrasvg.igdz kat .

392 TEK. - KATLI ELEKTRONIK DEVRELER

bilir. rnein, bir radyo ahesndaki bir ykselteein kazanem n dikkate de er bir lde artrlmas ses knda bozulmaya neden olur ve hatta bazen hoprleri bozabilir. Yay c direncinin yangeitli olmayan ksm R, kazantaki deimelerin denetlenmesine yard m eder (bak Kes. 9-2). ek.9-28 deki devrenin cia gstcrimi ok. 9-29a'da gsterilmi tir. Devre, nin b ve g ularn-ii solutda kalan ksmnn yerine Thevenin e de eri alumP,mRa deerleri taban n'. da ek. 9-296'de gsterilen devre elde edilir. V besleme devresinin The:venin gerilimi ve direneidir. Bu nicelilder,

(a)

-o
(b)
EKIL 9-29 (d) ek 9-29 deki devrenin d.a. drz (b) tievreE,inizi yerine r4vettixt edeerinin yerle tirilmi dnrunZu.
tlevretaa t:-Aban-ra bes/eme

9-5 N BESLEME fCARARLILI I 393

R, + R,
Ve
RIR2,

(9-46)

(9-47)

ba ntlar ile verilir. Kesim 7-8 de grld' gibi, alma noktas taban ve toplayc ihneklerinin gerilim yasas lant larndan kolayca bulunabilir. Bu ba ntlar, Vec 1cRE "VcE fc (1 -I-

h PF,
VBE
d r.

(9- 4.8)

IBR E

VBE -F- 12 (1 1- ItEE )RE

(9-49)

ideal olarak, verilen bir transistr iin h EE nin karlalan tm dk:erlerinde toplay c ak mn n sabit tutulmas istenir. (9-43) e itli inden gri lebilece i gibi, hpE > 1 iin I c sabit bir de erde tut olursa V. de sabit kal r. Bylece, al ma nukta..-1 sabitle tirilir ve ic, deki de iimlerden bamszdr. (9-49) e itliinin incelenmesinden grld ii zere hER deki bir art 1B de bir azah a neden olur. / E = h Fr 1 B oldu unda, 1B deki azah hEE deki art karlar ve 1yi sabit bir de erde tutmaya yard m eder. Bylece, alma noktas n n bir dereceye kadar kararl l salanm olur. al ma noktasnn kararl l tun derecesi, kullanlan R., airmeinin dee rine baltd r. (9-49) e itligi, 12 iin zlerek ve hEE > I olduu varsay larak, sonuta

IE

V BBBB hFE R E:

(9-50)

elde edilir. RE daha da byk yapdd nda 1 E' nin deeri hi,.E ile hemen hemen ters orantl olur. hFE > R E olduu durumlar iin,

V;3B - T/ B.Z.; '

km RE

(lir ve toplay c a m k
rnek 9-6

kal r

ek, 9-29 daki yiikselte kat a a daki de iken de erleryle dzenlenmitir: VEG V,Rc: = 1200 elim, R1 = 3400 ok n, R.2 C00 elim It3 =100 elim , ve R4 = 1900 alim . Bu de erler, hEE 25 ve V11 `-'"' 0 6 1 je,er-

394 TEK - KATLI ELEKTRONIK DEVRELER

lerine sahip bir tra sistr iin, V(.E.Q = 11,9 V ve Tc = 5 mA olan bir al noktas olu tururlar. e, hF.E = 100 ve VBE ,==- 0,6 V olduunda yeni ali ma aoktasn bulun. b. 100 ohm ve rbb , = 100 ohm, re = 5 ohm Ve tr de ikenleri iin orta- erit kazanc n bubm. e,

p.

25 transis-

pa ---.

100 iin (b) kkn yineleyin.

d. R, tamamen yandan geildi inde (b) ve (e) klarln yineleyin.

e. R4 yandan geilmediinde (b) kkn yineleyin.

ozo,17 a. (9-46) ve (9-47) e itliklerinden

13B 6 x 10 3 (8,4 + > , 103 28

V" ve R a deerleri,
11,7 V

=
dur. R E

8,4 'x 10 3 6 X 10 3 (8,4 + 6) x 103

35 x 10 3 Olun ,

R + R, = 100 + 1900 ----, 2000 kullan larak (9-50) e itli inden /B 3,5 x 103 11,7-0,6 -- 5,46 x 10 "s A.0,0546mA 100 x 2 x 103

d r. Te = h.Fe IB oldunidan Tc = 100 x 5,46 x 10 - " = 5,45 mA (9-48) eitli inin "k cE iin ziilmesinden ve 1 / hFE nin binin yannda savsan.nasnclan., V = 28-5,46 x 10 -3 (2 x. 10 3 1,2 X 10 3 ) = 10,5 V

elde edilir. Buna gre, yeni al ma noktas Tc4 = 5,46 mA, VcEQ = 10,5 vtur. Tc deki dei im yaklaklkla yzde 10 dur ve istenen bir kararl lk ma ndatbr. h. (9-27) e itli inden ve Kes. 9 - 2 de. onlat lint olan a.a. e de er devr<;sinde sadece RE nin yan geitsiz k sm (yani, R) kullanlarak, orta -erit kazauci 25 1,9 x 10' 25 (5 + 100) + 100 + 100 d . e. - 10.6

G,,

100 x 1,2 x 10 100 (5 + 100) 100

100

11,2

9-5 N BESLEME KARARLILI I 395

d. RE tamamen yan-geitli yap ldnda kat, Kes. 9-1 de ardat lnu olan biimi al r. (9-5) eitliinin kullanlmas ndan, orta- erit kazanc , p,, = 25 iin
25 x 1,2 x 10 3 25 x 5 -I- 100 100 ir, Benzer ekilde, 130 = 100 iin, 100 x 1,2 x 10 3 100 x 5 100 100 d r. 171 - 92,4

e. R, hi yan-geiti'. yap lmadnda, toplam a.a. yay c direnei 2000 oh n'tl r. Orta- erit kazanc , (b) kknda oldu u gibi
- 25 'x 1,2 x 10 3 2000) 100 4- 100 0,596

(5 ile verilir.

rnek 9--6 nn (a) kknda grld zere bir yaye direncinin kullanlmas, hFE deiti inde al ma noktasnn denetlenmesine yard m eder. (b) ve (e) klarada elde edilen sonular, bir yay c direncinin ykseltein a.a. ileyi i zerindeki etkisini gsterir. RE nin sadece bir k sm yan-geitli yapld nda, kat lml bir kazan verebilme yetene indedir ve 30 dan tr kazancn de i mesi ok iyi denetlenir (yakla k olarak yzde 5 lik bir s n r ierisinde). R E, nin tamamen yan geitli yap ld durumda kazan dikkate . de er lde byktr, buna kar 80 n de i mesinden tr kazanta olu turulan de i me hemen hemen yzde yzdr. RE nin hi bir kesimi yangcitli yap lmadnda, kazan birden azd r ve kat art k ykselte grevi ni yapmaz. Bu duruma gre, ek. 9-28 deki devrenin yarar anla lmaktad r, nk kazan de i mesinin denetlenmesi iin gerekli olan yay c direnci (R 3), nbesleme kararl ln sa layan k dirercinden daha kiiktiir. Yay c direncinin kuliauhr as negatif geribesle ne Salar, bunun bir yarar <te iken deiimine kar kazan kararl l n yerine getirrnesidir. Ge ribesleme 10. blmde daha ayr nt l olarak aniat lacakt r. Hem kazanc n ve hemde al ma noktas n n d.enetlenmesinin ger ekti i bir ykseite kat l m dzenlenmesinde R, ve R. n seimi birbirinden ba msz de ildir. Durgun (d.a.) ve u.a. ileyileri birbirlerinden ayr ayr ineclenebilmelerine kar n kurgudaki uygulama s nrla nalar nedeni'tile asl nda birbir lerine ba l dr. Elektronik dizeneklerin o unda, kaynak ge rilimi he m e ko olacak ekilde seilir. Ayr ca, yk genel olarak belir--nomikvehdfayl lenir. Bylece R e n in de eri sm rland rd r. (9-48) ve (9-27) e itliklerinin

396 TEK - KATLI ELEKTRONIK DEVRELER

celenraesinden gri.;lece i zere, bu seimler kullan lmas gereken R, ve RE deerlerini s nrlar. Kurgu ilemlerinin olduka karma k olmasna ve bu kitabn amacnn dnda kalmasna karn kurguda yararl olan baz genel kurallar yle sralanabilir: 1. nbesleme kararll olduka-nemlidir. nk davran iyi bir biimde denetlen nezse a.u. i leyii yerine getirilemez.

2. RE yi istenilen nbesleme kararl ln elde edecek biimde. seip.

3. R E de erine dayanarak, a.a. i levi,ini gerekle tirmek iin gereken R, ve .1Z", (tayin edilmemise) de erlerini elde edin.
4. Kullan lacak olan, geriye kalan teki de ikenleride bularak kurguyu amaml ayn .

ve

5. Ykselte zelliklerinin sa lanm olup olmadn anlamak iin hFE nin en kk ve en byk de erlerinde i leyi i denetleyin.

p.

Byk yan geit s alar na gereksinim duyulmas nemli yapm snrlamalarndan biridir. Bu durum ek. 9-28 deki devreniu toplu devreler& kullanan bir yntem ek. 9-30 daki devrede gsterilmektedir. Q, transistrii, i areti ileyen Q transistrniin yay csn sren bir sabit-ak m kayna olarak davranr. Q in yayc akmn sabit tutnakla, toplayc akm ic, ele sabit kalr. vcc

EKIL 9-30 Toplu devrenin nLeslexne dzedenii.

" PROBLEMLER 397

nin taban-yaylei iline i iin KG5-," ba nts,

1 a2R2 V BE
I ERE

VEG =

(9-51)

olmasn gerektirir. Is = - El [R 1- (1 1- krE )RE 1

)r.

olduundan, (9-.51) e itlii

V.RE VEE = 0

(9-52)

olur. (9-52) e itli ini L iin zerek ve lss > V.us. ve (1 1- h ) Rg >.R olduunu Varsayarak oz
EE

RE fl + k FE )

bulunur. Q deki l toplay c akm h" I B2. dir, /, akm ayn zamanda Q in yaye akmdr. Bundan tr, /e , toplayc akm hFE I / (1 1- hEs) olur. Bu sylenenleri (9-53, eitlii ile birletirerek (9-54) F;PRE 1 7--7-- bulunur. lc (9-54) e itliinde h> 1 ise, Jet in de eri VEr i R den olu ur -ve hFE deki de i imlerden balnszdr. R1 ve Re direnleri, VcE ve / n in uygun de erler6i elde etmek iin kullanlr. Bylece devrede kararl lk yerine getirilir. ekil 9-30 daki devre ile karlatarldmda gelimi iaret-ileme yetenekleri nedeniyle, genel olarak sabit ak n nbesleme ynteminin de iik biimleri kullanlr.
PROBLEMLER 9-1 ek. 9-1 de gsterilmi olan yakselte kat R e = 600 ohm, RB

h'-rE

500 ohn olacak biimde dzenlenmitir. Iaret kayna e', 100 ohm'dur, Transistir deikenleri r bb y =-4 100 ohm, 13 9 = 60 ve re = 5 oln'clur. gb ', ve giletkeulikleri savsanabilir oldu una gre orta-erit kazanc e, I e', yii bulun.
niin i direnci

105 ohm ve .12B

9-1. problemde verilmi olan transistr ek. 9-1 deki ykselte kat nda kullanlyor. Kaynan i direnci 800 ohn'dur. Orta-erit kazancnan 20 olmas iin ; yi bulun.
9-2 Dei ti 94 ek. 9-31 de kullanlan transistrn deikenleri, Proh. 9-1 de Verilmitir. Orta-erit frekanslarnda katn gerilim kazancn' ve giri imfedanznii bulun

9-4 ek. 9-32 deki ykselte kat , R= 2000 ohm, R e =-. 2000 ohm, Its 600 ohm, R1= 120000 ohm ve R a = 60000 ohm ile dzenlenmitir, Besleme gerdinai 18 V ye i aret kayna 50 al nfluk bir i dirence sahiptir. Trans'etr de 'kenleri rob ` ---, 100 ohm, 60 ye r = 60 tur.

"j98

ILK KATLI ELEKTRONIK DEVRELER

EKIL 9-31 9-3, problemin, tlevre,i.

.a) Orta-erit kazaneuun bulun.

b) G kazancuu bulun. e) 18 V luk kaynak tarafndan ne kadar g sa lanr?

EKIL 9 - 32 Problem 9-4. n -yilics'elt kedi.

9-5 Transistr sgalan C, 500 ve Cb' e = 2 pF iin Problem 9-1 deki ykselte katliam st yan-g frekaus n bulun.
,

PROBLEMLER 399 9-6 Problem 9-4 deki ykselte Rat n n 10 7 rad s bir st yar -g a sal frekaas olmas istenmektedir. C = 1 pF olduuna gre bu tepkini t elde edilmesi ii. gerekli en kk co l deeri nedir? 9-7 Problem 9-1 deki ykselte kat CE = 1,0 i.F ve CE = l00 iliF . olacak biimde dzenlenmitir. Ilk nce CE nin mkemmel bir yan geit sas ve daha sonra CB nin mkemmel bir iftlenim &kaat olarak davrand n varsayarak katn alt yar-g frekausnt bulun. 9-8 Problem 9-4 deki ykselte katmin alt-yar -g frekan$ n n olma61 istendiine gre;

il 2n) 100

a) CE nin, RE nin mkemmel bir yan geidini olu turdu unu varsayarak
gereken C B de erini,

b) C E nin mkemmel iftlenim sa landn varsayarak gereken deerini bulun.

9-9 ek. 9-1 deki ykselte kat nd.a kullanlan bir :np transistr Veo 10V, leo 5 mA IEQ = 0,1 inA olacak biimde n besienmi tir. = 108 Kk-iaret transistr de ikenleri 50 ohm, ft, = 5, dir. Besleme gerilimi 20V tur. rad./ a ve fi,. = 2 a) 100 ohn'luk i direnli kaynakta 50 niV luk bir uyan/las/I/dal 2V luk bir k i areti elde etmek iin gereken R , RE ve RE deerlerini bulun. b) 500 rad j s lik bir alt yan-g a sal frekans iin gereksinen CR deerini bulun.
C)

CE nin mkemmel -iftlenim yaptn varanyarak (b) deki ile ayn al-

ak frekans tepkisini elde etmek iin gereken C E deerini bulun. d) Ost yan-g a sal frekans/o bulun. e) Yiikseltecia asi ntotik Bode izgesini f). [3 0, 100 deerine kadar artarsa., k i4artini genlii nedir? ek. 9---32 de gsterilen trden bir yks elte kat , orta--erit kazanc 20 olacak biimde diizenien nek istenmektedir. Transistiir Vco = 15V, /o> = 5 nA ve IBo 0,125 nA olmak zere nbeslearni ir. i aret kayna nn i direnci 50 elim ve lce = 28 V dur. Transistrn k.k--i aret dei kenleri t.3 0 40, rt, b , 50 olun, 2 p 1" ve tn r 5 X 0 :rad s dir. R', 2000 ohn iin

9-10

a) Re ,RE,R ve R, yiy
b) -st 3-d13 a a frekansn , e) "Viikselteein giri impedansi bulun,

400 TEK - KATLI ELEKTRONK DEVRELER

9.11 Belirtgenleri ek. 7-24 de verilmi olan bir pnp silisyum transistrii
ek. 9-33 deki devrede gsterildi i gibi bir g yiikselteei olarak kullan lmak istenmektedir. Tranistr de ikenleri rbb , = 300 ohm ve po 40 <lir. esyt) 2 cos 104t volt a) 16-ohn'llk dirente harcanan i aret gcn, b) iaret kayna tarafndan sa lanan gc, e) P-cc tarafndan salanan d.a. gcn bulun. = 100 olun, 9-12 ek. 9-13 de gsterilen transistr y.kselteei, R L = 2000 ohm, R E 100000 ohm ve C.8 = 10 uF olacak biimde dzenlenmi tir. I aret kayna 300 ohmluk bir i dirence sahiptir. Kk-i aret transistr deikenleri rbb ' = 100 olun, rb,, = 200 ohm, (3 0 30, 300 pF ve C b i e = 4 pF dr. gi, veg iletkenlikleri savsanabilir oldu una gre: a) Orta-eLit kazancm, b) st ve alt yan g frekanslann.
-

e) Giri impedansn

EKIL 9-33 Problem 9-il in clevreal.

buluntu. 30 iki katma karddnda, orta-erit kazanc ve st yan-g frekans ne olur?

PRORLEMLER 401

9-13 Prob. 9-11 de betitulenen vkselte icin, a) "`"i-ay c dlikln noktas ve toprak araat nlaki de iken gerilimi, b) Yaye ve toprak aras nda grlen impedansi bulun. 9-14 ek. 9.-28 de gsterilen devre, orta- erit kazanc 20 ve st yargii frekans 107 rad / s olacak biimde dzenientni.tir. Transisti5riin i aret deikederi rbh , 50 ohm, r. JO ohm 40, co 7.: =10 rad I S, IY' g k ve g --,- 2 x 10 - nho'lor.. Besleme gerili ni 2 pF, 28V ve i aret kaynann i direnci 150 olun dur. al ma noktas ndaki (dur gun nokta) toplay c -yaye gerilimi 10V ve taban akm 50 p...4 dil.. V gerilimi savsauabilir ve hFE 40 tbr. R e,R ),R 4,R, ve .R, yi bulun. 9-15 Prob. 9-14 deki ykselte

a).

po dcki yzde 150 Ilk bir art iin orta-erit kaz-ancnda oluan de-

ime yzdesini, b) R3 n de eri R, dn deerinia azalmas yla iki kat na . da orta - erit kazat en t ve st 3-(113 a a frekausrru bulun. 9-16 ek, 9-15(i'daki ykselte kat R' L . 5000 ohm, R, 5 X 1Gs ohm, R = 1000 olun, C1 ...., 1,0 ".11,' ve es. = 100 I.LF deerlerie sdtiptir. AET deikenleri g, = 5 X 10 -3 mho, gd = 2 X 10 -5 ralo, = -S pF ve Cgd= 5 pF dir. Kaynak direnci E5 = 600 olun'tiur. Orta-erit kazan n bulun. 9-17 Prob. 9-16 da betimlenen viikselte kat iin,

a) T..Y6t yar -g frekans n ,

b) Alt yar-g frekansn bulun. 9-1.8 Dei kenleri Prob. 9-716 da verilen bir AET ek. 9-34 de geterden viikselte kat nda. kollarolmaktadr. a) Orta- erit kazanc n', li) rst ve alt -y-ar-tpl frekanslariu. bulan. 9-19 ek- . 91.5a'da gsterilen ykseite kat orta- erit kazanc 20 olacak r= 4 )._ 10' biimde lii57er lenm(tk isteniyor. AET di;,;,kebleri 10 pF. 5 F.F. dir Kaynak impedanRA 0-5. nho IJ 25 1,5 Y Vi.) J;Q 3,0 nA 1.00000 ohm dur. 2000 ohm ve R. de nbe,lern tir. Besleme: geriinui 28V dur.

a) R

ve R K y ,

b) Ust ve alt yar --g frekanslann ,

402 TEK,KATLI ELEKTRONIK DEVRELER

EKIL 9-34 Problem 4--18 in AET ii ylikselt414; kat.4.

e)

de erini,

d) .Kaynak ve toprak aras ndaki ger li.naii a.a. bile enini bulan. 9.20 ek. 9-19 da gsterilen yk elte kat , R' L , 10000 ohm, Rk, , 500. RG 100000 013" ve CG = 0,1 t:4F deerleriyle diizealenmitir. Kaynak direnci 50 olun dur. AET de i kenleri Proh. 9-19 d a verilenlerin ayn d r. a) Orta-erit kazanew, b) st ve alt yan-g frekanalannt, e)

gm, yzde 20 artturldgnda orta-erit kazanetni bulun.

9-21 ek. 9-19 da gsterilen ykselte kan, 2000 ohmluk bir idire.ace sahip bir kaynaktan alman 0,1 Vluk bir giri i aretini 10 V Ilik bir k i.arating ykselteeek biimde dzenlenmi tir.- AET de i kenleri Prb. 9-19 da verilmi olanlardr. Eer R' L yk dienei 5000 alim olacak olursa, . a) Orta-erit kazanemin ba ardmast iin gereken R K direncini bulun. b) est ve alt yan--g frekanRlana de eri nedir? e) R sf r yaplacak olursa orta-erit kaza ac nedir%

d) E erg, yzde 50 de .iirse R K := t) ye R K (a) ,kkinc a elde edik sonueuna e it olmas durumlar nda yeni-orta-- erit kazanelariii de ereriai bulun, 9 22 , ek. 035 de gteril i, olun . - iik3eite Proh. 9--21 de belinden rizelbiimde_ dzerdenrnek isteniyor. 11',, ,--- 4000 ohm dur. lkleri 2,0 nA olmak zer(s. 5nbeslendigine gre: .AET, Vos,2 0,5V ve 1,-,t;
-

PROBLEMLER 40

EK L, 9-35 Problem 9-22 nin dev/tel.

a) RD ve RK deerlerini,
b) 100 Hzilik bir alt yar -g frekans elde etmek iin gereksiaeo CG deerini bulun. CD nin mkemmel iftlenim yaptn varsayma. 9-23 ek. 9-21 de gsterilmi olan yarc-kl ykselte katnda, devre = 1000 olun ve RB = 3.05 deikenlerinin de erleri R' s 100 ohm, ohm'dur. Traneistrn. kk-i aret degikenleri rbb ' = 100 ok" ani 10 ohm ve f3, dir, g ve gv, fietkenlikkrinin savsanabilir oldu u varsaylabilir. a) Orta-erit nerilim kazancm bulun. b) Orta- erit frekanslarndaki g kazancn' belirleyin. e) Orta-erit giri ve k direnleri nedir? 9-24 Bir ya.yel-kl kat, k inipedans 50 ohm olacak biimde dzenlenmi tir. Src kaynak 50 ohn'luk bir dirence sahiptir. Ve() = 10 V, .1-co = 2,5 mA deki transistr degikenleri rbb , 50 olun, tio ve g iletkenlikleri savsaaa2 pF dir. 40, fa l, 108 rad/ s ve C o), bilir. Besleme gerili/ni 20 V dur.
a) Devreyi lkt - impedan , gereksinimlerini salayacak biimde dzealeyin,

b) Orta- erit kazancm halt n.

404 TEK-KATLI ELEKTRONIK DEVRE:LER

9-25 Bir kaynak kl u de erlere sahip olacak biimde dzenlenmi tir: = 2000 ohm, R ohm ve R G = 100000 ohm. AET deikenleri g, ---- 5 X 10 -3 mho ve <1 = 10 roho'dur. Orta erit kazanc n', giri ve k impedanslarm bulun.

EKIL 9-36 Problem 9-26 um devresi.

9-26 a) ek. 9-36 da gsterilmi olan kaynak-kl devre iin giri

ve k inpedanslartat ve orta erit kazanc n' bulun.

b) R1 = 500 ohm, R, = 1500 ohm, R = 300 ohm ve R G = 1(k..000 ohm

iin, (a) kkuda bulduunuz kazanc n ve impedansn deerlerini hesaplay n. AET deikenleri Prob. 9-25 de verilmi olanlardr. e) (b) de elde edilen sonular .Prob. 9-25 de elde edilmi olanlarla karlatrin ve farklar ksaca aklaym.

10. Blm

OK TLI YilKSELTE DEVRELER(

Bundan nceki ii. blii nfin temel amac , elektronik aygxtlar n devre zelliklerini ve fiziksel. i leyilerini incelemekti.. Bu blmler dzenekleri kurmak, iin gereksinen devre i levleri iin teniel olutururlar. Genel olarak, diizenek i leyi i nedeniyle istenilen bir devre i levinin ba anlrnas iin birka kat n kullanlmasna gereksinim duyulur. Bu ve bundan sonraki blmde, ok katl elektronik devrelerin i leyi ini a klamak iin, aygrtlarn modellerindeki ve devre zelliklerindeki benzerlikler kullan laca.ktr. Elektronik ykseltelerin esas amac , bir i areti genli' ini ve gcn arttrarak, ya yararl i yap lmas na ya da bilgi ileniinin ok daha kolay gerekle tirilmesine olanak sa lamaktr. k i aretinin gc, giri i aretinin gcnden daha byktr; ek gc, nbesleme kayna Salar. Bundan tr ykselt ne i lemi bir tr enerji dn iiniidr; nbes.leme gc, ayg t ierisinde i aret gcne dn trlr. Tekkatl yiixseltete oldu u gibi okkatl yilkseite davran da devrcnin kazan, frekans tepkisi ve impedans dieyleri ile betimlenir.

10-1 PE PEE BAL1 TRANSISTORLU - YliKSELTE KATLAR!

Ykseltelerin o u birka kattan olu mutur. nk belirlenen eritgeni liS blgesinde istenen ykseltme, o u kez, Bl. 9da betimlenen tipte i bir tek ykselte kat ile elde edilemez. ekil 10-1:pe pee baglanm ykselte kat ndan olu an katl bir trausistrlii ykselte devresidir. Bu tr dzenleme, bir kat n k kendisinden .sonra gelen kat n girii olacak biimde birok kattan olu ur. Ilk kata o u kez, giri ya da balang kah., Son katk k n . kat ve teki tm katlara ise ara ya da i hatkr denir. ekil 10-1 deki ykselte iin orta erit frekanslar nda uygulanabilen es,de er devresi ek. 10-2 de gsterilmi tir. ek. 10-1 deki devrede kullanlan Q , Q. ve Q, transistrlerin zde olduu ve bundan tr bunlarn e d.eerlerindeki elerin de erlerinin 'ayn olduu varsaydrn tr. Et-

406

OK KATLI Yt:JKSELTE DEVRELER

EKIL 10 1 Pe pee baglatuaw i

-

kattan olu an trausistiirl

kin - tabannbesleme direnleri R B , ve RB, v-e RB,,, srayla, ek. 10-1 de glantsdr. ek. rlen R ve R z, R 3 ve R4, R s ve R6 direnderinin paralel ba 10-2 deki devre, sadece ek. 10-1 deki y-iikselte iin uygula makla kalmaz, yayc direncinin bir kesiminin yangeitsiz yap ld, daha genel durumu gstermek iinde kullan l r. Bu genel durumda, transistr ve yangeitsiz yayc diren yerine ek. 8-32 deki e de er devre konur - ve zmlenme Kes. 9-2 de betimlendii gibi yap lr. geri ek. 10-2 deki devrede ilk kat n V, k gerilimi i iiei katn giri limidir. Benzer olarak, ikinci kat n V, k geri-limi nc katn giri gerilimidir. Katlarm birbirlerine ba lanmas/Ida yaplacak i sadece yk.,elte kazan, cinin saysal bir de erinin elde edilmesi de il, bunun yan sra tiin kazanc cinsinden, ifade etmektir. ykselteci olu turan bireysel katlar n kazanlar elde lk olarak, 1 ve 1' larnn solunda kalan devrenin Theven,jn edeeri

EK. L I0-2 t..-kntl tran$EWA- yk5elteeisti orta-erit e elegeri.

10-1 PE PEE BALI TRANSISTRLO YKSELTE KATLARI 407,

edilir. Yiikseltecin bu kesimi, yklenmemi ilk kat, yani, ikinci kata ba lanmam ilk kattr ve ek. 10-3a da gsterilmi tir. ek. 3a ile ek. 9-3a nn kargla trlmas, ek. 10-3a dakinin Kes. 9-1 de anlat lan tek-katl yiikbelte devresi oldu unu gsterir. Bundan tr, ilk-kat n kazanc, (9-4) ve (9-5) bantlanyla verilir. Buna gre, V,0 ak-devre gerilimi, katn kazanc ile E's ka-ynak gerilimirin arpurana e ittir; yani gmrb'eR",1
rbb' - F Rs --L rb'e

(10-1)

dr. (10-1) ba ntsndaki 41.2 , ve R', nin paralel balan E er Au , niceli i ilk katn ykselennami kazanc olarak taumlanrsa, V AvIE's

olur. Burada

loJ

= A v;E:

(b1

EKL .10-3 ek.

c14.e yilk3elterin (a) Ykienawrni ilk kat ve Th6veni eedegeri.

(b) bu katzu

giurb'eRL
rbb' 4- Rs "!-- rb'e

R .21

( 10 -2)
R's

dr. The, enin direnci, V a k -devre geriliminin Ise k sa-devre ak rrtina o tdirenci ksa devre yaptic4rda,1e332o3 ksa-devre akl-ald'. ve -g,1,71 eitttix, yani

403 OK KATLI YUKSELTE DEVRELERI

gmrb 'e
c

R s,

.rbb -

Rs + rb'e

R^ -4- R',

(10-3)

dr. (10-1) bantsinn, (10-3) ba intunna -.bliinmesinden The'venin direnei

R =

1/2

Isc

L1

( 10-41

bulunur. Buna gre, ilk katin Th6venin e deeri ek.10--3b de gste 1.,r biinade olur. imdi ek. 10-3b deki devre ile gsterilen ilk kat, ek. 1.0-4 de gsterildi i gibi ikinci kat n giriini olu turur. ek:. 10-4 ile ek. 10-3a nn karla trlmandan, ek. 10--3('daki E', ve R'. yerine, s rayla, ek. 104'de k o ve .R.6 , geldiinden iki devrenin zde oldu& grlr. Bundan iiCr, 2. katta a k-devre gerilimi f, (10-1) ba nnsu dan, A, (10-2) ba nts ndan ve Thecnin direnci (10-4) ba nt sndan bulunur. Bu sonular

V40 ---

gm rb 'eRL?
r 6b i

R FP
2

V20

(10-5)

rbb' ve R O2

Rs2
R L2

(10-6)

(10-7 )
-

sc ='

dr. Burada R,, R L , ve R i, nin paralel aglant sdr (bak ek. 9 4).

3. kutu

EKIL 10-4 tlk kat TII6venin cedeieri iir. yericl,,rsitirmi yiktennera. ikinci

ek.. 1.0-5 de gsterildik. i gibi ilk iki kat n yerine baularm Thve eckeri konabibr ve bu e de er devre nc kat n giri,ini olu turur. Yine .bn bir tek katur ve burada 1/ 40 v e R.L . sirayla, i aret kayna ve kayn ak dir ici grevini yaparlar. Ilk iki kat iin zetrlenen sre, kullan larak a adaki sonular elde edilir:

104 PE PE E BA LI TRANSISTRLO-YOKSEIE' K ATLARI 409

(10-8) ve

A.

gm r rbb' +

RB 3

R3

(10-9)

burada R R, 1 hg., ve R'r nin paralel ba lant sultr. <10-1), ( 1 0-2 ),(1.0-5),(10-6),(10-8) ve (10-9) ba4h kt larndar kazanc -ikselte

A vi A v2 - u3
olarak bulunur. (10-10) l a nt s , ykseiteein tm kaza/Lerma bireysel kathrn kaaniarnna arprm na e it olduunu gsterr. Bn ifade genddir N, e n- katl bir ykselte iin genisletilebdir.
lif, iki L st
q,le eri

2 EKIL

'

ve2. 1<atiarn yoriig. Thveuiti e dkerleri ahnin duruma ile tiiinei: kat,

Ykselteteki her katn k gerilim nin bilinmesi de nemlidir. Genel olarak, her kat ek. 10-ligda olda,..h gi -Li gsterilebilir. te katlar iin, E', ve s deL,..erleri kendisinden 'nce gl en kan Tl., venin e de eri V4? R kendisinden. sonra gelen kat n tabau.--nb S-1 C me direyiei ile giri d'p.rencinin paralel birle,::;irnidir. Kaynak ve taban-iinbesteme direncif in yerine T/:.verin t'; dcgerinin konul rsas (K(s. 9-1) -v.e R 1 i , 3"1vn pa aiel R.L ile oster lr e le e k 10/6a daki 4< re, e k, 1.0-6/,-, dek reYe dntistrlr. , ek. 10-6b deki devre, ek. 9-5 d ottrden, tek- katl yi;.kseltek avn yap ya saLiwir. yleyse To /Isa (9-1) bFAr,111:18.111th .01d.11 katn kazane ile E' :15:u arp mina eittir, yani

410 OK KATLI YOKSELTE DEVRELERi

R

(a )

(b1
EKIL 10 - 6 (a) Yklenmi yiikgelte katlan orta-erit ede eri ve (b) ek. 14.1--6a'daki dev
devrenin yalmintininnif edeeri.

17

--

g rbr e-R

= ifE'

(10-11)

rbb' + Rs rb'e

( 1 0- 10) ve (10-11) ba intlar nn kullanlnasnaan grlece i zere her kal n kazanc ve k gerilimi hem giri ve hem de k ular zerindeki yi kletre etkilerini yanst r,. Hem nce gele. kat n ve hem de aoura gelen kat n impedans verilen bir kat n kazanctn etkiler. Herhangi bir kat n etkin kaynak direncinin, kendisinden bir nceki kat n toplay c yk direncini ierdikine ,' zellikle dikkat edilmelidir. Gerekte, ek. 10-2 de B ei , Kv, ve lig, den ok daha kk oldu undan., (10-4) ba nts yla verilen R < deri yakla k olarak Rc eittir. Ayrca, her hangi bir kat n etkin yk direne,i, Denk, (1(-11) den grlece i 'zere, o kat n toplayc direncini ve o kattan sonra gelen kat n giri direncini ierir.

10-1 PE PEE BALI TRANSLSTRLCLYCKSELTE KATLARI 411

Vcc

1T;K 1 10-.7 Akm kuyta yarmle. u-katl yiike,ette (tiim de erier ohm ve Irtikrofarad olarak , (!rilmitir).

ornek 10-1 ekil 10-7 de grld gibi, katl bir transistrlii ykselte paralel kaynak genci R' s = 100 ohm olan bir 1, akn kayna ile beslenmektedir. Transistrler zde tir ve de iken deerleri r = 100 ohm, 200 ohm, gb,, = 0,2 mho'dur ve g, savsanavilir. a) Ykseltecin .1 I, ak n kazancn bulun. b) Her kat n etkin yk ve kaynak direnlerioin de erlerini bulun. ZM: a) lk olarak src kaynak, ilk kat n giriinde R' s ile seri olarak yer alan E'8 = I, R' s gerilim-kayna e deerirke dnteiridur. R ., 60000 olm'luk ve 40000 ohn'luk direnlerin paralel ba lantsar ve de eri 24000 ohm'dur. imdi, yiikselte ek. 10-1 de gsterilen biimi alr. Bunun modeli ise ek. 10-2 de verilmi tir. Bu modelde gsterildii gibi, / o k akn :

--E , L
dr. Kaynak E'

va da

R' L

ve gerilim kar,aac C

Eo E' s

.1Z`

dir. Burada G = / o l 1, ak m kazar cAr. Bu sonu, gerilim v e ak n kazanlar arasndaki bu ukty gsterir ve birinin dierirkden besaplanmasma olanak sa lar.

412 OK KATLI YOKSELTE _DEVRELERI

RE de eri (24000 ohm), R', (100 ohm) ve RL (900 ohm) ye gre olduka byktr. ,Bundan tr, bunun bu direnierde herhangi birisiyle paralel RL ve ba lant s yaklaklkla kk olan dirence e ittir yani R' ss R's dir. - Gerilim-blc etkisi RE / (RE R' 52) ve R, 1 (R .}, R's)'de yakla k olarak birbir ve (10-2), (10-6) ve (10-9) bakintilar ndan kaldwlabil rler. Verilen -,:le '. erlerden c, (10-2) ba atu ndai, ilk kat n gerilim kazanc Av
0,2 >< 200 x 900 100 t 100 200 dr. (10-6) ba int s ndan
A v2

- 90,0

0,2 ;,< 200 x 900 100-+ 900 + 200

-- 30,0

:Benzer biimde, (1.0-9) e itliinden, 0,9 x 200 x 450 100 -I- 900 + 200 15,0

A v3

ve

0 ba nt smdna, gerilim 'kazanc G = (-90,0) (-30,0) (-15,0) = -- 40,5 x 10

bubinur. Buna gre akun kazanc , -40,5 ;,<, 1.0 3ve G d . b) Her bir kattaki etkin yk, o kat n toplay c direnci ile o kattan sonra gelen karn i direncinin paralel birlesimidir. Ikinci ve nc katlar n her ikisinin de giri dircuIeri r , r e = 100 4- 200 300 ohm'dur. yleyse, birinci ve ikinci katiar n her ikisinin de etkin ykleri RLE r-= 1?1,2 900 Y, 300 300 900 ---- 225 ohm 4,50 x 10 3 ----- 4500 900

dur. nc kat n etkin.viik direnei, toplay c direnci ile yk direncinin paralel birle imidir ye R_ 900 x 900 900 -ir 900 450 ohm

lk kat n etkin kaynak direnci, R' s dir. Pe pee balaundaki teki tm katlar iin, etkin kaynak direnci bir nceki kat n toplay c direncidir. Bylece.

10-2 PE PEE BA LI YeKSELTE KATLARININ FREKANS I'LPK1S1 41 .3

ilk katn kaynak direnci 100 ohm, ikinci ve iinc kat n herbirinin kaynak direnci ise 900 ohm'dur. Yukar daki rnekten de grld zere pe pe e bal bir diizenekteki her katn eleri ay-n olduu zaman bu katlar zde gibi grnrlerse de aslnda deiller. Hem kaynak ve hem de yk direnierinin de erlerinin farkl olu una yansyan katlar aras ndaki etkileim, her katan farkl davranmasma neden

10-2 PE PEE BALI YE KSELTE KATLARININ FREKANS TEPKS Pe pee bal ykselte katlarnn frekansa ba l tepki belirtgenle.ri,
nceki kesimdekine benzer bir yolla belirlenir. yleyse, pe pee bal dzenein frekans tepkisi, diizene i oluturan bireysel ykselteIerin frekans tepkelerinden elde edilir. Tek-katl ykselte durumunda oldu u gibi, yksek ve alak frekans davranlarn ayr ayr belirtlemek daha uygundur. Y-ksek-frekauslarda yksetteein i leyi inin 'ls, can. yar-g asal frekansid r. Bu .frekansta, kazan orta eritdeki deerinin 3dB altndadr. Katiarm birbiriyle etkile rnesinden tr roji., znu deerini tam olarak elde etmek hem ok zor ve hemde yorucu bir i tir.

Orta-erit frekans blgesinde, ykseltecin e itli blmleri ek. 10-2 de gsterildii - gibi, elektriksel olarak birbirinden yal tdmtr. Buna klafglki ek. 10-8 de gsterilen y-iiksek-frekans e deer devresinde grld zere Cbi c salar 1. kat, 2. kata ve 2. kat, 3:kala balar. Bu durumda katlar arasnda hi bir yaltm yoktur. Cb' e nin giri devrine yanstld Kes. 8-3 deki yntem gznne alman kat n toplayesndaki ykn dirensel olduunu varsayar. Buna karlk, ek. 10.-8 deki devrede gsterildi i gibi, 1. kattaki etkin yk RL Rn ve ikinci kat n giri impedansmn paralel - balautsdr. Yksek frekanslarda, giri impedans CI , ve C ,, reaktanslarm ierir ve diensel olmad aktr. Benzer ekilde, 2, kattaki yk 'nc kat n giri impedansm ierir. Bu da reaktif kelerden olu maktadr. nc katraxi
ykn dirensel olmas ndan tr. Kes. 9-3 deki tek ynl model kullan labilir. Katlar aras ndaki nasal etkile imden tr, yksek-frekans tepkesinin tam olarak belirlenmesi, devrenin (1i -1'0111-noktas geribmi e itliklerinin zmn gerektirir. ek. 10-8 deki u-katl ykselte iin, bu siire ayn anl be e itliin ortak zmn kapsar. Bu i , hem yorucu ve hem de zaman abim-lir. Mhendislik amalar ii sasal ift:leoh:nin etkileri savsFu arak, tek ynl model kullan larak ve frekans tepkisi yakla m yaplarak yeterli lde doru sonular elde edilir. Buna gre.. her bir kat ayr ayr gznne alnabilir ve bulunan sonular birle tirilerek yakla k aiia de eri elde edilir.

er5" . 1:Z

10-2 PE PEE BALI YOKSELTE KATLARININ FREKANS TEPKiSi 415

16)

P1R11 o t, (o) Pe pe e lials ylikselteeitt ,-liktG ilk kaatur, %-"tikt,ek-feek.on , etlekeri

(G)

ilk katm tek-yilalii

Yltack-frekans mirdelinin ilk-kat ek. I.0-9a da ve bunun tek ynhi edeeri ise ek. 10-9b de gsterilmi tir. rnek 10-1, de beticr lendii zere. ilk katp etkin yk direnci ikinci katta girk direncini ierr. ekil 10-96 de verilen devre ek. 9-il dakine zletir ve bundan V, k gerilim/ Denk. (9-12) den (9-14)e kadar olan ba ntlardan elde edilebilir:
3,
burada

E.

<10 12)

t.

--

Cf,' -. Cp',

g,tRi

ilk kana orta- erit kazane dlr v,`' (10-11) hagnt lyla I ve ularndan bakldnda grlen 'Thecnin. P deer direnei R ., flu duruma gre. e, ilk kana Thvenin, e detri ikint i k: t besileyen GiireuJ

/1 1 ,

416 OK KATLI YOKSELTE DEVRELERI

kaynak olarak kullanlabilir. yleyse, ikinci kat da ek. 10 -9b deki devre ile gsterilebilir, yaln z bu kat iin ek. 10-9b deki E', ve R', yerine, s rayla, l" -ve R e , konulmas gerekir. Bylece,

A,
1 o.>113

(10-15)

dr. Buradaki caH, ve A 2, srayla, (10-13) ve (10-11) ba intlanyla verilir. Benzer biimde, -2.. kat n. e deerini rscii katn besleyici kayna olarak kullanarak.

E,

A3 1 - 1- s

V,

(10-16)

yazahr. A, ve <-.> s rayla, (10-11) ve (1Q-13) bai.',,,nitdanyla verilir. (10-12), frekans gerilime (10-15) ve (10-16) baintilar ni kazanc . yakla k olarak,

E (8) = E's
ba nt s ile verilebilir.

Gii (1 8/ o.fyi ) (1 + s am)(1 -

A T A ZA :

10-17)

Yksek-frekans tepkisini gsteren Bode izgesi (10-17) e itliinden izilebilir. Elde edilen e ridea, st yan-g frekans etio, kazancn orta-erit deerinin 3dB altndaki de erine kar gelen frekans olarak belirlenir. Denklern (10-17)ye dayan larak. izilen 13ode izgesi yararl olmakla birlikte, ykschecin tm yksek frekans, blgesinde yakla k bir tepkisini gsterdi i unutulmamal dr. ou kez, colio nua yaklak deeri ile yetinilir ve tm yksek-frekans , tepkisi istenin" -z. (10- 1 7) b41 nt smn paydasn t dzenienmesivie, G, a,s tz,s2

el,s 3
autili .

(10-1 d )

bulunur Burada, Go -" -1 1 11 211 3 1)" T " kazanc ,

etti orta- er I.

Ct FS

(10 -19)
13H2
t eli

c,

1
CUR co u ,

I O.)1.1 3

n.)ir,(0113

(10-20)

wri-169112a)10

10-2 PE PEE BALI YKSELTE KATLARININ FREKANS TEPKISI 417

dir. (10-l8) in birinci-niertebe yakla m , basitee, Gv (s) 1

1 n,s

(10 21)
-

dir. Buradan wir,, yaklak olarak, (1 0 22 )

-

al bulunabilir.

(10-22) ha utstda verilen sonu, o u kez, baa kutup yakla m& olarak adlandrdr ve Bode izgesini izmeksizin (e l" de erinin bulunmasna olanak salar.
-

Ornek 10-2 rnek 10-1 de be iinlenen pe pe e ekli ykselteteki transistrlerin sa asol de i kenlerinin de erleriCo 'a 100 i Fve Cb , = 1 prt' r. Pe pee bal dizerie in (off leerini

a) Bode izelgesini izerek

b) baat-kutup yaklamn kullanarak hnhi;',/

",

is14,

"1...k1A.V k.ra

ZM: a) w o deerinin bulunmas iin, her katn hem orta-erit

kazanc= ve hemde st yan-g frekansnun belirlenmesi gerekir. R' , ve R'y undan, gerilim kazanc ve akm kazanc iin niherksdlou elde edilen 3dB frekanslar birbirinin ayndr. rnek 10-1 bulundu u zere, orta- erit kazanc 4500 yani 73,1 dB'dir. com , wir, ve (cin deerleri (10-13) ve (10-14) bantlarmn kullandmanylo elde edilir. rnek 10-1 de verildi i gibi, ilk kat iin Rs =100 ohm ve RL , =- 225 ohn'dur. yleyse
R

(100 -4- 100) 200 100 ohm x' = 100 100 + 200 --0,2 x 225) 146 X 10- ' 2 F -

Cx, ----- 100 X 10 - " 4- 10 - " -ve bu duruma gre

air , 1 / 100 x 146 x 10 - " = 6,85 x 10' rad,/ s bulunur. Ikinci kat iin, R, =, R.. i 900 ohm ve RL., 225 ohni'dur. Buna gre, (900 100) 200 = 16.7 11. 900 + 100 200

418 OK KA1U YKSELTE DEVRELER!

Cx2

10 X 10 -12 -I- 10 -'2 (1

0,2 X 225) = 146 x 10 -" F

bulunur. Buradan m 2 = 1/167 x 146 x 10 - " = 4,11 x 107 rad/s"drr. tiineil kar, Rg Bn durutua gre,
R x3

= Re. 900 ohrn ve R L3 = 450 elim ile belirgindir.

167 abin

(900 +100)200 900 -+ 100+200

ve C.3 = 100 X 10 -" -I- 10 (1 + 0,2 x 450) -= 191 >' 10 -"F bulunur ve aln deeri de

0 3,1 4,11 68. 10 4 Aaisal frekans radisnx10

20

E L 10- 10 rnek 10 - 2 nin Bode ixgesi.

10-2 PE PEE BA LI YOKSELTE KATLARIN1N FREKANS TEPKISI 414 1 J/ 167 X . 191 X 10 -12 =- - 3,14, X 10 rad/ s olarak elde edilir. Toplam yksek--frekans kazanc Denk. 10-17 ile verilir ve bu banitya karlk gelen Bode izgesi ek. 10-10 da grlmektedir. ekil 10-10 dan wHo de eri 2,1 x 1.07 rad / 8 olarak bulunur. b) Baqat-kutt p yakla m (10-19) ve (10-22) e itlikIcriyle verilir ve 1 1 6,85 x 107 + 4,11 x 10" 1 3,14x 107 7,09

1
7,09 x 10 -8

,----- 1,41 x 10 7 rad/8

dir. Sonularn uyumamas nn nedeni, ba at-kutup yakla. muun temelinde yatar. Bu yakla m daha Ni sonu al nmas iin oJE,. <,o, , ve (il, deerlerinin / birbirinden daha -Uzak olmasn gerektirir. te yandan (o) kkinda elde edilen con. deerinin de bir yakla m olduu unutulmamal dr. Alak-frekans tepkisine etki eden eler, her kt-la ilgili iftlenim ve yangeit s aland r. ek. 10-1 deki ykselteein alak-frekans e deer devresi, g nin savsanabilir olduu varsa-yilarak, ek. 10-11 de gsterilmi tir. 9. Blmde verilen zmlen e5,-e olarak, C., ve CF nin etkileri ayr ayr bulunacak. te yandan, e er her katta C A. nin RE nin mkemmel bir yan-geidini olu turdu u varsaylrsa, e itli katlar birbirinden yahfihr. Bu, her kat n alak yar-g frekansnn teki katlar nkinden ba msz olarak belirlenmesine izin verir. Buna gre, pe pee balanm katlar n toplam tepkisi bireysel katlar n tepkisinden elde edilir. lk katn alak-frekans e deeri (ek. 10-11 deki 1-1' ularmn solundaki kesim ek. 10-12 de. gsterilmi tir. ekil 10-12 nin ek. 9-8' ile kar la tnlmasg nin savsanabilir oldu u anmsanarak, iki devrenin zde olduklar n gsterir. yleyse kat n alak-frekans kazanc (9-16) ve (9-17) ba yntilariyla yenilebilir ve
20

Is

(10-23)

dr. Burada 4 (10-2) ba ntslyla verilir ve + r

R'sB s

-+-

r1; e RB .) (' - bbe

(10-24.)
rb`,)

Eer E' R', yerine bir nceki kat n, s rayla, ak-devre gerilimi ve at konulursa ek, 10-12 deki devre, ikinci ve nc katlannda alakfrekans belirtgenlerini gstermek iin kullan labilir. yleyse, bu katlar n

es>
e

,4

10-2 PE PEE BAL YKSELTE KA

FREKANS TEPKISI 421

EKIL

10-12 Ynyes mkemmel yan-geitli varysay lan ilk katn yilkstiz alt,gk-frekans edeeri-.

ak-devre gerilimleri de (10-23) ve (10-24) ba ntlarndan hthrnabi1i. Iler bir katn k direnci, Kes. 10-1 de betiralendi i gibi, o katn toplayc direncidir. Yukardaki yorun lardan,

A, r <9

20

50

+ (1)1,3 s

(10-25 )

oldu u bulunur. Burada A , (10-6) ba ntslyla verilir ve A',,, (10-9) ba ntsndan R 13 yerine R e 2alinduada A,,, n ald deerdir. Ayrca, ..u.L2 ve aw ' her ikisi de (10-24) ba nt syla verilir.

En sondaki iftlenin sasi Ce ,R'L yk direncini nc, transistrn toplayes ndan yaht lmak iin kullanlr. katl ykselteein bir kesiminin alak-frekans tepkisini bulmak iin ek. 10-13 de verilen devre kullanlr. E, k gerilitni,

s(c

+I

- EK il, 10-13 -Ytik!_,e1 te. --yk k':iftlenitalt devre:

1
R,. 3

1JR. C34- R' f -

0-26)

422 OK KATLI YKSELTE DEVRELERI ile verilir. Denk. (10-26) daki 1 /iC c(R'L + Ro) terimi, bir e aisal frekans olarak belirlenebilir. t-kath ykseltecin tam.a rmm belirtgeni (10-23), (10-25) ve (10-26) bantlannin birletirilmesiyle elde edilir ve sonu GL(s) 1 -I- ar m s) (10-27)

+ el s)

+ we /

+ c1.31

bulunur, burada G, orta- erit kazancdr. Pe pee bal ykseltecin ( L alak yan-g asal frekans, (10-27) bantsndan izilen Bode izgesi yard myla elde edilir. CE,R E nin mkemmel bir yan-geidini olu turmad zaman bir ok uzan ve yorucu hesaplamalar n yaplmas gerekir. Kesim 9-1 de betimlendi i gibi, devredeki her s a ayr ayr gznne al nd zaman elde edilen alak yar g frekans , bu sacm sas ile bir edeer direncin arp mmn tersi olarak verilir. Bak Dek. (9-17) ve (9-23). Pe pe e ba l diizenein aL, deeri, en,, elde etmek iin kullan lan ba at-kutup yakla mlara benzer bir biimde, bu diren-sa arp rlanyla yaklak olarak hesaplanabilir. Elde edili ini vermeksizin sonu <2)1,0 (el + <a z + coLn (10-28)

diz. Burada e> 1, (t )ez, 3We n devredeki her s a ayr ayr diinld zaman elde edilen alak yar-g frekanslardr. Bu hant, 1
11.11, 1

(10-29)

biiminde de verilebilir, burada R oCi sael tarafndan grlen e deer direntir ve (9-17) ya da (9-23) ba ntlanyla verilir. (10-27) ba ntsmdan elde edilecek Bode izgesine gerek kalmadan co Lo deerinin, (10-28) ve (10-29) ba ntlarmn kullanlmasyla yaklak olarak elde edilebilece ine dikkat edilmelidir. rnek 10-3 rnek 10-1 de betimlenen transistrl yiikeeItete her birinin de eri, 10 pF olan iftlenim salan kullanlmtr. oL deerini bulun. Tm yaye direnIerinin zniikelmel olarak yandan geildi ini varsaym.

ozem Yine, rnek 10-2 de oldu u gibi, kaynak ve yk impedanslannn her ikisi de dirensel ve freka stan bamsz olduklarndan akm ve gerilim kazanlarmn alak frekans tepkileri zde tir. CB iftlenim salarnn her biri (10-23) den (10-25)e kadar ki ba nenlarda verildi i gibi kullanlabilir. Bylece ilk kat iin

10-2 PE PEE BA LI YKSELTE KATLAR1NIN FREKANS

TEPKISI 423

24000 100 -H 200 100 x 24000 + (100 4- 24000)(100

1 200) 10 -6

,5x 10 3 rad is

bulunur. kinci kat iin, R s deeri ilk kutu/ k direnci olur ve rnek 10-1 de 900 ohm olarak bulunmu tu.
,2

24000 + 100 + 200 900 x 24000 + (900 + 24000)(100 4- 200)

,5 x 103 4rad la
`1

bulunur. Benzer biimde nc kat iin, Li bulunur, 24000 + 100 + 200 9U0 x 4000 + (900 + 24000) (100 + 200) 1 10 -6

3 _3 E; A:sat fr2kens rad/5n x10 EKIL o-14

OrnEs'k 13oric

10

424 OK KATLI Y :TKSELTE DEVRELERI

Ce, nin eikisi (10-)6) ba ntasudan belirlenir, buna gre

1

-=

5,56 = 10' rad/ s

bulunur. Bu sonularn (10-2) ba mts biiminde birletiramesinden 4500 = (1 -I- 2,5 x 10 3 / 8) 3(1 -4- 5,56 x 10z/ s) elde edilir. ekil 10-14, Gi (s) den izilen Bede izgesidir ve e.) rad / s olduunu gsterir. 5 x 103

Ykseltecin toplam tepkisi, imdi rnek 10-1, 10-2 ve 10-3 n sonularnn biraya getirilmesiyle belirlenebilir Ayr ca, katl bir ykselte iin betimlenen yntemler, do rudan do ruya, kattan, daha ok kat ieren ykselteler iin de geni letilebilir. 10-3 PE PEE BAL AET KATLARI ekil 10-15 de gsteilen pe pee bal AET ykselte katlar:nn zmlenmesi, bir nceki kesimde aulat lm olan eldtia -transistrl yiikseiteleriukine benzer. Devrenin al masnda orta-erit, yk.sek-frekans ve alak-frekans olmak zere frekans blgesinde gznne al nmas uygundur. Her bir frekans blgesinde, pe pe e ba l dzene& i leyii bireysel katlarin i leyiine ba ldr.
1. Kat 2.Kat
3.Kat

EKIL 10-15

pege bali k-kath AET

.1e

426 OK KATLI YCYKSELTE DEVRELER/

ekil 10-15 deki yk.seltecin orta- erit e de er devresi, ek. 10-16 da gsterilmitir. Rc geit direnci, o u kez i aret-kayna min direncinden birka kez daha byktr. Bundan tr, Vg, denetleme gerilimi Es ye eit varsaplabilir. Benzer olarak, RG2 genel olarak RDJ den ok byk olduundan, bunlarn paralel birle imi RD, e eit alnabilir. Bylece, pe pe e bal dzeekteki ilk kat, ek. 10--17 de gsterilen yal biime indirgenehilir. ek. 10-17 ve ek. 9-16a n n birbirleriyle karla trlmas, bu iki devreuin zde oldu unu gsterir. Bundan tr, ilk kat n k gerilimi ki bu ayn zamanda 170. ye eittir, Denk. (9-33)de Vot ro:?, = - gipne.Er = GoiEs (10-30)

biiminde verilir. Benzer olarak, ikinci kat E s yerine Vo , ve R, yerine R ur nmak kouluyla ek. 10-17 deki biimde gsterilebilir. kinci katn k ,al nc katn girii olur ve ek. 10-17 deki devre ayn zamanda nc kat gstermek iin de kullanlr. Bu katlara kar lk gelen k gerilimleri, V02 r= Vgs3 = - gmR12Vo dir ve
VO2 =
Cr'

ve E.

gni R,,V

(10-31)
(10-32)

02 VG1

ve E0 = G 03 1102

biiminde de verilebilirler. (10-30) ve (10-32) ba ntlarnn. birletirilmesinden Go = E Jux Go Go2Go3 (10-33)

elde edilir. Ykseitecin alak-frekans tepkesini belirlemek iin, yan-geit ve iftlenim salarnn etkileri dikkate al nmaldr. Bununla birlikte, alak frekanslarda her kattaki geit ak m sfr olduundan, her kattaki s asal etkiler birbirinden y-al tln tr. Bu yaltma, herbir kat n alak-frekans ter kesinin ayr ayr belirlenmesine izin verir. ekil 10-18 ilk katn alak frekans edeer devresidir. Bu devre, aktar m fonksiyonu (9-36) ban tsyla verilen ve ek. 9-16h d gsterilen devreye zde tir. yleyse, ilk katn kazanc

EKIL 10 17 Ilk katn orta- erit egierreri,

-

10-3 PE PEE BA LI AET KATLAR' 427

EKIL 10-18 Ilk katn alak-frekans edegeri.

GL ,(s)

1 / sR K CR-) Go , (1 sR GCG) [1 + (1 -H gR K)/ sR K

10-34)

olarak verilir. Benzer biimde, teki kadar n aktarm fonksiyonlar da (10-34) ba ntsyla verilir. Pe pee bal dzenein alak-frekans kazan belirtgenin tamam , bireysel katlarm kazan tepkilerinin arp midr, yani GL(s)= GLI(s)GL2( 8)Cds) dr. oiL0 alak yan-g frekans (10-35) bantsnda.n izilen Bode.izgesinden elde edilir. Ayr ca, (10--28) bantsyla - verilen ba at-kutup yakla m (1035) banatslyla belirlenen senuca da uygulanabilir. neden Yksek-frekans blgesinde, ek. 10-19 da gsterildii gibi; C olduu sasal etkile imden tr, pe pee bal dilzenekteki - eitli katlar birbirinden yal tlmamtr. colie st yan-g a sal frekausm bulunmas, Kes. 8-4 de AET iin beti nlenen tek ynl e deer devreye dayan r Hesaplama yntemi, bir nceki kesimde e.klera-transistrl pe pee balanm' ykselteIer iin geli tirilen yntemin tamamen ayrusid r. ek. 10-19 un tek ' ynl gsterimi ok. 10-20 de verilmektedir. Yans yan s a deeri (8-10) bants yla verilir. Her kat, RG ,> R varsaynn altnda ek. 10-21 de gsterildi i biimde ifade edilebilir. kinci ve iineii katlar iin E ve "4 yerine s rayla, birinci ve ikinci katlann Thevenin e deer kayna konur. Edeer gerilim kayna gRV biimindedir ve The'venin direnci RL dir. Buna gre ok. 10-21 de gsterilen devre ek. 10-18 deki devreye zde tir.- yleyse, ilk kat n kazanc , (10-35)

428 OK KATLI YKSELTE DEVRELERI

Itti 1 PE PEE BA LI

KATLAR' 429

'EK i. ii; - 20

Erli yektoeltee'

G ,W

---

G II I
S /

(on ,

(10-30)

biiminde verile ir. Buradaki G, ve <ok] r sray (10-30) ve (9-38) Yantlanyla verilir. Yard mc Oh111182 bakmndan, (9-38) bakntan burada
(1037 )

biiminde yeniden. ve ilk katn k, ikinci katn girii olduun an, ikinci katn yiilts frekas tepkisi de ek. 10-21 deki devre yard myla hesaplanabi1ir. Heaaplama nn yaplmas iin, Rr yerine ikinci kat sren etkin kaynak direnei R L, ve Cr, yerine . alnr. Bylece,

G2(s)

G s21 <0 112

EXIL10-2I Ilk ketut tek

430 OK KATLI YIJKSELTE DEVRELERI

yanbr Buradaki Go (10-31) bant siyla ve coa., (10-37) ba ntsyla verilir. Buna benzer olarak, C, yerine C ve R, yerine R L, alnarak nc kat n tepkisi,

G3(s)

+ I COH 3

G O3

(10-39)

' biiminde verilebilir. G ve coll, deerleri, srayla, (10-32) ve (10-37) ba ntlarlyia verilir. yleyse, yksek-frekans tepkisinin tamam (10-36), (10-38) ve (10-39) bantlannn birle,tirilmesiyle yakla k olarak

Gll(s)

(1 H- s aku ) (1

G, s (o m) (1 -Jr- s

(10--40)

biiminde bulunur. Burada, G (10-33) ba ntisnda verildi i gibi, orta- erit kazane nn tanamdr. Buna gre, a>h,,,n deeri (10-40) ba ntsmdan izilen Bode izgesinden hesaplanabilir. Ayr ca, .Kes. 10-2 de betimlenen ve (10.-22) bantsiyia verilen baat-kutup yakla m da ro de erinin bulunmasoada. yararl d r. (10-33),(10-36) ve (10-40) ba ntlanyla verilen sonular, ten fazla kat ieren ykselteler iinde do rudan doruya geni letilebilir. rnek 10-4 iki-kath bir E-AET yiikselteei ek. 10-22 de gsterilmi tir. E-AET'ler zde ve herbirinin de ikenleri Tds = I I gds = 100000 ohm, Cg, =. 2 pF, Cgd = 2 pF ve'g, ---. 5 >< 10 -3 mho'dur. C as = 0 olduunu varsayarak orta- erit kazanc m, st ve alt yan-g frekanslarm bulun. ZM: Orta- erit kazann (10-33) b4nnt sndan bulunur. RL , in deeri, RD ray ve RG2 nin paralel birle iminden oluur, RL , = 17300 ohm.

G,

- 5 x 0 x

17,3 x 10 3 = - 86,5

Benzer olarak, R L, = .RD, = 10000 olun ve - 5 ; G, 104 = - 50 (-86,5)(-50) = 4320 = 72,7 dil

G, G,

Herbir katan alak-frekans tepkisi (10-34) ba nuttsyla verilir.

103 PE PEE BALI AET KATLARI "431

EKIL 10-22 rnck 10-4 ttu devresi tiitu cle4erlur verilmitir.

plun ve uultrotarad (4.4F) ein~

ya da
GL,(8).

-86,5 (1 50 / s) -I- 175 / s) + 2 ( 8X1

benzer biimde,
GL,($)

-50 (1 1 / s X 2500 x 50 x 10-6) (1 +1 fs x 5 x 105 x 10-6)11 -4(1. +5 X 10 -3 x 2,5 x 10 3)1 2,5x 10 -6 x 50 x 10-9 GL (s) (1
-50 (1 4 - 81 s) 21 s)(1 + 108 ; s) ,

byleyse, devre ri bolirtgenimin tamam,

C L(s)

"

4320 (1 4- 8 8)(1 -+- 50 / s) 175 / 8) (1 4- 2 ( 8)2(1 + 1081 s)(1

dir ve bundan ek. 10-23a daki Bode izgesi olu turulur. Bode izgexindeu <ol. deeri 212 rad / s olarak bulunur.

432 OK KATLI YOKSELTE DEVRELERI

10

20 50 100 200 Asal. frekans radfsn

500

5 10 20 50 Kazan dB, A sal frekans radlsnx10

EKIL 10-23 Oruk 10-4 Fiode (a2) ak henkas, (6) yksek f-re cals.

10-4 ERT-GENILINI ARTIRMA YNTEMLERI 433 Yksek-frekans tepkisi (10-36), (10-37) ve (10-40) ba ntlarudan bulunur.
Cgd +

gR L )
5 x 10 - ' x 17,3 x 10')

- 2 x10 - ' 2 2 x 10-12(1 = 177 x 10 - "F = 177 pF

11
oIi? Cx,
-

600 x 177 x 10 -2

9,4 x

rad/ s

- R Li C Cgs -I- C gs(1

snR L2)

2 x 10 - ' 2 4- 2 x 10 -12(1 + 5 x 10 -- ' x 10 4) 104 X 10 -12F

rom

1 /10 4 x 104 x 10 -12 . 9,6 x l0 rad/s

Yilkseltecin tamam nn kazanc, (s) 4320

= (1 I 9,4 x 106)(1 +

11

5/ 9,6 x 10')

dar. Bu ba ntdan elde edilen Bode izgesi ek. 10-23b de verilmektedir, Bn eriden Ho = 9,6 X 10 5 rad fs bthinur.

10-4. ERIT GENLN ARTIRMA YONTEMLER

Elektronik dzeneklerin o unda, ilenebilen bilgi miktar dzenein erit geni li i ile s nrlar/F. Standart bir televziyon dzene i, hem grnt ve hem de ses bilgilerinin uygun bir biimde al nmasn enniyete almak iin 6 MB-ilik bir erit geni liine gereksinim gsterir. erit geniliinin azaltlmas resmin gzelliini nemli lde s nrlar. Benzer biimde, tek bir ileti im hatt ya da kanal ile ok sayda telefon konn masnm verimli ve ekonomik olarak tiainneas iin byk erit geni likleri gerekir. Byk erit geniliine gereksinim birok denetim, donanm ve teki ileti im diizenellerinde de vardr. Bundan nceki kesinderde, ykselte katlarnn frekans suurla nalar anlatlnt t Ykseitecit kullandabildi i frekans blgesini bem yksek ve hemde alak frekanslara - doru geniletmek ou kez, istenebilir. Kt frekans tepkisini iyile tirmek iin - kullan lan pekok yntem vard r. Ykselteein doal suurlamalann n etkisini azaltmak - iin kullanlan her yntem temel katta bulunmayan en az ndan bir ek e kullanr.

434 OK KATLI YKSELTE DEVRELERI

(o)

<bi

EKIL

10-24 Etkis,izlefirilmi ntl transisttkiii ykselte kan ve e deger devre

ekil (10-24) ve (10-25) deki devrelerde gsterilen nt etkisizle tirme yntemi, katn yksek frekanslarda ile-yiini geli tiren bir yntemdir. RL yk ile seri ba l olan L indiiktans, aygt sasnn etkisine kar koymak zere kullanlr. Kesim 9-1 de betindenen dengelenmemi ortak-yaycl katta, toplayc akm ve dolaysyla k gerili ni, CY sasunn ntleme etkisinden tr frekansia azal r. E deer devresi ek: 1.0-20 de verilen ek, 10-24a daki dengelenmi katta bulunan indliktansm de eri.. orta- erit blgesindeki reaktans yannda savsanabileeek biiminde seilir. Yksek frekanslarda indiikeel reaktans art k saVsanamaz ve ykn ZL = RL j.coL biiminde verilen etkin ing edans artar. E, .k eriliminin bykl,

olarak verilir. Z frekansla art , I deki azali dengeleme e ilimi gsterir ve k geriliminin sabit bir dzeyde tutulmas na, yardrn eder. Bu. yntemle elde edilen erit-geni lii, ou kez, dengelennerni katnkinin iki kalid .

104 ERIT-GENLI INI ARTIRMA YNTEMLER 435

Di er kafa

- EKIL 10---25 Etkislzie tiviltai nIi .AET1

vitJtt 1::3 ve

edeer devresi.

ek. 10-25a daki ortak-kavnakli kat n ynksek -frekans e deeri ek. 10-25b de gsterilmi tir. indktriin grei, eklen transisiiirlli katta oldu t gibi, t siasnun etkilerini dknigelemektir. C si asinin ntleme etkit3i. nedeniyle RL den geen akitli azalirken, L nidiiktnnfnuin artan reaktainn

436 OK KATLI YKSELTE DEVRELERI etkin yk inapedansun art m. Yk impedansndaki art ve yk akna ndaki azah birbirini dengelemeye ynelir, bylece k gerilimi a a yukar sabit bir dzeyde tutulur. Yksekfrekanslarda dengelemey-i olu turmak iin kullanlan ba ka bir yntem yaycz yertiderzretimi denen yntemdir. Bununla ilgili devre ek. 10-26 da gsterilmi tir. Bu yntem zellikle indk.tanslann kullan lmad mikro elektronik devrelercle yararl dr. erit geniliinin artr lmas CR sasuma kulland.masyla yap l r. Bu san n deeri, orta erit frelcanslar ndaki reaktas R de erinden ok byk olacak biimde seilir. Frekans artarken, CR nin reaktans azal r ve bu azal etkin yaye impedansn kiiltr. Yay-le impedausnclaki azal , taban akm n art nr ve dolay s yla toplayc akn n ve k gerilimini art rma eilimi gsterir. Bylece, yare impedansnclaki azah Vie gerilinaindeki azalmay tler ve k getilinainin geni bir frekans blgesinde sabit kalmas na yardm eder. Bu yntem, hemen hemen ayn biimde ortakkaynakl katlarda da kullan lr.

EKIL 10-26 Yayn yeniden-iirotinti y nteinitlin kullan ld transistar kat.

ek. 10-27 deki devre, bir yiikselte kat nm alakfrekans i leyiini geli tirmek iin ok k.llahr. Ykle seri konumdaki Rp ve Cr nin paralel balants, C.R iftlenim s acnn etkisine kar koymak iin kullanl r. CF nin deeri, ortaeritteki reaktans ve R1, den ok kk olacak biimde seilir. Bundan tr, yiikselte yk yakla k olarak R, ye e ittir. Frekans azaltldnda Cr nin reaktans artar, bu da etkin yk impedans n art nr. C13 nin alak frekanslardaki etkisi, taban ak mn' ve dolaysyla toplayc ak m azaltnaktr. Etkin yk irnpedans tun art nlmasryla toplayc ak mnazalt nlenir ve k gerilitni geni bir frekans eridinde hemen hemen sabit kab.. erit geniliinin art r lmas devreye verilen gcn art rlmas karb nda ba arbr. Pengelenmi kattaki alma rtoktas m dengeletmeni kattaki ile ayn kalabibuek iin toplay c gerilimi dengeleyiei devrenin ular aras ndaki do ru gerilim dii iim ic, RF kadar artrdnabdr. G tketimindeki art ve besleme geriliminin de eri elde edilebilecek erit geni lii

10-5 FARK YOKSELTECt 437

Etk:711 ti;11 C

EKIL 10 27 Alak-feka elardi dex selenweyi e4larnal iin kulizkuhn devre. der

artn suurlar. ou kez, alak frekans tepkisini geli tirme iateimisle g tketimini azaltma iste imiz birbiriyle geliir, ite bu eliki' dsenein kurgosunda karlkl dn vermeyi gerektirir. Verilen bir nygalann da, bu dn verrneler sz konusu olan iki etkenin giireli nemine ba ldr. Daha baka karmak yntemler de kallandmakla birlikte, bana geni artirma biimi burada betindenen yntemlere benzer. 10.5 FARK YUKSELTECt retim zoilukla , modern toplu devrelerde (mikroele,ktrenik) byk iftlenim ve yan-geit s alarnani kullanlnauu engeller. Bundan baka, birok denetim ve donan m uygulamalartada, d.a. iaretleri ya da sa tranabal-olarak ok yava deien iaretler ykseltilnelidir. De erleri ve bunlara kar gelen fiziksel boyutlar byk olan iftlenint. ve yan-geit s a larmn bu tr ykselteIerde kullan lmas sakin/lir. 1.1y- gulanadaki bu smrlamanna stesinden hi l ari.ek iin doru-iftlenindi yilk-selteIer. kullan lr. En ok kullanlan doru-if lenimli ykselte, ok. 10-38 de gsterilen fark yksehecidir.
,

Fark ykselte,kri, :te nsd yikseiteierirt kurgusunda kullan lan temel yap talaruhr. Temel ania, ba ml bir kaynam, ou kez, gerilime-ba l bir gerilim kayna min belirgenlerini elde etmektir. ekil 10-28 den grld zere ; fark ykseitelerindeki transistrler, 'ilk direnleri ve kaynak

438 OK KATLI YKSELTE DEVRELERI

EKIL 10-28 Fark ykseiteci.

dircnleri, s rayla zde tir ve nu nedenle simetrik bir devre olu ur. Aym-evreli giri i aretleri (v t = vz ) ve evre-d giri i aretleri (v i. = - vz) iin v ve k i aretlerini belirlemek ve devre simetrisini kullanmak kolayl k saklar. Ayn evreli giri iaretlerine ortak-kipli (OK) ve evre-d giri i aretlerine ise farkit.-Icipli denir. Ortak kiplide ykseltecin her kesiminin davran zde tir. RE den geen akn , bir kat n yayel akmnn iki katdr. Bundan tr, her kesim ek. 10-29a daki devre ile gsterilebilir. Bu devre, Kes. 9-2 de anlatdm olan yangeitsiz yare direnli, ortak-yayed yiikselte katdr. k gerilimi, Denk. (9-27) nin kullamln asy-la,, v, 2RE) 121 (10-41)

r bt

+ o(re

dr. A E ortak-kip kazanc , ve , v, oldu'unda, vj v, olarak tammlanr ve . 0 RL doc dr.

bbi R S 4-

P. (re + 2 R.e)

(10 -42)

10-5 FARK YKSELTEC 439

+ vcc

+vcc

(0)

(k) (a)

EKIL 10-29 Fark-ykselteci nodelleri:

ortak-kip ve (k) fark-kipi

ki kat birbirine zde ve v i v2 olduundan, v oi de (10-41) loamta ile verilir. k gerilimi v o , iki toplayc arasnda 61iiliir ve voi-vo, dar. Ortak kipli i aretlerde vol = v o, olduundan v o sifirdr. Farkh-kiplide, v ve v2 i aretleri arasnda 180 ilk evre farkl olduundan
RE deki akn sabit kab. Bundan tr, yay-ca ile toprak araandaki gerilim sabittir yani uygulanan zamana-ba l iaretlerden baamszdr ve her bir kat

ek. 10-296 deki gibi gsterilebilir. ekil 10-'2% deki devre, Kes. 9-1 de betimlencn ortak-yayacila kat n aynasidir. k gerilimi vot, (10-43)
rbb

+ rt .

dar. Buna gre, fark-kip kazanc dar.

Ve

v 1 ----21--

; Pb +.

Rs -4-

rb' e

(10-44)

vi --,-%' V.,

olduundan ve ayrca simetriden tr, (10-45) (I 0-46)

Vi,; '''.." --- Ar vl

V,
V o l

. 2A olur.'

,,

440 OK KATLI YKSELTE DEVRELERI

(10-42) ve (10-46) ba lantlarndan anlald zere yalnz farklkipli iaretlerin yilkseitilnesi olasdr. Uygulamada karlalan devrelerde, ortak-kipli iareti aras nda dengenin sa lanmas hemen hemen olanakszdr. Fark-ykseltecinin i leyiinin bir ls olarak p ok ile gsterilen ortakkip &ark? orannzu tammlanmas kolaylk Salar:

A FK
Pok

(10-47)

ekil 10-28 deki devre iin rbt,, e+

Pok

R,

(30(re 4- 2R E)
rb'e

rbb

2p0 1l r + RS rir'e
,

(10-48

olur. (10-48) bantsmda p ok > 1 olduu aktr; pok nin deeri ne kadar Miyiikse ykseite katnn ileyii de o oranda iyi demektir.

rnek 10 5 ek. 10-28 de gsterilen trde bir fark ykselteci v. de ikenlerle dona*almtr: RL = 2000 ohm, RE = 500 ohm. ve R.. 100 ohm. Kullanlan 0 ve po = 50 deerleri transistr; r bie = 200 ohm, rbb, = 100 ohm., cos wt, ile belirtilmektedir. Giri iaretleri vi = 5 + 4 cos wt ve v 2 _= 5 dir.
-

a) Pos deerini
b) k gerilimini bulun. ZM: a) Pok de eri, (10-48) ba ntsndan, Pok = olarak bulunur. b) k gerilimini bulmak iin, vi ve v2 iaret gerilirrlerinin herbirinin, ortak kip bileeni v. E. ve fark-kip bile eni vEK cinsinden ifade edilmesi gerekir. Bu, v i = (voL. Vp c ) ve v, (v 0E - !EK) yazarak yerine getirilir. iaret gerilimlerinin bu - biimde verilmesi, k geriliminin (10--46) bantsndan bulunmasna olanak Salar. Burada v terimi, giri iaretinin fark-kip bileenidir.ve v;,,E- ye e ittir. v oE ve vEE deerleri, s rayla, vi ve i2 ve kartlmas ile elde edilir, yani, nitoplams 2 x 50 X 500 100 + 100 200 = 126 = 42 dB

10 6 ILEmsa. YKSELTEIER 441

-

voK = vl -F- v 2 dil.. Verilen. i aretler iin, voK = 5 Ve

IjoK

ve

LFk= V1 - v,

4 eascot + 5

2 cosut = 1Q 4- 6 coswt

= 5 4- 4 co

--5-2 cos et

2 cos WE

(10-44) ha ntsnda verilen APK de eri APS -50 X 2000 100 +100 + 260 250

d r ve buna gre k gerilimi vo = -2 x 250 X cos wt , 500 cos tot d sr rnek 10-5 deki v o de eri, fark-yiikselte kat n n byk salara duyulan gereksinimi ortadan kald rldn gsterir. i aret geriiinalerinin herikisi de, o u kez, katlarm alma noktasndaki toplarm gerilimerine ku' ahn d.a. deerlerini ierir. Bununla birlikte, fark-kip ;Ak hi bir doru gerilim l m ivolt

deeri iermez ve bu nedenle bir iftlenim ~a grevini yerine getirir. Ayrca, fark-kipinde R E deki akn sabit kalbtadan yan-geit sa acna elini gereksinim de ortadan kald rdx. Ytikselte iin A FE deeri, bir tek ortak-yapt n katnki ile yaklak ile yaklak olarak ayn bleyklaktedir. Gnlk hayattaki uygulamalarda istenilen gerilim kazanc deerlerinin elde edilmesi iin, o u kez, farkkatlar pe pee balanr. Pe pee ekleme sreci, bir fark-kipinin toplay c klarndan herbirinin bir sonra gelen iftin taban ular na ba lannasuu ierir. 10-6 LEMSEL YOKSELTELER lemsel ykselteier, ya da -YK, o u kez, pe pe e ha lanon farkykseltelerinden olu mutur. Gerilime-ba l gerilim kaynaklarnn belirtgerderini elde etmek iin, kullamIrrlar. lemsel ykselteein devre simgesi. ek. 10-30a da ve edeer devresi de ek. 10-30b de verilmi tir. ek. 10-31 deki fark ykseltei nygulanradaki i lerasel yilkselteIerd.e olduka ok kullan lmaktad r. ekil 1.0-31 deki dikdrtgen ierisindeki k sm, ek. 10-28 devresindeki RE nin yerine kullanlmtr. Ek transistrn kullanlmasndan elde edilen, yarar, RE nin etkin de erinin ok byk luburnas , bylece R E zerindeki do ru, gerilim dii.mn uygun olmayan bliykliiklere art rmaks zn ortak-kip d arlana orannn artrlmasdr. ekil 10-31 deki Q tran-

442 OK KATL1 YKSELTE DEVRELERI

al /
EK L 10-30 ilemsel yiikselteein simgesi ve edeer devresi,

vc c

EKL I0--31 Aktif

fark ykseiteei,

sistriiniingrhuiinen etkisi, Q, ve Q, transistrleri iin bir ak m i:inleslete kayna olarak davratunas dr. Bu e it devreler, o u kez ek. 10-32 de olduu gibi gsterilir. Uygulann daki igen/sel y-kselteie ideal de ildirler ve ileyilerinde snrlanalar vard r, S nriarnalardan biri, ykselteena al t frekans blgesidir.

10 6 LEMSEL YKSELTELER 443

-

vcc

EKiL 10-32 Fark ykseltnciain ziona-karl at 4nbesitnebi.

i lemsel ykseltete, ek. 10-33 de gsterildi i ve aa daki (10-49) eitlii ile belirtildi i zere frekanstaki her 10 kat de iim bana -20 dB d gsterecek biimde bir frekans tepkisi sa lamak zere, ya iten ya da dtan frekans telafisi yap lmtr. G(s) Go

1 s! w0

Go s <124, 1+

(10-49)

Frekans snurla nas, ou kez, Gof kazan-erit geni lii arpunt ile verilir ve bu arp n verilen bir i letme' ykselte iin bir sabittir.

4.> (109 'c le i)

EK. .L 10-3 tOentset yiik.seltecin kazan- erit genilii attnnu-na gsteren frekans tepkisi.

444 OK KATLI YKSELTE DEVRELERI

Ro

E", 10 34 tsk direnci sf r olma y

ilem-:el yiikseltecin e deOri.

kinci bir s n rlama, Ro k direncinin s fr olmamas dr. k in sfr olmayan de eri, ek. 10-34 deki e de er devrede oldu u gibi gsterilir. ilemsel ykselteler sadece bir i aretin ykseltilmesi iin de kullanlabilir. Bu durumda ykselteein tek-ula al t sylenir. Bunu elde etmek iin, girilcrden biri s fr yapil r ve k ya i aretin uyguland katn toplayc ucundan ya da iki toplay c uca aras ndan . alnr. o u kez, k ular , r1.41_13 e er v, s frsa, k i areti ' L giri i areti ile 180' lik evre fark gsterecek biimde diizenlenir. k3u diizenle neye ters-eviren (i aret de itiren) -kip ve v i e de ters-eviren giri deniz. y sf r oldu n zaman k iareti ile, ayn evrelidir. Bu dzenlemeye ters--eviri neyen kip ve v, -ye de ters-eyirneyen giri denir. Kesim 7--12 de anlat lm oldu u gibi, ilensel ykselteIer o u_ kez, 10 ya da 14 ulu standard paketler halinde kutulan rlar. 141ardan ikisi giri i aretleri, ikisi k i areti, ikisi d.a. g kaynaklar ve biri (ya da ikisi) de toprak ba lant s iindir. E er dtan bir frekans telafisi yap lmak istenirse. iki ek uca gereksinim du -yulur. Aygtlar tam olarak zde olmadklanulan. girite hi bir giri i areti yokken, du taki - do ru gerilim dzeyini (ayar d gerilim) denetlemek i.ia d tan telafi yap lr. Bu da iki u. gerektirir. teki ek ular kllandmaz.
.

Iiernsel iikselteierin uygulama alanlar olduka fazlaelxr. Benzerlik bilgisavarlarmda, donan m diizeneklerinde, ileti im ltizenelderinde ye veriileme dzeneklerinde ok kullawlalar. e itli uygulamalar , bu blm-n geri kala bundan sonra gelen - iki blmde ekle ele alnacakt r.

CKS .TE

BELRTGENLERi VE GSTEIIMLER

; kesimlerinde, ektem ttazlsistitlix vfe AErli ykseltekle, etiRrilerxizi ti. Elde edilen sonu-, ii tr ykseltelirtgenlcr ? mi tir. ein de kazan r:e 1rrkan tclki ztllillcreriin bel zeedt,

10-7 YOKSELTELER N BETARTGENLER VE GSTER MLER 445 Pe pee bal ykselte katlar , ou kez, teki elektronik devreleri n tamamlayc kesimleri olarak kullaruld klanndan (bu blmn bundan sonraki kesimlerinde ve 11. ve 12. blmlede grlecek olanlarda oldu u gibi) Pe pee bal ykselteci bir e deer devre ile gstermek kolayl k salar. Bu e deer re, hem giri ve hem de k ularnda pe pee bal ykselte ile ayn zellikleri gsterir ve daha karma k elektronik devreleriu znklenruesinele ve kurgus-unda -7-iikselteein yerini al r. Bu tr i leviel gsterimin geli imi, ideal. bir .ykselte kavram nm kullanlmasn ierir. Ideal bir ykseltecir k tm frekans blgesinde giriin sabit bir katsay yla arp nurni eittir ve kazanc ne kaynak ne de yk inpedans de erlerine ba ldr. ekil 10-35, ideal gerilim ve ak m yiikRelteIerini gstermektedir. Gerilim ykseiteci iin (10-35), giri impedans sonstzdur, bu nedenle E src geriliminin tamam , Rs zerinde bir gerilim. dmesi oln a.ks zn yksdte - zerinde etkihdir. rk taki sfr-impedans dzeyi, A E., k geriliminin tamam nn ykn ular arasnda gzkmesine neden olur. ek. 10-35b deki akn yiikeltecinin giri impedans sf rdr, bundan tr I, i aret akmnn tamam ykseltece uygulan r. Sonsuz k impedans vkseitilen akmn tamamnn yke ak-tarihi/Akn olas klar.

(0)

ib) EK L 10-35 ideal a gerilim ylik9elteei

(b) akm ykseiteci.

446 OK KATLI YOKSELTE DEVRELERI

tl

<a)

(b EKIL
10-36 ideal oinn y-u gerilim y akn y iksd eIeci.

Uygularnadaki ykselteier, ideal bir ykseltecin zelliklerini tam olarak gstermez. nk bu yiikseltelerin son/u, s fr ohnayan giri ve k impedanslan ve nceki kesimlerde betimlenen trden do al frekans s n r/anlatan vard r. ek. 10-36 da gsterildi i gibi, herhangi bir ykselte b ideal bir ykseltele birlikte ideal olmayan davran betimleyen devre de ikenleriyle gsterilebilir. Pe pee baglannu ykselte. katlar , ek. 10-37 deki e deer devrelerlc de gsterilebilir. Src kaynak ve yk aras ndaki e itli katlar, ya giri in ular arasnda verilen gerilimi ya da ykselte giri ine giren akm ykseltmek iin kullanlr. rnek 10-1 de gerilim ve ak n kazanlarm n birbirine bal olduu gsterilmi ti. Bundan tr, gnlk uygulamalarda kullan lan bir ykselte, ya ideal olmayan gerilim ykselteei ya da ideal olmayan akim ykselteci ile gsterilebilir. Bu olgu, ek. 10-376 deki devre zerinde bir kaynak dnii iimii yaplarak cb 6rulanabilir. Kaynak dn iiinii, ykselteein giriinde bir f,R, gerilim kayna ve buna seri ba l. Rs direnci verir. gerilimi JZ dr, bundan tr ak ma-bal A 1 1 1 ak n kayna A i E 1 /Z 1 biiminde betindenebilir. Z0 la paralel olan bu ak n kayna . Z, ile s('ri ba l olan ve -A jZEi lZi ile verilen bir gerilim kayna na dn trlebilir. Bu gerilim kayna nn pozitif ucu E iin gsterilmi oldu u gibidir. Bu si reten

.10-7 YOKSELTELER_IN .T4EL RTGENLERi VE G OSTER MLER 447

(b)
EKIL 10-47 UyguIar abilen gerilim ve Idam yilkselteIerinin gr,s terimieri.

sonra akl n ykselteci art k gerilim yakselteei biimini al r. Ytikselte katlar ek. 10-38 de gsterildi i gibi, gerilime bal akn kaynaklar ve akma-ba l gerilim kaynaklar ile de gsterilebilir. ekil 10-38 de belirtildi i gibi her iki baml-kaynak de ikeni de ek.: 10-37 deki gerilim ve akn ykselteierine ba lanahilir. Transistrlii ve- AET'll ykseltelerin belirtgenleri benzer oldu undan her ikisi de ayn tip ideal olmayan edeer devre ile gsterilebilir. e itli aygtlar aras ndaki- farklar yans tacak biimde sadece zel de iken deer/eri farkl olabilir. -B i. blmde daha nce betimlenen gerek devrelerden ek. 10-37 ve ek. 10-38 de gsterilen e deer devreleri elde etmek iin izlenen temel sre, Kes. 8-5'de hetimlenen drt- iln devre deikederinin elde edilmesinde kullandana benzer. Transistrlii ve .AET'l ylik.selteIerin heriki3ininde tek ynl oldu u varsaylr, yani iletirn, sadece gerili teu ka doru olur. Bundan t f. ek. 10-I deki --k.ath transiStrlii ykselteci, 10-37a daki edeer devre ile gstermek iin, sadece giri impedat s na ve k taki Th".. venni ektle erinin belirlenmesine gereksinim vard r. Bu tr giis,terini, igiieilln her frekans blgesinde kullarniabii . ek. :10-37 deki gsterirale 5(.1. 10-34 de i lemsel ykseitc iin verilen edeer devre hemen hemen ayn d r. Bu nedenle, ek. 10-39 daki simgesel

44 8 OK KATLI YKSELTE DEVRELERI

(0)

(b) EKIL 10-38 Gerilimebal ak ll ve akma-bal gevibm ykselted gtsterinleri.

gsterim biimi genel olarak, bir gerilim, akl n ya da i lemsel yilkselteei gstermek iin kullan lr. Bu gsterim biimi, bu kitab n- geriye kalan k smiaruda bu anlamda kullanlacaktr.

10-8 AKTARIM FONKSYONLARI VE BLOK OZGELER

Karmak elektronik dzeneklerin aktar m fonksiyonunun ve dolaysyla frekans tepkisinin bulunmas , ou kez, blok izgelerinin kullan lmasyla kolayla r. Bir blok izge, bir dzene in, kendisini oluturan bileen paralar cinsinden kaba gsterimidir. izge iersindeki her bile en kendisinin aktarma fonksiyonu ile belirlenir. Blok izgede kullan lan sekin bir blok, ek. 10-40 da gsterilmi tir. 7'(s) fonksiyonu, biokun aktar m fonksiyonu dur ve x2

EKIL, 10-39 Yiik,ie te simge,s;,

10-8 AKTAR1M FONKSYONLARI VE BLOK ZGELERt 449

EKIL 1(1-40 Yahu bir blok isge.

k nn x, giriine oran olan dnm ya da evreli-vektr oran n gsterir ve daha nceki bliinalerde anlat lm olan elektrik devrelerine zg aktar m fonksiyonu ile ay n nemi ta r. Bir bile enin ak.tatim fonksiyonu bir sa durumun oldu u gibi son derece yahu olabilir. S a iin I k akmnn E giri gerilimine oran 'joC'dir. Aktar m fonksiyonu, ii ,ka.th bir ykseltecin (1040) bantslyla verilesi yksek-frekans kazanc nda oldu u gibi lml bir bieinade karma k da olabilir.
X 3 =, X + X .2

EKIL 10-41 T planma s,.oktassmil simgesel gsterirni.

Blok izgenin iki doal zellii, her blokun tek ynl bir e olmas ve zel bir. bloka teki bloklar ba land zaman o blokun aktarma fonksiyonunun deimemesidir. Ilk zellik i aret iletiminin sadece oklar n ynnde olduunu ' gsterir. Bylece T(s), X, tepkisini XI uyarmna balayan fonksiyondur. ikinci zellik, eitli bloklar arasnda hi bir etkile im (yldeme etkisi) olmadgni gsterir. Karma k dzenekler, i aret yollar n ve eitli dzenek bileenleri arasuadaki bant}lari gstermek iin birle tirilmi birok blokla gsterilir. ekil 10-41, iki ya da daha ok i aretin nasl birletirildiini gstermek iin kullanlan, bir toplanma noktasn gstermektedir. Herbir okur yan ndaki kutup iareti okla ilgili i aretin kutuplarnt belirler. Dzenek, bir kez uygun yap m bloklar' ile gsterildikten sonra bu bloklar dzene i tek bir aktarma fonksiyanma ya da tek bir bloka indirgemek zere hirle tirilebilir. Iki yararl in-

x,

L
(o)

450 OK KATLI YKSELTE DEVRELERI

(bi
EKIL 10--42 (a) Pe pe e balant yapsn ve (by paralel kanal Valssun blok s;izge e deerleri.

dirgeme biimi ek. 10-42 de gsterilmitir. ekil 10-42a ilaki'pe pe e ba lant yaps , bireysel aktar m fonksiyonlarnn arp m ile verilen bir aktarnu fonksiyonu verir. Benzer biimde, ek. 10-42b deki paralel-kanal yap s , bireysel aktarmi fonksiyonlar n n toplamma indirgenir.

rnek 10-6
ekil 10-43 de gsterilen blok izgenin bulun. aktar m fonksiyonunu

EKIL 10-43 rnek 1.0,-6 n n blok izgesi..

ZCM: lk olarak pe pe e bal olan i blok birle tirilir. Ru sre, ek. 10-44a da gsterildi i gibi G, G,G,G, verir. Ikinci basamak G ve H yi ieren ihnein iudirgenmesidir.
X, ==. GA ve X.,
X, .FX 2.

Bu ba ntlarm birle tirilrnesindeu

,G X 1 -4- G H

X,

10 9 GER BESLEMEL YCICSELTELERIN BAZI GENEL ZELLIKLERI 451

-

bulunur. Buna gtire, e d.eer blok ek. 10-44b de giS!sterileri biimi alr. Dilzene i betimleyen tek blok, iki kanal n aktarrn fonksiyonlarnn toplanmasyla elde edilir. ek. 10-44c de gsterildi i gibi sonu, X. dr.
G0

GA 11-

xu

(0)

(6)

(d

EKIL 10-44 ek, 10-45 dek; bk-k izgenin ifidiygenne.i.

Aktam), fonksiyonu rnek )0-6 da elde edilen ek. 10-43 deki, blok izge, geri beslemeli yiikseltelorin bir s mfm n blok izges7idir. Geri beslemeli ytikselteIer elektronik devrelerde bilytik nem ta r ve gelecek kesimde anlatilacakt r. 10-9 GER BESLEMEL YCKSELTEL :R N BAZI GENEL

OZELLKLER
Buraya dek yilkseite devrelerinin tiziindenrucsinde arg tlarn ileyiirm daima kusursuz, derusal olduu varsayld. haret diizeylerini art-

452 OK KATLI Y OKSELTE DEVRELERI

trmak, rne in hoperlr ve pek ok teki ykselte ykleri i al trmak iin gereksinim duyulduu gibi, aygtiarn do rusal olmayan belirtgenler gstermelerine neden olabilir. Bozulma, do rusal olmayan davrann sonucudur ve ilenen iaretin zelliini deitirir. Dzene in almas nda oluan teki deiiklikler aygt deiikliklerindeki deiimlerden kaynaklatur. Bir transistrn de erindeki bir de iim buna bir rnek olarak verilenilir. Ayg t deikenlerinin de iimi nedeni ile bir katn kazancndaki dei im bu kattan sonra elen katlar zerinde etkili olabilir ve sonu olarak tm dlizene in kazancnn deiimine neden olur. Dzenek deiimlerinin etkilerini denetlemek, bozulmay azaltmak ve genellikle ideale ok yakn ykselte i leyii elde etmek iin ou kez geri besleme yap lr. Geri besle me srecinde k i aretinin belirli bir kesimi girie yeniden geri verilir ve ykseltei srmek iin kullan lan i aretin bir ksmn. oluturur, Giri e geri verilen i aret, uygulanan i aret ile z t olduunda negatif geri besleme olur. te yandan, geri verilen i aret uygulanan i areti - destekledi i zaman pozitif geri besleme olu ur.. Bu kesimde yaln z negatif besleme gz nne al nacaktr, 9. blmde. e itli geri besleme rnekleri le kar laln t . Bunlar arasnda yan-geitsiz bir yay c direncinin kullanlmas , fi, daki dei imlerin neden olduu kazan de iikliklerinin azaltlmasn ve ayn zamanda erit geniliinin artrlmasn Sa lar. Bu geri beslemeli devrenin zellikleri ile ayn tr geri beslemesiz ykselteein zeliklerinin kar latr ln as, kazanc n azaldn ve eritgeniliiniu arttn gsterir, idealletirilmi bir geri beslemeli ykselteein. blok izgesi, ek. 10-45 de grld gibi iki temel eden olu maktad r. Bunlardan biri ileri yndeki yolu oluturan G(s) kazanl ykselte ve teki ise ktan girie geri verilen iareti sa layan ve aktarm fonksiyonu .11(s) ile gsterilen ge.ribesle ne devresidir. ekil 10-45 de gsterilmi olan XX.,Xfb ve X, iaretleri, s rayla, i aret kayna , ykselte-giri i areti, geri-besleme ya da geri-verilen i aret ve k
iik,,c1te

Geri be.stene clevre=i

EKIL 45 Ideal bir gerkbesleuaeli ylikseltecin blok izgesi.

10-9 GERI BESLENIELI YKSELTELER N BAZI GENEL ZELLIKLERI 453

i aretidir. Bu nicelikler, Kes. 10-10 daki ykseItelerde oldu u gibi, geribeslemeli ykseltelerin ya ge.rilimleri ya da ak lllar' olabilirler. Burada sz edilen i aret nicelikleri a adaki ban tlarla birbirlerine b alan abi li rler Burada sz edilen i aret nicelikleri a adaki bantlarla birbirlerine ba lanabilirier:
XL

= Xy Xfb

(10-50) (10-51) (10-52)

X
Xfb

G(s)X i
=

C-eribeslerrieli ykseltecin kazand m kapale-ilmok kazanc denir ve bu kazan, (10-50) den (10,-52) ye kadar olan ba intlarn birletirilnesiyie bulunur ve

,
dir.

X,

G(s)

1 4- Gri (s)

(14-53)

Geribeslemeli-yiikselte i iey-iinin nemli bir yn, ykseiteei srmek iin (Xs - Xfi,) iaretinin kullmlmasyla elde edilen karla trmadr. Yakselte, ykseltilebileeek X, i areti ve kn Xfb kesiminden oluan X i iaretini iler. X ykselte kn tam istenilen deeri ald zaman Xfb ve XI nga. rlen deerlerindedir ve X o'r bu dzeyde tutarlar. G(s) deki de iken de iimleri nedeniyle X, artacak olursa X,, de eri artar bu da X i nin azalmasna neden olur. Ykselte t arafndan ilenen i aretdeki azal G deki arta kar koyar ve bylece X 0 in balangitaki dzeyde kalmas na yardm eder. Kazanktaki deimeicre kar n geribeslemeli ykseltecin kendisinden istenilen tepkiyi hangi lde belirli bir dzeyde tutabildi inin illasne elnyarkic denir ve
7

/:\G;./ G,

(10-54)

L1G ,1 G
olarak tanunlan r. simgesiue duyarlk fonksiyonu denir ve G F nin G yu gre duyarl - n gsterir. Transistrl bir ykselte kin, G nin ;3 ile deiimi belirlenebilir, bylece duyarlk fonksiyonu, Gir Ve Po daki deiimleri birbirine balamak iin .kullanlabilir. (10-53) ba nttsnda, eer G(s), G(s) ./..G ye kadar deiirse G(s) -4- 1GI,. obr. Z:_,GF deeri bulunur ve (10-54) ba nttunda- yerine kon ulursa, duyarl n

454 OK KATLI YeKSELTE DEVRELERI

S AF
olduu gsterilebilir.

1 4- GH(s) 4

GH(s)

(10-55)

Eer GH(s) nicelii ok byk yap hrsa, o zaman S A F 'klr ve bu G (s) deki ba! deiimin G(s) dekinden nemli lde kk oldu unu gsterir. GH(s) niteli i geri dnme oran T(s), ya da ilmek - kazanc olarak adtandrlr ve ykseltecin i ledi i i aretin geribesien e ilmegi zerinden geri dndrlen kesiminin negatifidir. Geri dnme oramn n nemi, kapalF4lnek davran belirtgen.lerinin ounun ykseltecin a kihnek davran ndan elde edilebilir olmas dr. (10-53) ve (10-55) ba nt lar, T(s) cinsinden yeniden dze lenirse

GF(s)

1 H(s)

T(s) 1 + T(s)

(10-56)

1 + T(s) biiminde . verilebilirler.

(10 ,)

%\' r(s)--

Kolaylk salamas bakmndan, G1 ,T, G ve II nitelikleri, srayla GF(s), T(s), G(s) ve H(s) nin ortaerit de erlerini gstermek iin kullan lr. T > 1 deerleri iin

GF

(10-58)

yaklam yap labilir. Bu ba nti, ilmek kazanc nn byk deerleri iin kapal ilmek kazanem n, G ykselte kazancndan bamsz olduunu g6sternektedir. Bu olgu, (10-57) ba ntsndan da grlebilir. T > 1 iin bu ba nt , Gr deki ball deiimin G deki bal deiimin sadece ok kk bir kesri oldu unu gstermektedir. Geri besleme ihne inin kullanlmasnn iyi olmayan ynleri de vard r; nk ykseltecin kazanc azalt l r. Bundan tr, kazanc n verilen bir deerini gerekle tirmek ve geribeslemeden yine de yararlanmak iin, ayn kazanc elde edebilmek zere geribeslemesiz pe pe e bal ykselte iin gerek-sinenden daha ok katn kullanlmas gerekir.

rnek 104
E er bir ykseltecin orta eritteki kazartenun 100 olmas ve bu kazanc n G deki ,/0 50 lik bir azal iin yzde rden fazla bir d gsterme/11es' istenirse G ve H de erleri 'ne olmaldr ?

1040 SEK N GERI BESLEMEL-YKSELTE DUZENLEN SLER 455

'Zelq: T deeri, kazan de iimindeki sirlazriadan bulunur. (10-54)

bantsndan,
- SF

100

IG I G

SO

elde edilir. (10-57) bant sndan yararlanarak T de eri, 1 50

1
1

T-

ya da T = 98 olarak bulunur. H deeri, kapak-ilmek kazanemm verilen deerinden bulunabilir; (10-56) ba nt smdan 1 G,

T
1 4- T

I 100

98

1 -I- 98

98 900

0:0099

bulunur ve G. T ve H den

G=

98 = 9900 981 9900

olarak elde edilir. Sonularn do ruluun l grmek iin G nin deeri G iin hesaplan r. (10-54) ba nt s ndan, G 9900 iin, 9900 ve G =-- 4950

9900 9900 x 98/ 9900

100

bulunur. G. - 4900 iin -

4950 Gr '--= 1 + 4950 x 98 / 9900

99,0 _

bulunur. Bu de erler dzenleme ltlerini sa lamaktadr.

10-10 SEKN GERI BESLEMELI YISSELTE DUZENLENLER

Drt temel geribeslemeli-ykselte dzenleni i vardr ve bu dzenleni ler iin yaklak bir gsterim olarak ok. 10-45 deki blok izge geerlidir. Her dzenleni , ileyii denetlenmek istenen ve ou kez pe pee bal birok kattan oluan bir temel ykselte G(s) ve k " len ve karlatrma iin gerekli i areti salayan bir geribesleme devresi H(s) den olumaktadr. Sekin bir devre gsterimi ek. 10-46 da verilmektedir. Bu dzenleni teki geribeslemeli ykselteee ni geribeslemeli yiikselte denir. ekil 10-46 da belirtildii

456 OK KATTA YKSELTE DEVRELERI gibi H devresi G nin hem giri ine ve hem de kma paralel olarak haklarnutr ve nt-geribesleme ad verilmesinin nedeni de budur. G ykselteci gerilim ykseltecidir ve E0 km oluturur; H devresi k gerilimini ler ve karlatrma iin gereksinen Ifb akmn.' Sa lar. G tarafndan ykseltilen fark i areti, giri digilm noktasndaki aknlaxm karlatnilmasudan elde edilir.
Geribesien c ykselteci

EKLI, 10-46 $8nt-geribeslemeli ykselte yap s.

()teki geribeslemeli-ykselte dzenleni inin ideal gsterimleri, ek. 10-47 de verilmektedir. ek. 10-47a daki seri-geribestemeti ykselte, k ak mndaki de iimleri denetlemek iin kullan lr ve geri-besleme ak m karlatrma iin gerekli Olan gerilimi olu turur. ek. 10-47b deki nt-seri seribes?tenteli yiikselte, k akunnu denetlemek iin giri te ak m karda t rlmasindan yararlatur. ek. 10-47c deki seri-nt geribeslenteli yiikselie ise k gerilimini denetlemek iin gerilim kartpla trmasm kullan r. Yukarda sz edilen drt tr ykseltecin herbirinin aktar ni fonksiyonu ( k Meeliinin giri iaretine oran ) (10-54) baOt s biiminde .bir Jikle verilebilir ve hepsi de nceki kesimde betindenen genel zellikleri gsterir. Bu ykselteierin anla lmas iin bir rnek olarak ek, 10-48 deki ttgeribesleneli yk.s elte gz nne alnacaktr. Yiikselte orta- erit blgesinde ek. 10-49 da grlen e deer devre ile gsterilebilir. t`f transistrl kat, geribeslenieli ykselteein ileri yndeki yolunu olu turur ve h, dire xci, iki iaretini.a bir ksmn yeniden giri vermek iin kullanlr. Olaan durumda, bu devrenin davrann ideal nt-geribesle neli ykselteein ( ek. 10-46) davranna benzer yapmak iin, lir direnci R, ve R, nin her ikisinden de ok

10-10 SEKIN GER BESLEMEL-YKSELTE DZENLEN $LER 457

iPri

Geri leAene yikselted

Geri l ef.leme yiikeekeei (e) EK yilks4te. (b) 2C-47 Geribegleuteliyiikselte rafnlar : (o) seri-gt yiikseltN ve (e) seri-Zbrit grsiteterreli

45S OK K TLI OKSELTE' DEVRELERI

EKIL 10-48 TriMbi,stkirlii 4t1t-geribesk lwli yiik.selte;.

byk Mum. R f, nin bu seiatinden kazanlan yarar, R F direncinden geen /F akmnn I. yk akmna gre sav -anabilir olmasdr. Bylece R F zerins den giriten leta ola. iletirc savsanabilir. ekil 10-49 daki devredeki E0 k geributi,

R t.
ya da

R,

(10-5 9 )

(10-60)

dr. (10-60) ba ntnduki E,, in E ye oran , ykseltecin. ileri yndeki yolunun kazanc m, yani ek. 10-46 da.ki G inceli ini verir. H de eri, E, yi . sfra e it ktitl ktan sonra bir E k gerilinn oldu unu varsayp Ei yi belirleyerek bu. lunabilir. kta bir E. gerilimi oldu u zaman, RF ve R, den (R, ve Rp'nin paralel ba lantas ) olu an geribeslerne devresi yahu bir gerilirrl blc ortaya kar r (bak ek. 10-50). yleyse Erb de eri,

Ef,,

dir ve bu ba m an

10-10 SEKIN GERI BESLEMEL-YeKSELTE DeZENLEN LER 459

2' EKIL 10-49 Transht4r1 hot-geribeFlemeli ytIkeltecia orta-erit elekeri,

(j0-61)

bulunur. (10-60) ba ntsmn. (10-61) bautalyb arp lmasI T dnme oranm,

GH geri-

T
olarak verir.

R A

R1,

v Rc,

R,
R RF

(10--62)

EKIL 1A-50 k%aticerilt4lemeli ytikseltel:te- geribesterne lt rexi.

T, ykselteete i lendikten sonra gr; iarete gre n.egatif oldu undan, e er geri besleme i areti i aret kayna ile z t davranirsa T pozitif bir nicelik olmald r. Bundan tiir. A y gerilim kazanc negatif bir : icelik olmak zorundad r. 4,, kazanc n' oluturan pe pee bal ykselteein her kat ,

460 OK KATLI YKSELTE DEVRELERI

180' lik evre katmas na neden olur ve bundan tr tek say da kat gereksinir. rnein, ek. 10-48 deki devrede kat kullan lmtr. RF boyunca olan ileri yndeki iletini savsayarak, yksclteein kapalilmek kazanc , (10-56) ba ntsmdan, R --1- R,

[RLA I (R t, R 9)][1?' IR 1 + RF)] (10-63) [1 + RLA,. i> (R, + Ro)][R, I (R, + Re)]

bulunur. T nin birden ok byk de erleri iin ba ntis

RF

R, olduundan, (10-63)

CF

RF R

(10-64)

eitliine indirgenbilir.

R F zerinden sa lanan geribeslemeden tr, yk.selteci sren E geritimi (Es E,) / Rs akm, geribeslene yokazalr. Bu nedenle, ek. 10-49 daki I kenki deeri gre artar. Geribeslen eli ykselteein giri impedans E, / f oldu undan, deeri gcribesleme ile azal r,
rnek 10-8 . ek. 10-1 deki -katl tra.nsistrl ykselte., bir nt-gcribeslaneli ykseltecin ileri yn yolu olarak kullan lmak isteniyor. Ykselte, ek. 10-49 daki ede er devre ile ifade edilebilir ve bu devrede R, = 1000 ohm., R,, = 1000 ohm ve A L, - 40000 dir. Rs = 100 ohm ve R,= 1000 ohm iin ka-pal iluek kazanann -200 olmas ve A, 40000 dir. R, = 100. ohm ve EL .= 1000 ohm iin kapal ilmek kazanan n -2.00 olmas ve A, deki yzde 50 lik bir azal iin bu deerinin en ok yzde birlik bir de iim snrlar ierisinde kalmas istenmektedir. stene tepkiyi elde etmek iin gereksinen RF deerini bulun.

OZ-011,1: Pe pee bal ykseitecin kazanandaki yzde 50 ilk bir deiim iin kapal ilmek kazancn' istenen deerinin yzde biri kadarl k bir snr icerisin.de tutabilmek it in T 98 olmas gerekmektedir (bak rnek 10-7).

R, ve R; nin paralel birle imi, R i R,

s

1000 x 100
1000 100

91 ohm

dur. (10-64) ba t sindan, 200 R 91 yani R = 182900 ohm

10-11 GERI 13ESLEMEL1 YKSELTELERDE KAIYARLILiK 461 bulunur. R, nin bu deeri iin, T deeri, Denk. (10-62) den,

T ---elde edilir

1000 Y. (-40 Y, 10') 1000 1000

-91 . 18200

91

-_, 99,5

Elde edilen T deeri, istenilen kazan binin ba armak iin yeterlidir. T ve Ri deerleri, ayn zmanda, (M44) l a mt sna gtren yakla mlar da sa l vaeak derecede byktr. k nin yk gerilimini etkilemedigi varsay lm olmasna kar n, baz uygulamalarda R den geen ak m n dikkate alnmasna gereksinim &uyuBu ileri -ynbesleme etkisi, o u kez, rnek 10-6 da ( ek. :10)43) kullanlm bin blok ,.izgede gz nne al n r. teki gerib,,slemeli-ykselte dzenleni Ieriii anlamak iin kullan lan uygun devrele,rin kazan, erit-geni lii ve duyarl k zellikleri nt-geribesle neli ykselteIerinine benzer, Bununla birlikte, kar la tr narm zelliindeki farklar nedeniyle, i leyi lerde dei iklikler vardr. izelge 10-1 de farkl dzenleniler iin geribeslemeli ykscltelerin izellikleri sralannu tr. Bu izelge ykselteleri kar latrma bakm ndan kolaylk salar. S ralanan eitli zellikler ekil 10-45 deki blok izgeye dayand rdmtr.
iZELGE 10-1 Geribesle neli-yiikselm llizenlenilerinin zellikleri

DUZENLEN
zellik
Karlatrma I aret Xi k Xo II(s) G(s) Giri balant s k Laglants Giri impedens k ,irnperlans snt 1 I Seri 5nt-Seri. Seri--ini Akm Gerilim Ito V v bl i ie paralel paralel azal r azalr Gerilim Akm - Vrb-j la IdV i seri seri artar artar Mum Akn ler Ia lo Ii paralel seri azalr artar ; 1

Gerilim Geriliu

V,b 1s7
seri paralel artar azalr

10-11 GERIBESLEMEL YUKSELTELERDE KA. ARLILIK

Bundan nce anlat lan devrelerde negatif geribesleme kullan lm ve bu: beslemede uygulanan i aretten geribesleme yap lan iaret lkart lmt . B ..7 inde olan eler, belli bir frekanst4 nulabirkte,dvpomyten geri verilen i aret src i aretle ayn .evreli alacak biimde yeterince evi.: kay'mas oluturabilirler. Buko ullar altnda, ykselte bu iki i aretin topl* nuna eit bir i aret i lernek zorunda kalr ve kn olduka byk olmasn neden olur. Dn :kendi kendisini yineler ve ayg tlar doyuma ya da_ kesiline

462 OK KATLI YOKSELTE DEVRELERI

gidineeye dek k snrs z Olarak artar. Bu sm rlannam k , kararszlk olarak adland r lan bir ko ul ortaya karr. Tan m olarak, e er bir dzene in zamanla sf ra d en bir uyarmaya kar tepkisinde s fra d erse bu diizenek

kararldr.
Bu tanamm sonucu olarak, aktar m fonksiyonunun tm kutuplannm negatif gerel k smlar olmal d r; yani bunlar s dzleminin sol yarsnda yer almaldrlar. 4. Blmde, bir dilzene in doal tepkisinin o dzene in aktarrm fonksiyonunun kutuplarndan elde edilebilece i gsterilniti. Her bir Sp kutbu, Ev biiminde bir do al-tepki terimi verir. E er S p nin gerel k sm negatif ise, t> 0 iin stel terim azal r. te yandan e er Sp nin gerel ksm pozitif ise, stel terim s nrs z olarak artar. Gerel k sm n sfr oldu u durumlar iin, stel terim Sp 0 ya da Sp = ja olmasna bal olarak, ya sabit bir de er al r ya da zamanla sinssel olarak . olarak de iir. Bu ko ul da kararsz bir diizenek olu turur, nk doal-tepki zamanla snmez. Bylece diizeneklerin, gerel k smlar sadece negatif olan kutuplar iin kararli olabilecekleri anla lmaktad r. Eer kutuplar s'dzleminin sa yarsnda ya da j ek-seni zerinde bulunurlarsa, diizenek karars zd r. Karars z dzenekIerde, doal frckanslar tepkide daha etkilidir ve diizene in titreim yapt Siylenir.Titre im yapan dzenekler, yiikselte devrelerinde hi bir zaman istenmezse de, Blm Il ve,12 de betimlenen, dalga-biimi reten devrelerin temelini olu tururlar. Bir dzene in kararl olup olmad n belirlemek iin ya kutup konumlar = ya. da sa yar dzlemde ve j-ekseni zerinde kutuplar n yer dii hakk nda yeterli bilginin belirlenmesi gerekmektedir. ok say da kutuplar olan dazenekler iin, Iiira kutup konnnlarmm bulunmas ok yorucu bir itir ve pek yarar sa lamaz. te yandan Bode izgei (Kes. 8-6), sa yar dzlemde herhangi bir kutup olup olmad n belirlemek iin kolay bir yol Sa lar ve ly:bylece dzenek kararl l ile ilgili istenen bilgiyi verir. zel bir rne e dayanan a adaki tart ma, hem ynteme aenkbl k getirecek ve hem de sonularn bir dorulara un oluturacakt r. Kapal-il nek ak-tar m fonksiyonunun k. 10-54 kutuplar (10-65)

.GH(s)
. nt s rm sa layan

T() = 0

s de erleriyle verilir.

Kutuplar ayn zamanda T(s) -- 1 eitli ini 'sa layan deerleri olf'igundan kapal -ilnek kararl ln aak-ilnek davran ndan elde etme olan Salar. Yal n geribeslemeli dzeneller iin a k-ilmek tepkisi o u kez. dr ve bu tepkinin davran laiebilir ve bir Bode izgesi olu turala- k*arl

10-1

SLEMELI . YeKSELTELERDE KARARLILIK 463.

cn

0,5 15) 2,0 Ast frek a ns r,Idlsra EKIL ii-s. T(g) = Kj

lj hm
j3:41

5.0
Bade zi

yilz,ek

464 OK k.ATLI YCJKSELT DEVRELERI

1) 3 olan bir dilzenek Bu tart mann anla labilmesi iin T(s) -,--- K I(.9 gz nne alalm. Kapal-ilnek dzene inin kutup konumlar (s 1) 3 -1K = 0 bantsn salayan s deerleridir.

K = 1, 4, 8 ve 16 olduu durumlar iin l(jo) nn Bode izgesi ek. 10-51 de gsterilmitir. ek. 10-51 de grld zere, evre e risi K den bannszdr. a evre apraz-gei frekans olarak adland rlan nemli bir frekans T(jv ) nn evresinin -180' olduu frekanstr. Gznne al nan rnek iin, w o 3 rad / s dir.

EKIL 10--52 T(s) =. K i (s-1-3.> olun yilkselte ivi s <N eutiudeki kapals-ilutek kutu konutulan.

1041 GERBESLEMEL1 YUKSELTELERDE KARARLILIK 465

nemli olan ikinci bir frekans, IT(jui)l= 1 yanilT(fro)1= 0 dB oldu u frekanstr. Buna kazan apraz-geit frekans rue denir. ekil 10-51 den aka grld zere o c, K nm deerine ba ldr. K artarken WG de eri de artar. K = 8 iin coG =- ,/.- rad is diz ve kazan ve evre apraz-geitleri ay n anda:oluur. Gznne alman dzenegin kapah-ilmek kutuplann n konumlarn gsteren kutup-s fr yani s-dzleni izgesi, ek. 10-52 de gsterilmi tir. Kutuplar, (e 1) 3 K = 0 bantsnm klderidir ve izilen Bode izgelerine karlk gelen farkl K. deerleri iin bulunur. ekil 10-52 de, K <8 de erleri iin kutuplann hepsi sol yar dz-len:Ide yer alr ve K > 8 iin iki kutup ca yan dzlc nde bulunur. K = 8 olduu zaman kutuplardn iki tanesi je.) ek. seni zerinden s W3 de yer alrlar. Bylece, s-dzlemi izgesinden a ka. grld zere K 8 deerleri iin dzenek karars zdr.
6 - dzlemi izgesinin sonular , Bode izgesinin sonular ile bagdatrdabilir. Kararl dzenekler iin (K < 8), kazan apraz-gei inden daha alak frekauslarda olutuu grlmektedir. Benzer biimde K 8 iin kazan apraz-gei i, evre apraz-gei ine eit ya da daha yksek frekanslarda olu ur. Bu duruma gre, aik-il nek tepkesi kararl olan tek-iimek geribeslemeli dzeneklerde, ak-ihnek Bode izgesine dayanan kapalt-il nek dzeniiinin kararll iin genel bir lt udur: Bir dLizene in lcararlt olabilmesi iin kazan apraz gei inin evre apraz gei inden nce olumas. gerekir. '

Geribeslemeli yilkselteler, sa ladklar duyarlk artndan ve bozulma azalndan yararlanmak iin kullan lr. Istenen geli melerin oldu unu grmek iin -diizene in karars z .olmasna neden olabilecek bir T deeri gerekebilir. ou kez, kararll salayabilen fakat bunun dmda karars z bir T de~e izin veren dengeleyici devreler kullan lr. rnek 10-9 Belirli bir geribesleme ykseitecia geridnme oran T(s) 100 (1 4- s 40) (1 s)(1 4- s / 10)(1 s 20)

banittsyla verilmektedir. Kapah-ilmek ykseltecinin kararl olup olmad n belirleyin. ZM: Kararl lk iin koul, kazan apraz-gei inin evre aprazgeiinden nce olunasdr. Kazan apraz-gei inde T (jco G)1 = 1 (O dB), ve evre aprazgei inde ir(jOi z.) nin a s -180' <lir. Bu. nicelikler ek. 10-53 de gsterilen Bode izgesinde kolayca bulunur. ek. 10-53 deki kesik izgili eri -asimtotik Bode izgesini ve kesiksiz e ri gerek Bode izgesini gstermektedir. F: rilerden,

466 OK KATLT YOKSELTE DEVRELERI .

c,o

0,1

1,0

10

100

100 0

Asal frekans rad/sn

Aa:sal frekans rad/sn EKIL 10-53 rnek 10-9 iiu veriler 13ocie,

PROBLEMLER 467

coG = 26,5 rad / o ve a o = 43,5 rad] s olarak bulunur. 6i c < o.a olduunda kapah-ilmek ykselteci kararl dr. PROBLEMLER

R 10-1 ek. 10-1 de gsteriln -katl transistrl ykselte, = 100000 ohm, 500 ohm, R .=R , = Rs = 100000 ohm, R, RE3 = 500 ohm, e v 1,0 ,u F ve CE = 50/ F olacak 1kb:ilde RE , -= RE2 dzenlenmi tir. Transistrler zde tir ve de iken deerleri, r bb , = 50 ohm, rb 'e = 500 ohm, = 100, Cb' e = 200 pF ve Cb' = 1 pF d r. iaret kaynann i direnci 300 ohm ve R`1, = 390 ohn'dur.
a) Orta-erit gerilim kazanc n) b) st ve alt-yar -g frekanslarun hem Bode izgesinden ve hem de Ba at-kutup yakla mndan bulun. 10.2 ki ortak-yay ell kat pe pe e ba larmtr. Transistrler zde tir ve kk-i aret de i kenleri Prob. 10-1 de verilenlerin ayn dr. Toplayc direnierinin herbiri 600 ohm'dur. Kaynak direnci 600 ohm ve R' z, = 600 . ohn 9 dur. a) Orta-etit kazanc m b) s yar-g frekansn bulun. 10-3 Pe pe e balanm iki ortak-yay ed kattan olu an bir ykselte orta- erit kazanc 400 olacak biimde diizenlenmek istenmektedir. Kullanlan transistrler zde tir ve Prob. 10-1 de verilen de i kenlere sahiptir. Yk selte, i direnci 300 ohm olan bir kaynakla srlmekte ve 300 ohm'luk bir yk direncini beslemektedir. E er her kat n gerilim kazanc (ykl ko ullar altnda) ayn ise, her katn toplayc direncini bulun. 10-4 -katil bir ykseltecin yksek frekanslardaki kazanc

G(s)
dir.

(1 -- si 1 xl(0(1

8000 s/ 8 Y. 10 7 )(1

sj 6 x 10')

a) Orta- erit kazancm b) Bode izgesinden yararlanarak st yar -g frekans n e) Ba at-kutup yakla nnyla st yar -g frekans n bulun. 10. Pe pe e ba l belirli bir vkseitecin alak frekans kazanci,

468 OK KATLI YKSELTE DEVRELERI

G(s)

104 X ( + 40 / s) (1 + 20 / 8)(1 H- 80 / s)(1 + 800 s)

dir, Alak yan g frekans m a) Bode izgesi yardmyla, b) Baat-kutup yakla nnyla. bulun.

10-6 Problem 10-1 deki transistr, ek. 10-54 deki devrede kullan lm tr. Orta-erit kazanc m ve st ve alt yar -g frekanslarn bulun. yar-g frekanslarn bulun.
vcc

1 '10,000 ohm

200
ohm

1 0000
ohm

1.000 dil-

-4 t
.! O pf. F-

50 ohm
50 ohm

1 1,000 ohm

e.
50 ohm

- 100 I k.: F

500 ohm

-I 100
P.F

EKIL 10-54 10-6. probk nin devreA.

10-7 ekil 10-55 deki devrede ortak-yay:tett' kat srmek iin bir yayc kl kullanlmtr. Yay el- khrm lullanlmasnclaki ama, devre yal tm/n salamaktr. Transistr de ikenleri, 50 ohm, (3 75, re 4 = 1,5 pl? dr. gce; ve gt, , iletkenlikleri savsanaohm, eT = 109 rad f3 ve bilir. Devre elerinin de erleri RE =-, 400 ohm, R e = 1000 ohm, C = 1,0 pF ve CE = 50 /F dir. Taban nbeslerre direnleri olduka byktr, bu nedenle problemin amalar bakmndan bu direnler a k devre olarak dnlebilir. Kaynak dfrenel 50 ohm oldu una gre
a.) Orta- erit kaza.rcn

b) Alt-yar-g frekans n
e) Orta-erit g kazanc m bulun.

PROBLEMLER 469

EKIL 1C-35 10.. .

pnsbirzin dervr.

Eer ortak-yaynb katn po deeri iki katna kard rsa, pe pee bal ;Iiizenein giri impednasndaki deiimi yzde ka olur? 10-8 ek. 10-56 da gsterilen devre, ortak-yay ei bir kat ve onu izleyen bir yayel-kih kattan olumaktadr. Bu tr devrenia ilevi, lml bir basan ve kk k impedans salamaktr. liransistr deikenleri Prob 1.0-7 de olduu gibidir ve devre geleririn deerleri Ri . = 60000 olun, 1?..2 - ,-- 40000 ohm, R, = 1000 olun ve RE =- 100 ohn'dur. Kaynak direnei 100 olin'dur. Pe pee bal . diirenein, orta- erit kazanenn, alt-yan-g frekans= ve .k impedantm bulun.

IL

10-56 Problem 1043 iin verilen i rtak-yayill ve. onu izleyen yarel

10-9 ekil 10-15 de gsterilen bir -katl AET'l y-iikselte, = 100 olun, 20000 ohm, = R 3 = 5000 ohm, Rk i = Rk2 Rc2 = 0,1 pr' ve C, = 500000 10 pF deerleriyle donatl-

470 OK KATLI YKSELTE DEVRELERI mtr. AET'ler zde tir ve deiken deerleri g = X 10 -3 mho, Sd = 1

X 10 -4 mho, C olduuna gre

10 pF ve Cd s = 10 pF cin.. Kaynak direnci 5000 ohm

a) Orta-erit kazanc m, b) Alt ve st yar-g frekanslann bulun. 10-10 ki ortak-kaynakl kat, 100 lk bir gerilim kazanc elde etmek zere pe pee ba lanm tr. AET deikenleri Proh. 10-9 da verildi i gibidir ve kaynak direnci 600 ohm'dur. Her kat n geit direni 2 X 10 ohn 'dur.

a) Ikinci-kat n akitle! direnci 100 ohm ise, toplam kazanc elde edebilmek iin gerekli olan ilk kat ak nc direncini bulun. h) Pe pee ba l ditzene in st van-g frekans nedir?

2 V ve IDQ = 5 mA olacak 10-11 Problem, 10-10 daki AET'ler, fiG sQ nbeslenmi tir. nl esleme kayna VB = 12 V'dur. Her katta kullan lan kaynak direncinin de erini sonuta' elde edilen alt yar -g frekans n

10 12 Yan-geitsiz kaynak direD.Ierinin kullan ld AET'li iki ykseite kat pe pe e balannutr. AET de i kenleri g r= 2 ;-< 10 - 3 mho, g,= 2,5 X 10-5 mho, = 5 pF ve Cga = 10 pF dr. Her kattaki devre elerinin deerleri R 0 -= 40000 ohm, Rk = 2000 ohm ve Re = 100000 oln'.dur.
,,

a) Kaynak direnci 50 ohm oldu una gre orta- erit kazanc m bulun. b) 100 fizlik bir alt yar -g frekans elde etmek iin CG iftlenim 81 &emin de eri ne olmaldr? e) Pe pe e ba l dilzenein st yar-g frekans nedir? 10.13 ekil 10-57 de gsterilen ykselte, ge,idi-toprakl bir katla yard-kl bir kat n pe pee ba lanmasndan olumu tur. Bu ykselte, kk giri ve kk lu impedanslan elde etmek iin kullan lr. AET ler zde tir ve deiken deerleri Proh. 10-12 de verildi i gibidir. Devre elerinin de eri Rs = 50 ohm, Rs> = 5000 ohm, R G = 105 ohm, Rk = 750 ohm ve Ce = 0,1 gF'dr, a) Orta- erit kazanc m b) Giri impedansn e) st ve alt yan-g frekanslar n bulun.

10-14 Yay c yeniden- retimi kullanan ve ek. 10-26 da gsterilmi

transistrl kat n gerilim aktarun fonksiyonu yakla k olarak

PROBLEMLER 471

Voo

EK L 10-57 Prujlerz I

'ii de-3,,re4.

Es

o1

1 --i- rnp

mp 2

olarak verilmektedir. Burada p = s /WH, normalize edilmi ftekanstr. G ve o_ m niceliklori srayla, dengelenmemi katn orta-erit kazanc ve st yar-- . g frekaradr. rn de ikeni, dengeleme iin kullan lan sann bir fonksiyonudur. m == 0.1, 0.25, 0.414 ve 0.6 de erleru iin Bode izgelerird izin ve gelerden elde etti iniz yar g frekanslarm dengelennerni katrnki ile (n r= 0) karla trm.

10.15 ek. 27 de gsterilen ykselte. kat ndaki transistr, V =-- 10

V ve /ev 5 mA olacak biimde nbeslenmek istenmektedir. Transistr deikenleri sb , = 100 ohm.,p"= 40 ve fi ne 40 dr. g ve gi savsana1000 = 120000 ohm, RL bilir. Ykseltete kullan lan devre geleri R B alm, R), ==-- 1(>00 ohm, C = lpF ve C , 100 a"d r. a) Alt yar-g frekans n bulun. b) V nbeslerne kayna geriliminin deeri ne olmaldr? e) a ve b kklarn dengelenmemi kat iin yineleyin.

10 16 ekil 10--28 de gsterilen fark ykselteci, R = 100 olun, R 1000 olun de erleriyle dzenlenmi tir. Transistr de i500 ohm ve R <,
-

kenleri Prob. 10-1 de verildii gibidir,

472 OK KATLI YKSELTE DEVRELERI

a) Ortak-kip ve fark-kipi kazanlarm, b) Ortak-kip darlama oramn, e) Eer transistrler V= 5 V ve k, Q = 5 mA olarak biimde nbeslemi ise Vcc deerini bulun. 10-17 neikenler Prob. 10-7 de verilmi olan transistr ek. 10-28 de gsterilen fark ykselteeinde kallarula ntr. iaret kaynaklarnn i direnleri 500'er olun'dur. Ortak-kip darlama orannn 34 rIB ve fark-kipi kazanemin 40 dB olmas istendiine gre,

a) RL ve RE yi bulun.
b) Eer el = 5 ><, 10- '(1 + coset) ve e, = 3 ); 10 -2 (1- cosot) ise, v k gerilimi nedir? 10-18 Problem 10-1 deki yk.selteei, orta- erit frekanslarnda, ek. 10-37a da gsterilen benzer bir e deer gerilim ykselteci ile gsterin. 10.19 a) Problem 10-18'i Prob. 10-7deki ykselte iin yi ieleyin.

b) a kkeadaki ykselteci, ek. 10-38a da gsterilen gibi bir gerilime bal akm ykselteci olarak gsterin.

10-20 ekil 10-58 de gsterilen blok izge iin X, ?CS aktanm fonksiyonnnu bulun.

EKIL 10-58 Problem 10-20 iin verilen blok izge.

10-21 ekil 10-59 da gsterilen blok izge, birbiri ile iftlenmi ve herbiri bir geribeslemeli ykselte ieren iki kanaldan olu an Mc 141illan tr bir ok-ilmekli geriheslemeli ykselteci gstermektedir. Bu tiir yilkselteg, deikenlerin deiimlerin kar olduka duyars zdr ve bir kanalda olu an beklenmedik bir bozuklua kar nlemdir.

a) CFB

Xo / X., ak tarm fonksiyonunu bulun

PROBLEMLER 473

nm

K.a : s 1 )0 - 59

" Problem 10-21 in veriln bie Millcn tGrii ok-ihnekli geribecaletaeli Y ii

b) Eer H,,----

olursa,

dG-1,11 d.G. , H,

O aidaanu gsterin.

e) H, = H, iin, GF8 deeri nedir? e d) Eer 2. kanaldaki G, sfr olursa (beklenmedik bozukluk), GFD edbulun, e) Eer 2. kanaldaki H sfr olursa, GFD yi bulun.
,

10-22 ekil 10-60 da gsterilen blok izge, -katta geri eslemeli

yUkseiteein blok izgesidir.

a) Xf, I X, akturm. fonksiyonunu bulun. b) Eer G,, G, ve G; nicelikieriiin herbiri 10 / (I -f- s / 2) biim inde verdebilirse,

474 OK KATLI I KSELTE DEVRELERI

:F KIL 10 60 Problem 10-92 nin blok izge.s

-

a.ktar m fonksiyonunun Xo Xr " 3000 18s2 9r. s +- 160

s3

olmas iin H,,HZ ve II, deerleri ne olmaldr? 10-23 ekil 10-45 deki blok izge ile gsterilen bir geribeslemeli ykselteein kapai -iimek kazanc nm 100 ve S G F-8 duyarlnn 1 ' 50 olmas iin G

G ve II vi
10-24 ekil 10-45 deki blok izge, G(s) = 0,1 (1 -1-s I ol?) ve H(s) = K. olan bir geribeslemeli ykselteci gstermektedir. Kapab-il nek yilkseltecinin orta- erit kazanenn 10 olmas ve 0,, da.yzde 20 lik bir .de iim iin yzde 0,5 lik bir snr ierisinde denetlenmesi istenmektedir. a) G, ve Ko ' bulun. b) co.Fr = 1 rad/ s iir , kapat-ilmc in st yar-g fekansun bulun. e) OH mu orta- erit deeri nedir? d) e kknda bulunan sonueun altnda h kknda bulunan sonucu e)11 ile karlatrm. 10-25 ekil 10-61 deki devre transistrlerle yap lm bir nt-geribeslemeli ykselteein devresidir..R F geribesleme direncinin hem R den ve hem de ilk transistrlii katn giri direncinden ok byk oldu u varsay lmaktadr, Transistrler zde tir ve de ikenleri Prob. 10-1 de verilenlerin ayn dr. Toplayc yk direnci R e 600 ohn'dur. Kaynak direnci O ohm ve Ra = 6000 ohm'dur. Taban-nbesleme direnlerinin a k devre olduu varsay labilir.
,,

PROBLEMLER Ri

475

CC

1-

EKIL 10 61 Problem. 10-25 iin trausiLt6rIti Nntgeribeslerneli yilks.elte<;: devresi

-

a) G ve

H devrelerini belirley-in.

b) Orta- eritteki geri-dnme oran n' bulun. e) Orta-eritteki kapal -ilmek kazanc m bulun.

10-26 ekil 10-62 herhangi bir nt-geribeslemeli y-iikselteein bir gs terimidir. RF nin R i ve RL den ok byk oldu u. varsay lmaktadr. a) Yiikseltecin

E,' is giri impedansn bulun.

ideal niyru>an yiikhefte.z EKIL. 10-62 p:oblem .10-26 :am devnsi.

476 OK KATLI YOKSELTE DEVRELERI

b) 2 ve 2' ularndan bakldnda grlen impedans bulun. e) Eer A, 0 ise, bu impedanslarm de eri ne olur?

10-27 ekil 10-63 de gsterilen devre, ek. 10-47c de verilen seri-nt ykselteeinn AET'lerle yaplm bir biimidir. Kullanlan AETIer zdetir ' ve bunlarn deiken deerleri Pmli. 10-9 da verildii gibidir.

a) G ve H devrelerini belirleyin ve bunlar orta- erit deerlerini bulun.

b) est yar-g yan-g frekans /am yaklak deerini bulun (yol gsterme: Problem 10-24c ve d'de elde edilen sonular kullann).
V DD

-zEKIL 10-63 Problem 10-27 iin verilen A.ET'li seri-0m geribeslemli

10.28 Bir geribeslemeli ykselteein a k -ilmek kazanc, GH(s)

100

(1

4X1

/ 20)

ba nts ile verilmektedir. Kapab-ilmek diizene inin kararl olup olmadm bulun.

10-29 Ak-ilmek kazan fonksiyonu.

GH(s) 40 (1 s / fil) (1 --I- s I 2) (1 s! 20)2 (1

s j 200)

olduuna -gre kapali-ilmek diizeneinin kararl olup olmadm bulun.

IL Blm

FREKANS iiRETN, SEIMI VE EViRiMi

Bundan nceki iki blmde hetindenerdere benzeyen ykselte devreleri, elektriksel dalga bieimlerindeki bilgiyi i lentek iin yap lan tm elektronik dzeneklerde kullanlr. Bununla birlikte, bu i aretlerin kayna ya da verilen bir i aretin dilzeneklerin o unda bulunan bir ok i aretten nasl seilebilecei henz a klanmad . Bu blmde, i aret iler ok kullanlan elektronik devrelerin teki smflarna nem verilecektir. f,:e ukez, yilkselte katlar , bu ilevleri gerekle tirmek iin yap lan sinsel titre kenler, frekans seici devreler ve benzetn e--bilgisayar devreleri gibi birok dzeneklerde kullan lan temel elerdir. 11-1 FREKANS BLGESINDE IARET ILENMESI Elektronik diizenekler, o u kez benzetme ve say sal olma zelliklerine gre gre snflarebrbriar. Benzetme dzenekleri zamana gre srekli olan i aretleri ve saysal dzenekler de kesikli i aretleri iler. ekil 11.-1 de her iki tr i aret de gsterilmektedir. Ticari radyo yay n dzenekleri, benzetme bilgisayarlar] ve endstriyel denetim dzeneklerinin geni bir kesimi benzetme ditzreklerine rnektir. Saysal bilgisayarlar, radar ve a da telefon gibi atmb ileti im diizenekleri ve rneklenen-veri denetim dilzen.ekleri sekin. say sal dzenekler dir. Bu blni, benzetne d.zenekleriyle ilgilidir. Say sal diizeneider 12. blmde ineeleneeektr: IN

,,./..........,,........

EKIL II-1 (a) Srekli dalga biimi ve (i)) keli iaret,

478 FREKANS RETM , SE M VE EVRMi

Benzetme dzeneklerinin o unda, i lenmesi gereken bilgiyi ieren i aretler srekli oldu undan bu i aretler belirli bir say daki sinsel fonksiyonlarla gsterilebilir (bak. Kes 6-3). yleyse, benzetme dzeneklerinin al mas , sinsel uyanrnlat n herbirine kar dzenein gsterdi i kararl--durum tepkisi cinsinden kolayl kla betimlenebilir. 3. blmden 6. hlme kadar olan aklamalardan anla ld zere bu e it zmleme en iyi birbiimde .frekans blgesinde yap labilir. Bundan tr, benzetme dzeneklerinin i aret ileme ilevlerini ou kez frekans blgesinde yapt klar d nlr. i aret i leme iini yapabilmek iin ykselteierin yan sra pek ak devre-esinin daha kullanlmas gerekmektedir. Ticari bir AM radyo dzene inin ek. 11-2 deki resinsel gsterimi, bilgiyi i lemek iin gereksinen devre elerinin peko unun gsterilmesi bak mndan olduka yararldr. Dzene in temel amac yayc ucundaki ses bilgisini al c uca gtrmektir. Siireteki ilk ad m ses enerjisini elektriksel bir i arete dnii tnnektir. Bu dn m ou kez,- bir dn trgenle rne in mikrofonla yap lr. Dn trgenin k alak dzeyli bir i aret oldu undan, ykseltilmesi gerekir. Radyo frekans (RF) i aretleri (Freka slar 500 Hz'den byk olan i aretler) atmosferde, i itilir frekanslardan (20 ile 20000 Hz) ok daha kolay yay hr. Bundan tr, iitilir ses bilgisi radyo frekanslanna frekans evirin i yap lr. Frekans eevirimi modlasyon ad verilen bir ilem ile yap l r. Abeda, bilginin seim ilemi hemen hemen yaymiaman n tersidir. Alnan iaret zay-ftr ve ykseltilmesi gerekir. Ayrca, al c anteninde birok
YA'YI NLAI' ICI
r Diiniitrgen (mikrofon) Frekans 1;evirici (bindirie .) Yaymlamal anteni .havaya Onderilen Radyo frekansk (rf)'i aretil AL ICI
,Me! anten
-

Yiikselte

Ses bilgisi

I? Ses-frekansh elektrik i areti

awrzewmar

Frekans seici

Frekans (eviriei) (kari t r cr) (algilay le yijkst.i te

11lni t
(iltirlar)

't' iiksete

rf i aretler

i areti

orta dzeyde(if ) i aret

It

Ses elektrik i areti

Sa, bilgisi

radyo dizgesitnn resxrsel gbsterinit

H-2 StNSEL TiTRE MLER 479 i aretin (istasyon) bulunmas ndan drii istenilen i aret belirlenmeli ve tekilerden seilmelidir. Bu i leve frekans seimi denir. Gnlk hayattaki uygulama . as ndan, - istenen ses i areti serilip alutmadan nce kar tre ve alg laye olmak zere iki frekans eviricinin kullan lmasn zorunlu k lar. En sonla kullanlan dntiirgen, o u kez, bir hoporlr, elektriksel i areti yeniden iitilebilir sea dalgas na dniitrr. Frekans blgesinde i aret i leme iini yapabilmek iin ticari yay n &zene ir e dayanan temel devre i levi gereklidir. Bunlar, frekans retimi, frekans seimi ve frekans t vririmidir. Dn txgenler enerji-dnii iim ayg tlard r ve bunlarm grevleri devre tekinklerinden ok, uygun maddelerin zelliklerinin kullanimasayla salann. 11-2 S NOSEL TTREKENLER Kesim 10-11 de anIat ln olduu gibi kararsiz geribesle neli yiikselteler dzene in do al frekanslar nda (kutuplar) titre ir. Kapal -ilnck kaz/d:iinn bir ift kutbu j--ekseni zerinde bulundu u zaman yilkseltecin doal tepkisi bir siniisel olur. j-ekseni zerinde kutuplar elde edilecek biimde d-enienani geribesleme devrelerine si iisel titre kenler denir. Bunlar n istenilen zellikleri aras nda, geni bir frekans blgesinde kolay ve esnr klikle akordlauabilmeteri ve kk boyutlar say labilir. Bu stntiklerinden tr, siniisel titre kenler, i aretleri itemek iin denetim ayg tlannda ve ileti im alcdaritda ve gereksinen enerjiyi sa lamak iin dielektrik ve indksiyorla stma blrinalerinde ok kullan lr. Pekok ,eit siniisel titre ken vardr. Bunlar n herbirinin kendine .zg zellikleri, kulis/ulan devre dlizeyleniine ba l dr. Kolaylk bakm ndan, titrekenler akord edilme biimlerine gre snufland r hrlar. ki yaygn snf, diren s a (Re) ve induktans -s a (1) titre kenleridir Bununla birlikte, herbiri, ak ilnek kazanc , kapat -ilmek aktarma fonksiyonunun j-ekseni zerinde bir ift e lenik kapal-iline-k kutbu olacak bilimde seilmi bir geri beslemek y-iikseltetir. Kesim 10-11 de-ki Bode - izgesi zilrdenniesine gre, sinlisel titre imeri elde etmek iin gerekli ko ul, kazan apraz --geiinin ve evre apraz gei inin ayn frekansta olu masdr. Kazan apraz gei inde T(it,i) birim bilykliiktedir ve evre apraz gei inde ise T(jn) nn as - 180' dir. Bu duruma gre, kazan ve evre apraz-gei lerinir ay n frekansta olu . S iin

T( jc,)) = GII(Jco)

1 -1- j 0

(11-1)

olmas gerekir. Titre imin, frekans , (11.-1) eitliini salayan e> deeridir, Titre imin olu mas iin gerekli olan a k-devre kazancnun de eri de (11-1) eitliinden bulunur.

480 FREKANS ORETIMf, SEINft VE EV RMI Geribeslemeli devreler titre kenler olarak kullan ldnda hibir i aret kayna gerekli de ildir. ktan alnan a.a. enerjisi, kullanlan. aygtlar nbeslemek iin gereksinen d.a. enejisinden. elde edilir. Uygulamada, titre imi balatabilmek iin kk bir uyar m gereklidir Bu uyarm, gii-kayna ndaki ok kk dalgalanmalar ve diizenek al r duruma geer gemez olu an geici etkiler gibi yabanc i aretleri sa lanr. Titreken devrelerinin dzenlenmesinde ve zmlenmesinde, titre imi frekansnm devredeki elere balanmas gereklidir, Ayrca, yiikseltecin kazanc titre imin istenen frekansta olmas n salamak iin (11-1) e itliini sa layacak biimde ayarlanmabd r, 11-3 RC- AYARLANABILR TTREKENLER Re akertlannasnm kullanld titre kenier, alak frekanslarda ve indiiktunsn kullan m nn olanak d olduu toplu devrelerde zellikle yararl dr, Evre kaymah. ve Wicit-kpr titre keilleri yaygn bir biimde kullan lan RC-akordlanabilir-titre ken devreleridir. ideal gerilim ykseiteierinin kullan ld tipik gsteriiier, srasiy/e, ek. 11-3 ve 11-6 da verilmi tir. ekil 11-3 deki evre-kaymal titres,kende A y, R ve C deerleri her kat iin ayndr. RC devreleri, gerilesleme ilme inin evresinde -180 lik bir evre kay- /nas l salamak iin kullanlr. Ykselte katlar , titreimin olumas _ iin gerekli kazanc Salar Titreken devresi _bir nt geri beslemek' ykseltetir (ek. 10-46) ve CS) ve H(S) devreleri ek. 11-3 de belirlenmi tir. ileri yn kazanc G(s), E c, I El orannn bulunmasndan elde edilir E, gerilimi,

A E,
ve

(11-2)

E,

11 se
R+1/C

E
2

1 1 + sRC
1

(11-3)

14(5) devr e

(;(s) devresi

-1

EKIL 11-3 Evre-kayma"' iitre ken,

11-3 RC-AYAR.LANABILIR T1TREKENLER 481 dir. Benzer olarak; EE5,,E6 ve E0, (11-2) ve (11-3) eitliklerine benzer denklenlerle elde edilebilir. G(s) nin deerinin

G(s)

(1

s.RC) 3

(11-4)

ua gsterilebilir.
Efb nin deeri eksi 1E0 dir, bundan ti 11(s) ilmek kazanc,

1 . dir. Buna gre a k

T(s)
ya da

GH(s) =

A,3
4- sRCY

(11-4)

T(i>) dr.

+0.),R,c2) (1 -I- icaRC)3

, (7

-3 tan - ' coRe

(11-5)

Titreimin frekans, (11-1) eitliiyle verilen iiltii (11-5) e itliiyle uygulayarak bulunur. Bylece, T(ju,,)'un as = 180' = - 3 taxa"' dir ve bundan

covRe

coo

N/T

Re

(11-6)

bulunur. (11-1) e itlikindeki bykliik kiltii istenen Bylece,

(%/1

A v deerini verir.

3)3

=1

dir ve buradan A L, = 8 ve A v = 2 elde edilir. ekil 11-3'deki evrekaymali 3 titreken iin bulunan sonular kes. 10-11 de anlat lm olan geribeslemeii ykselte iin verilen sonular ile nyu naktadr. ekil 11-3'deki tvre-k.aymah titre kenin tam olarak anlalabilmesi iin, gnlk hayatta kullanlan iki deVre ek. 11-4 ve 11-5"de gsterilmi tir. ekil 11--4'deki transistrlii devredeki Re devresi, istenilen evre kaymas n Salar. Transistrler gerekli kazanc karlamak iin kullanlr. RE yaym direnci, hem nbesleme kararbl un ve hem de ideal gerilim yiikselteci yaklam iin her katta gerek duyulan yksek giri impedansm Salar. C 'alar katlar arasnda gereksinilen d.a. yaltm /l, saklar. ekil iftlenim s

482 FREKANS ORETIMt, SEIMI VE EyiRimi

EKI

1-4 Tvausistrlii evre-kaymall titre keu.

11-5'deki AET devresinde de yukar 6kilere kar lk gelen eler e deer grevler yaparlar. Titre kenler, ya R ya da C de erlerini ayarlayarak akortlanr (yani, frekanslan istenilen de ere ayarlan r) Kullanl de-vrelerin ounda, C sas oukez de iken klnr ve R deeri R, toplay c direncinden ya da RE, aktc direncinden ok byk olacak biimde seilir. Bu ko ullar altnda, evre - kaydwc devrelerinin ayarlanmas kat n kazanc m etkilernez.

EKIL 11-5

kulliuuld evre kayma11 titreiken

rnek 11.1 ekil 11-4'deki devre kullan larak 5-klIz'lik transistrl bir evre-kaymal titre keu dzenlenmesi isteniyor. nbesleme-kararl lmn d nbnesi

11 3 RC AYARLANAB LR TTREKENLER 483

-

RE =; 1000 ohm ve R = 100000 ohm deerlerini vermektedir. Transistr deikenleri r bb , = 100 ohm, rb = 5 ohm, ve po = 50 dir. alma frekans x da C ve Cile'ain etkilerinin ve iftlenixn s alarmn reaktanslarmm saysanabilir
olduunu vars

Rc, R ve C deerlerini bulunus.

ZM: T joo)= - 1 ba ntsna gre, titre imin srekli olmas iin her kat n kazanc 2 olmaldr. Kesim. 8-5 de anlatlin olan transistr edeer devresi kavram kullanlarak, (9-27) e itliinden tek kat iin kazan -2 -50 R e 100 + SO (5

100)

dir ve bu bant dan

R e 2010 Ohm
bulunur. Evre-kayd nc devrenin kat yklemine engel olmak iin, R deeri Rc'den ok daha byk k-lm r. o u kez, R deeri Re'nin en az 10 katdr, eer olanak varsa en iyisi R = 50 R. olarak semektir. Bundan tr, R, SO X 2010 ya da 10 Ohm olarak seilir. C'nin. deeri, (114) eitliinden 2 x 5 x 10' ve buradan C 571 pF olarak bulunur. 1/3

ekil 11 -6' laki Wien-kprii titre keni, i itilebilir frekanslarda al an laboratuar titre kenlerinde ok kullantl r. RIC1 ve R,C, nin oluturduu kpriiye benzer yap , titre imlerin olumas iin gerekli olan hem akortlamay
Ri

EKIL II-6 W . .1uNp " titre kenl.

484 FREKANS RETIMI, SEIMI VE EVIRNI

ve hem de evre kaymann yerine getirir. Akortlama o ukez, iki evre-kay&net devredeki elerin evre-btiiniiniin ayn anda ayarlanmanyla ba anhr. Wien-kpril titre keninin en nemli listibalkleri olduka geni bir akortbana blgesinin (birka Hz'den 100 kHz'e kadar) bulunmas ve iyi bir frekans kararll olmasdr. Titrekenin z-mlenii ereneiye biz alt:ma olarak braklmtr (bak Prob. 11-5). 11-4 IL- AYARLANABILIR TITREKENLER Radyo-frekans titrekenleri olarak yaygn bir biimde kullan lan iki devre, ilartley (ek. 11-7a) ve Colpitts (ek. 11-7b) titrekenleriiir. Heriki titreken de ek. 11-7c de verilen e deer devre ile gsterilebilir ve herbiri ok. 10-47a'da gsterilene benzer seri-geribeslemali bir ykseltetir. Bununla birlikte, her iki devrede de ek. 11-8 deki devrelerde gsterildi i gibi nt geribeslemede kullan labilir. ekil 11-8 deri EF tkae titreim frekans nda reaktann ok byk olan bir indilktanstar ve nbebkme gerilimini., retilen yksek-frekansh i aretten yaltmaya yarar. ekil 11-7e deki edeer devre de bulunan Z impedann, geri dnen i areti salar ve bir tek katta kullan lan ve yan-gekli olmayan bir yay n diren.eine benzer. Titreim iin gerekli olan 180' lik evre kaymann reaktif e yerine A i akn kazanc (11-1) e itliiyle verilen lte uygun olarak titre. imleri srekli klacak bir biimde seilir. Akortlama ya L ya da eni'', de itirilmesiyle yaplr. Hem Hartley titre keninin ve hemde Colpitts titre keninin zmlenmesi T(jco) salayan ko ullarn elde edilmesiyle yap labilir. Bununla birlikte, bu durumda zmlenme, ek. 11-7c deki devreye ilmek ak m yntemini uygulayp KGY e itliklerini yazarak ve devre determinat Q'y sfr kalarak kolayl&tnlr. Devre determinann, bazen do 'rusal eitliklerin ortak zmnde (bak Z. Blm) yararlanlan Cramer kuralmdaki payda (i)) = 0 klmak T(jo)) 1- 1 = 0 deterrainan-tun ifade etmek iin kullan lr. kouluna kar gelir ve j-ekseni zerinde kntublar olmas iin devrede gereksinen koullar verir. ok. 11-9 Baki devre ek. 11--7c deki devredir. Ancak burada, kr akn kayna ve 742 impedanal gerdim-kayna edeerlerine dneiirtilm tr, KGY e itlikleri, .2-1(Rin + Z,) - 1,Z, = 0 (11-7)

-I, (Z,- A:4) /2(Z,

Z)

(11-8)

dr. 6 determinantmn. deeri,

Z, [Rin

Z2(1

Ag)

Z3 1

Rin (Z,

Z3)

(11-9)

11-4 LC-AYARLANABL1R TiTRE$MELER 485

( 12

t'b!

(cj EKL 11-7 Akortlanabi ir LC titre ketleribin alenn-ykseiteei gnsterirai (a) Hartley titr ni;

(b) Colpitts titre keni; (e) e4de er devre.

titrekeni iin Z1, j/ wedir. Bu j6)1., joL, ve Z, deerler (11-9) eitliinde yerlerine konularak (j(o) n n gerek ve sanal lasimlannin sfira eitlenmesiyle titreimin srekli olmas iin gerekli ko ullar elde edilir. Sz edilen i lem yapihrsa bulunacak sonu,

486 FREKANS RETIMI, SEM VE EviRtml

+ vcc

Ongeribn direnri

(b
EKIL 11-8 (a)

titrekell ve (b) Cdpitts titrekeninin transietdrle dtizezeleni i.

11-4 LC-AYARLANABLAR TTREKENLER 487

EKIL 11 9 ek.
-

gflir.-kayukh edeer devresi.

1
(1

10)

V(1-,1 L2)C Colpitts titre keni iin yap lacak zmler de ayn dr ve sonu olarak

VC1C2L I(C. 1 nur.

c,

o u kez, frekanslar uzun zaman aral klarnda sabit olan sinsel dalga biimleri retmek istenebilir (milyonda birka kararl lk gereksinimi yaygn,. dr). Devresi ek. 11-10 da verilmi olan kristalli titreskertler, bu gereksinimi karlayan tekfrekansh titre kenler olarak ok kulland rlar. Titreimin frekansm denetlemek iin Piezoelektrik etkisi gsteren kristaller kullan lr. Piezoelektrik olay olay uygulanan bir elektriksel iaretin maddede mekanik sel bir titre im oluturmasdr. Kristalin ek. 11-11 de gsterilen biimde kendine zg bir doal rezortans devresi VEkran". Eer ok. 11-10'daki kristalin yerine ek. 11-11"deki e deer devresi yerlc tirilirse kristalli titre kenin ek. 11-7b'deki Colpitts titre keniue benzer oldu u grlr.

ERL 13-10 Kri6tal itr keu

488 FREKANS RETIM', SEM VE EVRM

EK L 11-11 Kristalin edeer devresi.

Denetim ve donat m uygulamalarn n ounda, titre imin frekans otomatik olarak denetlenebilen titre kenler gereklidir. Byle bir uygulama, bir FM almnn akortlanma kesiminde gerektisim duyulan, otomatik frekans

+vcc

AET iingeritim le'netimi

Ei:leger sa a 11 12
-

ritrek,,li

11 5 FREKANS
-

sEict

YeKSELTELER 489

denetimi (OFD) dir. Gerilim-denetimli titre kenler (GDT) genel olarak bu ama iin kullamlabilirler. al ma ilkesi izimsel olarak ek. - 11-12'de gsterilmitir. Burada AET devresi, ek. 11-7a'daki Harley titre keninde bulunan samn yerini almaktad r. AET'deki nbeslemenin denetlemesiyle, AET'nin e deer devresindeki g m'de de iir. ek. 8-20b'deki tek ynl e deer gne RL) dir, devrede gsterildi i. zere AET'nin giri se as Cgs C gni'deki de i imlerden tr C de erinde olu an deiimler, (11-10) e itliiyle verilen titre im frekansm deitirir. Geitli GDrler vard r. Ancak, hemen hemen hepsi, bir ykseltecin kazancn dei tirmek ve dolay syla titre imin frekansuu de i tirmek iin n besleme denetiminin kullan lmas esas na dayan r.

11-5 FREKANS SEC ITKSELTELER

Frekans seim i lemi, alg lanan tm frekans seridinden belli bir frekans eridini (istenen kanal ya da istasyon) ay rm iin kullanlr. i aret dzeyleri kk ve bu nedenle ykseltilmeleri gerekti inden, frekans seimi yapan devrelerin ou ayn zamanda ykseltmeyi de yaparlar. ekil 11-13'de gsterilmi
Kazan K azaw:

e) Kaza u ,;

fr

Ka z an

ekil

13 Frekans seici ykselte tepkileri: ( e) alak frekans geirinn ik 3 sent k frt:hu,f. erirhsni (,:%) r-r:r (e) yii

iyinnn

490 FREKANS ORETIM, SEIMI VE EVipM olan eitli biimdeki frekans belirtgenlerini kullan m yerlerine gre kolayca s nflancludrlar. Belirtgeni ek. 11-13a da . verilmi olan ideal alak frekans geirim yikselteei, sfr frekanstan (d.a.) belirli bir coil asal frekansma kadar' sabit bir A kazanc ve aH'den byk frekanslar iin s fr kazan salamak iin kullan lr. Blm 10 da aulat lm olan geni- erit ykselte katlar , yaklak olarak bu tepkiyi elde etmek iin kullan lr. ekil 11-136 deki belirtgen, o l ve on gibi iki asal frekans aras nda kazan sa lamak iin kullan lan bir erit geirim ykseltecine aittir. Belirtgeni ek. 1I-13c de verilmi olan yksek-frekans geirim y-lselteci ise belirdi bir co L asal frekans= zerinde kazan elde etmek iin kullan lr. teki frekanslardaki i aretleri ykseltirken nn ve (o, aral nda verilen bir frekans seridini ykseltmemek iin, belirtgeni ek. 11-13d de gsterilen erit yok edici ykselte kullanlr. erit geirim yiiks.elteleri, daha ok frekans seici dzeneklerde kullan lr. Dar erit ykselteci olarak adland rlan bireit erit-geirim ykseltei, frekans spektrumun n ok kk bir kesimini seer; bu durumlarda an, 69, deerine ok yak ndr. Geni erit erit-geirim devreleri seilen frekans eridi byk olan devrelerdir, bundan tr a> an den olduka byktr. Akordu ykselteIer ve RC-geribesiemeli ykselteIer, her iki trden erit -geirim belirtgenlerini gerekle tirmek iin ok yayg n bir biimde kullanlan ykseltelerdir.

11-6 AYARLANABI LEN YOKSELTEI,ER

Frekans seimi yapmak iin kullan lan en yakn ve en yaygn devrelerden biri, Kes. 6-2 de anlat lau olan paralel rczonans devresidir. Paralel rezonans devresi, ykselte katlar nda yk impedans olarak kullanlr. Bu, ek. 11-14 deki ortak-yay cl katta ve ek. 11-15 deki aktes-akortln AET katmda gsterilmitir. Her iki ykseltete de G, esi kangalua iletkenli i ve Gi ise yk iletkeuliidir. L indktans ve C sas rezonans devresinin kollarn olutururlar.

EKIL

11-14 Yk irapedaron akortlu olan tran istrlii ykselta kat .

11-6 AYARLANABILEN YUKSELTELER 491

EKIL I1 15 Aktlegi akcallu o1a A.F.rii yikkselte

-

ekil 1l--16a. ek, 11-15 deki ykselte katm n edeer devresidir. Ancak burada, AET un yerine Kes. 8-4 de betin lenen edeer devresi knEaml. mtr. istenen alma frekanslarnda Cx. sacairn rea.ktaus R:ye gre olduka byktr ve CG ideal iftlenimi gaglayaeak biimde davranar. Kolay olmas bakmndan, GL, 1 / r ve G, nin paralel birle imi G., ve C ve AErnin k sas C0 n paralel birle imi de Ce olarak tan mlanr Bu tan mlar, ek. 11-16b deki yalnlatdre ede er devreye gtiiriir. Devrenin

492 FREKANS DRETM,

sEami

VE EVIRMI

( 6)
EKIL 11-16 ek. 11-15'deki ykselte katitun e deer devresi: (a) tam e deer ve (b) rezonansa yakn frekanslardaki yaklak edeer devre.

k kesiminin ek. 6-6 daki yalan paralel rezonans devresi oldu u grlmektedir. Devrenin a sal rezonans frekans ,
1

-1/4/Le cq
dar. Rezonansta, L ve C nin paralel ba lazituimm toplam kr iletkenlii (saseptns) sfr olduundan k gerilimi E, "
n Vgs

-13)

Gea

dar. Vgg gerilimi 'E. ye eittir, bundan tr rezonanstaki G. kazanc

G,

E
.

_ gm
Ge4

ES

olur. Qp = Geg kcoCeq nun r(6-17 ) eitliinden] deeri, y-iikseltein erit geniliinin. (SG) bir alsdr. erit genilii yan-g frekanslan ( ek. 11-136 de verilen ideal belirtgendeki e; 1 ve o, arasndaki frekans farludr. Denk. (6-20) ba ntslyla tanmlanmt. Kolaylk salamas bakmndan bu bant aa da yine verilmektedir: G = (11-15) eitliinden grld zere, Q p'nin deeri bydke erit-genilii klr. Yiikseltein frekans tepkisi, evrensel rezonans e risiyle (Kes. 6-2.'de betirdenmi ti) verilir ve ek. 11 - 17'de gsterilmi tir.

11-6 AYARLANABILEN YOKSELTELER 493

Att yorl g--4` frekans!

EKIL 11-17
Yk impedaust aLkortla elau

st

f rekans

,rek 01151
de

AErti yilkwelt" kattan frekans tepki. (Ki 4. 6-

betiailetunilgi) verilir ve ek. Il-11'de Osterib..1.4tir.

rnek 11-12 Standard abedardaki baz ykselteler 456 kHz'e &kart edilir ve 20 ki-Irilik bir enit geniliinin olmas ietenir. Bunlara erta-frakana yksoltecleri (OF) denir. (bak ek. 11-2). De ikenieri C,. 50 pF g,,,= 5 .x 10-s mho, Co 10 pF ve d, 50000 olun ohm bir AET kullan lmtr . Ykzdtecin rezon.anataki kazanann 100 almam istenmektedir ve ytik direnci 40000 Paralel rezonans devreslude kallaudnaer gereken i> e deerlerini bulun ZM: E deer devre ek. 11-16b'de gsterilmi tir. Akort devresiniz deikenleri L indiiktane Gc kangal iletkezdi i ve C sikendr. (11-14) eitiinden 100 G, , 5 x 1 0-s
6 ,4

5 x

triho

ve 1 rt.'nin paralel balants Geri olduundan,

Geo G L

1 rds

5x

4 x 104 3 :-F1T- = Y

erit geni lii (11-15) eitlii ile verilir, bundan 4tilrii

494 FREKANS RETIMI, SE1MI VE EVIR MI

27/(456 X 103)

2n (20 x 103)
dir.

ve Q p

22,8

Ceq deeri (6-17) e itliinden buhnabilir, ve 22,8

27/ (456 x 10s )Cee

5 x W6

dan efe = 39,5 pF

bulunur. Bu sa C ve Co'n paralel hirle imidir, bundan tr, C dr. (II-12) eitliinden
39,5 10 = 29,5 pF

27 (456 x 103) =
Akort devresiniu e deerleri,

N'L

1 ve L = 4,13 mH dir. x 29,5 x 10-42

L = 4,13 mil, G,
olarak seihnelidir.

5 x 10-' mlo C = 29,5 p:F.

Akordu ykselte katlar:, Kes. 10-1 de anlat ld biimde pepee Pe pee bal dzenekteki her kat ayn frekansa akort edildii zaman dzene'gin ezamanl olarak akortland sylenir. Dzenekteki her kat tekilerden ok az farkl bir frekansa akortlandnda ezamanl olmayan akortlama olur. Her iki tr akortlama biimi iin de frekans tepkileri ek. .11--18'de gsterilmi tir. E zamanl akortlamada dilzenein kazanc artar ve erit genilii azahr. ek. 11-18a da gsterildi i gibi, katlardan oluan devrenin tepkisi, tek katl devrenin tepkisine gre daha dik eimli ve daha iardr. Ezamanl olmayan akortlama ile elde edilen ek. I1-186'deki tepki, .kk katl devrenin oluturduu tepkiye gre daha byk kazan, geni bir tepe ve daha dik e im gstermektedir. E zamanl olmayan akortla nanm kulhmlmas , ezamanl akortlamaya gre ek. 11-16b'deki ideal erit-geirim b dirtgenine daha yakn yaklam Balar. Ezamanl olmayan akortlamann s e aranh akortlamaya gre elveri li olmayan taraflar akortiamann daha ke:kin olmas zorunluluu ve het akortlama devresinin farkl olmasndan tr ykselteein daha pahal ya mal olmasdr. 11-7 RC-GERBESLEMEM YCKSELTELERIN KULLANILM.ASI LE FREKANS SEM ,..agda elektronikte, erit-geirim belirtgenlerinin elde edilmesinde kolnerati bir yntem, geribeslemeli bir dzenleni te diren-sa (RC) devre rinin ve yiikelteIerin birle tirilmesidir. Bu biimde olu turulan fre- kan s ici ykseltelere 'ItC-aktif siizgeieri ya da daha yahu olarak aktif

ii-7 RC-GER BESLEMEL YOKSELTELER N KUL. LE FREKANS SEM' 495

fo
EKIL 11-18 (e) E -aaniaah-akortluraa ve (b) e zamanl olmayan akortlataa tepkisi.

s4eIer denir. RC-aktif si.izge sAerinin o unun izeneksel gsterimi ek. 11-19'da grld biimdedir. ek. 11- 19' daki temel G ykselte ci nin tm

EK L 11-19 Re-aktif siiegeeinin izeneksel grasterited.

496 FREKANS ORETIMI,

sEtmi

VE EVIRI

frekans spektrumunda sabit bir kazak sa lad varsaylr; uygulamada, ykseltecin erit geniliinin szgeein 4 ma frekanslarma gre daha byk olmas istenir. H geribesleme devresi, Sadece direnler ve a alardan olu mutur ve devrenin frekans tepkisini denetlemek iin kullan lr. Aktif slizgeIer, frekans tepkilerinin tm e itl4rini elde etmek iin kullan labilir, fakat zellikle hem darerit ve hendo geni erit eritgeirita belfrtgenlerinin elde edilmesinde olduka nem kazanrlar. ekil 11-20'deki devre, bir dar eri! ykseltecidir ve indktauslarm kullan lmasnn elveri li olmad diizenekletde ek. 1144 ve 11-15'deki akordu ykseltelerin yerine kullan lr. A, ykselteci, ideal bir gerilim ykselteci olarak dtniliir (ilemsel ykselte) ye H geribesleme devresine ikizT ya da paralelT devresi denir.
H ________Frekat *-se<;ici
geri besleme levres:i

c,

I(

EKIL 11-20 ikiz-T devresinin kullanld erit-geirim

kizT devresi bir erit yok edici devre olarak davranacak biimde dil. zenlenir ve bu devrenin frekans tepkisi ek. 11-21 de verilmektedir. u>, asal frekansnda, H devresinden gei yoktur ve sonu olarak geribesleme olmaz. Bundan tr, k gerilimi AirEo'dr. coo'dan farkl frekanslarda H'den gei vardr ve negatif geribesleme olur. Bu da k gerilimi azalt r. oic'dan daha uzak frekanslarda daha fazla geribesleme oldu undan, ykseltecin tm tepkisi ek. 11-22 deki gibi olur.

11-7 GERI BESLEMELi Y KSELTELERIN KUL. FREKANS SEIMI

LE 497

ekonE

kit-T devr,3siai a vadi-biimli belirtgoui.

.0

.2.

Yon-gq frekonstor ,
EKIL 11-22
tkiz-T aktif sizgecinin frekals tepkisi.

G-eni- erit--geirim ykselteleri, o u kez ek. 11.-23'de gsterildi i gibi bir alak -frekaus-geirina devresi ile bir yksek frekans-geirim devresinin pepes,e ba lannasayla olu ur. Her iki levrenin tepkisi de ek. 11-24a da gsteril nis,tir Alak-geirint devresinin w a sal frekans , yksek-geirim kesiminin w. frekans ndan daha byk olacak biimde seilir. B u-darm

-- ------ s
fi, LA:.-k R -

( .. E.ORICI t s F''-:

1
{

1!
i

GKSEK

(:E

Of.V ki E

._.
EKIL il-23 Pe pee bal yi.r.kek-ge s,,,irim ve alak.geeiritu. devreleri. -

498 FREKANS RETM, SE/MI VE EVIRIMI

By kl k A 0,707A

(0)

By kik

( b) EKIL 11-24
(a) Alak-gelrint ve ylikek-geirim tepkileri ve b) b friek belirtgeu.

birlikte olu turduu frekans tepkisi ek. 11-24.5'de verilmi tir. Bu tepki, yksek-geirim kesiminin em'n.in altndaki a; sal frekanslar ve alak-geirin devresinin ise co L'lin- stndeki frekanslar yok etmek iin kullan ldn gstermektedir. ekil 11-25a da bir alak-frekans geirin devresinin sekin bir dzenelenii grlmektedir. Yksek--frekans geirim devresinin dzenleni i ise ek. 11-256'de verilmi tir. ki devrenin kar latr lmas ,- direnIerin ve s a;larn konumlarn.'" yerde itirmi olmalar dnda iki devrenin - ayn yapda olduklarn gsterir. Alak-frekans geirip' devresin.de, frekans artarken, azalmas na neden olur, V salarn reaktanslar azal r, buda olduundan - bn da azalr ve yksek-frekanslar n geneme.siyle sontiamr. Yksek-geirirn ykselteeinde bulunan seri ba lamm Ci ve C, sa;lat, bir ykselte; kat ndaki iftleuirn s alar benzer biimde davran rlar. Alak frekanslarnda, C, ve C, nin reaktanslar n emli Iiiviekliiktedir ve deerini azalt rlar. Sonu olarak, V0 = A ii 'de azalr ve alak frekansh iaretler geirilmez.

Aktif RC szgeleri olarak kullan lan ok say da devre diizenleni leri daha vardr. Bununla birlikte, herbirindeki al ma ilkesi ayn dr RC-dev-

11-8 MODLASYON VE ALGILAMA 499

vi

Vv

(1), EKIL 11 25 (e) alak-geirlto. ve (b)

-

devrelerinin tipik gmiterkrderi.

resi ve geribesleme frekans tepkisinin denetiminde kullan hrkeu ek. 11-19 daki temel ykselte de kazan sa lamak iin kullanlr. 11-8 MODULASYO.N VE ALGILAMA Elektriksel denetim, hesaplama, lm ve ileti im tekniklerinin o u, mikrofonlar, televizyon kameralar , delitmi-kart okuyucular] ve hz lerler gibi aystlarn k i aretlerinin islenmesi -yle urarlar. Frekans ve genlii istenen bilgiyi ieren bu i aretler h emen hemen daima zamanla de i en niceliklerdir. ou kez iaret doal olarak i lenebilecek en iyi biimde ya da en iyi frekans blgesinde de ildir. Buna bir rnek Kes 11-1 de aulat lan ticari GM yayn diizeneidir. kinci bir rnek, bir a.a. motorunun dnmesini sa la yan tekynl i aretin yava a deiti i bir eit konma denetimidir. I aret kk olduundan, yiikseltme gereklidir. Bu en iyi bir a.a. ykselteciyle elde edilir. Bu koullar altnda, i aretin, daha yksek frekansh bir i aretin frekans n ya da ba ka bir belirtgenini de itirmesi ya da inodle-etmesi sa lanabillr. Bu durumda, daha yksek frekansl iaret istenilen biimde ilenebilir ve istenilen bilgi demod.lasyon yapdarak al nabilir. Bundan tr,

500 FREKANS ~Mi, SEM YE EVIR1M/

modillasyon ve demodillasyon i lemlerinin herikisi de frekans evirim mcka. ' &almalar olarak d nlebilir. Elektrik ve Elektronik Mhendisleri Enstits tara.findan teknik olarak tannnlandi zere moda lasyon, ."bir dalgann geriliinin ya da baka bir zelliinin baka bir d.algann ani deerinin fonksiyonu olarak deitirilnesi sitrecidir." o u kez, tekfrekansh bir dalgadan olu an birinci dalga, taye; dalga olarak. adlandnahr, kinci dalga ise modle edici dalgadr. "Dendidlaspon ya da algtlama, modlasyou sonucunda oluan bir dalganm ilenerek balangttaki modle edici dalga un zelliklerini tas yan bir dalgam' elde edilme silrecidir." Bundan tr, modillasyon ve demoditlasyout n birbirinin terzi olan sreler oldu u grlmektedir.

lot

i,:grette <>fal n!!

PT/17, 11-26 Modiile edilmi dalga biiealeTi; (a) genlik modillasyanu <G3 ,1); (b) frekans mocliilasyun (FM).

Modle c<Eiroi dalga biimlerine rnekler ek. 11-26'cla gsterilmitir. Genlik rnodillasyonn (GM), ek. 11-26a'dalti dalga hiimiyle betianlenmektedir ek. 11-26b deki dalga biimi frekans modillasyonuni (FM) aiklamaktadr. Bu durumlarda, bir siniisel dalga= (ta yc) frekans ya da genlii modle edici i aretin bykl ne ba l olarak degiir. Modle edilmi tayenun no. diile edici i aretle bulunan hemen hemen tm bilgileri iermesi iin, ta rci frekansm modle edici i arette kulunan frekanslardan ok byk olmas gerekir. ideal olarak, democlillasyondan sonra, ani de erleri modle edici i aretin ani deerleriyle orant l olan bir i aret elde edilir.

11-8 MODLASYON VE ALGILAMA 501

e c (t)

EKIL 11.--27 Ideal krpan gsterimi.

Modulatrleri yapmak iin. gereksinen temel i lem, iki i areti!). arpdmas dr. Ideal bir arp c simgesel olarak ek. 11-27'de gsterilmi tir. ec
- E e,4)s w, t gerilini taiyedr ve bir titre ken yard myla rei.ilir. (t)N/ 2 ou kez, bir dn trgenin yakseltilni vk olan modle edici es(t) iareti, Es(1 rrcow.,t) biimindedir. Bu. gerilim, Lir ykseltecin knda bekIengibi hem Es doru gerilirni ve hem de bir niEscosw,t siniisel iaretinden dii oluur. arprian k e(t) e,(t)= 00 (1) es (t) N/2 EG cos(9 ct .E,( --I- ni., scost)

(11-10

dr. (11-16) ba'g'intsmn alan' yap lr ve cos x casy =

[ces x 4 y) eps (x y)]

-

(11-1 7)

trigenumetrik eitlii kullanlr sa,

ec,(1). N/2E c cosw ct v',2 --ntE, E,

Leos(co, +w s)t-1--cos((,),--wjt] (11-18)

olarak yaz labilir. (11-8) eitli irtin biimi, ek. 11-26dda gsterilen standard br GM i aretine benzer ve frekans bile enini iine alr, Bunlar, ta yc frekans o, ve ou kez ak ve st yan eritler olarak adland rlan a), cos toplam ve oc - c.os fark frekanslardr. Ta yc frekansiarndan ok daha kk i aret frekanslar iin o, o), N.'e w - os'nin herikisi de yakla k olarak toc'dir. Bu durumda i aretin bilgi ieri i tayc frekansn merkez alan dar bir frekans eridinde bulunur. Bu dar seritteki i aretler, nceki iki kesimde anlatlan dar erit yukselteIeri ile ykseitilir ve birbirinden ayr lr. Ayrca, bu eit rnodiilator frekans nodlatrlerinden tama nlaym bir bileleen.dir. iki i areti arpan devreierin kullan lmas yla yksek frekar sh i aretlerden alak frekansl iaretlere frekans evrimi de yap lr. B6vie devrelere, o u kez, karttrtctiar ya da a a frekanslara diiniitiiriieler denir. GM al clar nda (bak ek. 11-2) kart rcilar, orta frekanstaki (OF) i aretleri ele etmek iin kullanlr ve bu iareti daha sonra rnek 11.-2 de anlat ld biimde ykseltilir.

SO2 FREKANS fixEriNd, SEIMI VE EVRiM

11-9 BENZETME BLGiSAYAR DEVRELER1

Benzetme bilgisayar), esas olarak bir dizi difensiyel denklemin ziimlerini elde etmek icin kullan lan bir elektronik lzenektir. Kullanlan teknik, tepkisi istenen diferensiyel denklemlere zde diferensiyel denklemlerde ynetilen bir elektronik devrenin yapurm.dan olumaktadr. Amalarla!), tepki, elektronik devrenin tepkesinin lblraesinden elde edilir Genel olarak, bir differeransiyel eitlii zmek iin gerekli olan matematiksel i lemler, integral, arpma ve toplarnadr. Kesim 10-6 da anlablan i lerasel yiikselte, benzetme i lemi iin gereksinen ii matematiksel ilemi yerine getirmekte kullan lan temel ii edir. ekil 11-28a'daki devre, giri iaretini bir sabitle arpmakta kullan)i r. ekil 11-28'deki edeer devreden griilclii rii gibi,

(o)

f ( 6) 4EK L 1.-2-8 (o) Sabit arptaafi i ientse ylikselte ve (b) huuuu ek.deter elee-reei.

1 I -9 BEN'

BLG AYAR DEVRELERI 503

e5 e. = - A vv, so vt

(11-2(1)

RF
dir ev 'm deeri, (11-19) dan (11-21)'e kadar olan e it olduunun gz nne alunnas yla
R F H-- (A,

erin birletirilmesi ve

1) R,

(11-22) 1) R1 > RF diz ve bu

biiminde bulunur. A ok byk oldu undan (A, nedenle sonu olarak,

RF R;

(14

ft>)
L 11 2 egr,1 alc cievr4s.

504 FREKANS ORETM, SEtIvI VE EVRvii elde edilir. (11-23) e itlii, kn giriin bir arp m olduunu gsterir. Negatif i aret, giri le kn zt evreli oldu unu gsterir. RF = R, olduunda, k gerilimi giriin negatifidli ve niceli in i aretini de itirmek iin kullanlr.

RF direnci yerine bir C sac konulduu zaman, ek. 11-28ddaki devre, ek. 11-29a'daki integral al c devre olur. Bu devrenin e deeri ek. 11-29b . de verilmektedir. ekil 11-29b'dek devre iin ei, ve de erleri, srayla (1119) ve (11-20) e itlikleriyle verilir. C s asndaki akln,
d d

e, v i ) 1 iin- (Il -19), (11-20) ve (11-24)

(11-24)

e,,1-> vi ve
tirilmesiyle,

e,=
bulunur. Buradan,

(11-25)

R IC elde edilir.

esdt

(1 -26)

Cebirsel ekleme i lemi ya da toplama ek. 10-30 da gsterilen gibi bir ilen sel ylikseltele yap l r. ek. 11-28a daki arpma i lemi yapan dzene in kullanlmasyla niceliin bykl dei tirilebilir; bir ters eviricinin kullanlmas giri lerden birinin ya da toplama i leminin k i aretinin de itirilmesine olanak sa lar.

La yarar.

a ba l iki. fonksiyonun arpl n , a a daki eebirsel ba n r

4. -v iv,

{(v,

v2)2

(v,

1,,) 2 ]

(1.1-27)

(1 -27) eitli inden grld zere iki fonksiyonun. arp m bir i aretli' toplantaasim ve karesinin alm nas n gerektirir. Diyodlarn do rusal olmayan belirtgenlerine (Bak.. ek. dayanan fonksiyon retiimesi -kare olma srecini yerine getirir. Iki . fonksiyo.nun arp p-mu yapmak iin kullanlan tam devrelere benzetme arp m yapan diizenekler denir ve bu devreler ticari olarak toplu devreler biiminde bulunur. Benzetme ,arp clar, temel olarak nceki kesimde a dm, olan modlator dev elerinde de kullanlabilir.

PROBLEMLER 505

PROBLEMLER
ILI ekil 11--30'daki devre kullandarak bir titre ken 'yap lmas isteniyor. Titreimin frekan.s n ve titre im iin gereksinen yilkseltee kazanc m/1 deerini bulun.

EKIL 31-30 Problem 11-1 iin verilen devre.

11-2 ekil 11-5'deki devrevi kullanarak titre im frekans 20 kHz olan bir titre ken dazenleyin, Gerilim yiikselteei orta erit frekans bMgesinde al an bir ortak-kaynakli vkselte kat ile gereckle tirilecektir. ALT de ikenleri R C, s,e R, viikseltet; = 2 X 10 -3 mlio ve ga == 5 >: 30 akitle direncinin de erlerini bulun. 11-3 ek. 11-31'deki devrede, i lemsel -yakselte ters-evirmiyen kipinde kullanlyor. a) Aji ve a o titre im frekansmi bulun. ne olur. b) R, =. R, = R ve C = C, = C olduunda co o ve A e) b deki ko ullarn yerine getirildiini varsayin. C nin de eri ya 0,001 ya da 0,01 /21' olabilir ve R srekli bir biimde 500 den 100000 olma kadar deilirilehilir. Bu biimde elde edilebilen iki frekans blgesi verin.
de :1 onkselt s ei

EKiL 11-31 Probiern 11-3 kin verilen .

e.

506

FREKANS RETIMI, sivl VE EviRind

EKIL 11-32 Problem 11-4 iin evre-kay nali titre kenin deiik dzeuieni i.

1.1.4 ekil 11-32'ki ev re-kayinal titre kenin dei ik bir - dzeneleniidir. Titresiinin frekans,n ve titre imin devam ettiriiehilmesi iin gerekli olan kazan de erini bulun. 11.5 ekil - 6'daki. Wieu -- kpr titre keninin titre im frekansmi ve titre imin devam, etmesi iin gerekli dar kazanc bulun. 11-6 ekil 11--7b'deki Colpitts titre keni 2,0 MIli'de titre eeek biimde 2000 pF'dir. L ve 100 pF ve C., yapl m tir. Si alarm deeri C, bulun. ve k 11.7 ekil 11-7a'da gsterilen Hartley titre keni L, -,- 20 = 100 uH de ikenleriyle dzenlenmi tir. C akortlama sas 500 pF dan 5000 pF'a kadar de itirilebilnektedir. a) A i 'yi bulun. b) a'da elde edilen A c deeri iin, devre.tzin titre i frekans - blgesi nedir? srdrebildiH

11-8 ekil 11-4 deki devre 10-klizlik bir titre ken yapmak iin kullam1 yor. nbesleme gereksinimleri R, = 1500 ohm ve R B = 50000 olun' olmas n
100 ohm, g o == 40 ve gerekli klmaktadr. Transistr de ikenleri = 10 ohn 'dur. Titre im frekans nda Ci c ve C1,,:nin etkilerinin ve iftlenim salarinn reaktanslarnn savsanabilir oldu u varsayilmaktad r. C,R ve Rc'yi bulun.

11-9 ekil. 11-1.4'de gsterilen transistr kat ndaki e de erleri G.10-5 L = 0,1 m1-1 ve C -,- 1000 pF dir. Transistr de ikerleri rbt,' = 75 mho, ohm -' 600 ohm, p o = 75 ve 10-.5 nho'dur. I aret freka -nslarmda C b e ve Ci c 'nin etkileri savsanabilir. a) evrenin rez mars frekans n ve erit geniliini bulun.
b) Eer i aret kayna n n i - direnci 100 ohm ise, rezonans frekans nda katn kazanc. denir,

PROBLEMLER 507

11-10 ekil 11-15'de gsterilmi olan AET kat rezunaus frekansa 500 kHz ve erit geni lii 25 kHz olacak biimde - dzeuleninek atien nektt dir AET deikerleri gn, 2,5 x 10 -3 naln, gd = 2 x 10 -3 mlo, 10pF ve Ccd = 10 pF dur. Kullanlan indfiktans deeri 100 pli'dir. Ilezonansta, Gl C ve katn kazanda' bulun.
1hin<i knt

ki c kat

L000 hn,

11-3 rroblein 11-1! iin vetilen olanla ykketes devrt4i.

11.11 ekil 11-33'de gsterilen ykseite devresi zde ; olan akai-1.1'3 katlardan olumaktadr. Diizeue'gin rozonanstaki kazanc m ve erit genil4rtni bulun. 11-12 Problem 11--9 da betinlenen tratubtr, ek. 11-44'dei akaistlo yiikeelte katnda kullamhyor. Yk direnci R = 103 olun ve kaynak dil CnCi 100 ohm'dur. Kullan lan kangaln indktann 10 adir ve paralel iletketliti G 10-5 mlo'dur. a) Yakselteein 456 kliilde akortlanmas iin gerekli olan C de erini bulun. b) 456 kHz'deki kazan nedir? 11-13 ki akortlu yilkeelte kat , ber katn rezonans frekane , kazan n ve erit genilii teki kattan ba msz olacak biimde pe< pe e hiR lanrax tm. 1000 kile:e akorslana) Katiarm hirbirierie zde olduklarn ve fo m olduklarn , erit geuiliklerinin 20 kHz oldu u ve 1000 kliz'ileki kazanlarm 100 oldu unu varsaym. Pe pee bal dilzen in 960 kliz'den 1040 kilz"e kadar olan frekans tepkisini izin ve erit geniliini gsterin. b) Katlar, biri (1000 10-V2) kHz'e teki (1000 -- 10 v" 2) klIz'e aW;rt. larmu olarak e zamanl iArnavaeak biimde d.zentemni tir. Pezonansta, her katn kazanc 100 ve her katn erit genilii 20 kHz=dir. Pe pee ba l. dilzenein. 960 kHz ile 1040 kHz u.ra.4"r ndaki frekans tepkisini izin 've erit genilini gs terin . e) t ve it kk-larndaki sonular kardat rm.

(Yol gsterme: a ve / dcki tepkileri hesaplamak iin' Kes. 0-2 deki ex.-rtase/ rezanans e risini kallann z).

508 FREKANS ORET MI, SEIMI VE EviRimi 11-14a) ekil 11-25a'daki devrenin aktar m fonksiyonunun

VE
oldu unu gsterin. h)

K 1 1- s[R,C, R, + R,C,

()] +

2-R J R,C,C,

R, =R2 = 1 ohm. ve C,
V K vi2 s 82

F iin K'yt

olacak biimde bulun. e) t; ikknda elde edilen sonu iin, V, / V I in Bode izgesini izin (sadece

11.-15a) ekil 11-25b'deki devrenin aktar m fonksiyonunun il, --oldu unu gsterin. h) R 1 . R, -,-- 1 olun ve C, = C, V,
-

s fR.

II,C.,(1-1()]

6. 2

1 F iin, K'y

Ks 2 + 1/2

s s2

olacak biimde bulun. e) b kknda elde edilen sonucu kullanarak 1 71 / VI iin Bode izgesiuin byiikliik ksni izin. 11-16 1000 Itz'ile 20000 Hz aras ndaki frekanslar geirecek biimde bir v-kseiteci yap lmak isteniyor. Anaianan yap , alaak grirn ve yk-sek-geirim . kesimleri ek. 11-25 de gsterilen devrelerle gerekletirilen . ek. 11-23 deki. devredir. Her kesimin kazanc eit ve her kesimdeki R. . R2 = 10000'dur. Her kesim iin C, ve C deerlerini bulun. . 1:1 17: ekil 11-3=1:'de gsterilen devre, Sallen. ve Key taraf ndan nerilen - ve ideal bir tersevirici i iernsel ykselte kullanarak dzenlenen bir- alakfrekans gegirim. kesimidir.
-

-KR, R,(1+K)+s[R,(R,C,+ old iiun u gsterin.

4- 2 R,R,R,C,C,

120 E

11 18 ideal bir ter, evirici i lerasel yiak elte kullanlarak "renknen SaIlaen ve Key yksek gelrira kesimi ek. 1I 35'de gsterilmitr.
-

V,
V, 1

Ri(C, C + C 3))

s2R,R,C, (C.,

C,(i

K)]

eldnOnu ghste

11.19 a) ekil 11-34 deki devre iin, R, R3 1 F ve K 1 olduunda 2 rad J sil& bir erit genilii iin R3' h) R, = R = 1000 ohm ve C, CZ = 1000 pF iin asildom yine 11-20a) ek. 11-35'deki devre iin, R, = 1 olun, C, = C, F ve K = 1 olduunda 1 red / biz erit genilii iin bulun. b) R = R, = 10000 olun ve C,
,

R2 =

1F
yine-

---- 0,1 pF iin n Odam

EI L 11-35 Problem 11-1 e Key

yilkst1te k-41w.~

d4zephitel

510 FREKANS RETM, SEIMI VE EVII2IM/

11.21 deal bir iaret arpc bir GM i areti elde etmek iin kullanlyor. Tayc N/rVccos (1070 ve modle edici i aret -vr-V, cos (1040 dir. k iaretini bulun. kta hangi frekanslar vard r?

EKIL 11-36 Problem 11-22 iin verilen kari Urier ve OF yilkseiteci gsterimi. -

11-22 ekil 36'da verilen diizene.k GM radyo al clarnn o unda kullan lan bir kartrc ve bir orta frekans (OF) ykseitecinin bir i levsel gsterimidir. E er liF iareti /2 .V1 cos 27r, (I.tr 10') -F- N/2 Vi cos 22r (106. 3) ve OF ykselteci 456 kHz'e akortlanm ise yerel titre kenin frekans+10 ne olmaldr? Cos 10"z 11-23 deal bir iaret arp cuun iki giri iareti v i (t) ve v,(t) 100 Cos 2 >< 10 8 'dir. arp cum k , sadece ac sal frekans u 1(0 rad/ 8 olan iaretleri getiren bir slizgeo ba lannntr. c = 108 c knn geldiinin giri genliinden byk olduunu gs- rad/s'ep terin. (Bu zellik, o u kez, deiken ykselte olarak adlandrlan bir yksek frekans ykseitecinin temelidir).

12. Blm

ATIM DEVRELERI VE SAYISAL DEVRELER

ou kez, say sal diizenekler, benzettne diizenekleri ile elde edilenden daha yksek hz, daha iyi gilvendirlik ve daha verimli g kullanm olana sa lar. Lula ek olarak sayisal bilgisayarlarm geli imi ve birok dzenekte temel tainan lay et ii e olarak kullanm saysal tekniklerin yayg n bir biimde uy gulanmastaa neden olmaktad r. Istenen kesikli i aretleri (o tkez, birdizi atm') retmek ve i lernek iin at m ve saysal devreler kullan lr. Krsikli i aretterdeki bilgiler, verilen bir zaman aral nda bireysel bir at min zelliklerine ve bir atunla teki at mlar aras ndaki ili kiye bald r. Bundan tr, say sal dzeneklerde hem dalga biimi retimi ve hetirde za manlarna olduka nemlidir. Bu blmde, eitli tenel dalga biimlerini retmek iin kullanlan devreler ele almakt r. Bu dalga biimleri araszuda atmlar, kare dalgalar ve meyiller say labilir. Aynen bu devrelerin zaman ayarlan na ve say sal iaretlerin i leniine wygulan da ineeleneeektir.

12-1 ZAMAN BLGESINDE IARET LENMES

Fiziksel dzeneklerin o unun davranlar betimlenek iin kullanlan basn, s e.akbk ve h z gibi nieelikler genel olarak srekli (benzetme) fonksiyon'azdr. Bu nicelikleri srekli elektriksel i aretlere dn trmek iin, o u kez, dniitriieler kullan lr. Kesikli elektriksel i aretler temel olarak ki yoldan elde edilir. B numlarn ilki ek. 12-1 de aiklarimaktad r ve o u kez rneklenen-veri i areti olarak adland rd r.. ekil 12-i'deki dalga biiminin kesik izgili ksm srekli elektriksel i arettir. Dolu izgiyle belirtilen at mlar. periyodik zaman aral kIarnda srekli i aretin iirreklenmesivk itle edilen rr eklenen-veri i aretini gsterirler. Att lar dzgn fakat k sa siirelidir gerilikleri, srekli i aretin de iik rnekleme za nanlarndaki de erleridir. yleyse, elde edilen at m serisi, ya da att m reni, ha langoaki iareti ifade etmek iin yararl d r. Att n enls 0 rnodlaLy onu ts-AGNI) denen bu vntem, ayn zamanda, modle edilmi b r i areti elde etmek iin de is.ola ii r e ;:..-nzetme diizen.eklerindeki genlik modlasyo runa kar gelir. ekil 12--2'd: gsterildi i gibi, bir at m treni, her bir atmun siresi k.12.
.

512 ATIM DEVRELER VE SAY

E ,ER

f (t)

2T

3T

AT 4r

SEKIL 12-1 orteklenemveri :l arrti, ya da at nt genliki modle-edilmi (ACM) i aret.

2T EKIL

3T

4T

12-2 Atm-gemlii ~dille edilmi (AGM) iaret.

iaretin genli i ile orant ll olacak biimde 4.i.retilebilir, Bu yntem, at mgeni lii modiilas-yonu (AGM) olarak adland r lr ve kavram bak mndan siirekiii aretin frekans--modtilasyoutina benzer. Atnn-:-genli i nio-ditlasyoun ve rnodlzsynnu i aretlerinin nemli bir benzerb i her bir du.ru rd2,bireysel bir at mn belirli bir zelli inin dorudan do ruya ifade edilen benzetme iare'.inin ani de erine - kar gelmesidir. ikinci yntem ek. 12-3'de gsterildi i gibi, fiziksel nitelii saysal bir dizi atm gruplarna dnii tiiriir. Her bir zaman aral g. rulaki atm grubu, ek. 12-1'de kendisine kar gelen alimin gerili inin saysal deerini temsil etmek iin kullan lr, rnegin, ek. 1.2----3'deki ilk zaman aral ndaki at m treni, ek. 12-1 deki ilk rnekleuen veri at mma kar gelir. Bylece ekil 12-3 deki teki atun trenleri s rayla, ek. 12-1 de-ki pe pe e gelen teki atm-

12-1 ZAMAN BLGESINDE I ARET ILENMESI 513

2T

3T

4T

EKIL 12 - 3 Saysal, yani atma4wt.mdCIeIi i aret (PCM).

Iare kar gelir. ekil 12 23'deki bireysel at mlarn herbiri hem dzgn sreli ve hemde dzgn genliklidir. Ayr ca, hibir at m hibir zaman balangtaki iaretin genli i ile ilgili bir bilgi ta unaz. Fiziksel nitelikleri bu yolla say sal verilere dnii mii ve say sal yerlerin bundan sonraki i lenii Baysal bilgisayarlaru, saysal denetim dzeneklerinir ve birok a da iletiim dzeneinin almalarmn esasdr. o u kez, srekli bir iaretten say sal bir i aret retilmesi benzetmeden saysal dnm olarak a.dland rlr ve B/ S ile gsterilir. letiim dzeneklerinde say sal verilere dn m ve bundan sonra modle olmu bir ta y c= ile imi atmgruplama modlasyon olarak (AGIVI) adland r br. Kesikli i aretlerin itretilmesinde kullan lan yukardaki iki yntem, i aret i lenmesinde farkl iki yaklama giitriir. rneklenen i aretleri kullanan dzeuelderde bilginin tamam bireysel atmlarda bulundu undan iaret ilenmesi, benzetme diizenekleri iin Kes. 11-1 de ardat lnua olana paralel bir durum gsterir, ykseltmeye ek olarak, yap lmas gereken devre i levleri; dalga biimi retimi, zaman seimi ve zaman evirimidir. i leni tamandandktan sonra, kesikli i aret srekli bir i arete dnii tlebilir. ekil 12-3'de gsterilen ikinci e it i aret, bir say y temsil eder ve fiziksel anlamnn olmas gerekmez. 10 say sn temsil eden at m treninin likleri, 10'nun bir devredeki gerilimi ya da alacakt faturas ndaki maddenin fiat n belirtip behrtmemesinden ba ans zdr. Grevlerini yapmak iin bu eit i aretleri kullanan diizenekler say sal yerleri i lerler ve bu nedenle saysal dzenekler olarak adlandir lular. ou. kere, say sal dzenekler kelim.esinin yaygn anlam, al mas kesikli iaretlere dayanan dzeneklexi lielirler. Aritmetik ve mant k ilemleri saysal velilerin i tenniesinde yap lan yegane ilevlerdir. Aritmetik i lemler, amalanan dzenek i leyilerinin. ger-

514 ATM DEVRELER/ VE SAYISAL DEVRELER ekletirilmesi iin verilen i dzenli bir iimde birle tirir. Mantk ilemleri ise, doru verilerin kullanldandan 'emin 'olmak ve yap lmas gereken aritmetik i lemleri uygun bir sraya koymak iin kullan l rlar. Veriler i kndikten sonra, saysal. i aretler sayiaaidanbenzetmeye gei dnn (S / B) ile srekli i aretlerin iiretilmesi iin kullan labilir.

Saysal dzenekler, yaygn olarak kullan lan yksekhzl genelamal elektronik bilgisayarlardan daha byk bir dzenekler s nfn kapsar. Bir ok yapm sreleri say sal olarak denetlenir (bak Kes. 17-8). Bazen denetim,, bykliik merkezi bir bilgisayarla yap lr; bazen de denetim birimi zel uygulamalar iin yap lan zelerekli bilgisayarlardan Olu ur. Ba ka tr -saysal denetinderde byle bir bilgisayar kulland naz. Bununla birlikte, saysal bilgi1 sayarlarla yap labilen i levlerin peke unt yapabilen devreler denetim srecinde kullan lr. - Benzer biimde, haberin gnderilmesi ve al nmasnda kullanlan devrelerin yan s ra bir telefonl konu masn n tamamlanmas iin gereksinen bo hatt belirleyen devreler de say sal bilgisayarlarda kullanlans larda ayn zellikleri ta rlar. Atmlar ve at m trenieri Kes. 6.6. da betin lendi i gibi, baz basantok fonksiyonlar ile kolaylkla temsil edilir. O zaman say sal dzeneklerin bireysel - Insam ds fonksiyonlarmin herbirine verilen tepki cinsinden a klana- bilir. Saysal devrelerdeki basamak tepkilerinin esas nemli k simlan, baeamak fonksiyonunun uygulanmadan nceki ve sonraki dzeyleri ve dzeydeki deiimin elde edilir biimidir. Bu tepkiler zaman n fonksiyonu oldn.undan, saysal dzeneklerin, i aret ilemesini o u kez zaman blgesinde yapt klar dnlr. - Bu blm, kesikli iaretleri retmek ve i lemek iin kullanlan devrelerde ilgilenecektir. Bu devrelerin o u hem- rneklenen i aretlere ve hemde say sal iaretlere uygulanabilir. Kesikli i aretler a lan ve kapal baz uyarmlarla temsil edilebildiklerinden transistr ve AET'lerin anahtarlama zelliklerinden yararlandacaktr. Pekok saysal devrenin al mas bu zellikleri dayanr.

12-2 DYODLII DALGA - BMLEME DEVRELER'

Dalga - biimlerini de itirerek i aretleri i leyen diyod devreleri s mfi elektronik dzeneklerde ok kullan l r. DiYodun tek . ynl zelli i ya -belli gerilim dzeylerini devam ettirmekte ya da i aretlerin ta nabildii yollar denetlemede kullan lr. - Sek. 12-4'de gsterilen bir e it devre giri teki siniisel dalga biimini, ekilde grld zere kta yaklak olarak yainuksal bir dalgabiimine dnlitrilx. e kaynakgerilinaini a genlii sfr olduunda, D ve D2 diyoduoii ikisi de ters nbeslidir ve bunden tr akl n geirmezler ve sonu olarak so

12-1 ZAMAN BLGESINDE IARET ILENMESI 515 .4 O o

A1 =

EKIL 12-4 Diyodlu kurun devre.

k gerilimi sfrdr. i aret genli i El deerine ulaana dek her iki diyod'da ak devre durumundad r ve El de erini ald zaman D 1 diyodu doru nbesli duruma gelir ve iletir. D k'in ular arasndaki gerilim diliimniin savsanntasyla ab noktalar arasndaki gerilim, dolay syla k gerilimi, E: olur. k gerilimi, i aret dzeyi E 'rin altna dme dek ayn kalr ve bu deerden sonra D i yine ters-nbesli durumuna dner. Negatif yar dn siiresinde iaret genlii EZ yi geer gemez D, diyod iletmeye ba lar ve bylece k gerilimi Ez deerini alr. Bu dzey, e, de eri E2'nin altna dene dek srdrlr. Bu de erden sonra D, diyodu artk ters nbeslidir. Bu sre her dn siixesinde kendi kendini yineler. k dalga biimi, kirp ln bir sinseldir ve bu k salayan devreye o u kez diyodlu 16,pael denir.
.

1. ve 3. biiliimlerde, direnlerin, indktauslarm ve s alarn kullanld yahu devreierin dalga biimlerne zellikleri oldu u gsterilmiti. Brnlqr, ek eklem diyodlarla birlikte kullandcl gnda oluan devreler, ok eitli dalga biimlerinin elde edilmesini sa larlar. Bir rnek olarak, ek. 12-5ddaki devreyi gz nne aln. Bu devre ek. 12-5b'deki dikdrtgen dalga giri ini kta ek. 12-5c deki yakla k gen dalga biimine dntrmek iin kullanlabilir. i aret genlii E, pozitif olduunda D diyodu ters nbesli elaeamdan a k devredir. Sonu olarak C s a ek. 12-6a Baki e de er devrede gsterilen yol zerinden yiiklenir. E er devre zaman sabiti daigan n

(aj

516 ATIM DEVRELERI VE SAYISAL DEVRELER

(b)

(c)

EKIL 12-5 Diyodlu dalgab irleme devresi ve 04,3 ve k I ,1

zitif ksm nn sresinden daha byk ise, s acm yklenmesi tamandannuyayaeak ve pozitif k tepe gerilini E Es den. daha kk olacakt r (ek. 12-5c). Dnnn negatif k sm sresince, sa, ek. 12-6b de gsterilen yal zerinden gerilimi, bu gerilim ayn zamanda diyod gerilimidir, sfr olana kadar bo ahr. Sa gerilimi sfr olduunda D diyod iletken duruma geer ve k gerilimini 0 volta tutar. Dn yineleuene kadar k gerilimini 0 volta tutar. Diyodun bu devredeki al masna ou kez kiskaiatita denir,
P,

11-3 TRANSSTRLe VE AETL YALIN ANAHTARLAR 517

R, rMJt
C

(La) EK L 1 6. ek. 12-5a daki dev:6111u tdeer devreleri.

Diyodun krpe ve kskalayel olarak kullan ld ok sayda uygulama

i vardr.
12.3 TRANSSTORL VE AET'L YALN ANABIARLA.R Birok at n devrelerinde ve saysal devrelerde transistr ya da AErnin doyum ve kesimi blgelerinden yararland r. kumlarn herbirinin iki dzeyi vardr ve aygtlar] bir blgeden tekine neden olduklar d nlebilir. Sonu olarak devrelerin kendilerinin kesilim ve doyun koullar arasnda bir anahtar gibi al tklar diinillebilir.
Yoc

EKL 12-7 Traneiuarl yahu 4:4g-ihtar.

ok. 12--Tdeki trausistrlii devre, denetimi: bir elektronik anahtar tdarak kullamlabilir. Taban-yayer eklemindeki nbesieme uygulanan i aretle denetlenir. E. negatif oldu unda, eklem ters ynde nbeslidir ve transistr kesilen' durumundadr, bundan tr., ideal olarak, toplay c akm yok-

SIS AT1M DEVRELERI VE SAYISAL DEVRELERtur. Gerekte, kk bir saz nt akm vardr. nk yay el-taban ekimi ters nbesh olarak kal r E;niu daha fazla negatif k linmasnm toplayc ak m zerinde hi bir etkisi yoktur. Ideal olarak, her iki eklemde de imdi ters nbesli olduundan devrenin hibir yerinde akam yoktur. Kesilim blgesiyle ilgili ideal edeer devre ek. 12-8'de gsterilmitir.

EKIL 12-8 Transistrn kesilina blgesindeki ideal e deer deensi.

E, areti ( ek. 12-7) pozitif olduu zaman taban-yay c eklemi doru ynde nbeslidir ve bir toplay c akm vardr. Eer E, yeteri kadar byiikse, transistr duyam durumunu alacak ve toplay c akm V ve ninbtlyklklerine bal olarak smrlanacaktr. deal olarak, doyumda Vcr, farzdr; ancak gnlk uygulamada kk bir gerilim diltim vardr ve buna C GE doyum-gerilimi denir. E;yi daha da art rmak bn de er zerinde hibir (doyum) etki yapmayacaktr. deal olarak doymu bir transistr'iin e deer dev. resi ek. 12-9a da gsterilmi tir. Gerek doymu transistrn e deer devresi ise 12-9b de verilmektedir. Doyum durumundan kesilim durumuna, ya da tersine, anahtarlama s rasnda transistriin almas aktif yani normal i leyiini izler. Aktif ileyile ilgili edeer devreler Blm 8 de tart lmt . Anahtarn almasn aklayabilmek iin e hesaplama gereklidir. Bunlardan iki tanesi, doyum ve kesilim durumundaki devrelerde bulunan gerilimlerin ve ak mlarnu belirlenmesi iin kullanlr ve d.a. zitnalennesi gerektirir. -nc hesaplama, devrenin geici davrann betin ler ve transistr s alaryla suurlandrdan anahtarlalama hzn bulmak iin yaplr. ekil 12-7'deki transistrlii anahtar ya a k ya. da kanaldr. ve bundan tr iki drumlu bir devredir (bir durum, bir devredeki sabit ann ve gerilim deylerinin bir ko ult dur). Betindenen transistr bir durumdan (kesdim) ikinci duruma (doyum) yaln z tetikieme i areti ya da yal nea tetikleme olarak adlandrlan E, nin deerinin deitirilmesiyle geirilir. Anahtar n iki kararl durumu vard r ve bunlar E;nin de imeme koulu altnda istenildi i kadar srekli kl na.bilir. Denetimli bir anahtar kavram , toplay c akmn n (ekl

12-3 TRANWSTORLO VE AET>L1 YALIN ANAHTARLAR 519

(a)

l b, EKIL 12-9 Deyimt bbigesindeki transistbr egdeger devresi: -(a) ida1 (3) gi rsk.

ak m) tabana uygulanan tetikleme i areti ile denetlenmesinden gelmektedir. Transistr ulu bir anahtar olarak d nlebilir; taban devresi denetim i levini yerine getirirken, esas ak m yolu toplayc ve yayely ieren k devresidir. Devredeki s alarm enerji-depolama zelliklerinin kullan lmas , ou kez, yon-kararn durumlar. olu turur. Bu durumlarda sabit -di zeyler, kullanlan devre elerinin de erleriyle bdirIenen belli bir sre iin kararl klmabilir. Yar-kararl bir durum, bir durumdan tekine anahtarlama, yapmak i0:n d ar dan bir tetikleme uygulayarak ve bir s nen yklenmesinc ve sonra boal nas na ortam haz rlayarak olu turulabilir. Boalma, transist.riin ba langitaki durumuna geri dnmesini sa laya ca k bir i tetikleme olu turmak iin. kullan lr. ekil 12-10'daki devre; AET'in kullan ld bir elektronik an.altardirl. Bunun al mas , ek. 12--7'deki eklern-transistrlii anal tardan.- hemen hemen

520 ATI M DEVRELER' VE SAYISAL DEVRELER

+V bt>

hemen farks zdr. Geide uygulanan E9 i areti,. aknc ve kaynak aras ndaki Vpo'dan (bak ok. 7-37) daha negatif yap ldnda, AET akm denetler. kesiliindedir ve hi bir akitle' ak m akmaz. D ardaki akitle' devre eleri RD ve VDD ideal olarak, geit akmuu E9 deki arttan bamsz olarak VDD B deerine snrlar; buda iletime neden olur (Bak ek. 7-34). Bu koul, devrenin doyum koulu olarak dnlebilir. Bylece, geit gerilirni k devresindeki (ak ter-kaynak ilme i) analtarlamay denetIer.

k,

Kesdim ve doyum durumlar iin ideal e deer devreler ok. ,12-11 de gsterilmi tir. Gnlk uygulamada, kesilimde kk s znt akmlar vardr ve doyum durumunda akitle' ile kaynak ve geitle kaynak aras nda kk gerilim d ilmleri bulunmaktadr.

(0 )

fb)

EKIL 12-11 Ideal AET e de er devreleri: (e) kedlire ve (b) tloyelrx.

12-3 TRANSISTORLO VE. AET'Lf YALJN ANA HTARLAR 521 Ornek 12-1 ekil 12-12'de gsterilen transistrl anahtartn kesdim ve doyum durum. lar arasnda almas istenmektedir. Transistr hem kesilim ve hemde doyum durumlarnda ideal edeer devresiyle betilmenmektedir ve kir 20 deerine sahiptir, a) Bir doyum ko ulu oluturabileeek minimum R de erini bulun. h) k gerilimini zaman n fonksiyonu olarak izinia a) t <1. s iin her iki eklemde ters nbesli olmdu undan transistr kesdim durumundad r. E i areti 5 V olduunda, taban-yayc eklemi doru nbeslidir ve bu iaret doyumu oluturmal dir. ekil 12-13a daki devre, ek, 12-12 &ki devreain doyum blgesindeki e deer clevresidir. Toplay c devresi iin yazdan KG-Y .ba ntsndar ,

ozem!

l C C

<7

ya da .

R,

cc

nA

Transistrn doyum durumunda olmas iin taban akm en azndan krz kadar byk olmaldr (bak Kes. 7-8 ve ekil 7--2i). Taban mei iin gerilim yasas ba ants

-E, 4- .139 .RB = 0 ya da

I,

EKIL U, 12 Orn.ek 1.2-1 iin verilen devre.

522 ATIM DEVRELERI VE SAYISAL DEVRELER

dr.

minimum deeri /E(doy)

I ( dy) hFE

4 20

0,2 mA

I n (doy) koulunu salayan en byk R E deeri,

RE
bulunur.

,s(cloY)

5 (1.2 x 10-3

-25000 Ohm

b) Transistr kesilimde oldu unda toplaycdan hibir akn akmaz, bylece RL direncinin ular arasnda gerilim d nmesi olmaz. Sonu alarak, k gerilimi v o, Vec = 12 V dur. Doytun durumunda, toplayc ve yayla arasnda gerilim d iim . yoktur ve bu nedenle v o sfira eittir. k gerilimi . n fonksiyonu olarak ek. 12-131'de izilmitir. ekil 12-13b'deki zamn kesildi izgili eri, transistr ideal varsay lmad durumda anahtar k ndaki
R8

!
re, c RL =

43,000 ohm

-4Vcc r. 12 V ..=_

vo(t
mi

12

yor

T2
EKIL 12-13 ()

lloyum ko ullar altnda. ek. 12-12 deki devrenin e deeri (b) ek. 12-12 daki
analtaxn kenulaki dalga biimi,

12-4 OK-TITREKENLER 523

12-4 OK-TITRLKENLER Atunlarm ve kare dalgalarn iiretilmesinde yararl olan iki-durnmlu devrelerin bir s nifna .oktitre kenler denir. Bu devreler, ek. I2--14'de gsterildii gibi o u kez, pozitif geribesleme dilzenleni inde birbirlerine iftlenmi bir ift yiikselteten olu mutur. Herbir ykselte, tek bir transistr katndan meydana gelmitir ve yiik.selteIerden herhangibirine uygulanan uygun bir tetikleme ile bir durumdan tekine geirilebilir Bylece, herbir yiikselte bir anahtar olarak davramr ve herbirinin belirli bir k vardr.
tie, .

t; devri

EKIL 1'2 14 ok titmkenin temel dlizeuleMei.

-

Devrenin almas, YkselteIerden- birisi kesilimde iken, pozitif-geri besleme ilmei teki .yiikselteci iletim durumunda yani a k durumda tutacak biiminde olmaktad r. Bir tetikleme -ykselteIerden birinin durum de itirrnesine neden oMl zaman, iftlenim devreleri ikinci yiikseltecin durumunu deitirecek biimde davrantrlar. klar yn bak.m ndan zttrlar,y:ani selteierden biri kesilim durumundan a k duruma bir gei gsterirler teki de bunun ztt olan geii gsterir. Olazki iki durum oldu undan, oktitre ken devreterini bulundurduklan kara.rh durumlarn says cinsinden smflanchrmak uygundur. Iki durumin eoktitre ken devrenin ba langtaki durumuna dnmesi iin iki tetiklerne i aretinin uygulanmas n gerektirir. lk tetikleme, a k durumdaki transistiirn kesdim durumuna gemesine ve ikinci tetikleme a k-duruna geri dnmesine neden olur. Iki tetikleme gerekli oldu undan iki kararl durumun devrelere bazen (flip-flop) da denir. Bir kararl durnulu ya da bir-atik-1i

524 AtIM DEVRELERI VE SAYISAL DEVRELER

ok titre kene uygulanan bir tek tetikleme normal durumda a k olan transistr kesilime, kesihmd,eki transistr iletken durumuna geirir. Bu yeni durum, yar-kararl bir durumdur ve sonunda diizenek ba langtaki duruma kendiliinden geri dner. Karars z ya da serbest alan ok titre ken iki yankararl durum ierir ve ykselteler srekli olarak bir durumdan tekine ge 7, yaptklarndan titreim oluur. Devre kendi kendini ayart r hi bir d i tetiklen e gerektirmez. Baz durumlarda, iletken durumda transistr doyum blgesinde al r Bununla birlikte, o u kez anahtarlanma b zndaki do al suurlanmalar nedeniyle transistrn doyum blgesinde al mas istenmez (bak Kes. 12-5); o zaman iletken. durum aktif blgeye s nrlandnahr. Sonu olarak, oktitre kenler, dayn-nin yada doyumlu olmayan devreler olarak isimlendirilebili Bundan sonraki kesinilerde yaln z doyumlu devreler anlat lacaktr; ancak doyumlu ohnyan devrelerin alma ilkeleri de ayn d r. ekil 12-15 deki devre, sekin bir iki nbesleme kaynalch iki-kararl durumla oktitrekendir. Herbir ykselte kat , bir Q transistrii ve yk direncinden olu mutur. deeri, doyum iin gereksinen toplay c ak m elde dilecek biimde sekilir. V V, nliesleme kayna geril eri herbir transistr. zerinde uygun nbeslerre koullarm olu turmak iin kullanIhr., R, ve R, direnleri iftlenim devrelerini olu tururlar. Bunlar n grevi bir transistrn durumundaki de iimi teki transistr iletmektir. R, ve R:nin deerleri Ri:den ok byk olacak biimde seilir; bkiylece ykselte devresi zerinde hibir yiiklenme etkileri yoktur.

vc c-

EL L 12-45 iki-f.mbe4e r

1:4yuakIc ikikaistli durunlu devre.

12-4 OK-MRE KENLER 525

Devrenin al mas n aklamak ve baz kurgu k staslarm elde etmek iin, ilk olarak Q,'nii kesilimde ve Q,'rin doyum ko ullar altnda iletken olduunu varsayn. Sonu olarak, B, noktas ve toprak (E, ve E, noktalar) arasndaki VB , ve C, noktas ile toprak aras ndaki Ve., gerilinderinin ikisi de ok kkt'. Buna gre Q deki taban nbeslerne gerilimi VB,
I?

11- B2 =

V 2

N . -1-!

12-1)

dr. Bu nitelik negatif oldu unda Q;yi. kesdim. durumunda tutar.R L, Ri 'den ok kk ve Q nin toplay c ak m sf r oldu undan 17, 2 gerilimi + Vce, dir. Buna gre, / B , taban ak m ,
V - - V j::
7

B1

(12-2)

dr, ya da.
IB ,

savsaizalilecek kadar kk oldu undan.

Y

(12-3

yazlabilir. E er (in, iletim durumunda kalmas gerekiyorsa, srekli toplay c akmun salamak iin deeri yeteri kadar pozitif olmal dr; yani

lFE
ya da rc = VJ E L olduundan
13(

(12-4)

liFERL

(12-5)

olmal dr.

Vre , V. R, ve R,'nin de erleri Denk. (12-5) sa lamanacak biimde seilir ve bylece kesilim durumundaki Q, ve doyum durumundaki Q ile kararl bir durum yara -ulu. Devrenin simetrisinden tr Q,'rin kesilim ve Q; nin doyum durumunda ikinci bir kararl durumun olu tuu aktr.
Devre, bir durumundan tekine ya Q , nn taban na negatif gerilim atuni ya da Qnin .tabanna pozitif bir atun uygulayarak geirilir. Wrin taban na
-

uygulanan negatif bir gerilim onu iletim durumundan al koyacak gerilirni hemen hemen s fr olan de erinden Vec de erine ykselecektir. Bu zaman Q, transistrii. (12-3) e itli i ile verilen bir taban ak n na sahip olacak ve iklime balayaeakt r. Bu anda devre yeni kararl durumunu al r,

526 "ATM DEVRELERI VE SAYISAL DE

ER

EKIL 12-14 iki-karakh duruialu ok-titreeken iiu dalga-

12-4 OK-TiTREKENLER 527

.Anahtarlama i leminde iki noktaya dikkat edilmelidir:Birinci anahtarlama iin kullanlan at mn sadece de iim iin yeterli bir zaman sresince uyg -alanmas ve .sonra- kald rlmas gerekir. kincisi, e er anahtarlama iin negatif bir alim kullamlirsa (yukar da anlat ld biimde), bundan sonraki anahtarlama iin pozitif bir at m, daha sonraki anahtarlama iin negatif bir atm, v.s., gereklidir. ki-kararl durumlu ok-titre ken iin idealle tirilmi . bir tetikleme ve k dalga-biimleri ek. 12-16 da kesiksiz e rilerle gsterilmitir. Kesikli dalga -bii mleri gerek bir devrenin dalga-hiiuderidir. ideal durumlardan sapma nn nedeni, anahtarlarna anndaki geici etkilerdir. ekil 12-17 deki bir-kararl durumlu ok-titre ken., Q, normal olarak iletim ve Q, kesilim durumunda alacak biimde hazirlan r. Bu kararl durumdaki alma, e er nbesleme direnci R, Q, rin doyum blgesinde al maS n sa layacak kadar yeterli taban ak rnu sa layacak biimde seilirse emniyete alnr. Q, transistrii R R, ve V devresiyle kesdim durumunda tahln. Wlin kesilira, durumunda oldu u kararl durumda, Ve2 yaldak olarak: Vcc 'dir. Bundan tr, Q, iletirn durumundayken V savsanabilecek kadar kk oldu undan sa gerilirni Ve 'de yakla k olarak Vcc 'ye e ittir.

V il f

EKIL 12-17 Birkaiarl chnunIn ok titre icen.

-Devre Q, transistrnn taban na bunu ileri; durumuna geirecek nitelikte bir pozitif-gerilim-atur nun uygulanmas yla tetiklenebilir. 0 zaman Ve? toplay c -gerilini yakla k olarak s f ra dnecek ; Q i 'rin tabanndaki Vn gerilimi -11.c. olacak ve Q, iletimi durduracaktir, (Qsnin nbesleme devresi, Q, kesilim durumunda kald srece siirekli iletimi temin edecek

528 ATIM DEVRELERI VE SAYISAL DEVRELER biimde hazrlan r). Ancak, imdi Q, iin taban nbesleme kayna olarak davranan Ve sa gerilimi, sabit kalmayacakt r. R direnci zerinden hoalarak deeri azalacak ve bundan sonra ters ynde V ee deerine do ru daima eilimi gsterecektir. Ancak, V B, kk pozitif bir de er alr almaz Q, yine iletim durumuna geerek Q, nin kesilim durumuna ve devrenin kararl durumuna geri dnmesine neden olur. Q ve Q,'nin taban ve toplayc geri-

,2

Gereek

rb

t 'vdt,

[I t

n22 t

dedi ---""
f

Y: rs-

Kararl durum

kartirL K . s .$rit durum

durum

EKIL 12-18

durunlu devrenin dalga

2-4 OK-TTREKENLER 529 limlerinin tipik dalga biimleri, ideal (kesiksiz e ri) ve gerek (kesikli e ri) durumlar iin ek. 12-18'de gsterilmi tir. Yankararl durumun Tsresinin yakla k olarak,

T = Re in 2
olduu gsterilebilir.

(12-6)

Bir-kararl -durumlu devreleri!' haz rlanmas , T sresinin belitlenmesini ve kararl durumu olu turacak nbe.sleme ko ullarm n yerine getirilmesini kapsar. R iinbesleme direncinin deeri, normal ciarak iletim durumundaki transistrn taban akl n unu doyurn blgesinde tu.tneak yeterlikte olacak biimde seilir. Bu ko ullarn gz nnde tutulmas tm devre bile enlerinin sei!nine k tutar. ek. 12-19'daki karars z durundu devrenin iki yan-kara.rh durumu vardr ve zmlenmesi bir-kararl durumlu ok titre kenin yan-kararl kesiminkine benzer. Herbir kat n kesilin de kald zaman arali (12-6) eit, lii ile verilir.Bu titre kendeki bir transistiir iin sekin k daga biimleri ek. 12-20 de gsterilmi tir.

EK L 12-19 Kararsz durumla ok ti

rnek 12-2 ekil 12-21'deki devre iki n beslcylei kaynakh bir EALT, iki-kararb 10 nA ve lira durumlu bir oktitre kendir. EAET de i kerderi loss 0 d r. AET katlar zerinde 5 V dur. Q, ak durumda iken, i",7 , O veadi .10RD iftlenim devrelerinin yklenme etkisi gsierruemeleri ii R, 12 V ve /1 . olarak seilecektir. nbesleme kaynaklar n n gerilimleri ri= 12 VAtir. 1 R : v Zi y de5-erir.i bri m.

53Q ATIM DEVRELER/ VE SAYISAL DEVRELER

EKIL

12-20 Kararm duruml t oktitreekenin dalga biimleri.

k en

VGG
EK L 12-21 rnek 12-2 iin -verilen iki-tinbesleane kaynak!, AET'li iki-kararl durumla devre.

OZUM: AET'li ok-titre kenlerin zmlenmesi eklem-transistrhi oktitrekenlerinkine benzer. Q1 ak durumda iken, Q2'yi kapal durumda tutmaldr, bundan tr, I, Vpo 'dan daha fazla negatif olmal dr. ekil

12-4 OK-TTREKENLER 531

12-22a, V.;nin belirlenmesinde yararl edeer devredir. Q, ve Q, ek. 12-11'. deki doyum ve kesilim e degerliyle yer de itirilmitir. tlmee KGY eitliiniti uygulanmas ndan

dl

Ri

io=

Vo;

EKtL 12 -22 rnek 12-2 ii* ver ltr egdecet derTeler.

-

V.

cc R R, + R,

2- R1 + R,

bulunur. Benzer biimde, ekil 12-221'de gsterildi i gibi, Q, kapal durumda olduu zaman dayum durumunda tutnalidr. Ya sfr volt olarak belirlendi in den ii t r giim noktasnda akn -yasas nd an,
,

lzr, D,rrleri yerin<.. koyarak

532 ATIM DEVRELERI VE SAYISAL DEVRELER 1212

R ,

R, ya ds R, = RD + R,

elde edilir. R = 10 RD olduundan, R, yaklak olarak R l 'e eittir. (), doyunda olduundan Vu, = O, aktc akmnn Ioss olduunu belirtir. iftlenim devresinin yiildenme etkisinin olnadi varsayddudan tr RD'deki ' aktc aknuna eittir. Bylece
R
D

VDD IDss

12 o-r = 1200 ohn 10 x

bulunur. R .= 10 RD deeri 12000 ohn ve R, ohm'a eit olur.

R2 oldu undan R2'de 12000

deerinin uygun

Hazrln tamamlanmas iin kapal durumdaki V olup olmadna bakilmahehr: 12 x 12000 g2 --ez 1200012000 6V

bulunur. terir.

Vs, ve Vpo 'nn karlatirilmas kesilimin yerine getirildi ini gs-

ek. 12-21'deki devrede, e er R, ile gsterilen direnlerden birinin yerine bir sa alnr ve bu direnle ilgili olan R2 direnci Vcc kayna yerine VDD kaynana balanrsa, devre birkararl dilin/111u bir ok titreken olur. Her iki R1 direnci de salarla yerde itirilir ve her iki R2 direneide pozitif kaynaa (Vnn) balanrsa kararsz du.rumlu bir ok titre ken oluur. 12-5 ANAHTARLAMA - HIZ OZGUN DAVRANILARI ok titre ken devrelerinde nem verilmesi gereken bir nokta, bunlar n altrlabildileri luzdr. o u kez hz, devre tepkisini elde edebilmek iin tetikleme iaretleri arasnda gerekli olan minimum zaman olarak tammlan r. Anahatarlama tarz na enok etki eden iki etken ayg t ierisinde yk depolamas ve dilzenekten yay lmanm geeiknesidir. Yk depolanna etkileri, transistiir ierisindeki ta yedarn, bir iarete kar tepki oluturmalar iin gereken zaman ierisinde ortaya kar Aktif blgede, bu etkiler e deer devrelerdeki s alarla temsil edilir. Depolanma zaman, doyum blgesindeki transistrn tepkisiyle ilgili bir etki ve transistrlii anahtar devrelerinde nemli olup transistrn doyum blgesinden aktif blgeye geebilmesi iin gerekli olan zamand r. Fiziksel olarak, toplayedan giren tayclarn tabandan uzakla trlmas iin gerekli zamandr.

12-6 TARAMA DEVRELER 533

. Yaylmann gecikmesi, bir i aretin diizenekten gemesi iin gerekli zaman anlamna gelir. Yalunla trlm bir gsterira, clektriksel at mlarm k h zyla yayld/l ve gecikme zaman nn alnan yol bl zaman olduunu varsayar. Yol uzunluu, eitli devre elerini birbirlerine birle tirmek iin gereken telleri de kapsar ve ok yksek h zl dzeneklerde nemli lde bir gecikme oluturur. Bylece, e er bir telin , uzunluu 1 cm ise, gecikme 1

X. 10 - ' 9

30

x 10 -9 6,

n 1 ,

30

-a'

b. d"' 'd ir. E er bir uzene kte kull MM.

lan ba lantlarm tm gznne al nrsa, yaylma gecikniesinin nemli oldu u akca grlr. Toplu devreler ba lant uzunluklar nda nemli lde azalmaya olanak salarlar ve bundan dolay 7,,iiksek-lutb, byk saysal bilgisayarlarda ok kuilandrl.ar. 12-6 TARAMA DEVRELER! Pekok elektronik diizenek, zamanla do rusu! olarak de ien. i aret dalga biimieri gerektirir. Testere-di li olarak adland rlan ve ei, 12-23 de gsterilen bu e it i aret, tarama devreleri yada zaman-dayanan iireteIer ad verilen bir devre aniftyla zetilir. Tarama de-vrelerinin nemli bir uygulamas katod iim tiip sergilerinin kullan ld dzeneklerdedir. Bunlarda yatay eksen zaman ekseni ya da zaman taban olarak kullan lr ve bylece elde edilen sergileme bir i aretin genlik-zaman bantsm gsterir. Tarama devresinin k , yatay sapmas zamanla orant l olan bir elektron demeti oluturmak iin kullan lr. vit .)

E1(.1I: 12-23 Bir k cLiii gZsietif.en ,,evkitt le.4krre

ekil 12-24 deki model testere di li bir gerilim iireteeinin genel gsterimidir. K anahtar konumunu, periyodik olarak t naktasindan 2 L,ok.t 4-s dei tirir (ekil 1.2-24'deki gsterimde her nekadar mekanik olarak alan bir anahtar kullandratasada, gerekte anabtatama hareket: kihl grimeyen ayr bir devre ile elektronik atarak yap lr). B u ahtada e da.vran ka

534 ATIM DEVRELERI VE SAYISAL DEVRELER

suasmn periyodik olarak yklenip bo almasma neden olur. Olutu e<> k geriliminin dalga -biimi ekil 12-25'de gsterilmi tir. T> zamanm tra- ma zaman ve T, zamanna yeniden- izleme yada geri-dnme zaman delir. Geri dnme zaman , sergileme dzeneklerinde bir sonraki dn ba lamadan nce demeti, ilk ba lama boktasma geri getirmek iin gereklidir.

EKIL 12-24 Bh

ihetechein gsterkai.

EKIL

ek.il 12-24 deki dev-renin dalga Biimleri.

Anabtarn 1 konumunda iken ( ekil 12-24), s a ynlendirme potansiyeli denen E kaynak gerilimine kadar ylde,roe e ilimi gsterir. Ancak S ga tamamen dolmadan nce anahtar 2 konumuna getirilir ve s ga anahtar 1 konumuna geri dnene dek bo alr; bundan sonra dn yinelenir. ak gerilitoi e0(0. e.(t)
VE

E-(E-E,) e -ti-T1VE,C

l O < t < T iin

(12-7)

ecdt

< T 2 iin

(12-8)

12 7 IKILI SISTEM 535

-

ile verilir. t =T 1 = olduu zaman eo (T,)

E2 dir, bylece
(12-9)

T,

RIC in

E-E,

olur ve t = T2'de eo (T,) = El olduundan R2C In bulunur. Tarama genli i

E,

(12-10)

E,- E
ile verilir. Taramann dorusallii, - stel dalga-biiminin ideal dalga-biitaine nekadar yakla m olduunun bir lsdr. ekil 12-25"deki dalga biiuderiaden E;nin kk de erleri iin do ru-izgi ve iistel yk-lennelerin hemen hemen farksz olduklar grlmektedir. Genel olarak, e er iyi bir dorusallk elde edilmek isteniyorsa, tarama gerilimi ynlendirme potansiyelinin kk bir kesri olmaldr.

ekil. 12-26ddaki devre, Miller taramas olarak adlandrlan ve yaygn bir biimde b lla-nalan testere dili iireteinin temel bir gsterimdir. Yhkeelte9, ynlendirme potansiyelini artrmaya yarar, bylece dorusallk iyiletitilir ve k gezdi i artr lr. S anahtar kapatld zaman , ykseltein giri ine
basamak bir gerilim fonksiyonu uygulanr. Basamak ykseklik ve k ynlendirne potansiyelini verir. ek. 12-26a'daki devre ile ek. 11-29 daki

integral alc deVrenin gereken zde olduklarna dikkat edilmelidir. Bir bas* mak fonksiyonunun integrali bir meyil fonksiyonu oldu undan Miller taramasmn bir testere di li k verecei aktr. ekil 12-26u Baki devrenin uygulanabilir bir dzenleni i ek. 12-266'de verilmektedir. Qi transistrii elektronik anahtar olarak davran ve Q2 gerekem yiikseltmeyi yerine getirir. . en Burada sadece bir ykseltme kat gsterilmi olmasna karn, tarama devrelerinin ounda daha iyi do rusallk elde etmek iin birden fazla ykselte ounda kat kullanlr. 12-7 KITI SISTEM ok sayda ilem gerektiren karma k problemleri abuk ve gvenilir
bir biimde zmek iin ada saysal bilgisayarlar kullan lr. Elektronik bir saysal bilgisayarn iki temel ak-diizene i, merkezi i leme birimi ve belge idir. Bellek, hem saysal bilgilerin ve hem de i lemleri yapmak iin gereksinen ynlendirmelerin depolanmas iin kullanlr. Merkezi i leme birimi biri aritmetik ve teki de denetim olmak zere iki kesimden olu ur. Aritnetik

536 ATIM DEVRELERI VE SAYISAL DEVRELER

Tetikleyiri eiri.tr lnik ana htar

( 0)

Tetilcic iri anahtar

(b) EKIL
12-26 Millrr tarama devre (a) izgeset grIsterim; uygulanabilir bir devre.

(b)

transistlirlerin kullan ld

12-7 IKILI SISTEM 537

birim, i lemlerin gerekten yap ld kasimdir. Denetim birimi ynlendirmeleri (izlengeyi) elektrelasel i aretlere evirir. Bu birimin kullandmas ndaki amalardan biri aritmetik i lemlerin uygun bir srada yap lmas ve bu ilemlerle uygun verilen kullan lmasn salamaktr. Denetim. birimi, i levini yerine getirebilmesi iin mant ksal ynlendirmeleri izlemelidir. Denetim ve iletiimde kullanlan say sal dzeneklerde de merkezi i leme birimi ile ilgili ilevleri yapan deVreler kullan lr. Denetimi yrtmek iin kullan lan bilgi ve haber saysal biimde olduundan, verilen ileyip istenen ak elde edebilmek iin aritmetik devreler kullan lr. Mantk devreleri, sistemde yap lmas gereken i lemlerin trn ve iuras ru Iki -durumla elektronik analtarlar, hzla, hazr bulunabilir, ucuz, gvenilir ve kolayl kla ok sayda yap labilir. Sonu olarak, saysal sistemler ikili ya da 2 taban gre alrlar. Ikili sistem yalnz iki olanakh durum ya da sa-. y ieren bir mant k yada say sistemidir. Saysal olarak, ikili saylar 1 ve O dar; Mantk sistemlerinde iki durum ya do ru ve yaub , ya da evet ve bartdr. Elektronik olarak, durumlar ya. a k ve kapal ya da yksek ve alak (Yti ve AL) olarak ifade edilirler. Y ? ve AL gsterimleri genel olarak bir analitarlama esindeki ya da, baz tetiklene atuulanrdaki gerilim ya da ak n dzeylerine kar gelir. ki durum olmas ndal tr, her bir ikili say, ya da para bilgi ta ma yetene indedir. Elektronik say sal sistenlerde dzeneklerde hem mant k (denetim) ve hemde aritmetik i lemler ikili temele gre yap lr. Sarlarn ikili siateindeki gsterimi unlu (10 taban n kullanld) sistemdekle tamamen ko uttur. 378 ulu say s gerekte, basitce 300 + 70 + 8 ya da 3 x 102 + 7 X 10' 8 x 10' dr. Oldu say daki herbir yer 10'nun bir kuvveti i gsterir ve bu yerlerde bulunan herbir say da 10'nrn kuvvet:hun ka kez alndna kar ,gelir ikili bir say, herbiri ikinin bir kuvveti ile arpilan 1 ve 0 sayalarmu bir. dizisinden olumutur. 101011 says 1 x 2' -IO x 2 4 + 1 x 2' 0 x 2 2 -i- 1 x 2 1 -I- 1 x 2' dr ve 43 onlu saysna eittir. En by 10'-I olmak zere 0 din 999'a kadar olan birbirinden farkl 1000 sayy gstermek iin onlu say kullan labilir. Benzer olarak, O'dan 2 6-l'e kadarki 2 6 farkl deeri gstermek iin 6 paral ikili bir say kullan labilir. Bu iliki genelle tirilerek (12-12 ba nts ila -verilebilir. Buradan atnalaru says ve N, n atma ile gsterilebilen eal byk oniu say d r. N aa- 2" 1
ZELGE 12I Ordudan SUTUN k . 1 t SUTUN k t I o 1/ 1,=fl i,.., I 2 o di:ntlitridme liyti,t. 2 i 13. ,.. , D., I 2
1;

(12-12)

suoN. T
3i

) Si.,"-FCN I . . ._. . .
, I>, 2
;,.k Llt4
.>",; ti. !

Rk

)i.,

(!I t.:utut Ikili :Ns t>. .13:' tI.t ,t,,-)

538 ATIM DEVRELERI VE SAYISAL DEVRELER

On.lu bir D says ikili bir B saysna aadaki yntemle dn trillebilir. 1- izelge 12-1'de gsterildii, biimde iki sra olu turulur. 2- En sadan babyarak D 2'ye blnr ve blmnn tamsay ksm D satrunn birinci stununa 3- ayet varsa, geriye kalan R , B satrmn birinci stununa (D ya tek say ya da ift say olduundan R,, 1 ya da 0 olacaktr). 4- 1/41 , 2 ye blnr ve D, blmn D satrnun ikinci stununa 5- Geriye kalan R, (O ya da 1), B satrn 2 stununa 2 yerle tirilir. 6- 4. ve 5. klardaki ilemlere sonutaki blm s fr olana dek devam Soldan saa doru okunduunda B satrmdaki saylar, D oldu saysnn ikili gsterimini verir. rnek 12-3 73 onlu saysn ikili Sayya dntrn. ZM: izelge 12-2'de gsterildi i biimde izelge 12 -re benzeyen bir dizi oluturulur.

irmA
8 7 Q O 6 2 S 4

12-2 ()inek 12-3 de ilgili dizi.

4 3

-- 2

9 2

18 3

=9

2 36 2

18

73 2

36 D=73

73'n ikili gsterimil001001 ile verilen atmal bir saysdr. Bal sonucun doruluu 1001001 = lx 26 +0 x 25 +0 x 24 +lx 2 3 +O >.< 2 2 +0 x2 +lx 64 + 8 +1 bi iminde gsterilebilir. ikili, saylar, ayn zamanda, mantk ilemleri ve aritmetik yapmak iin de kullanl r. Bu konular bu blmn geriye kalan kesimlerindeki anlatvalarda elde al nacaktr, 73

12-8 MANT1K GETLER

Saysal sistemlerde veri i leniinin denetim yn olduka nemlidir. Esas olarak, denetim birimi drt grevi yerine getirir:

12-8 MANTIK GEITI-ERI 539

1. zel bir aritmetik i lemde hangi yerinin kullanldn belirler. 2. Kullanlan aritmetik srecin zelli ini belirler, yani toplama karma v.b. 3. Gerekli aritmetik ilemlerin srasn ,berrler. 4. Bir aritmetik i lemin sonucunun ad k llandaeag beli/ter. Yani, bu sonu bellekte mi depo edilecek? Baska bir aritmetik ii..lernde mi kullanlacak v.b. Bu drt grevin herbiri istenen bir amaca ula mak zere Yerileri iale nek

iin izlenmesi gereken ynlendirmeler olarak d nlebilir. Genel-amal

saysal bilgi sayarlarda, ynlendirmeler izleugeyle kullan ma sokultu.. Orel uygulamalarda kullanlan zel-amal hAaisayarlar o u kez iten izlengelenirler. Yani, sadece belirli birdizi i lem gerekri inden tr, ynleadirnaaier bilgisayar ierisinde srekli kalacak biimde yapelm star. Bir uzay aramam ierisindeld i, bilgisayar " ve birok endstiyel denetim diizeneklerinde kullanlaniar zel amal bilgisayarlara sekin -iieneklerdir. Say sal dzeneklerin teki trlerinde denetim fonksiyonu diizena in iperi e yerleatirilmi tir ve d izlengeler gereksizdir. Tm elektronik saysal dzeneklerde ynlendirraeler elektrik-sel i aretlere dritrilliir. istenen i lenmenin olutnrulakilmeten iin yk .nlcudirncler dizisi * uyum halinde olmal dr. Yani, bir rencinin ev kidevini zerken izledi i yola benzer bir biimde ynlendirmeler verilen verilerden istenen sonuca kadar mantksal bir s ra izlemelidir. Say sal sistemlerde kendi-kendine uyum matematar.sel mant k kullanlarak yerine getirilir. Iki-durumlu elektronik anahtarlar uygun devreler ve veriler-in gsterimi ile uyumlu olduklar ndan ikili sietew dzenek mant ksal uyumun elde etmek iin de kullan lr. Boolean cebiri, say sal diizeneklerde kullan lan iki-durundu (ikili) simgesel Mant ktr. Bir Boolean de ikeni A, sadece L ya da 0 de erini alabilir Bylece A. 1 (A = 1) ya da 0 (A 0) olabilir; e er A, 1 deilse O olnand r. Boolean cebirinde mant ksal uyum iin VE, VEYA ve DE IL olarak adland rlan - temel i lem gereklidir. Bir mant k geidi, ya da yalmca bir geit, b r Boolean i lemini yapabilmek iin kullanlan elektronik bir devredir. a kez geitler, bile eideri Kes. 12-3 'de. betimlenen anahtar-Lira benzeyen karma k elektronik anabtarlardir. Temel Boolean i lemlerinden her birini yapabilmek iein bir r mant k gee i,ti kullanlr. Bu duruma gre daha karma k mantksal i lemleri yapabilmek iin bu geitleria birle imlerinden ,,, rarlanl e

540 ATIM DEVRELERI VE SAYISAL DEVRELER

Y AB

EKIL 12-27 VE geidi

Bunlarn birincisi, standard gsterimi ek. 12-27'de verilmi olan VE geididir. Simgesel olarak VE i lemi

Y A.B

A VE B

(12-13)

biiminde yazlar; burada A,B ve Y Boolean de ikenleridir. o ukez "nokta" atl r ve VE i lemi Y = AB biiminde yazilr. ekil 12-27"de gsterildi i gibi, A ve B giri deikenleri Y ise k dei kendir. VE sin gesinin anlam, yalnz A ve Benin lerikiside 1. oldu unda Y dir ve ek. 12-28'de gsterilen dalga biimiyle aklan naktadr. ekil 12-28'deki ve 1 genlik dzeyleri ikili sistemdeki 0 ve 1 deerlerine kar gelir. Bir k atm (Y 1), sadece giri atunlar nm her ikisininde bulundu u (A == B 1) zaman aral nda oluur. teki tm zamanlarda k 0 dzeyindedir. Bundan tr,.bir k al:Inann iiretilmesi iin bir VE geidinin giri al:unlar e -zamanl olmald r. Bu zellik ou kez rneklenen veri i aretleri iin zaman-seim devrelerinde kullan l r. Bir -VE geidinin al mas ayn zamanda do ruluk izelgesi olarak adlandr lan izelge 12-3 de de a klanmaktadr. Do ruluk izelgesi, tm olas giri dzenleni leri ve bunlara kar lk gelen klar veren bir izelgedir. izelge 12-3 den VE i lemi iin yararl zdelik elde edilebilir. Bunlar,
TABLO 12 -3 iki giri ti bir ve geidi iin do ruluk izelgesi,

Giri Durumlar A B 0 0

1 I

k Durumu Y

r
I t

I 0

0 A.A A

0 o 1

A.0

A.1 , 4

(12-14)

biiminde verilehilirler. ek. 12-29'daki gsterim, bir VEYA geidini belirtir ve simgesel olarak Y A t A VEYA B (12-15)

biiminde y azdr. VEYA i lemi rnin bir durumunda olmas iin ya A 1 ya da B 1 ya da A B 1 olmasn gerektiren geni kapsaml bir ifadedir. bir VEYA geidinin doruluk izelgesi izelge 12-4 de ve ii-

12-8 MANTIK GEWLERI 541

2 f
'

3T

4T

EKIL 2-28 Iki-girii' VE geici' iin delgabiinderi.

EKIL 12-29 VEYA geicli gs erinai,

mektedir. Bu izelge ek. 12-30 daki dalga biimleri ile aiklanmaktadir. ekil. 12-30 da gsterildi i gibi, bir k atum giri atimlarmdan herhangi birinin bulunduu herhangi bir zaman arah mda olu ur. izelge 12-4 yaxdirmyla A

A +I , 1

(12

biiminde verilen zde likler tretilebilir.

 EKIL 12-30 Iki-giri li VEYA geldildu dalgabiimlerl. ZELGE 12-4 ki giritiVEYA goyidin doruluk iaelgesi Giri Durumlar B A
1U

I k Durumu Y

Burada VE ve VEDA geitleri sadece iki-giri deiken; iin gsterilmi sede geitlerin o unun ikiden fazla giri i vard r. ok giri linin temel ba m/ilan, do rudan do ruya iki iri Ji durumdan yazlabilir: nc temel geit, DE1:1, geidi ya da TERS EViR C dir. Bu geidin ters evirilmi bir giri iin gsterimi ek. 12-3Ia'da ve ters evrilmi bir k iin gsterimi ise ek. 12-3Ib'de verilmektedir..Bir tes evrici iin 13~ lean ba nt s

12-8 MANTIK GETLER 543

(b) <o> EK L 12-31 DE IL geidi gOsterinderi; (a) ters evirilmi giri (b) ters-geiriimi k.

Y = "1" = A DE IL

(12-17)

DE IL geidinin grevi mantksal olumsuzluktur; (12-17) e itliinde Sn zerindeki izgi olunsuzluru belirtmek iin kullan lr. izelge 12-5, TERSEV RC iin dzenlenen do ruluk izelgesidir. Dalga biimi ek. 12-13b'de gsterilmi olan. rnek 12-1 deki transistrl yahu anahtar bir DEC-11 -, geidi olarak d nlebilir. (12-18) e itlikleri, mant ksal olumsuzlua dayanan zdeliklerdir.

ZELGE 12-5 Terseviriei do ruluk izeigesi.

Giri Durumu A 0
1

k Durumu Y

1
0

. (12-18) A O A + 4 .---- 1 Bilgisayarlarda srelerin o u mantksal- i lemlerin e itli biimlerde dilzenieni lerini kapsar. . Mant ksal ilemlerin dzenlenileri iin. bilinen cebirsel de ikenlerin gruplama, da tm ve yerde itirne zelliklerine benzer kurallar betimlenebilir. Bu zelliklerden yararlanarak elde edilen birka yararl teorem (12-19) dan (12-22)'ye kadar olan e itliklerle verilmi tir. A.(B 4- C) = A.B t AL A + B.0 --= (A (A (A.B) B) A.B B B). (A +. C)
(12-19) (12-20) (12-21.) (12-22)

(12-21) ve (12-22) e itlikleri ile verilen sonular De Morgau tore rule riolarak bilinir Bu ba ntlar. (12-19) ve (12-20) e itlikier ile birlikle 1,....ima ik Boolean mantk i lemlerinin yak nla trlmas nda kullanlr.

544 ATINA DEVRELERI VE SAY SAL DEVRELER

rnek 12-4 Y, (A B C)(A yakn biimine indirgeyin

B.C) (A.T3
C)

Mantk ilemini en

ZM: (12-20) e itlii kullanlarak verilen ba nt Y = A (B + C). B.0 A. + C ye indirgenir. (12-19) e itliinden ve :Denk. (12-14) ve (12-16) da verilen zdeliklerden Y ------- A ---i- C
B.0

A.I-

bulunur. Y ile ifade edilen mant k ilemi, ek. 12-32 de gsterildi i gibi, bir VEYA geidi, bir TER EVIR CI geit ve iki ve geidi kullan larak gerekB.C. yi oluturmak iin bir. VE geidi kullan lr, TERS EVI.RICA ve ikinci VE geidi A.B yi verir ve drt-ri.li VEYA geidi kn oluturur.

C EKIL 12-32 rnek 12-4 de verilen mant k ileminin gerekle tirilmesi.

Devre diizenleni leri yalin olan ve standard teknolojilere uygulanabilen ba ka birok geit devreleri geni lde kullan lr. Bunlarn -herbirisi, . temel geidin uygun biimlerde .birle tirilmeleri ile elde edilebilir. VEDE L geidi, ters evrilmi kl bir VE geididir ve ,ek. 12-33a'da gsterildi i biimde dlizenlenebilir. Standard VEDE L geidi gsteri ni ek. 12-336 de verilmektedir. ek. 12--34a- daki diizenleni bir VEYA g,idi ve bir TERS-

YB (4')
(b
)

EKIL 12-3.3 VEDE 11 geiti; e)- (141zF'uleni i a (7)) - !.;:tadarzl gFSteizsz. -

12-8 MANTIK GE TIER1 545

EVIRICININ pes pe e ba lanmasyla oluturulan bir VEYADE L geididir. Yayg n biimde kullanlan VEYADE IL geidi gsterini, ek. 12-34'cle verilmektedir. YASAKLAYICI (INHIBITOR), giri lerinden biri tersevirilmi bir VE geididir. ekil 12-35a, bir VE ve bir DE IL geidinden olumu bir YAS.AKLAYICI'mn dzenleni ini gstermektedir. ekil 12-35b de bunun standard gsterimidir.

A+

=-

EKIL 12-44 VEYADE L geidinin dz1eiiN.te g8steeimi.

A --r8 (b) EKIL 12-3 YASAKLAYICI'mu dituenieuli ve gsterini.

Y wo Mi

ek.' 12-36a'da gsteriln DIARLAYICI VEYA geidi A ya da B kisubnu, fakat A ve B'yi de il, gerekle tirmek iin kullaluhr. DiARLAYICI VEYA geidinin gsterimi ek. 12--36b'de verilmitir. Bu geitle ilgili ilem Y A 8) B (A --f- B). (T. ff) (12-23)

biiminde verilir. G-sterimi, DI ARLAYAN VEYA ilemini belirtmek' ve bunu VEYA gsteriminden ay rt etmek in kullan lr. ki-kurarb durtralu

<a

A+

11)11-1 ;

(b)
EKIL 12-36 DI ARLAY-AT,t VEYA geirlinin dzenin-14i ve gstelin-At..

546 ATIM DEVRELERI VE SAYISAL DEVRELER ok titreken, hem bir mantk esi olarak ve hemde bellek diizeneklerinde de kullanlr. ekil 12-15 ve 12-1.6 da gsterildi i gibi, her bir iki-iki-kararl &gaml:1m iki k elde edilebilir. Bir k pozitif bir at m (0 dan 1 e gei) ve teki negatif bir at m (1'den s fra gei) verir. Herbir durum de iimi uygun bir d tetikleme gerekti inden tr, iki-kararl durumla ok titrekel iki-girili, iki- kl bir mantk esi olarak d nlebilir. Bu genin simgesel gsterimi ek. 12-37 a'da verilmektedir.
Tetikletici ifaretler

(a)

(b)

()

EKIL 12-37 iki-karl durumla ok titregken gNsterinaleri (d) standard iki-kararl durumla (b) R-S iki-karmb. durumla, (c) 3-K iki- kararl durumla

Saysal bilgisayarlarda ok kullan lan iki-kararl dururalulara R-S ve J-K iki-kararl durundular denir. Bunularn gsterinderi, s ras yla ek, 12,37b ve e de verilmi tir. R-S, yada ayarla-yeniden ayarla, iki-durundusu k zel bir durumda olu turmak iin kullanlr. Eer S girii 1 ise k durumu Y = 1 dir. Benzer biimde e er R = .1 ise Y = 0 d r. 1 ve R 1 giriglerine ayn anda izin verilmez. J-K yada ana-gdmlii iki-kararl durumluda J =- 1 olduunda Y = 1 ve K = 1 oldu unda Y = 0 d r. E er J ve K girilerinin herikisini de 1 ise, iki - kararl durumla durumunu de itirir. Yani, ayet giriier uygulanmadan nce Y, 1 durumunda idi ise giriler uygulannea 0 durumuna geer; ayet Y, 0 durumunda idi ise 1 durumuna geer. Hem R-S ve hem de J-K iki-kararl durunlular temel mantk geitleri kullanlarak gerelde tirilebilir. ki VEYADEIL geidin liizedennesiyie elde edilen bir iki-kararli durumlu ek. 12-38a da ve iki VEDE IL geeidiain kullamlinasyla oluturulan bir iki-kararl durumla da ek. 12--38 b de veriImektedir.

12-9 KL ~ETIK DEVRELERI

Saysal bir bilgisayar ile yap lan temel n atematiksel i lem ikili toplamadr. Bir problemin zmnde gereksinen tm teki matematiksel i lemler bir dizi toplamlar biimine paralanabilir. Onlu sistem aritmetigini yak ndan bilmek kartmak, arpma ve blme i lemlerinin tmnn toplama kullanlarak yap labilece ini gsterir. Karma k matentatiksel i lemlerin toplama

12-9 KL AR1TMETK DEVRELERt 547

(o)

C.

(b)

EKIL 12-38 (e) VEYADE II. geldi ile ve (b) VEDECIL ge-idi ile eligtu ok titcpkeu.

ile nasl yap ldn gstermek iin ek. 12-39'dak-i e rinin alt ndaki alan n hesaplannas n gznne alalm. Tanmlanan alan, Alan = fix) dx olarak ifade edilebilir. ntegralin deeri, ek. 12-39'daki e rinin o ve b aral ndaki kesimini t paraya blerek ve dikdrtgenlerin alanlar n toplayarak yakla k olarak bulunabilir. Bylece irtegralin de eri yaklak olarak Alan .---_--- f(a)(x t a) f(x )(x 2 - x )
f(x)(b-x,)

biiminde verilebilir. Her bir dikdrtgenin alan , taban ile yksekliinin ar pm dr; bu arpma i lemide toplama ile yerine getirilebilen bir i lemdir.

548 ATM DEVRELERI VE SAYSAL DEVRELER

EKIL 12-39 Alann saysai yaklanla bulunmas .

kili toplarnadaki kurallar mh aritmetiktekme benzer. kili oplamada atmalarn toplanmasnda izlenecek kurallar yledir: 1- O art O = 0 2- 1 art O = 3- 1 art 1 = 0 H-- elde 1 Elde 1 ilemi, onlu toplamadaki 6 4- 4 = 0 elde l'in onlar hanesine tanmas gibi, rrin bir sonraki daha byk ikili paraya eklenmesi anlam na gelir. A a daki rnek, ikili toplamada izlenecek sreci ve onlu toplamada bununla kout clan durumu gstermek bakmndan olduka yararldr. 46 ?7 63 1 elde 73 Toplam =010i110 =O011011 O11O1O1 101 01O0001 101 O 0 0 1.0 0 1 10 elde elde elde

1.0 0 1 0 0 1 Toplam kili toplam n rnek 12-3 n sonucu ile kar :la tmlnas , bunlarn zde olduklarn ve 73'iin ikili e de erini ifade ettiklerini gsterir.

12-9 IKILI ARTMETK DEVREI FR1 549

Toplamay yapmak iin bir ikili toplare kullanlr. Bu, paralarn toplamnn yolunu izlemeli ve gerekirse eldeyi de yerine ta mabdr. Ikili bir toplaycdaki temel yap m bloku, gsterimi ek. 12-40c'da verilmi olan yantoplarcdr Giri deikenleri A ve B toplanacak olan saylar ve D ve C klarnda, srayla, toplam D says ve C ta macals elde saydr. ekil 12-401fdeki izim. yar toplay cnua bir DI ARLAYAN VEYA geidi ve bir VE gaidi cinsinden dzenlenen devresidir. DI ARLAYAN VEYA geidi, daha nce verilen kurallara uygun olarak toplam say y verir. VE geidi yalnz A ve. B nin herikisi de 1 oldu u zaman bir k verir ve bylece elde say y verir. ek. 12-41 deki dalgabiimi toplamadaki sreci gsterir. ya A ya da B nin 1 olduu zaman aralkdann da DIARLAYAN VEYA geidinin k da 1 dir; fakat VE geidinin .; k C, 1 olur. Her iki girite 1 olduu zaman C k 1 olurken D k) s fr olur.

(e)

<I>) EKI. 12-40 Yar-toplayc (a) osterimi ve (L.) de,-renia

Tam ikili toplayc, yada tam toplayc,. genel olarak ek. 12-42 de gsterildii gibi, iki yan-toplayc ve bir VEYA geidinden olu mu tur. Yan-toplay edardan biri A ve. B giri saylar n toplamak iin kuLlambr. D,, ve C_, (bir nceki ikili basamaktan elde olarak ta nan say ) k saylan ikinci yan-toplayc:ya giri olarak verilir. Herbir yan-toplay c dan kar eni. lar VEYA geidin iki giri ini olutururlar. Bu geidin k veC,ldsay bir sonraki baney-e eklenecek olan. C elde say s d r. ki ok-atmas say y toplamak iin, ek.. 12-42'de gste rilen bii ndeki birok tam-toplay c, giri lerini paralel olarak alacak biimde birbirlerine ba lan r. Herbir tam toplay c , 2', 2 2, basamaklan gibi say lar:n belirli bir basa-

550 ATIM DEVRELERI VE SAYISAL DERELER

4T

27

ekil 12-41 Axt arda gelen ikili toplaml u yari-toplayiel dalga biimleri

3T k

4T

manu toplamak iin kullanlr Iiesaplainalarm yap m h zn artrmak iin o u kez paralel giri ler kullanlr. Bu ve bundan nceki kesimde t kian mant k geitkrinin birok farkh devre dzenleni leri gelitir1ni tiriJevre dzenleni inin her bir tr,

PROBLEMLER 551

na S, ekil 12.41 Tom-toplayc darenienii

yaplan ilev bakmndan de il sadece zel devre dzenieni i bakmndan. teki" trlerden 'a>71cal k gsterir. Mant k geitlerinin kesikli bile enli dzenekler biiminde yap m toplu-devre biiminde yapimndan farkl dr. Hz, fiat ve g tketimi gibi etkenler devrenin dzenlenmesi iin belirli bir yntemin seimini etkiler. Transistr ve AET' ay,tlarnun tek para biiminde bulunabildikleri gibi, hemen hemen tm mantk geidi geitiericle ticari olarak bulunabilirler.

Bu blmde betimlenen eitli devreler hem byk ve hemde -kk brok saysal dzeneklerin yap mnda kullanlan yap talarn olutururlar. Saysal dzene in ileti im, denetim ya da hesaplama amalar ii , kullaralmasndan bamsz olarak temel elerin dolaysyla bu eleri oluturan dev1.eleri ortak zellikleri vardr. Ilenmesi gereken bilgileri ieren elektriksel
dalgahiinleri retilmelidir; bu bilgileri i ieraek iin zaman balum ndan sra!ana ve ayarlama gerekir. Ayr ca, mantk ve aritmetik ilemler fiziksel olarak

Veriyi iler ve saysal k ,- -lutururiar. Bu k dalgabkizni iireteleri ve ilgili devrelerle istenilen elektriksel ak iaretlerine dn trliir. zel azenek gereksininleri, bn devrelerin belirli biimlerde diizenleni larini ve lalanlarm belirler. Bununla birlikte bn devrelerin o u ticari olarak pa, ketle,r biiminde bulunabildiklerinden toplu bir diizenek olu turmak zere kolaylk-la birle tirilebilirler. PROBLEMLER 12.1 ekil 12-43a da verilen dalga hii rdendiriei devre, ek, 12--43b'de gsterilen bir dikdrtgen atun ile beelennaektedir. Diyod, 5 pF'lik bir 61- . a ve buna paralel 25 Ohn luk bir diren ile gsterilebilir. R = 106 Olun, = 20 pF ve R r--.= 50 Olun dur. a) T = 10-5 s'lik bir atun sresi iin gerilim dilzeylerini ve devre zman sabitlerini gstererek k dalgasmn dalga biimini izin. b) a kkn T = lO s iin yineleyin.

552 ATIM DEVRELERI VE SAYISAL DEVRELER

(o )

(19) EK#I,
12-14 Problem 12-1 iin verfien devre, vt: Eiriq dalgabiix,1,

12-2 ek. 12--44'deki devre ikidzeyli bir kuplead r, Giri, tepe genli i
154 V olan bir sinisel olduuna gre, a kdevre ko ullar altnda k dalga biimini izin Diyodlarm ideal oldu unu varsayn. Uygun genlik ve zaman deerlerini belirtin.

EKIL 12-44 Problem 12-2 iin verilen

lcirpon.

1.2-3 Problem 12-2'yi ek. 12-45'deki devre iin yineleyir . 12-4 ekil 12-46'da gsterilen devre ok kullan lan bir kskalama devresidir. Kaynak, i direnei k olan es iiretei ile gsterilmi tir. es . 1.00 ,,Z

PROBLEMLER 553

25,000 ahrn

-"-JVV\rr-4111Eit'
,000 ohm

stiv

75 v

EKIL, 12-45 Problem 12-3 iin verlbr s de

EKIL 12-46 Problem 12-4 iin verilen ktiiaieeisa devresi.

sin 10$i, R 50 Ohm, R 1000 Ohm ve C 10 -$ F iin xlca dalga biimini Diyod'un derken durumda iken 50 Ol m'luk sabit bir direnle gsterilebileeeird varsayn. izimde uygun genlik diizeylerini ve bu dtizeyliffin goerlikte olduu zamanlar iaretleyin.
,

10000 ()bin 12.5 ek. 12 -7'deki devre, RL 1000 Ohm ve R 1, olacak biimde bir anahtar olarak kullan lmak zere dzenlenmi tir. Transis tiir h 20 deerine sahiptir ve ideal oldu u varsaylmaktaOir. Oubeslene gerilirni 6V'tur. Transistrii deyimi e iine getirmek iin gereksinen E, deerini bulun. 12-6 Transistriin ideal olmad ve Ijc,E., 44y. ., 0,6 V oldu u varsavldinda Prob. 12-5'i yineleyin.-0,6 V ve

12-7 ekil 12-].0 daki de -vrede bulunan AET'ilin ideal oldu u ve tsaylmaktadr. On besleme gerilimi VDD 1`,V'dur. AET duymu duruma geti inde devreden 4 , mA lik bir akm geebilmesi iin R'ni deeri ne olmal dr ? 12-8 ekil 12-47'deki devre, R. 5000 Olun, R fi . 500 1000 Ohm deerlerine sahip elektronik bir anaht;:imitir. Oubeslene TrarsiNtiirin -ateat

554 ATIM DEVRELERI VE SAYISAL DEVRELER

+vcc

-L. EKIL 1241

Problem 12-8'ir devresi,

ancak tam doymu teki durumda ise kesilimde oldu u varsaylmaktadr. Devrenin kesilinden doyura durumuna gei ini gsteren k dalga biimini izin.

12.9 ekil 12-15'deki iki-kararb durumla devrede, nbeslem gerilimleri

Vec = 10 V ve V DD = 10 V'tur. Transistrn doymas iin gerekli toplayc akm 5 naA"dur. Transistrlerin ideal ve hFE deerlerinin 10 oldu u varr:arl n.aktadr. Kesilim durumunda, traosistrn yay c-taban eklemiain ular arasnda 1 Vluk ters bir nbeslem e gerilimi vardr. RL, R, ve R2'yi bulun.
.

12-10 ekil 12-15'deki iki-kararl durumla devre, devre- elerinin deerleri _k 5000 Ohm, R1 = 40000 Ohm ve R2 = 60000 Ohm ola cak biimde dzenlenmitir nbesleme gerilimleri Vcc = 12 V ve VED = 6 rdar. Transistrlerin hFE = 24 deerleriyle ideal olduklar varsaylmaktadr,
a) Daim durumundaki transistiirde toplay c akmn b) ilethn durumundaki transistrde taban ak mn!

e) KAPALI durumdaki transistr AGIK duruma geirmek iin gereksinen tetikleme i aretinin genli ini. bulun.
10000 12-11 ekil 12-21'deki iki-kararl durumlu AET devresi RD Ohm, R1 = 120000 Ohm ve R2 80000 Ohm olacak biimde dzenlenmi tir. nbesleine gerilin leri Vec rs- 18 V ve V,- = 18 V'tur. AET'lerin. ideal oldu u varsaylmaktadr.

PROBLEMLER 555
a) Duymu AET'deki alut c akmuu b) AET'lerden birinin kesilimde olmas n sa layan enkiik Vp bulun. e?terini e

12.12 ekil 12-48'de gsterilen devre, bir-nbesleme kaynakl iki-kararl durumla bir oktitre kendir. Bile enlerin de erleri RE 100 Ohm, RF, = 1000 Ohm R, ----- 100000 Ohm ve R2 = 50000 Ohm dur. nbesleme gerilimi 18 V'dur.
a) AIK durumdaki transistrn ancak tam doymu olduunu v a sayarak e o , ve eo, k gerilinderi.ni bulun. b) Herbir transistr iin toplay n ve taban ak mlarn bulun. c) Anahtaslamann en az bir tam d4tfin gsterecek biimde herbir toplay c ve tabandaki gerilim dalga biimlerini izin.

EKIL

12-48 Problem 12-12 iin veriln bir-n besleme kaynakb iki-kararl darumln devre.

12-13 Iki farkl k-gerilimi dzeyi istendi i zaman ek. 12 49 daki

-

devre kullanlr Trartsistrler, ancak doyduklar zaman 12 m A'de ve kesilinde olduklar zaman ise yay n-taban eklemi zerinde 1V'luk bir ters nbesleme bulunacak biimde al rlar. Transistrlerin hFE = 48 de erleriyle ideal olduklar varsaylmaktadr. nbesleme geninin 12 V'tur ve k atmlaran n genliklerinin 9V ve 6V olmas isteniyor. k atm genli inin kesitim ve doyurn durumlar ndaki toplayc -toprak gerilinderi arus ntbki dnerek RR r .RRRR e,RE e R / 'yi bulun.

556 ATM DEVRELER VE SAYSAL DEVRELER

EKIL 12-49 12-13. Problemin devresi.

12 14 ek. 12-17'deki bir-kararl durumlu ok titre ken. RL = 2000 Ohm, R1 = 40000 Ohm, R, = 40000 Ohn, R = 120000 Obra ve C 1000 pF deerleriyle dzenlenmitir. nbesleme kaynaklar nn gerilimleri Vcc --,-- 12 V ve I'Bn =12 V'tur. Transistr ideal ve hF.E. 60 de erine sahiptir.
-

a) RL'deki akm atmmn genli ini b) k atmnn sresini bulun.

12 15 ekil 1.2-17'deki bir-kararl durumlu oktitre ken k atm sresi

-

10-gus ve akm geldi i 5 mA olacak biimde dzenlemek istemektedir. nbesleme kaynaklarnn gerilimleri 1/c.c = 10 V ve: VBB 10 V'tur. Transistrler idealdir. ve la,E = 25 dir. Kesiliradeki transistrn yay e-taban ekleminin ular aras nda 2V'luk bir ters nbesleme ve iletimdeki tranistrn ise ancak doy nu olmas istenmektedir. RL,R,R,,R 2 ve C'yi bulun.

12.16 ekil 12-26a'daki Miller tarama devresindeki ykselte, kazanc

A, >>

1 olan ideal bir ters-evirlei i lern.sel yiikseltedir. Tetikleme atmmn T sresinin, 0,02 arp devre za mm-sabiti oldu unu varsayarak eu (tryi bulunur. 2 T'lik bir zaman sresi iin dalga biimini izin

12 17 36, 45, 117, 144, 193, ve 270 unlu tiay lar.i. ikili say larma
-

PROBLEMLER

557

12-18 A a daki ik i saylar onlu say ara dn trn

a) 10110

b) 110110 e) 1001101 d) 10101100 12-19a) A a daki toplamalar yapn

10110
1010

01001101

10101100

oiono
mono

b) Yukardaki ikili-toplamalara kar lk gelen onlu toplamalar yapt ktan sonra elde edilen toplamalar ikili saylara dn trerek (a) kknda bulunan Sonular n doru olup olmad n denetleyin. 12-20 Aadaki Boolean ifadelerini yal nla trm ve bunlar sadece VE VEYA ve DE L geitlerini kullanarak mant ksal birer elde edili devresini dzenleyin.

E (AC) l) (A B) (ii+ C) 4- (B H- D) + AD (B + C) 4- B e) A (B C) H-- A A (C )) C (B. D)

-4--

a) ALU7';

(B + C)

12-21 a) Lj Boolean girili bir VE geidi

b) li giri li bir VEYA geidi iin birer do ruluk izelgesi oluturun.

12-22 ki-gerili li bir

a) VE-DE L geildi b) VEYA-DE IL geidi e) DISARLAYAN VEYA geidi iin bir do ruluk izeigesi olu turn ve karlk gelen giri ve k dalga biimlerini izin.

12-23 Sadece VEDE IL geitlerini ve. DE L isitlerini kullanarak bir VEYA geidi olu turan bir devre dzenleyin. b) Sadece VEYADE L geitlerini ve DE IL geitlerini kulla artik bir VE geidi oluturan bir devre dzenleyin.
12-24 - 2 2, 2' ye 2' ikili say larn n toplamm ekle etmek iin kullan lan bir toplay c iin izel eksel - bir izge olo turon,

12-25 VEDE::;IL, DE L ve VEYAD;''.: iL ,geitlerini kullanarak bir yar toplay em n.diizerleliini gsterin.

13. Blm

MADNETK DEVRELER, TRANSFORMATORLER VE - EVREL DEVRELER

Bu kitabn geri kalan ksm, elektrikeel ve saokaniksel enerjinin birbirine dnmnde kulknslan aygstlarn ve bunlarla ilgili denetim dzeneklerinm incelenmesine ay/alm tr. Bu arada transformatkirde ele at lmaktadr; transforrnatr bir enerji dn m aygt olmamasna karn elektriksel enerjinin aktarmnda ve dnmnde nemli bir yer tutar. Uygulamada tm transformatrlerde ve elektrikle i liyen dsenekler. de, enerji iletirainde ve dn ii iinde ortam olarak kulland m rnagnetik ieIar igr biimlendirmek iin magnetik maddeler kullan lr. Magnetik alan nicelikleri ile onlarn etkiletii elektrik devreleri arasndaki ilikiler, elektromagaetik aygtlann, almalarn aklamakta faandi bir yer tutar. Mugnetik maddeler, aygtlann bykln, yetene ini ve altmalarndaki sunrlarnalar belirler. Bu blmde, nce temel magnetik-devre kavrandann vererek olduka yaln magnetik yap lan ele alacaz ve daha sonra da tranaformatrleri inceleyece iz. Son olarak da elektirik aygttlarmn ve elektrik enerji iletiminin incelenmesinde devre kuram = nemli bir ynn olu turan -evreli devrelerir zelliklerini vererek bu blm nitirece iz.

13.1 BIR ELEKTIRIK AM:KININ MAGNETIK ETKILERI

Akm tayan bir iletkenin evresinde, devaml bir m knatsn yaknndakilere benzer etkiler olu ur. Bu iletkene yakla tnlan rniknat slar, demir ya da teki ekim-ta yan iletkenler zerine kuvvetler etki eder. Ayr ca eer akmn bykl deiiyorsa Yakndaki devrelerde indilkle ne ile gerilnder oluur. Olu an kuvvetler nedeniyle, iletkenin evresinde bir kanses alan bulunduu sonucuna vardr. letkenin evresi, kuvvetler olu turma e i yapma yetene inde olan bir enerji-biriktirme blgesidir. Magnea atan alarak adlandrlan bn alan, Kesim 1-2 de anlaulan elektrik alan ile birlikte bulunur.

560 MAGNETK DEVRELER, TRANSFORMATORLER VE -EVREL DEVRELER

Magnetik alan, tm uzunluklan boyunca devaml bir nuknal sn kuzey kutbu (rne in, bir pusula i nesinin kuzey ucu) iizerine etki eden kuvvetin ynn gsteren izgileri izerek sekillendirilebilir. Bu sre, bir nehirdeki su aka nun ynn gstermek iin ak izgileri izmeye benzer. yukar da sz edilen ekillendirme kuvvetin byk olduu bir -blgeye. ok say da izgiler ve kuvvetin az olduu yere ise az say da izgiler izmek-le. nieelletirilebilir.Ba ka bir deyimle, zel bir noktadaki izgilerin younluu, magnetik kutup o noktada bulundu u zaman zerine etki eden kuvvetle orant l Umm:Bu anlamda, bu izgiler, topografik bir harita zerindeki i"-ie ykseklik e rilerine benzer, bu harita zerinde e imin en fazla olduu yerde ykseklik izgileri en s ktr. Bu izgilere ah izgileri denir. Ka t dzleminin iine do ru bir ak-m tayan uzun ve do ru bir iletkeni saran magnetik aki izgilerini gsteren yaln bir harita ek. 13-1 de verilmektedir. Eu iteki ember iletkendir, bu emberin iinde ak mn ka t dzleminin iine do ru olduunu gsterinek iin okula arkadan gr n gsteren bir art (+) iareti bulunmaktadrr. (E er - akln kat duzleminden bize doru olsaYdi, ok i aretinin nderi grniin belirten bir nokta kullandaeakt ). letkene yak n yerde iZgilerin younluunun en fazla oldu una dikkat ediniz; bu durum iletkenin yakn evresinde kuvvetin eu byk oldu unu gsterir. Ay n zamanda ak izgilerinin kapal srekli izgiler oldu una da dikkat ediniz. Ak izgilerinin yn sa-el kural ile verilir; bri ktir-ala gre, e er ba parmak akn ynn- gsterecek biimde iletken boyunca uzat larak iletken sa elle kavranrsa, teki parmaklar ak izgilerinin ynn gsterir.

EKIL 1-1 Bir iletkeni saran sk iz gileri,

Ak izgilerinin belirli bir say sn ya da yaygn olarak ifade edildi i gibi aknn belirli bir miktar n diinebilmek iin bu ak izgilerinin geti i belli bir alan alnmal d r. te yandan ak izgilerinin yo unluu ya da ak younluu ou kez noktadan noktaya de i ece inden genellikle zel bir noktaya gre verilmelidir. rne in, ekil 13-1 de, ak younluu, nokta, iletkendeu._ yarap boyunca da-doru uzakla tka azahr, bununla birlikte, iletkenle

13-1 BR ELEKTRIK AKEMININ MAGNETK ETKILERI 561

ortak merkezli bir ember zerindeki herhangi bir nokta iin ak younluu sabittir. o ak s , bir A alan zerine dzgiin olarak da ld zaman, bu alan iindeki herhangi bir noktadaki ak younluu

o
A olur.

(13-1)

o aksnn ve R ak yO unlu unun lii.zn birinderini de verMeliyiz. Uluslararas anlamalara gre ak birimi, m knat slann a etkileri zerinde al an ilk fizikilerden birinin ad olan Weber'dir (ksaca Wh); ak yo unluu iin buna kar lk gelen birim, metre-kare ba na weberdir (Wb n 2). Bu birimlerin her ikisi de: ulaslararast metre-kilogram-saniye (k saca MKS) sisteminde verilmi tir. Bu sistemin byle adla.nd r lmasn n nedeni temel birimlerin, uzunluk iin metre, ktle iin kilogram ve zaman iin saniye almmas d . Kullandimz elektrik birimleri (a nper, yok, da bu birim sistemindedir Kesim 13-3 de greee irinz. gibi, ba ka bir magnetik birini sistemi de hala ngilizce konu an lkelerde kullaml naktud r. Do rusunu sylemek gerekirse akun-ta.iyan bir iletken, evresini saran tm uzayda ak obturacakt r. Ferromagnetik maddeler denen baz Maddeler (rne in demir ve demirin kobalt, tungsten, nikel, alminyurn v, teki metallerle olan baz al.mlar) do al olarak magnetik Maya hava ve serbest uzaydan ok daha duyarlid rlar ve kendilerine do ru toph-4rlar. Bu maddeler, aygtlarm o unda ilerinde ak nn byk bir k smn toplamak ve s n landrmak, bylece istenen amaca ynelik etkinli i art rmak iin kullanlr.. Bu davran , suyu do al olarak ak n b rakmak yerine bir boru iinde ak a zorlamaya benzer. yleyse ferromagnetik maddelerin kullandmas yla magnetik devreler oIusturulabilit. Magnetik devre olgular , gze arpan bir yn hari, elektrik devre olgularma ok yak ndan benzer: Map,netik devre genel olarak k rusal deildir (yani neden-ve-etki ba nt s b i r do;::;Tusal fonksiyon deildir). Bundan tr, o u kez grafiksel yntemler kullan lmaktad r. 13.2 MAGNETK - DEVRE KAVRAMLARI omagne.tik maddeden evresine s k ca (elden bir kangal sar lm ve ytphru olan simits ,..4 bir halka lii nelin (bak ek. (3-.2a). Kangalda bir akln - oldu u zaman, olu an ak hk-.1k ada tutultr. Magnetik niceliklerir yaln z bu belirli yol zerindeki de iimlerinin dii innilmesine gereksinim vard r. Ak izgileri simitle ayn merkezli cemberler olacak ve yolun herhangi bir dik kesitinin alan ayn olacaktr. E er halkan n geni lii i ve d aylar yan nda kk ise, ak yolunun uzunlu u her ember boyunca hemen hemen

562 MAGNETtK DEVRELER, TRANSFORMATRLER VE -EVREL DEVRELER

(0 )

(b)

EKIL 13~2 Simitsel nug,-netik devre ve onun benzeri olan elektrik devr e si.

olacak ve ak , alan zerine dzgn olarak da lacakt r. :Bu d nceye dayanarak geli tirilen kavramlar, ok _farkl geometrik ekillere de yeterli do rulukla uygulanabilir. ekil 13-2a daki ka gahil ya da ba ka herhangi bir magne .ik devre zerindeki bir kungal n ak-olu tu Ma yetene i, N san r> says 1 akm ile ile oranthdr. Bu,
F = NI ainpere=san.m-

(13 2)
-

ba nts ile verilen ntugneto-motur kuvvet F (ksaca MMK) ile verilir. MMK, aky halka iinde bulunmaya zorlayan magnetik potansiyel fark dx. Halkada olu an ak , MMK'e ba l olutmun yan sra, ayrca demirin aky ta maya kar koymasna da ba ld r Bu kar-koymaya magnetik deyrenin I direnci denir, yleyse ak s ,

< 13-3)
olur. Elektrik devresindeki diren durumunda oldu u ;Abi, magnetik diren, uzunluu ile dt, rt A kesit alan ile ters t-rant l ve magnetik devrenin yap ld maddeye ba l d r. / ye A, s rayla, metre ve metre- kare cinsinden ise ve ak, uzunluk boyunca 'sabit ye alan zerinde dilzgn e o zaman, 1 ,it t/wr. , (13-4) R OI t k enI,i 1 denir y ' dln ig i zel % n be-n lirtir. Ceirgenlik, bir maddenin ilerisinde ak olu turabilme ye lin bir 31;ii,siidr. Bo luk iinz , geirgenli i uluslararas MKS, birim sisteminde 4.7r .10 -7 dir. Bu birim sistemine uluslararas denmesi nedeni bu sh bitte
olar, Eli Cf_"! Illa gn:

13-2 MAGNETK DEVRE KAVRAMLARI 563

arpan n n gzkrnesidir; 4:-T 'yi bu sabitin bir paras olarak almakla ba ka pek ok denklemde kullanmaktan kurtulmu oluruz. Ferromagnetik maddelerin geirgenli i, bo lu un geirgenli inin binlerce kat kadar olabilir ve bu durum akm n bu tr maddelerin iinde niin yo unla ma eilimi gsterdi ini a klamakta dr. Denk. (13--3)'e bazen rnagn.etik devreler iin Oh n yasas denir. Bu, magnetik devre ile d.o. elektrik devresi aras ndaki matematiksel benzer in vurgulanmasna olanak sa lar. Iki devre aras ndaki benzer nice ikter izelge 13-.1 de verilmektedir. Bu anlay a gre, Sek. 13-26 deki elektrik devresi. ek. 13-2a daki magnetik devrenin benzeridir ve her iki devTeyi ziimlerken de. ayn 'd nce sreci ktilan hr.
tZELGE 13-1 M-a :net:tl( ve elektrik devrelerinde benzer nieel kler. Itaneto-motor kuvvet . Ak L-75 Magnetik diren R rn yo unlu u B

Etektroznotai kuvvet E Akn I Diren B , Alun yd-erdinu II A

rnek 13-1 -ap 0,127 . cm ve d ap 0,203 em olan kk bir simitsel ekirdek d nelin . ekirde in kesiti, yksekli i 0,064 cm olan bir dikdrtgendir. Bu ekirdek, ge irgenli i bo lu un geirgenli inin 1000 kat olan ve ferrit denilen bir maddeden Yap lm t r. ekirdek ak yo unlu unun 0,15 W.I> olmas istenmektedir. ekirde in ak s n ve bu ak yo unlu unu oluuirrn.ak iin ekirdek zerine sar lmas gereken amper-sarnn say sn (MMK) bulun. ZM: Simitsel ekirde ir kesitinin alan A Buradan, (0,203-0,127) x 0,064 2,42 x 10 - err:2 2,42 10 -7 m2 olur.

= BA = 0,15

2,42 x 10 = 3,63 X - 10 - ' W b bulunur.

Magnetik. ak yolunun ortalama uzunlu u, i ve d aplar arasnda k., lan. orta yerden geen e nberin lizunlu un.a e ittir, yani s= .70,203 yleyse, R, n / l

0,127)

0,518 cin

5,1C x 1 3 n . lir

5,18 x 10 (1000')W Y 10 7 ',(f" t,2

1 i4

L)

Bu ak poluturmak iin gerekli MMK, F = Y R ,

(3,03

10 ')10,1'; 1

otur,

564 IKAGNET/K. DEVRELER, TRANSFORMATRLER VE -EVREL DEVRELER

Bu hesaplamada doal olarak baz hatalar vard r, nk aknn byk bir ksm halkann daha uzun olan d evre yolundan daha ok k sa olan i evre yolunu izleyecektir. Bununla birlikte, mag,netik devre hesaplamalar nda ounlukla incelik istenmez. Yukardaki kavramlar dzgn olmayan ve karma k magnetik devrelere uyguland zaman devre, ak younluu a a-yukar tm noktalarnda ayni olacak biimde seilen bir ok elert blnr. Sonra yntem her eye ayr ayr uygulanr. Seri durumdaki pek ok enin her birinde ayn toplam ak bulunmak zorundadr. Kirchhofeun iki yasas n n e-de eri magnetik devre iin de yazlabilir. Ak n yasasnn benzeri olan birincisine gre bir magnetik devredeki bir kav aa giren aklarn toplam bu kav aktan kan aklarn toplamma eittir. Gerilim yasasnm benzeri olan ikincisine gre ise, magnetik devredeki herhangi bir kapal yol boyunca aky elerden geirmek iin gerekli olan MMK lerin cebirsel toplam ayarcnn net amper-sarun na (MMK tine) eit olmak zorundadr. Magnetik devreler. nemli bir yn ile elektrik devrelerinden farkl dr: Demir ya da ba ka bir ferromagnetik madde ieren bir nagnetik-devre kolunun magnetik direnc.i, o kolda bulunan akl m, bir fonksiyonudur. Ak arttka, akda ayn deiimi oluturmak iin MMK tinde daha byk bir deiim gereklidir. Bu durumda devrenin doyuma gitti i sylenir. Doyun durumu genel olarak devrenin normal al ma blgesinde balamtr; ya da baka bir deyimle, magnetik devrenin ekonomik kurgusu o u kez demirin ba l doyum blgesine eri mesini gerektirir, Byle olunca, anla laca zere hem gevirgenlik ve hemde magnetik diren bir ahma ko ulundan tekine gei te deiebilir. Bu nedenle, magnetik diren kavramm n ve Denk (13-3)'n do rudan saysal uygulang olduka azd r. Onlarn balca de eri, daha ok elektrik devre benzerli i nedeniyle dnce srecine yapt klar yol gsterme katksmda yatmaktad r. Nice zmlemeler iin, genel olarak grafiksel yntemler kullan lr, nk bunlar dorusal olmayan durumlara kolayl kla uyarlanabilir. Bu yntemler bundan sonraki kesimlerde verilmektedir. 13-3 MIKNATISLANMA ERLER Magnetik devre hesaplamalar nda grafiksel bir yakla m gelitirmek iin, 'nce (13-1) ve (13-4) denklemlerini tek bir ba nt biiminde birletireLin. Bylece,

F A "---= -ARn,
burada

F F A(1 12A) '-- ' a -1- =

II Weber/ m2

(13-5)

13-3 1V1IKNATISLANMA URLERI 565

ampere-sarm / metre

_6)

dir. H niceliine rnknasts/a.yn kuvvet (ya da alan iddeti) denir; bu kuvvet magnetik devrenin birim uzunlu u ba na MMK'tir. (Buradaki vz nluun magnetik devrenin uzunlu u oldu una ve MMK'i olu turan kangal n uzunluu olmadna dikkat ediniz). Dzgn bir magnetik devre iin (rne in ek. 13-2a daki gibi), ekirde in birini- uzunlu u ba na harcanan. MMK'i ak yolu boyunca sabittir. '.Bundan tr m ki atslayc .alan iddeti Ii" de bu yol boyunca sabittir. Denklem (13-5), maddenin magnetik zelli ini ,a niceli i ierisinde veren temel bir ba nt dr. Yapmc tarafndan zel bir maddenin magnetik zellikleri bize verildi i zaman, mknagslayel alan iddeti "ruhi bir fonksiyonu olarak B ak yo unlu unun bir e risi de giinderilir. Buna genel olarak Bil erisi ya da mknatislanma erisi denir. Demir iin sekin hiindeki bir eri ek. 13-3 de izilmi tir. Bil e risi yaln z maddeye ba l olup onun zel. bir paras nn boyutuna bal de ildir. Bu e ri, grafik-sel zmlemeye ok iyi uyarlarur. rne in, eer kangaim Ni amper-sarun ve ek. 12-2a dahi simitin boyunca ak yolunun ortalama uzunluu bilinirse, e risinin yatay eksen' zerinde -- mkaatslare alan iddeti iaretlenir kar lk gelen B ak younluu dey eksen zerinden okunur ve alts BA dr. E er ak bilinir ve - kangahn MMK'i istenirse o zaman srecin tersine yrtlebikce i a ktr. ngilizce konuulan lkelerde. magnetik devrelerle ilgili mhendislik hesaplan alar kark Ingiliz birim sisteminde de yaplabilir.

NI

y;<-/

ldc ,.::

EK

5.,ki-r Bil

1:, risi.

566 MAGNETIK DEVRELER, TRANSFORMATRLER VE -EVREL DEVRELER

Bu birim sistemi uzunluk birimi olarak ineh'i kullanma al kanlnadan gelmektedir. Belirli bir lde bu sistem de de erini kaybetmemektedir, nk ok byk ya da ok kk say larn kullanmn gerekli klma,maktadr. izelge 13-2 de kar k ngiliz ve uluslararas MKS birimlerinin bir kar .latrlmas verilmektedir. Farklar, kar k sistemde alan ve uzunluk iin, s rayla, inchkare ve inch, ak birimi olarak ise izgi ya da kiloizgi (= 1000 izgi) kullanlm olmas dr. Kar k ngiliz sistemi burada tan t ld , nk bu birimlerde hala nukaat slanma e rilerinde kullan lmaktad r, bu nedenle hesaplamalar bu birimleri yenilebilir.
ZELGE 13-12 Ulu.slararas MKS ve kark Ingiliz Sistemlerinin kar latrlmas . Nicelik MMK Ah Ak yo unlu u Mknatslayel alan iddeti Beguun geirgenli i Simge F B Kark Ingiliz Birimleri Amper-sarun izgi ya da kiloizgi izgi / inek' ya da kiloizgi inch' Ampe.x-sarm l Meb 3,10ic10- = kiltiizga (amper-sarza) (inch) Uluslararas MKS Birimleri Amper-sanm 1 Weher= , 10& izgi 1 Weber 1 n2 r=64,5 Idloizgi/ inch' 1 al/Iper-sanr"( Metre := 0,0254 amper-sar m J inch 4 rr x10 -4 Weber / (ampersarnn) (metre) 1

13.4 MAGNETK MADDELERN BELRTGENLER

ekil 13-2a daki simitsel halka zerindeki MMK'i Fm den F m 'e kadar de itirildi i zaman magnetik devrenin herhangi bir yerindeki m knatslayc alan iddeti de uygun olarak H, den H 'e kadar deiir. E er bu dn bir ka kez yinelenirse, o zaman ak younluu da benzer biimde 4 - B, den B2'e dnsel olarak de iir, fakat bu de iim H nin tekde erli bir fonksiyonu biiminde de ildir. B'nin H ile de iimi ai bcdefa ihnei boyuncadr (ek. 13-4). E er knatslayel alan iddeti II, ortadan kald rlrsa, Ob'ye e it bir artk ya da kalc m knatslanma miktar geride kalr. Bunu yok etmek iin nuknatslaye alan iddeti, z t ynde uvgula nnah ve Oc ile verilen zorlayc alan iddeti ne eit oluncaya kadar artu lmal dr. Bu olaya histerezis ve a m bedffa m ilnegine de histerezis ilmei denir. E er deiimler kk olacak olursa, ek. 13-4 deki daha kk iki ihnekten biri izilebilir. Histerezis nedeniyle bir magnetik devre hesaplanmasunn sonucunda baz belirt-izlikler olmas nlenemez, nk verilen herhangi bir anda BH erisi zerindeki al ma noktas devrenin daha nceki magnetik gemiine baldr. rne in, Iirnin belirli bir deerine kmann sonucu ile inmenin sonucu aras nda byk bir fark olabilir. Ortalama sonular elde etmek iin, zel bir maddenin zelliklerini gsteren normal .mtknatslannta erisi ya da BH erisi, gittike byyen histerezis ihneklerinin ular n birletiren O a3a,a, izgisi olarak alnr.

134 MAGNETK MADDFLERN BEL.RTGENLERI 567

EKIL 13-4 Histezegis ihne.kier

Bilinen birka madde iin byle normal nukttattslanu a erileri ek. 13-5 de gsterilmi tir. Bu e rilerin d ey eksenleri zerindeki birimler kar k ngiliz sistemindedir. Bu ekil zerinde havan nm Bil e risi de verilmektedir, bu eri B inel-kareye d en kilo-izgi cinsinden lild i zaman yalan olarak,

Hluva
bant ile verilir.

31 B haca

ampere--sarint

eh

(13-7)

Maddelerin nagnetik zellilwle i tavIan slarn a ve niekartiksel i le byk lde ba lahr. Sonu olarak, verilen bir rne in elirtgenleri y maddeden haz rlanm baka bir rne inkilerden farkl olabilir. Bu da magnetik hesaplamalarda ba ka bil-belirsizlik kavna.:):1 oluturur. Buml 0.1! tr ; I:i tr hesapla nalarda kesin sonu bekle nnernelidir.
,

20. 30

50 60 70 60 90 CO 110 120 130 ,0 150 160 170 183 190 200 1,1knutrs1ay c[ otur) siddoi.1, K orriper-sor nVin
13--5 Bi/iytr, makactik '1k1v ijborulai nkratmlazna ejrileri.

EJL

13-4 MAGNET K MADDELEIN BEL,IRTGENLERI 569

(a) EKIL 13-6 Kare-ii."skii 5213,~

(b)
in berirtgenleri.

Baz magnetik zellikler istenildi i zaman, demirin teki r zetallerle yaplm says z abtmlar kullanbr. Bu ala mlar, genel olarak, e itli isimlerle bilinirler. rne in, bir devaml nknats yaplaca zanian, seilen maddenin olduka byk bir kalc ak youaluu olmaldr. Bu ama iin, alnike olarak bilinen alliminytm-nikel--kobalt-demir shi ntlar takmndan biri en etkili bir madde olabilir. ok yksek g,eirgenbl istenildi i zaman, geirgenlikli-alam (Permalloy) ya da Hipernik diye bilinen nikel-demir ala mlar kullanlabilir.- Bir nikel-kobait-demir ala nu olan Permiavar'm geirgenli i, olduka geni bir mkruatslantna blgesinde yeterince sabittir. Bu tr zel ala ralarm says olduka oktur. Elektronik ve denetim uygulamas iin, nemli bir grup da kare ilmekti magnoik maddeler diye bilinenlerdir. ekil 13--6a daki sekin, biimde ve ek.-61 deki idealletirilmi biimde grld gibi, bu maddelerin dikdrtgene yakn bir histereZ is ilmei vardr. Kalc ak yo unlu u -Br, hemen . hemen maksimum younit k Bm'ye e ittir. Ilmein yan taraflarn n eiuderi olduka dik oldu u iin H daki kk bir deiim B'de byk bir de iime neden olur. Do rusu, ekirdek iyi bir iki-kararl dilin/nin magnetik e olur, nk o, ya bir ynde ya da teki ynde tamamen duymu iki durumdan birinde bulunabilir. ekirde i bir durumdan tekine de itirmek iin zel bir ynde tm MMK'in uygulanmas gerekir. Kare--il nekli maddeler genel olarak iki tiirlitdr. 1.-;'errit denilen bir tr bazen magnetik seramik olarak bilinir. Bunlar, toz haline getirilmi demir oksit ve teki metalik okeitleri (rne in Manganez eksi t) kurtirp

570 MAGNETK DEVRELER, TRANSFORMATRLER VE t-EVREL DEVRELER

ok yksek s caklklarda eriterek olu turulur. Ikinci tr, metaliktir ve permallay- gibi yksek-geirgenlikli ala mlardan oluur, Kare-ilmekli maddeler, anahtarlam.a devrelerinde, bilgi sayarlarda depolama eleri olarak ve elektronik devrelerde zel biimdeki transformatrlerde kullan hrlar.

13-5 KULLANILI MAGNETK DEVRELER

Sk sk karlalan magnetik devrelerin rnek bir grubu ek. 13:-7 den 13-10 a kadar olan ekillerde gsterilmi tir. Bu devrelerin hepsinde akmm byk bir ksm belirtilen yollarda tutulur, fakat kk bir k sm evre deki havadan gemektedir. Bu kaak ak yasznt ak denir. Ana magnetik devre ile ilgili matematiksel i lenderde, s znt ak etkisi ya deneysel sonulara dayanarak gznne al nr ya da tamam yla savsanr Bununla birlikte zellikle a.a. makineleri ve transformatrlerde bu s znt ak sk sk kiihnelidir, nk bu aygrtlarm almas ve verimi bu akdan olduka fazla etkilenebilir.

ekirdek

Scrgl

etik EKIL 13-7 ekirdekli transformatikler iin magnetik devre.

ekil 13-7, ekirdekli bir transformatrii gstermektedir. Magnetik yel yahu bir seri devre olu turur ve toplam MMK, yolun ab, be, cd ve . kesimlerinin MMK'lerinin toplamd r. ekil 13--8 de korunumlu bir transformatr gsterilmi tir. Ortadaki d--a kprs ana ak nn tamamn ierir Ve her biri aknn yarsn ta yan paralel abed ve ab' c' d yollar devreyi tamamlar. Her iki paralel kol da ayn MMK besledi i iin toplaM lk.fMK yaln z dabcd ya da dab'e' d yolu iin olan MMK'e eaittir. ekil 13-.-9 ve 13-10 srayla, bir riile ve bir magnetik k arape nn magnetik yap s n gstermektedir. Her ikisinde de, bir hava ii esi magnetik devrenin tamandayna bir kesimidir Ak hava aral n.a geldibi zaman do al olarak dalacak ve kom u de nirdekinden daha geni bir alan kaplayacaktr. Ksa

13-5 KULLANI LI MAGNETIK

DEVRELER 57i

ekirdek

Sarg

EK L 13--8 Kor zumlu tran ,fornintr iin megnetile devet.

hava aralklarndaki byle claarnalar iin dzeltme, araln alan n tamamlayan iki boyuttan her birine arahk uzunlu unu ekleyerek yap lr.

A rmatr (alt' ucun dn) dnebit ir.

ekirdek
EKIL 13-9

Bir rlenin

augr eti

ekil 13-7 den 13--i0'a kadar verilen naAnetik devreleria. alternatif MMK etkisinde katan kesimleri ince yaprakiar n gtste dizilip siktrlarak tabakala trdmas yJa olu turulur. Yapraklar zerine srlen yal ne tutkal. kaplama ile birlikte ard k yapraklar aras nda katruhrtaz olarak oluan kk bo luklar nedeniyle, maznetik bak mdan etkin olan ke*itoel alan, yap tm tarnamru t alamadan kktr. Etkin alan, tm alan n yaprak kalnbna bal olan ylgdma---arpam ile arp m na e ittir. (Yhra-arpn 0,036 em kalmludaki y4praklar iin yakla k 0,90 drr).

5 72

MAGNET K DEVRELER, TRANSFORMATRLER VE -EVREL DEVRELER

EKIL I3-10 Br magnetik kavrayman. yaps.

13-6 D.A. UYAILIML1 MAGNET K DEVRELER zmlenmesi gereken iki problem, belirli bir ak y. ya da ak younluunu olutrmak iin gerekli olan uyar mi bulmak ve belirli bir uyarundan doan aky ya da ak younluunu bulmaktr. ziimIeme yntemleri, zmler ekil 13-5 te verilen nicelikler cinsinden 'olmak zere, zel rneklerle aklanacaktr. Magnetik diren kavram:1nm kullan lmas ve l geirgenlii cinsinden. zmler yerine ., sz geen yntem kolayl bakmndan daha ok, kullanlan bir yoldur. Bununla birlikte, magnetik diren kavram ile onun elektrik-devre benzerli i, d nme srecini forniillendirmede ve do rulugunan ara trlmasnda olduka kullam hdr. rnek 13-2 Elektriksel elik levhadan olu an bir rlenin armatr ve ekide inin boyutlar ek. 13-11 de verilmektedir. Bu devrede, 5000 izgili t : = 5,0 x 10- 5 Weber) bir ak oluturmak iin gerekli arrper-sarm saysn bulun.. Vapraklar iin y lma-arpann 0,90 varsa.ynz. ZM: Bu devre, iindeki toplam MMK'i demir ve hava iin olan MMK'leriin toplam ile verilen seri bir dev.redir. Demir yolun kesit alan dzgndiir. ek. 13-5 deki e riye dayanan ineelikli i lemler aadaki izelgede verilmi tir. Demir ierisindeki yolun uzunlu u abcd art ef 13-11) ile verilen ortalama uz mluktur. Hava aralnn alan dalma (saaklan na) etkileri dzeltiletek verilmi tir.

13.6 D.A. UTARIMLI MAGNETK. DEVRELER 573 3"

14

wa.

rn.

Jor

t
0,01' 4

EKIL 13 11 rnek 13 2 ve 13 3 iin verilen mattnetik devre.

-

Kunn Den* Hava

Alan, inch
(0,25) (0,25) (0,90) 0,0563 (0,25+0,01)

Uzunluk inek B kiloizgif

8,5 0,02 668 Amper--earm (Aa) 89 74

H-Laz/rine-k
24 23200

J NI A.ear)

(0,25-1-0,01)=---0,01576 Toplam MIWK ..- 204+464 -

(24 ) (8,5) 1 ,= 204

(231:80) 004=464

rnek 13-3 rnek 13-2 iin verilen magnetik devre zerine etki eden 1000 A-sar.lik MMK'm oluturduu alay bulun. ZM: Bu rnek 13-2 deki problemin terli olan bir problemdir. Demir ve hava aras nda toplam amper-earm bftim, dolaysyla her para iin inch bana amper-sanna says bilinmedi i iin, reuknatslanma erisi dorudan doruya kullan lamaz. Bu nedenle zm, ak ya da ak yo unluunun denermek zere eitli deerlerini al p, belirlenen uyan ru gerektiren bir ak younluu buluulmeaya kadar her de eri rnek 13-2 deki yntemle deneyerek yap lmaldr. lk deneme iin, tamamiyle rastgele de erienn seimi, iki a r varsayun sonulann n gzden geirilmesiyle iinienebilir: (1) verilen tm IVIMK'in hava aralnda kullanlmas , (2) verilen tm MMK'in demirde kullan lmas . Her iki varsaymda ok yksek olan ak yt unluldan verecektir. lk deneme iin bu iki deerin kk olatundan daha kk bir de er seilebilir.

574

MAGNETK DEVRELER, TRANSFORMATRLER VE -EVREL DEVRELER.

Bylece, eer tm MMK hava arali nda kullan lsayd , Denk. (13-7) den
Bhal,a

1000
(0,02)(313)

160 kiloizgi/ inch2,

Eer tm MMK demir de kullan lsayd, mknatslaym alan iddeti 1000 8,5 118 As /inch (yada 4,6 10 3 A-sar /,,,) ve ek. 13-5 den buna kar-

l k gelen ak younluu 105 kiloizgi / in2 (ya da 1,63 Wb / m2) olacakt . 0 halde demir iin 100 kiloizgi / in2 lik bir ak yo unluunu d eneyelim. i lemlerin sonular a adaki izelgede zetlenmektedir. lk deneme ok yksek bir uyarm gereksindirdi i iin, ikinci deneme iin 95 kiloizgi / in2 d . al Bh ava
0, 0563

;cin ir (varsa -

DENEME ylan.)

(ek. 13-5) 75 44. 56

I deal ir
(NI) ternir (8.511 de n i r ) 638 374 476

--aden r0,0676

,I1h aa v (denk. 13-7) 26100 24800 25200

. (

, 1 ,Ihacr,

Topiacti

NI
I

(0,02 1.11,..) -1-- (IN 1 )haVa 522 496 504 1160 870 980

(NI )iicrn ir

--

Birinci

Ikinci
Son

100 95 97

83,3 79,2 81,6

deneme

ki cleneme'nin ara. de erinin bduumas yla, demirin son ak younluu - 870 95 H- (100 - 95) 1000 --- 97 kiloizg 1160-870 ve toplam ak (97000)(0,0563) bulunur. Bu bulunan ara de erin sonucu da izelgede denetletuni tir. Yap lan denetim, li,plam Ni de erinin, verilen 1000 de erinden yzde iki (,/,,2) daha kk, yani, 930 A-sar oldu unu gstermektedir. Daha nce anlat lan belirsiziiklerifen tr, heSaplanan ve verilen MMK aras nda yzde be lik ((;),.. 5) bir nyu um olcluki- a yeterli say labilir. Yukardaki iki rnek, yahu. ve seri nagnetik devreler zerine oturtulmu tu. Seri ve paralel devrelerin birle iminin matematiksel olarak zmlenmesi ok yorucu olabilir, ancak bu tr zlimleme iinde Kirchhoff yasalar nn magnetik-devre bkinderine dayanan yakla mdan faydalanlmaktadr. 5500 izgi

13-6 . D.A. UYARIMLI

MAGNETiK DEVRELER 575

rnek 13-4 ekil 13-12 deki magnetik devre, boyutlar a a daki izelgede verilen " bir dkme-elik ekirde i iermektedir. b-c hava arali unn alan aralkta bulunan magnetik ak daki dalma etkisi ynnden dzeltilui tir. 200 kiloizgilik bir hava-aral aks olu turmak iin gereksinen kangal MMK'tini bulun.
ad. dea
IS

Para Ortalama uzunluk, en. 10 Alan,

in-P

be 0,01 ,04

ed 10 4

ZM: znderne, iki ilmek boyunca MMK ya da magnetik crilim du melerinin toplanmas ve a ya da d kay a indaki ak larm toplanmas na dayan, r. Ayn biimde- olan ab ve el kollar aki - ak younlu u, 200 50 kilo200 izgi / in.' olur. be aral nda ise4 ----- 49,5 kiloizgi / 04

dil-. iki kol iin

ek. 13-5'in ve hava-aral iin Denk. (13-7)'nin kullandmas yia, ad ar sndaki MMK,

Fad

12 (10 + 10) --F 313 (495) 0,01 395 8

395 Asar. olur. 49,4. A-sar. / in. l:ik bir tl

yleyse, yleyse 8 inek uzunlu unda olan ad kolu.

576 MAGNET K DEVRELER, TRANSFORMATRLER VE -EVREL DEVRELER

nuknat slayel alan iddeti etkisinde kal r. ek. 13-5 den, kar lk gelen (90) (2) = 180 ak younlu u 90 kiloizgi / in2 elde edilir Burada o , , yin toplam olmabdr, yani kiloizgi bulunur. (.4 kav anda, o ,; o, ve Z 3 = 200 4- 180 = 380 kiloizgi olur. 3'80 yleyse, dea kolundaki ak younluu -= 63,5 kiloizgi/ in,2 dir. 6 ;sek. 13-5 den, buna kar lk gelen miknat slayc alan iddeti 18 A-sar bulunur. Bylece Fdea , 18 (15) = 270 A-sar elde edilir Kangal iin gerekli MMK, dea ve ad zerindeki MMKIeririn toplamdr. Bylece,

de. t,= 270 -i- 395 F=F +F

665 A-sar

elde edilir.

13.7 MAGNETK OLARAK OLUTURULAN GERLM11lR; 07..NDUKTANS

Bir elektrik devresi zerinde bir magnetik alan n ok nemli bir etkisi, devreden geen ak de iti i zaman bir gerilimin olu mas dr. Gerilimin elektrornagnetik indksiyonia olu umu, transformatorler, motorlar ve iireteierin ilemesiuin temelidir. Olay,..Faraday yasas ile betindenir. Bu yasa, N, sartml bir kangaldan geen o aks d o fdt luz ile deitii zaman (o Weber ve t zaman saniye cinsinden olmak zere), bu kangalda olu an gerilimin,
e

de

(13 -8)

verilebilece ini lelirtir. Lenz yasas na gre, indkleme ile olu an bu gerilimin yn, ak de iikli ine kar koyan bir ak m oluturacak biimdedir. Daha nce incelenen d.a., nyarnall magnetik devreleri tartis, rken bu gerilirnden sz edilmedi nk bu devrelerin sabit akim, MMK ve ak ile kararl durumda oldular' varsay ld . Bu -nedenle indkleme gerilimi s f r olur. Bu gerilim, te yandan <La: uyar mb devrelerde ve daha sonraki blmlerde ele alnacak olan tm makine trlerinin tart lmas nda nemli bir rol oynayacakt r. indkleme gerilimi, ak oluturan devre de oldu u gibi de ien akma etkiledi i herhangi bir devrede de grlebilir. Bylece, bir devredeki akun, devrenin evresindeki ortama girerek devreyi saran bir magnetik alan olu turur. Zamana ba l olarak ak m n bymesi, azalmas ya dalia ka herhangi bir deiimi ilgili magrretik akn n dei mesine neden olur ve bu de i imde devrede indkleme ile bir gerilim olu turur, Denk. (13-8) den, bu z-indiiksiyon gerilimi,

MAGNETK OLARAK OLUTURULAN GERLMLER; Z-INDUKTANS 577 e=N olur, burada

=N

di ' da

= L

oTi

volt

(13-9)

di

IleLnri'dir.

(13-10)

L nieeliine devrenin iiz-indiiktanst ya da yahu olarak indkknez. denir ve o weber alnrsa L l enri cinsinden llr. z-indktans, Denk. (13-79)'. 'un Denk. (13-17) biiminde grld Kes. 1--8 de devre de ikeni olarak tan tlmutr. Devre kuram nda her ne zaman bir indktans terimi ortaya karsa, bu terim magnetik alann devre zerindeki etkisini gsterir.
Ak , akm la dorudan do ruya orantt olduu zaman indktans kavram olduka kullanld r, nk bu durum ak yolunu olu turan ortamn geirgenli inin sabit oldu unu belirtir. Uygulama a sndan dtiiildude, bu ifade, ilgilenilen ak yolunun nemli hi bir kesiminin doynnt demir iinde -olmad anlam ndadr. Bu ko ullar alt nda, Denk. (13-10).

N z, ,

nenn .

.(13-11)

biimini alr. o ve i doru orantil olduu iin inliktans, aklndan bamsz bir sabit olup, yalnz devre ii esinin geonletri ki= ve magnetik ortamn _geir' geldiine baldr. Pek ok dzenleme biimi iin, m.agnetik alan n karmak. li nedeni ile indktans de erinin bulunmas gtr. Denk. (13-11) den,
z, N ile orant l olduu iin, indiiktan.s n 1V-"' ile orantl olduu grlr.

rnek 13-5 _rnek 13--2 deki rlenin altrrma kangahrun 10000 saman ve 3000 Oluifink bir direnci vardr. Bu kangal 230 Vluk bir d.a. kaynaudan beslenecektir. Rlenin arrnatariinii kapamak iin, rnek 1.3-2 de bulunan 670 A-sar oluturabileeek yeterlikte bir ak n (alttrma akm ) gerekmektedir.
a) Kangalm yakla k indiiktansm bulun.

b) Bu rle, hzl alma iin diiniildiiiinden yakla k olarak gereksinilen alma zamann n bilinmesi istenmektedir. 230 V'luk bir do ru gerilim ani olarak uyguland zaman 'akmn, rleyi aktrma de erine ulamas iin gerekli zaman bulun,
ZM: a) indktans Denk. (1.3-11)'e gre tanunlanacakt r, 670 A-sar iin gerekli ak n, i 670 10000 0,067 A. olnalidr. Burada o.,

578 MAGNETK DEVRELER, TRANSFORMATRLER VE -EVRELI DEVRELER N

(10000) (5000 x 10 - e)
0,067

7,5 H.

b) Kangal iin KGY denklemi 7,5

di dt

+ 3000 i ,---. 230 -.

3. blmdeki yntemleri kullanarak, ak n iin denklem zld ii zaman

230 (1-e-" fi7s5) elde edilir. 3000

i(t); 0,067 A olduuna gre:

0,067

230
3000

(1-e - e" ii/ 7'5), buradan t, = 0,0052 s. bulunur.

13-8 A.A. UYARIIVILI MAGNETK DEVRELER

Iiransformatrlerin ( ok. 13-7 ve 13-8) a.a. makinelerinin ve teki bir ok elektromagnetik aygtn magnetik devreleri d.a. kaynaklarndan daha ok .a. kaynaklar ile uyarlr. D.a. uyarm' kullanld zaman kararl durum akm uygulanan gerilim ve devrenin direnci ile belirlenir; indktans, , rnek 13-5 teki gibi yaln z geici srelerde etkisini gsterir. Magnetik de redeki ak, kararl akmn bu deerine gre kendi kendini ayarlar ve bylece mknauslanma erisini veren ba nt salamr. Buna karlk a.a. uyarm' kullaruhrsa, indktans kararl -i leme durumuna da girer. Bunun sonucu olarak hepsi iin olmamakla birlikte pek ok magnetik devre iin ak , yakn bir yaklaldkla, uygulanan gerilim ve frekansla beslenir ve m knatslaye akn, nuknatslann a erisinin gerektirdi i ba ntiy sa layacak biimde bu akya gre kendi kendini ayarlamak zorundad r. ParuP,a1 ba ntlarn korunnasmn ok nemli oldu u yerler dnda, maddenin ekonomik kullanm bir nagnetik devredeki normal al ma ak younlu unun tm devre iin nuknat slama e risinin do rusal kesiminin tesinde olmasn gerektirir. Bu. nedenle, gerek zmlemeler sabit z-indktansa dayanarak yap lamaz: Bundan sonraki kesimler& grlece i gibi, bunun yerine esas olarak de ineyen nicelikleri ieren e deer devreler kullanlr. Zamana gre de ien akma uyarc devre zerindeki etkisi Faraday ya.sasndan, Denk. (13-8), kolayca grlebilir,

13-8 A.A. UYARIMLI MAGNETK DEVRELER 759

ekil 13-13 deki N- san ld ve demir ekirdekli kangal dilnelim Uyarm bir i akm ile bir o nagnetik alus olu turulur. A.knn zamanla sinsel olarak, aadaki biimde deitiini varsayalim, = sin 2ft (13-12)

burada o alannn Weber cinsinden maksimum de erini ve f, frekans gstermektedir. Faraday yasas na gre Denk. (13-8), indkleme ile olu an

EKIL 13-13 a.a. uparnrl nagnetik devre.

e= N

d dt

2arf

No. cos

22rft

(13-13)

ve hanm etkin deeri

E = =fN9J rn -=" 4,44 ,fiVs. volt olur.

2.7t

(13-14)

Gerilimin kutuplar, Lenz yasasna gre, ak dei ikli ine kar koyacak biimde 4. lnaldr ve bu nedenle, ak artyorken ek. 13-13 de gsterildi i gibidir. Akan, akiya oluturdu u iin, ikisi de ayn evrede diinlebilir. Denk. (13-13) den grld zere indiikleme gerilime, ak nn ve dolaysiyle akmn 90 nnden gider, indiikleme gerilimi ve kangaln direnci zerindeki gerilim dmesi uygulanan gerilime kar koyar. Diren zerindeki gerilim d mesi, a.a. makinelerinde, transformatrlerin o unda ve teki birok a.a. elektromagnetik ayg tlarda uygulanan gerilimin yzde bir kan, gemez. Iyi bir eakla klkb diren, zerindeki 6 erilim dmesi nemsizdir ve uygulanan gerilimle indiiklen e geriliminin e it olduklar dnlebilir. yleyse o , ak si, bu aknn devam edebilmesi ayg t iin gerekli normal akmdan ok daha fazla bir nnknat slaym akm gerektirse bile, Denk. (13-14) gre uygulanan gerilimle belirlenebilir.

580 MAGNEIIK DEVRELER, TRANSFORMATRLER VE -EVREL DEVRELER

rnek 13.6 Mknatslayc akm akla yatkn bir deerde snurlamak iin 60 Hz'lik bir ekirdekli transformatrn maksimum ak younluu 70 kiloizgifin2'yi gememelidir. 2300 V'Iuk birincil Sargs zerinde 200 sarun vardr. a) Tavlannu elik-levhab-ekirdein kaba kesit alannn en kk (minimum) deeri nedir? Ylma arpawn 0,90 alm. b) ekirdein ortalama uzunlu u 100 in. ise, 2300 Vluk sargdaki mknatslayc akmn tepe deeri nedir? ZM: .a)
"' E 4,44 fN 2300 (4,44)(60)(200)

0,0431 W1>

4310 kiloizgi

Bylece, Alan =
4310 = 68,4 in2 (70)(0,90)

b) Bu ak younluu, 5,5 A-sar / inehlik bir m knatslaye alan iddeti gerektirir (Bak ek. 13-5). yleyse, m knatslaye tepe alann,

(5,5)(100) -- 2,8 A olur. 200

13-9 IliSTEREZS VE GRDAP-AKEUX KAYIPLARI Magnetik devreler, zamana gre de ien ak younInklarnn etkisinde kaldklar zaman, demir ekirdekte s biiminde g kayb nn iki nedeni vardr. Bu kayplar, makinelerin, transformatrlerin ve a.a. ile i leyen magnetik aygtlarn snma,s, almas ve verimlerinin belirlenmesinde ok nemli bir yer tutar. Birinci kay p, Kes. 13-4 de aniat lan histerezis olay ile ilgilidir ve ferromagnetik madde kullan ldnda MMK devreden uzakla trddi zaman magnetik alann em rjisinin tamam nn devreye geri dnmemesi gere inin bir ifadesidir. Buna histerezis kayb denir. Ak, dnsel olarak f frekans ile -I- Bi den -Bi 'e (ek. 13-4) de itii zaman, ekirdek maddesinin birim haem bana histerezis kayb nn histerezis ilme inin alan ve saniyede izilen

13-9 H1STEREZIS VE GRDAP-AKIMI ICAYIPLARI 581 ilmek says ile orantb oldu u gsterilebilir. Deneysel ara tranalara dayanarak, verilen bir ekirdekteki histerezis kayb , yakla k olarak.
Ph

watt

(1345)

bants ile . erilebilir; burada, k k ekirdek iin belirtgen bir sabit ve B. maksimum ak younluu-dur. Steinmetz iist' denilen, n, 1,5'dan 2,0'ye kadar deiebilir ve o u kez 1,6 olarak alnr. Ikinci kayp, ekirde in iletkeu maddelerden yaplmamdria &Mi ortaya kar; deien ak nedeniyle vekirdekte ortays: kan raillbrier, demir iinde dairesel yrngeli aklllar eiaturnrlar. Bunlara girdap-eknad rs denir ve bu ak mlar ekirdekte, girdop eskm kayb denilen i2r kaybnn ah111111203 neden olurlar. Girdap-ak mlan, yolun direneine olduu kadar aknn deime hzna da bal olduu iin, bn kayb n hem maksimum ak ya. unlu unun ve hemde frekansm karesi ile deimesini beklemek akla yakndr. G-irdap-akam kayb , ak sinsel olarak de iti i zaman, a adaki bara' ile verilir;
-

aa

horz B m

(33- 16)

burada, ko ekirdek iin belirtgen bir sabittir. ekirdek direncini artrarak girdap-akmlaru kltzaek iin, deiken ak/larn etkisi alt nda bulunan magnetik ekirdekler, aralarr da yaktkan tabakalar (yzey okaidi veya cila) olu turulan ince levhalarda.n yaplr; nk kg, bu levhalarn kalnlnun karesi ile de imektedir. Girdap akmlarnn rnerkezdeki ak younluunu yzeydekinden daha az yapma e iliminde olan, bir magnetik etkisi de vard r. Bu perdeler:ye etkisi iyi bir biimde tabakalatrlma ekirdekler iin g frekanslar nda nemsizdir, ancak daha yksek frekarislarda olduka nemli olabilir. Hesterezis ve girdap-ak m kayplarman toplam ekirdek kayb olarak bilinir. ekirdek kayb , a.a. makinelerinde oldu u kadar d.a, makinelerinde de vardr, nk- dnen bir d.a. makinesinin rotor demiri bere bykl hem de yn dnsel olarak de ien bir ak iermektedir. Pek ok makine, sabit gerilim ve sabit frekans ya da h zda altrlr, bunun sonucu olarak, ,riikten bamsz olan sabit ekirdek kayplarma sahip olurlar. rne in, bir g transformatrnn al ma frekans ve gerilimi normal olarak sabittir; bn nedenle Denk (13-14) gere ince, maksimum ak ve ak younluu da sabittir ve ekirdek kayb transformatr yklense de yiiklen nese de ayndr.

582 MAGNETK DEVRELER, TRANSFORMATRLER VE O-EVRELI DEVRELER

13.10 TRANSFORMATORLERE GR Bir transformatr temel olarak, bir orta ya da kar lkl magnetik alanla balantl iki ya da daha fazla sargdan oluur, Eer bu sarglardan birincit Garg denileni bir alterntif gerilim kayna na balanrsa, genlii birincil gerilimine ve satm saysna bal. olan alternatif bir ak oluturulaeaktr. Bu ak Kes. 13-8 de anlat ld ve onun bykl, birincil sanr, says N olduu zaman Denk. (13-14) de 0 , ile gsterilen de erdir. Karlkl ak, ikincil sarg denilen teki sargy birincile ba layacak ve ikincil ierisinde de eri ikineil sanaa saysna bal olan ve N ikineil sanm says ve o , karlkl ak olmak ' zere yine Denk (13-14) le verilen bir gerilim olu turacaktr. Birineil ve ikindi aarmlarnan saylar - uygun bir biimde orant l kl nd zaman, hemen hemen istenilen her gerilim oran ya da dn m oran elde edilebilir. By lece, alternatif-gerilim dzeyleri transfornatrlerle kolaylkla deitirilebilir; greceimiz gibi, hem akm ve hem de impedans diizeylerinde de de iimler elde edilebilir. phesiz, eitli gerilim dzeylerini birbirine ba lamak iin nc bir salg (nc) ya da ek sarglarn kullandmamas iin hibir neden yoktur. Transformatr davran yalnz her iki sargdan da geen bir alternatif akmn varln gerektirir. Eer hava ekirdek kullan lrsa hava ekirdehli bir transfo,mair oluacak ve byle bir davran elde edilecektir. Bununla birlikte, bu davran bir demir ekirdek ya da teki ferromagnetik maddelerle daha ok etkili bir biimde elde edilecektir. Bu durumda akinm ou, iki sargy-la birbirine ba layan ve havadan daha yksek bir geirgenli i olan belli bir yolda tutulur. Byle bir tTansformatre dernir-ehirrickli transformtr denir. Transformatrlerin o unluu, ses frekans blgesinin tesindeki yksek frekanslarda kullanlan hava ekirdekli transformatrler bir yana, bu trdemlir. ekirdekteki girdap- ak mlarnn neden oldu u kayplar azaltmak iin, genel olarak magnetik devre, ince metal yapraklar n st ste konulmas yla oluturulur; yaygn olan iki yap m biimi ek. 13-7 ve 13-8 de gsterilmektedir. Bir ka yz hertz'in alt ndaki frekanslarda ali an transformatrler iin o u kez, 0,014 in. 0,036 em) kalnlnda silisyum-elik -yapraklar, kullan lmaktadr. Silisyum-elik, ucuz, ekirdek kayb az V e yksek ak younlu unda (65--90 kloizgi J in.2) yksek geirgenlik gibi istenilen zellikleri iermektedir. Yksek frekans ve alak enerji dzeylerinde al an ve ileti im devreletinde kullan lan kk transformatrlerin ,ekirde i, toz halindeki ferronagnetik ala mlardan (rnein, ferritlerden biri) s ktrlarak yap labilir. La. gii dzeneklerinin yaygn olarak kullanm nedenlerinden biri tran.sfornatrlerden yararlanlmabdr. nk transfor natr, en ekonomik iirete

13-11 IDEAL TRANSFORMATR 583 geriliminde elektrik retilmesini, en ekonomik iletim geriliminde g ileti. mini ve zel tketim ayg t' iin en uygun gerilimde g kullan mna olanak Salar. G transformatrlerinin sarg larndan sz edildi i zaman, o u kez yksek gerilim sargn ve alak gerilim sargin deyimleri kullanhr. Sarglardan herhangi biri, phesiz birinci' ya da ikinci' olarak davranabilme, yetene in. dedir, Transformatr, alak gl elektronik ve denetim devrelerinde de ok kllandnaktadu, Bu devrelerde maksimum g aktarum iin bir kaynak ve onun yknn impedanslarm uyuturnak, bir devreyi iiteki den yakt. mak ya da iki devre aras nda a.a. siireldiliini ayakta tutarken do ru akm geirtuernek gibi grevleri yiiriitr.

13-11 iDEAL TRANSFORMATOR

Transformatrn davran uun en nemli ynleri transformatriezi idealletirilerek ortaya karlabilir, Sek. 13--14, ortak bir magnetik devre zerinde, s rayla Ni ve IV, sanul iki sargs bulunan bir transforatatrii ize,ueksel olarak gstermektedir. (1) Akuun tamamnn ekirdekte tutul-

duunu ve her iki sergiden da geti ini, (2) sergi direnlerinin nemsiz olduunu, (3) ekirdek kayplarn]) da nemsiz olduunu ve (4) ekirde in geirgenhinin ok yksek olduunu ve bylece aliyi olu turmak iin yalnz kk bir MINIK'n, gerekli oldu unu va.rsayahm. Gerek tranzformatrde ideal transformatrn bu zelliklerine ok yakla dr, ancak gerekten hi bir zaman cri ilenez.

:', EK

1).- 14 14a1 rartsforma

Etkin deeri VI ve frekans f olan siniise/ bir gerilimin birinci' sarg ya uyguland n varsay-alm Kire,hhoff'un gerilim yasas na gre, bu sarg da

584 MAGNET1K DEVRELER, TRANSFORMATRLER VE C-EVREL1 DEVRELER Vi 'e eit ve zt ynde bir E, gerilimi indilkleme ile olemalultr. Denk (1314) den, maksimum ekirdek aks

V,
4,4.4 IN, bulunur-.

Weber

Bu ekirdek ak s ikinci! sargdan da geer ve V2 == E2 = 4,44 fN,0, volt (13-18)

bants ile verilen bir indiiklenen ma E. ve ona eit bir ikinci! u gerilimi V, oluturur. Bu bai,5-,ntda Denk. (13-17) kullanlarak

V
2

N.

(13-19) 2 2

-elde edilir. yleyse ideal bir - transformatrde, giri (birinci) geriliminin -k (ileincil) gerili nine oran birineilin same say in ikinclin ear m saysna oran na eit olur. . . ... kineilde ortaya kan gerilim de birincilde ortaya kan gerilim de ay n .9.k tarafndan oluturulur ve ikinci! gerilimi kaugallarm ekirde e sarl . ynlerine bal olarak, gerilimi ile ya ayn evrede ya da 180 ilk evre fark -ile-olur. Bu durumu belirlemek iin, ek. 13-14 de olduu gibi, izimlerde transformatr ularm n Yaknna noktalar kontlmaktad r. Bu noktalar, -her iki indiikleme gerilimi de noktas z utan - noktalt uca do ru artacak biimde tammland zaman, bu iki sargclaki indiikleme gerilimlerinin ay n evrede olduunu gstermektedir. Bylece, ek. 13-14 deki E, ve E2 geribmleri ayn evrededir. imdi bir Z, impedansnnn ikinci! sargnn ular arasna ba lann olduunu varsayalm. Bu durum.da ikinci! sarg da e...e (13-20)

Z,

bents ile verilen bir terilen ynde

F2 = N 2 1.2

, akm bulunacak ve bu ak m da ek. 13-14 de gs(13 21)

-

ba nts ile betinalenen bir M-31K oluturacaktr. Bu ikinci! F2 MMK'i, 9e .kirdek ekim'e kardr ve bir birinci! MMK'i tarafndan kar konnad ka ekirdek akla], temelde de imi olacak ve birinci! sergide Kirchhoff yasa-

13-11 IDEAL TRANSFORMATR 585

emin gerektirdi i ve Denk. (13-17) ile ba arnan dengesi bozulmu olacaktr. Bylece, dengeley-iei bir birineil F MMK ve L akm aada ve. rilen ko ullar sa layeak biimde oh mak zonntladr

F, ya da
I

P,

(13-22)

N,

(13-23)

Bylece, ideal bir transformatriLn birinci! ve ikincilindeki alrmlar, se ninlacln ters orant l ohirlar. ideal transformatrde, tm kay plar. nemsiz varsay ldn yleyse enerjinin kornumn ilkesine gre giri ve aka taki volk-amperler zde olmal dr. Ayn sonuca, Denk. (13-19) ile Denk. (13-23)'n birle tirilmesiyle de varlabilir: N, Bundan sonra, Z, ikineil impedansmn birincil devresin.deki etkisini gzden geirelim. (13.-19) ve (13-23) denklemle inclen, N

(N N

V,

(13-25)

eitlii elde edilebilir. Sonu olarak, Z i'nin etkisi awndan bakldnda, 2 1 Z/ = (.-Y1-) Z, k N, I (1.3- 6)

varsay nn alfnda ikineildeki Z inapedanana karlk birincilde edeer bir Zi impedans al nabilir. Bylece, ek. 13-15 deki devre, a .% e b ular ndan hakll zamanki kararl -durum davran lar asndan ayrdedilenuezler, Bu rnekte olduu gibi bir impedansn transfonnatrn bir taraf ndan dierine aktarlmasna impedans n teki artfa yanstta rasz denir. Benzer bir biimde, gerilimler ve aknlar da teki taraftaki e de er gerilim ve akm veren (13-19) ve (13-23) derklerini kullanarak bir tarafa ya da tekine yanstla bi ti r. zet olarak, ideal bir . transformsmatrde, geri/M/er sart nlarla doru oranta damlar s xamiaria ters orantih ve impedandar ( phesiz, direaier ve reaktaa,slar ayr ayr ) sa-rlarrt karesi ile dogru aranid olarak dn rlsr. volt-amperier ise degi raez.

586 MAGNETIK DEVRELER, TRANSFORMATRLER VE tI-EVREL DEVRELER

2 N2

Irnpedanal Ffr

2 )

2/

c
EKL 13-15 Trawdarnatr ideal olduu inanan a ve 1) ular nda Ozde davran Osterou devre.

iirna 13.7
Sar m saylarnn oran 10 1 olan ve 50 kVA, 2400 ( 240V. 60 Hz. yerlerini ieren bir transformatr bir da t m dzeneinin geriliminidrmek iin kullanlmaktadr. Alak gerilimin 240 V'ta sabit tutulmas istenmektedir. a) Alak-gerilim tarafna balanan ve transformatrn tamamen yklenmesine neden olan yk impedans nedir? l) Bn yk impedans nm yksek-gerilim tarafna yansyan deeri nedir? e) Yk akmn n alak-gerilim ve yksek-gerilim taraflarma yans yan deerleri nedir? ZM: a) , 240 .V'ta 50 kVA iin ak n , 50000 240 208 A olur.

yleyse, yk. irrpedans 240 208 1,15 ohm. olmal d r.

b) Yksek gerilim tarafndan baklna bu impedans, 1,15 (10)2 115 ohm otur.

13-11 IDEAL TRANSFORMATOR 587

c) (a) da zld gibi alak-gerilim akm 208 A dir. Yksek gerilim tarafna yanstld zaman bu akn ,
208

10 20,8 olur.

rnek 13-8

Ses frekans blgesinde .; liyen bir trnsformatr, 50 ohmluk bir yk direncini 2000 oluriluk bir i direnle seri olan 5 V luk sabit bir gerilimle gsterilebilen bir elektronik kayna a balamak iin kullanlyor. Bu transformatrn ideal olduu varsaylabilir.
a) Yk ve kaynak impedanalann uyuturarak (yani 50 olualuk ikincil pedansmn birincile yanstld zaman 2000 elim olmasna neden olarak) maksimum g aktanmna olanak salayan birineil sarmnn sarnuna oranlar bulun. b) Bu koullar altnda ykteki ak n , gerilim
N' e

g ne lacakt r?

ZM: a) Denk. (13-26) dar

20 0 0
Ve
,

=
40 6,32

N2

b) Transformatrn birincil tarafna bakldnda, devrenin hepsi seri olan, - 5Vluk kaynak, 2000 krallk i diren ve yans yan 2000 ohnllik direnten olu tu u grlecektir. Birincil ak m ,

I'
yleyse,

2000 4- 2000

=- 0,00125 A = 1,25 rrA dir. -

= 1,25 1,./ 40 r= 7,90 mA.

=
e-

(0,00790)(50) .= 0,395 V
M

P, = 1,2 R,.,, = (0,00790)7(50) === 0,0031 W ----- 3,1

W el e edilir.

Gerilim v e akm sonularn e itli yollardan yorundayabiliriz. Gerek ikindi ya da yk geriliminin 0,395 V oldu unu syleyebildi irniz gibi, birincil uundan bakldnda 0, 395 2,5 V oldu unu da syleyebiliriz. Benzer olarak, gerek yk ak m 7,90 nin. dir ya da birincile yans yan vk aklm 1,25 nA dir

588 MAGNETK DEVRELER, TRANSFORMATORLER, VE --EVREL DEVRELER

(b) kkn tm nitelikleri ikincil tarafna yanstarak da zebileeegunize dikkat ediniz. zm bu yolla yapsayd k 51 N/ 40 = 0,79 V'luk bir kaynak, 50 olunaluk bir i diren ve 50 ohm'luk bir yk direncinden olu an seri ba l bir devre elde edecektik. phesiz, sonular ayn olacakt.

13-12 TR INSFORMATRN BR DEVRE OES OLANAK KULLANM neal transformatrn tartlmasnda, devrelere transformatr konulmasndaki ana nedenleri belirtmi tik. ok iyi dilzenlenni kullanl transformatrler, iyi bir yakla khkla ideal transformatrden beklenen sonulara verebilir, ancak idealle tirici drt varsaymdan ayrlmalann neden oldu u baz kanlmaz yan etkiler vardr. zel bir uygulama iin nerilen bir transformatrn uygunlu nna karar verirken,,bu yan etkiler gzden geirilmelidir.
-

Gerilimi EG ve i direnei rG olan bir kaynakla bir rz, yk direncini birbirine iftleyen bir transfonnatr ek. 13-16a da izeneksel olarak gsterilmektedir. Ayn devre, transformatr tamamyla ideal bir transformatr art devre eleri biimde gsterilerek ek. 13-17a da verilmektedir. imdi gerek ve ideal transformatrler aras ndaki farklarn bu devre eleriyle nasl aklanabilece ini greceiz.

K a -ela

Tran4orn utr

Yk

EKIL 13 - 16 (a) Bir yk bir kaynaa iftleyen (balayan) transformatkr (b) Transformatrdeld
bileen alular,

ncelikle, kukusuz, gerek bir transformatrn sa amili dirent!, vardr; bunlar srayla,pbirineil ve ikiacit direnkleri ile gsterilirler. kinci olarak, ekirdekteki ak nn tamam her iki sarg da gemeyebilir. ek. 13-16b de gsterildi i gibi, ekirdek aks ix paraya blnebilir: her iki sargdan da geen, ve toplam aknn byk bir kesinlini oluturan karlkb ak z<,,,; yalnz birincilden geen birinell s znt aks i ve yalnz ikincilden geen ikincil s nnt aks 2 1, olmak zere, snnt alular, ek. 13-17a da Denk. (13-10) daki bant gereince indktansa evrilerek L i, ve Lig s znt indiik tanslar ile gsterilmitir.
, ,

nc olarak, fiziksel bir ekirde in aky oluturmak iin nuknauslayel bir akm gerektirdii unutulmamandr. Bylece, .ek. 13-16a daki transformatr, yk ak devre yaplsa bile kaynaktan ok kk bir akn

13 12 TRANSFORMATRN BR DEVRE OES1 OLARAK KULLANIM1 589

-

ekecektir. ekil 13-17a dakiL,, nknotsiayn indiiktans , bu akmla salanr. Genellikle, L m indktans byktr, nk, genel olarak, normal al ma koullar altnda mknatslayn akm, tm-yk akm nn yzde bir kauu gemez. ekirdek kayplan Ozntine alnaca zaman, L. ile paralel ya da seri bir diren kullanlr; ancak burada oldu u gibi, ou kez, bu kayplar nemsizclir. Son olarak, geici s alarnda hasaba katlmas gerekebilir; bunlar kk olsalar da fiziksel herhangi bir devre esinin nne geilmez bir paras olabilirler. Bunlar ek. 13-17a da noktal izgilerle gsterilmitir.

Kaynak

Transforraathr (0 )

Yk

Kay ukk

Traurfarmatr

Yak

Kaynak

Tran4ortnatiir (c)

Ydk

02)

KaYnak

Traurformathr

Yk

(d)
EKIL 13II ek. 13-16a dahi devrede verilen trausfortaertbran c4? er d evrelerle ighsterilmsi.

590 MAGNETIK DEVRELER, TRANSFORMATORLER VE iX-EVRELi DEVRELER

ek. 13-17a daki devreyi, zmlemek olduka gtr. Bununla birlikte, yaklamlar n zellii ilgilenilen frekans blgesine ba l olmak zere yalnlatrc yaklamlarla doyurucu sonular elde edilebilir. ndksel reaktans frekansla azald iin, .szmt indktanslarm alak frekanslardaki etkileri nemsizdir. Bylece, devre alak frekanslarda ek. 13-17b deki devreye indirgenir. Burada, ideal transformatr gsterilmemi tir ve r,' ile sabitlerinin zerindeki sler, bu niceliklerin Denk. (13-26) n n kullanlmas ile birincile yans tldklarn belirt nektedir. ideal transforrnatrn orada bulunduunu ve tm niceliklerin birincile yans tlm olduunu unutmay n. Yksek frekanslarda, ntleme etkisi nemsiz duruma gelir ve devre ek. 13-17c deki biime girer. Genel olarak, indktanslar n hepsinin nemsiz olduu bir orta frekans eridi de vard r ve bu durumda devre, ek. 13-17b de gsterilen d s ren-devresine indirgenir. Durumu daha da yahnlatrmak iir r, ve r, ya da r transformatr direnleri, ek. 13-17 deki devrelerde, o u kez, savsanabilir. ok. 13-176 de, transformatr direnleri saysand zaman, kukusuz ideal bir transformatr elde ederiz. Transformatrler, elektronik ve denetim devrelerinde kullan ld zaman, onlarn frekans-tepki belirtgenlerinin ne-mi o u kez artar. ek. 13-18, -kaynak, bir ykseltecin k olmak zere ek. 13-16a daki devrede bulunan bir deruir-ekirdekli ses-frekans blgesinde al an transformatriin tepkisine bir rnektir. Alak-frekans ucundaki d meye mlmatslay el L, dktansmn (ek. 13-17b) olu turduu kanal neden olmaktadr. Tepkinin olduka vatay oldu u yerde nemli bir orta-erit-frekans blgesinin varlna dikkat ediniz. Burada transformatrn davran ideal duruma ok yak ndr ( ek. 13-17 d). Yksek frekans ucundaki d meye simit] indktans , (13- 17c) neden olmaktad r. Bu dii meden hemen nceki art a ise: ek. 13-27c deki noktal izgilerie gsterilen geici s a neden olmaktad r. Bir gkayna devresindeki ya da' dzene hdeki bir transformatrn normal davran , tek kaynak frekans nda (rne in, 60 Hz den) belirlenir. ekil 13-17c deki e de er devre yeterince do rudur ve transformatr direnIeri, o u kez nemsizdir.

00

1,000

1 0,000

1-`rekus , , hertz (logaritu1 EN. la Dek-ekirdeldi t-ransfunattir iin fi.eka.u.teplci e risi,

13-12 TRANSFORMATRGN BR DEVRE ES OLARAK KULLANIMI 591

rnek 13-9 rnek 13-8 deki ses frekans blgesinde i leyen transfrmatr, u sabitleri iermektedir: L 11 = 5 mH, L. = 0,125 mH, Lrn (birincil tarafnda..llen deeri) = 0,632 H, N, j N, = -V40. Sarglann direnleri, ekirdek kapplan ve geici s alar nemsizdir. Transformatr, yine rnek 13-8 deki devrede kul. lamhyor. A adaki koullar altnda ikincilin ular arasndaki gerilimi bulun: a) Mknatslayel indktans n yok oldu unu varsayarak 15000 Hz de b) Sz nt indktanslann nemsiz oldu unu varsayarak 100 Hz de ) Tm indktanslann nemsiz olduunu varsayarak 5000 Hz de. ZM: a) Bu rnekteki ilgili say sal deerleri kullanarak ek. 13-17c deki yksek frekans devresi ek. 13-19a da yeniden verilmi tir. Birinde = 50 (V40)2 = 2000 ohn 'dur. Yans yan ikinci] yansyan yk direnci sznt indiiktans L' 2 = 0,125 (V40)2 = 5 nfrdir. 15000 Hz de toplam s znt reaktans 2:fr (15000)(10 X 10x1.0 -3) = 942 ohn 'dur.. ekil 13-19a da birincil ak mnn etkin (kek) de eri 5 I = -04000)2 + (942) 2 = 0,001216 A bulunur.

Il i + I:172 = 10 mH

G 2,000
(

ohm 2,000 atar,

(c)

rt

2,000 al m

tuu H, ck
N

ol i

(I); :-,, EK/1. )3- 19 Ornek iiu tfde ger devtckr .

592

MAGNETIK DEVRELER, TRANSFORMATRLER VE -EMELI DEVRELER

yleyse, V& = 0,001216 \/(2000)2

V2'

(942)2 = 2,69 V

0,001216 x 2000 -,- 2,43 V

V, =

V,'

b) ek. 13-17b deki alak-frekans devresi, ek. 13-19b de yeniden verilmi tir. Birbirine paralal olan L,,, ve r;niin edeer impedans (0 j396)(2000 j0) (0 j396) (2000 j0) 75,4 j380 ohm'dur.

Be referans evreli-vektr olarak seilirse, birinci! ak m,

1,
yleyse, V,' ve

j0

2000 + 75,4 + j380

0,00237 f-10,4' A olur.

V,

I,rG

- (0,00237) / -10,4 0 ) (2000) = 0,921 /68,3'

0,146 Y elde edilir. V40 e) Sarp direnleri nemsiz oldu u iin, orta eritte trausfor natr ideal olur. rnek 13-8 den V2 = 0,395 V olarak alabiliriz.
V2

N2

0,921

rnek 31-10 rnek 13-7 deki 50 kVA, 2400 / 240 V ve 60 Hz'lik transfornaatr yksek gerilim sargsnda 0,72 4- j0,92 ohm ve alak-gerilim sarg snda 0,0070 /0,0090 Olun (her ikisi de 60 Hz de) olan s znt impedanslaruu iermektedir. Mknatslayc ekim nemsiz saylacak derecede kktiir. Transformatr, impedans 0,3 j1,6 ohm olan bir besleyicinin sonunda bulunan ykteki gerilimi d rmek iin kullanlmaktadr. Transformatrn alak-gerilim tarafndaki ykn impedans 0,920 + j0,690 ohm'clux. Besleyicinin giri ucunda 2400 V olduuna gre yk zerindeki gerilimi bulun. ZM: Tm nieelikler yksek gerilim tarafna yanstld zaman eldeedilen devre, ek. 13-20 de verilmektedir; burada transformatr devresi ek. 13-17c deki gibidir. Toplam impedans, Z, yleyse, Z/, 93,7 t j72,4 --- .118 37,7 olur.

13-13 AT1M TRANSFORMATRLER1 593

Tramformatr

EKIL 13-20 rnek 13-10 deki ~format& Iin agde er d

2400 118

20,4 A

Bylece, yksek-genlim tarafna yanstlan yk geidimi r---= Z = 20,4 .y/(92,0)2 --I- (69,0)2= 2340 V
,

ve yk zerindeki gerek gerilim iee 23401

10 zz,

7.34 V bulunur.

1343 AT1M TRANSFORMATORLERi Radar, televizyon ve saysal bilgisayarlar gibi diizeneklerde bulunan devrelerin bir ..,.:o na atm devreleri ya da saysal devreler denir, nk gerilimin ve akmn dalga birimleri atmlardr. Bn tr devrelerde kullanlan traasformatrler atm trasformatrleridir. Bu transformatrler de al dagelen elektronik devrelerdeki kullan m nedenlerine benzer genel nedenlerden tr kullambr; bu nedenler bir atmam genli ini deitirmek, atm ykselteierinin ardk katlarm birbirine iftletnek, inipedans iizeylerini de itirmek, doru akm bir devre esh Ideu rbtauk v.b. dir. "
B gereksinimlerin giderilmesinde, trausformatrn giri atmmn biimini bozmak.szn ikincil ularnda yeniden oluturmas nemlidir. ekil 13-21a, kare-dalga biimindeki bir giri atnum gstermektedir. Genellikle atm mikrosaniyenin bir kesrinden 20 izs'ye kadar olabilecek ve at m yinclen'neden nce olduka uzun bir zaman geeeektir. k dalga biiminin belirlenmesi, bir kararb-duram incelenmesinden daha ok geici bir durumun incelenmesini gerektirir. Sekin bir sonu ek. 13-21b de gSterildi i gibidir.

Atmm n kenarna gsterilen tepki ek. 13-17c (geici saa dahil) deki yksek-frekansb edeer devre ile belirlenir. Sirnt indiiktansmin varli0 nedeniyle k geriliminin istenilen de ere eri inesi iin, belirli bir zaman

.594 MAGNETiK DEVRELER, TRANSFORMATRLER VE0 -EVREL DEVRELER

gerekir. Buna ykselme zaman denir. Geici su nedeni ile genellikle istenilen deerin altna den ve stne kan sahiunah dalgalanmalar olu a. caktr. Ykselme zamann ok ksa yapabilmek kin s z nt indktans en kk klnmaya allr.
Ykselme zar;lam
satouokiar 1oi ekimi

/aman
Zzlinal

iloralma zama o

k;erilonin devam ctaei Gekiye do ru S411mmiar

(ai

(6)

EKL 13-21 (a) Atm transformatrti, t> verileu kare biimindeki giri gerilimi ve (a) buna kar tik gelen oktierilimMin dalga .biimi.

Giri atmmn dz-tepe ksmna tepki ek. 13-171) dek: alak-frekans edeer devresiyle belirlenir. k gerilimi dz kalamaz; aksi halde kararl doru akmn trasformatrden iletilebil neai anlamna gelecektir. Bunun yerine, dalga biimi aaya doru bir ini ya da gerilim dm (hak ek. 13-21b) gsterir. phesiz, zamanla gerilim s fr olacakt, ancak at m sresi bu zamanla karlatrldnda ok .k.iiktr. At m tepkisinin ini i, yksek bir imknatslaYe indktans kullanm ile yani ekirde i yksek geirgenlikli bir maddeden yaparak, uygun sinirler ierisinde tutulur. Giri gerilimi, atmin sona erdirilmesiyle ortadan kald rld zaman, ikinci] sargnn gerilimi sargnn gerilimi sfra dnceye dek belirli - bir alalma zaman geer. Ayrca, gerilimin sniimlii bir s ablum! v e uzun --sreli bir negatif at ile ilgili nemli bir gerisalnum da vardr. Gerekten, bu zaman sresince, mknatslaync indktans, azalan magnetik alan n enerjisini geici-saa ve devre direnleri zerinden bo altmaktadr. Oluan dalga biimi paralel bir PLC devresindeki Atm transforroatarleri fiziksel olarak kiik yapilidir ve sizIntii ndkt ansn azaltmak iin olduka az s nra ierirkr. ekirdekleri, ferritlerden ya da Ilipersil (yksek-geirgenlikli zel bir silisvun elik) veya Permalloy g;bi ok yksek-geirgenlikleri olan ala unlardan yaplan eritlerin sar lmaslyla

13-13 ATIM TRANSFORMAT RLER/ 593

Tro nsforru af. r

0.3 + 11.6

Yk
1 4 00 v

ZL = 92.0 + 09.0

EKIL 13-20 Orne 13-10 deki trasernenattx iin edeker devre.

2400 118

20,4 A

Bylece, yksekgerilim taraf na yanstlan yk gerilimi

IZL = 20,4 ii(92,0)2 -I- (69,0)2 = 2340

ve yk zerindeki gerek gerilim ise 2340 10 = 234 V bulunur.

1343 AT1M TRANSFORMATORLER

Radar, televizyon ve say sal bilgisayarlar gibi dilzeneklerde bulunan devrelerin bir .eo una attn devreleri ya da saysal devreler denir, nk gerilimin ve akmn dalga bi,:inleri atmlardr. Bu tr devrelerde kullan lan transformatrler atm trasformatrleridir. Bu transformatrler de ab lagelen elektronik devrelerdeki kullan m nedenlerine benzer genel nedenlerden tr kullanlr; bu nedenler bir atumn gedi ini deitirmek, at m ykselteIerinin ardk katlarm birbirine iftlemek, impedans cilizeylerind de itirmek, doru akm bir devre esinden yalt m& v.b. dir. Bu gereksinimlerin giderilmesinde. transformatrlin giri atmnun biimini bozmakuzn ikincil ularnda yeniden olu turmas nemlidir. ekil 13:--21a, karedalga biimindeki bir giri atnum gstermektedir. Genellikle at m geni lii mik.rosaniyenin bir kesrinden 20 ,us'ye kadar olabilecek ve at m yinclon"neden nce olduka uzun bir zaman geecektir. k dalga biiminin belirlenmesi, bir kararl-durum incelenmesinden daha atk geici bir durumun ineelenmesini gerektirir. Sekin bir sonu ek. 13-21b de gsterildi i gibidir. Atmm n kenarna gsterilen tepki ek. 13-17e (geici s a dahil) deki yksekfrekansh e deer devre ile belirlenir. Siz nt indktansmn nedeniyle k geriliminin istenilen de ere eri nesi iin, belirli bir zaman.

594 MAGNETK DEVRELER, TRANSFOFMATRLEIt. VE -EVREL DEVRELER gerekir. Buna ykselme zaman denir. Geici sa nedeni ile genellikle istenilen deerin altna den ve stne kan salunnab dalgalanmalar olu acaktr. Ykselme zaman n ok ksa yapabilmek 'iin s znt indktans en . kk klnmaya allr.

Ykselme z lirun saha/mixt fili, ekimi ?:r

Zaman.

7.mali Geriye ii,',m

devam etmesi

(b)

EKIL /3 21
-

(e) Atun transfarmatrtirie veriteu kare bim peki giri gerilimi ve (b) bana karlk

g4osn v.kt.gerilimitin dalga biimi.

Giri atmmn dz-tepe k sm na tepki ek. 13-176 dek; alak-frekans ecieer devre,siyle belirlenir. k gerilimi dz kalamaz; aksi halde kararl doru akmn transformatrden iletilebilmesi anlam na gelecektir. Bunun yerine, dalga biimi a aya do ru bir ini ya da gerilim dii m (bak ek. 13-21b) gsterir. phesiz, zamanla gerilim s fr olacakt , ancak at m sresi bu zamanla kar la trldnda ok kktr. At m tepkisinin ini i, yksek bir mknatslayiei indktans kullan m ile yani ekirde i yksek geirgenlikli bir maddeden yaparak, uygun s nrlar ierisinde tutulur. Giri gerilimi, at mn sona erdirilmesiyle ortadan kald rld zaman, ikincil sargnn gerilimi sargnn gerilimi sfra dnceye dek belirli bir alatma zaman geer, Ayrca, gerilimin snml Gir sal n m ve uzun -sreli bir negatif atp ile ilgili nemil bir gersal n rn da vard r. Gerekten, bn zaman sresince, naktatslay c indktans, azalan magnetik alan n enerjisini geici-saa ve devre direnleri zerinden bo altmaktad r. Oluan dalga biimi paralel bir PLC, deeresin.deki Atm transformatrleri fiziksel olarak kk yap l d r ve s z nt indktansn azaltmak iin olduka az say m ierirler. ekirdekleri, ferritlerden ya da Hipersil (yksek-geirgenlikli zel bir silisyum elik) veya Permalloy gibi ok yksek-geirgenlikleri olan ala nalardan yap lan eritlerin sard nasyla

13-14 -EVRE GERILIM", AKIMI VE GC 595 oluturulur. At ndar aras ndaki zaman arali atm sresinc gre uzun oldu u iin, transformatiir zerindeki yk-ta ma grevi azd r. Sonu olarak, ok kk bir transfoimatr, olduka yksek at m-g dzeylerini i liyebilir.

13-14 C-EVRE GER LM, AKIMI VE GOL

Elektriksel enerji retiminin, iletiminin ve a r-g kullan mnn ounda ok-evreli diizenekler yer al r; yani, biiyklk bak m ndan e it fakat evre bakm ndan birbirlerinden farkl e itli kaynaktan ieren dzenekler kullan br, Kesin ekonomik ve alma iistiinliikleri oldu undan, evreli dzenek en yaygn olandr. Bir 3 evreli kaynak, aralannda 120 er derece evre fark olan eit gerilimi bulunan bir dzenektir. Kesim 14-15 de belirtece imiz gibi, genellikle gerilimin c de ayn makinede iiretilir. 3-evreli bir kaynan kn kullanabilen bir yk, 3-evreli bir yliktr. 3-evreli bir dzenek olu turan gerilim kayna , ek. 13-22a da ve bu gerilirr lerin evrelivektr izimi ise ek. 13-22b de gsterilmi tir. gerilimin evreli-vektrIerinin toplamnn sfr oldu una dikkat ediniz,
-

t <,=,

/o)

(b)

EK

1-22 (o) U-evrell kaynak; (b) Evrell-N'ekt r

Bu yolla retilen gerilimlerin kullan lmas iin iki olas lk vard r: Sarb,tr, e ve c' bams z tek--evreli diizene e ba lanabldi gnn ulu ucu gibi, sargn n il-evresi aralar nda birie tirilip 3-evreli birilLene i besiemekte de kullanlabilir. Ikinci yntem, hemen hemen evrensel olarak uygulanan yntemdir. ekil 13-23 de gsterildi i gibi, sargnn evresi birbirlerine mmkn olan iki biimde ba lanabilir: e', t' ve c ular , ntr bir nokta (O aoktas) olu turacak biimde birle tirilerek bir Ir -,b4units , ya da J

596 MAGNETIK DEVRELER, TRANSFORMATRLER VE 13-EVRELLI DEVRE

(6) EKIL 13-23 v-Evreli balantlar: (a) "Y-1> (1>) Abaicat .

ile bi, b ile c' ve c ile a' birle tirilerek bir ,6,--baglant s elde edilir. Y- ba lartakmda, ek. 13-23o da nokta-nokta ile gsterildi i gibi, niitr bir iletinn kullamlabilir de kullarulmayabilir de. Eer bir ntr iletken varsa, dzenek 4telli 3--evreli bir dzenek, eer yoksa, 3-telli 3-evreli bir dzer ektir. 6-balanusnda (ek. 13-23b) ntiir yoktur ve yalnz 3-telli 3-evreli bir dzenek oluturulabilir.

ekil 13-22 deki evre gerilimi, dengelenmi bir 3-telli 3-evreli r7zei ein bir genel zellii olarak, eittirler ve birbirlerine gZre 120 er-derecelik evre-kaymas gsterirler. Ayrca, herhangi bir e-sredelti impedans teki iki evredeki impedanslara eittir, bylece do an evre akl:ulan eittirler ve birbirlerine gre 120 er derecelik evre-kayrnas gsterirler. Benzer biimde, her evrede e it g ve e it reaktif g bulunur. te yandan, dergelenmerni 3-evreli diizenelae ise bu eitliklerden herhangi biri ya da hepsi ve 120' lik kaymalar salanmayabilir. Bu kitapta yalraz dengelenmi dilzenekierin incelendigi re gelitirilen yntemlerin ya da dalan sonularaz hi birinin dengeler merni diizeneklere uygulanamayaeag ra nemle belirtelim. Uygu. lanabilir problemlerin byk o unluu dengelenmi dzeneklerle ilgilidir. Endstriyel yiilderin o u 3-evreli yklerdir ve bu nedenle yap hrlarken dengeleamilerdir. Tek-evreli ykleri 3-evreli bir kaynaktan beslemek gerektiinde bu kayna dengeli durumda tutabilmek iin eenin her birine yak; lak olarak eit tek-evreli ykler ba lamaya almaldr.

13 14 -EVRE GERILM, AKIMI VE GC 597

-

ekil 13-22a daki evre, Y- ba landiklar zaman ( ek, 13-23a da oldu-u gibi), gerilimlerin evreli-vektr izimi ek. 13-24 deki gibi verilir. ek. 13-24 deki evre strast ya da evre dzeni a6c dir; yani, a evresinin gerilimi maksimum de erine b evresinin geriliminden 120' nce eri ir. ekil 13-24 de ift-alt simge gsteriminin kullamlmast, ekillerin tamamnn izim iini olduka yai rdatrr. Alt simgeler, gerilimin hangi noktalar aras nda oldn' unn ve alt-si ngelerin s ras ise gerilim artnn alnd yn g?..sterir. Bylece, olaca aktr. Eao =

1J evre gerilimi E ve Et, dir. Bunlara hat-rtiiir (hatla ntiir aras) gerilimleri de denir. Hat gerili ruleti ya da, ba4ka bir deyimi; hatc hat (hatlar aras)gerilimleri ad verilsn gorilira Eb, EN, ve Er da nemlidir. Kirehhoff'un gerilim yasas gere ince, Ra, hat gerilimi, Sek. 13-24 de gsterildi i gibi,
,Eab = E -4" Eat, dir. Benzer biimde, E aa (13-28) (13-29) - E E,t,

Ve
E =. E,a /-30' ta4lariast iin, hat-gerilimi evre- gerilintinin N/T hatuhr, ya ela hat-hat gerirsi katntiir geritiminin N/T katdu Szle ifade etmek istenirse, bn denklemler gsteriyorlar ki, bir Y

Lot

EKIL 13-24

Y-bafflantsa iin gexilktlerin evre1i-vekV6r izimL

EKIL 13-23. Y-b4,1antso iin ,IItTslarm eveli-vekthr

598 MAGNETK DEVRELER, TRANSFORMATORLER VE -EVRELI DEVRELER

ekil 13-23a daki Y- balants iin karlk gelen ak mlarn evren vektkleri ek. 13-25 de verilmektedir. Aka grld zere bir Y- balants iin, hat-akunlar evre alumlanna eittir. . ekil 13-23b de oldu u gibi, ek. 13-22a daki i evre 6- balandklar zaman, geriliinlerin eNreli-vektr izimi ek. 13-26 daki gibidir. Aka grld gibi, bir Q- balants iin, hat gerilimleri evre gerilimlerine eittir. Karlk gelen akmlarn evreli-vektr izimi, ek. 13-27 de verilmitir. Alt simgelerin s ras akn ynlerini gstermek zere, u evre ak m .lat ve Ica dr. Kirehhoff'un ak n yasas gereince, .1,1 hat akm, ek. 13-.27 de gsterildii gibi,
IA = Ikt I

(13-30)

dir. Benzer biimde,

4,
Ve

/30'

(13-31)

ice

/ 30

(13-32)

Szle ifade etmek istenirse, (13-30) dan (13-32) ye kadarki der klemler gsteriyorki, bir ba lants iin, hat akm evre akmnn katzd r. A ka g.rriild iizere, bir Q- ba lantsmn e%re, ve hat akmiar aras ndaki bantlar, bir Y- balantsmn evre ve hat gerilimleri aras ndaki bant' lara benzemektedir. Y- ve 6- bal dzeneklerin ikisi iin de, evre ba na ani g tek-evreli bir dzenekdekinin tamam yla ayn olan bir yntemle bulunabilir Zaman balangc olarak a-evresindeki ak n dalgasmn maksimum pozitif noktas na karlk gelen zaman alnmak suretiyle a-evresi iin ani g Denk (527) ile verilir, oradaki E ve 1 srayla evre 6eriliznirn ve aknun gsterirler, Benzer biimde, b ve c evreleri iin ani gler, gerilim ve ak n terinlerine uygun 120lik evre kaymalar konuldu u zaman, Denk. (5-27) den elde edilebilirler. evre iin ani gler bu bireysel dalgamn toplam olan toplam ani gle birlikte, ek. 13-28 de izilmitir. 3-evreli bir dzenek iin toplum ani gcn sabit ve evre basna ortalama gcn katna eit olduuna dikkat edilmelidir. Genel olarak, herhangi bir dengelenmi ok evreli dzene': iin toplam ani gcn sabit oldu u gsterilebilir. Bu, ok evren dzeneklerin en nemli stnliikler;nden biridir. zellikle ok evreli motorlar n almasnda zel

1 -14 -EV

VE

EKIL 13-26 A - aantis icin geriliml erin

evreli yeicttir

EKL 13-27 A -haklQrna ii abminzza evroli veicuir izimi.

bir yarar sa lar; 5rne in, mile gelen g k sabit ve titre ime neden olabilecek dnme momenti salnurnlan kaynak dzene indeki doal salumnlardan ileri gelemez demektir.
rtalama ani g

EK1

328 3-evreli

dilzenekteki ani g.

Tekevre okun evre ba.

elerine dayanarak, dzenek ister Ybab :ak ma g P,,

ee I 33)
g erliin,

Ee i Cos O
ile verilir, burada, hepsi

12,, R, ba ma olmak zere, E,, 1 ve - evrenin toplam gc

ak m ve direnci gstermek

600 MAGNET/K. DEVRELER, TRANFORMATORLER -EVREL DEVRELER

P = 3Pe

(13-34)

dir. Benzer biimde, evre lst na reaktif g Q. ve 3-evrenin toplam reaktif gc Q iin,

Q.= Esle sin8 = /.2 xs

,

(13-35) (13-36)

Ve

3 Qe

Evre bana volt-amper (VA). ve 3-evrenin toplam volt-amp eri VA. (VA). = Ee le P, Z.= .E2, 1 Ze
Ve

(13 37)
-

VA. = 3(VA),

(13-38)

ile verilirler. Denk. (13-33) ve Denk. (13-35) de, 0 evre-gerilimi ile evre-akun arasndaki a dr. Tek-evre durumunda oldu u gibi, 0
= tag`t

Re

eos"'

Re

X, 2. e

(13-3'9)

ile verilir. yleyse, dengelenmi bir 3-evreli dzene in g-arpan evrelerden herhangi birininkine eittir. 13-15 Y- VE A-BALI DEVRELER Y-ve A bal devrelerle ilgili ilemlerin nasl yapldn gstermek amaoyla zel rnek verilecektir. Genellikle uygulana_bilen a klayc uyarmalar zmlerde belirtileeektir. rnek 13.11 ekil 13-29 da impedans Z i = 0;05 1- j0,20 ohra olan bir hattan olu an 60 Hzlik bir iletim dzenei gsteriliyor ve onun alc tarafndaki ucunda edeer impedans Z , == 10,0 j3,00 olun deerinde bir yk bulunmaktadr. Dn iletkeninin impedans sfr olarak d nlecektir. a) (1) Hat akm I'y ; (2) yk gerlimi, Ey tyl; (3) ykn ald gc, reaktif gc ve volt-amperi; ve (4) hattaki g ve reaktif g kayb n hesaplaym. imdi, 'yukarda belirtilene benzer zde dzenein, yine yukarda verilen de yk, beslemek zere kurulacaklarm diiiinnz. izimler

13-15 Y-VE A-BALI DEVRELER 601

0.05 + j0.20 alm

+ Z.00 ohm

EKIL 13-29 rnek 19-11allon devresi.

alt alta zilecek yerde ek. 13-30'da giiaterilen biim de izilmi olsunlar; kukusuz her iki dzenleni de elektriksel olarak aynd r.

b) ekil 13-30 iin, (1) her hattaki ak m ; (2) her yiikteki gefilimi; (3)

her yk tarafndan alnan gc, reaktif gc ve volt-amperi; (4) iletim dzene inin her birindeki g ve reaktif g kayb n ; (5) ykler taraf ndan alnan toplam gc, toplam reaktif gc ve toplam vott-amperi ve (6) iletim dzene indeki toplam g ve reaktif g kay plarn bulun.

0.05 + i0.20 ohm

005 -1- (0.20 ohm

EKIL 13 39. rnek 13--11V da

-

) Bundan sonra, ek. 13-31 deki gibi, dn iletkeninin bir tek hat biiminde birletirildiklerini ve gerilim kaynaklar n n evre baihnt.1 ,

602 MAGNET K DEVRELER, TRANSFORMATORLER VE -EVREL DEVRELER

deugelenmi bir 4-telli 3-evreli diizenek olu turaak biimde oldu unu dil.nn.z.

120 V + 0.05 + j0.20 ohm

$#I

10,0+ j3.00 ohm

0.05 4- /0.20 ohm

EKL 13-31 rnek ]3-11e,d

e'nin devresi,

ekil 13-31 iin (1) hat akmn' (2) hat-hat ve hat-ntr yk gerilimlerinin ikisi de;'(3) ykn her evresi taraf ndan alnan gc, reaktif gc ve volt-amperi; (4) her hattaki g ve reaktif g kayb n ; (5) yk tarafndan alman toplam 3-evre gcn, reaktif gcn ve volt-amperini ve (6) hatlarndaki toplam g ve raktif g kay plarn bulun. d) ekil . 13-31 deki birle tirilmi dn ya da ntr iletkenindeki ak m nedir? e) Eer istenirse, ekil 13--31 de bu iletken kullanilmayabilir mi? imdi, bu ntr iletkeninin olmad n varsay n_ ByIeee deki 3-telli 3- evreli dzenek elde edilir. ekil 13-32 iin
t

ek. 1.3-32

kkn yincieyin:

g) Bu rne in sonularna dayanarak, dengeler mi bir 3-evreli ba lantb devre problemini, e deeri tek-evre prnblemine indirgemenin yntemini k saca zetleyin. Hat-hat ve hat-ntr gerilinderinin kullan m srasnda dikkatli olurinz. OZUM: a (1)
)

120

V( 0,05 + 10,0)2 + (0,20

3,00)2

- 11,4 A

13-15 Y- VE A- BA LI DEVRELER 603

0.05 + j0.20 ohm

EKIL 13 32 rnek 13-11.1Mn devresi.

-

(2) (3)

Ey

/Z y = 11,4 V(10,0)2 + (3.00)2

.

119

P. =PR y = (11,4)2 (10,0) = 1300 W Q = / 2X, = (11,4)2 (3,00) = 390 var (VA)y = PZy

(11,4y ,Alo,o). 4- 0,o0y=

(11,4)(0,201 = 26 var

1360 VA

(4)

Ph = 1 2 .1<h = (11,4) 2 (0,05) = 6.5 W

Qh = / 2Xf,

b) (1) den (4) e kadarki klar iin, a k olarak. a bendindeki de erlerin ayns geerlidir. (5) Toplam g = 3P = 3 (1300) .= 3900 W Toplam reaktif-gii =3Q y = 3(390) = 1170 var Toplam VA = 3(VA) y = 3(1360) =' 4080 VA Toplam g kayb 3(6,5) = 19,5 W 3Ph Toplam reaktif g kayb = 3Qh = 3(26) = 78 var -

(6)

e) 6 bendinde elde edilen sonular bu de iiklikten etkilenmez. imdi h(2) ve a(2)'deki gerilim hat-ntr gerilimidir. Hat--hat gerilimi ise -\A (119) = 206 V bulunur. d) Kirehhoff'un ak n yasas gere ince, riiii detkendeki ak n . i hat ak mnn evreli-vektr toplam d r. Bu hat akuular b thiricrine eit ve ara larn da 120 er derece eyre fark vardr, 120 aral kl e it evreli-vektrin toplam s fr olduundan, nttir iletkendeki ak n s frd r.

604 MAGNETK DEVRELER. TRANFORMATORLER VE Cr-EVREL DEVRELER . e) Ntr iletkendeki ak n s fir olduundan iitr , eer istenirse ntr iletken kullanlmayabilir. f) Ntr iletkeuin varl ya. da yokluu koullar deitirmedi ine gre, deerler c'clekinin aynis dr. g) Fiziksel olarak bulunup bulunmadna bakmaks zn, bir ntr iletken varsaylabilir. Dengelenali bir 3-evreli devrede bulunan ntr iletken akn tamad vebu nedenle ular arasnda hi bir gerilim dmesi olmad iin, ntr iletkenit impedansm n sf r olduu d nlmelidir. yleyse, ntr iletkenle birlikte bir evresi, ineelenmek zere, di erlerinden ayritabilir. Bu evre ntrle birlikte ayr lm olduundan, hat-ntr gerilinderi kulia. nknald r, Bu sre, e deer tek-evreli devreyi verir; bu devredeki tm nieelikler, 3-evreli elevrenin bir evresindeki nieeliklere kar lk gelirler. teki iki evredeki ko ullarda ayn olduundan (ak mlardaki ve gerilimlerdeki 120 lik evre kaymalan hari), onlar ayr ay-r aratrmak iin hi bir gerek yoktur, 3-evreli diizenek-teki hat akunlar , tek-evren devredekinin ayu sdr ve toplam 3-evre gc, reaktif gc ve volt-an peri, tek-evreli devrede bunlara karlk gelen nieeliklerin katdr. E er hat-hat geriiimieri istenirse, onlar tek-evreli devredeki ger linaleri -/3 ile arparak elde etmelidir.

rnek 13-12
ekil 13-33 de gsterildii gibi, her birinin de eri k = 4,00 j3,00 5,00 /36,9' ohrct olan irapedaus Y-biiminde ba lanmtr. Dengelenmi hat-hat gerilimleri 208'er volt oldu una gre, hat ale nnn, - g ,arpa n ve toplam gc, reaktif gc ve volt-amperi bulun.

EKIL 13-33 rnek 13-12 1iu veriltri Y- a h devre.

13-15 Y- VE BA LI DEVRELER 605

ZM: Herhangi bir evrenin, rne in ao'nun, ular arasndaki hatntr

E
dur. yleyse,

208

120 V

10
rr-=

24,0 A

G acpa rn = cos 6 = cos 36,9 = 0,80 (geri brakc) P = 313, 3P, Re = 3(24,0)2 (4,00) . 6910 Q = 3Q, = 3P X, . 3(24,0)2(3,00)r---- - 5180 var VA = 3(VA) 3E,Ie = 3(120) (24,0) 8640 VA ekil 13-33'de, a ve c evrelerinin yahu bir seri devre olu turmadklarma dikkat edilmelidir. Dolay syla akln, 208 Voltu a ve c evrelerinin im pedanslarnn toplanma blmek suretiyle elde edilemez. Emin olmak iin, a ve c noktalar arasndaki gerilim iin, Kirckhoff' m gerilim yasasna giire, bir denklem yazlabilir, fakat bu, a ve e evrelerindeki akunlar arasndaki 120lik evre kaynasn gznne alarak yaylan bir evreb vektr denklemi olmaldr. Sonu olarak, rnek 13-11g'de zetlenen d nme yntemi en y4311 zme gtijriir. rnek 13.13 ekil 13-34 de gsterildi i gibi, herbirinin de eri Ze = 12,00 -1- j9,00 balannutr. Dengelonmi 15,00 / 36,9 ohm olan impedans hat-hat gerilimierinin 208'er yok olmalar durumunda, hat ak m , g arpann ve toplam gc, reaktif gc ve volt-amperi bulun.

=- 12.00 4- j9.00 15.00/36 9 ohm

EKIL 144 Ornek 13-13 iin verilen 4.1>4.b devre,

606 MAGNETK DEVRELER, TRANSFORMATRLER VE f.X.EVREL DEVRELER

ZM: Herhangi bir e vrenin, rne in ca'nn, ular arasndaki gerilim, aka grld zere, hat-hat gerilimin eittir. Bu nedenle,

Ee . 208 V
ve

Te

208 Ze = 15,00

13,87 A

G arpan = eos G = cos 36,9' = 0,80 (geri h rak e) Denk. 13-30'dan

In

1/5 It, = 'O

(13,87) = 24,0 A

Ayni zamanda

P = 3P, = 312 , Re = 3(13,87)2(12,00) = 6910 W

Q -= 3Qe = 3IZe Xe = 3(13,87)2(9,00) = 5180 Var

ve
VA = 3(VA), = 341 = 3(208)(13,87) = 8640 VA bulunur. Ne ab ve be, evrelerinin yahu bir seri devre, ne de cba yola ile ca evresi zerindeki do rudan yolu yakt bir paralel birle im oluturmadklarna dikkat edilmelidir. Bu nedenle, hat ak m, 208 voltu Zca ile Zal, 4,, nin paralel birleiminin ede er impedansna blmek suretiyle elde edilemez. Birden fazla evredeki nitelikleri ieren Kirehhoff'un yasa denklemleri fakat onlar, evre ak n:dar arasndaki ve evre gerilimleri aras ndaki 120 Ilk evre kayinalarn hesaba katarak yaz lan evreli-vektr nicelikler olmal dr. Sonu olarak, yukar da zetlenen yntem, en yaka zme gtrn.

rnek 13-12 ve 1.3-13'lin sonular nn kar latrlmas ok de erli ve ilgin bir sonuca gtriir. Grlyorki, hat-hat gerilimi, hat ak m , g arpan , toplam g, reaktif g ve N olt-amper _her iki durum iin de tamam yla ayndr; baka bir deyile, A,B ve C ularndan gzlenen ko ullar zde tirler ve u niteliklerine dayanarak iki devre birbirinden ayirdedilernez. Ayni zamanda grlyor ki, Y- ba lantsunn (ek. 13-33) evre ba na impe. dans, direnci ve reaktans , 6 ba antsmn (ek, 13-34) evre ba na karl k gelen deerlerin tamamyla 'te birine eittir. Sonu olarak, evre ba na devre sabitierinin
-

ZY

'13-40)

13-16 DENGELENM 3-EVRELL DEV, l. TEK- HAT 1ZELGELERi 607

bant s na uymas koulu altnda dengelenmi bir t-ba lant s , tlen6elenmi bir Y -ba lantis ile yer dei tirilebilir. Bunun tersi de do rudur, yani, Denk. (13-4,0)' n sa lanmas ko ulu alt nda, bir Y-ba lants , bir 6- balants ile yer deitirilebilir. Bu ede erli i kavram genel, Y- /\ dn mnden do ar ve zel bir say sal durumun rastgele sonueu de ildir, Bu edeerlikten iki nemli do al sonu kar. Birincisi. dengeleurnis devreler iin genel bir i lemsel dzenleme, hangisi ye tntulursa, ya tamamyla Y-bal devreler zerine ya da tamam yla devreler zerine oturtulabilir. Bir Y-ba lants n yapmak ou kez, daha kolay oldu undan, ilemler genellikle bu 'dzenlemeye gre yriitiilr. kincisi, balantunn belieleumedii ve do rudan zme geilemeyen s k sk karibriulan problenderde ya bir Y ya da bir balants dnlebilir. Gene ounlukla Y--ba lants rnein, 3-evre.li motor i leyiini zil nierken, aratrmann kangallarn ierisindeki ayr nt l koullar iermesi gerekn edike, gerek sarg ba lantlarnn biliumesine gcrek yoktur. zlirrlemenin tamam , varsaylan bir Y balants zerine oturtulabilir,

13-16 DENCELENM 3-EVREL DEVREILERN OZCMLENMES TEK-HAT ZGELERI 6-Y etleerlii ilkesini Ornek 13--11'ile a klanan yntemle birletirerek, dengelenmi bir 3-evreli devre problerainitma karlk gelen tek-eveli probleme indirgernenin yalan bir yntemi geli tirilebilir. Bylece, tek evreli devre zmlenmesin de kullanlan tm yntemler 3-evreli problemin zmne de uygulanabilir. Sonra, tek-evreli zil nleamenin sonular , evreli diizenek iin gerekli sonular elde etmek zere, 3-ev reli ilgili niceliklert; dntriiiiir.
Bu i lemi yapmak iin, Y-lalantuntan bir evresi iin evreli- ektr firgelerinin izilmesi gerekir; teki iki e-ere iin iageler gereksiz yinelemede.n ba ka birey de ildir. Ayrca, yaln z bir evreyi izmekke devre izgeleri byk lde yalmla trilabilir. Ortak bir yk besleyen iki 3-evreli rete ve onlar n ilgili hatlarn ya da kablobil m gsteren bu tr tek k adi izgikrin rnekleri ek. 13-33 de verilmektedir. E er istenirse, dzeneffin zel balantdarvbelirtilebilir. rnein, ek. 13-3Sti, G 'in Y- ba l ve G nin bal olduunu -gstermektedir. Evre ba na impedanslar alm cinsinden verilmi tir.
-

Kukusuz, ayrnt zmletne iin evreli-vektiir ya da volt-amper ynteminin seimi, kolayl k -durumuna gre yap labilir. Volt-amper yn-

temini nygnlarkeu dikkati bir tek evre iizerin)e toplama= yeKne, bir anda 3-evreli devrenin tamam ile u ra mak bazen daha kolayd r. Ba oL s l k do-

608 MAGNETK DEVRELER, TRANSFORMATORLER VE. -EVREL DEVRELER

1.44-j1.6ohn 0.80 4- il .0 ama tlrete 'ular ya da tappest Yk Yk ular ya da alt baVart. tagylerar

f
1.4411.601m 0.80 -J j1.0 oh m
-

G;

(b) EKIL 13-35 Tekhati devre iegeleriuit brttekleri,

ar nk, devrenin Y-ya da balanan* olmasndan bamsz olarak, 3-evre gc, reaktif gc ve volt-amperi iin yabn ba mtdar, hat-hat gerilimi ve hat akm cinsinden yazdabilirler. rne in, Denk. (13-33) ve Denk. (13-34) den, 3- evre gc,

3Pc =

31,;J cos O

(13-41)

bulunur. Bir Y-balants iin, le ve Ec = E ha, ^15. . Bir 6- ba la>tun iin, I. II.; v'S ve Ec = E. Her iki durumda da, Denk. (13--41)

P = N/5 Ekcal hat cos

biimini alr. Benzer biimde, Q 1/3 .Ek,/k, sin O

(13--42)

(13-43)

ve
YA = NtS

fh

(13-44)

u halde, volt-amper geni, hem -evre ve hemde tek-ev re neelikleri xix geerlidir. Bununla birlikte, Denk. (13-41) ile verilen g arparn a s O'nm Eh,t ile ./.,, aras ndaki a olmayp E, ile / aras ndaki a oldu u unutulmamaldr. A adaki rnek, bu yntemlerin kalland ln a kla naktadr. Bu rnekte, Standard kurumsal de erlerden olduka fazla fark gsteren hat-hat geribinleri ortaya kmaktad r, nk bu rnek daha nce verilen bir tek-evren

608

MAGNETIK DEVRELER, TRANSFORMATRLER VE -EVRELI DEVRELER

1.4+j1.6
1

0.80+11.0 atun

e ulxn ya (la taa resss

/ Yk Yilk ular ra da al/ b4lart taprom (0) 1.4 +j1.6cin 0-80+41.001m

(13) EKIL 13-35 Tekliath devre izgelerinini rnekleri.

ar nk, devrenin Y-ya da 6- balanm olmasndan bamsz olarak, 3-evre gc, reaktif gc ve volt-amperi iin yahu ba ntlar, hat-hat gerirmi ve kat akm cinsinden yazlabilirler. rne in, Denk. (13-33) ve Denk. (13-34) den, 3- evre gc, P = 31 e = 3E,I off O bulunur. Bir Y-balants iin, le =I ve = Eba, V. Birba lants hat ve E, = Ehar Her iki durumda da, Denk. (13-41) (13-42) P= Eftar l cos 0

v'T

biimini al r. Benzer biimde, Q=

e

-E,..,40," e

(13-43) (13--44)

YA = v./.5 Ehatisat

u halde, volt-amper ge ti, hem ii-evre ve hemde tek-evre nicelikleri iin geerlidir. Bununla birlikte, Denk. (13-41) ile verilen g arpan as O'nu Eho ile /Q, arasndaki a olmayp E. ile ie arasndaki a olduu unutulmamaldr. Aadaki rnek, bu yntemlerin kallamh m aklamaktadr. Bu rnekte, Standard kurumsal de erlerden olduka fazla fark gsteren hat-hat geri. binleri ortaya kmaktadr, nk bu rnek daha nce verilen bir tek-evreli

,0

13-16 DENGELENMS 3-EVREL DEV. Z. TEK-HAT ZELGELERI 609

rnekten uydurulmu tur. Bu alanda herkes taraf ndan bilinen kuramsal hat--hat gerilinaleri 208, 230, 460, 575 ve 2300 V tur.

rnek 13-14
ekil 13-35, evre bana impedanslar izge zerinde verilen hatlar kanalyla, iki 3-evreli retim istastonundan beslenen bir ykn e deer devresidir. Yk, 0,80 geri brakc gli-arpanuda 30 kW istemektedir. Gi reten.; k ucunda 797 vottluk bir hat-hat gerilimi retmekte ve 0,80 geri b rakan g-arpann da 15 kW vermektedir. Yk gerilimini ve G.."nin k ucundaki gerilimi; g ve reaktif g

kn bulun.

OZUM: ekil 13-35 deki iage, 3-evreli dzene& Y- ba l olduu varsaym altnda, bir evresini gs3sternektedir. Bir evre iin G,ideki gerilim,
geilimi olup, deeri

97 5'

460 V tur.

0,80 geri brakn' gite-axpannula G l'in bir ev mei iin oln gc, 15 5 tr.

0,80 geri brakc gii-arparunda ykn bir evresi iin gereken g, 30 3 10 kW

yleyse, dzenein bir evreeindeki koullar, rnek 5-11 de tirler. rnek 5-11 in sonular ndan, istenen 3-evre niceliklerinin Ey = vr- (432) 3 748 V (hattan-hata)

P,= 3(5450) = 16350 W Q,= 3(4290) 12870 var 780 Y (hattan-hata)

ve

E2

V:3 (451)

olduu sonucuna verilir, buradaki gi;sterim rnek 5-11 dokinia ayn dr. Baka bir zm yolu: (13-42) den (1.3-44)e kadarki denklemleri kullanarak, volt-amper yntemi do rudan. 3-evreli bir devreye de uygulanabilir.

610 MAGNETIK DEVRELER, TRANSFORMATRLER VE -EVREL DEVRELER

Aadaki zmn, rnek 5-11 deki zme ad m-adm benzerli ine dikkat ediniz.

P,
VS Ei cos 0,

15000
V.S (797)(0,80)

13.6 A

P,,, = P,- 31, 2 R, = 15000 - 3(13,6) 2(1,4) = 14220 W

Qi 3/ iz = 10350 var Son iki denklemde 1,2 R, ve .1, 2 Xin nnde 3 arpan bulunmaktadr, nk 1, akm hatt n nde de bulunmaktad r. 15000 tag (cos -2 0,80)-3(13,6)2(1,6)

E=

VAV(14220)2
V3 akn

VS

(10350)2
(13,6)

= 748 V (hanan-hata)

Yk, 30000 W ve 30000 tag (cos -L 0,80) = 22500 var istedi inden tr,

Pr2 =
V

30000 - 14220

15780 W

Qr2 =

22500 - 10350 = 12150 var

VA
= VS (gerilim)

V(15780)2 (12150) 2 VS' (748)

15,4 A 16350 W

P2 = Pr2
Q2 =
Qrz

3P,

R2 =

15780

3(15,4)2(0,80)

3P2

X, =

12150 4- 3(15,4) 2(1,0) = 12870 var 780 V (kattan-hata)

E, =

v_

VA
(akm)

V(16350)2 (12870) 2 -/" (15,4)

PROBLEMLER 13-1 ekil 13-7 den 13-10 a kadar olan magnetik devrelerin benzeri olan elektrik devrelerini izin. 13-2 kangalm hepsi de ayn magnetik devreye etki etmektedir. L
kangal 4000 sarm ve 40 ohm'luk diren, 2. kangal 3000 sar m ve 30 ohm'luk diren ve 3. kangal da 2000 sar m ve 20 ohm'luk diren iermektedir. Bu kangallar belli biimlerde birle tirilerek 115 V'luk bir d.u. kayna na balan yor. Aadaki koullar altnda magnetik devre iizerinde olu an MMK'i bulun,

a) kangal elektriksel olarak seri: (1) de magnetik olarak birbirlerini destekleyecek biimde, (2) 3. kangal, 1. ve 2. kangallara nnagnetik olarak kar koyacak biimde.

PROBLEMLER 611

h) tI- kangal elektriksel olarak paralel: a iklundaki (1) ve (2) de oldu u gibi. 13-3 ekil 13-2a daki sirnitsel magnetik devre, dkme demirden yapilmtu (mknatslamna erisi iin bak ek. 13-5). i ap 5,0 in. (.12,7 cm) ve d ap 7,0 in. (=17, 18 em) dir. Halkan n kesit alan daireseldir ve zerinde 500 sarnull bir kangal vard'r. Kangal ak mnn aa daki deerleri iin kiloizgi cinsinden ekirdek ak sun bulun. a) 1,1 A b) 2,0 A e) 3,0 A d) 4,0 A.

13-4 Prob. 13-3 deki Simitel magaetik devre iin a adaki ekirdek ak-s deerlerini oluturmak iin gerekli olan kangal akmlarn) bulun. e.) 10000 izgi b) 25 kiloizgi e) 5 x

13-5 1000 sarmh bir kangal, kesin 4 inch kare (-= 25,81 em') ve ortalama uzunlu u 20 in. (= 50,8 cin) olan ve tavlalar n elik 'evim/ama st ste konulmas yla oluturulan bir ekirdein zerine sardmi tr. Ylma arpam 0,90 dir. 300 kiloizgilik bir ekirdek abs n oluturmak iin gerekli kangal akm nedir? 13-6 Prob. 13-3 deki ekirde ba bir kolum merkez izgisine dik olarak 0,10 in. (= 0,254 cm) uzunlu unda kesilerek bir kaval trali oluturulmutur. ekirdek ak younluunu Prob. 13-5 deki deerde tutmak iin kangal ekran hangi deere alcaril naluta ? Hava arali ndaki sahnalar iin dzeltme yaplmaldr. 13-7 Prob. 13-6 daki kesme 45' lik a ile yaplirra, yine ak younlrgranun derimemesi iin akn hangi deere karlmandr?

13 8 Prob. 13-6'da betimlenen elktrum kratataki kangal akm, 3,0 ampere ayarland zaman toplam ekirdek akn ne olur?
-

13-9 Silindir biiminde demir-kapl ve piattealu naknatsn kesit grnm ek. 13-36 da verilmektedir. Pistour n yan taraflar ile demir kabuk arasmdaki kk hava arah dzgn ve 0,01 in. 0,0254 cin) uzur bunladr. Hava aralklarn daki inagnetik s znt ve ak seilmesi nernsiz say labilir. Kangalin 1000 serum vardr ve 3.0 A lik bir do ru akn tamaktadr. Maguetik devrenin demirinin savsanabilecek kadar kk bir MMK gerektirdi ini cltiniiiiz. Aada deerleri verilen g ana hava aralindaki ak yo unlu unu (hem metre kare bana weber ve hemde inch kare ba na kiloizgi cinsinden) bulur z. a) 0,01 in. (= O, 254 em) 1,27 em) b) 0,20 in. (= 0,508 em) e) 0,50

612 MAGNETK DEVRELER, TRANSFORMATRLER VE 1:3- -EVREL DEVRELER

1000 garnah kangal Silindir eklinde dkrne -elik koruyucu

Silindir eklinde piston EKIL 13-36 Prob, 13-9 ve 10-10 iin verilen pistoniu nalkuatIs.

13-10 Prob. 13-9- daki pistonlu nadtuat s yine gznne alalm. Bir dizi ak deerleri iin, magnetik devrenin demir kesiminde gerekli olan MMX ler aada verilmitir:
Ak , kiloizgi: 100 150 95 200 150 250 305 260 425 270 600 275 725

(Amper--sarun): 60

Tm magnetik devre (demir, ana hava arab ve pistoola kabuk arasndaki aralk) iin, Weber cinsinden altnn ampersarm cinsinden toplam . 1111kIK'e gre e rlerini izin. Bunlar elektromltnatsm, mknat slanma e riBa eriler iin g, deerleri, aa da verilen blisltliklerde alnacakt r. a) 0,50 in. 1.,27 em) b) 0,10 in 0,254 em)

13-11. Bir tek uyar c kangal ile bir demir ekirdekten olu an bir elektromknatSta aadaki deiiklikler yap lm tr. Bu de iikliklerin ekirdek ak younluu, kangal ak m ve kaugaldaki PR kayb zerindeki etkilerini
a) D.a. uyar nn: (.:ekirde in ke-it alan ikikat na ekar lnue, kangal gerilimi, direnci ve sar l) say s sabit tutulmu tur. b) A.a. uyar n: (a) dahi ko ullarn ayusi.

e) D.a. uvarnn : Sarun say s iki--katma kar lm , kangal ger-Mini ve

direnci sabit tutulmutur.

PROBLEMLER613 d) 4.a. uyarnn: (c) deki koullar n aynst, e) A.a. uyarm.: Frekans yar ya dilbrlmil ve kangal gerilimi sabit tutulmu tur f) uyarm: Frekans ve gerilim yarya dilrfilmiltr.

Yukardaki durumlarn hapsinde auknatslarvaa erisinin dorusal kesimi zerinde al ldn varsaym. Aa/. durumlar nda, uygulanan ve indi/klas ile olu an gerilimlerin yakla k olarak eit olduklaruu varsay n ve histertais ve girdap akmlarnn nemsiz oldu unu dnn. 13.12 200 Sanld bir kangal, kesitsel idam 2 n.2 (-- . 12,90 anz) ve orta. lama uzunluu 20 in. 50,8 cn ) olan ve ta datun elik leybalarn st ste konulmas yla oluan katl bir ekirdek %etine sar lntr, Ylma arpa= 0,90 ve izin verilebilen maksimum ak younluu 80 kiloisgi / inz. (= 1,24 Weber' nz ) dir. Bu kangaln ularna uygulanabilen 60 Hzilik en byk siniisel /4,rd:insin etkin deerini bulun. S zin aky ve kangal direncini nemsiz say n. 13-13 2000 obroluk bir idiren ve bu direnie seri olan 5 V (atkin: rieeri) luk sabit bir geribinle gsterilebilen bir kaynak, ideal bir tcsobsfornatr zerinden 50 obru'luk bir yk direneine IaIanin trr. 0,1 den 100 a kadar deien oranlar kapsayan trausformatr sar ndarmin oranrun bir fonksiyonu olarak, yke, uygulanan gr n miliwatt cinsinden isi L 13-14 ideal bir transformatrn l /Mail sargs , 1600 olmluk bir diren ve bu direrIe seri ba l olan 100V (etkin deer) luk bir sinsel terilim den olu an bir gerilim kaynana la,lannutr. Ikincilin ular arasnda 16 ob n'Ink bir diren ba ldr. 1 den 20 ve kadar olan oranlar iine alan, birincil sar in saysnn ikineil satinl saysna orunsm (ATA N, nin) fonksiyerdan. olarak aadaki niceliklerin e rileriui isin. a) Birineile yansyan yk direuei b) Yk giicii e) Yk geriiimi
41)

Yk ..tiunt e) B rincil

13 - 15 kVluk bir devenin gerilimini 2300 V'a drmek kin transforma r 50 kV4. verdi i zai.da al bir transformatr kullan l yor. man :tamamen ykl demektir. a) ,-;arttrlar n Or aniM V4' her sargi normal akmn dee F,l?rza,.

614 MAGNETK DEVRELER, TRANSFORMATRLER VE OEVREL DEVRELER

b) Tam yiike karlk gelen yk impedansmn (1) yksek gerilim taraf na ve (2) alak gerilim tarafna yansyan bykbiklerini bulun. 13.16 ekil 13-17a daki devrede, devre nicelilderiuin say sal deerleri; EG = 100 V, r, = 200 olun, r2 = 2 ohm rc = 1600 ohmLm 4,95 II. rt = 16 obin, Li , = 50 mil ve Laz = 0,5 mil olarak verilmektedir. Sarimlarn oran da N, / N, i 10 dur.
ilgili saysal deerleri kullanarak ve tm nieelikleri (a) hirincile (b) ikineile yanstarak ekil 13-1714 c ve d nin etleer devrelerini

11 17 10 kVA, 60 Hz, 2300/ 230--rluk bir da tm transformatrnn direncleri ve s z nt reaktanslar : ri 4,20 ohm, r, -, 0,0420 ohm, ><", = 5,50 ohm ve X I, = 0,0550 olun olarak veriliyor. 1. alt-simge 2300 V'luk sargy, 2, alt simge ise 230 rluk sargy belirtmektedir ve X,, ve X /2 sznt reaktanslaruhr. Nieeliklerin her biri, transfor xatrtin kendi devrelerine gre verilmi tir.
-

a) (1) yksek- gerilim kesimine ve (2) alak-gerilim kesimine yans yan toplam szinti impedar s bulun. b) Transforrnatern ular arasnda 230 V bulunan alak gerilim ta rafrdaki bir yiike 0,80 geri b rakma g arpan nda normal kilovolt-amperle ahtn varsayarak yksek-gerilim ucundaki gerilimi bulun. c) 0,80 ileri gtrile g , arpan (b) kk n yeniden ziin. d) ekirdek kayb nn 70 W oldu unu varsayarak (b) kkndaki koullar alt nda verimi bulan. e) (e) kkndaki ko ullar altnda verim farkl olacak mdr? f) (b) kkndaki ykn kazara k sa devre oldu unu d nn. Transfermatre uygulanan gerilimin (b) kkndaki ile ayni kald m varsayarak yksek gerilim hatlarnadaki kararl--duram ak mn! bulun.

13-18 Ses-frekans blgesinde i liyen bir transformat&r, bir kaynaktan 300-ohnldi bir yk direneine g vermektedir. Transformatrn sar mlarnn oran , maksimum g aktarm iin, birineile yans yan yk direncinin deeri 7500 olun olacak biimde seilmi tir. Transformatriin birincil ve ikinci! direnleri 20 er ohm, birinci! ve ikinci! s z nt indiiktanslarm n her ikisi de 1,0 mil ve lalknat slayel indiiktansi 25,0 mII dir. 13u nicelikierin hepsi ikineil sargs na yans m deerlerdir. ekirdek kay plar' ne nsizdir.
a) Transformatrn sar mlarn n oran n' bulun. b) 13000 Hz'lik bir frekans iin, edeer dengeyi izin ve tm direnleri ve reaktansiar deerleri birine salp; a yans m olarak )r'erin,

PROBLEMLER 615 e) 15000 Hz'lik bir frekans iin 300 ohnfluk yk iizerindeki gerilimi bulun. Uyars impedans nemsiz say labilir. 13-19 Her biri 16 [30 ohm olan impedanstan olu an dengelennti bir Y- ba l yk, a adaki dengelenmi hat-ntlir geriliraleri ile beslenmektedir: Ea = 240 /O V, E;',, = 240 /240 V, Eca a) Her hattaki evreli-voktr ak mn) bulun. 13) Hattan-hata evreli-vektr gerilimlerini bulun. e) Yiike verilen toplam aktif ve reaktif gleri bulun. 13.20 Dengelennai bir P - bal ykn her kolu, 7 ohn'luk bir diren ve onunla seni bal 4 Ohm'luk bir indksel reaktanst.m olumaktadr. Hananhata gerilimler E, = 2360 [O' jr, E bC = 2360 [-120' V, ve Eca =, 23 0 /120 V olarak al nabilir. 240 [120 V.

1) 14 , Ebcip e, j ca evreli-vektr ak mlarm , b) Her hattaki akm ve ilgili evre agsuu, e) Ykn g arpann, d) Ayn g arpaunda ayni gc eken e deger bir Y- bal ykn evresi bana impedann bulun. 13-21 Her biri 2 ohn'l k bir diren ve 1 ohufluk bir sasal reaktanstau olu an ii; eit irapedans, bir 230 ""Ink k-evreli devrenin ular arasna 6 biiminde balannu lardr. Ayni zamanda, her biri 1,5 ohm'luk bir diren ve 1 ohnaltk indiiksel reaktanstan olu an ba ka eit in3pedans daha ayn g
kayna devresinin ular arasnda bu kez Y- biiminde ba lannalardr. a) Hat akm n!, b) Verilen toplam gc, 'e) Birle ik devrenin g ,arparun bulun. (geri Irak el) evreli Y ,- ba l bir yk. 1,3-22 20 k\V 0,8 gii her birinin direnei 1,0 ohm ve indiiksel reaktans 1,0 ohm olan besleyieiler kanal yla bir L\ ba l retele besleniyor. Ykteki hattan-hata gerilim 230 _,V tur.
-

a) Ykteki evre gerilimini, h) ereteeteki hattan-hata

e) Yk akanum, d) reteein her evresindeki ak m , e) treteedeki g-arpan n bulun.

616 MAGNETK DEVRELER, TRANSFORMATRLER VE -EVREL DEVRELER

13-23 G arpam (geri b rakc) yzde 75 olan dengelenmi bir evreli yk, iletken ba na 200 Alik bir akn ekmektedir. G, evre ba na impedans 3 4- j4 ohm olan bir iletim hatt zerinden verilmektedir. Gnderici utaki hattanhata gerilim 13,8 kti tur. a) Ilattanhata yk gerilimini, b) Yk gcn, e) Wnderiei utaki garpan n bulun.

14. Btiim

ELEKTRO-MEKANIK ENERJI DONOOMO

Elektriksel enerjinin kolay, gvenilir ve vesimli bir biimde ta nabilinesi ve denetlenebilmesinden tr, o u kez, enerjinin dier biimleri elektriksel enerjiye ya elektriksel enerji bu enerjilere diinii trlr. Bundan tr sekin bir elektriksel dzene in her iki ucunda da enerji-dnii iin aygtlarma gereksinim duyulan Bu ayg tlarn arasnda en nendileri, mekaniksel enerjiden elektriksel enerjiye ya da elektriksel enerjiden mekaniksel enerjiye dntiirenlerdir. Giri anlamndaki bu blm, n k kullanlan elektromekaniksel dnm aygtlar-1nm al ma ilkeleri ile ilgilenmektedir.

14-1 TEMEL LKELER

Elektromekanikael enerji-dn m aygt*, ya da elektromekaniksel dntrcii, elektriksel bir dzenekle mekaniksel bir dzenek aras nda bir badne Bu ba , elektriksel enerjinin mekaniksel enerjiye ya da mekaniksel enerjinin elektriksel enerjiye dnii tilrlmesini olas klan tirete olarak kullanlan bir aygtta mekaniksel enerji elektiksel enerjiye dnii trliir. Bir motor olarak davranan bir aygtta enerji dniiiin elektriksel hiimden mekaniksel biime olmaktadr, Dnm ilemi tesinirdir. Bundan tr, ireteIer motorlar ve motorlar da iireteler gibi davranarak biimde yap labilir. Elektriksel ve mekaniksel dzenekler aras ndaki iftlenin , elektrik akn lannn ya da yklerinin oluturduu alanlar tarafndan salan r. Bundan tr elektromekaniksel. enerji dniisiimii bir yandan elektrik ve magnetik alanlar ve te yandan da mekaniksel kuvvet %e hareketin birbirlerine ba layan olgular varlna ba ld r. Bu blmde ilgileneee imiz ii temel olgu bu kesimin geri kalan nda zet. halinde sunulaeakt r. 1. Gerilim retimi.: (13-8) eitliinden, bir kangaldan geen akitle bir deiim oldu unda bu kangalda bir indkleme ger bmi ol - u tu unu grm tk. Durgun bir aygt ol transforrr atiir de gerilim, ak geilli ii i de i

618 ELEKTRO-MEKANIK ENERJI DON OMO

tirilmesi ile oluturulur. Bu gerilim bazen gram ormatOr gerilini olarak da adlandnhr. Kangaldaki gerilim, birbirine gre Ya kangalm ya da magnetik alann hareketi sonucunda da olu abilir. 0 zaman bu gerilime hareket gerilimi, hz gerilimi ya da hareket dnme biimindeyse -dnme gerilirni denir. Hem transformatr ve hem de hareket gerilimleri Denk. (13-8) ile betindenen Fraday yasas yla verilir. Elektro-mekaniksel enerji dn tn, akdaki deiim mekaniksel hareketle ilgili oldu u zaman oluur. 2. Dendre etki eden kuta et: Ferro-magnetik bir" cisim zerine onu magnetal alana paralel k lmaya ya da magnetik alann en youn bulundu u blgeye getirmeye al an mekaniksel bir kuvvet etki eder. Magnetik alan akn-tayan bir kangal tarafndan retildi inde, eismin hareketi kangaldaki akda bir deiime neden olacak ve bu ak deiimi de kangalda bir gerilim oluturaeandan enerji-dnilin sreci tersinirdir. Bu kuvvet, bir tnknatsm alan ierisinde bulunan demir paralar na gsterdii bilinen ekme kuvvetidir. Bundan tr, rnek olarak, ekil 13-9 dan 13-11 e kadarki magnetik devrelerde, hava-demir s nrnda, demir zerine belirli kuvvetler etki eder. E er demirin kk bir yer de itirmesiyle ilgili enerji deiimleri gzne al nrsa, belirli varsaymlar altnda, derairinin iki paralel dzlem yiizeylerbae etki eden kuvvetin

--- 11CW icin

B2 21 2 Po

(14-1)

ile verildii gsterilebilir. Burada MKS biimlerinde B, hava arallka ak younhiu, A kesit alan ve ita o bo uzayn naagnetik geeirgenli idir. Newton, MKS de kuvvet biriraidir ve 0,225 lb'lik bir kuvvete e ittir. kinci bir yol, eer B inch kareye den kiloizgi ve A inci kare birimi ile verilirse kuvvet

F = 0,0139 IPA pound

dur. Burada ri o magnetik geirgenli inin say sal deeri kullanlxttr

(14-2)

Bu kuvvet, bir ok elektromagnetik ayg tn temel al ma mekanizmasdr. Bu aygtlar aras nda bir a rl kaldrmada kullanlan nalknat slar, magnetik olarak alan silatrte lar, maguetik kavrerealar, magnetik olarak-al an frenler, magnetik olarak al an anahtarlar ve e itli rleler vard r. Magnetik olarak al an yanalar (al ma kangalm n bir ismi de hobin olduundan, ou kez bobinle al an yanalar denir) borularla haz rlanan birok dzenekte ok kullanlan elerdir. Denetim dzene i dilinde buna balat c denir. Bu deyim, elektrik, gaz ya da s v birilerini mekaniksel kuvvete ya . da monente dntren ayg tlar iin genel anlamda kullan lan bir cleyin dir.

14-2 GER LL1 ORETM 419

rnek 14-1 rnek 13-2 deki armatre etki eden kuvveti bulun. OZCM: K y dzeltmesi yapldnda her bir aral n alan
A

(0,25

0,01)(0,25 -I- 0.01) = 0.0676 inch'

dir ve ak younluu,
B

5000
0,067 (1

74 Kileiizgi f inch'

olur. ki aral k iin toplam k ivvet

F

0,0139 (74)2(0.0676)(2)

10,2 lb bulunur.

3- I letkene etki eden. kuvvet: Bir magnetik alan iinde bulunan ak xntayan bir iletkene ve .kim-ta yan devrelerin olu turduu magnetik alanlardan tr bu devrelere kar lkl mekanik bir kuvvet etkir. Bir nagnetik alan ierisinde hareket eden bir devrede bir indilkieme geril mi olu turdu undar tr enerji lnii ibm sreci tersinedir. Bu srecin yukanda sz .edilen. ilk olguylu birlikte dnen makinelerin davrauliiarzum incelenmesinde olduka nemli bir olgu oldu u . griileeektir. 142 GERILIM RETIK; Faraday yasas (13-8 eitli i), elektrik makinelerinde gerilim ret a klayan temel ilkeleri zetler. Istenen gerilimin olu mas iin ilk gereksinim bir sarg ya da kangaLlar toplulu udur. Bu sargiya arnotiir sftrgs, ve sargy ieren yap ya da annatiir denir. Bir d.a. makinesinin annatiirilnn sarg biimi Sek. 1.4-1 de gsterilmi tir. Ikinci gerekainirn, bir magnetik alan n olu turllmas d r. Kk n akinelerde bu alan, magnetierle olu turulabilir. Bununla birlikte makinclerin byk c4-4,"rralu anda ak , o u kez alm sarg; denen ayr bir sargyla olu turulur. Son olarak, dnme armatr kangallanndan geen. ak miktar nda srekli de iimler olu turrnal thr. Bu dnmeniu ekle edilmesinde en yayg n olarak yap lan ,arl itOrii mag uetik alan iinde dndiirme ya da armatr sarg s ndan geen maguetik alan dndiirmektir. rne in, bir da . makinesinin armanni dnen o e.-i ya da rutoru; alan olu turan yap ise durgun gesi ya da staw rudu . te yandan, i .o. makinelerinin o unun armatr rg lar stator zerindedir. Sekii 11-2 bu biimde duze den nis ve trbinde al ar bir ri tor iyi matiir sat&lar statur ve alan sar ,tian ise s liadir

620 ELEKTRO-MEKANIK ENERJI DON O OMO

EKIL 14,1 Doru alum iireteeinin ya da motor armatrinuliat sarg lar um durumu. Her bir kangaltn bir ucu bir oluun tabanna ateki nen ise bir ol:40m tepeaine yerletirilmitir. (General Electric Co.)

Hem annatr ve hem de alan kangallar ndan geen aklann yeterince etkin .olabilmeleri iin her ikisinin de demir ekirdekler zerine sar lmalan gerekir., Armatiir demirinin de ien bir n agnetik ak: etkisinde kal nasndan tt r,. zerinde gidap akl /dar olu acakt r. - Bu girdap--akurn kayb n en aza indirmek iin, armatiir demiri ince levhalann st liste yerlestiribr esiyie yapl r. Bir d.a. - ve baz n.n. makineleritdeki ak m yollar n gsteren izpsel i zge de (L.; ., lie]. 1=1-3 ve 14-4 gSeterFa r mri cyb: lar kesildi izgilerle belirtilmi tir ve bunlardan abrda yolu, ak ma dnn nasl tarnamlatln gstermektedir. Bu izgelerdeki alan sargnian do ru alumla lyanlan r gurtianu sargdz.rdzr. Ar natr sargilan, makine ierisindeki maddenin ve yerin en iyi biimde kullan lmas bakm ndan kangallanu armatiir evresinin tm zerine uygun (,brak yerle tirilmesiyle olu an :da:km* sargilardr.

EKL 14-2 Ilobar-tiirbiin ile ;,al au ezamanl bir iiretecin kealt A.a, armatiir satma atatr, d.a. alan sarg at ise ailiudir bsk nlz rotor ilreriudedir; (General Eleetrie Co.)

14-2 GERILIM CTRETMi 621

-isketet veya at , Alan sargist

Hava erahr

Kutup ekirde i

'1.e.-vholardon olusan armatr Alan kutbu

EKIL 14--3 D.a. makinesinin izgesel Osterimi=

Levhalardan oLusfnus
Alan veya Rotor sargisi 'Hava
c rol f

Ar rf -i Ct. oyliktan veyc s-kto! arg s

FKIL. 344 (,:xtuuttb-kuutplu.

e ttel4i4/111.12, -,,

kibc.h,

622 ELEKTRO-MEKAN1 NERJ DONCeM

Armctr demiri

EKL 14 5 D.a. makinesinin yainsum hava-seralit ak da0ntn gbsteren geometrik

-

Alan sargsunn hava arab nda oluturduu akm: ap dokrultusundaki dalm, armatr yap sn oluturan silindiri betimleyici geometik biim de aarak, yani silindiri kesip aarak grlebilir. ekil 14-3 deki d.a. makinesinin ak dal m, armatr ainlclarintu bn da lm zerindeki- etkisi sayanarak ek. 14.5 de gsterilmi tir. Younluklar makinenin main. paralel olan ve aralikta bulunan bir do ru zerindeki tm noktalar iin ayn olduklarndan, sadece iki-boyutlu bir izimin kullan lmas yeterlidir. Ak younluklarmn ayn oldu unu sylerken rotor ve statorun ular ndaki sinir aksnn bir 'lde kk olan etkisi nemsizdir. ekil 14-15 deki c rinin herhangibir noktasndaki ordinat, armatrii evreleyen yzey zerindeki o noktadahi hava aral ierisindeki ak . younlu unu verir. Bundan tr, makine dnerken armatr. iletkenlerinin grd aki younluklu] aka grlmektedir. Bir a.a. makinesi iin benzer izim, o u kez sinsele daha yakn olacakt r. Kararl durumda bulunan birok iirete ve motor e idi iin, havaaral ak da' almnn biimi ve genlii sabit kalr. Bu koullar altnda, armatr de retilen gerilim ya armatrtin ya da alan n nekaniksel hareketinden tr olu ur. yleyse, oluturulan gerilim, ak dalnayla kolayca ba da trdabilir. Bylece, ek. 14-5 de armatiir zerindeki herhangi bir iletkenin ak dalgasna gre ba l evresel hznn v ve mide paralel uzunluunuu / olduunu varsavalm. Belirli bir - anda bu iletken ak dalgasnni ordnatnn B oldu u bir noktada bulunur. (Tm nicclikler MKS biriminde iilhriitr.) ordinatnn iletkeu dt zaman aral nda. ivrit alann

14-2 GERILIM CRETIM 623

Armatr devresinden geen ak daki dei'ame bu iletkenin hareketiyle ilgili katk Bitdeclir. 13-8 eitliine gre, iletkenin armatr de retilen - ani gerilimine katk s
Blv vah

(14-3)

dir. Armatr sarg sncla tamammda olu an ani gerilim, tm seri iletkenlerin gerilimlerini eebirsel olarak toplayarak hesaplanabilir. rnek 14-2 Bir dereceye kadar idealle tirilmi bir iki kutupin makinedeki - havaaral ak da bm, Sek. 14-6 da gsterildi i gibi dikdrtgen dalga biimindedir. Kutup ba na ak 0,01 Wb'dir..Arnatr 1200 dn dakika h zla dnmektedir.

EK 1

4--6 Dikdrtgen eklinde- ak dalm oln. arraiat iir kangall.

Armatr kangalla rmdan birinin kendisinden geen ak) maksimum oldu u andaki konumu ob olarak gsterilmi tir. Yar m dnii sonra, kangal o'b` dedir, yine maksimum ak gemektedir, fakat bu kez ak z t yndedir. Kangalda 4 sarm vard r ve bu zaman stiresinde 10,0 A. lik sabit bir do ru akn ta maktad r. a) Fraday indiil.le ne yasas n dorudan clo rty: sresince kangal gerilimini l esuplay-m. e) Bu hareket ile ilgili - iekt ii:.elgiien l esa.p a ,.u. .
Ztf111: a) Dikdrtgen 'ak d4,:nl in ve arma l tr, szel edilen p etli sufse:-:Lkke kau.
It

llanarak, bn hareket

h) Btv e itliini kullanarak kangal gerilimini les Nlii ,s .

lnastn

624 ELEKTRO-MEKANIK ENERJI DND OMe

de iecektir rne in, ab ve a'b' aras nda yar yolda geen net ak sfr olacaktr, bylece bir dnnn drtte birinde kangaldan geen ulu kutup ba na tam akdan sfr& deiir. Bir dniiniin drtte biri iin 1 60 -- 0" 0125 s T2 00

lik zaman gerekti inden, retilen gerilim

e ------ N d

0 '01 4 0 ,0 12 5

3,2 V dir.

h ) Armatr demirinin mile paralel uzunlu u d ve mil merkezinden hava arahkina kadar olan yar apal uzunluk r ise, hava-arab ak yom14,t
kutup bana ak . kutup bana yzey letkenlerin izgisel h z 1200 0 2tr 40r.-r 0,01 r lr

Kaugahn iki kenarmda toplam sekiz iletken oldu undan, retilen gerilim, (14-3) eitliinden, e 8 0,01
r

(0(40 .7r)

3,2 V bulunur,

e) ilgili elektriksel g
eri

---- (3,2) (10,0) = 32 W o -

14-3 ELEKTRO MAGNETK DNME 1410MENT M'akinelerde kullanlan dnme rnomenti kavram , bir -magnetik alan ier-, sinde bulunan ve bir iletkene etkiyen mekanik kuvvet olgu:n n-un yahu. fordayandmiabilir. Nieel olarak, .i anperlik akn tayan ve magnetik alan yo unluu B weber / metre' olan alana dik olarak konulan 1 metre uzunlu undaki do ru bir iletken kesimine etkiyen kuvvet e
BU newton

(14-4)

olarak verilir. r metre cinsinden, rotor milinin merkezinden iletkene kadar olan yar-apgal uzaklk olduunda, yukardaki kuvvette ilgili dnme n n meuti

14-3 EL TRO-MAGNETK DNME MOMENT 625 T , Bdrz newton. metre (14-- 5)

dir. Sargnn tarnam nda olu an - dnme momenti, bireysel iletkenler, yani kangal kenarlar ile ilgili momentlerin toplamdr. Byle bir elektromagnetik etkinin oluturduu dnme momenti elektromagnetik dnme mementik olarak adlandrhr. Elektromagnetik dnme momenti dnmeyle birlikte elektromagnetik- gc oluturur. Dnme momenti, g ve hz allan raekanikte olduu biimde birbirlerine ba bdrlar.

Btv ye BU ba lantlarndan. uretelerin N e rnotorlarm almas nn magnetik bir alan ierisinde bulunan iletkenlerin u rad fiziksel etkile imlere dayand n anla lr. lletken ve akda birbirlerine gre ba l bir hareket olduu zaman iletkende bir gerilim iiretilir; iletken ak n ta d zaman, zerine bir kuvvet etkir. trrete ve motor davran lar , dnen bir makinenin. sarralarnda el ele gider. alma srasnda, hem reteber ve hemde motorlar magnetik bir alanda bulunan ak meta yan iletkeidere sahiptirler. iletkenier ve ak birbirlerine gre belirli bir h zla hareket ederler. Bylece, hem bir dnme mornenti ve hemde bir gerilim olu turulur. Gerekten, g ak n n yn kesinlikle belirlern ezse Eargalann kendi ierisinde istenen al ma ilevi olarak retimie motor davran biebirierinden ayrdedilem.eze Yap m olarak iiretee ler ve motorlar ayndr, sadece amalarnan hizmeti en iyi hiittide yerine getirme bakmndan gerekli inceliklerde ayrcalk gsterirler. Herhangi bir motor ya da rete her iki ynde de enerji dn m:ii iin
-

Bir uretete olu an dnme moraenti, dnme ynne z t olan bir zat dnme tnomenttdir. Bu. ilk hareket et tirieinin yenmesi gereken mo nenttir ve bu elaha byk el.ektriksel g k iin daha byk mekanik gii giriini gerektiren bir ileyi tir. Bir m.otorda armatrdeki dnme ya da h z gerilimi, uygulanan gerilime zt ynde davranma z t EMK olarak belirtilir. Tm bu a klamalar, tm elektromekaniksel enerji--dn m ilenlerinin zgn davran olan tersinili in belli, kesim ifadeleridir. Bu tersinirli in ilgin bir - uygulamas motorun hareketli k sradan nekaniksel enerjiyi alan ve bunu elektrik enerjisie dn tren ve motorun bir, iirete gibi davranmas na neden olan elek- : trik frenindedir. Dn nde elde edilen enerji herhangi bir direnete harcamr ya da gr hatt na geri verilir. :Bylece, ini a a ya inen bir elektrikli lokometif, yoku -yukarya giden baka bir lokomotofin gereksinimi olan enerjinin bir -k smn iki kadeneli dnnde sa layabilir. yleyse, motorlar 'ee iireteeterin ayr nt l. zndennieenin, doal olarak, ayn olmas beklenir. Motorlarda. dnme mo nenti retiminin ineelennice', ayn zamanda iireteierde z t dnme momenti retiminin ineetenn esie iircteIerdeki EMK retianinin ineelenn een ayn zarnamin motortarda. z t EMK retiminin incelenmesi dnmek tir. ,Bu iki inceleme, makine zm- leumesinin temelini olu turur.

626 ELEKTRO-AMA4K ENERA DON'OVJMO

rnek 14-3
sssss

Ornek 14-2 deki ideal makine (ek. 14 6) iin

-

a) Elektromagnetik etki nedeniyle armatr zerine uygulanan mekaniksel dnme momentini bulun. kkyla ilgili mekaniksel gc hesaplaym ve bunun rnek 14-2c deki elektriksel gle karlatm. OZOM: a) (14-5) eitliinden hesaplanan dnme momenti,

b)(a)

T
dia.

0,01 grX10.0) 711 r

0,8

N-m

b) Dnme Momenti ve hz bilindiinde, g G la'ntsndan G elde edilir. Buradaki ve rnek 14-2c deki sonular do al olarak birbirine eittir, nk her ikisi de elektriksel ve mekaniksel enerjinin 32 W'l k bir hzla birbirlerine dntrlrne olgusunu vurgularnaktadr. Bu ya da bundan nceki rnein hi bir yerinde makinenin bir rete ya da bir motor olup olmad belirtilmedi. Ikisinden birisi olabilir. E er retilen gerilim 10 A'lik ak ma kar koyacak biimde kutuplanm sa, elektriksel g so urulur ve makine bir motor olarak davran r. Eer retilen gerilimin kutuplaru 10 A'e katkda bulunacak biimdeyse makine bir rete olarak davran.r. 0,8
-

2 r Tx dn / s cinsinden hz

1200 60

32 W

14-4 DIAGNIETK ALANLARIN ETKiLEIMI Makinenin almasna baka bir adan, makine elerinden biri zerindeki bir kuzey kutbun merkezi izgisi; teki e zerindeki bir gney kutbun merkezi izgisine do rudan doruya zt olacak biimde, iki hae enli magnetik alanlarn birbirlerine paralel olmaya . alnalarmn bir sonucu olarak baklabilir Man bileederi bu iki e zerindeki ilgili sarg lar tarafndan oluturulur. Fiziksel olarak bak ldnda, sre, merkezlerinden ayn mile geiril-

14-4 MAGNETIK ALA.NLARIN ETKILE IM' 627

ini iki ubuk mknatsn zt kutuplar birlet cek biimde aksenlerinin paralel durumu almalarna benzer. Makine sarg-,larndaki akmlar, ek. 14-3 ve 14-4 de gsterildi i gibi. ak yolu stator ve rotor demiri zerinden kapal bir ihnek oluturacak biimde stator ve rotor aras ndaki hava aralnda manetik ak olu tururlar. Bn koul hem stator ve hem de rotor zerinde, magnetik kutuplarin gzkmesine kar gelir; bu kutu.plarm says zel sinsi kurgusuna ba ldr. Bu k tuplar, byk lde yabula trilm iki-kutupla bir makine iin ek. 14-7 de giis. terilmitir. Burada gsterilmi olan alan eksenleri, birok katkran inagnetik merkezi izgileridir. ekil 14-1 de stator ikuttb kuttipla (yani, yiizeyden darya kurt li~de ) ve rotor ~titiz icutuplu (yani, tam bir silindhik yzey) olarak gaterilmi tir; bununla birlikte gnlk hayatta kullanlan makineler vs rotorda ya da statorda, ya da her iJrii ,de de kntsz k-utaplara sahip olabilir. ekil 144 hem rotoru ve hemde statoru. kntsz kutaplar olan bir makineyi gstermektedir; byle bir makinenin gnlk hayattaki bir rne i, kesiti ek. 14-2 de gsterilmi olan trbiuli altornatordr (yani, huharL.trbini ile al an a.a. reteeidir). Bu alanlar n ekaenlerinin

atan ekseni don ekseni

1.4-7 Sfator kutuplan giumtll ulan yahrilatnatt bir Lki-kutuplo nakinte, Rotor alannun ekseni rotur ::. rglartudaki doktvar.4e1 ciaroollara 1.41.echt.

628 ELEKTRO-MEKAN/K ENERJI DN M()

--Stator alan ekseni 'V/ ., Rotor alan ekseni Stat or

R atar

Hava arab

EKIL 14-8 Stator ve rotor kutuplark %hurma olan yahula urrcu bir iki kuruple makine. Ala nlarm
akm :Ileri sargilardaki elektrarei ko ullara balithr.

uzayda ya da stator, ya da rotor yap sn gre sabit kalmas gerekmez bu olgu ok. 14-8 de knt sz yap iin belki de kolayca grlebilir, Baz makinelerde eksenler uzayda sabit kat rlar; bununla birlikte, tekilerde sabit bir a sal hzla dnerler. Bizim ele alaca m z makinelerin ;;o unda, kararl .al ma koullarnda kutup bana den ak sabit kalr. Dnme monenti, iki bile enli magnetik alanlarn birbiriyle etkilesiiy oluturulur. rne in, ek. 14-7 ve 14-8 de rotor zerindeki kuzey ve ' le gney kutuplar, srayla stator zerindeki gney ve kuzey kntuplan tarafndan ekilir ve kuzey ve gney kutuplan taraf ndan itilir. Bu ekme ve atm sonucu saat yrtilniin tersi ynde bir rotor dnme raomenti olu ur. Hem rotor ve hemde stator yap lan zerine ayry byklkte elektromagnetik dnme momentinin etkidi ine dikkat ediniz; Stator zerine tki eden dnme momenti stator sabit olup serbeste dnemiye-ce indeu tr makinenin en,evesi kanalyla yere aktar br. Dnme momentinin bykl , alan iddetierinin arp nnyla orant l <lir. Bu aytu zamanda alan eksenleri arasu daki 6 a: snn bir fouksiyonudur, ki-kutuplu bir makinede n9 == O' de s fr 90" de bir maksimum ve 180'

14-4 MAGNETK ALANLARN ETKLEM 629 de yine sfr olacak biimde de iir, ve bu dttii 180 ile 360' aras nda negatif ynde yineleuir. aratndaki aknm ve siniisel da lmiin (yani, ' . ak yo unluu hava--ara14:,.'m evreleyen yzey etrafndaki nzakIdda sintisel olarak de iti inde tr omentin 5 asuun siniis ile orantfi olduu gsterilebilir; bu durum (La makineleri iin ola andr, d.a. makineleri iin ise nitelik olarak doru sonu verir. a sna, o u kez, dnme momenti as ya da g a s denir. rnek 14-4 Magnetik alanlar aras ndaki etkileim kavramn kullanarak, iki ktuplu bir stator ierisinde drt-kutuplu bir rotor kulla ubrbnda elektro nagnetik dnme momentinin elde edileniyeceffini gsterin. ZeM: iki kutuplu stator ile drt kutuph rotordan oluan ek. 14-9 yal nlatulnu motor devresini gzniin.e atnz Rotor alan nn eksen/eri -stator alannn ekserdyle geliigzel bir aodadrlar. Dengdenmemi yanapsal magnotik iki kutup ifti. de ayn kuvvet-ekimi ve kanun sonucu doacak zayf dnme durumunu ve titre im eilinaini nlemek iin rotor zerindeki iki ift kutup da e it kuvvettedirler..

,-Stator atan ekseni

Rator k;J up ann n merkez cizgiteri

EKIL

1kbkutupin statrux ve dikt-kutu

toyt ulan ekine,

630 ELEKTRO-MEK~ ENER.1/ DNN .N,Por2 ekseni zerinde, Ni kutbu, N kutbuyla itilir ve S kutbuyla ekilir. Sonuta saatin dnme yniinn terli ynde bir dnme momenti olu ur. Benzer biimde N2 kutbu N kutbuyla itilir ve S kutbuyla ekilir, bu da sonuta saat ynnde eit bir dnme momenti olu masna neden olur. Bylece net dnme momenti sfrdr. Benzer bir durum S,S2 ekseni zerinde de sz konusu dur ve bundan tr hibir elektromagnetik dnme momenti olu tundamaz. Ayn sonu, eit olmayan sayda rotor ve stator krtuplaniun herhangi bir biimde dzenleni in incelenmesiyle elde edilebilir. Bylece, dnen tm na.kinelerde rotor ve stator zerinde ayn sayda ktitup olmas gerekti i sonucuna vardr. Bu sonu, ayn lde reteler iinde geerlidir. nk eer hi bir dnme momenti olu turuhnazsa, mekaniksel src zerinde hi bir tepki olamaz , e bundan tr de enerji dn m de olamaz. Motor ve rete davraru nda, yleyse, magnetik alanlar kutuptan kutba birbirlerine paralel olm.iya al rlar. Bunlarn birbirlerine tam olarak paralel durumu almalar mekaniksel bir enerji kayna mdan rotora mekaniksel bir dnme momentinin uygulamasryla nlendi i zaman, mekaniksel enerjiden elektrik.. sel enerjiye dnm olur. Bylece rete davran elde edilir. te yandan, bu manetilt alanlarn birbirlerine tam olarak paralel durum almalar mil zerindeki mekaniksel yke dnme momenti sa lamak amacyla nlenirse, bu kez fle elektriksel enerjinin mekaniksel enerjiye dn m olur ve motor davran elde edilir. Dner makinelerde dnme momentinin olu turulmas iin gerekli nitel koullar, bu bak asndan kolayca kartalabilir. Birmolsi, rotor dnme nomenti hfr zaman ayn ynde etki etmeli ve kararl olmaldr. Bundan tr alan eksenleri arasndaki (ek. 14-7 ve ek. 14-8) d as sabit kahrialdr. nk cYdaki bir deiim, momentte bir de iime neden olacak ve rzm zamanla dorusal bir deiimi, momentin her bir yar dntide yn 'deitirerek periyodik olarak de iimine neden olacaktr. Sonu olarak, kararl ve tek ynl bir dnme momentinin elde edilmesi iin, rotor saransuun olu turdu u magnetik alann ekseni uzayda, stator sergisi tarafndan oluturulan alann eksenine gre sabit kalmaldr. Dnme momenti, alan iddetlerinin arp nuyla ortntli olduundan, en iyi alma, eer kutup bana d en ak zamanla deitnezse elde edilir. Aksi halde, dnme momentinde sahn mlar oluur, buda motor ve motorun al trd aygtlann istenilmeyen mekaniksel titre imine neden olabilir. Baz motor eitlerinde in, tekevreli a. a. motorlar nn ounda) alan iddetlerinin biiyklk bakmndan zamanla sinsel olarak deimesi kawnlmazdr. Byle durumlarda, motor giren akn birimi bana ileri ynde mmkn olan en byk net momentin olu turulabilmesi iin stator ve rotorun kutap iddetlerinin zamanla de imeleri mmkn olduu

14-5 ALTERNATIF-AKIM CiRF,l'EL.E111 631 kadar ayn pvrede olmal dr. Yukardaki tartmalar motorlar ve iireteIez iin ayn lde geerlidir, ancak iirete al mas iin zt ynde dnme

momenti olu turulmas gerekmekteir. 14-5 ALTERNATIF - A1(1111 URETEIERI ok az raslananlar d nda, e zamanl bir iiretecin armatr sargs starter ve alan sarg s ise rotar zerindedir. Ha alan sargsma alan ak m toplayc ya da kayan halkalar zerine bast ran karbon fralar kanalyla iletilir. A.a. retecinin al mas hakkndaki n bilgiler, ok. 14 10 daki yaka a.a. reto' cinin incelenmesiyle elde edilebilir. Bu -evreli iki-kntuplu i retecin atmatr zerinde ekse deri uzayda birbirlerine gre 120 a yapan, a a', I' ve c e' gibi kangal vardr. Alan sargs doru alianala beslenir (ya da, kk firetelanabair). Rotor, milne ba lanan nekanik lerde ak srekli bir nuknat sla sa sabit bir hzla dudrliir. sel bir g kayna tarafndan

Arrr c ti. yapis ,, veye std 't5r

Atan sergisi (Kayan hat keler den geirilen do ru a irnteuyariten)

Alan yap Rotor,

ten sor g sndaki doru otusturutart atan kutbu.

EK L 14-10 Yahn hr fi-evreliiIi.kuzpiu itete.

rete normal olarak laa ,.,-a--aral , evresi etraf ndaki. ak -da l m. ekil 14-11dda gsterildi i gibi, siniis dalgas olacak biimde dze denir. Bundan tr. arrnatii- hangallar ndan herhangi birinde olu an gerilim (ok. 14-11b), zaznaola sinsel olarak de i ir. Kangallar aras ndaki 120 kk a nedeniyle kangahn eriiinhri ek. 15-24 dekine benzeyen bir evreti---vek-tr izimi ile gsterilebilir. Bu nedenle, bu e it iin en ok kullan lan

-evreli bir retN elde ederiz.

632 ELEKTRO-MEKANIK ENERJI DNN

EKIL 14 11 (a) Aki youniuun nanyeal dedi= ve (6) retilen gerilimin buna kaiii gelen dalga biim.
-

Herhangi bir kangaldaki gerilim :ek. 14-10 daki ikikutuplu reteein her devrinde, sinsel gerilimin bir dn ndeki tm de erleri ahr. Bunun Hz cinsinden frekans, rotorun saniyedeki dnme say s cinsinden hzyla ayndr; yani elektriksel frekans, mekaniksel hz ile ezamanl klnmtr. Bu retelere ezamanl iireteler denmesinin nedeni budur. Bundan tr, ikikutuplu ezamanl bir iiretecin 60 Hz'lik bir gerilim retebilmesi iin 3600 dn / dak ile dnmesi gerekir. Buhar trbini ile al an ve 3600 dn dak l k hzla dnen 60.Hz ilk ezamanl byk bir tireteein kesit grnm, ek. 14-2 de verilmitir. Ezamanl retelerin o unun ikiden fazla kutbu vardr. ekil 14-12 de zel bir rnek olarak, drtkutuplu evreli yahu bir reteci gstermektedir'. Rotor zerindeki alan kangallar , kutuplar nbetle e kuzey ve gney

EKL 14-12 Drt-kutuplu evreli yahu bit alternatilr

14-5 ALTERNATIF-M(1M ttRETELEItI 633

olacak biimde birletirilmilerdit. O zaman, tam evre etraf ndaki ak da lmnda iki tam dalga-boyu ya da dn vard r. imdi armatr sargsmu bir evresi a, ve a', -a' gibi seri ba lartm iki kangaldan olu mu tur. ekil 14-13, tm kangallarn bir Y- balants oluturacak biimde birbirlerine nas l balandklarm gstermektedir. Her bir bireysel kangal bir kutup ya da ak = yar dalga boyunu olu turur. imdi kangalda iretilen erilim. rotorun her dnmesinde iki tam dttii tamamlar. Bu durumda hertz cinsinden frekans , saniyedeki dnme Inz nn iki katdr.

EVI.

-t

ekil 14-12'deki Sargintn Y baint 8iill gtioter

Bir iirete ikiden fazla kutba sahip olduu zaman, ou kez tek bir kutup ifti zerinde dikkati toplamak ve iiteki tlim kutup iftleri ile ilgili elektriksel magnetik ve nekaniksei ko ullar n gz nne alnan iftinkilerle ayn , oldu unu varsaymak kolaylk Salar. Bu nedenle a lan, rnekaniksel birimlerden ok elektriksel de ece ya da elektriksel radyan cinsinden ifade etmek uygundur. p-- kutuplu bir iireteteki bir kutup ifti ya da ak dalm nn bir dn.s 360' elektriksel dereceye va da 2:rr elektrik - sel radyana e ittir. Bir tam dnmede, p I 2 tane tam &M ya da dalgaboyil oldu undan tr,

( 1 4 At l
elde edilir. Burada 9, elektriksel birimler einSinden a : 0,, ise .mekaniksel ad r. Bir p-kutuplu iireteein kangal gerilimi, her bir donmede p1 ? defa ya da bir 'kutup iftinin her gei inde bir tan dnii t EM] aralar. 'Bundan tr. gerilim dalgas n ') f ekansi

634 ELEKTRO-MEKANIK ENERJ DNM

P
2 6

hertz

(14-7)

dir. Burada ii, dakikadaki dnme cinsinden 'e n/.60 ise saniyedeki dnme cinsinden mekaniksel !nadir. Gerilim dalgas mn radyan cinsinden frekans e>,

e> =,

---P

Pfl

(14-8)

dir. Burada w, radyan cinsinden saniyedeki neka iiksel Rotor yaplar kntll kutuplu olan baz ezamanl iireteIer ve rotor yaplar silindirik olan baka reteIerin kurgu biimleri Denk. 14-7 yazdmyle daha iyi anlalabilir. Amerika Birle ik Devletlerinde g dilzen.eklerinin o u 60 Hz frekanata al r, Bir akntak-kutrapllit yap , suyla alan elektrik iireteierinin zgn bir yan thr, nk su ile alan trbinler bir lde dk kzlarda alrlar ve bunun sonucu olarak amalanan frckana ekle etmek iin ok sayda kutup kullanmna gereksinim duydur ve bu duruma alkntli-katlp yap s mekanik olarak daha iyi uygulan r. te yandan, bubar trbinleri yksek baziarda ok daha iyi al rlar bu nedenle tarboalternatrlar daha ok iki ya da drt-kutuplu sihndirik rotorlu iireteierdir. 14-6 D.A. MAKNALARINDA KOMUTATORVN ILEVI Iki-kutuplu olduka yalan bir iirete, ek.. 14-14 da gsterilmitir. N sarmh tek bir kaangaidan olu an armatr sarg sa sargy oluturan iletken teller makinenin Miline paralel olmak zere rotor zerinde apsal olarak z t olan noktalara yerle tirilen e ve -a ile belirtilen, iki kangal kenar yla gsteri! initir.' Rotor, normal Olarak inile ba lanan mekanik bir enerji kayna yla sabit bir h zla dndilrlfr. Hava-arali ndaki ak dalm , ou kez ek. 14-5 de ki gibi yakla k olarak tepe k smlar dzletirilmi bir dalga hiilTlittdedir. .

Esas ma bir doru gerilimin retilmesi olmakla birlikte, bireysel bir armatr kangalinda olu turulan gerilim alternatif bir gerilimdir. Bu gerilimin zamana ba l dalga biimi, makinenin h z sabit olduu zaman, ek 14-.5 deki ak dal mn n uzaydaki biimi ile ayn d r. Bu nedenle gerilim do rultulrualdar, yani, alternatif gerilim do ru gerilime dntiirillanalidl a Daralt na, .bazan, dtan yar kileaken do rultucular kullan larak yapihr (Bak, Kesim 17-1), Ak lan bir d.a. makinesinde do rultma rnakaniksel olarak bir kamutata yard myla yaplr. Ko nutatr, raika ile birbirlerinden yak -Ulan bakr paralardan olu an ve rotor mili zerine yerle tirilen fakat ondan yaktlar bir siiiridirdir. Konutatr yzeyinde bast ran durgun karbon fralar sargy makinenin al-inat -rnn k ularna ba lar.

14-6 D.A, MAKiNALARINDA KOMUTATOWON I LEVI

635

Kmr frca Bak r kamitatr paralar

Olduka yakn bir rete iin komutatr ah. 14-14 de gsterilen biimi

ahr.G-sterilen dnme yn iin, komittateir her zaman, gney kutbun altndaki kangal kenarun pozitif fraya, kuzey katbun alt ndaki kangal kenar! ise negatif fraya balar. Eer dnme yn tersine olursa firalarn kutuplanilar da ters ahr. Konutatr, fralar arasnda ki gerilim daim
biimi ek. 14-15 dekine dntrerek ...e d devreye tek-ynl bir gerilim salayarak tek armatr kangal iin tam-dalga dorultraas salar.

K L 14-15 Fralar Rra ndalci rri6mir dalga

636 ELEKTRO-MEKANIK ENERJI DONCT Cr!s417

ekil 14-14 de-ki armutr sarg sA gnlk baya taki uygudaina, anlam bakmndan - gereye uygun nl myan bir noktay ; kadar yalmla trluntr: Daha anlaml bir sarg. k. 14-16 da izge;e1 olarak verilmi tir. Komutatr, naerkezdeki paralar n olu turudu yzkte, gsterilmitir. ki .sabit fr a. komutatr ierisindeki siyah dikdrtgenlerle - gstermitir. Gerek bir makinede firalar o u kez di yzeye dokunur)

Ar rno.t. 6r"
12

mu net i.k
-

Aidn -kdngat

e]

o)

EKir_, 4-16 Armr

kikoP,unreu ia;i kfingaRaniaki ak n -y-nit5rin.; gsst ,z,ren d.. makirefs;irtn

(4-6 D.A. MAKINELRNDE KOMUTATR.C(N i LEV

637

ekil 14-16 daki sarg kendi zerine kapabd r. Oluklardaki kau gal kenarlar , okuyucuya doru ve okuyucudan uzakla an ynde akunlar gstermek zere, ilerinde s rayla, nokta ve apr-az bulunan kuk daireierle kesitsel ola ak gsterilmi lerdir. Belirgin olarak yaln z 1. ve 7. oluklar gsterilmitir. N.angallarm komutatr paralar na ba lantlar yaylarla giis terilmitir. Armatriin arkas ndaki u ba lantlar 1. ve 7. oluklardaki iki kangal iin kesildi izgilerle ve bu kangallarrn ko nk komutatr paralar na balantlar ise koyu izgili yaylarla verilmitir. Tm ka.ngallar birbirlerine zdetir. e.klin. kar k bir &un n almasn nlemek iin, teki kangallarn. . lantlar gsterilnernitir. Bu ba latlar her kangal n bir ke- arku.b kenar nn bir oluuu tepesinde ve teki kenan nn bir olntn apsal olarak kar snda bulunan Olur?" tabanda bulunduunu anmsayarak kolayca izlencbilir. ekil 14-16a'da, f ralar komutatrn 1. ve 7. paralar na dokunmaktadr. Sa taraftaki fraya giren akl n, sarg ierisindeki iki paralel yoI arasnda eit olarak blnr. Birinci yol, 1. olup ierisindeki i kangal kenar na gider ve sonunda 7. paradaki f raya ula r. kinci yol, 6. lk ierisindeki d kangal kenarna gider ve bu da sonunda 7. paradaki frada sana girer. ekil 14-160' daki ak n ynleri bu iki yolu ieleyerek kolayca dorulanablir.

Etki, magnetik ekseni dikey olan ve armatr evresine surdan bir kan alnkinin ayrusdr ve armatr zerine armatrn magnetik alan n alan sargsuun manetik alanna paralel klmaya alan saat ynnde bir dnme roomenti etki eder. imdi, makinenin uygulanan bir mekaniksel dnme namenti ile saatin t ynnde dndrlen bir retec olduunu varsayalun. ekil 14-16b. armatrn bir komutatr paras nn yarsna karl k gelecek a kadar dndriildiikten sonraki durumu gstermaktatbr. Sa taraftaki fra imdi, hem 1. ve hemde 2. paralara sol taraftaki fira ise hem 7. ve hemde 8. paralara dokurmaktadr. Bu durumda 1 ve 7 aumarall oluklardaki kangaUar firalarla k sa-devre yap lm b4imdedir. Oteki kangallardaki aknular nokta ve
arp i aretleriyle gsteril nislerdir ve bunlar, ekseni yine dikey olan bir magnetik alan olu tururlar. Armatr liraz daha dndkten sonra fralar 2. ve 8. paralara dokumacak ve 1. ve 7. oluklar s rayla ek. 14-16erda daim nce 17. ve '6. oluklarn bulunduu konuma eleceklerdir. Akm ynleri, I. ve 7. oluklardaki kangallardaki akndarin ters ynde olmas dnda, ek. 1-1.6a lakilere benzeveeektir. kr natiirii nagnetik ekseni yine dii eydir.. Fralar n ayni anda iki kom u komutatr paras y a temasta oldu u srece, bu paralara ba l bulunan kangallar f ralaria k sa df: vrie yap larak

618 E KTRO-MEKANiK ENERJI

UCJIs40

satm boyunca esas devreden geici olarak aka lar ve bunlardaki ak miar ters ynde geerler. Ideal olarak, kangallardaki ak m dorultulraakta olduundan zamanla do rusal olarak yn de i tirmelidir. yleyse herhangi bir kangaldaki akmn dalga biimi, zamanm fonksiyonu olarak yamuksaldr. Bylece, kangallar ierisindeki ak n ve gerilim yn deitirdikleri halde komutatrn aualtarlama hareketi hem ak mn ve hemde gerilimin di devrede tek ynl olmas n/ sa lar. Benzer biimde genellikle statorun alan ekseninden 90 lik bir uzay yerde itirnesi ile, armatrn ma nenik alan n n ekseni sabit kal r.

14.7 DORU AKIM ORETE.LERI

Bir d.a. iireteinin armatr sargasi rotor zerindedir ve akam bu sarg dan kaibon fralarla al nr. Alan sargs stator zerindedir. retein genel yap s ek. 14-3 de verilmi tir. Alternatrdc oldu u gibi, bir d.a. retecinin abin sarg s kararl bir doru akn ta r ve bundan iitiir bir d.a. kayna na balanmal dr. ki genel olaslk vardr; Alan sargs iireteten elektriksel olarak ba msz olan bir d.a. kaynana lia lanabilir ve bylece ayn oktrak uyartlan bir rete elde edilir ya da armatrn kendisi sadece iiretee ba l yk elektrik gc sa lamakla yetinmeyip, ayni zamanda kendi alan sarg sma da elektrik gc verebilir, bylece kendi kendini uvartan bir iirete olu turulur. Bu ikinci durumda kendi kendini uyarm srecinin bahyabilme.si iin iirete demirinde kal c. realanatslan na bulunmald r. . Ayr olarak uyartdan bir retecin simgesel ha lamm izgesi ek. 14-17 le verilmi tir. Orta lalli bir retete, t,ereksinim duyulan alan ak m armatr
Alan surg;s,

Da kayna,tkina

G-

Y
lP oeg tzen wrenc

.#rmat

EKIL 14-11 Ayr <ikilik uyartilan bir d.a.

14-7 DORU AKIM ORETELER 639

ak m nn yzde 1 ile 3 ii aras nda kk bir kes idir. Ayr -olarak uyart lan bir iiretecin alan devrezindeki kk miktardaki bil g, armatii . devresindeki nispeten byk miktardaki bir geii denetliyebilir. Byle bir denetimi olu turmama en yakn Yolu alan deresinde deiken bir diren kullanmaktr. Deiken diren alan ak nna ve dolaysyla ak-younluu dalgasnn yitksekliini denetler. Bylece retilen gerilimin denetimi ye ine getirilmi Armatr gerilimi ve k zerinde denetim zel bir nem ta d zaman ayr olarak uyart lan reteler yayg n bir biimde kallanhrlar. Kendi kendine-Uyartlaia retelerin alan sarg lar farkl yoldan beslenebilir. Alan sargs, seri bir rete oluturmak zere, armatre seri ba lanabibr( ek. 14-18). Alan sargs, bir ii,m1 iitaei: oluturmak zere armatre paralel balanabilir ( ek. 14-19). Ya da kar k Itagii bir rete oluturmak iize. re, alan sarg,s armatrle bir; se,,i ve teki paralel iki kesimden olu abilir (ek. 14-20). Seri bir iirettein alan akm yk akunyla ayndr, bundan tr havaarali ak- s ve dolay syle gerilim yak ok de iir. Sonu olarak, seri iireteler ok sk kullamIraaziar.

tisr

1- ra

EKIL 14--Ifs St-2-S 1,alx d,a,

rtl z11r

t.S.ss;

EKIL 14-19 Paralel b th (Sntl) de as;..

640 ELEKTRO-MEKAN 1.. ENERIi DNO CiMe

atan o dt ktn dirtitt4

O

a rtr ;41 s ;r

r.,r.iet

S:ERIL 14-20 kurl bai d.a. rete0.

nt iiretelerinin gerilimi yk ile bir dereceye kadar d er, fakat bu d me birok amalar iin sak ncal olacak kadar de ildir. Kark bal reteler, normal olarak seri sarg nn MMK'ti ntsargnulkini destekleyecek biimde ba lanrlar, Bunun yarar , seri Sargn n davran nedeniyle kutup ba na den ak artan yk ile artabilir bu da yk artarken hemen hemen sabit kalan ya da hatta bir dereceye kadar artan bir ak s gerilimi olu turur. nt sargsz oi;4- kez,..nispeten ince tellerden olu an bir Qok saran ierir. D lasma sardan seri sarg ise retecin arrnatr ak numn tmn tamas gerekti inden kaln bir telden olu an birka sarmdan olumu tur. Hem nt ve hem de kark bal retelerin gerilimi nt sarg s na seri bal olan dei ken diren yard myla akla yatk n snrlar ierisinde denctlenebilir.

It-8 ELEKTRIK. MOTORLARI

ereteiere benzer _biimde, elektrik motorlar n n er gerekh ksmlar , demir ekirdekler zerindeki oluklar zerine sar lm ya da ierisine gmlj m iki sarg takm ndan oluur. SaNdardan herhangi biri ya da herikiside, eitli amalar i jn. gnlk hayatta kullan lan elektrik motoramun trlerinin oluturmak zere alternatif ya da do ru ak mla beslenebilider. rnek M-4 de yalan bir biimde gsterildii gibi, iyi bir nOtor yapm iin rotor ve stator zerinde ay n say da kutup bulunmal d r. Bir sargya (armatr) alternatif ak n ve tekine de (alan) do ru a kn uyguland zaman motorlara ezamanl motorlar denir ve bunlar Kes. 14-5 de ele al nan e zamanl iirett.ierin kartuhr. i3u iieteferdc oldu u gibi, ezamanl motorlarm sargs hemen hemen her zamm n rotor zerine yerletirilir. Hem motorlarda ve hemde iireteIerde dnme momenti ile birlikte

14-8 ELEKTRtIC MOTORLARI 641 indkleme gerilimi de olu aca ndan motorlarm armatr sarg s nda da alternatZrnkine benzer biimde bir z t EMK olu acan sezgi yoluyla beklenir. Bundan ba ka, kararl durumda z t EMK ve uygulanan armatr geriliminin uygun bir Kirahhoff-yasas degesiue girebilmeleri iin al ma hz ve uygulanan frekans aras nda Denk. (14-7) ile verilme benzeyen bir ba nt bekleriz, Gerekten bu bakntman tam olarak geerli oldu unu 16. Blmde grece iz. Bundan tr, e zamanl motorlar kutup say s VE uygulanan frakansla belirlenen tam olarak sabit bir ortalama h zla alrlar. Ara sra clektriksel ya da mekaniksel etkenlerde.n tr bu h zdan nemli lde ay-rlna motorun davrammn kay-bma ve hatta durmas na neden olur. Genel-amal ezamanl motorlarn kaba yapm zellikleri ek. 14-4de izeneksel olarak verilen e zamanl iixeteeinkinin aynasidir. 3-evreli 60 flz'lik e zamanl bir motorun kesiti ek. 14-21 de griaterilmi tir.

EKIL 14 21 Ytiksek-luzl ezamanl motorun keski. Sol uta motorun alan sarpema nyaraar
-

salayan mi ba lannu bir d.a. bre-teei vardr. (General Elektrie Cu.)

Hem motor ve hemde stator sarglanna (yani, hem armatiire ve hemde alan sarglarma ) doru akln uyguland zaman d.a. motorlar; denen ikinci bir s-nf olu turulur. Tipik bir d.a. motorunun genel grn,li. ek. 14-22 de gsterilmi tir. 'Oreteder iin kullan lan uy ar m yntemlerinden herhangibirisi motorlar iinde le kullanlabilir. Bylece ok. 14-17 den 14-20 ye kadar olan balanm. "yke," szckleri "kayna a - szckleri ile yerde i tirildiinde, srasyla ayr olarak uyartlarz, seri, Ofli ve kark beh motorlar gsterirler. Bir motorda armatr akm bir iiretetekinin z t yntindedir ve elektromagnetik dnme momenti armatrn dnmesini destekleyecek dedir. Armatrde olu an EMK bir motor i in u gerilirainden kk, iirete iin ise daha byktr. Her iki durumda da retilen EMK ile u gerilimi araamdaki fark armatr direneindeki gerilim d randur.

642 ELEKT O-MEKAN/K:ENERJI DN M

EKIL 14-22 Tipik d.a. motorunun kositi (Westinghol se Electric Corp.)

Son olarak, d.a. motoAartan nemli tistiinliiklerinin bu motorlar n nt, seri, ve kark uyarnat olanaklar nedeniyle elde edilen de iik davran zellikleri ve hem. elle ve hem de otomatik olarak byk lde denetienebilraelerinde yatmakta oldu u gsterileeektir. Yahu bir yn belirtmek gerekirse motorun miline yk eldeninee- seri motorun Ilim azal r, nt motorun hz hemen hemen ayn kalr ve kark hah motorun hz ise seri ve nt alanlarnn birbirlerine gre kuvvetlerine ba l olarak bu a r durumlar arasnda bir de er alr. Motor statr ve rotor mun sarg laranin uyar linastadaki nc de iiklik her iki sargaya da alternatif alma nygulanmas dx. En yayg n rnek kyon nwtordur, bu notord.a alternatif akan d 4.;,rridan atatre uygulanr ve indksiyorda (yani taransformatr davran ) rotora ietilir. Indksiyou motor, tm motorlar n en yaygara olmakla birlikte, inclksiyon makine bir iirete olarak ok az kullan lr. Bir rete olarak davran zellikleri pek ok uygulamalar iin yetersizdir. Bununla birlikte iudilksiyon makinesi ok yetenekli bir aygattr ve motor grevinin yannda e itli uygulama alanlar vardr. Etki bakmndan bir transformatrdiir ancak ek bir serbestlik derecesi vardr; o da ikincilinin dnebilir olmasdr. ndiiksiyon motorlar ndaki stator sargas , ezamanl makinelerdekiniu ayndr. Bu nedenle Sek. 14-10 14-12 ve 14-13 deki yal ala tuln stator san lan -evreli makineleri temsil etmektedir. Rotor sarg s, elektriksel olarak kendi zerine kapak bir devre olu tururlar ve ierisinde stator sarginndaki aklndan trausformatr davran yla retilen indilksiy on ak m bulunur,

14-8 1-.LEKTRK MOTORLARI 643

Gerekten pek ok indiiksiyor motorunun rotorlaronn di ular yoktur. Byle bir motorun kesit grnm ek. 14-23 de verilmi tir. Sincap-kafesli rotor olarak isimlendirilen bu rotor sargs , rotor demiri ierisindeki oluklara gm-lm ve her bir uta iletken u balkalanyla k sa devre yap lm iletken ubuldardan olu mutur. Sargth-rotor olarak adland rlan baka bir eit rotor da ek. 14-24 de gsterilmi tir. Bu rotor, statornkine benzer bi-

EKIL

14-23 Sin

rotorin bir indiiksiyon motorun kesin (Westingl onsc Electric Corp.)

EKIL 14-24 Sargili-rotorlu

indkiksipm motorun keF.i i ve i-4.,evre-li rlor s,-;tg-:s na kayunk yaziikleri (Geueral Elvetrie: Co,)

644 1-EKTRO-1s4EKANIK ENERJI DONID M

imde ve onunkile ayn kutup saysnda sarlm ok evreli bir sarg tar. Rotor sargsmn ular, mil zerine yerletirilen yaltlm kayma yziiklerine balannutar. Bu yzkler zerine dayanan karbon f ralar, rotorun ular nn motordan alnmasna olanak Salar. Sincap-kafesli yap mlarn son derece yahnh ve salarnh indksiyon motorlarnn nemli stnlkleridir. Byle bir motor, Denk. 14-7 gere ince uygulanan frekans ve kutup say syla belirlenen e zamanl hzdan daha dk bir hzla ahr. Miline yk ekleninct h z nn d mesi en genel zelli idir. Sargl bir rotor, genellikle bir kafesli rotordan daha pahal dr ve sadece yo un alma gereksinimldri ya da h z denetimi istendi i zaman kullanl r. Her iki gereksinim de sargh-rotor devresine d diren eklenerek kar lanabilir.

14-9 KAYIPLAR VE VERIM

Elektromekaniksel enerji dnii iimil, dn m aygt ya da makinesincle enerjinin belirli bir miktar nn ne yazk ki tersinmez bir biimde sya d nm ile ba ar labilir. Bu enerji kay plara devre direnleri (bak r kayplar"), alternatif ya da dalgalanan nagnetik alanlarn varl (ekirdek kay plar') ve mekanik etkenler (srtiinme ve rzgar etkisi) nedeniyle ortaya kar. Kayplar her ne katlar enerji--dn m srecinde temel bir kesim olu turmasa da aygtiarna gnlk uygulamalarnda nemli . etkenlerdir. Makine kay/plan :un incelenmesi iki nedenden tr nemlidir: Birincisi kayplar verimi saptar ve bu yzden aig tn al tualma masraf zerinde byk lde etkilidir. kincisi kayplar makinenin s cakln belirler ve dolaysyla ar snmadan tr yal t m bozmaksz n elde edilebilecek h z ya da g kn saptar. Bu tr kay plarn olabildii makine paralar= gznne alnmas, a a daki listenin makine iersisindeki tm olas lklar kapsadm gsterecektir: 1- Rotor ve stator sargilarttdaki PR kaytplar. Direnler adet oldu u zere 75'C'de alnmaldr. E zamanl ve d.a. nt motorlar nda (nt-alan akmnn denctimiyle karars z hzlar"' elde edil4 durumlar hari)alan bak r kayb sabittir nk bu motorlar normal olarak sabit alan akmunda al t rl r. Seri ve indiiksiyon motorlarda, bar iki sarg daki kayp da ebeke ak mnn karesiyle de ihe 2-- ekirdek kay piarr, girdap-akun ve histerezis kay plar ndan olur. Her ne kadar (La, e zamanl ve indiiksiyon makinalar nda (Atklarla neden oldu u kk ak de iimlerinden ti.r teki ede kii.iik bir ekirdek kayb bulunacaksa da bu makinelerdeki ekirdek kay plar' gerekte e zamanl ve indiiksiyon makinelerde stator demirinde ve d.a. makinesinde ise rotor demirinde olmaktad r. Girdap-akm kaybn azaltmak iin etkili ci eelaki

14- 9 KAYIPLAR VE VERIM 645

demir, tabakalar biimine getirilmi tir. Seri motorlar, de iebilir-hzl nt motorlar ve daha az lde kar k bal motorlar hari tm moto larda hava-aral akuu ve dolay syla ekirdek kay plan yke bakmaksz n kabul edilebilir lde sabittir. 3- Srtnme ve rzgar etkisi kaytplan, h z hissedilir lde deimedike, sabittir. Srtnme, rzgar etkisi ve ekirdek kay plarmn toplam dnme kayb olarak adlandnitr. 4- Geici-yiik kaytplart: bu deyim ak dabm nda yk ak mlarnn neden olduu herhangi bil bozulduktan ileri gelen ek histeresiz ve girdap-ak m kayplarn belirtir.

B kayplarn iiilmesi zordur ve ou kez makine knn yaklak yzde biridir. rnek olarak, hem nt e hemde seri alanl d.a, reteleri ve motorlar iin grafiksel g denkletirilmesi ek. 14-25 de verilmitir. Giri in yzdesi olarak ifade edilen tam ykteki kay plarn be t.kuzhek. 14-25 de iiretNler iin 1 ile 100 kW aras nda ve motorlar iin 1 ile 100 bg aras nda verilmi tir. Daha kk kay p yzdeleri byk aygtla da grlr,
Herhangi bir et erji-diniitiiriieii ayg ta benzer biimde, makine verimi, Verim k giri . (14-9)

din Bu ayn zamanda Verim =

giri-kay plar
giri k k 4- kayplar

(14- 1 0)

olarak da yaz labilir. Drwn makineler genel olarak, hafif yklerin d nda verimli al rlar. Orta hani mototlann tam-yk verin:ileri, 1.-bgTk znotoriar i in yzde 74, 50-bg ilik iin yzdk 88, 500-bglakler iin yzde 94 V< 5000 bg'hikler iin yzde 97 dir, Alak h zl notanarn verimi, o u kez, yksek h zl motorlarnkinden yzde 3 va da t daha azdr. rnek 14.5 Belirli bir 10-bg 230V lak motor iin tan ,i-okteki kayplarn o nikitude oldu u belirlenmi tir: dnme kaypkr 620 \V; statr bak r kayb 310 W; rutur bakr kayb 370 W; geici-yk Iza-,:ier 70 W. Motorenk ezamanl ya da da. motoru olup olmad belirtilinemi tir.

646 ELEKTRO-MEKANIK ENERJI DN M.

Ana milden
gelen giri gc

Elektromagnotik

AnnaVirlin

g c

g Eo t

n gEeil

ve

'

" Ykstiz dnne kayb Yk aknamm neden olduu kayp

Dmue kay plat % 3-% 15

Fra deme kayb

rs Rs seri
alan kayb

R r paralel

armatr kayb

alan kayb

s
Armatr devresi 13akr lutyplar % 3-% 6 Paralel alan Bak r kayb 'Ye - % 5

(0>
3(iike verilen mil gc

`ayraktan giri gc" V i.

Armatrn u gii:c
V

Elektroma retik g

aknn n n R f paralel L .-lan kayb

125 R,
Seri 1

Fra leme ayb

P. Ra a r kayb arn
dnme kayb

neden oldu u kayp

alan kayb

para/el alan

Bak r kayb
% I-% 5

Armatr devresi Bakr kayplar % '3 - % 6

' Dnme kay plat "i; 3 -% 15

(b)
EKIL 14-25 (a) bir la. retecinde (b) bir d.a. motorm daki g blsm. V t makinenin ularndaki gerilim, V. armatra ular ndaki gerilim. E._ armatrn ierisinde olu an EIKK, I i, hat akm, If sat-alan akm ve la seri alan alcmuchr.

Tam ykteki verimini besaplaym. ZM: 14-11 eitli inde yerine koyarak Verim (10(746) (10)(746) -1- 620 -1- 310 + 0.845 = yzde 84,5 dir,

370

14 10 N1AK/NENIN UYGL'LtiNiv1 A DURUMLARI 647

-

Yukardaki kayplar listesinin incelenmesi, nitelik amalari iin kay plar n iki snfa aydabilece ii gsterir: (I) srtnme ve rzgar etkisi, ekirdek knyplar ve yeter lde sabit olan alan bak r kayplarn hesapSayan sabit kaypla ve (2) yk akn n- ta yan sarplardaki bakr kayplarn da ieren yakla k olarak ykn karesiyle de i en kayplar. (Seri motorlar belkide bu srdflandrmatun d nda kalan en gze arpanid r). Bu koullar alt nda, en yksek verimin sabit ve de ien kayplarn eit oldu u yk deerinde olu tu u gsterilebilir. Bu nokta, ku kusuz aygrta kurg i!.avan ki inin denetimi altndadr ve o u kez analauan ykn yaklas klkla 2 / 3 ile 3 f 4 dil arasndaki ortalama alma yk.iin.e yerle tirilir. En yksek verimin de eri, tam-yk . - olduu gibi kullanlan demir ve bakr miktarnn bir fonkaiyoundur. veriand Bylece, verim Maddeninin ve kay plar n maliyet art arasndaki ekonomik dengenin sonuendur. Sonu olarak, byk ayg tl atm verimi . kilklerinkinden. daha yksektir.

14-10 :MAKINENIN UYULANIVIA DLTRUMLARI

Gerek kuilmundarda hem motorlar ve hemde ureteler enerji verdikleri yklere kar istekle alan bir hizmeti rol oynarnaldr ve ekonomik ve pratik bakmdan olanakl olduu srece ykn her gereksinimi kar lanmaldr, altrlan mekanik araca bir elek.:trik motoru tarafndan salanan g da dnme nomenti, byk lde arac n .gereksinimleriyle belirlenir, Motor bu gereksinimleri kar lamak ya da almasn durdurmal dr. (Durma, o u kez motorun gereksini nleri yerine getirmek iin ar akln ekmesi durumunda otomatik devre kesieisinin motoru ebekeden ayrmas biiminde olur). alma hz ., motorun elektromagnetiksel olarak verebildi i gcn ya da momentin ykn nekaniksel olarak so an abildii g ya da momente

D:me rnornent:.
14-26 1%10.r:r ve yiik 1.."1;~erirtin st liste biui .

648 ELEKTRO-1VIEKANIK ENERJI DONO OMO

eit olduu nektayla saptan r. rnein ek. 14-26 daki koyu e ri, bir indksiyon motorunun alma hznn mekaniksel dnme mometi pkna gre deiimini gstermektedir. Noktal eri, bir vantilatr tarafindan e itli abma ' hzlar iin, girite gereksinen mekaniksel dnme mo nentinin Mehir ve vantilatr birbirlerine birle tirildiklerinde, birle imin alma noktas bu iki erinin kesim yeridir. Bu noktada motorun verebildi i vantilatrn alabildiine eittir. Motor gc ya da dnme momenti gereksinimleri al trlan ayg t ierisindeki koullara ba ldr. Baz motor yiiklerinin gereksinimleri, yk de iirken yaklakhkla sabit kalan bir h zla kar la r; herhangi bir adi hidrolik pompa buna bir rnektir. Baz lar Pikap dner tablas gibi olduka sabit hz gerektirir. Daha ba kalar, rnek elara.k, dikey bir kprnn her iki ucununda birlikte yilkseltilmesinde oldu u biimde baka bir hsela yak ndan ilikili bir h z gerektirir. Vinler ve birok ekici-tip ayg tlarda oldu u gibi baz uygulamalar, etkin uzunluun bir ucunda kk Inzlar ve byk momentler ve teki ucunda nispeten daha byk bizler ve az momentle, ba ka bir deyhrde de ien h z zellii isterler. Bakalan ayarlanabilen sabit h z (C;rne in, baz makine aleti alitrclarnda alma hz daha nceden dikkatle saptanmak ko ulu ile,

yanl bir blgede ayarlatuna gerektirebilir) ya da ayarlanabilen de ien bir hz ('in yine br rnektir) gerektirirler. Hemen hemen tilm uygulamalarda motorun dnmeye balarken olu turabildii dnme momenti, alrken verebildii maksimum dnme momenti ve akn gereksinimleri nemli konu.lard r. ereteIer iinde benzer a klamalar yaplabilir rnein, bir iiretecin ular arasndaki gerilim ve k gc hem retecin ve hemde yk) aiin belirtgenleriyle belirlenir. Bndan tr, ek. 14-27 deki koyu eri bir d.a. snt

0l

EKL 14-27 1.1"rete ve yk belirteeeleriin ilst ste bitones

14.11 MAKiNE

vERil_ERi

649

reticinin ular arasndaki gerilimin iiretecin elektriksel g km fonksiyonu olarak imidir. Noktal eri, ykn eitli uygulama gerilinderinde gereksinim duydu u elektriksel giri gcnn bir 4,izimidir. Noktal eri, ykn e itli uygulama gerilimlerinde gereksinim duydu u elektriksel giri gcnn bir izinaidir. Yk, iirettcin k ' larna ba land zaman, birleimin alma noktas bu iki erinin kesim noktasdr. Bu noktada iiretecin verdi i yk alabildiine eittir. o u kez, merkezi istasyonda oldu u gibi gereksinim, k ucu geriliminin eitli ykler kin sabit kalaca dt. Bununla birlikte, ou kez motor daha byk esneklik ve motor ikin n denetiminin daha kesin sa lanmas iin kendi bireysel iiretecine balanr. O zaman u geriliminin yke ba l olarak zel bir biimde, de imesi istenebilir. - hz belirtgenleri lerin bildii sinrlar ve bu s nirlar bu de iimlerin nas elde edilebildii hakk nda bilgiler say labilir, Bundan ba ka, iinili ekonomik zellikler, verin", g arpar'', maliyetler ve kay plarn makine snmas ve veriler 'zerindeki etkilidir. Bu zelliklerin incelenmesi do al olarak makine znalemelerinin konusudur. Bu inceleme, geni lde, k rarbduru belirtgenlerine dayand rihr, nk makinelerin almas ile ilgdi anhilgiler bylece kolayl kla kazandabilir. Bununla birlikte, otomatik denetim alan ndaki uygulamalarn gittikee nem kazanan bir s nfnda, vurgu, daha ok bile enlerinden birini makinenin oluturuu tam elektromekanikscl dzene in dinamik davran zerindedir. rnein, bir yk altran bir milin hz nn- ya da konumunun zamann ya da ba ka bir deikeuin belli bir fonksiyonuna gre denetlenmesi istenebilir. Tipik bir endstriyel uygulama, bir makama zerine ka t gibi uzun erit biimindeki bir maddenin satm srecinde gerginli in doru olarak deneiimidir. Bu e it uygulamalarda, dzenein tamamnn geici elektromekan:ksel davran nemli bir konudur: dzenek denetim i levine h zl e doru bir biimde tepki gstermeli ve sal nmlar ,ok abuk snmelidir. Diizene in ulnz elektriksel de il ayn zamanda sertli i, eyiemsizligi c siirtiinmesi gibi mekaniltsel zelliklerinde gz nne al nmas gerekir ve bunlar gerekten en nemli etkenler durumuna gelebilirler. yleyse, nemli zellikler arrr.s rcta rnotoriann mon]
v e retelerin gerilim-yk betirtgenleriyle birlikte bu belir

14-11 MAKN.E VERILER'

tiNiSlaut ki lerin N - e tekielCKtrksi masnda en yaygu -ve n.ernli soru udur: En fazla ne kadar lu.. elti+ lile E,ziil ? Yant eitli etkenlere - dayanr, nk makine bu leyi standardlarm yerine getirmelidir. Makinenin i'irrir-UniSiri n ui

Makinelein

650 ELEKTRO-MEKANK ENERJI DONLYOMD

gereksiz yere k salmamas evrensel bir istektir. Bundan tr, Kes. 14-9 da elde al nan kayplardan ileri gelen s caklk ykselmesi bir makinenin deerinin belirlenmesinde nemli bir etkendir. Yaltkan n bozulmas hem zamann ve hem de scakln fonksiyonu olduundan bir makinenin alma scakl onun beklenen mr ile yak ndan ilgilidir. Yalitkann bozulmas, yava oksitlenme ve gevreke sertle neyi ieren ve mekaniksel dayan khlin ve dielektrik kuvvetinin azalmas na yol aan kimyasal bir olayd r. mr-scaklk bagnts ile ilgili kaba bir fikir organik yalitlann s cakln n her 8 ile 10C arasnda art iin mrnn yars nn gitti i biiminde verilen eski ve ok yakla k bir Inuralta elde edilebilir. Hem beklenen mr ve hemde al ma koullar eitli suuflardaki elektrik ayg tlar iin olduka de iiklik gsterir. rne in, beklenen mr baz askeri ve atmb uygulamalar da dakka mertebesinde, baz zel uak ve elektronik ayg-tnda 500 ile 1000 saat aral nda ve byk endstriyel aynntlarda 10 ile 30 yl aras nda olabilir. By nedenle yal tkan ve yal tm dzer e,klerini deerlendirmekte kullan lan deneme sreleri ayg tn trne gre de iecektir. En ok "motorettes"denen Inzlaml nitru mr deneineleri kullan lr. Ticari olarak kullanlan yaltm ilzenekleriniu izin verilebilen s cak' lik snrlar iin "Institute of Electrical and Electronic Engineers (IEEE) ' "n n ve" National Eleetrical Manifactures Association (NEMA)" n n en son standardlarma ba - v.rulabilir. Endstriyel makinelerde en ok kullan lan NEMA yabt m-dzene i snf , B snf , F sn fi ve H sin falr. B- s nf yabtkan fiberglas, mika, asbestos (yanmaz ka t) ve uygun balayc eevherle.se sahip benzer maddeleri kapsar. F snf yahtkan da B suafndakilere benzer biimde n ika, fiberglas ve sentetik maddeleri kapsarsa da bu dzel-10k daha yksek s caklklara dayanabilecek yetenekte olmal d r. H- snf yakkan daha da. yksek s cakllara dayanabilir ve uygun silisyum yap t :m gibi balayc maddelerle birlikte elastik silisyuin ve mika, fiberglas, asbestos v.b. maddeleri ieren birle imlerden olu abilir. Maddenin ya da dilzene in salk verilen s caklkta al abilme ye.tene inde oldu unu gsteren denemeler ve tecrbe en nemli s n fland rma ltn olu turur. Yaltkann scaklk snf belirlendii zaman, endstri tipi makinelerin eitli ksnalan iin izin verilebilir ve gzlenebilir s caklk ykselrneleri uygun standartlara bak larak bulunabilir. Akla yatk n, ayr ntl ayrmlar, makinenin tipine, scaklk liirr yutemi e , makinede bulunan paralara, makimnin -kaplanm olup olmamas na ve so utma tipine (hava-st utniali, vantilatrso utnah, Indrojen so ut nal vb.) gre yap lr. Ayrmlar genel-a nab ma-kineler ve belirli ya da zel- amal makineler aras nda da yap lr, Genelarnah motor szciigii "zel bi uygulamaya ya da uygulama tipine s narlan

14-11 MAKINE VER LL

makszn, baya hizmet koullar altnda kullan lmak zere standard al ma belirtgenleri ve mekaniksel yap s olan 200 bg'ne kadarki motorlar iin geer lidir. Bunun z tt olarak, zel arnah bir motor zel bir uygulama iin ya al ma belirtgenlerine ya da mekanik yapma, ya da her ikisine gre yaplr. Ayn snf yalitkan iin, alma koullannn bilinmedii durumlarda geni bir emniyet pay brakmak bakmndan izin yenilebilir seaklik ykselmesi genci-amal bir motor iin zel amal bir motor iinkinden daha azd r. Bununla birlikte ktk s caklk artn ksmen dengelemek iin genel-ainah motorlar alma geriliminde ahtrldnda 1,15 lik bir alma arparima izin verilir. al ma arpan beklenen k a uygulanan bir arpa"' olup o alma arpan iin belirlenen ko ullar altnda srekli olmak ta mabilen izin verilebilir bir yiiklenmeyi gsterir. NEMA standardlax ndan al nan izin verilebilir s caklk ykselmelurinin rnekleri a adaki izelgeden grlebilir. Bu izelge, tam-beygir 'gl-indksiyon reatorlarma aygolanp 40C evre scakli na dayanr ve scak lik ykselmesinin iiliim n sa g direnlerinin art yla belirlendiini var sayar.

zu verilehrnr steplrl k
j! B Snf

e$1,<'C ift

F Smft 115

ahma arpan 1,15 olan motorlar alma arpaw 1,00 olan vo Sargilar kutu ierisine alnm motorlar v"autilatbr--so utnall ve tamam kutu ierorine al nm motorlar Vantilati5isii, tamam kutu ierisine alumu motorlar

90

85
Z3 O '

110 3 05
110 135

85

En yaygn makine verisi belirlenmi s n rlar a makszm srekli olarak elde edilebilen kii (a.a. iirete,1er; iin belirli bir g a Pannda amper, da. reteleri iin kilowatt ve motorlar iin beygir gc cinsinden) tammlayan srekli veridir. Aral kl periyodik ya da de i im grev. olmas durununda bir makine iin belirlenen bir zamanda ta nabilen ykit tan mlayan bir kisa--zaman versi tan m kullanlabilir. K sa-zaman veri teri iin standard periyodlar 5, 15, 30, ve 60 dakikada. Makinelerin yerderinde gerilimler ve frekanslar da belirtilir ve frekans Ye aeriliradeki olas de i me snrlar yazan. rne in motorlar, verilerde belirtilen <:alt.,,rita geriliminin yzde 10 st ve alt ndaki g,erilimlerde ee a.a. motorlarm da veriler de belirtilen al ma frekansuun yzde 5 st ve alt ndaki frekanslarla ba anyle almal dr. Gerilim ve frek msn birlikte <1.e i mi yzde lri'u gewe nelidir. Ba ka al ma ko ullan, akla uygun ki a-zarnandaki a er vi klean ,Aerin tamabileee i biimde belirlenmelidir. Blec-e bir motorun kullanie s ra r-

652 ELEKTRO-MEKAN K ENERJI DN Me

mal gerilimin yzde 90'n kullanldi nda ksa bir zamm iin yeterli bir eniniyet pay ile rne in yzde 75 ilk bir a r yklenme uygulayabileee ini

leyebilir
Motor srekli olarak sabit bir ykte ali trildi zaman zel bir uygulama iin motorun istenen bykl kolayca bulunur. nk, al trlan ykn yalnz g gereksinimlerinin hesab iin iine girer. Bununla birlikte, motor a a yukar grevinin yinelenici dnlerinde al trhrsa ortalama s nma; dniinn e itli ksmlar sresindeki motor kay plarndan bulunmal ve havalandrmanm motor h zyla de iimi dahil edilmelidir. Sabit-h zl bir motorun istenen bykl n tayin etmek iin, armatr sn:nas lm deien kayplarla belirlendi i Ve bundan tr beygir-gc knn karesine ba l olduu varsaylabilir. yleyse Kes. 5-2 deki periyodik olarak de i en ak n tanla oldu u gibi ortalama snma, beygir-gc zaman e risinin kok de erinin bulunmas ile elde edilir ve en az ndan bu --veride bir motor seilir. Bunun ifadesi kok beygir gc . (lg)2 (zaman )( 4-12) z durdu u sre / k) '.1.a.rekets

alma . sres i

olur. Buradaki k sabiti hareketsiz durumundaki daha zarif olan havaland r, may addar ve a k bir motor iin yakla klikla 3'e e ittir. Tam bir. dn iin geer' sre, - motorun kararl bir s cakla ula mas iin gereken zamana -gre ksa olmald r. Sk s k harekete geirilen va da y on dcg 4rien notorlara zel nem verilmelidir, .n.k.ii bu tr grevler a r ar yklere (zellikle eer bilyk-eyleinsizlikli bir yk luilland nda) e - deerdir. rnek 14-6 E zamanl bir motor_ srekli olarak u grev dnii i rie gre ali naktadir: 10 s 50 bg'ile, 10 s 100 bg'd.e, 6 s 150 bg'de, 20 s 120 bg'de ve 14 s bo . Gereksiner motorun bykl n hesaplar ,-

ozmw,
ie kar maz. kok bg

Motorun hareketsiz kald hibir sre olmad iin

ss

/ (50)' (10)

(100Y(10) (150) 2(ti)

10 + 6 -j- ,

( 1 20) 2( 20)( 0)( 14 4-14

957

Sadece s sal temellere dayanarak seilen srekli yerli motorlar gereksinen byklkte dnMe momentlerini olu turamayaca ndan byle yksek .

Burada 100 bg'lik bir motor seilmi tir.

PROBLEMLER 653

moment maksimumlars olan grev dnlerine de nem verilmelidir. I te bn tr grev dnleri iin o u kez k sa-zaman verili e zel amal motorlar kullan lr K sa-zaman verili motorlar, daha alak is sal sgalar olmakla birlikte, genel olarak, ayni k gcn. srekli olarak reten rnotorlardan daha iyi moment-yaratma yetene ine sahiptir. Genel olarak, dnme momenti sgas nn s sasna oran ksa-zaman verisinin periyodu azald ka artar. 150 hg 1-saat 50'C verili bir motor, rne in, 200-bgliik 2rekli verili motorun moment yetene ine sahip olabilir. Bununla birlikte, fm motor srekli olarak verilerle belirtilen knn yaklaklk sadece 0,8 in ya da 120 bg'nii vere-la bilecektir. Birok durumlarda, 120 bgliik srekli bir s sas gerektiren fakat 200 bg.lk srekli verili bir motorun yetene ini gerektiren dnme moruenti maksimunilan olan bir yk iin bu tr bir motor kullanmak ekonomik zmdiir, PROLErvtut 14-1 Silindir biimli bir demir kapl ve pistonlu miknatis n kesit grgrnm ekil 13-36 da --verilmit.;r. Pistonuu kenarlar ilt demir ekirdek arasndaki kii.;k hava aral g dzgn ve 0,01 inci uzunlu undadr. Hava arabklar ndaki magnetik s znt ve akma saakla mas (saArnas ) gznne almmayabilir. Kangal 1000 sar rob olup 3,0 A lik bir doru ak n taimaktaMagnetik devrenin demirinin savsanabilecek kadar kk bir MMK gerektirdi ini varsaym. g'nin aa daki deeri iin piston zerindeki ekimi (hem newton ve beni de pound olarak) bulun.

a) 0,10 in.

b) 0,20 in.

c) 0.,50 in.

14-2 Problem 14-1 deki pistonlu nknats iin g'nin a a daki deerleri kullanarak piston zerindeki ekimi (pound cinsinden) kangal ak mna kar izin.

a) 0,10 in.

11) 0,20 in.

Aknlar 0 ilk 5,0 A aras nda 3e,ilecektir. 14-3 Magnetik olarak -alan rlcler elektriksel ayg tlarn otomatik olarak denetimde ve korunmasnda ok kullan l r. izeneksel olarak ek. 13-9 da gsterilen rleuin ekirdek ve armut -rnn tavla/imi elik yapragn mkoasislan na erisi ile ayn e rive sahip olan bir ma netik maddeden yapld gn varsaym. ekirdek dairesel kesitii olup 0,5 ineh ap ndadu ve etkili rnagnetik uzunlu u 5,0 incl 'dir. Artnatii iin 0,25 >, 1,0 inek lik dikdrtgen bir keski olup etkili magnetik uzunlu u 2,0 lacl 'dir. Armatr, iki hava aral k' yzeyleri boyunca daima .s.it - e dzgn 1?711111ki:t

654ELEKTRO- MEKANIK ENERJI D NCTRIli

yerletirilnitir. Armatrn hareketi, magnetik ekinme kar koyan bir yay kuvvcti ile smrlandrlmtr. alma kangal 1800 sarunldr, Kangaldaki akn 1,0 A olduu zaman hava arakklarnun her biri 0,05 Meb olarak ayarland nda e er armatrlin yukar ekmesi isteniyorsa yayn uygulayaca - ekim ne olmaldr? Saakla na ile ilgili yaklak bir dzeltme yap lmaldr. 14-4 Yaln bir tek-evreli iki-kutuplu a.a. iireteeinin stator sarg s 100 sar ml tek bir kangaldan olu maktad r. Rotor, stator yzeyinde, aknn sinsel bir uzaysal da ilmm olu turmakta ve ak -younluu dalgasun tepe deeri 0,80 wb naz dir. Statorun i ap 0,10 m ve eksen uzunlu u 0,10 ra dir. Rotor 3600 dn. / dakikal k hzla dnmekteclir. a) Maksimum ak younluunun kangaim kenarlar n kesti i an zaman ba langc olarak seip zamann fonksiyonu olarak stator ka.ngahnda retiani gerilimin bamtsn yazn. b) e-evrcli bir rete olu turmak iin iki kangal/1 daha nas l eklenecehl gsteren bir stator tasla izin. 14-5 ekil 14-6"daki idealle tirilmi iki-kutuplu makinede, dikdrtgensel ak-yo unlu u dalgas nn ordinat 40 kiloizgi inch?. dir. Armatrn eksen uzunluu 4,5 inah ve ap 11,0 inch'dir. H z 1200 dn/ dakika J..r. Bu koullar altnda drt-gal-1ml) kangal iin rnek 14-2 nin a ve b k-

larnu yenileyin. 14.6 ekil 14-28 100 sarmh bir kangal olan dzbir stator ierisinde dnen iki kutuplu bir rotoru gstermektedir. Rotorun stator yzeyinde

14 - 28 !.'aiin iirete, Pro

11-6.

PROBLEMLER 655

olutuu akn n uzay da lm sinseldir. Rotor'dan geen ak n 10 A oldu u zaman ak-yo unluu dalgas nn tepe de eri 0,80 Wl / n2 dir. Magnetik devre do rusaldr. Statrn i ap 0,10 m ve eksen uzunlu u 0,10 m. dir. Rotor 60 dn / s'lik h zla dnmektedir. a) Rotor 10 Alik bir do ru akmla uyanbutu. Rotorun ekseninin dey oldu u an zaman balangc alarak, a k-devre stator kangabrida retilen ani gerilim ba ntsm. bulun. b) imdi rotor kek de eri 7,07 A ulan 60 sinsel bir alternatif akun ile uyarlyor. Bu durumda, rotor akm rotorun ekseninin her dii ey olatmda sfr olacak biimde zamanlannu atr ve her yan--clnme le yn deitirir. Rotorun ekseninin dii ey olduu am zaman balang c alarak, ak-devre olan stator kangalu da retilen ani gerilim ba ntnn bulun. Bu ema bazen konutatiirsiiz bir d.a. ilreteei olarak diltintiliir, dnce Uak1 -$:, eer (a) kkandak retilen alternatif ak mn birbirini izleyen yar-drtiileri alan (rotor) sargann n kutuplannin tersine evrilmesiyle, ters evrilse, zaman statrde dalgalanan bir do ra gerilim iiretileeektir. Bu bulu un anlatld gibi alp al amyaeann axklayn.

14-7 Problem 15-5 deki kangaldan 10 Alik lair akn gemekte iken kartgidin kenarlar kutuplarn tam altnda bulunduu 'zaman bu kaugaln oluturduu dnme momentini newton-metre eisimden h -uhn. 14-8 ekil 14-16 daki d.a. armatr sar s iin *a taraftaki fradan balayarak sol taraftaki fraya doru iki paralel yoldaki iletkenleri s rayla yazn. Bunu a) ekil. 14-16a b) Armatr a kkndaki konurnundan saatin ters ynnde 30 dnd zamanki durum iin yapn. 14.9 U-evreli drt-kutuplu deneysel kk bir rete ok. I4-13'de gsterilen biimde bir Y-balantl armattir sargsna sahiptir. Her bir kangal (rnein, a ve -a kangal kenarlanyle gsterilen) iki sarnr ldr ve herhangi bir evredeki tm sarunlar seri balanmtr. Kutup ba na d en ak 25,0 megaizgidir ve uzayda sinsel olarak datlmtr. Rotor 1800 dn I dakika hzla thinmektedir.
4

a) Ni-itittle bir hat arasnda retilen gerilimin kok de erini bulun. b) Hatlar arasnda retilen gerilimin kek de erini bulun. 'e) Bir abc evre s ras gz nne al n ve akm; a evresiudeki gei inin maksimum oldu u an sfr zaman olarak seir ; ular ile ntiir arasndaki ii-evreli gerilimler iin birbiri ile uyumlu zaman e itlikleri takunn

yazn.

656 ELEKTRO-MEKANK ENERJI DN CM

14-10 60---IIz'lik e zamanl motorlar iin kutup says 2'den 20'ye kadar artarken al ma hzlann gste...en bir izele dzenleyin. 14-11 Dorudan doruya birbiriyle iftlemni iki ezamanl makineden olukan bir noto -iirete tak m vastasyla ik-eVreli 60-11z lik bir dztuekten -evren 25 bir diizene e elektrik giiy verilmek istenmektedir. a) Motorun sahip olabilecei minimum kutup say s nedir? b) eretecin sahip olabilece i rainimum kutup says nedir? e) a ve b iklarmda heti --Idemen takm hangi hzla alacaktr? 14-12 Bir uak yap mcs deneme laboratuvarmda tam 800 Hz'lik bir kaynaa gereksinim dayulmaktadrr. Motoru 230 V - 60 Hz Ilk bir hattau beslenen bir motor-iirete takinunn kullan lmas nerilmektedir. zete do rudan motora ba lanacakt r. a) Ne tr motor kullanacaks nz? b) Motor ve iirete iin kullanabileee iniz olas en az kutup saps nedir? c) Motor-iirete takmnn hz nedir? 14-13 Dokuma makinalarnda kullanlan yksek-hizb kk bir indiiksiyon motor 72000 dn , dakika dan daha d k bir h zla altrlmaldr. G kayna nn frekans ne olmaldr? 60 liz'nin mmkn olan en kk katan kollarn . 14.14 -evreli 230 V 60 Hz 'alt kutuplu sincap-kafesli 3 bg'lilk bir indksiyon motorundaki bir yk a adaki verilen vermektedir. a) 20 N-m'lik momentte motorun km ve, vezimini hesaptaym. b) Bu ykte ve yk yokken motorun g arpan iii besaplay n.
ebeke Geilimi

I ' 1

ebeke Akm A

Giri Gc W 210 2600

Ilm d9a/ dakika 1195 1100

Mil DiMme Momenti N-m 0 20

V 230 230

4,1 8,2

I '1

14-15 230 V 40 bg 1150 dn / dak'hk bir da. nt motoru yzde 89,9 luk bir tam-yk vcrindne sahiptir Tam yiikte, giri gcnn yzdesi olarak ifade edilen motor kay plar unlardr: .Dnne kayb yii2de 3,7, armatr bak r kayb yzde 39, alan bak r kayb . yzde 2,5. Geici yklenme kayplar nemsiz olduuna gre. a) Tam yiikteki armatr ak ram b) Alan ak mn' e) Yar ykte armatr ak mn d) Yk yokken armatr akunun e) Tam ykte mil momentini b la i

PRO LEW,Elk 657

s

14-16 Bir 50 bg 230 V d.a. nt motoruada motoru verilen toplam giri gcnn yzdesi olarak kayplaran dalm Dnme kay plara yzde .3,5; alan bakr kayb yzde 2,3; armatair-devresinde bak r kayb yzde 3,7. Ge ici yfiklemte kayplara nensizdir. Dal m tam yk iindir.
Motor zerindeki yk de iirken, dnme ve alan kay plara sabit kalr ve armatiir-devresindeki bakar kayb armatr ak m karesiyle de iir. a) Armatiir akmn n aka ana kar deerlerini veren noktalar bulun ve bu noktalar n oluturdu u eriyi izin. Dzenli olmas bakmndan noktalar 50,100,150,200 ve 250 A'lik armatr ak nlar iin hesaplanm olmaldr b) Yiiksz armatr akmana ve yksiiz hat alamam hesaplayan. e) Motor veriminin beygir-gc alca ma kar deiimin veren noktalar bulun ve motor veriminin beygir-gc ak nun bir fonksiyonu olarak erisini izim. u akkmdaki hesaplamann temelini olu turan noktalar kullann. d) Bu motorun h znn yk yokken 1200 dn / dakika tam ykte 1150 dn/ dakika ve h zn n yiikle do rusu! olarak azaldn varsayan. Mil dnme momentinin armatr ak mma kar deiimini veren noktalar bulun ve Newtori-metre cinsinden bu dnme momentinin armatr ak nuna kar etisini a kknda saralanan armatr ak nalurnu kallananna.

14-17 Bir elik tesisinde dner--ubu u ahtran bir 60 Hz'lik -fazh ezamanl motorun zelliklerinin yaz lmas gmekmektedir. nerilen dnme cetveline ve bu e it ubuklarla daha nce yap lan denemelere dayanarak hesaplanan motor-grev dm zerindeki noktalar a adaki izelgede verilmitir;
11/218.13,

o
160 1100

j k , bg

36 1470

400

55 160

80 160 dn(iyii yine1e

Tam eri, bu noktalar do ru izgilerle birletirerek elde edilebilir. Motor- - . un srekli beygir gc verisini a klayan. 14-18 A a dakiler ik-evreli - 230 Vluk bir indilksiyon motoru iin tahmin edilen grev dnii iin gsteren bir e ri zerindeki aoktalardar.
Zaman Beygirge 40 3 160 180 1,5 240 1,5 260 0 280 0

Tam e ri bu noktalartn do ru izgilerle birletaril nesiyle elde edilebilir. Yukardaki vizelgedeki zaman a) Saniye b) Dakika cinsinden lildii zaman izin verilebilir minirmun srekli beygir g verisini a klayan.

15. Blm

00bRil -AKM AKINELER

13aru-akrin (d.a.) makinelerinin gze arpan ilstinalkleri; elde edilebilen alma zelliklerinin ok e itli olmasndan ileri gelmektedir. Bu blmde makinelerin davran , hem kararl-durum ve hem de dinamik alma ko ullar iin ineeleneeektir. Ayr ca ideal birok varsay mlar yaplacak. Bu varsaymlar, etkileri lt durumlar n aratrlmaeayla daln ayrntl inceleme gerektiren varsay mlar olacakt r. 15.1 ELEKTRIK DEVRE GORLINISLER/ Armar sarginnm hava-araludaki ruagactik alan ierisinde dn , armatiir EMK'i olarak bilinen bir gerilim oluturur. Bu gerilime bir re- mesi, tete iiredien EMK ve bir ruotorda ise ut EMK denir. EMK'in bykl n bulmak iin, makinenin p-kuruplu olduunu ve her kutbun hava-axalind weberlik bir ak olutude unu dnelim. yleyse zel bir indkt (rnein ok. 14-16 claki. 1. olugunda bulunan iistteki indktr) bir tam clnmede.p " weberlik ak keser. E er h z dakikada n dn ise, inelkthr saniyede bu aky- n ! 60 kez keser. Bylece, indiiktrn ak y ortalama kesme h z, eber / saniye, ya .da volt

olur. Bu, indilktrn bor birinin toplam armatr E3.1K"fr c verdii bileendir. Toplam EMK E ise fralar aras nda seri olarak bulunan tm indiiktrlerin katkilarmin toplamdr. ekil 14-16'da toplam 24 iniiiktr vardr, Fakat fralar aras nda iki paralel yol oldu undan indiiktrlerden yalnz 12'si fralar arasnda seri durumda olurlar. Daha genel bir sarg da Z indiiktr, a aparalel yol ve her yolda seri olarak ba l Z/ a tane incliiktr bulunacakt r. yleyse, arraatrde retilen EMK,

6f) DOORU-AICIM MAKNELER1

60

olt

(15-1)

olur. Bazen, dakika ba na dnme says olarak verilen h zdan ok, saniye ba na nekatksel radyan cinsinden verilen co, aasal hzla al mak daha uygun olur.

27n (TO-

(15:2)

oldu undan Denk. (15-1),

E=
ya da

P
co,

(15-3)

E4 = <

(15 4)
-

olur, K nicelii, zel herhangi bir makine iin sargm n diizerienii ile belirlenen bir sabittir. Bu sabit,

.K

29'Z'

27ra

(15-5)

ba&ts ile verilir. Denk. (15-4), armatr EMK'ini a hz ya da a sal bz ve kutup ba na ak ile do ru orant l olduunu gstermektedir. ekil 15-1dda gsterildi i gibi, bir d.a. iisetecinin armatiir, retilen. EMK Ea ve onunla seri ba l olan Ra armatr direncinden olu mu gibi dnlebilir. Armatrn ular arasndaki V, gerilimi, E, dau armatr-direnci zerindeki gerilim dii iimii kadar kiletiktr; yani

(b
EKIL 15-1 <a) d. ete4ini ve (L) d.a. motortmtn armatii iI iini devre gbstsrimi.

54 ELEKTRIK DEVRE GRN-Ni-LER" 66J

-

E,- /oR,, dr, burada la amper cisinden armatr ak mdr.

(15-6)

ekil 15-Ib'de gsterildi i gibi., benzer bir g5sterip , akm n yniiniin ters olmas hari, bir motor iin de kullan labilir. Bu durumda retilen E, gerilimi, akma kar koyan bir z t EMICti.r. yleyse, -4-

4R

(15

elde edilir ve Ea, armatru ular ndaki V, geriliminden kikiiktr. Ornek 15.1 230 Vlik bir nt - motorun 0,1 ohnquk bir arnatr direnci vard r. Bu motor, 230 -S'"luk gerilim alt nda, 1150 dn! dak. hk bir h zla almakta N'f.: 100 Alik bir armatr ak m eknektedir. imdi 1,0 olmluk bir d diren armatrle seri olarak ba lanyor, ancak. alan deitiren de iken direncin ayar deitirilmiyOr ve yk armatr ak n/ ayn kalacak biimde ayarlan yor. Bu d direncin .arnatilr devre giri i, irmati/T EMK ve hz zerindeki etkisini hesaplayn. ZM.: D diren devreye komnadan nce, Armatiir-dvr giri i = (230)(100) 23000 W.

Ed = 11,-111

230 - 100 (0,1) . 220 V

Diren devreye konulduktan sonra, Armati-r-devre girii = (230)(100) 23000 W. 120 V

.= 230 - (100)(0,1 4- 1,0)

Alan-de iken direncinin de eri de itirilmedi i iin, I ve dolay syla odeiiner.. Sonu <>brak, Denk. (15-4)den, Et, ve n aras nda doru bir orann var ur ve

120 (1150) = 62 .7 dn 1 dak elde edilir. 220 ---

ekil 14-17 den 14,-20 ye kadar olan devre gsterimlerinden i armatr gcnn watt (15-4)

oldu u grlr. ,Bu g, enerji-dnli ra srecinde: l elde edlen elektrornag. nefik gtr. Bir iireteteki elektromagnetik g, tirete kndan bakr

662 DORU-AKIM MAKINELERI

kayplar> kadar daha byk ve mekaniksel g giri inden ise dnme ka, lar kadar daha kkt i' r. Bir motorda ise bu g, mekaniksel mil mkudan dnme kayplar' kadar daha byk ve motor elektriksel giriinden bakr kayplar> kadar daha kiiktiir. Bu gerekler daha nce izimle ek. 14-25 te aklanmt. n dn/ dak hk alma bzndaki Pin gcne karlk gelen elektromagnesik di;nrne momenti T,,,, mekanikteki iyi bilinen gii-dnme momenti bantsndan, 60 T = - P
2,7n newton-metre

(15-9)

biimindedir. Denk (15-8)'i kullanarak,

60 =
;47t

Ea n

a ne on-metre

(15-10)

elde edilir. Denklemin de iik bir biimi, Denk. (15-1)'i kullanarak, Ka newton-nete

olur, burada Ka sabiti Denk. (15-5) ile verilir. Dnme momenti T, bir reteteki dnmeye kar koyar (yani, bu bir zt dnme momentidir) fakat bir motorda dnmeyi destekler. o u kez Denk. (15-10)'da verilen ba ntnn biimi hesaplamalar iin daha uygundur. Bununla birlikte, Denk. (15-11)'de verilen baut o u kez, motorun almas ile ilgili litel aklamam bir temel olmas bakurandan yararldr. Bu ba >nt , elektromagnetik dnme momentinin alan akl n ve armatr akm ile doru orantll oldtunu belirtir. rnek 15-2 Makinenin almasnn yaklak olarak nitelikli tart masmda- bazen
balca olup bitenler zerinde dikkati toplamak iin tm makine kayglarnn nemsiz oldu u varsaylr. Bu va saynna uygun olarak armatr direnci, alan

bakr kayb ve dnme kayplar> olmayan idealle tirilmi br da. motoru: d.nelim. Motorun altrd nekaniksel aygt hzdan bamsz sabit bir dnme momenti gerektirir. a) Kutup bana den aks yar ya inclirilir ve V, u gerilimi sabit braklrsa bu duruma 4, n ve mekaniksel g k ne olur? b) 172.7nin yarya inmesi ve 'nin sabit kalmas durumunda sorulardan yineleyin.
(a)

kknda

15- 2 MAGNEIlli- DEVRE GRtSMlAR 663

ZM: a) Denk. (15-11) den, T, sabit tutulur ve yar ya indirilirst .1.'D ri iki-katna kt grlr. Denk. (15-4)'den. E g'mn sabit olmam, nk E., n'yi iki-kat yapar, Denk. (1.5-8) ya da (15-9) dar .P,,, iki-kat olur. b) Denk. (15-11) don, I. nn deimedi i ; Denk. (15-4) den i7nin yalya diit ve Denk. (I54) ya da (15-9) di P,'nin yar ya irdi i grlr. imdiye kadarki <,i.iziirniernelerimizale, V, I i, ve Ii; gibi nieelikler iin byk -harfl simgeler kullandnnza dikkat ediniz. Ku kusuz, bu tr simgeler ardk, kararl durumlar aras ndaki dinamik yeniden ayarlama siircieri don ok kararl. durum olaylaryla ilgilendiindwi gsterir. Gelecek dCrt kesimde kararl durumla ilgilenn cye devam edeceiz. Kesim 15-6 vc 15-7 dek i dinamik griinsien incelerken baz 5t141 ,,,eklia de iklik gerektirdi i grliiceektir. /5-2 MAGNETLr DEVRE GORCNTM.1.2141 D.e. makinelerinin ah e mnbelirlenmesinde temel. ol ,;,turon bia kN bir banti daha -vardr; o. da alan ak-nni -ya da ;11213 a npr-sanul-in - ile esmatr EMK'i . E airasnidalci ba niudr. 13a baguti, agnetik de' redel i 2/ alus m elektrik. diryzesindeki E, eiusinden vermek in Denk. (15- 1) . kullanlarak rnagnetik--devre besaplam.alan ile yapm verilerindez elde edilebilir. Ya da, deneysel olarak, makineyi yiikeiie bir Clrete olarak istenilen h zda alitnrarak ve bir tak m alan akim degerlerine. karlk g,:ien bir takun ar. matr gerilini deerlerinin kaydedilmesi ile elde edilebilir. Tipik olarak ek. - maknai.slantria erisi, 15-2-de verilenler biiminde elde edilen bn e ri-,5: doyarr erisi ya da ak-devre beiir;gerti denir.
,

Bir d.a. makinesinin hznn, kukusuz, sabit olmas gerekmez. Bu. nedenle, ek. 15-2 de pek ...;,fkk farkl bzlardaki iruktatislanma e rileri Yeribui tir. Denk. (15-1) ve (15-4) den sabit bir ak ya da alan ak m iin gcriiinin hzla do ru orantili oldu una dikkat ederek e rilerder. birinin ba ka birin. den elde edilebilece i grlr. Ayrca, bir d.a. makinesinin hem bir nt ve hem de bir seri ba l sargs bulunabilir, bylece onlarn l'nIK'Icri eklenir. Kark bal bir makine iin niklanslanma erisi, yahnz nt alandaki akma re dze/denir. elt. 15-2'de gsterildi i gibi, yatay ekse lei kutup ba na nt -alan sanralann n say s ile arpilarak kutup 'bana - ampersanma dei tiridebibr. O zaman. yeni yatay eksen magnetik de-yre zerindeki tm net sonucu olarak. yorumlanabilir. Orlek 15-.3 15-kw ve 7:50-V'luk bir d.a. reteci, 0,1 olarn'b k bir arn atr dironeine. ve ek. 15-2 deki niknatslanina e -,risini-, sahiptir. An-nal:al. akcum

664 DORU-AKIM ~NELERI

0 EKIL 15-2

1,5 Parolet-atan akm omper.. 3,000 2,000 1,0 00 Kutup bas nc amper-sartm
Q5

2,0 4000

230- ve 1200 dn/ dak'hk bir makine iiunaknatislanna erileri ; bu e riler 15k w lk bi/ brete ya da 1 5-bg'iik bir motor iin sekin o rilerdir.

sabit tutarak Km 1200 den 110 dn dak'ya d iirliirken anuatiir i u gerilimini 230 V'ta sabit tutmak in alan MMK'i hangi blgede de itirilmeliclir? OZUM: Armatiiriin
V 1A. 230 (50)(0,1) = 235 V de erinde sabit tutulinah1200 dn/ dak da ek. 15-2 den karlk gelen alann MMK"i 2800 dr.

15-2 MAGNEIK.DEVRE GRN-OMUZU 665

A-sar / kutup olur. 1100 dn dak. da ise NIMK !!300 A. Sar/ kutup olur. Yaln z nt alandan gelen uyarma cinsinden alan ak mn.daki deiim 1,40 tan 1. 65 A'e kadard r.

Herhangi bir ruknauslanna erisinin bir Idsterezis ilmei ierisindeki ortalama al ma koullarm gsterdi i akilda tutulmaldu (bak Kes. 13-4). yleyse sabit alma ko ullar nda bir iiretecin gerilimi ya da bir motorun hz , ilme in zerinde al lan zel ksmna ve dolaysyla demir devrenin magnetik gemi ine ba l olacaktr. Bundan tr rnek 15 3 n fonnAarnda olduu gibi sonularda bir lde belirsizlik olmas ka nlmaz.
-

Pek ok d.a. makinesinin ana alana ek olarak yard mc alan sargilan vardr. Hemen hemen en kk makinele.rin bile bir yer-deitir-4s ya da ~kurup ortam vardr. ekil 15-3 de gsterildi i gibi ara kutup, ana kutuplar arasnda orta yerde bulunan dar bir kutuptur. Bu kutbun amac , yer deitiren iletkenderle kesilecek kk bir ak olu turmak ve bylece fralarda kvlenn olunakszin akmn yn de itirmesine yard m etmektir.

Yer cxit'rrne mani

EKIL 15 - 3 Yeitirrne

dengelerae

ar ra oteren bir d.a, iireteeinin keski.

Armatir sargsnn ana alania ol u.,an ak daglnur nemli lde

bozan bir .34.MK kayna olduuna bilmek de bazen gereklidir. Armatr sep. kisi denilen bu olay d.a, makir elerin;n al E.tr as (un anlat ldg dahasonraki

tarlimalarda gzniine alinmayacakt r. Bu, a r ar ykb-rde ya da geni hz

blgelerinde alt rlan makinelerde yerde itirmeyi ciddi lde zorlatrabilir. Byle durumlarda bu tepki &ngelerre airtru ya da kurup- yiareyi sargtst

666 DORU-AKIM MAKINELERI

yardmyla etkisiz 'alnabilir. ekil 15-3 de gsterildi i gibi, bu sarg kutup yzeyindeki oluldara gmliir ve biti ikteki armatiir sargsmn kuthuna gre zt kutuplu olur. Hem yer de itirme ve hem de (lengeleme sargdan armatrle seri balanr.
- 15-3 CRETECPS DAVRANII

Kesim 14-7'de verilen retelerinin alan sarg larm uyarmak iin kullanlan drt genel Olas lk ek. 15-4'de zetleurni tir. Bu izimler zerinde hat akm Iz , armatr akm Ia ve Dt alan akm If arasndaki Kirehhoffjyasas bantilar da verilmektedir. Denklem <15-1 ve (15-6) ile birlikte bu bantriardan ve miknatislenuna e risinden yararlanarak, ok nemli davran belirtgenleriy.de .bazlan elde edilebilir. Bu dnceleri, zellikle ayr olarak uyartlan iiir ireteee uygulamak daha kolaydrr, nk. alan ak m ay-ri bir kaynaktan verilir NiC bu nedenle fiziksel olarak armatr ko ullarndan baknnsizdir. Bu durumda sabit alan ak -

0 fr) (d)

EKIL 15-4 Iln akm I L . arn aZi' r akm I. nt alan akm I f -ve seri-ahr akma. I, arala.rnsiski bat tlar g&steret d.s. iirete-ttxleti (a) ap (,;ara.k yartlan tirete. (b) <mt ilrete, fr) SPri il ete ve

(d) kar k La#11

15-3 CTRETEC N DAVRANI I

m ve sabit h zda, armatr-direnci zerindeki artan gerilim _d mesi nedeniyle yk artarken u-gerilimi biraz azal r. Bu azah , ek. 15- 5'deki eride gLrlmektedir. Bir nt retete, alan uyar m) ve u gerilimi do rudan ohm yasas ile birbirlerine ba ldr:
If R ,

(15-12)

Denklem (15-12) nin grafiksel bir gsterimine, ek. 15-2 deki Oa do rusu gibi, alan diren dorusu ad verilir. Bu do ru, r:k: ucu gerilinunin nt-alan alumma kar deerini veren al ma noktasnn geometrik yeridir. yleyse, Oa dorusu Rf == 170 olma iin izilmitir ye bu nedenle ba lang noktas! ile (1, O A, 170 V) noktasndan geer.

Normal. yki.m yzdesi orak yk

EKIL 15-5 Do ru-kim iiceteeinin yk-gerilim e rileri. Vrcv., tam yk ve.riltli lvie normal gerllimde alacak biimde ay:Idam/11511r.

Alan diren do r st our yararlh , i-.irce bir Mli iiretei, iin gerilimin . yiikienn esini ve sonra yk eklenirken geribradeki d iimi inceleyerek a k retecin 1200 dn / dak'da cahtun varsaym..klan-deVresi kapat ld zaman, kalc rnknatAann ada dolaN, ulaan k;i0ik bit gerilim ( ek. 15 - 2 deki nukriat slauma e risinin dii ey ekseni kesti i V lk bir alan ak mma neden olur. E er elde edilen amper sarmlarm okturdu u ak mli-i elde ak kalc eklenirse, gittike artaa gerilimler
-

668 DORU-AKIM MAK/NELERI

ve retecin yilklennukte olduu sylenir. E er alan amper-sann lar kalc na knataslan naya kar korsa, bu yiiklenmeyi sa lamak iin iint-alan ular ters-evrilmelidir. Yklenme nuknat slanma erisini ve alan-diren do rusunu betimleyen hanet lar birlikte salanneay-a kadar devam eder. Bu ba ntlarn birlikte saland nokta, rnein, eki. 15-2'de sz edilen e ri ile do runun kesim yeri olan (230 Vz 1,35 A) noktas dr, Rf ea 280 ohm iiki oh do rusu ile gsterildi i gibi, alan direnci ok yksek ise, kesim noktas nn ok alak bir gerili/nde oldu una e yklenrae elde edilmedi ine dikkat ediniz. te yandan eer alan-direne do rusu nuknatislan na e risinin alt kesimine te et olursa, (ek. 15,7 de 190 ohmlok dirence kar lk gelmektedir) kesim noktasuun 40 V ile 160 V arasnda herhangi bir yerde olabilece ine ve bunun da ok karars z ko ullar oluturahilece ine dikkat edin. Bu dirence kritik-alan dirmci denir, bu direnten daha byk diren de erleri iin yklenme elde edilemi--yecktir. Bir nt-retecin u-gerilimi, yk ekleadike armatr-direnei zerindeki gerilim diimndeki art ve gerilim dniiim elik-eden alan ak m ndaki azah nedeniyle azalaeakt r. Yk artka gerilirodeki d ek, 15-5'de gsterilmektedir. Alan-diren do rusu, Vt 'nin ye gre de iinduin geometrik yeri ve nukn.auslan na erisi ise Ea'nn If ye gre de ,iiminin geometrik yeri oldu u iin if 'nin herhangi bir de erinde iki eri aras ndaki d ey uzakhk o ko ul a karlk gelen: yk iin armatrdeki Ic Ra gerilim diiraii olmandr. Bu gerek, belirli bir durumdaki armatr -ak m ve alan direncinde u gerilimini bulmak iin kullanlabilir.

Ornek 15.4
15-kW'lik bir iint iirete, 0,0985 ohn'luk bir armatr direncine ve ek. 15-2 deki rrukuat slauma e risine sahiptir. Bu rete 1200 dn / dakl k sabit hzl bir hareket ettiriei ile dndrlmektedir. nt-alan de i ken direnci rete yksiiz iken 230 V'luk u-gerilimi verecek biimde ayarlanun tr. 66 A'lik bir armatr ak m iin 1W- gerilimini ve k gcn bulun. OZ.VM: Oa do rusu ( ek. 15-2), rraknat slanma e risi zerindeki 230 V'daki noktadan geer e bu nedenle bu durum iin alan-diren do rusu olur. la& gerilim dii m 66 (0 %0985) 6,5 V olur. ff 1,20 A de, Oa do rusu ile Miknatslanma e risi arasndaki d ey uzaklk 6,5 voltur. Oa zerindeki bu noktadan yararlanarak bulunan u gerilim: 206 Y'tur. Buradan, /, ve k aa'
V

- If
' L.

----

66-1,2 = 64,8 A

(206)(64,8)--e= 13350 W o

15 3 CrRETECIN DAVRANL I 669

-

Seri-ba l roteIerde, yk ak m ayn zamanda alan ak m olduu iin ak yk ile daha ok deiir. ekil 15-5'de noktall izgilerle gsterilen gerilim-yk behrtgeni unknatslanma erigine benzer, yalnz direnteki gerilim d.m nedeniyle daha a adadr. Sanayide kullan lan g deizenekleri hemen hemen yalnz sabit gerilim dzenekleri oldu undan seri ilreteler ok az kullanl r. Viiksilz kark bal bir iireteein yklenmesi, yk yokken seri alan kangal s f r ya da nemsiz bir akn ta ub a iin, bir nt-iireteeinki ile ayn dr. t.'!.reten yklendi i zaman, hem nt-alan ve hemde seri--alan MMK' ler; bulunur. 'Seri-alan, MMK'i nt -alannkine ya eklenecek biimde 'ya da kar .koyacak biimde ondan kard-inik zere (fark al c biimde) ba lara:abilir. Fark al c balama ok az kullanlr. Kark bal bir rete iin, aruper -sant -alarm ya da kutup bana anper-sar mlarm kullan lmas, n knatslauma erisinin yatay ekserli iin daha uygundur. nk bu durumda bu nieelik, ekleniei bir ba lant iin en yahu anlamyla nt ve seri alanlardan do an katklarn toplam olur. Bir erit reteto, ykatiz durumdan tam yiiklenme durumuna gei te grallituin azalt nedenleri, seri alann eklenmesiyle k smen ya da tmyle dougelenalili ya da ar clengelenebilir. Normal-karpk bak bir retete, onlar tmyle dengeleumitir, bylece ykltez ve tam ykl ikenki u-geriliznieri aittir. Eer tam-ykl durumdaki k gerilim; ytiiindis durtundalrinden az ise iirete az-ykl kar k bal, fazla ise ar yukiii, kark baldr. ekil 15-5 de verilen kark belirtgen ar-ykl kar k bal, bir rete iindir.
-

rnek 15.5 rnek 15-4 deki reteein alint alan 'arpa zerinde 2000 sar m/ kutup vard r,. Ureteci 230 V'ta normal-kar k bal rete yapmak iin gerekli olan seri-alan sarunlanrun saysn bulun. Bu sarrmlann kk direnlerinin nemsiz oldu unu varsay rn ZM: ""'.iilcsz uyar m tamamen nt sarg da oldu undan ykstiz durumdaki 230 Viuk gerilim iin I l. 1,34 A olur. Bu de er ayn zamanda tam-ykteki 11. deerine de e it olmaldr nk, ahm-direnei de imez ve u gerili n hala 230 rd -ir; yani hem yilksiiz ve -hem de tam-ykl iken i, ut alan MMK'i (2000) (1,34) = 2680 A-sar / kutup 91rir. Tam ykl durumda, - 15000 65,2 A

670 DORU-AKIIV1 MAKINELERI

65,2
Ve

1,34 = 66,5 A (66,5)(0,0985) 236,5 V

Ea . 230

Mknatslanma erisinden, bu de erin 2820 A-sar/ kutupluk MMIC gerektirdii grlr. Nleyse seri-alan iin 2820-2680 66,5 2,1 Saral/kutup

gereklidir. Bu. deer CR yak n yarm sarma tamamlanmal dr. Gerekte, o u kez, daha ok saz m sarlacak ve seri sargya paralel alak direnli bir nt balanntasiyle seri-ba l sargdan, armatr ak mnn bir ksmn blerek istenen kark balant iin makine ayarLuaeaktr.

15.4 MOTORUN DAVRAN1I

D.a. makinelerinin uyar/Ilim-la kullanlan drt olaslk ek. 15-6'cla bir kez daha yintlenirli ti. Ancak ini kez izimler zellikle motorlar iin dzenlen-

s0

(e)
'L

(b)
t =t +

lo =4

(e) EKIL 15-6 Alcrnter irasadaki baliatlasa gbaterel d.a. motor

(d)

a) ayr olarak ayartzLar rtotor, (b) 5nt motor, (c) ieri motor ve (d) kark-bal motor.

15-4 MOTORUN DAVRANII 671

mi, ve izimler zerinde ./L hat akm , 1 armatr akm N e .1j. nt alan ak m arasndaki ilgili Kirehhoff yasas bantlan vcribuitir. Bu bakmdan ek. I5--6, ek. 15-4 den farkl grnn'mdedir. Bu ba mularla birlikte Denk. (15-1) ya da (15-4) ve (15-7 den (15-9) 1a kadar olan ba /ihtar ve =hutulanna erisinden nemli motor belirtgenlerini elde edebiliriz. nt motor ve ayr olarak uyarulan motorun ba lantlar arasndaki fark bir ayrnt meselesidir. nt motorun hem alm N e hemde armattirii zerine ayn gerilim kayna etki eder. Ayr olarak uyarulan motor iin ise farkl iki kaynak kullanlr, bylece uygulanan iki gerilim ba msz olanak deitirilebilir. Bu son zellik, geni bir bilgede bz denetimi elde etmek b akimnd an ohltk a nemlidir. Bir nt motorda, alan akn ve u-gerili/ni dorudan birbirine baldr. Giri ucu gerilimi sabit oldu u srece motor alanndaki deiken diren ayarlaninadka alan uytum ve dolaysryla sabit kalr. ekil. 15-7 deki surekli e ri ile gsterild4i gibi, sabit V, ve Rf de bir nt motorun normal beUrtgerti, artan ykle luztr da hafif bir azab oldu unu gsttrir. Bu azalt,

yk arbka /R gerilim dii mitatiu artmaamdaa ve dalanuyla daha di4iik bir E gerilimi olu turmas/Idim ileri geLir.

10C Norm-di ykn yzdesi olarak yk

EKIL 15-7 Dukra-Alum mounIarrtun bz-ya eriltri

672 DORLT-AKIM MAK/NELER1

Kesim 15-5'de - grlece i gibi,: nt motorlarm nemli bir stnl , hz denetiminin daha kolay yarolabilmesidir. nt motorlar, makine-alet sanayisinde oldu u gibi, bu tr denetimin gereksindi i yerlerde daha ok kullanlmaktadr.

rnek 15.6
10 hgliik ve 230 V'luk bir nt motor, yk yok iken 230-V'Iuk hattan 6,0 A'lik bir armatr ak n' ekmekte ve 1200 dn/ dak da al maktadr. Armatr direnci 0,20 ohm'dur. 37,0 Alik armatr akm ve ayn ak da, hz ve elektromagnetik dnme momentini bulun. ZM: Yk yok iken, 230 - (6,0)(0,2) = 229 V ve yk alt nda, 230 - (37,0)(0,2) = 223 V o sabit oldu undan, Denk. (15-4) den n 223 229 120 0 = 1165 dn / dak.

Eja = (223)(37,0) = 8260 W.

(60)(8260) 67,8 N-na. Tin = 2.2r (1165)

ya da
Trn

(67.8)((0,738) = 50,0 1!)--.fi

elde edilir. Bir rnotorda seri bir alan bulundu u 5:4121831, alan MMK'i doal olarak . armatr akmna ve. dolaysyla motorun yiikne ba l dr. Seri notorda, ykteki art , hem armatr ak nma ve hem de akda art oluturur (demirin tamamen doy nam olmas varsayum alt nda). Ak ykle artt iin, uygulanan gerili nle_zt EMK aras ndaki dengenin de imemesi iin h z dtaelidiz; bundan ba ka artan ak nedeniyle, dnme momentinin art nn neden olduu armatr ak nundaki art, nt motorda oldu undan daha kktr. Bu yzden seri-motor, ek. 15-7W nektal izgilerle gsterildii gibi biz-

1S-4 MOTORUN DAVRAN1$1 673

yk bel;rtgeni abuk bir ;izah gsteren de ien -hzl bir motordur, Byk dnme nomentli ar ylikleri gerektiren uy girlarn alar iin, bu belirtgen zellikk yararldr; nk kar l k gelen ar ykl g ile birlikte olu an h17, -dme. leriyle daha uygun de erleide tutular, Artan armat r; akrn yla akidaki art tan olduka uygun balama zellikleri de do ar, seri motorlar, yksiiken yakc ldeki yksek h zlar nlemek 'in devresinde de iiklik yaphradka her zaman ykl olarak ah trdnabcbr. Bu motorlar, kaldralar ve vinler gibi zellikle okiel tipteki ayg tlara uygulanr. rnek 15-7 Normal yk altnda alrken S bg 550 V -ve 750 fli; daklk bir em motor 550 V...ta 74, A. lik bir akan okmektedir. Bu motorun armatr direnti, 0,35 ohm ve seri-alan direnei de 0,15 ohn 'dur. Yk dnme monenti, norma/

deerinin iki-kat olduu zaman, akan 110 A clr

-

Yzde 100 a r -ykl dnme mumentinde, bz ve k gcn bulun. Bu ama; iin, Mai.), dZi.2111U; mo nentinin iki-kat na ikarlmaanun elektromagnetik dnme momentini iki-kat yapaca m unutmay n. ZCM: Normal yk altnda,

Eg ,

550-74 (0,35

0,15) = 513 V

Ar-yk altnda, E,
550 - 110 (0,35 -I,- 0,115) 495 V

Normal yk altuda ; Denk, (15-11) den,

I 2'141 ve ar yk altnda,
Bi rad
74

/,34,6

Normal yk altnda, Denk,

15-4) den,

ve an-yk altnda, 2" yleyse olur.

674 DORU-AKIM MAKINELERI

cam, w tril ve
42

Ea2 o,

Eg1 2
495 513

495 513

1
1,346

1
1,346

(750) = 537 dn / k elde edilir. 537 750 aramada azald iin,

Dnme rnomenti iki-katma kar ld ve yeni k,

537

570 (2)(50) = 71,6 bg

olur bu da yzde 143 g yk demektir. Kark bal motorlarda, seri alan ya nt alannkine eklenecek biimde. MMK'ler toplanr - ya da kar koyacak biimde MMK'ler karlr, balanabilir. Ikinci ba lama biimi ok az kullanlr. ekil 15-7 deki kesik izgili e ri ile gsterildi i gibi, birinci ba lama biimine . gre ba. lannu bir kark bal motorda ykle hzdaki d nt ve seri alanlardaki sarunlar n birbirlerine gre saysna bal olmak kaydyla hz-yk belittgeni . bir nt ve bir seri motorun belirtgenleri aras nda bir biim alr. Bu motor seri motorlarda hafif ykte ortaya kan yksek hz sorununu gstermez fakat seri uyar mn iistiinlnii. byk lde ta r. rnek 15-8 Kark bal bir motor, 0,10 ohmluk bir armatiix direncine, 0,10 ohn'luk seri-alan direncine, 200 ol nfluk nt-alan direncine (de iken diren ile birlikte), 200 nt-alan sarnn /kutup, 10--seri-alan can n / kutup ve ek. 15-2 deki unknatslama e risine sahiptir. Armatr, 220- -Vluk bir hanan 100 A'lik bir ak n ektii zaman hzn ve elektromagnetik dnme momentini bulun. ZeM: 220 2.00 1,10 A

Toplam MMK = (2000)(1,10) + (10)(100) = 3200 A-sar/ kutup ekil 15:2 den grld zere bu MMK, 1200 dn / dak'da 252 Vluk bir La ya karlk gelir. Ancak gerekte,
'

Ea =. 220 - 100 (0,10 -I- 0,1.0)

yleyse 200 252

200 V

n=

1200 = 954 dn dak

15-5 IN, OT R HIZININ DENETN 675 Denk. 5-10) dar

60
2:fr

200 . 954

r,, (Jou)

201 N-rn bulunur.

15-5 MOTOR BIZININ DENETiM1

Denk. (15-4) ile (15-7) yi birle tirerek co si, iin zldii rnekaniksel radyan cinsinden huni de saniye ba n

- I3 R

(15-'

ile veriic1iin grriiz. Burada V, armatriin armatr ak m, arrnatiir direnci, kutup ba na ak ve Ka'da armatr sargsma ba l olan bir sabittir. Ote yandan hiz, dakikadaki dnme cinsinden, rz 6u V 2.71: Ka

(15-1,1)

ba nts ile de verilir. Denk. (15-13) ya da (15-14) n incelenmesi Inz n denetiminin R, ve niceliklerinden herhangi birinin ayarlanmas ile elde edilebildi ird lk iki yntem ksaca tartlacak; iiiinc yntem ise- denetim dzeneklerinde ok kullanld iin daha geni olarak dnlecektir. Armatijr-direni ile denetim: Hz, armatiir devresine seri olarak eklenen d diren yardmyla dii ii.riiiehilir. Bu yntem, seri, nt ve kark ba l motorlarda kullanlabilir. Son iki tr iin seri-ba h diren, hat ile motor arasna de il de, Orit alanla armatr aras na balanmal d r. Bu, seri-besli motorlar iin b z denetiminde en yayg n yntemdir. Seri-ba h armatr direncinin sabit bir de eri iin h z, bu direnteki gerilim dii iinnine ve dolay syla ykn gereksinim duyduu armatr ak~n bal olduundan yiikle olduka de i ecektir. D -diren zerindeki g kayb da zellikle tuz ok azald zaman, byktr. te yandan denetim aygt olduka uc zdur. Seri diren yntemi, o u kez, ksa- sii eli ya da araiin kullanlr. hkh Alan uyor tnvia deneaenen, sabit orynatiif ,gerilimii motorlar: Bn yntem, de eri yakla k 4 ya da 5 kafa kadar olan Inzlarda bir Ont ya da kar k ba l motorun h z denetimi iin olduka yahu ve yet,-::rlidir. Alan uyar m], alan deyresine uygulanan gerilimin de i tirilmcsiyle ya da nt-alana seri olan ayarlanahilir bir diren yard m yla derietlenehiiir. Direnieki gik kayb olduka azdr nk alan ak m armatr ak mma gre daha kiiiiktiir. zin verileblitn maksimum dnme momenti, izin verdi:bilen armatr ak m e maksimum ak

676 DORU-AKIM le4AKI<ELERi ile snrldr. Akay} magnetik doyum ya da alan sarg suun snmas snrlar. Maksimum h z, altrrlna ve mekaniksel durumlarla belirlenir.

Anna:Ur gerilimi ila denetlenen, sahi; alan al m motorlar: Ilim elle ya da kendili inden denetimi geni bir blgede v e her iki dnme ynnde gerekli oldu u zaman, en ok kullanlan yntem budur. Denetimli armatr gerilimi, giri gcn bir a.a. kaynaandan alan denetin li dorultuculardan elde edilebilir, ya da, ayr olarak uyartdan bir d.a. iireticiden gelebilir. zel nemi nedeniyle, Ware! Leom -ird diizerlegi diye bilinen ve ayr olarak uyart!an reteve motor dzene i aada zellikle ele al nacaktr. Bu tr dzenleme eitli geribeslemeli denetim drzeuelderbin temelini oluturur.
Temel dzenek ek. 15-8'de izimsel olarak gsterilmektedir. tireteoin sabit coo hiznda alt varsay lr. Alan, ayr olarak bir v.0 gerilim kaynandau uyartlr. Motor ise ayr olarak bir I alan ak m ile tyart lr. eretein ve motorun armatr devrelerinin seri olarak birle tirilen direnci I dr. o u kez, armatr inelliktanslan nemsizdir; bunlar ek. 15-8 'de gsterilmemi tir. in, ve i akaralan ve i EMK 'ler c.,0 ve e simgelcrde gsterilmi tir nk onlar n hepsi motor hz nn ayarlanmas istendi inden zaman-

EKIL 15-8 Ayarianalkilir-annatkt gerilind

ya

da Ward Leensti denetiminin eizimael g*steritni.

Motorun alan aks sabit eldu u zaman hz dorudan z t EMK e, ile orantldr [hak Denk. (15-4)]. Ortaya kan e'in de eri, -retilen e geriliminden iRgerilim dii, iirniiniin ,kartlmastyla bulunur. egerilimi, uni i., alan alummn ayarlannasyia kolayca denetlene- alngerimyd bilir. Bylece, rete alan ndaki bir lde dk dzeyli gcn ayarlanmas , geni bir blgede motorun k hznn ok iyi denetlennesini Salar. vfo nikutpla,ers-vmiotundey/1rscilmen neden olacaktr. H zdaki de iimler, rete alan ndaki ayarla nalar olur olmaz .ortaya kmayacakt r. nk hem indksel alan 3argsndaki akmmu dei tirmek ve hem de motor armatrnn ve al t rlan ayg t n eyle naiz-

15-5 MOTOR HIZININ DENETIMI 677

liini yeni hza karmak ya da d rmek iin zaman gerekmektedir. o u

kez yap m al malar nn nemli bir blmi . bu zaman geciknelerini en d k dzeye indirmek iin ayrlr. dirnek 15-9 Bir Ward Leonard dzene i oluturacak biimde Lir d.a. retocinin ve d.a. motorunun armatrleri do rudan birbirlerine baglamntr. Crrete sabit hzda al makta' ve motor alan sabit bir aknda nyarlmaktad r. tretcein mknatslanna erisinin dogrusal oldu unu varsaytn. alan motorun 0,75 olian'lak bir armatii;r direnci ve birim arraatr ak m bana 1,25 N-m / bir dnme momenti vardr, retecin, 0,25 ohm'luk bir armut -ili ditenci, 200 olun'Iuk alan direnci ye birim alan atom: ba na 1500 V/ A'lik bir gerilim retimi vardr. a) 36,6 V'luk sabit bir gerilimin rete alan zerine nygulandn a ve motor yknn 10,8 N-nflik bir dnme rnomenti gerektirdi ini: gre kararl al ma hzn bulun. b) a kknda gerekli olan iitete- alan gcn bulun. Motorun denetlenen k ile bu denetim gcnn de erini karidatlan. o.Z1J- 31: a) iu rnekte ba tan sona kararl-durum de erleriyle u radeki kk harfli mannza karn, ba vurma kolayl bakmndan ok. simgeleri kullanaca a. 36,6 = 0,183 A

= 1500 x 0,183 = 275 V . 10,8 1,25 8.63 A 0,75) ----- 266 V

e, = 275-8,63 (0,25

IWKS birimleri kullan ld zaman Denk. (15-4) ve (15-11) deki gerilim hz ve dnme momenti-hz bantlarnda ayn saysal K sa.bitirtin ,kullan ldna dikkat ediniz. Her iki bagn tda da ayn olduu iin motorun birim h z bana z t birim armatiir ak m bana dnme momentine e ittir. yleyse 1,25 V / (m.eka iksel rad/ s) olur. Buradan motorun Inz , f_o nt ya da 60 60 13 213 2040 dn / dak elde edilir. 266 1,25 = 13 rad s

678 DORU,AKIM MAKNELER

b) rrete-alan gc,
vfoi'f = (36,6)(0,183) = Motorun k gc, W olur.

nom aa (10,8)(213) = 2300 W't r. Oyleyse denetienen k gc, 23001 6,7 ya da 343 arp bu hzda danadarneyi yapabilmek iin gerekli olan g olarak verilir. erete, ek. 15-8'de nemli bir edir, nk rnek 15-91 'de belirtilen g ykseltibuesiuins olu tuu yer orasd r. Bu rnekteki rete alan , 5 ile 1,0 W arasnda az bir g sa lanabilen bir kaynak gerektirmektedir. Bu dzey ok yksek olursa, o zaman iirete alan ile en son denetleyiei g kayna arasnda ek g yiikaeltil nesi yap lmald r. Bu tr bir ek ykseltme elektronik olarak ya da ek dner makineler yard myla elde edilebilir. 15.6 GE C VE DNA:MIK TEPKLER D.a. makiaeleriuin pek ok a da uygulamalar yaln z kararl durundaki almasnda/t ok zamanla -de ien denetim i aretleriue kar makinenin tepkisi hakk nda bilgi gerektirirler. Gerekli olan kavramlar -verebihnek iin bu ye bundan sonraki kesimde dikkatimizi ayr olarak t yartlan do ru ak m makineleri zerinde toplayaea z ve iizellikle iki sekin problemle ilgileneeeiz: (1) nyarmdaki deiikliklerden doan, iiretete olu an elektriksel geici durumlar ve arm.a.tiir gerilimlari zamana gre de ien fakat sabit alarla uyarlan matorlarm dinami i. Her iki problem de ek. 15-8 deki denetim dikzene inde ortaya kar. Magnetik devrede hi bir cloyurn olmad yarsayilaeakt r. yleyse bava-aralndaki s aksz do rudan do ruya if alan akra ile orantil dr ve nuknatslanna e risi bir do rudur. Lf alan--devre inciktans sabittir. Bu durumda alan devresi iin gerilim denkle ni,

dif
olur, burada ef ve Rf srayla, alan gertimi ve direneidir.

-15)

Denk. (15-4) ve (15-11)'e dayanarak, armatr EMK tieo ve elektremagnetik dnme mon.anti Tm iin ba antilar, i,t armatr ak m ve ietf bir sabit olmak zere,
=

(15-1() (16-17)

ve Ta,

15 6 GEICI VE DiNAMK TEPKILER 679

-

biiminde yaz labilir. Kikk-larfli simgeler, gerilim ve ak mlarn zamann fonksiyonu Olabileceklerini gstermek iin kullan lmtr. Zaman belirtmek iin kullanlan t simgesi ile karstrrmamak iin dnme momenti zamann fonksiyonu olsa bile bu nicelik iin byk hinfli simge kullanld. Bir rete iin ar natr u gerili/ni, (15-18) dir, burada, R ve L, arinati'r direnei ve indiikta.ns chr. o u kez, Denk. (15-1.8) deki irmatr-indktans terimi iint nsizdir ve bazen .11./a terimi de atlabilir. phesiz bu yakla mlar, olduka fazla yalmla tirmaya gtiirar. Gzel olarak bir iir(teein sabit h zda l thruts durumunda, Denk. 15-16, keif (I5,19) biiminde yazlabilir, burada k_, kf ile a>:ai belirlenen sabit de erinin arp nuna e it olan bir sabittir. rnek 15.10 200kW ve 250 Yitik bir d.n. ilreteei a a daki sabitleri iermektedir:

I, = 33,7 oln, i 0,0125 alm, L, = 2,5 H, L = 0,008 H ve alma bzinda k, = 38 V lA (alan). Armatr devresi, A L 0,313 ohm'luk eaf bir
dirensel yk:e ba lanmtin rete, ba lang ta nyart hr ami tr yaln r, al ma h znda diimnektedir. 230-N"luk bir d.a. kayna aniden alan ularna ba lannca u-geri. bini ykselir ve iirete yke ba lanrkeu h z nemli lde deimez. Uyarm kayna balandktan sonra zaman n finksiyana olarak ugerilimir bulunuz. Doyom durumunu nemsiz v -arsaym. o7,133,1; Denk. (15-15) ile hetimlenen alan aknma n kurulu u yahu

Rt devresindeki geici duruma benzer, yani

r fiftiLf)

230 -= 33,7 e ve mosi,

(1 -

33 9 /1"' 25)

6,83 (1

' 1

;35 5 zurper'dit

o yilsal olarak orantil oldu undan armatiiri n i geriihninin viiksel

= (38)(6,83)(1 - e
biiminde olur.

260 (I --

volt

Armatr devreshideki ko ullar makine in Denk. (15-18) ili ,r dieenad d yk iin ise

680 DORU-AKIM MAKINELERI

vta = Rtia
bants ile betimlenir. Bu iki bakn-t p birletirerek

lv.

RL

Rz, +
.R L

dt

elde edilir. Saysal deerleri koyarak, 0,0255 tit>'

dt

1,04 ra -- 260 - 260 .5-, 35 v

bulunur. Bu denklem, t = 0+ da vta'nin sfr olmas gerekti i snr kouluna

babdr, nk armatr ak ni aniden deiemez,, 3. bli mdeki >ntemlerlc zm yandu-sa, = 250-257 e - ', 3" H- 7 e - 4g"t yok elde edilir. Eer armatr indiiktans atlsayd zm, 250 - 250
E'

olacakt. ikinci ,znln karklatrlmas armatr indiiktansnu etkisinin ok kk olduunu gsterecektir. Bir motor iin armatr

di a dt

(15-20)

bants ile verilir, Armatifr-indiiktans terimi o u kez yine ncn sizdir. Dinamik koullar altnda, elektromagnetik dnme momenti yaln z mil-yk gereksinimi TL'yi kar lamaz fakat ayn zamanda motorun h zn de itirme grevini de yapar, yani J armatr ve mil yknn birle ik eylemsizlik momenti olmak zere,

IT

dt

+ TL

(15- 21)

bautt s geerlidir. Ba ntdaki tm nieelikler 31-K.S birinalerinde llr. Dnme kayplar% ya nemsiz saylr ya da TL. iinde vetilir. Ozel olarak bir motorun sabit atan aknninda al mas durumunda, Denk. (15-16) ve (15-17) s rayla a adaki biirderi alrlar. (15-22)
Ve

(1523)

15-6 GEC YE DINAMIK TEPKILER 68!

buradaki k sabiti iste bir saniyeye den, mekaniksel radyan bana volt olarak, isterse amper ba na ne ton-metre cinsinden iillsiin ayrud r. Ornek 15-11 Kk bir d.a. motoru, ek, 15-9 daki iziatde belirtildi i gibi, mekaniksel olarak do rudan yalnz CyleM8h yiike (yani TL 0) balanmtr. Motor sabit bir alan akm ile uyardrnaktadr. Hem armatr indilktenst ve hem de dnme kayplar! nexusizdir. Motor durnyorken, ani olarak armatr ular na sabit ve dorti v, gerilim" uygulan yor. 3.) Zamann fonksiyonu olarak armartir ak m iin bir ifade elde edin. b) Zamann fonksiyonu olarak milin avsal hz iin bir ifade bulun. e) R. 34 elim. J 5,85 X 10" 4-m2 lik bir eylemsi lik monienti ve k ,-- 0,328 V (rad J s) ya da N- n A'lik bir sabit olduunu varsayin. Motorun yaklak olarak yzde 2'lik bir yan lg ile son lunna gelmesi iSn geen sreyi bulun.

:ozcm:

a) Anlatilan durumlar iin, Ocuk. (15-20) ve (1521), = ki.

olur. to, yok edilerek bu denklender birletiribree,

JRa
hz

elde edilir. t

0+. d a, f.

0,. e. = O ve

V,

gzntinde

buiundurulduu zaman; zm,

R.

EKIL

1i--9

verile

ve yaln z evi

LTIfl li 1>hnn l ,lo -nt-ukzr.nuw,tr rn.

682 DORU-AKIM MAKNELERI

V R

iva

olur. b) Asal'hz elde etmek iin, yukar daki ilk iki denk-lem bu kez de Yok ederek birle tirilirse,
.,:y1

bulunur. ,1 = 0 da asal bizm sfr olmas iin zm,

t1nt JR4)1,

biiminde olmaldr. Hem bn sonuta ve hem de o bendindeki sonuta

RJ _

nun bir elektrik devresinde bilinen anlamda bir zaman sabiti oldu una dikkat ediniz. e) Bu son denklemden, zaman sabiti, (5,85)(10 -5)(34) (0,328)2 -- 0,0185
6

bulunur.
imdi, yaln bir stel fonksiyonun zaman sabitinin drt kat kadarlk bir sre ierisinde 0,0185'e ya da ilk de erinin yaklak olarak yzde 2'sine d eceini aarrsay n. Bu durumda, motorun son luzina eri mosi 'iin yaklak (4) (0,0185) 0,074 s gerekmektedir.

15-7 AKTARIM FONKSYONLARI VE FREKANS TEPKISI istenen motor hz ve motor yk, yaln z uzun zaman arabklan iin sabit
olduunda, ek. 15-8 deki tuz denetim dzene indeki rete kararl durumda olacaktr. Daha genel ko ullarda hz deimeleri istenir ve daha nceden kolayca belirlenemiyen a a yukar rastgele bir bkinide es deiiyor olacakt r, rnein, ef ge, ilimi bir anda 50 V iken, biraz sonra -30 volt olabilir; bu motoru yayalat nak iin motorun dnme momentinin abucak tersine revribresi gerekti ini belirtir. ideal bir ykselte -her zaman k nda giri dalga biimi ile do rudan orant b olan bir gerilim dalga biimi olu turacakbr. D.a. iitetedude alan sarghsudaki indktans nedeniyle bu ideal duruma .eriilenez. rnek 1540 da a klaad gibi; .L.r.J lif alan zaman sabiti nedeniyle elnin bir dei imi ile deki dolay syla v,'daki ilgili de iim aras nda bir zaman gecikmesi olu ur.

15-7 AKTARIM FONKSiY0?.<LARI VE FREKANS TEPKISI 683 Bu zaman gecikruesnin ba ] neminin bir' ls, d.a. retecinin frekans tepkisiyle verilir. er geriliminin zamanla sinsel olarak de i tii varsa:4111r ve kn giri gerilimine oran olan nieeli i Ef giri iaretinin ya f frekans blgesi ya da e> elektrik.sel a aal hz blgesi iin hesaplamr. E er bu oran, yeterli bir frekans blgesi zerinde bir lde sabit kabrsa, d.a. rete cinin ef denetim iaretindeki ani deiimleri bu 'orann frekans ile almeak d mesi durumundakinden daha iyi bir biimde izloyebileee i yargamo varahr. Bu sre yahu olarak devreler ve elektronik bile enler- iin kullanlan Erek an-tepki yntemlerinin uygulann asubr, . imdi, gerilim ve ak relar iin hem evre.s i ve hem de bykl ohm evreli lieeliklerle ilgilendi inizi belirtmek zere bir kez daha kal n koyu siyah simgeler kullanlmaktadr. Arrnatiir direnci ve indktauS nemsiz olan ve sabit h zda aliriabiten bir zeted iiitiniiin. Bu durumda (15-15) ve (15-19) denklemleri, jaLtif
Ef

(15-24) (15-25)

ve
keI biimini alrlar. Denk. (15-24) ile (15-25) i birle tirerek, elkq n giri gerili/nine orannn Ge .,-.
k

Ef

jr,3 (1.,/

f)

;15-26)

oldu u grlr. Bu ifade frekaris n fonksiyonu. olarak gerilim Kazanc m verir. ek. 154'de kullanlan biimde bir rete iin k girie balayan aktarnu fonksiyonu.dur ve bu nedenle dzene in tama turun almasnn araatuilmasnda iirettce seri ba lanan teki aygtn aktar m fonksiyonlar ile birletirilebilir. Deuklern (15-26) daki akurtn fonksiyonu, kararl -durumda d.o. kazanc k, / Rf V e iiretealan zaman sabiti Lf I Rf ile belirlenir. Pek ok denetim yilkselteeil e benzer biimde zellik kazand rlalAir. Kararl-durum kazanc , sabit al ma ko ullar alt nda kn giri gerilimine orann n bir idesdr ve. zaman sahili de de i en koullara tre tepkideki zaman geeikn esinin bir lsdr. Tek bir zaman geeikmesini ieren byle bir enin aktarun fonksiyonu, kararb-durum kazanc ..e 1 -1,- :ie.> (zaman sabiti) ba ints ile vucilir. Frekansn fonksivonlen vlarai C q .il.i. a ri k ,iy<. iittul ev-re ve ,f..);erliini gsteren e .,'Y'riler tick. 15--10'da verlirws.kuAi . rir:kan., artt ka gedik d erken evre kayn asi artar. Tepki d mesinin cu alan giriindeki dea m i areti gerilim ile;i in lbrinin frekaa ,,A ,.kekezi eti

684 DORU-AK1M MAKNELER

Gg nin genli i ya da gerdim kazanc ,

u." O.737ni!!! evre dnO in !

(; g

Ay:Lsal hz

(garitnik diekti!)

EKIL 15-10 1).a. rctednin frekak16-tepki i elirtgenleri.

idealden uzakla mas dr. w = R f L. iin C9 genliinin kararl durumdaki d.a. ko ullar altndaki de erinin 1 / 0,707 sine dii tii.p;ii ve evre kaymas n n 45 oldu u kolayca gsterilebilia, mu bu de eri yan-g frekansna karlk gelir.
1111/1

Bir d.a, iiretecine frekans-tepldsi ve aktar rn fork3ivorm yntemlerinin bu uygulan d.a. makine zmlenmesini eneti n duzenekler nde bulunan devreler ve elektronik yiikselteler gibi, teld ayg tlardakine benzer biime getirmede bir basamaktur. Giri ve k niceliklerin a.a. olmas gereken bu yntemlerin d.a. makineleri iin kullan lmas balang ta artc grlebilir. rne in, ek. 15-8 deki ab alan d.a. iireteeinin, alan devresine uygulanan 60bir gerilimle baarl olarak al masnn beklenemedi ini beliyoruz. Fakat retecin k gerilinainin rnegin alan geriliminin yn de i rinnesi de dahil olmak zere bir bertzin kk bir kesri byldii lindeki yava de iimleri izleyebileee ni de biliyoruz. Bu de iimlerin h zlar ok kk de erlerden balayarak artarken, rete knn bu tr de i imleri zleyebilme yeteneinin nitelikli bir liisn vermek gerekten hem frekans tepkisi belirtgenlerinin ve hemde aktar m fonksiyonunun amac dr. Yukardaki tart malara gre, retecin k-giri genlik oran nn ok alak frekanslarda da. de erine yak n ve 60 liz'te ise pratik olarak s f r olmasn bekleriz. ek. 15-10 dakilere benzeyen frekans-tepki belirtgenlerinin say sal hesab bu bcklcntiyi kan tlar ve stnde retecin uygun olmad yaklak bir frekans s nr izgisi iznemize izin verir, a da bir rete iin bu izgi, saniye ba na az say da bir ti6nde alacakt r: Benzer d nceler, denetim duzeneklerinde milleriu konumunu de itirmek ve dndrmek iin yayg n bir biimde kullan lan d.a. motorarmda uyg- llat abilir, istenen aktar m fonksiyonlar o u kez, giri olarak ar natr gerilimi ve k olarak ya mil h z ya da mil konumu aras nda nla dardr.

PROBLEMLER 685

zellikle biiyiik deerde g gerektiren pek ok uygulama iin, standard makincler kullanlr. Bu durumlarda, denetim dzene i motor belirgerlerindeki herhangi bir eksikli i tamartllyacak biimde planlan nandx. Bununla birlikte teki durumlarda kullan lan motorlar zellikle denetim d.senek!erinin gereksinimlerini kar layacak biimde yap lr, bunlar arasnda en nemli olanlar harekete geerkenki dnme momentinin yksek olmas ve retorun eylemsizli inir kk olmasdr. Byle motorlara denetim - motorlar; denir. al ma ilkeleri, yukarda aniat lanlarla ayn dr.
Do ru-akn denetim motorlar , ou kez, armatr ve alan sarg lart ayr kaynaklardan beslenen r t motorlardr. Denetim, ya armatr gerilimi ya da alan denetimi ile sa iamr. rne in, ek. 15--Wde verilen denetim dtizene indeki motor bir d.a. denetim motoru olabilir. Armatr--gerilimi denetirali tipik bir dAt. denetim motorunun dnme momenti-hz belirtgenleri ek. 5-11'de gsterilmektedir. Bu e riler, nfr-luz blgesinde yksek dnme momentleri oldu unu ve motorun bizi artarken dnme mornentinin d tn gstermektedir. Dnme momentiudeki denetim diizene i iin kararl klc bir ;$llik olarak grev yapar. Alan denetimli doru-akm denetim motorlar-1nm armotzleri o u kez sabit aknr kaynaklar ile uyarthr. Bu motorlar, alan aknna dorudan baml fakat luzdan bamsz olan bir dnme momenti olutururlar. Motorun ar hszlara ula-

mamas iin kullantl nasuida ok dikkatli olunnalathr.-

e. e

EKIL 15-11 D.a. denetim motoru iin tipik cibnine-momenti bu beiirtge deri. Idr>tor, f:abit alan abim/ ve 5rt arg1 ie nekinedir; gerriniler eirmatariin

PROBLEMLER 154 H z---t`den bir ayg t, iki kutuplu bir srekli maknat s olan bir L. tireteci ile bunun ular na ba lanan bir d.a. valtmerresinden olu raa.ktedir.

686 DO R LT-AK I M MAKINELER

Cretecin, inalar aras da 1000 olun luk bir direnci ve iki paralel yolu bul man 1000 iletkenli bir armatr vardr. Havaaarali ak s 36000 izgi / kutuptur. Dorudan f ralar. aras na ba lanan d.a. vnitraetresinin direnci 2000 ohm'dar. Voltmetre zerindeki 5 V'luk -bir okumaya dn / dak cinsinden hangi hz kar lk gelecektir? 15-2 Seri -besli bir d.a. motoru 230 Vluk bir gerilim kayna ndan alnan 80 A bir bir hat akm ile 750 dn. dak'da al maktad r. Motorun armatrdevresinin direnci 0,14 bin ve alan devresinin direnci ise 0,11 ohn 'dur. 20 A'lik bir. ak ma karlk gelen akma 80 A'lik bir ak ma karlk gelen akma yzde 40' olduunu varsayarak, 230 V da 20 A'lik bir hat ak mnda motor hz n bulun. 15.3 Bir d.a. nt motor, h zdan ba msz olan sabit bir dnme naornenti gerektiren nekaniksel bir yk ah trmaktadr. Bir n hznda armatiir ak m ./" i'clir. Tm kayplar' nemsiz varsayarak;
a) Arnatrn u gerilimini de itirrnelde

h) Alan _akm' deitirmekle h z 2r 1 'e karld zaman f a , cinsinden armatr alunn n bulun. 15.4 25 klV -ve 250 V'luk bir d.a. makinesinin armatr direnci 0,10 ohm'dar. Makinenin 1200 dn / dakikk sabit bir h zda izilen mknatslanma erisi zerindeki noktalar a ada verilmektedir:
Alan akm (A) Olu an gerilim (V) 0,5 70 140 1,5 195 2,0 235 2,5 260

Makinenin alan ba msz olarak uvart lyor ve makine 1200 dn / dak'l k sabit bir hzda ezamanl bir inotorla altrlyor. 2,5; 2,0; 1.,5 ve 1,0 A'lik sabit alan ak nlar iin armatr ak mma bal olarak armatr u gerilimini gsteren e riler tak nun izin.

15-5 Bir d.a. retecinin mknatslann a e risi, hepsi 1000 dn / dak'lik hzda alnan a a daki noktalar iermektedir.
Alan akmaz (A) Oluan gerilim (V) 1,50 250 1,25 230 1,00 200 0,50 100

a) Alan akm 1,25 - A'e ayarlamrsa, iirete yk yok iken 250 Y retebil.. mak iin ne kadarl k bir hzla altrdnaldr? b) Yk yok iken, 300 dn / dak'da 200 V'tu iiretebilmek iin alan ak m ne olmal dr ? e) Makine, bir Motor olarak 230 lak bir hata ba lanr ve alan ak m da 1,0 A'e ayarlannsa, yk yok iken h z ne olacaktr? Dnme kayplarn nemsiz sayn.

PROBLEMLER 687

15-6 Bakm (servis) gereksininderi, e itli bvkliiklere ayarlanabilen gerilimlerde al abilen d.a reteleri, o u kez kendi kendine uYart ltr a-, dan daha ok, ayr olarak uyartl r. Niin? b) Bir ksa devreyi besleyen bir nt iixetecin kararl durum akm ou kez tam-yk alummdan daha az-olur. K saca ay klay n. e) Ar-ykl kark ba l bir reteci, normal-kar k ba l bir rete biimine nas l dntriirsiinz? d) Kendi kendine uyartlan normal-kar k bal bir iiretecin dnme eksenindeki milin bizi yzde 10 azaltild zaman, yksiiz olarak ah abilmektedir. Ba ka hibir de iiklik yaplmamaktadr. U-gerilimindeki de iiklik yzde 10'dan az m ?, ok rm? ya da e it mi? olur? 15-7 15 kW, 230 V, 05 A, 1800 dn daklk ve ayr olarak uyarulan bir d.a. reteci 457. 20 in .(=1500 ft) uzakl ktaki bir yiikii beslernektedir. lletim hatt n n direnci 0,075 olun'dur. Yiikteki gerilimin, he n yk yokken ve hemde tam ykl iken 230 V . istenmektedir. Denemeler, bu ko ullar iin yk yokken 1,34 A'lik olmas ve 65 Alik tam ykte iken 1,48 Alik alan ak mlar gerekti ini gstermektedir. Bununla birlikte, alan akam n elle ayarlamak yerine, seri bir alan eklenmesi nerilmektedir: Eklenen seri alan nn direnci nen sizdir ve ayr olarak uyarulan alan sargs zerindeki sar m says 1820 dir. Gerekli olan seri-alan sar rnlannn saysn hesaplayn. 15-8- Prob. 15-4 deki d.a. makinesi ayr olarak uyart lan bir motor olarak ahmaktad r.

a) 2,0 A'lik sabit bir alan akm ile uygulanan 250, 200, 150 ve 100 V"luk armatr u gerilimleri iin -newton-metre cinsinden dnme momentine kar dakika ba na dn cinsinden h z veren e riler tahmini izin.
b) 200 V'llk uygulanan sabit bir amma tr u gerilim! ve 2,5; 2,0; 1,5 ve 1,0 A lik alan akmlar iin dnme momentine kar h z veren eriler taknum izin. 15-9 230 V'hik bir d.a. nt motorun armatr devresinin direnci 0,1 ohrn'dur. Bu motor 230 V'ltk ana gerilimie al makta ve 100 A lik bir armatr akm ek nektedir. imdi 1,0 ohniluk bir d diren armatrle seri olarak ba lanyor ve elektromagnctik dnme mo nenti ve alan-ayarlama direncinin deeri de itirilmiyor. a) Ana kaynaktan ~torun ekti i toplam akradaki de iimin yzdesini bulun, b) Motorun luzndaki deiimin yzdosini bulun ve bunun bir artma m ya da- azalma - m olacan belirtin.

688 DORU-M(1M MAKINELERI 15-10 Seri--besli bir da. motoru, 1000 dn / dakl k bir h zla 240 V luk bir u--geriliminde beklenen 50 l g lk k giien ohturabilmektedir. Bu ko ullar altnda, armatr ak m 183- A'dir, Arnatiir---devresi ile seri alan devresinin birle ik direnci 0,131 ohni'dur. Bu problem iin, motorun doyuudan uzak durumlarda al tn ve dnme kapplarinni nemsiz oldu u varsayn. Motor, hz-dnme nomenti behrtgeni T 11,3 VT ile verilen bir yk srmek iin kullanlmaktadr, burada T riewton-metre ve r, de dakika ba na dnme oinsindendir. Uygulanan gerilim 240 V oldu u zaman ykn ve motorun ah na lu. z ni bulun.

15-11 10 b.g. 230 V ve 1150 dntil dak'l k bir nt motor, 230 V'Ink bir hattan 38,5 A'lik ak n ekerken normal ykn normal hzda besler. 56/It-alan devresinin direnci 123 ohm ve fralar da iine alan armatr devresinin direnei ise 0,30 ohn'dur.
Belli al malar iin, bu motorun 450 dn / dak'ada dnmesi ve tain-yk iin olan elektroruagnetik dnme Momentinin yzde 120 sizi; vermesi istenir. Hz azaltmak iin kullan lan yntem armatr devresine seri bir diren eklemektir. Gerilim hatt ndan 230V'luk sabit bir gerilim verildi ine gre, istenen almay elde etmek iin armatr devresine konulan diren.ein de eri ne olmaldr? 15.12 a) Hz -ayaiaaabilen iki d.a. nt motorun maksimum h zlar 1650 dn / tlak ve Imir-Limim h zlar da 450 dn / dak'dir. Hizin-aya lanmasi alan devresindeki de i ken direncin denetimi ile elde edilir. A motoru yukar da belirtilen biz sinirleri aras nda sabit beygir gc gerektiren bir yk, Motoru ise sabit bir dnme monienti gerektiren bir yk ali trmaktad r. Tm kayplar nemsiz saylabilir. (1) 1650 dn! dak'do k gleri e it ve armatiir a_knrlar nn 'her biri 100 A ise 4,50 dn/ dak'daki t rmatiii- akarnian ne detektif? (2) 450 dn / dak'da g klar eit ve armatr a :knitannn her biri 100 A ise 1650 dn. I dak'daki armatr ak mlar ne elacakt v? ayarlarimasuun armatir-gerilimi denetimiyle yap ld n ve teki ko ullarn ayn kald.r;uu varsavarak a bendindeki sorular yanstlaym. 15.13 D.a. motorlarn n hzn n denetim yntemlerinden biri olan bir Ward Leonard dzene i, zerine bez satlmak istenen bir kasna dndrmek amacyla kullamlacaktr. Motorun mili do rudan do ruya kasna a ba ldr. Sarlacak olan madde zerindeki gerilime sabit olmak zere sabit bir sarma hz olosturnak iin, luz 1100 ile 550 dn/ dak aras nda dei irken elektro-

PROBLEMLER 689 magnetik dnme monenti de 50'ile 100 lb-ft (69 ile-13 imektedir. -.arasnda de-

treteei i leten Motor, 1200 dn / daki.k. Sabit bir h zda almaktadr. trete, armatr direnci 0,14 olun ve unknat slanna erisi ek. 15-2 deki gibi olan ve 1.5 kW, 230 V'luk bir rnakinedir. D.a. motoru 15 bg'lk olup 230 V ile ah ir ve 0,24 ohm'Ink bir ar natiir direnci ile 1,3 A'lik sabit bir alan akmma sahiptir. ekil 15-2 deki m knatslanna erisi, ayn zamanda bu motor iinde geerlidir. Elektromagnetik dnme monaenti 1100 dn ! dak'da 50 lb--ft 69 N-m) olduu. zaman motorun armatr ak m 40 A dir. treteein nt-alan ak numn deitirilmek zorunda oldu u aral bulun, 15-14. 5-h.g, 230 V ve 17 A'lik zde iki d.a. nt makine bir Ward-Leonard dlizene ii de s rayla iirete ve motor olarak kullandaeakt r, fi'rete hz 1200 dn! dak'da sabit olan e zamanl bir motorlu iietilnektedir. 1-ler makinenin armatr-devre direnci (fralar dahil) 0,47 ohm'dur. Her makinenin mknatuilanna e risi iin 1200 dn / dak'daki veriler a adadr:
LA Ea,V 0,2 180 0,4 183 0,6 230 (,8 234 1,0 267 1,2 276

ssss

Motorun-alan akm 0,50 A'de sabit tatuldu unda tan -ykl iken armatr ak m 17,0 A oldu u zaman motora 300 ile 1540 dn / dak arasnda bir biz blgesi verehilmek iin gerekli olan rete-alan ak mnn raaltsimurn ve minimum deerlerini hesaplaym.

15-15 -.kyr' olarak uyart lan bir d.a. iireteei a ada verilen sabitleri iermektedir:
Alan-sarg direnci = 100 ohm Alan-sarg indktans = 50 II Armatr direnci 0,05 ohm Armatr indktans = 0,5 mH 1200 dn / dak da retilen enk aabiti,-. 100 V j A (alan) '

trete, 1200 dn/ dak'l k sabit bir hzda al maktad r. Onun alan ve armatr devreleri ba langta aktr. a) t = 0 da, 250 rb k bir sabit gerilim kayna alan sergisinin ular na aniden uygulan yor. Zamann bir fonksiyonu olarak armatr u-geriliminiu denkleraini bulun ve e risird iziniz, b) a bendinde kararl-durum ko ullar olu tuktan sonra, direnci 1,20 oh n ve indiiktans 1,5 mil olan bir yk armatre seri olarak aniden ba lan yor. Zamann fonksiyonu olarak (1) armatr akl n ve (2) armatr a gerilim' iin gerekli denkiemieri bulun ve e rilerini izin. Ar n iiir indiiktans ve direncinin etkisini gz nne al n..

690 DOR -AKIM MAKINELERI

15-1.6 Ayr olarak uyart lan bir d.a. iiretecinin alan devresinin direnci 100 ohm ve indiltans ise 50 H dia. Bu iirete 1200 dn / dak'a 100 V/ A (alan) Ek bir enk sabiti retmektedir.
Hz 1200 dn/ dak iken retilen gerilimi alan gerilimine ba layan aktarm fonksiyonu iin bir ifade bulun. .

15-17 Saniye bana dn cinsinden verilen frekansm bir fonksiyonu olarak Prob. 15-16 daki rete iin aktar m fonksiyonunun genlr lnl izin. 1548 Sabit alan ak s ile al an kk bir d.a. motoru yaln z ykn cylemsizli ini yenerek almaktadr. Bu. motorun 6 ohn'luk bir armatr direnci, 0,9 V / (rad / s) lik bir h z- gerilim sabiti ve nemsiz say labilecek bir armatr indktans vardr. Armatr ile birlikte ykn eylemsizlik mon enti 0,005 kg-m2 dir.
Motorun a sal hz ile armatr u gerilimini birbirine ba layan aktarim fonksiyonu bantsn, bulun. Frekansm fonksiyonu olarak bu aktar m fonksiyonunun genli ini izin. 15-19 Aadaki sabitleri ieren nemli derecede byk bir motor iin Prob. 15-18'i yeniden zi.inz Motorun armatr direnci 0,5 ohm Birini armatr ak m bana motorun dnme momenti 2,00 N-na.( A Motor ile birlikte ykn eylemsizlik momenti 10 kg-m2

15-20 rnek 5-10 da verilen d.a.- reteci iin u gerilimini alan gerili/nine balayan aktarm fonksiyonu ba ntsm bulun. Bu bantda yalnz alanasal frekans ile saysal deerler bulunacakt r.

15-21 a) rnek 15-11'de verilen motor iin, motor kindaki asal hz armatiir-giri gerilimi ile bu gerilimin e> a sal luzna ba layan aktarim fonksiyonu iin kesin bir ba nt bulun. b) rnek 15-11e'de verilen say sal deerleri bu ifadede yerlerine koyun. e) Frekans n fonksiyonu olarak b'deki aktarma fonksiyonun genliini
izin.

16, Blm

ALTERNATiF AKIM MAKINELERI

ok-evreli, e zamanl .ve indksiyon nakinelerin al ma ilkeleri, burada 14, blmde giri olarak aulatlm old~dan daha geni ve anlaml olarak aratrdaeakt r. nemli kararl-durum ve dinamik zellikler tart lacak fakat uzun zmlemelere gitmemek iin ciddi nieel ara trmalara giriilneyecektir. 16-1 DNEN MAGNETK ALANLAR ok-evreli indksiyon ve ezamanl raakinelerde kullanlan a.a. kurglar, ok-evreli aknalar ta dklar zaman, hava-aral ovreainde dzgn bir hzla dnen sabit genlikli magnetik almalar olutururlar. Bu temel gerek,

ek. 16-1'deki -e -N:Teli ve iki-kutuplu yalm sargunn dnillmeaiyle fiziksel olarak a klanabilir. Bu sarg, uzayda birbirlerine gre 1201ik malarla duran, kangaldan olu an ve her kangal ii-evreli bir dzene in bir evresini
olu turmak zere ii-evreli gerilimlerin olu umunu incelemek iin ek. 14-10'da kullanlm olan sargnn ayndr. Zamann fonksiyonlar olarak kangaldaki aknnlar ek. 16-2'de grlmektedir. Bu sarg nn oluturdu u alan aklamak iin, statoru olu turan silindir ek. 16-3 'de betiraloyici geometrik anlamda almtr; yani ular a k olarak belirlemek iin a iletkeni iki kez gsterilmek zere silindir kesilmi ve dz biimde serilmitir.

T,KL 16-1 Y nIatrIe kb.

kutulsiu Azeiwx

4592 ALTERNATIF A.KIM MAKINELERI

Zamann birok ardk anlar iin bileenlerin ve bunlarn hilekesinin

alan dalunlarn izerek .dzgn olarak dnen bir alan n oba turulda
grlebilir. Bu i lem ek. 16-3sde yap lmtr. Bu paragraflar okurken ok. 16-3 deki izimlerin adm adm izilmesi salk verilir, nk eklin bitmi durumuna bakmak yerine para para dii nlresi daha ok a klk kazandrr. ekil 16-1 ve.16-3 deki gibi e er evre bir tek toplu kangaldan olu uyorsa ak dalnu sinsel olmamakla birlikte, bncacla herhangi bir evreden gelen ak da lmnn siniisel oldu u varsaylmaktadr. Bununla birlikte, kullanl sarglar, her evre iin yzeyi zerine da lan ve uygun biimde dzenlenen bir takm kangaldart olu ur ve bylece ak da lm hemen hemen nce ek. 16-2 deki c evresin leki akmn bir maksimum ve l ile - c evrelerindeki akunlarmda bir negatif yar maksimum de erinde oldu u ti ann danelim. Bu durumda ek. 16-3a'daki yaln z a evresi ile "alu an ak da lm, zamana gre maksimum geuti inde olur. Bu akn n uzaydaki &aknn a kangalnun ekseui etrafnda toplamtr ve pozitif akma karlk gelmek dan a' ye do ru keyfi olarak pozitif biimde izilmi tir. Srayla, b evrele.rinin her birinin olu turdu u ak dai,fflnalarnn gerellikleri a evresinden gelen katk= genliinin yarsna eit olup bu aklar uzayda 6 ya da e

kangalnn ekseni etrafnda toplanrlar ve negatif akn:dara karlk gelmek

zere b den b'ye ya da c den e' doru negatif olarak izilini lerclir. ek.. 16-3e'da gibi -evrenin bireysel katklaann . elclennesiyle elde edilen
hileke ak d~a; a evresi zerinde yo unlaan ve o -evreeinin maksimum katksnn 3 I 2 kat bir genlikte olan bir sintiaeldir.
Daha sonraki bir t, an iin ( ek. 16-2) e evresin.deki ak n negatif bir . mak-simumdadr ve a ile 6 deki akudar ise pozitif yar maksimunda olurlar. ekil 16-31rsdc grld gibi, a-evresinin ak dan/umm genli i daha nceki deerinin yarsa eittir. b-evresinin ak dalm anndaki ile ayn gen-

q)
KIL 16-2 ek. 16-1'de yeilen sarg d:d.k et-zamanl evre akunlan "

16-1 D EN MAGNETK

NL

Biteke ak da l m a e resinin ak da lm b e zesinia ak dk. 1..,lzn

b
evres nin ak da lm

(o)
_ 1311e ke ak dal m
t re,..inin ak -\

dal m

\-

b e rresMin ak da lm

evresinin ak ,
d agatnu

(b) Bile ke ak dalm evresinir ak dalm e ev'eFl n.n ak ,

pilot. c

a evresiniu ak dalm

(c) EK11, 16-3 ek. 16-1'cle verilen ear -gldaki akuitirn (ek. 16-2) neden oldap-31; bile en ve bile ke alay aw iin da-Ilanlar : (a) t, an iin ( ek. 16-2); (b) t i an iini (e)

694 .ALTERNATIF AKIM MAKINELERI liktedir yaln z ti anma gre kutuplan tersair, nk bu kez a.k m tere-evrilmitir. C-evresinin ak dalm tl anna gre ayn kutuplu yaln z genli'i ikikat olmutur. Ayn bileke ak dal m elde edilir, yaln z dalga sa a doru kaymtrr. Cne bir t, am iin ( ek. 16-2), ek. 16-3c'de gsterildi i gibi benzer nedenler ayn bileke ak dalurum verir, yalnz daha da sa a doru kaynu ve b-evresi zerinde yo unlamtr. Elde edilen ak dalgas, dzgn hzla ek. 16-l'in silindir biimli stat.oru evresinde dnen bir magnetik alana karlk gelir. iste e kalan herhangi bir andakilda lm izerek burada var lan sonula uyum durumunda olan sonular elde edilebilir. ekil 16-2 deki zaman ndan bir &ini' sonra, bileke alan ek, 16-3a'daki konuma geri dnmek zorundad r. yleyse alan n hz , f stator frekans olmak ko ulu ile, saniYedef dnii. ya da dakikada 60 f dn olmak zorundan dar. Pek ok durumlarda. ek. 16-1'de gsterilen evre ba na sargn birden fazla kangal tak m ; baka bir siiy-leyi le iki den fazla kutbu vard r. ekil 14-12, drt-kutupl i bir sarg nn yalmlatnbn izeneksel bir dzenini gstermektedir. Bn durumda ard k evre gruplar .. ek. 16-1 dolu gibi. 120 Trmkaniksel dereceden ok, 120 e(ektiriksel derecelerle s ;-erletirilmi tir, ek. 14-12 deki 2 elektrikael derece 1 nekaniksal dereceye e cleerdir. E er sargmu p kutbu varsa, dnen alan her. t1.511.. ba na 21p dnii ilarler ve p12 elektrikael derece 1 mekaziksel dereceye e it olur. yleyse stator alan nn hz ya da eazartanh Aza, 120 (16-1)

net

dn/ dakika

olur. Bu bagn , retilen a.a. gerilinderi iin Denk. (14-7) ile verilmi olan ' t hz ile frekans aras ndaki bantan n ayn dr. kinci bir sarg takm daha kullanld ve bu birinci tak ma indksel olarak iftlendi i .zaman, bu saagdann -evreli bir transfo matrn birinci' sarg sk gibi davranabil ne yetene inde olduklar na dikkat edilmelidir. Rotor sargs a k-devre olan bir a.a. makinesi, yalm olarak magnetik devresinde bir hava aral bulunan ak-devre bir tr.an.sformatrdr. Gerekten, bazen kabul edilen bir bak as, bir a.a. makinesi/ak, sarglanndan birinin dnmesi ile ek bir serbestlik derecesi kazanan bir transformatr olarak d nnektir. Transformatrde olduu gibi, bu stator sargilar nn oluturduu hava-a.rali akan gerekten uygulanan gerilimin biiyiikl ii ile belirlenir. Bir transformatr iin e deer bir tant m, ekirdek aleas nn, uygulanan birinci" gerilirni ile belirlendi idir. Bu tantm ou kez kk ola , birinci" sargd.aki szntirapedans d mesini savsar. Bonzer biimde bir makine iin yukar da verilen tantm da statorda transformatrdekine kar l k gelen ka ak impedans nemsiz varsayar.

16-2 INDKSYON MOTORUN DAVRANII 695

Sargnn bu, genel tipi, indilksiyon motorlarda, e.zananh motorlarda ve ezamanl iiretelerde kullan lr. Sarg,lar, her evreye kutup ba na birok oluk ayrmak kaydyla, stator demirindeki oluklar ierisine gmliir.
16-2 IYOOKSYON- MOTORUN liAVRANISI .

tik-evreli bir indilksiyon motor, nceki kesimde belirtilen trden bir stator sargln ile Sek. 14-23 1424'de gsterilen iki biimden birine benzeyen bir ' rotordan Oluur. ekil 14-23, sargs rotorun demirindeki (Atklara gmlen iletken ubuklardan olu an Ve her iki uta iletken u halkalanyla ksa-devre yaplan sincap- kafesli bir rotoru gstermektedir. Sek. 14-24, &arpa' stator sargisna benzeyen ve onunla ayn sayda kutbu olan ve sargsmna ular mai sol ucundaki kayma yilzlderine (halkalar na) ya da toplayc yzklere ba lanan bir sargl rotozu gstermektedir. Bu yiizklere dayanan karbon firealar, rotor ularm n motorun dna alnmasna olanak Salar, bylece eer istenirse, rotor devresine ek bir diren konulabilis. Bir indiiksiyon Motorun davran n incelemek iin, Ke . 14.-4 den dnme momentinin olu turulmas iin rotor ve stator n magnetik alanlarnn birbirlerine gre sabit olmalar gerektiini alurnsayabun Statorun dnen rnagnetik alanna konulan sincap-kafesli bir rotor d, nelinz. Botoru bareketsivken motor, ksa devre yap lan -evreli bir transformatre e deerdix. Rotorda, stator frekansnda 14-evreli gerilimler oluur ve elik eden akmlar ve rotorun inpedaxs ile belirlenir. Dnen stator alan ile-oluturalduklarndan bu rotor aknlar , doal olarak, stator ile ayn kutup saysnda ve duran rotora gre ayn h zla dnen bir rotor alan olutururlar. Bylece rotoi ve stator alanlar uzayda birbirlerine gre bareketsizdirler ve bir ba latma dnme momenti olu turulur. Bu dnme moraenti, dnmeye. engel olmaya alan mil_ yknn olu turdu u kar koymay yenmek iin yeteili ise, motor al ma Kzna ulaaca.ktr. al ma hz, Denk. (164) ile belirlenen stator alannn ezamanl kzna hi bir zaman eit olamaz, aksi halde rotor iletkenleri bu alana gre durgun olacakt r ve ilerinde hi bir indkic ne gerilimi oluamayacaktr. .Dnmenin nasl srdrld n belirlemek iin rotorun ileri ynde dakika ba na n dn olan kararl hzda dnmekte oldu unu diiiinelim. yleyse rotor, dnen alana gre ters ynde, dakika ba na (t,j. -- n) dnillk bir hzda hareket etmektedir, yani rotorun kayma hir, dakika bana (nej--- a) dn/nedir, Kayma, ou kez e zarnanh lazm bir kesri olarak ifade edilir; yani,
k ne f-n
nef

(16- 2)

ya da
:t ri

t1I.)

(16--3)

696 ALTERNATIF AKIM MAKINELERI olur. Akma ve rotor iletkenlerinin bu ba al hareketi rotorda, frekans kf 'ye (kayma frekans denir) eit olan gerilimlerin olu masna neden olur. Bu gerilirnlere e lik eden rotor ak mlar, kayma frekans ndaki dnme geriliminin bykl ve rotorun impedans ile belirlenir. Bu akmlarn frekans , rotor durgunkenki de erinin yalnz k de biri olduu iin, oluturduklar rotor alan , Tatar yapma gre rotor durgl nkenki h znn k de biri bir h zla hareket edecektir; ba ka bir deyinle rotora gre ileri ynde dakika ba na riFf = kz a r. Ancak, rotorun Denk. 16-3 ile verilen mekaniksel dnme dnmeyapckt hz burma zerine biner. yleyse rotor alamam uzaydaki h z bu iki terimi!) toplamdr, yani
f

e f (J -k)

ya da an i. Bylece stator ve rotor alanlar birbirlerine. gre durgundur, dnme momenti oluturulur ve dnme devam ettirilir. Herhangi bir motorun kullanl olan nemli zelliklerinden , ba latma dnme momenti, elde edilebilen en byk olas dnme nomenti ve dei en yk altnda motorun davran n gEteren dnme mo nenti-Inz e risidir. Sincap kafesli motor, yksilz durumdan tam-ykl duruma gei te kazanda yakla k yzde - 3"ten 1.0'a kadar d me olan sabit hzl bir m.otordur. Sa lanal ve yabal nedeniyle, sineap-kafesli indksiyon motoru ok kullan lmaktadr. Bir sargl rotor, genellikle daha pahal dr ve yaln z zor olan ba latna grev-. ya da hz denetimi istendi i zaman kullan lr. Hz de iimi, sargllerin rotora bir d diren ekleyerek elde edilebilir. Normal al ma blgesinde, bu d diren yalnz rotor impedans m artt r. Bu da istenen bir rotor alan iddeti ve dnme momenti iin daha yksek bir kayma gerektirir.

rnek 164
Alt-kutuplu, -evreli ve sarg l-rotorlu bir indksiyon makine mili zerindeki ba ka bir makine ile 1800 dn / dakl k hzla altrlmaktatbr. Re-ter - evreli 60 Hz'lik bir dilzene e bald r. indksiyon makine iindeki znagnetik alan ve stator ular nda olu an herhangi bir gerilim varsa, bu gerilimin zelliini betimleybi. OZetit: Rotor sarg an uzayda sinsel bir ak da lm oluturacak ve bu Denk (16-1) gere ince rotora gre 1.200 dn / dakl k bir hzla dnecektir. Eer rotorun nekanikser dn ii ayn ynde ise, bn alan statora gre 1800 + 1200, yani 3000 dn / dakl k bir hzla dnecektir. Denk. (1(-1) den, not dnme, statorda 150 Hz'lik sinsel bir gerilim olu turacaktir. Dn ters ynde ise, statora gre alan n hz 1800-1200 yani 600'dn / dak ve stator frekans 30 Hz elde edilir.

16-3 INDOKSIYON-MOTORLARIN DAVRANI I 697

Bu rnek, indiiklemeyle frekans dn tilrciinn genel ilkesini belirtmektedir.

-16-3

iND-r csiyoN MOTORLAR1N ALIMAS1_

-- Herhangi bir motorun nemli al ma belirtgenlerinden biri, yk eklendik0. :bizm de iimidir. Allm oldu u zere bu belirtgen, bir indksiyon motor :iit.:kapriarun bir fonksiyonu olarak dnme momer tinin bir izimi biiminde gsterilir. Bir indiiksiyon n *. r iin byle bir dnmemomenti kayma e risi ek. 16-4 deki srekli e ri ile .vei-iiir; yatay eksen ze,rinde ayn zamanda bir h z le ide blhmnaktad r. Motor iin normal kararl al ma blgesi ho e rinin, kayinam l kk de erierina kar lk gelen sa daki kesjr:,:r, Eri ak!a,,;4z. 'olarak bu blgede clorusaldr. Uygulanan hiitgeriliminin olu turduu ba latma dnme momen-erinin k = 1 deki ordinatdr. Motor hulararken, al ma noktas - eriyi izleyerek, sa a do ru kayar ve normal- al ma blgesinde ykn .erektirdii dnme. mo nenti - deerinde durur.

-c..3.-00,......-. ..._... , . ,3
' 6, T .L.50 :;
-

.0

-- -

-
-

.. : ... .. - .. r:,?. i:i-!t.f-i. <-.r....i, - -: - .

. . .,. .

..

0,

-c

.. .',.
,,,. ,...,-,,.. ,,,,' ,.. ,, ,...--

g 2oarr......

fl.,... ,

.,

<

(i E 100 o E E c

A f -......., 100 u.,_ L. E o 'E zamant hlzgn yuzdesi c4drok - hiz o 0,8 z 1,0 . 0,6 0,4 0 02 E.; -, arr dht t htz Iri ke.`..>r LoL(.11- ok 1..,dyryd

EKIL 16 4 Re-toT direnciui ivtrintilun etkisini gsteren seekiiiiudk4ivtt motor J414,1114', retOrilell ti

698 ALTERNATIF AKIM MAKINELERI

Kayman n kk de erlerindeki dnme momenti-kaynaa e riai iin yaklak bir bant, uygun bir blge zerinde e rinin dorusal olduunu varsayarak yazlabilir. Ayn zamanda, bir indksiyon motorun olu turduu dnme momentinin statora uygulanan gerilimin karesi ile do ru orantl olduu da unutulmamal d r. Bu temele dayandarak, dnme momenti,
T=k

fr2 k

(16-4)

biiminde verilebilir; burada k r zel bir dnme momenti-kayma e risi iin bir sabit ve Vz de u gerilinddir. Bu banti, uygulanan gerilimi de i tirmenin ya da dnme momenti gercka,inmelerini de itiri ienin motorun h z zerindeki etkilerini yakla k olarak hesaplamak iin yara l bir lantdr. Dnme momenti-kayma e risinin maksimum ordinat na 164) motorun maksimum ya da en byk, dnme nunnenti ad verilir. Bu, hava aral zerinden rotora aktardabilen en byk gce kar lk gelir. Eer Yk dnme n nnaenti, en byk dnme ruomentiti geecek biimde art rdaeak olursa motor duracakinr. Sargl-r,',norlu bir motorun rotois tievresine th diLt t cklernenin et, kileri ek. 164delri noktah dnme nioment -kayma e rilerinden Rotor devresinin direnci artarken, en byk dnme momenti sabit kal r, Bununla birlikte, hu momentin olutu u kayma gittike byk de erler ahr. Bu nedenle rotnrun direnei artuddka dnme mn nentinin istenen her hangi bir de erinin olutuu bz gittike klr. Huni s fr oldu u ordinat deerlerine dikkat edilerek bu e riden rotor direnci ile ba latma dnme momentinin de i imi de grlebilir, nemli ba latma gereksininaleri olan ya da b z (lenf-timi istenen uygulamalar iin sarg l -rotorlu motorlar seilir. -Gerekten sargl -rotorlu motor, sabit-frekansl alternatif akunla beslenen bir motorda kullan lan bir ka h z ayarlama olas l ndan birini verir. Sineap-kafesli motorlar, a adaki biimde ba latma zelliklerine gre sunfland rhr. Normal balatma dnme momenti, normal ba latma ak m B snf. : Normal ba latina dnme mornenti, alak Imalat /la akm C sn f : Yksek balatma dnme . momenti, alak ba latma akm D s nf : Yksek balatma dnme momenti, yksek kayma.
t0.1 :

Motorlarn bu drt s nf iin ortalan a dnme momenti-kayma e rileri ek. 16-5'd verilmektedir. Bu e riler tan gerilim uyguland nda ba latma, dnme rnmentinin bykln gsterirler. E er motorlar dk bir gerili mde al maya ba larsa, ba latma dnme nomenti Denk. (16-4)'e gre, gerilimin karesi ile azalr. E riler ba latma ko ullar n iyile tirmek iin en biivk dnme

16-3 IN DO KSYON- MOTO R LA RI N DA N, RANII 699

20

Es zamanl hizin yzdesi olarak

210

60

80

tuz,

100

maturIarm mItII 010~ kie 0T "se tooctnithien etteizi. l

mornentinden dnleri de gstermeketedir. Normal ba lat na akm (uygun gerilinde balatmak iin) tam yk ak nunn yzde 500 ile 1100' arasndadr; alak ba latma akm ise bu deerin yakla k drte-it kadardr.

rnek 16.2
10-hg, 230 V, ti-evreb, 60 1-Wbk alt-kutuplt bir aineap-kafeali iadksiyon motor, tam gerilim ve frekans uyguland zaman tam yiikte iken yzde d'lk bir kayma ile al maktadr.

a) Dakika bana dnme cinsinden tam-yukte iken hz nedir? l) Dnme nementi-kayma erisinin normal alma blgesinde dorusal
olduunu varsayma. T, new on metre ve 17, battan-hata volt cinsinden i:1iildti zaman, Denk. (1(-4) deki Tsabiti ve dolay syla dnme momentikayma e risinin bu kesiminin derk -lenini bulun. e) b'deki ba ntrya gre, isii iken biz eedir? d) Gerilim normal de erinin yzde 80'irie d rlirkel ,
men Linin ::lorrno

deerinin

No .7,d' 125'e

ii

dnine Motorun kz

nedir ?

700 AL ERNATF AKIM MAKINELERI

ZM: a) Denk. (16-1) den, e zamanl hz,

n e; 120 f

-=

120 (60) 6

1200 dn dak.

olur. Denk. (16-3) den, tam-ykte iken h z n r ,f (1 - k) = (1200)(1 - 0,040) 1152 dn/ dak

b) Tam-ykte ikenki g k 10 bg. yani 7460 W'tr. yleyse, T

(60)(7460)
2-r (1152) .

o "1\r

elde edilir. Bu de eri Denk. (16-4)'e koyarak, 62,0 = k7, (230)2(0,040) ya da Ter = 0,0293 elde edilir, yleyse T = 0,0293 V', k bulunur. e) Son denklen den, k = O -ve ii, 1200 dn/ dak olacakt r. Gerekten, b z - siirtilame ve hava Siirtiinme kay klar' nedeniyle . biraz d k olacaktr (belki 1195 dn. /dak). d) b bendinde elde edilen yan--deneysel denklemde verilen yerlerine ko... yarsak, (1,25)(62,0) = (0,0293)(0,80 x 230)2 k ya da k = 0.0781 elde edilir ve n (1-0,0781)(1200) = 1107 dn/ dak olur.

16-4 E ZAMANLI CIETECIN ALI MASI

e-evreli, e zamanl makineierin statoru zerinde Kes. 16--1 de behrtilenlere benzeyen a.a. sarg lan vard r. Bu nedenle statorun olu turdu u alan, Denk. (1(>-1) ile belirlenen e zamanl hzla dner. Normal kararl ,:durum ko ullar alt nda, ne e zamanl -reten ve ne de e zamanl motor davran iin, stator alan rotorda hi bir indkleme gerilimi olu turamaz, nk rotor sargs , stator atar z ile ayn h zda dndnden rotordan geen ak da hi bir dei im olmaz. Rotor sargsmda yalnz uygulanan do ru ak n -N , ardr ve bu akma engel olmaya al an etki yaln z R, olunik direneidir.

16-4 EZAMA,NLI ORETECIN ALI MASI 701

.D.a. makinelerindeki komutatr davran hari e zamanl bir iiretecin kaba durumu, ayr olarak -ayartlan bir d.a. iireteeiude olduundan farkl
deildir. Sonu olarak, al ruasnn ineelenmesinin de benzer biimde oldu unu doal karlamanuz gerekir. Bununla birlikte, arn atr- sarglandalti gerilim dmesi! besaplarkan yahu direnten ok impedansm kullan laca! autnsanabyz. E zamanl bir tireteein arnlatiixnlin retti i gerilime o u kez uyanm gerilimi adi verilir. Bir <La. roakinesindeki E 0>i, bu gerilim de unknatislannaa e risi yardmyla alan akun na balanallilir ( ekil 16-6.).

2 3 Alan uktrr! ,o -nper

EKIL 16-6 iiik Lr efz.,23.aull belirtg.raL

702 ALTERNATIF AKIM MAKINELERI.

Mknat slaurna e risi, biz ezamanh hr da sabit tutularak alan ak mnn bir dizi de erlerine kar makinenin ak-devre u geriliminii bir izimidir, Armatiir sargsum e rresi ba na impedahsa ezamanl impeelans, Z , denir. Bu, sarg nn etkin direnei ra ile ezamanl reaktans adi verilen ..r e reak- . tansndan oluur. Yani, ra e ohin'dur.
,

(16-5)

Byk makineler iir, ra ou kez x ile karla trddi nda kktr ve kay plar hesaplarken yap lar:un dnda nemsiz saylabilir. Makinenin demiri,. al ma ko ullar deitike de i en doyumla kardatndan x e aslnda sabit deildir. Yakla k amalarda, sekin lde bir doyum ayarlanan bir de er. kullandabilk Genel olarak e zamanl iiretelc, belirli bir gerilim, frekans ve g arpaninda (o u kez yzde 80, 85 -ya da 90 geride kalma) a r snrnaksz n srekli olarak ta yabildikleri maksimum kilovolt-amper yk cinsinden de erlendirilir. Yk de iirken, alan ak m sabit tutulurSa, u-gerilimi de i ecektir. sabit g arparu iin, arrnatiir ak n:ima gre izilen belirtger erileri ek. 16-7'de grlmektedir. Her e ri, sabit alan ak m nn farkl bir deeri iin izilmi tir. Her durumda, alan akm normal armatr alam nda normal 'u gerilimini verebilecek olan bir de ere eittir. tretein'o u kez, doiirken alan akumm ayarlayarak u- gerilimini sabit tutan bir gerilim dzenleyicisi vardr.

e,

Arrr ctr akIrnt

EKIL 16 7 Bir ,_,zatnarll iirarCCPki ariIIaiii aknuron bir fonksiyonu olarak u s-;-

rai.

16-5 EZAMANLI MOTORLAR 703

rnek 16.3 Bir rnotorla al an 40 kVA, 120 (hatt m-ntre) / 208 (hattan-hata) Vlk, 60 Hz'lik ve evreli bir iirete, el alt nda hazr buluna bir g kayna olarak kullan lmak istenmektedir, Mknat slanma erisi, ek. 16-6'. daki olup evre ba na e zamanl reaktans 0,45 ohm ve armatr direnci nemsizdir. U-gerilin i, 0,80 Lik geride kal c gii arpan nda yksiiz durumdan ykn yzde 150"eine kadar normal de erde tutulmak isteniyor. Bir gerilim dzenleyici ile alan ak .m nda yap lmak zorunda olan ayar. lannarun hangi aral kta yap lacan bulun. ZVNI: ek. 16-6 dan yilksz durumdaki atan ak m 2,6 A olur. Ykn Yzde 150 sinde, ar natr akm

(40000)(1,5)
\' 3

(208)

-- 66,4 ..k

olmald r. yleyse, uyar m gerilimi (bir Y-ba lants iin eyre ba na), E V, + 164,9 120 + j (166,4 /--cos"' 0,80) (0,45)

/ 59,8

175,5 / 19,9 olur.

Uyarm geriliminin kattan hata olan de eri T(175,5), yani 304 V olur. ek. 16-4 dan, bu gerilime karighk gelen alan ak mnn 5,7' A oldu u grlr.

16-5 EZ_A.MANL1 MOTORLAR E zamanl bir makinenin rotoruna verilen do ru akln ou kez uyarn ad verilen kk bir d.a.,retecinden salamr. Bu uyar m ounlukla motorun mili zerine yerletirilir ve motordan alnan rnekaniksel gle beslenir. rne in, ek. 14-21'deki e zamanl motorda, rnille-ileyen uyarc motorun solunda Statorun ve rotoruu dnen alanlar n n birbirlerine gre durgun olmalar iin, rotor kesinlikle Denk. (16-1) ile belirtilen e zamanl hzla dn. melidir. E zamanl motor davran yaln z bu ko ullar alt nda etkili olabilir ve e zamanl bir motor, yiike baklmaksz n, sabit-hzl bir rrtord rr. buiksiyon motor-da .olduu gibi,- her stator kutbu ba na ak, temel olarak uygulanan gerilimle belirlenir ve bu nedenle yakla k olarak sabittir, iddeti, rotor ya da alan ak m ile belirlenir, normal al rken bu Rotraln da sabit tutulur. Kes. 14,4'ile anlat lan magnetik alanlarn etkileim ko ul. lanna gre ykn dnme morenti gereksini.w.leindeki de i im, gii ya da dnme .momeuti a s b'xi deiimi ile ka damnald r. Yk obilail nda, ok kiiiiktiir ve dnme momenti ancak dnme kay plar n veneeek kadard r.

704 ALTERNATIF AKIM MAKINELERI

Mil yk eklendii zaman rotor, dnen stator alan na gre uzay evresi bakmndan b gerekli olan dnme rnomentini veren bilyiikliiktelei de erini alacak biimde geri kalr. Sabit bir u-gerilimi ve alan ak m iin e = 90 olduu zaman dcanna dnme momenti denile maksimum olas dnme momentine eri ilir. E er bu deer a hrsa motor, fazla olan mil dnme momentinin etkisi altnda yava lar ve ezamanl-motor davran kaybolnr, nk rotor ve stator alanlar birbirine gre art k durgun de ildir. (Bu koullar altnda, motor genellikle otomatik devre kesicilerinin harekete gemesi ile kattan aynin). Bu -olay hanan kanf na ya da e zanani/p kaybetne diye bilinmektedir. karma dnme momenti, motor zerine etki edebilen k sa-sreli a r yiirklenmeyi m l a r Rotor durgunke n dnen stator alan rotor - -alanna gre e zamanl hzla ilerlemektedir ve dnme momenti, her dn sresinde yn de i tirerek zamanla sinsel olarak de iir. Bylece, ezamanl bir motorun net baalatc dnme momenti yoktur. Motoru kendili inden balar biime 54:kabilnek iin s5ndrcii sargz denilen bir sineap-kafesli sarg rotorun kurup yzeylerine konulur. Bylece rotor, indksiyon motor davran ile hemen hemen e zamanl h za eri ie. E er alan sar sina bu noktada enerji verilirse rotor ve stator alanlar birbirine gre hala tamamen durgun deOldirlee, iniAlesiyon-motor davrarmn kayma b zna e it olan bal ve yava bir hzla hareket ederler (rnein - yaklak olarak 5 ya da - 10 dn; daklk bir hzla olabilir). Ezamanlmotorun dnme momenti kayma frekansma e it olan ok alak bir frekansta olmak zere yine siniisel olarak de iir. E er yk ve eyle nsfilii ok byk deilse, ezamanl motorun dnme momentinin pozitif yar leins, rotoru ezamanblaa sokaak kadar yeterli bir sre devam eder. By.ece elde edilen maksimum dnme momenti, motorun ekme ~nemi olarak adlancdrhr. Bu elde edilmesi ok g olan dnme mon entidir.nk eu.amenh-motor iziminde dnme momenti iin ok byk de erler elde etmek zordur. Balatna dnme momentini elde emek iin sndiircii sarg lannkonulmas gerei, ezananb motorlann iyi olmayan bir yn olarak Iii iiiilneme- lidir. Bazen bu belirgin bir stnlk olabilir nk motor, rotor sargdanum bir tak m ile harekete geer ve teki tak m ile hareketine devam eder. Bu nedenle yksek ba latma dnme momenti elde etmek iin sndiiriie sarg lana zel olarak tasarm, bata verim olmak zere, al ma ko ullarm etkilemez. te yandan sndriie sarg lar gezininderi (al ma koullar altnda, luzdaki periyodik kk de i imler) sndiinnede de erkilidir. E zamanl bir motorun al t g arpau alan ak nma dei tirerek denetlenebilir. Bu durum ek. 16-8 deki izinde. zetlenebilir. Biinikri nedeniyle V eriler denilen srekli e riler, farkl olan sabit yk de erleri iin, stator akmnn alan akun na kar izimleridir. Birletirki egriier denilen

16-5 ESZAMANLI MO'rORLAR 705

EKtr, 16-8 Esarmall bir motor iin V eki:ileri(iizkJi olardz) v birle tirici ektilor (noktah olanlar),

noktal e rikr. V e rileri zerindeki sabit gii-arpanh noktalar n geometrik yeridir. Genel amal ezamanl motorlar, yzde 100 ve 80 (ileride) lik iki ge-arpan verisiyle ticari olarak bulunabilizlor. Sonuncusu, istenilen almalara uyan yiiksek alan ve armatiir alumlarvaa dayanaeak biimde yap lr. rnek 16.4 40-bg, 1200 dn / dak, ii-evreli, 60 Hz, 220--Y ve yzde 80'lik garpan (ileride) olan bir e zamanl motorun unknatslan na erisi Sek. 16-6 da verilmektedir. Bu motorun evre ba na 0,05 ohmluk etkin biz stator direnci, evre ba na 0,45 obm'luk bir e zamanl reaktans ve 1600 W'lk dnme kayplaz 0,80'lik bir ileride g-arparu ve normal stator gerilimin& 42,0 kVA'lik bir stator giri i iin, nilin k gcn, alan akmn ve verimini besaplaym. OZ,PM: Motorun, Y-ba lautl olduu dnlecektir. Evre ba na armatr giri ak m ,

14

42 000
,

(220) ,V3-

110 A olur.

Mekaniksel-g k , stator giri . gcnden sta orun bak r kayplan ile dnme kayplarn karmakla bulunur; yani k = (42000)(0,80)-3 (110) 2(0,05) - 1600 30200 W 40,5 b.g. olur.

706 ALTERNATIF AKIM MAKINELERI

Uyarm gerilimi rnek 16-3 deki gibi bulunur. "Yalnz i-gerilim d mesinin i areti ters olacakt r, nk biz bir motor iin hesap yap naktarz. (Bu nedenle bir iireteteki ile karlatrlr g ak yn tersine olacakt r). . 220 - (110) / cos - ' 0,80) (0,05 0,45j)

E nin elde edilen bykl hattan-ntiire 158 V ve hattan-hata 274 V olur. ok, 16-6 dan, = 4,3 A olduu grlr. Toplam motor giri i, stator ile alana verilen giri lerin toplamd r, yani (42000)(0,80) tr ve Verim bulunur. 16-6 ALTERNATIF AKIM MOTORUNUN 111Z DENETIMI Bir indksiyon - motorun h zn deitirmek iin, ya kaymay 'ya da e zamanl hz. deitirebiliriz. E zamanl bir motorun hz n deitirmek iin, tek seene iniz ezamanl h z deitir nektir, bu da ya kutup say sn ya da hatHfrekansuu de itirerek ba anlabilir. H z denetiminde kullanlan drt. yntem a ada ana- hatlar ile verilmektediro ilk ikisi kayin.ada.ki deiiklie, teki ikisi de e zamanl hzdaki de iiklie baldr. 1.- Has-gerilimi ile- denetim-: Bir indiiksiyon motorunun oluturdu u dnme momenti,, statorunun ularna uygulanan gerilimin karesine ba ldr. Bu ballk ek. 16-9 daki iki :dnme- nomenti-Luz belirtgeni ile atklanmaktadr. Eer, yk, kesildi izgi ile gsterilen dnme mornenti-h z gereksinimelerine sahip ise, gerilim azaltld zaman, hz n 'deli n2'ye kadar azalacakt r. H z denetiminin bu yntemi .daha ok vantilatrleri al vran. kk sincapkafesli motorlarda kullan lmaktad r. 2. Rotor-direnei ile- danotim: Rotor-devresinin direncini dei tirerek sargl-rotorlu bir ind.ksiyon motorun hrz denetim olas l Kes. 16-2 de aiklanmtr: Rotex direncinin -:farkh de eri iin dnme rnomenti-h z belirtgenleri ok. 16-10'da gsterilmi tir. E er yk, kesik izgili e ri ile gsterilen dnme momenti-Inz belirtgenine sahipse, rotor direncinin de erlerinin her. birine karlk gelen h zlar nn; ve n, dr. 3020034200 , o 88 e (4,3)2(30)-= 34200 W

i6f6 ALTERNATIF AKIM MOTORUNUN HIZ DENT2T MI 707

EKIL 1-9 R

gerLxDi ie iticliAssiyou, Inat b zum (It-re

Hem hat-gerilimi ve hem de rotor-direnci il denetimin ba bea saknealan, alak kzlarda d k verim ve ykteki de iikli e gZire hz ayarlanmas . mu bir Z31de zor olmas dr.

Hz
EKIL 16-10
Rotrkr cUrenci arn.eil "k1 ile inrliiksboan motr h na- th.tctiorii.

;3 - Deiken-ktaupla mcdorlar: Stator sarg st, kangal bafflantlar nda yahu deiiklikler yaplabilecek biimde dzenlen ir, 1)6),3ct:e kutup say s 2:1 oran nda deitirilebilir. B5ylece iki e zamanl luzdan Lirisiseaelnitt. Bu.

708 ALTERNATIF MUM MAKINELERI yntem hemen hemen her zaman sincapkafesli bir motora uygulan r, nk sargh-rotorlu ya da ezamanl bir motorun rotoru zerindeki kutup say larun de itirmek yapsal zorluklar ierdi inden pahal olur. Her biri kutup deiiklii yapmaya elveri li bir biimde dzenlenmi bams z iki stator sargua takm kullanld zaman sincap-kafesli bir motorda drt e zamanl 113z elde edilebilir. (rne in, 600, 900, 1200 ve 1800 dn f dak). Ku kusuz, sakncas , srekli bir hz blgesinden ok a a-yukar kesikli Inzlar oluturuhu asdr. 4. Hat - frekans ile denetim: Indliksiyordu ya da e zamanl bir motorun ezamanl h z hat frekansuu de itirerek denetlenebilir. Yakla k olarak motordaki ak yo unluunu sabit tutmak iin, hat gerilin i dorudan frekans ile deitirilmelidir. Bylece, motorun al mas Werd Leonard dzeneindeld d.a. motorunun almasna benzer. En nemli sorun, ayarlanabilir frekansh bir kaynak elde etmektir. .4.1.1lau bir yntem, bir frekans de itiiicisi olarak ya e zamanl bir rete ya da sarpl-rotorlu indklen eli bir makine ktllann aktif; ancak bunlar n her ikisi de kendilerine zg olan ayarlanabilir-h z oluturucular gerektirceektir. Bununla birlikte, blm I7'de gsterilece i gibi, silisynmdenetinali dorultuoulardaki son geli meler soruna daha iyi zmler getirmektedir.

16.7 ALTERNATIF - AKEVI .DENETIMLI MOTORLAR Motodan istenen maksimum klarm. bir watt'n kk bir kesrinden birka yz watt'a kadar oldu u alak-g-dzeyli denetim dzeneklerinde,
ou kez iki-evreli indiiksiyou motorlar kdlandmaktadir. Iki-evreli indiiksiyurdu motor sarglan uzayda birbirinden 90 elektriksel derece ayr - duran iki sargl bir stator ile sineap-kafesh bir rotor ya da e deerinden oluur. ki sarg ya uygulanan a.a. geriliralei arasnda zaman bakmndan genellikle 90' lik evre fark. vardr. 'Gerilim bilyilkl.kleri eit olduu zaman, dengeli iki-evreli gerilinalerin edeeri statora uygulan r. Bylece olu an stator alts ti-evreli bir indksiyon motordaki gibidir. Motorun dnme moraeuti-Inz' erileri de -eyreli notordakilere benzer, ki evleri denetimli motor, genel olarak, yksek bir ba latma dnme momenti ve d en bir dnme mon entiluz belirtgeni elde etmek iin yksek direnli bir rotor kullan larak yaplr. Bir a.U,. deneti nli motorun blok bir izimi ek. 16-11'de gsterilmitir. V gerilimi, sabit bir gerilim kayna ndan elde edilen de imez bir gerilimdir. gerilimi, genellikle bir denetler.leinin k andaki bir yilkselteten alnr. Bu .ki gerilim e zamanl olmaldr; bunun anlam, her ikisi de ayn a.a. kayua udan alnniald r. Bu gerilimler aras nda ya ykee ' !ta ya da Vi kaynanda 90' lik evre kaymas olu turarak zaman bak mndan yaklak olarak bir eyreklik sre de sa lanmaldr. V2'lit, yaklak olarak V: den 90'

16-7 TERNATiF-ARIM DENETNIL MOTORLAR 709

Sirv4wre4 rntot

(Dmi,tleyide )

V.jn: EKIL 6-11 denerizali motorrtt ;ctsrutik

ilerde giden ve sftr olmayan bir de eri varsa, br yndeki dnme elde edilir; eer V;in geriden izleyen ve sfr olmayan bir de eri varsa, teki ynde bir dnme ortaya kar, Dnme mornenti hem VI ve hem de V, nin bir foxik* siyonu ohlugu in, V2'n n bykln dbitirmek motorun geli en dnme momentini de i tirir. Sekin bir a.a denetimli motorun dnme tomeutibz belirtgenleri Sek. 16-12'de gsterildi i gibidir, Bu eriler, armatr deuctlenen d.(z. denetimli motorlarilkine benzer. Balatma-dnma ~telifi ve kararbl kla ilgili yorumlar her iki tr iinde ayn lde geerliktedir.

' EK IL

16-12 [ki-evrali deuetinii muterer dtmr nrnvti-luz belirtgerleri,

denetin-ili motorun ba lca sak ncas , byk bir kayma ile alan bir sincap-kafesli indksiyon motorun do al verimsizli idir. Bununla birlikte kafesli rotor n salam ve yahn olmas hem ekonomik ye hemde Tek-

710 ALTERNATIF AKIM MAKINELERI

nik nedenlerden tr byk bir stnlk Sa lar. Kayan kontaklar zerinde fralar yoktur. Rotor sarg lar yaltm gerektirmedi i ii.u, rotorun scakl , yalnz mekaniksel durumlar ve dolayl olarak da bunlarn stator-sargsunn scakl zerindeki etkisiyle smularnr. Etkisiz maddeler olduka az oldu u iin, sineap-kafesli bir rotorun eylemsivli i verileri ayn olan bir d.a. motorunIinden daha az yaplabilir. Maksimim k gc birka watt'm altnda olduu zanian, rotor olarak ince metal bir kapsiii kullanmak.la eyiem izliiminimira yaplabilir. Byle olunca ek. 16-13 deki yahnla tualm iz" nde gsterildi i gibi, dnen e bir uca aAk silindirik bir kap biimindedir. Kapsl iindeki tpaya benzeyen durgun demir ekirdek magnetik devreyi tamamlar. Bu yapya ekme-kapsiillii bir rotor denir.
,

Stotor

ekrte--kapsWii ro or
l'!,ug ut rob,t'<.

Stator

EKIL 16-13 e.krue-kaps-611 bir rotoran

rnek 16.5 ki-evreli denetimi' motorlarm almalarnn yaklak olarak de erlendirilmesi iin bazen dnme moment -hz erikri ile ilgili iki -varSaym yapbr: (1) Durdurma dnme inomentinin, denetim-sargismin gari.l mintII (kok) deeri ile dorusal olarak orant i olduu varsaylr. (2) :Dnme mo nenti hz erilerinin, yaklak olarak sabit olan ve denetim .sargis nn geriiininin deien deerleri iin hemen hemen ayin olan negatif bir e inn olduu- dii iinlr. Bu koullar altnda, dnme momenti-hz erileri deneysel sonulara dayana rak aadaki denklemle

T = k,V,- kw,Burada com miLin mekaniksel hz , deeri ve k i, k, de sabitlerdir.

(16-6) denetim-sarg geriiiminin etkin (kek)

Byle bir motorun yalnz eylensizlik ykn yenmek iin al makta oldu unu d nnz, Rotor ve ykn bile ke eyiemsizlik momenti J k,s-m2 dir.

16-7 ALTER-NA '-AKI DENETiR41,1 MOTORLAR 711

' 0)

1-11z ve denetim gerilinaini birbirine ba layan ak-tarm fonksiyennam

bulun. b) Motorun 4 gle aban iki--kutuplu, 60 flzlik ve 115 Sr luk kk bir motor oldu unu varsayin. Normal gerilim uyguland nda durdurma dnme niomeuti 0,03 N-na, ve yar ezamanl b zdak-i dnme mornenti de 0,02 N-U1 dir. Rotorun eylemsizlik momenti ise 2,0 x 10 -6 kg-m2 dir. Ykn eylernaizlik nornenti ile ykn-dnme momeutinin nemsiz oldu u varsaylan altnd.a motorun aktarma fonksiyonu bulun. ,ZVM: a) Denk.. (16-6) daki motorun dnme momenti denklemini rotoru lzlandrmak iin gerekli olan dnme mernentine eitieesek, T k V- k2(m J ya da -t- k k r V,

elde ederiz. Denk. (16-7) meb vektr biiminde yeniden yazldi zaman,
(jo..)) J2, ky,

ya da
G

Lim
rz"--

T -1- iw -(717k2)

k I k2

(D5-8)

bulunur. Denk. (15-27) ile karla trarak, motorun- zaman bitirdi) (16-9) olduu grlr. I>) T zaman, 0,03, V, = 115 ve 12J.,:= 0 deerleri Denk (16-6) ya konulduu 0,03 2,61 x. 10-4 N -n j Il bulunur.

Yar ezamanl hzdaki a, alar(' hz, 1

2

4 f kutup sayisi

1 42y(60) 22

138,4 rad,/ s bulunur.

T = 0,02, ki nulduu zaman,

0,03 ve (am = 188,4 deerleri Denk. (16-6) ya ko-

712 ALTERNATIF AKIM MAKINELERI

0,03 - 0,02 = 0,53 x 10 -4 N 188,4

s bulunur.

yleyse, zaman sabiti ve aktanm fonksiyonu, s rayla 2,0 x 10-4 0,53 x 10-
Ve

0,038 s.

,9 rad I s / V olarak bulunur. 1 + ja, (0,038)

16-8 SESIRSEL BEYG R GL A . A . MOTORLAR' 1 / 6 bg'ne kadar d k beygir gl il--evreli motorlar bulunmakla birlikte (baz trler iin daha da d k deerler elde edilebilir), a.a. kesirsel beygir gl motorlarm o u tek-evreli alternatif ak rala alr. nemli bir etken pek ok durumlarda Yaln z tek-evreli g bulunabildi i iin bu ralarda kk motorlarn kullanlmas gerektiidir. Balatma ve maksimum dnme momenti gereksinirnlerinde olduka fazla de iikliklerle karlalr, bu nedenle tek evreli motorlar n pek ok trleri gelitirilmitir. Bundan tr zel bir uygulamann koullann salayan en ucuz motoru seme olasl vard r. Tek--evrelr motor trlerinin o u, temel olarak, ha latlma yntemleri farkl olan indksiyon motorlardr. Yap sal olarak, tek-evreli indiiksiyon motorlar, stator sargsnn tek-evreli bir sarg oluu bir yana, daha nce anlatlan -evreli sincap-kafesli motorlara benzer. Stator sarg s youn bir kangal oluturmak yerine stator yzeyi zerindeki oluklara da lm bir biimde olan bu motorlar izeneksel olarak Sek. 16-14 deki gibi gsterilebilir. Motorun

EKIL. 16-14 Tek-evreli

dipou

rux izeneksr1 izimi.

16.8 KESIRSEL-BEYG1R GL A.A. 1410TORLARI 7i3 al mas, dnen alan bileenlerinin Etator sargs, tarafndan oluturulduunu gstererek -evreli motorlar iin daha nce bulunan ko ullar yardmyla aldanabilir. Bununla birlikte, ek. 16-14 den, stator alan nn ek eninin kangal ekseni boyunca sabit kald aktr. Kangaldaki alternatif ak nda, alan iddeti sinsel olarak de iir baka bir deyin- le, zamanla kuti plarm i areti ve iddeti siniisel olarak deiim giksterir. Byle bir de iken alan, ek. 16-15' de gsterildi i gibi, bykl ve yn kangal ak m n n ani bykl e Yn ile belirlenen Ve geen srenin yar snda yn yukarya do ru teki yars nda da aaya doru olan deien uzunluktaki bir vektvirle grafiksel olarak gsterilebilir. Yalnz, byle bir vektriin her biri bu vektrn maksimum uzunlu unun yarsna e it olan sabit bir uzunlukta ve birbirine gre zt ynlerde dnen e it iki vektriin toplam olarak dntilebildi i ek. 16-15 b ve c den grillebilir. Sonu olarak statorun de iken alan biiykllderi e it olan iki dner alana aynlabilir. Bu alan bile enleri e zamanl hzda fakat birbirine gre kart ynde dnerler.

Sinlisel olarak deien alan ve hu alan nt crnierdc ilnen iki. eit atama Oeterilmri,

Bu dnen alan bile enlerinin her biri indksiyon motor davran oluturacaktr, yalnz karlk gelen dnme momentleri z t ynlerde olacakt r. ek. 16-16 da nokud biimde gsterilen bile en e,rilerh her biri, teki drtte birlik blgeye geileri hari, ek. 16-4 deki dmue nnimenti-Inze rilerine benzer. ki bileen e rinin toplam olan bile:-,;ke e ri, dnme nnmentinin balangtasf r, teki her hangi bir h zda belli bir de eri oldu unu gsterir. Bundan tr, eer tek-evreli bir i dUlQ[iyou motoru herhangi bir al maya balathrsa, lalatld ynde dnmeye d yan edecek bir.indksiyon ntoOrla ayn tipte ah na verecektir. Gerekten, rotor hareketsiz iken; olu an rotor akunlar , ileri ynde geri \ , i;odeki ak ddl:;;a.. larn' durtrkenki byklklerine g;3te n ayla ;: .,.trrr ve azaltir. 1 3Nle.ee , wt.

714 ALTERNATIF AK 1.744 MOTORLAR1

EKIL 16-1f

bir

dksiy.w miwrltidaki bikk d5ruree ile olliR iki bile e ii (noktsdi

egri51 (srekli eri)

dnme mo nenti artar. Ancak bu dnne momenti sahuan bir dnme momentidir. Bu tek-evreli herhangi bir motorda nle nesi g. brgo rmtur. nk tek evreli bir devredeki ani giri gcnde do al salnmla .yardu . Tek-eyreli bir motor iin dnme numenti-hz erileriyle belirtilen dnme momenti, ani dnme rnomentinin zamana gre ortalamas dr. Tek-evreli indksiyon motorlar , al maya ba ia tua yntemlerine gre s n flandrbr ve bu yntemleri betimleyen adlar al rlar. Taru-beygie gl motorlarda oldu u gibi, uygun tiplmiu seimi, balatma ve al ma belirtgenlerini ve ekonomik durumlarn karlatrarak yap l r. Balatna yntemleri ve elde edikn belirtgenler a a da teker-teker d nlecektir. I . Perdeli kutup ek. 164 ic'da izeneksel olarak gsterildi i gibi. perdeli kutupin motorun k-ntl lartuplar vard r ve bu kutuplarm her birinin yar s pertie/eme kangal denen bir k sa-devre sarg siyle sardmt r.
pargi

Siucap-katesli

mtor

kimg

O 20 40 60 zarnanl h z Yuzde olarck 0,)

ar r, (a) imk k;ute,r1zli sekiit bir ilrirdk',.. morreriti-triz

t ) EKIL 16-17 Nr lelikii.tplu

16-8 KES.RSEL-BEYGIR GL A.A. MOTTORLAR1 715

Perdeleme kangalnda oluan indkleme ak ll lar!, ak olu urken ktbux perdeleme kangal nn bulunduu yandaki yars nn ala sn n teki yans ndaki akdan ger/kalmas na neden olur. Sonu; alak bir ba latma dnme momenti oluturacak biimde kutbun perdesiz yar smdan perdah yar sna akda periyodik bir yer-de itirme olmasdr. Sekin belirtgenler Sek. 16-17 b de verilene benzer, Bu ilke yaln z ok kk ruotorlarda kullan lr. 2. Aya-et:re/ Ayn- evreli motorlarm, eksenleri uzayda 90 elektriksel derece olu turan biri ana ve bir yard mc sarf olmak zere iki stator sargasi vardr. Bu sarglar ek. 16-18a'da gsterildi i gibi balatarlar. Yardmc sargnn direncinin reaktans na oran ana sargan nkinden daha byktr, bu nede de, iki akm evre d kahrlar. Bylece, stator alan nce sarglardan birinin ekserd evresinde bir maksimum:A eri ir ve daha sonraki bir zamanda (yakla k 80-35 dektrikse derece) uzayda 90 elektriksel derece tede duran ikinci sargnn ekseni evresinde bir naksimurna ula r. Sonu motorun al maya ba lamasna neden olan dnen bir stator alandr. Ezamanl bizm a a yukar yzde 75Yinde yard mc sarg bir merkezka anahtarla Motorun genel belirtgenleri ek. 16-18/i'de gsterilmektedir.

30 E 2 E 0 6w oj E 10
N
10

'C

vurl mel s

40 60 80- 100 L Yzde olarak e zamantr t !z

(b)

(a)

EKIL 16-18 Ayn-e reli motor (o) gole griEterirai. (b) etlrin (14nne m>

e rilcri

3. ,Sagalc-baalusnci, indksiyoula akma Bit trde ayr-e,areli bir motordur, yalnz iki akn arasndaki evre yerde itirmesi, yardmc sarg ile seri-ba l olan bir sa.-',a ile elde edilir. Yard mc sarg yine ezamanl bizm yaklak yzde 75'inde devreden karlr. alma belirtgealeri, ek. 16-19'cla verilmektedir. yksek ba latma dnme -mon enti en belirgin iizelliktir.

4. Tek-deerli-slga : E er ala al maya ba latlan motorun sac

ve yard mc sergisi motor al maya baladktan sonra kesibra:zse, g arpan.' ve al ma durumu iyilaebilir, Byle bir gelime tek-de erli-s al bir motorun genel arr ac d r. BUM oula birlikte, ba-talana n c neutind,m dn verilmelidir, nk s a en iyi ba lat na ve en iyi al ma de erleri aras nda bir uzla ma sa lar. izeneksel bir r,:iti.in l<' b irlikt e .,a.ckin bir be- r firtgen e k.16- 20'de verilmektedir.

716 ALTERNATIF AKIM MOTORLARI

E 400

E
tE) 300 E :S
0

Yardan ,

20 40 60 80 100 O 5- Yzde olarak dnme m omenti

ij

o -o

100
O

(b) (s) EKIL 16-19 S keia baolsttlan Sactiiktease ite ah ius motor (a) iinle gsterim, ( b) sekin dnme rnornenti-hs

nl n c -argt

00

Yzde olarak e zamanl bz

(b)

20 40, 60 80 100

(a) 16-20 Tek-deinibsiah motor, (a) zal nla gsterimi:

.

(b) sekin dnme mordenti-Ism e risi.

5. Sa ile-balatna sa ile-alma: Eer birinci al maya balatmak teki de altrmak iin iki sa kullanihrsa, herhangi bir uzla ma, yapma gere i yoktur ve en iyi balatma ve al ma ortam elde edilebilir. Sonu olarak, al ma verimi ve g arpan olduka yksektir. Bu motorun genel zellikleri Sek. 16--21'de verilmektedir.

O za 413 60 80 100 Yzde olarak eszarnonl

(h) (a) E L 16-21 Sas: ile - baiatalare sl'ita de - alan motor. (e) istiode gf4eriso, Ot) srkis dbmue roomenti-Ins erileri.

PROBLEMLER 717

Kiik motorun nemli ek bir tipi, evrensel motor.. adi da verilen seri a.a. motorudur, nk o hem alternatif ve hem de do ru akmla ahabilir. Eer bir seri notora alternatif akn uygulanrsa, stator ve rotorun alan iddetlerinin hilyliklkleri zamana gre siniisel olarak de iecek ve ayn evreli olacaklardr. Bu nedenle bir dnme momenti oh acak ve motorun almas genel olarak doru akn motorunkine benzer olacakt r, Bu sylenerder bir nt motor iin do ru olmayacaktr, nk zamana gre de iimler yaklak 90' evre d olacaklar ve dolaysyla hemen hemen ortaya kan bir dnme mornenti olmayacaktr. Bununla birlikte yer-de itirme glkleri, do ru aknolduundan daha zor olacak ve youn g kullanmn 25 Hz gibi alak frekanslara snrlayacakt r. Daha byk yap tlarda ekme amalar iin a.a. seri motorlar kullanlr. Kesirsel ve kk tam--beygir gl olan yap tlarda. 60 Hz deki yer-dei tirme glkleri tlerebilir. Evrensel bir motorun sekin belirtgenleri ek. 16-22'de verilmektedir. Bunlar temel olarak, yksek-h zl motorlardr (1500 den 15000 dn dak kadar). Bu motorlar, h z denetimi iin kat lal aygtlar; ile birlikte s k sk kullanlmaktadr,
)

400

.?300
c.
:-

C3 200 )

100
Yzde olarak normal Nz

0 20 40 60 80 100

EKIL 16-2 2 Evrensel Lie ~terim senkIn dnme norkenti-Inz otelleri.

PROBLEMLER 16,1 Aada verilen zamanlarda iki-kutuplu -evreli bir indifkaiyou ya da; ezamanl makine iin stator ak dailmiari ek. 1,6-3 de verilen biimlerde 'yaklak, olarak le e gre izin. a) Ak n b evresinde edil oldu u zaman L) Herhangi bir evredeki s fr ya da maksimum akma karlk gelmeyen ve keyfi olarak seilen bir an iin Toplam stator ak da lm ile birlikte -evrenin her birinden gelen katkay -da gsterin. 16.2 ek, 16-3'de verilenlerin ne _karl k gelen stato ak dalmlarm evre srasn tersine seerek, yani, uygulanan gerilimler maksimum-

- 718 ALTERNATIF- .AKIM MOTORLAR

'ama abc sna.s yerine eh sras nda ula acak biimde alarak, yakla k olarak lee gre izin, ..Y"antnzi. ok. 16-3 ile bu sonnlarin kar datarlmasna dayandrarak, v-eyreli bir e zamanl ya da indilksiyon motorun dnme ynn nasl ters evirebilece ini belirtin. 16-3 Aa daki a ve b klarndaki sarglar iin, ok. 16-3'e karlk en izimleri yakla k olarak le e gre izin. a) Uzayda 90' ar duran iki kungaldan olu an bir sarg ve bu kangallara. uygulanan gerilimlerin biiyiiklkleri eit fakat evreleri -arasnda zaman bakmndan 90 fa k vardr. Byle bir sarg , iki--evreli besleme iin iki kutuplu bb motorda kullandaeaktn. b) Bir birlerine gre uzayda 90' ayr duran drt kangaldan olu an bir sargi ve bu kangallara uygulanan gerilimlerin liiyilkliiklezi e it fakat evreleri aras nda zaman bakmndan 90 fark vard r. Byle bir sarg drt-evreli bir motorda kullandacakt r.
e) 6 bendindeki kaynak frekans 60 Hz ise, ezamanl ins nedir?

d) a ve b bemlinde ekle edilen bileke alanlar ii- ei den ayrdedilebilir mi'?

bir sargrunkin-

e) Eer iki gerilim arasnda zamana gre yaklak 80 lik ev-re fark varsa, e bendindeki alan zerindeki etkiyi belirtiniz Bn durum baz tekevreli indksiyou motorlarm al maya balamas srasnda ortaya kar. 16-4 Sekiz-kutuplu -60 Hz'lik bir indksiyon motoru iin kayman n bir fonksiyonu olarak h z ve rotor.frekansnn erilerini izin. 16-5 Sincap kafesli bir incliiksiyon motorunun on iki kutuplu ve evreli statoru 60-11z lik bir dengeli gerilimler kayna nabaldr. (1) al maya ba lama annda -(2) rotorun nekaniksel hz ezamanl-1mm drtte- oldu u zaman. (3) motor tam-ykte iken kayma, yzde 4 olacak biimde alt zaman; bu koulun her biri iin, a) Statora gre stator alan nn bizum b) Rotora gle stator alan nn hzn e) Statora gre rotor alannn hsm
d) Rotora gr rotor gisn nin hulul

e) Stator alan na gre rotor alann n hz n. dakika bana dnme cinsinden bulun. 16-6 tr-evreli bir iudksiya l motoru 60 Hz'lik -evreli bir hattan g verildii .zaman yksils iken 1200 dn/ dak ie tam- s;,khi iken 1140 - dn! dakda al maktadr. .

PROBLEMLER 719

a) Motorun ka tane kutbu vard r? b) Tam-ykl iken kayma yzde kact r? e) Rotor gerilinlerinin kar lk gelen frekans nedir?

d) (1) Rotora, (2) statora ve (3) stator alan na gre rotor alan nn hz
nedir? e) Yzde 10'Ink bir kaymada rotor hangi h zda olacakt r f) Bu 11zda rotor frekans nedir? g) Yzde 10"lak bir kayma iin ve d bentilerini yeniden ziinz.

16-7 50 bg., 440 V, tY evren, 60 Hz'lik sekiz-lntuplu,' sinap kafesli bir - indiiksiyon motoru, normal frekansta uygulanan normal gerilinde tan yk te al maktad r. Kayma yzde 3,Q verim yzde 91,0 N e hat ak m 63.0 A dir. a) Pa tnra gre rotor alan nn dakika bana dnme cinsinden h zx bulun. Yitke iletilen mil dnme momentini newten-.me-tre cirrsi dexx bxlan. cinsinden - e) Stato ular ndaki g arpan m. bulur. 16-8 t-evreli sineap-kafesli bir indiiksiyon motorn, uygulanan gerilin i I- oran kadar azaltarak: al maya balatlyor. Uyarm akm nernsizdir.
a) Balatma dnme mnmenti hangi oranda azal r? -

b) Motor sarg larndaki ak n hangi oranda azalr?

16-9 440-N"luk, -evren ve 60 Hz'lik bir kayakla beslenen bir oor,

bir dzenekteki ilntim kay ma dndrmek icin seileeektir.- Kay , her

al ma gn sresince srekli olarak al acak ve yakla k olarak 1750 dn/ daklk. bir motor hznda 203 Newton-metre deerinde normal bir dnme anomenti isteyeeektir. Do rudan hatt n beslenen ve arada srada motor. 'lik bir dnnie momenti gerektiren byk bir yk alt nda al maya 271N-n baslanandr. Motor normal uygulama gerilimi in yzde 80'i kadar alak bir besleme gerilimiude de al maya ba latlabilme yetene inde olmal d r. )-. Motorun srekli beygir gc ne. olmal dr '? b) B- s nifndaki 440-Vluk bir indsksiyon motoru bu ko ullar salayacak mdr? ek. l6-5 deki belirtgenierin uygulanabilir oldu u d nlebilir. e) C sunfndaki 440 V'iuk bir indksiyon motoru bu ko ullar sa layacak md r? ek. 16--5 deki belirtge derin uygulanabilir oldu u d nlebilir. 16-10 4160 V,2500 1)g%, iki-k tuplo u-evreli 60 Hz tik sincap kafesli bir indlsiyon motoru bir elektrik retim dzene indeki kaynar Su kazan m' besleyen bir pompay al tirmaktad r. Aa daki izelge, noto- uu normal

720 ALTERNATIF AKINI MOTORLA.RI

gerilindeki dnme mornenti-hz erisi zerindeki 'noktalar vermektedir. Bu -izelgedeki kzlar ezamanl hzn yzdesi cinsinden ve dnme momentleri de normal dnme momentinin yzdesi cinsinden verilmektedir. Bu izelgede ayrca kazan besleyen pomparun motorun normal dnme momentinin yzdesi cinsinden verilen dnme momenti gereksinimleri de s ralannuta. Pompa normal gerilimde bo alma supab akken al maya balatlyor, fakat pompadaki buhar basnc dzeneiu buhar basnema eit oluncaya kadar denetim supab na kar alyor. Hzla yzde 0 ile yzde 10 de erleri aras ndaki pompa belirtgen_inin do ru izgi ksm , yataklardaki durgun siirttuneyi yenmek iin gerekli olan dnme Momentini gsterir. H z yzde 92 oldu u zaman denetim supab alr ve pompa erisinin eininde bir sreksizlik vardr. Hz yzde 98 oldu u zaman motor maksimum dnme ma nentini olu turur.
I llz yzdesi Motorun cl&unte monrenV yzdesi Pornparua dnme nurnienti yzdesi_ 0 75 15 10 5 O* 30 75 4 50 75 12 70 80 26 90 ]25 42 92 ---- 48 155 44 240 37 99,5 100 - 100

a) Motorun ara s ra normal geriliminin yzde 80'i bir gerilinnie al mak zorunda oldu unu varsayan Bu- koullar altnda pompa hzn bulun , b) Suyun dzenee verildii andaki hza erimeyi olanaksz k lmaks zan motor aerilirai hangi de ere d rlebilir?
16-11 indksiyon motoru ilkesine dayanan do rusal bir motor bir ray

zerinde ilerleyen bir vagondan olu maktadr. Ray, geli mi bir sincap-ka fedi sarg dr. Vagonun uzunluu 366 cm genilii 107 cm ve ykseklii 14 14 em dir ve gelitirilmi bil ik-evrell sekiz-kutuplu sarg s vardr. Komu kutuplarn merkezlerinden geen dokrular aras ndaki uzakl k '46 em dir. a daki toprak dzeyindeki raylara 601-zlikg,vaonder uzanan kollarla a) Saatte km cinsinden e zamanl bz nedir? b). Vagon bu hza eriecek mi dil.? Yan tnz aklar'. (Not: Dorusal indksiyon motorlar:, yksek-h zda kara ula mn' da iine alan ok. e itliuygulamalar iin nerilmi tir). 16-12 E zam.anl bir motor yar ykl durumda al maktad r. Motorun alan uyarmandaki bir art armatr aknanda bir azab a neden olur. Motor, arttan nce, geride kalan reaktif kVA'i veriyorn nydu yoksa souruyox muydu ? 16-13 ek evreJi bir e zamanl reotoe, 080 g arparn ile normal frekans ve gerilimde al maktadr. Man akm artrld zaman motor akm azalyor.

PROBLEMLER 721

Motor ileride giden bir k-rnla m yoksa geride kalan bir ak-mla makta idi? Yantnzin nedenlei ini aklayn.

ali-

16-14 rnek 16-Sb'deki iki-evreli denetim motoru iin a adaki gerilim deerlerini kullanarak dnme momenti-h z erilerini izin. Bu belirtgenlerin Denk. (16-6) ile gsterilebildi ini varsayan. Denetim-sarg m gerilingiuin normal deerinin yzde 100, 80, 60, 40 ve 20'si iin e rileri 16-15 rnek 16-5b'deki motorun h z ile denetim gerilimini birbirine ba layan aktarm fonksiyonunun genliini frekansm bir fonksiyonu olarak izim.

17. Blm

DENETIM DillENEKLERI VE KATI-NAL AYGITLARI E G i$LENMESi

-. Elektrik:sel enerjinin ahlaka yayg n bir biimde kiillanianrizn bmat nedenlerinden biri, siireIeri ve ayg tlarn iloyiini gvenilir bir biimde ve olduka dk harcamalarla. denetleyebilmo yetene inin olmasdr. E13. dstriyel al malarda denetimi gerekli olan sekin fiziksel nicelikler, ivrneyi. konumu, dnme marnentini, genine kuvvetini, ak . ve scakl ierir. Bu blmde betimlenen tr deuetim dzene i unlardr: 1. 11,rotar al tirm.a dzenekleri: bu diizeneklerle, i leyii denetleyebilmek iin motora gelen elektriksel giri ayarlanr.

2. Geribealemeli denetim diisenekleri: bu dseneklerle denetim yapabilmek iin gerek ileyiin bir liiaiiniin bilinnnaine gereksinim vardr.
3. Saysal denetim dfzenekleri: bu dzeneklerde istenen tepkiyi nceden belirlemek iin say sal bir bilgisayar kullan lr.. Gerek ye nceden belirlenen tepkilerin kar la trlmas, dzene in ayarlamas ve denetimi iin temeli olu turur. Bu blmn amac , farkli trden denetim dzenekierini ve onlar n davranlarnal ineelemekte kullanilan baz yahn yntemleri tamtmaktir. Kullaiitlszt kavrarniarm ve yntemlerin o u bu kitapta daha nce geli tirilenlere benzemektedir. Gerekten, denetim yntemlerinin tart lmas, devre kura:elindeki, elektronik aygtlar ve devrelerdeki ve elektroznekaniksel enerjidnm aygtlarndaki bilgilerin ounu birletirir. Bu denetim yntemleri, al-veri ve sosyal dzeneklerd de kullan lr ve mal girdi, ktdar nn denetimi, -para giri-k , ekonomik modeller, sa lk bak m datm dzenekleri ve renmenin psikolojik ynleri ile ilgili problemlere uygulan r. Bu bliimde,ayrca sabit-frekansl alternatif akm elektronik devrelerile, motor ali trrna aygtlarnda ve bilgisayar dilzeneklerinde gerekli olan. Y. ru akma ya da ayarlanabilir frekansb alternatif ak ma dn trmek/e "anlan devreler de verilmektedir. Bu diin iln -ve denetimi ba arabilmkiin yar - iletken diyodlar ve silisyun-denetimli darultu.eular gibi kat -9 aygtlar! kullan lr.

724 DENETIM DOZENEKLERI ILE G I LENMESI 17.1 DORULTMA

Diyocliann hemen hemen tek ynl zelli i (Kes. 7-5'e bak), doruitmada, yani alternatif akmn doru akma dnii tralmesinde yayg n bir biimde kullanlmaktadr. Yan-iletken diyodlar iin kullan lan ek. 7-1" deki devre gsterimi, genellikle do rultucular de kullan lr. Ok yn, ileri yn, yani akm ynn belirti-T. 17-2 den 17-4'e kadarki ekillerde, tek-evre do rultucu devresi , eril. mekte ve bu dev relerin her I3irindeki e deer bir R L direnei olarak gs terilmektedir. Yan-dalga do rultuen devresinde ( ok. 17-2a), g yaln z dn-ani:in yars sresince yiike uygulan r. Divod, ideal bir diyod olarak dntilmek koulu ile zamann fonksiyonu olarak R,. nin ular arasndaki

Anot EKIL. 17 1 Do rultuctutuu

Cetho

gerilim ok. 17-21'de verilmektedir. Tam-dalga do rultucu dev resinde ( ek. 17-3a), a diyodu dnikn.n bir yars ve l diyodu ise teki yar s sresince iletir. Yine diyodlarm ideal olduklar varsaymu ile, ekle edilen yk gerilimi ek..17--36 de verilmektedir. Bu ekilelen dalga-biimindeki ve g iletim yeteneindeki geliim alten grlmektedir. ekil 17-4'de verilen kpr devresi de, ek. 17--3'deki dalga-biimine sahip olan bir tam-dalga do rultucu devresidir. Akm, bir yan dnii sresince a do"grultucusu, RL yk ve e do.

elit) 4

fe)

ta> t

(I>)

EKIL 17--2

dwrelti ve (5) ge,

daigo

DORUITNIA 725 rultuensu zerinden ve teki yan dnii sresince ise b derultusu, RL, yk. ve dderultueusu zerinden geer. Alternatif gerilirnleri okumak iin kullanilan d.a. kiim aygitlarinda, .ogii kez kpr-tr dogrultueular kullan lmaktadr.

(r) Rt

_wv
b <g)

EK L 17-3 (e)

rftfr dalga

(b) de ra(tuctx devri ve (b)

gerilimin dalga44*4i.

EK L 17-4 Ttttn-dalgn ki}prra dokrultl eu.

ekil 17-2 den 17-4'e kadar ki dcraitutAllann hepsinin dalga biimtek-ynl bir gerilim belirtider, fakat a ka grld zere sabit bir
-

726 DENETIM DPZENEKLER/ LE G LENMES doru gerriimi temsil etnezler. Pek ok durumlarda do ru gerilirudeki (dalgalaerna) harmonikler istenmez. Elektronik sistemlerin d.a. kaynaklar n oluturmak zere do rultucular tek ba larna kllanldi zaman, ar derecede byk bir dalgalanma istenmeyen giirltye neden olur ve hatta i aret gerilirainin etkisini belirsiz bir duruma gctirebilir. O zaman, kv-geritm dalgasn istenen dereceye kadar dzeltmek iin do rultu:0u kma dalgalanmay ksadevre yapan nt saladau ve dalgalanma frckanslanne yksek seri /nyedans gsteren seri inetiiktaslardan olu an silzgeier eklenir. Herhangi bir tamdalgadorultueurun .akmlaki stizge rnekleri ek. 17-5'de gsterilmektedir. ekil 17-5ada g5sterilen stzge trne, tk.a-giri#Ii stizgo ve ek. 17-5b'de g5sterilene de szga-giriii siizge denir. ekil 17-5 deki giri transformatrnn kullamlmas , ek. I7-3'de verilen tam-dalga lorultucusunun giri gerilimlerini veren Yaygn bir yntemdir. Yk geriliminin alternatif bileeni sitzgee yardnzryia byk lde azatt lr . (10000 mertebesinde azalma olduka yaygindr), buna karlk doru bileeni ise indiiktanslardaki direnlerden ileri gelen gerilim d i ii aleriuden tr ok az bir d gsterir. ekil 17-2 ve 17-3 deki dalga biimlerinin kar da trdmas, bir tam--dalga

datxultueudaki "mien gereksiniminin bir yar -dalga dogrultuzudakinden ,-,Ltukaza 434;termdaedit. ?ek yak denetim ve ylkask-gli uygulamalarnda, darultma, silaisyans- dsrstiinii 4grvitaetsia,a (SDD) kulland:ama ile elde edilir, bunlara' "thyrs; ters" de denir tRes. 1-11'e bak). ekil 1744'da gsterilen devre, bir tek-evreli SDD yan-dalga dorultucudur. Giri gerilin kadna gerilimini getii zaman, SDD iletkeu.duruma geer ve ek. 17-2 ve 17-3'de verilen devrelerdeki diyo&
lar gibi davramr. lardna ger-ilin-rn de eri geide uygulanan bir alak-g i areti ile denetlenir. Geide -uygulanan denetim an n yardmyla SDD iklimi ve dolaysyla yiikteki do ru akn denetlenmi olur. Sekin bir yk akm dalga biimi ekil 17 66'de gsterilmektedir. .a Sema ~eine a34 denir e bunun deeri krdna gerili mi ile belirlenir. Geit denetim an nlar mu kayna, ou kez, Bl. 12' le betimlenen trden ok--titre kenler ve dalga-lkimlendirme devreleridir.
-

.17-2 YA,LIN OLARAK DORULTUCU

Ozt.SLENmEsi

Dorultueular saf bir direnten olu an bir yk besledikleri zaman, ak mn dalga-biinaleri, diyedun ulan aras ndaki gerilim diim gznne alnmak ko ulu ile, ek. 17-2 Ve 17-3'de verilenlerle ayn dr. Di-yoddaki gerilim diiii:mnn sabit bir dogtultucu direnci R,. ile temsil edilebildii durumlarda, bir yar-dalga de rultucusunun k al mnda d.n. ya da ortalama de eri.
=

v. 2

R, -I- Rz.

SD. Ci,);

tl(cut)

(17-1)

17-2 YALIN OLARAK DO R TOCU OZOMLENM 727

(o)

<iz) EKIL
17-5 (a) T]ka.girisli szge ile ve (b, s a-giriti sii e ile turn-dalga do rultucuu.

728 DENETIM DOZENEICLERI ILE G I LENMESI

etti

(0 )

2trt
(s) Ysrx-deiga SD1) (thyristor) devresi ve (b) geUw datig-s4 bimL

V2
Rp

Et

RL

(yar-dalga dorultucu iin) (17-2)

dir. Burada RL beslenen yk ve Ei uygulanan gerilimin etkin (kak) de eridir. Benzer biimde, bir tam-dalga do rultucu devresi iin, --d ' a'

2 N7 2-

RL

(tam.-dalga do rultucu iin)

(17-3)

bants. geerlidir. Dorultueu sabit bir gerilim d iim oluturdut;u zaman (bir SDD deki gerilim d timiinde oldu u gibi), iletimin yar t dniinlin tamam: boyunca yer alaca ylenemez, nk do rultucu zerindeki dii iimiin stesinden gelebilnek iin anad gerilimi yeterince pozitif duruma gebr_elidir. Ay n durum, yk bir zt-EMK yiikii, yani sabit bir .R4 direnei ve bir ters EL gerilini ile gsterilebilirse de geerlidir ( ek. 17-7). Yklenmekte olan piller (bataryalar) ve elo rultucular kanalyla a.a. kaynaklar ndan beslentnekte olan d.a. motorlarn n armatrleri, z t-EMK yakierine rnek yenilebilir. ekil -17-8'le bir rnek verilmektedir, bu rnek sz .edilen trden bir yk besleyen ve sabit bir Er gerilim d:timi; olan bir yar -dalga dorultueuyu gstermektedir. Elde edilen gerilim ve akm dalga-biintleri ek. 17-9'da verilmektedir., Dorultuen, atelerue as 0:e ulaln caya kadar (yani, uygulanan gerilim E. EL deerini al ocaya dek) ilet neyeeektir. Bylece,

17-2 YAL1N OLARAK rcpauf...Tuc.: ZMLENMESI 279

ur

t,

-4
EKIL 17-7 Z t EitYK rakiintin gtenm. EK L 7-41 Zt.EMK yk ile birlikte yan-d4a dokrtltneu.

O EKIL 17-9 ekli 174'ele verilen devredeki

Si

E,.

( 17 - 4 )

dir. Ayrca, iletin f4 nm as Biede (uygulanan gerilim E, dtiigil zaman) du.raeaktir. Aka, griUd zere, O, -4, n-6, dir, yleyse, akuron d.a,, yani ortalama de eri 6 (E, .4- EL ) 2 V2 E, =

El, nin altna

(l7)

(<41)

(17-6)

14.a.

co s 0

( 213,) (E,
2nRu

E L)

(yan-dalga do

ultueul (17-7)

dil... Benze biimde, bir tam--dalga do roltuen devresi iin, 2 vi.. E, cos, nR . hantst vrilebihr. (n -- 2 0,) (Es. + E) . (..tam - dalga iloriilt.uou) -----72.41R, (17 -!:'

730 DENETM DZENEKLER LE G LENMES SDD kullanlan devreler iin, z t-EMK yk olmad z.aman, ek. 17-6Vde gsterildi i gibi sdniim as sfrdr, nk SDD, al m sfr deerine dnnceye kadar yeniden ate lenernez. rnek 17-1 Bir depolama pili, bir tam-dalga silisyum-diyod do rultueu ile yklenmektedin Kaynak gerilimi E = 60 V tur. letim sii esince dorultucudaki gerilim diimii 1 V dur ve pil 6 V 'hak sabit bir z t gerilim ve iinemsenmeyeeek kadar kk bir diren gstermektedir. a) Yk-lenae akmnn 10 A'de snrlanmas iin pille seri olarak ba lantreas gereken direncin bykl ii ne olmaldr? h) Seri direncin dayanabilece i g tketimi ne olmal dr? e) Pile verilen g nedir? ZM: a) Denklem (17-4) den, atesleme a s , Oi amn-i 1 + 6= 4,7' = 0,083 radyan 260

bulunur. Denklern (17-8) den, 10 ya da RL = 4,7 ohm. I)) Direnteki g kayb , ortalama aliamdan ok. etkin (kek) ak mla belirlenir. Temel. kavram (Denk. 5-8) den. 0,90 0 9 . RL :a--(2) (0,083)
1 RL 6

r enk

175,3?

V2

(60 cin c) 4,7

(1 1 6)

. yleyse, dirente tketilen (kaybolan) g, (11,0)2(4,7)

P,

569 W tr.

e) Pil yalnz, ortalama yani do ru akl m kullanabilir, yleyse (10)(6) = 60 W bulunur.

Bir ok denetim uygulamalar nda, dorultueunun besledi i yk saf bir diren deildir. Bir da. Motorunun armatr devresi hena dire ve hem de indktans ierir. trdktansn olu turduu evre gecikmesi nedeniyle indiiksel ykleri olan do rultuculann i leyii yalnz dirensel yk olan do rul,. tueulannkinden farkldr. ekil 17-10b'deki dalga-biimleri, ek. 17-10 a daki yan-dalga dorutucu devresine uygulanan e i gerilimi direnteki
,

i Y.3 TERS DNf 'TRCYCOLER 731 .

eR getiliminin bir dnii& iin cizilmi e rilerdir. en rij dalga biimindeki

evre karnen ve bozulma, indktansu davranna yoremlanmaktadr.

tKIL

(b) Indfekel ytlicie birlikte yars-asIga do raltaeu 414111 ~i.

devm.i x (h)

xili

17-3 TERS - DiNUTORUCeLER Ters-diindiiiiiliciiier, doru gerilinsleri alternatif dalgalara duli,tikaokte kullatdan elektrik deyreleridir. ,ba lca, ayarlanabillt frekansb a.a. motorlan iin denetindi bir uyar m Salamakta kullanlr. Bir ters-diinii trilei-liain alganatanin temel ilkesi, bir kare . dalga retmek . zere bir doru gerilimin periyodik olarak kesilrnesidir. Bu durum, ek. 17--11 deki devre ile salanabilir. Pek ok g uygitiamalarinda, SDD periyodik olarak alan S anabtannn yapar. Elde edilen kare dalgan n frekans , yalnz ap kapama hznn bir fonksiyonudur, bylece yiikteki a.a. frekans] dei tiril.bilir. Eer saf bir siniisel yk gerib ni istexiree, kare dalgam ] temel frekans] uygun bir siizge yardmyla elde.iiiilebilir. parnlet mrs ekil 17--12'de gsterilen devre -ve bir sqs a--,yiii denir. Her bir elnitnn bir yars ,iin deftHtk ve teki yar m titriMi

732 ENE M DZENEKLERI truE G LFWESI

Periyodik olarak al p kapanan anahtar

EKIL 17-11 Bir wrsdr>ntiirtciltran izintle Osterim .

iin kapal kalmak nzere, iki SDD, anahtarlama keleri olarak davran rlar. Samn grevi, SDDIerclen biri iletimde iken tekini kesiIin de (iletmeme durumu) tutmakt r. L iudiiktwa.sna tka denir ve grevi anahtarla -ma hareketinden ileri gelen alternatif kayna maan yaltmaktir. Buna benzeyen ters-cln triicii.ler, endstride kullan lan pek ok byk bir karmak tersdnii triicii dzeneklerde temel eler olarak kullanlmaktadr.

EK , i 7-12 5Aa4 y5rdeitirim1i pandel ters.41 ,&nei tilrilet.

17-4 MOTORU ALITIRMA DZENFKLER

Bir ok endstriyel uygulamada, zel yk ko ullarna gre bir motorun alma belirtgenlerinin ayarlanmas nem twinnaktad r. o u kez, motora sunulan mekaniksel yk de ikendir ve bundan tr istenen igeyi i baarabilmek iin bir den.etin dzeneine gereksinim d yulur. Motor denetiminde

! 7-4 MOTORU ALI TIRMA DZEN.EKLER1 733

kullanlan diizeneklerin birs n fnda bu blmn nceki kesimlerinde grlen SDt dereler kullanlr. Motor alqurata diizen.e14:i ya da ksaca alttrirta distzO'wg.:i motor ve onunla ilgili denetim 4deri ve devreleri ain birleimi aul4runa gelir.

D.a. rnotorlar nda hZ denetimi balca yoldan sa larnr. Bunlardan birincisi, ek. 17-13'de gsterilene benzer bir SDD devresi yard myla d.a. artiatr gerilininin denetimidir. R L ve z t-EMK ei:arr oluturduu motor giiseriari, Kes. 17-2'd.c tart lan yk koullar na karlk gelir. Geide uygulanan denetim i areti, ate le.= as n ayarlamakta ve liiiylece motora uygu., I aran ortalama gerilinn denetlemekte kullan labilir.
Alan sargs ndaki ak mn denetimi kullanlan ikinci yntemdir. Genelhile, alan bir SDD deresinin sa lad sabit -uyanma 'l a ild r. Hz artrnak iin alan ak m nn azalt lmas gerekir. Bu ko ul, SDD.geit devresinden 1-elen der etimle devrenin ate lente a s artliald i zaman elde edilir. H z dmetiminin nc yntemi, ar natr direncini etkin b r biin.de dei tirmek iin SDD yi bir .anahtar olarak kullan r. Keski denen SDD ;mal, tay!, ters-ln triictideki analtarlarna tlevine benzer bir biimde al r. Arkratiir direncinin denetimi, at natr ve anahtar arama uygulanan geri. limi h zl bir biimde a p-kapayan kesici devre ile sa lanr. SDD anahtarn n denetim i i geit devresinden sa lanarak ortalama arniatiir gerilirni ayar- . iimi, armatr clirenel ile seri kanuni- latur.Bbimdegrln da bir diren eklenmi gibi bir etki ortaya karr: Indkstyon ve e zamanl motorlar n (Kes. 16--5) h zn denetlemek iin ayarlambilir-frekaush o.a, al ma dzenekleri kullan l r. Bu makinelerin e zarnan kim uygulanan frekansla orant l oldu undan, frekansu denetimi bizm denetimi demektir. Ayarlanabilir-freka.nsh bir alternatif akl n ;retmek iin yzden:Ilerden, biri Kes. 17-3'de verilen ters-dn tilrcillerin kullamlmasdr. Motor dzene t iin etektriksel enerjinin temel kayna sabit-frekansl

----411Y -----f+

.'

o ff)

grt l' i

(...,..\ L

Motor

) + ,
r 1

EIL 7-13 Yandatgs SDD h ds.

17.1Utie

734 DENETIM DeZENEKLER LE G

N MES

bir alternatif akl n olduu zaman, diizenek ok. 17-14'de gsterildi i gibi hazrlarnr. Do raltucu, a.a. kayna n l.a. kaynana dniitrkr (bazen Kes. 17-I'de betircdencli i gibi szgeleme kullanhr). Ters dnii trilcil devre da. kayna n yine bir a.a. dalgasna dniitriir; bu rIalgan n frekans, tersdntiirile devrede kullanlan SDD'Inrn geit devrelerine uygulanan atm la denetlenir.
iytrh kk< >1 A.a. ka .,ntlb

t t ,

t:4'S

tr11:1

SUzg ------

gotor

i).4aruhul~
p., riyucilu Luc dolgi

A> uriwabiiir-frekr.v.51e
a.a.

17 14 kyarktuabilir-trekAn$11 a, motor agltIrtml dilzeneki.

-

Bu kesimde betimlenen trden motor-al trma diizenekleri, endstriyel kurulu larda, ta ma dzeneklerinde ve geni veri-de erlendir ne (ileme) olanaklarnda yaygn bir biimde kullanlmaktadr. Bununla birliste, bu dilzenekter, elektrik gcnn ve elektrikscl ayg tlarn denetiminin yap labildii birok farkl yntemlerden birini temsil ederler. Bu blmn ge i kalan kesimlerinde, - teki yntemlerden baz lar incelenecek ve onlarla ilgili nemli kavramlar verilecektir. 17-5 GERIBESLEMELI DENETIM DVZENEKLERINE GIRI Denetleyen e ve denetlenen e arasndaki ilikiye bal olarak, denetim diizenekleri do al olarak iki tre ayrilabilir. Bir ak-il/m.4 ya da a k dn denetim dzene i, denetleyen enin denetlenen e zeriniie oluturduu etkiyi bilmedi i bir dzenektix. A k-ilmek dzene ine bir rnek olarak, b z-metresi olmayan fakat ayarl bir yakt musluu bulunan bir otomobil verilebilir. rnein, src yak t musluuriu 41) mil/ saat'a ayarlayabilir ve gerek bizm yakla k olarak 40 mil / saat oldu undan emin olabilir. Byle bir denetim dzene i, h z k nez ve bundan tr il gar larzinda a, yol ko ullar ve eimden, ya da al maya etki eden birok ctkeuden herhangi birinden ileri gelen hatay dlizehemez, yleyse dzenek, son rn akalayannyan herhangi bir diizene in do al baaratzlana urar; Dzenek, kendisinden bekleneni yapp yapmad n bilmez. Bir olas lk, dzene iu ierisine dzelticiler konarak: rne in, bir eim lru aye, t yol eiminden ileri gelen hatay diizeltehilir. Bu tr dilzelticiler, tm ko ullar alt nda istenen h z elde etmenaizi olas klnin::acak ve daha karma k denetirn dzenekleri gerektirecektir. deale daha yakn bir

17.5 GERIBESLEMELI DENETIM DOZEN -EKLERINE GIR 735 yakla m, gerek hz len ve istenen de erder onun sapn alarun saptiyarak gerekli dzeltmeleri yapan bir diizenekle yap labilir. Belkide byle bir sapmay lrnenin en iyi yolu, siircnn gzleriyle grebilece i bir luz netredir. Gsterge zerinden gerek h z okumak ve bunu istenen .htzla karadan kar latrmak ve sonra batar azaltmak zere yak t musluunu aya lamakla src k-h z ve giri yak t musluu ayaz; aras ndaki ilmei kapama grevini viiriitr, Sonu, bir kapak-ilnwk, kapaii-dn ya da gerilimbestemeli deneiim d zeneidir.

Bu kapal-ihnek dzene inde, gerek kn istenen koulu salamadaki -yak nl , gerek denetleyiciden (yak t musluu; motor, vites, v.b.). ok 'geribesletne irgesinin (rne in srcnn. akl ) davran na ba l dr. Geribeslemeli bir denetim dzerte i. genellikle ayn elerden olu an bir akBinek dzeneinden daha salkl sonu Verir. A k ya da kapah-dn denetim diizene i kullan lp kullanlmad na bal olmayarak, otomobil b zedenetirn , karbiratr, ayn motor, ayn . iletim v.b. den olu tuuna. dzeneinin ayn zellikle dikkat ediniz. Dii2elitt ill i leyiini ylesine gelitiren gelibesle ne ba lants , a a yukar d bir tamaralayc olarak eklenir. Bu biimde ekleme olduka yaygndr, nk daha nceden var filan a r aygtn evresine pek ok dzecek yerle tirilmi ve buna ileyisi gelitirmek zere geribeeleme ilmei eklenmi tir..
Tm geribeslemeli denetim dzeniklerinde ortak olan le . e vardr. ekil 17-15, bu eleri gsteren bir blok Ozgedir. Bunlaidan birincisi, giri ya da ba vuru (referans) de ikeni R dir. Bu, k n ya da denetlenen de i ken C' -nin e) istenen de erini belirler. nc e, 11, kn iiim ya da do rudan ya da de i tirilmi fakat orantl bir biimde giri e geriverilmesi ilevini yriitiir. Drdnc e, karla trma ya da toplamadr ve grevi giri i aretini ktan gelibeslenen i aretle kardatrroakur. Karlatrinan n sonucu bir fark, ya da hata, i areti (e) dir. Bn i aret, C denetleyieiK,, ,1 4$ 1 ,, a

f ntd u rh fail;

ii

G
4.;Jr4 it da
deAit4,t-*** R

iterrtie, wi

(,:a

tlit Itzt,tv 7r t tteiti,ke li t

L
EKIL 1:-15 C;eribele neii denetin* dzene iain blok iint*.

736 DENETIM DZENEKLERI ILE G I LENMESI

sini al t rr. Denetleyiefinn (be inci ii e) gkevi, k Liartini olu turmaktr:. Genellikle, denetleyicinin temsil etti i sre, i leyi i denetlenecek olan dzenek ya da ayg ti iine alt . Denetim dzene inin la n ve geribesleme k sm, biimi ne olursa olsun dzenek kn almal ve onun elektriksel i arete dn tiirraelidir. aret, giri e kar lk gelen i aret ile karlatrlabilir. Bu ama iin yapl- Bui m pek ok dn trinabulimmaktadr. Hz, elektrik.sel bit h z .51er (tachometre) ile kiiirbilir. Dnme momenti, Wl eatsone--kpr devresinde lanlan bir diren zorlanma le i ile llebilir. Konuya, bir patonsiyometre gerilimi ile gsterilebilir. S caklk, bir ter no-iftle (termokapd) Gerilim, do rudan ya da transformatrlerle azalt lp' ve do rult dduktan sonra Bunlar birok olaslktan bir kaain. Ak-ilnek ve geribesle neli denetim dazenekleri aras ndaki temel ayrlk denetleyici elerin kar da tr lmas ile ortaya kar. Geribeslemelidilzeneklerdeki denetleyiei, k n zellikleri ile. il ili bilgi ieren bir i areti (yani fark i areti) sreIendirir. Bir a kailnek dzene indeki denetleyiei ise, yaln z R giri i aretine yan t verir. Herhangi bir geribesic neli denetim dilZene ine giri i areti, temel olarak k ta istenen olguyu ba latan bilgiden . olumaktadr. yleyse, bir motorunun . hzn denetlemek iin, giri , 800 dn/ dak'hk bir. - k - hz istendiini belirtebilir, Motorun h z arraatr -uyartcana bal olduundan, giri arn atr gerilim!, istenen k h z ve motor de ikenlerinden (Bl. 15'e bakroz) bulunur. E er dilZenein tm bile enleri idealse -ve d tan gelen rahatsz edici hi bir etki yoksa, giri i areti k istenildii gibi dzenler. Denetim gereksinimi, ba at olarak, motor belirtgenlerinin de imesi olgsundanderi gelir. S caklk deiimleri ve bae en eskimesi gibi evresel de iimler, yk de i imleri gibi 'd sal rahats z ediciler ve fabrikasyon srecindeki bile en ho grleni gibi etkenler istenen denetimin derceesini belirleyen etkenler arasnda saylabilir. Ayr ca, geribesleme yntemleri, dayma gibi doal olan do rusal olmama etkilerini minintrana indirgemede de kullan lmaktad r. 17-6 DPZENEK ZELLIKLERI VE SINIFLANDIRMA Geribeslemeli denetim diizeneklerinin nemli iki e idi vardr. Birinci eide dzenleyici (regillatiir) denir ve bunun grevi, yak de iiklikleri, deiken doiinderi v.b. gibi etkenlere kar k , yani denetlenen de ikeni, sabit tutrnakt r Dzenleyicilerin sekin uygulamalar aras nda bir d.a. aretecin k geriliminin denetimi, bir hava alan evresinde ua n konumuna belirlcinekte kullan lan bir radar antenitan dnme h z n n denetimi ve kimyasal bir reaksiyonun olu rna s cakln n denetimi say labilir. Byle bir dzenek i in giri ba vuru degi keni, yaln z k dzeyi de itiribuek istenildi i

17-6 DOZENEK ZELLIKLERI VE STNIFLANDIRMA 737 zaman de i tirilen bir sabittir. Bylece bir dzenekte, kn turu tamna girie eit olup olmad nemli deildir. nemli olan istenen de erde kn sabit kalmasd r. Bu yzden bu tr dzeneklerin zmlenmesi, yk ya da dzenek dei kenleri deitii zaman, kn istenen de erden gsterdi i dei imlerin hesaplanmas n ierir. Bu ama iin, o u kez, dzenek giri inin ykten ileri gelen rahats zlk oldu u lii nlr. Bal atszliktan ileri gelen k n deeri bulunabilir ve toplam dzenek tepkisini elde etmek iin st ste .binme ilkesi (Kes. 2-7) kullan labilir. Ikinci eit dzeneklere, giidrtki-diizenek denir. Bu ad, o u kez, girii zamanla de i en geribeslemeli \ denetim dzeneklerine verilir. Gdiimlii-dzenein grevi, giri le k arasnda bire bir kar ln salamaktu. Giidiiml-dzene in en ok kullanlan trlerinden biri, koruma denetim dzene idir. Bu dzenekte k konumu (ou kez, motor zerinde mili konumu), giri konumunun de iinlerini tane tamna izlemelidir. ok iyi bilinen uygulamalar arasnda, otomobillerde g yneltilmesi, uak ve gemilerde da etilerin konumunun de itirilmesi, yere ara indirme dzeneklerinde bu aralar izlemek iin kullanlan radar antenlerinin yniineltilmesi ve otomatik fabrikasyon olanaklar ndan tetrna ve kaynak ayg tlar gibi makine paralar nn kouumlandrlmas saylabilir. Bu tr dzenekte, giri mil konumu, zamanla, ya izleyici bir radarda oldu u gibi daha ne,eden belirlenen bir biimde ya da uak denetim dzeylerinin konumland rlmasuda olduu gibi rasgele de iecektir. Gdnd-dzeneklerin zmlenmesi, birebir giri-k uyuumunun sa lanmasn ierir. Yine ykten ileri gelen rahatszlklar dzenek davramnda nemli bir etken olabilir, fakat bunlar d bir problem olarak ayrca dil iinillr. kn tm ya da bir blm giri devresine geri verilen her dzenekte istenmeyen salt umlarm olma olas l vardr. Geribesleme bulunduran elekronik devreler, Bl. 10'da tart lm ve bu devrelerin kararlln saglarnak iin belli kurallar Kes. 10-11'de verilmi ti. Bu kurallar, geribeslemeli denetim dzeneklerinin kararl ln belirlemekte de kullanlabilir. Geribeslemeli denetim diizeneklerinin yap mnda gz nne alnacak bir baka nemli etken de, dzene in tepki h z, rne in, dzenek giriindeki bit deiime bir gdml dzene in tepki gsterme h z ya da ykten ileri gelen bir rahattzlktan bir dzenleyicinin kendini kurtarma bindir. Tepki zaman hakk nda bilgi, cilizenein frekans-tepki befirgeninden elde edilebilir (Bl. 4 ve 6"ya bak nz). Kesim 10-11'de verilen kararl lk kurallar, frekans tepki belirtgenine dayanarak da elde edilebilir. yleyse, frekans-tepki belirtgeni, geribeslemeli denetim dzene inin i leyiinin deerlendirilmesinde nemli bir arat r.

738 DENETIM DCZENEKLERI ILE G I LENMESI

Dzenleyici tr geribesiemeli denetim dzene inin temel kurulu u, ek. 17-16 da gsterilen motorh z denetim di.zenei ile aklanabilir. Dilzene in temel grevi, armatr gerilimini denetleyerek saf eylemsiz yk hareket ettiren k reil ini sabit bir asal hzla dnmesini sa lamaktr. Geribesleraeli bir denetim dzeneinin be esi yle belirlenir: L Giri ya da bavanu dzeyi, d,a. kayna E.n dir. 2. k , motor milinin asal 3. Hz ler, gerek k hzn ler ve buna oranth bir gerilime dniitrr. 4. Fark i areti e, E, ve hz ler k gerilimi Er nin karla trlmasmd.an elde edilir. (Kirchhoff gerilim yasas gere ince, e = Er). 5 , Fark i areti ykseltilir ve ykselte k motorun armatrnti beeIemekte kullanlr. ekil 17-15 deki denctleyiei G, burada ykseltemotor birleimi olarak d nlebilir. Geri besleme devresi ii ise, burada h z lerdir. Diizenek istenen hzda alrken, fark i areti ykseltildi i zaman, istenen a sal dnmeyi sa layacak gerekli tam armatr gerilimini verir. Bu tr dzenekte, dzenleyieilerin o unda oldu u gibi., fark i areti mutlaka bulunmandr; ensuz motoru ala teracak ve k verecek hi bir i aret yoktur. Eer baz nedenlerden tr h z artarsa, geribesleme i areti ET de artar, Bavuru dzeyi ER sabit oldu undan, karlatrma sreci, fark i areti e'r.in szalmasma neden olur, bylece motor h z da azalma e ilimi gsterir.. Benzer
G Mater

V--knxsiz yk

etre

tl EKIL 17-16 Ilz denetim. dz

17-6 DZEN-EK ZELLIKLERI VE S/N1FLANDIRMA 739 biimde motor luz ndaki bir azal e'nin artna neden olur. Bu da k hz n istenen de ere ykseltmeye alr. Bu kendi kendisini ayarlama ilkesi, Bl. 10'da tartlan geribeslemeli ykselteler de dahil olmak zere tm gkribeslemeli diizeneklerde temeldir. Saf bir eylemsiz yk konundand rmakta kullan lan ek. 17-17 deki konur,/ denetim dzene i, sekin bir gdmlii-dzenek rne idir. Bu dzenekte k konumu, giri konumundaki de iiklikleri izler. Giri teki de iik k, lik motorun armatr gerilimini ayarlayara.k motorun reilinin k konumunu cleitirmesine neden ahr. Kolaylk bakm ndan be temel geribeslemeli denetim dzene i esi, yle belirierebibr. 1. Giri konumu OR , giri evirme aygt! (g yneltici dzeneklerde direksiyon) yard myla deithilir. 2. k, eylemsiz ykn konumu O e (n tekerlerin konumu) dir. 3, Giri ve k konur/damara her ikisi de konum gsteren potausiyometreler yard myla elektriksel i aretlere dn trlr. (Konum gsteren bir pk-)tansiyonaetre, ek. 17-18'de gsterildi i gibi, k gerilimi potausiyometre

kolunun konumu ile <>rental' olan bir aygitur) 4. Be yanlg i aretinin iiretilmesi, iki koruma gsteren potansiyometrenin k gerilimlerinin kar latrlmasndan aide edilir (E e = VB Ve). 5. Ykselte ve motor birle imi denetleyiefyi oluturur.
,vites

EKIL

17-17 Ktnun-depetimlii gikliituladikzeneti.

740 DFNBT'F DZE KLERf LE G

N_

EKIL 1748 KOIII.M1 OSUt:7C11 putaukyune

k konumu, giri konumuna eit oldu u zaman. hi bir yarulg ikareti elde edilemez. Bu nedenle, ykselte k s frdr ve dolaysyla motor hi bir armatr geriliTT uyguian naz. Sonu olarak ; k mili dnmez ve, istenen konumunu korur. Fark i areti s fr olduu zaman, birok giblil nlii-dilzenek bu- biinideistemn bir k koruma eizelli0 gsterir. G-'ifi konumundaki bir deiim yanlg i aretinin s fr olmamasna neden olur. .Ykseltilen yan lg i areti E.m, arrnatiire uygulan r ve motorun dnniesine, dolaysyla k konumunun deimesine neden olur. k mili, yarulgi gerilimiyle sfr _oluncaya kadar dnmekte devam eder. O halde bu milin dnii ii giri ve k konumlar arasndaki tyuumu. gsterir; uyuun tam ise dnme durur. Hz-denetim (dzenleyici) ve konum-denetim . (giidml-dzenek) dzeneklerinin kar latrlmas, diizenein. yapt grevden ok grevini yap. mak zere izledii alma biimine bal olarak geribesleneli denetim dilzenekletinin ikinci bir snfia.ndrmas na griirr. Bir. dzenleyicinin giri i, yk dalgalann alar ya da bileenlerdeki de iimlerden etkilenmeksizip sabit kalmas istenen ka, belli bir biimde ba l olan genellikle sabit, bir de erdir. Diizenleyicilerin al ma kurallar , (1) istenmeyen rahats z - edici i aretlerin varln.da ve yk deiimleri ile ilun idealden izin verilchilen sapmasin ve (2) bu tr -de iimlere dzene in tepki gsterebilir-le hzn icermelidir. ekil 17-16 daki diizene in almasnda nemli bir gerek ortaya kar: yiikseite kazanc GA soniu olduu srece, fark i areti hi bir zaman s fr yaplamaz. Bunun uygulamadaki anlam udur diizene in al abilmesi iin biraz yager-ilin-ii gereklidir, yani bir denelley -ici k olmas iin bir denetleyiei girii olmaldr. al malar iin bir kararl -durum yan lgsi (fark-i areti) gerektiren bu tiir dilzeneklere, O tipi diizenekler denir. Bir giidiltolii-diizenekte, k giriin zamanla deiimlerinc ayak lyclurmandr. yleyse, dzene in al ma k nal dlizene in giri i ilic ckteki tutarlln ve hem kararl -durum yan lgsi ve hem de tepki degi kenletinin hznn. dtinbrcsini ierir. ekil 17-17 dek; konum-denetim diizene i, denetbyieiye hi ,bir- fark i areti vglanmad halde bir kararl -durum

17-6 DZENEK ZELLIKLERI VE SINIFLANDIRMA 741

oluturulabilcn bir diizenektir. Kararl durumda s fr yan lg koulu, pek ok gdrnlii-dilzene e zgdr. E er sabit bir yan lg i areti olsayd , armatr gerilimi de sabit olacak ve k milinin sabit bir asal h zla dnmesine neden olacaktr. Dzene in k, ktaki mil konumu oldu undan, sabit bir yanlg/un zamanla do rusal olarak artan bir k oluturduu grlr. (Asal konum, akasal hz n integralidir.) Byle bir diize,ne e 1 tipi bir dilzenek denir. Bu durumda, giri i areti ortadan kald rildi zaman, motorun yavalayaca ma ve sonunda duraca ,ma dikkat ediniz. Bununla birlikte, durduktan sonraki konumu, denetleyiciye yainzg gerilimi uygulanmadan nceki- konumundan farkl olacaktr. yleyse, motor milinin k , yaln z denetleyiciye uygulanan yanlg gerilimi in bir fonksiyonu olmayp fakat ayn zamanda uygulanan yanlglarm tm gemi hikayesinin de bir fonksiyonudur. Dzenek, ani yanilgi sfr oldu u vamal bile bir k oluturmak zere, gemi yanlglar ~insanla ve toplama ya da integre etme yetene ine sahiptir. imdi, diizenek tepkisinin zelli ine ba l olarak, geribeslemeli denetim diizenelderinin bir s n flandrmas daha anlaml bir biimde gelitirilebilir. Burada, zellikle, konn-denetin dzene inden sz edilecektir. yleyse, giri ve k fonksiyonlar konumlar, onlar n zamana gre ilk titrevleri K zlar ve ikinci trevieri ise ivmelerdir. Konum-denetim-dilzene i deyimi zellikle kullan ldr, nk iyi bilenen isimler (h z ve ivme), kn kendisine (konutu) olduu kadar k niceli inin zamana gre birinci ve ikinci trevlerine de ba land . izelge 17-1, iki zel giri in her biri iin geribeslemeli denetim dzeneklerin her iki tipi iin de beklenen kararl durum yarulgismn trn gstermektedir, rne in, O tipi dzenee, sabit bir konutu giri i verildi i zaman bir kararl-durtun konum yandg s olacaktr. te yandan, 1 -tipi dilzenein, sabit bir konum girii ile, hibir kararl-durum yanlg s olmayacak; fakat sabit bir h z giri i ile (iki mil de ayn hzla dnecek, fakat aralar nda azsal bir yerdeitirme olacak) bir konum yamig s olacakt r.
IIZELGE 17 1. Kunum-denetim dzeneklerinde kararl durum yandgdan.
-

(Art
Sabit ko.uun Sabit b z

0 TIPI
Kol ilim 1-hz .

DCZENEK l'TIP1 Hi
f Kozu ut

Bu kesimde tart lan O ve 1 tipi dzeneklere ek olarak daha yksek dereceli diizenekler geli ti ilebilin Genellikle, dzenleyiciler olarak kullan lan geribeslemeli denetim diizenekleri O tipi dzeneklerdir. te yandan gdmliidzenekler ise, genellikle, 1 tipi va da daha yksek dereceli dzeneklerdir. Bu kitapta tart malar mz 0 ve 1 tipi dzeneklere s n rlayaea az.

742 DENETIM Dt/ZENEKLERI ILE GI LENMES 17.7 GERBESLEIfflill 02NETIM DeZENEKLERIEN N

OZ-CmELNAIEI
Bu blmn bundan nceki iki kesimind.e, geibesle rieli dilzeneklerin zel. likleri ve diizene-k izim ve i leyi i ile ilgili eitli yntemler nitel olarak betimlendi. Bu ke simde, geribesienaeli denetim dzenek-lerinin ileyiini belirlentekte kullanlan nieel yntemler verilecektir. Ama, .ykten ileri gelen rahatffizhklarm, kararlt-durum yanlgsimn yilkseite kazanacinm ve tepki Erinin dzen:ek zerindeki etkilerini matematiksel olarak betinileraektir. Ba ka bir znleme, dzene in beklenen grevini ne kadar iyi yaptI nn nieelikli olarak lmekte kullandaeaktn. Dazenleyieiler ve gdml-dzeneklerin her ikisi de ek. 17-15 deki blok ;4211121e g6sterilebilirler. Kolayhk olsun diye bu ekil ek. 17-19'da yeniden izilmitir: Giri i areti (ba vuru i areti) R ile ve ki dei keni C ile gsteri!, mitir. G denetloyleisini al tran e i areti., toplama esinde yaplan karlatrmadan do an fark ya da yan lg i aretidir... L gerihesleme devresi, karilat rma anmes ile geribesleme yap lan ik.. a hsn sa lar. Blok izim, Kes.. 10-8'de betirelenen yntemlerin kullan lmas ile dzene in ileyi ini olarak zilinlernekte kullarulabiEr. ekil 17-19 daki d7 zenek iin, yanlg i areti,

EKIL 17-19 Gtribeslvv eli dfizew ia toraci b1c,k

e = R - HC ve denetleyieinin olu turduu k de ikeni, C; dir. Denklem (17-9) ve (17-10)'un bitle tirilmesi

(17-9)

(17-10)

C R

G 1' GB

(17-

17-7 GERIDESLEMELILER/N ZMLENMESI 743

verir. Denklem (17-11) deki C/ R nicelii, geribesleme dilzene inin aktar m fonksiyonudur. Genellikle, G ve H frekansn fonksiyonudur, bundan tr C1 R de frekans n bir fonksiyonudur. Bir R uyanramn neden oldu u C diizenek tepkisinin bulunmas iin kullanlan yntemler, Bl. 3 ve 4'de betimlenen yntemlerdir. Uyar = sinsel olduu zel durum iin, Bl. S'de gelitirilen yntemler ve Kes. 8-6 ve 8-7 de verilen Bode cizgileri zellikle kullanhdr. Dzene in ileyiii betimlemek iin gerekli uygun velilerin tamam, dilzenein aktar m fonksiyonu ve bilinen giri de ikeninden A adaki rnekler, geribeslemeli bir elzene in kendi kendini ayarlama zelli inin ykten ileri gelen rahats zhklari ve bileenierdeki deiimleri nasl dzelti ini saysal olarak betimlemektedir. rnek 17.2 ekil 17-16'da gsterilen h z denetim diizene ini temsil etmek iin ek. 17-20a'daki blok izim kullanlabilir. R girii, ba vuru d.a. kayna ve C k ise motorun Kimdir. Denetleyici G 1 , deeri hem motorun sabitine ve hem de ykselte kazanema ba l olan motor-ykselte birle imidir. H bloku, k hzn lmekte ve ba vuru i areti ile karla tirlacak olan elektrik i aretini geribeslemekte kullan lan hz --keri gsterir. kinci giri R, dzenei etkileyen dtan gelen bir rahatszl temsil etmektedir. Dtan gelen byle rahatsz edici bir etkinin varl olduka yaygndr. Bu dzene i, otomatik bir yere-yaklatrma dzeneinde kullanlan bir radar anteni (eylemsiz ytik)
nD

(a)

(b) EKIL7-20 Rahatmz edici etkilerin varludaki dlzenekler: (e) geribeelenteli denetim d lzeneffl, (b) geribesiemesiz denetim dilzene i.

744 DENETIM DZENEKLERI ILE G LEINIMES/

iix hz denetleylci olarak d nn ilz. Hava alannn evresinde, ua n bizim, yiiksek1iinive yerini belirlemek iin radar ku.Uamldi ndan antenin sabit bir a.sal hzla dnmesi gerekmektedir. Ancak, antenin rzgar n etkisine a k olduunu unitnamallyz. Rzgarn oluturduu ek dnine-momenti, antenin dnmesini yavalatma ya da luzland rma eilimindedir. Ama' dnme zerinde rzgarn davran ve etkisi rahats z edici bir olgu olarak d nlebilir. ekil 17-20b'deki blok izim dorudan doruya anteni dndren motoru 'l belirten geribeslemesiz bir dzenektir. Bu lzenee, ayrca, RD rahatszl da. lygulanalaktadlr. a) G, 100 ve H 0,49 iin, ek. 17-20a ye b'deki dzeneklerin fonlosiyordarnun ayn olmas durumunda (rahats z edici i aretlerin aktar= yokluu/Ida) G vi bulun. b) a'kkndaki ko ullar altnda, her iki dzenek iin de R nin neden olduu k hileenini bulun.

e) Eer kazanlar deerini bulun..

(G,

ve G2) yzde 10 azahrsa, her dzenek iin C / R'ni n

Km

OZelkl: a) ekil 17-20a'daki dzenek iin, R , aktan= fonksiyonu, Denk, (17-11) kullamlaxak,

0 olmasa halinde,

leo
1 (100)(0,49)

2,0

olarak bulunur. R.= O iin, ek. 17-20b'deki diizene in aktar.n fonksiyonu jR 2,0 bulunur, 2 dir. Bylece. b) Her iki durum iinde kn rahatsz edici etkiden do an bileeni, O oldu u zaman., k tist-iiste binme yntemi ile elde edilir. Bylece, R J etkisiyle ortaya kar. ekil 17-20 ddaki diizeuek iin, bu yalnz k

Gl& --F,; R

dir, burada 1-1(:a)

olup, doletypnyla,

, T "r

71T)076 )

5-0
O ohluh zaman,

elde edilir. te yandan ek, 17-20b'deki dilzeuek in, k C;R ye eiitir.

,

17 7 GEiZ E
-

745

) K az ant yzde 10 luk ek, 1.7-20dda

ki yzde intik bir azah , , ve azah a neden olur ve s rayla, 90 v e eltizenek iin,

ola rlar, Bu ne

90
(90)A4ve ek. 17-20b'dek dUrenek iin ise,

edilir Her dze .ek iin larm karigia~mas , gerfbeal et dil ien ektoki rahatsz edici .iaretin etkisinin 50 den (1 -1- G, lI'nii deeri) birine dtn gsterir. Benzer biimde, t- ikk nda grld gibi, kazantaki yzde 10'Iuk bir dei im, geribeslemeli dzertegin aktanw fouksiyonw da yalnz yzde 0,2 gibi bir dei im olu turur. Site yandan, geribeslcraesiz dzertekte, Atar m fonksiyonunun deeri yzde 10 de iim gstexi Yzde 0,2 de iim, ayn zamanda, Gt delci yzde 10 de iimin 1 i G li gibi bn arparda azaltdil irm

da yanstr. Genellikle, G IR birden ok hyk oldatkandan. 1 -4- G, ft yaklak olarak G fi ye' eittir. G,H niteliine, ili:rk-kazanc ya da geri dnme oran denir ve geribeslemeli bir dzene in etkinli inin nemli bil kiisdr. (Daha derinliine tartnala Kes. 10-4rda vezilmiti.) Geri dnme oran, getileslo,.
meb dlizenein karath olup olmad m saptarnakta da kullan l r. Yani acaba

zainienla sdna giden giri iaretleri iin dzenek tepkisi s fira gider mi? Olanakb olan karars zlklar, ou kez, geribeslemeli dzenekier iin nemli bir sorundur. Geribeslerneli ykselteIerin kararbl uarn incelenmesi Kes. 10-11'de Gerileslemell denetim diizenekleri de, matematiksel olarak, geribeslemeli ykseltelerle ayn biimde betimiendikleri iin kararllk kurallar zdetir. Diizenleyicilerdeki yk rahats zlklar ene e clzi:ax gelmesi zormlu u yoktur. o u kez, i leyisi denetlenecek lan aygtlarn do al snrlar malart yiik rahats zl klar] ile, temsil edilebilir. Bu zellik, niek 17- 3 de rilmektedir. Bu rne in amac , ayn zamanda, herhangi bir elzeuegi 17 19 ilaki blok iasi .le gnb.Larikbili-ne yrateiniTii de
-

]rnek 17-3 ekil 17-21'de iir

bir gerilim elreex l. dv ayr olarak wyarilan bir d,e. iiretee basvaru bir geribradir EmK sabti iiratef,) goinetris

i olmak grev yapar

reket ettirieinie biz

b-

746 DENETIM DZENEKLERI LE G ILENMESI elde etmek iin gerekli olan Ef alan gerilimini Sa lar. Gerilim dzenleyieinin amac, iiretecin hibir yk yokkenki ve tam ykl ikenki durumlar arasndaki tm yk koullar iin, k gerilimini sabit - tutmakt r. Denetim, V, k geriliminin lm ile yap lr; bu gerilimin ER bavuru i areti ile kar latualmas E. fark i aretini olu turur. Ee'nin GA . ile ykseltilmesi ile Ef alan uyarm elde edilir. Vo daki bir de iim Ee'de ters ynde bir de iime neden olur; yani, Vo daki bir negatif de iim, .E, de pozitif bir de, iinde sonulanr. Bununla birlikte, E, deki pozitif de iimler, '110 >da pozitif de iimlere neden olma eilimindedir ve bylece, k geriliminde ba langtaki negatif bir de iimin etkisine zt ynde davramr.

EKIL 17-21 D.a. retici iin gerilim dzenleyici.

a) Dzenein blok izimini izin. b) trete sabiti KG = 1,0; ykselte kzanc GA =. 50, tam ykte armatrdeki gerilim d m IL = 10 V ve ER 235 V olmas durumunda k gerilimini bulun. e) KG 0,9 ve tm teki dei kenlerin b kknda verilen de erlerde olmas durumunda k gerilimini bulun. d) Hi bir yk koulu olmama durumunda b ve c'yi yineleyin.

ZM: a) eitli bloklan belirlemeden nce, .srete her eyi.temsil eden temel denklemlerin verilmesi gerekmektedir. Ykseltece giri , E, yan lg i aretidir ve E,. E
Ef = GA Ee ve armatrdeki gerilim d mn gz ne alarak, k gerilimi, V, KG Ef
11,

ile verilir. Ef alan uyantn ,

dr. Bloklar belirlemek iin dzenek bile enlerinin denklemlei Denk. (17-9) ve (17-10) ile kar latrlr. Fark haretlerinin kar latrlmas H 1 ile

17-7 GERIBESLEMEL!LERN dSZ L NMES 747

EK1,. 7-22 . ekil 1. 7-21 de arlatrlir. Fark i arelerinin kur la tul n 1 oldurnu gsterir. i rImektcdira kn tamam geri beslendiffinden bu 17-21'de aka. Denklem 17-10, G blokonu mz fark i aretini aaledi ti gsscrtLrktrd;?. bamt .bmun iki bile enden olu tu unu gstermektedir: birincisi V G, dtmiiir. uyarart ikincisi ise arma iirdeki oldu undan,

KG GR

R.

olur, Vo 'n,Ee ile orantl kesimi G blokunu ghsternelidir, yleyse V' biim rnek 17-2 deki R, giriinin etki e bir yk rahats zl olarak davranu, yleyse, ok- . 1.'7-22'de diizenein tam blok izimi, ve H bloklar nn yan sra iki uyar m ierrrelidir. ek. b) k gerilimini bulmak iin, V: n iki bileeniniu bulunmas ve ikinci bile en ise yk mektedir, Bizz tci bileen E nin olutudu u k rahats z1.42. Ir R;rim neden oldu u .r. Her bilesenin bulumnas iix izlenecek en kolay yntem, st - ste binn k nin 'Rullambnas ctr. ER den ileri gelen To , bileeni, Denk. 17-11 den,
,

irdeki deki incelemeler(

dmnde n er gelen f". 2 bile en se R

k 17-2

lii,nt deeri

";'i in ust

748 DENET M DUZENEKLER LE G LENMES

dir, Verilen de erlerin kullanlmas, G = K 0, = (1)(50) = 50 ve

50
1 -+- (50)(1

, 25

10
I (50)(1)

- 230,2 V

sonucunu verir. e) K G = 0,9 iin, yalnz G'nin de eri (50)(0,9) = 45'e d er G'nir bu de erinin kullanlmas , 45 235 1. 4- (45)(1) deerini ,erir. - d) Hi bir yk ko ulu olmad zaman,' a run deeri sfrdr, bu nedenle armatrdeki gerilim d iim yok olur. yleyse, k gerilimi ER 'nin olu turdu u bileene eittir. b bendindeki koullar altnda, hi bir Yk ko ulu yokkenki k gerilimi, " 50 1 -I- (50)(1) 235 230,4 V 0 1 -4- (45)(1) 229,7 V

ve c bendindeki koullar alt nda ise. n 45 1 + (45)(1) 235 = 229,9 V dr.

rnek 17.:.--3'n sonular , geribe,sle ne denetim dzeneklerinin kendi kendilerini ayarlama zelliklerini do rulamaktadr. KG = 1 ve K, 0,9 de erlerinin her ikisi iinde yk olmama ve tam ykl olma durumlar ndaki k gerili nieri aras ndaki fa k 0,2 V ya da yzde 0,1 den azd r. Bu sonu, gerihesleme ilme inin yk rahats zlnn etkisini byk lde azaltt kim gstermektedir. Armatrdeki 10-V luk d , kda yaln z 0,2 V luk bir deiime neden olabilmektedir: 50 kez azal . Bu 50 deeri ise dzene in ilmek kazanc olan OH dir. Benzer biimde, geribesleme denetimi, dzenek bile enlerindeki de iikliklerin etkisini de azalt r. K, nin iki de eri iin elde edilen tam tilk-l ikenki gerilimler ve ykszkenki gerilimlerin ayr ayr kardatr dmas 0,5 V gibi bir fark ya da yzde 0,2 gibi bir de iim gsterir. Bu de iim, deki yzde 10 de iimin bir sonucu olup, yine ilmek kaza lenn de eri olan 50 bleni kadar bir azal , yanstmaktad r. 17-2 ve 17-3 rneklerinin ler ikisinde de ilmek kazanc ve dolay syla gerekli olan ykseltme miktar izin verilcbilen sapmaya ba ld r. Yukarda incelenen gerilim dzenleyicide bu kolaylkla griilebilir. Orada 230 Vluk bir k geriliminin 0,5 V luk hata s nrlar ierisinde elde edilebilece ,ini

17-7 GERIBESLEIviELILEWN ":<'_Z(... lvILENMESI 749 grdk. Bu t dilzere,kierde bu byklkte bir l ataya genellikle izin verdebilir. teki al ma kurallar , ellizenein kararbk gereksininederine ve ksa sreli geici davran na (rne in, dei en giri va da yk rabatsnbklarma abuk tepki h z) baldr. Gdmlii-dzene in giri iaretleri (ya da dzenIeyieideki yk rahats zl klar) beklenmeyen ya da rasgele bir biimde de i tii zaman geici tepkinin nemi artar, Etkisi alt nda kald her giri ya da giri 'erin birleimi iin, diizenein geici denklernlerini zmek mmkn olmadi ,mdan, geici tepkinin tahminine olanak sa layacak de iik biimde zmleme yntemi kullan lmal dr. Bu ama iin haz r bir fiziir deme arac , elektrik devrelerinde ve ykseltelerde kullan lan zrnte ne yntemlerinde bulunabilir. Hem kararb--durum frekans tepkisi ve hem de herhangi bir basamak fonksiyonuna (ans nn uygulanan sabit bir uyaran) tepki, geribeslemeli dlizeneklerin i leyiini zmlemek iin kullan labilir. llem sinsel ve hem -de sabit uyarmlarn gsteriminde stel uyar m fonksiyonlar kullandabild0 iin, Kes, 4-1 den 4-4'e kadar geli tirilen yntemler uygulanabilir. Bu yntemler, WS,I. 4'iin geri kalan kesimlerinde ve Bl, 5 ve 6'da daha derinli ine geni letilmi l e geli tirilmi tir, Geici -ye kararl -durum frekans tepkileri aras nda bir iliki -vardr ve Biil. 9 ve 1(l da verilen clekt nnik yillselte devretw-inin zmlenmesi bu ili kiyi a klayabilir. Ykselteierin iyi geici i leyi lerinin bb kural iyi bir frekans-tepki belirtgeM olmas dr. Frenkans spektrumuntn tanaammda sabit bir kazan ve sfr evre kayrnas gsteren bir ykselte idealdir ve verilen herhangi bir giri i lnzuntuya u ratmadan yeniden retir. Bu ideallikten aynirnalar gerek ykseitelerin belirtgerderinden tr ortaya kar. Eri ayrlmalann derecesi, zel bir uygulama iin ylikseltecin uygnulu uni Bu yarglar, y,eribeskneli denetim dzenekleri iinde ayn lde geerlidir. Tm frekanslardaki giri le,re ayn lde tepki gsterebileeek bir diize.nek, ideal bir dilzenek olarak dsnlehilir. i3 ideallikten aynlmalar olursa, dzene in geici tepkisinin tamam bu tynintalann zelli ine bal olaeaktir. Fiziksel dzeneklerin frekans-tepki belirtgerderinin bulunmas , elektrik devreleri iin verilen yntemlerin elektriksel ayg tlar, elektromekaniksel dnlitrfieler, v.b. den olu an dilz,eneklere uygulanmas n ierir. Tepki; ,ffn) ve sabit dzene in aktat n fonksiyonundan bulunur. Sinasel (s ayarl:Idama (s O) her ikisi de kullan l oldu undan, Atar m fonksiyonu, kannal--frekans de i keni s cinsinden elde edilir. Kullan lan yntenlcr, 1 tipi kon m-denetim aktamn fonksiyonununbulunmas ile gsterilecel tir. 17 dekinin ayn ekil 17-23 deli konurn-denetim diire u i, ek. sadr. Fakat burada yk, beni eylensizlik nnmenti ve heni- de srtiinme uF iermektedir. Sun:11mile ile ilgili bile en, hem motordaki kayipbri ve.

750 DENETIM DCZENEKLERI ILE G I LENMESI

hem de ykteki mekaniksel g tketimini a klar, dzenein aktarma fonksiyonmu elde etmek iin, her bile cninin belirtgerderinin bulunmas gerekir. Yntenalerden biri,diizenekteki her 6 e iin blok-izimini belirlemek ve sonra bu eleri birle tirerek ek. 17-15 deki biimde bir blok-izim elde etmektir. Bireysel blok izgoleri belirlenecek olan bile ender unlardr: motor ile yk arasndaki ba lanty kuran vitesler, konum gsteren potansiyometre ykselte, motor ve yk birle imi. O Konutu gsteren potansiyometre, yer de itirme yarllgas ' R - Oe 'yi Le yartilga gerilimine dnii tiirraek iin kullanffir. VR ve Ve , srayla, OR ve O mekaniksel alan ile orant l olduklarndan, Le VR V e = Kp (0R ...9 e) (17-12)
eitlii yazalabilir, burada K I, potansiyometre sabitidir, Denk, (17-12) ye dayanan blok izim ek. 17-24ddan gsterilmektedir. Ykselte, ek. 17-24V- deki blok izimle gsterilebilir, orada G o, kazancn da. de eri ve coa frekans tepkisidir (Kes 10-7 ve 18-8'e bak n), Ykselte giri i yanlg gerilimi ve k ise arnati. verilen uyannad r. 're
vites

EKIL 17-23. eylemsiz ve Sartiinmeli bir "y tikle birlikte kola= denetim dilzene i.

Vitesler, ek. 17-24e*de gsterildi i gibi, motor-milinin konuml yk konumuna vites oramyla dnii trlecek biimde davramrlar. Dn m sreci, ideal olarak hi bir g kayb olmakszn olur, bu nedenle vitesler tranaformatrn mekaniksel bir benzeridir.

17 7 GERBESLEMEL LER N ZMLENMESI 751

-

Go
1 4. kw a

( 0)

EKIL 17-24 Korran-cienetim dzeue inin bileen blokhul: (4) konzm gsteren potansiyometre ve Yanlg iareti; (b) Yaleelte; (c) motorla yk armindaki vites:diizeneki.

siirtiinme bilegenieri, J ve motoru. ykn eylemsizlik momenti af , motor m e yanstlm durumda iken, ek. 17-25 9de gsterilmektedir. Viteslerin bir tarafndan teki taraf na mekaniksel ykn yansmas, herhangi bir elektrik transformatrnde ikincilden birineile yk yans masna benzer bir biimde olu maktadr. Motor denklemieri,
r sabit /

17-25 D. . motorunun gsterimi.

=
pa ve

(17-13)
Kfficm L di " dt
(1. 7- 14 )

(17-15)

dir.

752 DENETIM DZENEKLERI LE G I LENMESI Motor dnme momenti 7' ykn eylemsizlik ve siirtiinme momentleri ile dengelenir; denge denklerni

Tm = J
dir. Mil hz

dw m

dt

sf

(0,7,

(17-16)

a sal konuniuri birim za andaki de iimi yani dO d (-17)

dir. Denklen (17-17)'nin Denk. (17-14) ve (17-16)'da kullan lmas ile d0,
e Ll
I'

dt

(18-18)

d20
D?

dt-

4-

(T

dO dt

(17-19)

elde edilir. Uyarninal iistel oldu u varsaydarak ve izelge 4-1'de gsterilen yntemi izleyerek d / dt yedne s kaymakla, Denk. (17-13), (17-15), (17-18) ve (17-19) frekans blgesine dn trdebilir. Sonular, (17-21})Ea = K.,0, E,
Ve

(17-21).

I,,R a + Ls1,,
-Ts2(3, G/sOm

(17-22) (17-23)

Tm

dir. Bu denklenderdeki I ve 0 byk harfleri, A S st biimindeki stel fonksiyonlarm gt uliklerini belirtirler. Denk. (17-20) deri (17--23)'e kadarki denklendere dayanan motorun blok izimi ek. 17 - 26 a'da gsterilmektedir. ekil 17-26a'da a ka giisterildig zere, armatr devresindeki z t EMK, motorda do al bir geribesleme ilme i belirt.ir. Motorlardan ba ka, transistrler ve elektronik ykselteIer gibi bir ok fiziksel ayg t da do al geribesleme gsterirler. Bu tr geribesleme, ayg tn i dzenin bir paras dr ve genellikle diizene in ileyiini denetlemek amac yla kullandnaz. ekil 17-26 daki blok izimin azItdroasi ya da (1740) den (17-23)'e kadarki denklemlerin ortak zm ile, 0, mil konumunu En, motor gerili/nine ba layan aktarm fonksiyonu,
ni

(17-24)
K. 2

Ent

{,11,82

8(.11?,.,

711 ).

4- af Sa

biiminde bol umr. Denklem (17-24)", dayanan motorun e deer blok iz mi, ek. 17-26b'de verilmektedir.

17.7 GER BESLEMELILERN ZeMLENMF-Si 753

(o)

(b) EKIL 11--26 D.n. motorubmi (c ) blok izim Osterimi ve (b) edeer blok izimi.

KODUM-denetim dzene inin blok izim gster5un, ek. 17-24 ve 17-26b1nin birleimidir ve ek. 17-27'de gSterilmektedir. Ykselte, konum- gsteren potansiyometre, motor ve vitesi belirten pe pee bloklarm birletiribresi ile ek. 17-28 deki blok izim elde edilir. ek. 17-28'de gsterilen yap standard bir geribeslemeli dzene in atsdr ve konum-denetim diizene indeki hangi bileenlerin G ve H bloklar n oluturdu unu gstermektedir.
Porimxiyomet ry.
I

Motorlat yk l'Uk.eltee tur aktart n fituk4 unu

anv.ndaki ite

4
Go -t

,I , 2 + ot o +a f i+ 4+ o t it

EKIL 1 7-21 ekil 17-23 deki konum-derietim diizelle iuM birleik blok izimi
-

Denklem (17-11) in kullanlmas ile, diizene in tamamnn aktarm fonksiyonu_ elde edilir. Bu fonksiyoudan ve s = /n alarak, frekans-tepkisi belirtgeni bulunabilir; benzer biimde inek kazanc [GII(jw)} da elde edilebilir. Frekans tepkisini gstermek iin, Kes. 8-6'da verilen Bode- izgesinin kullan lmas, ou kez, en kolay yntemdir. Ozellikle. tm geri besleraeli

754 DENETIM DOZENEKLERI LE GO ILENMESI

G(s)

EKIL

17-28 ekil 17-27'nin standard-geribeslemeli dazenek Osteximi.

dilzeneklere uygulanabilen ve Kes. 10-1 rde verilen kararl lk zmlenmesinde Bode izgesi yntemi kullan lr Aktanm fonksiyonunda s'yi sfra eitliyerek d.a. kararl-durum tepkisi de bulunabilir. Blm 3 ve 6 daki yntemlerin kullan lmas ile d.a. kararl durum tepkisi, denetim dzene inin basamak tepkisinin bir bile eni olur. Bu basamak tepkisi, denetim dzene inin tepki hznn bir ls olarak kullanlabilir. yleyse, blok izgeden elde edilen aktann fonksiyonu, geribeslemeli bir denetim dzene inin hem kararl-durum ve hem de geici tepkilerinin betimlenmesinde kullan labilir. Ak-ilmek denetim dzenekleri olarak gsterilen ve Kes. 17-4'de incelenen -motor-altnna dzenekleri, geribeslemeli denetim diizeneklerine dntrlebilir. Kesim 17-4'de betimlenen yntemlerin hepsinde SDD devreleri kullanlr ve bu devrelerde i leyii geit atmlan denetler. Uygun kar latrma yaplarak istenen tepkinin llmesi, geit atimlann retmekte kullanlan elektronik devrelerin denetimine olanak Sa lar. SDD geit devresi yardm ile ilmein kapanmas, geribeslemeli motor-altrma dzeneklerini oluturur. Bununla birlikte, dikkatli olmakta yarar vard r. nk SDD motor-altrma dzenekleri do rusal deildir ve bu nedenle st ste binme ilkesi ve blok izge yntemleri do rudan uygulanamaz. 17.8 SAYISAL DENETIM DeZENE -LER' Saysal denetim dzenekleriuin geli tirilmesinin temel nedenleri, say sal bilgisayarlann hz, dorulu u ve bulunabilir olmasdr. Kesim 12-l'de verildii gibi, say sal bir dzenekte, bu blmde daha nce betimlenen dzeneklerde kullanlan srekli (benzerlik) i aretlerin aksine, kesikli i aretler kullanlr. ki tr kesikli i aret kullanlr; bunlar ek. 17-29'da gsterilmektedir. rneklenen-ven ia cti (ek. 17-29a'da gsterilen), bir s ra affndan oluur. Atmlarn her birinin genli i, rnekleme anudaki benzerlik i aretinin geldiine (kesik izgili eri) eittir. ekil 17-296'deki her bir zaman aral indaki atm

17-8 SAYISAL DENETIM DZENEKLER 755

f (t)

ftt

2T. (b)
EIL/I. 17-29 Kesikli dalga biimleri:

3T

4T

(o)

5rneklenen-veri i areti, (b) s ayaI olarak ifrelenrai iaret

trenleri, rneklenenveri at mlarmn genliklerinin genellikle ikili saylarla (Kes. 12-7 ye bak) verilen say sal deerini gsterir. Bir saynn ikili gsterimi, saysalbilgisayar ileyiinin temelidir; bu nedenle ok. 17 296'deki trden i aretler, bir bilgisayara do rudan doruya verilebilir Bu uyuabilirlik, pek ok denetim diizene inde tamamlay c bileenler olarak elektronik saysal bilg,isayarlarn kularulmasnda, anahtar zelliktir. Say sal denetim dzenek.lerinin iki tr kesikli i arete dayanan iki genel s nf va dr: rneklenenverili denetim diizenelderi ve bilgisayar denetim dilzenekleri. ekil 17-30, yahu tekilmekli bir rneklenenvelili denetim dilzene inin sekin bir gsterimidir. Temel yap s , Kes. 17-5 de ve ilen geribeslemeli denetim dzeneklerine benzer ve dolay syla, ileyii ve denetimin yap l biimine de benzer. En nemli fark rnekle ve tut szckleri ile belirtilen blok tur. rneklevetut blokunun grevi, dzene in k n periyodik olarak lmek ve bir sonra gelecek rnek elde edilinceye kadar bu k dzeyini ayakta tutmaktr. Ancak yeni bir k rne0 lld zaman yeni bir fark i areti retilebilir. yleyse, diizene i altran fark iareti, yalnz rnekleme oldu u zamanlarda, istenen ve gerek klar arasndaki gerek fark verir.

756 DENETIM DOZENEKLERI ILE GIY ILENMESI

LEi enekle
Ve tut

EKIL

17-30 Verilerin rnekleamesine dayanan geribeeleraeli denetim diiretieginin blok gsterimi.

Fakat, rnekleme hz, yani birim zaman . daki rnek saps , dzene in tepki bzma gre bilykse, elde edilen kn denetimi. srekli denetim liizeneklerinde olduu gibidir, Orneklenen-verili denetim dzeneklerinin kullan lmasyla iki stnlk elde edilir. Birincisi, rnekleme yardninyla e itli sreler ayn merkezi birimle denetlenebilir. Ikincisi, rnekleuen yerlerin say sal bir bilgisayarda kullamlablecek bir biimde dn mii dorudan elde edilir rneklenenverdi dzeneklerin tek sak n.cali yn, srekli dzeneklerden daha ok devreyi gerektirmeleridir. Ek devre, rnekle ve tut blokundan olu maktadr. Denetim. dzeneinin tepki hz artt zaman, eer denetim dzeyinin. de imemesi gerekli olursa ek devrenin karma kl ve istenen ileyii de artar. Orneldenen-yerili denetim dzene inin ikinci bir tr, ek. 1.7-31'de grev blii iimne gre gsterilmektedir. G ve H ile belirlenen bloklar, herhangi bir geribeslemeli dzenekdeki grevi yaparlar; ek. 17-30 ve 17-31 deki diizenelder arasndaki nemli farklar, rneklemenin olu tuu yerin deiik oluu ve saysal ileyieinin (sreleyici) kulland nasdr. ekil 17-31'de veriorneklenen veri hata iareti

Periyodik-rnekleme anahtar

EKIL I7-3I

Saysal ileyieiyi de ieren ve verilerin rnelenalesiue dayanan denetim diizene i.

17-8 SAY1SAL DENETM DOZENEKLERI 757 len dzenekte, rneklenen i aret fark i aretidir. ineklenen i aret, saysal bir ileyiciye verilir ve i leyicinin k denetleyici G iin gerekli uyannu Salar. Saysal iky-ici, ya merkezi bir bilgisayar ya da zel denetim grevi iin yap lm bir zelamal bilgisayard r. Saysal i leyieiden yararlanmak iin rneklenen i aret, saysal bir i aret biimine dn trlr. Saysal k, saysal de erleri srekli niceliklere dn tren bir dniitrcve verilir. Bu dntrc, G blokunu al trmak iin gerekli olan srekli i areti iiretir. Say sal ileyieinin grevi, iki katl dr. nce, fark i aretini bilgisayarn belleincle depoianan ve nceden belirlenmi olan dzenek i leyi i ile karilanrarak zmler Ikinci grevi, istenen k olu turmak zere G ye uygulanmas gereken uyar m iaretini, fark i aretinin zndenineainden elde edilen bilgiye dayanarak saysal biimde iiretinektir. Saysal denetimcle kullan lan saysal bilgisayarlann zelli i, hesaplama h z ve yetene i, bellekleri ve programlanabihne olgusudrua Bu zelliklerin her biri, o u kez hirle tirilerek, zel tip denetim dzeneklerinde kullaruhr. Byk ve otomatikle tirilni fabrikasyon olanaklannda, merkezi denetim iin byk ve yksek h zl bilgisayarlar kullan lr. Bn tr dzeneklerde, zelli in de kullan lr, nk fabrikasyon srecinde gerekli olan ilemlerin hepsini bir tek bilgisayar denetler. Bilgisayar, gerekli olan i lemlerin srasn gsterecek biimde programla= ve sre devam ederken e itli alglarna merkezlerinden srekli olarak verilerle beslenir. Sonra gerek ve istenen i leyi karla tnlmak zere hesaplama yap lr ve bilgisayar, sapmalar' dzeltecek biimde bir s ra yeni yrdendirici bilgi retir. Bu yeni bilgiler demeti, o u kez, bir benzerlik i aretine dniitrlr ve bylece uyanmlar lygulaur rnein, makineleri elektrik motorlar ile altrlan bir fabrikada, Kes. 17--4'de betimlenen motorali t rma dzenekleri bilgisayarla denetlenebilir. Motoru al tran dzeneklerde kullan lan SDD'Iara uygulanan denetim atmalar /lin zelliklerini belirlemek iin temel yntem, bilgisayar kullanmaktr. Merkezi bir bilgisayar n kullanhranyla ayn anda ok say da ilemin denetlenmesi olas dr, ancak byle bil bilgisayar olduka fazla yat rm gerektiren karma k bir dilzenektir. Bilgisayara ek olarak, verilcrin elde edilmesi ve bilgisayara verilmesi iin gerekli ayg tlar da olduka fazlad r. Ayrca, bir bilgisayaian sayisal kit, fiziksel bir clazene i denetlemek iin do rudan kullan lamaz: bu k ncelikle fabrikasyon srecinde kullan lan makineleri altrmak iin gerekli olan enerjinin eicktriksel ya da teki uygun biimlerine zel amala yap lan bilgisayarlar da, o u kez, merkezi i leme birimlerinde olduu gibi denetim srecinde kulland rlar, Ba at fark kullan lan bilgisayardan ileri gelir. Genel amala byk bir bilgisayar ile kar la trldnda, zel bir uygulama iin yaplan bilgiaavzrlarii aigiyabildikleri programlar,

758 DENETIM DOZENEKLER tl., G. ILENMESi

yaptklar ilemin say ve tr ve o u kez makinenin i s as bakrnindan sinirli olduklar grlr. ozelamal bir bilgisayarn aldagalen anlamda bir bilgisayar olmas gerekmez. Aksine O, saysal bilgileri ilemek amacyla yaplan ve Bl. I2'de betinlenen trden mantk geitlerinin, aritmetik birimlerin ve bellek aygrtlar nn bir birleimi olabilir. Ticari olarak bulunabilen bu aygtlar, denetim dzene i yapmnda kullanlabilir. Onlarn grevi saysal verileri ileme olduu iin, bir bilgisayar esi gibi davranrlar. Bilgisayarl bir denetim dzene inin almas, drtgen bir levha paras zerindeki delikleri amakta ya da delmekte kullan lan bir makine aletinin srecini dnerek anlatlabilir. Bu tr alma, bask devrelerinin yap n, anahtar halkalarnn yapm ve mekaniksel yap larn fabrikasyonu gibi birok retim srecinde yayg ndr. ekil 17-32'de yahu bir dzenek verilmektedir ve bu dzene'in temel eleri, giri , saysal ileyici, matkap komunlandrma dzene i ve rneklenenverili konum denetim diizene idir.
Motorlu il iyen marka', true ile ui

?.:1sa yar

Giri

Bellek ve ynerge

Say ,al ileyici

Matkap
ko mnalarielirri a dzenei

Ma t kap konumu

Kormen geri besle me devresi

Orneklenen..erileriu koluun denetim dzene - i EKIL 17-42 Saysal olmak denetlenen delme ayomm grevsel Osterimi.

Giri , deliklerin nereye delinmesi gerekti ini gsteren say sal verileri temsil eder. Bunu yapmak iin, levha zerindeki her noktaya (x,y) ya da (r.0) gibi koordinat de erleri verilmeli ve istenen deliklerin konumlar bu koordinatlar cinsinden belirlenmelidir. Genellikle giri velileri, verilen herhangi bir preblemi zmek verilerin bir bilgisayara verildi i biimde delinmi kartlar ya da delinmi eritler yardm yla, dzene e verilir. Matkap konumlandrma mekanizmas, elektrornek.aniksel bir srme olup matkabm istenen delik konumuna. hareket etmesine neden olur. Matkab istenen koordinatlarda fiziksel olarak konut_uland rmak iin ek. 17-3r-

17-8 SAYISAL DENETIM DOZENEKLERI 759 de gsterilen trden bir rneklenen-verili konum-denetim diizene i Matkap uygun biimde konumland rldktan sonra delik delinir. Saysal ileyicinin dzenekte e idi grevleri vardr. Birincisi, giri verilerini elektrik i aretlerin dn trmeli ve bilgileri depolamaluhr. E er giri verilen, detilderin delinme s ras ile ilgili bilgileri iermiyorsa, i leyicinin bu sray olu turmas gerekir. Bu ikinci grev, olu turulan delme s ras birbiri peinden gelen delme, i lemleri arasnda mininnm bir yer de ititmeyi gerektirecek biiMde verilen i deerlendiren bir i programla yerine getirilebilir. lincii grevi, rneklenen verili dilzene in bir paras olmasdr. rne in, matkab konumland rmada karla t m bir e olarak davramr ve ayn zamanda saysal veriler bir benzerlik i aretine dn trldkten sonra matkap komunlardrma srcs.n denetler. Gerek ve istenen konutu aras ndaki uyum salandiktan sonra, i leyicinin drdnc grevi gerek delme srecini balatmak ve bitirtmektir. O halde denetim sreci, ylece zetlenebilir: 1. leyici, giri verilerini algiladktan sonra i lemlerin stresini belirier ve belle inde hem sray ve hemde delik konumlarn depolar. 2. Matkap, rneklenen-verili dzenek yard myla birinci delik konu-mna 3. Gerek matkap konumu, bellekte depolanm olan istenen konumla nyutuui zaman, i leyici delme srecinin ba lamasna neden olan bir i aret retir. 4. Ilk delme igeminin sonunda matkap ba ka bir delik konumuna hareket ettirilir ye sre bit biimde her delik iin yinelenir. Denetlenmesi gereken teki ilgili i levler iin temel dzeue e ek ilemler eklenebilir. rnek olarak delik delme srecinin hzn ve zaman sresini de-, netleyen i lemler yenilebilir. e itli maddelerin delinmesi e olanak sa lamas bakn-lindan hz denetimi diizene e esneklik kazand m. Dzenein e itli maddelere uygulanabilirli i, genellikle farkl .kesiciler gerektirir, nk her kesieinin farkl bir optimum kesme hiz vardr. Ker_deinin kesme zaman sresinin denetimi, etkin biimde deli in derinliini denetler. Bu ek esneklik, dzenein farkl katudktaki maddelere uygulanabilirligine olanak Sa lar. Her iki i lemde dzenekte kolayl kla yer alabilir; b z denetimi. ek. 17-16 daki bz-denetim dzene inin bir rneklenen-veri tr ile ve zamanlama denetimi ise Bl. 12'de tart lan dalgabiini-iiretici devrelerin birka yla yaplabilir. Ayrca, Kes. 17-4'de betimlenen motor al trma dilzeneklerinde kullanlan SDD devreleriride kullan lmak zere uydurulabilir. 13ilgisayann kullan ld nc tr denetim dzene inc, uyabilon denc7 tim diizene i denir ve grev biiIii rnne gre Sek. 17-33'de verilmektedir, G bloku, dzenek giri i iin dzenek kn: salamakta kullanlan dzenek

760 DENETIM DVMNEKLERI LE G I LENMESI

Giri

dcis

say ai ikvici

ki

EKIL 17 33 Uyabilen denetim diizeneginin grev blii iimne gre gsterimi.

-

ya da aygttr. Gerihesleme, II ile sa lamr ve saysal bir i arete dntrlr. Bu saysal iaret, saysal ileyiciye giri lerden biridir. Say sal i leyieinin grevi ise gerekli denetimi yrtmektir. Uyabilen bir denetim dzene inde denetirnin yap lma biimi bu blmde daha nce betimlenen denetim dzeneklerinirikinden olduka farkl dr. Uyabilen denetim mekanizmas , verilen bir giri iin istenen k elde edecek biimde G blokunun belirtgenlerinin de itirildi i bir i leyitir. Bylece, G ile temsil edilen srecin ya da ayg tan deikenleri sabit olmay p zamanladeiir. G'nin nasl deiecei saysal ileyici tarafndan belirlenir; kullan lan yntem genellikle dzene in ileyi hesaplamalarna dayamr. o u kez, bir bilgisayar olan saysal i leyicinin, bellek hiriminde depolanan ba ka. girileri de vardr. Bu giriler, dzenek bile enlerinin beklenen de erlerine ayaflanr ve bunlardan yararlanarak bilgisayar tepkiyi hesaplar. H blokundan gelen giri bu tepki ile kar latrlr. Sonra ileyici, bilgisayara verilen gerek giri iaretinin verilen de eri iin G nin sahip olmas gereken de ikenleri hesaplar. Daha sonra, G'nin de ikenkrini temsil eden i aretler, genellikle, srekli i aretlere dn trlr. G'nin grevi ise fiziksel olarak bu de ikenleri ayarlamaktr. Uyabilen denetim sreci, armatr direncinin ayarlanmas na dayanan bir motor hz denetim-dilzene i yardmyla aklanabilir. Byle bir dzenek ekil 17-34'de verilmektedir. Bilgisayarin grevi, giri teki verilerin tmn kullanmak ve motor h z yke uygun olacak biimde en elveri li k .de erini hesaplaniaktr. Ra'run hesaplanan de erini temsil eden i aret, de iken direucin potansiyometre kolunu konumlandirmak zere kullan labilen bir i arete dntrlr. Bylece, gerek armatr direnci potansiyometre konumu ile denetlenir. Potansiyometre kolu da, Sek. 17-23'de verilen konulu-denetim cliizeneinin rneklenen-veri tr ile denetlenebilir. Endstriyel denetin de, uyabilen dzeneklerin kullanlmasn n nemli bir nedeni saysal bilgisayar n h z ve gcdr. Saysal ileme iin gerekli

17-8 SAY SAL DENETIM DOZENEKLER1 761

veri g rleri D,a, kayna <41

Pot.k n.,i ,,Inut re

Kot konumu
Istenen i

Ia

EKIL 17 34
-

Uyahilen bir h z-denetim dzene i.

zaman, cisimleri hareket ettirmek iin gerekli zamana gre son derece ksada.. rne in, mekaniksel hareket iin zaman le i, saniye ya da, en iyi olasllda, saniyenin kesirleri bilykl nde, fakat bir hilgisayardaki elektroniksel zaman le i ise, mikrosaniye (19 -6 s) hasa na nda d nlebilir. Dorusu, ada elektronik bilgisayarlann o u, bir saniyede, iki 12 basamakl saynn 1 milyondan fazla arp mn yapabilme yetene indedir. Bylece, istenen tepkiyi hesaplama ve ger* k tepki ile kar la trma sreci, denetlenmesi gereken dzene in tepki zarnan na gre olduka k sa bir zamanda basanIntaktad r. Uyabilen dzeneklerin hepsinin say sal olarak al ma zormluu yoktur; kavram o u kez srekli dzeneklerde de (bilgisayar kullanmaks zn) kullanlr. Buna bir irnek olarak ticari GM .radvolannda kullan lan otomatik kazan denetimi verilebilir. Farkl vericilerden alman i aret er kuvvet bak mndan dei iklik gsterdikleri iin, rne in hoperlr gibi bile enlerin zorlanmamas iin k geriliminin denetlenmesi gerekli duruma gelir. Bu, hem aygt korunmas ve hem de dinleyieiye rahatl k bak m ndan gereklidir. ekil 17-35, byle bir dzene in grev biimini gstermektedir. RF ykselteci, akorlama ve gerekli ykseltme.nin bir k sm n salamak (Bak Kes. 11-1) iin kullan lr, Geribeslerne ilrne indeki d o -r k:il t ucu ve szge bir d.o. i areti sa lar ve bu i aretin ger lii iitilebilen (ses frekansl ) k i aretinin gerdi i ile orant llihr. Bu d.a. i areti, R F' ykselteeinin n-besleme gerilimini denetlemek amac yla kullan l r. Ses i areti ok byk bir de ere ula t zaman,

762 DENETIM DZENEKLEK LE G I LENMESI

SF giri -i are.ti

AM sisteminitt geri kn 'an

Se, i areti

Ses

I
4.---

ses i areti

4 lv,-ktItt-

EKIL 17-.35 Otomatik kazan-denetim diizene inin ghsterimi.

nbesleme geri timi vseltecin kazanc n' azaltacak biimde de itirilir ve bylece k dzeyi - azalthr. Dzenein uyabilme zelli i, ykselteein kazanc m dei tirerek hoperlrdeki ses i areti-nin denetiminde kendini gsterir. Denetimdzene i kavramlar n n ve yntemlerinin, bu blmde betimlenen fiziksel d.zeneklerden ok daha geni uygulanabilme yerleri vardr. Bn, zellikle, bir e olarak 'saysal bilgisayarlar' da ieren dzenekler iin do ru-, dur. Geribeslemeli denetim yntemlerinin kullan lma yerlerine rnek olarak, i hayatnda ierikli liste- denetimi ve para girdi kt denetimi, acil servisler iin ambulanslann yer ve say- smn denetimi ve renim- psikolojisinde davran deiikliklerinin. oluumu verilebilir. Her durum iin nemli bir zellik, her dzene e etki eden e itli deiimlere kar tepkinin besaplanmasnda saysal bilgisayarn hz ve kapasitesidir. Asl nda bilgisayar, diiiene in ileyi ini taklid etmek ve bylece uyarunlar n her birine kar dze teir tepkisini hesaplamak iin kullanlr. Bu 'tr byk dzeneklerin, genellikle, ayn anda uygulanan' ok say da girileri vardr. Byle durumlarda, olu zamanlarndan daha k sa bir zamanda tepkileri hesaplayabilen. bilgisayarlar n -yardm olmakszn denetim etkin bir biimde ba arlamaz. rnein, byk bir ehirdeki ambulanslar n say s n ve bulunma merkezlerini belirlemek iin, e itli de i kenler i e girer. Bunlar, nfus da hm n , ambulans gerektiren acil olaylar n Mu_ zaman , says ve tr ile ilgili istatiksel verilesi, gnn e itli zamanlar nn fonksiyonu olarak blgedeki trafik da -1111mm ve blgedeki sa l k bak m olanaklar - hakk ndaki bilgiyi ierirler. Ayrca, acil yard m gerektiren ok say da yaraldarla kar lalan uak kazalar gibi byk kazalar hakknda bilgiler de ambulanslar n says ve bulunma yerlerini etkiliyecektir. Dilzene in istenen tepkisi.nceden belirlenir, rne in acil bir durum olduktan sonra 15 dakika ierisinde bir ambulans olay yerine gele-

17-8 SAYISAL DENETIM DCZENEKLERI 763

bilmelidir. Verilerin hepsini gznne alarak, bilgisayar ehirdeki yerleimin taklidini yapar ve gerekli olan toplam ambulans say sn ve onlarn en uygun bulunma konumlarn belirler. Dzene in gelecekte de kullanlmasna olanak hazrlamak bakm ndan dei en trafik daffil m tu, artan nfus, yi yans tInak iin veriler srekli olarak ileriki bir tarihe gre aya lanabilir. Bylece, d.zenein balang durumu srekli olarak uyabilen bir denetim sreci iin balama noktas durumuna gelir. Bilgisyarlarn ok sayda veriyi depolama ve i leme yeteneinde olduklar ve ileti im ve denetim iin olduka fazla elektronik ayg t bulunduu iin geri beslemeli denetim dzenekkri ile iigili yntemler ve kavramlar, gelecekte bu giinknden daha da ok yaygu bir biimde uygulanacaktr.

PROBLEML ER 17-1 Bir depolama pili, 60 bir alternatif kaynaktan beslenen bir do rultucu ile ykleniyor.. Pil 1.2 voltluk sabit bir z t gerilim vermekte ve ak n snrlayc diren ile pilin toplam direnci 1,5 ohm dur. 1.0 A'lik bir pilykleme akm iin gerekli olan alternatif geriliminin etkin (kok) de erini
a) Yan-dalga dorultmas L) Tam-dalga do rultmas iin bulun.

17-2 Herhangi bir do rultucu devrenin nemli bir belirtgeni, ters tepe gerilimi, ya da iletime ters ynde dorultucu zerine etki eden en yksek ani gorilimdir. Bu gerilim do rultueunun tek ynl zeliklerini bozmaya neden
olabilecek derecede en yksek gerilimdir.

a) Saf .bir direnten olu an yk besleyen bir yar -dalga doyrultuennun ters tepe gerilimini bulun. l ) Bir tam-dalga do rultucu iin (a) kk ndaki soruyu .yantlay n. e) ekil 17-4 deki kpr do rultucu iin (a) kkn yineleyin. 17-3 Bir dogrultueumm k dalga biiminin dzlkten sap nasum bir ls, k geriliminin a.r. laileteninin kok deerinin .d.a. ya da ortalama de ere oran olarak tanmlanan tia4cdar ma arpanz ile verilir. ekil 17-2 ve
17-3 de verilen yar -dalga ve tam-dalga biimlei iin dalgalanma arparlarm bulun. zn de, k geriliminin F.,, kek deerinin o talarna de er E.,, ve a.a. bile eniain kok deeri cinsinden Ekok +
na

ile , erildi ine dikkat ediniz.

17-4 ekil 17-36, s as C olan bir ' nt sac ve indiiktans L vc direnei R olan bir kangaldan olu an bir indktans-giri li d:len-le szgeei - ile birlikte bir tam-7-delga do rultueu,devresini-gstermektedir. Yk R, direnei ile temsil edilmek ;:ed ir.

764 DENETIM DZENEKLER LE G, LENMES

EKIL 17-36 Problem 17-4 di'm

.!,iizgeci ile bidikte tam-dalga do rultucu devresi.

a) Siizge devresine- gelen E giri geritimininsinirsel ve a sal frekansmn a 2.7z oldu unu varsaym. Bu frekansta, k geriliminin giri gerilimine orann n, E, = R
-

R,
( 2LCR L j(oL -- -eCR,)

ve giri akm n n giri gerilimine oran nn ise,

,
E, oldu unu gsterin.

E, E,

ja C,1

b) Siizge giri akm dn sresince hibir zaman sfr olmad ve do rultueudaki gerilim diiilnniin nemsiz olmas varsaymlar! alt nda e l giri gerib ninin e \,, 7 E, 2

cos

(O o t

4 5

biiminde bir Fourier serisi gsterimi oldu unu d nerek szgeein davran incelenebilir. Burada E, do rultucuya gelen a. a. giri geriliminin kok de eri ve er, ise a sal frekansdr. 27r, (60) =377 rad / s, =.-= 500 ohm, L = 50 H, C -=;. 25 ,11 ve tam ykte R 5(0 oh n ahniz. E,== 100 V iin e, . k geribmi ve i giri ak mn n l.a. ikinci-bannonik ve drniincii-barmonik bilesenlerinin tam--ykte iken kok de erlerini hesaplav n.

o),

174 ekil 17-37, iki i-int sa, C ve direnei R indiiktans L olan bir .kan galdan olu an bir sa-giri li szge ile birlikte bir tam-dalga do rultueusum gstermektedir. Yk bir R, direneisir. a) Giri geri.lin i E'nin a sal frekans ci --= 2 f olan bir sin.sel oldu unu varsayan-ak, k geriliminin giri gerilimine ramm, E, tE, bulun.

PROBLEMLER

765

EKIL 1.7-37 Problen 17-S'in devresi.

b) Yk ak m nn d.a. bileimini bulun, - e) co.== 377 rad j s, R 100 olm, I. 50 H, C 25 .L.F ve R i 4.00 olun olduunu varsay n. Uygulanan e, gerilimi, Fourier serisinin ilk iki terimi ile temsil
e , ,-_-...:

220 --,/2 7r.

1.

cos 2wt

...

Problem I7-3'de tan naland biimde dalgalanma arpar-11m bulun.

17.6 Problem 17-4'de sz edilen szge iin dalgalanma arpannun

0,01 olmas iin C'nia saa de eri ne olmal d r? L,R,E I ,R, ve co o 'n deerleri Prob. 17-4'de velrildikleri gibidir. 17-7 ekil 17-6'da SDD, 30' lik bir ate leme as olacak biimde denetleniyor. SDD nun ular aras ndaki gerilim dmn nemsiz ve eer e(t) 220' cos 377t ise 10 ohn'luk bir yk direneinden geen ortalama ak m bulun. 1743 90' Iik bir ate leme as iin Prob. 17--7 yi yineleyin. 17.9 Bir d.a. motorunun armatr devresi 120 voltluk bir ortalama ge.. rilimle beslenmek istenmektedir Armatr direnci 5 ohm ve motorun z t EMK 110 V tur. Armatr devreSi iin kaynak olarak ek. 17-6 deki devre kullanlyor. E er e(t) = 220 1/2 cos 377 t ise, SDD nun ate leme asn bulun. -17-10 ekil 17-37'de gsterilen tam-dalga do rultucusuna 110 -.4. coS377t V luk bir gerilim uygulan yor. Do rultucu k, dirensel bir yke 1,0 A ve 120 V sa layacak bir d.a. kayna olarak kullanlmaktad r. 0,05. lik bir dalgalanma arpa n elde etmek iin L,R ve Cinli de erlerini bulun. 17-11 ekil 17-38 deki dzenekte kullan lan d.a. iireteci, 250 V da 200. kW'a ay-arld r. 13retecin armatr ve alan direnleri, s rayla, 0,0125 ve 33,7 ohm dur. rete, sabit bir h zda alitrlmakta ve alan- ak mnn anperi',

766 DENET M DZENEKLER LE G LENMES

13.3. iiretvci Ala/

-f-

HV

E,

EKIL 17-38 Problem 17-11 le verilen gerilim dzenleyici.

ba na 38 V / A lik bir i EMK retmektedir. Ykselte kazanc G.. Ef fige -= 500 ve pil gerilimi E i --= 12 V tur. P potansiyometresi, nemsiz bir akln ekecek kadar yksek bir dirence sahiptir. a) Hibir yk yokken (a k devre) normal Vt k ucu gerilimini elde etmek iin gerekli E, yanlg gerilimini bulun. b) (e) s, kkndaki koullar altnda potansiyometrenin Ii konumunu bulun. e) Dzenek (b) ikk nda bulunan H deeri ile almaktad r. erete normal armatr ak mn verirken ktndaki kararl-durum gerilimini bulun. 17-12 ekil 17-39 daki devre, kimyasal bir srete kullan lan bir scaktk denetim dzene inin devresini gstermektedir. S cakl denetlenmek istenen bir s v kaba konur ve srv mn her tarafnn ayn s cak-hkta olmasn salamak iin bir kartrc kullanlr. Scaklk stc ile denetlenir ve scaklk ler (termo-kap l) ile alg,lamr. a) Sabit sv scaklnn ayakta tutulmas iin diizenein nasl altm akl ayn. b) Scaklk nasl ayarlamr ? 17-13 ekil 17-39 daki scaklk-denetim diizene inde, sv scakl belirlenen bir zaman aralnda 25 C tan balamak zere art rlmak istenmektedir. Bu aral k sresince I kW'hk ortalama bir intim gc, s v scaklnda 10C lik bir art oluturmaktadr. G ykseltecinin aktarm oran 500 kW / V. gerilim ykseltecinin d.a. kazanc 1000 dir ve scaklk ler 3,aV rC oluturmaktadr. Eer belirlenen zaman aral nda sv scaklnn 65C artmas istenirse gerekli olan VR deerini bulun.

17-14 Geribeslemeli denetim dzeneklerinde, belli frekans blgesindeki dzenek belirtgenlerini de itirmek iin, o u kez, Re devrelerinin birletirilnelerine ba vurulur. rnein, ek. 17-40a'daki devre, bir E k gerilimi

PROBLEMLER 767

Gerili m

Yksel -teri

Isitart EKIL 17-34 Problem 17-12 iin verilen areakIck denetim dzene i

oluturur ve bu gerilim uygulanan Ei geriliminin nnden gider. Bu devreye ileri-gtiiriicii devre denir ve geribeslemeli denetim dzeneklerinin ounda do al olarak bulunan negatif evre kaymas n azaltmak iin kullambr. te yandan, ok. 17-4013'deki devrenin k gerilimi E, giri gerilimi E i 'rlin gerisinde kal r ve bundan tr bu devreye de geri biralact devre denir. Bu devreler, genellikle, elektronik-yiikseltc katlar arasnda iftlenim devreleri olarak ya da nnem siz k akum gerektiren teki uygulamalarda kullan lr. a) ekil 17-40a'daki ileri-gtrc devre iin evreli-vekt aktanm fonksiyonu E I E 'nin E, E; ' olduunu gsterin. b) ekil 17-40b' deki geri brakel devre iin- evreli-vektr aktarma' fonksiyonu Eo jE, bulun. e) Her iki devrenin de kararl -durum (d.a.) kazancm bulun ve zaman sabitlerini diizenein deikenleri cinsinden besaplaym. d) Her iki devre iin de bir asimtotik Bode izgesi izin.

R,
R , + Ft,

1 + joiREC, 1 + jeJR,R,C,/ (R, + R2)

(0) EKIL
17-40 Problem 17-

(b)
deki (a) ilerigatiirileil ve (b) geri braktn dev-rele .

768 DENETIM DZENEKLER.I ILE G I LENMESI

17 15 Problem 17-14 deki ileri gtre ve geri-b rakc devreler, geribeslemeli denetim diizeneklerinin belirlenen frekans blgelerindeki frekanstepki belirtgenlerini geli tirmekte kullan lan. dengcleyici devrelere rnek verilebilirler. o u kez, ileri giitiiriieii ve geri-bnak el devrelerin her ikisininde belirtgerderinin bir tek devrede birle tirilmesi istenir; ileri-gtriicil ve geri b rakc devrelerin grevini birlikte yrten byle bir devre ek. 17-41'de gsterilmek tedir.
-

a) l3u devretti!) E 0! E, evreli-vektr aktarnn fonksiyonunu bulun.

Sonucu,

E ,, E

(1 + ja> to,) ( 1 /in/ co,) 1. 1

jwi a,) ju) e,)

biiminde ifade ediniz, burada (o l , ro,, 4:o 3 ve w ke fekanslardr. b) (a) kk nda elde edilen aktar m fonksiyonu iin 0,1 den 100 rad / s ve uzanan bir frekans blgesini kullanarak ashntotik bir Bode izgesi izin e) iade izgesinden yararlanarak devrenin (1) bir ileri-gtre devre ve (2) bir geri-b takiel devre olarak davrand frekans blgelerini bulunuz. 10 6 ahra

I fi.tF 1 AF

2.3 X 105 ohm F,

..... I

O EKIL 17 -41 Problem I7 - 15'de sz geen - ileri - gtre ve geri-braket zellikleri i eren birleik devre.

17 16 Ward-Leonard denetim dzene i (Kes. ).5-5), ek. 17-42"de gsterilmektedir. A a daki simgeler. dzene in deikenlerini tammlarnaktad r. Rf .reteein alan direnei, ohm Ly = retecin alan z-indktans , = iiretete ind kleme gerilimi nin alan ak mna oran V / A(mag. alan) R retecin armatr direnci. ol n motorun armatr direnei, ohm K n otorda indiikleme ile olu an gerilimin h za oran , V /rad / s, ya da motorun dnme monentinin motor armatrndeki ak ma oran , N-ra / A motor ve Ykn eylensizlik rnomenti, kg-mz af motor ve ykn srtnme katsay s. N-in I rad / s. Amatiirn indktanslan nenisizdir.
-

PROBLEMLER 769

a) k, asal hz C2 ve giri , retecin alan gerilim Ef olduu zaman, herbir bile en denk-lemi iin ayr bir blok kullanarak dzene in blok izgesini izin. b) Giri ve k arasndaki evreli-vektr aktar m fonksiyonunun
Rf

[1(2,

af (Bg

Ef olduunu gsterin.

1 + jco --13[1 + jo) ) "g R nd Rf K zn, cf(R0 Red

) re te:

Motor

EKIL 17-42 Problem 17-16'da sicsrli geen Ward Leonard diizenai.

17.17 ekil 17-42 deki Ward Leonard diizene ini oluturan iki makinenin sabitleri unlardr:

rete R = 0,25 ohm

200 ohm Lf 1.0 H

Motor R, = 0,75 ohm

Km = 1,25 N-nc / A ya da V / rad / s J = 1,5 kg-m2
a = 0,03 N-m / rad / _f

1500

Vi

alan A

Her iki makinenin de arraatr indiiktanslar nemsizdir. a) k , asal konutu 0 ve giri ise rete giri gerilim Ef olduu zaman dzenein her bileeni iin ayr bir blok kullanarak blok iZgesini izin. b) (a) kk ndaki bloklar' birletirerek dzene in 0 / yolumu bulun,

Ef aktarun fonksi-

e) Diizenek iin kabaca bir asimtotik Bode izgesi izin. 17-18 Dzene in k , motorun e) asal hz oldu u zaman prob. 17-17 yi yeniden zm Sonularda ortaya kan, zellikle sabit k iin gerekli girile (yani d.a. kazanc ) ilgili a-yrcalklar zerinde gerekli yorumlar yapn.

770

DENETIM DCZENEK LERI

ilE

G ILENMESI

17.19 Bir ok endstriyel i lemlerde, bir borudaki s v ak h znn denetimi gereklidir. Byle bir denetimi elde etmek iin yntemlerden biri, ek. 17-43'de gsterilmektedir. Bu dzenekte denetlenmesi gereken s v bir muslua sabit basn altnda verilir; muslu un k tarafndaki V sv ak hz, musluk pistommun konumunun bir fonksiyonudur ve bu nedenle, denetim motorunun asal mil konumu O'rn da bir fonksiyonudur. E er, musluk pistonun musluk kn ancak kapatabildi i zamanki radyan cinsinden verilen 0 mil konumu sfr olarak alnrsa, denetim-motorunun konumunun bir fonksiyonu olarak dakikada litre cinsinden ktaki sv ak V, = SQ 0 chr. Vo k hz, bir hz leri altran bir ak-metresi ile llmekte ve hz ler dakikada 1 litre s v akarsa 0,18 V (0,18 V/ litre / dak) retmektedir. Hz ler k gerilimi E giri iaret gerilim E, ile kardaurilmakta ve fark gerilimi E, = Ei - 4, kazanc 20 ve zaman sabiti nemsiz olan bir ykseltece uygulannaktachr. D.a. denetim motoru ve ykn belirtgenleri unlardr:
Armatr direnci = 5,0 ohm Armatr indktans = nemsizdir. Denetim motorunda indiikleme ile olu an gerilimin asal hza (ya da olu an dnme momentinin arrnatr alumma) oran = 2,0 V / (rad / s) ya da N- In /A. Motor miline yansyan dzenein edeer eylenasizlik momenti = 0,013 kg-m2 Motor miline yansyan dzene& eeer srtnme katsays = 0,25 N- n /

(rad M
-

Sabit basn
altndaki sv

)(

Sabit alan aknai

D.a. denetin/ motoru EKIL 17-43 17-19 den 17-21'e kadarki problemler iin verilen ak -denetim dtizenei.

PROBT P,MLER 771 a) ktaki ak sabit tutmak iin dzene in nasl al tn aklayn. k akmn deeri nasl deitirilebilir? b) k T. sv ak ve girii ise Et gerilimi olan dzenek iin bir blok izgesi izin. e) Giri , E, gerilimi fakat k E, hz ler gerilimi olduu zaman (6) kk-n yineleyin. Bu kta ve (b) kknda elde edilen sonular aras nda nemli herhangi bir fark var m dr? d) (e) kkndaki bloklar' birle tirerek dzene fonksiyonu G11 E, / Ee yi bulun.
12

ak-ibuek aktarm

e) G11 aktar m fonksiyonu iin kabaca asinatotik bir Bode izgesi izim 1,0 ile 100 rad s aras ndaki asal frekans blgesini gznne alarak en sa lkl sonular elde etmek zere e rileri dzle tirin.

17-20 Problem 17--19 daki ak -denetim diizene inde y kgeltecirt frekans tepkisi savsanm t . Kazanc A(s) = Kc (1 +s1125) ile verilen bir ykselte iin Prob. 17-19'un c,d ve e ldarn yineleyin.
17-21 Problem 17-20 deki ak-denetim clzene inin geici tepkisini iyile tirmek iin E. gerilimi ve ykselte giri i arasna bir ileri-gtrileii devre (ok. 17-40 a) yerle tiriliyor. Devrenin sabitleri R 1 = 50000 ohm R, = 5000 ohm ve C 1 = 0,5 uF dr. leri-gtrc devre ile ykseltecin oluturduu birleimin kararl-durum kazanc 20 olacak biimde yilkselte kararl-durum kazanc artudyor. Bu ko ul altnda Prob. 17-20 yi zn. leri gtrcii devrenin dzenein i leyi inde yapt geliimler zerinde gerekli yorumlar yapn.

1. EK

KARMAL SAYILAR CEBRI

Elektrik mhendislii almas, devre ya da dzen.ek i leyi inin betinleumesi ve hesaplanmas iin bir ok matematiksel i lemleri gerektirir. Bu ilemlorden biri karmal saylarn ilowleridir. Bu ek, karmal saylar cebiri ile ilgili temel bilgileri vermektedir. nce fiziksel bir gsterim ve mmkn olan cebirsel temsil verilmekte ve sonra toplama, karma, arpma ve blme ilemlerinin nasl yaplaca taertimaktadr. ekil E-1 deki ynlendirilmi okun iki belirtgeni vardr: uzunluk ve yn. Bu ok, birim uzunlukta olup pozitif gerel (sa daki yatay) eksenle pozitif bir 0 as yapacak biimde ynlenmi tir. cos 0 ile verilen yatay (gerel) bir bileeni ve sin 0 ile verilen d ey (j ya da sanal) bir bile eni vardr. Bu ok, karmal bir saynn fiziksel gsterimidir. Oku analitik bir biimde betiralemek iin her iki belirtgenin de ierilmesi gerekir. olas lk vardr.
J ekseni (sanal eksen)

EKIL E-1. Yrbiterdiribai bir ok.

Birincisi, en yak' biimde - uzunluk ve yniinn belirtilmesidir; bundan tr

774 EK-I gsterimi, okan birim uzunlu a ve 8 asna sahip olduunu sylemenin ksa bir biimidir. Buna gsterinin kutupsal biimi denir. Istenen bilgileri vermenin ikinci bir yntemi de gerel ve sanal bile enlerin bykliiklerini belirtmektir; cos O sin fl

ya Ilik oardinat biimi denir. ste! biim, ej@ = eos sin

ile verilen Euler e itliinden yararlanarak yaz hr. Yukarda verilen her tanm da ayn ynlendirilmi oku betimledikierine gre e it olmaldr. A f@ = ,4 cos 8 + jA san O = A (E-1)

ile verilen e itli bantlarin hepside, uzunlu unda ve pozitif gerel eksenden saatin z t ynnde O (ya da derece) radyan a yla ynelmi bir oku betimlemektedir. Gerel ve sanal ks mlar ierdiklerinden Denk. (E-I) biimindeki bamulara karmal ,s'arlar denir. Bu saylar, bykl belirleyen italik A dan ayrdetmek iin A gibi koyu bir gsterimle temsil edilirler. Ynlendirilini Unan pek ok ad vardr. Mekanikteki kuvvet vektrleri en iyi bilinen rneklerdir. Bu kitab n kapsamndaki ynlendirilmi oklara, sins ve kosiniis dalgalarun tem e l etmek iin kullanldklar zaman, evrali-velaiirler denir. Herhangi bir evreli-vektrn bykl ve ynn - na deitirmek iin kullan lan karmak say lara evreli-vektr operatsWeri denir. Evreli-vektr ve evreli-vektr operatrlerinin cebirsel i lemleri, karma! saylar bir biimd .en tekine dntrme, toplama ve karma, birbirleri ile arpma ve blge yetene ini gerektirir. Karma' say larn bir biiminden tekine dn trlmesi Denk. (E-l)'in kullan lmas ile elde edilir. Toplama ve karma, gerek ve sanal bile enleri ayr ayr ele alarak, dik-koordinatlarda ifade edilen karma! saylar ile yaplr. rnek E.1 B 3 -1- j4 10 eiam

C = 6 1-30' biiminde karma! say verildiine gre D=A +B-C saysn . bulun. Sonular her biimde de ifade edin. OM:M: B ve C say lar dik-koordinat biimine dn.trfilir. Denklem (E-1) den, B=
Ve

0( cos

r -+. iin 4

7,07

j7,07

KARMAL SAYILAR CEBRt 775

C = 6 (cos (-30") + jsin (-30)] 5,20 - j3,00 elde edilir. D yi bulmak iin gerekli evirme i lemi A = + j4

7,07 + j707

, A B = 10,07 j11,07 -C -5,20 -+ j3,00 D A B C 4,87 dir. yleyse ,onu, dik-koordinatlarda, D -= 4,87 1- j14,07 kutupsal biimde, D ve tistel biimde ise D ?)2

j14,07

Ir"--1 14,07 (14,07y / / ta.

4,87

--- 14,88 /7 9'

arpro, L.na1 say lar hangi biimde olursa olsun yaplabiiii. t-rate2, biimde, s) = AB eca+13) (E-2) (A e') ya da kutupsal biimde (A ja)(8 .----= AB la -Ff3 (E-3)

sonular , bilinen stelleri arpma yntemlerinden elde edilir. Dik koordh ut biiminde, (a, ja) ve (bi jb,) nin arpm, +jud(b, + jb,) = (Gibi dir. Denklem (E-4) elde ederken j: teriminin ortaya ktna dikkat ediniz. Karma! saymm d ey buleimini gstermekte kull nden j terimi, 90 lik pozitif (saat gstergesine z t ynde) dnme olu turan bir evreli-vektr operatr olarak d nlebilir. j operatr, a, niceli ine iki kez uygulanrsa, jja, ya daPa, demektir. Bu durumda a, terimi 2 x 90 ya da 180 dndrlm olur ve bu dnme bir eksi i aretine e deerdir. yleyse, yani j, edeerdir. + j (at l, .1s,21,,) <E-

'ste' ya da kutupsal biimde blme, arprnamn tersinden ba ka birey deildir, bu nedenle

776 EK-1

Ac-it'

Bela ya da

(E-5)

A Ia 7310

A , T

(E-6)

Dik-koordinatlardaki biim iin blme, pay ve payday paydann elenii ile arparak elde edilir. Karmal bir say nn ak:ligi j'li terimin i aretini deitirerek olu turulur. yleyse,

a, + ja, 41 + i42
ak azb

a, ja,

41 -4- 142
; aik
a241

bi z - "F 422

biz

4 24

(E-7)

elde edilir.. j teriminin paydadan kald rtlina ilemine dzenleme denir.

rnek E 2
-

15 + 113
7j4
ifadesini hesaplaym

(-50 - j40)

ZM: Problem, dik-koordinat ve kutupsal yntemlerinin her ikisinde de ,zleeektir, nce dik-koordinot biiminde zelim, 15 ve
j13X7 14) 53 -1- j151 (15 j13 16 r 49 (7 - /4)(7 j4) 7-j4

0,817 +/2,32

MIL

im:~ (0,817 12,32)(-50-j40) = 52,0 - j148,7 157 -70,7

verir. Kutupsal biimi kullanmak iin, nce her karmal say da kutupsal biime dniitrlx. 13 ag = 19,85 /40,9 15 8,06 / -29,7'

15 + j13 = Vt15")2 -I- (13)2

7-

= 7z 42)/ ag -1 / V 1-

PROBLEMLER 777

-50-j40

V502 + 4 2 tag-1

-40

= 64,0 / 218,7

yleyse, istenen ifade, 19,85/ 40,9 8,06 / -29,7' 64,0 /1 218,7 (19,85)(64,0) t 40,9' + 29,7 -i- 218,7 8,06 = 157 / 289,3 olur. = 157 / -70,7

PROBI EMLER
6 - j8 B = 60 . C 30 - j40 evreli-vektrleri iin a adaki ilemleri dik koordinat yntemi ile yapn. a) A + B - C h) ABC e) AC/ B d) Be/ A AC/ B Her sonu iin elde edilen emelivektrii kabaca izin.

E-1. A

. E -2 Prob. E-1'de verilen A,B ve C evrelivektrlerini kutupsal ve stel biimlerde gsterin. A adaki ilemleri yapn ve sonular hem dik-koordinat, biiminde ve hem de kutupsal biimde yaz n. a) B / A -1- B/C-C/A c) AB - AC

b) C2

a)

Her . durum iin elde edilen evreli vektr kabaca izin. E - 3 ekil E-2 deki devre, bir transformatru, makinenin ya da dedin hattmin e deer devresi olabilir. Bu ekil iin, E IZ ya da olduu gsterilebilir.

a) E = 13800 / O' V, I = 56 -j42 amper ve Z = 10 j20 ohm olduuna gre V yi kutupsal ve dik-koordinat biinalerinde hesaplaym. h) I = -56 j42 araper, E ve Z ise (a) kkinda verildi i gibi olduu zaman V yi kutupsal ve dik-koordinat bieirnielincle bulun.

v
t

EK/L E-2 Problem E-4 le ilgili devre.

EK
BIRIMLERIN VE TEKNIK TERIMLERIN KISALTILMASI
alan etkili transistr alternatif ak n amper amper-sarnu atma-geni lii modiilasyonu atma-genlik modlasyonu atma-kot modiilasyonu bel AET a.a. A A-Sar AGM AGEM AKM B

beygir gc
Celsius derecesi

bg
'C

coulomb dakika dakikadaki dnme

desibel diren-indkt ars diren-indktans-s a diren-sa do al logaritma doru akn dzlem aci derecesi elektromotor kuvvvet eklem alan--etkili transistr Fahrenheit derecesi farad frekans modiilasyonti foot kare genlik modillasyon t gerilim denetimli titre ken henry hertz inch kare in diikt auS^Ei. a

C
dak dn! dak. dB RL RLC RC in . EMK E-AET 'F F FM

ft2
G-M GDT H. Hz in.2 LC

780 BIRIMLERIN VE TEKNIK TERIMLERIN KISALTILMASI

ilemselykselte Joule Kelvin derecesi. Kilogram kilohertz kilometre kilovar kilovoltamper kilowatt kilowattsaat Kirchhoff'un akn yasas Kirehhofrun gerilim yasas kareortalamas karekiikii logaritma magnetomotor kuvvet megahertz megavolt megawatt metal-oksit yar iletken metre metrekilogramsaniye metrekp mikroamper rnikrofarad mikrohenry nikrosaniyemiliamper milihenry milimetre milisaniye milivolt miliwatt nanoamper nanosariye newton newtonmetre orta frekans otomatik frekans denetimi otomatik kazan denetimi pikofarad radyan radyo frekans -YK K Kg kHz km kvar kVA kW kwsa KAY K GY kok log MMK MHz MV MW MOY

ni
MKS n3 ELA rnF

uH ps
mA mH n n ms

mV
mW n.A.

ns
N Nm OF OFD OKD pF rad RF

EK 2 78 1 saat saniye saniyedeki dnme santimetre santimetre kp silisyum, denetin-ili dorultucu erit geni lii reaktif-volt-amper volt voltamper watt wattsaat weher sa dn / s em cm3 SDD G var V VA Wsa Wb

BIRIMLER IIN ON-EKLER n-ek tera Biga mega kilo hekto deka desi santi mili mikro nano piko femto atto kat 10i2 109 106 ksaltma T Ck

103
102 10 10 - 1 10 -2 10 -3 10-6 10-9 10-12 10- 1 5 10- 1 8

h
da d e m

p f

SEILEN PROBLEMLERIN SONLIIARI

Bliint 1 1- 1 a) 600 W, b) 14,4 kwsa 1- 3 b) her dntide sfr enerji 1- 7 a) 100 cos 377t volt, 1000 cos 2 377t Watt, b) 500 W I- 9 a) 4V, O < t < 5; -10V, 5 < t < 7 e) 8t, 0 < t < 5; -350 1- 50t, 5 < t < 7 1-11 a) -4 sin2t amper, c)-20sin4t watt 1-13 Stz volt, 0 < t < 2; 20V, 2 < t < or; b) 6,25t4 joule, 0 < t < 2; 100 2 < t < ce 1-15 a) - 23V, 9 V, b) 725 Wsa 1-17 20 cos 2 t 25 sin 2 t-9 e"" volt 1-19 6-2 cos 2t 2 sin 2 t volt 1-21 20 E-73' amper 1-23 17 sin (2 t ( 3) + 13 cos(2t ( 3) amper Irjbliin 2 2- 1 100 V 2- 3 a) 29980 ohm, b) 0,02002 elini 2- 5 a) 9,980 mA, b) 0,9980 mA, e) 9,901 EnA, 0,9901 mA 2- 7 100 V 2-- 9 60 V 2-11 30 V 2-13 170,4 V, 2,3 A. 2-15 4A 2-17 2 A 2-19 1 A 2-21 1,75 A

784 SEILEN PROBLEMLERIN SONULARI

2-23 10 V 2-25 25 A 2-27 50 ohm 2-29 a) 15 A, 10 A, 25 A, b) 11 A, 16 A, 27 A 2-31 3 ohm'la seri 174 V 2-33 5 A 2-35 6 ohm'la seri 115 V b) I115 ((R +6) Blm 3 3- 1 a) v (-t) = -6 V, b) v (t) = - 6 V di 3- 5 a) 5 20000 i=0, b) Ae -4900tdt 3- 7 di W H- 2 b) i=A -2t ve i=e---" (A cos4t -F- B sin4t)

a)

B sin3t) 3- 9 b) v a = c- ' (A cos 3t 3-11 a) 36 V., b) 24 V 3-13 a) SA, b) Sfr 3-15 vi. = 0, -op < t < O ve 10 < t < cp; = 2V, 0 < t < 10 3-17 i=0, vR=0, vL=100 V (t=o+ aunda) 3-19 Sfr volt ve 25 Vi s
.3-21

di SA ve --- = 0 dt 4 ') anper

3-23 4(

3-25 12 e- 3 t sin 3t volt 3-27 3-0,3 e-6 ' - 2,7 e-"i3

Blm 4

4- 5 2e--"3"' Elu volt 4- 7 a) 2,5 cos (2t-45 ) anper, b) 1,12 cos 2 4-- 9 1,06 cos (2t-45") ampe 4-15 Z = 6 v 20s2 ' .13s2 + 2 1 Z

amper

SEILEN PROBLEMLER N SONULARI 785

4-17 Y 4-19

2sz +39 +2 8s3 +12s2 +12a +6

Z=

s'L,L2C s2LI RC + I + 1 2) + R z
80s2 20s 8s3 28.2 60 s + 5

V (20s -I- 5) 4-21 E. -- 8 s 3+ 28 2 + 60 s + 5 4-23 4-25 a) E (2s + 4) +13s +2 O 16 382 26s 24

d2e + 26 dt2

24 e

16 i

Blm 5 5- 1 a) 1000 118, b) 0,472 ms, e) 1 ms 5- 3 a) p= 3280 [eos 60 -1- cos (754 t + 30)j Watt, b) 4920 W e) 1640 W, d) 27,5 J, e) 3280 W 5- 5 Emi,

5- 7 5,0 V 5- 9 a) 100 /0 V, b) 0,546/56,8' A, e) 0,770 cos (377t + 56,8) anper 54,6/56,8 V, E L 206 /146,8 V, E c = 290 /-33,2 V d) ER 5-11 e) 346 / - 83,3 V, d) 346 cos (2t 83.3)

5-13 0,5 + j 0,5 mho 5-15 3 + j 0 ohm 5-17 24 /90 V 5-19 1,25 136,9 A 5-21 E, 5-23 E, 225 /443,1 V, Z, = 4,32 - j 11,76 ohm 8,20 /1,8 V, Z, = 0,876 J-20 ohm

5-25 500 W, 866,6 var, g arpan 0,5 ohm, b) 1,58 olun, e) 33,1 W ve 32,8 W 5-27 a) 1,5-j 5-29 16(1 kW, -5 kvar, 160,1 kVA, 69,7 A 5-31 a) 508 ve 475 V, b) 5,97 kW, 4,93 kvar, 7,74 kVA

786 SEILEN PROBLEMLERIN SONULARI

Blm 6 6- 1 6- 3
6- 5
-10 -4 CO2 2 E = j10-30>

50
100-2w2 + j 101<o

E,

0,253 mll, 0,159 ohm

6-7 25 ohm, 0,25 H 6- 9 1 + 0,9 cos 1- 0,3 cos 34

6-11 2- 0,59 cos (200t - 63,4) 7 0,064 cos (400t-76) - amper 6-13 83, 3 + 2 ,53 cos (400t-41,7) yok, 13) -! ve 0,05 6-15 b) 1(t) (2-2e--2,5(t-5) u (t- 3) u (t-0,4) 26,6) amper 6-17 a) i(t) = 10 u (t) - 10 u (t -0,4) b) v (t) = 100 e"" u(t) - 100

6-21 a)

oa (t), b) 5,6

E -t

cos (2t

6-23 b) i(t) = [2t - 0,8 (1-e~ 2.,")] t. (t)

Blm 7
7- 3 1000 ohm 7- 5 0,10 A, 0,234 V, 0,0234 V 7- 7 10-5 A, 0,0173 V, 190 7-15 1,03 x10 -8 A, 0,979 77 17 Vcp = 19 V, 1c9 = 1,05 A 7-19 Rn = 1,5 105 ohm, Rc = 250 ohm 7-21 a) 160, b) RE = 240000 ohm, Rc = 833 ohm 7-23 RE = 0,363 ohm, RE = 667 ohm 7-25 it) RC = 8200 ohm, R E = 2000 ohm, RB -= 248000 ohm h) R e = 8200 ohm, RE = 2000 ohm, RE = 88000 ohm
7-27 a) 120 ohm, 92,3 Y, b) 66,7 ni W, e) 0,769 W 7-29 R D = 1200 ohm, Rs 300 ohm

Blm 8 8- 1 b) 5 ohm
8- 3 4,35 x 10-4 Cos 106t amper

8- 9 9,7

55,8 x 10 -3 cos (UY t- 43,4') Volt

SELEN PROBLEMLER N SONUL RI 787 8-13 .e C;-

(1

+. ,) RE
z2
s +5 , z22

rd + R k (1 + /4,) + -R E

8-15 a) z,, =

20(82 + + 5) (s + 5)
S

108

7' 2

10 +5

- Y2

20

Y22

20s -2+10

Y12

= 20

8-17
S

1052 + 31s 1-11

lOs2 +11 21s -I-- 1 "21 "40
8+1

-(8 + 1)
10s2 + 21s + 1

S -

1- 1

8-19

Y-2
2

8-21 S

1 1: Cid)

11 2 ,

--

t3

'

"`

s edd + C d)

gd + + s Co) Cad Cgd + Cos

8-25 Z = -

hI2

40 3

1 +s / 0,06 (1+s / 0,0263) (1+ / 0,344)

8-29 1161iim 9 9-- 1 -72

200 ohm, 130 --- 400

9-- 3 kazan = - 377, Z, = 62 ohm 9- 5 1,12 , 107 rad /s 9- 7 2000 rad /8 ve 12,2 rad /8 9- 9 a) R e 320 ohm, R, 110000 ohm, R E = 1650 ohm 1)) 5,uF, e) 255 pF, d) 5,0 x 10 6 rad 1s, f) 2,46 V 9-11 a) 0,141 W, b) 3,33 ;,< 10 -3 W, e) 48 W 9-13 a) 0,855 E b) 16,2 olun 9-15 a) yzde 9, 1)) -12,6 ve 1,12 x 10' Tad is 9-17 a) 1,4- x 10 7 rad / 1)) 60 rad/ 9-1,9 a) R : 5710 ohm, Rk 500 ohm, 1) e) 9,37

5 ve 4,35 : 10 5 rad 1s

788 SEILEN PROBLEMLERIN SONULARI

9-21 a) 195 ohm, b) 100 ve 8,25 x 10 6 rad /s, c)-17,8 d) -26,7 ve -12,3 9-23 a) 0,988, b) 80, e) 81,9 x 10' ve 12,4 ohm 9-25 0,91, 100000 ohm, 182 ohm.
Bllim 10

10- 1 a) 80000, b) w f, = 7,8 x 106 (Bode) ya da 5,35 x 106 (ba at-kutup) rad /s, w o = 5,2 x 10' (Bode) ya da 9,26 X 10' (ba at-kutup) rad/8 10- 3 Re, -= 246 ohm, R e2 = 174 ',ohm 10- 5 a) 800 rad is, b) 920 rad /s 10-7 a) -208, b) 5750 rad ts, (Bode), e) 3,10 x 10 6 rad is Rin'de de iim yzde 35'tir. 10- 9 a) -4,0 x 10 4, b) ar LG = 1200 rad /s, all = 1,6 x 10 5 rad ts 4000 ohm, ar t, = 740 rad. /8 10-11 ilk 10-13 a) -4,95, b) 605 ohm (kaynak direnei ile beraber) e) wHo = 1,1 X 10 7 rad , ar L --, 100 rad is 10-15 a) 333 rad ,is, 13) 20 V, e) 333 rad js, 15 V 10-17 a) RL, = 1133 ohn, =-- 277 ohm, 10-21 a ) 2 G, 2G, (1. + H,G, 112G-,) , e ) 1 + 2 GH,' 1 + 2G,H, + G, 2 (Hi2 - H)

d) ve e

GI
1

10-23 G = 5000, H 9,8 x 10 -3 10-25 b) T = 930, C) GFB =- 31,8 10-27 I) ow, (geri-besleme ile) = 4,17 X 10 6 rad is 10-29 Kararl durumda (ni ce = 89,5, o> = 94)
1.1

1
/1_,C

, RC

1
1 vRR 2 c, 2c b) co i

11- 3 a)

=1

R:c1 2

1 11- , A, = 3, -

e) 104 den 2 x 106 rad /s.'ye ve 10' den 2 x 10' rad s'ye,

SEILEN PROBLEMLERIN SONULAR1 789

11

5 A. = 1 +

c C.

1
-

411tiR2CIC2

11- 7 a) 5, b) 1,29 x I06'dan 4,08 X 106 rad) s'ye 11- 9 a) ar = 3,16 X 10'rad/s, G = 2 X 104 railis, b) 9680 11-1.1 Kazan = 1,42 X 10 3, G -= 7 X 105 rad is 11 13 a) 9100 Hz, b) 40000 Hz. 11-15 b) K 1,59 11-19 a) 0,0931 ohm, b) -2 x 104 ohm (fiziksel olarak arlanns zdr). 11-21 Frehaalar 101 104 radfs olar.
-

Balltati 12 12- 5 30 V 12- 7 3000 ohm 2000 ohm, R, . 17800 ohm, R, = 160000 ohm 12- 9 11. L 12-11 a) 1,8 nA., b) 4,29 V 12-13 R, = 12000 ohm, R, = 6000 ohm, R3 = 12000 alm R, -= 24000 ohm, R, = 250 ohm, Re -= 500 ohm, 250 ohm, RL -= 750 ohm. 12-15 R, = 2000 ohm, R 500000 ohm, R1 .0 44400 'oh" R, = 400000 ohm, C = 289 pF 12-17 Ondrlk say 193, ikili say-1 11000001'dir. 12-19 a) Soldan saa, toplamlar 100000, 11111001 ve 1010110 olur. Blm 13 13- 3 a) 104, b) 135 e) 151, d) 160 13- 5 0,28 A 13- 7 1,81 A 13- 9 a) 1,35 Whinaz, h) 0,71 Whim2, e) 0,29 NV1> fru

10 0,1 1,0 4,0 -k/ ,6 - 8 Oran 2,96 2,56 Miliwatt 0,003 0,296 2,56 3,12 13-15 a) 1, - - --- 3,62A, I, .= 21,7 A b) (1) 3830 ohm, (2) 106 ohm 13-17 a) (1) 13,8 /52,6 ohm, (2) 0,138 /52,6 alim, b) 2360 V e) 2310 V, d) yzde 97,3, e) ayru, 1) 171 A. 13-19 a) 15/-30, 15/210', 15/90', b) 416/30, 416/270', 416/150 e) 9350 W, 5400 var 13-13

790 SEILEN PROBLEMLERIN SONULAR!

13-21

a) 224 A, b) 87,9 kW, e) 0,984 (ilerde) 13-23 a) 12,0 kV, b) 3120 kW, e) 0,728 (geride) Blm 14

14- 1

a) 1470 N, h) 405 N, e) 68,5 N

14- 3 21 lb. 14- 5 a) 9,9 V, -b) 9,9 V 14- 7 0,785 N-m 14- 9 a) 266 V, b) 460 V 14-11 a) 24 kutup, b) 10 kutup, e) 300 dn / dak.

14-13 1200 Hz,

14-15 a) 140,6 A, b) t) 71,7 .A, d) 5,3 A, e) 183 lb-ft

14-17 Kok bg = 853; 900-bg motor

Blm 15 15- 1 1250 d / dak 15- 5 a) 1085 d/ dak, b) 1,50 A, e) 1150 d/ dak

15- 7 4 saam
15- 9 a) De imez, b) yzde 45,5 azal r 15-11 3 uhu 15-13 0,69 A den 1,27 A'e 15-15 a) vt = 250 (1-e-2t) b) (1) i a = 200 (1-G 625i), (2) v, -= 240-52 e- 625 '. 15-19 05 1 4- j 1,2S
,

15-21 b)

3,05 _L1 0,0185 co

Billam 16 3 e) 3600 d J dak 16- 7 a) 27 d / dak, b) 301 lb-ft, e) 0,854 (geride) 16- 9 a) 50 hg, b) Hay r, e) Evet 16-11 a) 123 mil l, e) 23,4 Hz 16-15 Aktarm fonksiyonu 1 9 j 0,038eo olur .

SEILEN PROALEMLERN SONULARI 791

Blm 17
17- 1 17- 5
a) 47,5 V, b) 28,8 V e) 0,0925

17- 3 1,21 ve 0,484 17-- 7 9,25 A 17- 9 75,3' 17-11

a) 0,444 V, b) 11 = 0,0462,

249,6 V

17-13 0,285 17-15 (1 + j 0,25 co) (1 + j (0) + j 0,117 co) j 2,14 o) 68,5 a (1 + j 0,0124

Ei Et Fe
'

17-19 d)

(t>

17-21

j (1

68,5 (1 + j 0,025 o) j 0,0124 w) (1 j 0,008 w) (1 -F) 0,00228w)

EK E- 1 E-3
a) 36 j 112, b) 30000 j 40000, c)
-

1,71

d) 305 + j 402 a) 12420 f-3,2

12400-j 700 V

b) 14170 /-6,3" , 14080-1540 V

La. ak mnu thrultulnast, 724-731 La. devreleri: -evreli, 595-610 tek-evreli, 16?-199 A.a. makineleri, 631-634, 640-644 691-717 ' aktarun fonkaiyonlan, 682-685 denetim met:mien, 708-712 dnen Maguetik alanlar, 691-695 ezur anh motorlar, 703-706 indiiksiyon motorlar, 642, 695-700 kesirsel-keygir giiStii a.a. motorlar , 112-717 n nter-bre leg-timi, 736-79e, 734 tek-ev:eli, 712-717 A.a. motor/an, 646-644, 695-700 701-717 La. uyumak tragisea devreler, 578 A.a. exeteieri, 631-634, 700-703 La. yak dorusu, 284 Ark dev-re, 7 Ak devre gerilim', 44. 73 Ama] frekans, 169, 219 Ama gerilimi, 270 yakselteei, 424-433 .A,r1"21 anahtar, 520 Ak izgileri, 560 Ak younluu, 560-561 Akn kayna edeeri, 45 .A.ken kazann, 274 Akm ykselteri. 445-448 Aktarma: doru yn, 331 ters yan, 331 Akttrun fonksiyonlar ve frekans tepkisi, 682-605 Alan etkili transistar, 285 aktaru-a belirtgeti, 288 n-kan all, 286 p-kanall, 286 Alternatif alan, 6,170, 595-610 Alternatif akmlarnn do rultdelas, 634-638 AltenUtif-alan denetimli motorlar, 708-712 Alternatif akn motorunun bn denetimi, 706-749R

_klt y4 n. gti, 369 Axmer, 6 Ani gii, 2 ~ir ezik, 659, 661 Asa geldi i moditlasyonu, 511 Atm treni, 236 Almalar, 232 Ayarlanabileu ykelteIer, 490-494 Ayrten sntri, 82

Bamala keynak, 55, 64. 77 Bann kaynak g6sterizaleri, 13 Baeamak fonksiyonlar, 226 Ba0luslgt k.etllats. 109, 110 Berntgen denklemler, 103, 104 Beezetne bilgisayar devreleri, 502-505 Beygir gl, Blf erisi, 565 Birim-it:ele fonksiyonu, 241 Bode asiumodu, 343 Bode izgesi, 341, 423, 432, 463, 466 Bekem:em diyod e itlii, 264 Bagaltsna blgesi. 262

Arr

"1911,18 titrekesti, 485,487 Coulomb, 3 Coulomb yasas., 4 Cramer kural, 41, 152 ahtna noktas , 266 Cok-threkonlm, 523-532

1.>.a. makineleri, 634-640, 659-685, 752 aktarma fonksiyonu. 682635 dinamik tepki, 678-682 elektrik devre grii iinkri, 659-663 frekans tepkisi, 632-685 geici tepki 698-682

794 DZ1N magnetik-devre griinlintleri. 663-666 motor !uzunu denetlmi, 675-678 motorun davran , 670-675 reteein altmas3, 666-670 D.a. makinelerirole koir',41ttrtin ilevi, 634-638 Da. motorlar, 634-440, 641, 659-685, 732-734 D:a. retecleri, 638-640, 660-.666 596-607 Denetim dilzenekleri ve snflundr~ 73 6-742 Elektrot, 256

Desibel, 342 Devre fonksiyonlar, 156 Devre indirgennaesi, 58 - 178 Devre teorisi, 27 Devre tepkileri, 39-222 Difilayon, 259 DIfillyen s, 314 DInenik davran, 257 Diren, 14-138 Diren tvnam, 76 Direnli devreler, 35-80 Diyadin dalga-biimleme devreleri, 514 - 517
Diyodiu karmel devre, 515 Do al tepki, 90-92

Enerji, 1 Enerji iletind, Enerjinin kon nume, 2 Esneklik, 143 Edeer aP tm, 60 Edeer devre, 311 Edeer diren, 58-59 Edeer gerilim. 59 Edeer iletkenlik, 60 Edeer kaynak gsterimi, 58 Ezamanl hz, 694-695 Ezamanl motorlar, 703-706 Ezamanl iireteein almas , 700-703 Etkin deer, 171 Benli vekttlr, 173-174 Evrensel rezonans ekrisi, 214 Evrensel motor, 717 Euler eitlii, 128 Farad, 20 Faraday yasas, 576 Park-yilkeeiteei, 437-4 41 Ferromagnetik maddeler, 56,1 Fred" 16? Frekans Seici, 489, 490 Frekans Tepkisi, 209 Faurier serisi, 219

Dogru akn fiveteIeri, 638 648

-

Doru yn alemi, 263 Doru yn direnek 314 Doroltart sillsrun denotindi, 295

Dnen nngzetilc alanlar, 691-695 DiSanii devreler, 144- 151

Drt-ulu devre, 328

Durgun davran , 257 Dilifin noktael, 47, 48 Dln noktas gerilim yntemi, 47, 48, 49

Edmitaos. 132,134, 139, 173 Ekime transistr, 271 Elektrik akm, 5 Elektrik birimleri, 12 Elektrik nu torlare 640-644 Elektrik kaynaktan ve devre ilkeleri. 12 Elektrik yOk, 2 Elektriksel aygtlar, 252 Elektrilesel g ve enerji, 10 Elektriksel eler, 1 Elektromagnetik dnme momenti, 624-626, 662 Ele,ktramagnetik g, 661 Elektromotor kuvvet (etek), 9 Elektron behiu, 258

Ge devresi, 92 Geici ve dinamik tepkiler, 678-682 Geit-gerilik. 562 Geieli dnem, 90 Geribealemeli denetim cliizenekleri, 734-736, 712754 Geribeslemeli ykselteienie kararl lk, 461--467 Geride g arpam, 195 Gerilim, 9 Gerilim kayna edeeri, 45 Gerilim ve akn kaynaklar gsterimleri. 13 Gerilim retimi, 619-62.4 Gerilim yilkselted, 445-448 Girdap-akra kayb, 581 Giri direnci, 63 Giri edmitans, 148 Giri impe,daus, 148, 150 Git,'1, 188, 189 G arparu, 195

DZIN
G kayb , 38 G ve reaktif g, 187 Kesirsel-beygir gl am. motorlar , 712-7 7 Kesilim blgesi, 276 KGY denklemi, 174 KGY Kirehhoff gerilim yasas , 25

795

Hartley titre kcni, 485 Henri, 15 Benz, 167 Histerezie, 566 Histereals kayb, 580 Histerezis ve girdap -akl m kayplart, 580 flook yasas , 143

Kmlna frekans, 345 Ksa devre, 8

K sa devre akm , 44, 73 192 Kilowatt, 2 Kinetik enerji, 2 Kirehhoff eitlilderi, 176 hoff yasalar, 24 Kirel Kirchhoff'un akn yasas, 35-37

ideal akm kayna , 12 Ideal gerilim kayna , 12 ri t er tis. devre. 54,r- 551 ikili sistem, 53a-538 kik kavram , 143 ki ui devreler, 148 ilerde g arpan , 195

Kirehheff'un gerilim yasas , 35-37

Kok deeri, 171 Kk-ortalama-kare, 1 -72

Kullanl magnetik devreler,

Kutup noktalar, 158

Knvvet-akun benzerl' , 144 Kuvvet-gerilla' henzerlii, 144

tletken, 5
lletkenlik, 15

ilnek aksini' yntemi, 51-52 ilmek ve dri itm noktas yntemleri, 181 ImPedaus, 132, 139, 178, 333 Impedans uyumun, 194 ndaksiyon motorun davrazu, 695, 697 Indlttans, 14, 15, 133 , 1
I aret ileanxesi, 477 - 179

Lenz yasasi, 579

Magnetik alan, 7, 559 Magnetik alanlarn etkileimi, 626-631 Magnetik devre kavramlar , 561 Magnetik diren ,562 Magneto-motor kuvvet, 562 Makineleri,' uygulanan! durumlar , 647-65 Maksimum g soundmas , 75, 193

tlemsel yhkseltee. 300

lemsel yilkselteIer, 411-444 rzm fonksiyonu, 237

Mantk geitleri, 538-546

Mekanik elektriksel benzerlikler, lOUle, 1 Melez degikenler, 338 Meyil fonksiyonlar , -242 Kararl durum, 90 ,134 Karmel saylar eehiri, 773-777 Karlkl indliktans, 19 Kat hal aygtlar', 256 Mlmatslanna egrileri, 568 Mknatslamus erisi, 564, 6 63-665 Mknatslay n alan iddeti, 566 MKS, 1 Modtilasyen ve algnan a, 4 99-502 Motor, 617 a.a. 640- 614, 695-700, 703-717 d.a. 641, 670-678, 732 Motor hznn denetimi, 675-678 Motoru ab tnna dtizenekleri, 732-734 run balanmas . 670-675 MOY-AET, 299

KAY tienklemi, 174

KAY Kirehhoff akn y-asam, 24 Kayplar ve verim, 644-647 ..Kayma hz , 695 Kaynan gerilim ve alma belirtgeni, 45 Kaynak dn n", 44 Kaynak gsterimi, 44 Kaynaken devreler, 94

796 DZ N Newtrrn, 1 Nevion yasaat, 143 Nitelik arpara, 214 Norton estleger devresi, 73, 74 N-tipi yar iletken, 253

Saseptens, 140, 179

Saysal denetim diirenekleri, 754-763 Sekin goriieslemeli yillaelteier, 455-461 Seri devre, 36 Seri rezortans frekansa, 213 Sfr noktalar, 158

Saa, 14 ,20, 133

olun yasas, 14 Ortalama de er, 17 2 Ortak-kaynakta yiikselte kat), 318 Ortak-yay-terk kat, 361
Stkabiliriik, 143 Sitispam denetin( elo rnitueolar, 726, 732,

733,

<>Asti*, 209

Nehrin veltAnaper hatiatalran, 133 ekaipairme, 263 don yilmaz, 263 kararll, 309 kendi kendine. 299 ters ynde, 263 :Andaki-ona, 15. 570, 571

754 Sinilsel fonksiyon, 168, 170 SintMel titreekenler, 479-480 Sirelari uyarm, 128, 1$44 137 Sfrme ncdttesi impedmem, 148 Skalklenrnr 25e

erit genilii, 214, 493, 497

erit genieli ini attame yeriterateri, 433-437

Tp* devre.
Paralel dem, 36, 62 Paralel reamiatm &tkama, 213 Peat dram. L1

P. danalar, 133
Periyodik fonkalyonlar 167, 222 Pe pee bakh AET katlar, 424 Pe pee bal transist6r-yilkselte katlar , 405.113 Pee pe e bal yfikeeke katlar nn frekans tepkisi, 413-425 Pelinem, 153 Potansiyel fark ve gerilim, 7

Tam tepki, 91, 113,, 115 Tarama devreleri. 533-535 Tamamlar. 257 aamakktald, eeenlaktalti, 259 Tek giriti devre, 149 Tek - e tepkileri, 131 Temel devre yarekr , 24
Kirehlcdf yasalar, 24 Temel elektrik nieelikleri, Il

Potansiyel ether, 2 P-tipi yan ihtimal., 259

Teresd6n14tdrileiller, 731-732 Tere-kare yaste, 4 Tene-yem ekimi, 263 Th0venin teoremi. 71, 185, 187 rplefer derreM, 72, 153
Titre,ikenler, 479- 489 evre kaymal , 480-483 gerilim denetim% 480 1,C-aysrlanabilir, 484-489 RC-uyarlanabilir, 480 annisel, 479-480 wien-kpril, 480-484 Transformat6r, 20, 582595

Reaktans, 140, 173 Reaktif arpan, 195

Reaktif g, 189, 192

Rezonana frekansa, 213, 492 -494 Rezonans ola slar . 212 Re -aktif sngeIer, 494 Itl, devresi, 93, 105 ItLe devresi, 97, 130

1151e. 571

atm tranrformatr, 593-595 demir ektrdekti, 582 ede er demekti, 506-593

DIZIN 797
frekans tepkisi, 590-593 Ideal, 583-588 hava ekirdekli, 582 Watt-saat, 2 Wattiez g, 192

Transistr darlington birleimi, 306 Transistrlii ve AETli yalu anahtarlar, 517-522 Yahn devrelerin frekans tepkisi, 209 Yabtkan, 5 Toplay c belirtgenleri, 275 Yar geitsiz yayan katlar, 374 Toplu devre, 296 Yapay yan iletken, 258 Yargil agsal frekans , 211 Yargil noktalar, 214 1J-evre geriliral. akn, -re gc 595-610 Yar iletkerder. 257 A-bal, 596-607 Yayse.kl ve kaynak- h yiikselteler, 383Tek-hat izimleri, 607-610 389 Y-bal, 596-607 Y-bal , 596-607 rete, 617 Y i dn.iitin ii, 64, 65, 68, 596-607 a.a., 631-634, 700-703 Y-de ikederi, 330 d-a, 638-640, 660-666
-

ezamanl, 631-632, 703-709 tlretecin balanmahl, 666 -670 tretileit emk, 659-661 1.1stel fonkslyoular, 127-128 %tel uyarm, 127-133

e de er devresi, 331 Yerel yk blgesi, 262 Ylma arpank, 571 Yine birleme, 260 Yk dorusu, 265

Ust fnte birime ilkesi, 69 st-yar 4, frekans, 367

Viaksabk, 143 Volt, 9 Volt-amper, 195 Valt - amper ba ntlin, 19, 20 Voltamper e rileri, 261 Volt-amper geni, 198 Volt -ampex yntemi, 195

Ytiltnelte ~el, 448 YtikeelteOrin aktartrat funkciyonlar ve ilok ftegeleni, 448-451 Yilkeettelarin bolu genel 4edlikleri, 451-455 Yilkel~in belirtgeelleri ve geterinderi, 444448
Ykselme arpam. 325

Zaman blgesinde i aret ilenmesi, 511-514

Ward Leonard dzene i, 676-678 Watt. 2

Zamm Fa_biti, 94 Zorba:~ bileen, 90 Zeelantu tepki, 104, 109, 134 Zolayesaz eitlikler, 98, 114, 115