Hayal Perdesi Sinema Dergisi Eylul-Ekim 2012

VZYON
Eyll-Ekim 2012 - HAYAL PERDES 30
VZYON HAYAL PERDES Sinema Dergisi Say: 30, Eyll-Ekim 2012

Yayn Danman hsan Kabil Yayn Ynetmeni Celil Civan Blm Editrleri Vizyon: Tuba Deniz Dosya: Murat Pay, Aybala Hill Yksel Perspektif: Cihat Arn Belgesel Odas: Esra Bulut Trk Sinemas Aratrmalar: Esra Tice Ksa-ca: Zeynep Merve Uygun Kamera Arkas - Sinefil: Aye Pay Neden Film Seyrediyoruz: Murat Pay Keif: Bar Saydam DVD: Aybala Hill Yksel DiziKritik: Hilal Turan Grsel Ynetmen Erol Polat Grafik Recep nder Web Sorumlusu brahim Erba Reklam Sorumlusu Gkhan Gkmen Katkda Bulunanlar
Ebru Afat, Cihan Akta, Ali Aslan, Zeynep Gemuhluolu, Sema Karaca, Kurtulu Kayal, Naz Emel Ko, Enes zel, Koray Sevindi, M. Abdlgafur ahin, Bra Glcan imek, Ahmet Terziolu, Zeynep Turan
Yakn Pln Kiyarstemi

Son filmi Sevmek Gibi Cannesda gsterilen Abbas Kiyarstemi tm dnyaca tannan ve takip edilen bir isim olsa da sinemasna dair yorumlarn belli bir erevenin dna kmadn gryoruz. Bu saymzda Kiyarsteminin tartlmayan veya farkl alardan ele alnan ynleri incelemek istedik. Dosyada Kker lemesi, irin, Asl Gibidir filmlerinin ele alnd yazlar olduu gibi filmlerindeki yolculuk temasn ve gereklik meselesine nasl baktn irdeleyen yazlara da yer verdik. Dosyann sonunda ise LEvidence du film kitabnda yer alan Jean-Luc Nancy ve Kiyarsteminin sohbetinden bir para mevcut. Kiyarstemi dosyas bir sonraki saymzda da devam edecek. Perspektif kesinde Ali Aslan Kara valye Ykseliyor ile tamamlanan Christopher Nolan imzal Kara ovalye lemesini siyaset bilimi balamnda ele alyor ve lemede cisimlenen muhafazakr siyasete dikkat ekiyor. Trk Sinemas Aratrmalar sayfalarn 4 Austosta hayatn kaybeden Trk sinemasnn nevi ahsna mnhasr ynetmeni Metin Erksana ayrdk. Kurtulu Kayal kaleme ald makalede Erksann sinemasnn grmezden gelindiini ifade ederken sinema tarihileri Agh zg ile Giovanni Scognamillo tandklar Metin Erksan anlattlar. Kayt Dnda Bra Glcan imek sosyolog Murat entrk ile sinemayla dizilerdeki tarih temsilini ve bu temsilin seyirci tarafndan nasl alglandn konuurken Belgesel Odasnda Tuba Deniz 1001 Belgesel Film Festivalinin komite bakan Mustafa nlye festivali ve belgesel sinemay sordu. Bar Saydam Ak Alanda gerekletirdii soruturmada gnden gne saylar artan sinema bloglarndan ne kanlarla yazl ve sosyal medyadaki sinema yazarlnn halini tartt. Neden Film Seyrediyoruzun bu saydaki konuu hsan Kabil. Kabil neden film seyrettiini bizim iin anlatt. Celil Civan
SAM
Sanat Aratrmalar Merkezi

Adres: Vefa Cad., No: 48, 34134, Vefa/stanbul Tel: +90 212 528 22 22 Faks: +90 212 513 32 20 E-Posta: hayalperdesi@hayalperdesi.net
www.hayalperdesi.net
HAYAL PERDES 30 - Eyll-Ekim 2012
VZYON
Beyaz Bant (Das weisse Band), Michael Haneke, 2009
30
SAYI VZYON ELETR
30 DOSYA
Yakn Pln Kiyarstemi
Kiyarstemi sinemasn tartlmayan ynleriyle ele aldmz dosyada ynetmenin filmografisi zerinden kadn meselesine bakn, sanatta orijinallik tartmasn, yolculuk temasna getirdii yorumun anlamn, sinemada gereklik meselesine sahici bir yaklamla bulduu zm fikri ve Kker lemesi zerinden sinemasnn baz karakteristik zelliklerini inceledik. Dosya sonunda Jean-Luc Nancy ile Abbas Kiyarsteminin imaj zerine sohbetlerine yer verdik.
indekiler
46 DOSYA
VZYON
46 Dada Aan iek: Kiyarstemi Sinemasnda

Yolculuk/ Enes zel
06 Araf: Dumanl Kentin Kader Mahkmlar/

Tuba Deniz
10 Elena: Arada Kalanlar, Zorbalaanlar/

Aybala Hill Yksel
54 Bu Bir Film Deildir!/ Murat Pay 60 Kker lemesi: Aynaya Dt Film/

Hilal Turan
14 Lal Gece: Bizi Buraya Kader Getirdi/

Naz Emel Ko
68 Abbas Kiyarstemi ve Jean-Luc Nancy Sohbet

Ediyor
TRK SNEMASI ARATIRMALARI
18 Cosmopolis: Ya indesindir Sistemin

Ya Da inde/ Ebru Afat
PERSPEKTF
74 Metin Erksann Bir Filmi Kemal Tahirin Bir

Roman Kadar nemlidir/ Kurtulu Kayal
24 Batmanin Muhafazakr Siyaseti/ Ali Aslan

DOSYA: YAKIN PLN KYARSTEM
80 Agh ZG: Erksan ok zel Durumu

Olan ve Kimseye Benzemeyen Bir Ynetmen/ Bar Saydam
32 Bir de O Adan Bak irine/ Cihan Akta 38 Asl Gibidir: Yapraksz Bahe/Gzel
Olmadn Kim Syleyebilir Ki / Zeynep Gemuhluolu
84 Giovanni SCOGNAMLLO: Metinin Sinemas

Metinin Ta Kendisidir/ Bar SaydamEsra Tice
24 PERSPEKTF 74
Batmanin Muhafazakr Siyaseti
Amerikan toplumunun aksayan yanlarn Nolann Kara valye lemesi zerinden okuyan Ali Aslan, Batmanin muhafazakr politik konumunu inceliyor.
TRK SNEMASI ARATIRMALARI
Metin Erksan
Kurtulu Kayal, Agh zg ve Giovanni Scognamillodan sinemamzn nevi ahsna mnhasr ynetmeni Metin Erksan hakknda grlerini aldk.
118
BELGESEL ODASI
1001 Belgesel Film Festivali

Bu yl Sistem Hatas temas ile dzenlenecek 1001 Belgesel Film Festivalini ve belgesel sinemann sorunlarn festival komitesi bakan Mustafa nl ile konutuk.
KAYIT DII
BELGESEL ODASI
88 Murat ENTRK: Tarihi Dizilerden

renmeye alyoruz/ Bra Glcan imek
DZKRTK
118 MUSTAFA NL: Belgesel Sinemann En

Temel levi Bellek Oluturmak/ Tuba Deniz
SNEFL
96 Black Mirror: Charlie Parmamz Yine

Isrd!/ Ahmet Terziolu
AIK ALAN
124 Batchuluun Ailesinin Evi zerine: Sar

Kpein Yuvas/ Zeynep Turan
NEDEN FLM SEYREDYORUZ?
100 nternetin Yaygnlamas, Sinema Bloglar

ve Sinema Eletirisi/ Bar Saydam
KAMERA ARKASI
128 Film Seyretmek/ hsan Kabil

KTAPLIK
108 Bir Dnya Yetimle Kamera Arkas/

M. Abdlgafur ahin-Koray Sevindi
KEF
130 Gerek Bak: Sinemada Lacanc

Tezahrler/ Sema Karaca
114 Hoa Kal: Gidememenin Psikolojisi/

Bar Saydam
VZYON
ARAF
DUMANLI KENTN KADER MAHKMLARI

TUBA DENZ
Filmlerinde arada kalanlar zerine dnmeyi sever Yeim Ustaolu, farkl kltrler, corafya, kimlikler, zamanlar arasndaki belirsizliin, aidiyetsizliin izini srer. Arada kalanlarn mtemadi araylarn, bu mulk halin gerilimini izleyiciye anlatmaktr niyeti. Bulutlar Beklerken (2005)de Rum kimlii ile mecbur brakld Trklk arasnda skan Ayenin (Eleni) tedirginliinde, G-
nee Yolculuk (2000)ta esmer teni nedeniyle Krt gibi muamele grmek ile Tireli olmak arasndaki garip uurum Mehmetin akn ifadelerinde, Pandorann Kutusu (2009)nda ise gemi ile gelecek arasndaki irtibatszlktan kaynakl huzursuzluk Muratn isyannda perdeye yansmt. Ustaolunun son filminin isminin Araf olmas bu manada artc deil. Film bir otoban stnde kurulu, herkesin gelip getii kimliksiz bir mekn, devasa
VZYON
bir benzin istasyonunda, yirmi drt saatlik vardiya usulyle alan iki gencin hikyesine odaklanr. Zehra ile Olgunun bu araf taki hayatlar iki ucu ak bir belirsizlikten ziyade, adetler, din ve sosyal ilikilerle kuatlm bir hapishane, kszlk, iinde yaadklar ksr dngye mecburiyet anlamna gelir. Daha nceki filmlerinde karakterleri, meknlar ve kadraja dhil ettii nesneleriyle hep gemi ile bugn arasndaki menzil zerinde gezinen ve aidiyet, bellek, kimlik gibi kavramlar irdeleyen Yeim Ustaolunun son filmi dierlerinden farkl olarak bugne odaklanm durumda. imdiye ve kesif gerekliin ta iine sabitlenmi kamera. Karanla Duyulan Ak Zehrann rutin hayat ev ile alt benzin istasyonunda mekik dokumaktan ibarettir. Arkada Olgunun kendisine ynelik alakasna kaytsz deildir fakat onu ok fazla ciddiye de almaz. Yaad yerden, iten, hayattan sklmtr Zehra, yle ki eline frsat getiinde ilk iinin buradan basp gitmek olacan dile getirmektedir. Bu skmlk halinden kurtulabilmek iin bir ihtimal, umuttur karsna kan kamyon ofr Mahur (zcan Deniz). Ustaolunun filmlerinin almet-i frikas yol fikri burada da Zehra ile Mahurun birleme ve yaadklar yerden uzaklama ihtimaline yaslanr. Zira Zehra nasl yaad hayata mahkmsa, Mahur da yollara, kamyonuna mahkmdur. Filmdeki herkes iin var olmak bir nevi Son dnem sinemamzn youn alaka gsterdii nc sayfa hikyelerinden biridir Araf, genel eilime denk der bir ekilde olabildiince tehirci bir yaklamla ele alr konuyu.
mahrumiyet, mecburiyet, skmlk anlamna gelir. Zehrann Mahura olan aknn yrngesindeki ikinci adam Olgunun szlerinde sabitlenir bu motto: Bana gelen en kt ey domaktr. Filmde, nce televizyon ekrannda izletilen daha sonra Zehra ve Olgunun da bu seyrin bir parasna dnecei Kader Mahkmlar programnn ismi aslnda tam da buhranl karakterlerin hal-i pr-mellini tarif eder. Zehrann yaad yerden kopma, yeni bir hayat hayallerinin bir baka ifadesi olarak da okuyabileceimiz Mahura duyduu alaka; bir belirsizlie, karanla duyulan ak gibidir. Hi konumayan, hakknda hibir fikre sahip olamadmz filmin iinde dolaan bu karalt iin bir karakter demek dahi g. Zehra zaviyesinden baktmzda ise onun dledii hayatn belirsizliinin, zmszln bir resmi olarak da yorumlanabilir Mahurun tasviri. likilerinin balangcnda, Mahurun krmz kamyonunun geiini bekleyilerinde her ne kadar Selvi Boylum Al Yazmalm (1977) romantizminden izler olsa da ilerleyen dakikalarda ok daha sert bir alm yapar film. alt benzin istasyonuna sk sk
VZYON
biridir Araf, bu tarz filmlerdeki genel eilime denk der bir ekilde olabildiince tehirci bir yaklamla ele alr konuyu. Diyaloglardaki bol kfrler, Zehrann krtaj sahnesinin tm plakl ile perdeye yansmas ya da Olgunun arkadayla muhabbetindeki argo ifadeler gibi birok genel ve detay sahne gereklik duygusunu beslemek, pekitirmek adna alenen perdeye yanstlr. Kaba gereklik estetize edilir; bunalm, hayatn anlamszl gibi l doan bebek cesedi bile bu bak asnn bir nesnesine dnr. Arafta olmak bata da deindiimiz gibi dipte olmak anlamna gelir filmde. Bu kara atmosferi srekli kapal ve yal hava, filmin gri tonlar, k ve mzik kullanm ile destekler Ustaolu. nceki filmlerine kyasla daha ok yakn pln tercih eder. Kadrajlar ve yaratt atmosfer ile karakterlerin zellikle Zehrann ruh halini izleyici ile paylamay dener ki bu manada isabetli bir grnt ynetimi ve mekn kullanm sz konusu. Oyuncu tercihleri kadar ynetimi de baarl. Zehra karakterindeki Neslihan Atagl zaman zaman ini kl bir performans sergilese de Olgun rolndeki Bar Hachann oyunculuunun, rolne uyumlu fiziinin filme olumlu manada katks byk. Kendi zerine Kapanan Bir Anlatm Arafta zellikle kadnn durumu n plna karlmakta. Olgunun annesi kendini evine adam, ii gemi bir kadn
urayan bu gizemli kamyoncu ile yaknlar gen kz, ondan sahip olaca bebek gibi hayata yeni bir balang yapma umudu da l douma gebedir. Filmde sk sk fonda televizyon programlarndan grntler, diyaloglar belirir. Evlendirme programlar, yarmalar, insanlarn aclarn iln ettikleri reality ovlar Kendi realitelerinden bir ka olarak da grebileceimiz bu programlarla srekli alveri halindedir karmza kan her bir karakter. Zehrann filmin banda yeni bir televizyon alma istei de yaad kasabann ona yetmediinin ilk iaretidir. Evlerin iinde yanp snen bu k uzaktaki farkl, yeni bir hayata davet eder muhataplarn. Mesela Olgunun dilinden dmez Acun abisi, Var msn Yok musun programna katlarak zengin olma fikrine taklp kalmtr. Zehra ile Olgunun hikyesi de ekranda seyrettikleri bu hayatlarn bir izdmne dnecektir neticede. Son dnem sinemamzn youn alaka gsterdii nc sayfa hikyelerinden
VZYON
tipidir. Babas ile olunun, seyir boyunca neden olduuna bir trl anlam veremediimiz, izha da gerek duyulmayan gerilimi ve garip bakmalarnn arasnda belli ki yllar gemitir. Filmin nihayetinde aniden evi terk edii senaryonun iknadan uzak tenakuzlarndan yalnzca biri. Olgunun annesinin yaadklar Zehrann geleceine dair bir ihtimali resmeder, tpk en yakn arkada Derya ablasnn bana gelenler gibi. Derya da yllar nce babasz doan ocuunu srf toplumsal dayatmalar nedeniyle terk etmek zorunda kalmtr. Zehra ve Olgunun annesi gibi onun da hayatn ataerkil dzenin tahakkm karartmtr. kadnn birbiriyle hem ilikili hem de birbirinden ayr bamszla(ama)ma mcadelesine ahitlik ederiz filmde. Lkin bu tecrbeyi, yolun ok daha banda olan Zehra en ar yaar. Bu kadnlarn maduriyetinin sebebi her ne kadar birincil olarak ataerkil zihniyete iaret etse de arka plnda bu fikri besleyen adet, gelenek ve dini dayatmalar, muhafazakr toplum yaps vardr. Bilinaltna sinmi bir baskdr sz konusu olan, yan balarnda, ilerinde her daim duran bir korku. Bu manada Zehrann hamilelii toplumun kadna ykledii kutsiyet, deer ve anlamlar btnnn bir temsili olarak da okunabilir. Zehra tayamad bu ykten kurtulmann sancsn, zdrabn doum sahnesinde izlediimiz zere bir bana yaamaya mecburdur. Byk oranda kadnlarn hayatn karartan, fakat esasnda erkeklerin dnyasna da zarar veren bir tahakkmdr sz konusu olan. Zehra ve Olgun yaadklar kasabann kabuklarn krmay dener ama baarl olamaz. Zira Zehrann Mahur ile birleerek iinde bulunduu artlara meydan okuma, isyan etme tecrbesine paralel Olgun da Acun aabeyinin sunduu yarma programnn bir paras olmak iin hayatn tehlikeye atacak bir lgnlk giriiminde bulunacaktr. Zehrann yaad travmatik doumdan sonra hayattan psikolojik olarak kopmas ile yine olduka mulk braklan Olgunun cinayet ileyerek hapishaneye dme sreci de birbirine denk der. Filmin sonunda Zehra ile Olgunun cezaevinde, arabesk mzik eliinde, Kader Mahkmlar programnn sunucusu Yaln akrn itirakiyle canl yaynda televizyona yansyan nikhlar bir umut ya da mutlu son anlamna gelmez. Aksine srekli iinde dnp durduklar sindirilmi, rm hayatlara metfun olduklarnn altn kalnca izer.
ARAF
Ynetmen: Yeim Ustaolu Senaryo: Yeim Ustaolu Oyuncular: Neslihan Atagl, zcan Deniz, Bar Hachan Yapm: Trkiye, Almanya, Fransa, 2012, 124 dk. Vizyon Tarihi: 21 Eyll 2012
VZYON
ELENA
AYBALA HLL YKSEL
ARADA KALANLAR, ZORBALAANLAR

rakamnn genelleme yapmak iin yeterli olduunu varsayarak, aile trajedilerinin ynetmeni Andrey Zvyagintsev son filmi Elena ile bozuk dzen iinde insann iyi kalmay baaramayacana dair hlihazrdaki bir dizi filme bir yenisini ekliyor. Meselesi ve meselesini ele al biimi itibariyle st dzey bir film olarak anlmay hak eden Elena, gerek finali gerekse genel atmosferiyle karamsar bir bak yanstyor. Ynetmenin ilk iki filminde grdmz insan ve hayat zerine derinlikli zmlemelerdeki denge bozuluyor bu kez; karanlk taraf galebe alyor.
10
VZYON
Yozlama Elena en temelde toplumun ekirdei olan, zamanla klerek gnmzde gerek manasyla ekirdekleen aile kurumunun yozlamasn iliyor. Dn (Vozvrashchenie, 2003) ve Srgn (Izgnanie, 2007)de dalan aileleri anlatan ynetmen bu kez sreci tersten iletiyor; bakahraman Elenann eliyle mutlu, birbirine bal ve mreffeh bir aile ina ediyor. Elenann yaad ikilemi ve nihayetindeki kararn tarafsz bir dille seyre aarken, byle bir dnyada ancak bu ekilde iyi yaanr iddiasn da ortaya brakyor. Film bir ynyle de aileyi bir arada tutan balarn aslnda ne denli krlgan olduunu ve krlma noktasndan sonra gelecek dalmann kanlmazln gsteriyor. Kar-koca, anne-oul, baba-kz ilikilerinin yalnzca birtakm karlara bal olduunu ve bir alverie dntn ne sryor. Ailedeki bu arzann kayna ise sevgi eksiklii deil. Filmin en nemli iddialarndan biri de bu noktada zaten; adaletin olmad bir dzenin iinde sevginin bile elinden bir ey gelmez. Kocasn ve torununu lme gndermenin verecei vicdan azab arasnda seim yapmak zorunda braklan Elena, zor kararn soukkanl bir ekilde uygular. Elenann adaleti kendi kurallaryla tesis etme giriiminde elbette sorunlar var. Ancak aileyi bylesine yozlatran, insanlar insanlktan karan gerek faili bulmak iin Elenay sosyal konumu ile birlikte incelemek gerekiyor. Meselesi ve meselesini ele al biimi itibariyle st dzey bir film olarak anlmay hak eden Elena, gerek finali gerekse genel atmosferiyle karamsar bir bak yanstyor.
Arada Kalanlar lk filmi Dnte yllardr kayp olan babann dnn anlatrken kurduu alegori zerinden gnmz Rusyas (ocuklar) ile Sovyetler Birliini (baba) yzletiren Zvyagintsev, Elenada da lkesinin farkl kesimlerini baaryla modelliyor. 1991 ylnda dalan Sovyetler Birliinin ardndan oluan zengin snf cimri Vladimir ve bencil kz Katya ile hayat buluyor. Lks iinde yaayan Vladimirin servetinin birikmesine hizmet eden ii snfn yoksul hayatlarn grebilmek iinse, Elenann klavuzluunda ehrin dndaki Sovyet bloklarna doru uzunca bir yolculua kmamz gerekiyor. Ynetmen, iinde yaadmz iin giderek kanksadmz ekonomik adaletsizlii, ikisinin ortasnda kalm bir karakterin -hemire Elenann- bak asndan yanstarak farkndala davet ediyor. Elena her ne kadar Vladimir ile evlense de ilikileri evliliin ncesinde bakcs ve hizmetisi olarak alt dnemdekinden ok farkl grnmemektedir. Vladimirin Elenaya yaklam da onu gerekten ei veya dengi olarak grmediini ak eder.
11
VZYON
Ynetmen, iinde yaadmz iin giderek kanksadmz ekonomik adaletsizlii, ikisinin ortasnda kalm bir karakterin -hemire Elenann- bak asndan yanstarak farkndala davet ediyor.
da taran son damladr ve Elenay hak ettiini zor kullanarak da olsa elde etmek zere yapaca devrim iin harekete geirir. Ynetmenin hak meselesini iki tembel evlat zerinden tartmaya ayor olmas da enteresan. Aslnda braklacak miras hak etmeyen Vladimirin kz gibi Elenann olu Sergei de hayat boyunca hibir ey iin aba gstermemi; hayatn keyfini karmak dnda bir ama edinmemi tiplerdir. Elenann hamlesi, miras bu ayn derecede hak etmeyen ve layk olmayan ocuklar arasnda eit olarak paylatryor.
Zaten hlen hemiresi olarak kulland Elena, Vladimirin lmnden sonra ait olduu snfa geri dnecektir. Nitekim miras ile ilgili karar da bu noktay aka ortaya koyar; bu karar ayn zamanda bar-
12
VZYON
Komnizmin kapitalizme kar sunduu itirazlardan biri olan tembellik hakkn da hatrlatan bu tercih, ynetmenin dzendeki arzalarn zmn Sovyetler Birlii nostaljisinde aradn dndrebilir. Ancak Zvyagintsevin bozuk dzenin merheminin gemite olmadna inandn Dn sayesinde biliyoruz. Ona gre, eski rejimin dnmesi bugn iin hi de katlanlabilir bir ey deil; o tpk Dnn babas gibi yalnzca daha fazla ac getirebilir. Herhangi bir ailenin mensubu herhangi bir kadn anlattn ima eden ilk ve son sahnesini dnerek, filmin insana dair szlerinin genellemeler ierdiini de gzard etmemek gerek. nsan znde ktdr, bu henz ortaya kmadysa gerekli artlar olumad iindir, iddiasnn bu ekilde bir sunumla destekleniyor olmas hayli dndrc grnyor. Film adaletsizlii eletirirken, byle bir genellemeye bavurarak kendisi de adaletten uzaklayor. Kendi iinde tad bu eliki ise seyircide uyandrmay hedefledii vaziyete dardan bakma becerisine de zarar veriyor. stelik filmdeki tm karakterlerin hesap ve karc izilmesi, gelecei kuracak yeni neslin duyarszl ve amaszl karamsar tabloyu pekitiriyor. Genele yaylan bu resme bakarak Zvyagintsevin izdii karakterler iinde dnce ve duyum olarak kendini en yakn hissettii kiinin umutsuzluk ve fke arasnda salnan Katya olduunu da tespit edebiliriz. Filmdeki tm karakterlerin hesap ve karc izilmesi, gelecei kuracak yeni neslin duyarszl ve amaszl karamsar tabloyu pekitiriyor.
yi senaryo ve iyi oyunculua elik eden sade ve bir o kadar da metaforik anlatmyla kusursuza yakn bir sinema dili tutturan Zvyagintsevin geldii nihai noktada klieleen sanat sinemas kszl ile paslayor olmas takipilerini bir nebze de olsa hayal krklna uratyor. Ancak kendisinden ok daha iyi filmler beklemek iin de Srgn gibi salam bir sebebimiz var. Umut edelim ki Zvyagintsev de Katya gibi dnyaya ksp kendini retime kapatmasn.
ELENA
Ynetmen: Andrey Zvyagintsev Senaryo: Andrey Zvyagintsev , Oleg Negin Oyuncular: Nadezhda Markina, Andrey Smirnov, Aleksey Rozin Yapm: Rusya, 201 109 dk. 1, Vizyon Tarihi: 7 Eyll 2012
13
VZYON
LAL GECE
NAZ EMEL KO
BZ BURAYA KADER GETRD

seyircinin ilgisini canl tutacak bir tempo yakalamay baaryor. Al sekansnda lyas Salmann yirmi be yl aradan sonra canlandrd, altm bir yandaki isimsiz damadn dnyasyla balyoruz filme. ocuk gelinler meselesine, sadece kadnn deil erkein de dhil edileceine dair bir iaret bu al. Berlin Film Festivalinde Altn Kristal dl kazanan Reis elikin son filmi Lal Gece, ocuk gelinler ve tre evlilikleri problemine kendine has bir perspektif ve slupla yaklayor. ki oyuncu, tek mekna arlk verilen alma, minimal tutumuna ramen
14
VZYON
Damadn mezar banda dua ediinde, filmin ilerleyen ksmlarnda kkenine ineceimiz gemii, pimanlklar ve merhameti; amcasnn elini pnde, otorite karsndaki zayfl, acizlii ve hl kk bir ocuktan fark olmadna dair izler gizlenmi. Lal Gecenin bu aamasnda ne damad ne de gelini gerek anlamda tanyamyoruz. Filmin neredeyse tm ykn srtlayan bu iki karakter, adeta belli bir dakikaya kadar almayan gelin duvann ardnda sakl. stne ar gelen gelinlii, ireti duran topuklu pabularyla tre dorultusunda ekillenmi bir trenin ba aktr olarak tanyoruz on drt yandaki gelin hanmla. Beline balanan krmz kurdeleden, ayakkabsyla krd tabaa kadar yerine getirilen her ritel, boyundan byk bir anlam ykn srtlam. Grnt dilinin kullanm, krmz duvann altndan kolundaki bilezikleri, ayandaki pabular inceleyen gelinin aknln, iinde bulunduu duruma yabancln anlatabilmeyi baaryor. Alan duvakla birlikte yava yava zlmeye balyor karakterler. Yzne bulaan makyaj bile yetmiyor, boyalarn arkasnda saklanan ocuk gelini gizlemeye. Ardndan ocukluunun her ynn gzler nne serip, oyunlarna balyor gelin hanm. Silah sesinden korkuu, yatan altna baknda bile ocuksu bir oyunbazlk seziliyor. Kocasna itaatkrl, eyizini vnerek sunumunda ise yaad dnyay kabulleniini sergiliDamad, gelini, gelenekleri tm anlama abasyla birlikte Lal Gece, trelerin acmaszl karsnda tepkisini dile getirip, net bir duru sergiliyor.
yor. Her ne kadar evlilie hevesli bir gelin olmasa da, durumunu kabullenmi olduu muhakkak. Yine de bir trl sonlandrmad hallerinde hl iinde bulunduu durumu tam kavrayamad ve sonsuza dek ayn oyuna devam edebilecei yanlgsnn izleri saklanm. Damadn gelinin oyunlarna olan hogrs ise filmin en kvrak noktas. Tre ve dorular arasnda skp kalan damadn, gelinle olan ilikisinde bir tr baba-kz hatta yer yer ana-oul yaknln anmsatan noktalar gizli. zellikle damadn, kendi elleriyle ldrd annesini grd ryas byle bir bilinaltn su yzne karyor. Bu anlamda damat da, tpk gelin gibi, kan davasn sonlandrmak iin kaderinin kurban olarak bu odaya kapatlm ve kendisine verilen sorumluluu, gemiinde yapt gibi, yerine getirmekle mkellef. zellikle damadn byklarn kesiinin altnda, o zamana kadar hayatn kontrol eden deerlere kar bir tr bakaldr sz konusu. Filmin erkei yarglamadan anlama abas, slubun ajitasyona kayma riskini de ortadan kaldryor. Bu anlamda, daha sert yarglarla karlamay
15
VZYON
Bu denli ciddiyetle hazrlanm bir film iin abdest ve namaz sahnelerinin zensizlii byk bir ayp. Her konuda ilerleme kaydeden yerli sinemamz, bir tek u namaz doru klma konusunda zerre yol alamad.
uman baz seyirciler filmde tam anlamyla aradn bulamyor. Damadn lisanyla dinlediimiz ahmerann masal, ortak acya kurban edilmi bir kadn ve bir erkein metaforu olarak filmin anlam katmann zenginletiriyor. Damad, gelini, gelenekleri tm anlama abasyla birlikte Lal Gece, trelerin acmaszl karsnda tepkisini dile getirip, net bir duru da sergiliyor. Beyaz gelinlikle girdiin bu odadan, beyaz kefenle karsn. sz tredeki acmaszl eilip bklmeden ifade ediyor ve finale hazr-
16
VZYON
lyor. Yine de kendi adma finali fazlasyla sert bulduumu syleyebilirim. Ayn ekilde damadn kendiyle yzlemesi ve ac itiraflar, yllarca her trl fedakrla katlanp, ses karmadan hapiste yatm karakterden beklenmeyecek derecede fevri bir tavr. stelik filmin en didaktik ksmlar. Lal Gece oyuncu ve mekn snrllna ramen, snrlarn zorlayan bir alma. zellikle yirmi be yl sonra sinemaya dnen lyas Salman ve ilk oyunculuk deneyimiyle kamera karsna geen Dilan Akst performanslar son derece baarl. Oyuncularn bu performans 17 Tr. kiye-Almanya Film Festivalinde En iyi erkek oyuncu ve En iyi kadn oyuncu sfatlaryla dllendirildi. Filmin geri kalan oyuncular yre halkndan oluuyor. Halkn kullanld dn sahneleri yer yer Reis elikin belgeselcilik gemiini anmsatan enstantanelere sahip. Filmde yer yer rastlanan dil srmeleri gibi aksamalara, doall korumak adna fazla dokunulmam gibi grnyor. Bu denli ciddiyetle hazrlanm bir film iin abdest ve namaz sahnelerinin zensizlii byk bir ayp. Her konuda ilerleme kaydeden yerli sinemamz, bir tek u namaz doru klma konusunda zerre yol alamad. Hayret, dorusu Lal Gece lkemizde on kopyayla vizyona girdii halde on bin kiinin altnda seyirciye ulamay baarabildi. Seyredenlerin zihninde ise kk entiklerle kalacana phe yok.
LAL GECE
Ynetmen: Reis elik Senaryo: Reis elik Oyuncular: lyas Salman, Dilan Akst, Mayeker Ycel Yapm: Trkiye, 2012, 92 dk. Vizyon Tarihi: 24 Austos 2012
17
VZYON
COSMOPOLS
YA NDESNDR SSTEMN YA DA NDE...

EBRU AFAT
Beden odakl psikolojik zmlemelerden toplumsal mesajlarla rl tuhaf maceralara uzanan filmleriyle David Cronenberg, 1980 sonras dnya sinemasnda kendine zgn bir tarz yaratm ynetmenler arasndadr. Videodrome (1983), Sinek (Fly, 1986), M. Butterfly (1993), arpma
(Crash, 1996), Varolu (eXistenZ, 1999), rmcek (Spider, 2002), iddetin Tarihesi (A History of Violence, 2005), ark Vaatleri (Eastern Promises, 2007) gibi bazlar kltlemi eserlere imza atan Cronenberg, psikanaliz ynteminin kurucusu Sigmud Freud ile rencisi Carl Gustav Jungun hayatlarndan bir kesit aktard Tehlikeli liki (A Dangerous Method, 201 ile ka1)
18
VZYON
rakter derinletirme ve atmosfer gelitirme yetkinliini ortaya koymutu. Ar oyunculuk performanslarn ne karmasyla tannan Kanadal ustann, Tehlikeli likiden sonra, ada Amerikan edebiyatnn byk kalemlerinden Don DeLillonun 2003te yaynlanan ayn adl romanndan1 uyarlad Cosmopolis (2012), ierdii zaaflara ramen izlenmeye ve tartlmaya deer bir film nitelii tayor. Post-Modern Kapitalist Eric Packern Zorlu New York Turu Polonyal air Zbigniew Herbertin, Bir fare para birimine dnt. dizesiyle alan Cosmopolis, siyah takm elbiseler iindeki gen bir adamn, sradan gibi grnen bir i gnnn sabahnda, New Yorkun merkezindeki bir gkdelenin nnden beyaz limuzinine binmesiyle balyor. Adnn Eric Packer, yann da 28 olduunu rendiimiz bu epeyce cool, hatta irrite edici multi-milyarderin, ierisini gstermeyen camlarndan darsn izledii yapay bir maaraya benzeyen uzatlm limuzini iinde ehri batan sona kat ettii ve bu esnada farkl karakterlerle temas kurduu Cosmopolis, bir tr yol filmi. ehirler yahut lkeler arasnda geen klsik yol filmleri ile karlatrldnda, Cosmopoliteki mesafenin ksa olduu dnlebilir phesiz. Lakin Packern New York turu, senaryonun kayna olan DeLillonun
1 Don Delillo, Kozmopolis, ev: Gl aal Gven, stanbul: Everest Yaynlar, 2008.
Cronenbergin Amerikan edebiyatnn byk kalemlerinden Don DeLillonun 2003te yaynlanan ayn adl romanndan uyarlad Cosmopolis, ierdii zaaflara ramen izlenmeye ve tartlmaya deer bir film.
romannn, son blmde yer alan 300 plak figran sahnesi hari, filme aynen aktarlan kurgusu iinde bitimsiz bir yolculuk izlenimi veriyor. Packer Capital adl finans irketinin patronu olan gen kapitalist, speklatif hamlelerini biliim teknolojisinin imknlaryla birletirerek ksa srede bir yatrm gurusuna dnp mthi bir servet edinmeyi baarmtr. Tekinsiz hali adeta paalarndan akan bu atletik yapl ve yakkl yeni zengin, finans dnyasnn teknolojinin etkisiyle ulat sanal gereklik zerinden bir hayat felsefesi ina abasn merkezine alyor. Packer, ABD bakannn New Yorkta bulunmas nedeniyle trafiin ok youn olaca ve gzerghlar zerinde dzenlenecek kapitalizm kart gsterilerin tehlike dourabilecei ynndeki gvenlik efi Torvaln uyarlarna ramen, san kestirmek iin ehrin teki ucundaki mahalle berberine gitmekte kararldr. Adeta bir evi andran limuzininden, darda yani madden ve manen kendisinin dnda, tesinde akp giden olaylar ok
19
VZYON
DeLillonun filme hayat veren romannn zaman, bata ABD olmak zere tm gelimi lkelerde yeni bir muhalefet hareketi olarak beliren kreselleme kart gsterilerin zirve yapt 2000 ylnn bir Nisan gndr.
uzun sre sakin ve tepkisiz biimde temaa eden Packer, ksa bir sre nce ok zengin ve kkl bir ailenin varisi olan gen ve gzel Elise Shifrin ile evlenmitir. Ancak bu evlilik, iftin ayn evde yaamadklar gibi allagelmedik bir ilikidir. Karsna
sabah yolda bir taksi iinde rastlayan Packer, gn bitene kadar nn eiyle birlikte yer ve srekli onu ne kadar arzulad ifade eder. Her seferinde de sabrl ve kibar olmas tavsiyesi eliinde reddedilir. Packern ciddi bir lm tehdidi ald, her gn muayene edildii ve soyut davurumcu ressam Mark Rothko tablolarndan oluan bir koleksiyona sahip olmak iin mthi bir tutku duyduu gibi ayrntlar, Packern sra d adam imajn daha da pekitirir. Packer berber rotasna doru ar aksak yol alrken, teknoloji efi Shiner ile balayp sanat danman Didi Fancher, dviz kurlar analisti Michael Chin, finans efi
20
VZYON
Jane Melman, her gn onu muayene eden Doktor Neviusun yerine bakan Doktor Ingram, kuram efi Vija Kinski, nl rapilerin menajeri Kozmo Thomas ile arabasnda bir araya gelir. Amerikan ve dnya finans piyasalarn aktaran bilgisayar ekranlaryla donatlm arabasn ofis, muayenehane, hatta yatak odas olarak kullanan Packern, hayatn anlamn arayan ve onu zirveye tayan sistemi eletirir gibi yapan halleri, ismi geen ahslarla arasnda geen ar ve derin diyaloglar ile akan daha dorusu pek akamayan Cosmopolis, hedefteki berberin bulunduu kenar mahalleye yaklalmasyla nihayet hareket kazanyor. Yine bu esnada hikyeye giren Bruno Levin karakteri, roman sayfalarnda nefis duran fakat Cronenbergin yapt gibi neredeyse kelimesi kelimesine filme aktarldnda aforizmalama temayl sergileyen uzun diyaloglarn anlam kazanmasn salyor. Kendini sistem d bir karakter gibi sunan ama asl derdinin kaybeden adam durumundan kurtulmak istediini hemen ak eden Levin, snfsal konumu kadar orta yal ve iman grntsyle Packern kart pozisyonuna yerleerek, onun sistemin ve Amerikan ryasnn altn ocuu imajn cilalyor. Dier yandan Bruno Levin ile Eric Packer arasnda kurulan bu kartlk, Packern sinik ve kinik halleriyle yanstlmak istenen nihilist sorgulamalar ile Levinin sistem iinde iyi bir oyun karamamaktan duyduu acnn yan yana geldii anlarda, ikilinin dman kardeler kisvesine brnd bir boyuta eviriliyor. Kapitalizme Muhalefetin mknszlna Dair Bir Manifesto 15 Eyll 2008de Amerikan yatrm bankas olan Lehman Brothersn iflasyla patlak verip ksa srede kreselleen ekonomik kriz, onun zeminini hazrlayan neo-liberal politikalarn k merkezi olan ABDde balayp krizin etkisini iliklerinde hisseden ngiltere ile Kta Avrupasna yaylan protesto dalgasn tetiklemiti. DeLillonun filme hayat veren romannn zaman, bata ABD olmak zere tm gelimi lkelerde yeni bir muhalefet hareketi olarak beliren kreselleme kart gsterilerin zirve yapt 2000 ylnn bir Nisan gndr. Dolaysyla Packern yolculuunu uzatan gsteriler ile dnemin kreselleme kart protestolar birbiriyle rtr. Cronenberg roman filme ektii srada ise ABD, ekonomik krizin faili olarak grlen finans piyasalarn hedef alan ve Wall Streeti igal et sloganyla almlaan protestolarla sarslyordu. Eyll 201 1de balayan ve gstericilerin nce dnya finans sisteminin kalbi saylan New Yorktaki Wall Street, sonra da sivil ve kamusal dier mali kurumlarn etrafnda toplanmas eklinde gelien bu muhalefet formu ile zaman 2008 krizi sonrasna zplayan Cosmopolisteki anti-kapitalist isyan hareketi arasnda ister istemez paralellik kuruluyor. Nitekim protesto eylemleri de, Packer ile kuram efi Kinskinin, protestocularn brakn nefret ettikleri piyasann dnda var olmalar yle dursun onun
21
Her sistem kartym diyen sistem kart olmad gibi istese bile bu emberin dna kma arzusunu kolay kolay gerekletiremeyebilir.
salkl ilemesi iin gerekli unsurlar olduklarndan bahsetmeleri eliinde beyaz perdede arz endam ediyor. Filmi ile ilgili verdii bir rportajda, Wall Streeti igal et hareketinin Cosmopolisi dorudan etkilemediini, ancak zamansal yaknln kendisinin de dikkatini ektiini syleyen Cronenberg, bu hareketin romandaki
sosyalist ierii yksek protestolar gibi olmadn, eylemcilerin kapitalistleri alaa etmek deil kapitalist ryann bir paras olmak istediklerini ne sryor.2 Cronenbergin Batnn son moda protestolarna getirdii bu eletiriyi, Bruno Levin karakterinde somutlaan durumun, Cosmopolisin en temel alt-metni sayabileceimiz Baka bir dnya mmkn deil. anlaynn etkisi gibi alglayabiliriz. Zira her sistem kartym diyen sistem kart olmad gibi istese bile bu emberin dna kma arzusunu kolay kolay gerekletiremeyebilir.
2 David Cronenberg, Finans dnyasnn bir anlam yok, Sinema, Austos 2012, s. 37-38.
22
Derviler, Sufi-Rap ve Mesafeli Oyunculuklar Filmin en sra d sahnelerinden biri de, Packern da dinlemeyi ok sevdii sufi-rap mzisyen Brutha Fezin, ki filmde ad geen dier sanatlarn aksine kurgu bir karakterdir, cenaze kortejindeki Mevlevi dervilerdir. Bizim iin Mevlevilerin sema ayininin metalatrlmas ok tandk bir hl olsa da bir Hollywood yapmnda byle bir sahne ile karlamak yine de olduka ilgin. Keza cenaze Packern limuzininin yanndan geerken duyulan ve Somalili mzisyen KNaann film iin besteledii, szlerini de Don DeLillo ile beraber yazd Mecca (Mekka) adl rap arks da seyircilerin kulanda takl kalan noktalardan. Alacakaranlk Serisindeki iyi kalpli vampir rolyle kresel bir hret yakalayan gen aktr Robert Pattinson, stne gayet iyi oturan Eric Packer karakteri iinde gz trmalamyor. Hatta o maskeye benzeyen donuk yz ifadesiyle baz anlarda, beklenmedik derecede, vasatn stne kabiliyor. Bruno Levin karakterine hayat veren Paul Giametti, izleyici ile bulutuu ksa sre zarfnda yeteneini konuturuyor. Zengin ve souk e Elise Shifrin rolnde gen aktris Sarah Gadon, grm geirmi sanat danman Didi Fancher rolnde ise yllarn eskitemedii Fransz Juliette Binoche, derinlikli ama minimal bir performans sergiliyorlar. Dier yan rollerdeki oyuncular da falso vermiyorlar. Edebi eserleri sinemaya uyarlayan ynetmenlerin en ok eletirildii husus, kay-
nak eserin tam olarak aktarlmamasnda younlar. Bu da bir noktada olaan bir durumdur zira edebiyatn geni imknlar ile anlatt bir yky, belirli bir sre iinde grntyle anlatmak, olduka zorlu bir itir. Cronenberg ise tersine, sinemaya aktarlmas bylesine zor bir romana bu lde sadk kalmasyla eletirildi. Cosmopolis, kaynak esere ballktan kaynaklanan kimi boucu blmlerine ramen, roman okumadan filmi izleyenleri ok artacak, roman okuyanlarn ise hayallerinde canlandrdklar kii ve olaylar geree dntrecek bir yapm. Sradan bir para mutluluk getirmez kliesi olmak yerine insanlk hallerinin irdelendii filmler serisinde yerini oktan alm bir ustalk almas. Kvam biraz tutmam ve kimi yerlerde epey ar kam olsa da zihin ufuklarnda farkl kaplar ama potansiyeli tayor. Sadece tam nsiyet kurabilmek birazck sabr gerektiriyor. David Cronenberg ve Don DeLillo ibirlii, bu sabr fazlasyla hak ediyor.
COSMOPOLIS
Ynetmen: David Cronenberg Senaryo: David Cronenberg Oyuncular: Robert Pattinson, Juliette Binoche, Sarah Gadon Yapm: Fransa, Kanada, Portekiz, talya, 2012, 109 dk. Vizyon Tarihi: 10 Austos 2012
23
PERSPEKTF
BATMANN MUHAFAZAKR SYASET

AL ASLAN
Amerikan toplumunun, dolaysyla da Hollywoodun, son yllardaki en nemli gndem maddelerinin banda terr ve ekonomik kriz geliyor. Olaanst askeri teknolojiye ramen 2001de maruz kalnan terrist saldrlar ve ekonomik krizin tetikledii organize toplumsal bakaldrlar, mesela Amerikan toplumunda artan gelir dalm adaletsizliine kar gelien Occupy Wall Street hareketi, zerine konuulacak kolektif korkular ve bir gvensizlik ortam yaratmaya yetiyor. Christopher Nolann Kara valye lemesi Amerika balamnda gerekleen bu toplumsal yerinden edilmeye ynelik muhafazakr bir bak ve cevap niteliinde. Hikyeyi zetleyecek olursak, Bruce Wayne serinin ilki olan Batman Balyor (Batman Begins, 2005)da korkular nedeniyle anne-babasnn lmne sebep
olur. Gothamn en zengin ailesinin tek ocuu olan Bruce, anne-babasyla gittii opera oyununda grd yarasa (bat) imajlarndan korkar ve ailesiyle oyunu terk eder. Opera binasnn nnde bir hrsz nlerini keser ve Bruceun anne-babasn ldrr. Katil hukuk tarafndan gerekli cezay grmez, mahkeme salonundan karken ldrlr. Organize su rgtlerinin kontrolndeki hukuki sisteme ve adalete olan gveni sarslm ve anne-babasnn lmnden byk sululuk duyan Bruce, arkasnda iz brakmadan Gotham terk eder. Uzunca bir sure Uzak Douda (Bhutan) gnll bir srgn hayat yaamaya balar. Burada kendisi gibi kzgn ve adalet aray ierisinde olan Glgeler Birlii (The League of Shadows, GB)nin lideri Ras alGhul ile karlar. Ras al-Ghul Bruceu hem mental hem de fiziksel olarak adaletsizlikle savamaya hazrlar. Fakat Bruce ile GBnin adalet arama anlay uyumaz;
24
PERSPEKTF
GB adaletsizlikle mcadelede balamann yeri olmadn ve Gothamn geri dnlemez biimde adaletsizlie battn ve yok edilmesi gerektiini dnrken, Bruce adaletsizliin stesinden merhamet ve uyum ile gelinebileceine ve Gothamn kurtarlabileceine inanr. Burada bir nevi, Nolann perspektifinden dlanm tekiler ile Batl/Hristiyani adalet anlaylarnn atmasna ahit oluruz. Bylece, Bruce GBye katlmay reddeder ve tek bana Gothama geri dner. Lakin ironik bir ekilde, organize su rgtlerinin kontrolndeki Gothamda adaletsizlikle meru, hukuki yollar erevesinde savamas pek mmkn olmadndan kendisine ikinci bir kimlik edinmeye karar verir. Ras al-Ghul en temelde Brucea insanin kudretinin en nemli kaynann
Nolan siyasette aslolan eyin birliin ve dzenin devam ettirilmesi olduunun altn izmektedir. Sol liberal bir sylem iin zgrlk ve farkllk siyasetin merkezinde yer alrken, muhafazakr dncede hedef toplumsal birlik ve gvenliin salanmasdr.
kendi korkular olduunu ve korkularn gce dntrmesi gerektiini retmitir. Bruceun korkularnn temelinde yarasalar -korku denilen eyin vcut bulduu bir imge olarak- yatmaktadr. ocukken dt ve korkularnn balad kuyuya iner ve burada korkularyla yzleir. Uuan yarasalarn arasnda ayakta kalr; kiisel
25
PERSPEKTF
Kara valye, 2008
bir ykseli, olgunlama ve bakalam yaar. Korkularn gcnn kaynana dntrerek Bat-man, yani yarasa adam olur. Askeri malzemeler reten Wayne irketlerinin proje gelitirme biriminin banda bulunan Lucius Foxn da yardmyla Batmani zel silahlarla donatr; tek kiilik bir ordu haline gelir. Bu sayede gndzleri, artk Batman kimliini kamufle etmekten te bir anlam tamayan Bruce Wayne kimliiyle marklklar yapar; geceleri ise Batman kimliiyle mafyayla savar. GBnin kt doktor Crane nderliinde Gotham yok etmek iin yapt ilk saldry bertaraf eder. Saldrnn pf noktas, ehrin sulama sistemine enjekte edilen, insanlarda ciddi bilin kaybna sebep olan bir maddeyi buharlatrp ehre yaymak suretiyle kaos yaratmaktr. Saldrda Ras al-Ghul lr ve Gotham geici de olsa bar ve dzene kavuur. Saf Ktlk Olarak Joker Serinin ikinci filminde, The Dark Knight, Gothamda yeniden mafya etkinlik kurmaya balar. Hlbuki bir sredir Gotham sivil otoriteyi temsil eden savc Harvey Dentin sert siyaseti sayesinde sutan temizlenmitir. Bu arada, Gothamda kaos ve kargaa karmay amalayan Jokerla yeni bir mcadeleye balar. Saf eytani ktlk imgesi olan Jokern hedefinde, Batmanin asl kimliini ifa etmek, yani Gothamn gerek iktidarnn zerindeki rty kaldrmak vardr. Bunun iin Joker, Batmanin
Baty siyasi ve ahlki rml nedeniyle toptan kt olarak tanmlayan ve ortadan kaldrmaya alan Glgeler Birliini, 11 Eyll travmasn yaam Amerikal herhangi bir izleyici kolayca, el-Kaide ve rann Bat-kart sylemlerini akla getirerek, mslmanlar olarak kodlayabilir.
26
PERSPEKTF
kimliini aklamad her gn iin bir sivili ldrecei mesajn verir Gothamllara. lmler balar ve artarak devam eder. Bunun zerine halk Batmane kar cephe alr. Bu hamleye kar Batman, bir yandan kimliini ifa etmeye hazrlanrken bir yandan da kendi yerine Denti bar ve istikrarn sembol olarak sunar. nk toplumsal dzen ancak birlik, bar ve istikrar salayc bir semboln varlnda salanabilir. Fakat basn toplantsnda Dent kendisinin Batman olduu iddiasn ortaya atarak ileri kartrr. Uzun uralar sonucunda Joker etkisiz hale getirilir. Dent bu srete Jokern insani zaaflarn maniple etmesi sonucunda bozuma urar. Bylece iktidar, yine Batmanin kucanda kalr. Sonunda kazayla da olsa kendini kaybetmi Dent, Batman tarafndan ortadan kaldrlr. Batman, Dentin, yani sivil otoritenin dt bu durumun stn kapamak iin Dentin moral dn komiser Gordon ile birlikte rtbas eder. Dentin iledii tm sular zerine alr. Bylece siyasi dzen, halkn dzene tehdit olarak grd Batmanin omuzlarnda ve halktan habersiz, bir kez daha kurulmutur. Batman Neden Muhafazakr? Serinin son filmi olan The Dark Knight Risesda Bruceu, Jokerla giritii mcadelede ocukluk ak Rachel kaybetmesinin neden olduu hznle inzivaya ekilmi buluruz. Fakat GB bir kez daha devreye girer ve Gothamn koruyucu meleinin asl kimliini ifa etmeye alr. Daha sonradan Ras al-Ghulun kz olduunu reneceimiz Miranda Tatei filantropik bir figr olarak sistemin iine sokup Wayne irketlerinin elinde bulunan nkleer silah ele geirmeye alr. Nkleer silah hi phesiz Gotham yok etmek iin kullanlacaktr. Tate ya da asl adyla Talia al-Ghulun en byk yardmcs Banedir. Taliay henz bir ocukken lm gze alarak hapishaneden kurtaran ve koruyan Bane, Gothama son darbeyi vurmak iin Batmane ve onun gcn ald Wayne irketler grubuna sava aar. Batmani Taliann da bir zamanlar atld egzotik hapishaneye tkar; Wayne irketlerini de borsa kanalyla kertir. Fakat Bruce, yksek bir irade gstererek neredeyse kalmas imknsz olan bu hapishaneden kurtulmay baarr ve toplumsal dzen ve otoritenin tamamen kt Gothama gelir. Patlamak zere olan nkleer bombay uzun uralar sonucunda son anda ele geirir. Bombayla birlikte ehirden uzaklar ve kendini feda ederek Gotham kurtarr. Bylece Gothamn kaderini ve gizli bir ekilde iktidarn elinde tutan Batman lr; GB tehlikesi de Taliann lmyle son bulur. Nolan, geriye ileride Batmann yerini almaya aday, Wayne irketlerinin maddi destekleri sayesinde ayakta duran bir yetimhaneden km idealist bir polis memuru olan Blakei brakr. Blake, Batmann gizli maarasn bularak onun asl kimliini renir ve susmay tercih eder.
27
PERSPEKTF
Peki, Nolann Batman lemesini muhafazakr klan nedir? Pratik-gndelik siyaset dzleminde, filmde kolayca anlalaca zere, New York ve Chicago karm, modern ve ksmen de gotik bir mekn imleyen Gotham, Amerika ve lideri olduu Bat medeniyetini temsil etmektedir. Gotham yani medeniyet zerine srdrlen mcadele pr materyal bir mcadeleden daha ok siyasi-ahlki bir mcadeledir. GBnin Gothama olan dmanlnn sebebi varolusaldr, Gothamn geri dn olmayan siyasi-ahlki yozlaml ve ktldr. Baty siyasi ve ahlki rml nedeniyle toptan kt olarak tanmlayan ve ortadan kaldrmaya alan GByi, 1 Eyll travmasn yaam Ameri1 kal herhangi bir izleyici kolayca, el-Kaide ve rann Bat-kart sylemlerini akla getirerek, mslmanlar olarak kodlayabilir. Her ne kadar Ras al-Ghulu canlandran Liam Neeson tipik bir Doulu grnmnde olmasa da hem isim seimi hem de GBnin Gothamdan degil Douda belirsiz ve herhangi bir yerden neet etmesi bu iddiay desteklemektedir. Ayrca, Bat kamuoyunda srekli ilenen, radikal terrist gruplarn nkleer silahlar elde etme ve Batya kar kullanma korkusu paralelinde, Gotham hep kendi rettii silahlarla yok edilme tehditi altndadr -Cranenin biyolojik sinir silah ve Wayne irketlerinin bir rn olan nkleer bomba. Daha teolojik bir dzlemde, Batmanin kendisini insanlk iin feda eden ve insann dnyasn ayakta tutmaya adam savari bir portresiyle karlayoruz. zellikle Joker ile olan atmasna baktmzda, Batman katechon misyonunu stlenmektedir. ncilden neet eden katechon kavram, Deccalin (anti-Christ) dnyaya gelmesini yani kyameti engelleyen siyasi irade anlamnda kullanlmaktadr. lemenin ilk ve sonuncu filminde Batnn karsndaki irade daha ok siyasi bir iradeyken, lemenin ikinci filminde Jokern temsil ettii dman tam olarak karmaa karp dnyay sonlandracak olan Deccale denk gelmektedir. Fakat hem Doulu GBnin hem de Deccalin amac ayndr: medeniyetin sonunu getirmek. Bu ztlk Jokern Batman ile bir diyalounda kendini ak ettii gibi (seni neden ldreyim ki, sen beni tamamlyorsun.) ortadan kaldrlamayacak, varolusal bir kartlktr. Jokern Gothama olan dmanl iyiye, insana ve insann dnyasna ynelik bir dmanlktr. Toplumsal Birlik ve Gvenlik Siyaset felsefesi dzleminde ise, Nolan siyasette aslolan eyin birliin ve dzenin devam ettirilmesi olduunun altn izmektedir. Sol liberal bir sylem iin zgrlk ve farkllk siyasetin hedefinde ve merkezinde yer alrken, muhafazakr dncede ise hedef toplumsal birlik ve gvenliin salanmasdr. Dolaysyla, Nolann hikyesinde muhafazakrln kendisini aktan en fazla gsterdii nok-
28
PERSPEKTF
ta, siyasi dzenin altstler yaad kaos dnemlerine odaklanlmasnda yatmaktadr. Gotham iin ilerin iyi gittii dnemler pas geilmektedir. Baka bir ifadeyle, muhafazakr nazariye, dzenin ykma urad Makyavalyen anlar grmekte ve bu anlar da birlik ve gvenlik ihtiyacnn altn izmektedir. Bu minvalde, Batman ve Dent arasndaki ayrm da gz nne almak gerekir. Hem Batman hem de Dent dzeni yeniden salamaya ve birlii sembolize etmeye aday figrlerdir. Her ikisi de dzenin, siyasi gerekliin bir yalan zerine kurulu olduunun farkndadr; sradan halk, iktidar elde tutanlarn uydurduu hikyelerle, yalanlarla bir toplumsal gereklie sahip olur. Lakin Batman toplumsal zeminin, yani siyaset kurumunun ilevsizletii yapsal alt-st olularda dzeni yerine oturtmaya alan sistemd insan-st bir figr iken, Dent gc snrl bir siyasi aktrdr. Dent, yani insan, insani zaaflar neticesinde baarsz olurken, insan-st bir figr olan Batman ise her defasnda baarl olmaktadr. Batman Dentden doal olarak ok daha dirayetlidir. Batman hemen hemen hi bir ekilde insani zaaflara dmemektedir; sevdii kadn Rachel kaybeden Dent hrsla hukuksuzlua ve siyasi yn kaybna urarken, ayn kadna ocukluundan itibaren ak olan Bruce ya da Batman ak (ve de baka insani arzular) ac ekmek pahasna da olsa siyasi misyon uruna elinin tersiyle bir kenara itebilmektedir. Haliyle muhafazakr dnceye has bir gr olan insann zayfl ve sivil siyasetilere olan gvensizlik, insan karsnda insanst zellikler tayan sper kahraman ycelten Nolann hikyesinde kendisini ak etmektedir. Son olarak, Nolan Batmani kzgn Doululara ve Deccale kar savatrmakla yetinmemektedir. lemenin son filminde, Occupy Wall Street hareketini anmsatr bir ekilde, Banenin poplist sol sylemle Gothamn finans merkezini igaline yer vermektedir. Spartaks grnml Bane, iktidar Gothamn yozlam zengin aznlnn elinden alp asl sahiplerine, yani ounluktaki fakirlere vermeyi vaat etmektedir. Fakat grnteki bu sol sylemin altnda, GBnin Gotham Gothamn zenginlerinin rettii nkleer bombayla yok etme plan yatmaktadr. Bu ykc sol tehlikenin nn alan ve halk kurtaran ise Gothamn en zengini Bruce Wayne ya da giderek asl benlii haline gelen Batmandir. Elbette fakir alt kesimin hepsi Banei kr krne takip etmemektedir. Kedi kz Selina figr, filme katt kara mizahn yan sra, ykc sol sylem karsnda fakir ounluk ierisindeki farkllklar vurgulayc bir misyon da stlenmektedir. Olduka zeki olan Selina, her ne kadar bireysel bir devrim, yani sadece kendini kurtarmann derdindeyse de son kertede GBye kar Batmana yardm etmekte ve Gothama sadakatini sunmaktadr.
29
YAKIN PLN KYARSTEM

yan ynleriyle ele almaya altk. Kiyarsteminin irini zerinden kadn meselesine ve bakn ele alrken, Asl Gibidir filmindeki sanatta orijinallik tartmasn temsil ve taklit kavramlar zerinden inceliyoruz. Kiyarsteminin filmlerinin ayrlmaz bir paras saylabilecek yolculuk temasna getirdii yorumu aratryoruz. Bunun yansra sinemada gereklik meselesine sahici bir yaklamla bulduu zm fikri erevesine oturtmaya alyoruz. sminden yeni yeni sz ettirmeye balad dneme denk gelen Kker lemesi zerinden sinemasnn baz karakteristik zelliklerini tespit ediyoruz. Son olarak Jean-Luc Nancy ile Abbas Kiyarsteminin imaj zerine sohbetlerine yer veriyoruz. Ynetmenin sinemasnn temel deikenlerini ve urak noktalarn inceleyen dosyann ikinci blm Kasm-Aralk saymzda yaynlanacak.
Kariyerinde geride brakt 40 yln ardndan olgunluk dnemini yaayan Abbas Kiyarstemi, bugn yalnzca ran deil dnya sinemasnda da zgn, ayrcalkl ve sonuna kadar hak edilmi bir konumda duruyor. iirden beslenirken onu yeniden reten filmlerinde derinlikli hayat grn, o gr yanstan formla anlatmaya devam ediyor. Bu saymzda ada pek ok sinemac zerinde etkisi hissedilen Kiyarstemiyi tartlma-
30
BR DE O AIDAN BAK RNE...

CHAN AKTA
ASLI GBDR YAPRAKSIZ BAHE GZEL OLMADIINI KM SYLEYEBLR K

ZEYNEP GEMUHLUOLU
32 38 46 54 60 68
DADA AAN EK KYARSTEM SNEMASINDA YOLCULUK

ENES ZEL
BU BR FLM DELDR!
MURAT PAY
KKER LEMES AYNAYA DT FLM

HLAL TURAN
ABBAS KYARSTEM VE JEAN-LUC NANCY SOHBET EDYOR
31
BR DE O AIDAN BAK RNE...

KYARSTEMNN YERLL YCELTMED DORU, AMA BRTAKIM KLELERE TUTUNARAK EVRENSEL OLMAYA ALIMAK GB BR KASTI DA YOK. O, DEVRMDEN YILLAR NCE BALAYAN SNEMA ZGSN DEVRMDEN SONRAK ATMOSFERDE KORUYAN VE RN VERMEYE DEVAM EDEN NADR YNETMENLERDEN BR.
CHAN AKTA
I- ran sinemas zerine yazdm yazlar izleyen okuyucularmz, Abbas Kiyarstemiyi ynetmen olarak ne kadar takdir ettiimi bilirler. Sinemasn derin yerli kltrle besleyerek evrensel bir dilde sunma baarsn gsterebilmi, slup sahibi ve oluturduu etkiyle geni bir ynetmenler kuan sarmalayan bir ynetmendir o. irin (Shirin, 2008) filmini ektikten hemen sonraki aylarda kendisiy-
le Dergh dergisi iin bir orta sohbeti gerekletirmek zere evine gittiimde, sylei yapmak yerine sohbet etmemizi rica etti. Yanmda gtrdm Dergh dergisini inceledi ve ite bu dergide bir syleim ksn isterdim, diye belirtti grlerini. Yine de hemen o srada uzun bir syleiye yatmad ii, ylbanda yapalm bu syleiyi, dedi. Syleiler konusunda duyduu tedirginlii, ABDde evinde kald bir arkadann zel sohbetlerini medyada yerli yersiz kullan-
32
masyla aklyor. Konutuklarn sonradan ne kadar kontrol edebilir? 1938 doumlu ynetmen, sanatnn zirvesine kt andaki yanda donup kalm gibi geliyor, sohbet srasnda. Her an eline kamerasn alp yola debilir, rzgrn gtrd yere. Her an kameray bir kenara brakp sevdii bir airin msralarna gmlebilir. Ne yaparsa yapsn, daha fazla hayret ve merak uyandramaz. Sinema ak, topraklarna duyduu ballk, alkanlk ve istikrar, korunmas gereken bir istikamet Yerlilii yceltmedii doru, ama birtakm klielere tutunarak evrensel olmaya almak gibi bir kast da yok. O, devrimden yllar nce balayan sinema izgisini devrimden sonraki atmosferde ko-
Ynetmenin Nizaminin Hsrev ve irini zerinden yapt sinema yorumu irin, kadn temas balamnda ald eletirileri unutturacak bir derinlikte.
ruyan ve rn vermeye devam eden nadir ynetmenlerden biri. Sinemadaki konumu yeni sinema ideali asndan hibir konuda deise bile ynetmen sinemas ideali asndan bir rneklie sahip oldu hep. Sinemada byk paralar kazanmyor, fakat zaten byk paralar kazanan bir star gibi de yaamyor. Moda konulara younlat
33

sylenemez, bununla birlikte lkesinde Kiyarstemi sendromu diye anlan bir ynetmenlik slubunu etkiledii ak. Sradan olandaki mucize, star hatta profesyonel oyuncu olmayan oyuncular, tabiatn sunduu umut iaretleri, gndelik hayattan ykselen sesler... Deprem, intihar, boanma gibi ykc olgular bir baka andan baka trl de grlebilir. Dini sinema nedir? sorusuna cevap aranlan yllarda ranl sinema eletirmenleri bir tanmlama sknts duyduklarnda, Dostun Evi Nerede? (Khane-ye Doust Kodjast?, 1987) filmini ne srdler. 1990larda filmlerinde hi kadn meselelerini ne kartmad iin eletirilirdi, Kirazn Tad (Tam e Guilass, 1997)nn ynetmeni. 2000li yllarda kendine zg cevaplar sundu bu eletirilere. On (Dah, 2002) ve Asl Gibidir (Copie Conforme, 2010), ne kan iki rnek. Daha nemlisi ise, 1999 yapm irin. Ynetmenimizin klsik edebiyata ve sanata ilgisi biliniyor. Hafz ve Sadi zerine almalar var. Ayrca iir de yazyor. Nizaminin Hsrev ve irini zerinden yapt sinema yorumu ise, kadn temas balamnda ald eletirileri unutturacak bir derinlikte. ran sinemasnn kadn oyuncular zerinden, en ok bilinen ak efsanelerinden birinin kadn kahramannn dalgal aknn seyirci simalarnda yol at izleri aktaryor seyirciye, irin. II. Ekranda grdmz irin deil, onun hikyesini izlemeyi oynayan sinema yl-
Ak yle bir duygu ki kadnlar idrakinde erkeklere gre daha yeteneklidir; filmi seyrederken yzlerinde oluan ifadelerin seyircide oluturduu etki, ynetmenin kadnlarla ilgili ite byle bir bak olduunun gstergesi.
34

dzlar. Aslnda film seyretmiyor, iir dinliyorlar. ran ah Hsrev Pervizle Nakka Ferhat arasnda kalan Ermeni prensesinin trajedisi ses yoluyla bize aktarlyor. 94 dakika boyunca 1 sinema yldz irini 18 izliyor ve bu srada kendi hayatlarn, ak aclarn ve sevinlerini yanstyorlar seyirciye. Ak ve isyan bir sikkenin iki yz gibidir, demek istiyor film: Birinde var olamyorsan, dierinde can buluyorsun. Bir efsanenin klsik formatta modern bir rivayeti... Hikye Ferhat ile irini anlatmyor tam olarak, hatta sadece iki erkein ak arasnda kaybolmu olan irini bile anlatt sylenemez. Asl olarak hikye, her kadnn derinlerinde mevcudiyetinin mmkn olduundan sz edilen -kararszla yol aan sebeplerle skn eden- bir kaybolmuluu anlatyor. Ve u iddia: Ak yle bir duygu ki kadnlar idrakinde erkeklere gre daha yeteneklidir; filmi seyrederken yzlerinde oluan ifadelerin seyircide oluturduu etki, ynetmenin kadnlarla ilgili ite byle bir bak olduunun gstergesi... Seyirci bu kadnlarn yz ifadeleri ve ve irini anlatan sesle kaplyor maceraya. ran edebiyatnda ses etkisiyle balayan ak hikyeleri bir hayli yaygndr. Ferhat da irine perdenin arkasndan siparilerde bulunurken, sesini duyarak ak oluyor. mit Ruhaniye gre irin, aktan ziyade kadnlar konu alyor ve esasnda filmin drt asli temas var: Akn ihtiam, kadnn ihtiam, sinema sanatnn ihtiam ve
Kiyarsteminin seyircisine duyduu gven gieyle ilgili deil. Vazife icab da yapmyor filmi. Onun peinde olduu kelime, sahicilik.
35

sinema sanatnn sihri... Film bizatihi tasvir ve seda balamnda ihtiaml bir tecrbe. Kiyarstemi ile Godard sinemas arasnda bir yaknlk kurulur oldum olas. irinde Kiyarsteminin sesin bamszl konusunda ald yol, sinemada sesin bamszl konusunda srarl bir ynetmen olarak Godard imrendirecek lde ileridir, Ruhaniye gre. te, ah nidalar ve kl sesleri duyuluyor; bir meydan sava bu, dinliyorsunuz, grntden bamsz, yine de grnty ayor, anlamlandryor. Sesten bamsz fotoraflar halinde tasarlanm gibi film; seilmi fotoraflar, ses ise bamsz bir kimlie sahip iitsel bir kitap, bamsz bir musiki eliinde. Film bandan bir romans olarak tasarlanm. Ruhani bu romans algsn pekitirenin ran mzii olduunu grnde. irin, bir minyatr ii gibi, zarif ve ince ince ilenmi, rengrenk ve kaygl, ularda yaanan hisler nedeniyle gzya ve kahkaha ile dokunmu. Ruhaniye gre klsik hikye modern bir bakla postmodern bir ses oluturmu. Nasl oluyor da ran sinemasnn tecrbeli oyuncularn -Juliette Binoche ile gen oyunlar bir yana- hayatlarnn en gzel roln oynamaya gtryor bu film... Btn film boyunca sadece kez ve toplam doksan saniye grnen kadn oyuncularn ve tek tk, simalar seilmeyen erkek oyuncularn varlyla irin, ayn zamanda ran sinemasnn kuaktan kadn oyuncularn biraraya getiriyor. Saysz oyuncu, ayn oyunda, hibiri kendisi olmayacak, ne kmayacak, yine de kendisi olarak grnecek, kendi irin izleyiini belirginletirecek, ne srecek, bir suretin ifadesinde gen bir kzn ak amaz bir kez daha canlanacak; irin ite byle bir film. Her yatan her bir oyuncu ak dolu irini canlandrrken kadnln grkemini de sunmu olacak. Hangi kadnlk, nasl bir grkem... Mozaik anlatmlarda bir Thomas Anderson Manolya (Magnolia, 1999)s arm... Film iinde film bu. Bir sinema salonunda irinin aclarn gz ya dkerek izleyen 1 sinema ve tiyatro yldz, akla varol14 makla ak kadn oynamak arasndaki ayrm herkesten iyi biliyor; kolayca tanamaz nice sahnenin iinde var olarak gelip bu filme katld her biri. Byk bir direnle var olmaya altklar sahada bir korunma gdsyle talaan varlklar gzyalarnn tuzuyla znr m... Ah, yalnzln acsn yanstmay baarsalar da irin olamyor, irinleemiyorlar, ne yazk; stelik irin olmay can- gnlden istemiyorlar da, filmlerde zaman zaman irinimsi kadnlar oynadklar halde bile. III. Peki irinin seyircisi bu ironik durumu hangi gzle gryor? Mimikleri, znt ya da sevin bildiren sesleri kimisi irinin aczine, kimisi de gcne yormuyor mu? Andersonun Manolyasnn ok paral yklerini birletirecek birikim gerekiyor irinin seyircisine ve bir de Kiyarstemi sinemasna ainalk.
36

Bunlar kendisiyle konutuk bir ofis havas iindeki, ayn gnlerde deerli kimi eyalarn, tablo ve biblolarn mzayedeye sunulduu Kaytariye semtindeki evinde. mrnce toplad ya da ona ynelmi gzelliklerin bedeli, aklna yatan yeni bir film olmal. nemli olan almay srdrmek, sanat bu yzden elindeki gzellikleri belki yok pahasna elden karmay gze alyor. Seyircisine duyduu gven gieyle ilgili deil. Vazife icab da yapmyor filmi. Onun peinde olduu kelime, sahicilik. O srada irinin oyuncularndan olan Fransz oyuncu Juliet Binoche ile bir film yapmas gndemdeydi. Bu balamda bir yazmn yaymland Gerek Hayat gtrmtm kendisine. Aradan geen yllar iinde brokratik bir lafza dair gndermesiyle yakn insanlarn ilikilerindeki sahicilii sorgulamaya sevk eden o film yapld: Asl Gibidir. Avrupada ekilen bu filmi ne kadar rani saymak mmkn? Kiyarstemi iin geerli olmayan bir soru bu. Onun kelimesi, sahicilik. Arkasnda duran en az krk be yllk baarlarla dolu tecrbe hazinesinin de bir yarar yok sanki. Her filmini, ilk film yapmann heyecanyla ekiyor. Ah, evet, bir de i hesaplamas... Siyah caml gzlklerin gerisine ekilmesinin sebebini iyiye yoruyor, keskin grme biimini i dnyasnn dzenine uydurmak zere siyah camlardan yardm umduunu dnyorum. Dnyayla, insanlarla ilikisini tek yanl baklar zerine kuracak deil ya usta ynetmen... Sevdiim eserleri yznden iyimser dnmeye mecbur ediyorum kendimi ve hemen hi kartmad siyah caml gzlkler zerine aklmda olan soruyu sormaktan geri duruyorum. Ne de olsa, o her zaman kendisi zerine deil, yapt ve yapaca filmleri zerine konumay yelediini belli ediyor. irin bu ac yalnzla niye dm olabilir? Nerede hata yapt, nasl oldu da yanld? irin aslnda kimi sevdi, sevmeye lyk olan kendinden iterken kendine yapt aklama sadece ak myd? Nasl bir irin bizim ezberden bildiimiz, ne kadaryla Ferhatn tand kza yakn ya da uzak? Bildiiniz gibi olmayabilir irin, diyebilmenin de hem bir n hazrl, hem de maliyeti var. Kiyarsteminin irini, filmde yer alan seyirci simalarn ifadeleriyle, iyi bildiimizi sandmz Nizami Gencevinin efsanesi zerinden ak ve vefa zerine dnmeye sevkediyor seyirciyi. Bildiimizi sanrken nasl da aldanmz, seyrettiimizi sanrken de yanlgya dmz. ok seven, zveride bulunan, ak uruna ilkeleriyle savaan ve nihayet yalnzlnn iiriyle babaa kalan irin... Kiyarstemi klsiklere btn ballyla birlikte ezber sevmeyen seyircisini, bir kez daha artyor. Hindistan yeniliki sinemasnn nclerinden Satyajit Rayi iiriyle etkilemi olan ran sinemas, En Ustann kamerasyla bildik hikyeyi arkn iiri eklindeki adlandrmay hatrlatan bir adan gstermeyi baaryor.
37
ASLI GBDR
YAPRAKSIZ BAHE GZEL OLMADIINI KM SYLEYEBLR K
ASLI GIBIDIRDE SEYRC, KNA EDLMYOR, FLMN TANIKLIINA KATILMAYA ARILIYOR. BU TANIKLIK, FLMN SON SAHNESNDE JAMESN AYNAYA BAKIIYLA DA AIKLANABLR. AYNADAK GRNT TEMSLDR, TAKLT DEL.
ZEYNEP GEMUHLUOLU
Jean Luc Nancy, Kiyrstemi filmlerinin ne temsil (representation) ne de belgecilik olmadn, ancak kant (evidence) olduunu syler. Esasen Nancynin kitabnn isminde yer alan Lvidence Du Film- evidence kelimesinin anlamlar zerinde dnmek, Kiyrstemi sinemasn ve zellikle Asl Gibidir (Copie Conforme, 2012)i anlamak iin bize yol aabilir. Kelime, Trkede de olduu gibi kant ve
tank anlamlarna geliyor. Latince asl olan evidentiann Greke enargeia ve enarges kelimesine dayanan kkeni ise enargeiann Greklerde balayan sanat-felsefe ilikisinin kaderi ile dorudan alakal. yle ki enargeia, ncelikle Homerosun iirlerinde, normalde grnmeyen Tanrlarn, zellikle de sava alanlarnda birdenbire kanl canl grnr olmalarna tankl ifade ederken, Platonun dilinde filozof-krallarn avma bir eyler retmek yahut onlar ynet-
38
mek iin kullandklar sz-resimlerin/imgelerin/metaforlarn aydnl ve prltsna dnyor. Glge-imgeler yaratan airleri ve sanatlar ideal devletinden kovan Platon iin filozoflarn imgelerini ir ve sanatlarnkinden ayran ite bu apaklk ve ideadan aldklar tanrsal ktr. Platonda bylece mitostan logosa yahut tanklktan kanta doru yolculuu balayan kelimenin asl kaderini Aristonun izdiini sylemek gerek. Aristo Retorikte dinleyici veya okuyucuya dilsel bir ey sunmann ne demek olduunu aklarken, bir harf hilesi ile dilin canllk meydana getirme zellii iin enargeia yerine energeia diyor. Bil-fiil anlamndaki energeia, Aristo iin metafiziin en temel terimidir ve
Filmin kavramlarla olmasa da bizzat kendi olarak bize at mesele, onu bir film kuram iinde dnmekten teye yerletiriyor ve felsefe-sanat, dolaysyla da felsefe-sinema ayrmn belirsizletiriyor.
onun felsefesi bil-kuvve/bil-fiil kartl ile kurulur. Aristocu anlamda dil veya imgelerin energeiasndan sz ettiimizde de dilin enargesi yani sadece kavramay deil, muhtabn faaliyete gemesini de salamas gerektiini kastederiz; imgeleri ve sanat katharsise oradan da ahlka balayan yol
39

Ynetmen, tercme meselesine ilikin problemi -nk tercme, basit bir kopya yahut glge deil bir yeniden yazmdrustalkla sanat ve hakikat ilikisinden, insan ilikilerine ve oradan da varlk-dil ilikisine balayarak filmin en nemli zelliklerinden biri haline getiriyor. Asl Gibidir, ilk bakta sanat eserinden insan ilikilerine kadar bu zgrln altn iziyormu gibi grnyor: onu mzeye koyasn ve insanlarn bak asn deitirirsin yahut mesele u ki artk beni grmyorsun. Ancak film, nihai noktada bunu aarak sanat eserini de ilikileri de yani artk beni grmyorsunu znel bak ve ynelimimizden ok saduyulu bir ilginin ufkuna yerletiriyor. Sanat eseri de ilikilerimiz de -tpk serviler gibi- biricik ve dnyevidir, dnya ile ilgilidir, ancak bu dnya, idealarn kopyas olan bir dnya deildir. Sanat eseri, bir dnya aar ya da kendi etrafnda bir dnya devirir ve bu yzden ancak o dnyann onu ikamet yerimiz olarak karakterine gre anlalabilir. Oysa sanat uzmanl ya da idealize edilmi ilikiler ancak kiinin mzenin nesneleri arasnda yerini almasyla ilikili olabilir: Bu ideal olurdu ama ideal diye bir ey yok deal bir ey iin kendini kt hissetmek aptallk olur. Asl Gibidir, bylece btn bu sorularn iinden geerek varla ve yaama dair bir kant olmann aksine filmin teninin duyumunu Homerosu enargeiaya yani bir eit tankla geri gtryor. Film, Jamesin kopyann da orijinal kadar deerli olduunu yahut kopyann orjinalin deerini gncellediini kendi kendine kantlamak iin yazd kitab Copie Conformeu aarak Elle ile olan ilikisinde oyundan/kopyadan orijinale geen tanklk gibi, ynetmenin belki de ayn isimli
bylece alr. Platon, imgelerin -aslnda o genellikle filozoflarnkini air ve sanatlarnkinden ayrmak iin model veya paradigma der- enargeias yoluyla felsefe ve politika arasndaki kpr kurarken Aristo bir adm daha atarak metafizik ile ahlk arasndaki ilikiyi temin eder. lgin olan, yzyllar sonra Kantn bu ilikileri btnyle deitirmesine ramen imgeleri dnceden uzaklatrp yine ahlkla ilikilendirerek onlar bu defa da sadece sanat meknyla snrlamasdr. Kantla birlikte imge yahut metafor, ideyi veya onun bilgisini temsil edebilecei grne veda eder. nk imgeler temsil etmez, onu yeniden ina eder. Kantn yaratt imge ile idea arasndaki ilikiye dair krlmay cokuyla karlayan romantik sanat ise sanat eserinin kendine has berrak bir alana ait olduu ya da basite dnya-ire olmann bir paras deil aksine gndelik olandan bir zgrleme olduu grnn nn aar.
40

bu filmle kendine kantlamak istediklerinin tesinde seyircinin de katld bir tankla dnyor. Seyirci, ikna edilmiyor, filmin tanklna katlmaya arlyor, zellikle de Ellenin kameraya dnp seyircinin gzlerine bakarak hadi, imdi baka eylerden konualm demesiyle birlikte. Bu tanklk, son sahnede Jamesin aynaya bakyla da aklanabilir. Aynadaki grnt temsildir, taklit deil. Oysa Yaln Koun dedii gibi, temsiller kendi balarna sadece birer sergidir, taklit ise dnya yaratr. Evlilik oyunu oynayan James ya da filmde seyrettiimiz James, Jamesin kendini aynada grd temsilinden fazla bir eydir. Bu fazlalk, filmin, balangtaki sorusundan ve kopyann yahut tercmenin asl kadar deerli olduunu gsterme abasndan fazla bir ey olarak asl ve kopya, orijinal ve tercme olarak yaplan ayrmlarn bizzat kendilerini sorgulanr hale getirmesiyle alakaldr. Asl Gibidiri ilk seyrettiimde aklmda Deleuzen bir cmlesi vard: Sinema, kendi doas gerei anti-Platoniktir. Ancak bu ifadeyi Deleuzen zaman-imaj ve herhangi bir mekn kavrayndan farkl bir ekilde anlamamz gerek. nk filmin kavramlarla olmasa da bizzat kendi olarak bize at mesele, onu bir film kuram iinde dnmekten teye yerletiriyor ve felsefe-sanat, dolaysyla da felsefe-sinema ayrmn belirsizletiriyor. Bu belirsizlik, ncelikle metafiziin, epistemolojinin, ahlkn ve en nihayet estetiin meselesi olan idea-kopya hakikat-metafor ilikilerini sorgulamasyla ortaya kyor; imgenin sanat-ncesi ontolojik konumuyla yani hayata dair tm etkinliklerdeki temsil etme eylemiyle sanat-sonrasnda sanat kurumuna hapsedilmi hli arasndaki fark kapatmaya almasyla da derinleiyor. Ancak bu belirsizlik aklka, olua ilikin bir belirsizlik olduundan Her ey deiir, kimse bir baheden bahardan sonra ieklerini korumasn bekleyemez, nk sonunda iekler meyveye dnr. Ve sonra aa, meyvesini kaybeder Yapraksz bir bahe/ gzel olmadn kim syleyebilir ki- tpk filmin banda Jamesin konumasnda dile getirdii gibi orijinal kelimesinin kken itibariyle doula ve tabi olula olan ilgisiyle dnlmelidir. Asl Gibidir, grnrde dorudan sinemann deil modern sanatn ve felsefenin en can alc iki problemiyle alyor: orijinal ve kopya ilikisi ve tercme meselesi. Ancak film, Jamesin yapt konumann ardndan James-Elle diyaloglar zerinden ilerledike orijinal ve kopya ilikisi, modern sanatn problemi olmaktan karak sanatncesi idea-imge, hakikat-metafor ilikilerinin yan sra bu ayrmlarn tekabl ettii tm varolusal alanlara -dnya, ilikiler, kadn ve erkek, evlilik, anne-baba-ocukdokunmaya balyor. Tercme meselesi ise filmin ad ile ayn ad paylaan Jamesin Copie Conforme olarak talyancaya tercme edilmi, orijinalin kutsand Rnenasn beiinde
41

Filmin, kavramsal dzeydeki tartmalarndan oyuncularna ve dillerine kadar Batl grnne ramen tam da orijinal-kopya, ideadnya, idea-imge, ruh-beden gibi ikilikleri amaya alrken btn temsil ilikilerini yadsmas gibi, sinema ve sinema yoluyla dnme olarak Dou ve Bat ikiliini de amaya altn ve bunu baardn dnyorum.
dl alm ve ngilizce yazlm orijinalini hi grmediimiz kitapla balayp, James ve Elle arasndaki konumalarn seyrine gre srekli deien diller-arasnda devam ediyor. Franszca bilmediini syleyen James ve Elle arasnda ngilizce olarak kurulan orijinal dil dzlemi, nce telefon konumalaryla, karlalan kiilerin araya girmesiyle sekteye urarken sonrasnda James ve Elle ilikisinin seyrine gre deimeye balyor ve doal geilerle kimi zaman Franszca kimi zaman da yine ngilizceye dnerek devam ediyor. Dilleraras geilerin James-Elle diyaloglarnda tekabl ettii noktalar da ayrca ilgin. Mesela meydandaki heykelin almlanmas-
na ilikin iddia ve tartmada James Franszca konumaya balyor ve restorana girdiklerinde yeniden ngilizceye dnyor ancak Elle Franszca konumaya devam ediyor. Zira heykeli anlamlandrmaya ilikin farkllk, dilin anlama/hakikat zeminini de deitiriyor. Ayn ekilde kiliseden ktktan sonra James yine Franszca konuuyor. Seyirci bylelikle iftin evlilik oyunu mu oynadklarn yoksa gerekten evli olup bir karlama oyunu mu oynadklarn ayrt edemez hale geliyor. Ancak burada nemli olan artk oyun yahut oyuncularn belli/orijinal karakterleri temsili olmad iin dilin ve diyalogun kendisi ne kyor.
42

yahut glge deil bir yeniden yazmdrustalkla sanat ve hakikat ilikisinden, insan ilikilerine ve oradan da varlk-dil ilikisine balayarak filmin en nemli zelliklerinden biri haline getiriyor. Filmin ilk dzlemde ne kard orijinalkopya ilikisinde felsefe-sanat ilikilerinin de kaderini belirleyen iki nemli kavram var: taklit (mimesis) ve imge (eikon). Platondan Hegele kadar sanat, bir yansma, taklit ettii bir eyin imgesi olarak grlr. Mimesis, Platonun elinde, referans alnan bir kkenin, asln taklit edilerek ona benzeyen kopyalar retilmesidir ve bu retilen eye de imge denir. Benzemek, kken yahut asl ile rtmemeyi ierdii iin imge her zaman soluk bir glge olarak kalmaya mahkumdur. stelik ou kez asl gremeyen veya unutanlar iin asl temsil etme tehlikesinden dolay da reddedilmelidir. Yukarda deindiimiz gibi, imgeye ancak kant olmas artyla geit verilir. Platonun kavray, sadece mimetik faaliyete deil btn varlk alanlarna ynelik hiyerarilerle de alakaldr. Asl-kopya ilikisi, idealar ve dnya, ruh ve beden, dnce ve dil, sz ve yaz, filozof ve avm gibi tm ikiliklerde kendini gsterir ve snrlar. Asl Gibidir, tm bu dalizmi filmin teni zerinden amay deniyor ve baaryor da. Film kelimesi ile ten arasndaki kkensel kelime ilikisi, Platonun asl kld ruh yazs ile kopya kabul ettii beden yazs arasndaki ikilii, filmi dnEyll-Ekim 2012 - HAYAL PERDES 30
Ynetmenin dil ile kurduu iliki sadece diller-araslkla snrl deil. Mesela Jamesin Ellenin kz kardei ve kocas arasndaki ilikiden hareketle yapt orijinallik savunusunda ne kan m.m.. Marie kekemelii, filmin son sahnelerinde bu defa tm bu izlediimiz oyunun ve oyuncularn hakikatine ynelik bir kekemelie, Ellenin azndan j..j. James e dnyor. Nasl Marienin kocasna olan bak ve ynelii onun kekemeliini hakiki bir dile, ilikiye dntryorsa seyircinin bak da Elle ve James ilikisinin hakikiliini temin edebilir veya yadsyabilir. Ynetmen, bylelikle tercme meselesine ilikin problemi -nk tercme, basit bir kopya
43

yann tenine dntrerek izleyici de farkl tercmelerle bu tenin duyumsamasna dahil ediyor. Yani bir dnyay, bir hikyeyi, bir kavram anlatmyor, bir dnceyi kantlamaya almyor -zira kant, her zaman referans ald bir kkene gnderme yapar- bizatihi bir dnya yaratyor. James ve Elle arasnda geen servilerin biricikliine dair konuma, Ellein kz kardei ile kocas arasndaki iliki ve kekemelie dair baktan James ve Elle ilikisine seyircinin bakna uzanyor. Nitekim seyircinin bu ilikiyi Elle gibi kzkardeinin basitlii ve iyimserliine benzer ekilde de James gibi kopyay bover, orjinali sende olarak yorumlamas da mmkn. Filmin orijinal-kopya ilikisi ve uzanmlar ile amaya alt ikilikleri grebilmemiz iin mimesis kelimesi ile ayn kkenden tretilen imitatio yani imitasyon/ kopyann benzemeyi aarak representatio yani temsile nasl dntn de hatrlamalyz. Platonun imge yasandan sonra aslen Platona sadk olmasna ramen onun snrlar genileten ve dntren Plotinus dncesinin etkisi, asl-kopya ilikisindeki nemli bir deiime de nclk eder. Asln snk birer kopyas olan dnyevi varlklar ve onlarn da glgesi olarak asldan iki adm daha uzakta olan sanat eserleri, aslla olan ilikilerinde yine ondan aldklar bir k ve yetkeyle donanr ve yzyllar boyunca Hristiyan Avrupann teolojiden, siyasete ve sanata tm tezahrlerini belirler: Kilise Tanry, soylular serfi, oyuncu, oynad karakteri temsil eder. Ve daha tesi, dil, dnceyi, grnen grnmeyeni, metafor hakikati. Rnesansla birlikte sanatn felsefe ve dinden ayrlarak zerkliini iln da bu kkenden beslenir. Rnesans ve bunu takiben modernizm, Jamesin filmin banda yapt konumada olduu gibi sanat tarihinde orijinalin en nemli olduu dnemi yaratr ve orijinal olan kutsallatrr. Orijinal, Jamesin ifadeleriyle, otantik, zgn, gvenilir, kalc, etkileyici ve gerek deer sahip olmay imler. James, Rnesans hmanistleri dneminde kltrn kkenlerine dair yaplan aratrmalarn kltrn kkenine yani orijinine duyulan hayranlkla ve yknmeyle ilgisini kurar. Bu aba, orijinallik kavramnn esas tanmyla dorudan balantldr. Gvenilir olma, kltrel olarak onaylanma ihtiyac orijinalin tescillenmesini gerektirir. Oysa Greklerde de, Ortaada da imge, ideaya benzerlik olarak oluturulduundan orijinalin ayrca tescillenmesi gerekmez. Ancak Rnesans sonras oluan bu ayrm bir ekilde kkenini Platona balad iin sanatn zerk meselesi olan bu ayrm metafizik dncenin bir uzants olmaktan kurtulamaz. yle ki en temelde Platonik idea-glge dalizmi baka ekilde varln srdrr ve kopya orijinalin glgesi olarak kalr. Bu dnemin ayrt edici zelliklerinden biri de orijinale yaplan vurgunun kltrn oluturulmasnda yeni grme biimleri yaratmasdr. Nitekim ortaa ncesi meknn bir paras olan resim-
44

lerin erevelenerek tablo meknna evrilmesi, arkeolojik kazlardaki bulgularn sergilenmesi gibi farkllklar hem sanat eserinin zel atmosferini, aurasn yeniden tanmlar hem de muhatabn onunla olan ilikisini yaant olmaktan kararak estetik deneyime hapseder. te yandan post-modern ile modern dnemleri ayran en nemli fark, imgenin temsil ykn fotoraf ve sonrasnda sinemayla birlikte zerinden atmaya almasyla ve orijinal kavramnn nemini yitirmesiyle belirginleir. Benjaminin Tekniin mknlaryla Yeniden retilebildii ada Sanat Eserinde dile getirdii sanatn neliine dair bu problem sanat eserinin zel atmosferini, onu sarmalayan gelenei zerek bozar ancak bir taraftan da sanat eserini gncelletirir ve zgrletirir. Filmde Jamesin sanat eseri yahut kiileri -Orijinal Kopya isimli tablo veya Marienin kocas- alglamamzn onlarn aslnda ne olduklaryla ilgili deil onlara yneliimizle ilgili olduunu savunurken postmodern imgenin en nemli yaratclarndan Andy Warholu anmas bu geililie ilikindir. Sonu olarak, Asl Gibidiri anlamaya alrken, filmin kopyann da tercmenin de baka bir asl ve dile indirgenemezlii zerine kurulduunu ve onunla ilgili sylenecek her eyin bir kesinlikle dile getirme deil ancak yorum olabileceini unutmamamz gerek. Ayrca filmi bu ekilde btnyle Bat dncesi zerinden okumak, ilk bakta Kiyrstemi iin bir hakszlk olarak grlebilir. Ancak filmin, kavramsal dzeydeki tartmalarndan oyuncularna ve dillerine kadar Batl grnne ramen tam da orijinal-kopya, idea-dnya, idea-imge, ruh-beden gibi ikilikleri amaya alrken btn temsil ilikilerini yadsmas gibi, sinema ve sinema yoluyla dnme olarak Dou ve Bat ikiliini de amaya altn ve bunu baardn dnyorum. Zira sinema tam da Benjaminin dedii gibi, sanat eserine zg auray yerinden ederken, bu zel atmosferi temin eden gelenei de zer ve -filmdeki diller gibi- film ve seyirci diyaloguna bal olarak geililik salar. Tpk Jamesin Copie Conforme olarak talyancaya tercme edilmi ve bu tercmeyle dl alm kitabyla okuyucunun girdii iliki gibi bizim de Kiyrsteminin kendi orijinal dilinden -Farsa- baka dillerde dnlm, yaratlm ve dl alm Copie Conforme isimli filmiyle girdiimiz iliki de orijinaldir, hakikidir. Zira bu iliki, filmin temsil ettii bir dnce veya dnce gelenei yahut oyuncunun temsil ettii bir karakterden zgrleerek yeni bir konumaya dnyor. Nitekim bu filmi, Ellein Jamesin kitabn sadece hediye etmek ve zerinde konumak iin fazlaca almasna benzer ekilde seyretmek ve tadn karmak da olduka kymetli. Son sz, Rilkeden, filmin kopyalarnn kapandaki imge ye ilikin olsun : Birbirlerine yzlerce yeni ad vereceklerdir ve hepsini yeniden alacaklardr birbirlerinden / yavaa, kpe karr gibi.
45
DADA AAN EK
KYARSTEM SNEMASINDA YOLCULUK
ZEYTN AALARI ARASINDA KOAN BR AIIN YA DA ARKADAININ EVN BULMAK N TEPEY TIRMANMAYA ALIAN OCUUN EKRANI KAT ETMEYE ALIIRKEN GSTERD O BYK ABA, ONUN HAREKETNN BR SRE SONRA HAREKETSZLE DORU KAYAR GB OLMASINA ENGEL OLAMAZ; NK MESAFE OK BYKTR AMA NSAN GC SINIRLIDIR.
ENES ZEL
Bir geni pln ekimi, kra, ak kahverengi toprak ve stne serpitirilmi orada burada birka bodur, grkemsiz aa, bu doa manzarasnn ortasnda onu zikzaklar izerek kesen bir yol ve bu yolda ilerleyen bir araba. Bu grnt, Kiyarstemi sinemas iin neredeyse bir amblem niteliindedir. Bu nitelie sahip dier bir grnt daha karlabilir Kiyarsteminin filmlerinden, o da araba iinden yaplan, yolu takip
eden ofrn veya ofrn yannda oturan yolcunun profilden ekimleridir, arkada ise arabann penceresinden d dnyann grntleri akmaktadr: depremle alt st olmu bir kasabann enkazn kaldrmaya alan insanlarn, almak iin kendilerini gelip tutacak birilerini bekleyen amelelerin veya kenarda yaya olarak yol alan kyllerin grntleri. Kendini farkl filmlerde de olsa tekrar eden bu iki ereveleme biiminde ortak olduunu iddia edebileceimiz ey, Kiyarstemi sinemasnda yol ve
46

Rzgr Bizi Srkleyecek, 1999
yolculuun temsili konusunda yapacamz bir ilk tespite imkn veren u noktadr: bu iki ereveleme biiminde de (yani ister arabann iinden, ister dardan-uzaktan olsun) hareket ve hareketsizliin standart kartlatrlmasnn almasna imkn veren bir mezcetme sz konusu gibidir. Bu plnlarda hareket, hareketsizlie kar konumlanmaz ve dolaysyla hareketsizlik de, bir hareket yokluu anlamna gelmemektedir. Arabann iindeki bir ofr, araba ilerlerken gerekten hareket etmekte midir (Sinema perdesine baktmzda, hareket edenin ofr deil ama arabann penceresinden grnen dnya olduu konusunda yemin edebiliriz) ya da zeytin aalar arasnda tela iinde koan kiinin, ona bu kadar uzaktan bakarken gerekten hareket ettiini syleyebilir miyiz? (O kadar yava ilerlemektedir ki!)
isimsiz kk iek ayor yalnz devasa dan zerindeki atlakta1 Kiyarsteminin bu dizelerinde iiri yapan, ilk anda dikkat eken o bariz ve byk kartlkm gibi grnr gzmze. Devasa da ile ufack iein boyutlar arasndaki vurgulanan uurum, ayn zamanda iein zarif devingenlii ile dan kadim sabitlii arasndaki uurum gibidir. Fakat iir, bu kartlkta kalmaz, onun bir adm tesinde bu kart kutuplar mezceder; nk boyutlar arasndaki fark o kadar byktr ki, iein, tek bana gerekletirdii hareket, bu hareketi gerekletirmek iin gsterdii aba dan sabitlii ve hareketsizlii iin1 Abbas Kiarostami, Walkin With The Wind, Harvard University Film Archive; Bilingual edition, 2001, s. 67 Eyll-Ekim 2012 - HAYAL PERDES 30
47
Rzgr Bizi Srkleyecek, 1999
de eriyip gider. Ama ayn anda tam tersi de gerekleir, dan cssesinin, yerinden kmldatlamazl konusunda insana telkin ettii duygu ufack bir iein abasyla bozulur, da iir ierisinde neredeyse iein hareketine itirak ederek, o harekete dhil olarak kmldanr. Bu dizeler, Kiyarstemi sinemasnda hareket ve hareketsizliin mezcedilmesini dnmek iin bir balang noktas olabilir. Zeytin aalar arasnda koan bir an ya da arkadann evini bulmak iin tepeyi trmanmaya alan ocuun ekran kat etmeye alrken gsterdii o byk aba, onun hareketinin bir sre sonra hareketsizlie doru kayar gibi olmasna engel olamaz; nk mesafe ok byktr ama insan gc snrldr. Tpk dada aan iek gibi, insann dnya zerinde giritii btn eylemler, tabiatn bana buyrukluunu gz nne aldmz
zaman, ister istemez bir tr beyhudelik hissine kaplmamza sebep olmaktadr. Hayat Devam Ediyor (Zendegi ve Digar Hich, 1992) filminin sonunda araba, o dik yokuu kmaya alrken bir yerde durur ve yokuu gerisingeri inmek zorunda kalr. Ama yalnz burada kalnmamal; nk bu dizelerde iein abas hakir grlmemekte ama neredeyse kutsanmaktadr, tpk Kiyarsteminin filmlerinde insan abasnn yceltilmesi gibi. Demek ki bu beyhudelik hissine ramen, bu hissi amay salayacak bir karlkl itirak imkn da almaktadr. nsan, doann kaytsz ve duraan yzne, onun kendi abasn ister istemez grmezden gelen byklne ve bana buyrukluuna dikkat kesildike, orada doann insan eylemlerine itirak eden ve onu anlaml klarak, kendisiyle dopdolu hale getiren bir dier yz belir-
48

ginlemektedir. Doann btnyle hrn ve kaytsz grnen yz, bir noktadan bakldnda mfik bir dudak kvrmyla dengelenebilmektedir. Hayat Devam Ediyor filminde, yklm bir evin ayakta ylece kalm kap pervazndan doru grlen ku cvltlarnn tamamlad, tabiatn davetkr ve mfik grnm, byk bir ykma sebep olarak insann dnyadaki btn abasn neredeyse nemsizletiren ve glnletiren depreme ramen insanlara hl devam etmenin mmkn olduunu telkin eder gibidir. Bu, hareketle hareketsizliin mezcedilmesinin bir yndr. Daha ok arabann dndan-uzaktan yaplan geni pln ekimleriyle sembolletirebileceimiz yn. Dier ynn anlamak iin gene Kiyarsteminin dizelerine bavurabiliriz: bitkin yolcu, kendi yolunda yalnz bir fersah daha var menziline.2 Bu dizelerde sabitlenmi yolcunun grnts, onun durumunun eksiltmeler iinde iirlemesidir. Yolcu, bu iirin iinde asla kapanmayacak bir fersahlk mesafeye mahkm olur ama ayn zamanda da bu kapanmayacak mesafe onun hl kendi yolunda ilerleyen bir yolcu olduu gereine etkide bulunmaz. iir, sanki srekli bitkinlik iinde seyahat eden ama asla varaca
2 Abbas Kiarostami, age, s. 64
Kiyarstemi sinemasnda hareket u ekilde yorumlanabilir; yolcunun kendisi hareket ettike, kendisiyle birlikte menzili de hareket etmektedir ve dolaysyla aradaki mesafenin kapanmas asla mmkn olamayacaktr.
yere yaklaamayan bir yolcunun grntsn nmze getirmektedir. Nereye gitmektedir, imdi nerededir, gzergh nasldr? Kiyarsteminin filmlerinde herkesin birbirine sorduu bu sorular, sz konusu yolcu iin de tekrarlayabiliriz ama bu sorularn birer cevabn bulmak mmkn deildir. Bu dizelerle birlikte yalnz u almaz durum ortaya kar: srekli ayn mesafeyi kat etmeye alan bir yolcunun baarszl. Bu, u ekilde de yorumlanabilir; yolcunun kendisi hareket ettike, kendisiyle birlikte menzili de hareket etmektedir ve dolaysyla aradaki mesafenin kapanmas asla mmkn olamayacaktr. Bu da ancak gerek bir menzilin sz konusu olmamas halinde mmkn olabilir. Bir hareket sz konusu olsa bile mesafenin asla kapanmamas ve tam da bu yzden mesafe kavramnn giderek anlamn yitirmesi sebebiyle bu hareket, bir eit hareketsizlie dnr. te bu dizelerle birlikte hareket ve hareketsizliin mezcedildii ikinci ereveleme biimi dnlebilir, yani arabann iinden yaplan, ofr ve yolcu ekimleri. Bu ekimlerde yolcu, bsbtn hareketsiz
49

ama te yandan da nerdeyse kendine dayatlan hareket sebebiyle hareket halindedir ama hareketi, bir hedefe doru olma vasfn bir sre sonra yitirir, asla kapanmayacak bir mesafenin nnde kalakalma durumuna dnr; nk araba iindeki yolcu, en genel anlamyla hareket ettii alandan tecrit edilmitir. Arabann penceresinden akan grntler, srdrlen hareketin anlam ve gereklii konusundaki sorular yantlamaktan uzaktr. inde hareket edilen mekn da, menzil de, mesafe de arabann iinde tecrit edilmi yolcuyu seyreden bizler iin filmden eksiltilmi, belirsiz noktalardr. Arabann iindeki kii, varlacak bir son duran giderek silikleip, ortadan kaybolmas sebebiyle hareketsizlik iinde, bir hareketi srdryor gibidir. Hareket ve hareketsizliin bu iki ekilde mezcedilmesiyle birlikte hareket, hareketsizlie doru erimesi dolaysyla anlamn yitiriyor deildir. Aksine, kendi asli anlamyla, bizatihi kendisi olarak ortaya kma imkn bulur. Jean-Luc Nancynin dikkat ektii iki sahne, belki filmleri iinde hareketin en youn ekilde duyumsanabildii iki artk, iki fazlalk gibidir.3 Bunlardan ikisi de birer yuvarlanmay gsterir, ilkinde silindir bir teneke, ikincisinde ise bir elma. Her iki filmde de (Yakn Pln iinde silindir teneke, Rzgar Bizi Srkleyecek iinde de elma) bu nesneler yuvarlanr yuvarlanr ve bir ekilde durur. Fakat hareket ettikleri
3 Jean-Luc Nancy, The Evidence of Film, Yves Gevaert Publisher, 2001, s. 26
sre boyunca sonsuza dek ayn ekilde yuvarlanacaklar gibi bir his doururlar iimizde. Kiyarstemi filmlerinde araba da, bu saydmz yuvarlanan nesneler kategorisindendir. Verili bir btn iinde, verili bir noktadan baka bir verili noktaya doru gitmez. Daha ok yuvarlanr. Sanki sonsuza dek srecek bir yuvarlanma hareketi iinde donmu, hareketsizlemi gibidir. Tam da bu noktada yorumlarn atallanmasna tank olabiliriz. Bu mezcetme iki kart biimde yorumlanabilir. lki hareketin, hareketsizliin iinde eritilmesi ile anlamnn boald ve dnyann, zerinden kayp gittiimiz donuk ve anlamsz bir yzeyden ibaret hale geldiidir. Baz ranl film eletirmenlerinin Hayat Devam Ediyor filmi gsterime girdii zaman verdikleri tepkiler bu yndedir. Yaanan depremin trajik sonularnn, insanlarn acsna duyarsz kalnarak neredeyse grmezden gelindii ve bu aclar anlama abas iinde olmayan ilkel bir sinema dilinin yaratt mesafeden depremin ykntlarna bakld yneltilen eletiriler arasndadr.4 Bu yorum, Kiyarstemi filmlerinde hareketle birlikte, dnyann da anlamnn boald ve geriye insana hibir ey sylemeyen anlamsz bir boluun kaldn ifade etmektedir. Hareketin ve dnyann anlam buharlamaktadr; nk hareketin temsilinde, bu hareketi btnleyebilecek
4 Hamid Dabashi, Masters and Masterpieces of Iranian Cinema, Mage Publishers, 2007, s. 297295
50
Kirazn Tad, 1997
herhangi bir erek ve bu hareketi anlaml klacak bir nihayete erme sz konusu deildir. Araba, depremin sebep olduu ykntlar arasndan ylece kayp gider, hatta yuvarlanr. Fakat bu yorumun ne kadar isabetli olduu tartmaldr; nk bu yorumun temelindeki tespit, tam aksi ynde bir yorum yapmay da mmkn klmaktadr. Aslnda tam da hareketin bir balangc, onu kendi emrinde gdecek bir sonu ve ona anlam kazandracak bir amac olmamas dolaysyla hareketin her noktas anlamla dolmakta deil midir? Parlayan ey balang veya son deil ama bizatihi yolculuun kendisi ve yolculuun zerinde gereklemesi ve bir ynyle gerekleememesi dolaysyla belirginlik kazanan yzeyin tamamdr. Anlam, hareketin amacnda younlap, geri kalan ne varsa kendi uydusu haline getirmez, bunun yerine hareketin kendisi boyunca eit oranda yaylp, dalr. Ve bylece ilk yorumun ifade ettii gibi dnyaya nihiliste bir baktan,
dnyada bilgece diyebileceimiz bir bulunua varmak mmkn olabilir. Bu filmlerin, seyirciye anlaml hibir ey sylemeyen dilsiz, donuk ve bu sebeplerden zalim olarak nitelenen dnyas, pekl seyirciyle her an diyaloga girmek iin frsat kollayan, tad gstergelerin yorumlanmas iin seyirciye imkn tanyan ve onu kkrtan dopdolu bir yzey olarak da anlalabilir. Avrupa sinemasnn, John Orrun neomodern diye adlandrd dnemde ekilen filmlerine baktmzda greceimiz eylerden bir tanesi de anlatnn organik btnln paralayan askya alma, bekleme, boaltma ve biriktirme gibi anlatsal taktiklere bavurulmasdr. talyan yenigerekilii ile birlikte bu sinemann kurucu mekn, sava dneminde bombardmanlar altnda yerle bir olmu Avrupa kentleridir. Yani btn o ykntlarn zerinde ykselen ey, ortalarda grnmeseler de birer hayalet olarak orada dikilen binalar ve savan o negatif mevcudiyetidir. Orada ehir, yknEyll-Ekim 2012 - HAYAL PERDES 30
51

tlar ile yani eski anlamnda var olmayyla sinema iin bir mekna dnr. Dolaysyla her anlamda ykntlar arasnda kurulan bu sinemann muhalefetini kurarken bavurduu en belirgin taktiklerden biri de, verili bir btnle oynama veya verili bir anlam dizgesinin altn oyma, onu boaltarak eksikliiyle temsil etmedir. Genellikle g ve iktidar imgeleri tersine evrilir, maddi anlamda grkemli olan ruhen sefalet iinde temsil edilir, burjuvaziyi kuran temel imgeler ve bu imgeleri besleyen ahlki ilkelerle dalga geilir. Anlatnn organik btnlne kar da hibir eye hizmet etmeyen aylak zaman paralarna yklenilir ve rnein Antonioninin filmlerinde karmza kan ehir iinde anlamszca, ne yaptn bilmeden gezinme sahnelerinde olduu gibi film btn iine byle duraan eylemler istif edilir. Bu tr aylaka gezinmelerin ve anlat-fazlas paralarn karakterin psikolojik durumuna dair birer gsterge olarak okunmas mmkn olduu gibi birer felsefi sorgulama olarak da ele alnmas mmkndr. Kiyarstemi, bu noktada yeni bir tavr gelitirmekte gibidir. Onda yolculuk, ou zaman bir byk ehir iinde deil krsalda gerekletirilir yani btnyle anlamla yklenmi bir meknda deil ama grece daha ifadesiz kra toprak zerinde, zikzaklar izerek. Gene Kiyarstemi filmlerinde karakterler, neredeyse hi aylaklk yapmazlar, herkes bir yerden bir yere gitmektedir ama geldikleri yer de gittikleri yer de mevcut olduu halde belirsizlik iinde nemsizlemi ve silinmitir veya artk mevcudiyetini ancak bir soru iareti olarak srdrmektedir. Sonu olarak da Kiyarstemi sinemasnda verili bir dizgenin anlamn boaltmak pek az nem tar. Sinemada amacn ve anlamn ondan ekip alnmas ile yolculuun duraan, l ve anlamsz bir zaman parasna dntrlmesine sklkla tank oluruz ama Kiyarstemi sinemasnda karlatmz ey bsbtn yenidir; nk onun filmlerinde yolculuk bu tr bir anlamdan yoksun klma abasyla temsil edilmez. Kiyarstemi sinemas, daha ok ters ynde ilerler gibidir, yani anlamdan yoksun klma yerine, yzeyi ar anlamla ykleme, yzeyi tamamen anlamn younlap, d bir yer haline getirme. Bu noktada Kiyarstemi filmlerinin dikey deil yatay bir kaz olduu sylenebilir. Yzeyde gerekleen ma, daha nce mevcut birtakm anlam kmelerine gndermede bulunarak onlarla metaforik balar kurmaz. Bu, yolculuun, ou zaman bir metafor olarak (rnein bir psikanaliz metaforu olarak) anlam tad baka anlatlardan ayrmaktadr onun filmlerini. Ayn ekilde yolculukta geirilen sre, onun filmlerinde zaman artklar olarak da karmza kmaz. Yolculuk, bir anlam dizgesinin anlat iine dahil edilmesini kolaylatracak bir metafor olarak deil, tamamen kendisi olarak ve zikzaklar izen yollarda, labirentimsi meknlarda hareketin-hareketsizlikle mezcedilmesi ile btn bir yzeyde bozulup kurulan anlam rntleri yaratarak kendisine yer bulur.
52
BU BR FLM DELDR!
KYARSTEM SNEMASINDA FLMN FLM OLDUUNU HATIRLATMA MESELES ZANNEDLD GB BAST BR FORM TERCH DELDR; DNYADA YAYGIN VE BASKIN OLAN AVRUPA VE AMERKA MERKEZL SNEMA SANATI ALGISININ KARISINDA, ANLAM DNYASI VE TECRBE ALANI FARKLI VE KEND NDE TUTARLI BR FKR ZEMN NA EDEN CDD BR DK DURUTUR. YERLLK DELDR KENDLKTR.
MURAT PAY
Sinema, Lumiere kardelerin ilk zamanlarnda seyircinin tepkisine ne anlam verecei hususunda kk bir kafa karkl yayordu. Muhtemelen Trenin Gara Girii (1896) filmi seyirciye dair nemli detaylar ynetmenlerin ve yapmclarn kulana fsldamt. Ne zaman Melies byy ak etti, sinema, seyirciden bir adm nde hareket ederse belli alardan ciddi bir avantaja sahip olacann farkna vard.
Sinemann bysnn kefedildii bu zamanlarda seyirci, ynlendirici etkilere fazlasyla ak pasif bir koltukta oturmaya mahkmdu. Zamanla seyircinin tekrar eden byye kar srekli yeni numaralar talep etmesi ister istemez seyircinin perdede oynayan harekete kar tavrn deitirmiti. Hatta ynetmenin daha akll olduu bu srete Holivud sisteminin temelleri Avrupa sinemasnda atld bile denebilir. Perdedeki hareketin seyirci zerinde kurduu tahakkm edici srecin
54
Yakn Pln, 1990
hikyesi o gnlerden bugnlere kademeli olarak deiti/evrildi. stelik gnmze geldiimizde tahakkmle/ynlendirmeyle ilgili bir gnah keisi iln edildiini biliyoruz: Holivud sinemas. Ama benzer bir maniplatif srecin ticari sinemann dndaki sinemada da ciddi bir ekilde devam ettii unutuldu. Unutuldu demeyelim aslnda, ynetmenler bilinli bir ekilde sinemadaki tahakkm edici gc entellektel dzleme tadlar. Avrupa sinemasnn birok rneinde gzlemlenebilecek bu hususun fikri arkaplnn smrgecilik mantna, Avrupa-merkezci bak asna balamak pekl mmkn. Aslnda bu duruma itiraz eden ynetmenler yok deil tabii. Wienein davurumcu film rneklerinden
Kiyarstemi zdeletirme ve yabanclatrma zerinden diyalektik bir zemin ina etmeye tenezzl etmez. Tam tersine muhatabn uyank kalmas iin srekli bir farkndalk zemini ina etmeye giriir.
tutun, Bunuelin, Godardn ya da gnmze gelince Haneke gibi ynetmenlerin baz filmleri, sinemann etki alannn grnrdeki kayna zdelemeyi krmak adna yabanclatrmay (bu bir filmdir mantn) etkin klarak bahsi geen tahakkm krma abalarn ortaya koydu. Ama yine de sinemann seyirci karsndaki taEyll-Ekim 2012 - HAYAL PERDES 30
55

hakkm kurucu zelliine makul zmlemeyi yapabildiler mi sorusu mphemiyetini korumaktadr. nk bu ynetmenler dahil bir ok Avrupal, Amerikal ynetmen sinemann ontolojik yapsn hl fotoraftan yola karak belirliyorlar. Daha dorusu fotoraf n tabiatla kurduu tavrn iine doduklar iin ister istemez bu dil zerinden kendilerini ifade ediyorlar. Bu sebeple Abbas Kiyarstemi sinemasyla yzletiinde Godardn dile getirdii Sinema Griffithle balad, Kiyarstemi ile bitti. cmlesi, btn katmanlaryla olduka anlalr. Belki de yaznn burasnda asl konuya giri yapabiliriz. Kiyarstemi sinemasnda filmin film olduunu hatrlatma meselesi zannedildii gibi basit bir form tercihi deildir; yukarda ksmen aktarmaya altm, dnyada yaygn ve baskn olan Avrupa ve Amerika merkezli sinema sanat algsnn karsnda, anlam dnyas ve tecrbe alan farkl ve kendi iinde tutarl bir fikri zemini ina eden ciddi bir dik durutur. Yerlilik deildir kendiliktir. zdeletirme ve Yabanclatrma Diyalektii ve Srekli Farkndalk Filmin film olduunu hatrlatmak aslnda muhataba duyulan saygnn bir dier ifadesi olarak karmza kyor Kiyarstemi sinemasnda. Bu sayg, sinema tarihinin balangcndan beri yava yava evrilen sinemann tahakkm edici vehesiyle, ciddi bir yzleme bir anlamda. Yzleme-
Kiyarstemi farknda olarak ya da deil, Bat ve Amerika orijinli teekkl etmi sinema tarihini ve fikri tartmalarn sarsan zgn, yeni ve sanatn tabiatna daha uygun bir yol ortaya koyar.
56

nin, basit olarak zdelemenin karsna diyalektik bir zeminde koyulan yabanclatrma olmad aikr. Hatta bahsi geen baz ynetmenlerin bu diyalektikten medet umarak muhatab/seyirci asndan bambaka bir tahakkm edici ereve yakaladklarnn altn izmeye bilmem gerek var m? Bu konuyu biraz amak istiyorum. Sinemann en byk zaaf olarak deerlendirilebilecek (ayn zamanda kanamad) zdeleme ilkesi muhatabn duygu ve dncelerini ynlendirme zellii sebebiyle baz ynetmenler tarafndan dikkatle ele alnmtr. Fakat konuya dair gsterilen zen genelde yle bir uygulamann kapsn aar. Seyirci zdelemesin! dendii zamanlarda yabanclatrma olarak adlandrlabilecek bir uygulama ile seyircinin uyank olmas hedeflenir. Burada zdeletirme ve yabanclatrma diyalektik/atmac bir ilikiye sahiptir. Ana zemine yerleen bu diyalektik, zahirde, d yzeyde arzu edilen uyankl salyorken batnda, arka plnda seyirciye apayr bir tahakkm kuruyor. Buna muhatap olan seyirci ise gerek anlamda kendi tecrbeleri ile srece dahil olamyor, aksine fikri bir dzlemde daha edit bir baskyla yzleiyor. Ksaca be duyu kaynakl ve duygular ynlendirerek salanan zdeleme zerinden yakalanan maniplasyon, duygular da aan ve filmin asl anlam dnyasnn akt fikri mecrada yakalanm oluyor. Halbuki Kiyarstemi burada naif bir zmlemenin peindedir: zdeletirme ve yabanclatrma zerinden diyalektik bir zemin ina etmeye tenezzl etmez. Tam tersine muhatabn uyank kalmas iin srekli bir farkndalk zemini ina etmeye giriir. Bylece zahire konu olan zdeletirmenin kapsn aralayan hususlar belli bir erevede ehliletirilir ve filmin merak unsurunu ihmal etmeyen ama seyirciye de fikri bir tahakkm kurmaktan kanan bir grnme kavuur. Bu sebepledir ki Kiyarstemi, bahsi geen diyalektie sadece zahirde uygular gibi gzkr. Aslnda bunun ismi artk diyalektik deildir; tezatlarn biraradaldr. Form Meselesi: Mtevazlk, Adalet, lham Burada dnce eklimizi biraz inceltmemiz gerekiyor kanaatimce. nk filmin form dnyas ynetmenin anlam dnyasnn yansmas ise ayet, formun kendisi ile form dnyasnn malzemelerini ayr dnmemiz icap edecektir. Ya da yle syleyelim: Filmin film olduunu sylemek meselesini, filmin form dnyasnn ana zeminine koymakla, filmin form dnyasnn malzemesi olarak kullanmak arasnda dalar kadar fark vardr. Mesela filmin ierisinde kamerann gzkmesi ya da filmin film olduunu hatrlatan cmlelerin olmas filmin formunun bu bir film deildir mantn ihtiva ettiinin garantisini vermez. nk bu mant ihtiva eden bir forma yansyan temel soru udur: Bu bir film deildir, deilse nedir? Dikkat edersek bu soru filmin film
57

Kiyarstemi, sinemann bir zaaf olarak da grlebilecek zdelemenin karsna yabanclatrmay diyalektik bir ekilde koymay tercih etmez. Bunun yerine asl zemine farkndal yerletirir ve muhatabn srekli uyank tutmak ister. plnda, arka plnda neden Kiyarstemi Bu bir film deildir, deilse nedir? sorusunu gndeme getiren bir film formu tercih eder? Sorulara verilebilecek cevap ynetmenin anlam dnyasna iliik olacaktr. Mslman bir corafyada yaayan ve bu kltrn Hafz, Sadi vb. isimlerinden gocunmadan dolaysz beslenen bir ynetmen iin bu tercih olduka anlalr. nk beslendii kaynaa bakldnda insan-tabiat-Tanr denkleminde ynetmenin muhatabyla ilikisinde dikkat ekici detaylar gndeme gelir. lk detay, muhataba/seyirciye tahakkm kurmaktan uzak durmay tercih etmektir. Ynetmenin kendi anlam dnyasn konumlandrd bu srete mtevazlk kavram karmza kyor. kincisi, muhatab/seyirciyi kendi olarak, kendi tecrbeleriyle kabul etmek tercihidir. Burada ynetmen, lemde kendi dnda da varlk alanlarnn olduunu kabul eder ki adalet kavram ile karlayoruz. ncs, at tecrbe alann baka tecrbe alanlarnn muhatap olaca katmanllkta ina etme tercihidir. Bu da ynetmenin i dnyasnn zenginliiyle ilgilidir ki ilham kavram karmza kyor. Bylece mtevaz tavrl bir ynetmen lemde adaletli bir yap kurma gayretiyle ilham kanallarn aar. Buradan hasl olan cokunluk muhatab esir almaz, muhatabn farkndalk kanallarn ak tutmaya alr ve muhatabn kendi tecrbeleri erevesinde bir varlk alan oluturmasna msaade eder. Dolaysyla
olduunun hatrlatlmasnn ok da matah bir ey olmadn bize hatrlatr. Doru denklem, filmin Bu bir filmdir! mantn aarak Bu bir film deildir, deilse nedir? mantna eriebilmesidir. Ksaca filmin ierisinde filmin filmliini hatrlatan her detay (diyaloglar, kamera, k gibi teknik malzemenin gzkmesi vb.) Bu bir film deildir, deilse nedir! nermesini batn tarafnda, arka plnnda ihtiva etmek ykmllndedir. Aksi takdirde dile getirilen Bu bir filmdir! argman basit bir kurgu oyunu olmaktan teye geemeyecektir. Burada, sz geen balamda deerlendirilen yabanclatrma unsurunu ciddi bir maharet gibi sunan filmlerin keyfiyetlerini, yukarda bahsi geen diyalektik erevesinde yeniden gzden geirmekte fayda var. Tekrar Kiyarstemiye dnersek: Neden Kiyarstemi filmlerinde zahiri, grnen plnda Bu bir film deildir! algsn kuran bir zemin gzlenir? (r: Yakn Pln, Zeytinlikler Altnda, irin vb.) Hatta batni
58

Kiyarstemi, sinemann bir zaaf olarak da grlebilecek zdelemenin karsna yabanclatrmay diyalektik bir ekilde koymay tercih etmez. Bunun yerine asl zemine farkndal yerletirir ve muhatabn srekli uyank tutmak ister. Bunu yaparken muhatabn varlk alanna mdahale etmekten kanaca yollar kefeder. Bu bir film deildir, deilse nedir? mantnn uygulamalarn veya zahir dzlemde yabanclatrma gibi gzken sonular buralara rahatlkla dayandrabiliriz. Godard Ne Demek stedi? Sinemann byl dnyasnn ynetmenleri bile sarho ederek seyirci zerinde ciddi tahakkm kurduu zamanlardan geiyoruz. Buna sadece ticari olan nceleyen popler sinemada deil dier sinema rneklerinde de rastlayabiliyoruz. Baa dnersek, Godard, Kiyarstemi iin neden bu cmleyi kulland peki? Zannmca Godard, zdeleme ve yabanclatrma diyalektiinden baka bir yol olmadna inanmken bir gn hi de byle olmayan bir yol ve yordam grd. Kiyarsteminin bu yolu yeniydi ve bu yol, Godard ve onun gibi ynetmenler iin yeniydi. Aslnda Godard vb. ynetmenlerin yapmak isteyip de yapamadn Kiyarstemi olduka basit bir ekilde ortaya koymutu. Tabii Kiyarsteminin Godard dahil nceki ynetmen ve filmlerden gnl rahatl ile etkilendiini ve beslendiini ekleyelim. Evet, sinema,
Griffithle balayp fotorafik olann ontolojisini merkeze alarak kurulan dzenini devam ettirirken dzene muhalif ynetmenleri de grd. Fakat Kiyarstemi sinemas muhalif bir sinema deildi, baka bir sinemayd. Bunun getirdii aknlktan olsa gerek Godard, Kiyarstemiden sonra sinemann bittiini iln etti. nk Kiyarstemi farknda olarak ya da deil, Bat ve Amerika orijinli teekkl etmi sinema tarihini ve fikri tartmalarn sarsan zgn, yeni ve sanatn tabiatna daha uygun bir yol ortaya koymutu. Bu sebeple asl film belki de imdi balyor.
59
KKER LEMES AYNAYA DT FLM

KYARSTEM SNEMASI BREY-TOPLUM, DOA-KLTR, HAYATLM, ERDEM-DEV, KURGU-GEREKLK GB DKOTOMLER ARASINDA SALINAN, BUNLAR ARASINDAK LKSELL SORGULAYAN DYALEKTK BR EVREN SUNAR.
HLAL TURAN
adna farkl deneylere girien bir sinema filozofudur Kiyarstemi. Kiyarstemi, ran sinemasnda 1960larn sonlarnda balayan, Cafer Panahi, Muhsin Mahmelbaf, Behram Beyzayi ve Perviz Kimyavi gibi ynetmenlerin de dhil olduu ran Yeni Dalga akm ynetmenlerindendir. Kiyarstemi sinemas birey-toplum, doa-kltr, hayat-lm, erdem-dev, kurgu-gereklik gibi dikotomiler arasnda salnan, bunlar arasndaki ilikisellii sorgulayan diyalektik bir evren sunar. Filmin sadece bir film olduunu vurgulayan
ran sinemasnn usta ynetmeni Kiyarstemi, modern sinemann ke ta olan usta ynetmenleri birer birer ebediyete uurladmz, hayatta olanlarnsa artc derecede yzeysel iler reterek kendilerini tekrar ettikleri son dnemlerde, yapt zgn filmlerle sinemann yaayan soluu olmaya devam ediyor. Filmografisiyle yeni Trkiye sinemas ynetmenleri bata olmak zere ada pek ok ynetmene ilham veren, her filminde sinema
60

Zeytin Aalar Altnda, 1994
anlat yaps ile seyirciyi yabanclatrarak, onu tpk kendisi gibi sinemann nelii zerine dnmeye tevik eder. Dostun Evi Nerede? (Khane-ye doust kodjast?, 1987), Hayat Devam Ediyor (Zendegi va digar hich, 1992) ile Zeytin Aalar Altnda (Zire darakhatan zeyton, 1994) filmlerinden oluan Kker lemesi, Kiyarsteminin sinema slubuna, gereklik algsna dair nemli iaretler tar. Bu filmler, ran-Trkiye snrnda bulunan ve 1990 depremiyle yerle bir olan Kker Kynde getii iin Kker lemesi olarak bilinirler. Dostun Evi Nerede? filminin tamamlanmasndan sonra meydana gelen deprem sonrasnda, ky yerle bir olmu-
Devingen kamera hareketleri ve uzun ekimler araclyla, saf grsel ve sessel durumlara yer vererek Kiyarstemi varoluu seyre dalar.
tur. Kiyarstemi, Hayat Devam Ediyor filminde, bu deprem sonras, bir baba-olun Tahrandan Kkere, Dostun Evi Nerede? filmindeki iki kk ocuu bulmak iin yaptklar yolculuu anlatr. lemenin son filmi Zeytin Aalar Altndada ise, Hayat Devam Ediyor filmindeki ksa bir sahnenin ekimini konu alr.
61

Dostun Evi Nerede? toplumu saran bir iletiimsizlik anlats olarak ne kar. Film, insanlar birbirine balayan dile ramen aslnda gerekte kimsenin kimseyi dinlemedii modern toplumun nasl Babil Kulesine dntn gsterir.
Zeytin Aalar Altnda, 1994
Kendi zerine Dnen Sinema Minimalist bir sluba sahip Kiyarstemi, gereki sinema ekolnn yabanclatrma, ak ululuk, geisiz anlatm gibi elerine filmlerinde youn ekilde yer verir. Tm filmografisinde, zellikle de Kker lemesinde hikyeden ok, filmin ekim sreci ne kar. lemede her film, dier bir filmin ekim srecine, dolaysyla kurgusallna iaret eder. Metinleraras bir yaklamla, aslnda film birbirinden ayrlamayacak derecede balanr ve tek bir filmden ibaret olur. Bu anlamda Kker lemesi, sinema sanatnn doasn ak eden bir zdnmsellii (self-reflexivity) bnyesinde barndrr. Modernist sinema kavramlarndan biri olan z-dnmsellik, filmin kendi yapm, yaratm koullarn ak etmesidir. Kiyarstemi bu anlat yapsyla kar karya olan ve birbiri ierisinde sonsuzlaan aynalar gibi, oullaan anlam katmanlar oluturur. imdi ve burada zerine kurulu bir anlatya sahip olan filmografisinde Kiyarstemi, an yanstt aynalarda oaltr.
Zamann gerek deerinde ilerleyen filmleri, gereki akmn nde gelen kuramlarndan, Deleuzen kavramlatrd zaman-imge sinemas zellii kazanmaktadr. Devingen kamera hareketleri ve uzun ekimler araclyla, saf grsel ve sessel durumlara yer vererek Kiyarstemi varoluu seyre dalar. Kiyarstemi seyirciye kahramanlaryla zdeleip katharsise ulaaca bir deneyim deil, anlatt eyin kurgu rn olduunu srekli hatrlatan st-kurmaca (kurmacann kurmacas) stratejisiyle, seyirciyi gereklikte tutan, ak ulu ve sorularla dolu bir evren sunar. Seyirci hikyeyle deil, hikyeyi sahneleyen ve bize sunan sylemin failiyle, yani filmin kendisiyle zdeleir. Ynetmen bu
62

nsann Evi Nerede? bir ocuk grrsn km yksek ama, yavru alyor nur yuvasndan ve sorarsn ona: dostun evi nerede?2 Kker lemesinin ilk filmi Dostun Evi Nerede?, ilkokul rencisi Ahmet Ahmetpurun, sra arkada Muhammed Rza Nimetzadenin ders k yanllkla antasna karm olan defterini kendisine ulatrmak amacyla kt naif yolculuun yksdr. retmeninin Nimetzadeye bir daha devini kendi defterine yapmazsa okuldan atlaca ynndeki uyarsn hatrlayarak vicdan azab duyan Ahmet, evin yerini bilmeyii, toplumsal devleri, mesafeler ve zaman darl gibi tm engellere ramen kar kydeki Nimetzadenin evini bulup defteri teslim edebilmek iin yola koyulur. Nimetzade ertesi gn defterine devini yapm bir ekilde okula gelemezse, okuldan atlacaktr. Filmin olay rgsnn temeli, Kiyarstemi sinemasnn temelini oluturan yolculuk ve aray izleklerine dayanr. Tm filmografisinde olduu gibi bu filmde de hikyenin sonucu deil aray sreci ne kar. Bu araya paralel olarak Kiyarstemi, arkadalk, birey, toplum, ahlk gibi kavramlara ilikin felsefi sorgulamalara ynelir. Gereki kuramn nde gelen isimlerinden Kracauern bulunmu yk (found story)tanmyla zetlenebilecek gnlk
2 Sohrab Sepehri, Dostun Evi Nerede? Eyll-Ekim 2012 - HAYAL PERDES 30
anlat yapsyla aslnda temsilin snrn srekli hatrlatr. Film de hayat gibi balang ve sonla snrlandrlmtr. Bu anlamda Kiyarsteminin aynas an oaltrken, onun erevesine yani alamaz snrlarna da iaret eder. Kiyarsteminin sinemas ayna yap ile kendini var eden bu snrl alanda kendi zerine dnmenin imknn bulur.1 Onun yaratma sreci ile ynetmeni bir araya getiren sinemas, aslnda grnenin ardnda grnmeyene de iaret eden bir bilgelik tar.
1 Aynann Srlar: Psikanalitik Film Kuram, Umut Tmay Arslan, Kltr ve letiim Dergisi, 2009/2, K says
63

yaamn iinden sradan bir yk sunar bize Kiyarstemi. Bir nehrin veya gln zerini yeterince uzun bir sre seyrettiiniz zaman, sudaki baz oluumlar kefedersiniz. Hafif rzgr veya aknt olduu zaman suyun iindeki nitelikler daha iyi olarak fark edilecektir. Onlar, dnlerek oluturulmam, kefedilmitir.3 Bulunmu ykler, yasamn iinden, evremizde olup biten sradan olaylardan karlr. yk iinde gemie veya gelecee dnk referanslar yoktur. Filmde izleyici tmyle Ahmetin yasad ana, onun yasad imdiye ahit olmaktadr. Ahmetin bu kefedilmi yks, sradan olmakla birlikte topluma dair geni sorgulamalar ierir. Kiyarstemi diyalektik anlatmnda bu defa birey ile toplumu, erdem ahlk ile dev ahlkn kar karya getirir. Ahmetin ailesinin ona srekli toplumsal sorumluluklarn hatrlatmasna ramen arkadana kar srdrd erdemli davrannda, ynetmen Mecid Mecidinin de vurgulad ftrat dili ne kar. Nimetzadeye devini bir defa daha defterine deil de kitap kapana yaptnda cezalandrlacan syleyen despot retmen de, Ahmeti dinlemeyip devini ihmal etmekle sulayan ve ekmek almas iin frna gnderen annesi de, ocuk hibir yanl yapmasa da bahane bulup dvmek gerekir. diyen ahlk dedesi de, Ahmetin
3 Gereki Gelenein zinde: Kracauer, Basit Anlat, ve Nuri Bilge Ceylan Sinemas, Asl Daldal, Dou Bat Dergisi, say: 25, 2003-2004
arkadana kar doal bir vefa, sadakat duygusunu ieren ftrat diline kar dev ahlknn yannda konumlanrlar. Arkadana bir an nce defterini ulatrma derdine dm Ahmete mtemadiyen hatrlatlan tm bu toplumsal devler ironik bir biimde onu vicdanndan uzaklatrlan eylemlere dnr. Kantn dev ahlkna kar modern dnemde yeniden kefedilen erdem ahlkna gre insanlar, ahlken iyi karakter sahibi insanlar olma kapasitesine sahip olarak doarlar. Ahlk adna yaplmas gereken, ocuktaki bu ftri kapasiteyi pratik uygulamalar, egzersizler ve rnekliklerle gelitirmektir. Kiyarstemi Ahmetin son derece doal bir ekilde, iyilik yapyorum eklinde metafizik bir kibre kaplmadan ortaya koyduu erdemli davran zelinde, bireysel vicdan yok sayan toplumsal ahlka eletiri oklar yneltir. Ahmet tm engellere ramen patika yolu olan tepeyi ve orman geerek arkadann kyne ular fakat evi bir trl bulamaz. Yolda karlat yetikinler onun derdini bir trl anlamamakta ve ona yardmc olmamaktadr. Bu adan Dostun Evi Nerede? ayn zamanda toplumu saran bir iletiimsizlik anlats olarak ne kar. Film, insanlar birbirine balayan dile ramen aslnda gerekte kimsenin kimseyi dinlemedii modern toplumun nasl Babil Kulesine dntn gsterir. Ahmet yolculuk boyunca kimseye derdini anlatamaz.
64

Sonunda karlat bir ihtiyar ona yardmc olur ve arkadann evini Ahmete gsterir. Ancak Ahmet defteri brakmadan kyne geri dner. Gn akam olurken, Ahmetin vicdan ona yeni bir ykmllk getirmitir. Ertesi gn kurumu ama taptaze bir iek, arkadann devi yaplm defteri arasnda Ahmetin doal, naif ve erdemli davrannn nianesi olarak durmaktadr. Hayat Devam Ediyor 1990 ylnda randa gerekleen ve on binlerce kiinin ld byk depremde Dostun Evi Nerede? filminin kk oyuncusu Ahmetin yaad Kker ky de zarar grmtr. Hayat Devam Ediyor filmi, Dostun Evi Nerede? filminin ynetmeninin yanna olu Puyar alarak Ahmeti aramak iin Kkere doru kt yolculuu anlatr. Yollar yklmtr, insanlar g etmeye almaktadr. Girilen pek ok yolun ksz olduu bu yolculuk, depremin ykm ve toplumsal etkileri zerine mercek tutar. Bu anlamda belgesel niteliinde grntler de tar. Kiyarsteminin tm filmlerinde olduu gibi bu yolculuk da hedefe ulamaktan ziyade, ran toplumuna tutulan bir aynaya dnr. Kiyarstemi, yolculuk boyunca karlalan karakterler zerinden depremin ontolojisine dair felsefi sorgulamalar yrtt filminde, bu defa hayatn karsna lm, doann ykclna kar hayat sevgisini, yaama direncini koyar. ranl depremzedeDostun Evi Nerede?, 1987
lerin depremden hemen sonra gerekleen Dnya Kupasna gsterdikleri ilgide cisimleir hayat sevgisi. Dnya Kupasn izlemek iin derme atma adrna anten kurmaya alan kylye ynetmenin Depremin onca cana mal olduu bu durumda siz ma izliyorsunuz? sorusuna cevab: Dnya Kupas drt ylda bir oluyor fakat deprem krk ylda birdir. Yine depreme ramen evlenen bir ift, hayatn her eye ramen devam ettiinin altn kalnca izer. Filmde depremi metafizik adan sorgulayan karakterler zerinden felsefedeki ktlk problemi ne kar. Filmde kolektif hafzada nemli bir yer tutan Kerbela olay ile zdeletirilen depremin sorgulanmas, Tanrnn bunu kullarna neden yapt? sorusu zerinden ekillenir. Modern felsefede de ktlk problemi tartmalar theodise ile birlikte yrr.
65

Mutlak iyi olan Tanrdan insanlara ac veren bir dnya nasl sudur etmitir? Bu tartmalarn alevlenmesi de yine ilgin bir ekilde 1755 ylnda binlerce insann lmne neden olan Lizbon Depremiyle olur. Kantn Tanrnn insan bilgisini atn sylemesiyle bu sorular felsefenin dna itilse de, bilhassa kinci Dnya Savanda ortaya kan faist zulmle birlikte, 20. yzyl dncesinin ynlendirici gc haline gelir ktlk problemi. Nazilerin kamplarnda yaplanlar ylesine ktdr ki insanln anlama kapasitesini amaktadr. Modern ktlk teorileri ise Lizbon ile Auschwitzin farkll (doal ktlkahlki ktlk) ve insan eliyle yaplandan tr Tanry sulamaktan vazgeerek, sorumluluu zerine alma giriimiyle ekillendi. Etik ve metafiziin, epistemoloji ve estetiin bulutuu, arpt bir alan oldu ktlk problemi.4 Dnyay bir imtihan yeri olarak alglayan slam corafyasnda Batdaki kadar sarsc olmasa da her depremin ardndan gelen ilahi ikaz m? tartmalar, problemi sradan yerbilimi hadisesinin tesine tayor. Aslnda doal felaketler kendi zlerinde iyi ya da kt gibi bir anlam tamaz. Anlam biz onlara ykleriz. Hayat Devam Ediyor filmi de randaki depremzedelerin ektii aclar aklayacak ahlki bir ereve oluturma abasn perdeye tar.
4 Modern Dncede Ktlk, Susan Neiman, Ayrnt Yaynlar, 2006
Ynetmenin Kkere ulamaya abalarken yolda karlat kyllerden Herkes evini kaybetmiken benim ailem ayakta kalabildiine gre Tanr yanmzda demektir. diyen de Btn bunlar sanki a bir kurdun ii. Yoluna kan hrsla yalayp yutuyor. kmayanlar brakyor ki yaasnlar. diyen de Bu Tanrnn ii deil, onun kullarna ihtiyac var. diyen de farkl alardan anlamlar yklyorlar doal bir felakete. Aslnda kltrn biriciklii de tam olarak burada aa kyor. Kiyarstemi bize baka hibir yerde gremeyeceimiz bir deprem deneyimini, nk depremin rancasn sunuyor. Depremin tm ykmna ramen bunalm ya da nihilizme srkleyemedii insanlar, her birinin kendine zg anlamlandrma abasyla ayakta kalmay baaryorlar. Bu anlamda filmde bir adm daha ileri gidilerek deprem hayatn kymetini reten bir unsur olarak olumlanyor: Hayatta kalmaya devam etmek de bir sanattr sanrm her eyin en yce sanat budur. Zeytin Aalar Altnda Kalbimin ac ekmesi tm bu evleri yok etti diye dndm. Kker lemesinin son filmi olan Zeytin Aalar Altnda, lemenin ikinci halkas olan Hayat Devam Ediyor filminin bir sahnesinin ekim aamasn anlatr. Yine byk depremin ardndan Kker Kynde ekilecek film iin oyuncu seimi ile
66

balayan ve seilen iki oyuncu arasndaki duygusal ilikiye odaklanan film, yine Hayat Devam Ediyor filmindeki gibi depreme dair felsefi sorgulamalar tar. Sette oyuncular arasnda yaanan gerilim, gemite aralarnda meydana gelen olaylar aa karr. Oyunculardan Hseyin, imdi ayn seti paylat kadn oyuncu Tahireye daha nceden ak olmu, onunla evlenmeyi istediini belirtmitir. Tahire ve onun varlkl ailesi, Hseyini kendine denk bulmaz ve reddeder. Ancak byk depremde Tahire, ailesini ve sahip olduu her eyi kaybeder. Artk Hseyinle ayn toplumsal statye sahiptir. Aslnda deprem burada snfsal uurumlar kapatan bir unsur olarak aa kar. Hseyin, ynetmenle yapt yolculukta Tahireyi kendisine evi olmad gerekesiyle vermeyen ailesine sitemle, imdi hibirimizin evi yok imdi hepimiz eit yere sahibiz. der. Filmde depremin yaratt ykm kadar, toplumsal snflamann insanlar arasnda yaratt uurum da ne kar. Hatta bu anlamda insanlarn birbirlerine yapt ayrmc ve dlayc tavr, depreminkinden daha acmaszdr. Kiyarsteminin bu filminde de felsefi problemlere, toplumsal sorgulamalar elik eder. Hayat Devam Ediyor filminin ekimini ieren film boyunca arka plnda Hseyinin kendisiyle evlenmesi iin Tahireyi ikna abalarn izleriz. Hseyine gre yaadmz srece bir aile kurmalyzdr, belki bir sonraki deprem herkesi yok edecektir. Kiyarsteminin filmlerinde yolculuk hedefe ulamaktan ziyade, ran toplumuna tutulan bir aynaya dnr.
Burada yine hayata ballk ne kar. Ancak hayatn ksal ve kestirilemez oluu onu zalim klmaz, yani hayat her eye ramen devam eder. Film Hseyinin Tahirenin ardndan zeytin aalarna kouuyla biter. Tahire ikna olmu mudur bilemeyiz. Ama her ne olduysa hayat yine devam etmektedir. Aslnda ynetmen, bu filmiyle bir nceki filmin ierisindeki dier filmleri, ykleri ak eder. Hayat akmaktadr, onu filme alrken bile Kiyarstemi ana ayna tutarak onun anlam katmanlarn oaltr. lemenin son iki filmindeki ynetmenler aslnda Kiyarsteminin alter-egosudur. Kiyarstemi bu karakterler araclyla hayata ve sinemaya olduu kadar kendine de ayna tutar. Kiyarstemi tmyle insan merkeze alan sinemasyla imdi ve burada olan zerine dnmeye koyulur. Ancak onun varolu zerine dn hayatn tm snrllklarna ramen nihilizme ulamaz. Kiyarstemi sinemasnda hayat bir dayatma deil tercihtir ve onun karakterleri her zaman hayata devam etmenin bir yolunu bulur. O yaama vgy kimi zaman bir zeytin dalnda, kimi zaman bir kirazn tadnda sunar.
67
ABBAS KYARSTEM VE JEAN-LUC NANCY SOHBET EDYOR

JEAN-LUC NANCYNN ABBAS KYARSTEM SNEMASI ZERNE KALEME ALDII FRANSIZCA, NGLZCE VE FARSA -DLL OLARAK YAYINLANAN LVIDENCE DU FILM: ABBAS KIAROSTAMI (BRUSSELS: YVES GEVAERT EDITEUR, 2001) SML KTAPTA YER ALAN KYARSTEM VE NANCY SYLESNDEN BR KISMINI DERGMZDE YAYINLIYORUZ. KTAP KRE YAYINLARI TARAFINDAN YAYINLANACAKTIR. 68

Abbas Kiyarstemi: Bazen, bir fotorafn, bir resmin bir filmden daha fazla kymet ifade ettiini dnyorum. Bir resmin esrar mhrl kalr nk sedas yoktur, evrede1 de bir ey yoktur. Bir fotoraf size bir yk anlatmaz ve bu yzden de biteviye bir dnm geirir. Her ey bir yana, bir fotorafn mr bir filmin mrnden daha uzundur. Dordogne blgesinde gerekletirilen, manzara zerinde dzenlenmi bir sempozyumda (Eyll 2000de) aalk bir arazinin iki fotorafn sundum. Bu fotoraflara elik eden hibir aklama yahut yorum yapmadm. ki resim arasnda on be sene gemiti ve resimlere baktmda korku duyuyordum. Alt st, tam tamna ayn noktadan ayn ayla ekilmi ve ayn manzaray gsteren iki resimdi. Fakat geen zaman zarfnda aalarn bir ksm yok olmutu ve daha yeni olan resimde yokluklarn grebiliyordunuz. Bugnlerde kendimi filmler eviren birinden, bir ynetmenden ok bir fotoraf gibi hissediyorum. Bazen dnyorum: Hibir ey sylemediim bir film nasl ekebilirim? Metninizi okuduktan sonra bunu anladm. Eer imajlar (tasvirler) bakasna onlar yorumlamas iin, onlara benim aklma hi gelmeyecek bir ekilde anlam kazandrmas iin bylesi bir g bahediyorsa, o zaman en iyisi hibir ey syleme1 Bu evre nosyonu Batl alan-d (off-screen) fikriyle benzer ekilde anlalabilir. Nancynin yorumlarna bkz. (s. 86).
mek ve izleyicinin her eyi hayal gcnde canlandrmasna msaade etmek. Herhangi bir yk anlattmzda, aslnda anlattmz sadece tek bir ykdr ve dinleyicilerinin her biri de, kendilerine has hayal gleriyle, sadece tek bir yk duyarlar. Fakat hibir ey sylemediimiz zaman, sanki ok fazla ey sylemiiz gibi olur. Elinde gc tutan izleyici olur. Andr Gid nemli olann baklan deil, bak olduunu sylemitir. Godard da ekrana kann oktan lm olduunu ifade etmitir -izleyicinin bak ona yeni batan hayat fler. Metninizi birok defa okudum ve yle dndm: Film eken birinin sorumluluu o kadar byk ki hi film ekmemeyi tercih ederim. Jean-Luc Nancy: Bunun iin biraz ge kalmadnz m? AK: Henz ok ge kalm saylmam. JLN: Bir imaja, sadece tek bir imaja gitme arzusunu anladm, gerekten anlayabildiimi sylemek isterim. Fakat msaadenizle, fotorafla balantl olarak film hakknda sylediklerinizin pek de doru olmadn dndm ifade edeyim. Tabii ki, film mzii bir gereklilik deildir. Sinema, zaten uzun zaman boyunca sessiz ekilmitir ve siz de filmlerinizde mzii sklkla daha sonraki sahnelerde balatyorsunuz -[mzik] szl olduunda bile. Yani, sz konusu ses olduunda, bu konuyu tartabiliriz. Bu, evrenin, alan-dnn yokluu dncesi de tartmaya aktr nk ekrandakiler de,
69

[imajn] derununa nfuz ederek kiisel bir yorumla iinden kmasna msaade ettiine gittike daha ok ikna oluyorum. Fakat ekimlerde, ne zaman hareket olsa, ne zaman bir unsur bir noktadan girip dierinden dar ksa, o zaman konsantrasyon azalyor. zleyicinin dikkati hareket halindeyken dalr. Bu, yolculua kmaya benzer. Tren garnda yrrm ve yzlerce insann yanndan geerim ama aklmda kalacak tek kii, zamanm olduu ve onu uzun sre bakacam iin, karma oturacak yolcu olur. Belki daha nce onun yannda yryp gitmiimdir ama dikkatimi bu kii zerinde younlatracak zamanm olmamtr. imdi, hareketsizlik hali sayesinde bu kiiye gzlerimi ayrmadan, bir imaja bakyormuum gibi bakabilirim. Ve sonrasnda da eyaya anlam ykleme yetim harekete geer. Yzn detaylar, o yzn bana hatrlatt dier yzler zihnimde ekillenmeye balar. Aslnda, ben bir kamera gibi yerleirken, karmdaki ahs da bir zne gibi dzenlenir ve hareketsiz bir imaj gibi sabitlenir. Bu bana Bressonun fixation2 (sabitlenme) iin belirli bir zaman veren kamerasn hatrlatyor. Bir manzaraya bakan hareketsiz bir pencere dnn. Bu pencereden, melankolik bir ekilde bir sre, gzlerinizi ayrmadan, karnzda dikilen o tek aac izliyorsunuz. Bu aa bir insan gibi hareket ediyor. Ve siz de, bu aac dnyadaki aalarn tmyle bile deimeyeceinizi dnyorsunuz. Bu
2 Fixation kelimesi Franszca telaffuz edilmitir.
aslnda n be n ekilmi birer fotoraftr. Sinema, saniyede yirmi drt imajdan baka bir ey deildir. ykye gelince -btn abalarnz olay rgsn mmkn olduunca snrlamay hedefliyor. [Filmlerinizde] yk temasnn imas ancak var, gerek bir yk ise hi yok. Bu anlamda sizin sinemanz yapmak istediinizi sylediiniz ey olma eiliminde zaten. Bir fotoraf deil de bir defter bile olsa, her zaman bir imajn var olduunu da eklemek isterim Rzgr Bizi Srkleyecekin kapann, Dostun Evi Nerededeki fotoraf ekiliini ve o filmin son sahnesini dnn mesela. Belki de tm sonlar gz nnde bulundurmalyz. Kirazn Tadnda, yine sinemaya geri dner: nereden geldii bilinmeyen, mezarn iinde olup olmad belli olmayan gzden gelen bir imaj vardr. Bir bakma, her filmin sonu bizi bir imaja, hareketsiz imajn civarna gtrr. AK: majn eyleri iddetle hatrlatma yetisine sahip olduuna ve izleyiciye,
70

aa size devamll olan bir eyi vaat ediyor. Onunla bir araya geliyorsunuz. Siz ona meylediyorsunuz; ve o, aa da kendini tamamen brakyor. Bana yle geliyor ki sabit eylerin duygularmz harekete geirme yetileri bulunmakta. JLN: Bu, aklma iki eyi getirdi: Bir batl olarak, ziyadesiyle batl bir Batl olarak (Siz bu ikisi, yani Doulu ve Batl olmak, sz konusu olduunda kendinizi nasl konumlandryorsunuz bilemiyorum), imajn temsil, yani kopya, gerek d taklit olmas meselelerine kendimi fazlasyla kaptryorum. Fakat sizin szlerinizde bana son derece Doulu grnen bir eyler var: varlk olarak, g olarak imaj. Bu, in resim sanatyla ve Shi-Taonun tezi Hua Yu Luda, i huann yani tek izginin ehemmiyetinin vurgulanarak mkemmelen gsterildii tek bir fra darbesinin nemiyle benzeiyor. Dou ve Bat ile alakal bir boyut var ve sinemada tarihi nemi haiz bir boyut daha var ki bu boyut sizin filmlerinizde beni etkileyegelmitir. Bressonun buna [bu boyuta] yaklat, evet, dorudur ve bu boyutun bir paras da sinemada her zaman bulunur. Fakat bana yle geliyor ki, sinema ok uzun zamandr kendini yk anlatcl rolne brd (sra sra dizilmi mitolojik malzemelerle, polisiyeler, byk ak hikayeleri, tarihi filmler gibi) ve hareketi canlandrma gc olan bir sanat oldu. imdi, baka bir dneme giriyoruz. Bu dnemde yk anlatclna yahut harekete ve ses vs. ile canlandrlm bir btnn
yeniden retilmesine sadk kalmaya ok daha az vurgu yaplyor. Sinema bugnn gerei ile yz yze ve hareket ile daha az temas halinde. Bununla balantl olarak alan-dyla, tarihlerle de daha az temas iinde nk imajn dnda artk hibir ey vuku bulmuyor. AK: Sinemann tek bir tanmn bulabilmi deilim. Eer sinemann grevi ykler anlatmaktr dersek, bence roman bunu ok daha iyi yapyor. Radyo tiyatrolar, oyunlar ve diziler de bu ii iyi yapyor. Beni daha talepkr hale getirecek ve gzel sanatlardan biri olarak, yedinci sanat olarak tanmlanacak farkl bir sinema dnyorum. Sinemada mzik, yk, hayal, iir var. Ama iinde hepsi de olsa, hl kk bir sanat formu olarak kaldn dnyorum sinemann. Mesela, neden bir iiri okumak hayal gcmz ahlandrr ve bizi o iiri tamamlamaya katlmamz iin davet eder diye kendime soruyorum.
71

iirler, sona erememelerine ramen, hi kuku yok ki bir btnl elde etmek iin yaratlr. Hayal gcm onun iine kartnda, o iir benim olur. iirler asla yk anlatmazlar, bir imajlar silsilesi sunar. Eer bu imajlarn hafzamda bir temsili varsa, eer onlarn kodlarna sahipsem, o zaman esrarlarna eriebilirim. Ayn sebepten dolay, bugn, on sene nce hi anlayamadm bir iire balanabilirim. Babamn ocukken bana okuduu, Mevlana Ruminin mistik iirlerini dnyorum. Babam baba olduu iin, iirleri dinlemeye mecburen katlanyorduk. O iirleri, on sene nce tekrar okudum, bugn bir kez daha okudum ve her defasnda onlarda, daha nce kardm anlamlar buldum. Pek az insann bir iir hakknda Ben bu iiri anlamadm. dediini duydum. Ama i film izlemeye gelince, bir balanty, bir ilikiyi yakalayamadklar anda insanlar sklkla o filmi anlamadklarn sylerler. Buna mukabil, anlalamamazlk iirin znden bir paradr. Onu olduu gibi kabul edersiniz. Ayns mzik iin de geerlidir. Sinema ise farkldr. iirlere hislerimizle ve sinemaya dncelerimizle, aklmzla yaklarz. Kiinin iyi bir iir hikye etmeyi becerebilmesi gerekmez ama te yandan telefonda arkadayla konuurken iyi bir filmi hikye edebilmesi beklenir. Eer, belli bal sanat formlarndan birisi olarak grlmesi isteniyorsa, sinemaya anlalmaz kalma ihtimalinin salanmas gerektiini dnyorum. Bir film, hayatmzn farkl devrelerinde zerimizde farkl etkiler brakabilir. Fakat sinema, gittike daha fazla, kiinin grmesini, anlamasn ve hakknda hkm vermesini gerektirecek bir obje, bir elence arac haline geldi. Eer sinemay gerekten bir sanat olarak deerlendiriyorsanz, o zaman onun mulkl ve gizemi olmadan edemezsiniz. Bir fotoraf, bir resim iinde bir gizem barndrabilir nk ok az eyi ak eder, kendini anlatmaz. Diyorsunuz ki resim temsil etmez, kendini bir temsil olarak vermez, aksine varln duyurur ve izleyiciyi onu kefetmesi iin davet eder. JLN: Sinemaya dair bu deerlendirmede beni etkileyen ey, bu deerlendirmenin sinemann kendisiyle isel bir bandan yola klarak yaplm grnmesi. Sylemek istediim iki ey var. Birincisi, balangtan itibaren, sinema bir btn hareket ile kavrama, resim ve mzikle yk anlatma gcn iinde bulundurur. Bunun, tarihte, sanat eserinin btn fikrinin hkm srd bir zamana tesadf etmi olmas da temel bir noktadr. Bu ifade Wagnere aittir, bu sebeple sinemann Wagnerci sinema olduunu syleyebilirsiniz. Grnen o ki, sinema ayn zamanda bir gsteri yapmak iin de inanlmaz, hatta deiktik bir enstrman ve neredeyse balangcndan bu yana Dziga Vertov ya da deiik bir biimde Sergei Eisenstein ve her byk film ynetmeni (Howard Hawks, Carl Dreyer ve de Roberto Rossellini, Robert Bresson...) materyallerini mitolojik yklerden
72

(western maceralar, sava) alsalar da filmlerini bu ekilde ektiler. Bir adan baktmzda, aslnda onlar, filmde zaten daima olagelmi bir eyi yeniden ele alm gibiydiler. Ama yine de, orada olan ey sadece fotoraf deildir - ya da belki de, fotorafn ne olduunu kefetmek iin sinemaya ihtiya vard. Sinema var ki bylece fotoraf geliebilsin, orada ylece durmasn. AK: yksel sinemaya tahamml edemiyorum. Salonu terk ediyorum. yk anlatmakla ne kadar megul olursa ve bu ii ne kadar iyi yaparsa, benim de ona kar direncim o kadar gleniyor. Yeni bir sinema tasavvur etmenin tek yolu izleyicinin roln daha fazla kale almaktr. Bitmemi ve tamamlanmam bir sinema tasavvuru elzemdir, bylece izleyici mdahale edebilir ve boluu, eksiklikleri doldurabilir. Kesintisiz ve kusursuz yaps olan bir film ekmektense, ynetmen yapy zayflatmaldr -ama izleyiciyi uzaklatrmamas gerektiini aklndan karmadan! Bunun aresi, tam da, izleyicileri, varlklarnn faal ve yapc klnmasn salayacak ekilde tahrik etmekte yatar. Ben, herkesin ayn fikirde olduu bir birliktense farkllklar, insanlar arasnda fikir ayrlklar yaratmaya abalayan bir sanat formuna inanyorum. Bu yolla, dncede ve tepkilerde eitlilik elde edebiliriz. Herkes kendi filmini ina eder, bu, benim ektiim filme uysa da, onu savunsa da yahut karsnda olsa da. zleyiciler baz eyler eklerler bylece kendi bak alarn savunabilirler ve onlarn bu teebbs filmin ispatnn parasdr. Byk glerle sava, belli bir zayflkla, bir eksiklikle yaplmaldr. JLN: Boluk hakknda: Hiroima Sevgilimdeki bir ekimde tamamen gri bir sahne hatrlyorum. On dokuz yandaym ve bu tekniklere bir para alkndm nasl meydana geldiini hatrlamyorum ama onun bir imaj olduunu anlamtm. Tam o anda, salonda yanmda oturan yal kadn bard: Elektrikler kesildi! ki trl bak var: Biri, onun filmde bir boluk olduunu anlyor, dieri ise anlamyor. AK: Bu boluklarn, bu eksiklik nlarnn yapy oluturmas. Hayalim bu. Her eyin deimesini beklemiyorum. Alkanlklarn braklmasnn zor olduunu biliyorum. JLN: Yine de, bunlar, sadece filmlerinizin ne kadar baarl olduuna bakarsak bile, bir eylerin deimeye baladnn gstergesi. Filmlerinizi izleyenlerin Hayat Devam Ediyoru ve Kurtulu Gn gibi her eski, felaket senaryolu filmi izlemeye giden izleyiciyle ayn olmadnn farkndaym. Fakat filmleriniz ok kii tarafndan izleniyor ve bu baar da bir eyin delili, bir eyi gsteriyor - nk filmlerinize gelen izleyeciler yirmi sene boyunca neorealizmin sona ermesiyle sinemann bittiini sylyorlard. Godard sinemann lm zerine ok konutu, lzumundan fazla film ektii zamanlarda bile. O gnden bu yana, dier lke sinemalar -in, Tayvan, Kore- bambaka bir ey retti.
73
TRK AYARI BEYAZSNEMASI ARATIRMALARI: METN ERKSAN
METN ERKSANIN BR FLM KEMAL TAHRN BR ROMANI KADAR NEMLDR

KURTULU KAYALI
Trk sinemasnn 1950lerde balayan dnemi aydnlarn pek de sinemayla uramadklar bir dnemdir. Sinemayla uraanlar da genellikle yabanc sinemayla ilgilenmilerdir. Edebiyattan ve tiyatrodan uzaklaan bir sinema sz konusudur. Metin Erksan sz konusu dnemde film ekmi ve memleket gerekleriyle ilgilenmitir. Dokuz Dan Efesini ekerken memleket ahvali zerine uzun uzadya durmu ve bu erevede yazdklar yaynlanmtr. Orhan Kemal de 1960larda senaryo zerine yazd kitabn ilk basksnda rnek
senaryo olarak Metin Erksann Gecelerin tesi filminin senaryosunu yaynlamtr. Sz konusu dnemde, sosyal ve tarihsel gereklere dair daha gelikin film rnekleri yoktur. Dnem Bat sinemas zerinde odaklanma dnemidir ve dnemin tipik eletirmeni Tuncan Okandr. Tam 1962de yaynlanan Trk Sinemas Tarihi kitabnn yazar ise bir lde tipik, bir lde atipik bir sinema yazar olarak tezahr etmitir. Onun kitabnn ana ekseni biim zerinedir ve Kanun Namna ile sokaa kamerann ktn sylemesi kitabn en temel sz olarak grnmektedir. Sosyal konulara uzak de-
74
TRK SNEMASI ARATIRMALARI: METN ERKSAN

ildir ama sosyal konularda younlamamaktadr. Bunun ikisinin nedeni de TKP gemiinden gelmektedir. Bu birikimle sosyal konulara vurgu yapmakta ve gemiin ykn stnden atmak iin sosyal konulara teet gemektedir. Bu nedenle de Metin Erksann filmlerinin sosyal boyutunu bile isteye skalamaktadr. Belki de kendini gizlemek iin anlamazlktan gelmektedir. O hep yle sylenen 1960l yllarn greli zgrlk ortam Nijat zn sosyal konular daha rahat konuur hale getirmitir. Ancak 1960l yllarn ortam yazarlar ve ynetmenleri sosyolojik tespitlerden daha ziyade siyasal tercihlere yneltmitir. Bu nedenle de Metin Erksann en ok Ylanlarn c filmi ne karlmtr. Metin Erksann bu filmi siyasal zellikleri itibariyle dier filmlerinden farkldr. Bundan te siyasal boyut bizatihi bu filmden kaynaklanmaktan ziyade daha nce romann tiyatro macerasndan ve tiyatro macerasnn siyasal yanklanmasndan kaynaklanmtr. Ve Nijat znn de en kapsaml Metin Erksan filmi eletirisi bu filmi zerine olmutur. Onun tesinde Nijat zn ve eletirmenler daha olumlu deerlendirmeleri Halit Refiin siyasal boyutu belirgin filmleri zerine yapmlardr. Bu anlamda ehirdeki Yabanc ve Gurbet Kular ayr bir yerde durmaktadr. Hatta biraz ocuksu ve arlkl olarak politik ve fazlasyla ematik afak Bekileri bile daha olumlu olarak nitelenmektedir. Nijat zn, belki de 1950li yllarn or-
Metin Erksan arlkl olarak sinema dna baklarak ve baka alanlardaki rnlerle hesaplamas balamnda anlalabilecek bir ynetmen.
talarndaki mesai arkadalklar nedeniyle Yasak Ak ve Haremde Drt Kadn filmi zerine de olumlu deerlendirmeler yapmtr. Aslnda o dnemin ok daha nemsenen bir baka klt filmi ise ehirdeki Yabancnn senaristinin senaryosunu yazd Karanlkta Uyananlardr. Sylenmek istenen ey ksaca Metin Erksann sosyolojik tespitleri yannda Halit Refiin ve dierlerinin daha belirgin siyasal tercihleridir. Bylesi bir genelleme, Metin Erksann tespitlerinin sosyolojik boyutu
75

1965 yl Trk Sinematek Derneinin de kurulu yldr ve artk sosyal meselelere duyarl aydnlar Trk sinemasn kurutulmas gereken bir bataklk olarak grmektedirler.
Sadk Yalszuanlarn (Dou Bat No: 2) yazsyla Yldrm Uysaln (ODT Sosyoloji 2012) doktora tezinin ilk taslaklarnda da vardr. Sinemayla ilgilenenlerde o dnemde byle bir ayrma olmas zerinde ciddiyetle durulmaldr. Daha sonraki dnemde de belki de ayn gerekelerle milliyeti-muhafazakr kesim Halit Refiin Fatma Bac filmi zerine Metin Erksann filmlerinden daha fazla nemseyerek durmutur. 1965 sonras siyasal dnceler de dahil olmak zere dncelerin daha fazla kristalize olduu dnemdir. Bir de siyasal duyarllkl kesimlerin dikkatlerini Trkiyeye dndkleri zaman kesitidir. Bu dnemde Susuz Yazn uluslararas baarsna ramen Metin Erksan zerinde dikkat younlamas olmamtr. Ve yerli sinema 19501960 yllar arasndan daha az nemsenir olmutur. Trkiyenin sosyal sorunlar zerinde odaklarken Trk sinemasndan uzaklalmas ilgin grnmektedir. Nijat znn Trk Sinemas Tarihinin ikinci cildinin yazlmamas ya da 1960 yl sonraki dnemleri kapsayan bir metninin olmamas bununla ilgilidir. Onun sinema metinleri
Susuz Yaz, 1963
tercmesinin younlat yllar 1960 sonrasdr. 1965e kadar Ltfi Akada vurgu yaptracak bir sosyal gereki film rnei grlmemektedir. 1965 yl ayn zamanda Trk Sinematek Derneinin de kurulu yldr ve artk sosyal meselelere duyarl aydnlar Trk sinemasn kurutulmas gereken bir bataklk olarak grmektedirler. Ve ancak bir be yl sonra Umutla yeni bir dnem ald dnlm, Umutun nemli bir kilometre ta olduu sylenmitir. Ve Yeni
76

Trkiyede tarih yeniden yazlmaldr diyenlerden neredeyse hibiri Trk sinema tarihinin yeniden yazlmasndan sz etmemektedir.
mut Tali ngren Yorgun Sava filminin yaklmas zerine yazarken filmin ekilmesine ynelik eletirileri de gndeme getirmitir. Genel anlamda bir baka ekilde sylemek gerekirse neredeyse 1990l yllara kadar Trk sinemasnn klsik ynetmenlerine kar hibir olumlu tutum taknlmamtr. Daha sonraki dnemde Ertem Eilmezin filmlerinde keramet kefedenler Metin Erksann filmlerini hibir ekilde Ertem Eilmezin filmleri kadar olumlu deerlendirmemilerdir. 1990l yllardan itibaren, bir anlamda artk sinemann bittii grldkten sonra sinemay siyasal lt dnda da deerlendirir olmulardr. Ayn zamanda bu tarz bir lt deiikliinin dnda da eski dnem Trk sinemasna daha olumlu deerlendirmeler yneltmilerdir. Tm bu nedenlerle gemi dnem Trk sinemas deerlendirmeleri bir lde deimi ancak hemen herkesin temel ilgi alan son dnem sinemasnn tahlil edilmesi zerinde odaklamtr. Fakat deerlendirmenin, eski sinemann deerlendirilmesinin esneklemesi gemi dnemin tahlillerinin yeni batan ciddi bir ekilde dnlmeEyll-Ekim 2012 - HAYAL PERDES 30
Sinema olarak nce Ylmaz Gneyin etkisi altnda kalan sinemaclar ve sonra bakalar olmak zere baz Trk sinemaclarna ynelik olarak olumlu bir tutum taknlmtr. Trkiyede sinemann yapld hibir dnemde sinemaclara ynelik olarak hi bu kadar olumlu bir tutum taknlmamtr. Onlara ynelik olumlu tutum yannda aralarnda Metin Erksann da bulunduu sinemaclar ok hrn bir ekilde eletirilir olmutur. Hatta ilgin bir rnek Trk sinemasnn tli konular zerinde yazan Mah-
77

Ertem Eilmezin filmlerinde keramet kefedenler Metin Erksann filmlerini hibir ekilde Ertem Eilmezin filmleri kadar olumlu deerlendirmemilerdir.
amacna uygun bir literatr yarattn sylemek hi de yanl olmayacaktr. Son dnemde resmi ideoloji eletirisinin zellikle dinsel ve etnik alanlarda tezahrnn dnda meseleye bakmayanlarn iin geni kapsaml bir tarzda kltr alannda deerlendirmesine de ynelmeleri halinde daha sahih bir fotorafa ulamalar mmkndr. Dayatmalara kar onlarn bizim sinemamz zerine ahkm kesen Nevzat Tandoanlara kar diren(e)memeleri, eletiri getir(e)memeleri durumunda Trkiyede sinema zerine dayatlan tekerlemelere uyum sorunuyla kar karya olunaca aktr. Bundan kurtulmann yolu Metin Erksan da dahil olmak zere, belki de daha ak ifadeyle Metin Erksan merkeze koyarak ve ayrntlar konusunda hassas tahlil yaparak meseleleri anlamaktan, daha dorusu anlamaya almaktan geer. Trkiyede tarih yeniden yazlmaldr diyenlerden neredeyse hibiri Trk sinema tarihinin yeniden yazlmasndan sz etmemektedir. Metin Erksann entellektel olarak, sinemac olarak anlalmasnn snrl olmasnda elbette kendisinin katks da bulunmaktadr. Zor bir insan olarak sinema akademisyenlerinin ve sinema eletirmenlerinin kendisi ile temasna snrlar koymaktadr. lmnden sonra yaynlanan bir makale de bu konuda bir rnek sunmaktadr1. Trk sinemasnn belgeci, en retken ya1 Esra Yldz, Eksandan Geriye Kalan, Altyaz, No: 120, (Eyll 2012), s.65.
sini beraberinde getirmemitir. Modern Zamanlar dergisinin Mays-Haziran saysnn (2012) btnyle bir Trk Sinematek Dernei gzellemesi olmas bu savn inkar kabul etmez bir kant olarak kendini gstermektedir. Akademik alanda almalarn daha soukkanl yaplabilecei dnlr. Akademik alan belki de sinema eletirisi alanna gre daha bir handikapldr. Bugn ya altm akn akademisyenlerinin Trk sinemasna dair ilk kitaplarnn yaynland tarih 1980li yllarn sonlar ya da 1990l yllarn balardr. Onlar da belki siyasal endielerden olsa gerek Ylmaz Gney Sinemas zerine metin retememilerdir. Bu konudaki metinler akademi alan dnda kmtr. Akademik alanda ne tr metinler yazlabileceinin en net rneini lim erif Onarann metinlerinde bulmak mmkndr. lim erif Onarann akademik metinlerinin de akademik snrllklar nedeniyle darl yannda sinema eletirisi alanndaki genel eilimin dnda olmad rahatlkla anlalabilir. Akademisyenler de Trkiyede entellektel iktidarn hizaya sokma eyleminden bariz olarak etkilenmilerdir. Yaygn yaklam tarznn her dnem
78

zarnn olduu gibi Trkiyenin ilk sinema profesrnn kendisiyle yapmay tasarlad uzun syleilere olumlu bakmamtr. Birtakm festivallerin yayn programlarna da snrllklar koymutur. Ancak bu noktada ne lde hakl olabileceinin ipular da rahatlkla bulunabilir. Daha yeni yaynlanan bir an kitabnda Fransada Trk filmlerinin gsterimi iin karlan bir kitapta Sami ekerolunun Metin Erksan zerine olumlu yazsnn gsteriyi dzenleyen sinema eletirmeni Mehmet Bautu tarafndan nasl kkl bir eletiriye dntrld grlebilir. Demek ki Metin Erksan sinema zerine yazan evrelerin meseleye nasl baktn grmtr. Aslnda syledikleriyle sinema zerine yazlanlara, kendi sinemas da dahil olmak zere eletirel bakmaktadr. Bir de Trkiyede sinema eitimini niversitelerdeki eitimi eletirmek mant zerine bina etmitir. Bylesi zihniyette bir entellektelin yaygn, ucuz anlaylarla uzlamaya almas kadar yanl bir ey olmaz, olamaz. Yukarda anlatlan nedenlerle Metin Erksan zerine metin yazmann kolay olmad anlalabilir. Ortalkta dolaan szleri alt alta dizerek, bir anlamda herkesle anlap Metin Erksanla uraarak tula gibi kitaplar yazmak kolaydr. zgn tahliller yapmak, kendi farkl szn syleyen tahliller yapmak ise zordur. nk Metin Erksan dnda Trk sinemasnn nemli ynetmenleri de dahil olmak zere ynetmenlerin szleri hem rahatlkla gndelik siyasete evrilebilir hem de zaten daha nce bir baka dzlemde sylenmitir. Yeni Dalga ynetmenlerinden birinin bir sz tam da Metin Erksan anlatyor: Biz, Hitchcockun bir filminin Aragonun bir kitab kadar nemli olduunu kabul eden ilkeyi benimseyerek kazandk zaferi2. Trk sinemasnda bakasnn szn aktarmaya hevesli o kadar fazla ynetmen var ki. Hemen herkes entellektellerin ve edebi metinlerin ok daha st dilden konutuunda hemfikir. ou ynetmen de entellekteller ve edebiyatlara kar eziklik duymaya tene. ou ynetmen bir edebiyatnn aheserini ya da metinlerini sinemaya uyarlamay hayatnn ideali haline getirmi. Zaten Metin Erksan arlkl olarak sinema dna baklarak ve baka alanlardaki rnlerle hesaplamas balamnda anlalabilecek bir ynetmen. Tabii bu metindeki genellemeleri daha bir anlamlandrabilmek iin onun yazdklar zerinde de younlamak gerekir. Haliyle o baka bir yaznn konusu.
2 Emilie Bickerton, Cahiers Du Cinemann Ksa Tarihi, ev. Selim zgl, Agora Kitapl, stanbul, 2012, s. X. Eyll-Ekim 2012 - HAYAL PERDES 30
79
AGH ZG
ERKSAN OK ZEL DURUMU OLAN VE KMSEYE BENZEMEYEN BR YNETMEN
Trk sinemasnda Altn a olarak da nitelendirilen altml yllarda adndan ska sz ettiren, Ac Hayat, Susuz Yaz, Sevmek Zaman, Kuyu gibi klsiklere imzasn atan sinemamzn nevi ahsna mnhasr ynetmenlerinden Metin Erksan ve sinemasn, sinema tarihisi ve eletirmen Agh zgle konutuk. Erksann sinemas dnda, ynetmenin sinemaya ksmesinin nedenlerini ve karakteristik zelliklerini de sohbet srasnda ilk elden renmi olduk.
SYLE: BARI SAYDAM
f 1950lerin ba Trk sinemasnda biraz da polisiye ve macera filmlerinin yava yava kefedildii bir dneme karlk geliyor. Erksan da tpk Ltfi Akad gibi ilk dneminde bir dizi polisiye filme imza atyor. Onun ilk dnem filmlerinin Trk sinemasndaki nemi hakknda ne diyebilirsiniz? Metin Erksan ilk dneminde bir aray iindeydi. Aslnda ilk filmini (Karanlk Dnya) istedii gibi yapt fakat maalesef sansrn kurban oldu. Ondan sonra istedii gibi olmad, buday sahneleri kartld, yabanc filmlerden buday sahneleri eklendi vb. eylerle film deitirildi. Ama sonra
yava yava Cingz Recai, Hicran Yaras gibi filmlerle kendi tarzn oluturmaya balad. Ondan sonra da Gecelerin tesi geldi. f Giovanni Scognamillo Alt Ynetmen kitabnda Metin Erksann ilk nemli filmi olarak Dokuz Dan Efesini gsteriyor. lk dneminde sizi en ok etkileyen ve Erksan takip etmenize neden olan filmi hangisiydi? Erksann ilk dneminde beni en ok etkileyen filmi tabii ki Gecelerin tesi, sonra da Ac Hayatt. Gecelerin tesi, o dnemin siyasal ortamyla ilikili olduu iin nem-
80

lidir. O adan enteresan ve kalabalk kadrolu bir filmdi. Tabi Dokuz Dan Efesi de ilgin bir film, ama o dnemin en bomba filmi Ac Hayattr. Ac Hayatn temel zellii hem kitle filmi hem de sinemasal adan nemli bir film olmasdr. Ardndan gelen Sevmek Zamanyla zaten sinema grntsyle fotoraf sanatn birletirdi. Bu filmler olmasayd belki Nuri Bilge Ceylan o filmleri ekemeyecekti. Hatta Yeni Sinema dergisine bir yaz yazmtm, yaymlanmamt. f Daha sonra Akademik Sinema dergisinde yaymlanan yaz m? Evet, orada yaymland. O yazda da bahsetmitim, Erksan filmlerinde byk bir Antonioni etkisi vard. rnein srt srta konuan kadn-erkek olay, Trk sinemasnda yok byle bir ey. Trkiyede herkes birbiriyle kavga ederek, kar karya gelerek konuur, arkasn dnerek konumaz. Orada Erksan estetik adan bir farkllk yaratmak istedi; sinemayla fotorafn birleimden kaynaklanan bir ey. Ama bakyorsunuz, her sahnesi tablo gibi resimlerle dolu. Fransada bir Trk ynetmenle ilgili retrospektif yapacaklar, Erdoan Tokatly buluyorlar. O dnem Tokatl yurtdna Trk filmlerini pazarlyor. nce Ltfi Akadn filmlerini gsteriyorlar Nantes Film Festivali yneticileri Jalladeau Kardelere. Bu nedir diyorlar, fakat Metin Erksann filmlerini izleyince aa ite Grand Realisateur (Usta Ynetmen) diyorlar. Metin Erksan orada ikinci defa kefediliyor. ok nemli bir olaydr. Ltfi Akad da tabii ok nemli
Agh zg
bir ynetmen, ama onun sinemas daha duraan bir sinema. Tabii G lemesi sosyolojik adan ok nemli ama Erksan ok daha farkl bir ynetmen. f Erksan, Dokuz Dan Efesinden sonra Gecelerin tesi, ofr Nebahat ve Mahalle Arkadalar gibi farkl trlerde yapmlara imza atyor. Onun farkl trlere olan hkimiyeti hakknda ne diyebilirsiniz? Metin Erksan trlerin dnda bir insand. ofr Nebahati yapt, sonra erkeksi kadn karakterli filmler ortaya kt. Halbuki orada anlatt olay baka bir eydi. Kadnn toplumdaki yerini, tek bana nasl ayakta durabileceini anlatan gzel bir hikyeydi. Yani baktmzda arabesk diyebileceimiz
81

Emel Saynl filmleri dladmzda, btn filmlerinde bir arlk var. rnein Kadn Hamlet filmi ok deli bir ynetmenin yapaca bir film. eytan da yle. Onu yapmak istemiyordu, ama zorla ve baskyla onu yurtdna gnderdiler, orada filmi izledi ve yapt. Ama baz grlere gre de aslndan daha iyi olduu syleniyor. f Altmlarda Trk sinemas gibi Metin Erksan da en verimli dnemini yayor. Ac Hayat, Ylanlarn c, Susuz Yaz, Sevmek Zaman ve Kuyu filmlerini bu dnemde ekiyor. Altmlar Trk sinemasnda Metin Erksann yerini nasl yorumluyorsunuz? Zaten altmlar dediimiz zaman ilk bu filmler akla geliyor. Altmlara baktmz zaman en iyi dnemiydi. Sonra bir olay daha var: Erksan iin geni kapsaml bir aratrma yaplmaya karar verildiinde, lmeyen Ak seyretmeden Erksanla ilgili doru bir bilgiye ulalamaz. ok enteresan bir filmdir o, bir yerde zaten orada kendini anlatyor. Kartal Tibetin James Deanvari hareketleri, apkas, yukardan aaya doru bak vs. f 70lerde Erksann da Yeilamn baskn ynelimlerine bal kald, adal melodramlara yneldiini gryoruz. Bu dnemde Erksan bu kadar piyasaya bal klan unsurlar nelerdi? Bir yerde ekonomik olarak zor durumdayd. yle zamanlar geldi ki, kitap hastas, aratrmac bir adam ama kitaplar zor alyordu. Hulki Sanerle de bir dostluk kurunca, o dnemde de arabesk arlkl bir furya vard. Seks avantrleri, komediler, arabesk tr filmler Yine de baktn zaman Emel Saynl filmler ekim olarak da ok kaliteli filmlerdir. O hikyeleri istedii gibi ekti yani, ekim alan olarak kulland. Onlar da seyredilmesi gereken filmler. Erksan o filmlerle kitlesel filme ynelik byk bir alm gsterdi, o filmler de gayet iyi i yapt. Biz de yle bir olay var. Birtakm filmler bellenmi; Gecelerin tesi, Susuz Yaz, Sevmek Zaman diye Ama teki filmleri de seyretmek lazm. Onlar izlemeden hibir zaman toplam bir yorum getirilemez, yanl olur, eksik olur. O adan lmeyen Ak rnek verdim. O film seyredilmeden hibir zaman Erksan aratrmas yaplamaz. nk orada baka bir ey var; orada Metin Erksann kendisi var. O filmin son sahnelerini Ertem Eilmez ok sert buldu ve deitirdi. Seyirciye ters gelir diye baz sahneleri att. Eer oralar atlmasayd, patlama yapabilirdi. Bir sahne vardr; erkek karakter kz srkler ve zerinde tepinir. Tabii o sahneyi attlar, nk seyircilerden byk tepki geldi. Adama bak, lnn zerinde tepiniyor diye O adan Metin Erksan ok zel durumu olan ve kimseye benzemeyen bir ynetmen. f Erksann filmlerinin piyasa tabirle i yapmamasnn nedenleri nelerdi? lm Bir Kadnn Evrak Metrukesini ekmiti. Kasmpaada bir sinemada oynuyordu. Bir gn yapmc Atlas Filmin sahibi,
82

imdi seni bir yere gtreceim diyor. Doru Kasmpaaya gidiyorlar, orada iki film oynuyor. Birisi onun filmi birisi Seyfi Havaerinin filmi nce sinemalar geziyorlar, Erksann evirdii filmin oynad sinemaya gidiyorlar. Sinema sinek avlyor. Havaerinin Kara Sevda filmine gidiyorlar, acayip bir kuyruk var. Sonra niye dedim, sen her eyiyle farkl bir insansn, niye o film i yapmad. Dedi ki, benim filmimde bir tek eksiklik vard; duygu yoktu. Onun filminde duygu vard, dedi. Bu, ok nemli bir saptamadr. imdi bu filmlere bakld zaman, o dnemki filmler ne kadar kt olsa da bir tek olay vard, seyirciyi duygusal yandan yakalayan bir tarzlar vard. Metin Erksann baz filmlerinde bu yoktu, insann iine ilemiyordu. Susuz Yaz hari. Bir de tabii Ac Hayat. f Yeilam ve televizyon dneminden sonra Metin Erksan sinemaya kstren en nemli etkenler nelerdi, neden Erksan 82 ylndan sonra bir daha film ekmedi? stedii filmleri ekemedi. Kafasna yatmayan neriler geldi. En verimli dneminde TRTnin Kuruemedeki odasnda ile dolduruyordu. vermiyorlard. Ondan sonra dland ve evine kapand. Baz senaryolar yazd, bir tanesini mit Efekan ekti. Yani esas yapmak istedii filmleri yapamad. Onun iin bu ok byk bir acyd. Ama maalesef insanlara kst, kzdndan stanbul Film Festivalindeki dln almaya gitmedi, reddetti. Halbuki festivallerde Akadtan sonra ilk dl almas gereken ynetmendi. Ama bakalar dl ald, onu sonraya braktlar. Buna da kzd, hakl olarak. Yani her eye kzd ve ekildi. f Metin Erksan lene kadar ona en yakn olan insanlardan biriydiniz. Erksan son dnemlerini nasl geirdi, hayata geirmek istedii en nemli projeleri nelerdi? Bunlardan bir tanesi Kristof Colombtu. Isadora Duncann hayatn filmletirmek istiyordu. Napolyonun Saint-Helene Adasndaki yaamn film yapmak istiyordu, hatta barol iin Gerald Depardieuyu dnyordu. Ama bunlarn hibirini yapamad. Yani herkes srtn dnd ona, onun iin yapamad. f Evinde inzivaya ekilse de Trk sinemasn yakndan takip ettiini biliyoruz. Erksann son dnem Trk sinemas hakkndaki grleri nelerdi, sinemamzn bugn geldii noktay nasl yorumluyordu? Ezel Akayn Hacivat Karagz Neden ldrld? ve Orhan Ouzun Hereye Ramen filmleriyle ilgili enteresan yazlar yazd. Baya film izliyordu. f Maymunla ilgili basnda, Metin Erksann filmi ok iyi bulduu ynnde de haberler kmt. Nuri Bilge Ceylan sinemasn kendi sinemasna yakn buluyordu. Bir de politik taraf da var. Baz ynetmenleri beendiini sylyordu, sonra kar karya geldiinde eletiriyordu mesela. yle taraflar da vard. Saati, zaman belli olmuyordu.
83
GOVANN SCOGNAMLLO
METNN SNEMASI METNN TA KENDSDR
SYLE: BARI SAYDAM ESRA TCE
Trk sinemasnn en parlak dnemi olan altmlarda arka arkaya ektii bayaptlarla sinemamzn kurucu ynetmenlerinden olan ve sinema perdesinin dna taan bir tutkuyla uzun sre film ekmesine ramen 82den sonra sinemay brakan Metin Erksan, sinema tarihisi Giovanni Scognamilloyla konutuk.
f Metin Erksan sinemasn nasl tanmlyorsunuz? Metinin sinemas Metinin ta kendisidir. ok heyecanl, kafas zaman zaman kark, ok biimsel bir sinema; daha ok Metini anlatan bir sinema, Metinin hayatndaki buhranlar Metinin yapmak istedii ve ksmen yapabildii filmler sinemaya yeni bir ey getirmek iin abalayan almalardr. f Onu dier ynetmenlerden ayran etkenler nelerdi? Kiisel bir sinema yapmak Biim olarak, anlat olarak meslektalarna yanamamak,
onlardan ayr bir eyler yapabilmek Metinin btn filmlerinde, mzikal filmleri de dhil, daima bir biim aray ve eski eyleri bile yeni bir dille anlatma istei var. Aslnda Metin kendi apnda ve kendi izgisine gre yeniliki bir ynetmendi. Kt filmleri dhil tabii, nk Metinin filmleri arasnda kt diyeceim piyasa filmleri de var. Onlar mesleki nedenler yznden dier ynetmenler gibi ekmek zorunda kald, meslei ynetmenlikti. Teklif geldiinde kendi izgisine uysun ya da uymasn onlar ekmek zorunda kalyordu profesyonel olarak. Ama her birinde kk bir ayrnt da olsa Metin kendi damgasn
84

ekilde, TRTnin btesiyle deneysel bir sinema yapmaya kalkt ve bir ksmn da baard. Tabii seyirci o filmleri tutmad, anlamad. Bazlarnda anlayacak pek bir ey de yoktu zaten, daha ok biim aratrmalar, biim deneyleriydi. Ama tipik Metin Erksan sinemasnn rnekleri saylabilir o filmler. Piyasa filmleri de ekmek zorunda kald. Zeki Mrenle film ekti. Emel Saynla filmler ekti ama orada mesela mzikal sahnelerde soyut diyebileceim bir hava estirmeyi de baard. Ama Metin Erksan Metin Erksan yapan nemli filmleridir. f Deneysel diyebileceimiz biimci filmleriyle toplumsal gereki filmleri arasndaki en byk farkllklar nelerdi? O filmlerde Metin bir mesaj ulatrmaya alr. Dier piyasa diyeceim filmlerinde projeye tmden katlmamakla birlikte, kendisinden bir ey ifade etmeye alyor ama olmuyor. nk Emel Saynla ya da Trkan orayn oynad ingene filmiyle pek bir ey ifade edemiyorsun. Onlara biraz elencelik olarak bakyorum, ama yine de her filmde Metin Erksann bir izi bulunuyor. f O dnemde Halit Refi de toplumsal gereki bir izgide ilerliyor. Onun filmlerine gre Metin Erksan nerede gryorsunuz? Aslnda ben Trk sinemasnda toplumsal gereki bir akm olduunu kabul etmiyorum. Akm dediiniz, tarihe dayal bir eydir. Trk sinemasnda o dnemde toplumsal gereki etiketini gren ve bazen
Giovanni Scognamillo
o filmlere vuruyordu. Bazen bakalarnn ekmeyi dnmedii projeler bile geliyordu. Onlardan biri Kadn Hamlettir. Kadn Hamleti en ok destekleyen Fatma Girik olmutu. Memduh (n) biraz tedirgindi, bir ey kmaz diye. Memduh hakl kt tabii, ama proje olarak kabul edelim ki Metinin haricinde baka hibir ynetmenin aklna byle bir ey gelmezdi. Ama Trk sinemasnda hatta dnya sinemasnda da diyebiliriz ki, daha nce Hamleti oynayan kadn oyuncular oldu sinemada. Sessiz dnemde de oldu, ancak ada sinemada byle bir eyi Metin dnd ve yapt. Metinin o srrealist yaklamn belki de en iyi ortaya koyan televizyon iin ektii ksa filmler oldu. Orada olduka zgn bir
85

Metinin btn filmlerinde, mzikal filmleri de dhil, daima bir biim aray ve eski eyleri bile yeni bir dille anlatma istei var.
f Metin Erksann yetmilerin sonundan itibaren bir daha film retmemesini hangi nedenlere balyorsunuz? Metin artlar zorluyordu. Seksenli yllarda Trker (nanolu), Ac Hayatn yeniden evrimini yapmak istedi. Metinle ben konutum. Senaryonun telif hakk olarak be milyon istemiti ki, az para deildi o yllarda, baya bir servetti. Yl 1981-82. Metin yapma etme dedim, hayr aabey deeri odur diyordu. Tabii olmad. Talepleri biraz fazla artc idi. TRTyle ilikileri de pek parlak gitmedi. nk TRTye Barbarostan sonra teklif ettii projeler milyarlk projelerdi, TRTde yanamad. Gitgide Metin kendini bytmekle megul olduundan piyasadan ekilmek zorunda kald. Daha dorusu piyasadan gelen teklifleri kabul etmemeye balad. ok projesi vard ama o projeleri gerekletirmek iin TRT bile bte asndan yeterli deildi ve fildii kulesine ekildi. f Yaad sansr engelleri ve filmlerinin yeterince anlalamyor olmas da ekilmesinin nedenlerinden olabilir mi? Sansr daima bir engel oldu ama sadece Metinin projeleri iin deil. Belki de Metin aslnda tkenmiti. Oluyor yani btn sanatlarda an gelir anlatacak pek bir ey bulamyorsun, yani daha nce ok ey anlattysan malzeme kalmyor iinde. Bir de egosu ok baskn geldi. Yani ben ben ben havasna girdi. Yeilam bunu yemedi.
zorlamal bir ekilde bu etiketi kullanan filmlerin says fazla deil. O filmler de genelde seyirci tarafndan pek kolay kabul edilmedi. Metinin filmleri dier meslektalarnn filmlerinden ok daha deiikti. f Metin Erksan altmlarn ortasnda Sevmek Zaman filmini ekiyor. Ancak film ne seyirci ne de eletirmenler tarafndan beklenen ilgiyi gryor. Sevmek Zaman gsterilecek sinema bulamad. Yani hibir sinema o filmi afie koymak istemedi. Sonunda televizyonda gsterildi, yani sinema salonunda kmad o film hibir yerde. Metinin zel yaamnda buhranl bir dneme rastlad. Metin kendi son yaad ilikiyi anlatyor o filmde, baka filmlerde anlatt gibi. f Orada sanki Kemal Tahirin etkisi ok ereti kalyor. imdi o suretle iliki ve Osmanl motifleri tezi Halitin ortaya att ve srarla savunduu bir tez. Kabul edersin etmezsin nk Halitle Metin bazen ok iyi anlayorlard. O dnemlerde Halit, Metinin filmlerini savunuyordu. Metin de Halitin filmlerini savunuyordu. Ayrldklarnda felce uruyordu ilikileri.
86
KAYIT AYARI BEYAZDII
MURAT ENTRK
TARH DZLERDEN RENMEYE ALIIYORUZ
12 Eyll, 28 ubat, Krt meselesi gibi mevzular son on SYLE: senedir konuulabilir, zerine daha rahat film yaplaBRA GLCAN MEK bilir bir alan haline geldi ve her biri gerek sinema gerekse televizyon tarihinde seyircide derin izler brakt. Yaanlanlarla hesaplamaya alld. Sylenemeyen birok ey sinema ve dizilerle dile geldi. Kimileri tarih olan bu anlar ok yakndan yaarken, biroumuz televizyon ve gazetelerden ahit olduk. Trkiyede yaanlan hadiselerin yazm, toplumsal bellee aktarm konusundaki skntlar, tek tip bir tarih algs, eitimsizlik ve medyann yaananlar insanlara aktarm ekli gemii hep kurgulanlabilir bir alan haline getirmitir. Bahsettiimiz skntlarn sinema sahasndaki izdmlerini konuacamz bu yaz dizisinde, ayn zamanda yakn gemii ve ayr bir kategori olarak tarihi film-dizilerin gndemdeki yerini, neyi iaret ettiklerine dair satr aras konumalar bulacaksnz. lk konuumuz, Yrd. Do. Dr. Murat entrk. entrk, stanbul niversitesi Sosyoloji Blmnde tamamlad Kentsel Mdahaleler asndan stanbul balkl teziyle doktor oldu. Halen Krklareli niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Blmnde retim yesi olarak almalarn yrtmektedir.
88
SYLE: MURAT ENTRK

f Yakn dnemde Trkiyenin siyasi gemiini konu alan filmler ve diziler yapld, byk de ilgi grd. Trkiyenin gemiiyle yz yze geldii bu dnemde filmler, zellikle de diziler ne kadar nostaljinin ve hesaplamann tesine geebilmekte? Bu soru erevesinde, son dnemde de yle Bir Geer Zaman Ki dizisiyle devam eden furyada meseleler ve karakterler nasl ele alnmaktadr? Dizide 60larn sonu 70lerin ba, 12 Mart ncesi dnem anlatlyor. Oradaki Ahmet karakteri zerinden stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi rencilerinin sa-sol atmas tasvirinde sol lkesine sahip kan, emperyalist glere kar mcadele eden, anti-emperyalist olmasnn yan sra tekiler, yani saclar da lkeyi birtakm glere aan bir profil iziyor. teki taraftan gndelik hayat ierisinde de, Ahmet daha gl bir karakter, devrimci olmasnn yannda daha drst, daha az hesap, arkadan i evirmeyen bir karakter. tekiler ise dierlerini srekli pusuya drerek sktrp vuran, hain tipler. Solcu, devrimci karakterini yceltip, sa kesimi alaltan, yeren, memleketi satan, aalk adamlar gibi tasvir etme durumu var. f Bu durumun nedeni nedir? 12 Eyll darbesinden sonra Trkiyedeki dnce dnyasna sol dnce ok daha hkim oldu. Her ne kadar toplumsal hareket anlamnda olmasa da, entelektel dnya asndan baktmzda, sanat, kltr,
Sinemada daha zgr olunmas gerektii kanaatini tayorum. Tarihi arptmak olacaktr, birileri de bunu dzeltmek durumunda kalacaktr. Tarih dediimiz eyin de ayn zamanda ok kesin snrlar yok.
yaynclk, akademi, zellikle 80lerin ortalarna kadar bir bocalama olsa da 80lerin sonundan itibaren byle bir durumdan sz edilebilir. Sinema dnyasnda da, mesela iletiim dnyasnda da, reklm dnyas da bu insanlardan oluuyor. Televizyon dnyas iin de geerli ayn durum. Bahsettiimiz bu ynetmenler, senaristlerin nemli bir ksm ayn zamanda o gelenek
89
Fotoraf: Bra Glcan imek
KAYIT DII
ierisinden gelen kiiler. Haliyle o dnemde yaanm birtakm eyler olduu iin, bunu mesela yle Bir Geer Zaman Kide daha ierisine yerletirilmi bir ekilde seyrediyorsunuz. Mesela Babam ve Olum tamamen bu hikye zerinden gerekleiyor. Ben bunu una balyorum, dediim gibi 80 sonrasndaki tm o entelektel sanat ve kltr dnyasna baktmzda hepsi deil de nemli bir ksm sol dnce gelenein ierisinden kmtr. Onlar glendike, bu glenmeyi de olumsuz anlamda sylemiyorum, insanlar belgesel ya da sinemada daha fazla ortaya kyor tabii. f Peki, yaanlanlarn maduriyet dili zerinden yanstlmasn nasl deerlendiriyorsunuz? Bunu kendini halka anlatma abas olarak m gryorsunuz? Mesela film ve dizilerde karakterler oluturulurken genelde ayn rneklerle karlayoruz. Devrimci karakter sper kahraman gibi, kart grteki karakterler kt, hain, sevimsiz. Bu skntl bir durum deil mi? Ahmetin karsndaki karakteri daha sonra hasta annesine bakan bir adam yaptlar, biraz daha farkllatrdlar. O profili dndnzde mesela bir devrimci profili nasl gerekleiyor? Bu hareket, karakter filmler ierisinde nasl sorunsallatrlyor? Mesela Babam ve Olum bana daha insani gelmiti akas. Meselenin siyasal boyutundan ziyade seyirci olarak toplumsal bir meseleyi didikliyor gibi gelmiti. Dediim gibi biraz daha btnsel bir ey koymak lazm ortaya sinema dili asndan.
Babam ve Olum, 2005
f Bu erevede mesela aan Irmakn yapt ilerde insani taraf ok youn ileniyor. Yani kt bir karakteri dahi anlamaya ve hatta anlayla karlamaya sebep olabilecek kadar baarl. Bu durum maniplatif bir yapya evriliyor mu? yle Bir Geer Zaman Kide bu gzle bakan insan yoktur bence. ok merkezi olmasa da dizi ya da film iinde ok paral bir ekilde yer alsa da aslnda onlar zihninizde belirli bir ey ina eder. 70-80li yllarda devletin sol dncedeki insanlar ezdii vs. gerektir ve de unutulmamas gereken eylerdir. Bu gelenekten gelen insanlar byle bir dil kuruyorlar ve seyirci ile ilikiye bu ekilde gemek istiyorlar. Ama bir tarafyla srecin maduru olarak n plna karlan kesimler aslnda srekli onlar oluyor. Ben burada san ya da farkl gruplarn ne kadar etkilendiin-
90
SYLE: MURAT ENTRK

den bahsetmeyeceim. Ancak yaadmz bu srece daha btnsel ve kapsayc bir biimde bakmann herkes iin daha anlaml olduunu dnyorum. f Peki, bu ekilde olmas doal bir sre mi? Sinema, dizi yaparken, senarist ya da ynetmen ok dorudan plnlamayabilir. Ama en azndan kendisine ait hissettii yerler vardr. Bu da ok doal bir ey bana kalrsa. Dolaysyla bir kurgu yapar. En azndan objektif olmak durumunda deildir her eyden te. Bu anlamda birini daha n plna karabilir. Tamamen tercih, duyarllk, bak meselesi. Sadece o okumay yapabilmek gerekiyor. Ama o okumay yapamyoruz maalesef. Sinemaclar bunu yaparken bence zgr olmallar. Burada sol dnce geleneini n plna kartabilirler fakat toplumsal, tarihsel bir srese ki konutuumuz meseleler onunla alakal o zaman orada ortaya koyduunuz dili biraz daha kapsayc koullara yakn bir hale getirmeniz gerekir. Yoksa teki trl Trkiyenin 60-70li yllarda yaad sreci aktarrken insanlar maniple edebilirsiniz. Bu maniple meselesi nemli. Burada senaristin ya da ynetmenin dorudan, plnl bir maniplesinden bahsetmiyorum. Toplumuzda yle bir durum sz konusudur. Biz ok abucak zdelik kuruyoruz oradaki insanlarla. Yani, mesela bir Amerikal gibi ya da belki onlarda da yledir ama, bir Avrupal gibi deil, ok daha rahat, ok daha hzlca zdelik kurduumuz iin o meseleleri ok daha rahat iselletirip kabullenebiliyoruz, ya da yle olduunu dnmeye onun zerinden hareket etmeye balyoruz. Bu en son gndeme gelen eylerde, Muhteem Yzyl gibi birtakm tarihi dizilerin, tarihsel olaylar farkl kurgularla anlatmaya alan dizilerin, tartmasnda da aslnda o var. ok rahatlkla tarihi oradan okuma ilemine geiliyor, buraya getikten sonra tabii byle bir ey varsa kurgusunda bunun zerinde bence biraz daha ciddi bir ekilde durmak gerekir. teki trl olduu zaman farkl maniplasyonlar sz konusu olabilecektir. rnein Muhteem Yzylsa, oturup onu sadece btn bir saray entrikas olarak tahayyl edebiliriz, byle bir ey var mdr? Evet vardr. Btnyle yle kurgulamak skntl, tarihsel meselelerin ele alnmasndaki en nemli sorunlardan biri bu. Yani o tarihsel okumay nereden yapacaz sorusu. Bu ok farkl alardan yaplabilir. rnein bir kiinin ait olduu yere de bal birazck, en temel sorulardan biri bu olmal. Sinemaclar buna ne cevap veriyor bilmiyorum. Bildiim kadaryla yle bir ey de vardr roman, film, senaryo arasnda tam bir btnlk vardr belki ama kurguda ama diyaloglarda, olayn hikyeletirilmesinde, grselletirilmesindeki farkllklarla bambaka bir ey kar ortaya. Acaba tarihi de byle mi kabul edeceiz? Tam burada, bu bir sinema m, belgesel sinema m, galiba yle bir ayrm var eer bu sinemaysa baEyll-Ekim 2012 - HAYAL PERDES 30
91
KAYIT DII
f Aslnda bir bakma da tarih yazmnn da objektif olmadn syleyebiliriz. Burada sonuta bir tarih okumas yapyorsunuz, yeniden bir tarih yazyorsunuz. Her ne kadar tarihilerle de alsanz yeniden yazmdr. Eer sinemaysa bu bence, mesela bir ak hikyesini yedireceksin tarihsel vakann ierisine. Belgesel sinema ve sinema arasnda ayrm yapmak gerekir. Dier taraftan farkl kltrel bir zelliimiz var, ok abucak buraya adapte olup dizideki, sinemadaki karakterlerle yaknlk kurma, onlar sahiplenme, onlar yceltme, onlar yerme vb. ileri gndelik hayatmza ok abuk tayoruz. Bu en nemli hususlardan biri. Bu tarihsel sinema meselesine, iinde tarihin olduu sinema meselesine btnsel bakmak gerekiyor. Sadece filmlere deil son zamanlarda yaplan diziler de gemie odaklanyor. Mor Meneke, Kurt Kanunu bunlardan birka. ok fazla tarihsel dizi ekilmeye baland Trkiyede. f Bunun sebebi ne sizce? Bunun eitli nedenleri var... nda yazar ya Bu hikye gerek bir olaydan esinlenerek yaplmtr. diye, sonu itibariyle bir kurgudur. yleyse sinemada ben daha zgr olunmas gerektii kanaatini tayorum. Tarihi arptmak olacaktr, birileri de bunu dzeltmek durumunda kalacaktr. Tarih dediimiz eyinde ayn zamanda ok kesin snrlar yok. Burada tartmalar konular var. f Dizi sektrnde bu Kurtlar Vadisiyle balad galiba... Kurtlar Vadisi bunu biraz yukar ekti ama Deli Yrekle balayan dizi sreci vard fakat birka dizi zerinden sevildi. Bizde, sinema sektr ok geliti, sinemaclar asndan baktmzda, ynetmen ya da teknoloji sorunumuz yok. Bizde hikye ya da senaryo sknts ok fazla olutu. Geri
Toplum tarihi yapmlar izlediinde tarihsel bilginin az olmas, merak olmas, ok rahat zdelik kurmas gibi nedenlerden dolay onu bir belgeselmi gibi kabul edip hareket ediyor ya da doru bir tarih okumasym gibi kabul ediliyor.
92
SYLE: MURAT ENTRK

son drt-be yldr daha iyi olduumuzu dnyorum ama bununla birlikte daha zgn hikyelerin olduunu, gemite byle eyler yaandn kefettik. kincisi zellikle toplumun gemile irtibat kurma abas da var. Birok bilinmeyen taraflar var bu dnemlerin. ncs gemi dnemde insanlarn kendi yaadklarn, zellikle orta ya iin syleyebileceimiz 60-70li yllarn dizilerle sinema filmleriyle ilgili olarak, kendi yaadklar dnemin koullarna yeniden dnebilme beklentisi, giyim kuam alkanlklar, yaam tarz gibi biraz nostaljik eyler de var. Ama zellikle Osmanl tarihi ya da Cumhuriyetin ilk dnemleriyle ilgili biraz daha bilmek, iliki kurmak gerektiini dnyorum. Her ne kadar toplumumuzda tarih dersi ilkretim, lise ya da farkl blmlerde ok sevilen bir ders olmasna ramen belki niversite dzeyinde olanlarda bile bir tarih algmz yoktur. Nasl bir tarihsel sreten getiimizi anlama abasnn da etkili olduunu dnyorum. Bunu saylar hzla artan tarih dergilerinde ve televizyon programlarnda da grmek mmkn. f Yurt dndan bir etkilenmeden sz edebilir miyiz? Batda da, geri her dnemde yle bir ey vard, benim grebildiim kadaryla zellikle dizi dzeyinde ok fazla tarihi diziler yaplmaya baland. Bizimkiler orada yaplanlarn nemli bir ksmndan etkilendiler. zellikle Tudors, Game of Thrones gibi dizilerden belli llerle etkilendik. nk sinematografik olarak da ilerleme saland iin, bu tarz dizilerin teknoloji anlamnda ekilebilirliini grdk. Bunlarn ilgi ekip izleniyor olmas btn o gelimelerin paralelinde ortaya kan sre oldu. Sinemaclar filmleri yaparken evet burada bir yaanmlk var bunun zerinden hareket ediyoruz biraz da kurgu yapyoruz diyorlar. Bence de dorudur ama bana kalrsa izleyicinin okuma biimi daha farkl oluyor bunu bence karyorlar, karlan nokta burasdr. Toplum bu tarz yapmlar izlediinde bahsettiim eksikliklerden dolay, tarihsel bilginin az olmas, merak olmas, ok rahat zdelik kurulmas gibi nedenlerden dolay onu bir belgeselmi gibi kabul edip hareket ediyor ya da doru bir tarih okumasym gibi kabul ediyor, bunu dillendirmese de iselletirerek yaamna devam ediyor. ster ideolojik-dini ister tarihi olsun btn bunlar gemite yaanm olaylarn yeniden kurgulanmas olarak karmza kyor. Ama sinema diline aktarlrken bunlar belgesel olarak m izlemek gerekiyor, film olarak m deerlendirmek gerekiyor? Sinema daha ok kurgusal bir alan, dolaysyla daha zgr bir alan. Belgeselse ok kurmaca olmayan, dorudan veriler zerinden yaplan bir tr. f Byle bir ayrm ok yapamayz sanki belgesel de kurgusal tarafyla maniple edebilecek bir taraf olabilir. Kanuni Sultan Sleyman diye belgesel yaplsa bu kadar izlenmezdi, 1453 belgeseli olsa bu kadar izlenmezdi emin ol.
93
KAYIT DII
f Tarihsel sinemada objektif olmaktan yanasnz; halka ynelik, merak giderici nitelikte daha bilgi donanml bir ey mi koymak lazm ortaya? Aslnda dorudan bir objektif olma durumunda bahsetmiyorum. Tarihsel sinemann toplumsal ve tarihsel sreleri daha kapsayc bir biimde ele almas gerektiini ama bunu yaparken de sinemann zgr bir alan olduunu, bunun unutulmamas gerektiini sylyorum. Sinemaclarn o tarihsel gerekliin btnln bozmayacak ve zedelemeyecek dzeyde zgr davranmas gerektiini dnyorum. Nasl syleyeyim bir sava varsa savan nedenlerini aratrmaya dayal verebilir ama sava srasnda, savaa giderken ki birtakm olaylar daha kurgusal olabilir. Sinemann bir hikye anlatmas gerekir. Dolaysyla sinemacnn hikyesini anlatmasna izin vermeliyiz. Yoksa teki trl belgesel oluyor. Bu da sinemann sanat ynyle ilgili bir durum. f Eskiden daha toplumcu sylemi olan farkl hikyeler varken imdi daha bireysel hikyeler var. imdikiler mi yoksa eskiler mi daha samimi? Samimiyet derecesini bilmiyorum, samimiyet gibi deil de daha btncl taleplerden, daha kk alanlardaki taleplere daha bireysel, daha kk dzeyde birtakm hareketlenmelere dnyor, dolaysyla o daha btncl yapdan geri dme yaanyor. Bahsettiimiz krlma ile ilgili genel bir ey syleyeceim. Sanat, siyasetten ok bamsz olmuyor. Trkiyede de byle dnyada da byle... Sonuta farkl araylar devreye giriyor. Yeni yntemler peine dyor insanlar, 80lerdeki idealler btn olarak sistemi deitirmeyi, dntrmeyi amalarken sonradan farkllamalar yaanyor. Ben en nemli krlmay evvela orada gryorum. Sonra insanlarn bireysel hayatlarnn da deitiini dnyorum. Bir de yle bir ey var onu da sylemek lazm; hakikaten byk aclar yaand. Bunu gryoruz anlatlanlardan, 12 Eyll birok insan ezen, lkesini terk etmesine sebep olan, Trkiyenin tarihindeki en nemli siyasal ve toplumsal bir darbedir. Ama hep biraz da bu dil zerinden kendini kurma ve kendini bir anlamda daha duygusal bir yere ekme durumu gerekleiyor. Bu durum sol dnce asndan skntl, srekli oraya atfta bulunma, devaml ezildik vs. Bunlar nemli eyler ama daha farkl eyleri denemeleri gerekiyor gibi geliyor bana. Gerek roman gerek hikyede, sinemada olsun daha btncl bir manzara vermesi gerekiyor. 80 Darbesi ncesindeki sreleri de aktarmas gerekiyor. Bu balamda sol dnce geleneinin Kemalizm ve askerle kurduu ilikiyi sorgulayan, daha eletirel olan yapmlara da ihtiya olduu aikr. zeletiri sol dnce ierisinde daha radikal bir ekilde yaplm olsayd, belki biz daha rahat okuyabilirdik sinema zerinden yaanan sreci. 70lerde ya da 60larda sol dncenin devletle, Kemalizmle girdii iliki ya da kendi aralarndaki ilikileri ele
94
SYLE: MURAT ENTRK

alan almalar yok. Btn meseleler yanstld m sinemaya diyeceksin, ok nemli mi? Bence ok nemli. imdi mesela 1 Mays ok tartlyor, onunla ilgili bir ey yaplabilir belki. f Son dnem sol temal izlediiniz filmlerden konusak, mesela farkl bir yaklam olarak Beynelmilel? Olayn trajikomik tarafn gsterme sz konusu orada, fakat bir sre sonra sinema dilini kaybediyor, ben yle dnyorum. Film ilk yarsndan sonra biraz mesaj diline geiyor. Ben byle filmlerin, Kurtlar Vadisi Filistin gibi, bu tarz toplumsal siyasal filmlerin dorudan mesaj verme kaygs ierisinde olmalarn da ok yadrgyorum. Kendinizi hikyenin iinde hissetmeniz gerekiyor. Daha sinema diliyle bulumak lazm yani mesela Beynelmileli beenmedim ama son dnemde izlediim en iyi filmlerden olduu iin sk sk ona atfta bulunuyorum Babam ve Olum bence yledir. Dorudan olmayan ekilde, bir hikye var ama siz ondan bir ey karyorsunuz. nsanlarn zerinden nasl bir ey getiini gryorsunuz. Beynelmilelde halay ektikleri sahne bile yeterli bence. Mesela mesaj verme kaygsndan kurtulsayd ok daha iyi bir film olabilirdi Beynelmilel. Benim daha demin de sylemek istediim oydu aslnda biri arkadan sesle konumasn, filmde byle bir ey olmasna gerek yok, btn o hikyeye girdiiniz zaman zaten siz almanz gereken eyi alyorsunuz. Sinema sektr ok geliti, sinemaclar asndan baktmzda, ynetmen ya da teknoloji sorunumuz yok. Bizde hikye ya da senaryo sknts ok fazla olutu.
f Yol filmi zerine bir eyler sylemek isterseniz... Yol filmi zerine hibir ey okumadm. Bir gece vakti izledim filmi ve uzun bir sre kendime gelemedim. unu grdm hani Ne ok ac var. diye balar ya Cahit Zarifolu Yaamakta. Filmin btn paralarnn aslnda ne kadar acyla dolu olduunu grdm. f Arkadan konuan bir ses var m sizce orada demin bahsettiiniz gibi... Bence yoktu, orada arkadan konuan bir ses yoktu, insan vard. Kendinizi orada her bir adamn yerine koyabiliyor, onu yaayabiliyorsunuz iliklerinize kadar. Bu ok ac verici bir ey, ama insani... Sinema insani olana dokunduka var ediyor kendini. f Katldnz iin teekkr ederim, son olarak eklemek istediiniz bir husus var m? Ben teekkr ederim. Son olarak bir noktaya iaret etmek istiyorum. Dizilere, sinemaya uzak kalm biri olarak, uzaktan grdklerimi, anladklarm syledim. Okuyucunun bunu dikkate almasn dilerim.
95
DZKRTK
BLACK MIRROR
CHARLIE PARMAIMIZI YNE ISIRDI!

AHMET TERZOLU
bir trafik skklnn ortasnda farkl bir cehennemi yayoruz. Charlie Brookern yaratcln ve ba yazarln stlendii Black Mirror (Kara Ayna), ite tam da byle bir gelecei anlatyor. Birbiriyle balantl olmayan 3 blmden oluan mini dizi, gelecein 3 farkl ehresini bize sunuyor. Aslnda Black Mirror, Charlie Brookern uramay sevdii konvansiyonlar kullanarak gelecek zerine dnd, gelecein 3 farkl ehresi hakknda 3 farkl perspektiften kehanette bulunduu bir seri. Naptn Sen Charlie? Bundan tam 5 yl nce Howard DaviesCarr, 3 yandaki Harry Davies-Carr ile 1 yandaki Charlie Davies-Carrn bir videosunu Youtubea ykledi. Oullarnn tatl bir anna odaklanan videoyu bir sosyal paylam sitesine yklerken babalarnn
1984n zerinden 28, 2001in zerinden ise tam 1 yl geti. Arabalar umuyor, 1 Marsa her istediimizde toplu tama ile gidemiyoruz ya da Cormac McCarthynin The Roadundan henz daha ok uzakmz gibi hissediyoruz. Daha var. Tela mahal yok. Her ey bir biimde toparlanacakm gibi hissediyoruz. Kendimizi bu szlerle avutuyoruz. Gelecek korkusuyla yaarken yan bamzda cereyan etmekte olan cehennemi grmezden geliyoruz. Grmezden gelmek en azndan bir seim. Oysa ki biz, seimlerin olmad bir gelecee ilerliyoruz. Her eyin tketildii, hikimsenin birbirinden fark kalmad, her zaman dilediimiz kii hakkndaki zel bir bilgiye ulaabildiimiz zamanlara doru ilerliyoruz. Arabalar umasa da korkun
96
DZKRTK
akllarnda ne vard bilinmez ama iki minik afacann 56 saniyelik videolar bugn itibaryla tam olarak 478.000.764 kez izlendi. Ana videonun ulat bu sayya videonun farkl kopyalar, mixleri ve yeni yorumlarnn izlenme oranlarn da eklediimizde, Youtube tarihinin en fazla izlenen ve Timen setii tarihin en iyi 50 viral videosundan biriyle karlayoruz... Yani Charlie Bite My Finger-Again! ile.1 zlemeyenler iin zet geelim: Bu videode byk karde Harry, yaramazca duygularla yeni di karmaya balayan kardei Charlienin azna parman sokuyor ve Charlie hibir acma duygusu sergilemeden kardeinin parman sryor! Evet, yaklak 480 milyon insan tarafndan izlenen ve geleneksel medya ile sosyal med1 zlememi olanlar iin: www.youtube.com/ watch?v=_OBlgSz8sSM
Black Mirror, Charlie Brookern uramay sevdii konvansiyonlar kullanarak gelecek zerine dnd, gelecein 3 farkl ehresi hakknda 3 farkl perspektiften kehanette bulunduu bir seri.
yada zerine yllardr konuulan videoda tam olarak bunlar oluyor. Tamam, ocuklar irin. Videoda olmakta olan eyler sempatik, kabul. Ama gie rekorlar kran baz filmlerden bile fazla izlenen bu videonun srr tam olarak ne? te bu soruya Charlie Brooker yeni medya anda farkl bir gzle bakyor. inde bulunulan dnemi alldk reflekslerle eletirmek yerine onu anlamaya, onun kendine has yeni iletiim biimleri zerine kafa yormaya alyor. Yeniliin ktlkEyll-Ekim 2012 - HAYAL PERDES 30
97
DZKRTK
lerini arka arkaya sradan bir biimde sralamak yerine, onlar alyor, bir balam ierisinde ve en nemlisi kendi zamanna uygun olarak eletiriyor. Gsteri Toplumunu kavram fetiistlerine gz krparak anlyor, yorumluyor ve bu kavrama zenginlik kazandryor. stelik tm bunlar zihnimize kocaman bir srk atarak yapyor. 3 Ayr Dnya Daha nce yer ald projelerde televizyonun yaratt evreni enine boyuna baaryla ele alan Charlie Brookern keskin bir kalemi var. Alacakaranlk Kua ve Beklenmedik Hikyelerin bir hibridi olarak yorumlanan Black Mirror, aslnda pek de bu tip klie formllerle deerlendirilebilecek bir yapm deil. inde alt ortam ok iyi anlam ve bu ortam alldk biimde anlatma niyeti olmayan Charlie Brooker, How TV Ruined Your Life, Screenwipe, Gameswipe ve Dead Set gibi akla hayale gelmeyecek kadar radikal yapmlarn yaratcs olarak dikkat ekiyor. ngiliz Televizyonlarnn Dahi ocuu, uzunluklarnn tadnda miktaryla dikkat eken yapmlaryla iletiim ann aralarnn yaammz nasl etkilediini, iletiim kurma biimlerimizin nasl evrimletiini inceleyen bir antropolog gibi alyor. Black Mirror da kendi kaleminden kan her metinde olduu gibi bu tutumun bir rn. Black Mirror ortalama 45 dakikalk 3 filmden oluan ve zamansal, meknsal ya da karakter bakmndan birbiriyle hibir kesime barndrmayan bir mini seri. The National Anthem, 15 Million Merits ve The Entire History of You ismini tayan blmler, bireyden genele, genelden bireye ileri geri ilerleyen bir anlatm yapsyla kresel olarak yaadmz iletiim bombardman ve deiimi ele alyor. Bana gre The National Anthem ismini tayan serinin ilk ve en radikal blm, bir terrist eylemin tayabilecei sanatsal deeri sorguluyor. stelik bu deerlendirmeyi, bylesi bir eylemin toplumun genel davran yaps ve seimleri zerinde nasl bir etki yaratabileceini, pek ok ada sanat eserinin yapamad kadar derinlikli ve kendinden emin biimde deerlendiriyor. Enformasyon bombardman tam olarak nereye zarar verdiini saptamay deniyor. Kahramanlarn nasl yaratldn ve yaatldn grmemizi salyor. Karton bir dekor nnde cereyan eden eylerin sahteliine dikkat ekiyor. Serinin ikinci blm ise Toplumsal yaam bir reality show program ekillendirse ne olur? sorusuna yant aryor. Gsteri Toplumu kavramn bir kavram olarak kat zerinde savruka kullanmaktan kanan bu blm, her akam prime timeda karmza kan korkun gerein istenirse hangi boyuta tanabileceini sakin bir dille anlatyor. Charlie Brookern Koonie Huuq ile birlikte kaleme aldklar blm, lkemize Yetenek Sizsiniz Trkiye ismiyle ithal edilen bir formatn bir yaam biimi haline
98
DZKRTK
geldiinde olabilecekler zerine gzel bir dnsel eskiz. The Black Mirrorn 3. ve son blm ise The Entire History of You ismini tayor. Sosyalleme sreci Mircden ICQya, oradan da MSN ve Facebooka uzanan dnyann ocuklarnn bulunduklar mekn Foursquarede check-in olarak, yedikleri yemein bo tabann fotorafn tatl bir renk oyunu tayan filtreyle ekip Instagramda paylaarak, i dnyalarna ait grselleri bir blog aarak anlattklar imdiki zaman biraz daha ileriye tayor. Facebookta yaamn timelinea aktararak hem tehir hem de kayt altnda tutmann kaotik bir rneini sergileyen yeni medya mptelas bireylerin, kendi kendilerine kalamama servenlerini bilim kurgunun tm olanaklarn kullanarak, teknolojik deil, sosyolojik olarak gl bir bilim kurgu rnei ortaya koyuyor. Tm yaamnz dilediiniz anda arivinizin tozlu raflarndan karp yeniden gzden geirme imkanna sahip olsanz, ne olurdu? te bu sorunun yant The Entire History of You ile Black Mirrorda yantlanyor. 2
2 Yakn zamanda gerekletirilen bir dijital pazarlama projesi olan Museum of Me, ho grsellii ve gl igrsne ramen The Entire History of Younun izdii karanlk gelecek portresinin ho bir sinyali gibidir. Birok dle deer grlen proje, kullanclarn Facebook verilerinden yola karak kiiselletirilmi bir video hazrlar. Kullanclarn fotoraflarn, beendikleri eyleri, okuduklar ve yazdklar... ksacas paylatklar her eyi tasnif eder ve bireysel bir
effafln Ktl effafln nasl ktye kullanlabileceini, aslnda kimi zaman unutmann ya da yetersiz bilginin toplumsal yaam iin ne kadar byk bir nem tekil ettiini, sorunlar yaayan evli bir ift zerinden anlatan The Entire History of You, kara aynay hepimize ynelterek seriye noktay koyuyor. effafln bireysel ve toplumsal olarak ktln sosyal medya, reality showlar ve gnmzde henz birer truva at olarak ktye kullanlabilecekleri fark alanlar arayan pek ok ey zerinden inceleyen Black Mirror, aslnda bugne bakarak izilmi bir gelecek portreleri serisi. Bilim kurgunun, zellikle de daha nce belirttiim gibi teknolojik deil, sosyolojik bir bilim kurgunun pek ok kurmaca eserin ulaamayaca derinlikte sonulara ulaabileceini bize gsteren Black Mirror ve onun mstehzi yaratcs hakknda sylenebilecek tek olumsuz ey, 12 Temmuz 2013 tarihi itibaryla serinin yeni bir paketle izleyiciler karsna ok yaknda geliyor olaca. Arkas yarnn sabun kp ticari deeri, muhtemelen DVD satlarnn patlamas sonrasnda Charlie Brookern da akln kartrm gibi duruyor.3
mze oluturur. Projeye u adresten ulaabilirsiniz: www.intel.com/museumofme/r/index.htm 3 Konu hakknda detayl bilgi iin BBCnin resmi aklamasna buradan: www.bbc.co.uk/ news/entertainment-arts-18812440, Charlie Brookern mjdeli haberi duyurduu Tweetine ise uradan ulaabilirsiniz: https://twitter.com/ charltonbrooker/status/22335329331 1721472 Eyll-Ekim 2012 - HAYAL PERDES 30
99
AIK ALAN
NTERNETN YAYGINLAMASI, SNEMA BLOGLARI VE SNEMA ELETRS

BARI SAYDAM
Tm dnyada olduu gibi Trkiyede de internetin hz kazanmas, filmlere ulalabilirliin kolaylamas ve bata sinema olmak zere grsellie dayal kitle iletiim aralarnn popler kltr iindeki etkinliinin artmas sinema eletirisi balamnda da pek ok deiimi beraberinde getirdi. zellikle kreselleme ncesi srete filmlere ulam daha zor olduundan, okurla yazar arasnda kurulan iliki de farkllk gsterir. Yazarlarn okurlar bilgilendirmeye ve filmlere ynlendirmeye ynelik yazlar, kitle iletiimin snrlar geniledike daha da eitlenmeye balar. Ana akm medyada sklkla yer alan Klsik Film Eletirisinin yannda farkl yaklamlar ortaya kar ve eletiride de eitlilik gr-
lr. Farkl yaklamlarn eletiriye getirdii zenginlik ve derinlik, son yllarda ise tersine doru bir seyir izlemekte. Gnmzde, eletirel yaklamlar arasndaki eitlilik daha ok bir kakofoniye dnm durumda. Bir yandan kresellemenin temel paradigmalarndan olan rn bolluu ve eitliliine ramen kalitenin dmesi ve rnlerdeki sradanlk, dier yandan da kapitalizmin hegemonyasndaki tketim kltr belirleyici faktrler olmakta. Gemite, insanlar filmlere snrl eriim imknna sahipken, gnmzde ise snrszlk sz konusu. Fakat bu snrszln da beraberinde derinlikten ok yzeysellie, kriterden ok keyfilie, kaliteden
100
AIK ALAN
ok sradanla yol atn gryoruz. Bu hzl dnm ve gnmzde sinema eletirisinin geldii noktay Altyaz Sinema Dergisinin Genel Yayn Ynetmeni Frat Ycel u ekilde yorumluyor:Bugn film eletirisi, byk oranda serbest piyasa ve film pazarnn isteklerine cevap veren bir kuruma dnt. Piyasann talep ettii oyunu oynamaktan geri durmuyor. Bu da yle bir oyun: Birtakm filmler var, bunlarn tpk bir market rn gibi iyi ve kt olarak snflandrlmas ve bu snflandrma zerine birtakm gereksiz tartmalarn yaplmas, hangisi iyi hangisi kt, kim iyi oynad kim kt oynad, eklinde bir sz ve ahsi beeni fazlal retilmesi gerekiyor. Magazin programlarnn nllerin kyafetlerini deerlendirdii blmlerinden ok da fark yok aslnda bunun.1 Ycel, gnmzdeki eletiriyi serbest piyasann isteklerine karlk veren bir kurum olarak yorumlarken, kresellemeyle birlikte iyice tketim kltrne eklemlenen ve onun bir paras hline gelen eletirinin de deer kaybn ifa ediyor. Bu noktada, yaznn ve soruturmann da merkezini tekil eden sorulardan biri ortaya kyor: zellikle 1980 sonras ehresi
1 Frat Ycel, Dosya: Trk Sinemas Aratrmalarnn Dn Bugn, Hayal Perdesi Sinema Dergisi, Say 23, Temmuz-Austos 201 1, s. 60
hzla deien sinema eletirisi, dengesi bozulan okur/yazar ilikisi, filmlerin ulamnda ve yaygnlatrlmasnda yaanan gelimelerin etkileri internet ortamnda yayn yapan site ve bloglar ile gazete ve sinema dergileri arasndaki dengeyi nasl etkiledi? Gazetelerin kltr-sanat sayfalarnn gittike klmesi, editryal mdahalelerin artmas, reklmn giderek daha fazla nem kazanmas gibi etkenlere bir de sinema eletirisinin serbest piyasann dililerinden biri hlini almas eklenince doal olarak gzler daha zgr ve serbest yayn yapan internet sitelerine ve bloglara kayyor. Bu kemekein ierisinde kalitesiyle ne kan, belli bir istikrar yakalayan ve ieriiyle olduu kadar slubuyla da kendine has bir yeri olan bloglarla bu durumu konutuk ve aadaki sorularn cevaplarn aradk:
1 2 3
Sizce iyi bir eletiri yazs nedir ve nasl olmaldr? Sinema bloglarn gazete ve sinema dergilerine kyasla nerede gryorsunuz? Bloglarda yaymlanan eletiri yazlar ile gazete ve dergilerdeki yazlar arasndaki temel farklar sizce nelerdir?
101
AIK ALAN
EK SNEMA
eksisinema.com KAAN KARSAN
nternetteki kaliteli sinema sitelerinden olan Eki Sinemann kurucusu Kaan Karsan, gnde ortalama 2500 tekil ziyaretisi olan ve sinemayla az ok ilgisi olan herkese hitap eden sitede, vizyonun dzenli bir ekilde takip edildiini, bunun yan sra eitli dosyalarla da kendilerine zgr bir alan braktklarn sylyor.
1.
yi bir eletiri yazs mevzuya gerekten hkim olabilen bir yazar tarafndan yazlmaldr. Zira eletiri kategorisinde yazlan birok yaznn kolay yoldan bir gzellemeye ya da s bir beeni belirtecine dnmesi ok kolay. st balk gerekten eletiri ise zgn okumalara kap aan, ben unu sevdim, unu ise sevmedimin tesine gemeyi baaran ve filmi mmknse bir ameliyat masasna yatran bir yaz olmaldr iyi bir eletiri yazs. Ancak eletiri yazs kavramnn hibir ekilde belli bir forma sokulamayacan ve bir formle bal ifade edilemeyeceini de eklemeliyim. Sinema bloglar ile gazete ve dergileri ayr saflarda konumlandrp bir karlatrlma yaplmas bence pek mmkn deil. Zira bloglar arasnda da kalite farklar var, gazeteler, dergiler arasnda da... Bloglarn yazarlara genelde daha zgr bir ortam salamalarndan kaynaklanan bir rahatlklar olduklar sylenebilir. Bu bazen
avantaj, bazen ise bir dezavantajdr elbette. Formata dair belli bal kurallarn olmas bazen yazarna ok geni bir alan salasa da, bu her zaman iyi bir sonuca yol amyor. Zira o geni alanda kaybolmak da mmkn. yi bir blog okuru olmamama ramen, baz bloglarn dertlerinden birinin de elbette ki kendilerini fazla ciddiye almamalar olduunu syleyebilirim. Kendini ciddiye alan, iyi yazarlar bulan baz bloglarn da herhangi bir sinema dergisi kadar kaliteli ierik rettii aikr.
3.
2.
Basit bir matematikle aklanabilecek en byk farklar vuru says kurallardr sanrm. Dergiler, gazeteler her koulda bu ii ciddiye alarak yapmak zorundalar. Bloglarn ise ilelebet ciddi olmak, belli kurallara dayanmak gibi bir dertleri yok genelde. Zaten bir sinema blogu amak iin sinemay ok iyi bilmeye de gerek yok. Sinema Bloglar derken kalite skalas ok geni platformlar silsilesinden bahsediyoruz aslnda. En iyi sinema dergisinin ieriine yakn kalitede ierik retebilen bloglar da var, bu ii sadece keyif iin yapan bloglar da. Bu nedenle genel bir kanya varmak olduka zor bu konuda.
102
AIK ALAN
SNEMATK YELAM
sinematikyesilcam.com UTKU ULUER
Fantastik Yeilam sinemas zerine eilen ve ayda ortalama 15-30 bin ziyaretisi olan Sinematik Yeilam sitesi ise, gncel Trk filmlerine de yer vermekle birlikte esas olarak Yeilama younlaan ve belli bir alanda uzmanlaan bir yayn politikas benimsiyor. Trk sinemasyla ilgilenen herkese hitap eden site, eitli makaleler ve dosyalarla da bu alanda zgn bir ierik salyor. biraz da ieriimizle ilgili bir durum. Ben zellikle dergileri ok nemsiyorum ancak genel olarak bloglarn ve dergilerin yeri ayrdr; birbirleri ile ilikili ama ayr. Sayfa dzeni ve yaplandrma asndan dergiler ok daha zgr kalyor. Ters Ninja, Modern Zamanlar dergisi ile ibirlii yapt ve fark grdk, biz sinematik fanzinler yapmay plnlyoruz ki bence retimin olduu yerler bunlar. Gazetelere gelince bundan iki yl nce Yeilamla ilgili baz ieriklerde baz gazeteler bizlerden esinlenerek yazlara yer verdiler. u an Trkiyede en fazla okunan siteler gazetelerin siteleri ve sinema ksmlarnda zellikle bloglardan ierik araklama durumu var. Maalesef Trk okuyucusu sinema dergilerine gereken deeri vermiyor ve bir ekilde derin ierii cezalandryor. te yandan gazetelerin sinema blmlerini ciddi sinema takipilerinin pek nemsemediini ve bloglar takip ettiini dnyorum.
1.
Site asndan bakacak olursak biz genellikle film incelemeleri yapyoruz. Bir filmi severiz veya sevmeyiz bu ok nemli deil. Biraz da kendimizi Yeilamn arkeolojisi zerine eilmi aratrmaclar olarak grdmz iin bize gre iyi bir eletiri o film hakknda ne kadar detayl ve farkl bilgi verdiimiz ile paralel. Siteden bamsz olarak ben iyi bir eletirinin iyi bir Trke ile de balantl olduunu dnyorum. Ben eletirirken filmleri mizahi bir ekilde ele almay ve okuyucuyu da elendirmeyi seiyorum. Pek ok eletirmenin ok acmaszca saldrya uradn ve nedense Trk okuyucularnn eletirmenleri lin etmeye eilimli olduunu dnyorum. Eletirmeyi seven bir milletiz ancak tartma kltrmz ok zayf. Blog olarak bir fanzin mantyla blogumuzu yaplandrmaya altk. Zaman sorunlarmz nedeniyle bir sredir siteye paralel bir fanzini erteliyoruz. Bu
3.
2.
Gazete ile ok derin fark var bence. Daha zgr ve detayl yazabiliyorsunuz. Etkilemeniz gereken evreler yok, ayrca upuzun yazlar yazabilirsiniz. Tabii te yandan baz bloglar birbirinin kopyas siteler ve vizyon takip ederken birbirine benzer ierie sahip olarak gazetelerden
103
AIK ALAN
farklar kalmyor; ancak yine de bir medya kuruluuna bal olmamak gnmzde sizi hep zgr klyor. Gazetelerde aratrmac gazeteciliin ldn dnyorum. Dergilere gelince yukarda da deindiim gibi maalesef Trkiyede dergi kltr cezalandrlyor. Benim arivimdeki en nemli kaynaklar dergilerdir. Onlarn arasna dalp derlemeler yapyorum. Bazen, baz yaz dizilerinin nasl kitap haline gelmediine aryorum hatta, ancak 2012 ylnda bunun yok olmaya yz tuttuunu dnyorum. Bu noktadan yaklatmda da ben dergilerle bloglar ayr bir yere koymuyorum. Blog yazarlarnn dergilerde yazmas gerektiini ve birbiriyle ok yakn, i ie olduunu dnyorum. Belki formatlar farkldr ancak ben derginin blogdan bir sonraki adm olduunu dnyorum. Akas dijital dergiler beni olduka umutlandryor.
Tunga Kalkann yazlar dnda, siteden izgi roman dnyasyla ilgili son gelimeleri de takip etmek mmkn.
1.
KAHRAMANLAR SNEMADA
kahramanlarsinemada.com
ki tr eletiri yazs olduunu dnyorum: Filmin konusunu detayl anlatan ve anlatmayan. Eer bir filmi izlediyseniz tm eletiri yazlarn okuyabilirsiniz. Ancak bir filme gitmeden nce film hakknda SPOILER vermeyen eletiri yazs bulmak zor oluyor. 2008den beri film eletirisi yazyorum ve mmkn olduunca belli bir standart oluturmaya alyorum. Benim tercihim SPOILER vermeyen eletiri yazmak ynndedir. Filmi seyretmeden nce beklentilerimi ve seyrettikten sonra hissettiklerimi yanstmay seviyorum. Oyunculuk, grsel kalite, mzikler gibi ana elementleri de kesinlikle yorumluyorum. Gazete ve sinema dergileri arasnda da farkllar olduunu dnyorum. Zaten gnmzde pek sinema dergisi de maalesef kalmad. Bir yandan da sinema dergilerini statik buluyorum. Bir bloga girdiinizdeki renkli havay veremiyor. Bu konuda yabanc dergiler blog grnne daha ok sahipler. Dergilerin durumu sebebiyle getiimiz sene ortasndan beri sinema dergisi okumay braktm. Dergiler yenilikten kayorlar. Gazeteler ise bana
HAKAN TUNGA KALKAN

Aylk ortalama 30-35 bin kiinin ziyaret ettii ve izgi roman hayranlarna hitap eden Kahramanlar Sinemada sitesi, geni arivinin yan sra izgi romanlar ve kahramanlar zerine de bir baucu kayna durumunda. Vizyona giren sper kahraman filmleriyle ilgili sitenin kurucusu Hakan
2.
104
AIK ALAN
gre daha ok ke yazarlar ile zdelemiler. Her gazetede sinema blm bir kiiye ait gibi bir durum var. Bloglara gelecek olursak; ncelikle lkemizde halen kaliteli sinema blog saysnn yetersiz olduunu dnyorum. Kaliteli olanlar disipline nem veriyorlar ve gerekten uzmanlaarak filmleri sizlere aktaryorlar. Dier sinema bloglar ise fark yaratamyorlar. Artk bir filmde kimler oynam ve konusunun ne olduunun anlatlmas yeterli olmuyor. Sinemay yaamnn paras haline getirenler, uzmanlama yolunda ilerleyen bloglar takip ediyor. Bir baka konu ise bloglarn gc konusudur. Bloglar dendii kadar etkili ve gl m? Bence lkemizde henz deil nk uzmanlam ierie ihtiya duyan okuyucu says fazla deil. lkemizde izgi romanlar izerler okuyor, sinema bloglarn da dier blog sahipleri takip ediyor gibi bir durum sz konusu. Bloglar disipline edecek en nemli etkenin daha ok takipi olduuna inanyorum. Bunun iin de daha ok bilinli okuyucu gerekiyor.
gnl veren, okumay, bilmeyi seven, sinemann dnda sanat dallarna ilgi gsteren, birey olabilmeyi becermi organizmalar hedef kitle olarak belirleyen ve popler kltrden ald keyfi okurlaryla paylamay amalayan yazarlardan kurulu.
1.
Okumaktan keyif alacam, sinemayla birlikte farkl sanat dallarna ait eserlerle de kpr kuran ve seyrettiim film hakknda ufkumu aan, analizlerle bana grmediimi gsteren ya da grdme farkl yorumlar getirebilen bir yazdr. Skc; diliyle, imlasyla, slubuyla kt yazlm bir metin ya da benim grdm bana anlatan slktaki bir yaz deil yani. Sinema bloglar poplist olmak durumunda kalan ve snrl stunlara skm olmasndan kelli sakatlanm yazlar ieren gazetelerin nnde, bana kalrsa. Dergilerin de nnde, nk dergiler yllardr ayn kiilerin rutin ekilde yazd yerler durumda. Rutin, bir noktadan sonra retimi kalitesizletirir. Bu kalitesizlemenin nne geebilecek editryel yaplanmaya da sahip deil dergiler. Satmyorlar da zaten. Ya kapanyorlar, ya az eleman-dk maa-telif prensibiyle
TERS NNJA
tersninja.com
2.
EGE GRGN
Sadece ierii ve kendisine has slubuyla deil, ayn zamanda dier bloglar tek bir at altnda toplama abasyla da internette ne kan ve aylk ortalama 100 bin ziyaretiye ulaan Ters Ninja, sinemaya
105
AIK ALAN
hayatta kalyorlar, ya da bir taraftan sbvanse ediliyorlar. Tabii bu kyaslamalar iyi sinema bloglarn dnerek yapyorum. Ben ahsen sinemay yalnzca bloglardan takip ediyorum. Sinema dergisi almayal epey bir zaman oluyor. Eksikliini de hissetmiyorum.
TEK SNEMA
otekisinema.com
MURAT TOLGA EN
Alannda uzmanlam sitelerin en eskilerinden olan teki Sinema, yedi yllk birikiminin sonrasnda ayda 500 bine yakn sayfa gsterim rakamna ulam, yerli/ yabanc pek ok sinema sitesinden fazla takipisi olan bir site grnmnde. Kendi alanndaki vizyon filmlerine de sayfalarnda yer veren site, Murat Tolga enin tabiriyle daha ok tarihin tozlu raflarnda gezinerek, naftalin kokulu bir site olmaya zen gsteriyor ve ieriini daha ok eski filmlerden hazrlyor.
3.
Gazetelerdeki eletirilerin skntsn syledim yukarda. Dergilerde durum daha rahat. Yer sknts yok, poplist olma zorunluluu yok. Ancak dergilerde kan eletirilerle, rtn ispatlam bloglardaki eletiriler arasnda belirgin bir fark yok. nk bloglar da bu avantajlara sahip. Kimi zaman fark oluyorsa da yazlan yerden deil, yazan kiiden kaynaklanyor. Toy bloglar sz konusu olduunda bir fark oluuyor elbette. Dergide yazanlar yaynclk disiplinine blog yazarlarndan daha sahipler. Bu editryel disiplin teknik anlamda bir stnlk (Trke ve yaz yap bilgisi) getirdii gibi, slup konusunda da salkl bir otokontrol salyor. Blog yazarlarnn ounda bu otokontrol mevcut deil. Bu yzden henz yirmi yanda olmasna ramen dnyann en byk sinema yazarym havasnda yazlar yazanlar olabiliyor bazen. Kendilerini hem yazar hem eletirmen hem editr zanneden bu toy arkadalardan bolca var. Zamanla kendini gelitirip iyi noktalara gelenler mutlaka olacaktr ilerinden ama ben olacam deil de ben oldum diyenler mutlaka bertaraf olacaktr.
1.
Her eyden nce samimi olmal. Yazar ne kadar ok bildiini gstermek, hava atmak derdinde olmamal. Hollywood retimleri iin konuuyorum; filmin hedef kitlesini tahlil edip ona gre bir rota tayin etmeli. Mesela, izgi roman uyarlamalarna dman bir yazar tanyorum. Onun hibir film eletirisini ciddiye alamyorum bu yzden. Sinemann ideolojisi olur ama yazarn olmaz. Filmi sadece sinema olma haliyle deerlendiremeyen eletirmenler yznden bir sr iyi filmi grmezden gelmek zorunda kalyor ya da be para etmez baz filmlere bayapt muamelesi gsterip, festivallerde ba tac ediyoruz. Sinema yazar sorumludur ve Trkiyede bu meslein erbaplar gcn karanlk tarafna geeli ok oldu. Bloglar bu anlamda son savunma hatt gibi gryorum. Sinemay her eye ramen
106
AIK ALAN
koruyorlar ve yceltiyor. Blog yazarlarnn tarts ou zaman hakkaniyetlidir.
2.
Bloglar bamsz medya ama grdm ki bu bamszlk ok krlgan. Bir festival ya da basn gsterimi daveti blog yazarn kendinden geirip samimiyetini zedeleyebiliyor. Ciddiye alndklarn dnp maryorlar, nk yapanlarn ou ok gen Son zamanlarda bloglara dadanan reklm ierii yznden baz bloglar deerini ve samimiyetini kaybetti gzmde ama yine de en sk saptamalar szlklerde ya da blog yazarlarnn yazlarnda okuyorum. Blogdan en azndan bu lkede para kazanlmaz. Bunu kafaya sokup yola yle kmak lazm. Neyse ki festivaller artk eskisi kadar kat deil. Kendimle birlikte Ege Grgnn bu konuda en ok uraan insanlar olduumuzu dnyorum. teki Sinema, Altn Koza ve Altn Portakala (ve daha bir sr festivale) basn sponsoru oldu. Ters Ninja gzel okunuyor, kymet buluyor, onlar da festivallerde, yani blogcular artk festivallerde. Eki Sinema, Kltr Mafyas ve baka siteleri de festival ynetimlerine nererek bu anlamda destek verdik ama genlerin kendilerinin de yapmalar gereken ok ey var. Fazla hevesli deiller sanki. Bir de blogculuu nihai bir ey deil de bir gei arac olarak gryor ou Ben byk sitelerde de yazan bir sinema yazarym ama kendimi her zaman bir blogcu olarak gryor ve teki Sinemay devam ettiriyorum. ok iyi bloglarn bir sre yayn yaptktan sonra sona eriini
grmek zc Genler ok byk hayallerle kyor yola ama o yldzlarn hepsi sandklarndan daha uzakta ve hibiri aslnda o kadar parlak deil.
3.
Blogcu arkadana yazar gibi yazabiliyor, ounlukla da yle yapyor. Rahatlkla bir filmi sevmediini, hatta nefret ettiini belirtebiliyor. Hlbuki konvansiyonel medyada yazan bir kalem bu kadar rahat deil. Kerem Akay, zen Film bir eletirisi yznden mahkemeye vermiti. Sanrm bloglar henz ok ciddiye alnmyor ama bana gre bizim iimize gelir ve daha rahat bir hareket alan salar bu durum. Ayrca dergi ve gazetelerde ok fazla sinema yazldn dnmyorum. SYADl ar toplara ramen ok s bir sinema yazarl hkim ana akm medyaya O haftann filmlerini grp geiyorlar, baka hibir ey yok! Hepsini okuyorum ama heyecanlanmyorum. Bir filme gitme kararm genelde blog yazarlar ve szlk yorumlar zerinden veriyorum, seyirci de yle yapyor. yiden iyiye bir bltencilik musallat oldu bu medyaya Bir tek Ali Murat Gveni takip ederim ki o da sinema yazarln brakmann arefesinde Entelektel faizmin en berbat halleri sanrm sinema yazarl mecrasnda yaanyor.
107
KAMERA ARKASI BEYAZ AYARI
BR DNYA YETMLE KAMERA ARKASI

Bu saymzda Kamera Arkas blmmz HH nsani Yardm Vakfnn yetim sponsorluk program iin tantm ve reklm filmi ekmek zere ktada srdrlen almalara Grnt Ynetmeni ve Ses Kayt olarak katlan M. Abdlgafur ahin ve Koray Sevindinin tecrbelerine ayrdk. Murat Payn ynetmenliinde krk be gn sren ekimler, srasyla Ae (Endonezya), Banglade, Pakistan, Tanzanya, Lbnan, Azerbaycan, Trkiye ve Arnavutlukta bulunan yetim ocuklarla gerekletirildi.
M. ABDLGAFUR AHN KORAY SEVND
Projenin uzun ve yorucu srecinde ynetmenin belirlenmesinin ardndan, bir yandan filmin nasl olaca zerine almalar srerken dier yandan da ekip kurma almalar yapld ve bunu ekipman belirleme aamas takip etti. Kullanlacak kamera, lens, filtre, k, ses kayt cihaz, mikrofon vb. malzemeler zerine alma-
lar yapldktan sonra artk her eyin hazr olduuna kanaat getirerek ilk ve en uzak durak olan Endonezyann Sumatra adasndaki Aeye doru yola ktk. Ae (Endonezya) Cakartada bizi muson yamurlar ve nefes almay ciddi anlamda gletiren
108
KAMERA ARKASI
nemle birlikte scak bir hava karlad. Cakartada gzmz korkutan hava artlar Aede rahat almamza frsat verdi. Ae stanbul Yetimhanesindeki ekimler kk bir talihsizlikle balad. Kamera ile monitr arasndaki balanty saladmz HDMI kablomuz koptu. Neyse ki yerel partnerlerimiz birka saat sonra bizim iin bir HDMI kablosu temin edebildi. Bu vesileyle yedek malzeme tamann nemini idrak ettik. Bir sonraki duramz Bangladei grdkten sonra Mustafa nl ise kablonun Aede kopmu olmasna krettik. Programn younluundan dolay zamanmz olduka kstlyd ve bu nedenle ou kez ekimlerimiz gn doumundan gn batmna kadar srd. ekimlerde bizi en ok len saatleri zorlad. Gnein dik geldii vakitlerde ekim yapmak, hem bizim amzdan hem de rportaj yaptmz kiiler asndan olduka zordu. Bununla birlikte ar scaktan dolay monitrmz ve kameramz zaman zaman kapanarak bizi bekletti. Aede rendiimiz en nemli ey, bu tip almalarda rportaj yaplacak insanlarla vakit geirmenin ve yaknlamann ekimlere ne derece olumlu yansdyd. ekimlerimiz srasnda meydana gelen 8.9 iddetindeki deprem, byk ounluu ailelerini blgede gerekleen tsunami ile kaybeden ocuklarn ciddi bir travma yaamasna sebep oldu. nk blgede, tsunaminin yaand 2005 y-
lndan beri bu denli iddetli bir deprem olmamt. Yaadmz deprem sonras ocuklarla duygusal anlamda bir bamz olutu ve bu ba, rportajlar srasnda ocuklarn daha derin duygularndan bahsetmelerine ve belki de kimseye anlatmadklar eyleri bizlerle paylamalarna vesile oldu. Bu, ektiimiz film asndan olumlu olurken bizim amzdan fiziki zorluun yannda manevi bir yorgunlua da sebep oldu. Yine bu sebeple Aeden ayrlmak hem ekibimiz hem de ocuklar asndan olduka zordu.
109
Banglade Aeden sonra tahmini 162 milyonluk nfusuyla dnyann en fakir lkelerinden biri olan Bangladeteydik. Bakent Dakkada bir gecelik konaklamann ardndan daha ok Arakanllarn yaad Coxs Bazara getik. Bu blgede bulunan Arakan mlteci kampnda yapmay plnladmz ekimler, gerekli izinleri alamadmz iin gerekleemedi. nk orada bulunduumuz dnemde Arakan meselesi ou kii tarafndan bilinmiyor ve gerek Banglade gerekse Burma (Myanmar) taraf bunun byle kalmasn arzu ediyordu. ekim iin dier meknmz olan yetimhanede ve civardaki kylerde ise elektrik yoktu. Sadece yetimhanedekiler jeneratr kullanarak gnde birka saat elektrie sahip
olabiliyorlard. Biz de her gn bataryalarmz arj etmek zorunda olduumuzdan ve kullandmz malzemelerin gvenliini salamamz gerektiinden elektrik imkn bulunan 70 km uzaklktaki bir otelde kaldk. lkede ocuklarn yetim kalma sebepleri arasnda salgn hastalklarla birlikte trafik kazalarnn da ba ektii dnldnde, sabah akam yaplan 70er kilometrelik yolun nasl bir sknt olduu daha iyi anlalabilir. ekimleri yaptmz meknlar ehir merkezinden uzak olduundan, insan faktrnn etkisiyle yaanabilecek skntlardan da uzaktk. Kltr farkn ve ara sra yaadmz tercme krizlerini bir kenara brakrsak Banglade ekimleri, grsel anlamda ok verimli geti. nceki duramz Aede ve son-
110
KAMERA ARKASI
raki duraklarmz Pakistan ve Tanzanyada olduu gibi Bangladete de ND filtrelerimizden ok faydalandk. Yine ayn blgelerde reflektr de ok sk kullandk. Gnein lkemize gre daha dik olduu bu blgelerde kontrastn doal olarak arttn gz ard etmemek gerekiyor. Gne ayn zamanda matte box (karanlk kutu) kullanmn elzem hle getiriyor. altmz meknlarda elektrik imknna sahip olmadmzdan, i mekn ekimlerinde batarya ile alan Led klarmzn ok faydasn grdk. ekimleri yaptmz kyde elektrik olmad iin ses almasnda sknt yaratabilecek elektrikli eyalar da bulunmuyordu. Etrafta motosiklet hari bir ara da bulunmad iin ses konusunda problem yaamadk. Bu tip blgelere kesinlikle tm malzemelerin yedeiyle birlikte gitmek gerekiyor. nk yaanabilecek herhangi bir problemde ekipman bulma ansnz ok dk. En iyi ihtimalle ok fazla masraf yaparak bakent Dakka veya Chittagong gibi byk ehirlerden getirebilirsiniz; eer bulunabilirse o da ancak birka gn iinde elinize ulaabilir. Bizim gibi youn bir programnz varsa byle bir ansnz da maalesef bulunmuyor. Buna ramen pek ok adan ansmzn yaver gittiini syleyebiliriz. Pakistan Youn ve bol seyahatli Banglade yolculuumuzun ardndan Dubai aktarmal olarak Pakistana indik. Bir nceki duramza kyasla pek ok anlamda daha gelimi bir lkedeydik. slamabad, Haripur ve Kemirde yaplacak ekimlerde en byk sknt aradaki yolculuklarn karayolu ile yaplmak zorunda olmasyd. zellikle Himalayalarn bat ucunda yer alan Kemire ulam ok zorluydu. Da yollarnda srekli virajlarla ve bozuk yollarla mcadele etmek zorunda kaldk. Blgede altmz partnerin byk bir kurulu olmas ise zellikle gvenlik konusunda iimizi olduka kolaylatrd. Kemirde rakm olarak olduka yksek bir yerde olduumuzdan hava artlaryla biraz uramak zorunda kaldk. zellikle ekim meknmz olan yksek tepelerdeki yamur ve amur bizi biraz etkiledi, ama genel anlamda d mekn ekimlerinde ok da byk bir problemle karlamadk. meknda ise sk sk elektrik kesintisi problemi kt karmza. Burada da batarya ile alan Led klarmza byk grev dt. Led klar ok gl olmasa da bataryayla altklar iin ou yerde kurtarc oldu bizim iin. Iklarn renk scaklklarn ayarlama imkn da vermesi, gn boyunca ekim yapmamza olanak salad. Bununla birlikte len saatlerinde i meknlarda ekim yaparken pencerelerden gelen yksek n patlamalarn nlemek amacyla camlar filtreyle kapattk ve olduka iyi sonu aldk. Ses anlamndaysa gene bir sknt yaamadk. Elimizdeki Zoom Handy ReEyll-Ekim 2012 - HAYAL PERDES 30
111
corder bu tip pratik olmamz gereken ekimlerde iimizi ok kolaylatrd. Tanzanya Pakistan sonras bir iki gnlk ara verip vakit kaybetmeden Tanzanyaya doru yola ktk. Afrikann orta-dou blgesinde yer alan Tanzanya, yeil ve mavinin i ie yaad ok gzel bir lke. ekim yapacamz Pemba Adasna ulamamz iin gene uzun bir yolculuk yapmamz gerekti. Bakent Dar-es Salaamdan feribotla Zanzibar Adasna getik, daha sonra da on iki yolcu kapasiteli kk bir uakla ekimlerimizi gerekletireceimiz Pemba Adasna vardk. Yannzda tadnz sekiz-dokuz antayla bu tarz yolculuklar yapmak gerekten ok zorlu oluyor, buna
ramen tama iinin bu tarz ekimlerin bir paras ve zorunluluu olduu bilinciyle bu duruma olduka altk. Pemba Adas Tanzanyann en fakir blgesi ve imknlar olduka kstl. Adada biraz daha iyi oteller bulunuyordu fakat ekim yapacamz meknlar, adann dier tarafnda olduu iin her gn saatlerce yolculuk yapmak yerine ekim meknmza yakn daha mtevaz bir otel tercih ettik. Bu tip projelerde saatlerce yolculuk yapmak, youn tempoda zaten az olan dinlenme vaktinizi yolculukta geirmenize ve aslnda daha da ok yorulmanza neden oluyor. Bu durum zellikle ekimler iin vermeniz gereken dikkati datt gibi tam olarak iinize odaklanmanza da engel oluyor ve doal olarak iin nitelii de buna gre
112
KAMERA ARKASI
deiiyor. Bu nedenle ok fazla yolculuk yapmadmz iin ekimlerimiz olduka verimli geti diyebiliriz. Blgenin grsel zenginlii ekimlerde iimizi olduka kolaylatrrken yamur mevsiminde orada olmamzn getirisiyle ses konusunda sknt yaadk: Sk sk yaan yamurun teneke atlarda yapt sesler yznden temiz ses almakta zorlandk. Buna karn neredeyse devaml bulutlu olan hava, n szlerek gelmesini saladndan ok gzel renkler elde etmemize yardmc oldu. Lbnan Tanzanyadan sonra Lbnann bakenti Beyruta Etiyopya aktarmal olarak gittik. Suriyedeki siyasi karkln da getirisiyle antalarmz neredeyse Pakistandaki kadar uzun arand. zellikle Shotgun mikrofon bu tarz aramalarda ilgi ekebiliyor. Kamera ve ses malzemeleri bulunan antalarmz arandktan sonra ayakta ksa bir sre sorguya ekildik. Ekipmanlar nedeniyle grevlinin gazeteci olduumuzdan ve Suriyeye gideceimizden korktuunu anladk. Verdiimiz cevaplardan tatmin olmayan havaliman polisi son kez Suriyeye mi gideceksiniz? diye sordu. Bu soruya verdiimiz Hayr cevabnn ardndan havalimanndan kabildik. almalarmz Beyrutta bulunan Filistin Mlteci Kampnda yrttk. alma yaptmz yer, mlteci kamp olduundan dolay ekimlerimiz izne tbiydi ve d meknlarda uzun sre ekim yapamyorduk. Bundan dolay d meknlarda tripod kurmak ve ekim hazrl yapmak olduka zor oldu. Shotgun mikrofon kullandmz iin onu da salkl bir ekilde darya karp iyi ses alamadk. Kampn yaps gerei mekna hkim srekli bir inaat sesi ve grlt, sesin temiz olmasn zorlatrd. Bu nedenle ekimlerimiz uzun sreli olamad iin dier lkelerdeki gibi ok fazla yorulmadk. Aslnda zaman anlamnda az almann olumsuz bir durum oluturmasn beklerken iyi dinlenebilmenin getirdii kafa rahatlyla ksa srede daha nitelikli iler kardk. Bu da uzun sreli ekim ilerinde dinlenmenin ne kadar nemli bir ey olduunu bize gsterdi. Azerbaycan, Trkiye ve Arnavutluk Lbnandan sonra ekimlerimiz Azerbaycann bakenti Bak, Trkiyede anlurfa ve Konya, Arnavutlukta ise bakent Tiranda srd. Krk be gn, neredeyse aralksz sren almann bu son ayanda daha nceden birikmi yorgunluk kimi zaman etkisini gsterse de blge, kltr ve insanlarn daha tandk olmalar iimizi kolaylatrd. Zaten tandk olan bu blgede gerek teknik gerekse insani sebeplerle bir problem yaamadk. Daha nceki lkelere nispeten daha gelimi lkeler olmalar sebebiyle daha rahat imknlarda altk.
113
KEF
HOA KAL
GDEMEMENN PSKOLOJS
BARI SAYDAM
Hoa Kal (B Omid Didar, 201 filminin 1) balarnda iinde bir su kaplumbaasnn yaad bir akvaryum grrz. Daha sonra akvaryum su szdrmaya balar. Kadn bir bezle suyu siler ve akvaryumun altna bir tepsi koyar. Filmin son yarm saatlik periyoduna girmeden nce ise, kaplumbaay akvaryumdan kararak su dolu tepsiye alr. Bir sre kaplumbaann tepsiden kmak iin yapt hamleleri izleriz. Kaplumbaann kmak isteyiini, ama ne yaparsa yapsn kamayna tanklk ederiz. Bu sahneye, kaplumbaann brakld tepsinin etrafna gazetelerden bir duvar rlmesi eklenir ve kaplumbaann daryla balants tamamen kesilir. Ynetmen Muhammed Resulof belirgin bir ekilde randa yaayanlarla su kaplumbaas
arasnda bir analoji kurar ve lkesinin de giderek bir hapishaneye dntn, ranllarn ise bu hapishaneden kurtulmak iin yurtdna kamaya altklarn ortaya koyar. Hoa Kal aslnda, bu yanyla Cafer Panahinin film ekememe srecini anlatt ve rejimi zekice talad Bu Bir Film Deil (In Film Nist, 201 isimli yapmnn bittii 1) yerden balar. Ev hapsindeki Panahi, filmde evinde oturarak ekmek istedii filmini anlatr; halnn zerine kt ve kartonlar araclyla kafasndaki mekn yerletirir ama sonrasnda bu yaptnn sinema olmadnn farkna vararak mitsizlie kaplr. Film boyunca Panahiyi evinde dolarken, arkadalaryla konuurken ve senaryosunu anlatrken izleriz. Sonlara doru Panahi evinden kp asansre biner ve pleri brakr. Film biterken, Tahran sokaklarndaki kutlamalar Panahinin
114
KEF
gznden seyrederiz. Panahi darda film ekemez ama onun gz seyircinin gz olur ve darsyla ierisi arasndaki grnmez duvarda skp kalrz. Panahinin Tahrandaki hapis hayat ve Tahran sokaklar, Hoa Kal filminde daha geni bir lekle lkedeki durumu ifa etmek iin kullanlr. Bu Bir Film Deilin devamnda sokaktaki insanlardan birinin, gazeteci bir kadnn, peine taklrz. Kocas rejimin yasaklad bir gazetede yazlar yazan kadn, rejim muhafzlar tarafndan srekli gz hapsinde tutulur ve evine baskn yaplr. Evinden karak mahkemeye gitmeye alr, ama
Ynetmen Muhammed Resulof filmde lkesinin giderek bir hapishaneye dntn, ranllarn ise bu hapishaneden kurtulmak iin yurtdna kamaya altklarn ortaya koyar.
bu sefer de rejimin gndelik hayatn her alann kontrol altnda tutan baskc yanna tanklk ederiz. Kadn nce elbisesini deitirir, sonra da ojelerini siler. nk ancak bu ekilde mahkemeye girmesine izin vardr. Resulof gndelik hayata szan
115
KEF
Resulofun filmindeki kadn karakterin yaad ikili hayat tavizsiz kamerasyla beyazperdeye tamas toplumsal hayatta yaratlan tahribatn da derinine iner. Yalan ve anomali artk bireylerin deil, toplumun bir arzas olmutur.
bu kk ama aklda kalc enstantane zerinden sadece randaki rejimin insanlar nasl bask altna aldn gstermez; ayn zamanda bir toplumun nasl bir dnm geirdiini de kamerasna kaydeder. Artk insanlar arasnda gven yoktur;
herkes toplumda maskeler takar ve toplumsal ilikiler maskeler zerinden ilerler. Hoa Kaldaki bu kk ayrnt, belki de Asghar Farhadinin Bir Ayrlk (Jodaeiye Nader az Simin, 201 filmindeki aile, vicdan, 1) din ve ahlk, ikiyzllk, snfsal atmalar ve ka psikolojisi gibi meseleleri de anlamlandrmamza olanak salar. Filmde, Alzheimer hastas olan babasn brakmak istemeyen Nadirle kz Termehi de alp yurtdna gitmek isteyen Simin arasndaki atmaya ortak oluruz. Nadirin evdeki bakcya kar tutumu ve syledii bir yalan zerinden ekirdek aileyle birlikte bir toplum da zlmeye balar. zlmenin merkezindeki yalan bir sre sonra bir
116
KEF
toplumun yalan hlini alarak, kolektif bir arzay ortaya karr. Resulofun filmindeki kadn karakterin yaad ikili hayat tavizsiz kamerasyla beyazperdeye tamas, bu yzden rejimin basksn gstermenin tesine geerek toplumsal hayatta yaratlan tahribatn da derinine iner. Yalan ve anomali artk bireylerin deil, toplumun bir arzas olmutur. iddetin Dngsellii ve Yaylan Umutsuzluk Dalgas Son dnem ran filmlerinde srekli ekrana yansyan baka bir yere gitme istei, Hoa Kalda kadnn down sendromlu bir ocua hamile kalmasyla daha da etrefilli bir hl alr. Resulof ka gereksinmesinin yaratt sorunlu durumu, karakterini daha da zorlayarak ortaya koyar. Karakterini yle bir durumun ierisine hapseder ki, ister istemez o da iddet dngsnn bir paras hline gelir ve verdii her karar bu dngnn devam etmesine yol aar. Kadn bir yandan kaarak kendini kurtarmak ister; ama dier yandan da down sendromlu ocuunu dnyaya getirerek, kendisini baka bir ekilde hapsetmek durumunda kalr. Bu noktada, Resulof dramatik yapy sonuna kadar zorlayarak rejimin basksn ve karakterlerin skmln, umutsuzluu ve yaanan derin psikozu gnyzne karr. Hoa Kal, randaki rejimin insanlar hayatlarndan bezdiren, yaama alanlarn snrlayan ve bir ekilde onlar sakat Hoa Kal, randaki rejimin insanlar hayatlarndan bezdiren, yaama alanlarn snrlayan ve onlar sakat brakan despotik yapsn baaryla zmler.
brakan despotik yapsn baaryla zmlerken, belki de Farhadinin filminden farkl olarak g etme eylemine getirdii bakla kendine ait bir izgide ilerlediini de gstermi olur. Farhadinin filmi daha ok rann toplumsal dinamikleri, snfsal atma, vicdani hesaplama ve bu corafyann hi bitmeyen sorunsal Dou/ Bat, modern/geleneksel tartmas zerine temellenirken, Hoa Kal toplumsal bakn ve rejim eletirisini g konusuna bakyla farkl bir boyuta tar. randaki byk g dalgasnn1 sonuncusu olan 2009 seimlerinden sonra balayan dalgann mahiyeti hakknda ipular verir. Yurtdna giden insanlarn bilinli bir ekilde farkl bir lkede ikamet etmediini, esas amacn lkeden ve rejimden uzaklamak olduu gsterilir ve insanlarn daha iyi bir gelecee olan inanlarnn kalmad ak edilir.
1 randaki byk g hareketlerini siyasi adan e ayrrsak, bunlardan ilkini 1979da yaanan slam Devrimi oluturur. kinci dalga, 1989daki ran-Irak Savann bitiiyle balar. Sonuncusu ise, 2009daki Cumhurbakanl seimlerinden sonraki srete gerekleir. Eyll-Ekim 2012 - HAYAL PERDES 30
117
BELGESEL ODASI BEYAZ AYARI
MUSTAFA NL BELGESEL SNEMANIN EN TEMEL LEV BELLEK OLUTURMAK

Belgesel Sinemaclar Birlii tarafndan dzenlenen 15. Uluslararas 1001 Belgesel Film Festivali bu sene Sistem Hatas temasyla bir k yapyor. Belgesel ile bellek arasndaki ilikiden yola karak bu bal tercih eden festival, 27 Eyll2 Ekim tarihleri arasnda gerekleecek. Belgesel sinemann en temel ilevlerinden biri bellek oluturmas ve onu gelecee tamas. diyen Festival Komitesi Bakan Mustafa nl ile sadece festival ieriini deil belgesel sinemann hal-i pr mellini de konutuk.
SYLE: TUBA DENZ
f Trkiyedeki belgesel sinemaclarn temel problemi belgesel algs ile ilgili. Sizce bu alg ne durumda ve 1001 Belgesel Film Festivali belgesele bak asnda nasl dnme sebep olmak istiyor? Malum, lkemizde insanlara bo vakitlerinizde neler yapyorsunuz diye sorduunuzda ya kitap okuduklarn ya da
belgesel izlediklerini sylerler. Aslnda bilgi alma kanallarmz ok skntl olduu iin, gerekten belgesel izliyor insanlarmz. Ana akm medyaya baktnzda her ey ok yzeysel, derinliksiz... Belgeselde ok elenmi bir ekilde karlarna bilgiler kyor ve insanlarn ilgisini ekiyor. Ama dier taraftan belgesel denilince akla ilk
118
SYLE: MUSTAFA NL
Mustafa nl
olarak ya didaktik, bilgilendirmeye dayal ya da hayvan belgeselleri geliyor. Geni anlamda belgesel olarak tanmlayabileceimiz ama bizim kullandmz manada belgesel sinema tanmyla pek de alakas olmayan filmler bunlar. Her eyden nce belgesel sinema dediimizde iin iine sinema giriyor. Gerein ykleri de var bu tanmn ierisinde, sanat ile bilginin bir araya geldii bir alan. Biz 1001 Belgesel Festivali iin, gerek yklerin sinema diliyle anlatld, derinlemesine, uzun zaman harcanarak ortaya kan filmleri topluyoruz. Belgesel sinema denildiinde de bunlarn anlalmasn istiyoruz. f En byk sknt bu filmlere ulalabilirliin az olmas. Festivaller dnda izlemek neredeyse imknsz. Trkiyede belgeseller televizyonlarda yaynlanmyor, TRTnin belgesel yayn kua var o da byk oranda i yapmlara yer
1001 Belgesel Festivali iin, gerek yklerin sinema diliyle anlatld, derinlemesine, uzun zaman harcanarak ortaya kan filmleri topluyoruz. Belgesel sinema denildiinde de bunlarn anlalmasn istiyoruz.
veriyor. Onun dnda ulusal televizyon kanallarmzn yle dzenli belgesel kuaklar, byle bir politikalar yok. Bahsettiimiz belgesel filmleri maalesef televizyonlarda gremiyoruz. Yabanc meneli baz kanallar ok izleniyor, aralarnda ok iyi programlar olmakla birlikte onlar da ok fazla belgesel sinemaya yer vermiyor. Bir de belirli bir misyonu yerine getirmekte bu kanallar, aslnda ticari bir i yapyorlar. ki tane doa filminin arasnda bakyorsunuz en lmcl
119
Fotoraf: Tuba Deniz
BELGESEL ODASI
Sistem Hatas temasyla vurgulamak istediimiz insanln bellek sorunu yaad, zellikle bizimki gibi lkelerde. Gemite yaananlar anlamann, onlar bilmenin, doru yorumlayarak gelecee hazrlanmann ciddi bir sknt olduunu biliyoruz. demektir. Dolaysyla yeni yaplan her ey kksz, temelsiz arpk ve kolay yklabilir olacaktr. Bellek ile bu irtibatszlk nedeniyle uzun soluklu, gelecek nesillere dnk deil de ksa vadeli, kar odaklarna hizmet eden iler ortaya kyor. f Belgeselin buradaki fonksiyonu bellei ilevselletirmesi size gre, deil mi? Tabii, belgesel sinemann en temel ilevlerinden biri bellek oluturmas ve onu gelecee tamas. Bir filmi belgesel olarak deerlendirebilmek iin en temel kriterlerden biri bu. Bizim festival program iin seim yaparken de en temel deerlendirme noktalarnn bandadr bu. f Gnmzde szn yerini byk oranda grntnn aldn syleyebiliriz. Sz ya da yaz nasl nesilden nesle bilgileri aktaryorduysa imdi byk oranda grnt bu manada arasallat. Sz de var iin iinde yine, nemli bir yer tekil ediyor. Ama artk gnmzde herkesin elinde cep telefonu ya da kamera srekli grnt kaydediyorlar. ok ucuzlad bu iler ve ulalabilir oldu, bu iyi bir ey ama belirli bir bilinle yapmadnz zaman da bir kaos ortaya kyor. nk grntyle yalan sylemek, yalan sylemenin en kt ve tehlikeli biimi aslnda. f Belgeselcilerin misyonu ar bu manada ve ktye kullanmaya da ok msait. ok msait, zihinleri bulandrmak iin ok fazla malzeme var. Herkes kafasna
silahlar diye bir film yaynlanyor. Gerek manada belgesel filmlere televizyonlar yaynlarnda daha fazla yer vermeli, bir de izleyicinin daha seici olmas gerekiyor f Bu sene Sistem Hatas temasyla yola kyorsunuz, biraz bu bal aalm isterseniz. Sistem hatas bir biliim kavram. Cihazn bellekle balants kesildiinde, disklerinde sorun olduunda sistem hatas verir. Onun yeniden kurulumu iin sistemi yeniden ap kapatmanz gerekir. Bizim de vurgulamak istediimiz insanln bellek sorunu yaad, zellikle bizimki gibi lkelerde. Gemite yaananlar anlamann, onlar bilmenin, doru yorumlayarak gelecee hazrlanmann ciddi bir sknt olduunu biliyoruz. Altyapdaki bilginin artk sistemin iinde var olmadn, kaynaklarn oluturulmadn da Giderek daha ktye giden bir biimde stelik. Belleksiz toplumlar oluuyor. Bellekle balant kesildiinde, orada bir sistem hatas var
120
SYLE: MUSTAFA NL
gre bir eyler ekip, maniple edilecek ekilde, ok gerekesiz, rastgele ortala grnt sayor. Eskiden belgeselcilerin grevi byk oranda o grntleri retmek ve saklamak idi imdi bir de bunlar ayklamak var. f Herkesin cep telefonu ya da basit kameralarla bu kadar kolay grnty elde edebilmesi belgeselin ya da belgeselcinin tanmn zorlar m? Tanm deimiyor. Kaydeden insanlar var. O insanlara da bu iin nasl ve neden yapldn anlatabilmek iin ulamak gerek. Biz festivalde sadece film gstermiyoruz. yldr yaptmz Belgesel Arkas balkl bir blmmz de var. Filmleriyle festivale katlan ynetmenler gsterimlerden sonra yarm saat, krk dakikalk bir sre boyunca izleyicilerle deneyimlerini paylayor. Normalde festivallerde bu on-on be dakikalk bir soru cevap blmdr. Biz bu sreyi daha geni tuttuk. Katlmclarn bak asna yeni bir boyut katyor bu bulumalar. zleyici dediimiz insan da bir anlamda, cep telefonu ya da kamerasyla, belgeleme yapan kii olduu iin, bu paylamlardan yararlanarak kaydettikleri grntlere daha duyarl yaklayor. f Festival de bu grnt kalabaln elemek adna nemli grevi var aslnda. Bu sene ka film bavurdu? 400 civarnda film bavurdu bu sene, 70ini gsteriyoruz. Trkiyeden de 120130 civar bavuru oldu ve 16 film gsterilecek. Trkiyeden bavurularda ok ciddi bir art var, hem nitelik hem de nicelik asndan. f Bu art neye balyorsunuz? Sadece Trkiyede deil dnyada da belgesel sinemaya ynelite bir art var deniliyor. Bu doru mu? Belgesel sinemann mali kaynaklarna, retim imknlarna ters orantl bir art sz konusu. Belki daha az ekiple allabilmesi, dk btelerle film ekilebiliyor olmasnn etkisi vardr. Birok gen balangta kurmacadan daha ucuz ve kolay diye bu ie kalkyor fakat iin iine girdiklerinde hi de yle olmadn fark ediyorlar. Bazlar belgesel ekmenin zorluunu fark ediyor ve vazgeiyor, bazlarysa iin heyecanna kaplyor ve devam ediyor. lk filmlerde de bir iyileme gryoruz aslnda. Bu sene bu sebeple ilk defa Gen Belgeselciler, lk Filmler diye de bir blmmz var. Biz ilk on yl ierisinde festival iin fazla seici olmadan, ok propagandif ya da ticari olmad srece tm filmleri programmza dhil ettik. nk bir ekilde belgeselcilere gsterim alan amakt amacmz. Belgesel filmlerin neredeyse hi gsterim alan yoktu. imdi gsterim imknlar epeyce artt. Biz de son be yldr nitelik asndan da daha seici davranmaya karar verdik, tay ykseltelim dedik. Artk sinemasal anlatm daha ok n plnda tutuyoruz. Yapm performans, hikyenin nasl anlatldn nemseyen bir seim sistemiEyll-Ekim 2012 - HAYAL PERDES 30
121
BELGESEL ODASI
miz var. Gsterdiimiz film says da dt, eskiden 120-130du imdi 60-70 civarnda. Burada ilk filmler dezavantajl olduu iin bir program aalm dedik. f Bavuru yapan filmlerde ne kan konular var m? Belgeselciler daha ok hangi meseleler ile alakadar? Gndemi ok iyi takip ediyor belgesel sinema. Toplum nelerle ilgili sknt duyuyorsa onlar var daha ok filmlerde. Medyada bir anda vurup geen terr, eitim, salk gibi konularn arka plnnda, insan leinde, gz hizasnda ne tr etkilere yol atn, arkasndaki insan yklerinin izini sryor. Trkiyeden bavuranlar byk oranda Krte filmler. Bu sene hem yurt ii hem yurt dndan kadnlarla ilgili filmler de var, aile meselesini deenler de Bizim lkemizde dertler ok o sebeple henz yaygnlamad ama Batdan gelen filmler arasnda bireysel sorunlar ele alan rnekler ok yaygn, kiisel hikyeler. Tabii bizim programa aldklarmz bunu evrensel bir dille yapanlar. Kanser, ALS, ruh ve sinir hastalklar ile uraan insanlarn ykleri de var, bu da Batnn son yllardaki eilimlerinden. f Ortadouda da belgesel film retiminde bir art var, deil mi? Maalesef yok. Biz bu sene Arap Bahar ile ilgili bir ar yaptk. Gelenler daha ok yerel deil de Belika, ngiltere gibi Batl lkelerin ynetmenlerinin filmleri. Filistin ve srailden her sene olduu gibi bu sene de filmler var. Ama gerek Arap gerek Kuzey Afrikadan ok bavuru yok. Zaman zaman Fas ve Tunustan bavurular yaplr, o kadar. O corafyada ran ayr tutmak lazm, her sene iyi iler kyor oradan. f Trk sinemas zellikle son yllarda yurtdndaki festivallerde dikkat ekiyor. Belgesel sinemamz asndan durum nedir? Aslnda belgesel sinema hem dller alma hem de festivallerde kendini gstermek asndan kurmacadan ok daha nce oralardayd. Hl da durum byle ama medyamz ok ilgilenmiyor belgesellerle. f Festival takipileri iin nerileriniz var m? Geen sene gerekten bizim iin iyi bir yl oldu, salonlarmz kk de olsa doluydu, bu sene erken gelsin o sebeple izleyiciler. Gsterimlerimiz cretsiz. Ana gsterim yerimiz Tneldeki Tark Zafer Tunaya. Anadolu yakasnda da Nazm Hikmet Kltr Merkezi, Beiktata Levent Kltr Merkezi. Tekrarlarmz Fransz Kltr Merkezinde. Bu sene ilginin daha da artacan dnyorum ve herkesin filmleri izledikten sonra doygun ayrlacana eminin, esasl filmler var nk. Gerek servenlerde dolaacak izleyiciler. Festival sresince gsterimleri karanlar video odasnda, cezal gibi, kulaklklarn takp filmleri izleyebilecek. Festivalin haricinde de bu filmleri her zaman BSBye gelip izleme anslar var.
122
SNEFL
BATCHULUUN ALESNN EV ZERNE
SARI KPEN YUVASI

ZEYNEP TURAN
Bugnlerde insanolu hazinelerini bulmak iin doay yamalyor. Bu da bizi kt havalardan ve hastalklardan koruyan ruhlar uzaklatryor. Dnyadaki en son nesil olmadmz unutmamalyz. imdi ruhlar geri dnsn diye affedilmek iin dua edeceiz. Moolistan doumlu ynetmen Byambasuren Davaann, 2003 yapm filmi Alayan Devenin yksnde bir grup Mool, Gobi lnn ortasnda byle af diliyordu. Davaann filmleri, seyirciyi duaya itirak etmeye aryor. Bunun iin bazen bir deveyi, bir kpei bazen de atlar vesile klyor. Sar Kpein Yuvas (2005), ynetmenin Alayan Devenin yksnden iki yl sonra ektii, mekn olarak yine Moolistann bozkr arazisini tercih ettii bir dier filmi. Yksek tepelerin, irili ufakl derelerin, hayvan srlerinin ortasnda hayatlarn srdren kk Nansaln ve ailesinin
hikyesinin anlatld film, seyirciyi, insann yaad meknla kurduu iliki zerine tekrar dnmeye sevk ediyor. Ailenin yaantsnn, en olaan hliyle filme yanstlabilmesi byk bir incelik ve titizlikle alan ynetmenin mahareti olduu kadar, Batchuluun ailesinin gerek yaantsnn da aslnda bu denli doal ve naif oluundan ileri geliyor. Ynetmenin zaman ve mekn algsnn tutarll ve tehircilikten uzak oluu, filmde mevcut her unsurun mahremiyetini muhafaza ediine zemin hazrlamaktadr. Bu balamda filmin btn iin syleyecek olursak bir nesne ile onun uzamsal doas arasnda veya bir olay ile onun zamansal doas arasnda bir atmadan1 bahsetmemiz mmkn deildir. u hlde filmde oluturulan zaman ve mekn algsn, filmin yar belgesel dili zerinden konuabiliriz. Filmde hikyelerine tanklk ettiimiz
1 Thorsten Botz-Bornstein, Filmler ve Ryalar, ev. Cem Soydemir (Metis Yaynlar: 2009), s.16.
124
SNEFL
Batchuluun ailesinin gndelik yaantsnn, izlediimizden farkl olamayacan hissetmemiz ve aslnda bu yolla ailenin gerekliine temas edebiliyor oluumuz, nesnellikten olabildiince uzak ve biricikliini muhafaza eden bir gereklik duygusunun mevcudiyetine de zemin hazrlayan bu dil sayesinde gerekleir. Bu muhafaza ediliin mekn zerinden tezahrnn en canl ve karmak rnei tabiatn tam ortasna ylece kondurulmu yuvarlak yapdaki evdir. Batchuluun ailesinin evini, ailenin tabiatla kurduu dngsel ve dolaysz ilikinin bir tezahr olarak dnebiliriz. Hem yaanlan bir mekn olarak hem yaadklar evreye olumsuz bir mdahaleye sebep olmayacak insan eli demi bir unsur olarak hem de aile ii mahremiyetin ve safln bir
ifadesi olarak Batchuluun ailesinin yuvarlak evi, sinemada mekna ve yuva temasna dair bizleri tekrar dnmeye itiyor. Filmin banda okula gitmek zere bir mddet ehirde yaam kk Nansaln evine geri dnne tanklk ederiz. Nansal okul kyafetlerini babasnn yardmyla karp yerel kyafetlerini giyer ve oradaki yaants bu deiiklikten sonra balar. Annesinin yakmak zere toplad tezekleri alarak kardeleriyle oyun oynar. Tezekleri st ste koyarak kardelerine ehirde insanlarn nasl yerlerde yaadklarn gsterir. ehir hayat ve tabiat arasnda kurulan bu tezat, aslnda ehirde insanlarn Gaston Bachelardn Uzamn Poetikasnda tanmlad ekliyle bir d ve mahremiyet
125
SNEFL
algs2 olarak evde yaamadn, st ste bindirilmi kutularda yaadklarn bize hatrlatr. Filmde eve karlk gelen yap ise ii dolu bir yuvarlaktr. Bu anlamda evin yuvarlak oluu bouna deildir. Ynetmenin en adil ekilde kurmu olduu bir uzamda yuvarlak yapnn, bir yuvaya ve mahremiyetin temsiline dntn sylemek mmkn. Bu basit bir modern hayat tarz eletirisinden te aslnda felsefi ve estetik anlamda bizim ebediyet tasavvuruyla kurduumuz ba arasnda evin nasl bir rol stlendii sorununu gn yzne karmas asndan nemli. Ev, bir insan bedeninin sahip olduu fizik ve ahlak enerjisini kuanr3 der Bachelard. Apartman hayatnda varlk alan bulamayacak kadar ince nitelikteki bir mahremiyet algsnn mekn vastasyla Batchuluun ailesindeki her ferde nasl sirayet ettiini grmek mmkn. Babann ve annenin ocuklarla ilikisindeki samimiyetin ve saygnn da mekndan mnezzeh dnlemeyecei kansndaym. Olabildiince yuvarlak ve tabii bir yap iinde hayatlarn srdren ocuklarn, anneleri ve babalaryla kurduklar ilikiler de bu denli krgnlktan uzak ve kesiz olacaktr. Turgut Canseverin ifadesiyle sylersek evrenin farkna, bilincine varmak; beeri insana dntren, insann oluumunun ve gelimesinin ilk aamasdr. Dnyay, evreyi bilmek insana onun sorumluluunu
2 Gaston Bachelard, Uzamn Poetikas, ev. Alp Tmertekin (thaki Yaynlar: 2008). 3 Bachelard, s.90.
da yklemek imkann vermitir.4 Batchuluun ailesinin ve byk olaslkla ayn blgede gebe hayat sren dier ailelerin de Canseverin bahsettii trde bir sorumluluk bilinciyle hareket etmeleri, daha dorusu bunu bir yaam tarz hline getirmeleri, onlarn insanla, hayvanla ve eyayla kurduklar iliki zerinde etkili bir husustur. Byambasuren Davaann da filmi ayn hassasiyet ve sorumluluk duygusuyla ektiini grebiliriz. Filmin bu denli samimi ve etkileyici oluunun ounlukla ynetmenin sahip olduu bu teslimiyeti durutan ileri geldii ortadadr. Aksini iddia edebileceimiz dsal bir baktan ya da maniplatif bir senaryo rgsnden bahsedemeyiz. Davaa, nerede doduunu ve durduunu ok iyi bildii ve bu bilgi nda film yapt iin bu denli ikna edicidir. Filmin sonunda evin toplanp, hayvan srtna yklenebiliyor oluu, gebelikten kaynaklansa da ayn zamanda insanolunun bu dnyada kalc olmadnn da gzel bir ifadesi olarak filmdeki yerini alyor. Belki de en ok ihtiya duyulan, olmas durumunda dahi d kurulan bir mekn olarak bu denli kalc olmas gereken evin bile geici oluunun bir ifadesi gibi. Bu husus aslnda filmin btnne hkim dngsel yapnn tamamlanmasna yardmc oluyor: Yuvarlak bir evin tm yaanml ve srekliliiyle irtibatl olarak ebedi olana atfta bulunan bir i dinamizmin dngsellii.
4 Turgut Cansever, slamda ehir ve Mimari (Tima Yaynlar: 2009), s.131.
126
NEDEN FLM BEYAZ AYARI SEYREDYORUZ?
HSAN KABL
FLM SEYRETMEK
Film seyretmek, benim iin hayatn deiik dnemlerinde farkl anlamlar tayan bir sre oldu, birok insanda olduu gibi bende de ocukluk yalarnda balad. Soruyu cevaplamak iin herhalde bu yalara inmek, tarihi srece ve sosyo-kltrel olgulara bakmak gerekir. ocukluun yoksunluk dnyasnda kaldm yatl okulda, gerekse dardaki sinemalarda karma kan imgeler kendi kstl dnyama gre mthi bir hareketlilik alan sunuyordu. Ancak yine de o zaman filmleri trlerine gre ayrt edebiliyordum: retici filmler, Roma filmleri, macera filmleri, Trk filmleri gibi. Bu farkllk ayn zamanda muhayyile gcm arttran bir faktr oluyordu. Sonrasnda yaadm dnem, dier bir yatl okulda daha derli toplu, sinema kltrne ynelik gsterimlerle kar karya gelmek, darda sinemalarda ise sekin filmlere gitmek eklinde geliti. Bu dnem ayrca gece yazlk sinemalarn, gndzse yazn scandan lo salonlarn serinliinde sinemann sunduu renkli ka dnyasnn bysne kaplmak olarak hayatmda yerini ald. Sinemann kltrel bir unsura dnerek benim iin bir anlam ifade etmeye balamas takriben on be yandan itibaren olmutur. 1970li yllarn gitgide siyasileen ortamnda, yle ki bu siyasilemenin yatl okuldaki ktphanenin dahi kapatlmasna dek varmasyla, okumann bir trnn sekteye uramasyla, sinemann nemi daha bir ortaya kar olmutu. Sinema ayrca, yeni adm atlan genliin, gelien bu siyasi ortamn gerek psikolojik taarruzuna uramasyla, soluklanlan, biraz ferahlanan
128
NEDEN FLM SEYREDYORUZ?

bir alan anlamna geliyordu. Bu devrede zannederim, yedinci sanatn varolu(um) iin ne ifade ettiini de hissetmeye ve kavramaya balamtm. e dnk bir ruhi yapya sahip olduumdan dolay, sinemann sunduu karakterlerin yaam ve d dnya benim iin zenginletirici, kendi gerekletiremediklerimi sanal olarak gerekletirme imkn veren bir ortam oluyordu. Siyasi olanla varolusal olan arasnda blnen i dnyam, sinemada varolusal ve servene dnk olandan yana tercihini kullanyor, gndelik gerekliin kasvetinden sanrm, beni alkoyuyordu. Sinemann benim iin sonraki anlam, gerekliin temsillerinden biri olmas ve kendi iinde katmanlara ayrlarak deiik gereklik mertebelerinin izildii, ortaya kt yeryzndeki varlmz ifadelendiren bir sahneye dnmesiyle rtr oldu. Filmler bylece artk derecelendiriliyor, metafizik gereklie yakn olanlar, manaya dair bir duyarllk sergileyenler dierlerinden biraz daha farkl bir biimde alglanyordu. Dier yandan da, bu filmleri ortaya koyan ynetmenlerin ynelimleri, filmografilerinin geliim izgileri, hayatta ve sanat anlaynda durduklar yerler ayr bir nem kazanyordu. Bu noktada, filmin artk benim iin ortaya koyduu deer, estetik olan da gzard etmeden, hayat ne kadar grnr gerekliin tesinde anlamlandrabildii ve insan yaratl gereine ne kadar yakn canlandrabildiiyle llmektedir.
Sinemann benim iin anlam, gerekliin temsillerinden biri olmas ve kendi iinde katmanlara ayrlarak deiik gereklik mertebelerinin ortaya kt yeryzndeki varlmz ifadelendiren bir sahneye dnmesiyle rtr oldu.
129
KTAPLIK
GEREK BAKI
SNEMADA LACANCI TEZAHRLER
Tam da tarihler Lacann lm yldnmn gsterirken, onun teorik erevesi nda sinemasal bir yolculua kmak enteresan bir deneyim olabilir. Bilindii gibi Jacques-Marine Emile Lacan, Freuddan sonra psikanalizi yeniden ekillendiren ve ilgi ekici kavramsallatrmalaryla literatre adn altn harflerle yazdrm bir teorisyen. Lacann imgesel-simgesel-gereklik eklinde ayrd ablonun izdmlerini sinemada arayan yazar Todd McGowan ise sinema kuram zerine dersler veren bir psikanalitik sinema teorisi uzman. Kitabnda Lacanc arzu perspektifinden klt ynetmenlerin filmlerini analiz ediyor. Psikanalitik anlamyla fantazi, arzu, gereklik, bak ve zne-nesne kavramlarn sinemasal orijine oturtarak bir manada Lacan yeniden diriltmeyi amalyor. McGowan, gnmzde sinema kuramnn yok olmaya yz tuttuunu dnyor.
SEMA KARACA
130
KTAPLIK
Bu yzden Lacanc perspektifle yaratlacak yeni bir sinemasal okuma biiminin mevcut teorik durgunlua son verecei iddiasnda. Bu balamda Janet Staigerin kontekstel sinema yaklamn, sinemann estetik ve sanatsal yann trpledii gerekesiyle reddediyor. McGowana gre sinemann retim ve almlama balamna () odaklanrken, film gibi estetik bir objenin grnrdeki balamn iine oturmayabileceini grme olanan kaybederiz. Her film bir balamn iinden ksa da( ) filmler, onlar estetize eden kiisel uslplarla kendi balamlarna meydan okuyabilirler. Bu yaklam, Lacann simgesel ve gereklik tanmlaryla birleerek bir sinemasal bak teorisi ina ediyor. Gerek Bak: Lacan Sonras Sinema Kuram, drt blmden oluuyor: Fantazi Sinemas: Ortaya Serilen Arlk, Arzu Sinemas: mge Bolluunun Ortasndaki Namevcudiyet, Btnleme Sinemas: Arzu ve Fantazinin zdivac, Kesime Sinemas: Arzu ve Fantazinin arpmas. Bu drt blm boyunca bakn, arzu ve fantazi kurgular zerinden sinema dilini nasl zmleyebilecei tartlyor. Kubrick, Chaplin, Truffaut, Orson Welles, Spike Lee, Michael Mann, Fellini, Claire Denis, talyan YeniGereki ynetmenler Roberto Rosselini ve Vittorio de Sica, Oz Bycs filmiyle Victor Felming, Stephen Spielberg, Ron Howard, Andrey Tarkovski, Wim Wenders ve David Lynch gibi isimler bak teorisi McGowan, gnmzde sinema kuramnn yok olmaya yz tuttuunu dnyor. Bu yzden Lacanc perspektifle yaratlacak yeni bir sinemasal okuma biiminin mevcut teorik durgunlua son verecei iddiasnda.
kapsamnda deerlendirmeye tabi tutuluyor. Mevcudiyet-namevcudiyet, simgeselgerek, arzu-fantazi gibi ikilikler zerinden sz konusu ynetmenlerin filmleri araclyla alan tartma, sinema teorisinde bak meselesinin gz ard edilemeyecek kadar kritik bir noktada durduunu gzler nne seriyor. Psikanaliz ve zellikle Lacana dair derinlikli bilgi sahibi olmayan okuyucu iin balangta zor ve skc olabilecek kitap, sinema merakllar asndan da yeni bir forma brnen Lacanc bakn anlamn idrak edene kadar yer yer sabr zorlayabilir. Ancak zellikle film ve ynetmen rneklemelerine balandnda, sahnelerin anlam ve ynetmenin kamera kullanm biimine kadar her detay sinemada bakn mahiyetine dair daha anlalr ve net veriler salyor. Lacanc tanmyla bak, bilin-dn oluturan kltrel dzeni iaret eden simgesel ile onun bastrma ve zorlamas dnda
131
KTAPLIK
McGowana gre gerek bak, sinemay ideolojiyi daimi klan bir mekanizma olarak anlamann ok tesinde, sinemada ideolojiye yenik dmeyen bir izleyici-znenin rolne vurgu yapyor. sinema teorisinde gerek bak da filmde simgelenen, aktarlan dnyann aslnda hep bir tamamlanmamla referans verdiini, insann kkten gelen bu eksiklik hissini sinema araclyla yeniden fark etmesinin mmkn olduunu iddia ediyor. Bak, izleyicinin filmi grmesini salayan bakma eylemi olarak deil, izleyicinin/filme muhatap olan herkesin kadir-i mutlak grnen bakndaki boluk olarak tanmlyor. Bu anlamda McGowann kurgulad gerek bak, Lacanc anlamyla imgeselden ziyade Gerekin bir tezahrdr; dolaysyla ideolojinin davurumundan ok onun ileyiindeki bozukluu (eksii, tamamlanmaml) aa karr. Ksacas gerek bak, bir ideolojik aktarma mekanizmas olarak sinema anlayn znenin varl dahilinde yeniden ekillendiren en temel faktrdr. deolojinin esaretinden kurtulmay ve sinemada zgrl salayan bak, ynetmenin onu kullanm biimine gre amacnn tersi bir ilev de grebilir. McGowan bu anlamda drt tip film tarz olduu kanaatinde: Fantazi sinemas, arzu sinemas, btnleme sinemas ve kesime sinemas. Yazar sinemann bak fantazmatik olarak sahneleyebilmesinin yalnzca gerekliin zne nfuz edebilmesinden deil, daha ok bunu baaramamasndan sahip olduu arptma kapasitesindenileri geldiini syleyerek, fantazi sinemasnda gereklikle ilikinin zayflna dikkat ekiyor. Ancak bu durumun sinemann deerini azaltmak yerine gerek-
kalan, yaama ve duygulara dair bir eksiklik noktas olarak tanmlayabileceimiz gereklik arasnda, zne tabir edilen bireyin konumlandr. Yine Lacann arzu tanm da bu asla ulalamayacak, simgesel alann kstlamalarndan syrlm gereklie, dolaysyla simgeselden kurtulua duyulan itiyak olarak ifade edilebilir. Yani arzu, her zaman eksik kalacak bir psikolojik sfr noktas ise, bak bu noktay aacak tek anahtardr. Sinemasal kurgu sz konusu olduunda, bak zellikle teorik bakmdan byk nem kazanyor. McGowann kitaba mgesel Baktan Gerek Baka eklinde bir giri yapmas dikkatleri bir yandan sinemada bakn ne olduuna ekerken, dier taraftan da sinemasal bak aslnda ne olmaldr? sorusuna cevap arayacann ipularn veriyor. McGowana gre gerek bak, sinemay ideolojiyi daimi klan bir mekanizma olarak anlamann ok tesinde, sinemada ideolojiye yenik dmeyen bir izleyici-znenin rolne vurgu yapyor. Nasl Lacanc psikanalizde gerek, simgeselin tamamlanmamln imliyorsa, Lacanc
132
KTAPLIK
liin fantazi boyutunu belirginletirdii iin sinemay deerli kldn sylyor. Karlmamas gereken nokta ise fantazmatik filmin, ideolojiye kar konumlanma gdsn bastran bir enstrman haline gelmesi, Zizekyan tabirle tekinin zevkinin dipsizliini katlanlr kld iin hem uzlatrc ve teskin edici hem de tahrip edici, huzursuzluk verici ve benzersiz olmas; tpk Kubrick, Chaplin veya Lee sinemasnn yapt gibi. Kavramsallatrmann ikinci ayandaki arzu sinemas ise Lacanc terminolojide simgesel olarak anlan Byk teki veya toplumsal dzenin eksikliinin idrak edilmesinden doan sinemasal zevke kap at iin kymetli. Zira bu idrak, zneyi kendi varlyla yzlemek zorunda brakr, varlna ikin daimi eksiklii kabullenmesini salar. Bu filmler, arzunun kendisinde bulunan doyumsuzluk iinde tatmin bulmamz olanakl kldklar lde ok daha esasl bir doyum salarlar. Ancak Mcgowan, arzu ve fantaziyi harmanlayarak, arzu nesnesinin namevcudiyetini mevcudiyete eviren Hollywood gibi yaygn bir sinema trnn varl sz konusuyken gerek arzu sinemasnn mmkn klnamayacan dnyor. Zira Hollywood tarz filmler, gndelik yaamlarmzda her an kar karya geldiimiz ve bizde rahatszlk uyaran tm simgeselliklerin (aslnda Byk tekinin) olaan ve kabul edilebilir hale gelmesine hizmet ediyor. Bak saf d brakan ve grnty ideoloji ekseninde kurgulayan bu sinemann alternatifi olaraksa kesime sinemas karmza kyor. Byle rneklerde, mesela Wim Wendersin Berlin zerinde Gkyz (Der Himmel ber Berlin, 1987)nde yapt gibi, znenin tekiyle temas mmkn klnr. Yani sinema, btnlemeci tarzda fantazi evreninin film sresince gerekmi gibi alglanmasyla salad zevki, kesime sinemas sayesinde gerekle yzleme ve ona ulaamama balamnda yeni ve sahici bir forma sokmu olur. Bu yzleme ve eriememe durumundan kaynaklanan travma ise znenin zgrlne giden kapnn bak anahtaryla almasndan baka bir ey deildir aslnda. McGowann bak ve gereklik zerine sinemay yeniden okuma, hatta film teorisini yeniden ina etme gayreti, Lacanc analizi film dili araclyla tekrar gndeme getirdii iin nem arzediyor. Say Yaynlar, yazarn bu abasn Trkiyeli okurla buluturmaya devam edecek. Yaynevinin gndeminde yine Todd McGowana ait bir kitap -Lacan ve ada Sinema (Lacan and Contemporary Film, 2004)- var. Bakn sinemasal konumuna atf yapan ve teorik analizi canlandrma abasndaki bu ilk alma her ne kadar bir sonu yazsndan mahrum olsa da bunu, Say Yaynlar ve McGowann tartmaya katk yapmay srdrecekleri eklinde yorumlamak mmkn. Umarz bylesi derinlikli ve yeniliki yaynlarn says artar.
133
VZYON ELETR
134
HAYAL PERDES - Ocak-ubat 2010

Hayal Perdesi Sinema Dergisi Eylul-Ekim 2012

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hayal Perdesi Sinema Dergisi Eylul-Ekim 2012

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

VZYON

Eyll-Ekim 2012 - HAYAL PERDES 30

VZYON HAYAL PERDES Sinema Dergisi Say: 30, Eyll-Ekim 2012

Yakn Pln Kiyarstemi

Sanat Aratrmalar Merkezi

HAYAL PERDES 30 - Eyll-Ekim 2012

Beyaz Bant (Das weisse Band), Michael Haneke, 2009

Eyll-Ekim 2012 - HAYAL PERDES 30

SAYI VZYON ELETR

46 Dada Aan iek: Kiyarstemi Sinemasnda

06 Araf: Dumanl Kentin Kader Mahkmlar/

10 Elena: Arada Kalanlar, Zorbalaanlar/

54 Bu Bir Film Deildir!/ Murat Pay 60 Kker lemesi: Aynaya Dt Film/

14 Lal Gece: Bizi Buraya Kader Getirdi/

68 Abbas Kiyarstemi ve Jean-Luc Nancy Sohbet

18 Cosmopolis: Ya indesindir Sistemin

74 Metin Erksann Bir Filmi Kemal Tahirin Bir

24 Batmanin Muhafazakr Siyaseti/ Ali Aslan

80 Agh ZG: Erksan ok zel Durumu

84 Giovanni SCOGNAMLLO: Metinin Sinemas

TRK SNEMASI ARATIRMALARI

1001 Belgesel Film Festivali

88 Murat ENTRK: Tarihi Dizilerden

118 MUSTAFA NL: Belgesel Sinemann En

96 Black Mirror: Charlie Parmamz Yine

124 Batchuluun Ailesinin Evi zerine: Sar

100 nternetin Yaygnlamas, Sinema Bloglar

128 Film Seyretmek/ hsan Kabil

108 Bir Dnya Yetimle Kamera Arkas/

130 Gerek Bak: Sinemada Lacanc

114 Hoa Kal: Gidememenin Psikolojisi/

DUMANLI KENTN KADER MAHKMLARI

HAYAL PERDES 30 - Eyll-Ekim 2012

HAYAL PERDES 30 - Eyll-Ekim 2012

ARADA KALANLAR, ZORBALAANLAR

HAYAL PERDES 30 - Eyll-Ekim 2012

HAYAL PERDES 30 - Eyll-Ekim 2012

Eyll-Ekim 2012 - HAYAL PERDES 30

BZ BURAYA KADER GETRD

HAYAL PERDES 30 - Eyll-Ekim 2012

HAYAL PERDES 30 - Eyll-Ekim 2012

Eyll-Ekim 2012 - HAYAL PERDES 30

YA NDESNDR SSTEMN YA DA NDE...

HAYAL PERDES 30 - Eyll-Ekim 2012

HAYAL PERDES 30 - Eyll-Ekim 2012

HAYAL PERDES 30 - Eyll-Ekim 2012

Eyll-Ekim 2012 - HAYAL PERDES 30

BATMANN MUHAFAZAKR SYASET

HAYAL PERDES 30 - Eyll-Ekim 2012

HAYAL PERDES 30 - Eyll-Ekim 2012

HAYAL PERDES 30 - Eyll-Ekim 2012

YAKIN PLN KYARSTEM

HAYAL PERDES 30 - Eyll-Ekim 2012

BR DE O AIDAN BAK RNE...

ASLI GBDR YAPRAKSIZ BAHE GZEL OLMADIINI KM SYLEYEBLR K

DADA AAN EK KYARSTEM SNEMASINDA YOLCULUK

KKER LEMES AYNAYA DT FLM

ABBAS KYARSTEM VE JEAN-LUC NANCY SOHBET EDYOR

Eyll-Ekim 2012 - HAYAL PERDES 30

DOSYA: YAKIN PLN KYARSTEM

BR DE O AIDAN BAK RNE...

HAYAL PERDES 30 - Eyll-Ekim 2012

DOSYA: YAKIN PLN KYARSTEM

DOSYA: YAKIN PLN KYARSTEM