www.mustafayagci.

com, 2005

Cebir Notlar
Mustafa YACI, yagcimustafa@yahoo.com

Karmak Saylar
x + 2 = 0 gibi denklemler doal saylar kmesinde ( ) zlemeyince, buna duyulan gereksinim gerei, kme geniletilerek, tamsaylar kmesi ( ) bulunmutur. Artk bu bir icat myd, keif mi, o benim boyumu aar. Daha sonra 3x + 17 = 0 gibi denklem zmleri iin rasyonel saylar kmesine ( ), x2 6 = 0 gibi denklem zmleri iin de reel saylara gereksinim duyulmutur. Reel saylar ( ), u ana kadar bildiimiz en byk say kmesiydi. imdi onu da genileteceiz. nk reel saylar, karlatmz x2 + 1 = 0 gibi bir denklemi zmeye yetmiyor. x2 = 1 kyor ya, daha nceki bilgilerimiz bize bunun anlamsz olduunu sylyor. Karesi ift olan saylarla ile ilgili ilk bilgilere M.S.1inci yzylda Heronun almalarnda rastlanmtr. Heronu, kenar bilinen genlerin alanlarn hesaplamak iin bulduu formlnden hatrlarsnz zaten. Oluturulmas imkansz bir kesik piramidin hacmini hesaplamaya alrken byle saylarn olabileceini farketmi, ama o kadarla kalm. Elle tutulur gelimeler, taa ki 16nc yzylda, daha nce ikinci dereceden denklemler dersinde isimlerini zikrettiimiz Niccolo Fontana Tartaglia ve Gerolamo Cardano tarafndan nc ve drdnc dereceden denklemlerin kklerini veren kapal formllerin bulunmasna rastlar. Tabii milleti inandrmak ne mmkn. Analitik Geometri dersinde tantmz Rene Descartes, 17inci yzylda bu saylarn olabileceine inanyormu, fakat kurduu koordinat sisteminde onlara yer bulamaynca, bu saylara sanal adn koymu. Hatta sanal Franszca imaginaire demek olduundan, bu sanal sayya i demi ve bu i gnmze kadar da gelmi. Daha neye benzedikleri, nasl bir ey olduklar bilinmeden ili eitlikler bulunur olmu. 18inci yzylda (1730) Abraham De Moivre, sayesinde mehur olduu

(cos + isin )n = cos n + isin n eitliini, 1748de de Leonard Euler cos + isin = ei eitliini bulmu. Buradaki e, doal logaritmann taban olan nl sabit say e deil, exponansiyel fonksiyonun ksa gsterimi olan exp ksaltmasnn ksaltlmdr. Tabii bulunan bulunuyormu ama, inanan olmaynca yol katetmek de zor. 1685de De Algebra tractatus isimli eserinde Bunun bir geometrik aklamas olmal diye direten Wallisten 114 yl sonra 1799da Caspar Wessel ak bir taraf olmayacak ekilde karmak saylar geometrik olarak gstermeyi baarnca, yava yava inatlar da krlmaya balam. Yeterince eksiksiz ve olabildiince sade bu almas, kresel trigonometrinin bulunmasna da yol amtr. Daha sonra birok matematiki bu konuya el etm. Hatta gelmi gemi en byk matematiki kabul edilen Carl Friedrich Gaussda Wesseldan yllar sonra karmak dzlemi tekrar kefederek, yaymlad Karmak Saylar Teorisi isimli makalesiyle hem konunun gelimesini hem de popler olmasn salam. Gauss bu, boru deil! Yeter ki el atsn Kaldmz yerden devam edelim: x2 + 1 = 0 ise x2 = 1 demi ve reel saylarda buna bir zm bulamamtk. u an da bulmu deiliz zaten. nsann x2 belliyken xi bulmak iin her iki tarafn karekkn alas geliyor ama negatif bir saynn karekk de alnmaz ki! zlemiyor deyip, bir kenara atacak halimiz de yok. te, insansoyu tam bu noktada karesi 1 eden bu sayya, yani bu denklemin kkne i veya i deyivermi. Bu deerlerden i olanna1 sanal say birimi denir. Sanal yerine
1

Dikkat edin, i olanna dedik, pozitif olanna demedik, nk reel olmayan bir sayda pozitiflik negatiflik ne arar! Zaten i ile i arasnda da bir fark yoktur!

Mustafa Yac

Karmak Saylar

imajiner dendii de olur. Hatta ikinci isminin ba harfi olan i ile gsterilir. a, b reel say ve i2 = 1 iken a + bi eklindeki saylara karmak saylar denir. Bu saylarn tmnn oluturduu kmeye de Karmak saylar kmesi ad verilir ve ile gsterilir. Unutmayalm ki, karmak saylar kmesi bildiimiz dier tm say kmelerini kapsar. z = a + bi karmak saysnda aya z karmak saysnn reel ksm denir ve Re(z) ile gsterilir, bye de z karmak saysnn sanal (imajiner) ksm denir ve Im(z) ile gsterilir. rnein, tamsaylar aslnda imajiner ksmlar sfr olan karmak saylardr. z 1 + 2i 3 5i 4 6i Re(z) 1 3 4 0 Im(z) 2 5 0 6

(x 1)2 = 6 = 6i2 x 1 = 6 i x = 1 6 i Demek ki biri x1 = 1 + 6 i , dieri x2 = 1 6 i olmak zere iki farkl kk var. Dikkat edin, reel saylar kmesinde denklemimizin zm yok. rnek. Toplamlar 8, arpmlar 20 olan iki say bulunuz. zm: Bu saylar x1 ve x2 olsun x1 + x2 = 8 ve x1x2 = 20 olduundan x1 ve x2 saylarnn x2 8x + 20 = 0 denkleminin kkleri olduunu syleyebiliriz. Denklemin diskriminant = (8)2 4120 = 16 olduundan, (8) 16 8 4i = = 4 2i x1,2 = 2 2 bulunur ki, bu saylar 4 2i ve 4 + 2iymi2. Karmak saylarn geometrik gsterimi. Her ne kadar a + bi saysnn kendisi reel olmasa da, a ve b saylar reel olduundan, a + bi saysn gstermek iin analitik dzlemi kullanabiliriz.
Analitik dzlemdeki her Sanal y P(a, b) noktasn, z = a + eksen A(x1,y1 ) y bi karmak saysyla bire1 x bir eletirirsek, zerinde x1 Reel O almak iin yeni bir dzeksen lemimiz olur. Bu dzleme de karmak dzlem deriz. Ox eksenine reel eksen, Oy eksenine de sanal eksen diyeceiz, olup bitecek.

rnek. Karesi 4 olan saylar bulunuz. zm: O say veya saylara x diyelim. x2 = 4 = 4(1) = 4i2 olduundan x = 2i veya x = 2idir. rnek. x2 + 7 = 0 denkleminin zm kmesini bulunuz. zm: Dne kadar byle denklemlerin zm kmelerine bo dediimizi hatrlayn. Yanl deildi. Biz hepten bo demiyorduk ama. Reel saylar kmesinde zmnn olmadn sylyorduk. Aksi iddia edilmedike zm kmesinin reel saylar kmesinde sorulduunu farzederdik, nk o zamana kadar en byk kme o idi. Artk, herhangi bir ey sylenmedii takdirde bildiimiz en geni say kmesinde yani karmak saylar kmesinde sorulduunu farzedeceiz. x2 + 7 = 0 ise x2 = 7 = 7(1) = 7i2 x = 7 i rnek. x2 2x + 7 = 0 denkleminin tm kklerini bulalm. zm: Eskiden olsa diskriminant negatif diye bo kme der geerdik, o gnler geride kald. x2 2x + 7 = 0 x2 2x + 1 + 6 = 0 x2 2x + 1 = 6 2

Uyar. Karmak dzleme azami lde nem vermek ve anlamaya almak lazm. Zira, ad stnde saylar sanal olduundan, zerlerinde dnebilmek iin tek kar yol burasdr. Hatta karmak dzlem ina edilene dek birok matematiki byle saylar kabul etmemi, varln inkar etmiler. Film burada kopuyor aslnda, imdi de bu saylar var demiyoruz ki, ilemler sadece zihinde.
Reel saylarn aksine, karmak saylar doal bir sra iinde deillerdir. Bu yzden iinde karmak say ieren eitsizlikler yazlamaz. Byle bir mefhum yoktur.

16 gibi bir ifadenin yazlmas bile sakncaldr. Siz benim yazdma bakmayn

Mustafa Yac

Karmak Saylar

nanmas zor ama 2i + 3 says i + 1den byk deildir! Ama kk de deildir! Hatta eit hi deil!

rnek. Re(z) 3 koulunu salayan z karmak saylarnn grntsn iziniz. zm: Sanal nemli deil diyor, reeli 3ten kk veya eit olsun yeter. O halde yukarda anlattmz gibi apsisi 3ten kk veya eit olan noktalarn oluturduu blge istenilen cevap olacaktr. rnek. Re(z) > 2 ve Im(z) 1 koullarn salayan karmak saylarn grntsn iziniz. zm: Uzatmayalm, apsisi y 2den byk ve ordinat 1den x=2 kk veya eit olan noktalarn y=1 1 oluturduu blge soruluyor. lk x veride eitlik olmad iin x = 2 2 O dorusunu kesik kesik izdiimizi fark ettiniz deil mi? rnek. Karmak dzlemde 2 + i saysnn grntsnn 3 5i saysnn grntsne gre simetrii hangi saysnn grntsdr? zm: (2, 1) noktasnn (3, 5) noktasna gre simetriinin hangi nokta olduunun sorulduunu anlamsnzdr. Apsis ve ordinatlarn art miktarndan yararlanarak noktann (4, 11) olduunu anlarz. Bu nokta da karmak dzlemde 4 11i saysnn grntsdr. Karmak saylarn eitlii. Analitik dzlemde iki noktann aktn yani aslnda ayn nokta olduunu nerden anlyorduk, koordinatlarndan deil mi? ki noktann da hem apsisi, hem ordinat eitse, bu noktalar ayn demekti. Analitik dzlemdeki her noktann da karmak dzlemde bir say belirtebileceine deinmitik. O halde analitik dzlemdeki apsis ve ordinat, karmak dzlemdeki reel ve sanal ksmlar demek olduundan, iki karmak saynn eit olmas iin her ikisinin de reel ve sanal ksmlarnn eit olmas lazm diyeceiz. a, b, c, d birer reel say olmak zere; z1 = a + bi ve z2 = c + di iken z1 = z2 isse a = c ve b = ddir. rnek. z1 = 3 + m ni ve z2 = n + mi 5i karmak saylar birbirine eit ise m ve n katr? zm: Re(z1) = Re(z2) olmas gerektiinden 3 + m = n, Im(z1) = Im(z2) olmas gerektiinden n = m 5 olur. Bu iki denklem ortak zlrse m = 1 ve n = 4 olarak bulunur.
3

rnek. z + 2i = 3z + 4 ise Re(z) katr? zm: ki farkl ekilde zeceiz. Tavsiyemiz birinci yol tabii ki ama ikinci yol da birazdan greceimiz baka soru tiplerinde kullanacamz bir metot olduundan, onlara altrma olacak. Birinci yol. z 3z = 4 2i olduundan 2z = 4 2i yani z = 2 + i olur. O halde Re(z) = 2 bulunur. kinci yol. z = x + yi olsun. z + 2i = 3z + 4 eitlii x + yi + 2i = 3x + 3yi + 4 eitliine dnr ki, her iki tarafn reel ksmlar eitlenirse x = 3x + 4 olduundan x = Re(z) = 2 bulunur. Sanal birimin kuvvetleri. imdi inin ok byk glerini kolaylkla hesaplamay reneceiz. Bunun iin srasyla glerini yazmaya balayalm bakalm:
i1 = i i2 = 1 i3 = i2.i = i i4 = i3.i = 1 Gzeeel, 1i yakaladk. Demek ki, inin gc 4e blnd zaman deeri 1 oluyor. Bu durum bize yle bir genelleme yapma hakk veriyor:

Anlayacanz, inin herhangi bir kuvvetini bulmak istediimizde, kuvvetin 4e blmnden kalan iye kuvvet yazsak da olur. Aada bunlara ait rnekler bulacaksnz: i70 = i68.i2 = 1 i101 = i100.i1 = i i-80 = 1 i-17 = i-20.i3 = i

rnek. (1 i)(1 i2)(1 i3)(1 i49) = ? zm: in saysnda n, 4n kat olduunda in = 1 olacandan 1 in = 0 olur, bu da tm arpmn sonucunun sfr olmas demektir. rnek. i + i2 + i3 + i4 + i5 + + i99 = ? zm: Biraz nce gsterdiimiz zere, inin kuvvetleri her drt tanede bir devrediyor, yani ay-

olmak zere; i4n+1 = i4n.i1 = i i4n+2 = i4n.i2 = 1 i4n+3 = i4n.i3 = i i4n+4 = i4n.i4 = 1

Mustafa Yac

Karmak Saylar

n sonular veriyor. Bu soruyu zerken srtmz bu zelie yaslayacaz. i + i2 + i3 + i4 = i 1 i + 1 = 0 olduundan batan itibaren her drt terimin toplam sfr olur. O halde bu 99 terimin ilk 96 tanesinin (4n kat olduundan) toplam sfrdr. Son terim toplam bize cevab verir: i97 + i98 + i99 = i 1 i = 1.

zm: ster bir nceki soruda yaptmz gibi nce ifadeyi sadeletiririz, istersek de yle: 2i 50 (2i ) 50 2 50 i 50 ) = z50 = ( = 1 i (1 i ) 50 ((1 i ) 2 ) 25
= 2 50 i 2 2 25 2 25 i 2 50 = = 2 = 2 25 i = 25 25 25 i (2i ) 2 i i

rnek. (x + i ) = i eitliini salayan bir x deeri bulunuz. zm: nce i19 saysn hesaplayalm: i19 = i16i3 = i3 = i. 19 99 (x + i ) = i eitlii (x i)99 = i halini ald. Bir nceki rnekte i99 = i olduunu bulmutuk. Bunu da yerine yazalm: (x i)99 = i99 olduundan x i = i olur ki x = 2i denklemin zmlerinden biridir. nanmayan dener rnek. f(z) = z3 3i ve g(z 1) = 2z + 1 fonksiyonlar iin (gof)(i) katr? zm: g(z) = 2(z + 1) + 1 = 2z + 3 olduunu batan kenara not edelim. (gof)(i) = g(f(i)) = g(i3 3i) = g(4i) = 2(4i) + 3 = 8i + 3. Uyar. n olmak zere, 2n (a ai) = [(a ai)2]n = (a2 2a2i + a2i2)n = ( 2a2i)n. rnek. (1 + i)2 = 1 + 2i + i2 = 2i, (1 i)2 = 1 2i + i2 = 2i, (1 + i)4 = [(1 + i)2]2 = (2i)2 = 4i2 = 4, (1 i)20 = [(1 i)2]10 = (2i)10 = (2)10i10 = 1024i2 = 1024, (1 + i)9 = (1 + i)8(1 + i) = [(1 + i)2]4(1 + i) = (2i)4(1 + i) = 16(1 + i) = 16 + 16i, (3 3i)5 = 35(1 i)5 = 243[(1 i)2]2(1 i) = 243(2i)2(1 i) = 243(4)(1 i) = 972 + 972i. rnek. (1 + i)z + i = 1 ise z2006 katr? zm: (1 + i)z = 1 i olduundan z =
olur. Sadeletirilirse z = i olur. z2006 i2006 = i2004i2 = 1. 1 i 1+ i = (i)2006 =

19 99

Sanal saylarn elenii3. Sanal iki saynn toplam ve arpm reel ise bu sanal saylara birbirlerinin elenikleri denir. Gerek tanmnn bu olmadn bilerek, bu tanm sadece anlalr olmak iin yaptm hatrlatrm.
a ve b reel saylar olmak zere, a + bi eklindeki bir karmak saynn elenii a bidir. Dikkat ettiyseniz sadece sanal ksmnn iareti deitiriyoruz. Bylelikle (a + bi)(a bi) = a2 (bi)2 = a2 b2i2 = a2 + b2 bulunur ki, a ve b birer reel say olduundan a2 + b2 says da reel olur. Dier taraftan a + bi + a bi = 2a da reeldir. z karmak saysnn elenii z ile gsterilir. z 2i 3 i 4i 5 z 2+i 3 + i 4i 5

Eer z bir reel say ise, eleniinin yine kendisi olduunu fark etmisinizdir.
3

Ali Nesin: S bir halka ve R de bunun bir alt halkas olsun. S = Karmak saylar, R = Gercel saylar gibi... rnein, S = [ 2 ], R = olsun. Sden Sye giden ve nin elemanlarn yerinden oynatmayan otomorfizmalara

bakalm. Yani f : S S bir bijeksiyon ve f (x + y) = f (x) + f (y) ve f (x.y) = f (x).f (y) ve eer x eleman deyse f (x) = x. zdelik fonksiyonu (Id) bunlardan biridir. Eer yukardaki zellii salayan sadece bir tane daha fonksiyon varsa ve bu fonksiyona f dersek, x ile f (x), ye gre eleniktir denir. Yani eleniklik greceli bir kavramdr. rnek. a + bi ve a bi karmak saylar ye gre eleniktir. rnek. a + b 2 ve a b 2 saylar ye (ya da ya) gre eleniktirler.

rnek. z =

2i ise z50 katr? 1 i

Mustafa Yac

Karmak Saylar

y y z = x+yi

O -y

Olay bir de grafik olarak yorumlayalm. z ile z saylarnn reel ksmlar ayn olup, sanal ksmlar ters iaretli olduklarndan, grntleri birbirlerinin reel eksene gre simetrikleri olur.

= 15 36i + 5i + 12 = 27 31i,

z = x yi

z1 (3 + i ) (5 + 12i ) 3+i = = z2 5 12i (5 12i ) (5 + 12i ) 15 + 36i + 5i 12 = 25 + 60i 60i + 144 3 + 41i 3 41 = + = i. 169 169 169
rnek. Im(z + 2i) 1 kouluna uyan karmak saylarn grntsn iziniz. zm: z = x + yi olsun. z + 2i y = x + (y + 2)i olur. x O Im[x + (y + 2)i] = y + 2 1 vey = -1 -1 rildiinden y 1 aranlan blgedir. rnek. P(x) = x4 3x3 + 4x2 + 2x polinomu veriliyor. Buna gre P(i) katr? zm: P(i) = i4 3i3 + 4i2 + 2i = 1 3(i) + 4(1) + 2i = 1 + 3i 4 + 2i = 3 + 5i. rnek. 2z 1 = 3 z + 2i ise Im(z) katr? zm: imdi daha nce bahsettiimiz metoda geldik. z = x + yi dersek, z = x yi olur. imdi bu deerleri denklemde yerlerine yazacaz: 2z 1 = 3 z + 2i eitlii 2x + 2yi 1 = 3x 3yi + 2i halini alr. Bize Im(z) = y sorulduundan sadece sanal ksmlar eitlesek yetecek: 2y = 3y + 2 olur 2 ki buradan y = olarak bulunur. 5 rnek. z 2 = ( 2 z + 1)i ise Re(z) katr? zm: Parantezi aarsak, z 2 = 2 z i + i olur. z 2 z i = 2 + i olduundan ( 2 + i ) (1 + 2 i ) 2 +i = z= 1 2 i (1 2 i ) (1 + 2 i )
= 2 + 2i + i 2 3i = =i. 3 1 2i 2

Karmak saylarda drt ilem. Karmak saylarn toplamlar da, farklar da, arpmlar da bir karmak saydr. Eer blen sfr deilse blmleri de. ki veya daha ok karmak say toplandnda ortaya kan karmak saynn reel/sanal ksm, toplama katlan karmak saylarn reel/sanal ksmlarnn toplamdr. karma zaten tersiyle toplama demek olduundan ayrca izaha gerek yok sanrm. Karmak saylar arparken de arpmann toplama zerinde dalma zeliini kullanrz. Blmeyi yapmak iin de blm merak edilen saylar kesirli olarak yazdktan sonra, kesri paydann elenii ile genileterek paydann bir rasyonel say olmasn salarz. Sonras zaten bildiiniz gibi.
Toparlayalm, a + bi ve c + di eklindeki iki karmak saynn drt ilemine dair formller: (a + bi) + (c + di) = (a + c) + i(b + d) (a + bi) (c + di) = (a c) + i(b d) (a + bi)(c + di) = (ac bd) + i(ad + bc) a + bi (ac + bd ) + i (bc ad ) = c + di c2 + d 2 Birka rnek verelim:

rnek. z1 = 3 + i ve z2 = 5 12i ise z1 + z2, z1 z2, z z1z2 ve 1 saylarn hesaplayalm. z2 zm: z1 ve z2 saylarn srasyla hesaplanmas istenen ifadelerde yerlerine yazalm: z1 + z2 = (3 + i) + (5 12i) = (3 + 5) + (i 12i) = 8 11i,
z1 z2 = (3 + i) (5 12i) = 3 + i 5 + 12i = (3 5) + (i + 12i) = 2 + 13i, z1z2 = (3 + i)(5 12i) = 35 312i + 5i i12i 5

Teorem. z = x + yi ise z z = x2 + y2. Kant: z = x + yi ise z = x yi olacandan z z = (x + yi)(x yi) = x2 (yi)2 = x2 y2i2 = x2 + y2.

Mustafa Yac

Karmak Saylar

Teorem. (z ) = z. Kant: z = x + yi olsun. z = x yi olur. O halde (z ) = x yi = x + yi = z. rnek. z , z saysnn elenii demek olsun. 50 z = 3 + 4i ise Re(z) katr? zm: Eleniini hesaplayabilmek iin 50 saysn x + yi ekline getirmekle ie 3 + 4i balayalm. 50 150 200i 50.(3 4i ) z = = =6 = 3 + 4i (3 + 4i ).(3 4i ) 25 8i olduundan z = 6 + 8i. O halde Re(z) = 6. Teorem. z1 + z 2 = z1 + z 2 . Kant: z1 = x1 + y1i ve z2 = x2 + y2i olsun. z1 = x1
y1i, z 2 = x2 y2i ve z1 + z2 = x1 + x2 + (y1 + y2)i olur. O halde z1 + z 2 = x1 y1i + x2 y2i = x1 + x2 (y1 + y2)i = z1 + z 2 olduundan kant biter.

z1 ). z2 z2 Kant: z1 = x1 + y1i ve z2 = x2 + y2i olsun. z1 = x1 y1i, z 2 = x2 y2i ve z1 x + y1i ( x1 + y1i )( x 2 y 2 i ) = 1 = z 2 x 2 + y 2 i ( x 2 + y 2 i )( x 2 y 2 i ) x x + y1 y 2 + ( x 2 y1 x1 y 2 )i olur. = 1 2 2 2 x2 + y 2 O halde z1 x y1i ( x1 y1i )( x 2 + y 2 i ) = = 1 x 2 y 2 i ( x 2 y 2 i )( x 2 + y 2 i ) z2
Teorem.

z1

=(

x1 x 2 + y1 y 2 ( x 2 y1 x1 y 2 )i x2 + y 2
2 2

=(

z1 ) z2

Teorem. ( z )n = z n . Kant: lerde anlatlacak.

Hazr elenik konusunu da anlatmken, u forml manyaklarn unutmayalm: z+z Re(z) = ve 2 zz 1 1 Im(z) = = ( z z )i = ( z z )i . 2i 2 2

Teorem. z1 z 2 = z1 z 2 . Kant: z1 = x1 + y1i ve z2 = x2 + y2i olsun. z1 = x1

y1i, z 2 = x2 y2i ve z1 z2 = x1 x2 + (y1 y2)i olur. O halde z1 z 2 = x1 y1i (x2 y2i) = x1 x2 (y1 y2)i = z1 z 2 olduundan kant biter.

Toplama ve karmann geometrik yorumu. ki karmak saynn cebirsel ilemlerle toplanmasn ve karmasn biraz nce renmi olduk. imdi buna geometrik izah getireceiz.
y z2
x1

Teorem. z1 . z 2 = z1 .z 2 . Kant: z1 = x1 + y1i ve z2 = x2 + y2i olsun. z1 = x1

y1i, z 2 = x2 y2i ve z1z2 = x1x2 y1y2 + (x1y2 + x2y1)i olur. O halde z1 . z 2 = x1x2 y1y2 (x1y2 + x2y1)i = z1 .z 2 olduundan kant biter.
y1+y2 y

z1+z2 z1 x x2 x1+x2

y z2

z1+z2 z1 x

y2

O z2 z1 z2

rnek. z1 = 3 4i ve z2 = 5 + 12i ise z1 z 2 katr? zm 1: Madem saylarn arpmnn elenii soruluyor. Biz de nce saylar arpmakla ie balayacaz. z1z2 = (3 4i)(5 + 12i) = 15 + 36i + 20i + 48 = 33 + 56i olduundan z1 z 2 = 33 56i. zm 2: z z = z z olduundan z z = (3 +
1 2 1 2 1 2

4i)(5 12i) = 15 36i 20i + 48 = 33 56i.

z1 = x1 + y1i ve z2 = x2 + y2i olsun. Bunu hemen st sol ekildeki gibi resmedelim. Bize ne lazm? z1 + z2 = x1 + x2 + (y1 + y2)i. x1, x2, y1, y2 deerleri belli olduundan hemen x1 + x2 ve y1 + y2 deerlerini hesaplar ve z1 + z2yi resmederiz. Dersimiz olmad iin ayrntya girmeyeceim, birka kk geometrik zelikler (elik) kullanarak O, z1, z2, z1 + z2 noktalarnn bir paralelkenar kesi olduunu grrz. karmay her zamanki gibi yine kaale almayacaz, zira karma dediin ters iaretlisiyle topla6

Mustafa Yac

Karmak Saylar

madan baka bir ey deil! O halde derhal z2nin ters iaretlisi olan z2yi izelim. Bunu yaparken sadece z2nin orijine gre simetriini izmek yeter, nk hem reel hem de sanal iaret deitiriyor. imdi de bu z2yi gsterdiimiz paralelkenar metoduyla z1 ile toplayacaz, bulduumuz ey z1 z2 olacak. Bunu da st sa ekilde oktan gstermitik. Siz de arpma ilemine geometrik bir yorum getirmeye alnz.

a 0 olmak zere ax2 + bx + c = 0 denkleminin b ve x1x2 = kkleri olan x1 ve x2 iin x1 + x2 = a c olduunu hatrlayarak; a x1 + x2 = m = (3 + i) + (3 i) = 6 ve x1x2 = n = (3 + i)(3 i) = 9 i2 = 10 olduundan m + n = 6 + 10 = 16 olur.

Karmak bir saynn arpmaya gre tersi. arpma ve blme ilemlerini nasl yapacamz rendiimize gre ters alma ilemini de renme vakti geldi. Say karmak diye arpmaya gre tersi deimez, hala bir z saysnn arpmaya gre 1 dir. Nasl ki reel saylarda, eleniiyle tersi z arparak paydada irrasyonel ifade brakmamaya gayret ederdik, burada da ayn gayreti paydada sanal bir say brakmamak iin vereceiz. Bunu da yine eleniklerinden biriyle arparak yapacaz. Dediklerimiz yle bir formle gtrr bizi:
z = x + yi eklindeki bir karmak say iin x yi z-1 = 2 . x + y2

rnek. x2 ( 3)x + 15 = 0 denkleminin bir kk 2 + i ise katr? zm: Bir kk 2 + i ise dier 2 idir. O halde bu denklemin kkler toplam (2 + i) + (2 i) = 4 olur. 4 = 3 diye = 7dir. rnek. ax3 + bx2 + cx + d = 0 denkleminin bir kb oran katr? k 1, bir kk de 1 i ise d zm: Reel katsayl bir polinom denkleminin hibir zaman tek sayda sanal kk olamaz. Yani sanal kk varsa ya 2 tanedir, ya 4 tane, ya 6 tane Ayrca sanal kkler daima birbirlerinin elenikleri olur. yle olmal ki denklemin katsaylar reel olsun. te bu yzden denklemin nc kk 1 + i olmaldr. Kkler x1, x2 ve x3 olsun. b x1 + x2 + x3 = 1 + (1 i) + (1 + i) = 3 = . a d x1x2x3 = 1(1 i)(1 + i) = 2 = a b = 3/2dir. olduundan d

rnek. z = 2 + i ise Re(z-1) katr? 1 2i zm: z = 2 + i ise z-1 = = = 2 + i (2 + i )(2 i ) 2i 2i 2 1 2 = = i diye Re(z-1) = tir. 2 5 5 5 5 4i Sanal kkl denklemler. a 0 olmak zere ax2 + bx + c = 0 denkleminin kklerinin b b+ ve x2 = x1 = 2a 2a olduunu daha nce kantlamtk. Eer < 0 olursa, denklemin kklerinin sanal olaca aikar. Bunu zaten biliyorsunuz da, deinmek istediim u: O zaman kkler, birbirlerinin elenikleri olur. rnek. x2 mx + n = 0 denkleminin bir kk 3 + i ise m + n katr? zm: x1 = 3 + i ise x2 = 3 i olur.

y y |z| O

z = x+yi

Bir karmak saynn modl. Bir karmak saynn karmak dzlemdeki grntsnn (ona karlk gelen noktann) orijine olan uzaklna, o karmak saynn modl denir.

Mutlak deeri veya bykl dendii de olur. |z| ile gsterilir. |z|in deeri. z = x + yi eklindeki bir karmak saynn modlnn, yan ekilde grdnz taral gende Pisagor Teoremi uygulanarak,
|z| = x 2 + y 2 olduu rahatlkla bulunabilir. 7

Mustafa Yac

Karmak Saylar

z 3 + 4i 5 12i 8 + 15i 7 24i Teorem. |z| = | z | = |z| = | z |. Kant: z = x + yi ise |z| = ntlamtk zaten.

|z| 5 13 17 25

|z1z2| = 33 2 + 56 2 = 3035 = 65. kinci yol. |z1| = 5 ve |z2| = 13 olup, |z1z2| = |z1||z2| olduundan |z1z2| = 513 = 65.

x 2 + y 2 olduunu ka-

z = x yi, z = x yi, z = x + yi ve x 2 + y 2

z1 z1 |= . z2 z2 Kant: z1 = x1 + y1i ve z2 = x2 + y2i olsun. z x + y1i ( x + y1i )( x 2 y 2 i ) = 1 | 1 |= 1 z2 x2 + y2 i ( x 2 + y 2 i )( x 2 y 2 i )

Teorem. |
=

= x 2 + ( y ) 2 = ( x) 2 + ( y ) 2 = olduundan eitlikler dorudur.

y

( x) 2 + y 2

x1 x 2 + y1 y 2 ( x1 y 2 x 2 y1 )i x2 + y 2
2 2

Bu durumu bir de yanz = x+yi y z = x+yi daki gibi grafikle aklayalm: |-z| |z| z, z , z ve z saylarnn karmak dzlem-x x O x |-z| deki grntleri orijin |z| merkezli bir dikdrtgen z = x yi -y z = x yi olutururlar ki, dikdrtgende kegenlerin merkeze olan uzaklklarnn eit olduunu bildiimizden kant tamamlanm olur. Bu kantla birlikte bir karmak saynn ters iaretlisinin grntsnn, kendisinin orijine gre simetrii olduunu da anlam olduk.

x1 + y1
2

2 2

z1 z2

x2 + y 2

rnek. z1 = 3 4i ve z2 = 5 + 12i ise | zm: |z1| = 5 ve |z2| = 13 olup, |

olduundan |

z1 |=? z2 z1 z1 | = z2 z2

z1 5 . |= z2 13

Teorem. |z1z2| = |z1||z2| Kant: z1 = x1 + y1i ve z2 = x2 + y2i olsun. |z1z2| = |x1x2 y1y2 + (x1y2 + x2y1)i|
= = = = ( x1 x 2 y1 y 2 ) 2 + ( x1 y 2 + x 2 y1 ) 2
2 2 2 2 2 2 2 2

rnek. z |z|2 saysnn sadeletirilmi biimini yaznz. zm: z = x + yi olsun. x yi z |z|2 = (x yi)( x 2 + y 2 )2 = 2 = z1. 2 x +y Teorem. |zn| = |z|n. Kant: lerde kantlanacak. rnek. z1 = 3 4i ise |z10| katr? zm: |z10| = |z|10 = 510. Teorem. z z = |z|2. Kant: z = x + yi ise z = x yi olacandan z z = (x + yi)(x yi) = x2 (yi)2 = x2 y2i2 = x2 + y2 olduunu daha nce kantlamtk zaten. x2 + y2 = |z|2 olduundan kant biter. Teorem. |z1 + z2| |z1| + |z2|. Kant: z1 = x1 + y1i ve z2 = x2 + y2i olsun. z1 + z2 = x1 + x2 + (y1 + y2).i olur.
|z1 + z2| = ( x1 + x2 ) 2 + ( y1 + y 2 ) 2 |z1 + z2|2 = (x1 + x2)2 + (y1 + y2)2
8

x1 .x 2 + y1 . y 2 + x1 . y 2 + x 2 . y1 x1 .( x 2 + y 2 ) + y1 .( x 2 + y 2 ) ( x1 + y1 ).( x 2 + y 2 )
2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2

= x1 + y1 . x 2 + y 2 = |z1||z2|

rnek. z1 = 3 4i ve z2 = 5 + 12i ise |z1.z2| katr? zm: ki farkl yol gstereceiz. lk zm, ikincinin kymetini anlayp unutmayn diye vereceiz. Birinci yol. Madem saylarn arpmnn modl soruluyor. Biz de nce saylar arpmakla ie balayacaz. z1z2 = (3 4i)(5 + 12i) = 15 + 36i + 20i + 48 = 33 + 56i olduundan

Mustafa Yac

Karmak Saylar

= (x12 + y12) + (x22 + y22) + 2x1x2 + 2y1y2 = |z1|2 + |z2|2 + 2x1x2 + 2y1y2 |z1|2 + |z2|2 + 2x1x2 + 2y1y2 + 2x1y1 + 2x2y2 = |z1|2 + |z2|2 + 2.|z1|.|z2| = (|z1| + |z2|)2.

rnek. |z| 3 ise |z 5 12i| ifadesinin alabilecei en byk deer katr? zm: |z1 + z2| |z1| + |z2| olduunu biliyoruz. olur. Uyarlarsak, |z + (5 12i)| |z| + |5 12i| olur. O halde |z 5 12i| |z| + 13 olduundan |z|i ne kadar byk tutarsak, istenileni o kadar bytm oluruz. |z| en ok 3 olduundan sorulan deer de en ok 16 olabilir. Teorem. |z1 z2| |z1| |z2|. Kant: Bir nceki teoremin kantnda kullandmz metodun aynsn kullanarak kantlayabilirsiniz. ki karmak say arasndaki uzaklk. Karmak saylarn z karmak dzlemdeki grntley1 1 x ri, dik koordinat sistemindeki x2 O x1 noktalar gibi dnlebileceinden, iki nokta arasndaki uzaklk formln kullanacaz:
y y2 z2

rnek. 3 + 4i karmak saysna 2 birim uzaklkta olan noktalarn geometrik yer denklemi nedir? zm: Dzlemde bir nokta y 2 varm, ona sabit uzaklkta ba4 ka baka noktalar varm. Hayax linizde canlanan ey ember de3 O il mi? lk aldmz nokta emberin merkezi, sabit uzaklk da yaraptr. O dier baka baka noktalar da emberin ta kendisi. O noktalarn geometrik yer denklemi nedir demek, bu emberin denklemi nedir demek. Bilenler urdan zmeli: O(a, b) merkezli r yarapl bir emberin denklemi (x a)2 + (y b)2 = r2dir. O halde (3, 4) merkezli 2 birim yarapl ember denklemi de (x 3)2 + (y 4)2 = 22 olur.
Burada doal olarak bana unu sorabilirsin: Hocam, ben ember denklemini bilmeseydim nolacakt?. imdi dediimi yaparsan bir ey olmaz! derim ben de: Karmak dzlemdeki 3 + 4i karmak saysna, dier deyile analitik dzlemdeki (3, 4) noktasna 2 birim uzaklkta olan noktaya (x, y) diyelim. ki nokta arasndaki uzaklk formlnden yine (x 3)2 + (y 4)2 = 22 bulursun ki, koullar salayan tm (x, y) noktalarnn oluturduu eyin denklemi budur demek olur. Bu zmde anlamadnz yer varsa, imdiki konuya ltfen gemeyin.

z1 = x1 + y1i ve z2 = x2 + y2i ise yan ekildeki taral dik gende Pisagor Teoremini kullanarak z1 ve z2 saylar arasndaki uzakln ( x 2 x1 ) 2 + ( y 2 y1 ) 2 kadar olduunu bulmak hi de zor olmasa gerek.

z1 2 + 4i 2 + 3i 1+i 7 5i

z2 5 + 8i 4 5i 6 + 13i 15 + 10i

Uzaklk 5 10 13 17

Karmak saylarn grntleri. a ile bnin fark nasl gsterilir? a b ya da b a. Hangisi pozitifse o. Dolaysyla a ile bnin farkn |a b| ile gsteririz. |a b| = c eitlii de bize, a ile bnin farknn, yani aralarndaki uzakln 3 birim olduunu anlatr. O halde |z z0| = r eitliini yy le yorumlamak gerekir: z ile z0 r z0 saylar arasndaki uzaklk r bix rimdir. O halde z saylar, z0 O merkezli r yarapl emberi oluturur. rnek. |z 4 5i| = 2 eitliini salayan z saylarnn geometrik yeri nedir? zm: ki yol gstereceiz. 2 y lki tanm kullanacak. 5 Birinci yol. x |z 4 5i| = |z (4 + 5i)| = 2 ol4 O duundan z ile 4 + 5i saylar arasndaki uzaklk 2ymi. Analitik dzleme geelim: z ile (4, 5) noktas arasndaki uzaklk 2ymi. Yorumlayalm: (4, 5) nokta9

rnek. Reel eksenin pozitif taraf zerinde ve 3 + 5i saysna uzakl 13 birim olan say katr? zm: Say reel eksen zerindeyse sanal sfrdr. O halde bu sayya k + 0i diyelim. 132 = (3 k)2 + (5 0)2 olmas gerektiinden 3 k = 12 veya 3 k = 12 olur ki buradan k = 9 veya k = 15 bulunur. Pozitif olmas gerektiinden k = 15.

Mustafa Yac

Karmak Saylar

sna uzakl 2 birim olan noktalar z saylarn olutururmu, yani z saylar (4, 5) merkezli 2 birim yarapl embermi. Geometrik yeri deil de bu geometrik yerin denklemi sorulsayd, (x 4)2 + (y 5)2 = 22 diyecektik. kinci yol. lk zmdeki mantk silsilesini kurmakta zorlanan renci, hemen z = x + yi diyerek, kendini taca atabilir. yle ki: 2 = |z 4 5i| = |x + yi 4 5i| = |(x 4) + (y 5)i| olduundan (x 4)2 + (y 5)2 = 22.

Benzer ekilde, |z z0| > r olsayd ember dn, |z z0| r olsayd da hem ember dn hem de emberin kendisini almalydk.

y r z0 x O
|z z | < r eitsizliini salayan z saylarnn grnts

y r z0 x O
|z z | < r eitsizliini salayan z saylarnn grnts

rnek. 4 < z z 9 eitsizliklerini salayan z karmak saylarnn grntsn iziniz. zm: z z = |z|2 olduunu gsy 3 termi ve anlatmtk. O halde 4 2 < z z 9 demek 4 < |z|2 9 dex mektir. Buradan 2 < |z| 3 oldu2 3 -3 O unu buluruz. Bu da orijine olan -3 uzakl 2den byk ama 3den kk veya eit olan noktalar kmesi demektir. O halde bu ekil soldaki ekilden bakas olamaz. rnek. |z| = |z + 2| koulunu salayan z karmak saylarnn grntsn iziniz. zm 1: lk bakta tipik bir y x = -1 mutlak deer sorusu gibi grx nyor. Biz de o zaman hi kar-1 O mak saylar kartrmayp bir zelim bakalm. |z| = |z + 2| olduundan z = z + 2 veya z = z 2 olmaldr. lki imkansz olduundan 2z = 2 dolaysyla z = 1dir. Bu reel ksmlar 1 olan tm karmak saylarn i greceini anlatr, o halde cevap analitik dzlemdeki x = 1 dorusudur. zm 2: Ayp olmasn diye biraz karmak saylara bulanalm. z = x + yi olsun. |x + yi| = |x + 2 + yi| olduundan x2 + y2 = (x + 2)2 + y2 olmas gerekir. x2 = (x + 2)2 eitlii x2 = x2 + 4x + 4 eitliine dnr ki 4x = 4ten x = 1 olduu kar. Bakn, bu da kolay!
10

Anlayacanz, z0 merkezli r yarapl emberin i blgesindeki tm saylar aranlan saylardr. Dikkat edin zerindeki demedik, zira zerinde olursa uzaklk rden kk deil tam r olur. O halde |z z0| r olsayd, hem emberin i blgesini hem de emberin kendisini alacaktk.
y r z0 x O
|z z | > r eitsizliini salayan z saylarnn grnts |z

y r z0 x O
z | > r eitsizliini salayan z saylarnn grnts

rnek. |z| = 3 koulunu salayan z karmak saylarnn grntlerini iziniz. zm: Orijine uzakl 3 birim y olan noktalar istenildiinden 3 3 birim yarapl merkezil ember x isteniyor demektir. Forml kul-3 3 O lanmak isteyenin gz |z| = 3 -3 eitliini |z (0 + 0i)| = 3 diye grmeli ve (0, 0) merkezli 3 birim yarapl yandaki emberi izmeli. Biraz da eitsizlikler zerine birka kelam edeceiz: |a b| < 2den ne anlyoruz? a ile bnin farknn yani aralarndaki uzakln 2 birimden kk olduunu. O halde |z z0| < r eitsizlii de bize z ile z0 arasndaki uzakln rden kk olduunu anlatmal. yle de diyebiliriz: z saylar, z0 saylarna uzakl r birimden kk olan saylardr.

rnek. |z + 2 i| 3 eitsizliini salayan z karmak saylarnn grntsn iziniz. zm: |z + 2 i| = |z (2 + y 1i)| 3 olduundan z saylarnn (2, 1) noktalarna uzakl3 1 x nn 3 birimden kk veya eit -2 olduunu anlyoruz, yani bu z noktalar (2, 1) merkezli 3 birim yarapl emberi ve bu emberin i blgesini olutururlarm. Yandaki grafikten takip edebilirsiniz. rnek. Sadece yanda grntleri izilen z karmak saylarn eleman 3 x kabul eden bir kme yaznz. 5 O zm: ekildeki daire (5, 3) merkezli ve 3 birim yarapl olduundan, Z ={z : |z (5 + 3i)| 3} istenilen kmedir.
y

Mustafa Yac

Karmak Saylar

Karmak saylarn kutupsal gsterimi. smi sizi korkutmasn, ok kolay olduunu greceksiniz. Yeter ki aada yazanlar roman gibi okumayn. Balayalm: Karmak saylar, adna karmak dzlem dediimiz bir dzlemde bir nokta olarak grnyordu ya, biz de o noktay reel ve sanalyla (apsis ve ordinatyla) tanmlyorduk, imdi onlarla deil baka iki bilgiyle tanmlayacaz. Yalnz bu iki bilgi yle iki bilgi olacak ki, verilince anlatmak istediimiz noktadan bakas anlalmayacak. Bu bilgilerden biri o noktann orijine olan uzakl olacak. Ama fark etmisinizdir ki sadece orijine olan uzaklk bilgisi bir noktay tanmlamaya yetmez. rnein, A noktasnn orijine uzakl 5 birim ise orijin merkezli 5 birim yarapl ember zerindeki her nokta A noktas olmaya adaydr. Hatta bundan dolay, noktann orijine olan uzakln r ile gstereceiz. imdi ikinci bir bilgiyle istediimiz A noktasn, dier A aday noktalarndan ayrmamz lazm. Bir neri: kinci bilgi, noktann apsisi olsa olur mu? rnein, Ann apsisinin 3 olduunu da sylesek? Olmaz, nk bu artlar salayan 1 tane deil 2 tane A olur, rneimizdeki (3, 4) ve (3, -4) gibi Peki, ikinci bilgi, ordinat olsa? Benzer durumdan dolay o da olmaz, rnein ordinat 3 deseler, rneimizdeki (4, 3) ve (-4, 3) gibi yine iki farkl nokta karmza kar. yle bir ey aklnza gelebilir: O zaman bir de hangi blgede olduunu nc bilgi olarak versek?. Bu olabilir tabii ki ama gnl istiyor ki daha az veriyle bu ii halledelim, eer halledebilirsek. Anlayacanz, bu ikinci bilgi yle bir bilgi olacak ki bize hangi blgede olduunu da bize anlatacak. ok mu ey istedik? Syleyeyim: Noktay orijinle birletiren doru parasnn x ekseniyle yapt pozitif ynl a, yani eim as ikinci bilgi olarak yeter. Deneyelim, orijine olan uzakl 6 ve kendisini orijine birletiren dorunun eim as 30o olan noktann koordinatlarn bulalm. Eer artlar salayan tek 1 nokta bulursak, bilgiler yetiyordur.
Yanda grld zere, orijine uzakl 6 olan noktalar iinde A 6 sadece iaretli olan A noktasn x 30 orijinle birletirdiimizde isteO nen a ls 30o oluyor. Hatta noktann koordinatlarn bulmak isteyen biri 30o-60o-90o geninden faydalanarak, A( 3 3 , 3) olduunu da rahatlkla grebilir. Hatta can isteyen hemen noktann aslnda karmak dzlemde 3 3 + 3i saysna tekabl ettiini de karabilir.
y

Biraz uzatm olsak da, ki bi daha olsa bi daha uzatrm, orijine olan uzakl r ve bahsi geen asnn ls de o olan bir A noktasn bundan byle A(r, o) eklinde gstereceiz. te byle bir gsterime de o saynn kutupsal gsterimi diyeceiz.

rnek. Kutupsal gsterimi P( 2 , 225o) olan karmak sayy bulunuz. zm: Yazlmdan P noktasnn y 2 ve x orijine olan uzaklnn -1 PO dorusunun eim asnn O 2 225o olduunu anlyoruz. O halde -1 bu P noktas, III. blgede olup, P soldaki ekilde resmedilen P noktasdr. kizkenar dik gen yardmyla Pnin reelinin de sanalnn da 1 olduunu anlarz. O halde bu P noktasna karlk gelen karmak say 1 1i yani 1 idir. rnek. z = 4 4 3i saysnn kutupsal gsterimini bulunuz. zm: Karmak dzlemdeki y x z = 4 4 3i saysnn analitik 4
dzlemdeki Z(4, 4 3 ) noktasna tekabl ettiini biliyoruz. -4 3 Z O halde grafikte bu Z noktasn iaretleyip, orijine olan uzakln ve ZO dorusunun eim asn bulacaz. Dediklerimizi yan ekilde yaptm. |ZO| = r = 8 ve = 300o kt. O halde bu saynn kutupsal gsterimi Z(8, 300o)dr, tabii isteyen Z(8, 60o) diye de gsterebilir, ayn kapya kar.
8
O
60

(r, o) = rcis o. imdi burada yaplan ilemleri, ekil izmeden yapmak iin karmak saylarn baka trl bir kutupsal gsterimini gstereceiz.
Kutupsal gsterimi (r, o) olan bir z = x + yi saysn alalm. x = rcos o y z = x+yi y = rsin o diye, y = (r, ) r x + yi = rcos o + rsin oi = r(cos o + isin o) x x O = cis o Bu yazlm bundan sonra ska kullanacaz, hatta dierinden daha ok.

11

Mustafa Yac

Karmak Saylar

Argment ve esas argment. rcis o yazlmndaki deerine, z karmak saysnn argmenti denir. Arg(z) ile gsterilir. Bazen argment negatif verilir ya da 360oden byk veya eit bir deer verilir. Ama biz biliriz ki 30o ile 330o veya ne bileyim 370o ile 10o aslnda ayn eydir. Genel olarak, o ile 360o + o hatta daha da genel olarak (k bir tamsays olmak zere) k360o + o alar dzlemde ayn yere tekabl eder, bundan dolay k 0 olduunda, argmenti kya 0 deerini vererek, 0o < 360o aralndaki karlna eviririz. te argmentin bu aralktaki deerine, z karmak saysnn esas argmenti denir. Argmenti bulmak iin. z = x + yi eklindeki bir karmak saynn argmenti iin y Arg ( z ) = arctan( ) x eitliinden yardm isteyebileceimiz gibi, bunun geometrik yorumu olan u yol da izlenebilir: Her defasnda verilen z karmak saysn karmak dzlemde iaretleyip, sonra o noktay orijine balayan doru parasn izeriz. Noktadan eksenlere dik indirildiinde oluan dik genlerden Arg(z) rahatlkla bulunur. Aslnda sylemeye gerek var m bilmiyorum, bulduumuz esas argmenttir! rnek. z = 2 + 2i ise Arg(z) katr? zm: Karmak dzlemdeki 2 + 2i y 2 says analitik dzlemdeki (2, 2) nokx tasna tekabl ettiinden oluan ikiz45 2 O kenar dik gen gerei Arg(z) = 45odir. 2 Formlden de yapsaydk Arg(z) = arctan( ) = 2 o arctan(1) = 45 kard zaten. Aslnda buradan argmentin 225o de olabilecei anlalr, anlalmamaldr. Reel ve sanalndan hangi blgede olduunu anlarz. rnek. cos o isin o = cis o ise = ? zm: Eitliin sa yann aalm. cos o isin o = cos o + isin o olur. Bu eitlii yle yorumlamalyz: yerine yle bir l deer yazacaz ki, kosins ayn olacak ama sins iaret deitirecek. O halde = olmaldr, hatta daha genel olarak k360o o. (k elbet ki tamsay) rnek. cos o isin o = cis o ise = ?
12

zm: Yine eitliin sa yann aalm. cos o isin o = cos o + isin o olur. Bu eitlii yle yorumlamalyz: yerine yle bir l deer yazacaz ki, kosins de sins de iaret deitirecek. O halde = 180 + olmaldr, tabii ki bu deere cannzn istedii kadar 360n tam katlarn ekleyebilirsiniz. rnek. cos o + isin o = cis o ise = ? zm: Yine eitliin sa yann aarak balayalm. cos o + isin o = cos o + isin o olduundan, yerine yle bir l deer yazacaz ki, sins ayn kalacak ama kosins iaret deitirecek. O halde = 180 olmaldr. Genel halini sorarsa da yukarda yaptklarmz gibi = 180 + 360k dersiniz. rnek. z = sin 40o + (1 + cos 40o)i ise z saysnn esas argmenti katr? y zm: z = x + yi iin Arg ( z ) = arctan( ) x 1 + cos 40 ) olur. olduundan o = Arg(z) = arctan( sin 40 1 + cos 40 1 + 2 cos 2 20 1 = = O halde tan o = sin 40 2 sin 20 cos 20 cot 20o olduundan = 70o olmaldr. rnek. x bir dar a olmak zere, z = cis 2xo + 1 ve |z| = 3 ise x ka derecedir? zm: z = cis 2xo + 1 = cos 2xo + isin 2xo + 1 olduundan,
|z| = = (1 + cos 2 x) 2 + (sin 2 x) 2 2 + 2. cos 2 x = 3 = 1 + 2. cos 2 x + cos 2 2 x + sin 2 2 x olduundan 2cos 2xo = 1 yani cos 2xo = 1 olur. 2 x bir dar a olduundan x = 30o olmaldr.

Kutupsal gsterimlerle ilemler. x + yi eklindeki karmak saylarn toplamlarn, farklarn, arpmlarn, blmlerini bulmay ve kuvvetlerini almay renmitik. imdi de karmak saylarn kutupsal gsterimleriyle ayn ilemleri nasl yapabileceimizi reneceiz.

Mustafa Yac

Karmak Saylar

Teorem. z1 = r1cis 1 ve z2 = r2cis 2 ise z1z2 = r1r2cis(1 + 2) olur. Kant: z1 = r1cis 1 = r1(cos 1 + isin 1) ve z2 = r2cis 2 = r2(cos 2 + isin 2) olduundan, z1z2 = r1(cos 1 + isin 1)r2(cos 2 + isin 2) = r1r2(cos 1cos 2 + cos 1sin 2i + sin 1cos 2i sin 1sin 2) = r1r2[cos(1 + 2) + isin(1 + 2)] = r1r2cis(1 + 2) rnek. Yan ekilde bilgileri verilen z1 ve z2 karmak saylar 5 iin z1z2 arpm katr? z2 3 80 70 x zm: z = 5cis 70o ve 1 O z2 = 3cis 170o olduundan, z1z2 = 53cis(70o + 170o) = 15cis 240o = 15(cos 240o + isin 240o) 1 3 i) = 15( 2 2 15 15 3 i. = 2 2
y z1

Kant: Tmevarm ieren bu kant, ilerki derslerde verilecektir. rnek. z = (1 + i)20 saysnn orijine uzakl ve esas argmenti ka derecedir? zm: ki farkl ekilde zelim. Birinci yol. z = (1 + i)20 = ( 2 cis 45o)20 = 2 20cis(45o20) = 210cis 900o = 1024cis 180o olduundan z saysnn modl 1024, esas argmenti de 180odir. kinci yol. z = (1 + i)20 = y [(1 + i)2]10 = (2i)10 = 210i10 = 180 z 1024(i2) = 1024 olduundan, x -1024 yan ekilden greceiniz zere z saysnn orijine olan uzakl 1024 ve esas argmenti de 180odir. rnek. Yan ekilde verilen z1, z2 ve z3 saylar iin 2 z z2 z2 80 70 x Arg( 1 ) katr? z3 O 60 z3 zm: z1, z2 ve z3 saylarnn esas argmentlerinin srasyla 70o, 170o ve 300o olduunu not edin. 2 z1 z 2 Arg( ) = 2Arg(z1) + Arg(z2) Arg(z3) z3 = 270o + 170o 300o = 10o.
y z1

Teorem. z1 = r1cis 1 ve z2 = r2cis 2 ise z1 r1 = cis(1 2) olur. z 2 r2 Kant: z1 = r1cis 1 = r1(cos 1 + isin 1) ve z2 = r2cis 2 = r2(cos 2 + isin 2) olduundan z1 r1 cos 1 + i. sin 1 = z 2 r2 cos 2 + i. sin 2 r = 1 .[cos(1 2) + i.sin(1 2)] r2 r = 1 cis(1 2) r2
Son iki teoremden anlalyor ki, Arg(z1z2) = Arg(z1) + Arg(z2) z Arg( 1 ) = Arg(z1) Arg(z2) z2

Daha fazlasn isteyenlere. u ana kadar ki bilgilerimiz (2 + 3i)10 gibi saylar pratik hesaplamaya yetmiyor. Zira 2 + 3i saysn kutupsal biimde yazmaya kalkarsak argment rasyonel bir deer kmad iin yar yolda kalyoruz. O halde daha nce rendiimiz binomlarn almndan yardm isteyeceiz. Genel forml ben karttm ama tabii ki ezberlemeniz gerekmiyor.
zn = lk birka tanesini aalm: z2 = (x + yi)2 = (x2 y2) + (2xy)i z3 = (x + yi)3 = (x3 3xy2) + (3x2y y3)i 4 z = (x + yi)4 = (x4 6x2y2 + y4) + (4x3y 4xy3)i 5 z = (x + yi)5 = (x5 10x3y2 + 5xy4) + (5x4y 10x2y3 + y5)i

Teorem [De Moivre]. z = rcis ise

zn = rncis(n) ve
n

z=

r cis( ). n

13

Mustafa Yac

Karmak Saylar

Bir karmak saynn, karmak kuvvetini almak iin de (a + bi)c+di = (a2 + b2)[c+di]/2.ei.[c+di].arg(a+bi) formln kullanabilirsiniz.

Bir karmak saynn karekk ve kp kkleri4. Hem kartezyen hem de kutupsal gsterimlerle karekk hesaplamay reneceiz. nce daha kolay grnenden balayalm. rnek. 21 + 5xi says, 5 + 2i saysnn karesi ise x katr? zm: Demek ki (5 + 2i)2 = 21 + 5xi. 25 + 20i + 4i2 = 21 + 5xi olduundan 5x = 20, dolaysyla x = 4 bulunur.
Bir sonraki sayfada bu tarz sorularn zm iin bir forml verdim. imdi de karesi kutupsal olarak verilmi saylar bulmaya bir rnek verelim. Korkmayn, bu da kolay!

burada denklemi salayan 1 tane deil, 2 tane w olabilir, eer yleyse ikinci wyi nasl bulacaz? Karekkn bulmak istediimiz saynn argmentini, ona denk olan baka bir argmentle deitirerek, yani argmente 360o eklersek bir ey olmuyordu ya, yle yapacaz. O halde 4cis 120o ile 4cis 480o saylarnn karekklerini alacaz. Onlara srasyla w0 ve w1 diyelim. w0 = 2cis 60o w1 = 2cis 240o olarak bulunur.

Uyar. w1i pratik olarak bulmak iin, w0n argmentine 180o ekleyebilirsiniz. rnek. z = w3 = 27cis 150o eitliini salayan w saylarn bulunuz. zm: tane w says zme aday olduundan znin argmentine iki kere 360o ekleyeceiz. Bylelikle farklym gibi grnen ama tamamen ayn olan karmak say elde edeceiz. Bu saylarn kpkklerini alnca farkl w says ortaya km olacak.
z = 27cis 150o = 27cis 510o = 27cis 870o olduundan; w0 = 3cis 50o w1 = 3cis 170o w2 = 3cis 290o

rnek. w2 = 4cis 120o eitliini salayan w saylarn bulalm. zm: Yine iki farkl yol gstereceiz. Birinci yol. w = x + yi diyelim. O halde 1 3 (x + yi)2 = 4cis 120o = 4 ( i ) = 2 2 2 2 3i olur. x2 y2 + 2xyi = 2 2 3i olduundan xy = 2 ve y2 x2 = 2 gibi iki bilinmeyenli iki denklemimiz olur ki, bunu zmeyi hepimiz biliyoruz. Bu yolu, kesinlikle tavsiye etmediimiz iin burada brakyorum. kinci yol. Bir karmak imdi ikinci yola bakn. saynn karekkn De Moivre Teoremlerinden bulmay biliyoruz ama
Ali Nesin: Sfr bleni olmayan bir halkada x2 = a denkleminin 0, 1 ya da 2 zm vardr. ki zm olduunda birini dierinden ayrabiliyorsak, o zaman karekk tanmlayabiliriz. Gerel saylarda denklemin zmlerinden biri pozitif olacandan, onu dierinden ayrp "karekk" fonksiyonunu tanmlayabiliriz. Kompleks saylarda denklemin zmlerini ayrt edemeyiz. i ile i arasnda hibir fark yoktur rnein. Daha genel olarak a + bi ile a bi arasnda hibir fark yoktur. Dolaysyla karmak saylarda karekk diye bir fonksiyon yoktur. Bu saylar iin "ann ka rekkn bul yerine x2 = a denkleminin zmlerini bul demeliyiz. Benzer ekilde kpkk diye bir fonksiyon da yoktur.
4

Uyar. w1i pratik olarak bulmak iin, w0n argmentine 120o ekleyebilirsiniz, w2yi pratik olarak bulmak iin de w1in argmentine 120o ekleyebilirsiniz, yani w0n argmentine 240o. w2 = a + bi eitliini salayan olas wleri bulmann forml. Karesi (a + bi) olan w saysna x + yi diyelim. (x + yi)2 = (x + yi)(x + yi) = a + bi eitliini salayan x ve y reel saylarn aryoruz. x2 y2 + 2xyi = a + bi x2 y2 = a ve 2xy = b b deeri sfr deil diye y de sfr deildir, o halde b x= demekte bir mahzur yok. Dier yandan x2 2y
b2 y2 = a olur, dzenle2 4y 2 4 2 nirse b y = 4ay yani y4 + 4ay2 b2 = 0 elde edilir. y2 = t dnm yaplrsa 4t2 + 4at b2 = 0 eitliine ulalr. Kklerin t1 ve t2, denklemin y2 = a olduundan 14

Mustafa Yac

Karmak Saylar

diskriminantnn da = 16(a2 + b2) olduunu bir kenara not edin. Dier yandan |z|2 = a2 + b2 olduunu hatrlarsak = 16|z|2 olur. 4a + 4 a + 4 z a + z = = t1 = , 8 8 2 4 a 4a 4 z a z = = t2 = 8 8 2 y reel ve |z| > a olduundan t1 > 0dr ve bu bize ynin deerlerini verir. Ayrca kklerin arpm ( b2/4) < 0 olduundan, t2 kesinlikle negatiftir. O halde t2nin kkleri reel olmadndan buradan elimiz bo dndk. u an elde t1den gelen iki kk var. Bunlara y1 ve y2 diyelim. z a z a y1 = ve y2 = . 2 2 Buna karlk x deerleri ise x1 = b/(2y1) ve x2 = b/(2y2) olur. Buradan da anladmz ey u: Kkler birbirinin zt iaretlisidir, birini bulduk mu, dierini bunun ters iaretlisi olarak yazacaz. Toparlayalm: Sonu. Reel olmayan a + bi saysn karesi kabul z a b eden saylar, y = ve x = olmak zere, 2 2y x + yi ve (x + yi)dir.

z' z x

Olay tam anlayamayan yandaki grafie baksn. zyi biliyoruz, zn bulacaz.

znin argmentine diyelim. O halde znin kutupsal gsterimi rcis olur. Dier yandan znn orijine olan uzakl zyle ayn olup, argmenti + olduundan znn kutupsal gsterimi de rcis( + ) olur. imdi bunu aacaz: rcis( + ) = r[cos( + ) + i.sin( + )] = r[cos cos sin sin + isin .cos + isin cos ] = r[cos (cos + isin ) sin .(sin i.cos )] = r[cos cis sin (isin + cos )/i] = r[cos cis sin cis /i] = rcis [cos sin /i] = rcis [cos + isin ] = rcis cis

rnek. w2 = 3 + 4i eitliini salayan w saylarn bulunuz. 53 zm: |3 + 4i| = 5 olduundan y = =1 2 4 ve x = = 2 olur. 2 O halde w0 = 2 + i ve w1 = 2 idir. rnek. w2 = 5 + 12i eitliini salayan w saylarn bulunuz. zm: |5 + 12i| = 13 olduundan 13 5 12 = 2 ve x = y= = 3 olur. 2 4 O halde w0 = 3 + 2i ve w1 = 3 2idir. Orijin etrafnda dnme. Z(a, b) noktasn orijinin etrafnda, orijine olan uzakl deitirmeksizin as kadar dndrdmzde, Z noktasnn ald yeni konumu bulmay reneceiz.

rnek. z = 1 + 3.i karmak saysn, orijine uzakl sabit kalacak ekilde, orijin etrafnda pozitif ynde 60o dndrdmzde hangi karmak saynn konumuna geliriz? zm: z = zcis 60o = (1 + 3.i )cis 60o
1 3 + .i ) 2 2 1 3 3 3 i+ i = 2. = 2 2 2 2 = (1 + 3.i )(

rnek. Bir Z(a, b) noktas orijin etrafnda pozitif ynde o dndrldnde (7, 3) noktasna geliniyorsa, ayn noktann ayn ynde 90o + o dndrlmesiyle hangi noktaya gelinir? zm: z1 = 7 + 3i ve z2 = z1.cis 90o = (7 + 3i)(0 + 1i) = 7i + 3i2 = 3 + 7i olduundan Z saysnn yeni konumu (3, 7)nin bulunduu yerdir. rnek. z1 = 5cis 73o ve z2 = 12cis 163o saylar arasndaki uzaklk katr? zm: Bu saylar karmak y dzlemde gsterirsek, iimiz z2 13 z1 daha kolay olacak. z1 saysnn 5 73 x argmenti ile z2 saysnn 12
O

15

Mustafa Yac

Karmak Saylar

argmenti arasndaki farkn 90o olmas bize ekildeki taranm genin dik olduunu anlatr. Hatta verilerden, bu gen 5-12-13 geni kar. O halde bu karmak saylar arasndaki uzaklk 13 birimdir.

rnek. z1 = 3cis 11o ve z2 = 8cis 71o saylar arasndaki uzaklk katr? zm: Bir nceki soruda yapz y 2 tmz gibi z1 ve z2 saylarnn 8 7 grntlerini izdiimizde, ekilde taranm geninin orijinde 60 3 z1 x bulunan ke asnn 60o ve iki O kenarnn 3 ile 8 olduunu grm oluruz. ster zel genler dersinde sylediklerimizi hatrlayarak cevabn 7 olduunu syleyin, ister kosins teoremini uygulayarak Size kalm rnek. |z 4i| = 2 eitliini salayan z saylarnn esas argmenti en az ve en ok ka olabilir? zm: |z 4i| = 2 eitliini y salayan z saylarnn (0, 4) merkezli 2 birim yarapl emberi 2 2 oluturan noktalar olduunu biliA B 2 2 60 yoruz. Hemen eklimizi izelim. 60 Orijinden bu embere ekildeki x gibi iki teet izersek, taranm dik genlerin birer kenarnn 2 ve hipotenslerinin 4 olmasndan dolay birer 30o-60o-90o geni olduklar grlr. Ayrca bu teetlerin, sanal eksene gre simetrik olduklarn sylememize gerek yok sanrm. O halde bu ember zerindeki her noktann tekabl ettii karmak saylarn argmentleri [60o, 120o] aralnda oynar. O halde say A olduunda argment en az 60o, B olduunda en ok 120o olabilir. Teorem. Arg(z z0) = o eitliini salayan z karmak z0 x saylarnn grntleri yan e O kilde belirtilen ndr. Kant: Aslnda kant farkn tanmnda yatyor. z z0 derken ne demek istediimizde yani. z z0 demek, z ile z0 saylar arasndaki fark yani bir anlamda onlar arasndaki uzaklk demek. Demek ki z says yle bir yerde olmal ki z ile z0 saylarna karlk gelen noktalar birletiren dorunun eim as o olsun. O halde buna aday zler ayn doru stnde olmallar.
y

rnek. Arg(z + i) = 30o eitliini salayan z karmak saylarnn grntlerini iziniz. zm 1: Arg(z (i)) = 30o vey rildiinden (0, 1) noktasndan 30 x geen ve eim as 30o olan O n izmeliyiz. 1 zm 2: Bu zm bir anlamda ilk zmn mantki izah olacak, pratik yolu unutan yolda kalmayacak. z + i = z' olsun. Arg(z) = 30o verilmi. O halde z = |z|cis 30o z+i y o o z = |z|(cos 30 + isin30 ) 1/2 30 x 3 1 O 3/2 = |z|( + i ). 1 2 2 Hemen, yanda z + i olarak isimlendirilmi grntsn izelim. Bu noktalarn her birinden i karrsak zi buluruz. O halde cevap, z ile isimlendirilmi n olur.

16

Karmak Saylarla lgili

km YS Sorular
YS 1970. 1 + i kompleks saysnn 1 i kompleks saysna blm nedir?
A) 0 B) i C) 1 D) i E) 1

YS 1976. Yandaki grafikte gsterilen z1 ve z2 karmak saylarnn arpmlarnn kutupsal biimi aadakilerden hangisidir?
A) 7cis(1 + 2) D) 12 B) 25 E) 12cis(1 + 2) C) 8i

2i kesrinin deeri aadakilerden YS 1971. 2+i hangisidir? 3 4i A) 5 5 4i B) 3 3 2i C) 5 3 + 4i D) E) 1 5

z + i z = 2 ise a katr?
A) 3 B) 2 C) 0 D)

YS 1978. 3 + 2i karmak saysnn arpmaya gre tersi aadakilerden hangisidir? YS 1973. 1 + 2i kompleks saysnn 1 2i kompleks saysna blm nedir?
A)2 B) 3 2i 3 + 4i 2 + 3i 2 + 5i C) D) E) 5 5 5 3
A)2 + 3i B) 3 2i 1 1 3 2i C) + i D) E) 5i 3 2 13

YS 1981. z = YS 1974. z = i + 3 saysnn, kutupsal koordinatlarla ifadesi aadakilerden hangisidir?

A) B) 2 [cos 30 + i sin 30] 2 [cos 60 + i sin 60]
ri katr? A) 3 B) 2

1 + ix olduuna gre, |z|nin dee1 ix

C) 2 [cos 45 + i sin 45] D) 2 [cos 30 + i sin 30] E) 2 [cos 60 + i sin 60]

YS 1983. (2 i)z = 1 z eitliini salayan z karmak says aadakilerden hangisidir?

A) 1+ i 3 B) 1+ i 4 C) 2 + 2i 3 D) 3+i 1 + 2i E) 3 4

1 saysnn eleniinin sanal 4 3i ksm aadakilerden hangisidir?

YS 1974.

YS 1984.
A) 1 13

A) 3

B)

3 25

C)

3 25

D) 3i

E) 3i

3 2i saysnn sanal ksm katr? 1 i 1 5 B) C) 1 D) 2 E) 2 2

YS 1975. z = 3 3 3i karmak says iin z6 nedir?

A) 363 B) 363 C) 363i3 D) 363i3 E) 0

1 + a + bi = 1 i olduuna gre a + 1+ i b deeri katr?

YS 1985.

A) 2

B) 1

YS 1977. a

iin z = a + (a + 1)i ve

E) 2 2

C) 1

D)

1 2

E)

1 3

C) 0

D) 1

E) 2

Mustafa YACI

Karmak Saylar

YS 1988. (1 + i)(1 + i3)(1 + i6) ileminin sonucu katr?

A) 3 B) 1 C) 0 D) 1 E) 3

YS 1993. Karmak dzlemde z = 3 i olduuna gre |z1| katr?

A) 10 10 B) 10 20 C) 15 20 D) 15 30 E) 10 50

YS 1989. z =

3 3 3 i karmak saysnn 2 2 kutupsal biimi aadakilerden hangisidir? A) 9 [cos 30 + i sin 30] B) 9 [cos120 + i sin120] C) 3 [cos120 + i sin120] D) 3 [cos 210 + i sin 210] E) 3 [cos 60 + i sin 60]

YS 1993. Karmak dzlemde (cos xo + isin xo)2 = cos2xo + isin2xo olduuna gre aadakilerden hangisi xin deerlerinden biridir?
A) 30o B) 45o C) 60o D) 90o E) 180o

YS 1989. (1 + i)5 + (1 i)5 toplam katr?

A) 8 B) 5 C) 0 D) 5 E) 8

YS 1994. |z + 2 i| = 10 eitliini salayan z karmak saylarnn geometrik yerinin denklemi aadakilerden hangisidir?
A) (x 1)2 + (y 1)2 = 18 B) (x 3)2 + (y 1)2 = 64 C) (x + 2)2 + (y 1)2 = 100 D) (x 4)2 + (y 1)2 = 81 E) (x 4)2 + (y 4)2 = 121

YS 1990. z = 3 + 2i olduuna gre (

dakilerden hangisine eittir? A) 81 81 B) 16 16 C) 81 i 16 D) 81 i 16

z+z 4 ) aazz

E) i

YS 1995. n bir pozitif tamsay olmak zere, i 8n 1 + i 4 n ifadesinin ksaltlm biimi aadakii 4 n 1 lerden hangisidir?
A) i B) 1 + i C) i 1 D) 1 E) 2

YS 1991. (1 + i)(1 + i3)(1 + i5)(1 + i7) ileminin sonucu katr?

A) 2 B) 4 C) 1 + i D) 1 i E) 4i

YS 1995. z = x + yi ve |z| = |z 2| olduuna gre, znin karmak dzlemdeki geometrik yeri aadakilerden hangisidir?
A) Gerel eksene dik bir doru B) Sanal eksene dik bir doru C) 2 birim apl bir ember D) Bir elips E) Bir parabol
CEVAP ANAHTARI A C 3 4 B C 8 9 B 13 C 14 A 18 B 19 E 23 C 24

YS 1991. Karmak dzlemde A(4 + 6i), B(2 i), C(4 + 5i) noktalar veriliyor. Ann [BC]nin orta noktasna olan uzakl katr?
A) 5 B) 4 C) 3 D) 3 2 E) 3 3

YS 1992. (
sidir? A) 2i

1 + i 20 ) says aadakilerden hangi1 i

B) i

C) 1

D) 1

E) 2i

1 6 11 16 21

D B B A A

2 7 12 17 22

D D C A B

5 10 15 20 25

C D D D A

18