1 KRTLERDE ARET KAVRAMI VE OLUUMU GR Airet sistemi, genel itibariyle sosyal tarihin nemli konularndan olmasnn yansra bu sistemin

uzun bir gemie sahip olmas ve gnmzde de hlen varln devam ettirmesi asndan nem tamaktadr. Bu nedenle airet kavram etrafnda btnleen Krtlerin milli benliklerini ve rf-adet- geleneklerini korumalar biraz da bu sisteme borlu olduunu sylemek yanltc olmasa gerek. Zira bir dayanma modeli olarak airet sistemi iinde barndrd hogr, birletiricilik, yardmlama gibi zaruri ihtiyalar hiyerarisinde sorumluluk paydasnda kendisine yer bulmutur. Bugn her ne kadar airetilik eski kadar gl olmasa da onu meydana getiren toplumsal grup esas alnarak yaadklar yerlerde dayanma modelini n plana karmalaryla tannmaktadrlar. 1)ARETN KELME ANLAMI VE ARET OLUTURAN ELER Kabile, boy veya klan kelimeleriyle anlan ve genellikle sosyal, siyasi bazen de ekonomik temelleri olan airet kavram dil bilimcileri tarafndan aira veya er olarak da belirtilmektedir. Literatrde bu kelimenin Arapadaki aire kelimesinden tredii ve topluluk anlamna geldii kabul edilen bir gerektir. Bunun yannda aireti, Cevdet Trkay, boy, oymak ve cemaatle de ilikilendirmektedir.1 Airetin genel tanmn yapmadan nce airetleri meydana getiren elerin bilinmesi airet kavramn daha ak hle getirecektir. Bu eleri deerlendirirken hem Trke hem de Krtede kullanm ekliyle ifade etmek daha doru olacaktr. Bu eler yle deerlendirilebilir.

1.1) Mal Aireti oluturan Mal, Farsa veya Krtede kullanld ve airetin meydana gelmesinde en kk yap ta olan aile anlamna geldii ifade edilir. Ziya Gkalp ise bu kavramn Trk sosyolojisindeki yerini Akev olarak deerlendirir.2 Aile kastedilirken bunun anne, baba, ocuklar, dede ve amcalar kapsayan geni bir erevede olmasna dikkat edilmesi gerekir. Lale Yaln-Heckmann, Hakkrideki airet ve akrabalk ilikileri zerine yapm
*Batman niversitesi ahmetilyass@hotmail.com **Atatrk niversitesi orhanturankktc@mynet.com 1 Cevdet Trkay, Babakanlk Arivi Belgelerine Gre Osmanl mparatorluunda Oymak, Airet ve Cemaatler, aret Yaynlar, stanbul, 2001, s. 17. 2 Ziya Gkalp, Krt Airetleri Hakknda Sosyolojik Tetkikler, Sosyal Yaynlar, stanbul, 1992, s. 18.

2 olduu alan aratrmasnda mal terimini antropoloji literatrndeki klan teriminin yerine kullanmtr.3 Mal, slale anlamnda da kullananlar vardr.4 1.2) Malbat Airet kavramnda nemli olan ikinci kavram Malbat veya Koldur. Malbat: Her biri be gbek olan birden fazla Maln birlemesinden meydana gelen toplulua denir. Bir Maln, Malbat dzeyine ykselmesi iin ortalama 100 yln gemesi gerekir. Zira her bir gbek airetlerin hesab ile 20 yla tekabl eder. Bu kavramn sosyolojik olarak Trkede kullanm ise Orhan Trkdoann Gneydou Kimlii adl eserinde Kol olarak yerini almaktadr.5

1.3) Kabile Airet kavram erevesinde kollarn birlemesiyle kabile meydana gelmektedir. Kabile, tanm itibariyle Malbatlarn birlemesiyle daha geni bir topluluk ismine verilir. rnein, anlurfa yresinde yaayan Der Aireti birok kabilenin bir araya gelmesiyle olumutur. Bu airet, Sergevri, Lebentiler, Billiyle, Habiye ve Karayiler gibi kabilelerin birlemesi sonucu Der Aireti ismini almtr. Nihai olarak kabileler de birleerek aireti meydana getirmitir. Tabi bu snflandrmalar blgedeki izlenimler sonucu elde edilmitir. Airetler hakknda aratrma yapan birok aratrmac farkl snflandrmalar da yapmlardr. Bunlardan Ahmet zer, aireti oluturan eleri yle deerlendirir.6 Birok ailenin bir araya, gelmesi Zomu oluturur. Birka Zomun bir araya gelmesi Obay oluturur. Oba Zoma gre daha gl bir birliktir. Obalar kabileyi, kabileler de aireti oluturur. Ziya Gkalp ise bu yapy Krt Airetleri Hakknda Sosyolojik Tetkikler adl kitabnda, airetleri oluturan unsurlar, zellikle de airetin arlk noktasn klan olarak belirler.7 Semiyede (klan) ise, semiyevi airet, arlk noktas batnda (soy ya da kuak) ise Batni Airet, arlk noktas amarede (konfederasyon) ise amarevi airet, arlk noktas kabilede ise, kabilevi airet olur, eer arlk noktas abda ise il (airet mahiyetinde deil, kk bir millet tabiatndadr) ortaya kar. Arap ve Krt airetleri kabilevi tipe girerken, Trk illeri son tip kapsamndadr.
3

Lale Yaln Heckmann, Krtlerde Airet ve Akrabalk likileri, (ev: Glhen Erkaya), letiim Yaynlar, stanbul, 2006, s. 134. 4 Ferhat Tekin, Hakkri rneinde Airet, Cemaat ve Akrabalk rntlerinin Modernleme ve Krsal zlme Srecindeki Siyasal ve Toplumsal Sonular, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Konya, 2005, s. 7. 5 Orhan Trkdoan, Gneydou Kimlii (Airet-Kltr ve nsan), Alfa Yaynlar, stanbul, 1998, s. 19. 6 Ahmet zer, Douda Airet Dzeni ve Brukanlar, Elips Kitap, stanbul, 2003, s. 8. 7 Gkalp, Krt Airetleri Hakknda Sosyolojik Tetkikler, s. 15.

3 Haluk ay, Her Ynyle Krt Dosyas adl eserinde airet yaplanmasna farkl bir bak as getirmektedir. Airet yaplanmasn tamamen Trk devlet-boy tekilat yaps ile alakaldr diyerek konuyu Trklerde devlet tekilatnda Dou-Bat yaplanmasna ve Ouz Han oullarnn 24 boya blnmesine benzetir. Bu benzetmeyi Hakkri blgesinde yerlemi olan Ertui8 ve Pinyani9 Airetlerindeki rgtlenmeye
10

ve

Krtlerin

tarihinin

aydnlatlmasnda ana kaynak olarak deerlendirilen erefhann eserinde kendisinin de ye olduu Rojeki Airetinin 24 alt birimden olumasna dayandrr.11 Airetleri oluturan eleri deerlendirirken bu tartmaya Aa, eyh Devlet adl eserin yazar Martin van Bruinessen de katlmtr. Bruinessen, aireti bir ya da iki soydan oluan airet blmleri iin de kullanr.12 Martin van Bruinessen, aireti oluturan eyi deerlendirirken kavram kargaasna maruz kalmtr. nk slale, malbat ad verilen birka ailenin birlemesinden meydana gelmektedir. Yine Bruinessen, dier eserinde aireti, hane, alt slale, slale, klan ve airet olarak ayrmtr.13 Irakta yaayan Krtler hakknda sosyolojik bir aratrma yapan Edmund R. Leache gre airet, her biri bir klan olan Taifadan oluur, Taifa da kendi iinde Tira denilen alt blmlere ayrlr. Leache gre aireti oluturan eler, Taifa ve Tira terimleri genel antropolojik snflandrmada kabile, klan ve soy terimlerine denk derler.14 Her yazarn kendisine gre aireti oluturan temel eleri somut hle getirilirse: Airet

Mal Ahmet zer Ziya Gkalp smail Beiki Aile Ayal

Malbat adr, Zom, Oba

Kabile

Taifa, Kabile Airet Boy Airet

Ocak, Soy, Yarm, Blk Kabile

adr Zom,

Airetin Van blgesinde, Irakta Hakkri merkezine bal Geitli, ukurca, alayan, Uzundere, Elmack, Ik, Kaval kylerinde ounlukta yaamaktadrlar. Ertui Airetinin, 1987 ylndaki saymlarna gre 19500 kiilik bir mensubiyeti vardr. Van merkezde oturan Tayyar Ertu ile Bakalede oturan Mahmut Aa sz sahibidir. Yar gebe eklinde yaamlarn srdrmektedirler. 9 Piyani Aireti, Bitlisten Hakkri blgesine gelmilerdir. Hakkriye bal Baalt, Bykiftlikky, Dilekta, Armutdz, Kavuak, Akocak, Orta, Narlky, Kurudere, Kayalk, Cevizli gibi kylerde yaarlar. Irakta bulunan Zibar Airetiyle akrabalklar bulunmaktadr. Yine 1987 saymna gre 16000 kiilik bir toplua sahiptirler. Oramar, Diri, Dostki, Geravi ve erefhan gibi airetleriyle dmanlklar bulunmaktadr. Ahmet Zeydan, airetin ileri gelenlerindendir. 10 erefhan veya erafettin Han XVI. yzylda yaam Bitlisli, erefname adl eseri yazan ve bunu dnemin padiahna sunan kiidir. Eser Farsa olup zellikle Orhan Trkdoan erafettin Han Krt airetlerinin anlalmasnda sosyolojik bir karakter olarak deerlendirir. erafettin Han, 1604de Bitliste vefat etti. Eser imdi Oxford niversitesinde bulunmaktadr. erefname, daha sonra Celal Kabaday tarafndan Trkeye evrilmitir. 11 A. Haluk ay, Her Ynyle Krt Dosyas, Turan Kltr Vakf, Ankara, 1996, s. 247-249. 12 Martin van Bruinessen, Krdistan zerine Yazlar, (ev: Nevzat Kra, Selda Somuncuolu, Leyla Keskiner, Halil Turanser), letiim Yaynlar, stanbul, 1992, s. 211. 13 Martin van Bruinessen, Aa, eyh, Devlet, (ev: Banu Yalkut), letiim Yaynlar, stanbul, 2003, s. 82-83. 14 Edmund R. Leach, Rewanduz Krtleri; Toplumsal ve ktisadi rgtlenme, (ev: Sinan Birwan, Hiyar zsoy, Serap Rken engl), Aram Yaynlar, stanbul, 2001, s. 34.

4 Edmund Leach Bruinessen Tira Hane Taifa, Slale Klan Airet Airet

2) Airet Nedir? Aireti oluturan eleri deerlendirdikten sonra airetin ne olduu konusunu belirtmek airetin anlalmasna yardmc olacaktr. Airet tanmlamalarnda ortak bir konsenssn salanamad ifade edilir.15 Bunun altnda yatan temel sebep, airetin basit bir klan rgtlenmesi ya da ilkel bir toplum objesi olarak grlmesidir. Toplumsal ve siyasal bir rgtlenme biimi olan airet kavram, bnyesinde feodal kalntlar barndran ve geleneksel/ataerkil yapsyla akrabalk bana dayal bir tr sosyal organizasyon biimi olarak tanmlanabilir. Airet tanmlamalarnda genel olarak ecdat ortakl ve aile eceresi gibi kavramlarn nemli varsayldnn altnn izilmesi gerekir.16 Zira bu iki kavram airet emasnn balca temelleridir. Bunun yannda aireti aklarken ortak payday kan ba ve kardeler arasnda oluan iliki yumana dayal olarak belirten yazarlar da mevcuttur.17 Selahattin etiner, aireti tanmlarken, ayn soydan gelen ailelerin ve kabilelerin bir reisin bakanlnda ve ortak bir sosyal dzen iinde, ayn blgede toplu olarak yaamlarn srdrmelerine dikkat ekmektedir. Airet deyince sadece Douda yer alan Krt airetleri akla gelmemelidir. Trklerde de Kay, zbek, Kpak, Abdal, Tahtac vesaire isimler altnda birok airetler olmutur. Airetler oba, mezra, dam, zom, al, adr, iftlik diye isimlendirdikleri ky alt meknlarda ya da ky ve ehirlerde yaarlar ve tayfa, aile, kabile, kk airetler gibi topluluklarn birlemesinden de oluur.18 Airetin anlam konusunda smail Beiki:19 Airet daha ziyade evlenme yoluyla ile meydana getirilen akrabalklarn yani hsmlklarn btndr. Airet, kabilelerin birlemesinden meydan gelir diyerek airetin tanmlanmasnda akrabalk ile kabileye deinmitir. Lale Yaln ise nce aireti oluturan ana eleri akladktan sonra airete yle yaklamaktadr; airet, sistemindeki hiyerarinin bir sonraki basama, Krtede eiret denilen airetlerdir. Slalelere ve airetin blmlerine mensup olan insanlarn toplamna airet 20 adn vermitir. Lale Yaln, airet tanmnda yanla dt bir nokta slale kelimesinin blgede
15

Kennneth Christie, Ethnic, Conflict, Tribal Politics, Curzon Press, Surrey, 1998, s. 4.

16 17
18 19

Mehmed S. Kaya, The Zaza Kurds of Turkey, I. B. Tauris, London, 1988, s. 31. S. K. Tiwari, Tribal Roots of Hinduism, Sarup&Sons, New Delhi, 2002, s. 22.

Selahattin etiner, Sorunlaryla Dou ve Gneydou Anadolu Gerei, TSK Mehmetik Yayn, Ankara, 2003, s. 99. smail Beiki, Douda Deiim ve Yapsal Sorunlar (Gebe Alikan Aireti), Doan Kitapevi, Ankara, 1969, s. 68-69. 20 Heckmann, Krtlerde Airet ve Akrabalk likileri, s. 135.

5 sahip olduu anlamn idrak edememesidir. nk slalenin anlam bir nevi airettir. Blgedeki edinilen izlenimlere gre slale ehirli halkn airet iin kulland e anlaml szcklerinden biridir. Aireti sadece bir topluluk ya da bir soyun yrmesi eklinde deerlendirmeyenler vardr. Byle ifadelerde aireti, yrk, konarger gibi bir takm kavramlaryla iinin doldurulmasna allmtr. Yani aireti, Osmanl Devleti kuruluundan itibaren Trk nfusuna dayanan ve yava yava devam eden gler ve Anadoludaki Trk devlet ya da beyliklerinin fethi ile artan Trkmen nfusa dayandrlr. Bu gebe nfus Osmanl Devleti tarafndan konar-ger, yrk, Trkmen, airet eklinde isimlendirilmitir. Aslnda bu yaktrma Yusuf Halaolunda da grlmektedir. Halaolu, aireti, Arapa bir kelime olup kabilenin karl olarak kullanld gibi kabilenin altnda daha kk bir topluluk olarak tanmlamaktadr. Trkede ise yaygn olarak gebe unsurlar iin kullanlm olan bu kelime, zellikle Osmanllar dneminde boyun altnda, cemaatin stnde bir toplulua ad olmutur. Osmanl kanunname ve belgelerinde genel olarak konar-ger veya yrk olarak kaydedilen teekkller, yukardan aaya bir sraya gre, boy (kabile, taife), airet, cemaat, oymak, mahalle, oba(aile) eklinde blmlere ayrlmtr. Boyun idar ilerinin boy beyi (Arap kabilelerinde eyh) tarafndan yrtlmesine karlk airetlerde bu grev airet beyi ya da kethda tarafndan yerine getirilir. Baz durumlarda boy beyinin yetkisi dhilinde olan airet beyinin tespiti genellikle irsi bir hviyet gstermektedir eklinde deerlendirerek airetin tanmlanmasnda mahalli eleri de bavurarak aireti daha geni bir konsepte koymutur. Osmanl ynetimi airetlere kukuyla bakt iin merkezde ve vilayetlerde grev yapan devlet yetkilileri aireti tanmlarken cehlet iinde yzen ve vahi, uygarlamam davranlara sahip insanlardan olutuunu dndkleri airetler iin aalayc tanmlamalar kullanmakta hemfikirdiler.21 Orhan Trkdoan, aireti genel ifadeyle22 kabile ve airet kavramlar, henz sosyolojik anlamda akla kavumu deildir. Ona gre airet, kabilelerin birlemesinden meydana gelmektedir. Aireti meydana getiren etken, daha ziyade evlenme yoluyla salanan akrabalk olgusudur. Airetin bykln belirleyen kabile saysdr. Kabile reislerinin zerinde de bir airet reisi(ulu kii) vardr. Byk ve ulu bir ata olarak bilinen bu kii, airet tekilatnn en st ksmnda yer almaktadr. Bu ulu kii, gerektiinde baka airetleri de nfuz sahas iine

21

Alian Akpnar-Eugene L. Rogan, Airet Devlet, Osmanl Devletinde Airet Mektebi, Aramtoplum Yaynlar, stanbul, 2001, s. 15. 22 Orhan Trkdoan, Dou Anadolunun Sosyal Yaps, Tima Yaynlar, stanbul, 1987, s. 19.

6 katabilir. Airetler konfederasyonu bu ekilde teekkl etmi olur. Airetin idaresinden, dier airetlere kar soy-sopun devamnn salanmas ve stnlnn korunmasndan bu ulu kii (reis) sorumludur. Genelde evlenmeler de airet iinde meydana gelir. Bu nedenle, airet ayn zamanda bir idar ve siyasi birliktir eklinde deerlendirerek aireti konfederasyon mahiyetinde dnmtr. Airet zerinde tam olarak konsenss salanamadndan tanmlar artrmak ve farkl tanmlar kullanmak mmkndr. Bunlardan Ahmet zer, aireti, eitli kan balar ile birbirine bal, belli bir alan zerine kendilerine has bir yaama tarz ile hayvanclk yaparak yaayan gebe insan topluluudur. Ancak daha sonra baz airetlerin ksmen yerleik hayata gemesi, yukardaki tanmlama iine yar gebe ve tarma bal topluluklar da katmamz gerektiriyor23 eklinde belirtmektedir. Kamus-i Trkde ise airet; bir asldan km, birlikte yasayan ve birlikte konup gen topluluk veya oymak biiminde tanmlanmtr.24 Thomas Boise gre Krt aireti, yelerinin d saldrlara kar korunmas, eski tre ve yaam tarznn devam ettirilmesi amacyla olumu bir topluluk veya topluluklar btndr25 diyerek airete, genel bir ifadede bir korunma amacna ynelik topluluk olarak bakar. Boisin airetteki tanmnda dikkat ektii bir dier zellik airetlerin gebe ve dalarda yaayan kimseler olduunu iddia etmesidir. Boisin bu iddias airet temelinde en azndan airetin tanmlanmasnda ortak paydaya yneliktir. Dou Ergilin 1994 ylnda TOBB iin yapt Dou Sorunu adl aratrmasnda aireti26 Airet bir g kaynadr. Airet, bireye fiziksel gvenlik yannda arazi ve mera gibi alansal gvenlik sunar. Ama airet dayanmac olduu kadar blmc deildir. Eitliki ve kaynak datc, yani bir sosyal adalet arac deildir. Eldekini (srler ve dier hayvanlar ile sahip olunan araziyi) korur. retim iin ibirliine ve iblmn dzenlemez. Ksaca airet, koruyucu bir emsiyedir. Mensuplarn dardan gelecek tehlike ve tehditlere kar korur diye ifade etmektedir. Dou Ergil, burada airetin koruyuculuu, airet mensuplarnn sosyal stat bakmndan aireti olmayan insanlara gre st mertebede yer aldn ve bunun airetin olumasna yardmc olduu ve yaamn devam ettirdii gereini ortaya koymaktadr. Hekimolu Sleyman zcan, aireti, ayn soydan gelen insan topluluu, (akrabalar) yakn ve uzak akrabalarn tm, baba tarafndan olan aile bireyleri ve bunlar oluturan

23 24

zer, Douda Airet Dzeni ve Brukanlar, s. 7. emseddin Sami, Kmus-i Trk, ar Yaynlar, stanbul, 1996, s. 939. 25 Thomas Bois, Krt Milliyetilii, (ev: Kamuran Fratl), Doz Yaynlar, stanbul, 1997, s. 135. 26 Dou Ergil, Dou Sorunu, Tehisler ve Tesbitler, zel Aratrma Raporu, Stratejik Aratrmalar Dizisi I, TOBB Genel Yayn, Ankara, 1995, s. 110.

7 nfusun tamamna airet demitir.27 Burhan Kocadaa gre ise airet, kan ban ieren ve uzun bir zaman srecinde oalan bir hanenin genileyip yaylmasyla meydana gelir. 28 Son zamanlarda airetin belirtilmesinde onun bir ideoloji olduu hakknda bir takm fikirlerin de ne plana kt grlr. Bu fikrin ortaya kmasndaki esas nokta airet bir btn olarak deerlendirildiinde hakl veya haksz olduklar tartlabilir. Krdoloji hakknda aratrmalaryla tannan Bruinessene gre airet, gerek ya da gerek olduu varsaylan ortak bir ataya dayanan ve akrabalk temelinde rgtlenmi, genellikle toprak btnl de olan (dolaysyla ekonomik) kendine zg bir iyapya sahip sosyo-politik bir birimdir29 eklinde tanmlamtr. Airetler, feodal rejimlerin ynetim biimi etkenidir.30 Son tahlilde airet, ayn soydan gelen kiilerin en az iki yz yl bu soyun srmesi kouluyla kendi ierisinde hiyerarisi, rf adet ve kuralar lideri olan akrabalk ilikilerin gelitii, gebe ya da yar gebe yaam tarzna sahip, erkek erkin gl olduu ve birlikte yaama amac gden sosyal, siyasi, ekonomi bir topluluk adna verilmektedir.

SONU Bir toplumsal mekanizma rnei olan airet sistemi Mezopotamya topranda ve Krtlerin ahsnda varln devam ettiren ender bileimlerin banda gelmektedir. Airet sisteminin birok rnei dnyada mevcuttur. Bu rneklerin ou da kapitalizme yenik dmesine ramen Krtlerde airet rgtlenmesi varln halen srdrmektedir. Yukar da birok kez deinildii gibi Krtlerin dayanma tezahr olan bu rgtlenme iinde barndrd birimcikler tarafndan skskaya bal olmas federatif bir yapy n palan karmaktadr. nk aireti meydana getiren bu rgtlenmeler para btn ierisinde deerlendirildiinde airetin tanmlanmas ve idrak edilmesi daha kolaylaacaktr. Son kertede kan ba ile olumu olan airet sistemi kendine has yaklam bunun yannda akrabalk kuvvetini n plana karmasyla da nem tamaktadr. unun altnn izilmesi gerekir ki Krtler milli benliklerini korumay baaryor ve kendi ierisinde birlikberaberlii salayabiliyorlarsa bunun airet sisteminin sayesinde olduunu belirtmek gerekir.

27 28

Hekimolu Sleyman zcan, Krt Tarihi, Airetler ve syanlar, Akis Kitap, stanbul, 2007, s. 74. Burhan Kocada, Douda Airetler, Krtler, Aleviler, Can Yaynlar, stanbul, 1997, s. 178. 29 Bruinessen, Aa, eyh ve Devlet, s. 397. 30 Yaln Bayer, Airetleri Atatrk Grecekti, Hrriyet, S. 19663, 27.09.2002, s. 8.

8 KAYNAKA A. Haluk ay, Her Ynyle Krt Dosyas, Turan Kltr Vakf, Ankara, 1996. Ahmet zer, Douda Airet Dzeni ve Brukanlar, Elips Kitap, stanbul, 2003. Alian Akpnar-Eugene L. Rogan, Airet Devlet, Osmanl Devletinde Airet Mektebi, Aramtoplum Yaynlar, stanbul, 2001. Burhan Kocada, Douda Airetler, Krtler, Aleviler, Can Yaynlar, stanbul, 1997. Cevdet Trkay, Babakanlk Arivi Belgelerine Gre Osmanl mparatorluunda Oymak, Airet ve Cemaatler, aret Yaynlar, stanbul, 2001. Dou Ergil, Dou Sorunu, Tehisler ve Tesbitler, zel Aratrma Raporu, Stratejik Aratrmalar Dizisi I, TOBB Genel Yayn, Ankara, 1995. Edmund R. Leach, Rewanduz Krtleri; Toplumsal ve ktisadi rgtlenme, (ev: Sinan Birwan, Hiyar zsoy, Serap Rken engl), Aram Yaynlar, stanbul, 2001. Ferhat Tekin, Hakkri rneinde Airet, Cemaat ve Akrabalk rntlerinin Modernleme ve Krsal zlme Srecindeki Siyasal ve Toplumsal Sonular, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Konya, 2005. Hekimolu Sleyman zcan, Krt Tarihi, Airetler ve syanlar, Akis Kitap, stanbul, 2007. smail Beiki, Douda Deiim ve Yapsal Sorunlar (Gebe Alikan Aireti), Doan Kitapevi, Ankara, 1969. Kennneth Christie, Ethnic, Conflict, Tribal Politics, Curzon Press, Surrey, 1998. Lale Yaln Heckmann, Krtlerde Airet ve Akrabalk likileri, (ev: Glhen Erkaya), letiim Yaynlar, stanbul, 2006. Martin van Bruinessen, Krdistan zerine Yazlar, (ev: Nevzat Kra, Selda Somuncuolu, Leyla Keskiner, Halil Turanser), letiim Yaynlar, stanbul, 1992. Martin van Bruinessen, Aa, eyh, Devlet, (ev: Banu Yalkut), letiim Yaynlar, stanbul, 2003. Mehmed S. Kaya, The Zaza Kurds of Turkey, I. B. Tauris, London, 1988. Orhan Trkdoan, Dou Anadolunun Sosyal Yaps, Tima Yaynlar, stanbul, 1987. Orhan Trkdoan, Gneydou Kimlii (Airet-Kltr ve nsan), Alfa Yaynlar, stanbul, 1998. Selahattin etiner, Sorunlaryla Dou ve Gneydou Anadolu Gerei, TSK Mehmetik Yayn, Ankara, 2003.

9 S. K. Tiwari, Tribal Roots of Hinduism, Sarup&Sons, New Delhi, 2002. emseddin Sami, Kmus-i Trk, ar Yaynlar, stanbul, 1996. Thomas Bois, Krt Milliyetilii, (ev: Kamuran Fratl), Doz Yaynlar, stanbul, 1997. Ziya Gkalp, Krt Airetleri Hakknda Sosyolojik Tetkikler, Sosyal Yaynlar, stanbul, 1992.