TAHSN YCEL'N ANDRE GDE'TEN EVRD "DNYA NMETLER" ZERNE BR EVR ELETRS DENEMES Mustafa DURAK

TAHSN YCEL'N ANDRE GDE'TEN EVRD "DNYA NMETLER" ZERNE BR EVR ELETRS DENEMES Mustafa DURAK eviri Eletirisi zerine eviri kuram ile eviri eletirisi zerine sylenecek olanlarn benzer eyler olaca dnlr ilk batan. Bu, belki de Trkiyedeki eviri zerine retilmi olanlarn genelde eviri eletirisi kapsamnda ele alnp tartlabilecek yazlar retilmi olmasndan, bakaca kuramla ilgili retici bir yaklam karamadmz gibi, nerilmi kuramlara dayal yntemli almalarn da az (yoka yakn az) oluundandr. Bu da, kavram bulanklna yol ayor doal olarak. eviri eletirisi konusunda bizde tartma balamnda, sanrm beliren nemli iki grten biri Saliha Paker'e, br de In Bengi'ye ait. Saliha Paker ncelikle yanl kavramn ortadan kaldrmay nerirken, In Bengi de eer yanl varsa niye sylemeyelim diyor. Ben ise her ikisinin de hakl yanlar olduunu, ama sorunun yanltan, yanln tartlmasndan ok evirinin deerlendirilmesinden gemesi gerektiini, dolaysyla yanllar kadar dorularn da deerlendirilebilmesi iin evirmenin zihinsel ve dilsel olarak gerekletirdii ilem ve srelerin dikkate alnmasndan yanaym. ok kt bir evirinin bile iyi eviriyi ekmek, iyi eviriye zendirmek gibi, nitelikli evirilerin farkn daha iyi anlayabilmemizi salama gibi bir ilevi olabilecei iin, onu da bir dereceye kadar olumlu ve hogryle karlamamz gerektiini dnyorum. eviri eletirisi, hele hele yanllarn saptanmas sz konusu olunca Akit Gktrk'n ada Eletiri Dergisi'nde A.Nihal Akbulut, Nesrin Kasap, Kemal zyurt ve Tlin enruh ile yapt eviri syleileri rnek gsterilebilir. Akit Gktrk; eletiriyi, kafasndaki eviri eletirisini somutlamak iin syleiyi ynlediren konumundadr. zledii yntem betimseldir. nce kaynak metin ile ilgili tarihsel bilgi ve z nitelikleri zerine bilgiler verir. Sonra evirinin kaynak metni, "ses, szck, tmce, btn metin dzeyinde hangi edeerliklerle ne lde baaryla yansttn, karladn bulgulamaya" alr (1). Kltrler arasndaki ayrmn gzetilmesinden, iki kltrn ayr tutulmasndan yanadr, dolaysyla ayniletirilmesine kardr. Bir szcn yerliletirilmesi, (onun rneinde "chivalry"'nin "elebi" olarak karlanmas ele alnr) bu szcn "doulu armla devreye girmesi, ileve girmesi, kltrel dzlemde eviri asndan bir aykrlk tar" (2). Szck dzeyindeki deerlendirmeden tmce dzeyine kaydrr syleiyi. Bu noktada dikkat ettii tek ey ilevselliktir. "Trnak, tire, ayra imlerinin zgn metindeki ilevlerle eviride kullanlmamasndan dolay eviride, bir bilinak metni olarak yazlm Woolf

metni, bilinak metninin tamas gereken, zgnnde tad nesnellikten, nesnel etkiden uzaklayor" (3). Sz konusu yaznn son ksmnda yine de evirmenin yalnzca szck, tmce, imsel kullanm yanllar ve basm hatalar zerine duruluyor. Bir bakma yalnzca yanllara dikkat ekiliyor. Sanrm burada unu aka dile getirmekte yarar var. Bir eviri binlerce alnm karar, pek ok dilsel kullanm seeneini, retim ve yaratm ierir. Bunlarn teker teker ele alnmas elbette evirinin oylumunu katlayan bir toplam nmze getirecektir. Bu da metni evirmekten ok daha gtr ve ok zaman isteyen bir almadr. Byle bir almann makale oylumunda bir yazya dntrlebilmesi ok fazla emei ierecektir. Bu da eviriye, eviri olgusuna saygnn artmasna baldr. Bir bakma lksel bir tasarmdr. Ve hedeflediim eviri eletirisi evirmenin dnyaya bakna, kiiliine ve kendisini byle bir eletiri anlayna programlamasna baldr. Dnya Nimetleri evirisine eletirel yaklam: Bu almada Tahsin Ycel'in Andr Gide'ten evirdii Dnya Nimetleri evirisine ksmen, raslantyla seilmi baz ifadelere bakmaya alacam. Uygulamaya alacam eviri eletirisi elbette sz konusu hedefi yanstmaktan uzak olacaktr. Zira henz o kadar cesaretli grmyorum kendimi. Yine sapmalarn peine taklp gideceim herhalde. evirmenin dorularn syleyebilmek hi de kolay deil. Bir baka eviriye, yanl eviriye gereksinimli. Yaratmn, yaratcln, becerinin grlebilmesi ancak kt rnekle karlatktan sonra olur. Yani karlatrmal eviriye de gereksinim var dorularn, olumluluklarn, yaratclklarn, stnlklerin grlebilmesi ve gsterilebilmesi iin. imdi rastgele seilmi kesitlerin evirilerini ele alaym: 1) Tandis que d'autres publient ou travaillent, j'ai pass trois annes de voyage oublier au contraire tout ce que j'avais appris par la tte. (p: 19) 1a) Bakalar kitaplar yaymlarken, alrken, ben kafamla rendiim her eyi unutmak iin yl yolculuk ettim. (Tahsin Ycel) Bu eviride sorunsal "apprendre par la tte" ifadesinin "kafamla renmek" olarak evrilmi olmasdr. Burada A. Gide'in kendi toplumundaki yerleik renme biimine kar kt dnlrse, ve "apprendre par coeur" ile "apprendre par la tte" yan yana getirilirse daha doru bir karma gidilebilir. Ancak iki deyii yan yana getirirken "apprendre par coeur" altmz "ezberlemek" karl olarak aldmzda "apprendre par la tte"i de bakalarndan hazr alnan bilgi olarak deerlendirebiliriz. Bylece Gide, hazr alnm bilgileri kendi akl szgecimizden geirerek yaammza katmamz

neriyor diyebiliriz. Zaten o yzden rendiklerini unutmaya alyor. Zira retilmi bilgiler, ynlendirici bilgiler. Ben odakl deil Ve o gne dein rendikleri hep ynlendirilmi bilgi olduu iin burada belki bir eksiltme ile "par la tte" kaldrlabilir ya da "akll geinenlerin rettiklerinin ..." diye evrilebilir. Zaten hemen izleyen tmce bu dnceyi destekliyor. 1b) Bakalar kitaplar yaymlamay yada almay srdre dursun; ben, rendiklerimin tmn (/hazr bilgilerin tmn/, /benimsetilmi bilgilerin tmn/) unutmak iin tam yl yolculuk yaptm. (Mustafa Durak) 2) Cette dsinstruction fut lente et difficile; elle me fut plus utile que toutes les instructions imposes par les hommes, et vraiment le commencement d'une ducation. (p: 19) 2a) Ar oldu, g oldu bu bilgilerden kurtulma; ama insanlarn zorla verdii btn bilgilerden daha yararl oldu, gerek bir eitimin balangc oldu. (TY) Tahsin Ycel'in evirisinde "dsinstruction" tam szck anlamyla doru aktarlmtr: "bilgilerden kurtulma", bilgilerden arnma da denebilir. Bunun yerine bir yorumla "yeniden renme" yi getirdim, hatta iyelik ekiyle daha bir znel kldm dnyorum. "Yeniden renme", eski bilgiyi yok etmeyi ierir. Bu ifadede eletirilecek nokta "insanlarn zorla verdii" ksm. "imposer" fiilinin buradaki anlam "benimsetmek, kabul ettirmek"tir. Yoksa Gide, yalnzca kendisine zorla kabul ettirilmi bilgilerden kurtulmay neriyor sanlabilir. Zaten zorla verilen bilgiler insann kafasnda kalmaz genellikle. 2b) Yeniden renme[m] g ve yava oldu, [ama] insanlarn benimsettii tm bilgilerden daha yararlyd ve dorusu, eitim yeni balyordu [benim iin]. (MD) 3) Tu ne sauras jamais les efforts qu'il nous a fallu faire pour nous intresser la vie; mais maintenant qu'elle nous intresse, ce sera comme toute chose passionment.(p: 19) 3a) Yaamla ilgilenmemiz iin ne abalar, ne abalar harcamamz gerekti, bunu hibir zaman bilemeyeceksin; ama imdi bizi ilgilendiriyor ya, bu da her ey gibi olacak -- tutkuyla. (TY) Tahsin Ycel'in evirisi szc szcne aktarlm. Ancak zellikle "ama" ile balayan tmce anlalr gibi deil. Burada hereyden nce iki dilin zne kullanmyla ilgili yaps farkl olduu iin, kaynak metindeki "elle" adlnn gnderileni aktr, bu da "yaam"dr. Ama eviridieeki "bizi ilgilendiriyor"un znesi ak deildir. Burada bir yinelemeyle sorun zlebilir.

Ne var ki ardndan gelenler de anlalmaya ak durmuyor, birebir bir aktarm yaplm olsa da. Bu yzden, bir ifadenin nasl seenekleebildiini gsterebilmek iin farkl evirileri sunmak istiyorum. 3b) Yzmz hayata evirmek iin ne abalar, ne abalar harcadmz bir bilsen; ama imdi, her eye olduu gibi yaamaya da tutkuyla bakyoruz artk. (MD) 3c) Ama imdi ilgilendiimiz yaam hereyde olduu gibi tutkuyla olacaktr artk. (MD) 3d) Yaama ballmz, herhangi bir kii ya da eye ballk gibi tutkuyla olmaldr. (MD) 3e) Yaama ballk tutkulu olmadka baka eye ballk aldatcdr. (MD) 3f) Baml bilgi eylere, zgr bilgi yaama balar insan. (MD) 3g)Tadna varmadnz bir ey kalmsa hayatta, yaamamsnz demektir. (MD) Bunlarda anlatm ekitirdiim ve kaynak metinden uzaklatm sylenecektir. Ya da bunlarn edeerli olmadklar. Edeerli olmadklar biim asndan doru. Baz gelerin vurgulanmas asndan, yani odaklatrma edeerlilii asndan doru ama anlam asndan edeerli olduklarn dnyorum. 4) Je chtiais allgrement ma chair, prouvant plus de volupt dans le chtiment que dans la faute - tant je me grisais d'orgueil ne pas pcher simplement. (p:19) 4a) Sevinle cezalandryordum tenimi, ceza suun hazzndan da byk bir haz veriyordu --yalnz gnah ilemekle kalmamann gururu ylesine sarho ediyordu beni. (TY) Bu eviriyi szck szck kaynak metinle karlatrdmzda her hangi bir sorun yok gibi duruyor. Ancak kaynak metnin tmce balantlarna baktmzda imparfait, p. prsent ve tant ile birletirildiini gryoruz. eviri metninde ise dili gemile ardrada gelen tmce sralanm. Bu da metni ykselletiriyor. Oysa bir neden-sonu ilikisi var kaynak metinde: "Suta cezadakinden daha fazla zevk hissettiim iin, keyifle cezalandryordum tenimi." ve "tant" ile bir miktar sz konusu: "gururdan bam dndke", "gururdan ne kadar bam dnyorsa". Bylece eviriye gelebiliriz:

4b) Suta cezadakinden daha fazla zevk hissettiim iin, -sadece gnah ilemekle kalmam olmann gururu bam dndrdke-, keyifle cezalandryordum tenimi. (MD) 4c) Cokuyla cezalandryorum tenimi, cezadan, suu ilerken duyduumdan daha ok zevk alyorum - yalnzca gnah ilemekle kalmyorum ya, bunun gururu sarho ediyordu beni. (MD) 5) Supprimer en soi l'ide de mrite; il y a l un grand achoppement pour l'esprit. (p:20) 5a) Deer dncesini silmeliyiz iimizden; akl iin ok byk bir engeldir o. (TY) "mrite" szcnn karl iin szlkte, "deer, yetenek, deerlilik, saygnlk, onur, vn, nian, liyakat nian" karlklar var. Bunlardan "deer"in yelenmesi, ilk karln alnmas gibi bir sonuca gtryor. Oysa deer iin franszcada bir de "valeur" szc var. "valeur" ile "mrite" arasndaki ayrm ne? Hem sonra "en soi" "iimizden" olarak m evrilmi? Szlkte bunun karl "kendisi olarak" veriliyor. Bylece u eviriye geliyoruz: "vnme, (kendini layk grme) dncesini btnyle atmalyz iimizden." "Esprit" szc iin ok fazla karlk buluyoruz szlkte. Burada, akl, zihin, dnce, ruh karlklarandan herhangi biri yelenebilir gibi duruyor. vnme, kendini beenme( <-- kendini layk grme) doru dnmeyi, akl, zihni, ruhu engelleyebilir. Daha nce dnce getii iin buna bal olarak doru dnme yelenebilir. Burada yalnzca dnme deil de doru dnme olarak evirilmesinin uygun olduunu dnyorum (yada bunun yerine salkl, nesnel nitelemeleri seenek olarak kullanlabilir). 5b) Kendinizi layk grme dncesinden btnyle syrln, Bu doru dnme iin byk bir engel oluturur. (MD) 5c) Layk olma dncesini atn kafanzdan, bu dnce insan iin byk bir engel oluturur. (MD) 6) L'incertitude de nos voies nous tourmenta toute la vie. Que te dirais-je? Tout choix est effrayant, quand on y songe: effrayant une libert qui ne guide plus un devoir.(p:20) 6a) Yollarmzn belirsizlii yaam boyu yedi bitirdi bizi. Ne diyecektim sana? Her seim rperticidir, bir dnld m: bir grevin ynlendirmedii zgrlk rperticidir. (TY)

 "tourmenta" iin "yedi bitirdi" denilmi. Aslnda anlam aktaryor. Ama iki ey daha var gibi geliyor bana kaynak metinde. Birincisi yarg tmcesi nitelii, ikincisi de p.simple ile bitmilik grnm. Trkedeki "yedi bitirdi" ifadesindeki dili gemi sanki bu bitmilii veriyor gibi ama ikilemeyle birlikte bir sreklilik de ediniyor. Bu yzden eviri, "yollarmzn belirsizlii yaam boyunca altst etmitir bizi" olabilir. "effrayant" da "rpertici" yerine "korkun" olarak evirebiliriz. Asl nemlisi kaynak metinde ynlendiren "grev" deil, "zgrlk"tr. 6b) Yollarmzn belirsizlii yaam boyunca altst etmitir bizleri. Nasl sylesem sana? Bir dnnce her seenek korkuntur: Bir greve rehberlik etmeyen zgrlk korkuntur. (MD) 6c) ... Amalarmzn belirsizlii tm hayatmz allak bullak etti. Ne diyeyim sana? Bir dnrsen, her seim, korkuntur: bir amac yoksa korkuntur zgrlk.(MD) 7) C'est une route lire dans un pays de toutes parts inconnu o chacun fait sa dcouverte et, remarque-le bien ne la fait que pour soi; de sorte que la plus incertaine trace dans la plus ignore Afrique est moins douteuse encore.(p:20) 7a) Hi bir yan bilinmedik bir lkede tutulacak bir yoldur bu, herkes kendi yolunu kendi bulur orada, hem de, iyi dikkat et, yalnz kendisi iin bulur; yle ki, en bilinmedik Afrika'da en belirsiz bir iz bile bylesine kukulu deildir. (TY) "une route lire" ifadesi "seilecek bir yol", eer szck szck evirirsek. Bunun "tutulacak bir yol" olarak evrilmesi "yol" szcnn baka bir karln yrrle sokuyor: yntem. "moins douteuse", szck szck daha az kukulu demektir, ama genellikle eviri teknii olarak "kukulu" nun kart yelenip "daha gvenli" olarak evrilir. 7b) Bu, hi bir yann bilmediimiz bir lkede yol semeye benzer. Bu seimde herkes kefini kendisi yapar ve unutma, yalnz kendisi iin yapar. Bu yle bir yoldur ki, hi bilmediimiz Afrikada'daki en belirsiz bir iz bile bundan daha gvenlidir. (MD) 7c) Bu, hi bir yann bilmediin bir lkede yol semek gibidir, ve dikkat et: herkes kendi kefini yapar; herkes kendi yoluyla cebelleir, yle ki Afrika'nn hi bilinmeyen bir blgesinde karna kacak en belirsiz bir iz bile buradakinden daha yol gstericidir. (MD)

8) Pour bien des choses dlicieuses, Nathanal, je me suis us d'amour. Leur splendeur venait de ceci que j'ardais sans cesse pour elles. Je ne pouvais pas me lasser. Toute ferveur m'tait une usure d'amour, une usure dlicieuse. (p:21) 8a) Birok gzel eyler iin akla yprattm kendimi, Nathanal. Onlar iin hi durmadan yanp tutumamdan geliyordu parltlar. Yorulmak bilmiyordum. Her coku bir ak ypranmasyd benim iin, ok ho bir ypranmayd. (TY) evirideki "birok" ve "eyler"de, oulluk yineleniyor (redondance). Oysa bu durumda trkede "-lAr" eki kullanlmaz. "dlicieuse" iin, "gzel" sadece bir seenek. Ama nefis, leziz gibi karlklar da devrede kaynak metinde. kinci tmce tam anlamyla szc szcne eviri. Oysa szdizimini deitirip "onlar parlaklklarn kendileri iin durmadan yanp tutumamdan alyordu" diye evirebiliriz. Baka bir seenek: "onlar cazibeli klan, kendileri iin durmadan yanp tutumamd." Ya da "onlar cazibelerini benden alyorlard: durmadan yanp tutuuyordum onlar iin." 8b) Nathanal, pek ok nefis, gzel ey uruna akla yprattm kendimi. ekicililiklerini benden alyorlard: onlar iin yangnlardaydm hep. Usanmak, uslanmak nedir bilmiyordum. Benim iin her coku, akla tkenmek demekti, gzel bir tkeniti bu. (MD) 8c) Her gzel eye akla yaklatm Nathanal, bu da beni ypratt. Onlar, parltlarn, kendileri iin srekli yanp tutumamdan alyorlard. Yorulmak bilmiyordum. Her arzu, benim iin bir yprant, ama akla dolu bir ypran. (MD) 9) Hrtique entre les hrtiques, toujours m'attirrent les opinions cartes, les extrmes dtours des penses, les divergences. Chaque esprit ne m'intressait que par ce qui le faisait diffrer des autres. (p:21) 9a) Sapknlarn en sapknydm, sapa kanlar ekti hep beni, dncelerin iddetle yn deitirmeleri, aykrlklar ekti. Her kafa yalnz ve yalnz bakalarndan ayrlan yanyla ilgilendiriyordu beni. (TY) "les opinions cartes" ifadesinin "sapa kanlar" olarak evrilmesi ilk bakta sapkn /sapa ses yinelemesiyle iirsel duruyor. Ama kanyla birleince anlamlandrmay zorluyor. "les extrmes dtours des penses" iin "dncelerin iddetle yn deitirmeleri" denilmi. Oysa burada en azndan iddetle diye bir ey yok, szck szck aktarrsak, "dncelerin ar sapmalar" yani "en u dnceler" olarak evrilebilir. "divergence" ta aykrlk deil, ayrlk olarak evrilmeliydi. "esprit" szc iin "kafa" szc belki doru ama, kaynak metindeki iirsellikten uzaklatrc.

9b) Sapknlarn sapkn olarak, aykr grler, en u dnceler, ayrlklar ekmitir hep beni. Bir dn, bir bak, bakalarndan ayrlyorsa eer o zaman ilgilendirir beni. (MD) 9c) Sapknlarn sapkn olarak, aykr grler, en u dnceler, ayrlklar ekmitir hep beni. Bir dn, bir bak, bakalarndan ayrlmyorsa ilgilendirmez beni. (MD) 9d) Aykrlarn aykrs olduum iin; dncelerdeki en u sapmalar, farkllklar, dlanm grler ekmitir beni hep. Bir zihin, beni, yalnzca dierlerinden ayrlan yanyla ilgilendirmitir. (MD) 10) J'en arrivai bannir de moi la sympathie, n'y voyant plus que la reconnaissance d'une motion commune. (p:21) 10a) Bu yzden sonunda sevgiyi kovdum iimden, bunda yalnz ortak bir cokunluun nimetini grr oldum.(TY, s: 15) Yine bir neden sonu tmcesi paralanarak ve nedensellik ortadan kaldrlarak evrilmi. "sympathie" nin bir karl da sevgi, ama burada byle evirirsek yanl anlamaya yol aabilir. "Sympathie", cana yaknlk, yakn bulma olarak da evrilebilir. (Denediimde ben de ayni karlkla evirmek zorunda kaldm). "la reconnaissance"n nimet olarak evrilmesi ise yanl. Bilme, bulma, kefetme olarak evrilebilirdi. 10b) Sonunda iimden skp attm sevgiyi, ilgiyi, zira bunun herkese ait bir heyecan olduunu farkettim. (MD) 10c) Sonunda holanma diye bir ey brakmadm iimde, zira holanmada, herkese ait bir heyecan vard. (MD) 11) Agir sans juger si l'action est bonne ou mauvaise. Aimer sans s'inquiter si c'est le bien ou le mal. Nathanal, je t'enseignerai la ferveur. (p:21) 11a) Yaptnn iyi mi, kt m olduunu yarglamadan davranmal, yi mi, kt m olduuna bakmadan sevmeli bir eyi. Nathanal, sana cokuyu reteceim. (TY, s:15) Andr Gide ile ilgili bir yazda rasladm alntsal eviride bu blm yle ifade edilmi: 11b) Yapacamz eyin iyi ya da kt olduunu dnmeden harekete gemeliyiz. Iyilik mi ktlk m olduuna nem vermeden sevmeli.(Serdar nal)

eviride "bonne" ile "le bien", "mauvaise" ile "le mal" ayni karlkla evrilmi. Dolaysyla kaynak metindeki szck renklilii kaybolmu. "yi mi kt m olduuna bakmadan sevmeli" deyince sevdii eyin iyi yada kt oluu anlalyor. Oysa A.Gide'in syledii sevmenin getirecei iyilik (hayr) ya da ktlktr (er'dir)r. 11c) Yaptnn iyi mi kt m olduunu yarglamadan davran. Sana iyilik mi getirecek, ktlk m getirecek aldrmadan sev. Nathanal, sana cokuyu reteceim. (MD) 11d) Bir eyi, iyi mi kt m demeden yapmal. Doru mu yanl m demeden sevmeli. Sana yangnlar, yrekten sevmeyi reteceim Nathanal. (MD) 12) Amalfi (dans la nuit) Il ya des attentes nocturnes d'on ne sait encore quel amour. Petite chambre au-dessus de la mer, m'a rveill la trop grande clart de la lune, de la lune au-dessus de la mer.(p: 53) 12a) Amalfi (gece) Gececil bekleyiler vardr, hangi akn, daha bilinmez. Deniz stndeki kk oda; ayn, deniz stndeki ayn ok gl aydnl uyandrd beni. (TY, s:38) "attentes nocturnes" iin "gececil bekleyiler" denmi. Szce sk skya bir ballk bu. Ve trkede kullanlan bir syleyi deil. Bunun yerine "geceleri, beklediimiz olur" denebilirdi. Zaten arkasndan gelen "hangi akn", kaynak metindeki "de" (--> d'on) y de olduu gibi evirme kaygsndan, havada kalm, trke tmce kuruluundan uzaklalm. Yapay, eksik bir tmce retilmi. Bu, "henz hangi akla karlaacamz bilmeden bekleriz" demek. "m'a rveill" iin de "beni uyandrd" denilmi. Oysa zne olarak "petite chambre" var, fiilin nesnesi olarak da hem "me" zamiri, hem de "la clart de la lune" var. "la clart de la lune" T. Ycel, sral znenin bir paras gibi dnm. Oysa dilbilgisel ilev farkl. zne etken deil, ettirgen. 'Oda', onda ayn en grkemlisini uyandryor. Yani odada geceleyin beklerken hi ummad bir aka yakalanyor. Bu, onda o grkemli ay nn uyandrd cokudur, sevdadr. yleyse bu ifadeyi yle evirebiliriz:

12b) Geceleri, beklediimiz olur, henz hangi akla karlaacamz bilmeden. Denizin zerindeki kck odada beklerken ayn en grkemli , denizin zerindeki ayn dodu iime. (MD) 12c) Gece beklemeleri vardr: beklenir; neyin, kimin akna olduunu bilmeden. Denizin zerinde kk bir oda; ayn apaydnln, denizin zerindeki ayn, getirdi bana. (MD) 13) Tunis. Dans toute l'azur, rien que ce qu'il fallait de blanc pour une voile, de vert pour son ombre dans l'eau.(p:55) 13a) Tunus Btn gkte, bir yelkene yetecek kadar aklktan, suda glgesine yetecek kadar yeillikten baka hi bir tey yok. (TY, s:39) Szcklerin yerine belirli karlklar koyup evirdiimizde, ya da bir szcn karl oturmadnda anlalmas zor bir ifade kyor karmza. Bu eviri de byle diye dnyorum. "Azur" szcnn trkedeki karl: hem "mavi", hem de "gkyz". Dolaysyla "dans toute l'azur" "btn gkte" diye evirme ansmz var, ama byle dediimizde bu kaynak metinde ortaya kan renkli tabloyu eksik brakm oluyoruz. Bunun yerine "masmavi bir gkyznde" diyerek beyaz ve yeilin yanna bir renk daha katm oluruz. 13b) Masmavi bir gkyznde, sadece bir yelkenliye yetecek kadar beyaz ve yelkenlinin sudaki glgesi kadar yeil var.(MD) 13c) Tunus Masmavilik iinde, yalnzca bir yelkenliye yetecek kadar beyaz ve sudaki glgesine yetecek kadar yeil var. (MD) 14) La Roque. Les chariots sont rentrs chargs de moissons odorentes. Les greniers se sont emplis de foin. Chariots pesants, heurts aux talus, cahots aux ornires, que de fois me ramentes des champs, couch sur les tas d'herbes sches, parmi les rudes garons faneurs! (p: 103) 14a) La Roque

Arabalar burcu burcu harmanlarla ykl dndler. Samanlklar kuru otlarla doldu. Ar arabalar, eimlerde arplm, ukurlarda sarslm arabalar; ka kez ot derleyen kaba-saba olanlar arasnda, kuru ot ynlarna yatm bir durumda ka kez tarlalardan geri getirdiniz beni! (TY, s: 78-79) "moissons" szc "harmanlar" diye evrilmi. Oysa harmanda elde edilen rn, ekindir "moisson". "Grenier" de samanlk diye evrilmi, oysa ambar, yada buday, tahl ambar demek. evirmen, "foin" (=kuru ot) szcyle buluturunca bunu samanlk diye evirmi. P. pass'ler ("heurts" ve "cahots") edilgin eki ve -mI ekiyle aktarlm ve syleyi gariplemi. Oysa bir durumsal olarak "arparak", "sarslarak"diye, daha dorusu ikilemelerle "arpa arpa", "sarsla sarsla" diye evrilebilirdi. "ornire", "ukur" olarak verilmi oysa tekerleklerin at iz. "talus" iin de "eim" denilmi, oysa "yoku aa ini" demek. nilerde araba hzland iin denetimden kp yol stndeki talara arpyor olsa gerek. "faneur" szcn de "ot derleyen" deil, "ot kurutan" diye evirmenin daha uygun olacan dnyorum. 14b) La Roque Arabalar burcu burcu kokan ekinlerle ykl olarak dnd. Ambarlar ot doldu. nilerde arpa arpa, tekerlek izlerinde sarsla sarsla ilerleyen, ykl arabalarda, ka kez tarlardan dndm: kuru ot ynlarna uzanm olarak, ot kurutma iinde alan kaba delikanllar arasnda /(delikanllarla birlikte). (MD) 14c) La Roque Arabalar, gzelim kokular saan tahl ykl olarak dnd. Ambarlar ot doldu. ukurlarda sarslan, yamalarda zorlanan iyice ykl arabalar, kaba, sert grnl, ot iisi delikanllar arasnda kuru ot ynlarna yatm olarak ka kez beni tarlalardan geri getirdiniz. (MD) 15) Fermier! Fermier! chante ta ferme. Je veux m'y reposer un instant -- et rver, auprs de tes granges, l't que les parfums des foins me rappelleront. Prends tes clefs; une une, ouvre-moi chaque porte.. La premire est celle des granges... (p:104) 15a) FT! iftliinin arksn syle. Bir an dinlenmek istiyorum burda -- bir de, samanlklarn yannda, yaz dlemek istiyorum: Kuru otlar burcu burcu koktu muydu anmsarm. Al anahtarlarn; teker teker; her kapy a bana... (TY, s:79)

 Tahsin Ycel'in bu evirisinde bir eviri hatas sz konusu deil. Kaynak metinde yinelenen "fermier" nlemesi ama metinde byk yazlarak teke indirilmi. "que" ilgi adlna kadar szc szcne bir eviri gerekletirilmi. "que" den sonra gelen ilgi tmcecii aklama tmcesi olarak ve de bu kez tmceciin anlam baka bir anlatmda denenerek, yaratc, en azndan yeniden yaplandrc bir eviriye gidilmi: "samanlarn kokusu bana hatrlatyor --> saman kokularnn bana hatrlatt" yerine --> "Kuru otlar burcu burcu koktu muydu anmsarm" kullanlm. 15b) ifti! Hey ifti! iftliin destann anlat. Bir an dinlensem orda, samanlklarn dibinde yaz dlesem, kuru ot kokusu bana yaz hatrlatr. Al anahtarlarn eline, bir bir; a bana her (bir) kapy. nce samanln kaps (n). (MD) Kendi evirimde, "hey" szcn katarak nlemi trkedeki syleyite daha canl kldm. Szc szcne "iftliinin arksn syle" yerine baka bir seenek kullandm. Zira trkeye szc szcne aktarlnca, sanki bu iftinin gerekten bilinen bir arks var da onu syleyecek anlam kabiliyor. Oysa yazarn istedii, iftliin gzelliklerinin hissedilmesine bir hazrlk, bir vgye giri. Daha sonraki tmcedeki "je veux" (=istiyorum) y dilek kipiyle aktararak hem szcksel bamllktan kurtuldum, hem de ifadede ekonomiye ynelmi oldum. 16) Ah! que si les temps sont fidles!... ah! que dans la chaleur des foins ne repos-je prs de la grange!.. au lieu de vagabonder, force de ferveur, vaincre l'aridit du dsert!... (p:104) 16a) Ah! havalar deimiyorsa!.. Ah! coku yznden alabildiine babo, ln ksrln yenecek yerde... samanln yannda, kuru otlarn scaklnda dinlenmemek neden!.. (TY, s: 79) ncelikle tmceciklerin bandaki "que"y deerlendirmeli. Bu nlemsel ve dilek ifade eden szcn karl yok eviride. stelik "les temps sont fidles", "havalar deimiyorsa" diye evrilmi. Ve ifade iinde anlamsz bir tmce olumu. Ayni ekilde ardndan gelen tmcede de, szc szcne bir eviriye ynelirken anlam sapm. Otlar, ot balyalar samanln, yani saman hangarnn yannda, dolaysyla "samanln yaknndaki kuru otlarn" demek gerek. Sonra sanki "que" szc bir soru szc olarak yerini alm eviride. Oysa bir dilek bu, dolaysyla "dinlensem" diye evrilmeli. Otlarn scaklnda demek yerine, szc szcne eviriyi brakp, scack kuru otlarn zerinde dinlemsem" demeyi yeliyorum ben. " force de ferveur", "coku yznden" diye evrilmi, bu, her eyi akla yapan birinin l de severek, akla dolamas,

dolaysyla belki biraz genileterek, "tutkularm yznden" diye evirilebilir. "au lieu de vagabonder, force de ferveur, vaincre l'aridit du dsert" ifadesinde, vaincre mastarn nereye baladmz nemli. eviride "coku yznden alabildiine babo, ln ksrln yenecek yerde." denilerek "vagabonder" yalnzca "babo" olarak verilmi, oysa bu, "babo gezmek" demek. Ya "babo gezmek, ln verimsizliini yenmek yerine" diyececeiz, yani iki mastar birletireceiz yada "ln verimsizliini tutku gcyle yenmek iin" diyerek nedenselletireceiz. Bence bu sonuncusu doru. 16b) Ah! Keke havalar deimese! Tutkularm yznden ln verimsizliini yenmek iin serseri serseri dolaacama, ah! samanlk evresindeki scack kuru otlarn zerine bir uzansam! (MD) Deerlendirme: Yaptm eletirileri kendi aralarnda snflandrmaya altmda yle bir sralama kyor: 1) Kaynak metindeki tek szc tek szckle karlama abas: Kaynak metinde kullanlan bir szcn, girdii balamlarla ilintili olarak edindii, dorudan ya da dolayl farkl karlklar vardr. Ve bir metin iinde byle bir szck, okur zihninde birden fazla karlkla anlamlandrlr. Szlk girdisi olarak karmzdaki seeneklerden birinin benimsenmesi halinde kaynak metindeki anlatm zenginlii ortadan kalkar. rnein "l'azur" szc iin eviride "gk" yelenmi, ancak metin iinde yeil ve beyaz renklerinin de verilmi olmas, "l'azur" szcnn "gkmavisi" karln da istiyor. Dolaysyla burada szcn evirilmesi yeterli olmuyor, ifadeyi doyuracak bir anlatm zorunlu oluyor. Bu nedenle "masmavi gk", iki karl birden vererek, bir zm oluturuyor. "bien des choses dlicieuses" ifadesi, eviride "bir ok gzel eyler" olarak aktarlm. Ayni ekilde, "dlicieuse" karl olarak "nefis, gzel" birlikte kullanlabilir: "pek ok nefis, gzel ey". 2) zletirme abas: Ama dilde kullanlacak szcklerin elden geldiince ama dilin varln oluturan szcklerden olmas, yani zlemeye ynelme, idealist bir abadr. Ve bu, kendi diline nem veren her bireyin dil borcudur. Ancak zletirme abas bazen anlalrl tehlikeye drmektedir. rnein, "les opinions cartes" iin "sapa kanlar" denilmesi, "des attentes nocturnes" iin "gececil bekleyiler" denilmesi, ve "talus" iin "eim" karlnn kullanlmas bence anlalrl zora sokmaktadr. 3) ndirgeme:

Kaynak dildeki farkl szckleri ama dilde tek bir karla indirme; hem ama metnin yanl evrilmesine, hem de zihinsel genilemenin engellenmesine yol amaktadr. rnein "bonne /le bien" ve "mauvaise /le mal" eviride ayni karlklarla "iyi /kt" aktarlmtr. Ayni ekilde hem "la grange" hem de "le grenier" szckleri "samanlk" olarak evrilmitir. 4) Szcklemede sapma: Bir szcn yerine sesel benzerliinden dolay farkl bir szcn kullanlmas. Bu da ayrmlar indirgeyen bir olgudur. rnein, "divergence" iin ayrlk deil de "aykrlk" demek gibi. 5) Ama dildeki seeneklerden yanl karlk seme: Bu, genellikle bir szck iin szlkte verilen ilk karlklardan birinin ifadeye yerletirilmesi biiminde karmza kmaktadr. rnein, "la reconnaissance" szc iin "nimet" karl yelenmi eviride, oysa ifadedeki karl "bulma, bulgulama, kefetme". "imposer" fiilii zorla vermek olarak evirilmi, oysa ifadedeki karl "benimsetmek, kabul ettirmek". "le mrite" szc "deer olarak evrilmi, oysa "layk olma, kendini layk grme" olarak evrilmeliydi. "esprit" szc "akl" olarak evrilmi, oysa "doru dnme" olarak evrilmeliydi. "les extrmes dtours" , "iddetli yn deitirmeler" diye evrilmi, oysa "ar sapmalar" yada "en u" olarak evrilebilir. "une route lire", "tutulacak yol" diye evrilmi, oysa trkede "yol tutmak" gibi bir kullanm olmad iin, okur ister istemez "yol" szcnn baka karlna kayabilmektedir. 6) Ama dildeki karlkta sapma: Ama dilde kullanlmas gereken uygun szcn yerine baka bir szcn kullanlm olmas. Bu, kaynak metnin anlatmn yoldan karan, dolaysyla yazarn sylemek istediinin deil de baka bir eyin anlalmasna yol aan bir durumdur. "ornire" iin "araba izi" deil de "ukur" szcnn seilmi olmas. "moisson" szc iin, "hasat" deil de, "harman" szcnn seilmi olmas szckler aras ayrma dikkatsizlii ne karmaktadr. "faneur" iin "ot kurutan" yerine "ot derleyen" denilmesi. "ot derlemek" trke bir anlatm deildir. Byle bir kullanm yok trkede. 7) Ama dilin ifade olanaklarndan yararlanmama: Genellikle szc szcne evirinin yol at bir durumdur. Kaynak metnin szcksel yaplar, evirmeni etkisi altnda brakp ama dilin nn tkar. "heurts aux talus, cahots aux ornires" anlatm, eviride "eimlerde arplm, ukurlarda sarslm" olmu. Oysa "inilerde arpa arpa, tekerlek izlerinde sarsla sarsla" olarak evrilebilir. Bu da trkedeki anlatm olanaklarndan yararlanmadr. Burada ikileme, anlatm trkeletiriyor.

8) Dilbilgisel ilevde sapma: Bir tmcenin iindeki gelerin dilbilgisel ilevlerinin yanl yorumlanmas sonucu, kabul edilemez bir evirinin ortaya kmas durumudur. "petite chambre m'a rveill la clart de la lune" ifadesi, "kk oda, ay beni uyandrd" diye evrilmi. Oysa ay zne deil, nesnedir. Ve "kk oda bende ay n uyandrd" ve giderek belki "kk oda bana ay n gsterdi", "kk odadan grdm ay n" gibi seenekler retebiliriz. Ayni ekilde "prouvant plus de volupt" ifadesi "byk bir haz veriyordu" olarak yani p. prsent, kii ve zaman ekli bir hale getirilmi. Oysa burada nedensel bir anlatm sz konusu. Baka bir rnek, "une libert qui ne guide plus un devoir" ifadesi "bir grevin ynlendirmedii zgrlk" olarak evrilmi. Oysa kaynak metinde zgrlk zne. Yani, greve rehberlik eden zgrlk. 9) Dilbilgisel geyi silme: Baz durumlarda diller aras aktrm sonucu, yani dillerden birinde bir genin eksiltilmesiyle karlanan olgular, baz durumlarda sorunsal olabilir. rnein "mais maintenant qu'elle nous intresse" ifadesi, "ama bizi imdi ilgilendiriyor ya" diye evrilmi. Yani zne, "elle" zamiri, trkede eksiltili kullanld iin, tam karl gibi geliyor ilk bakta. Ama "elle" zamirinin neyin yerini tuttuu franszcada belli iken (nk diil nc tekil, hemen "la vie" szcne balanabiliyor) eviride gizli zne olarak "o" zamirinin gnderileni ortada, bolukta kalm. Bu durumlarda genellikle zamirin yerini tuttuu szck ak yazlr. 10) eviride dilsel yapy eksik kurma: Baz durumlarda kaynak metnin tmce yapsnn etkisiyle birebir karlklar peinde olunca eviride ortaya kan tmce, yap asndan eksik bir tmce olabiliyor. rnek, "il ya des attentes nocturnes /d'on ne sait encore quel amour" ifadesi, "gececil bekleyiler vardr /hangi akn, daha bilinmez" szck szck baktnzda evrilmeyen ge kalmam gibi. Ama "hangi akn" birleimini, tmcede nereye balayabiliriz? Bu, belki, "hangi ak iindir" olabilirdi. Baka bir rnek, "au lieu de vagabonder, force de ferveur, vaincre l'aridit du dsert" ifadesinde "vagabonder" mastar, "babo" olarak braklm ve eviri anlalmaz olmu: "coku yznden alabildiine babo, ln ksrln yenecek yerde". 11) Szc szcne oluan eviriyi dil ii yeniden evirirken yanl evirme: eviri yalnzca bir szcn, bir bein, bir tmcenin, bir szcenin bir baka dilden dierine aktarlmas deildir. Ayni dil iinde de anlatlacak ham geleri farkl biimlerde ifadeletiririz. Bu ifade seenekleri kendi aralarnda birbirlerine dntrlebilir, baka bir deyile evrilebilir. Yaratc eviri genellikle byle eviriler sonunda ortaya kar. Ancak evrilmilerin e deerlilii, unutulmamas gereken bir noktadr. Eer kaynak metinde anlatlmak

istenilenden uzaklarsak, anlamsal bir sapmaya yol am oluruz. u rnekte olduu gibi: "si les temps sont fidles". Bunu szck szck evirirsek, "zamanlar sadk olsa" deriz kabaca, ya da "havalar sadk olsa". Ama nedir zamann yada havann sadk olmas, deimemesi demek orada bir sorun yok ama si ile balayan blm szc szne aktarlnca ifade havada kalyor. 12) Anlamlandrmada sapma: Kaynak metnin anlamlandrlmas ile ama metnin anlamlandrlmasnn bulumamas, ifadeler aras anlamsal sapmay iaret eder. rnein, "chante ta ferme" ifadesi "iftliinin arksn syle" olarak evrilmi. Oysa bu, "iftliini arkya dntr", "iftliini arkla --> iftliini trkle" demektir. 13) gelerin balantlarn kuramama (anlamszlatrma): Baz durumlarda ifadenin geleri arasndaki balant eksik kalr, bunda kaynak metni szc szcne evirmenin, bakaca kaynak metnin, etkisi rol oynayabilir ve zaman zaman mantksz yaplar ortaya kar. Zira kaynak metnin szcksel ve szdizimsel yaps bizi hemen etkisi altna alr. rnein, "je veux rver l't que les parfums des foins me rappelleront" ifadesi "yaz dlemek istiyorum: kuru otlar burcu burcu koktumuydu anmsarm." olarak evrilmi. Yaz dlemek ile yaz anmsamak arasnda ne tr bir balant vardr. Oysa bu ifedede sylenmek istenen u: yaz dlemek istiyorum. Yaz ben kuru otlarn sat kokulardan anlarm. "Kuru ot kokular ban yaz hatrlatacak" diyor, szc szcne. Burada hatrlatmak fiilini olduu gibi evirebilir miyiz? Hayr. Yeni bir eviriye gereksinimi var. Hele hele anmsamak fiili, (ki burada hatrlamak fiilinin evirisi olarak gndemdedir,) bana kabul edilemez grnyor. 14) Dolaylandrma: Baz durumlarda szc szcne eviri sorun yaratrken baz durumlarda da szc szcne eviriyi yeniden evirmek sorun yaratabilir. Dilde ileyen temel kural ekonomi olduuna gre ki sanatsal olan da onun peindedir, elden geldiince, evirmen en ekonomik anlatma ynelmek zorundadr. Eer uzatrsa bir dolaylama yapm olur. "que me repos-je" ifadesinin "dinlensem" yerine "dinlenmemek neden" diye evrilmesi basit bir dolaylamadr. 15) Szc szcne eviri: Szc szcne eviri, evirinin ilk biimi, ham biimidir. lenmesi gereken, bakaca yeniden dntrmelere gereksinimli bir biim. Bu nedenledir ki evirmen ustalatka szc szcne eviriden uzaklar. Bu, dili en iyi kullanma sorunudur. Dille bir savama girmeden zlemeyecek bir sorun. Bir ka rnek verelim: "leur splendeur venait de ceci que j'ardais sans cesse pour elles" ifadesi "onlar iin durmadan yanp tutumamdan geliyordu parltlar", sondan baa yaplm szc szcne eviri iin bir rnektir. "ce que j'avais

appris par la tte" ifadesinin "kafamla rendiim..." diye evrilmesi de byle bir eviridir. Sonu: Bu almann sonucu olarak ilkin aklmza taklan soru udur: acaba "Dnya Nimetleri" evrilmi mi? Elbette Bir kitaptan onbe ifade ekip aldktan sonra bunlar zerine getirilebilecek eletiriye dayanarak kestirip atc yarglarda bulunmak, hem kendini bilmezlik hem de yaplan almaya saygszlk olur. Ancak yaptm eletiriler nda Dnya Nimetleri yeniden gzden geirilmeyi bekliyor, eer Tahsin Ycel, buna yeniden eilme frsat bulamayacaksa, yeni evirmenini bekliyor diyebiliriz. Bir de bu almaya eviri sorunlarnn kayna asndan baklabilir. Bu durumda evirmenin nne kaynak metnin yaplarnn modellii, yani biimsel aynilik kaygs, zletirme kaygs, dikkatsizlik; engeller olarak kmaktadr. zellikle sonuncusu her evirmen iin geerlidir. Neredeyse kusursuz evirmen yoktur denebilir. Zira ok fazla karar almak zorundadr. Alaca kararlarn tmnn doru olmas, belki yeniden yeniden ayni metne dnmeyi yada bir baka kiinin dikkatini gerektirmektedir. Sonuta eviri kskan ve nankr bir edimdir. Notlar ve Kaynaklar: (1) Akit Gktrk ynetiminde A.Nihal Akbulut, Nesrin Kasap, Kemal zyurt ve Tlin enruh; "Deniz Feneri"nde yaamn irdelenmesi; ada Eletiri; ubat 1984; s: 4) (2) Ayni yaz. (s: 6) (3) Ayni yaz (s: 8) A. Gide; Les Nourritures Terrestres suivi de Les Nouvelles Nourritures; Gallimard, Collection Folio; 1984 Andr Gide; Dnya Nimetleri; eviren: Tahsin Ycel; Varlk yaynlar; stanbul; 1969 Andr Gide; Dnya Nimetleri ve Yeni Nimetler; Trkesi: Tahsin Ycel; Can Yaynlar; 3.basm; stanbul; 1989 Serdar nal; Andr Gidein Anlat Evrenine Bir Bak; eitli Ynleriyle Andr Gide: Littera cilt 8 iinde