QISACIQ

AZRBAYCAN
TRKCS
HAQQINDA
Seib Yenidn Sahmanlayan:
Kyl Sid Nccari

nsz
linizdki yaznn hdfi Azrbaycan Trkcsinin
ssbilimi v qramerinin saslarn yrtmkdir. Bu
yazn oxumaqla Azrbaycan Trkcsi haqqnda
tml bir bilgiy sahib olacaqsnz.

indkilr:

1-ci Drs: lifba................................................................................... 3

2-ci Drs: Ss........................................................................................ 5
3-c Drs: Kar v Cingiltili Sssizlr ............................................ 6
4-c Drs: Qaln v nc Sslilr ................................................... 7
5-ci Drs: Dodaqlanan v Dodaqlanmayan Sslilr................ 8
6-c Drs: Ssli Uyunluu (Ahng) Qanunu ............................ 9
7-ci Drs: Ardcllq Qanunu .......................................................... 10
8-ci Drs: Heca................................................................................... 11
9-cu Drs: Szlrin Son Hrfi........................................................ 12
10-cu Drs: Sz v Onun Quruluu............................................. 13
11-ci Drs: Dzltm Szlr v Szdzldici kililr....... 14
12-ci Drs: Mrkkb Szlr v Onlarn Yazl .................... 15
13-c Drs: kililrin Nvlri ................................................... 16
14-c Drs: kililrin Yazl.................................................... 17
15-ci Drs: Nitq Blmlri ............................................................. 18
16-c Drs: sim (Ad) ....................................................................... 19
17-ci Drs: simlrin Quruluca Nvlri ................................... 20
18-ci Drs: simlrd Ballq....................................................... 23
19-cu Drs: smin Hallar ............................................................... 26
20-ci Drs: Ballq v Hal kililri Birlikd......................... 29
21-ci Drs: simlrd Xbr lamti ......................................... 32
22-ci Drs: Sift................................................................................. 34
23-c Drs: Siftlrin Drcsi .................................................... 38
24-c Drs: Say.................................................................................. 40
25-ci Drs: vzliklr ...................................................................... 41
26-c Drs: Eylm .............................................................................. 43
27-ci Drs: Anasz............................................................................ 45
28-ci Drs: Eylmin Danmas........................................................ 46
29-cu Drs: T'sirli v T'sirsiz Eylmlr.................................. 47
30-cu Drs: Eylmlrin Nv ........................................................ 49
31-ci Drs: Eylmlrd Zaman ..................................................... 51
32-ci Drs: Eylmlrd Bitin xs vzliklri .................... 55
33-c Drs: Eylmin killri........................................................ 56
34-c Drs: Eylmin mumi killri ........................................ 59
35-ci Drs: Eylmlik Balamalar ................................................. 60
36-c Drs: Zrf................................................................................. 62
Qaynaqa: ............................................................................................ 63

1-ci Drs: lifba

Azrbaycan Trkcsi, indiycn, lifbada yazlbdr.
Quzey Azrbaycanda rb, Kiril v Latn lifbalarnda,
Gney Azrbaycanda is, yalnz, rb lifbasnda yazlb.
Burada lifbann d, rnklrl gtirilir.
LATIN

Aa

ana

Bb

baba

Cc

can

ay

Dd

dar

Ee

ev

Ff

fal

Gg

get

Hh

hara, hal

Xx

xal

isti

LATIN
Jj

jel

Kk

kiik

Qq
Ll

qan

lal

Mm

mn

Nn

nn

Oo

otaq

Pp

pay

Rr

artq

Ss

sn, saniy,
sabun

, ,

al

Tt

tar, tayfa

Uu

umud

st

Vv

vtn

Yy

yar

Zz

z, zillt,
zrb, zalim

, ,
,

'

'

e'r

'

Aadak cmlni lifbada yazrq:

- Azrbaycan bizim vtnimizdir.
- .

. 4

2-ci Drs: Ss
Azrbaycan Trkcsind sslr iki yer blnr:
sslilr v sssizlr. Sslilri tlffz ednd, hava azad
kild azdan xr. Azrbaycan Trkcsind doqquz
ssli vardr:
- Aa: adam
- Ee: ev
- : l
- I: qz
- i: dil
- Oo: yol
- : gz
- Uu: duz
- : z
Sssizlrin tlffznd, hava axn azdan xanda,
bir maney rast glir. Azrbaycan Trkcsind 23 sssiz
vardr:

B, C, , D, F, G, , H, X, J, K, Q, L, M, N, P, R, S,
, T, V, Y, Z.

3-c Drs: Kar v Cingiltili Sssizlr

Azrbaycan Trkcsinin sssizlri ya kar ya da
cingiltili olur.
Kar sssizlri tlffz ednd, ss tellri titrmir v
ss eidilmir: p, t, k kimi.
Cingiltili sssizlri tlffz ednd, ss tellri titryir
v ss eidilir: b, n, z kimi.
Azrbaycan Trkcsind
cingiltili sssizlr ox ilnir.

kar

sssizlr

nisbt,

4-c Drs: Qaln v nc Sslilr

Azrbaycan Trkcsind olan sslilrdn drd
qalndr:
-

Bu sslilri deynd, dil arxa trfd yuxar qalxr v

ss qaln xr. Bunlara dilarxas vya qaln sslilr deyilir.
Qalan be ssli incdir:
-

Bu sslilri deynd, dilin qabaq blm ndamaqda

qalr v ss inc xr. Bunlara inc sslilr deyilir.
Sslilrdn o, , e,
hecada gl bilr.

sl Trk szlrind birinci

"Azrbaycan Trkcsinin sslilri qsadr."

5-ci Drs: Dodaqlanan v Dodaqlanmayan

Sslilr
Sslilrin b'zisini deynd, dodaqlar girdlib irli
uzanr. Bel sslilr dodaqlanan sslilr deyilir:
-

Qalan be sslini deynd dodaqlar tbii halda qalr

v ss tlffzn qatlmr. Bunlara dodaqlanmayan
sslilr deyilir:
-

6-c Drs: Ssli Uyunluu (Ahng) Qanunu

sl Trk szlrind, sslilr ya inc olar ya da qaln.
Demk, bir sad szd sslilrin hams bir cinsdn
olmaldr.
Szlrd qaln vya inc sslilrin bir cinsdn
olmasna ssli uyunluu (ahng) qanunu deyilir,
rnk- lr:
-

qaln:

oyun

ayaq

dodaq

yoldalq

vurun

inc:

evli

eik

sprg

kndi

dirsk

dmk

7-ci Drs: Ardcllq vya Sslilrin Bir-birinin

Dalnca Glmsi Qanunu
sl Trk szlri, sslilr myyn trtibl dzlnd,
dzlir.
Bu trtib, ardcllq vya sslilrin bir-birinin dalnca
glmsi qanunu deyilir.
Demk, bu dilin sznn birinci sslisini bilsk, ssli
uyunluu qanunu yardm il, sonrak hecalarda gln
sslilri d t'yin ed bilrik.
rnk:
-

getdikc

dondurma

tklmk.

10

8-ci Drs: Heca

Szlr para-para deyilir; hr para bir hecadr v
hr hecada bir ssli vardr:
-

birhecal: at, gz

ikihecal: ana, qoaq

hecal: qardalq, dumanlq

drdhecal: yazlq, Azrbaycan

behecal: Azrbaycanl, yalladrmaq

Azrbaycan Trkcsinin sl szlrini nzr alaraq,

be nv heca grrk :
1. Tam aq heca: szn vvlind glr v yalnz
bir sslidn ibart olar, rnk: a + na, a + q.
2. Aq heca: bir sssizl bir sslidn ibartdir v
szn hr yerind gl bilr, rnk: ba + ba, bi
+ bi.
3. Qapal heca: bir ssli il bir sssizdn qurulan
hecadr. Bu heca szn hr yerind gl bilr,
rnk: at, .
4. Tam qapal heca: iki sssizin arasnda bir
sslidn ibart olan hecadr. Bu heca szn hr
yerind ilnir, rnk: bal, gl.
5. kinci tam qapal heca: sssiz v birinci
sssizdn sonra gln bir sslidn ibart olan
hecadr. Sonrak iki sssizdn biri mtlq cingiltili
olmaldr, rnk: srt, qurd.

11

9-cu Drs: Szlrin Son Hrfi

Azrbaycan Trkcsinin szlri eidildiyi kimi yazlr:
1. Axr "q" ya "" vya "x" tlffz olan szlr, gr
tkhecal olsalar, "" ya "x" v gr iki vya
oxhecal olsalar, "q" klind yazlar. rnk: ox,
ya, bax, z, uaq, qamaq.
2. Qaln ssli anaszlr (msdr) "q", inc sslilr is
"k" il bitr, rnk: yazmaq, olmaq, yemk, snmk.
3. Szlrin axrndak "q" hrfi, iki ssli arasna ds,
"" hrfin evrilr, rnk: uaq + ua.
4. ki vya ox hecal szlrin sonundak "t" hrfi, iki
ssli arasna dnd, "d" hrfin evrilr. rnk:
qart + r qardr, unut + ur unudur.
5. Szlrin sonundak "k" hrfi, iki ssli arasna
dnd, "g" vya "y" hrfin evrilir. rnk: rk
+ i ryi (rgi), mk + i myi (mgi).

12

10-cu Drs: Sz v Onun Quruluu

Szlr qurulularna gr cr olur:
1. Sad szlr: hmi sabit qalb, tklikd anlam
(m'na) olan, bir hrfi ds anlamn itirn
szlr sad szlr deyilir.
rnk: ana, bac, divar.
2. Dzltm szlr: bir sad sz v szdzldn
kilidn ibart olan szlr, dzltm szlr
deyilir.
rnk: vtnda vtn + da, atl
at+ l.
3. Mrkkb szlr: iki vya ne kkdn dzln
szlr, mrkkb szlr deyilir.
rnk: istiot isti + ot, lzyuyan l
+ z + yuyan.
"Szn dyiilmyn v mstqil anlam olan
blmn, kk deyilir."
"Szn dyin v mstqil ilnmyn blmn,
kili vya k deyilir."

13

11-ci Drs: Dzltm Szlr v Szdzldici

kililr
Yeni sz dzltmk n, kklr
kililr, szdzldici kililr deyilir.

artrlan

rnk:
gzlk
gzl
gzti
gzsz
Yuxardak rnklrd "gz" szn eidli
(mxtlif) kililr qomaqla, crbcr szlr yaranr.

14

12-ci Drs: Mrkkb Szlr v Onlarn

Yazl
Mrkkb szlr, aadak qaydalarla yaranr:
1. ki v hrdn sad szn birlmsindn,
rnk: Dz Ky, qaraqa, uzunburun
2. Yaxnanlaml iki szn birlmsindn,
rnk: ev-eik, st-ba, al-ar
3. Eyni szlrin tkrar il,
rnk: zbz, ba-baa
4. Ziddanlaml szlrin birlmsindn,
rnk: yer-gy, gec-gndz

15

13-c Drs: kililrin Nvlri

Azrbaycan Trkcsind
(vzif) gr iki yer blnr:

kililr

grvlrin

1. Szdzldici kililr: b'zi kililr, sz

artrlanda, o szn anlamn dyiib yeni-anlaml sz
yaradar. Bel kililr, szdzldici kililr deyilir.
rnk:
- boyaq,
-suz susuz,
-li yemli,
-lq aalq
2. Szdyidirici kililr: b'zi kililr sz
artrlanda, onun yalnz zahirdki klini dyiib,
anlamnda he bir dyiiklik yaratmr. Bel kililr,
szdyidirici kililr deyilir.
rnk:
-da dada,
-dn Kydn,
-a yoldaa,
-y dry

16

14-c Drs: kililrin Yazl

1. Szlrin son sslisinin ancaq qaln vya incliyin
bal olan kililr, iki killi olur. Bel kililrin
qalnlarnda "a" inclrind is "" sslisi ilnir.
rnk:
a. qaln szdyidirici kililr: -lar qaplar, da dada, -dan uaqdan
b. inc szdyidirici kililr: -lr evlr, -d
gnd, -dn ikdn
c. qaln szdzldici kililr: -ma qalma, an yanan
. inc szdzldici kililr: -m glm, -n
sevinn
2. Szn son sslisinin qaln vya incliyi, ha bel
dodaqlanan vya dodaqlanmayan olmasna bal
olan kililr drdeidli olur. Bel kililrin
qalnlarnda, ssli uyunluu qanununa gr "" vya
"u", inclrind is "i" vya "" ilnir, rnk:
a. qaln szdyiidirici kililr: - qarpz, -n
qarpzn, -u duzu, -un duzun
b. inc szdyidirici kililr: -i dili, -in
dilin, - gn, -n gnn
c. qaln szdzldici kililr: -lq yaylq, -sz
paltarsz, -luq qonuluq, -suz
odunsuz
. inc szdzldici kililr: -lik klglik,
- siz evsiz, -lk gzlk, -sz glsz

17

15-ci Drs: Nitq Blmlri

Hr dilin szlri eidli blmlr blnr. Onlara
nitq blmlri deyilir.
Azrbaycan Trkcsind on cr nitq blm vardr.
Bunlardan b'zisinin mtndn eikd, mstqil anlam
olur. Bunlara sas nitq blmlri deyilir. Azrbaycan
Trkcsind yeddi cr sas nitq blm var:
1. isim: ana, vtn
2. sift: a, byk
3. say: bir, iki
4. vzlik: mn, sn
5. eylm (fe'l): yazdm, gedirm
6. zrf: yava, diqqtl
7. nida: ax! hoy!
Mtndn eikd mstqil anlam olmayan nitq
blmlrin, kmki nitq blmlri deyilir.
1. qoma: sar, -dk, kimi, gr
2. balayc: hm, da, yoxsa, ancaq
3. dat: ki, -mi, bs, ha

18

16-c Drs: sim (Ad)

eylr v kimslrin adn bildirn szlr, isim
deyilir:
1. zl (xsusi) isimlr: varl tk olan eylri
bildirn szlr deyilir, rnk: Savalan, Babk,
Tbriz.
2. genl (mumi) isimlr: cinsibir eylrin mumi
ad olan szlr deyilir, rnk: adam, kitab.
3. mcrrd isimlr: madd xaricind olan v
llnm- yn eylrin adna deyilir, rnk: yaxlq,
qoaqlq.
4. mcrrd olmayan isimlr: canllar v canszlarn
adna deyilir, rnk: su, qu.
5. tklik isimlr: isimlrin oxu, sonunda toplu (cm)
lamti olmayanda, tk bir eyi bildirir. Bel isimlr,
tklik isimlr deyilir, rnk: ata, ev.
6. oxluq isimlr: sonunda toplu lamti olmayanda
da oxluu bildirn adlara deyilir, rnk: el, ulus,
sr.
7. isimlrin
toplusu: Azrbaycan Trkcsind
isimlrin toplu lamti, ikieidli "-lar, -lr"-dn
ibartdir. smin son sslisi qaln olsa "-lar", inc olsa
"-lr"-dn yararlanarlar, rnk: dost dostlar,
qarpz qarpzlar, l llr, gmi gmilr.

19

17-ci Drs: simlrin Quruluca Nvlri

1. Sad isimlr: bir kkdn ibart olan v bir hrfi
dnd anlamn itirn isimlr, sad isimlr deyilir,
rnk: rk, at.
2. Dzltm isimlr: bir kk v bir vya bir ne
sdzldici kilidn ml gln isimlr, dzltm
isimlr deyilir.
ada Azrbaycan Trkcsinin standard ivsind var olan dzltm isimlr:
i.

Trkc kililrl dzlnlr:

-lq, -lik, -luq, -lk: dalq, rilik,

ucuzluq, dzlk
-a, -: qazana, dftr
-laq: duzlaq, aylaq
-, -i, -u, -: yaz, rki, odunu,
zm
-l, -li, -lu, -l: dadl, evli, duzlu, szl
-da: yolda, mkda, vtnda

-cq, -cik, -cuq, -ck, -caz, -ciyz:

anacq, evcik, yavrucuq, gzck, qzcaz,

nnciyz
ii.

Fars v rb dillrindn alnm kililrl

hmn dillrdn alnm szlrdn dzln
dzltm isimlr:
-iyyt: ziddiyyt, xsiyyt
-yat, -at: dbiyyat, t'limat
-iyy: sviyy, frziyy
-i, -vi: Xaqani, Gncvi
-dar: eldar, havadar

20

iii.

Avropa dillrindn alnm kililrl

hmn
dillrdn alnm szlrdn
yaranan dzltm isimlr:
-izm: idealizm
-ist: manist
-ik:

akademik, biolijik

iv.

Trkc
kililrl
hmn
dilin
eylmlrindn dzln isimlr:
-q, -ik, -uq, -k: qatq, bilik, qoruq,

hrk

-, -i, -u, -: qa, gli, uu, gr

-ma, -m: vuruma, szm
-aq, -k, -q, -k: yataq, srk, daraq,

lk

-caq, -ck: sancaq, yellnck

-m, -im, -um, -m: ym, iim, udum,

lm

-qa, -g: qovurqa, sprg

-ar, -r: aar, glr
-t, -ti, -tu, -t: qqrt, gyrti, gurultu,

znt

-qn, -kin, -qun, -gn, -n, -un:

basqn, kskin, tutqun, szgn, daln,

vurun
-q, -ki, -qu, -g, -, -u: asq, seki,
pusqu, blg, al, soru
-n, -in: axn, biin
-, -i, -u, -: yaz, ki, pozu, l
-c, -ici, -ucu, -c: satc, bilici, sorucu,
blc
-nc, -inc, -unc, -nc: qaxnc, sevinc,
qorxunc, glnc
-acaq, -ck: yanacaq, silck
-c: dnc
21

-gc: szgc
-ac,-c: txac, dyc
-ir: glir
-c: ayrc
-nt, -inti, -untu, -nt: qaznt, zinti,

ovuntu, knt
-maz, -mz: solmaz, snmz

3. Mrkkb isimlr: iki vya ne mstqil szdn

ml gln szlr, mrkkb isimlr deyilir.
i.
iki mstqil szdn yarananlar: Bykaa,

hacleylk

ii.

bir szn tkrarndan ml glnlr:

iii.

anlamca
zidd
olan
iki
szn
birlmsindn ml glnlr: var-yox,

iv.

qala-qala, dey-dey
az-ox

bir anlaml v bir anlamsz szn

birlmsindn ml glnlr: adam-

madam, qz-mz

22

18-ci Drs: simlrd Ballq

Bir eyin bir xs bal vya aid olduunu bidirmk
n, o eyin isminin axrna myyn kililr
artrarlar.
1. Birinci tk xs bal olanda:
i.

bal olan tk ey sssiz il bits, ballq

lamti drdeidli "-m, -im, -um, -m
olar, rnk: kitabm, Tbrizim, duzum,
glm.

ii.

bal olan tk ey ssli il qurtarsa,

yuxardak kililrin ilkin sslisi dr,
rnk: anam, nnm, quzum, srm.

iii.

bal olan ey toplu olsa, "-lar, -lr toplu

lamti artrlb, ondan sonra ballq
lamti "-m, -im glr, rnk: quzularm,

gllrim.

2. Birinci toplu xs bal olanda:

i.

bal olan tk y sssizl bits, ballq

lamti drdeidli "-mz, -imiz, -umuz, mz" olar, rnk: bamz, evimiz,
yurdumuz, glmz.

ii.

bal olan tk ey ssli il qurtarsa,

yuxardak kililrin ilkin sslisi dr,
rnk: anamz, nnmiz, quzumuz,
gzgmz.

iii.

bal olan ey toplu olsa, "-lar, -lr" toplu

lamti artrlb, ondan sonra ballq
"-mz,-imiz" glr, rnk:
lamati
qoyunlarmz, gzglrimiz.
23

3. kinci tk xs bal olanda:

i. bal olan tk ey sssiz il bits, ballq
lamti drdeidli "-n, -in, -un, -n" olar,
rnk: kitabn, evin, yurdun, gln.
ii. bal olan tk ey ssli il qurtarsa,
yuxardak kililrin ilkin
sslisi dr,
rnk: anan, nnn, quzun, gzgn.
iii. bal olan ey toplu olsa, "-lar, -lr" toplu
lamti artrlb, ondan sonra ballq lamti
"-n, -in" glr, rnk: kitablarn, evlrin,
quzularn, gllrin.
4. kinci toplu xs bal olanda:
i.

bal olan tk ey sssiz il bits, ballq

lamti drdeidli "-nz = -z, -iniz = -iz, unuz = -uz, -nz = -z" olar, rnk:

kitabnz = kitabz, eviniz = eviz, yurdunuz =

yurduz, sznz = szz.

ii.

bal olan tk ey ssli il qurtarsa, yuxardak

kililrin ilkin sslisi dr, rnk: ananz =

anaz, nnniz = nnz, quzunuz = quzuz,

gzgnz = gzgz.

iii.

bal olan ey toplu olsa, "-lar, -lr" toplu

lamti artrlb, ondan sonra ballq lamti
"-nz = -z, -iniz = -iz" glr, rnk:
kitablarnz = kitablarz, gllriniz = gllriz.

5. nc tk xs bal olanda:
i.

bal olan tk ey sssiz il bits, ballq

lamti drdeidli "-, -i, -u, -" olar, rnk:
kitab, evi, yurdu, sz.

24

ii.

bal olan tk ey ssli il qurstarsa, "-s-"

nnsi,
hrfi araya glr, rnk: anas,
quzusu, gzgs.

iii.

bal olan ey toplu olsa, "-lar, -lr" toplu

lamti artrlb, ondan sonra ballq lamati
"-, -i" glr, rnk: kitablar, evlri, quzular,
gllri.

6. nc toplu xs bal olanda:

i.

bal olan tk ey sssiz il bits, ballq

lamti ikieidli "-lar, -lri" olar, rnk:
kitablar, qlmlri, quzular, gzglri.

ii.

bal olan tk ey ssli il qurtarsa, ballq

formas "i."-dki kimidir.

25

19-cu Drs: smin Hallar

simlrin cml iind eidli killr dmsin,
ismin hallar deyilir:
1. Adlq hal: bu, ismin birinci kli v addr v kilisi
olmaz. Bu hal "kim?" vya "n?" sorularndan
birisin cavab verir, rnk: ana Kim?, kitab
N?
2. Yiylik hal: bu hal iki ey arasnda sahiblik, yiylik
mzmununu bildirir. Bu halda olan isimlr "kimin?"
vya "nyin?" sorularndan birisin cavab verir,
rnk: Fzulinin qzli Kimin qzli?
Bu haln kililri aadaklardan ibartdir:
i.

isim sssiz hrfl bits, szn son

sslisi il uyun, drdeidli "-n, -in, un, -n" ilnir, rnk: Azrbaycann,
elin, dostun, gln.

ii.

isim ssli hrfl bits, kili il ismin

arasna bir "-n- hrfi artrlr, rnk:
atann, dirinin, quzunun, znn.

3. Ynlk hal: bu hal i v hrktin ynn (cht)

vya hdfini bildirir. z d "hara? vya "ny?"
sorularndan birisin cavab verir, rnk: Baa

gedirm. Hara gedirm?, Kitaba baxram. Ny

baxram?
kililr:
i.

isim sssiz hrfl bits, szn son

sslisi il uyun, qalnlarda "-a",
inclrd is "-" ilnr, rnk:
aaca , ev.
26

ii.

isim ssli hrfl bits, kili il ismin

arasna bir "-y- hrfi artrlr, rnk:
anaya, nny, ky.

4. T'sirlik hal: bu hal eylmin (fe'l) t'siri stn

dn isimlri gstrir. Bu halda ilnn isimlr
"kimi?" vya "nyi?" sorularndan birisin cavab
verir, rnk: Mllimi grdm. Kimi grdm?,
e'ri oxudum. Nyi oxudum?
kililr:
i.

isim sssiz hrfl bits, szn son

sslisi il uyun, drdeidli "-, -i, -u, " ilnr. rnk: ota, vtni, duzu,
gz.

ii.

isim ssli hrfl bits, kili il ismin

arasna "-n- hrfi artrlr. rnk:
anan, bbni, quzunu, dyn.

5. Yerlik hal: bu halda, isim iin vya hrktin ba

verdiyi yeri bildirir. Bu haldak isimlr, "kimd?",
"nd?" vya "harada?" sorularndan birisin cavab
verir, rnk: Kitab Aydndadr. Kitab kimddidr?
kililr:
i.

ismin son sslisi qaln olsa, "-da" kilisi

anada,
ismin sonuna artrlr. rnk:
zurdda, otaqlarda.

ii.

ismin son sslisi inc olsa, "-d" kilisi

evd,
ismin sonuna artrlr. rnk:
ld , evlrd.

6. xlq hal: bu hal i vya hrktin xd nqtni

bildirir. simlr bu halda, "kimdn?", "ndn?" vya
"haradan?" sorularndan birisin
cavab verir,
27

rnk: Anar mktbdn gldi.

gldi?

Anar haradan

kililr:
i. ismin son sslisi qaln olsa, "-dan" kilisi
ismin sonuna artrlr, rnk: anadan,
badan, babalardan.
ii. ii. ismin son sslisi inc olsa, "-dn"
kilisi ismin sonuna artrlr, rnk:
evdn, sndn , krplrdn.
isimlr hm ballq, hm d hal kilisi qbul
ednd, ilkc ballq, sonra is hal kilisi yazlar,
rnk: qardama, qardamzda, ...

28

20-ci Drs: Ballq v Hal kililri Birlikd

"isim + ballq + hal kilisi"
1. Qaln dodaqlananlarda: ikinci tk xs aid olanda

i.

adlq: sssizl bitnd odunun, ssli il

bitnd quyun

ii.

yiylik: sssizl bitnd odununun, ssli

il bitnd quyunun

iii.

ynlk: sssizl bitnd odununa, ssli il

bitnd quyuna

iv.

t'sirlik: sssizl bitnd odununu, ssli

il bitnd quyunu

v.

yerlik: sssizl bitnd odununda, ssli il

bitnd quyunda

vi.

xlq: sssizl bitnd odunundan, ssli

il bitnd quyundan

2. Qaln v inc dodaqlanmayanlarda: ikinci tk xs

aid olanda
i.

adlq: sssizl bitnd qardan, ssli il

bitnd bibin

ii.

yiylik: sssizl bitnd qardann, ssli

il bitnd bibinin

iii.

ynlk: sssizl bitnd qardana, ssli

il bitnd bibin

iv.

t'sirlik: sssizl bitnd qardan, ssli

il bitnd bibini

29

v.

yerlik: sssizl bitnd qardanda, ssli

il bitnd bibind

vi.

xlq: sssizl bitnd qardandan,

ssli il bitnd bibindn

3. Ssli il bitnlr (qaln dodaqlanmayan v inc

dodaq-lananlar ): ikinci tk xs aid
i.

adlq: qaln ssli il bitnd anan, inc

ssli il bitnd hln

ii.

yiylik: qaln ssli il bitnd anann,

inc ssli il bitnd hlnn

iii.

ynlk: qaln ssli il bitnd anana, inc

ssli il bitnd hln

iv.

t'sirlik: qaln ssli il bitnd anan, inc

ssli il bitnd hln

v.

yerlik: -qaln ssli il bitnd ananda, inc ssli il bitnd hlnd.

vi.

xlq: qaln ssli il bitnd anandan,

inc ssli il bitnd hlndn

Bu iki kili isimlr artrlanda, grdymz kimi,

standard iv normalar il, ikinci tk xsd yiylik,
ynlk v t'sirlik halnda bir sra dolaqlqlar irli
glir. Bu dolaqlqlar aradan qaldrmaq n, Gney
Azrbaycanda, ox lhclrd, hmn "-n"
ballq kilisinin "-n-" hrfini "-v-" hrfin
evirirlr, rnk:
i.

yiylik: odununun odunuvun,

quyunun
quyuvun, qardann qardavn, anann
anavn, hlnn hlvn

30

ii.

iii.

ynlk: odununa odunuva, quyuna

bibin
quyuva, qardana qadava,
bibiv, anana anava, hln hlv
t'sirlik: odununu odunuvu, quyunu

quyuvu, qardan qardav, bibini bibivi,

anan anav, hln hlv

31

21-ci Drs: simlrd Xbr lamti

Xbr kililri bunlardr:
1. Birinci tk xs:
i.

sz sssizl bits, qaln sslilrd "-am",

inclrd is "-m" olar, rnk: qoaam,
gncm.

ii.

sz ssli il bits, yuxardak kililr

ilnr, amma iki ssli arasnda "-y-" hrfi
glr, rnk: atayam, nnym.

2. Birinci toplu xs:

i.

sz sssizl bits, drdeidli "-q, -ik, -uq, k" glr, rnk: insanq, gncik, qohumuq,
bygk.

ii.

sz ssli il bits, iki ssli arasnda "-y-"

hrfi glr, rnk: bacyq, krpyik,
odunuyuq, srcyk.

3. kinci tk xs: hm ssli, hm d sssiz hrfl bitn

szlrin son sslisi qaln olsa "-san", inc olsa "-sn"
ilnr, rnk: qoaqsan, babasan, nnsn,
byksn.
4. kinci toplu xs: szn son sslisiyl ilgili,
drdeidli "-snz = -sz, -siniz = -siz, -sunuz = -suz,
-snz = -sz" ildilir, rnk: qoaqsnz = qoaqsz,

devsiniz = devsiz, qohumsunuz = qohumsuz,

dzsnz = dzsz.

5. nc tk xs: szn son sslisiyl ilgili,

drdeidli "-dr, -dir, -dur, -dr" glr, rnk:
anadr, evdir, ovudur, zmdr.
32

6. nc toplu xs: 5-cidki kililrdn sonra,

qalnlarda "-lar", inclrd is "-lr" artrlr, rnk:
qoaqdrlar, nndirlr, orudurlar, dzdrlr.
Xbr lamtinin danmas: bu lamt "deyil =
dgil"-dn ibartdir. kililr bu lamtin sonuna
artrlr, rnk:
deyilm, deyilsn, deyildir
deyillik, deyilsiz, deyillr.

33

22-ci Drs: Sift

simlrin necliyini bildirn szlr, sift deyilir.
Azrbaycan Trkcsind:
1. sift isimdn qabaq glr: gzl qz, qrmz alma.
2. sift xbr olsa, isimdn sonra glr: vtn zizdir.
Siftlrin quruluca nvlri:
1. Sad siftlr: bir kkdn ibart olar.
i. rng: a, qara
ii. ncrlk: yax, pis
iii. l v hcm: uca, qsa
iv. dad: irin, ac
v. zndki lamt: il, qoca
vi. istilik v arlq: ar, isti
2. Dzltm siftlr: bir sz v bir kilidn dzlir.
i. isimlik siftlr: bir isim + kili
-l,

-li,

-lu,

yuxulu,dzml

-l:

dadl,

bilgili,

-sz, -siz, -suz, -sz: adsz, evsiz, yolsuz,

tksz

-, -i, -u, -: qaaq, dmiri, odunu,

dy

-lq, -lik, -luq, -lk: dalq, hftlik,

donluq, gnlk

-k, -ki, -k: axamk, shrki, bugnk

34

-k, -ki: atamdak, evdki

-cl,

-cil,

-cul,

qohumcul, lmcl
ii.

-cl:

qabaqcl,

icil,

eylmlik (fe'li) siftlr:

birinci dst: adlq isim eylm kk
+"an"/"n"
rnk: qanan, grn, yazlmayan,
anlalmayan.
ikinci dst:
-m, -mi, -mu, -m: qocalm,

glmi, qurumu, grm

-ar, -r: axar, glr

-acaq,

-ck

(-yacaq,

-yck):

olacaq, glck, yaayacaq, lyck

nc dst:
-mal, -mli: oxumal, grmli
-as, -si (-yas, -ysi): yazas,
oxuyas, grsi, brysi.
drdnc dst:

alnma, glm
beinci dsts:
-aan, -yn: qapaan, hryn
-qan, -kn: alqan, dykn
-aq, -k: qorxaq, ilk
-n (-n, -un, -gin, -gn) v -qn
(-qn, -qun, -kin, -kn):

35

sz cingiltili sssizl bits, -ngillr artrlar: azn, solun, zgin,

dzgn

sz kar sssizl bits, -qn-gillr

artrlar: satqn, tutqun, kskin,

kskn

-c, -ici, -ucu, -c, -yc, -yici, yucu, -yc: alc, keici, yorucu,

src, partlayc, lyici, qoruyucu,

bryc
-q, -ik, -uq, -k: batq, ksik, uuq,
snk
-caq, -ck: utancaq, sevinck
-nc, -inc, -unc, -nc: qorxunc,
glnc
-c: qsqanc, iyrnc
-m, -im, -um, -m: atm, iim, tutum,
blm
-dq, -dik, -duq, -dk: aldm,
gzdiyim, olduum, grdyn
-: ks

3. Mrkkb siftlr: iki szn birlmsindn

dzlir.
i.

Trkc szlrl ml glnlr:

a. iki siftin tkrarndan dzlnlr:

yal-yal

b. iki

isimlik

siftdn

gll-ikli, bal-baal

dzlnlr:

c. bir sad sift v bir isimlik

ucaboylu,
siftdn
dzlnlr:

istiqanl

. bir sad sift v bir isimdn

dzlnlr: dikba, gygz
36

d. bir eylmlik sift v bir isimdn

dzlnlr: aqgz
e. ballq kilisi olan bir isiml bir
gztox,
siftdn
dzlnlr:

diliirin

. bir ballq kilisi olan isiml

isimdn
dzln
siftl
yarananlar: st-rtl, gzqanl
f. bir ballq kilisi olan isiml bir
eylmlik siftdn dzlnlr: aln-

aq, yolunu-azm

g. mrkkb
eylmlrdn
dzlnlr: t'yid olunan
. "-dan, -dn" kilili bir isim v bir
siftdn dzlnlr: dadan-yumaq,

dildn-iti

h. bir say v bir sad isimdn

dzlnlr: bebucaq, drdqapl
ii.

rb v Fars dillrindn alnm mrkkb

siftlr:
a. bir
sift
v
bir
isimdn
dzlnlr: xobxt, bdtint
b. bir
say
v
bir
isimdn
dzlnlr: yekrng
c. bir isim vya sl sift v bir
eylmlik siftdn dzlnlr:

qubaz, oyunbaz

37

23-c Drs: Siftlrin Drcsi

ada Azrbaycan Trkcsind siftin alt drcsi
vardr:
1. Adi drc: bu drcd olan siftlr, eylrin
lamtini adi kild bildirir. rnk: qrmz,
alqan, yax.
2. Qarladrma (mqayis) drcsi: bu drc iki
vya ox eyd olan eyni keyfiyyti qarladrr. Bu
drcnin lamti dr:
i.
ii.

iii.

-raq, -rk: yaxraq, pisrk

-dan, -dn: bu kililr siftlr artrlmr,
blk iki isimdn, keyfiyyti az olana lav
olur: Yuxu baldan irindir.
daha: daha byk, daha gzl

3. stnlk drcsi: bu drc il, bir keyfiyyt, adi

drcdn stn gstrilir. Bu drcnin lamtlri
"n, ox, lap, olduqca"-dan ibartdir ki, siftin
bana artrlr: n gzl, ox byk, lap pis, olduqca
yax.
4. iddtlndirm drcsi: bu drc, siftin t'yinlik
drcsini iddtlndirir. Bu formada, siftin ilk
hecasnn sslisindn sonra " m-, -p-, -s-, -r-"
sssizlri-ndn birini gtirib, sonra siftin z btv
kild glir: bombo, sapsar, qpqrmz, dupduru.
5. Kiiltm drcsi: bu drc, eylrdki lamt, sift
v keyfiyytin adi drcdn az olduunu bildirir. Bu
drcnin kililri aadaklardr:

38

i.
ii.

-mtl, -imtil, -umtul, -mtl: sarmtl,

mavimtil, bozumtul, gymtl

-sov: uzunsov, dlisov

iii.

-thr: qrmz thr, uzun thr

iv.

-mtraq: qrmzmtraq, amtraq

v.
vi.
vii.

-ala: ala qaranlq, ala yarmq

-n: an, qaran
aq: aq qara, aq sar

6. oxaltma drcsi: siftin bu drcsind keyfiyyt,

lamt v siftin miqdar, adi drcy nisbt ya
artr ya da azalr. Bu drcnin lamti "-ca, -c"
kilisidir: yaxca, qaraca.

39

24-c Drs: Say

eylrin miqdarn, sayn bildirn szlr say deyilir.
Azrbaycan Trkcsind drd cr say vardr:
1. Miqdar saylar:
i.

sad saylar: birdn ona qdr (1-10),

onluqlar, yz, min, milyon v milyard saylar
saddir.

ii.

mrkkb saylar: iki v daha artq szl ifad

olunan saylara, mrkkb say deyilir, rnk:
on be, yz doqquz.

2. Sra saylar: bu saylar, eylrin srasn bildirir. Bu

saylar, miqdar saylarna drdeidli "-nc, -inci, uncu, -nc" kililrini artrmaqla dzlir. rnk:
altnc, ikinci, doqquzuncu, nc.
3. Ksr saylar: bu saylar btv bir sayn myyn
miqdarn bildirir. rnk: yeddi tam v ondan
(7.3).
4. Qeyri-myyn saylar: bu saylar tam qeyri-myyn
bir miqdar nzrd canladrr. Bu saylar "az, ox,
xeyli, bir qdr, bu qdr, ..." kimi szlrdn
ibartdir.

40

25-ci Drs: vzliklr

Mtnd isim ikinci df glnd, onun yerind
oturan szlr vzlik (zmir) deyilir. Grv (vzif)
sasnda vzliklrin aadak nvlri vardr:
1. xs vzliklri: bu vzliklr birinci, ikinci, nc
(tk, toplu) xslri bildirir. Bu vzliklr isz (mz
-mun) v anlamca crdr:
i.

sas xs vzliklri: mn, sn, o (tk), biz,

ii.

yiylik xs vzliklri: mnim, snin, onun

siz, onlar (toplu)

(tk), bizim, sizin, onlarn (toplu)

Bu

vzliklrin

ikinci

nv

vardr:

mnimki, sninki, onunku (tk), bizimki,

sizinki, onlarnk (toplu)
iii.

qayd xs vzliklri: isz xsin zn

qaytaran vzliklr, qayd vzliklri
deyilir. ki crdr:
a. "z" il ballq kililrindn dzlnlr:

zm, zn, z (tk), zmz, znz

(= zz), zlri (toplu)

b. "bil"
szn
ballq
kililrini
artrmaqla dzlnlr: bilm, biln, bilsi

(tk), bilmiz, bilniz (= bilz), billri

2. ar vzliklri: bu vzliklrin n ox ilnnlri

bunlardr: bu, o, bel, el, hmin, haman.
3. Soru vzliklri: Azrbaycan Trkcsind soru
vzliklri bunlardr: kim, n, hara, hans, haan,
ne, nec, n vaxt, n zaman, han, hayan.
41

4. Qeyri-myyn vzliklr: qeyri-myyn xslr

vya eylri bildirmk n qeyri-myyn vzliklr
ilnr. Bu vzliklrin nvlri aadaklardr:
i.

kimi, kimisi, kims, kim is, hr ks, he

ks, ...

ii.

biri, birisi, hr biri, he biri, he bir, hr

bir, ...

iii.

n is, he n, hr n, nyins, nys, ...

iv.

he ks, hr ks, bir ks, hr bir ks, he

bir ks, hr zad, he zad, bir zad, hr bir
zad, he bir zad, filanks, ...

v.

nesi, b'zi,
hams, ...

b'zisi,

b'zilri,

ham,

5. T'yin vzliklri: bu vzliklr, cmld isimdn

qabaq glr v onlar t'yin edr. Onlarn n ox
ilnnlri bunlardr: hr, btn, eyni, filan, ...

42

26-c Drs: Eylm

, durum v hrkt bildirn szlr, eylm (fe'l)
deyilir. Azrbaycan Trkcsi, eylm baxmndan,
dnyann n grkmli dillrindndir.
Eylmlrin quruluca nvlri:
1. Sad eylmlr: bir kkdn ibart olan v bir hrfi
dyidikd, anlam itn vya dyin eylmlr
deyilir. rnk: get, gl, bil, qal.
2. Dzltm eylmlr: eidli szlr myyn
kililr artrmaqla dzln eylmlr deyilir. Bu
eylmlri yaradan kililr bunlardr:
-la, -l: duzla, il, qarala, ctl, ikil, yarla
-la, -l: ayaqla, birl, irinl, szl,

hazrla

yollan, gcln, evln, ssln,

xumarlan, dilln
-al, -l, -l: boal, dzl, oxal, saral, dincl,
durul
-ar, -r: otar, gyr, yaar, qzar
-a, -: yaa, boa, l, dil
-, -i, -u, -: ac, brki, turu, tngi
-var: suvar
-sa: susa
-ims, -ms: mnims, qribs, glms,
zms
-lda, -ild, -ulda, -ld: plda, cingild,
xorulda, crld
-q, -x, -ik, -uq, -ux: darx, gecik, yolux, karx

-lan,

-ln:

43

3. Mrkkb eylmlr: bir isiml bir eylmdn

ml gln eylmlr deyilir. Azrbaycan
Trkcsind drd nv mrkkb eylm vardr:
i.

idi, imi (-di, -mi): yazm idim, glmi imi,

ii.

ol, et, el: hazr ol, mr et, rdd el

glsi idi, getmidi

iii.

bil: yaza bildim, yaza bilrmim

iv.

isim + eylm:
a. adlq halda olan isimlrl dzlnlr: l

k, gz qoy, ba vur, qulaq as

b. ynlk halda olan isimlrl dzlnlr:

baa d, l sal, dil d, baa gl

c. xlq
halda
olan
isimlrdn
dzlnlr: yoldan az, ldn sal, gzdn

d, badan sov

. ox az hallarda, yerlik halda olan

isimlrl dzlnlr: gzd-qulaqda ol,

arxada srn

44

27-ci Drs: Anasz

Eylmlrd i, hrkt v haln adna anasz
(msdr) deyilir. Azrbaycan Trkcsind, anaszn
lamti qaln ssli eylmlrd "-maq", inclrd is "mk"-dir, rnk: yazmaq, girmk, dolmaq, getmk,
vurmaq, bilmk.

45

28-ci Drs: Eylmin Danmas

v hrktin grldyn gstrn eylmlr
dorulama, grlmmsini bildirnlr is danma
eylmi deyilir. Danma formasnn lamti "-ma, m"-dir. Bu lamt, bir-baa, kililrdn qabaq,
eylmin kkn yapar, rnk: yatmamaq,
bilmmk.

46

29-cu Drs: T'sirli v T'sirsiz Eylmlr

Vasitsiz tamamlq (mf'ul) tlb edn eylmlr
t'sirli (mtddi) eylm deyilir. Amma t'siri igrnd
qalb, vasitsiz tamamlq istmyn eylmlr t'sirsiz
(lazim) eylm deyilir, rnk:
- t'sirli: grmk, oxumaq, almaq, demk
- t'sirsiz: glmk, qamaq, batmaq, getmk
T'sirli eylmlrin nvlri:
1. Sad v dzltm eylmlrin bir qismi etkn
(m'lum) nvd, he bir zl lamt malik
olmadan, t'sirli olur. rnk: gr, at, dil, danla.
2. Sad v dzltm eylmlrin bir qismi etkn,
qayd v qarlq nvlrd zl kililr
gtrmkl, t'sirli olur, rnk: qa qart,
yat yatrt.
T'sirsiz eylmlrin etkn nvn aadak kililri
artrmaqla, t'sirli olur:
-t: quru qurut, bnz bnzt
-ar, -r: x xar , qop qopar
-r, -ir, -ur, -r: qa qar, pi piir, u

uur, d dr

-dr, -dir, -dur, -dr:

i.

bu kililr btn t'sirli eylmlrd,

t'sirlilik drcsini daha da artrmaqla,
eylm ikinci bir dolayl (qeyrimstqim)
tamamlq
yaratmaqda
qulluq edir, rnk: yaz yazdr, poz

pozdur, vur vurdur, gr

grdr.

47

ii.

bu kililr btn t'sirsiz etkn,

qayd v qarlql eylmlri, he bir
"grklilik" mzmunu ifad etmdn,
t'sirli eylm edir, rnk:
- t'sirsiz etkn eylmlr: s

sdir, a adr

- t'sirsiz qayd eylmlr: yuyun

yuyundur, deyin deyindir

- t'sirsiz qarlq eylmlr: bar

bardr, vuru vurudur

-dar, -dr : qon qondar, dn
dndr
-z, -iz, -uz, -z: qalx qalxz, qorx
qorxuz

48

30-cu Drs: Eylmlrin Nv

1. Etkn eylmlr (m'lum fe'l): eylmin igrni
blli olsa, ona etkn eylm deyilir. Hm t'sirsiz,
hm d t'sirli eylmlr etkn olar, rnk: An

gldi. (t'sirsiz), Aylar drsini oxudu. (t'sirli)

2. Edilgn eylm (mchul fe'l): igrn blli olmasa,

eylm edilgn deyrlr, rnk: Mktub yazld.
Azrbaycan Trkcsind eylmlri edilgn etmk
n ildiln kililrin n nmlisi bunlardr:
-l, -il, -ul, -l: yazd yazld, dedi deyildi,

oydu oyuldu, syd syld

-n, -in, -ul, -l: yoldu yolundu, bld
blnd

3. Qayd eylmi: eylmin mzmunu iin

igrnin znn stn qaytarsa, bel
qayd eylmlri deyilr. Demk, bu
edilgn eylmlrin ksindir, rnk:
sevindi, deyindi, ynd.

nticsini
eylmlr
eylmlr

yuyundu,

Qayd eylmi dzldn kililr:

-n, -in, -un, -n : sev sevindi, sr

srnd

-l, -il, -ul, -l: a ald, vur vuruldu

4. Qarlq eylmi: eylmin anlam el olsa ki, ii iki
xs qarlql (mtqabil) kild grlr, bel
eylmlr qarlq eylmi deyilir. rnk: yazmaq,
vurumaq, grmk, sevimk, szlmk.
5. Grkli eylm: bu eylmlrd i bir nfrin
buyruu, istyi, mslhti vya tdbiri il ikinci vya
ikinci xsin yoluyla nc xs trfindn grlr.
49

Bu eylmlr, yalnz t'sirli eylmlrdn dzlr.

rnk: atdrmaq, oxatdrmaq, oxutdurmaq,
iltdirmk.

50

31-ci Drs: Eylmlrd Zaman

1. Kemi zaman: bu zaman i v hrktin kemid
ba verdiyini bildirir:
i.
hudi kemi (mtlq kemi): bu kemi
zaman, iin kemid ba verib qurtardn
bildirir. Onun kililri drdeidli "-d, -di, -du, d"-dn ibartdir. Bu kemi zamann danma
lamati "-ma, -m"-dir.
hudi Kemiin Tsrifi
xs
1-ci tk
2-ci tk
3-c tk
1-ci toplu
2-ci toplu
3-c
toplu

ii.

dorulama
aldm
aldn
ald
aldq
aldnz (z)
aldlar

danma
almadm
almadn
almad
almadq
almadnz (z)
almadlar

nqli kemi: bu zamanda, xbr vern,

kemid olmu bir idn nql edir, nki z
onun grlmsinin ahidi olmamdr. Nqli
kemiin lamati drdeidli "-m, -mi, -mu, m"-dr. Bu zamann danma lamti "-ma, m"-dir. kinci v nc xslrd, drdeidli
"-b, -ib, -ub, -b" kilisini d ildrlr.
Nqli Kemiin Tsrifi

xs
1-ci tk
2-ci tk
3-c
tk
1-ci
toplu

dorulama
almam
almsan=albsan,
almsan

danma
almamam
almamsan=almaybsan=almamsan

almdr=alb(dr)

almamdr=almayb(dr)

almq

almamq

51

2-ci
toplu
3-c
toplu

iii.

almsnz (z)=
albsnz (z)

almamsnz (z)=almaybsnz (z)

almlar=alblar

almamlar=almayblar

davaml kemi (istimrari kemi): bu zaman, iin

kemid uzun bir mddtd ba verdiyini bildirir.
Bu zamann lamti drdeidli "-rd, -irdi, -urdu,
-rd" vya ikieidli "-ard, -rdi"-dn ibartdir.
Bu zamann danma lamati "-maz, -mz, -m"-dir.
Davaml Kemiin Tsrifi 1

xs
1-ci tk
2-ci tk
3-c tk
1-ci toplu
2-ci toplu
3-c toplu

dorulama
yazrdm
yazrdn
yazrd
yazrdq
yazrdnz (z)
yazrdlar

danma
yazmayrdm= yazmrdm
yazmayrdn=yazmrdn
yazmayrd=yazmrd
yamayrdq=yazmrdq
yazmayrdnz=yazmrdnz (z)
yazmayrdlar=yazmrdlar

Davaml Kemiin Tsrifi 2

xs
1-ci tk
2-ci tk
3-c tk
1-ci toplu
2-ci toplu
3-c toplu

iv.

dorulama
yazardm
yazardn
yazard
yazardq
yazardnz (z)
yazardlar

danma
yazmazdm
yazmazdn
yazmazd
yazmazdq
yazmazdnz (z)
yazmazdlar

uzaq kemi (bid kemi): bu zaman, iin uzaq

kemid ba verdiyini bildirir. Onun lamati
drdeidli "md, midi, mudu, md"-dn
ibartdir. Bu kililr "mi idi" klind d
ilnr. Bu zamann danma lamati "-ma, -m"dir.

52

Uzaq Kemiin Tsrifi

xs
1-ci tk
2-ci tk
3-c tk

dorulama
tapm idim=
tapmdm
tapm idin=
tapmdn
tapm idi=
tapmd

danma
tapmam idim=tapmamdm
tapmam idin=tapmamdn
tapmam idi=tapmamd

Uazaq Kemiin Tsrifi (ard)

xs
1-ci toplu
2-ci toplu
3-c toplu

dorulama
tapm idik=
tapmdq
tapm idiniz=
tapmdnz (z)
tapm idilr=
tapmdlar

danma
tapmam idik=tapmamdq
tapmam idiniz=tapmamdnz
tapmam idilr=tapmamdlar

2. ndiki zaman: bu zaman, iin, danlan vaxt ba

verdiyini bildirir. ndiki zamann kililri drdeidli
"-r, -ir, -ur, -r"-dn ibartdir, rnk: bil + ir bilir,
yor + ur yorur.
Eylmin kk ssli il qurtarsa, iki ssli arasnda "-y" hrfi glr. rnk: de + y + ir deyir.
Bu zamann danma lamati "-ma, -m" vya yalnz
"-m" hrfidir."-ma, -m" olsa, iki ssli arasnda "-y-"
hrfi glr, rnk: al + ma + yr almayr.
ndiki Zamann Tsrifi
xs
1-ci tk
2-ci tk
3-c tk
1-ci toplu
2-ci toplu
3-c toplu

dorulama
glirm
glirsn
glir
glirik
glirsiniz (z)
glirlr

danma
glmyirm=glmirm
glmyirsn=gmirsn
glmyir=glmir
glmyirik = glmirik
glmyirsiniz=glmirsiniz (z)
glmyirlr=glmirlr

53

3. Glck zaman: bu zaman, iin glckd ba

verdiyini bildirir:
i.
qt'i glck: bu zaman, iin kskinlikl
glckd ba verdiyini bildirir. Onun kililri "acaq, -ck"-dn ibartdir. Bu zamann danma
lamati "-ma, -m"-dir, rnk: alacaq, glck,
almayacaq, glmyck.
Bu zamann kililrindn sonra, ssli il
balanan kili gls, "q" hrfi ""-y v "k"
hrfi "g" vya "y"-y evrilr, rnk: alacaam,
glcym.
Qt'i Glcyin Tsrifi
xs
1-ci tk
2-ci tk
3-c tk
1-ci toplu
2-ci toplu
3-c
toplu

ii.

dorulama

danma

yrncym
yrncksn
yrnck(dir)
yrncyik
yrncksiniz (z)

yrncklr=yrnckdirlr

qeyri-qt'i glck: bu
glckd qeyri-qt'i kild
v lamati "-ar, -r"-dir.
lamati "-m"-dir, rnk:
glmrm, baxmaram.

yrnmycym
yrnmycksn
yrnmyck(dir)
yrnmycyik
yrnmycksiniz (z)
yrnmycklr

zaman, iin, yaxn

ba vercyini bildirir
Bu zamann danma

glrm,

baxaram,

Qeyri-qt'i Glcyin Tsrifi

xs
1-ci tk
2-ci tk
3-c tk
1-ci toplu
2-ci toplu
3-c toplu

dorulama
gedrm
gedrsn
gedr
gedrik
gedrsiniz (z)
gedrlr

danma
getmrm
getmzsn
getmz
getmrik
getmzsiniz
getmzlr

54

32-ci
Drs:
vzliklri

Eylmlrd

Bitin

xs

1. Birinci tk xs: bu xsin lamati "-m"-dir, rnk:

yazdm, grrm.
2. Birinci toplu xs: bu xsin lamti "-q, -k"-dir,
rnk: yazdq, grdk, baxrq, glsiyik.
3. kinci tk xs: bitin xs vzliyi bu xsd, "n"-dir, rnk: qaldn, gldin, grsn, qalmalsan.
4. kinci toplu xs: bu xsin bitin vzliyi "-z"-dir,
rnk: yazdz, grdz, glcksiniz, grmsnz.
Eylmin kk sssizl bitnd, buyuruq formasnda,
bitin xs vzliyi drdeidli "-n, -in, -un, -n"
vya drdeidli "-z, -iz, -uz, -z" olar, rnk: glin
= gliz, baxn = baxz.
5. nc tk xs: bu xsin, indiki zamanda,
bitin xs vzliyi olmaz. Amma baqa zamanlarda
bel olar:
- hudi kemi: yazd, gldi
- uzaq kemi: yazms idi
- qeyri-qt'i glck: yazar, glr
- iltizam, arz: grk yaza
- rt: yazsa, gets
Eylmlrin qalan zamanlarnda, bu xsin vzliyi
drdeidli "-dr, -dir, -dur, -dr"-dn ibartdir,
rnk:
yazacaqdr,
grmdr,
yazasdr,
glmmlidir.
6. nc toplu xs: bu xsin bitin xs vzliyi
yalnz "-lar, -lr"-dir, rnk: gldilr, yazdlar,
getmlidirlr, yazsnlar.
55

33-c Drs: Eylmin killri

1. Buyuruq (mr) kli:
i.

birinci xs:
tk xs: "-m, -im, -um, -m, -ym, -yim, yum, -ym", rnk: glim, alm, vurum,

grm, qalaym, lyim, qoruyum, srym

- toplu xs: "-aq, -k, -yaq, -yk", rnk:
alaq, glk, qalayaq, lyk
ii.

ikinci xs:
tk xs: bu xsd, buyuruq eylmin kk
olur, rnk: yaz, get, gr, vur.
toplu xs: "-n, -in, -un, -n, -z, -iz, -uz, z", rnk: baxn, gln, gliz, vurun, alz,

skn, tkz

iii.

nc xs:
tk xs: "-sn, -sin, -sun, -sn", rnk: alsn,

bilsin, qoysun, grsn

toplu xs: "-sn, -sin, -sun, -sn" + "-lar, lr", rnk: alsnlar, bilsinlr, qoysunlar,

grsnlr

2. Xbr formasnn ikinci nv (idi, imi):

kk + zaman kilisi + kmki eylm + xs sonluu:
i.

idi:
- nqli xbr formas: yazm idim =
-

yazmdm, yazm idin = yazmdn

isimlrd: Yaar idi, Solmaz idi
sifitlrd: yasx idi, yaman idi
vzliklrd: bu idi, onlar idilr
saylarda: az idi, ox idi
56

ii.

zrflrd: brk idi, libo idi

anaszlrd: yazmaq idi, bilmk idi

imi:
- nqli kemid: glmi imim, glmi
-

imisn, ...

isimlrd: Araz imi, Maral imi

siftlrd: pis imi, qara imi
vzliklrd: o imi, bunlar imilr
saylarda: bir imi, alt imi
zrflrd: qaa-qaa imi
anaszlrd: grmk imi, baxmaq imi

3. Qeyri-hudi kil:
- nqli
kemid:
-

vurmumuam,

vurmumusan , ...

davaml kemid: glirmidim, glirmidin, ...

davaml kemid (2-ci nv): glrmidim,

glrmi -din, ...

uzaq

kemid:

lmidinmi, ...

lmi

idimmi,

indiki zamanda: yazrmam, yazrmsan, ...

qalayacaqmam,
qt'i
glckd:

qalayacaqmsan, ...
qeri-qt'i

srrmisn, ...

glckd:

srrmim,

4. Eylmlrin lazm kli:

i.
ii.

sad forma: kk + -as, -si alasyam,

gedesiym

mrkkb forma: kk + -as idi, -si idi

alas idi, gedsi idi

5. Eylmin iltizam-arz kli:

57

i.

sad iltizam-arz kli: kk + -a, -

ii.

mrkkb iltizam-arz kli: grk + kk

+ -a,- + idi grk qaaydm, grk

qaaq, grm

grydin

6. Eylmin vacib kli:

i.
ii.

sad vacib kil: kk + -mal,-mli

almaldr, bilmlidir

mrkkb vacib kil: kk + -mal, -mli +

idi yazmalydq, getmliydin

7. Eylmin davam kli:

i.

sad davam kli: kk + -maqda, -mkd

yazmaqdaydm, glmkddir

ii.

mrkkb davam kli: kk + -maqda, mkd

+
idi

oxumaqdaydlar,

grmkdydiniz
8. Eylmin rt kli:
i.
ii.

sad rt kli: kk + -sa, -s asam,

grsn

mrkkb rt kli: kk + -sa, -s + idi

asaydn, grsydi

58

34-c Drs: Eylmin mumi killri

1. Eylmin bacarq kli: kk + -a, - + bilmk yaza

bilrm, gr bilrsn, oxuya bilir, isty bildik

2. Eylmin soru kli: eylm + -m, -mi, -mu, -m

yazdnm?,
grdnzm?

bildinmi?,

59

qoymusunuzmu?,

35-ci Drs: Eylmlik Balamalar

1. -b, -ib, -ub, -b (-yb, -yib, -yub, -yb):

O kii qurtarmayb qoyub getdi.

2. -anda, -nd:

Mn gednd kitab apararam.

3. -arkn, -rkn (-yarkn, -yrkn, -rkn, irkn, -urkn, -rkn, -yrkn, -yirkn, yurkn, -yrkn, -mkn, -mikn, -mukn,
-mkn):

Gec yatmaa hazrlaarkn gy guruldad.

4. dqda, -dikd, -duqda, -dkd:

Ris iri girdikd ham ayaa qalxd.

5. -dqca, -dikc, -duqca, -dkc:

Sttar xann lm facisin fikirldikd insan

tssflnir.
6. -nca, -inc, -unca, -nca (-ynca, -yinc, yunca, -ync):

Ana, sgr gedn olu gzdn itinc dalnca

baxd.
7. -al, -li (-yal, -yli):

Sizin yeriniz qonaq glli halm dzlibdir.

8. -madan, -mdn:

almadan oynayr.
9. -m, -mi, -mu, -m:

Mllimin drsi qurtarmam zng alnd.

60

birinci eylm "-ar, -r", ikinci eylm "-maz,

-mz":

10.

Uaq ev atar-atmaz su istdi.

11.

-caq, -ck:

Elnaz ev yetick uzanb yatd.

12.

-andan, -ndn (-yandan, -yndn):

Su badan aandan sonra ya bir qar, ya da bir

arn.
13.

-an, -n (-yan, -yn):

Uaq drsi oxuyan kimi baa dd.

14.

-araq, -rk (-yaraq, -yrk):

Babk xalqn haqszln v zilmsini dnrk

ayaa qalxd.
15.

-ana, -n:

Qatar gln qdr gzlmliym.

16.

-d, -diyi, -duu, -dy:

Yazdn kimi dan. Grdyn kimi syl.

61

36-c Drs: Zrf

Cmllr iindki i v hrktin nec icra
olunmasn, icra olunduu zaman, yeri, sbbi, ...
bildirn szlr zrf deyilir.
1. Hrkt trzi zrflri:
bu zrflr "nec?, n cr?, n halda?"-ya cavab
vern zrflrdir.
i. sad zrflr: dz, tez, dik, yava, ...
ii. dzltm zrflr: brkdn, trsin, iddtl,
iii.

igidcsin, yavaca, zorak, danmaz, ...

mrkkb zrflr: gup-gup, dalbadal,
birdn-bir, l-l, ...

2. Zaman zrflri:
i. sad zrflr: dnn, indi, ...
ii. dzltm zrflr: hllik, nc, axamdan, ...
iii. mrkkb zrflr: tez-tez, o gn, axam bas,

aybaay, ...

3. Yer zrflri:
i. sad zrflr: arxa, yan, ...
ii. dzltm zrflr: yaxnlqda, ortala, ...
iii. mrkkb zrflr: orda, burda, bu evd, hr

yandan, bir yanda, ...

4. Miqdar zrflri:
i. sad zrflr: az, ox
ii. dzltm zrflr:
iii.

arnca, azdan, ...

btnlkl,

dflrl,

mrkkb zrflr: az-az, bir-bir, bir az, ...

62

Qaynaqa:
1. Xalqn danq dili.
2. "Masir dbi Azri Dili", Dr. M.T. Zehtabi,
Eldar-Aina Yaynevlri, Tbriz, 1370 (1991).
3. "Azrbaycanca-Farsca Szlk", B. Behzadi,
Dnya Yaynevi, Tehran, 1369 (1990).
4. "Okul Szl", Trk Dil Kurumu, Ankara,
1994.

63