You are on page 1of 374

ARKA KAPAK Mondros mtarekesinden Lozan andlamasna, yani Osmanl mparatorluunun knden yeni Trkiye Cumhuriyetinin douuna kadar

sren bir devrenin olaylarnn gerek yzn gnmze kazandran Sabahattin Selek, Bu belgesel eserini; resmi kayt ve yaynlar, ariv ve belgeler arasndan ve o devrin olaylar iinde nemli rol oynam kiilerle grerek 9 ylda hazrlamtr. Bu eserin bugne dek 8 defa basm yaplm ve Trkiye'de ulalmas zor 1

bir rekora erimitir. Selek, gnmzn politik kmazlarn dne balayarak yarnlara k tutmas iin Atatrk kuaklarn bilinlenmesine neden olacak soyut gzken baz tarihi olaylar somut ve ilmi bir incelemeyle tarihsel yerine oturtmutur. Bu eser; dn anlatan ayn zamanda, bugnn deerini ve yarnlarmzn nemini belirten bir abidedir. KASTA YAYINLARI byle bir kitab Trk okuyucularna ve kitap dnyasna sunmaktan kvan duyar.

NOT: Koyu yazlar yazara; renkliler scanlyana aittir.

Yaynlayan KASTA A..322 Kapak resmi Aykut zbay Dizgi Metin Dizimevi Bask ve Cilt Zafer Matbaas SEKZNC BASKI Ocak1987 STANBUL

SABAHATTN SELEK

ANADOLU HTLL
KNC CLT

KASTA A.. YAYINLARI Bamusahip Sokak TALA Han 16-101 Caalolu - stanbul Tel.: 520 59 70

YAZAR HAKKINDA

Sabahattin Selek'i basn dnyasnn tam orta snda, yani Babli'de tandm. mrmde onun kadar drst ve szne gvenilir insan ok az grdm. imdi 65 yam srdren bu lekesiz adam aslnda eski bir subaydr. Selek 1941'de Harp Okulunu bitirip Svari Zabiti olarak Trk Silhl Kuvvetlerine katld. Temenken 1943'de Ordudan ayrld. eitli sosyal ve kltrel almalar yapp 1960'a kadar basn-yayn ileriyle urat. Cemil Sait Barlas'la birlikte y rttkleri (Pazar Postas) dergisi o yllarn ansdr. 60'dan sonra da bir aralk iki ortayla birlikte (Son Havadis) gazetesini kard. Onun hemen ardndan Basn ln Kurumu'nun ilk Genel Mdr oldu. Bu grevde oniki yl kalp 1971'de ayr larak (Bat Dilleri Merkezini) kurdu. Sonra Ankara'dan milletvekili seilip 73-76 arasnda Parlamentoda bulundu. Peinden SeKa'da yl Ynetim Kurulu yelii yapt. Bugnse, biimsel anlamda emekli olarak ei ve ocuklaryla Erenky 'deki evinde oturuyor. Ama hi bo durmadan srekli alp yazyor. nn'yle, salnda uzun grmeler yaparak kaleme ald (nn'nn Hatralar) serisinin birinci cildi yaynland. Anlarn, derledii teki blmle rini de yayna hazrlama abasn srdryor. (Anadolu htilli)nin ilk basks 1963'de kt. 4

Trk Kurtulu Sava'n bugne kadar en doru ve derli toplu biimde anlatan o Baucu Kitab yirmi ylda sekiz kez basld. Bu, Trkiye iin ulalmas zor bir rekordur. E canm, fazla da bytmyor musun? diyen olursa yantm kesindir: Hayr, abartmyorum. Kurtulu Savann stne binlerce kitap, onbinlerce makale ve aratrma yaynland. Neden hibiri (Anadolu ihtilli) nin baarsna ulaamad? Demek ki oluturulan iin bir incelii, bir Pf noktas var. Varlan sonucu Selek'in sabrl, dengeli ve aratrc yannn olumlu bir rn olarak deerlendirmek gerekir. O kafay alnnn tam ortasndan pmeli. ahap Balcolu 5

SUNU
Bu kitap, Mill Mcadelenin 1921-1922 yllarn kapsamakta ve Anadolu htilli adn tayan birinci kitabmz tamamlamaktadr. Trk Mill Kurtulu hareketinin btn ayrntlar ile bu lde bir esere sdrlamyacan biliyoruz. Hele, bu ikinci kitabmzn 1922 yl sonu olaylar ile bitirilmesi, phesiz byk bir eksikliktir. Aslnda, birinci ciltde en az bir yzyl ncesinden balamal idi. Byle yapmadk. nk, bir tarih eseri yazmak iddiasnda deildik. Birinci kitabmzn nsznde de belirttiimiz gibi, biz bu denememizde, ancak bugnk meselelerimize k tutacak lde, tarih gerekleri aratrmak amacn g ttk. Ve uzun bir evrimin olaylar kargaal iinde yatan bu gerekleri ararken, en yakn balang noktas olarak Mill Mcadele devrini ele aldk. Birinci cildin ekseni ihtill idi. Olaylar ve gelimeler, bu eksen evresinde verilmek istenmi ve ihtill ile dorudan doruya iliii olmyan ayrntlara dokunulmamt. Bu kitabn eksenini ise, stikll Harbi ve Yeni Trk Devletinin Kuruluu tekil etmektedir. stikll Harbi ok cepheli bir harptir. Fakat harbin arl, Trk -Yunan Harbinde toplanmaktadr. Bu bakmdan, kitapta, Trk-Yunan Harbi esas alnm ve dier cepheler, giri ksmnda stikll Harbine Genel Bir Bak bal altnda zetlenmitir, istikll Harbinin gerei kadar deerlendirilebilmesini kolaylatrmak amac ile, birinci blmde, Yunanistan'a ve harbi byk lde etkileyen d ilikilere ayr ayr, iki ara blm halinde yer verilmitir. Kanmza gre, harbin kazanlmasnda ordu kadar diplomatik ilikiler ve almalar da ar basmaktadr. Bu inanla harbin ynetiminde d politikann oynad nemli rol belirtmeye altk. Kitabn ikinci ve nc blmlerinde, kronolojik s 6

raya uyularak, muharebeler ve yeni devletin kuruluu an latlmaktadr. Olaylara, mmkn olduu kadar Trkiye Byk Millet Meclisi penceresinden bakmak istedik. nk o srada btn hukuk ve fiil gler Mecliste toplanm bulunuyordu. Anadolu htillini, stikll Harbini ve Yeni Trk Devletinin hangi etin artlar altnda kurulduunu grdkten sonra, sonunda, bugn iinde bocaladmz kmazn nedenleri zerinde de durmak gerekiyordu. Yeni Trkiye'nin kuruluu srasnda, nelerin eksik kakln, nelerin yanl konulduunu bulabilirsek, byk bir kurtulu hamlesinin hemen arkasndan niin ve nerelerde taklp kaldmz belirlemi olacaz. Kitabn son blmn byle bir aratrmaya ayrarak, yeni Trk Devletinin fikr temelleri ve dayanaklar, Atatrklk ilkelerinin kaynaklar, yeni rejim ve kadro, rejim ordusu konularn ele aldk. Kadky, 8 Ekim 1964 7

NDEKLER
Sunu ............................................................ GR stikll Harbi'ne genel bir bak .......................... BRNC BLM 1. YUNANSTAN A. Tarihe ...................................................... B. Yunanistan'n Anadolu seferi ....................... 2. STKLAL HARB'NDE DI POLTKA ................ A. Trkiye ile Rusya ........................................ B. Trkiye ile ngiltere ................................... C. Trkiye ile Fransa .................... D. Trkiye ile talya ...................... E. Trkiye ile Amerika .................. KNC BOLM 1. BRNC NN MUHAREBES .............. nn savunma hatt ........................ Muharebe ncesi .......................... Muharebe .................................. Eletirme ................................... Ankara .................................... 2. YEN TRK DEVLETNN KURULUU A. Temel grn: Halklk ................ Memur devletine kar harp .............. Halk hkmeti fikri .................... Sayfa 397 403

424 428 437 440 456 470 475 479 486 491 492 494 496 500 513 515 518

Sayfa 3. SYASAL GELMELER Bar midi .............................. A. Londra konferans ...................... B. Reddedilen anlamalar .................. C. Moskova andlamalar .................. 4. KNC NN MUHAREBES ...........'..... Trk savunma pln ----.................... Eletirme................................... Muharebe ve B. M. Meclisi .......... ....... Sonu .................................... NC BLM 1. EKMELER VE GRUPLAMA .......... A. ttihatlar ............................... B. Solcu teekkller ........................ C. Birinci Grup ............................ D. ikinci Grup ............................ 2. YUNAN BYK TAARRUZU .................. A. Ktahya - Eskiehir Muharebeleri .. Trk Ordusunun savunma pln .......... Muharebe .............................. Cephe gerisi ......................... B. Sakarya Meydan Muharebesi ...... Ankara ........................... Atlatlan tehlike........................ Sakarya Muharebesinin bilanosu ........ B. Anayasa .............................. C. Saltanatlarn tepkisi .................. D. Saltanatlar direniyor .................. E. Yeni bir devlet merkezi aranyor ........ F. lk bte ..............................

558 562 576 580 586 588 592 594 597 601 603 608 620 625 630 633 637 641 647 572 677 682 519 529 535 544 550

Sayfa 3. YEN SYAS GELMELER .................. A. Kars Andlamas ........................ B. Ankara Anlamas ........................ C. Bar teklifi .............................. 4. BYK TAARRUZ A. Hazrlk ................................ B. Taarruz ve zafer ........................ 5. HARBN SONA ER ...................... DRDNC BLM Yeni Trkiye .............................. A. Yeni Trkiye devletinin fikri temelleri ...... B. Yeni rejim ve rejim kadrosu .............. Atatrk ve Genlik ...................... Atatrk ve evresi ...................... C. Rejim Ordusu .......................... Kaynaka ......................................

685 688 695 700 707 718 722 727 734 742 752 754 756 761

10

10

GR STKLAL HARBNE GE NEL BR BAKI

Kitabn btnln salamak ve anlatlacak olaylarn ve gelimelerin izlenmesini kolaylatrmak amaciyle, bu giri yazsnda, stikll Harbinin bir panoramasn izeceiz. Kitap iki yllk (1921 ve 1922) ksa bir dnemi anlatt ha lde, olaylar ve gelimeler bakmndan ok ykldr: ihtill, harb, eski bir imparatorluun tasfiyesi bir rejimin ykl ve yeni bir devletin kuruluu.. Harb hareketlerinin, oynak, canl ak iinde, yeni Trk devletinin kuru lmasndaki oluumu gzden kaybet meden tasvir etmenin gerekli olduunu dndk. Bir cepheden teki cepheye geerek veya zaman zaman harbin genel ynetimi zerinde durup aklamalar yaparak, anlat datmak ve yaymak da doru bir yol olmayacakt. Bunun iin, burada izeceimiz panaromada; Trk stikll Harbinin stratejisi, harbi etkileyen balca olumlu ve olumsuz faktrler ve ikinci derecedeki cepheler grlecektir. *** Anadolu htilli ile kurtulu yolunu am bulunan Trkiye , yalnz baz paralarna yerlemek istiyen d man kuvvetlerini atmak iin deil, ayn zamanda ihtillin devamlln salamak ve kendisini dnyaya yeni bir dev let olarak kabul ettirebilmek iin de harbetmek durumun da idi. Bu durumun ak anlam, ihtill ve harbin birbirini tamamlyarak, birlikte yrtlmesi zorunluu demektir . Toplum hayat iin olaanst haller saylan harb ve ihtillin btn glkleriyle bir araya gelmesi, Trkiye'nin iine srklendii artlar dolaysiyle, her iki hlin karlkl birbirinin sebebi ve sonucu olmasndan ileri geliyor403

403

du. Padiah ve hkmetin igaller karsndaki tutumu, ihtillin tek hakl sebebi saylmt; ihtill balangta yalnz bu sebebe dayanyordu. O halde, ihtill ynetimi, vatan kurtarmak sorumluluunu ve bundan tr de harbetmek grevini yklenmiti. Sevres'dekinden daha elverili artlar salasa da, bar ve uzlac bir politika gtmek veya harpte baarszla uramak, nce ihtill ynetiminin ve arkasndan memleketin yklmasna sebep ola bilirdi. te yandan, ihtillin u veya bu biimde sona erme si ise, stikll Harbinin, 1919-20 yllarnn gsz direnmelerinden ibaret kalmasn ve Sevres Andlamasnn yrrln salard. Grlyor ki, Anadolu ihtillini ynetenler, genellikle baka ihtilllerde olduu gibi yalnz bir i harple kar karya deillerdi. Asl nemlisi, son derece elverisiz artlar iinde, hem de ok cepheli bir harbi kazanmak gerekiyordu. Trk stikll Harbini benzerlerinden ayran en nemli zellik budur . stikll Harbinde kesin sonu alnacak yer, Bat cephesi idi. Bu sebeple, istikll Harbine, Trk-Yunan Harbi demek de mmkndr. Bat cephesinde gsterilen direnme ve kazanlan baarlar, kurulmakta olan yeni Trk dev letinin Batl devletler tarafndan bir vaka olarak kabulne yol am, mttefikler aras anlamazlklar arttrm ve Rus yardmnn devamn salamtr. Hatt Gneyde Franszlarla yaplan harb bile, biraz da Batdaki direnme sayesinde sona ermitir. Bat cephesinin, 15 Mays 1919 da Yunan askerlerinin zmir'e kmasiyle aldn kabul etmek yanl olmaz. Balang bu tarih saylrsa, Trk-Yunan Harbi, son Yunan askerinin Anadoludan ekildii 17 Eyll 1922 tarihine kadar, 3 yl, 4 ay ve 2 gn (1218) gn srmtr. stikll Harbinde, Yunanistan iki ayr idare elinde bu lunmutur: Venizelos daresi ve Kral Konstantin daresi. Anadolu htillinin meruluk kazanmas ve Kuvayi Milliye'yi tasfiye ederek dzenli ordu dnemine gei, Venizelos daresi zamanna rastlar. Bu dnem, Mill Mcadele'nin en buhranl ve en gsz blmdr. Fakat, bu dnemde, Venizelos harb hedeflerini temkinli ve ll bir ekilde setii iin, Trkler, byk arazi kaybet 404

404

melerine ramen, Yunanllar nerede duracaklarn bilmilerdir. Trk harbinin bu dnemdeki stratejisi dmana kuvvet kaptrmamak ve zaman kazanm ak esasna dayanyordu. Kral Konstantin daresi ise Yunan Harbine yeni hedefler izmi ve harbi onlar hesabna etinletirmitir. Bu dnemdeki Trk direnmesi de, ayn lde kuvvetli ve etin olmutur. Ksaca belirttiimiz bu zellikler sebebiyle, Trk-Yunan Harbini, birbirinden farkl iki dneme ayrmak gerekir. Birinci dnem, Yunanllarn zmir'e kmasiyle balar ve igal blgesinin Bursa-Uak izgisine kadar genilemesiyle son bulur. lk Yunan hareketleri 1919 Mays ay sonuna kadar devam etmi ve T rk milis kuvvetlerinin ve Ayvalk'ta 172. Alayn kar koymasndan baka bir engelle karlamadan, igal alan Turgutlu - demi - Aydn izgisini bulmutu. Yunanllar, bir yl sreyle nemli bir teebbste bulunmadlar ve bu bir yl iinde ancak birok kk arpmalar oldu. Bu dnemde stanbul'daki ngiliz generali Milne tarafndan Trk-Yunan kuvvetleri arasna bir izgi izilmi ve iki tarafn bu izgiyi gemesi yasaklanmt. Fakat Yunan Ordusu 22 Haziran 1920'de Milne izgisini geerek genel bir taarruza giriti; Bursa, Uak, Alaehir ve Nazilli'yi aldktan sonra, bu hareket 9 Austos 1920 tarihinde durdu. Harbin bu dneminde, Trklerin Gediz'deki bir Yunan tmenine kar giritikleri baarsz bir taarruzdan (24 Ekim 1920) baka kayda deer asker bir hareket olmamtr. kinci dnem (Konstantin daresi), 1921 Ocak ay ba nda, Bursa'dan Yunan birliklerinin ileri yrye gemeleriyle alm ve harbin sonuna kadar, Trk ve Yunan kuvvetleri arasnda, aadaki be muharebe cereyan etmit ir: 1. Birinci nn Muharebesi, 2. kinci nn Muharebesi, 3. Ktahya-Eskiehir Muharebesi, 4. Sakarya Muharebesi, 5. Byk Trk Taarruzu ve Bakumandanlk Meydan Muharebesi. Bu muharebelerin ilk drdnde insiyatif Yunanllarda, son taarruzda ise Trklerde idi. Bundan u anlalyor ki, 26 Austos 1922 de balyan byk taarruza kadar Trk ordusu daima savunmada kalmtr . 405

405

stikll Harbinin ne kadar elverisiz artlar altnda baladn, bu kitabn birinci cildinde btn ynleriyle anlatmtk. artlar kolay deimedi. Harb sresince, Yunan Ordusu karsnda, gerekten son derece buhranl gnler geiri lmitir. Yalnz, sava sresince, baz artlarn zamanla Trklerin lehlerine gelitii ve bu gelimelerin getirdii imknlardan da faydalanld bir gerektir. Zaferi bir mucize sanmamak iin bunlar bilmekte fayda vardr: 1. Harbin, bizler iin hakl bir sebebe dayanmas (Va tan savunuluyor ve bir kurtulu harbi yaplyordu). 2. Harbin, yabanc topraklar yerine, kendi toprakla rmzda yaplmas. 3. Yunan Ordusunun, deniz ar yabanc bir lkede savamas. 4. Trk Ordusunun, zellikle kumandanlar ile subaylarnn, byk bir harp tecrbesine sahip bulunmalar. 5. Yunan Ordusu yksek kumanda heyetinin yeter sizlii. 6. Yunan Ordusunun politikaya karm bulunmas (Kralc - Venizelist blnmesi). 7. Yunanistann kk bir devlet olmas. 8. Yunanistann siyas dzenden yoksun bulunmas. 9. Krallk idaresinin kurulmasndan sonra, Bat devletlerinin yardm ve ilgilerinin birdenbire azalmas. Bir de madalyonun br yzne bakalm. Aslnda, harp kolay deildir. Ve eer bir memleket, harbe hazr da deilse, glkler llemiyecek kadar ar olur. stikll Harbinde, Trkiye'nin iinde bulunduu baz zellik ler, kazanma ansn ayrca kstlayan yeni unsurlar getirmitir. Bunlar birer hendikapt ve hemen hemen harbin sonuna kadar srp gidecekti. yle ki: 1. 1911 ylndan beri aralksz srp giden harplerin ve hele Birinci Dnya Harbinin halk ve ordu zerinde yapt kt ve ypratc etkiler . 2. Padiah - Halifenin cihad iln etmemi olmas. 3. Memlekette tam bir mill birlik havasnn bulunma y. 4. Harp blgesinde oturan yerli halktan bir ksmnn dmanla din, dil ve lk balarnn bulunmas. 5. Balangta ok cepheli bir harbi kabul etme zorunluu. 6. nisiyatifin, harbin sonuna kadar dmanda bulun mas. 406 406

7. Memleketin ekonomik gszl. 8. Silh, cephane ve harb aralarnn yetersizlii. 9. Yollarn ve ulatrma aralarnn elverisiz oluu. 10. Ordunun salk hizmetlerinin gerei kadar karlanamamas. stikll Harbinin kaderini etkileyen olumlu ve olum suz faktrlerin hepsi, phe yok ki, bu kadar deildir. Fakat nemli olanlar bunlardr. Burada, d etkiler zerinde ayrca durulmamtr. nk, d politika blmn de bu konuya yeteri kadar yer vermi bulunuyoruz. Biz burada, istikll Harbinin sava artlar bakmndan bir panaromasn izmeye altk. Olaylar da, yerleri geldike, nem derecelerine gre anlatacaz. Yalnz bu panoramay tamamlamak iin, Trkiyenin istikll Harbindeki gsz ynn belirtecek bir ka noktaya daha dokunmak gerekiyor. stikll Harbinin dnm noktasn tekil eden Sakar ya Muharebesinden sonra bile, durum fazla umut verici deildi. 25 Kasm 1921den 15 Ocak 1922'ye kadar Trkiye'de bir dost ziyareti olarak bulunan Ukrayna Bakumandan Frunze'nin ierin'e gnderdii 22 Aralk 1921 tarihli telgrafn harbe ait ksmlarn, bir yabancnn gzlemleri olmak bakmndan ok ilgi ekici bulduumuz iin aaya aynen alyoruz: Burada bulunduum gnlerde, durumu epeyi rendim. Bir ka defa Yusuf Kemal Bey ile ve Mustafa Kemal ile grtm. Birok milletvekilleriyle balar kurdum. u sonular bildiriyorum : 1. Millet son derece perian ve yorgundur, bara susamtr, fakat srekli enerjik propaganda sayesinde, savan zorunlu olduunu ok iyi anlyor. 2. Ordu son derece ar bir durumdadr, rplaktr, fena silhlanmtr, k sava kampanyasn gerekletirecek halde deil, ama maneviyat henz kuvvetlidir. Memlekette zahire yedekleri vardr, ama yeteri kadar ulatrma aralar olmadndan, orduyu donatmak artlar tatmin edici deildir. Asker harekt istikametlerinin ve bizzat harektn mahiyetini tyin etmek iinde, k onaklama ve yiyecek temini imknlar balca rol oynar. 3................... 4. Asker meselenin mspet halli iin Trkiye'nin kendi imknlar, kaynaklar yetecek kadar deildir. Ordu, direnme gsterebilir, ama dtan yardm grmezse, katiyen zafer kazanamaz. 407

407

5. Hkmet, son 2-3 ay iinde tereddt gsterdi. Bir taraftan yalnz bize ciddi surette dayanmann zaruri ve mmkn olduunun iyice anlalm olmas, dier taraftan ise, son derece ar bir durum, herhangi yeni hl areleri aramay mecbur klyordu. 6. 7 ve 8................... 9. Dn akam Kemal, Genel Kurmay erkn ile mzakere iin geldi ve ordunun durumuyla ilgili btn belgeleri getirdi. Blk, asker, top, makinelitfek, di tfek says, askeri birliklerin kurulmas, onlarn says, keza Yunan asker birlikleri hakknda bana doru bilgi verildi. Plnlar, cephenin durumunu vesaireyi ayrntlariyle inceledim.. Nihayet, dmana kar stnlk elde etmek, dman Anadolu snrlarnn dna skp atmak iin gereken silh ve cephane hakknda saylar verildi. Kemal, en sonra dedi ki, Mill etvekillerinin ouna bildirilmiyen eyleri size bildirdim, nk milletvekillerinin ounun irade si zayftr, imdi durumumuz hakknda her eyi biliyorsunuz. sterseniz, sze ek bilgi verilecektir. Bahara kadar 2-3 ay iinde bunlar elde edemezsek diplomatik kanallarla zm yolu aramalyz.1 Frunze'nin rendikleri ve kendi gzlemleri geree yzde yz uygundu. Cephelere yiyecek, ara ve cephane yollamakta ekilen sknt bir yana, askerlik ubelerince silhaltna alnan erlerin cephelere gnderilmesinde bile birok glkler vard. Cephelerin ihtiyalarn karlamak abas yznden, askerlik ubelerine asker toplama ve yollama ileri iin para verilemiyordu. Toplanan askerler barndrlamyor, doyurulamyor, giydirilemiyor ve en uzak yerlere gide cek askerler bile, yaya olarak yola karlyordu. Bu sebeplerle cephelere giden askerler; yollarda alktan ve souktan hastalanyor, ilerinde lenler oluyordu .. Toplanan askerin hemen hemen yars hastahanelere dklmekte idi. Bakmszla rnek olarak diyebiliriz ki, Onikinci Kolordu (Konya'da) hastahanelerinde yata nlarn % 80'i zatrrie idi. Cephe gerilerinde len, cephede lenlerden ok fazla idi. Genel Kurmay Salk Dairesi Raporlarna gre, hastahanelere yatr lan hasta says
***************************************************** 1 Rusya'nn d siyaset arivinden. Frunze'nin Trkiye'yi ziyaretiyle ilgili belgeler ilk defa Mejdunorodnayalizn dergisinin 1960 tarihli 7. saysnda yaynlanmtr. (Rus Elilii Basn Servisi haber blteninden alnmtr). 408

408

1921 ylnda 151.783, 1922 ylnda ise 274.988 kiidir. 3 Tifo, tifs, dizanteri, zatrrie, ylanck, nezlei mstevliye hastalklarndan binlerce kii lmtr, lm olay az olmakla beraber, kabakulak hastal da ok yaygnd. Muharebelerde, yarallarn ok uzak yerlere tanmas gerekiyordu. Mesel kinci nn Muharebesinde Eskiehirde ok skklk olduundan yarallar, kan gibi en ilkel aralar da kullanlarak Ankara'ya ve Konya'ya gnde rilmitir. Frunze'nin de nemle belirttii gibi, ulatrma gl stikll Harbinin en byk problemlerinden idi. Demiryolu, devrin tek makbul arac olduu halde, Anadolu'da pek az demiryolu vard ve bunlarn bir ksm dman ta rafnda kalmt, kinci nn Muharebesi srasnda, tren, Eskiehir'den Ankara'ya 14 saatte gittii iin, ilgililer, bu hzdan nerek sz etmilerdir. nk, normal olarak Eskiehir-Ankara yolu 22 saatte alnyordu.

II
Dou cephesinde hasm durumunda iki devlet vard: Ermenistan ve G rcistan. Birinci Dnya Harbi sonunda kurulan bu devletler, bir ksm Trk topraklarn igal etmi ve Kafkasya yolunu Trkiye'ye kapam bulunuyorlard. Bata ngiltere olmak zere tilf Devletleri tarafndan yaratlan bu kk devletlerin i durumlar da karkt. Bolevik Rusya'ya kar tampon olarak dnldkleri halde Boleviklik akm her iki devletin halklar arasnda yaylmaya balamt. Grcistan tehlikeli saylmadndan, nce Ermenis tan'a taarruz etmek, harp stratejisinin bir gerei idi. Fakat, taarruz halinde Grcistann Trkiye aleyhinde mdahaleye kalkmas ihtimali ve Rusya'nn Ermeni meselesinde tutumunun ne olaca gznnde bulundurulmal idi. Rusya'nn Trk mill hareket ine kar nasl bir politika gdecei de henz kesinlikle belli olmamt. Moskovada Rus yneticileriyle grmeler iyi gitmiyordu. ierin, Trk heyeti nden, Ermenistan iin Van ve Bitlis'ten toprak verilmesini istemiti. Daha sonra Lenin ile gren Trk delegeleri durumu kendisine anlattlar ve u cevab ald lar:
******************************************************* 3 - 1922 ylnda Ordunun mevcudu arttndan 1921 ylna kyasla hastahanelere yatanlar da artmtr. 409

409

Hata ettik. Dzeltmeye alrz, biz dzeltmezsek Siz yaparsnz. 4 Durum bylece aydnlandktan sonra, bir ara, Azerbaycan ile anlaarak Ermenistan'a kar mterek bir taarruz yaplmas imknlar aratrlm ve bunun mmkn olmayaca anlaldktan sonra, 1920 Eyll sonlarnda taarruz karar verilmitir. Kolay ve o derece krl bir zaferle sonula nan bu taarruzla Dou cephesi kapanm oluyor du.5 Artk, Dou cephesinden batya asker kaydrmak mmknd. Nitekim, 3., 11. ve 12. Kafkas Tmenleri Ba t Cephesine nakledilmilerdir. Dou, Bat'ya ayrca eitli silh ve ara yardm yapmtr. 1920 Ekiminde balayan bu yardmn tutar yaklak olarak yledir: 117 top, 244 m akineli tfek, 12 bin tfek, 14 bin sng, 170 bin top mermisi, 32 milyon Tfek mermisi, 10 bin bomba, ok sayda tahkimat arac, eer ve koum tak mlar ve salk aralar... 6 Bu silh ve cephanenin nemli bir ksm Ermeni ordusundan ganimet olarak alnmt. Grcistan ile silhl bir atmaya giriilmemitir. Bununla birlikte, ufak tefek snr olaylar, baz Trk ehir ve kasabalarnn Grcler tarafndan igal edilmi bulunmas ve Grc Devletinin durumundaki bulanklk Trkiye'ye huzursuzluk vermekte idi. Ermenistan'a yaplan taarruz srasnda Grcistan tarafsz kalmt, iki devlet birbirine eli de gndermilerdi. Fakat, Misak- Mill gerekletirilmeliydi. Bunun iin Batum'un ve Grc igalindeki dier Trk ehir ve kasabalarnn Trk snrlar iine alnmas gerekiyordu. Ankara, Kafkasya'daki olaylar dikkatle izliyor ve Grcistan ile harbe tutumadan sonu almak istiyo rdu. Rusya, Kafkas devletlerini peyderpey bolevikletirmekte idi. Azerbaycan'da bu hareket tamamlanm ve Trk ordusunun Ermenistan' yenmesinden sonra burada da Bolevik Hkmeti kurulmutu. Ruslar, imdi Grcistan'daki Menevik hkmetini devirmek istiyorlard. 11/12 ubat 1921'de Kzlordu, Ermeni kuvvetleriyle birlikte Grcis******************************************************** 4 - Yusuf kemal Tengirenk ile 19.12.1959 gn yaptmz grmelere ait notlardan. 5 - Bu taarruz hakkndaki tafsilt, kronolojik sra bakmndan birinci kitapta verilmitir: s. 361 - 365. 6 - Albay Mehmet Arif, Anadolu inklb - kdam Matbaas - stanbul, 1924, s. 73. 410

410

tan'a taarruza balamt. Grcistan elisi Medivani Ankara'ya henz gelmiti. Trk hkmeti, Rus-Grc Harbinin balamasndan faydalanarak, Grc elisine 21 ubatta bir nota verdi. Genel Kurmay ise, bir gn nce, Do u Ordusu Kumandanlna yazd emirde, Grcler Artvin ve Ardahan' bar yoluyla brakmazlarsa asker harekete giriilmesini bildirdi. Hariciye Vekilinin notasnda, Trkiye'nin Grcistan ile bir bar yapmak zere gnlerdenberi gstermekte oldu u iyi niyetlere karlk, elinin oyalama politikas gtt nezaketle belirtiliyor ve 22 ubat gn Ardahan ve Art vin terkedilmezse asker tedbirlere bavurulaca kesin bi r ekilde hatrlatlyordu. Grc Hkmeti, Rusya'nn taarruzuna uradndan son derece skk durumda idi. Trkiye'ye olumlu cevap vermekten baka are yoktu. Trk Ord usu, 24 ubat'ta Ardahan' 6 Mays'ta Artvin'i, 7 Mart'ta Ahska'y, 11 Mart ta Batum'u ve 14 Mart'ta Ahlkelek'i igal etti. Bu srada, Kzlordu, Grc ordusunu yenerek Tiflis'e girmi ve Sov yet Grc hkmeti kurulmutu. Fakat iki gn so nra (16 Mart 1921) Moskova'da Trk-Rus Andlamas imzalanacak ve Batum'un braklmas zorunluu doacakt.

III
Trk - Fransz Harbi, stikll Harbinin ikinci derecede bir cephesidir. Bu cephede byk kuvvetler kullanlmam ve askerlik bakmndan fazla nemi o lmayan arpmalar ile ehir muharebeleri cereyan etmitir. ok dank ve ayrntl olaylara sahne olan Gney Cephesinde, harbin sresi de ksadr. arpm alar, Ocak 1920'de balam ve bir yl kadar srdkten sonra 1921 yl Mart aynn ilk yarsnda son bulmutur. Halbuki, harbe yel aan igaller, Mtareke (Mondros) sonrasna rastlar ve hukuken harbin bitimi ise 20 Ekim 1921 (Ankara Anlamas)dr. Kendilerini Osmanl mparatorluunun miraslar sayan byk devletten ikisi, ngiltere ve talya, paylarn alrken Trkiye ile yeni bir silhl atmaya girimemek iin son derece dikkatli davrandklar halde, Fransa'nn davran basiretsiz bir politikann sonucudur. Fransa'nn dt yanllk, Suriye ile An adolu'yu birbirine kartrmasndan ileri geliyordu. Ayrca Fransa, Suriye Mandasn ve Kilikyay elde bulundurmak ve Anadoluda 411

411

kendisine tannan nfuz ve menfaat blgesinden yararlanabilmek iin oka asker kullanmak zorunda kalacan da kestirememitir. inde bulunduu harp sonu glkleri sebebiyle, btn bu faydalarn hepsini salamaya yetecek bir kuvveti, bu blgeye ayramazd. Bunun iin Araplara ve zellikle Trklere kar Ermenileri mttefik olarak seti. Bylece, Ermeni hmiliini de yklenmi, fakat tahrike ok elverili olan Ermeni halknn ban derde sokmu oluyordu. Birinci Dnya Harbinde Araplar, Trklere kar ayaklandklar halde, Franszlarn yanl tutumu, Trk-Arap ibirliinin kurulmasn da mm kn klmtr. Grlyor ki, Gney'deki harp, yalnz Trklerle Franszlar arasnda gemi bir olay deildir. halkn kurtulu mcadelesi i iedir ve bu drt yanl kavgada, emperyalist bir devlet olarak, Fransa, etken durumundadr. Trk istikll Harbinin Gney Cephesinde Fransa' nn tmenlik bir kuvveti vard. Topu, uak ve zrhl otomobillerle takviyeli olan bu kuvvet, biri Fra nsz, ikisi Senegal, dokuzu Cezayir alay olmak zere 12 alay bulunuyordu. 7 Fransz birlikleri Mersin'den Urfa'ya kadar olan Trk topraklarna ve Suriye k uzey blgesine yaylm durumda idi. Suriye'deki Arap kurtulu hareketini de bast rmak zorunda olduklarndan, Fransz Kumandanl emrindeki kuvvetin hepsini Trklere kar kullanamamtr. Buna karlk, Trk cephesinde organize ettikleri muntazam Ermeni kt'alar ve Ermeni milis kuvvetleri, Fransa birlikleriyle ber aber dyorlard. Ermeni savalarn says ise binden az deildi. Gney Anadolu'da Fransz igaline ve Ermeni hareketine kar Mill Mcadele liderinin ilk ilgisi, Sivas Kongresi'nden sonra Sivas'ta yaplan Kumandanlar toplantsnda (16 Kasm 1919) alnan kararlarla balam ve bu blgeye g nderilen subay, tekilt yapmakla grevlendirilmiti. Gney cephesi, milis kuvvetler kurularak yava yava teekkl etmi ve olaylar 1920 yl Ocak aynda birdenbire ve hzla gelimitir.
*************************************** 7 - Fransz ordusunun bu kuruluu, Kilikya cephesindeki Trk II. Kolordusu tarafndan tesbit edilmitir. Yzde yz shhatli olamaz, baka kaynak bulamadmzdan bunu almak zorunda kaldk. Gneydeki harbin ilk muharebesi 20 Ocak'ta Mara'ta balad ve sonra dier yerlere srad. 412

412

Mara muharebesi baarl oluyordu. Franszlar, burada kt duruma dtler. Fakat, Mustafa Kemal Paa, Franszlarn, prestijlerini kurtarmak iin Mara olayn kanl bir ekilde bastrmalarndan ve bu blge halkn para para ezmelerinden endie duymaktayd. Onun iin blgenin her yerinde birden mill mfrezelerle kk, byk hareketlerde bulunarak bir gerilla harbine giriil mesini uygun grmt. Batda Yunanllarla kar olduu gibi, burada da sonr adan bir cephe tekil edilebileceini ummuyordu. Ancak, hareketsiz kalmak da tehlike idi. 9 Mustafa Kemal Paa, 25 Ocak 1920 tarihinde ilgili Kolordulara (Sivas, D iyarbakr, Ankara ve Konya) Gerilla harbi iin, zetlediimiz u talimat verdi: 10 Franszlara kar ayaklanma hareketinin ekil, Fransz kuvvetlerini ayr ayr, birdenbire, bulunduklar yerde sarmak ve ufak garnizonlardan balayarak esir almak ve yok etmektir. Bu teebbs; demiryolu tnellerini ve kp rlerini atmak, yollar otomobil ilemiyecek hle getirmek ve Fransz kuvvetlerinin birbiriyle olan irtibatn kesmek suretiyle gelitirilecektir. Ayaklanma yava yava balayacaktr. Birinci devre Urfa ayaklanmasdr. Buna hemen balanacaktr. Dier devrelerin ne zaman balyaca sonra bildir ilecektir. Onnc Kolordu (Diyarbakr) cephesinin vazifesi, Frat nehrinin dousunu dmana boalttrmaktr. Bunun iin, her Fransz mfrezesinin bulunduu binalara ve adrlara her gece baskn yaplacaktr. Eer iyi dzenlenirse, herbiri yaklak olarak on kiilik, yirmi mfreze ile Frat'n dousunda bulunan btn Franszlar mahsur brakmak mmkndr. Kesin hcumlar, Urfa'dan deil, Franszlarn en zayf olduklar yerden balayacaktr. Airetler de harekete tevik edilecektir. Airet, Franszlarla tututuktan sonra devam edip gider. Yirminci Kolordu cephesinde; sr'atle mfrezeler hazrlanacak ve ieriye girmek iin ayrca talimat beklenecektir.
**************************************************** 9 - Atatrk, gerilla harbi hakknda Kolordu Kumandanlarnn fikirlerini sormu ve hepsinden uygun cevap almtr. (Harp Vesikalar Dergisi, s. 15, V: 382). 10 - Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, s. 15, V: 383. 413

413

Zaten gelimekte olan gerilla hareketi, bu talimattan sonra hzlanmtr. Airetler, Mustafa Kemal Paa'nn umduu veya tel kin etmek istedii lde mcadeleye angaje olmamlardr. Hatt, Mill Mcadelenin en buhranl safhalarnda, blgenin en byk aireti olan Mill Airet, Franszlarla anlaarak isyan etmitir. Bununla beraber, Mill Aireti de dahil olmak zere, bykl k kl birok airetin Franszlara kar savatklarn grmekteyiz, zellikle, Urfa muharebesinde byle olmutur. Bu muharebeye katlan ai retler unlardr: Mill aireti (150 sava), Bucak aireti (150 sava), Badelli aireti (350 sava), Derli aireti (100 sava), ndelli aireti (100 sava), Gazze aireti (600 sava), Seyhanl aireti (100 sava) 11 Hatra eserlerinden ve baz yazmalardan anlaldna gre, airetler, dier mill kuvvetler (milis) gibi kyasya dmemilerdir. Nitekim, 19 Mart 1920'de Urfa halk: adna Mustafa Kemal Paa'ya yazlan ve ordudan yardm y aplmazsa mcdeleden vazgeilecei bildirilen bir telgrafta ...... verdiimiz ehitlerin ve yarallarn toplam, bize yardm iin gelen airetlerin hepsinin verdikleri kayptan fazladr kaydna rastlamaktayz. Gerilla harbinin zellii, hele bir yerden sevk ve ida re edilmezse, danklk ve dzensizliktir. Her kuvvet bir bakasndan,hakl veya haksz ikyeti olur. Urfa halk airetlerden ikyeti idi. Fakat, airetler ordudan; ordu, mill kumandanlardan ikyet ediyordu. Gneydeki harbin balad ve iddetle srp gittii devre, yani 1920 ylnn ilk yars, Ankara'nn ok daha nemli meselelerle karlat zamana rastladndan, bu cephe deta sahip siz gibi idi. Cephe ile en ok ilgilenmesi gereken Diyarbakr'daki XIII. Kolordu Kumandan Albay Cevdet Beyin pasif tutumu, ayrca bir anszlk tekil ediyordu. (Arap asll olan bu Albay, zaferden sonra askerlikten ayrlm, Suriye'ye giderek orada yerlemitir.) Balangta, Yunanllara kar olduu gibi Gney'de
************************************************** 11 - Ali Saip (Ursava), Urfa'nn Kurtulu Mcadeleleri. - Ankara: 1340 (1924), s. 177. Not: Bu blgede daha sonra muharebelere katlan alaylarmzn bir ksm 130 - 150 mevcutlu idi. 414

414

bir cephe tekilini lzumlu ve mmkn saymayan Ankara, s onunda bu babozuklua bir are dnmek zorunda kald. Gerilla harbinin yine de iyi kt yr tlebilmesi, bu blge Kuvayi Milliyesinin Bat'daki Kuvayi Milliye'den farkl oluundandr. Gney Kuvayi Milliyesi, gerek anlamiyle halk kuvvetleri idi. Kuvayi Milliye Kumandanlar, blgelerinin hatrl kimseleri veya subaylar idi. Ekiya, ete ve zorbalar burada Kuvayi Milliye'ye karmamlard. Kuvayi Milliye yalnz vatanseverlik duygusuyla savayordu. Gerekirse muntazam ordu birlikleri gibi cephe muharebeleri yapyor, dman tarafndan kuatlm ehirleri sav unuyor veya igal altndaki ehirleri kuatarak kale muharebesine gir iiyordu. 1920 yl Hazirannda cephe tekilt yapld. Cephe ikiye ayrld. Frat nehrinin dousuna Elcezire cephesi ad verildi. Kumandanlna Nihat (Anlm) Paa tayin edildi. Frat'n bats Adana Cephesi adn almt ve Kumandan Albay Selhattin Adil Bey idi. Gney'deki harbin nemli muharebeleri unlardr: Mara Muharebesi: 20 Ocak 1920 - 10 ubat 1920, Adana Muharebeleri: 21 Ocak 1920 - 20 Ekim 1921, Urfa Muharebesi: 9 ubat 1920 - 11 Nisan 1920, Antep Muharebeleri: 1 Nisan 1920 - 8 ubat 1921. Mara ve Urfa muharebeleri, bu iki ehirdeki igal kuvvetlerine kar yaplm ve her iki muharebede de Fran szlarn ve Ermenilerin yenilerek ekilmesiyle sonulanmtr. Urfa bozgunundan sonra, Franszlar bir daha Frat'n dousuna gememiler ve Mara' yeniden ig al iin herhangi bir teebbste bulunmamlardr. En etin muharebe Antep'te cereyan etmitir. Antep savunmas ieride ve darda byk yanklar uyandrmtr. Antep muharebesinin son aylk safhas, Urfa ve Mara muharebelerinin aksine, Antep'in Frans zlar tarafndan kuatlmas eklindedir. Antep halknn ve savalarnn, her tarafla irtibatlar kesildii 13, yiyecek ve cephane sknts ekildii halde, gsterdikleri direnme g c, kahramanlk destanlarn andrmaktadr. Adana Cephesi Kumandanl nn, emrindeki iki zayf tmenle duruma et kili olamay, gittike ala srklenen halkn ve Kuvayi Milliye'nin moralini bozmakta idi. Nihayet, biri 6/7 ubat 1921 gecesinde, dieri ertesi gece olmak zere iki yarma
*************************************************** 13 - Kuatmaya ramen, Fransz enberini gizlice geebilen kuryelerle haberleme mmkn oluyordu. 415

415

hareketiyle, savalar, Antep'ten kp kurtuldular ve ehir Franszlara teslim oldu.14 Adana blgesinde cereyan eden balca muharebeler unlardr: 18 Mays 1920 gn Pozant'da muhasara edilen 800 mevcutlu bir Fransz kuvveti 10 gn sren muharebeden sonra 28 Mays'ta esir edilmitir. ar kasabas, buradaki Ermeni kuvvetine yaplan taarruz sonunda 2 Temmuz 1920'de kurtarlmtr. Hain kasabas kuatlm, aylarca sren muharebeler den sonra, 17 Ekim 1920 gn, Trk kuvvetlerinin taarruzuna dayanamayan Ermeniler, kasabay batan aa yakp gee karanlnda ekilmilerdir. 7-10 Mart 1921'de Osmaniye'de muharebeler olmu ve Fr anszlar Adana'dan takviye alarak taarruza getiklerinden Trk kt'alar geri ekilmilerdir. Bu muharebeden sonra cephede deta bir mtreke havas esmeye ba ladndan kayda deer asker hareket olmad. Fransz'lara kar Suriye'de balam olan Arap mill hareketi, Trk Gney cephesinin ykn bir dereceye kadar hafifletmitir. Trk ve Arap kuvvetleri arasnda kalan Franszlar, hem Gney Anadolu'da, Kilikya'da, hem de kuzey S uriyede savamak zorunda bulunmulardr. Arap mill kuvvetleri, zaman zaman Trk topraklarna kadar girerek Franszlar tedirgin etmilerdir. Buna karlk Trk Kuvayi Milliyesi, aknlarn Kuzey Suriye'ye kadar uzatmlardr. Trk-Arap ibirliinin, Arap mill liderlerine byk umutlar verdiini yazmalardan anlyoruz. Ankara'ya yaptklar teklifte, Suriye, Irak ve Trkiye'nin istiklllerini kurtararak bir konfederasyon kurmalarndan veya sonra karar latrlacak bir forml zerinde anlamaktan sz etmilerdir. phesiz, btn Araplar byle dnmyorlard, aralarnda Franszlarla anlaanlar da vard. Franszlara kar savaan ve Trklerle ibirlii yapan kurulular ve liderler unlardr: Halep'te Halep Tekilt- Milliyesi, am'da Suriye ve Filistin Mdafaa-i Kuvayi-i Osmaniye Heyet-i Umumiyesi, yine am'da Gnll Ka
************************************************* 14 - Byk Millet Meclisinin 8 ubat 1921 tarihli toplantsnda, hkmetin teklif ettii bir kanun tasars kabul edilerek Ayntap ad Gaziayntap eklinde deitirilmitir. 416

416

hire Frkas Amman erke Frkas. Bu teekklleri Osmanl ordusu eski subaylarndan olan Suriyeliler ynetmek te diler. am'da efik Bey, Halep'te Yarbay Emin Bey, kurmay Yarbay akir Nimet Bey gibi... Trkler, Suriye'deki tekilta talimat vermek, teki ltlar gndermek, silh ve cephane vermek suretiyle yardm etmilerdir. Gney Cephesinde, Franszlarn teklifi zerine 28/29 Mays 1920'de ba layan 20 gnlk bir mtreke imzalanmt. Fakat, mtreke devresinde Trklere kar bir takm zulmler yapldndan, 18 Haziran'da mtreke bozuldu. Fransa, Ortadou'nun bu blgesindeki menfaatlerini korumaa alrken, iin kmaz bir maceraya srklendiini bir sre sonra anlamaya balamtr. Kilikya ve bir Trk ehri uruna Suriye Mandas tehlikeye debilirdi. Suriye'de rahat kalabilmek maksadiyle, Trklerle anktan baka yapacak bir ey yoktu. Nitekim, 1920 yl sonlarna doru, stanbul'daki Fransz Yksek Komiserliine General Pell'nin ve stanbul'daki Fransz Kuvvetleri Kumandanlna da General Charpy'nin tyin edildiklerini grmekteyiz. Nihayet, 16 Ocak 1921'de Briand k abinesi kuruldu. Bundan sonra, Fransa'nn Trkiye'ye kar tutumunun deimeye balad aka belli olacakt. 23 ubat - 12 Mart 1921'de Londra'da toplanan kon ferans, Trkiye ile Fransa'nn bir anlama yapmasna frsat vermiti. 11 Mart'ta Briand ile Bekir Sami Beyin imzaladklar bu anlama, derhal Suriye Kumandanlna bil dirilmi ve cepheye bir mtreke havas hkim olmutur. Fakat, bu anlamay Trk h kmeti kabul etmedi. Buna ramen Gney Cephesinde, Franszlarn hareketsiz kalmaln sebebiyle, sknet bozulmad. Trkiye de bar istemekte idi. Fransa, 1921 Hazirannd! Bar iin Frenklin - Bouillon'u Ankara'ya gnderdi. Bar, uzun grmelerden sonra 20 Ekim 1921'de Ankara' da imzalanmakla, istikll Harbinin Gney Cephesi de kapanm oldu. Trakya'daki harb, I. Kolordunun Yunanllar tarafndan yenilmesiyle 25 Temmuz 1920 tarihinde Trkler aleyhine sonulanmt. Byk Zafere kadar, Trakya'da artk hibir asker hareket olmayacakt. Bu sebeple Trakya'da olup bitenleri burada zetliyeceiz : Mdafaa-i Hukuk hareketinde, ok uyank ve enerjik davranan Trakya, stanbul'un igalinden (16 Mart 1920) 417

417

sonra, stanbul ile iliiini kesmi, seferberlik ve rf idare iln etmiti. Bu tarihte, Trakya'da demiryolunu igal ile grevli ancak bir Yunan taburu vard. Spa Konferansnda, Yunanistan'a, Trakya'y igal msaadesi verildi. Fakat Yu nanllar, Haziran aynda Anadolu'da byk bir harekete giritiklerinden, Trakya'da Temmuz 1920'ye kadar teebbse geemediler. Mill Mcadelenin Trakya'ya ait blm uzun srmekle birlikte, buradaki asker hareket hemen hemen bir haftaya inhisar etmitir. Trakya muharebeleri balamadan nce seferberlik iln edildiinden, Trakya'daki I. Kolordu takviye edilmi ve u mevcuda ykselmiti: 761 subay ve asker memur, 17500 er (10.000 tfek), 47 makineli tfek ve 53 top. Ayrca, 748 silhly bulan, 10 mill mfreze kurul mutu.15 Trakya'daki Kolorduya, harple ilgili olarak, Ankara' dan ilk nemli talimat, 1920 Ocak ay balarnda, Yunanistan'n zmir'i ilhak edecei hakknda alnan haberler zerine, 9 Ocak'ta yazlmtr. Bu talimat, daha ok Anadolu'daki birlikler iin hazrlanan genel savunma pln dnda, I. Kolordu'dan beklenen hizmeti gstermektedir. Trakya ve Anadolu arasna daha kuvvetli yabanc ktalarn gire bilmesi ihtimali dnlerek, hazrlanan savunma plnnda I. Kolordu hesaba katlmamt. Ancak, Heyeti Temsiliye bakan Mustafa Kemal Paa, pln tamim eden telgrafnda, Trakya'daki Kolorduya ayrca u talimat vermiti : a) Rumeli'deki Kolordu da, aynen Anadolu'daki Ko lordular gibi seferberlik yapacak. b) Bulgarlarn, hi olmazsa tarafszl kazanlacak. c) Bat Trakya'dan Dou Trakya'ya yaplmas muhtemel bir taarruz durdurulacak. d) Byle bir taarruz olmazsa, Bat Anadolu'daki giriilecek harekete yardm iin, nizami ordu birlikleriyle takviyeli mill mfrezelerle, Selanik'te ynak yapt bilinen Yunan kuvvetlerine taarruzlar yaplacak, bu kuvvetlerin Anadolu 'ya gnderilmesi nlenecek. 16
***************************************************** 15 - T. Byklolu, Trakya'da Mill Mcadele - Trk Tarih Kurumu yayn. - Ankara: 1955, cilt I, s. 324-335. 16 - T. Byklolu, Trakya'da Mill Mcadele - Trk Tarih Kurumu Yayn. - Ankara: 1955, cilt: II, s. 72.

418

I. Kolordu, bozguna urayp daldktan sonra Trakya-Paaeli Cemiyeti yelerinin Ankara'da yaptklar grmeler sonunda Trakya'da yeni bir tekilt yaplmas kararlatrlmtr. akir (Kesebir), Fuat (Balkan) ve Cevat Abbas (Grel) 17 Beylerden mteekkil bir heyet kurulmu ve bu heyete Genel Kurmay Ba kan Fevzi Paa'nn imzalariyle yazlan 26 Haziran 1921 tarihli talimatta 18 Trkiye Byk Millet Meclisi hkmetinin Trakya'da yaplacak olan tekilttan bekl edii faydann mmkn olabildii kadar Yunan kuvvetlerini Anadolu dnda tu tmak ve uratrmak olduu belirtildikten sonra: Bulgaristan'daki Yunan aleyhtar evrelerle ibirlii yaplarak Yunanllarn elinde bulunan topraklarda halkn kkrtlmas, kk ve fakat ok sayda kurulacak etelerle kkrtlan halkn desteklenmesi, grevleri veriliyordu. Bu grevlerin yaplmasnda dikkat olunacak hususlar talimatta yle sr alanmt : 1. Yaplacak tekilt, kkrtma, propaganda ve ete hareketlerinin, do rudan doruya Yunanllara kar olduunu belli etmek. 2. Bulgarlarla da, Bulgaristan menfaatlerinin tarafmzdan tamamen gz nnde bulundurulduunu ve kendilerine kar bir hareketin sz konusu olamyacan temin etmek. Ne yazk ki, Anadolu'nun Trakya'dan bekledii faydalarn hi biri gereklememi ve Anadolu'dan da Trakya'ya herhangi bir yardm yaplamamtr. Geri, Dou Trakya'da Bulgar komitecileriyle birlikte ete hareketi yaplmtr. Fakat, btn bunlar harbin genel gidiini etkileyecek nitelikte deildi. Trakya muharebeleri, 20 Temmuz 1920 sabah Marmara Erelisi'ne ve ayn zamanda Tekirda'na Yunan karmasiyle balad. karmay Yunan d onanmas destekliyordu. Anadolu'dan nakledilip Trakya'ya karlan kuvvet, Y unanllarn zmir Tmeni idi. Karaya kan Yunanllar, drt koldan kuzeye doru yrye getiler. orlu'ya yryen kol, buradaki Trk Alayn datarak ehre girdi. Tekirda'ndaki Trk birlikleri de ksa bir direnmeden sonra ks men dald ve pek az bir kuvvet geriye doru ekildi. By**************************************************** 17 - Cevat Abbas Trakya meseleleriyle ilgilenmek zere Bulgaristan'a kadar gnderilmiti. 18 - T. Byklolu, Trakya'da Mill Mcadele - Trk Tarih Kurumu Yayn. - Ankara: 1955, cilt II, s. 99-100. 419

419

lece, Trakya'y savunacak olan 3 tmenli I. Kolordunun bir tmeni (55. tmen) muharebenin ilk gn elden km bulunuyordu. kinci gn, Trakya'nn bat snrndaki iki Trk tmenine Yunanllar topu ateiyle saldrdlar. Fakat, gerek Edirne blgesinde, gerekse Uzunkpr blgesinde btn gn taraflar arasnda topu ve piyade ateinden baka bir hareket olmad. Bu cephede, nc gn de ayn e kilde geti. Muharebenin 4. gn olan 23 Temmuzda, gneyden yryen ve hibir d irenme ile karlamyan Yunan tmeni iki koldan Babaeski'ye doru ilerliyordu. Trk Kolordusu bu durumda arkadan da baskya uramt. Yunanllar, Ba baeski dou srtlarn savunan Trk kuvvetlerine, gece, taarruz ettiler ve cepheyi bo zguna urattlar. Bu geceden itibaren I. Kolordunun btn birlikleri, kuzeye, Bulgar snrna doru ekilmeye balad. ekilme, 24 Temmuz gn devam etti. Trakyal erler, muharebenin ilk gnnden beri ktalarn brakp kayorlard. Bulgar snrna doru yaplan ekilmede yalnz Anadolulu erler kalmt. Kolordu Kumandan, emrinde kalan kuvvetle Bulgaristan'a gemeye karar verdi. Bu karar gereince Bulgaristan'a girebilen asker ve sivil says yledir : 700 subay ve asker memur, 4000 er, 10000 kadar g men (ou Makedonya'dan Trakya'ya gelmi olanlar.) Silh olarak Bulgaristan'a ancak 3000 kadar piyade tfei ile 30 makineli tfek ve birka top gtrlebilmitir. 19 Trakya muharebeleri ackl bir maceradr. Savunma hazrlklar ve pln, muharebelerin sevk ve idaresi son derece dzensiz bir ekilde cereyan etmitir. Be gn sren muharebelerde Kolordunun insan kay bnn 3 subay ve 4050 erden ibaret olmas, Trakya macerasnn niceliini gstermeye yeter. Trakya'da kuvvetli bir liderin bulunmay bu sonucu vermitir. 20 Halk, birok yerde Orduyu ve savunmay aka ve hatt fiil mdahaleye bavurarak sabote etmitir. Trakya muharebelerinde kolordu kurmay bakan greviyle bulunmu olan Yarbay Abdurrahman Nafiz (Org.
************************************* 19 - T. Byklolu, Trakya'da Mill Mcadele Trk Tarih Kurumu Yayn. - Ankara: 1955, cilt I, . SN. 20 - Trakya'nn lideri olan Albay Cafer Tayyar, muharebe sras Yunanllara esir dmt. 420

420

A. N. Grman), Genel Kurmay Bakanlna verdii raporda Trakya felketinin sebeplerini yle aklar: Trakya halk genellikle savunmaya taraftard. Yaban c boyunduruu altna girmek istemedikleri kanaatinde idim. Mlen ve bedenen fedakrlktan ekinmiyorlard. Fakat, orlu, Vize ve Saray yresinde asker kaaklarnn miktariyle, yardm toplamaktaki glk, dikkati ekecek bir derecedeydi. Muharebe balamadan hafta evvel geldiim iin bu hususlar lykiyle tetkik edememitim. Lkin, muharebe baladktan sonra ortaya kan durumlardan ve yaptm hususi tetkikattan halk ve ordu zeri nde, bilhassa fena tesir yapan hususlarn aadakiler olduuna kanaat ettim: 1. stanbul gazetelerinin Trakya'ya serbeste gelmesi ve stanbul'a gidip gelenin eksik olmamas ve bu suretle baz stanbul evrelerinin ve gazetelerinin her vesileden faydalanarak savunma aleyhindeki szleri ve yaynlar. 2. Dmann, yalnz Yunanllardan ibaret olmayp, ngiliz ve Franszlarn, Yunanllarn arkasnda bulunduu ve gerekirse bunlarn da Yunanllara yardm edecekleri fikir ve kanaatinin uyanmas. 3. Yerli hristiyanlarn savunma aleyhindeki propagandas. 4. Trakya'nn zel durumu, yardm bekliyecek bir yn bulunmamas. 5. Haziran 1920 sonlarnda, Anadolu harektn Yunanllarn pek kolaylkla yapmalar ve dmanlarn, bunu, gazetelerden, uaklardan, her t rl vastalardan faydalanarak yaymalar byk etki yapmtr. Orduda disiplin istenilen derecede deildi. Erler, kendilerini gnll sayyorlard. Silhl ve silhsz kaak says pek yksek bir sayya varyordu. Suba ylardan, seve seve canlarn feda edenler ve kanlarn aktanlar vard, fakat, subaylardan bir ksm da Trakya'dan kurtulmak iin can atyordu. Bazlar, izinli gitmek iin kolordu kumandanna: Benim, bu memlekette dikili bir aacm yoktur. Bir karmla bir ocuumdan baka bir ey dnmem. ocuum, ister Fransz, ister ngiliz olsun. Umumi Harpte, subay ailelerinin hallerini grdk., diyecek kadar kendilerini zntye kaptrmlard. Uzunkpr ve Tekirda'ndaki birliklerine gnderilen baz subaylar, hi ekinmeden, hicap duymadan, sta nbul'a gittiler ve orada kaldlar. O vakit, bunlara, bir ey yaplamamt. Bu hl, Trakya dnda daha 421

421

ziyade hissolunuyordu. Subay ve doktor eksiklii endie verecek bir derecede idi. stanbul'dan tyin olunan birok temen ve 45 kadar yzba rtbesindeki subaylardan ve doktorlardan hibiri gelmedi. 21 *** stikll Harbinde asker strateji, politik alanda olduu gibi ok doru tesbit edilmi ve u hedefleri gtmtr: 1. nce Ermeni ordusuna taarruz edip, Rusya yolunu amak ve buradan kuvvet tasarruf etmek. Bu taarruz iin kuvvet dengesi Trkiye lehinde idi ve baar ans by kt. Ermeni ordusuna kar kazanlacak zafer, ayrca mill hareketin prestijini ar ttraca gibi, Ermenilerin silh ve cephanesine el koymak mmkn ola cakt. Dier taraftan, Dounun gvenlii bylece salanmakla, bu cephedeki kuvvetlerin bir ksm Bat Cephesine kaydrlabilirdi. Trkiye - Rusya yolunun almas bakmndan da bu teebbs ncelik kazanyordu. 2. Gney cephesine fazla kuvvet ayrmadan Fran szlara kar gerilla harbi yapmak. Franszlar, kendilerine gre snrlarn biraz geni tut tuklar Kilikya'y savunmakta ve Sevres Andlamas ile Fransz nfuz ve menfaat blgesi olarak k abul edilen Anadolu topraklarna yakn bulunmaktan daha ileri gidecek bir har p hedefi gtmyorlard. Almanya barndan bek lediini elde edemediinden mttefiklerine krgnd. Bu blgede byke bir kuvvet bulundurulmas da mmkn grnmyordu. 3. Ordu yeniden kurulup taarruz gc kazanncaya kadar mevzii baar lara zenmemek ve ancak savunma muharebeleri yapmak. Ordunun srekli olarak savunma durumunda kalmas, zellikle Byk Millet Meclisi yeleri arasnda geni honutsuzluklara, sert tenkitlere ve tehlikeli dedikodulara yol am, ama gerek bir stratej olan Mustafa Kemal Pa a, hepsine gs gererek, taarruzun zamann sabrla beklemitir. 4. Taarruz iin iyice hazrlandktan, btn imknlar son haddine kadar kullandktan sonra, bir baskn taarruzu yaparak dman yok etmek ve harbi sona erdirmek.
************************************************* 21 - T. Byklolu, Trakya'da Mill Mcadele - Trk Tarih Kurumu Yayn. - Ankara: 1955, cilt II, s. 336-337. 422

422

26 Austos 1922'de bile, ordu, taarruz iin Mustafa Kemal Paann g nlnce hazrlanm deildi. Ancak, ekonomik ve politik zorunluklar daha fazla beklemeye elvermedii, btn imknlar da sonuna kadar kullanld iindir ki, taarruzun bu tarihte yaplmasna karar verildi. 5. Yunan ordusu, Anadolu'dan atlncaya kadar Trak ya'y kendi imknlariyle babaa brakmak. 1920 yl Temmuzunda I. Kolordu, Yunan taarruzu kar snda tasfiyeye uradktan sonra, Trakya, fiilen sava alan olmaktan km bulunuyordu. Artk, Trakya'da yeni tertipler peinde komak olmayacak eydi. Aksi takdirde, kuvve tler ve idarenin imknlar, faydasz yere dalm olacakt. *** Harp ne kadar g olursa olsun, kazanlabilir. Hele kurtulu harplerini kazanmak ans hibir zaman kaybol maz. Ancak, u var ki, harbi kazanmak kurtulmaya yetmiyor. Kurtulu harbi yapan milletlerin, harpten sonr a ok daha etin bir mcadeleye hazrlkl olmalar gerekiyor. kinci Dnya Harbinden bu yana, kurtulu harplerini ve stiklllerini kazanm milletlerin nasl glkler iinde bo caladklarn gryoruz. Bize gelince, esir milletlere kurtulu yolu gsteren, emperyalist devletleri bile hayran brakan bir harbi kazandktan sonra, nerede olduumuzu, gereklerini aratrarak dnmeliyiz. Bunca yl nce kurtulu harbini yaptmz halde, kurtulu mcadelesini tamamladmz syliyebilir miyiz? Kendimizi aldatmaya niyetimiz yoksa, buna hayr diye cevap verebiliriz. 423

423

BRNC BLM 1. YUNANSTAN A. TARHE


Yunanistan gen ve kk bir devlettir. Fakat, siyasi tarih profesr Rossier'in dedii gibi, Yunanistan, dnyay endieye dren ilerde her vakit haddinden fazla bir yer igal etmitir. 1919 ylnda, ordulariyle Anadolu'da bu lunuu gibi. Yunanllar, yz yl aan bir zamandan beri, Avrupa'dan ve hele byk devletlerden grdkleri fayday iki eye borludurlar: Gemilerine ve Trkler'e kar olmalarna. Avrupallarn, Rnesansla eski Yunan uygarlna eilmeleri, yaygn bir Yunan hayranlna ve dostluuna balang olmutur. Dier taraftan Trklere kar Grek demek, hille kar salip demek oluyordu. Hakk teslim etmek iin sylemek gerekirse, Yunanllar, bu iki avantaj kendi karlarna uygun ekilde zaman zaman ok iyi kullanmlardr. Bu sebeple Avrupa'nn arl her zaman Yunanistan'n yannda olmutur. Garip bir tesadf olarak Yunanistan'n istikllini salayan Yunan htilli, olaylarn inceleyeceimiz tarihten tam yzyl ncesine rastlar. Osmanl Devletine kar Mora'da ayaklanma balad zaman, btn A vrupa heyecandan sarslmt. Her memlekette Yunansever dernekler kurulmutu. Yunan davas iin, elden gelen herey yapld. Paralar topland, sava gnlller hazrland, ngiltere'den nl air Byron, koup savalarn arasna katld. Victor Hugo, en ateli iirlerini Yunanllar iin yazd. Birok ngiliz ve Fransz subay ihtillcilerle birlikte Trklere kar savatlar. Avrupa halknn ve sanatlarnn gsterdikleri bu ilgi, devlet idarelerine de bulat. Laybach ve Verone Kongrelerinde btn Asileri 424

424

kstah erirler olarak iln edip, nerede isyan karsa elbirliiyle sndrmeye karar veren Mukaddes ttifaka dahil drt byk devlet-Avusturya hari - Yunan ihtillini destekledi. Bundan sonra olaylar yle geliti: Osmanl devletinin Yunan ihtillini bastrd bir srada (1827) ngiltere, Fransa ve Rusya'nn Akdeniz'e gnderdii kuvvetli bir filo Navarin'de Trk filosunu kstrp birka saat iinde yoketti. Rusya, Trkiye'ye kar harp iln etti (1828). Franszlar Mora'ya asker kardlar. Yunan htillcileri yeniden derlenip toparland. Yenilmi olan Osmanl Devleti ile Edirne'de andlama imzaland ve Yunanistan'n bamszl kabul edildi (1829). Osmanl - Rusya harbi (1877-78) de Yunanistan'a hi bir fedakrla katlanmad halde, genileme imkn salad. Berlin Andlamas (1878) ile Tesalya'nn Yunanistan'a verilmesi kabul edildi. Balkan Harbi'nden muzaffer kan Yunanistan, top rak ve nfus bakmndan iki misli byd. Epir ve Ma kedonya'nn Gney blgeleriyle Bat Trakya'nn bir ksm -aa yukar bugnk Yunanistan - Yunanistan'a katld. (Bkre Andlamas, 1918). Harpten ok kazanl kmasna ramen, Yunan devlet adamlarndan birinin dedii gibi, Yunanistan'n iki kuak sresince alma ve bar devrine ihtiyac vard. Fakat bir taraftan da, genileyen snrlar savunabilmek ve Balkanlarda meydana gelen yeni artlar karsnda kuvvetli olabilmek iin daha byk bir orduya muhtat. Bu birdenbire byme, birok mesele ya ratmt. Hereyden nce yeni kurulan birliklere subay bul mak gerekti. Yedek subaylar muvazzafa geirilerek, astsubaylar subayla terfi ettirilerek, glk eklen zld. Ne var ki, yeni Yunan ordusu yalnz bir harp denemesinden baka deer tamyordu. Talim ve terbiye seviyesinin yk selmekte olduu bir srada ise, ordu ihtille karacak ve ok tehlikeli bir hastala urayacakt. Birinci Dnya Harbi balaynca taraf semek durumunda kalan Yunanistan'da Kral ve Venizelos'un aras ald. Hkmetten ekilen Venizelos, 1916'da Selanik'te bir htill cemiyeti kurup kiral devirmeye giriti. Ordu, by lece Kralc ve Venizelist olmak zere ikiye blnm ve taraflar birbirlerine silh ekmi bulunuyordu. Kral, memleketi terk ettikten sonra, 2000 kadar subay ordudan kovuldu. Bu subaylarn yerine Balkan Harbinden sonra bavurulan usul ile, yedek subaylar ve ou okuma yazma 425

425

bilmeyen astsubaylar geirildi. Kk rtbedeki gvenilir subaylar terfi ettiril erek byk mevkilere getirildi. 1 Orduda disiplin temelinden sarslmt, ihtillci subaylarn yannda eski rejime bal subaylar vard. Bunlarn arasnda belki bir ksm, Kral tutmuyordu, fakat ihtille katlmadklar iin, yeni artlar kabul ettikleri halde, di erlerine gven vermiyorlard. Erat arasnda da eski ida reye bal olanlar veya mevcut idareyi tutanlar, subaylarndan nefret edenler, ordu dzenini nemli surette bozmakta idiler. 1920 yl Kasmnda genel seimler yapld, ihtillle ik tidara gelen Venizelos, yl sonra seimle iktidardan uzaklat. ktidar deiikliinin yapt tahribat, kendisini, en ok orduda hissettiriyordu. Yunan Kolordu Kumandanlarndan Prens Andera, Venizelos'un iktidardan uzaklatrlmasiyle ordunun daha da bozulduunu yle anlatmaktadr .2 1920 ylnda seimlere karar verildii zaman, Bakumandan olan Paraskevopulos ile onun Kurmay Bakan General Pangalos, seimlerin sonul arna tesir edecek tedbirler almaa baladlar. nk, kendileri de pekiyi biliyorlard ki, bu seimler onlarn aleyhine dnecek idi. Oylarn sanda atlmasna karar verildii zaman btn alay kumandanlar elde edildi. Hatt adaylarn v apurdan zmir'e kmalar bile nlendi. Bir sz ile, statkoyu muhafaza etmek iin yaplmas mmkn herey yapld. Bu i iin, General Paraskevopulos ile Kurmay Bakan, Kolordunun Kumandanlar iinde hazr yardmclar buldular: Yuhanos, P. Piyerrekos ve Niderl Tmen Kumandanlarndan Trikopis, Simikalis, Manetos, Papaanasyo ve dierleri; alay kumandanlarndan da Plstiras, Kondilis ve yksek rtbeden dier birok subay. Eer seimler, Yunanistan'daki hkmetin aleyhine dnecek olursa, binlerce subay, kt'alarn banda olarak Pire'ye kacan ve o zamanki hkmet bakann yerinde
*************************************************** 1 - Anadolu'daki Yunan Kolordularndan birine kumanda eden Prens Andrea, Felkete Doru adl hatra kitabnda bu konuda yle der: Kkasyada baz Tmenlerde tpk erler iin olduu gibi subaylara da okuyup yazma retmek iin kurslar almt 2 - Prens Andrea, Felkete Doru, Genel Kurmay Yayn - eviri: Emekli Albay Hseyin Rahmi, stanbul: 1932 - Giri ksm: s. 12. 426

426

kalmaa zorlayacan ve btn bu ileri yaparken geride dmann da ayn z amanda yapabilecei ileri bile dikkate almayacan, Bakumandan, ak olarak sylyordu. Btn bunlara ramen, 14 Kasm 1920'de yaplan seim hemen hemen hkmetin dmesini salad, fakat, cephede yaplan sahtekrlk kartrlm seimler sonucunun, genel sonucu deitirecei mit edilerek hkmet yerinde kald. Cephede yaplan seimlerin sonucu tamamiyle hkmetin lehinde idi. Kasaba (Turgutlu)daki Svari Tugay, Yunanistan'da seimlerin sonucundan ve Bakumandanlk kararghnn zmir'de yapt tahrifattan haberdar olarak Ba kumandanla bir ltimatom gnderdi ve bu ltimatomda, eer, Bakumandanlk Yunanistan'daki yeni durumu kabul etmiyecek olursa, Tugayn zmir zerine yrye geeceini ve Bakumandanla bu ii zorla kabul ettireceini, bildirdi. Bu tehdit ile beraber Tugayn Kasaba' dan hareket ederek zmir'e yola kt haberi geldi. ......Bakumandan ve taraftarlar bu sebepten boyun ediler ve Atina'daki yeni hkmete katldklarn iln ettiler. ...... olaylarn dnmesinden rkm olan stsubaylar ve subaylar kaarak stanbul'a gittiler. Kolordu Kumandanlar ile baz Tmen Kumandanlar fkeden kudurmu olan erlerinden korkarak derhal grevden a ffedilmelerini istediler ve byk Albay Kondilis, kumanda ettii alaydan zorla kovuldu. Ordu durumunun pek ok tehlikeleri dourmak stidadnda bulunduu bu zamanda yeni Bak umandan tyin edilen General Papulas zmir'e kageldi. 1917 ihtillinden, bu seimlere kadar geen zaman, Kirala sadakatinden dolay hapishanede geiren Papulas'n bu ie lyk olmadn ifade eden Prens Andrea'ya gre, yeni Bakumandan, cesur, zeki, fakat askerlik ilmi bakmndan cahil bir askerdir. Yalnz, iyi niyetle davranm, gemii unutma yolunu tutarak ilenmi btn fenalklarn affn salamtr. 427

427

B.

YUNANSTAN'IN ANADOLU SEFER

Yunanistan'a Anadolu'dan vaadedilen pay, zmir ve hinterlandndan ibaretti. Bu sebeple Yunan Ordusu, zmir'e ktktan 1919 Haziran sonuna kadar geen bir buuk ay iinde payna den blgeyi igal etmi ve durmutu. Yunanllar isteseler de, Trkiye'den daha byk faydalar salamak iin diledikleri gibi hareket edemezlerdi. Bu, ancak ngiltere'nin izni ile olabilirdi. Trkiye hakkndaki ngiliz politikas ve ngiltere'nin zafer ortaklariyle olan anlamalar, Yunanistan'a bu tarz bir ans tanyacak gibi grnmyordu. Durum byle iken, Yunan Ordusu, nce 1920 Hazirannda taarruza geerek Anadolu'nun Bursa Uak izgisine kadar olan ksmn igal etmi, daha sonra da, 1921 ylnda yapt taarruzlarla Orta Anadolu'ya girmi ve Ankara yaknlarna kadar ilerlemitir. Trk-Yunan Harbinin bu ynde geliimini bir ana kurala veya bir harp amacna balamak mmkn deildir. Yunan Ordusunun taarruza geirilmesindeki sebe pler, her seferinde deimekte idi. Gerekte, Yunanllar bakmndan bir Anadolu ftuhat sz konusu olmad halde, bu derece yaylmann anlamn kavrayabi lmek iin, Yunanistan'da birbirini takibeden iki ayr ynetimin harp politikasna bakmak gerekir. Venizelos, Trkiye iin hazrlanan bar andlamasn (Sevres) Trklere kabul ettirmek amaciyle, Yunan ordusunu, galip devletlerin hizmetine vermek ve bu suretle Trkiye'den daha byk bir pay koparmak istemi, 22 Haziran 1920 taarruzuna msaade almt. Yunan yenilgisinden sonra Konstantinciler tarafndan Venizelos'u sulamak iin Fransa'da Le Matin gazetesinde 1.12.1922 tarihinde yaynlanmaya balyan belgeler, bu taarruzun gerek sebeplerini ortaya koymaktadr. Sz edilen belgeler den birinde, Venizelos, 22 Haziran taarruzuna nasl izin aldn yle anlatmaktadr: Douraca btn sonulan iyice inceledikten sonra 428

428

milli tarihimizin bu nemli nnda, Lloyd George'a dedim ki, zmit'teki ngiliz kuvvetlerine yardm iin bir tmen gndermekle yetinecek deil, cephemiz nnde bulunan Kemal Ordusunu, ordumuzla ezecek ve Kemal aknlarna kar Marmara'y temin edeceim. Elde edeceimiz baarlardan sonra Kemal'in prestiji azalacak ve bar andlamasnn imzalanmas ve uygulanmas muhakkak olmasa bile kuvvetle ihtimal dahiline girecektir. Yunanistan'n bu i iin mttefi klerden hibir yardm istemediini syledim. Bu hareketle bar andlamasnn imza ve uygulanmasn salayamazsam, Yunan kuvvetlerinin saysn arttrmay zerime alacam. yle ki; hlen Trkiye'de bulunan ngiliz kuvvetlerile birlikte isteklerimizi askerce uygulamak mmkn olsun; bu takdirde gerek paraca ve gerek tehizata, ngiltere'nin yardmna muhta olacam ve bu nemli kuvveti Yunan milletinden istiyebilmem iin Trkiye'nin taksimine karar verilmeli ve Trkler Anadolu yaylasna atl maldr. Tekliflerimi Lloyd George kabul ettirmeye mu vaffak oldum ve onun sayesinde Bolonya'da bize verilen msaadeyi elde ettik. 3 Venizelos'un Londra'dan Atina'da Harbiye Nazrna ekmi olduu 15 Haziran 1920 tarihli aadaki telgraf4 konuyu daha ok akla kavuturmakta ve Venizelos ynetimdeki Yunanistan'n harp politikasn ortaya koymak tadr : Dn akam Londra'ya geldim. Davet zerine ngiliz Babakannn yanna gittim. Bar andlamasnn imzas Trkiye tarafndan reddedildii veya andlamann uygulanmasnda imknszlk kt takdirde bavurulacak aralar zamannda incelemek iin imdiden geldiimden dolay Babakan memnun oldu, talya'ya gvenilmemesini, andlamann uygulanmasna katlmayacan, hatt uygulanmazsa memnun olacan ve kendisini sorumlu drmiyecek bir surette Trkleri andlamay redde kkrttn syledi. Msy Miran samimidir. Fakat, Fransz kamuoyu, bar artlarnn uygulanmas iin Trkiye'ye yeni bir ordu gnderilmesini zor kabul edecektir. ngiliz Babakan, kendisi bile, ngiliz Hariciye Nezaretile ngiliz askeri evreleri ta rafndan yaratlan glkler karsndadr. Bu makamlar,
**************************************************** 3 - Yusuf Hikmet (Bayur), Yeni Trkiye Devletinin Haric Siyaseti. - stanbul: 1934, s. 47-48. 4 - Ayn eser, s. 48 (Le Matin'in 1.12.1922 gnl says) 429

429

bundan elli yl nce Disraeli tarafndan Trkiye'ye gsterilmi olan dostluk fikirleriyle ykldrler. Byle olunca Babakan, Yunanistan'n bar artlarn Trkiye'ye uygulamak iin gereken askeri basky yapmak isteinde olup olmadn ve yeteri kadar asker kuvvete sahip bulunup bulunmad hakkndaki kanlarm sordu. Trkiye kuvvetlerinin nemli olmamas dolaysiyle hi tereddtsz cevap verdim. Yunanistan, gerekli kuvvetlere sahiptir. ki Batl Devlet ile veya hi olmazsa ngiltere ile i birlii edebildike gereken abay sarfetmek hususundaki azmini ispat edecektir. Babakan, ngiliz Genel Kurmaynn Trk direnmesini gerein stnde grmekte olduuna kendisini inandrmak iin ngiliz Hariciye N azr ile ayn tarzda konumam rica etti. Bu sefer Yunanistan'dan maneviyatm sarslm bir halde ayrldm bil iyorsunuz. Bilhassa muhaliflerimizin aldklar durum sebebiyle ordu birliini kuvvetlendirmek ve tamamlamak iin ihtiyat erat imdiden silhaltna armaya cesaret edemiyoruz. Bu artlar iinde barn imzasn kolaylatrmak yolunda ngiltere'nin isteklerimizi deitirmek iin tavsiyede bulunmas muhtemeldir. Fakat, ngiliz Babakan Yunanistan'n i birliiyle Trkiye'de barn btn olarak uygulanmasna hazr bulunduundan meseleyi btn aklyle Yunan milletine aabileceimi sanyorum. Yunan milleti isteklerimizin gereklemesi iin gereken kuvveti vermeyi kabul edecektir. uras iyice anlalmtr ki, eer Trkiye imzay reddeder ve biz de bar uygulamak iin kuvvet sarfedersek, bir taraftan Ponts ve Ermenistan' iine alan birleik bir devlet tekili, d ier taraftan belki Trklerin stanbul'dan uzaklatrlmas ve Yunanistan'n Edremit sahillerine kadar yaylmas eklinde artlarn lehimize deitirileceini sanyorum. Her ha lde Trkiye'de byk devletlerinkine denk bir kt'a igal edeceimi ve Boazlarn kontroln elde edeceimi umuyorum. uras aktr ki, 1917'dekine denk mali bir yardmla harp masraflarnn Trkiye'ye ykletilmesini istiyeceim. Bu meseleler hakknda mutabk iseniz, fikirlerinizi ve mevcut boluklar doldurmak iin veya drt snfn arlmas ve en aa iki tmenin silhaltna alnmasnn mmkn olup olmadn bildirmenizi rica ederim. Bu belgelerden u gerek de renilmi oluyor ki, olaylarn incelediimiz tarihlerde, ngiliz Babakan ile hkmeti, Trkiye hakknda deiik inantadrlar. Lloyd Georges'a ramen nazrlarn ounluu ve ngiliz Yksek askeri 430

430

evirisi, Trkiye'ye kar daha yumuak bir politika uygulamay istemektedirler. Fakat, Venizelos istediini elde etmi ve 1920 Hazirannda Yunan Ordusu btn cephede ilk byk taarruzunu yapmt. Lloyd George, Venizelos' un elde ettii ucuz zaferi Avam Kamaras'nda yle m, dolaysiyle kendisinin nasl hakl olduunu belirtmek istemitir: Yunan kuvvetleri harekete getiler ve Msy Venizelosun pln tatbik edildi. Yunan kta'lar iyi bir surette tekil ve mkemmel sevk ve idare edilmi lerdir. Byk bir hamle ile, byk bir sratle harp etmiler ve genel olarak rkl arnn byk ananelerine yakr bir tarzda sevk ve idare edilmilerdir. Gerekten kendilerine tyin edilen blgeyi 15 gn yerine 10 gnde temi zlemilerdir. Trk kuvvetleri tamamen malp ve gvenlik salanmtr. Yunanllar imdi Trakya'da mmasil harekta balamlardr. Asker ve siyasi meselelerde asla kehanet gsterilemez. Fakat Yunanllarn Anadolu'daki mesailerini talandran ayn Baarlar Trakya'da gstereceklerine itimadm vardr. Yunan milleti zeki, cesur, erefli bir tarihi olan ve Msy Venizelos gibi byk devlet adamlarn yetitirmek yeteneine sahip bulunan bir millettir. B unun iindir ki, mttefikler, gvenliin salanmasna ve bar andlamasnn uygulanmaya konmasna yardm iin Yunan kuvvetlerini kullanmlardr; bu ilham mkemmel ve baaryla sona ermitir. nk, bu gsteriyor ki, Yunanllar bir harekete teebbs ettikleri zaman kendi kuvvetlerini ve kendi kaynaklarn ok doru olarak takdir etmektedirler. Onlar, durum hakknda aka bir fikir ediniyorlar. Bu Dou'nun bu ksmnda en nemli olaylardan biridir. Venizelos iktidardan dtkten sonra, Kral Konstantin; memlekete dnnce, kendi ekibiyle harbi Venizelos'tan daha iyi yneteceini ve Yunan milletine vaadedilen zaferi kazanacan ispat etmek istedi. Yeni Bakumandan Papulas da, stnln ve kudretini gstermeliydi. Bir i politika ve d yardm salama meselesi olarak, Yunanistan'n Anadolu'da yeniden aktif duruma ge mesinde, ayrca, Yunan zaferlerinden fayda uman baz ngiliz evrelerinin de rol oldu. Kral Konstantin, tahtn pekitirmek iin, hi deilse, 431

431

Venizelos'un Yunanistan'a salam olduu menfaati aynen muhafaza etmeli idi. Halbuki, nn'nde yaplan muharebeler, Yunan Ordusuna Eskiehir yolunu amad gibi, Trk Ordusunun gittike kuvvetlenmekte olduu gereini orta ya koymutu. Bakumandan Papulas, kinci nn Muharebesinden sonra, Atina'ya gnderdii bir raporda Trk Ordusu cidd surette kuvvetlenmeden taarruza g eilmesini tavsiye ediyordu. Trk Ordusu ezilmeden Yunanllarn Anadolu'da barnmas mmkn deildi. Dier taraftan Fransa'nn ve talya'nn Trkiye'ye kar yumuamakta olduklar grlyordu. Kral, kendisini istemiyen ve Venizelos'u tutan ngiltere'ye de gvenemiyordu. Ancak asker bir zaferle, bar artlarnn Yunanistan aleyhine ve Trkiye lehine deitirilmesini nliyebilirdi. kinci nn Muharebesinden alnan ders, byk bir hareketin daha byk hazrlklara ihtiya gsterdiini retmiti. Derhal yeni snflar askere alnd ve yeni tmenlerin kurulmasna giriildi. Yunan Ordusunu Sakarya'ya kadar gtren ve Ankara Seferi ad verilen taarruz, Venizelos'un byk taarruzundan bir yl sonra, 1921 yaznda balayacakt. Yunanistan taarruza hazrlanrken mttefik devletler 1921 Haziran aynda Paris'te bir konferans yaparak, Trakya'y Yunanistan'a brakan, fakat zmir'i bir muhtar ynetime balyan esaslarda anlatlar. Yunanistan ve Trkiye'ye bu esaslar daha sonra bildirmek zere, harbi dur durmak iin tavasutta bulundular. Yunanistan, gizlilik kararna ramen Paris Konferans'nda varlan anlamay renmiti. Trklerin bu artlar kabul etmesinden ve dolaysiyle Bat Anadolu'da elde ettikleri topraklar kaybetmekten korkan Yunanistan'n birok yzyllarn ananev emellerinden vazgeemiyecei ve Birinci Dnya Harbinde yapt fedakrlklara kar Sevres Andlamasiyle kendisine tannan haklar korumaya kararl ve muktedir olduu belirtiliyordu.0 ite, Yunan Ordusu'nun 1921 Temmu zunda balayan ikinci byk taarruzu ve Ankara nlerine kadar yaylmas bu gerekeye dayanyordu. Kral, hkmet erkn ve asker eflerle birlikte 13 Haziran'da zmir'e gelen Prens Andrea, byk devletin araclk tekliflerinin reddediliini yle anlatr: Haziran aynn balarnda zmir'e vardm zaman byk devlet tarafndan Yunan-Trk anlamazlnn
************************************************ 6 - Red cevabnn metnini ileride vereceiz (Ktahya Eskiehir Muharebesi). 432

432

zlmesi iin bir zm teklifi yaplmt. Babakan Gonaris, Harbiye Nazr Teotokis ve zmir'e henz gelmi olan Harbiye Nazr Baltac tarafndan temsil edilen hkmet, bu teklifi kabul etmeyi mmkn grmemiti. Onlarn reddetmeleri sebebini shhatli olarak bilmiyorum. Yalnz bildiim bir ey var ki, hele Albay Saryanis'in ok iyimser olan fikirleri ve dtan yaplan telkinler, bakanlarn kararlarn etkilemiti. Buna unu da katmaldr ki, Kk Asya meselesinde Yunanllar tarafndan yaplacak en kk bir geri ekilmenin memleketin i d urumu zerinde ayaklandrc bir etki yapaca ve son zamanda yeniden kurulmu olan meru ynetimi devirmek iin, bu ynetimin (yani Kral daresinin) dmanlarnn (yani Venizelosularn) eline bir silh verilmi olaca d nlmekte idi. Bakumandanln sorumlu fikri olarak, Albay Saryanis, dmann yalnz yenilebileceini deil, ayn zamanda btn tahkim edilmi mevzilerinin de tahrip edileceini ddia ediyordu. Kk Asya'daki btn Ordunun harbe hevesli ve hazr olduu, bir milletin hayatnda byle frsatlarn her zaman kmyaca tarzndaki iddialarn hkmeti ikna etmi olduuna amamaldr. Baarlar ka zanm olan Yunanistan, sihir ve keramet kabilinden geni ve kuvvetli bir devlet haline gelecek, karada ve denizde askeri kudreti dier Balkan devletlerinin gzleri nnde artacak idi. Sonunda da stanbul, kolay bir ganimet ve btn sonucun tac ve Yunan soyunun eski hlyalarnn gereklemesi eklinde ele geirilecek.7 Halbuki, Yunanistan, ne savat dmann gcn, ne de kendi gcn gerei kadar deerlendirebilmiti. Hereyden nce, 9 -10 yldanberi yaad olaylar dnmek zorunda idi. 1912 ylnda, Balkan Harbiyle ypratc bir maceraya atlm bulunuyordu. O gnden bu yana, Yu nanistan, ya harp halinde veya harbi bekleme durumunda ve silhaltnda idi. Birka ihtill geirmiti. Fakat, bu defa Bizans devrindenberi ilk olarak denizar bir sefere kmt. Bin sene nce bir Yunan kolonisi olan yonya'y yeniden fethedecek ve belki Bizans' ihya edecekti(l). Bizans'n son imparatoru Konstantin XII. idi ve 1921'de Yunan Kral, Konstantin XIII. adn tayordu. Yunanistan, Anadolu'da ne yapabilirdi? En ll he******************************************************** 7 - Prens Andrea, Felkete Doru - eviri: Emekli Albay Hseyin Rahmi, 1932, s. 7-8.

433

def, Sevres Andlamasiyle Bat Anadolu'da kendisine ve rilen kk, fakat zengin toprak parasn elde tutmaya ve Yunanllatrmaya almak deil mi? Bu bile bir hayaldi. Yunanistan'a katlacak arazideki Trk ounluunun, u veya bu suretle Yunan ynetimine boyun eecei kabul edilse bile, yine de Yunanistan b urada barnamazd. nk Sevres Andlamas, ancak haritada bir snr iziyordu. Bat Anadolu'da, tabiat ve corafya byle blc bir snr tanmyordu. Aksine, doudan batya doru uzanan dalar, nehirler, vadiler ve yollar, zmir blgesini Anadolu ilerinden gelecek her trl saldrya kar ak tutuyordu. Bu blg e, olsa olsa, daha douda Bursa -Uak veya Eskiehir - Afyon hattnda savunulabilirdi. Nitekim, Sakarya'dan ekildikten sonra Yunanllar bu yolda bir savunmay setiler. Fakat, bu sefer de cephe ok geniliyor ve 100 -150 bin kiilik bir ordu ile tutulamyacak lde byyerek 500-600 kilometreyi buluyordu. Yunanllar, phesiz bu glkleri az veya ok sezmilerdir. Onun iindir ki, btn hesaplarn Trkiye'nin taksim edilmesine ve Trklerin Anadolu yayl asndan atlmasna balamlard. 1921 Temmuzunda giritikleri taarruz ile, henz fazla glenmediini sandklar Trk Ordusunu yokedeceklerini ve Bat Anadolu'ya rahata yerleeceklerini ummalar bu sebeptendir. Yalnz nemli bir ger ei daha gzden karm bulunuyorlard: Anadolu topraklar ok geniti. Yunan Ordusu Ankara'y alsa bile, Kayseri'ye, Sivas'a kadar uzanp, ssnden bu kadar uzaklaamazd. Bu problemlerin Yunan kumandanlar arasnda zaman zaman tartldn da baz belgelerden anlyoruz. Prens Andrea, bu tartmalardan yle sz eder: Biz dman Kk Asyann sonsuz genilikleri iinde ran snrlarna kadar kovalyabilir miydik? Bu gibi sorulara hibir kestirme cevap verilemiyor, yalnz genel olarak belirsiz bir surette deniyordu ki, bu takdirde biz yle bir arazi igal etmi oluruz ki, bunun ektirilip bitirilmesi masraflarmz deyebilir. Btn bu dncelerin hayal olduunu idrk edebil mek iin, Anadolu imknlarnn bir igal ordusuna pek az ey bahedeceini bilmeye lzum yoktu. Evvel, uzun srecek bir harbe, Anadolu'ya yerlemeye, Yunanistan'n i durumu da, mal imknlar da, elverili deildi. Kralc -Venizelist blnmesi, ordu da dahil, Yunan hayatnn btn safhalarna yaylmt. Yeni Kralc ynetim, memlekette muhalefeti tatmin etmek, fakat Anadolu'da harbi sr434

434

drmek zorunluunda idi. Hkmet, i sknu salamak ve nmayileri nlemek iin urarken, ister istemez or dunun ihtiyalarn ihmal ediyordu. En skk zamanlarda bile ordunun istedii yedek kuvvetleri, malzemeyi vaktin de hazrlayp Anadolu'ya gnderemiyordu. Ordunun ikml ve iae ileri, bakm, kendi llerine gre tatmin edici saylamazd ve gittike bozuluyordu. Ordu, phesiz ihmal edildiinin farkndayd. Yksek kumanda kademesinde, kumandanlar arasnda eitli gr ayrlklar, geimsizlikler hkm sryordu. Birbirlerine nefretle bakan Kralc ve Venizelist subaylar, erler, orduda yanyana savayorlard. Bunlarn stanbul ve zmir meyhanelerine kadar akseden kavgalar Anadolu'yu tutan Trk basnnda geni bir yer kaplyor ve Mustafa Kemal Paa'nn Meclis karsndaki durumunu desteklemekte ie yaryordu. Yunanistan'daki halk ve Anadolu'daki asker harpten bkmt. 13 snf silhaltnda bulunuyordu. Bundan 5 snf, Anadolu'da harp bittii zaman 45 aydr askerlik yapmakta idi. Yunanistan'a Anadolu'da yer ve misyon veren byk devletin TrkYunan Harbine kar tutumlar zamanla deimiti. talya, batan beri pek de gizlemeden Anadolu'daki Yunan menfaatlerine kar idi. Fransa, Trklerle anlam ve harbe son vermiti. ngiltere'deki eski ateli Yunan dostlarnda, Lloyd George dahil, bir geveme ba gstermiti. Yunanistan'a yaplan mal yardmlar kesilmekte idi. Yunanistan'n 1920'1921 btesi 1 milyar 33 milyon drahmi (o gnn kambiyo rayicine gre 115 milyon Trk liras) gelir, 1 milyar 289 milyon drahmi (142 milyon TL.) masraf ile nemli lde ak veriyordu. Masraf bt esinden 535 milyon drahmi (53 milyon TL.) harp masraflarna ayrlmt. Bte an kapatmak iin byk devletler Yunanistan'a ya rdm ediyorlard. Kanada, ngil*************************************************** 8 - Mill Mcadeleyi ynetenler bu ferahlatc gerein farknda idiler. Yunanllar taarruz edip toprak kazandka umutsuzlua kaplmamalar ve Byk Millet Meclisini yattrmaya almalar bundan ileri geliyordu. Genel Kurmay Bakan Albay smet Bey, Kolordulara yazd 2 Eyll 1920 tarihli bir telgrafta yle diyordu: Ve dmanlarmzn silh kuvvetiyle ok geni olan memleketimizi esaretleri ve hkmleri altna almalarna maddeten imkn olmad... (Kzm Karabekir, stikll Harbimiz, 868). 435

435

tere'nin aracl ile be milyon ngiliz liras vermiti, ngiltere ve Fransa da onar milyon ngiliz liras vermek zere anlamlard. Bu iki devlet balangta 6,5 milyon lira verdikten sonra, Kral Konstantin'in gelmesi zerine -yardm kesmi bulunuyorlard. 14 Kasm 1920 seimlerinde Kralclar Venizelos'u devirmekle, Yunanistan' Fransa ve ngiltere'den uzaklatrm ve dolaysiyle Venizelos'un memleketi srkledii kmaz bsbtn derinletirmi oluyorlard. Fakat, iktidar tatl idi; ne Kral, ne de taraftarlar, bu byk sorumluluu yklendikten ba ka, iktidarda kalabilmek iin harbe isteyerek son veremezlerdi. 436

436

2. STKLL HARBNDE DI PO LTKA

Mill Mcadele sresince d politika, nemli bir yanlla dlmeden, ustalkla yrtlmtr. D dnyann durumu zerinde doru bir anlaya ulamak, Mill Mcadele'nin ihtill dneminde baarnn en salam dayanaklarndan biri olmutur. D ilikilerin iyi ve doru dzenlenmesi ise, harbin ynetiminde olumlu etki yapan balca faktr oldu 1. Tutulan bu yolun dnda, ayr gr, Trkiye'nin zaman zaman d p olitikasna yn vermek istemitir: Amerikan mandasn salamak, ngiliz himayesine girmek, Bolevik olmak. Birinci gr uzun sre, yalnz stanbul'da deil, Anadolu'da da dnlp tartld. Ancak, Amerika'da bu yolda gelimi bir istek yoktu, stelik Amerikan Senatosu, Sivas Kongresi'nden ekilen telgrafa bile cevap vermemiti. kinci akmn ncleri ise, mill hareketi etkileyemeden son Osmanl padiah ile ngiltere'ye snmak zorunda kald. htill liderleri ve baz kumandanlar balangta, bir aralk Bolevik olmay dndler. Bu gr Byk Millet Meclisi'nde bir sre konuuldu. Fakat, Moskova'nn Mill Mcadeleyi desteklemek iin byle bir art komayaca anlalnca, tedenberi Rus emperyalizmine kar duyulan endie yznden, Bolevik ol mann lzumu ve cazibesi de hemen kayboldu. Bu konuda, Batnn durumunu da gznnde bulundurmak gerekiyordu. Uzun yllardan beri, Trkiye'nin d politika ilikile**************************************************** 1 nl asker yazarlardan General Karl Von Clausewitz yle der: Politika, harp faaliyetini bir batan bir baa kateder ve onu harekete getiren kuvvetlerin nicelii elverili olduka aralksz etkiler. 437

437

rinde ve dolaysiyle kaderinde birinci derecede iki devletin, ngiltere ve Rusya'nn arl duyulmakta idi. Son padiahlarn hemen hepsi, Rusya'y tahr ik etmemeyi ve ngiliz dostluuna dayanmay denge politikalarna temel kural olarak almlard, ittihatlar bu kural bozdular. Fakat, onlarn bu tutumlar, ngiltere ile dost olmak geleneini, Trkiye'nin d politika gdmnden birdenbire skp atamazd. Geri, Birinci Dnya Harbi iinde l (ngiltere, Rusya, Fransa) ve sonra talya'y da iine alan ikili ve ok ynl anlamalarla Osmanl imparatorl uunun paylalmas kararlatrlmt. Fakat, 1917 de Rusya'nn saf d kalmas ve harp sonu artlar, btn bu anlamalar hukuk bakmdan olduu kadar denge politikas bakmndan da hkmsz brakmt. Srekli ve eski dengenin b ozulmas, ngiltere'nin lehinde, Fransa ve talya'nn aleyhinde idi. Amerika ise, 1920 sonlarnda kendi i dnyasna ekilmi bulunuyordu. Artk, Ortadou meselelerinde ngiltere'den bakas birinci derecede sz sahibi olamazd, zellikle, Yakn ve Orta-Dou meseleleri artk btn ile ngiliz grnn etkisi altna giriyordu. Bylece, ngiltere, Trkiye'nin d politikasnda eski nemli yerini yeniden alm bulunuyordu. Hem de arlk Rusyas arada olmakszn.. Bu durum, Trkiye ile yaplacak barn hazrlanmasn bir hayr geciktirmitir. Halbuki, Almanya Bar 28.6. 1919, Avusturya Bar 10.9.1919, Bulgar Bar 27.11.1919, Macar Bar 4.6.1920 tarihlerinde imzalanmt. Sevres Andlamas ise, ancak 10 Austos 1920'de imzalanabildi. Trkiye Bar'nn gecikmesi, genellikle bir sebebe, Anadolu Mill hareketinin balamasna balanr. Bu grn doru olduunu sanmyoruz. Gecikmenin asl nedeni, Osmanl topraklan zerinde daha nceden yaplan anlamalarn artk hkmsz kalmas ve gelien yeni artlar karsnda, ngiliz, Fransz ve talyan menfaatlerinin atmas idi. Sonunda, Osmanl Hkmeti temsilcilerine Sevr es'de bir bar andlamas kabul ve imza ettirildi (10 Austos 1920). Fakat, andlama ile, btn ilgililerin menfeatlari yine de badatrlamamt. Osmanl Devletinden pay alan memleketlerde bile bu andlama beenilmedi. Bu durum dan u sonular kyordu: 1 Adaletle badatrlamyacak, ar ve haksz bir andlama, Trkiye'ye zorla kabul ettirilmiin Bu zorlayc 438

438

artlar altnda bar salamak mmkn olmyacaktr. Osmanl Hkmetinin kabul etmesine ramen, Trkler bu andlamay tanmam lar ve tanmayacaklardr. 2 tilf devletleri, Trkiye karsnda birlik halindeymi gibi grnyorlard. Fakat, gerekte bu birlik oktan gevemi ve zlmt. Trkiye'nin karsnda artk, kenetlenmi bir mttefik devletler cephesi yoktur. 3 Andlamann uygulanmas iin gerekli imkn ve artlar hazrlanmamtr. Bu gerekler, btn Avrupa'da hemen sezildi. Nitekim, Sevres Andlamasnn deitirilmesi ve artlarn hafifletilmesi, imzalanmasndan pek az sonra yer yer konuulmaya baland. Aslnda, imza sahibi hkmetler bu andlamay tasdik ettirmek zere kendi meclislerine bile gtrememilerdi. Bu yeni gelimeler ve gerekler karsnda Sevres Andlamasnn havada durduu anlalyordu. stikll Harbi sresince, Batdan gelen btn bar tekliflerinin temelini, Sevres Andlamas tekil etmitir. Batllar, Sevres'den bir trl vazgeemiyor, fakat artlar gittike hafifleten deiiklik formlleriyle, hi deilse and lamann kendilerine tand ekonomik kazanlar kaybetmemek istiyorlard. Buna karlk, yeni gelimeleri ve dnya artlarn yakndan izleyen Trkiye, her seferinde Sevres Andlamas zerinde grmeyi reddediyor ve Misak Mill temeline dayanacak yeni bir bar ilkesini ileri sryordu. Trkiye'nin direnmesi ve stikll Harbinin uzamas, Sevres Andlamasnn olduu yerde her gn biraz daha rmesini ve batl devletler arasndaki gedi klerin gittike bymesini salamakta idi. Bu politika gelimeleri, Trkiye'nin kurtuluunu, fakat mttefikler adna Sevres'in uygulanmas grevini yklenmi olan Yunanistan'n da felketini hazrlamakta idi. 439

439

A. TRKYE LE RUSYA

Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti, Avrupa'nn harp sonras durum unu ve yeni siyas gelimeleri dikkatle izlemeyi bilmi ve d politikasn salam temellere oturtmutur. Bu politikann kanaatimizce en nemli zelli i, ak ve samim olmasnda idi. Hariciye Vekili Muhtar Bey, 3 Ocak 1921 gn, Mecliste, hkmetin d politikasn aklarken, gdlen bu yolu u iki cmle ile zet lemiti.3 Bizim istediimiz, mill snrlarmz iinde iktisad ve siyasi istikllimizdir. Bunu, bugn resm ve ak bir dil ile bize syliyecek ve kabul edecek her devlete imdiden elimizi uzatmaya hazrz. Hariciye Vekilinin yapt aklamalar, ayrca 1921 yl balangcnda Trkiye'nin yeni d politikasna yn verecek baz gelimelerin belirmeye baladn da gstermektedir. tilf Devletlerinin hibirisinden henz ak ve resm bir teklif gelmemiti. Fakat o srada Fransa, ngiltere ver Amerika deiik vesileler ile gayr resm yollardan Trkiye ile ilikiler kurmaya girimilerdi ve bu teebbslerine devam etmekteydiler. Franszlar esir deitirmek iin grmek zere Zonguldak'a bir memur gndermilerdi, ngilizler ise, Karadeniz kylarna, Giresun'a, Trabzon'a durmadan adamlar gndermek suretiyle temas aryorlard. Hkmetin kanaat ine gre artk Avrupa'da, Sevres Andlamasn, Trkiye'ye kabul ve tasdik ettirecek bir kudret kalmamt. Franszlar ve talyanlar, Sevres Andlamas'nda, kendi kanaatlerine gre, Trkiye'nin kabul edecei deiiklikleri yapmak tarafls idiler. Bu duruma gre, Anadolu yetkili evreleri, o sralar
*************************************************** 3 - T.B.M.M. Zabt Ceridesi, cilt 7, s. 187. 440

440

da itilf Devletlerinden ak ve resm bir anlama teklifi geldii takdirde, Rusya Hkmetini katiyen gcendirmeden bar yoluna gideceklerdi. Hkmet, bu tarihlerde, Fransa ve talya'ya kar gven duymaya balad halde ngiltere'ye kar ekingen durumunu henz deit irmemiti, ngilizlerin temas kurmak iin giritikleri teebbsler, phe ve endie ile karlanmaktayd. Burada ksaca deindiimiz bu hususlar uzun uzadya aklyan Hariciye Vekili, aadaki szleri ile d politikann tyin ve tesbitine k tutan e saslar belirtmekteydi: 4 Ankara mill hkmetinin, muhta olduu d dayana, Bat'da bulmasnn imkn yoktur. Hariciye Vekili olmak sfat ile resmen ve alenen beyan ediyorum ki, imdiye kadar Bat'da bize salam bir dayanak olacak ve mit verecek hibir kesin deiiklik olmu deildir. Bundan dolay hkmetimiz mutlaka ve mutlaka bu byk mcadelede kendisine yardmc olarak byk bir d kuvvete dayanmak mecburiyetindedir. Bu durum Trkiye'yi, Rusya ile dostluk kurmaya y neltmitir. 1920 yl iinde, henz yazl bir anlama yaplmam olmakla birlikte, iki tarafn da yararna olacak bir dostluk andlamasnn temelleri atlm bulunuyordu. Fakat, 1920 yl sonlarnda Ahmet zzet Paa bakanlnda stanbul Hkmetini temsil eden bir heyetin Anadolu'ya gnderilmesi (Bilecik Mlakat, 5 Aralk 1920) ve heye tin tekrar stanbul'a dnmesi, Ruslarla, ngilizlerin Ankara Hkmeti ile anlamak istedikleri zannn uyandrm ve kurulmak istenen Trk -Rus dostluu, o srada bir sarsnt geirmiti. Ruslar, bu son temaslardan kukulanrlarken Ankara Hkmeti de Londra'da yaplmakta olan Rus - ngiliz grmelerinden ayn endieleri duymaya balamt. Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti, ilk frsat ta bat devletleri ile anlamay dndnden, byle bir teebbsn Ruslar zerinde yapaca etkileri o srada gznnde bulundurmak zorunluunda idi. Hem bu meseleleri aydnla kavuturmak, hem de 1-2 aydan beri kesilmi olan ilikileri yeniden kurmak amac ile Rusya'nn hariciye komiseri G. W. ier in'e bir nota ile bavuruldu (22.Aralk.1920). nemi dolaysiyle bu notann baz blmlerini aaya aynen alyor ve Meclisin 3 Ocak 1921 gn*************************************************** 4 - T.B.M.M. Zabt Ceridesi, C. 7, s. 147 441

441

l toplantsnda yaplan d politika grmelerini bura ya nakletmeyi faydal buluyoruz 5. Komiser yolda Ayn dmanlar aleyhinde mcadele edildii ve bat emperyalistlerinin basklarna kar milletlerin hrriyeti prensibi birlikte savunulduu iin, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti, kendisini, bilindii zere, Sosyalist Federatif Rusya Cumhuriyetinin bir tabi mttefiki sayyor. Bunun iindir ki, Rusya ile haberlemek imkn tekrar kurulur kurulmaz, Rusya ile ilikilere ve btn dou ilerini ilgilendiren btn meseleleri grmek zere, hkmet gerekli yetkiyi tayan delegelerini tyinde gecikmek istememitir. nkr edilemez ki; mutlu sonular dourabilecek bir ibirliinin asl art, iki millet arasnda tam bir karlkl gvenin kurulmas maddesi olup, ancak siyasi mnasebetlerin tam bir aklkla ayd nlanmasna baldr. Zannmz udur ki: Rusya Hkmeti taraf ndan takip edilen siyasetin, bizce aydnlanmaya yaryacak bilgileri istemekle taraflar arasnda bir anlama kurulmu ve bu anlamann gelimesine hizmet etmi oluyoruz. Baku'ya doru hareket eden delegelerimize ne yolda talimat verebileceimizi tyin iin, biran evvel Rus Sovyet Hkmetinden renmek istediimiz noktalar aadadr: lk olarak: Erivan'da Sovyetist bir idare teekklnden sonra Moskova'nn Ermenistan'a kar takip etmek istedii siyaset nedir? urasn nazar dikkatinize arzetmek isteriz ki, Trkiye ile Ermenistan arasnda imzalanan anlama zora dayanmayp, milletlerin mukadderatlarn bizzat tyin etmesi prensibine dayanmaktadr. Geri aldmz topraklarmz arasnda, bildiiniz zere, Tanaklarn zulm ve gadrine uram bir Trk ounluu mevcuttur. Halbuki, her tarafta dolaan rivayetlere gre bizce geici olduu kesinlikle anlalm olan yeni bir idare eklinin Ermenistan'da kurulmas vesilesi ile, sz konusu anlamann tekrar gzden geirilmesi istenilmekte ve halkn ounluu Trk olan bu topraklarn ye niden Ermenistan'a verilmesi dnld anlalmaktadr. Onlarn fikrine gre uygulanacak byle bir hl eklinin sz konusu ahali hakknda bir felket balangc olacana bizce phe yoktur. kinci olarak: Grcistan meselesi hakknda Rusya'nn grlerini dosta renmek istediimizi bildirdiimiz hal
*************************************************** 5 - T.B.M.M. Zabt Ceridesi, C. 7, s. 148-161 442

442

de bu husus hakknda henz bir cevap alamadm. Bununla beraber krmz ktalar ile Grcistan askerleri arasnda arpmalarn baladn da haber alyoruz. Eer bu haber doru ise aramzda sonradan yanl anlamaya mahal kalmamas iin bu harekttan Rusya'nn gerek maksadnn ne olduunu bilmek isteriz. nc olarak: ngiltere Devleti, stanbul Hkmeti vastas ile bize arkas kesilmeyen mracaatlarda bulunuyor. Fakat, sizinle yapmak istediimiz anlamann anlamna sadk kalmak iin bu mracaatlara daima red ile karlk veriy oruz. Halbuki, Avrupa'nn btn gazeteleri ve haber acentalar durmakszn, Ru sya ile ngiltere arasnda imzalanm andlamadan bahsediyorlar. Hatt, bu andlama son zamanlarda ngiltere Parlmentosunda da grme konusu olmutur. Bu haberler ile endielenen Trkiye kamu oyunu tatmin mecburiyetinde olduumuz gibi, sz edilen andlamann tad hkmleri renmemiz gerek iyor. Drdnc olarak: Amerika Birleik Cumhuriyetleri, stanbul'daki komiseri ile ad geen Cumhuriyetin harbe katld andan itibaren kesilmi olan mnasebetin yeniden kurulmas hakknda grmek zere Karadeniz sahilleri mize aralksz zel memurlar gnderiyor. Bu durumu haber vermekle beraber, Ankara Hkmetinin ve memleketin siyas ve iktisad istikllinin Amerika Hkmetince resmen tasdiki artna braklarak ad geen devlet ile ticar likilere girimek arzusunda bulunduumuzu size dosta bildiriyoruz. Nitekim, Rusya Hkmeti de ngiltere ile bu yolda hareke! etmitir. Dier hususlar hakknda abuk bir cevab nz bekliyerek sayglarm yenilerim efendim. Bu notadan anlaldna gre, Trkiye, Rusya'dan n giltere ile anlap anlamadn, anlam ise bu anlamann artlarn renmek istemekte ve kendisinin tilf Devletleri ile ilikiye girimelerinin Rusya zerinde yapa ca tepkileri yoklamaktadr. Ermenistan ve Grcistan meselesi, kanaatimizce, Trkiye iin o tarihlerde ikinci derecede nem tamakta idiler. G. W. ierin, bu notaya verdii cevapta Sovyet Hkmeti, Rusya hakkndaki hissiyatnzn shhatinden bir an phe etmemi olduu gibi, bu karlkl gven ve anlay teyit iin Trkiye Hkmetinin sz edilen notalarda iaret olunan grleri aklamaya da hazrdr dedikten sonra, Kafkas meselelerinin iki milletin isteine uygun bir ekilde zlebileceini, Trkiye ile Rusya arasna an443

443

lamazlk sokmak istiyen dmanlarn buna muvaffak ola madklarn ve her iki hkmetin her birinin Avrupada takip edecei siyaseti dierine haber vermek suretiyle ibirlii yapabileceklerini ifade etmi ve sonra da Trk notasndaki drt meselenin aklanmasna girimitir. G. W. ierin'in cevab notasnda Ermenistan ve Grcistan hakknda doyurucu bir ifade bulmak mmkn deildir. Bu itibarla cevab notann bu ksmn geerek, Bat ile olan mnasebetler konusu zerinde duracaz. ierin yle devam ediyor: Tarafnzdan sorulan suallerin en nemlisi, Rusya ile ngiltere arasndaki mzakereler ile ilgili sualinizdir. Trkiye'nin tilf Devletleri ile yeniden iliki kurmasnn bizce ayan arzu olup olmadn soruyorsunuz. Bu sualinize tam bir dostluk ve samimiyet iinde cevap vereceiz. Bizim ve sizin tilf Devletleri ile olan mnasebetlerimiz arasnda benzerlik bulunduu iin, sualinize deta kendimize sorduumuz bir soru gibi cevap vermeye alacaz. Rusya'da Sovyet idare ekli kurulur kurulmaz, btn dnya ile bar yapmak arzusu gstererek, Rusya topraklar zerinde yani kuzeyde, Sibirya'da, Ukraynada, Krm'da, ksacas her tarafta gericilii koruyan itilf Dev letleri ile bar yaplmas iin defalarca mracaatta bulunduk. Fakat, bu devletler ilk devrede bizi imha edecekleri kanaatinde bulunduklar iin, bizimle konumaya bile eilim gstermediler. Sonradan baarlarmz grldke, bizimle yar resm surette grme teebbslerinde bulundular. imdi, Rusya'da Sovyet Hkmetinden baka kend ilerine muhatap olacak kimse kalmaynca, Rusya Devletinin savunmaya gl bulunduunu da anlayarak, ite imdi, byk tereddtle olmakla beraber, bizimle de dosta mnasebetlerde bulunmak isteini gsteriyorlar. imdilik ngiltere ve talya bu yola girebilmitir. ierin, notasnn bu ksmnda Londra'da bir Rus heyetinin ngilizler ile grme halinde bulunduunu, ngiltere hkmetinin siyas grmelerden kanmak yalnz ticar iliki ile yetindiini, fakat Sovyet Hkmetinin yaplacak ticari anlamada nemli baz siyas maddelerin konuulmasna gayret ettiini belirterek yle diyordu: ngiliz resm gazetelerinde de grdnz gibi siyas mahiyette baz maddeler zerinde durulmaktadr. ngilizlerin teklif ettii husus udur: Her iki devlet dier 444

444

taraf hakknda hasmca muamelelerden ve teebbslerden ve topraklar dnda, dierinin messeseleri aleyhine ya dorudan doruya veya vastal olarak propagandadan kanacaktr. Bundan dolay, Sovyet Hkmeti, ngiltere'ye hasm ve menfaatlerine zararl her trl teebbslerden ve telkinlerden vazgeecei gibi, asl ngiltere iinde, ngiltere mparatorluunun dier ksmlarnda ve Kafkasya ile Anadolu, ran, Afganistan ve Hindistan'da bu na benzer propagandalara yardmdan vazgeecektir. Rusya hkmeti, bu kabil teebbsler ve telkinlerden kendi tebaasn da alakoyacaktr. G. W. ierin, ngilizlerin bu teklifini tartmadan reddettiklerini, buna karlk Rusya ve ngiltere'den her birinin dierinin memleketlerinde veya haricinde gizli teebbslerde veya propaganda da bulunmaktan karlkl vazgeecekleri hususunun bir prensip olarak kabuln ileri srdklerini ve ticar grmelerin de henz sonulanmadn belirtmektedir. G. W. ierin, talya ile yaplan mzakerelerden de henz bir sonu alnmadn, Fransa'nn hasmca tavrn devam ettirdiini syledikten sonra, Trkiye'nin ngiltere ile ilikisine ait soruyu u ekilde cevaplandrmaktadr: Bizim takdirimiz udur ki, imdiye kadar yaptmz gibi, emperyalist t ilf Devletlerine kar tam bir baar ile yrttnz kahramanca mcadeleler iniz ile memleketin stikll ve dokunulmazln savunuyorsunuz. Bu mcadele, ad geen devletler ile Trkiye arasnda iki suretle neticelenebilir: Trkiye halk doup byd vatanndan ve bilhassa stanbul'dan Avrupal stilaclar ya s ilh ile kovup karr, yahut tilf Devletleri, Trkiye halknn eref ve haysiyetini ve stikllini sonuna kadar savunmaya azimli ve gl olduuna kanaat getir erek, bir k yolu bulmaya alp harpten vazgeerler. Fakat, Rusya ra lar Hkmeti bilir ki, emperyalist hkmetler fethettikleri yerlerden bar yolu ile kmazlar. Onlara gre hak ve adaletin bir anlam yoktur. Onlar, yalnz kuvvete boyun eerler. Eer, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetine, ngiltere hkm etinden teklifler yaplm se, biz yle dnyoruz ki ngiltere bu teebbste samim deildir. Onun byle hareketinde iki maksad olabilir. Ya kendisini kah ramanca savunan Trkiye halk arasna zlme sebepleri sokarak direnme gcn azaltmak, veyahut Sovyet Rusya ile olan mcadelesinde Trkiye'yi kendi tarafna ekmektir. Fakat, biz yle sanyoruz ki, bu plnlar faydasz ve 445

445

neticesizdir. nk, Trkiye Hkmeti ile Rusya arasndaki menfaatler hibir zaman atamaz. Her an byyen dostluklarn bozamaz. Allah korusun, milletin (yani Trk Milletinin) bir bar hayatna kavuarak yedi seneden beri sren nice muharebelerde ald yaralarn sarmaa elverili surette mcadeleyi sona erdirecek teklifleri de redde sebep yoktur. Fakat fikrimiz u merkezdedir ki, Trkiye Hkmeti hereyden nce ileri srlecek tekliflerin ak ve resm olmasn ve bu teklifler sonunda Trkiye topraklarnn ve bilhassa hkmet merkezinin, ha ngi millete mensup olursa olsun, yabanc kuvvetlerce derhal boaltlmasn istemelidir. Yaplacak grmeler arasnda, Trkiye topraklar zerinde yab anc asker ktalarn bulunmas, hkmeti elverisiz bir duruma drecek devaml bir tehlike tekil eder. Muhtar Bey, G. W. ierin cevab notasn okuduktan sonra, Mecliste szlerine yle devam etmitir: Ruslar bizimle anlamak ve ittifak szlemesi yapmak hakknda giritiimiz teebbslere cevap verdikleri sralarda hibir zaman bize anlama artlar olmak zere Rusya komnizminin memleketimize kabul ve tatbiki yolunda bir art, bir teklif ileri srmemilerdir. Zaten, komnizmde saa doru hasl olmakta bulunan akm, Rusya Hkmetinin bize kar byle bir teklif yapmaktan al koymu bulunduraca tabi idi. Bizim Rusya ile ittifakmz srf emperyalizme kar beraberce mcadele etmektir. Bu gayede kendisiyle her vakit beraberiz. Hatt biz kapitalizm mcadelesinde dahi, Ruslarn kabul etmi olduklar prensipleri kabul ve memleketimizde tatbik edemeyiz. nk, memleketimizde bunlarn uygulama yeri yoktur. Biz bunlar, Rusya elilii buraya geldii vakitte ayann tozu ile kendilerine anlattk ki, ileride iki devlet arasnda zlnecek bir durum yaratlmasn. Emperyalizm mcadelesinde herhangi bir memleket ile her zaman anlama ve ittifak yapabiliriz. Fakat kapitalizm ile mcadele etmek hususunda, onlarn gayesini, kendimize siyasi meslek kabul edemeyiz. Eer kapitalizme kar mcadele etmek luzumu sosyal bir zorunluk veya bir gerek olmak zere belirecek olursa, bu sosyal devrimi ancak bu memleketin gerek durumunu, bu memleketin ahalisinin ruhunu, eilimlerini bilen, memleketin kendi evld yapmak lzm gelir. Bunun dnda, hibir kimsenin, hibir s ebep ve bahane ile ko446

446

mnizm yapmasna bu hkmet raz ve sessiz kalm olamaz. Hariciye vekilinin aklamalar srasnda hsan Bey (Cebelibereket) ve H seyin Avni Bey (Erzurum) sz alarak, Ruslarn Trkiye'ye kar gsterdikleri dostlua katlamyacaklarn, rejim deiikliinin Rus emperyalizmini ortadan kaldramyacan ve Bolevikliin tehlikesini belirtmilerdir. Bunun zerine sz alan Mustafa Kemal Paa yle demitir: Komnizmin yaylmas meselesine gelince: Kendileri buyurdular ki, istense de, istenmese de, bu bir mikroptur. Girer. O halde, aresi yok demektir. Mademki, madd tedbirlerle nne gemek imkn olmyan bir yaylmadr; bu, mutlaka bulaacaktr. Zannediyorum ki, buna kar tedbir dnmek meselesi ile, sz konuu olan siyas meseleleri birbirinden ayrmak daha uygun olur. Srf bu noktaya temas etmek zere arzedebilirim ki, bu bulac ve kanlmaz olmak zere tasvir buyurduklar komnizme kar areler vardr. Komnizm prensiplerinin, kaidelerinin memleketimizde ve milletimiz arasnda uygulanma kabiliyetini idrak etmek veyahut drak edenlerimiz va stas ile btn memlekete ve btn millete anlatmaktr. Eer bu gerekler, milletim izin ounluu tarafndan tamamiyle idrak buyurulmu olursa, ya kabiliyetimiz vardr, yaparz, veyahut uygulama kabiliyeti yoktur anlarz. rknt duyar, yapamayz. Memleketimizde, bildiiniz gibi, teekkl etmi bir Komnist Partisi va rdr. Dieri de Halk tirkiyn Partisi ad altnda yine Komnist partisidir. Trkiye Komnist Partisi'nin kuruluundan aka haberim vardr. Bu parti yi kimlerin ve ne gibi maksatla kurduklarn biliyorum. Maksatlarnn vatann yksek menfaa tleri ile uygunluk halinde olduuna ve ahslarn en kymetli, en namuslu ve en vatansever arkadalarmzdan bulunduuna tamamen inancm vardr . Dieri, Halk tirkiyn Partisi, sonradan teekkl etti. Tabi, o partinin de gayet deerli arkadalardan meydan'a gelmi olduunu syledim. Mustafa Kemal Paa, arada sz alan baz milletvekillerinin endielerini giderecek ekilde cevaplar verdikten sonra szne yle devam etmitir: Bizim, Ruslar'la olan mnasebetlerimizde esas olarak, kapitalizm aleyhine, yani komnizm esaslarna temas 447

447

dahi edilmemitir. Grebilmek iin, komnist olunuz veyahut olmaya mecbu rsunuz diye kimse bir ey demedii gibi sizinle dost olmak iin komnist olmaya karar verdik dememiizdir. Byle bir esas mevcut deildir. Yalnz Rus - Bolevik Hkmeti komnisttir ve asli gayesi budur. Btn milletlere bu fikri, bu sosyal kaideyi uygulamak ister. unu sylemek isterim ki, biz buna mni olacaz, yahut yapamyacaksnz demek, Rus-Bolevik Hkmetinin mevcudiyetini tanmamak ve onu reddetmek demektir ki, bunu da yapamay z. Yalnz, memleketimize ve milletimize zarar verebilecek tarza gelmesine kar kesin tedbirler almak mecburiyetindeyiz ve bu tedbirleri aldmzda, onlar, elbette bize muhalif olamaz. Yalnz, hkmet bakadr, hkmet adamlar bakadr. Bir de ge nellikle millet iinde bulunan cemiyetlerin teebbsleri bakadr. Bildiiniz gibi, Rus H kmet adamlar ile olan temasmzda baka trl konuulduu halde, dier ta raftan sorumsuz bir takm insanlar Rus komnistliini memlekete sokmak iin teebbslerde bulunabilirler. Bundan tr, bu itimai bir meseledir. Biz, burada itima inklptan bahsetmiyoruz. O milletin tekml ve yeteneine baldr. Rus ihtillinin Byk Millet Meclisince nasl karlandm belirtmek bakmndan Mustafa Kemal Paa'dan sonra konuan gen ve ateli hatip Muhittin Baha (Bursa) Beyin szlerini ve buna kar gsterilen tepkiyi buraya nakletmeyi gerekli buluyoruz. Muhittin Baha Bey, sz alarak unlar sylemitir: Efendiler, pek ok syliyecek deilim. Yalnz, Hseyin Avni Beyin bir millete hakl olarak duyduu garez ve kin tesiri ile bir sosyal meslee yapt taa rruzu protesto etmek iin ktm. Burada bir Komnist Partisi vardr ve onun y eleri bir komnist partisi tekil etmekle en byk bir sosyal grev ve bir vatan grevi yaptklarndan emindirler. Arkadalarmzn anlamalar icap eder ki, Komnist Partisine itirak edenler mill hududa saygl ve onun iin hayatlarn feda etmeye her an hazrdrlar. Komnist Partisine itirak eden emindir ki, bu dvalarnda, bu partiyi tekil etmekte ve bu dvada ilerlemekte en byk vatanperverliklerini gstermilerdir ve gsteriyorlar ve gstereceklerdir. Komnist Partisi, mill hududun. Misak Mill'nin iinde var olduunu kabul ve onun iin hayatn fedaya sz verir. Byle kabul etmiizdir. Bolevikler de mil448

448

letin arzularna mracaat ederek hkmetlerinin teekkln kabul ettirmilerdir (Grltler). Canik (Samsun) milletvekili Nafiz Bey oturduu yerden Oras Komnist propaganda krss deildir diye barmtr (Grltler). *** Bolevik Rusya'nn Trkiye'ye kar ilgisi, Byk Millet Meclisinin kurulmasndan ok nce balamt. Bat emperyalistlerine kar kurtulu mcadelesi yapan Trkiye, Rusya'y nasl tabi mttefik saym ise, Rusya da iin de bulunduu artlar sebebiyle Trkiye'yi tabi mttefik saymak zorunluunda idi. Bolevik Rusya'nn durumu, az ok Trkiye'ye benziyordu. Rusya, etin bir i sava iinde idi. tilf Devletleri, Boleviklere kar savaan arlk tarafls Rus kuvvetlerini her bakmdan destekliyorlard. Polonya ile yapt savata yenilgiye uramt. Bolevik Rusya'nn menfaatleri, hangi adan baklrsa baklsn, Trk iye ile dostluk kurmay gerektiriyordu. yle ki: Rusya ve Trkiye ayn dmanlarla mcadele ediyor lard. Hi deilse, mcadele kazanlncaya kadar ibirlii yaplmalyd, ngiltere; stanbul'a, Anadolu'ya, Kafkaslara, ran'a ve Afganistan'a hakim duruma gelmekle Rus ya'y gneyden kuatm oluyordu. stelik ngiltere, stanbul'un ve Boazlarn kontroln elinde bulunduruyordu. Yunanistan' Anadolu'ya yerletirerek, bu kanaldan Anadolu'nun kontroln de salamak istiyordu. Byk Savan sonunda zgr Ermenistan, Grcistan ve Azerbaycan devletlerinin kurulmasna nayak olmu ve bylece Rusya'y hem Gney Kafkasya'dan, Bak petrollerinden yoksun brakm, hem de bu stratejik blgede Rusya'ya kar bir baraj kurmu bulunuyo rdu. Bu baraj veya Cordon sanitaire, ancak Trk-Rus ibirliiyle yklabilirdi. stanbul, Boazlar ve Anadolu'nun Trklerin elinde bulunmas ve Rus ya'ya dost bir Trkiye'nin yaamas, Rusya'nn gvenlii bakmndan son derece nemliydi 6. Btn bunlarn dnda, Rusya ideolojik durumu ba kmndan da Trkiye ile dosta ilgilenmekte idi. Yeni rejimi Rus topraklar zerinde yerletirme abas ve III. Enternasyonalin kararlar, Rusya'nn Trk kurtulu hareke***************************************** 6 - Nitekim, kinci Dnya Harbinde bu gerek bir kere daha anlalmtr. 449

449

tine seyirci kalmasn nlyordu. Mslman Trk halkna yaplacak yardm, mslman dou halklarnn sempatisini salyacak, Moskova'nn prestijini arttracakt. Komnist Enternasyonal'in icra komitesi, 1 Mays 1919 da yaynlada bir bildiride, Trkiye'ye nemli bir yer ayrm, Trkiye'nin ii, asker ve kyllerine seslenerek, baladklar htilli baarya ulatrmalarn ve kendi Kzl Ordusunu ve i, asker ve kyl Sovyetlerini kurmalarn istemitir". Komnist Enternasyonal'in ve dolaysiyle Sovyet liderlerinin, Trkiye ile doktrin asndan ilgilenmesini tabi karlamak gerekir. Fakat, bu konuda, Sovyet liderleri arasnda bir dnce birlii olduunu sanmyoruz. Ni tekim, Trkiye ile Rusya arasnda temaslar baladktan sonra bu mnasebetin bir dostluk andlamasna ulamas, bir ok kesintilere uramak sureti ile, bir hayli uzun srmtr. Fakat, gerek olan udur ki, Trk Mill kurtulu hareketinin kendilerinde bir mdahale ve zorlamay gerektirmeksizin kendilerince bir sosyalist ihtille dnmesi Bolevik Rusya'y memnun edecekti. Rus liderleri arasnda Trkiye ile anlama ve yardmda bulunmak iin by le bir artn ileri srlmesine taraftar olanlar bulunduu halde, Mustafa Kemal Paa'nn ve hariciye vekili Muhtar Bey'in Byk Millet Meclisinin 3 Ocak 1921 gnl toplantsnda akladklar zere, resm bir ekilde, Rusya, Trkiye'ye kar byle bir art ileri srmemitir, ilk Trk elilik heyeti ile Moskova'ya giden zmit milletvekili Fuat (Carm) Bey'den dinlediimize gre, Zinoviyef, bir grmelerinde Ali Fuat Paa'ya, Siz isteseniz de Bolevik olamazsnz. Bu sebeple aramzda kurulacak dostluk ve size yapmak istediimiz yardm, bununla ilgili deildir. Sizden byle bir ey beklemiyor ve istemiyoruz demitir. 13 Eyll 1919 gn G. W. ierin ve Neriman Nerimanof'un imzalar ile Trkiye i ve Kyl'lerine hitaben yaynlanan bir bildiride, doktriner konulara hi deinilmeksizin, ngiltere'nin stanbul ve Boazlar ele geirdiinden, Trk iye, ran, Afganistan ve Kafkaslar egemenlii altna almak zere olduundan sz edilmi ve bu durum karcsnda Trk anavatannn kurtarlmasnn, ancak, Trk ii ve kylsnn abasna kald belirtildikten sonra
*************************************************** 7 - Prof. Dr. Fahir H. Armaolu, Siyasi Tarih - Ankara 1964, s. 629. 450

450

Rus iiler ve Kyller Hkmetinin Trkiye'ye kardelik elini uzatmaya hazr olduu ifade edilmitir8. Rus resm ahsiyetleri, Trkiye ile kurulacak dostluk iin rejim konusunda bir tviz istemedikleri halde, aksi kanaatte olanlarn dncelerine, Baku Kon gresinde Mutiev adl bir Kafkas delegesinin u szleri rnek tekil eder: Mustafa Kemal'in hareketi bir mill kurtulu hareketidir. Biz bunu destekliyoruz, nk emperyalizme kar yaptmz mcadele sona erer ermez, bu hareketin bir sosyal ihtille dneceine inanyoruz 9. Sovyet milletler komiserliinin Rusya'nn ve dounun mslmanlarna seslenen bir bildirisinde de yle denilmektedir: btn

stanbul, mslmanlarn elinde kalacaktr. Trkiye'nin taksimine ve Trkiye topraklarndan bir Ermenistan kurulmasna dair olan andlama da yrtlm ve yok edilmitir10. Rusya ile bir dostluk anlamas yaplmasna ve Rusya'dan yardm sala nmasna mcadelenin balangcndan beri son derece nem verildii halde, Trkiye'de, Rusya'ya kar devaml bir ekingenlik hkim olduunu grmekteyiz. Komnizm akmna kar kesin tedbirler almaktan daima ekinilmi, fakat T rkRus ilikilerini zedelemiyecek ekilde bir takm stnkr tedbirlere bavurulmutur. Rusya'ya kar duyulan ekingenlik, biraz da Enver Paa'nn ve dier ttihat liderlerin Rusya'daki faaliyetlerinden ileri gelmekte idi. Trk-Rus ilikilerini etkileyen bu husus zerinde ksaca durmak yeri nde olacaktr. brahim Tali Bey'in, Ankara'dan Kzm Karabekir Paa'ya yazd 15 Haziran 1921 tarihli mektupta yle bir paragrafa rastlanmaktadr: Vekiller Heyeti Reisi ve Mustafa Kemal Paa ve dierlerinin azna baklrsa, fena bir Rus dmanl hkm srmekte. Ahmet Muhtar Bey ile dn g rtm. Yalnz onu, sizinle ayn fikirde olduunu grdm. Milyon ********************************************************** 8 - Ayn eser, s. 630. 9 - Prof. Dr. Fahir Armaolu, Siyas Tarih - Ankara 1964, s. 637. 10 - Kzm Karabekir, stikll Harbimiz, s. 709 (Bu bildirinin tarihi belli deildir. Ancak, Kzm Karabekir Paa, 6 Mays 1919 tarihli bir telgrafnda bu bildiriyi sonradan ele geirdiini yazdna gre, bildirinin 1919 yl Mart veya Nisan aylarnda yaynlanm olmas gerekir.) 451

451

lara bali olan ve bugn kafilelerle yollarda grlen ve bize kinci nn Zaferini temin eden mhimmat ba ve hediye eden Bolevikler, aka yamac, ekiya tabiri ile horlanyorlar. Meclis'te aznn istikametini gstermekten ciz bir adam toplantda kalkyor, az dolusu kfrler savuruyor. Dinleyiciler arasnda ve Meclis'in iinde bunlarn casusu olduu dnlmyor. Memleketin Bol evik olmas aleyhtarln fiilen ispat ettim ve hizmet ettim. Hibir vakit memlek eti Bolevik grmek istemem. Fakat, biraz siyas terbiye ve edep lzm. Batnn ezeli dman olduunu anlamyorlar m bilmem. Enver'in douda bulunmas bu nefreti douruyor zannederim. Enver ile dou siyasetini neden kartryorlar, bunu da bilmiyorum. Halbuki brahim Tali Beyin yaknd Kzm Karabekir Paa da meseleleri birbirine kartryordu. Kzm Karabekir Paa, Ankara'da Mersin milletvekili Albay Selhattin Beye yazd 12,12.1921 gnl mektubunda yle diyordu: nce ve derin dncelerimledir ki, mthi cereyanlara ramen Boleviklerle mnasebetler kurulmu ve silh ve paraca hayli yardmlar kazanlm tr. Yine bir ok entrikalara ramen douda Halklk, Envercilik perdeleri ile Boleviklik ilnnn nne durdum. Trk - Rus ilikileri ok eitli kanallardan balam ve gelimitir. Bir taraftan Moskova'da bulunan Enver Pa a ve arkadalar, Trkiye, hatt Mustafa Kemal Paa adna Ruslarla grmelere girimilerdi. Bu grmeler Mus tafa Kemal Paann arzusu dnda yaplyordu. Dier taraftan stanbul'da eski ittihatlar tarafndan kurulan Karakol Cemiyeti de, Kafkasya'da Rus mmessilleri ile Anadolu Mill Hareketi adna grmekteydi. Ayrca,_Bak'da bir Trk Komnist Partisi kurulmutu. Bu parti de, bir yandan Moskova ile, bir yandan da Ankara ile temas yapyordu. Ankara'da biri gizli, dieri Mustafa Kemal Paa tarafndan kurulan iki Komn ist Partisi ile Yeil Ordu Cemiyeti idarecilerinin kurduklar Halk tirkiyn Partisi faaliyette idi. Bu dzensizlik, savan sonuna kadar srp gitmitir. Fakat, Moskova'ya Ali Fuat Paa'nn bykeli olarak gnderilmesi ile Trk-Rus ilikileri ancak normal diplomatik bir yola girebilmitir. Ruslarn gerek Baku'daki, gerekse Ankara'daki Trk komnist teekklleri ile temasta bulunduklar ve bu teekkllerden bir takm hizmetler bekledikleri gerektir. Merke452

452

zi Baku'da olan Trk Komnist Partisi liderlerinden Doktor Fuat Sabit Beyin Anadolu nklp Hareketinin Seciyesi zerinde aada zetini sunduumuz, Moskova'da Rus liderlerine verdii rapor, Ruslarn Trkiye'de kom nizmin yerleme ansn aratrdklarn gstermektedir. Anadolu nklp Hareketinin Seciyesi zerindeki 24 Mays 1920 tarihli rapor, Anadolu hareketinin domasn da ve gelimesindeki sebepleri inceleyerek balamaktadr. Anadolu mill hareketini i ve d olmak zere iki sebebe dayanan Fuat Bey, d sebebi aklarken, Emperyalist devletlere kar giriilen ayaklanmann batdaki anlm ile bir snf mcadelesi ve bir sosyal ihtill olmad n belirtmitir. Rapor'da, Trk sosyal bnyesi hakknda u mahe deler yer almaktadr: Byk toprak sahibi beyler kuvvetli deildir. nk demiryollar muntazam olmad iin ihracat ve ulatrma yeter derecede deildir. Tarm, teknik ve mekanik usullerle yaplmadndan, toprak byk kr brakmaz. Buna kar her kylnn byk kk bir topra vardr. Mlkiyet hakk tamdr. ster satar, ister balar ve ldnde toprak varise kalr. Topra olmayp beylerin topranda yarclk yapanlar bir snf tekil edecek kadar kuvvetli olmad gibi, aralarnda tekilt da yoktur. Anadolu halknn banda byk bir bel var dr ki o da brokrasi ve hkmetin zulmdr. Hkmet siyasetinin sorumlular, memurlar, ordu ve din adamlardr. Memurlar, doular itibariyle belirli bir snfa mensup deildir. Yani, yalnz ze nginlerin veya toprak sahibi beylerin ocuklar deildir. Subaylar da, memurlar gibi her snf halktan alnrlar. Fakat, subaylar, hkmet makinesinin en temiz ve aydn unsuru olup, ihtill hareketlerinde daima ezilmi halk tarafnda bulunmulardr. Ekonomiye, Ermeni ve Rumlar hkim olduklarndan Trklk hare ketinden sonra kapitale kar beliren mcadele, snf mahiyetten kp milli bir renk almtr. Siyas partilerin programlarnda Cumhuriyet esas henz yer almamtr. Rus inklb, siyas faaliyeti etkilemitir. Bunun sonucu olarak siyas partilerde bir sola kay sezilmektedir. Fakat sava, bu gelimeyi durdurmak tadr. Hatt parti mcadeleleri bile durmutur. Btn partilerin birlemesi ile koalisyon halinde hareket edilmektedir. Bununla beraber bu geicidir. Harp bittikten sonra 453

453

parti mcadeleleri balyacaktr ve eminim ki Rus htillinin Trkiye'de yapaca etki, Fransa Byk htillinin Avrupadaki etkisinden byk olacaktr. Ankara'y ziyaret eden Ukrayna bakumandan M. W. Frunze'nin Ankara'dan 12 Aralk 1921 de ierin'e yazd telgrafta ise u hususlara rastlamaktayz: Geni kitlelerin Rusya'ya kar ilgisi, phesiz elverilidir. Yusuf Kemal ile Mustafa Kemal, resmen u aklamada bulundular: Trkiye Rusya'ya dayand ve dayanacaktr. imdiye kadar yaplm olan ve belki de bir zaman daha yaplacak grmelerde, Rusya ile mnasebetlerimize zarar verebilecek hibir ey yoktur ve olamaz. Rusya ile formel irtifak hususunda, imdi bile andlamaya balanmaya ve bunu btn dnyaya bildirmeye hazrz. Ba ka bir hareket tarzn tasavvur etmiyoruz. Hereyden nce halkmz bunu anlamazd. Trk-Rus ilikilerinin balang noktasna yeniden dnelim: Ruslar henz Erzurum Kongresi (23 Temmuz 1919) yaplmadan nce Anadolu'da belirmeye balayan mill hareket ile ilgilenmilerdi. Bu dnemde stanbul ve Anadolu'daki mill efler ile Ruslarn baz temaslar yaptklarn biliy oruz, stanbul'daki temaslar, yukarda da ksaca deindiimiz gibi, eski ttihatlarla olmutu. Anadolu'da ise, biri Balkesir'de bulunan Kzm (zalp) Beyle, d ieri de Havza'da bulunduu srada Mustafa Kemal Paa ile ya plmtr. Kzm (zalp) Paa bu temas bize yle anlatt: Balkesir'e bir Trk tercman ile bir gn bir Rus geldi. Teklifi u idi: Siz memleketinizi kurtarmak iin Yunanllara kar savayorsunuz. Bolevik Rusya ile birlik olduunuzu iln ederseniz, istediiniz kadar silh ve para veririz. Ben, byle bir eyi iln etmeyiz, fakat para ve silh verirseniz alrz, dedim.11 Mustafa Kemal Paa'nn Havza'da bulunduu gnler de (25 Mays-12 Haziran 1919) bir Rus Albay (nl Rus Mareali Budiyenny) Havza'ya gelerek Mustafa Kemal Pa********************************* 11 - 8.12.1959 gn yaptmz grme notlarndan (Kzm Paann Rus ile yapt grmenin tarihini kesin olarak renemedik. Fakat 1919 yl Haziran aynda yaplm olmas muhtemeldir). 454

454

a ile grmtr 12. Albay Budiyenny ile Mustafa Kemal Paa arasnda geen konumalar, ok dolayl olarak nakledildiinden, zerinde bir yorum yapma i mkn yoktur. Esasen nemli olan husus byle bir grmenin yaplm bulunmasdr. Yoklama mahiyetinde olan bu ilk temaslardan sonra, ilk resm temas B yk Millet Meclisinin alndan iki gn sonra (26 Nisan 1920) Mustafa Kemal Paa'nn Lenin'e gnderdii, asker ve siyas bir ittifak yaplarak bat emperyalizmine kar birlikte mcadele edilmesi teklifini tayan mektup ile balar. Bu mektuba, 3 Haziran 1920' de Sovyet Dileri Bakan ierin cevap vermitir .13 Mustafa Kemal Paa'nn Lenin'e yazd mektuptan sonra Rusya'ya iki defa h eyet gnderilmi ve ikinci heyet ile birlikte (1920 Aralk ay) Moskova bykeliliine tyin olunan Ali Fuat Paa da Moskova'ya gitmitir. Trk elilik heyetinin 19 ubat 1921'de Moskova'ya varmas ile yarda kalm mzakereler yeniden balyarak, 16 Mart 1921 tarihli Moskova Andlamas imzalanmtr. Bu andlamann imzalanmas, iki sebepten gecikmiti. Birinci sebep, Trk mill hareketine kar Moskova'da duyulan tereddtler ve Bolevik liderleri ar asndaki dnce ayrlklardr. kinci sebep ise, Ruslarn Londra'da ngilizler ile yapmaya uratklar ticar bir anlamann sonucunun beklenmesidir. nk, Ruslar ngilizleri kukulandrmadan bu andlamay yapmak istiyorlard. Gerek ten Londra'da yaplan grmeler srasnda ngiliz babakan Lloyd George, bu andlamaya, Sovyetlerin Kemalistlere yardm etmemesi artn koydurmak istemi, fakat Sovyetler de bunu reddetmilerdi 14, ngiltere ile Rusya arasnda Londra'da yaplan ticaret anlamas ve Trkiye ile Rusya arasnda Moskova'da yaplan ittifak andlamas, bundan dolaydr ki, ayn tarihte, 16 Mart 1921'de imzalanmtr.
***************************************************** 12 - Samih Nafiz Tansu, ki Devrin Perde Arkas, (Albay Hsamettin Ertrk'n Hatralar). Hilmi Kitabevi. -stanbul: 1957. 13 - Rusya ile yaplan ilk temasn nasl gelitii ve Rusya'nn yapt yardmlar iin, bk.: 132133. 14 - Prof. Dr. Fahir Armaolu Siyas Tarih. - Ankara: 1964, s. 631. 455

455

B. TRKYE LE NGLTERE

Birinci Dnya Savanda Trkiye'nin yenilgisini tescil eden asker hareketi ngiltere baarmt. Suriye ve Irak cephelerindeki zaferlerini frsat bilen ngiltere, Trkiye ile yaplacak mtareke iin teebbs zerine alm ve Mondros Mtarekesini mttefikleri adna tek bana imzalamt. Bu byle olduu gibi, mtarekenin uygulanmas hak ve sorumluluunu da daima elinde bulundurma ya dikkat etmiti. Mtareke uygulamas eklinde Trklere kar yaplan btn sert ve kyc hareketlerin sorumluluu ite bu sebeple ve hakl olarak ngiltere'ye ykletilmitir. Yunan Ordusu'nun zmir'e karlmas ve Trklere kar Yunanllarn desteklenmesi roln de byk lde ngiltere oynamt. Fakat, acaba, bu tutum, ngiltere'nin yzde yz benimsedii bir politika mdr? Soruyu, geree en yakn bir ekilde cevaplandrabilmek iin, olaylar yeni bir adan gzden gei rmek gerekiyor. Sava iinde yaplan gizli anlamalardan ve eitli belgelerden, ngiltere 'nin Lloyd George tarafndan temsil edilen Orta-Dou politikasnn u hedeflere yneldii anlalmaktadr: 1. Osmanl Devletinin paralanmas, 2. Padiah - Halifenin kuvvet ve nfuzunun ve din etkilerinin giderilmesi suretiyle slm Birlii dncesinin deerden drlmesi , 3. Arap memleketlerine hkim olarak Msr'n ve Hindistan yolunun gvenliinin salanmas, 4. Hilfetin, ngiltere himayesinde kurulacak Arap Birliinin eline ge mesi, 5. Dou Akdeniz'de kuvvetli bulunulmas. 6. Irak petrollerinin elde edilmesi, 7. stanbul ve Boazlarn nezaretinin ele geirilmesi (arlk Rusya's ykldktan sonra). 456

456

Bu hedeflere ulamakla, ngiltere, Trkiye'nin slm lemini kendisine eken cazibesinin getirdii tehlikelerden kurtulmu, hem Rusya ile att Boazlar meselesini, hem de byk lde Rus entrikalarndan ve Trk eref ve itib arndan kaynan alan Hindistandaki tehlikeli hareket ve gelimeleri nlemi olacakt 15. ngiltere, kendisi iin hayat nemi haiz olan Dou meseleleri iinde, hilfetten tamamen kurtulmaya veya bu messeseyi Trklerin elinden alarak ngiliz politikasna yararl klmaya, hepsinden fazla deer vermitir. Mustafa Kemal Paa'nn yapmak istedii i, bu noktada ngiliz politikasyla tam uygunluk durumundadr. Fakat, Mill Mcadele sresince, ngiltere, gelecekte Atatrk'n tasarlad gelimeleri gerei lsnde kestiremediinden Tr kiye'ye cephe almtr. Halbuki, ngiltere politikas, imparatorlua zarar verebilecek tehlikeleri ok uzaktan sezmek ve ona kar tedbir almak prensibi zerine kuruludur eklinde tarif edilir 16. Bu sebeple, gerek ngiliz menfaatleriyle, Trkiye'ye kar yrtlen politika Milli Mcadele devresinde elime halindedir. ngilterelinin byle bir yanlla dmesine Lloyd George sebep olmu tur. Lloyd George'u yanltan husus, Trklerle anlaarak yapaca ii, Venizelos ile anlaarak Yunanistan aracl ile zor yolu ile yapacan ummasdr. Bundan tr Lloyd George, 1918-1922 yllarnda gereklere uymayan ahs bir politika gtmtr. Lloyd George, Yunanistan'a niin bu lde kendini kaptrmt? Hemen hi tereddde dmeden verilecek cevap udur: Venizelos'un zeks ve Lloyd George'un Yunanistan zerinde, yetkili ngilizlerden ok, Yunanllarn szlerine inanmas. Bu iki sebepten ayr olarak, Lloyd George'un Trkler zerindeki kt inan ve dncelerinin de bu srklenite byk etkisi olduu bir gerektir. Lloyd George hatralarnda yle demektedir: ngiliz mparatorluu iin Trkiye ile savan zel bir nemi vardr. Osmanl halifesi slm dnyasnn ba idi ve ngiliz mparatorluu iinde her ye rden fazla mslman vard. Bu yzden bizim Trkiye ile savamz nzik bir iti. Trk mparatorluu, bizim doudaki byk lkelerimizin (Hindistan,, Birmanya, Malaya, Bomeo, Hong
********************************************************** 15 Prof. M. Cemil (Bilsel), Lozan, C. I - stanbul. 1933, s. 281 (Frangolis'in eserlerinden naklen). 16 Ayn eser, s. 281. 457

457

Kong ile Avustralya ve Yeni Zelanda Dominyonlar) deniz ve kara yollar zerinde bulunuyordu. inde, mparatorluumuzun ana can damar olan Svey su yolunun getii Msr, Trk hkmranl altnda idi. Dolaysiyle mpara torluumuzun gidi geli yollar ve doudaki prestijimiz bakmndan, Trklerin, bize sava iln eder etmez yenilip itibarlarn kaybetmeleri ok nemli idi. Trk ordularnn sefer yl boyunca, e artlar artnda, bizi arka arkaya bir takm muharebelerde yendikten sonra, ancak ezici sayda kuvvetlerimizce sonunda yenilmi olmalar, doulularn kafasnda kt bir tesir brakmtr.17 Lloyd George ve fikir arkadalar, Trkiye'yi ortadan kaldr rken, Dou Akdeniz blgesinde onun yerine, kendisine yardmc olacak yeni bir kuvvet yerletirmeyi dnmlerdi. Bu kuvvet Yunanistan idi. Bylece, ngiltere'ye byk bir klfet yklemeden byyp, kuvvetlenecek bir Yunanistan, bu blgede, ngiltere'nin ordusu ve donanmas olarak, ngiliz menfaatlerinin bekiliini yapa cakt. Lloyd George'a hkim olan bu inanc, Churchill hatralarnda yle anlatr:18 Yunanllar Dou Akdeniz'de gelecein milletidirler. Verimli ve enerji ile dolu olup, Trk barbarl karsnda Hristiyan medeniyetini temsil ederler. Bizim generallerimizin onlarn askeri deerini kmsemeleri yalnzca glntr. Byk Yunanistan, ngiliz imparatorluu iin deer biilmez bir kazan olacaktr. Gelenekleri ve menfaatleri bakmndan Yunanllar bizim dostlarmzdrlar. Bu gn 5-6 milyondurlar. Eer kendilerine verilen topraklar onlarda kalrsa 50 yl sonra 20 milyon olurlar. yi denizci olup, bir byk denizci de vleti olacaklardr. Dou Akdenizin en nemli adalar onlarndr. Bunlar, Svey kanal yolu ile bizim Hindistan, Avustralya ve Uzakdou'ya giden ulatrma yollarmz zerinde bulunan tabi denizalt slendir. Yunanllarda minnettarlk kuvvetli bir duygudur. Eer onlara mill yayllar devrinde salam bir dostluk gsterirsek, mparatorluumuzun birliini salyan byk yolun balca koruyucularndan biri olurlar. Belki bir gn gelecektir ki, san arslan balyan ipleri kemirecektir. Lloyd George, Trk zaferinin gereklemesine kadar
*************************************************************** 17 - War Memolrs of Davis George, C. IV. m. 1801 (Hikmet Bayur, Atatrk Hayat ve Eseri Ankara: IIHKi, s. 312). 18 - W.S. Churchill, La Crise Mondialc, C. IV. s. 387 (Hikmet Bayur'un ayn eserinden naklen). 458

458

ok itibarl ve kuvvetli bir bakand. ngiltere'nin menfaatleriyle badamayan ahs politikasn, bu sayede, yrtt. Bu, iin dardan grn idi. Fakat, ngiltere'de Lloyd George politikasn, Trkiye lehinde baltalyan kuvvetler de eksik deildi. Ve bunlarn almalar Trklerin lehine iliyordu. Bu sebeple, stikll Harbinde yalnz Yunanllarla deil, bunlarn g erisinde asl ngiltere ile harb ettiimiz yolunda tedenberi sylenip gelen szler gereinden fazla ciddiye alnmamaldr. Yakn tarihimizde deerli aratrmalar yapan Prof. Jesschke, 1937den sonra yaynlanan ngiliz ve Amerikan kaynaklarn da tetkik ederek yazd son etdnde bize kanaatimizi dorulayan yeni bilgiler vermektedir. 19 Profesrn Tezat iinde zafer politikas dedii ve yukarda ksaca deindiimiz elimeli politika, ngiltere iin dier mttefiklerinden ayr bir zellik tamaktadr. nk Lloyd George'un veya herhangi bir ngiliz Babakannn, geleneksel ngiliz politikasna ters bir yn vermesi, uygulamada tam anlami le mmkn deildir. Byle bir deneme, ngiltere'de bir sre sonra direnme ile karlama ya mahkmdur. Nitekim, Lloyd George da, iddetli bir di renme ile karlam ve bunu nliyememiti. Profesr Jaeschke yle diyor: Birinci Dnya Harbinde, ngiltere, Anadolu'nun paylalmasna katlmamtr. Fakat, Allenby'nin gz kamatrc baarlar, ngiltere'yi kendi bana, Osmanl devletiyle mtareke yapmaya ve uygulanmasn zerine almaya ve hereyden nce ngiliz menfaatlerinin urayaca zararlar dnlmeden, szde esaret altndaki aznlklarn kurtarlmasn eline almaya srklemitir. Fakat, Kars ve zmir olaylar, Rumlarn ve Ermenilerin ngiliz ordusunun itibarn ykse ltecek insanlar olmadklarn gstermiti. Ermeni dostu sfatiyle Trkiye'ye gelen Amerikallar, hatt ngilizler, Trk dostu olarak dnm lerdi. Kan dklmelini enlemeye alan ngiliz Yksek Komiserleri ve yardmclar, ksa zamanda, Yunanl mttefikin hakl olduundan phelenmeye balamlard. Atina'daki ng iliz elisi bir raporunda Yunanllarn ahsiyeti ekici deildir. Trk karakteri ise, ngiliz duygularna daha yakndr diyordu. Bilhassa ngiliz Harbiye Bakanlnda Mustafa Ke****************************************************** 19 - Prof. Jeaschke'nin bu etdnn tercmesi iin bk.: Tevfik Byklolu, Atatrk Anadolu'da - Trkiye Bankas Yayn, Ankara: 1959, s. 2-24. 459

459

mal'e kar hrmet duygusu, sr'atle duyulmaya balamt. Lord Curzon yle diyordu: u menhus zmir karmasndan beri, her Trk, Mustafa Kemal'in temsil ettii yurtseverlik dvasna derin bir sempatiden baka bir duy gu besleyemez. Bir taraftan, konferans, Osmanl devletini Konya, Kayseri, Sivas ve Erzurum gibi Anadolu yayla ehirleri etrafnda bir beylik halinde kltmeye al rken, tannm ngilizlerin kurduklar Osmanl Cemiyeti, Lloyd George'a yazd bir mektupta yalnz ngiltere ve Hindistan menfaati adna deil, dnya bar iin de, Trkiye'nin Trakya, Anadolu ve bakenti stanbul'dan mahrum edilmiyecei yolundaki szne bal kalmasn istiyordu (12 ubat 1920) Lloyd George, ngi ltere'de, Trkler lehine uyanan sempati duygularn zntyle karlarken, zmir karmasn tasvip etmeyen ngiliz Genel Kurmay Bakan Sir Henry Wilson, eski Trk dostluuna dnlmesini hararetle arzu ediyordu. Bu zat, 1920 sonlarna doru, ngiliz politikas, Mustafa Kemal ile dost olmaktr, diyordu. 1921 sonlarnda Churchill de, Mustafa Kemal ile anlamaya yanamt. stanbul'daki ngiliz kuvvetleri kumandanlna yeni tyin olunan Sir Charles Harrington'a 14 Aralk 1921de yazd bir mektupta, Genel Kurmay Bakan Wilson: Yapacamz en doru hareket stanbul'dan kp gitmek ve Trklerle dost olmaktr diyordu. Yunan delegeleri de, Lloyd George'un zmir meselesini Yunanistan lehine zmekte bir takm glklerle karlatn gstermektedir.20 Lloyd George'a ramen, ngiliz menfaatleri uruna gerei sylemekten ve yazmak tan ekinmeyen askerler ve politikaclar azmsanacak gibi deildi. Venizelos ve Lloyd George, birbirlerini karlkl etkiliyerek kendilerini byk bir ihtirasa kaptrrlarken, soukkanl dnenler, Trklerin kazanmasn temenni ediyor, ellerinden geleni yapyorlard. Henz zmir'in Yunanistan'a verilmesi kararlatrlmadan byle bir ihtimalin belirmesi zerine, ngiliz Dileri Bakanlndaki iki uyank memur ile nl tarih profesr Toynbee bu konuda bir rapor hazrlyarak hkmeti muhtemel bir hataya kar uyarmlard. Bu raporda zmir yerine Dou Trakya'nn Yunanistan'a verilmesi tavsiye ediliyordu. Gereke olarak da, Yunanistan'n kendi ba ************************************************** 20 Venizelos'un Atina'ya yazd telgraflar. Bk: Yunanistan blm. 460

460

na Anadolu'da barnamyaca ve baarszla urayaca, Yunanistan'da da Venizelos'un iktidardan decei, halbuki Yunanllarn dou Trakya'da kendi gleri ile tutunabilecekleri gsterilmiti.21 Gerekleri sonradan farkedenlerin baka bir rneini de eski dileri bakan Balfour'un ahsnda grmek teyiz. Amerika'nn Berlin sefiri Gerard, Balfour'a ektii 15 ubat 1921 tarihli telgrafta, Balfour dileri bakan iken Ermeniler hakkndaki vaadini hatrlatarak Byk Britanya'nn Ermeni meselesi hakkndaki Amerika kamu oyunu gz nnde bulundurmasn iddetle istiyoruz ve Trkiye meselesinin, andlamann Amerika Senatosunda tasdikinden sonra tetkik ve mtalasnn mmkn olup olmyacan soruyoruz diyordu. Balfour'un gr deimiti. Yeni gelimeler karsnda artk baka trl dnyordu. Bu telgrafa verdii cevapta ksaca yle demekte idi: insani prensiplere dayananlar hari olmak zere Byk Britanya'nn Ermenistan'da hibir menfaati yoktur. Byk Britanya'nn elinde olmyan olaylar bu fikrin gerekletirilmesini nlemi ve Trkiye ile bar geciktirerek kt sonulara sebep olmutur. Ermenistan'a kurulu devresinde yardm edecek olan devletin asker ku vveti kullanmaya da mecbur olacandan korkarm. Byk Britanya imdiye kadar yapt taahhtlerin sorumluluu altnda kalmamak iin byk glklerle karlam bulunmaktadr. Bunlara bir de Ermenistan' ilve edemez.22 Balfour, uzun cevabnda milletlerin mukadderatlarn bizzat tyin etmel eri prensibine mracaat edildii takdirde bile, Byk Ermeni Devletinin kurulmak istendii blgede halkn ounluunun islm olduuna ve oylarn Ermeniler aleyhine kacana ayrca iaret etmitir. Yine 1921 ylnda Lord Curzon, ngiltere'nin Atina se firi Lord Granville vastas ile Gunaris'e, Yunanistan'n, tam bir tarafszlk politikas takibine karar vermi olan ngiltere'ye artk gvenmemesi gerektiini bildirmitir .23
********************************************** 21 - Hikmet Bayur, Atatrk - Hayat ve Eseri. - Ankara: 1963 s. 328. 22 - Esat Tiras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi. - Ankara: 1950, s. 709-710. 23 - Albay Bujac, 1918-1922 Yunan Ordusunun Seferleri, Genel Kurmay yayn, eviri: Kur. Yb. brahim Kemal, 1939, s. 217. 461

461

Mondros Mtrekesini (30 Ekim 1918) takip eden ilk devrede zafer sa rholuu ile ngiliz menfaatlerini unutarak Lloyd George'un havasna kaplm olanlarn, Trklerin direnmesini grdkten sonra yava yava aylmaya balad klar ve Yunan taraftarlndan ayrldklar su gtrmez bir gerektir. Bata Lloyd George olmak zere baz ngiliz ricalini Fransa ve Amerikan devlet adamlarn Yunanistan lehine harekete sevk eden tek sebep Trk dmanl veya Trkiye 'deki aznlklara kar duyulan insan duygular deildi. Bunun asl sebebi, Venizelos'un ikna kabiliyeti ok kuvvetli, usta ve kurnaz bir politikac olmasdr. Venizelos, gerekten kendisini, batnn siyas liderlerine stn yaratlta bir devlet adam olarak kabul ettirmesini bilmitir. 1920 yl sonlarnda Yunani standa yaplan seimler Venizelos'un dmesiyle sonulanp Kral Konstantin tekrar iktidara geince (14 Kasm 1920), bundan byk znt duyan batl Yunan dostlar tutumlarn deitirmilerdir. lknce Kral tehdit ile balyan bu deiiklik, Yunanistan'a vaad edilen ve bir ksm gerekleen mal yardmn kesilmesine ve daha sonra Trk-Yunan atmas karsnda ngiltere'nin tarafsz kalmasna mncer olmutur. Yukarda da belirtildii zere ngiliz politikasndaki bu deiiklik, phesiz yalnz Venizelos'un iktidardan dmesi ile de ilgili deildir. Bu olay, sadece, ngiliz politikasnn deitirilmesini nemli bir ekilde etkilemitir. Trk ve islm dmanl esasna dayanan ngiliz emperyalist politikasna kar ilk gnlerden balyarak Hindistan'dan ikyetler ve tehditler ykselmeye balamt. Mslman olmad halde Hindularn byk lide ri Gandi bile Hint mslmanlarn kendi tarafna ekebilmek iin hilfet messesesini iddetle savunuyordu. Gandi'nin halifeye dokunulmamas, stanbul'un ve zmir'in ve Tra kya'nn Trklerde braklmas yolundaki klarn ngiltere gz nnde bulundurmak zorunluunda idi. ngiliz politikasnn Trkiye'ye meyletmesinin en be lirli iaretlerinden biri de, stanbul'daki tilf Ordular Bakumandanlndan General Wilson'un alnp, yerine 7 Ekim 1920 tarihinde General Harrington'un getirilmesidir. General Harrington, Mustafa Kemal Paa ile 1921 yl Haziran aynda temas aram ve dosta bir davran gstermitir. O tarihlerde Ankara tarafndan phe ile kar lanan ve siyas literatrmzde Ankara'y uyutmak iin tertibedilmi gibi gsterilen bu teebbsn sanld gibi olmadna inanmaktayz. Nitekim, Harrington, Trk zafe462

462

rinden sonra anakkale Boaznn Anadolu yakasndaki tarafsz blgede, Trk ve ngiliz ktalarnn kar karya geldii ve bir Trk-ngiliz Harbinin balamas ile sonulanacak kritik devrede gsterdii tutum ile Ankara'nn ya nldn ispat etmitir. 29 Eyll 1922 de ngiliz Hkmeti, Harrington'a, kendisi tarafndan tesbit edilecek ksa bir zamanda, kuvvetlerini tarafsz blgeden geri ekme dii takdirde zerlerine ate edileceine dair Trk Kumandanna bir ltimatom verilmesi iin talimat yazmt. ngiliz Kabinesi her an ltimatomun verildii ve muhasemtn balad haberini almak zere aralksz toplant halinde idi. Harrington, ltimatomu Trk Kumandanna vermemi ve sadece cebinde saklamt 24. Mill Mcadelenin balang devresinde stanbul'da grev alan ngiliz yksek komiserleri ve kumandanlar Anadolu'da olup bitenleri gerei kadar d eerlendirebildikleri halde, Lloyd George'un hatal politikasn deitirememilerdi. Zaman zaman bunlarn gnderdikleri ok nemli raporlarn etk isi ile ngiliz Hkmetinin aylmamas alacak bir haldir. Bilhassa Sivas Kongresinden (4 E yll 1919) sonra stanbul'da bulunan ngiliz sorumlu kiileri gerei grmee balamlard. Yksek Komiser Galthorpe, bir raporunda yle diyordu: Birka hafta ncesine kadar ngiliz subaylar byk nfuz sahibi idiler. Artk bunlar geri almak gerektiini sanyorum. Hep milliyetiler geleceinden bugnlerde byk heyecan duyulan seimlerin yaplmas iyi bir ey olmyacaktr. Fakat mill hareketi durdurmak iin aka harekete gemek Trk i ilerine karmak olacaktr ki, bu da Wilson prensiplerine ve Trk Anayasasna aykrdr. Biz, Mecli sin stanbul'da toplanmasna engel olsak bile, ieride toplanmasn ve ihtimal Anadolu'da bir mstakil hkmet kurmalarn nlemek elimizde deildir. Galthorpe'un kehnet kabilinden sezdii bu gereklerin belirtilmesinden sonra, 16 Mart 1920 de stanbul'un fiilen igal edilmesi ve Osmanl Meclisini n datlmas, anlalmas ve aklanmas g bir durum yaratmakta ve o srada ngiliz politikasndaki elikileri ortaya koymaktadr. Gariptir ki, Londra'dan 6 Ekim 1919 da General Milne'e verilen bir talimatta, Anadolu demiryolunu bo yunca yerletirilmi olan ngiliz kuvvetlerinin bulundukla***************************************************************** 24 - Prof. Jaeschke (T. Byklolu'nun anlan eseri, s. 463

463

r yerlerde kalmalar iin kuvvet kullanlmas bildiriliyor, ve milliyetilere aktan aa atma durumu yaratld takdirde, bu kuvvetlerin geri alnmas emrediliyordu. Milliyetilerle herhangi bir ekilde atmay gze alamadktan sonra, stanbul'da alnacak tedbirlerin ve stanbul hkmetini tutmann ne faydas olabilirdi. Bu adan bakld takdirde de 16 Mart'ta stanbul'da yaplan operasy onun anlamn kavramak mmkn deildir. Nitekim 1919 yl sonlarnda ngiliz yksek komiseri Amiral Robeck, mtreke artlarna gre stanbul'un igl edildiinin iln iin ortada bir sebep bulunmadn bir raporunda ifde ediyordu. Gerekten Trkiye'nin meselelerini ok doru olarak grebildii eitli raporl arndan anlalan bu ngiliz Amirali de, her nedense birka ay son ra yolunu aracak ve 16 Mart Olayna sebep olacakt. Amiral Robeck'in Sivas Kongresi'nden 1920 yl ubatna kadar geen zaman iinde Londra'ya gnderdii raporlarda u hususlara rastlanmaktadr: Alnan btn haberlere gre milli hareket Anadolu'da bamsz bir cumhuriyete gre gelimektedir. stanbul hkmetinin kabul edecei bir andlama bar ve huzur getirmiyecektir. nk milliyetiler onu kabul etmiyeceklerdir. Mustafa Kemal'in nfuzu gittike artmaktadr. Taze kuvvet olmakszn Trkiye'ye holanmad bir andlamay kabul ettirmek, bugn, 8 ay ncesine gre daha gtr. Trk Milliyetileri, Trkiye'nin Trklere kalmasn istiyorlar. Yabanc himayesini reddediyorlar. Onlar, mparatorluun lmn deil, yeni bir hayat szlemesini imza etmek kararndadrlar. stanbul'daki hkmet adamlar zerinde de gayet doru tehislere varan Amiral, Damat Ferit Paa ile yapt grmelerde, Trkiye'de bir i sava yaratmamak iin stanbul Hkmetine, Anadolu'ya kuvvet gnderme mesini tavsiye etmi ve Mustafa Kemal Paa ile mzakere imknn aramalar hususunda telkinde bulunmutur. Amiral Robeck'in yardmcs Amiral Wobb da, 28 Ocak 1920 tarihli bir raporunda efi ile aa yukar ayn grte olduunu gstermekte ve Eer Trkiye'ye sert bir barn artlar yklenecekse, mttefikler kararlarn yeter kuvvetle desteklemeye muktedir olmadka ve milli hare464

464

keti krmadka, bu kararlar uygulayamazlar demektedir 25. Fakat, btn bunlara ramen 1920 Ocak ay sonlarnda ngiliz yksek komiserlii tutumunu birdenbire deitirerek Londra'ya tavsiye ve telkin ettikleri gre taban tabana zt bir davrana girmitir. Profesr Jaeschke'nin kanaatine gre Trk Mill kuvvetleri tarafndan Gelibolu'daki Akba silh ve cephane deposunun baslarak ok sayda silh ve cephanenin Anadolu'ya karlmas, ngilizleri sinirlendirmi ve sert tedbirler almaya zorlamtr. Bakaca makul bir sebep gremediimiz iin Profesr Jaeschke'nin bu kanaatine katlmaktayz. Fakat u var ki, aylardan beri stanbul'da bile silh kaakl yaplp dururken Akba Olay, 16 Mart yanlmasna dlmesi iin yeter sebep olamazd. nanlarnn garip bir ekilde deitiini grdmz Robeck, 6 ubat 1920 gn raporunda yle diyordu: Anadolu'da yepyeni bir durum karsnda kalabiliriz. Her yerde fiil kontrolde bulunamayz. Yalnz stanbul'da ve kylarda duruma hkim olabiliriz. O da ok kuvvet ve gemi kullanmak art ile Meclis alnca milliyeti liderler stanbul'a gelmeye baladlar. Toplantlarda mttefiklere dmanca bir dil kullanlmtr. Hkmet atrdamaktadr. General Milne, stanbul'da asker durumun kuvvetlendirilmesine lzum gstermektedir. Bu ise, ancak kuvvetleri toplamakla yaplabilir. Bunun iin Batum'u boaltmak gerekiyor. Ar bar artlar Trkleri Boleviklere yaklatrr. Bar abuk yaplmal ve mttefikler arasnda sk bir dayanmaya varlmaldr. stanbul'un ve zmir'in Trklerden alnmas ve Ermenistan kurulmas ancak kuvvet zoru ile kabul ettirilebilir. Eer bar art yumuaka olursa, kuvvet kullanmaya lzum kalmaz. Yalnz stanbul'da ve kylarda kuvvetli bulunmalyz ve i politikada padiahn, lmllarn durumunu kuvvetlendirmeliyiz. Bunun iin de Trk i politikasna karmamak usulnden vazgemek zorunda kalacaz. Ar milliyetilere dman gz ile bakmaya mecbur olabiliriz.26 Amiral Robeck'in bu raporundaki elimeli fikirlerden ancak bir ey se zmek mmkndr ki, o da, yalnz stanbul'a ve Boazlara sk skya hkim olmak. Amiral'e g*************************************** 25 - Tevfik Byklolu, anlan eseri, s. 56. 26 Tevfik Byklolu, anlan eseri, s. 57. 465

465

re, Anadolu zerindeki iddialardan vazgeilmeli ve Tr kiye'ye artlar yumuak bir bar empoze edilmeli. ngiliz Yksek Komiserliine ve stanbul'daki ngiliz Ordusu Bakumandanlna hkim olan bu gr, yani stanbul'da kuvvetli bulunmak ve mili harekete gzda vermek hevesi, 16 Mart 1920 gn stanbul'un fiilen igalini hazrlamtr. Mill Mcadele boyunca stanbul'da byk lde bir yeralt faaliyeti devam etmitir. Anadolu'ya saysz silh ve cephane karlm, yzlerce sivil ve asker ahs hemen hemen byk gle uramadan Anadolu'ya ge ebilmitir. ngiliz yzbas Armstrong'un ac yaknmalarna ramen, eer stanbul'daki ngiliz makamlar kesin olarak isteselerdi, yeralt faaliyetini tamamen deilse bile byk lde nliyebilirlerdi. General Sami Sabit Karaman stikll Mcadelesi ve Enver Paa adl kitabnda stanbul'dan kn anlatrken yle demektedir: Biraz endie edilen ngiliz kontrol gereklemedi. Fikrim ce hibir eyi tesadfe brakmyan, en hatra gelmez ihtimalleri hesaba katan ngilizler, stanbul'da ne kadar az Trk subay kalrsa o kadar memnun olacaklard: stanbul'da silhl bir ayaklanma ihtimalini azaltmak, Anadolu btesini kabartmak. Anadolu harekt, ngilizlerce erge iflsa mahkmdu.. stanbul'daki Trk subaylarnn Anadolu'ya gemesi ne ngilizlerin gsterdii msamahay belirten bu ma hede dorudur. Fakat Generalin tefsiri, yukardan beri akladmz deliller karsnda tamamen yanl tr. Esasen Mill Mcadeleye kar grnen ngilizler bile Trk mukavemetini hibir zaman k msememilerdir. stanbul ellerinin altnda bulunuyordu. Kan dkme den, Trkleri tahkir etmeden ve stanbul'un igal edildiini iln etmeden, yine de diledikleri tedbirleri alabilirlerdi. Fakat gafletle yrtlen bu politikann iinde bulu nanlar, armaya ve hata stne hata yapmaya mahkmdurlar. Osmanl Meclisi Misk- Millyi kabul ve iln etmekten baka bir ey yapmamt. Meclisten be on milliyeti lideri alp Malta'ya gtrmekle Anadolu'daki mil liyetilerin ylacan ummak ocuka bir dnce idi. Misk- Mill serinkanllkla incelenebilseydi, ngiliz menfaatleri ile hemen hemen hi atmad grlecekti . ngilizler, Mustafa Kemal Paa'nn Mill Meclisi Anadolu'da toplamak istediini pek l biliyorlard. Nitekim Robeck, henz seim yapld sralarda meclisi toplamamann 466

466

mmkn olmadn, bu salansa bile Anadolu'da bir mec lis ve bir hkmet kurulacan sezmemi miydi? Sonra ngilizler, hilfetten kurtulmak istiyorlard. Mustafa Kemal Paa ile bu konuda anlaabilirlerdi. Fakat, btn bunlar gzden karan ngilizler, stanbul'u igal edip Osmanl Meclisini datmakla, Mustafa Kemal Paa'ya ikinci byk bir koz vermi oluyorla rd. Mustafa Kemal Paa, asl yapmak istediini, ngilizlerin sayesinde artk bundan sonra yapmak imknn bulacakt. Burada, Trk kurtulu hareketine yardm etmek istiyen mehul bir kuvvetin stanbul'daki ngiliz sorumlu kiilerini ve bunlar kanal ile ngiliz hkmetini yanltm ve tevik etmi olmak ihtimali bile akla geliyor. Herhalde bu noktann aydnlanmaya muhta taraflar olsa gerek. Lloyd George'un temsil ettii politikaya karlk orta -douda bir Trk devletinin yaamasn ngiliz menfaatlerine daha uygun bulan gr u gereke dorulamaktadr: 1 Emperyalist bir devlet olarak, Osmanl mparatorluunun elinde bulunan Arap lkelerine hkim olmak istiyen ngiltere'nin Trk istikll Harbinin hedeflerini gsteren Misk- Millden memnun olmas gerekir. Misk- Mill'nin tesbit ettii snrlar ngiltere'nin tecavz etmek istedii snrlar deildi, stanbul'a hkim olmak iddiasndan vazgetikten sonra, ngiltere, Musul zerinde Trkiye ile anlaabilirdi. 2 Kilikya blgesini elde tutabilmek iin Trkler ile savat halde, Fransa'nn Trkiye'ye kar genel politikasndan, ngiltere hakl olarak kukulanmaktayd. Fransa kamu oyunda ak bir ekilde beliren Trk dostluu ngilizl erin dikkatinden kaamazd. Fransa Hkmeti her n Trkiye il e anlamaya yatkn grnmekteydi. Nitekim, bu anlama 1921 ylnda gerekleecekti. Fransa'nn bu tutumuna karlk ngiltere'nin Trklerin dmanln kazanmakta ve Ortadoudaki durumlarn tehlikeye drmekte bir menfaati olamazd. 3 Birok mslman memleketlere hkim emperyalist bir devlet olarak, ngiltere, hilfet messesesini her devletten fazla dnmek zorundayd. Bu messesenin devam, halife ngilizlerin elinde bulunsa bile, ngiltere'nin iine elvermezdi. Devaml olarak halifeyi elde bul undurmak abas yerine halifeyi tasfiye edecei muhakkak olan Mustafa Kemal Paa'y desteklemek ngiliz politika s bakmndan uygun dyordu. 467

467

4 Rusya'daki yeni rejimin mahiyeti henz gerei kadar anlalamam olmakla beraber, hele 1920 ylndan itibaren bu rejimin Rusya'da yerletii kanaati uyanmt. tilf Devletlerinin Boleviklere kar tuttuklar ve destekledi kleri arlk kuvvetleri (Varengel, Denikin, Kolak) baar salyamamlard. Yeni Rus idaresi, Trk Mill Mcadelesine yardmc idi. Rusya'dak rejim deiikliinden, genel Rus politikasnn deiecei sonucunu karmak mmkn deildi. Bu sebeple, ngiltere'nin Trkiye, zellikle Boazlar ve stanbul'dan dolay ileride Ruslarla ihtilfa dmesinde bir fayda yoktu. 5 Bat tarafndan daha fazla sktrlacak bir Trkiye'nin Bolevik olmas ihtimali de gz nnde tutul malyd. Batya kar bir Rus-Bolevik cephesinin kurulmas ngiltere'nin menfaatlerine aka aykr idi. Lloyd George'un politikasna kar olanlarn 192 0 yl sonlarna doru daha aktif bir duruma getikleri ve Anadolu hareketi ile daha yakndan ilgilenmeye baladklar anlalmaktadr. Ruslarn da kukulandklar gibi, Ahmet zzet Paa heyetinin, mill hareketin liderleri ile anlamak zere Anadolu'ya gitmesi bu ilginin ve tevikin bir sonucudur. Ahmet zzet Paa htralarnda ngilizler ile yapt temas zetle yle anlatmaktadr: 27 Bir gn, birka ngiliz subay ziyaretime gelerek uzun uzadya sohbet ile siyas fikirlerimi ve Anadolu ile gizli mnasebetim bulunduunu sandklar iin Anadolu yetkililerinin Boleviklere ne derecede bal olup olmadklarn benden renmek istediler. Byk ounluu yksek rtbeli askerlerden ve memleketin ileri gelenleri ile arazi sahiplerinden ve aydnlardan meydana gelen bu heyetin Komnizm nazariyelerine eilim gsterecekleri umulamaz. Ancak, bat devletleri tarafndan haksz yere yaplan basklar artarsa Rusya'nn kucana atlmalar uzak bir ihtimal deildir eklinde cevap verdim. ngilizler, bu aralk devlet adamlarna ve Sir Adam Blok vastas ile Tevfik Paaya bavurarak, Ferit Paa Kabinesinin deitirilmesi imkn ve lzumunu telkin etmekte olduklarn sk sk iitmekteydim. Bu temaslardan haberi olan eski elilerden Safa Bey evime gelerek mem**************************************************************** 27 - Mahmut Kemal inal, Osmanl Devrindi' Son Sadrzamlar, Mill Eitim Bakanl yayn, stanbul: 1940, s. 1996. 468

468

leketin bana bel olan Damat Paa Kabinesinin devrilmesi iin benden yardm istedi. Benim siyas amacm Anadolu ile stanbul'un anlamasn salamak olduundan ilk iim Ankara ile mnasebet kurmak teebbs oldu. ngiliz yksek asker evrelerinin gayreti ile ve hel e Harrington'un stanbul'a tyini ile balyan bu gelime, ngiltere'nin Trkiye hakkndaki politikasn doru yola sokmak abasnn en belirli iaretleridir, zellikle 1920 yl Ekim ay ndan kesif bir hal alan bu almalar, Anadolu mill hareketinin en amansz dman olan Damat Ferit Paa Kabinesini drmek ve stanbul ile Anadolu'yu anlatrmak hedeflerini gdyordu. Gerekten ngilizlerin gayreti ile Ferit Paa Kabinesi 17 Ekim'de istifa etti. Osmanl tarihi kronolojisi yazar smail Hakk Danimend bu istifann sebebini yle aklamaktadr: stifann sebebi mill hareket liderleri ile artk anlamaktan baka are kalmadn gren tilf Devletleri temsilcilerinin huzura (Padiaha) kp, Ferit Paa'nn ekilmesini istemi olmaldr. 28 Buraya kadar yaptmz aklamalarla, gzden kam bir gerek zerine dikkati ekmek istedik. Bu ger ek ngiliz politika mekanizmasnn Mill Mcadele sresince devaml olarak Trkiye aleyhinde ilemediidir.
********************************************************* 28 - ngilizlerin etkisi ile beinci defa sadaretten ekilen Damat Ferit Paaya, Padiah artk kabine kurma grevini vermiyecekti. 469

469

C. TRKYE LE FRANSA

Trkiye'nin Fransa ile olan ilikileri, Trk-ngiliz ilikilerine benzememektedir. Bu deiikliin ilk anda gze arpan iki zellii vardr: Mill Mcadele boyunca Trkler ile ngilizler arasnda silhl bir atma olmad halde (Ali Fuat Paann Eskiehir zerine yapt harekette bile silhl atma olmamtr) Fra nszlarla Adana, Urfa, Antep ve Mara blgesinde 1920 yl sonralarndan 1921 yl ortalarna kadar etin bir sava devam etmitir. Buna karlk, Ankara Hkmetini resmen ilk tanyan Bat devleti Fransa olmu ve 20 Ekim 1921 tarihinde Ankara'da yaplan Trk-Fransz Anlamas ile Franszlara kar sava son bulmutur. stikll Harbinde bir cephenin kapanmasn salayan Ankara Anlamas, yalnz bu bakmdan deil, Trkiye'nin bat karsndaki genel durumu bakm ndan da ok nemli idi. Fiil deeri olmad oktan anlalan Sevres bylece, h ukuken de hkmsz kalyordu. Batl bir tarihi 29 Sevres Andlamasnn urad kibet zerinde nemle, fakat ayn zamanda esefle durarak yle der: ......bar bir noktada hkmsz kalr. Anadolu'da Mustafa Kemal tarafndan toplanan Trk Millet Meclisi, Sevres senedini tanm amakta direndi. Anadolu yaylasnda kurulup gelien asker (devlet) kuvvet, insanln hayrna deil, fakat Trkler iin en byk bir eref olmak zere, grmecilerin eserini yok etti. Bu byk bir sznde durmamazlkt ki, artk bir blok tekil etmeyen ve galiba kurtaracak ortak bir erefi de bulunmayan itilf Devletleri, silhlar braktran bir teslimiyetle, ona taraftarlk etmilerdir.
************************************************ 29 - Edmond Rossier, Avrupa'nn Siyas Tarihi (1815 -1919), eviri : Ali Kemal Akst. - 1944, s. 291. 470

470

Yazar, bouna hayflanm: Sevres' Mustafa Kemal imzalamamt. Sonra, tilf Devletlerinin kurtaracak ortak erefleri deil, ortak menfaatleri bile ka lmamt. Hem, blok, daha Birinci Dnya Harbi iinde atlamt. Harbin balangcnda, Fransz - ngiliz menfaat atmas aka belli idi. Topraklarnn nemli bir ksm Almanlar tarafndan igal olunan Fransa, her eyden nce anavatan kurtarmak kaygusunda idi. Bu sebeple btn kuvvetlerini Alman ordusuna kar kullandndan, ileride kendisine az pay der korkusiyle Trkiye aleyhinde nemli asker harekt yaplmasn istemiyor ve Osmanl to praklarnn bllmesine ait grmeleri geciktirmee alyordu. 30 te, istikll Harbinde Trk-Fransz mnasebetlerinin oluumunu etkileyen, bu atmadr. Harbin sonunda, Fransa'nn en nemli meselesi Al manya bar idi. Almanya'ya bir daha belini dorultamyacak ar artlarn ykletilmesine allyordu. ngiltere'yi buna raz etmek iin de Clemanceau'nun yrtt Fransz politikas, Lloyd George'un dmen suyuna girmiti. Osmanl imparatorluundan kopan Arap memleketlerinden daha az pay almaya ses karmay, Yunanis tan'n Trkiye aleyhinde byyp kuvvetlenmesine gz yumuu, hep bu y zdendi. Halbuki, gerekte Fransa'nn Orta Dou'daki menfaatleri, Trkiye'nin y aamasnda idi. Bat Anadolu'nun verimli topraklarn da eline geirecek, Yunani stan'n Dou Akdeniz blgesinde bir kuvvet ha line gelmesi, ancak ngiltere'nin iine yarayacakt. Sonra ngiliz smrgeleriyle Fransz smrgelerinde u farkllk vard: ngiltere'nin elinde bulunan Mslman memleketlerde halk daha uyank, Kuzey Afrika'ya inhisar eden Fransz smrgelerinde ise mslman halk daha cahildi, ngiltere, smrge halklarna rnek olacak bir mstakil Trkiye brakmak istemiyordu. Fakat, Fransa'nn by le bir acelesi yoktu. Fransz, Alman bar urunda yapt bunca feda krla ramen istediini elde edemedi. nk, ngiliz siyasetinin deimez zelliklerinden biri de, harp gayelerine ulatktan sonra yenilenlerin safna geip onlar tutmaktr. Bylece, bir denge kurmu ve kazanlarn korumann aresini bulmu olur. Alman donanmas imha************************************************* 30 - Yusuf Hikmet (Bayur). Yeni Trkiye Devletinin Haric Siyaseti, stanbul, 1934, s. 10. 471

471

edildiinden, artk ngiltere iin bir tehlike deildir. Dier yandan, Almanya'nn paralanmas ve gsz bir hale getirilmesi, kara Avrupasnda Fransz hkimiy etini salyacaktr. ngiltere, buna da gz yumamazd. En azndan, yeni bir Alsas Loren meselesi yaratlmamal idi. Son olarak, harpten nce Almanya, ngiltere iin iyi bir pazard. Harp sonu glkleri ve isizlerin art sebebiyle ngiltere, Alman pazarna imdi daha ok muhtat. Fransa, zetlediimiz bu durumdan dolay, ngiltere'den, kopmutu. Gney Anadolu'da Trklerle yapmakta olduu sava, Fransa'ya bir ey kazandrmadktan baka, ngiltere'nin iine yaryordu. stelik, ayaklanm olan Arap mill iyetilerini bastrarak Suriye Mandasn elde tutabilmek iin nemli kuvvetlere ihtiyac varken, Trk cephesinde fena halde hrpalanp ar kayplara uramann bir anlam yoktu; ve smrgelerinde, islm leminde pres tijini kaybetmek tehlikesi gnden gne byyordu. Fransa, yava yava aylyordu. Nitekim, Venizelos'un 1920 ubatnda Atina'ya yazd telgraflarda Fransa'nn tutumundan ikyet eden cmlelere rastlamaktayz. Bunlardan birinde, Venizelos, Fransz Babakann yola getirilemiyecek bir hlde bulduunu belirtiyordu. Durumu daha i yi aydnlatmak iin, Paris'teki Yunan elisinin Venizelos'a yazd 25 Mart 1920 tarihli telgrafn buraya alyoruz; 31 leden sonra Millran tarafndan kabul edildim, stanbul'daki mttefikler yksek komiserleri tarafndan gnderilen raporlardan sonra alnan kararlar gzden geirmeyi Msy Millran kabul etmitir, ngiliz, Fransz, talyan yksek komiserleri, Anadolu'ya ngiliz ve Fransz'lardan oluan bir kuvvet gnderilmeden ve yeni bir harp yaplmadan Trkiye'ye bar artlarn kabul ettirmenin i mknszlndan sz ediyorlar, ngiliz ve Fransz yksek komiserleri bu inanlarnda kararldrlar. ki komiser, Trklerin nemli kuvvetleri bulunduuna inanyorlar. Bu kuvvetler, Millran ile konutuum zaman iddia ettiim gibi 65 bin kiiden ibaret deildirler. Yksek komiserler, Trklerin katlim yapacaklarna ve eer 100 bin kiilik bir kuvvet gnderilmezse Fransa menfaatlerinin tehlikeye de ceine inanmaktadrlar. Yunanistan ile olan dostluu iin Fransa menfaatle
************************************************* 31 Yusuf Hikmet, Yeni Trkiye Devletinin Harici Siyaseti. - stanbul, 1934, s. 48. 472

472

rlnin tehlikeye drlmesine kadar gidemiyeceini Msy Millran bana syledi. Clemanceau, oktan Babakanlktan ayrlmt. Millran'dan sonra, Leygues'in Babakanl pek ksa srd ve 16 Ocak 1921 de Bri and Babakan oldu. Barseverliiyle n yapm olan Briand, Fransz politikasna hemen yeni bir yn verdi. Birinci nn muharebesinin etkisiyle, ngiltere'yi Sevres Andlamasnn hafifletilmesi iin zorlamaya balad. talya da Fransa'y desteklediinden Londra Konferans hazrland. Briand, bu konferansta Trkiye'yi a ka destekliyecek ve Bekir Sami Bey ile bir de anlama imzalyacakt. Fransz politikasnn yn deitirerek Trkiye lehine kaymasn tarafsz bir gzlemci yle anlatr: 32 Gerekten Franszlar doudaki ngiliz roln, Ren blgesi iinde ngilizl erin yardmlarn grmek iin kabul etmilerdi. Fakat imdi anlyorlard ki, Arabi stan'n paylalmasnda zararl ktklar gibi padiah hkmetinin ngiliz nfuzunu kurmas yznden stanbul'daki mevkilerini de elden brakmlard. Ayrca Yunanistan'n ikinci Wilhelm'in kaynbiraderi Kral Konstantin'i geri arm olmas fena halde keyiflerini karmt. Btn bunlardan baka da Anadolu'da kendilerine verilen topraklarn ordu kuvveti ile elde edilemiyeceine kanaat getiren talyanlar, Anadolu'daki ktalarn geri ekmilerdi. te, Kilikya'da ortaya kan tehlikeli durumun Fransa'nn doudaki prestijini zedelemeden nce, sonu bakmndan ngilizlerin hatr iin giriilmi bir maceraya son vermek fikri, Fra nsa'da bu suretle domutur. Londra'da imzalanan Briand - Bekir Sami Anlamas, Mustafa Kemal Paa tarafndan kabul edilmedii halde, ngiltere'yi endielendirmiti. Hele, Ankara Anlamasyla ngiliz - Fransz mnasebetleri iyice gerginleti. Her iki taraf da ipleri koparmak istemiyorlard. Fakat, Paris ve Londra arasnda notalar gidip geldi ve i tatlya baland. Trk - Fransz mnasebetlerini, Piyer Loti ve Klod Farer gibi nl. Fransz yazarlarnn Trkiye lehindeki yazlar da byk lde etkilemitir. Trkiye Byk Millet Meclisi, zaman zaman bu yazarlara teekkrlerini iletmi
*************************************** 32 - Norbert Von Bischoff, Ankara (Trkiye'deki Yeni Oluun Bir zah). eviri: Burhan Belge, Ulus Gazetesi Tercmeler Ktphanesi: 9, Ankara: 1936, s. 146. 473

473

ve Fransz basn Ankara'ya muhabirler gndererek Trk -Fransz yaknlamasna faydal olmutur. Ankara Anlamasndan sonra, Fransa, Trkiye'nin harbi kazanmasn byk bir samimiyetle istemekte idi. Her ne kadar hl ngiltere ile bir ittifak cephesinde beraber bulunuyor ise de, Fransa'nn menfaati, phesiz Trkiye'nin kazanmasnda idi. 1922 Mart aynda Yusuf Ke mal (Tengirek) Bey, Batnn mtareke tekliflerini anlamak zere Londra'ya gidiinde ve dnnde Paris'ten gemi ve Fransa'nn Trkiye'yi samimiyetle destekledi ine ahit olmutur. Yusuf Kemal (Tengirek) Bey, Fransa'da yapt temaslar bize yle anlatt: Paris'te Briand' kynde ziyaret ettim. Beni le yemeine alkoydu. Ona Londra'ya gitmekte olduumu syleyerek ngiliz bakanlar ile konuurken nasl bir tavr taknmam gerektiini sordum. Douda artk tek kuv vet olarak siz kaldnz cevabn verdi. ngiliz bakanlar da acaba bunun farknda mdrlar diye sordum. Onlar bunu benden daha iyi bilirler eklinde cevap verdi. Londra Konferansndan dnte Poincare beni kabul etti. Aramzda u konuma geti: Alelacele gidiinizin sebebi nedir? Fazla kalmakta bir fayda grmyoruz. Mtreke artlarn m beenmediniz? Evet. Fakat unutuyorsunuz ki, vatannz dman igali altndadr. Evet biliyorum, fakat kacaklardr. Ne zaman? Onu ben bilmem, Genel Kurmay bilir. Vatanmdan tek dman askeri kalmamaldr. Mtreke o vakit olur. Bugn elimizdeki artlar Byk Millet Meclisi kabul etmez. Mustafa Kemal Paa kabul etmek yle dursun, s tekli grnce, Meclis onu Meclisin kaps nnde asar. Meclise hrmetlerimi syleyin. Mtreke artlarn da kabul etmeyin. Fransz hudutlarndan kncaya kadar btn seyahat kolaylklarnzn salanm as iin gerekli emri vereceim.34
*************************************************** 33 Bu tarihte, Fransa Babakan Polncnre idi. 34 Yusuf Kemal Tengirek ile 19.12.1059 gn yaptmz grmenin notlarndan. 474

474

D. TRKYE LE TALYA

talya da, tpk ngiltere ve Fransa gibi, bir emperyalist devlet olarak yeni smrgeler kazanmak ve bymek stiyordu. Onu, Birinci Dnya Harbine sokan tek sebep, bu istekti. Henz, birka yl nce, 1911'de Trablusgarp ve Bingazi'yi Trklerden almt. Akdeniz memleketi olduu iin, menfaatlerini hesaplarken, birinci derecede Akdeniz evresini dnmek zorunda idi. Fakat, ngiltere ve Fransa'nn yannda gsz olduunu da biliyor du. Harp balad zaman, talya merkez devletlerin dostu idi, fakat harbe girmemiti. tilf Devletleri, talya'y kendi yanlarnda harbe sokmak iin, 28 N isan 1915'de Londra'da yaplan gizli bir anlama ile tatmin edici men faatler gsterdiler. Oniki aday talya'ya brakan ve Anadolu paylald takdirde, talyan paynn ngiltere, Fransa ve Rusya paylarndan az olmyacan belirten bu anlamadan sonra talya da harbe girdi. Fakat, byk devlet arasnda, Osmanl mparatorluunun paylalmasna ait, baka gizli anlamalar vard. Bu anlamalarn hkmleri politik zorunluklar sebebiyle 1916 Eyllnde talya'ya bildirildi. te bundan sonra, talyanlarn mttefikleriyle olan mnasebetleri tatsz bir safhaya girmitir. nk, talya, kendi dnda kalan anlamalara gre, Anadolu'daki paynn Fransz payndan az olacan renmiti. ekimeler sava sonuna kadar srd. Yalnz, 1917 Rus htilli patlayp, Rus ordusu Alman ceph esinde tesirsiz kalmaya balaynca, ngiltere ve Fransa, talya'ya daha ok muhta olduklarn grdler. talya da in farknda idi. Bu defa, pazarlklar Rusya olma kszn yeniden balad ve zmir blgesi de talya'ya vaadedildi. Rusya'nn tasvibi artna balanan bu anlama, Rusya'da Bol evik rejimi kurulduktan sonra hkmsz saylacakt. Fakat, paylama anlamalarnn bylesine kaypak bir ekilde gelimesi, Anadolu'nun asl sahipleri yararna oluyordu. nk, haksz menfaatler, ortaklarn arasn ayordu. Nitekim, talya, nce kendisine vaad olunan zmir'in Yunanistan'a verilmesinden tr mttefiklerine kzd ve menfaati icab Trklere yaklat. Kald ki, talya ok ilgili 475

475

bulunduu Balkanlarda da (Yugoslavya ve Arnavutluk) tatmin edilmemiti. talya, yalnz kaldn anlyarak dou komulariyle olan mna sebetlerini diplomatik yollarla dzenlemeye koyuldu. Hl, Anadolu ve Balkanlar iin he saplarnda ufak bir midi vard ve Paris Bar Konferansnda yalnzln gidermek maksadiyle Yunanistan ile 29 Temmuz 1919'da gizli bir anlama imzalad. Nasl ols a, zmir'in Yunanllara verilmesi bir olup bitti halinde ger eklemiti. imdi, Yunanistan'dan baz tavizler koparmakta ve konferansta onun desteini salamakta bir fayda umuyordu. Bu anlamann Trkiye'yi ilgilendiren nemli hk mleri yledir: talya, Yunanistan'n dou ve bat Trakya zerindeki isteklerini destekliyecektir. Yunanistan, Kuadas - Aydn - Nazilli izgisi gneyinde kalan topraklar zerindeki isteklerinden talya lehine vazgeecektir. Bunun dnda, talya'nn Anadolu'daki isteklerini Yunanistan destekliyecektir. talya, Rodos hari olmak zere, Ege denizinde igalinde bulundurduu adalar Yunanistan'a brakacaktr. talya, Anadolu'ya ait istekleri tatmin edilmedii takdirde bu anlam ann btn noktalar zerinde serbest e hareket edecektir. Bu anlamann mr, ancak bir yl srd talyan ordusu Arnavutlukta g duruma derek oradan ekilmiti. Trkler, Anadolu'da igallere kar direniyo rlard, talya'nn i durumu karkt. Nitti kabinesi, 20 Haziran 1920'de dm, yerine Gioletti Hkmeti gemiti. Dileri Bakanlna Kont Sforza getirilmiti. talya, 22 Temmuz 1920 tarihli bir nota ile sz konusu anlamay tek tarafl ol arak bozduunu Yunanistan'a bildirdi. talya'nn d politikas, bundan sonra daha ak bir renk a lacak, bir sre iin emperyalist ve macerac heveslerden syrlacakt. zellikle, Kont Sforza'nn dileri bakan olmas, Trkiye bakmndan byk bir kazant. Geri ngiltere, henz Nitti kabinesi iktidarda iken bile talya'ya gvenemiyordu ve Trkiye ile yaplacak bar andlamasnn uygulanmasna katlamyacan, hatt uygula namazsa memnun olacan biliyordu. Fakat, Kont Sfor za'nn dileri bakanlna gelii Lloyd George'un key fini bsbtn karacakt. Kont Sforza uzak grl bir politikac idi. 1921 ylnda smrgeciliin gelecei hakkndaki grn yle ifade etmiti: 476

476

Milletler artk uyanmaktadr. Tahmin ediyorum ki, yirmi sene sonra Afrikallar hepimizi kap dar edecekler.35 Sforza, Mondros Mtrekesinden sonra stanbul'da talyan Yksek Komiseri olarak bulunmutu, zmir'in Yunanllar tarafndan igal edileceini, 20 gn nce Trklere haber vermiti. 36 Sforza, Mustafa Kemal Paa ile de ilgilenmiti, talyan Yksek Komiserlii, bir gn Mustafa Kemal Paa'nn mracaat zerine evinin aranlmasn nlemi ve ertesi gn evinin kimse tarafndan tecavze u ramyacana dair kendisine bir belge gndermitir. Araya giren baz kimselerin aracl ile Mustafa Kemal Paa bir talyan i adamnn brosuna giderek grmtr. Gerek Mustafa Kemal Paann hatralarndan 37 gerekse Kont Sforza'nn yazdklarndan 38 anlyoruz ki, stanbul'daki talyan siyas evreleri, Mustafa Kemal Paa'nn kiiliinde, Yunanllara kar yaplacak bir Trk ayaklanmasnn efini bulmular ve kendisini korumak istemilerdir. Mustafa Kemal Paa ise, bir dayanak arad yabanc evreler arasnda talyanlar da yoklam, onlardan bir eyler ummutur. Trkiye'deki talyan igali, her yerde yumuak olmu. Trkler ho tutulmaya ve kazanlmaya allmtr. phesiz, byle hareket etmekle hem Anadolu'daki iktisad karlarn muhafaza etmeyi, hem de Trklerin Yunanllara kar mcadelelerini kolaylatrmay dnyorlard. Gerekten, talyan igal blgesinde, Kuvayi Milliye, kolaylkla tekiltlanabilmi, talyanlardan tevik ve yardm grmtr. talyanlarn, kendi igal blgeleri iinde Trk halkna kar davranlar zetle u esaslara dayanmakta idi: Yunan ve ngiliz dmanl telkin etmek. talya'nn Trklere dost oldu una herkesi inandrmak. Kyllere iyi muamele etmek. Al-veri yaparken fazla para vermek. Dispanserler aarak hastalara parasz bakmak.
************************************** 35 - Galip Kemal Sylemezolu, Hariciye Hizmetinde 30 Sene - IV.. cildin son ksm. - stanbul, s. 30. 36 - Galip Kemal Sylemezolu, ayn eser, s. 31. 37 - Falih Rfk Atay, Atatrk'n Bana Anlattklar s. 101. 38 - Kont Sforza, Les Batissenrs de L'europe Moderne, s. 358 (Bk: Hikmet Bayur, Atatrk, Ankara 1963, s. 260). 477

477

ocuklara efkatli davranmak, ikolata ve hediyeler vermek. Yunan igal blgesinden gelen gmenlere, muhta halka yardm etmek (adr, battaniye, yiyecek vererek). iftilere ve tccarlara kredi vermek (Bunun iin Banko di Roma ubeler amtr). Posta tekilt yapmak. Okul amak. Genler arasndan cretli askerler toplamak. Trk hkmet memurlarna, subay ve kumandanlara, ay, kahve, eker, kaar peyniri gibi sknts ekilen yiyecek maddeleri ikram etmek. Bozuk yollar yapmak, camileri tamir ettirmek. talyanlar, Trklerle daima iyi geinmeye, sevgi ve gvenlerini kazanmaya almlar ve bir talyan askeri ldrld zaman bile hdise karmaktan ekinmilerdir. talya, mttefikler aras siyas faaliyette, bar konferansnda Trkiye'yi aka desteklemitir. Kont Sforza'nn 10 Ocak 1921'de Roma'da grt Yunan babakanna syledii aadaki szler, bunun canl bir rneidir: Yunanistan'n iddialarndan byk lde vazgemesi gerekir. nk, byk devletlerden hibirisi Trkiye'ye bar kabul ettirecek bir gte deildir. Londra Konferansna stanbul hkmeti vastasiyle da vet edilen Ankara hkmetinin, dorudan doruya davetini talya salamtr. Londra'da Kont Sforza ile Byk Millet Meclisi Hkmeti hariciye vekili Bekir Sami Bey ara snda bir anlama da yaplmtr. Mustafa Kemal Paa, bu anlamay kabul etmemi ise de, talya'nn Trkiye'ye kar niyeti ve Anadolu'daki iddialarnn azam ls bu anlama ile anlalm oluyordu. talya'y, Trkiye'ye kar yumuak bir politika gtmeye ve nihayet smrgeci heveslerden vazgeirerek Anadolu'dan ekilmeye sevkeden sebep, yalnz siyas akmlar (Komnizm ve Faizm gibi) talya'nn btn huzurunu karm bulunuyordu. Hkmet etmek imknsz hale gel miti. Mill Mcadele devresi iinde talya'da iki genel seim yaplm ve drt hkmet deimitir. Btn bunlardan anlalyor ki, i istikrar salanmadka, talya'nn gl bir d politika gtmesi mmkn deildir. Bu gereklerden ayr olarak, Kont Sforza gibi ileriyi gren politikaclar talya'y yeni bir badireden kurtarmaya dikkat etmiler ve bu arada Anadolu'daki askerlerini ekmesini bilmilerdir 478 478

E. TRKYE LE AMERKA

Trkiye ile Amerika Birleik Devletleri arasnda siyas ilikiler, aslnda kinci Dnya Harbinden sonra ba lamtr. Bundan ncesi iin Trk - Amerikan siyas ilikilerinden sz etmek pek mmkn deildir. Yalnz, Birinci Dnya Harbine katlmakla ilk defa eski politika ilkelerini aarak dnya meselelerine karan Amerika'nn, bu devrede siyas bakmdan Trkiye'yi etkiledii de bir vakadr, zellikle Bakan Wilson'un dnya bar iin ortaya att prensipler ve Mtreke (Mondros) sonu Trkiyesinde Amerika'ya balanan umutlar, Trkiye ile Amer ika arasnda baz siyas ilikilere yol aacak nitelikte grnmtr. Bu bakmdan. Mill Mcadelenin ilk yllarnda Amerika'nn Trkiye hakknda yaptrd incelemeleri, Trkler ile temaslarn ve btn bu olaylarn Trkiye'yi hangi y nlerden etkilediini gzden geireceiz. Bilindii zere Amerika, Bakan Monroe'nin doktrini uyarnca Birinci Dnya Harbine kadar geen yz yllk devrede yalnzlk politikas gtm, dnya meselelerine karmam ve Avrupa devletlerinin Amerika ktasna ka rmalarn da nlemitir. Bu sre iinde, ancak kendi ktasnda geliip kuvve tlenmeye ve Uzakdou'da, Pasifik'te toprak edinerek emperyalist bir yaylmaya nem vermitir. Bunun dnda ekonomik karlar iin Avrupa mem leketleri ile ve bu arada Trkiye ile bir takm siyas ilikiler kurmaktan da geri kalmamt. Bundan dolaydr ki 1830 ylnda balayan Trk - Amerikan ilikileri, smrgeci Avrupa devletlerinin Osmanl devleti ile kurduklar ekonomik ilikiden farkl olmamt. Trkiye ile Amerika arasnda yaplan ilk ticaret anlamasnn birinci maddesine gre Amerikan tccarlarna ve ticaret gemilerine en ok msaadeye lyk devlet kaydndan ve 4. maddeye gre de Osmanl lkelerinde bulunan Amerikan vatandalarna kapitlsyon imtiyazlarndan faydalanma hakk tannmt. 479

479

Bu devrede, Amerika, ayrca Osmanl lkelerinde youn bir kltr faaliyetine de girimiti. Bir ok yerlerde Amerikan Misyonerlerince ynetilen kltr kurumlar kurulmutur : stanbul'da Robert College (1866), Amerikan Kz Koleji (1890), Lbnan'da Beyrut Koleji ile zmir, Samsun, Merzifon, Kayseri ve Mersin'de alan Amerikan okullar gibi... Gerek ticaret, gerek kltr alannda kurulan bu ilk ilikiler, bandan beri normal bir dzen iinde yrmemitir. ki devlet arasnda devaml anlamazlklara ve ekimelere yol aan ticaret anlamalar ve kltr kurumlar, Amerika iin vazgeilmez menfaatler olarak kabul edilmekte idi. 39 1917 Nisan aynda tilf Devletleri yannda harbe katlmak zorunda kalan Amerika Birleik Devletleri, Trkiye' ye harp iln etmemi, yalnz ilikilerini ke smekle yetinmiti. Amerika'nn siyas bakmndan Trkiye ile ilgilenme si ite bundan sonra balar. Amerika'nn 1918-1920 yllarnda Trkiye hakkndaki gr kesin ve ak deildir. Dnya meselelerine ilk defa kart iin bu konudaki bi lgisizlii ve tecrbesizlii sebebi ile, Trkiye meselelerine de yabanc idi. Dnya politikasna yeni yeni akl erdirmeye alan Amerika Birleik Devletlerinin, bu devrede, Trkiye hakkndaki dnceleri aada grlecei zere birbirini tutmyan deiik ekiller arzetmektedir: 1. Bakan Wilson'un gr : lkc bir barsever olarak tannan Wilson, Avrupa ktasndaki atmalar nlemek iin gerek harpten nce .gerekse harb baladktan sonra bir takm gayretler sarfetmiti. Bakan Wilson Almanya'nn tahrikleri zerine harbe katlmak zorunda kald halde, barseverliinden birey kaybetmemiti. 8 Ocak 1918 tarihinde ileri srd 14 maddelik bar programndan baka 11 ubat 1918'de Amerika kongresinde, 4 Temmuz 1918'de Washington'un mezar banda 27 Eyll 918'de New-York'da Metropolitan - Opera'da syledii nutuklarla, dnyaya yeni ve dil bir dzen vdetmekteydi. Bar programnn Osmanl imparatorluunu ilgi********************************************************** 39 -Bu durum, Cumhuriyet devrinde de deimemi, iki memleket arasndaki ilikiler kinci Dnya Harbi'ne kadar zaman zaman ekimeli ve genellikle zayf bir ekilde devam etmitir. Lozan'dan sonra bile Amerika, Trkiye'deki karlarndan vazgemek istememi ve kapitlasyonlarn kaldrlmasna kar byk tepki gstermitir. 480

480

lendiren 12. maddesi uyguland takdirde, imparatorluun Trk olan ksmlar na dokunulmayacak, fakat Trk boyunduruuna bal bulunan dier milletlerin kesin gvenlik iinde varlklarn korumak ve inkiaflarn salamak im knlar gvence altna alnacakt. Ayrca, btn milletlerin ticaret gemilerinin Boazlardan serbeste gemeleri art kouluyordu. Trklerin Misak- Mill ile formle ettikleri istekleri bu gre tamamen uygun olduu halde, Wilson, Paris Bar Konferans'nda eitli etkiler altnda kalarak kendi prensiplerinden vazgemek zorunda kald. Wilson'u byle bir elimeye dren sebeplerin ba nda, konferansa Lloyd George'un hkim olmas, Venizelos'un kurnazl ve daha nemlisi, kendisini Cemiyeti Akvam almalarna kaptrmas gelir. Amerika Birleik Devletl erinin Paris Konferansndaki tam yetkili murahha s ve Bakann en yakn adam olan Albay Hause, Wilson'un Cemiyeti Akvam tutkusunu anlarnda yle belirtiyor: Cemiyeti Akvam szlemesini bir sonuca erdirmek derdi, Bakan'n gnlerini belirli biimde igal etmiyor idiyse de, btn gc, akl ve fikri hep bu do rultudayd. Wilson, cemiyet ile ilgili meselelerle o kadar urayordu ki, br meseleler onun iin ikinci derecede nem tayordu. 40 Yine Albay Hause'un yazdna gre, Bar Konferans'ndaki Avrupallar, Wilson'un Cemiyeti Akvam meselelerine kar duyduu zaafn farknda idiler ve bu yzden ona kar koymalarnda da bundan faydalanyorlard. Wilson da daha nemli sayd amacna ulama hesaplar arasnda farknda olmadan, ngiltere ve Franszlara kar kendi prensiplerini feda etmiti. 2. Amerikan Dileri Bakanlnn Gr: Amerikan Dileri Bakanl uzmanlar tarafndan 1919 yl banda hazrlanp Paris'te bulunan Bakan Wilson'a verilen bir muhtrada, Trkiye'nin taksimi tavsiye edilmekteydi. Tavs iye olunan plna gre : a) Trakya'da Midye-Enez izgisinden Sakarya nehrine kadar olan ve Boazlar da iine alan blgede Cemi
***************************************************** 40 - Hikmet Bayur, Atatrk, Hayat ve Eserleri. - Ankara: 1963. s. 318. 481

481

yeti Akvam Misak hkmlerine gre, milletleraras statye bal bir devlet kurulmaldr. 41 b) Dou Anadolu'da, byk bir devletin himyesi al tnda bir Ermeni devleti kurulmaldr. c) Orta Anadolu'da bamsz bir Trkiye devletinin yaamasna imkn b raklmaldr. 3. King-Crane Komisyonunun Gr: 1919 ylnn yaz aylarnda, Amerika'nn Yakndou yksek mmessili Charles R. Crane'in dahil bulunduu bir k omisyon (King-Crane Komisyonu) Anadolu, Suriye ve Filistin'de bir inceleme gezisi yaptktan sonra, Boazlar blgesinde kurul mas dnlen devlet ile Ermenistan da dahil olmak zere, btn Trkiye'nin Amerikan mandas altna alnmas grn tavsiye etmitir. 4. Harbord Heyetinin Gr: 1919 sonbaharnda kalabalk bir heyet ile Anadolu'yu ve Ermenistan' dolaarak Ermeni ve Trk meselelerin inceleyen General Harbord, raporunda aa yukar King-Crane Komisyonu'nun grne katlmtr. Harbord'a gre, Arap memleketleri hari olmak zere, btn Trkiye ve Ermenistan iin bir tek devletin mandas gereklidir. Bu manda 5 yllk olmal, dier byk devletler hibir ie karmamal, hatt ik tisad ve mal mktesep haklar bile ortadan kaldrlmal ve btn ama Anadolu'nu n gelimesini salamaktan ibaret olmaldr. Fakat aada grlecei zere General Harbord'un raporunda, ayn zamanda manda aleyhinde bir ok deliller de ileri srlmekte idi.42 Grlyor ki, Mill Mcadele banda Trk-Amerikan siyas ilikisi, ngiltere, Fransa ve talya'nn Trkiye ile olan ilikilerine, bir noktada benzememekt edir. Bu emperyalist devletler, Osmanl imparatorluunun eitli lkelerinde ve Anadolu topraklar zerinde bir takm men faatler salamak amacnda idiler. Harp ncesinde ve harp iinde Osmanl mparatorluunun bllmesi ile ilgili anlamalar yapmlard. Bakan Wilson, balangta bu anlamalar tanmak istemedii gibi, Amerika'nn Ortadou
******************************** 41 - Kurulmas dnlen bu devlet o devrin siyas literatrnde stanbul Devleti diye anlmtr. 42 - Prof. Dr. Suphi Nuri leri, Siyas Tarih. - Yksek iktisat ve Ticaret Mektebi yaynlarndan, No. 25. - stanbul: 1941, s. 385. 482

482

da bir toprak istei de yoktu. Amerika, yalnz bu blgedeki di n ve kltr kurumlarn muhafaza etmek, Boazlardan serbest geii salamak ve ticar menfaatl erini korumak istiyordu. Fakat, Paris'te Bar Konferans almalar ba laynca, yukarda da belirttiimiz gibi, Wilson, bar prensiplerini bir kenara itmek zorunda kalmt. Konferans a lmalarnda, bata Lloyd George olmak zere Avrupa'nn kurt politikaclar, Amerika'ya da Ortadou'da bir sorum luluk yklemek gayretine dmlerdi. Manda meselesi ite bu vesile ile nce Paris'te, sonra srasiyle stanbul'da, Sivas'ta ve Washington'da konuma ve tartma konusu olmutur. Bu kitabn birinci cildinde, Trk aydnlar arasnda ve Sivas Kongresi'nde, manda meselesi zerinde yaplan tartmalar nakletmitik. Burada konuyu biraz daha aacaz. Emperyalist Avrupa devletlerine kar Trkiye'de duyulan ekingenlik Milliyeti Trk aydnlarna, Trkiye'ye zarar dokunmayacak baka bir byk devle tten yardm salamay telkin ediyordu. Bu bakmdan o srada antiemperyalist bir kiilikte grnen Sovyetler Rusya's ve Ame rika zerinde durulmutur. Milliyeti Trklerin Amerika'ya kar byk eilim gstermeleri u sebeple rden ileri gelmekteydi. 1. Bakan Wilson'un harp sonunda ortaya att dil bar formlleri ve nutuklar, harpten ve batmaktan kurtulu iin bir yol arayan Trk aydnlarnda, Amerika'ya kar byk bir hayranlk ve umut yaratmt. 2. Yalnz Uzakdou ve Pasifik'te toprak edinmi bu lunan Amerika Birleik Devletleri, Ortadou'da herhangi bir toprak isteinde bulunmad iin, tehlik esiz grnmekteydi. 3. Amerika Birleik Devletlerinin Uzakdou'daki ms temlekelerinde yerli halka kar davranlar ve smrgeci tutumlar, Avrupallarnkine benzemed iinden, Amerika, hayrsever ve dolaysiyle zararsz kabul edilmekte idi. Mustafa Kemal Paa bile bu kanaatte idi. Nitekim 17 Temmuz 1921 gn United Telegraph muhabirine verdii bir demete yle diyordu : Trkiye halk Amerika'y iyilik sever, insancl v e hrriyet savunucusu vasflaryla tanr. Memleketimizde yklendiimiz medeniyet ve ilerleme almalarnda en fazla Ame483

483

rikan kaynaklarndan stifade etmeyi arzu ederiz. ngiltere' ye gelince milletimiz bu devletin istilac emellerinden ekinmektedir. 44 4. Amerika'nn zenginlii ve harp iinde gze arpan byk gc, fakir Trkiye'den alacak bir eyi olmad, fakat verecek ok eyi bulunduu inancn yaratmt. Mtareke devri stanbul'unda faaliyet gsteren Amerikan ev relerinden baz kimselerin ahs propagandalar da by le bir inancn domasn ayrca tevik etmekte idi. Fakat, manda kavram zerinde kimsenin kesin bir fikri yoktu. Manda tartmalar vesilesi ile yazlan mektuplardan ve yaplan konumalardan anlalan bu gerei o devrin Sivas valisi Reit Paa, daha ok akla kavuturmakta ve yle demektedir: Bu kelimenin ak olmak art ile nasl bir mna ifade ettii bugn bile (u satrlarn yazld tarihte ki, 12 yl olmutur), anlalamamtr. Evvelce Franszca bilenlerimiz Mandat'y valilik mnasna kullanrlard, halkmz da mandat de poste deyiini, tccar takm ise mandat telegraphique szn bilirlerdi. Lkin devletler hukuku limlerimiz dahi, devlet ekilleri arasnda bir mandat tarz bulunduunu duymu ve renmi deillerdi. Onlarca ve herkese devlet ya bamsz, ya himaye altnda olurdu. Eski devirlerde himayecili in, bir eidi daha vard ki, ona proctorat deniliyordu. 45 Sivas'ta Mustafa Kemal Paa ile gren General Harbord da, Trklerin manda hakknda doru drst bir ey bilmediklerinin farkna varm ve rap orunda, Mustafa Kemal Paa'nn kendisine anlattklarndan bahsederken zet olarak maksat, Osmanl mparatorluunun btnln, tarafsz bir byk de vlet ve hepsine tercihen Amerika Devleti'nin koruyuculuu altnda muhafaza e tmek olduunu syledi. Topladklar kongrede verdikleri karar Cumhuriyetimize telgrafla bildirmi ve Senato tarafndan buraya bir inceleme heyeti gnderilmesi rica edilmitir. Lkin onlarn manda hakkndaki fikirleri bizimki gibi deildir, on lar bunu yalnz bir byk kardein nasihati veya yardm gibi dnyorlar. idareye veya d mnasebetlere hi
**************************************************** 44 - Atatrk'n Sylev ve Demecini. Trk nklp Tarihi Enstits Yaynlar. - Ankara: 1954, cilt III, s. 18. 45 - Reit Paann Hatralar. Islanlml 1114, s. 129. 484

484

mdahale etmemek zere hafif bir aabeylik stnln tanmak istiyorlar. 46 General Harbord, manda konusundaki Trk grn farkettikten sonra Mustafa Kemal Paa'ya u szleri sylemitir : Kendi mevkiini bilen hibir devletin, eline tam yetki ve g almadan, i ve d idarelerini dzeltmek ve yrtmek sorumluluunu kabul edemez. 47 Raporun olduka tarafsz bir ekilde hazrlandn ve meselelerin vukufla tehis edildiini grmekteyiz. General Harbord raporun sonunda yle deme ktedir: ...zet olarak, anlalyor ki, Trkiye meselesini halletmek iin mill hareketileri hesaba katmak lzm geliyor. Bakan Wilson, dnyaya yeni bir dzen vermek ve dnya liderliini Amerika'ya kazandrmak iin bunca byk gayretlerle altktan sonra, kendi memleketinde byk yenilgiye urad. nk, Amerikan kamu oyu ve se natonun ounluu, Bakan Wilson gibi dnmyorlard. Onlara gre Wilson, geleneksel Monroe doktrininden ayrlmt. Bu sebeple Cemiyeti Akvam Misak da, Versailles Andlamas da Senato tarafndan reddedildi. Tabi bu arada, Trkiye ve Ermenistan Mandas ok tl derecede kalyordu. 1920 Kasmnda, Demokrat Parti, Cumhuriyeti Parti tarafndan on milyon oy fark ile yenilgiye uratlarak Wilson'un Bakanl sona ermi oldu. Ve Amerika Birleik Devletleri tekrar yalnzlk politikasna dnd. Bu suretle Mill Mcadele devrine ait Trk Amerikan ilikisi de Lozan Konferans'na kadar kesilmi oluyordu.
****************************************************** 46 - Rauf Orbay'n Hatralar (Yakn Tarihimiz Dergisi - stanbul: 1962, cilt III, s. 179). 47 - Rauf Orbay'n Hatralar (Yakn Tarihimiz Dergisi. - stanbul: 1962, cilt III, s. 179.

485

485

KNC BLM

1. BRNC NN MUHAREBES

Birinci Dnya Harbinin galip devletleri tarafndan Anadolu'da Yunanistan'a vaadedilen ve sonra Sevres Andlamasiyle snrlar izilen toprak, daha nce de belirttiimiz zere, Bat Anadolu'da kk bir blgeden ibarettir. Bu blgeyi, Yunanllar, 1919 Haziran sonuna kadar igal etmi bulunuyorlard. Fakat, TrkYunan Harbinin nemli muharebeleri bu blgenin ok telerinde Orta Anadolu' da cereyan etmitir. Yunan Ordusunu, zmir'den 400-500 Km. uzaklarda dvmeye zorlayan iki sebep vard: Biri politik, dieri asker. Politik sebep, Venizelos'un Avrupa'dan Atina'ya yazd telgraflarda grdmz gibi, Yunanistan'a verilen blgeyi Edremit sahillerine kadar geniletmek ve belki Boazlarn nezaretini elde etmek, ksaca Trkiye'de byk devletlerinkine e bir b lgeye sahip olmak istedii idi. Bar artlarn Yunanistan lehine, bu ekilde deitirebilmek iin Venizelos, Yunan ordusunu b yk devletlerin hizmetine verdi. Bu hizmet, Trk mill kuvvetlerini ezerek, Trkiye'yi bar artlarn kabule mecbur brakmakt. Dier taraftan askerliin gerekleri de bu politik durumu desteklemekteydi, zmir'in Yunanllara verilmesi, Anadolu'da bir mill hareketin domasna sebep olmutu. Mill hareket gittike kuvvetleniyor ve Yunan Ordusunu igal ettii blgede rahat brakmyordu. Mill kuvvetleri ezip datmadan, Yunanllarn Bat Anadolu topraklarna yerlemeleri mmkn deildi. te, 22 Haziran 1920'de balayp bir buuk ayda Bursa - Uak izgisine kadar varan ilk byk Yunan taarruzu bu sebeple yaplmt. Venizelos iktidarda kalabilseydi, yeniden taarruza giriebilir miydi? Bu soruya iki trl cevap vermek mmkndr, nce, Yunan menfaatlerinin ve gcnn Anadolu486

486

nun daha derinliklerine sarkmaya elvermediini gznnde tutmak gerektir. Venizelos, bunu anlyacak kadar zeki ve tecrbeli bir dev let adam idi. 1920 yaz taarruzu, ne askerlik, ne de politik, bakmdan hedefine ulaamamt. Geri Trk kuvvetleri iyice hrpalanm, bozulmu ve Trkler byk bir toprak kaybetmilerdi. Fakat mill kuvvetler yok edilememiti. Yunan Ordusu, taarruzun ok elverili ve baarl ekilde gelimesine ve mevsimin uy gun olmasna ramen Bursa-Uak izgisinde durmu ve kalmt. Taarruzun devamna cesaret edemiyen Venizelos'un, iktidarda kalsa idi, 1921 yaznda yeni bir teebbse girieceine, bu sebeplerle ihtimal verilemez. Nitekim, Venizelos, Kral idaresinin Paris maslahatgzarna yazd 30 Ocak 1921 gnl zel ve gizli bir mektupta; kendisi h kmet banda olarak byle bir durum karsnda bulunsayd hemen Anadolu'daki igal sahasn, yalnz Yunanistan'a verilmi blgeye mahsus klp dier yerleri boaltacan ifade etmitir (*). Ancak, gnden gne geli en ve vatann savunmak durumunda olan bir dmann karsnda durup, beklemek de mmkn deildi. Bu durum, Yunan kmazn gstermektedir. 1920 yl sonlarnda iktidara gelen Kral Konstantin, kendisini ve Yunanistan' bu kmazda buldu. Askerlikten anlayan ve hatt birok evrelerce iyi bir kumandan olarak da kabul edilen Kral, Trk-Yunan Harbine bu kmaz iinde yeni bir hava getirdi. Ynetimi ele almasnn zerinden henz bir ay gemeden, k ortasnda, Yunan ordusunun kk apta bir taarruza girimesi teklifine evet dedi. Bylece Trk-Yunan Harbinin ikinci safhas balam oluyordu. Kral Konstantin'i de politik ve askerlik gerekleri zorlamt. Askerlik gerei ayn olmasna ramen, Venizelos'u 1920 yaz taarruzuna srkleyen politik s ebeple, Kral 1921 k taarruzuna gtren politik sebep ayn deildi. Hatt ilk nn Muharebesi, Trk kuvvetlerini datmak gibi geni bir asker hedef de gtmyordu.

YUNANLILAR NEDEN TAA RRUZA GETLER?


Birinci nn Muharebesine sebep olan Yunan ileri hareketini, asker incelemeler de dahil olmak zere btn
*************************************************** (*) Yusuf Hikmet Bayur, Yeni Trkiye Harici Siyaseti. r. stanbul: 1934, s. 73. 487

487

yaynlar erkez Ethem'in taknd isyankr tutuma ba lamaktadrlar. Nutuk da ve resm kaynaklarda da durum byle gsterilmitir. Hatt, baz yazarlar, Trk Ordusunun Ethem ile atm olmasndan faydalanmak zere Yunanllarn taarruza getiklerini isbat etmek iin bir takm zoraki aklamalara sapmlardr. Bu arada Yunanllarla Ethem'in anlam olarak ayn zamanda harekete ge tikleri iddis bile ileri srlmektedir. Bunlar, tamamen yanltr. Olayn cereyan ettii srada, kar tarafn ne maksatla, ne yapmak istediini kesinlikle bilmek mmkn olamayacandan, ancak tahmin edilebilir. Biraz da, Ethem'e kar giriilen hareketi hakl gstermek amaciyle, o gn yaplan tahmindeki yanllk, bir gerekmi gibi bugne kadar srp gelmitir. Ethem Olayn Yunanllar, phesiz biliyorlard. Uak'taki Yunan Kolordusu Kumandanl ile Ethem'in temas kurduu da bilinmektedir. Fakat, Yunanl lar taarruza daha nceden karar vermilerdi. Ve sebebi u idi: Kral Konstantin iin, Yunan dvasn ve Venizelos'u destekleyen Lloyd George ile Clemanceau'nun tevecchn ve desteini kazanmaktan baka kar yol yoktu. Bu yol ise, Trklere kar harbi devam ettirmek ve bunda en az Venizelos kadar azimli davranmaktan ibaretti, te yandan byk Yunanistan dvasna inanm olan Venizelistlere de ho grnmek zorunluu, kral ayn yola itiyordu. Uzun zamandr tahtndan uzakta srgn hayat yaayan Konstantin, taraftarlar 14 Kasm 1920 seimlerini kazannca, iktidara byk bir hrsla sar ld. tilf Devletleri, 3 ve 8 Aralk 1920 tarihli notalariyle, kraln Atina'ya girmesini nlemek istemiler ve aksi takdirde Bat Anadolu'da Yunanistan'a verilen mandann geri alnacan, her trl mal yardmn kesileceini ve D ouda hareket serbestliini ele alacaklarn bildirmilerdi. Yeni hkmet ve Kral, bu tehdide aldrmadlar. Fakat iktidarda kalmak iin de bireyler yapmak gerek iyordu. Yunanistan'n Anadolu ordusu kurmay bakan yardmcs General Saryanis, bu taarruz hakknda yle demek tedir : 1920 seiminden sonra zmir'deki kumandanla getirilen General Papulas, Atina'ya bir seyahat yaparak hkmetle temas etti. Bu seyahatten dnnde, o zamanki babakan Rallis tarafndan, hkmetin Venizelos siyase tini takip eylediini ngiltere'ye isbt iin Anadolu'da bir 488

488

taarruz hareketi yaplmas lzumunun kendisine tebli edilmi bulunduunu bize bildirdi.1 Ayn konuda General Papulas da unlar yazyor : Kraln Yunanistan'a dn sebebiyle yaplacak karlama merasiminde ordu temsilcisi olarak bulunmak zere Atina'ya gitmitim. Merasimden iki gn sonra babakana u teklifi yaptm: Dmann tekilt ve harp kabiliyeti hakknda ordu tarafndan toplanan ve byk bir ksm belirsiz olan bilgiler dolaysiyle bu bilgilerin doruluk derecesini aratrmak zere bir keif taarruzu yaplmas l zumludur. Taarruz sonunda, karmzda dmann yalnz dzensiz kuvvetleri bulunduu anlalrsa silh altndaki kuvvetlerimizi2 azaltmak da mmkn olur. 3 Yunan harp kararghnda taarruz meselesi grlrken, bu konuda ne dnd sorulan Saryanis, igal blgesini genileteceini, halbuki igal edi lmi olan blgenin savunulmas iin eldeki askerin ancak yetitiini sylemi ve bunun zerine bir keif taarruzu yaplmasna karar verilmitir. Anadolu felketinin sorumluluu, Yunanistan'da yl larca tartld iin herkes bir bakasn itham veya kendisini savunmak durumuna dmtr. Bu bakmdan, Yunan kaynaklarnda rastlanlan her bilgiyi doru kabul et mek mmkn deildir. Burada da, taarruz teklifini hkmete Papulas m yapt, yoksa Sariyanis'in dedii gibi hkmet Papulas'a talimat m verdi, kesinlikle bilmiy oruz. Taarruzun keif mahiyetinde kk tutulmas fikri de, ya Papulas'a veya Saryanis'e aittir. Fakat, bizim iin bu ayrntlar nemli deildir, nemli olan ve kesin bir ekilde anladmz husus udur ki, yeni iktidarn Venizelos'un si yasetini gttn ttihat Devletlerine gstermek ve bu
***************************************************************** 1 - Eleftironoima gazetesinin 5 ubat 1930 tarihli saysnda kan yazsndan, (Bak: Sv. Yzb. Ahmet, Birinci nn Muharebesinin iyz. - Genel Kurmay yayn. -Ankara: 1930, s. 13-20). 2 - Yunanistan'n o tarihte silh altndaki btn kuvveti 170 bin kii ve 14 tmenden ibaretti Anadolu'da 4073 subay, 105.270 er, 243 top vard. Geri kalan 65 bin kii Yunanistan'da bulunuyordu. 3 - General Papulas'n Hatrat. -. s. 33 (Bu htralar, Elefteros Tipos gazetesinde 2 Ekim 1924 tarihinden itibaren yaynlanmtr.) 489

489

vesileyle Trk kuvvetleri hakknda keifte bulunmak, bu taarruzun tek sebebidir. Yine aka belli olmaktadr ki, bu Yunan taarruzunun keiften te bir hedefi yoktur. Yunan taarruzunun Ethem Olay ile dorudan doruya bir ilgisi bulunmad ve mahdut hedefli bir hareket olduu aadaki gereklerle daha ok akla kavumaktadr : 1 Ethem'e kar hareket 29 Aralk 1920 tarihinde balamtr. Ethem'in bu tarihten nce Yunanllarla bir temas olduu tesbit edilmi deildir. Yunanl larn, taarruza 21 Aralkta karar verdikleri, General Papulas'n ve Saryanis'in beyanlarndan anlalmaktadr. Olaylar da ayrca bu, hususu dorulamaktadr. Nitekim, Bursa cephesindeki Trk Tmeninin (24. Tmen) ald 1, 2 ve 3 Ocak 1921 tarihli keif raporlar, Bursa blgesindeki Yunan kuvvetlerinin taarruz hazrlklar yaptn ve Bursa'ya yeni kuvvetlerin geldiini tesbit etmektedir. 4 Bir taarruz hazrlnn 2 gn nceki olaylara balanmas mmkn de ildir. 2 Birinci nn Muharebesini Yunanllar yenilgi veya baarsz bir hareket olarak kabul etmiyorlar. Bunun iin, taarruza bir bahane aradklar yok. B yle de olmasa, Ethem Olay ile bu taarruzun bir iliii bulunsayd, bun dan bahsetmemekte veya gizlemekte ne gibi bir fayda uma bilirler? 3 nn mevzilerine yaplan taarruza, Bursa ve zmit blgesindeki Yunan kuvvetlerinin hepsi deil, ancak bir ksm katlmtr. Kesin bir sonu al nmak istense idi Ethem ile iliii olsun veya olmasn, btn kuvvetlerini harekete geirmeleri gerekirdi. 4 Uak'taki Yunan Kolordusu, bu harekete ancak bir gsteri olarak katlm ve biraz ilerledikten sonra durmutur. Ethem'in temas kurduu bu kolordu, 30-40 km. kuzeyinde bulunan Ethem'e yardm edecek yerde 5 yalnz dou ve gneydou ynnde harekete gemitir.
*************************** 4 - Binba Kzm Aras, stikll Savanda Kocaeli Blgesindeki Harekt, 102 sayl A sker Mecmua eki. -1936, s. 77 - 79. 5 - Ethem'e, Uak'taki I. Yunan Kolordusunun daha sonra zayf bir yardmda bulunduunu bir Fransz asker yazan (Albay Bujac) ifade etmekte, fakat bu zayf yardmn ne olduunu sylememektedir. 490

490

5 Trk kuvvetleri nn mevzilerini terkedip geri ekildikleri halde Yunanllar ertesi sabah taarruza devam etmiyerek, geldikleri yere, geri ekilmi lerdir.

NN SAVUNMA HA TTI
1921 ylnn 9 ve 10 Ocak gnlerinde ve ayn yln 31 Mart'nda Trk Yunan kuvvetleri arasnda cereyan eden muharebelerin nn blgesinde y aplmas bir tesadf deildir. nn muharebelerinin zamann Yunanllar, fakat muharebe alann Trkler semilerdir. Trk ordusunun savunma plnna gre, Bursa ve Kocaeli ynnden gelecek bir dman taarruzu nn'de karlanacakt. nn savunma hatt, Yunanllarn 1920 yaz taarruzundan ve Bursa'ya yerlemelerinden hemen sonra seilmi, siperler kazlarak bir dereceye kadar da hazrlanmt. Marmara blgesinden i Anadolu'ya giden tek stra tejik yol, nn'nden geerek Eskiehir'e ular ve buradan ikiye ayrlp, douda Ankara, gneyde Afyon ynnde uzanr. Tabiatn tyin ettii bu duruma teknik de uy mak zorunda kald iin, stanbul - Badat demiryolu Eskiehir'den gemekte ve Afyon zerinden Konya'ya doru gitmektedir. Demiryolu, ayr bir kol halinde, Eskiehir 'den Ankara'ya kadar uzatlmtr.** Demiryolu, -hele o devrin teknik imknlar karsnda- askerlik bakmndan son derece nemlidir. Ankara hatt ile Ktahya Afyon hattnn kavak noktasnda olmak bakmndan Eskiehir'in stratejik d eeri bsbtn artmaktadr. u hususun belirtilmesi yerinde olur ki, demiryolunun denmesinden nce de, Eskiehir, stratejik bir kilit noktas idi. ok eski tari hlerdeki harplerden sz etmeye lzum yok. Hal seferleri devresinde, Hal Ordular, hedeflerine ulamak iin Eskiehir'i gemek ve burada Trklerle muhar ebeler yapmak zorunda kalmlardr. stikll Harbinde; Trkler iin Eskiehir'in elde bulundurulmas, Yunanllar iin Eskiehir'in igali, hassasiyetle zerinde durulan asker bir mesele olmak nemini hibir zaman kaybetmemitir. Trk - Yunan Harbinin be muharebesinden nn Eskiehir etrafnda cereyan etmesi, Eskiehir'in stratejik deerinden ileri gelmektedir. nn savunma hatt, Eskiehir'e 40 km. uzaklktadr. Eskiehir yolunu kapayan, girinti ve kntlaryla 30 km.
*************************************************** 6 - Demiryolu, o tarihlerde Ankara'da bitiyordu. 491

491

genilie sahip bulunan nn mevzilerinin sa kanad Sakarya nehrinin sarp kylarna, sol kanad Domani dalarna bal, almas g bir tepeye dayaldr. Demiryolu, cephenin ortasndan geer, nn mevzilerinin ilerisinde, dman oyalayabilmek iin savunma hatt daha var dr. nn'nde tutunmak mmkn olmazsa, 15 km. geride bir baka savunma hattnn bulunmas, nn mevziler ine ayrca deer kazandrmaktadr.

MUHAREBE NCES
Yunanllarn Bursa'dan Eskiehir ynnde, Uak'tan Afyon ynnde ileri hareketi 6 Ocak 1921 gn balad. 5 Ocakta Yunan ve Trk kuvvetlerinin dur umu yle idi: zmit'te Yunanllarn Manisa Tmeni vard. Bu tmenin karsnda bir Trk Alay ile mevcutlar 20-80 kii arasnda deien 5 mill mfrezeden ibaret bir kuvvet, Geyve ve havalisi kumandanl ad altnda cephe tekil ederek Adapaz ar ve Geyve yollarn kapatyordu. Gemlik'te bir, Bursa'da iki Yunan tmeni bulunuyordu. Bu cepheyi 24. Trk Tmeni tutmutu. Tmen, en ilerideki kuvvetleri negl ve Yeniehir'de olmak zere, bir taarruz halinde oyalama muharebesi yapmak maksadiyle derinliine tertiplenmiti. Tmenin emrinde Gkbayrak Taburu adn tayan bir milis kuvveti bulunuyordu. Uak'ta iki tmenli I. Yunan Kolordusu yerlemiti. Karsnda Dumlupnar'da 2 Trk taburu vard. Trk Ordusunun, Yunan cephesinde bulunan kuvvet lerinin ou (4 piyade tmeni ve btn svari birlikleri) erkez Ethem'in zerine yklenmiti ve bu kuvvetler 5 Ocak'ta Gediz'de bulunuyorlard. Bat Cephesi Kuma ndan Albay smet Bey de Gediz'de idi. Ethem kuvvetleri, ordunun taarruzu karsnda her gn biraz daha azalarak e blnm olduu halde Tavanl, Emet ve Simav'a ekilmilerdi. Taarruza Bursa'daki bir Yunan tmeni ile Gemlik'teki tmenden bir m freze (hepsi 15-20 bin kii) katlm, zmit'teki Yunan tmeni hi bir teebbste bulunmam, Uak'tan hareket eden Yunan kuvvetleri ise srf aldatmak maksadiyle Dumlupnar'a doru ilerleyerek slmky'de durmutur.
*************************************************** 7 - Yunan Tmenleri 9-10 bin, Trk tmenleri 3-5 bin mevcutlu idi. 492

492

Yunan ileri hareketi, koldan, 6 Ocak sabah saat 7de balad. Bu y ry kolunun takibettii yollar nn nnde birleiyordu. Yunanllar a sl muharebe alanna gnde ulamlard. 6, 7 ve 8 Ocak gnleri devam eden ileri hareket, Yunanllarn karsnda zayf rtme kuvvetleri bulunduu iin byk gle uramam ve bu gn kk muharebelerle gemitir. Bursa cephesindeki 24. Tmen Kumandan, Yunan llarn taarruz hazrlna giritiklerini Ocak aynn ilk gnnden itibaren keif ve haber alma raporlarndan sezmiti. Tmen Kumandan, Bat Cephesi Kumandanna durumdan sk sk haber veriyordu. 3/4 Ocak'ta Cephe Kumandanna aadaki raporu gnde rdi. 1. Bu akam Bursa'dan gelen bir yolcunun, iki gn evvel iki tabur Efzun askerinin Bursa'ya geldiini ve hanlara yerletiini ifade etmekte olduu, negl mevki kumandanlndan telgrafta bildirmitir. 2. Gerek siyas aklama, gerek dmann Bursa-negl arasndaki yna ve yeni kuvvetler getirmesi bu cepheden daha ok Pazarck genel istikameti nde olmak zere yakn bir gelecekte taarruz edilecei kanaatini vermektedir. Bu ynan siyas bir manevra olmas ihtimali de varsa da, bunu zayf gryorum. 3. Byle bir durumda Eskiehir'den Geyve'ye kadar dalm olan Tmen Cephesinin her tarafnda zayf olduunu ve bilhassa Pazarck cephesindeki alay mevcudunun da az bulunduunu arz ve bu olayn ikmal erat ile olsun takviye edilmesini stirham eylerim.8 Tmen Kumandan istihbarat raporlarn ve durumu yi deerlendirmi, doru tahminde bulunmutu. Takviye temekte de yzde yz hakl idi. Fakat, Ethem'e kar giriilen harekete son derece nem verildii ve dman karsnda bulunan kt'a kumandanlarnn takviye iste i ok defa ar bir tedbirlilik gayreti sayld iin, 24. Tmen Kumandannn bu raporu, Bat Cephesi Kumandanlnda bir yank uyandrmad. Ayrca Bat Cephesi Kur may Heyeti Eskiehir'de braklmt. Cephe raporlarnn ayn zamanda Ankara'da Genel Ku rmay Bakanlna da gnderilmesi kararlatrlmt. Bat ve Gney cepheleri
************************************************ 8 - Binba Kzm Aras, istikll Savanda Kocaeli Blgesindeki Harekt. -. 102 sayl Asker Mecmua eki, 1936, 79.

493

nin byk ksmlaryla Ethem'in tedibine karar verildii zaman, hem muhtemel bir kar ihtill teebbsn nleyerek Ankara'nn gvenliini salamak, hem de Yunanllar taarruza geerlerse bu taarruzu karlamak zere Bolu'da yeni bir Tmen kurulmu ve Eskiehir-Ankara demiryolu zerinde Beylikahr'a gnderi lmiti. Yine ayn maksatla Ankara, orum ve Yozgat eratndan kurulmasna ba lanan bir tmenin kurulu ileri abuklatrlmt. Dier taraftan, Yozgat isyann bastran olak brahim Kumandasndaki 2. Kuvayi Seyyare, 3. Svari Tmeni adiyle nizam ordu birlii haline sokulup, Ankara'ya getirilmiti. Bat Cephesi Kumandan Albay smet Bey, yukarda aklanan tedbirlerin ve Genel Kurmayca cephe hareket lerinin yakndan izlenmesinin verdii gvenle, hereyden nce Ethem'in iini bitirmek ve bu teebbste herhangi bir baars zla uramamak niyetinde idi. 6 Ocak 1921 gn Bursa cephesinden Yunanllarn taarruza getii haberini aldnda, beraberinde bulunan Gney Cephesi K umandan Albay Refet Beye de, Uak'taki Yunan Kolordusunun Afyon'a doru taarruza getii bildirilmiti. ki Kumandan durumu grerek, Ethem'in tedib ine ara vermeyi ve Gediz civarnda toplanm kuvvetlerini Yunanllar karlamak zere esas cephelerine gndermeyi kararlatrdlar. Gney Cephesi kuvvetleri, Dumlupnar mevzilerinden fazla uzak deillerdi. Cebr yryle, bir gnde, dman dan nce savunma blgesine ulaabilirlerdi. Fakat, Bat Cephesi Birlikleri demiryolundan da faydalanmak sure tiyle nn mevzilerine ancak 4 gnde yetiebilirlerdi. Ankara'da, Genel Kurmay da durumu inceledikten sonra, Gediz'deki ktalarn nn'ne ge yetiebileceini grdnden, Eskiehir - Ankara demiryolu zerinde Beylikahr'daki Tmene, nn mevziini tutmak emrini verdi. Bat Cephesi Kumandan, Ethem'in karsnda bir miktar kuvvet brakarak, kuvvetlerin ounu nn'ne evketti.

MUHAREBE
Yunanllar gnlk yryten sonra 9 Ocak gn nn mevzilerinin nne gelmilerdi. Muharebeye katlacak olan 3 Trk tmeninin bir ksm kuvvetleri, ayn gn le zeri nn mevzilerine yerlemi, bir ksm kuvvetler de mevziye yetimek zere yolda bulunuyorlard. Bat Cephesi Kumandan Kta hya'da idi. 494

494

ayr kol halinde nn mevzilerine ulaan Yunanllar, bugn, btn cephe boyunca taarruza gemediler. Sol kol, geri kalmt. Bu sebeple, yalnz sadan ilerleyen Yunan birlikleri nn mevzilerinin sol kesimine yklendi. Cephenin bu ksmn tutan zayf Trk kuvvetleri, ok iyi dverek, takdire deer bir savunma muharebesi verdiler. Muharebe akama kadar srdkten sonra, karanlk basnca kesildi. Yunanllar, zaptetmi olduklar baz arazi ksmlarn brakarak muharebe hattnn gerisine ekildiler. Gece, sknetle geti. Asl muharebe 10 Ocak gn olacakt Bu muharebeye katlacak olan Trk kuvvet leri, btn birlikleriyle 9 Ocak akam cepheye yetimi ve mevzilerine yerlemi bulunuyordu. Garp Cephesi Kumandan Albay smet Bey, Ktahya'y Ethem'e kar savunacak olan Tmenden bir taburu da beraberine alarak, 9 Oca 10 Ocaa ba layan gece yars trenle Ktahya'dan ayrld. 10 Ocak gn muharebe, dmann, sabah saat 6,30' da taarruza gem esiyle balad. Hava ok sisli idi. Sis saat 10'a kadar kalkmad. Bu durum Yunanl larn lehine idi. Trk cephesinin sol kanadnda, Yunanllar baz mevzileri zaptettiler, fakat yedek kuvvetlerle takviye edilen bu cep hede dman taarruzu durduruldu ve tesbit olundu. Cephenin sa kanadnda, sisin kalkmas zerine Yunan kuvvetleriyle birdenbire karlaan ve gerekli tedbirleri almam bulunan 24. Tmen birlikleri geri ekilmeye baladlar. Cephenin sa ve sol ksmlar arasnda boluktan faydalanan bir Yunan kuvveti ieriye doru sarkarak, le zeri, Bat Cephesi kararghnn bulunduu nn istasyonunu tehdit edici bir durum ald (Cephe Kumandan, muharebe balad zaman henz yolda idi ve saat 8'de nn'ne yetiebilmiti). Cephe Kumandan, bu Yunan kuvvetine bir yan taarruzu yapmak iin 11. Tmen Kumandanna emir verdi. Fakat, muharebe ok aleyhe gelimek te idi. Cephe Kumandannn tmenlerle, tmenlerin birbirleriyle tam bir irtibatlar olmad gibi, cephenin her yerinde olup bitenlerden de haberleri yoktu. Yan taarruzun ba arszla uramasnn bir felkete yol aabileceini dnen Albay smet Bey, her zamanki ihityatkrl ile, taarruz emrini verdikten yarm saat sonra bu karardan vazgeip geri ekilmeyi uygun buldu. Cephe Kumandannn saat 13.00'de verdii emir zerine, geri ekilme dzgn olmad. Yine ayn sebeplerle 495

495

zayiat artt. Saat 16.00'da, dman nn mevkilerini tamamen ele geirmi ve ksa bir takip yaparak, bulunduu hatta kalm bulunuyordu. nn mevzilerinin 15 Km. gerisindeki ikinci savunma hattna ekilen Bat Cephesi Kuvvetleri, bu hatt savunmak iin tertiplendi. Gece sknetle geti. 11 Ocak gn ortalk aydnland halde dman tarafnda hi bir hareket yoktu. Cephe Kumandanl, Yunanllarn yeniden taarruz iin toplanmakta ve hazrlk yapmakta olduunu sanyordu, leye kadar bekledikten sonra, hi bir hareket grlmeyince keif faaliyetine geildi. Peyderpey gelen raporlardan, dmann ekildii anlalyordu. Svari keif kollariyle yaptrlan keifler sonunda, Yuna nllarn Bursa ynnde ekilip gittiklerine kesin kanaat getirilince, Cep he Kumandanl saat 19.00'da takip emrini verdi. Birinci nn muharebesi bylece sona ermi bulunuyordu.

ELETRME
Birinci nn, askerlik ynnden kk bir muharebe dir. Yeneni ve yenileni yoktur. Bu muharebede, Yunan Ordusu da, Trk Ordusu da iyi sevk ve idare edilmemitir. Hele, Yunan Kumanda heyetinin kararszl, beceriksizlii hi bir bahane ile gizlenemiyecek aklkla grlmtr. 9 Ocak gn yaplan muhar ebede, elle tutulacak kadar net bir baar saladklar halde, frsat karmlar ve taarruza devam ertesi gne brakmlardr.. Yunan Ku mandanlarnn, o gnk baarlarna ramen, akam zeri ne kadar ok endie duyduklarn General Saryanis aklamtr. 10 Ocak muharebelerinde de, Yunan Ku mandanlar ayn aczi gstermiler ve gndz ekilen Trk Kuvvetlerini takip etmemilerdir. Geri, Yunanllar, bu hareketi srf keif maksadiyle yapmlardr. Fakat, bir keif taarruzuna da, bakumandann zmir'den Bursa'ya gelmesi, Kolordu Kumandannn ve Ordu Kurmay Bakannn taarruza katlmas derecesinde nem verilince, kesin sonu alnacak yerde, pasif duruma gemek mazeret kabul edecek bir hat deildir. Muharebenin birinci gn, Bat Cephesi Kumandan, Ktahya'da bulu nduu ve verdii emir yetimedii iin, cephede mterek bir kumanda kurul amamtr. Sa kanattaki 24. Tmen kendi bana kalm, sol kanattaki 11. ve 4. Tmen kumandanlar aralarnda anlaarak hareket etmeye almlardr. 496

496

Bat Cephesi Kumandan Albay smet Bey, 6 Ocak'ta balayan ileri hareketiyle dmann, bir gsteri taarruzuna giritiini sanmtr. 6 Ocak'ta 24. Tm ene verdii emrin 2. maddesi aynen yledir: Bu hareketin Yunanllarla ibirlii yapan si Ethem'e yardm maksad iyle yaplm bir gsteri olmas muhtemeldir. Albay smet Beyin dmann niyetini geree yakn bir ekilde tahmin etmesi kadar, bu tahmine ramen cepheye kuvvet sevki bakmndan askerliin gerektirdii btn tedbirleri almas da takdire deer bir haldir. Ancak, ken disine 6-9 Ocak'ta, 4 gn, Ktahya'da kalp, cepheye ancak muharebenin son gn y etimesi, zerinde durulmas gereken bir husustur. Ethem'e kar giriilen hareket, bilindii zere ok cretkr bir teebbstr ve bu hareketin btn sorumluluunu Albay smet Bey zerinde ta mtr. Hareketin baarszla uramas hereyi mahvedebilirdi. 6 Ocak'ta Ethem'in kuvvetleri her ne kadar azalm ve sarslm ise de, smet Beyin, o gnk artlara gre, Ethem'i hie sayarak nn'ne komas beklenemezdi. Bu sebeple nn ile Gediz'in orta yerine den Ktahya'da bulunup, iki tarafta hareketin gelimesini beklemek istedii anlalyor. Bu hareket tarz, smet Beyin, ihtiyatl ve soukkanl mizacna uygun dmektedir. Fakat, nn cephesine gitmekte geciktii de bir vakadr. Nitekim, bu yzden 10 Ocak muharebelerinde birlikleri zerinde tam bir hkimiyet kuram amtr. 9 Ocak akam nn'nde bulunsa idi, ertesi gnk muharebenin ekli deiebilir ve Yunanllara ar bir darbe indirebilirdi. 10 Ocak gn, nn mevzilerinden ikinci savunma hattna ekildikten sonra, dmanla irtibatn kaybedilip, 11 Ocak gn taarruz beklenilmesi de Bat Cephesi Kumandanl iin bir zaaftr. Bu yzden Yunanllarn durumu tesbit ed ilerek, akam zeri verilen takip emri sabah erkenden verilebilseydi, ekilme Yunanllar iin pahalya mal olurdu. 13 Ocak 1921 tarihli aadaki Yunan resm bildirisinin ifadesinden de bu tenkidimizin hakl olduu anlalmaktadr : Ktalarmz, aldklar emre uyarak, dman yalnz nn'ne kadar takip ettiler, malzeme aldktan ve geriye naklini saladktan sonra, dman taraf ndan rahatsz edilmeksizin, normal yryle zmir Kolordu bl gesine dndler. Birinci nn Muharebesi, Yunan taarruzunun maksa 497

497

d ne olursa olsun, d grnyle, Yunanllarn Trkler karsnda ilk baars zldr. Deiik deyimle, 15 Mays 1919'dan beri, Trkler, Yunan taarruzunu ilk defa nn'nde krm oluyorlard. Trkiye'de ve darda, bu muharebe ok olumlu bir etki yaratt. Ethem'in zerine yrnld nazik bir zamanda, Bat cephesinin yklmamas, byk bir tehlikenin savuturulduunu mjdeliyordu. Zira, Ethem, nn Muharebeleri srasnda hl bir tehlike olmakta idi. Gediz'in boaltldn, karsnda kuvvet kalmadn 8/9 Ocak gecesi haber alan Ethem, ertesi gn sr'atle Ktahya ynnde harekete gemiti. O gn rastlad svari alayna taarruz etti, fakat geri atld. Ethem'in kar snda, 500-600 mevcutlu bir svari ile elinde yalnz bir piyade alay kalm olan ve btn gc 700 silhldan ibaret bulunan 61. Tmenden baka kuvvet yoktu. Ethem, 10 Ocak gn Kta hya'y tehdit etmeye balamt, nn Muharebesinin sonucu, ite bu bakmdan ok nemli idi. Yunan tehlikesi, belirsiz bir sre iin atlatldna gre, Ethem'in saf d edilmesi kolaylayordu. Yunanllarn Anadolu'ya ktklarndan beri cereyan eden muharebelerde Kuvayi Milliye ile Ordu birlikleri yan-yana dmlerdi. Kabul etmek gerek ki, ordu imdiye kadar bir varlk gsterememiti. Hele kar ihtill hareketlerinin bastrlmasnda Kuvayi Milliyenin gsterdii baar orduyu bsbtn glgelemi, itibardan drmt. nn'nde ordu, ilk defa, yannda Kuvayi Milliye olmadan9 ve kumanda aksaklklarna ramen gerekten ok iyi dnmt. Bu vesileyle, Trkiye Byk Millet Meclisi'nin yeni kurulmakta olan ordusu birde nbire itibar kazand. Ordu aleyhinde, Meclis'te bile kendini gsteren propaganda lar durdu. Bundan sonra, ordunun kurulu ve takviyesi daha kolay baarlacakt. Ayrca Ethem efsnesi de yklm ve Ethem, Yunanla ibirlii yapan hain damgasn yemi oluyordu. Btn bu faydalar salayabilmek iin, nn Muharebelerinin ieriye ve darya kar iyi deerlendirilmesi gerekiyordu ki, bunu Mustafa Kemal Paa mkemmelen yapt. Yunanllar da, kendi alarndan nn taarruzunu baarl bir hareket olarak gstermek abasndan geri kalmadlar. Yunan Bakumandan Papulas, Bursa'dan nezaret ettii bu hareket tamamlannca, Atina'ya verdii raporda Kendi deyimiyle, cephenin ve ordunun her noktai nazar
************************************************* 9 - Birka kk mfrezenin sz edilmeye demez 498

498

dan msait olan durumunu belirtmeyi ihmal etmedi. Papulas'n bu rapora esas tekil eden fikri ve Birinci nn Muharebesi hakkndaki gr yledir: III. Kolordu, keif hareketini baariyle yapt ve keif sonucunda Kemal Ordusunun dzensiz olmayp, aksine dzenli olduu ve daha dorusu; toplara, makineli tfeklere sahip ve az ok mkemmel surette tehiz edilerek teekkl halinde bulunduu anlald. 10 Birinci nn Muharebesine Garp Cephesinden tmen katlmt. Bu nlardan : 4. Tmenin kumandan Kurmay Binba Nazm 11 11. Tmenin kumandan Kurmay Yarbay Arif12 24. Tmenin kumandan Kurmay Yarbay Atf 13 idi. Yarbay Atf, bu muharebelerde hi baar gsterememi, emrindeki kuvvetleri gayet kt sevk ve idare etmitir. Atf Beyin Tmeni, bu sebeple, nn Muharebelerinde cepheye fayda salamad gibi, yk olmutur. Hatt, muharebenin ikinci gn cephenin geri ekilmesinin balca sebebi 24. Tmendir. Dier iki tmen kumandan stn baar gsterdiler ve bu kumandanlarn e mrindeki birlikler son derece mkemmel savatlar. 4. Tmenin 58. Alay ile, 1 1. Tmenin 70. Alay nn Muharebelerinin iki gnnde de byk kahrama nlklar gstererek takdir kazandlar. Birinci nn Muharebesinin ikinci gnne katlan Trk ve Yunan kuvve tlerinin says yledir : Trkler 417 subay, 8500 er (6000 tfek), 18 hafif makineli tfek, 47 ar makineli tfek, 28 top. Yunanllar 472 subay, 15.816 er (12.500 tfek), 270 hafif makineli tfek, 80 ar makineli tfek, 72 top. Yunanllarn bu muharebedeki kayplar, kendi kaynaklarna gre : 8 subay 49 er l. 9 subay 145 er yaral.
****************************************************** 10 - General Papulas'n Hatrat, s. 33. 11 - Eskiehir - Ktahya muharebelerinde ehit oldu, cenazesi Ankara'ya getirilerek merasimle gmld. 12 - Ayc Arif diye anlan ve sonra aslan. 13 - Harpten sonra emekliye sevkedildi. 499

499

Trklerin kayplar ise : 8 subay 95 er ehit. 19 subay 183 er yaral.

ANKARA
Birinci nn Muharebesiyle sona eren Yunan taarruzu Byk Millet Meclisinin ve hkmetinin glklerle dolu, nemli mes'elelerle urat gnlere rastlar. htill idaresinin devlet kurma yolundaki abas ile ilgili olan bu meseleler, babozuk ve serke milis kuvvetlerini tasfiye ederek hkmet otoritesini hkim klmak, orduyu ihya etmek, Anayasa yapmak ve ilk bteyi hazrl amak gibi konulara dayanyordu. Birinci Kuvayi Seyyare Kumandan Ethem ve karde leriyle epeyi zamandan beri srp gelen anlamazlk, baz mebuslarn arac olarak grevlendirilmelerine ramen zlememiti. Milis Kuvvetlerin ve zellikle Ethem'in Meclis'te bir hayli taraftar vard. Ordunun henz zayf ve itibarsz olduu bir srada Ethem'in tasfiyesi, bal bana g bir mesele idi. Dier milis kuvvetlerinin Ethem ile ibirlii yapmalar ve orduya kar zafer kazanmalar zayf bir ihtimal deildi. Bu takdirde ihtill idaresi birdenbire dalp kebilirdi. Byle bir durumun domamas iin gerekli tedbirler alnmt. Fakat, Byk Millet Meclisi Ethem'in ortadan kaldrlmas gereine nasl inandrlacakt? te asl glk bu nokta idi. Arabulucu olarak Ktahya'ya giden mebuslar hi bir olumlu sonu elde edememilerdi. Hkmet bu durumda kesin kararn vermi ve ordu 29 Aralk 1920 gn Ethem'in zerine yrye gemiti. Meclisin bundan haberi yoktu. Arabulucu milletvekilleri 30 Aralk'ta Ankara'ya dnm bulunuyorlard. O gn leden sonra, Byk Millet Meclisi gizli oturuma geerek gece yarsna kadar Ethem Meselesini grt. Fakat Meclisin havas Mustafa Kemal Paa'nn tasarlad ve hatt uygulama safhasna koyduu karar vermeye elverili deildi. Gizli oturum tutanaklar henz aklanmad iin, Meclisin bu otur umunda yaplan grmeleri Yunus Nadi (Abalolu)'ndan naklen reniyoruz: 14
******************************************************** 14 Yunus Nadi, erkez Ethem Kuvvetlerinin haneti, Sel Yaynlar Atatrk Ktphanesi: 16 stanbul, 1955, s. 95 - 97. 500

500

Ktahya'ya giden ve o gn dnen mebuslar hey'eti de Meclise geldikten sonra gizli oturum ald. Seyyar Kuvvetler Kumandanlnn isyan telgraf ise tabi, Mebuslar Hey'etinden nce gelmi bulunuyordu. Durum, hkmet tarafndan kfi bir genilikte izah edildikten sonra, K tahya'ya gidip gelen arkadalar dinlenmek istendi. Bu arkadalar vaziyetin vard neticeden ok zgndler. Seyyar Kuvvetler Kumandanlnn cahil lik ve kabalkla hareket ettii meydanda idi ve Trkiye Byk Millet Meclisini horlamaya cesareti ise hakikaten aff zor ilerdendi. Fakat btn bunlara ramen, acaba bu anlamazl bar yolu ile halletmenin bir aresi bulunamaz myd? Mebuslar Heyetinin byle bir ac ve znt iinde olduu grldkten sonra meselenin grlmesine geildi. Hallolunacak i hakikaten mhimdi. Ortada bastrlmak ve cezalandrlma lzm gelen bir hareket bulunduu meydanda olmakla beraber, imdiye kadar hepsi vatan kurtarmak iin alm memleket ocuklar arasnda kan dklmesi ile neticelenecek arpmalar da, akla cidden smyordu. stelik meselenin nemi, yalnz bu hissi safhasndan ibaret deildi. arpmann muhtemel ve muhtelif neticeleri ve i ekimeler de hesaba katlmal ve i ekimeler devam ederken Yunan kuvvetlerinin ilerlemee teebbs edebilecekleri de unutulmam al idi. Her his, her fikir, her ihtimal, herkesi bir yolda dncesini sylemee sevkediyor, Meclisi byk bir ac ve znt kaplam, konular devam edip gidiyordu. Bu ihtilf kt kal, olup biten iler, konumalar ve muhabereler hep ortaya dklm, meselenin gizli kapakl hibir yn kalmamt. Ni hayet bir karar verilmeli idi, fakat bu karar nasl bir karar olmalyd?.. Bir aralk mebuslardan biri, galiba Erzurum Mebusu Hseyin Avni Bey, yle bir soru sordu : Mesele etrafnda ok konutuk. Herhangi bir ne ticeye varabilmekliimiz iin, hkmetin bu meseleden dolay Meclisten bir karar almaya m, yoksa durum hakknda Meclise bilgi verme e mi gelmi olduunu bilmekliimiz lzmdr. Bu soru zerine ben sz alarak zet olarak unlar sylemitim : ... Bu kadar nemli bir meselede hkmetin Meclise yalnz bilgi vermee gelmi olduu dnlemez. Tabidir ki Meclis bu mesele karsnda bir karar alacaktr. 501

501

Krsde Mustafa Kemal Paa beni takip ederek, manas aynen hatrmda kalan u beyanatta bulundu: Arkadalardan birinin sorduu soruya, Yunus Nadi Beyefendi hazretlerinin verdii cevab dinlediniz. Yunus Nadi Beyefendi haz retleri, bu kadar mhim bir ite, hkmetin deil, ancak Yksek Meclisinizin karar almas lzm gelece ini ifade buyurdular. in nemini inkr ve ii kmsiyecek deilim ve Yksek Meclisinizin herhangi mesele hakknda olursa olsun karar vermek hakk da bilinmektedir. Fakat Yunus Nadi Beyefendi hazretleri ile beraber Yksek Meclisinizin de bilgisi olmak gerekir ki, bu trl meselelerde hkmetin karar alamyaca nazariyesi asla doru deildir. Hatt eer sizin karnza bu trl meseleler ka rsnda karar alamayan bir hkmet gelirse, siz onu kabul etmeyiniz ve hemen drnz derim. Byle hdiseler karsnda, onlardan daha hafifleri ve daha arlar karsnda karar alamyan hkmetler, her eyden evvel hkmet olamazlar. Hkmet bir isyan karsndadr ve buraya gelmeden evvel isyann hkimiyetine meydan vermeyecek kararlarn ve tedbirlerini tabi almtr. Grmelerinizi neticelendirebilmek iin bu hususlar da bylece bilginiz olmak gerekir. Beyefendi Hazretleri tbiri, Paann durum karsndaki hiddetinin iareti idi. Beni, Meclis karar ile ii biraz uzatabilmek mid ve imknna sevkeden dnce ise, Seyyar Kuvvetler Kumandanlnn dorudan doruya bir arpma kabul etmee karlk mesel vaktiyle isyan blgeleri olan Dzce ve Bolu taraflarna karak yeni bir dert ortaya karabilmeleri ihtimali idi. Kazanlacak vakitle bu trl htimallerin dahi nne geilebilecek tedbirler alnmas lzumunu dnm bulunuyordum. Uzun mzakerelerden sonra Meclis u neticeye vard: Eer erkez Ethem Bey ve biraderleri kendi rzalar ile Seyyar Kuvvetlerin banda bulunmaktan vazgeerek bir kenarda oturmak isterlerse, bu ekil h kmete de kabul edilsin; aksi takdirde memleketin ve ordunun selmetini gerektirdii tedbirlerin kabul edilmesi ve uygulanmas zorunludur.15 Bu netice, meselenin herhangi bir ekilde arp
******************************************************* 15 - Ktahya'ya giden heyette Cell Bayar da bulunmutu. Kendisiyle 8 Aralk 1964 gn stanbul'da iftehavuzlar'da grtk. Bize sylediine gre, 30 Aralk 1920 gn yaplan gizli oturumda Bayar da Meclise izahat ver502

502

maz zmne taraftar olanlar iin yine ufack bir mit kesi brakyordu. Kendi rzalar ile Seyyar Kuvvetler Kumandanln terkederek bir kenara ekilmeleri... Ne var, artk bunu olsun yapmal deiller mi?.. Yapsnlar ve bunun iin allsn eklinde bir mit. Hatt bu maksatla, bu kardelerin o zaman Ankara 'da bulunan babalar Ali Beyin Eyp Sabri Bey ile tekrar Ktahya'ya gnderilmeleri bile dnld. Mustafa Kemal Paa bu teklif ve tedbiri iyi karlayarak Ali Beye cepheye gitmesi iin belge bile karld. Bu biraderlerin babalarna ok hrmet ettiklerini ve emrederse belki kabul edecekleri syl eniyordu. Ertesi gn, yani 31 Aralk 1920de, Ali Bey, Eyp Sabri Beyle Ktahya' ya hareket edecekleri srada, cepheden gelen haberlerle bundan vazgetiler. nk erkez Ethem Bey ve kardelerin Yunanllarla anlaarak temas halinde bulunduklar anlalm, artk her mid bitmi ve olacana varmak yoluna dklmt.16 8 Ocak 1921 tarihinde, Trk Ordusu, on bir gndenberi Ethem kuvvetlerinin tedibi ile urayor, Yunan ordusu ise gndenberi nn mevzilerine doru taarruz
********************************************************** mi ve onun teklifi zerine Meclis yukarda sz edilen karar almtr. Bayar ile yaptmz grmede u gerekleri de renmi bulunuyoruz . 1 Ktahya'ya gnderilen heyete, Ethem ile uzlamak iin ne gibi artlar ileri srecekleri hakknda hibir talimat verilmemi, byle bir telkin ve tavsiyede bulunulmamtr. Ya da Cell Bayar'n haberi yoktur. 2 Heyet, Ktahya'da kald gnler iinde Ethem ile hi grtrlmemitir. Grmeler Reit ile yaplmtr. Yalnz Ktahya'dan ayrlacaklar gn Ethem'i ayakst grmler ve veda etmilerdir. 3 Szn ettiimiz 30 Aralk 1920 gn gizli oturumu yaplrken ve hatt kendisiyle grtmz 8 Aralk 1964 tarihinde, Ordunun 29 Aralk 1920 gn Ethem' in zerine yrye getiini ve Ktahya'ya girdiini, Cell Bayar bilmemekte idi. Heyetin teki yeleri de ayn durumda olsalar gerek. 16 - M. Kemal Paa, o gn Meclisi avutmutu ve Ethem'in babasn Ktahya'ya gnderecek deildi. nk, 30 Aralk gn 61. Tmen Ktahya'ya girmi ve Ethem'in kuvvetleri geriye ekilmilerdi. 503

503

halinde bulunuyordu. Bugne kadar her iki olay hakknda da Meclise bilgi veri lmemiti. Yunan taarruzu 6 Ocak Perembe gn balamt. Durum iyice aydnlanmadndan o gn Meclise bir ey sylenemezdi. Cuma gn hafta ta tili idi. Nihayet 8 Ocak Cumartesi gn Meclis son derece nemli olan bu iki olay r enebilecekti. Ethem'e kar giriilen hareketin on bir gndr gizli tutulmasndaki sebep, Yunan taarruzu ile artk ortadan kalkm bulunu yordu. Bu hareketi Yunan taarruzuna balyarak, henz bir tehlike olmak durumunu muhafaza eden Ethem'in hyanetini Meclis nnde tescil eylemek ve Ethem taraftar Milletvekillerini susturmak g bir i olmaktan kmt. 30 Aralk 1920 gn gizli oturumda Ethem'i itham eden Mustafa Kemal Paa, bu defa, ak oturumda umum efkra konuacakt. Byk Millet Meclisinin 8 Ocak 1921 gnl toplant snn leden sonraki oturumunda ilk sz Mustafa Kemal Paa alarak uzun konumasna yle bal ad : Muhterem efendiler; Bat cephemizi tekil eden asker kuvvetlerimiz arasnda Birinci Kuvayi Seyyare adn verdiimiz ktann banda kumandan ol arak Ethem Beyin ve bunun kardei Tevfik Beyin bulunduunu hepiniz bilir siniz. Bunlar hakknda ve bunlarn son zamanlardaki teebbsleri hakknda bir iki mnasebetle yksek hey'etinize baz aklamalarda bulunmutum; fakat, bu a klamam gizli oturumlarda olduu iin btn millete mesele henz bilinmemektedir. Bundan dolay, en son safha hakknda beyanatta bulunmadan nce imd iye kadar cereyan etmi olan olaylarn gayet ksa bir zetini yapmak istiyorum. Mustafa Kemal Paa, syleyeceklerinin elde edilen delillerin ve belgelerin verdii kesin kanaate dayanacana da iaret ettikten sonra, Ethem, Tevfik ve Reit kardeleri ar bir ekilde sulam, fakat kendilerinden hep Bey diye bahsederek sz asl sonu alaca noktaya getirmitir : Ethem, Tevfik ve Reit Beyler dorudan doruya maiyetlerinde kalan bir ksm kuvvetlerle -ki en son durumda yz kii kadar grlmtr, bunlarlakaytsz artsz Yunanllarn emrine tbi olmulardr. (Kahrolsun, Lanet olsun sesleri!). Yunanllara phe yok ki bunlar birok srlar vermilerdir. Yalnz bu adamlar bittabi ne ordumuzu bilirler ve ne de Ordumuzun kahramanln lz umu kadar takdir edebilirler. Onlarn sr diye verd ikleri ey 504

504

terin hkm ve tesiri yoktur. Fakat herhalde mbalaal bir surette vermi o lduklar bilgi aklama ile Yunan ordusunu ve ngilizleri fevkalde heveslendirmi lerdir. Ve bunun neticesi olarak bir iki gn evvel Yunan ordusu btn ba t cephesinin her noktasnda, kendi saflar arasnda Ethem de dahil olduu halde, taarruza gemilerdir. (Allah kahretsin sesleri). Erzurum milletvekili Nusret Efendi, bu srada Paa hazretleri artk bey demeyiniz, hain deyiniz. eklinde ihtarda bulunmu ve Mustafa Kemal Paa kollad frsatn ayana geldiini grerek, Ethem ve Tevfik hainleri diyeceim, ancak henz Byk Millet Meclisi zas sfatn tamakta bulunan Reit Bey hakknda da ayn eyi kullanmak mecburiyetindeyim. Yksek Heyetinize hrmeten telffuz edebilmek iin Reit Beyin zalktan drlmesi ne rey vermenizi istirham eylerim. dedi. Bakan bu teklifi u szlerle oya koydu : Millet ve memleket menfaatleri aleyhine silh kullanarak dmanla ibirlii eden Saruhan milletvekili Reit Beyin milletvekilliinden karlmasn kabul buyuranlar el kaldrsnlar. ounlukla kabul edilmitir. Kararn oybirlii ile alnmamas, Mustafa Kemal Paa'ya kar Ethem ve kardelerini, muntazam orduya kar milis kuvvetlerini tutan milletvekillerinin o anda bile mevcut olduunu gstermektedir . Mustafa Kemal Paa, 30 Aralk 1920 gn gizli oturum grmelerinde baz milletvekillerinin Ethem'le ibirlii yaptklarn ima etmiti. Reitin milletvekilliinden karlmas kararndan son ra Erzurum milletvekili Salih Efendi sz alp meseleyi at; herkesin birbirine phe ile baktn, her eyin aka konuularak bu durumun ortadan kaldrlmasn istedi. Et hem meselesi kuvvetle zlmek zereydi; fakat, bu me selenin ayrca Meclis'te de zlmesi gerekiyordu, iin bu safhas da Reitin ihrac oylanarak kapanmt. imdi Mustafa Kemal Paa, Salih Efendinin konumas zerine, ikinci bir atak daha yaparak, Ethem taraftar milletvekilleri ile hesaplaacakt. En sivri noktaya kar hcuma geti. Eski Kuvayi Milliye kumandan Diyarbakr milletvekili Binba Hac kr 17 Beyin de milletvekillii sfatnn kaldrlmasn istedi. Hac kr'y u suretle itham ediyordu :
************************ 17 - ttihat milletvekillerinden. 505

505

Hac kr Bey, Ethem ve Tevfiki ihanete sevkedenlerden birisidir. Hac kr Beyin dahi Yksek Meclisiniz iinde bulunmu olmas Yksek Meclisinize eref vermez. Hac kr Beyin artk bu Yksek Mecliste yeri yoktur. Mustafa Kemal Paa'nn btn srarlarna ramen, Meclis, Hac kr Beyi tutmu ve hakknda ihra karar almaya yanamamtr. Erzurum milletvekili Hseyin Avni Beyin aadaki szleri Meclisin o gnk havasn gzel canlandrmaktadr: Efendim, Paay severiz. Kanunu hepsinden ziyade severiz. Hac kr Beyi kanuna teslim ettik, kanun hakimdir. O halde emir yerini bulmutur. Hac kr Bey'in durumunu incelemek zere konu drdnc ubeye h avale edilerek, ortalama bir yol tutuldu. Mustafa Kemal Paa'nn aklamasndan sonra, Mil l Savunma Bakan Fevzi Paa, Yunan taarruzu hakknda Meclise bilgi verdi. Fevzi Paa'nn konu masnn nemli noktalar, taarruzun nasl telkki edildiini gstermek maksad ile aaya aynen alnmtr: Uak ve Bursa'da toplanm bulunan Yunan kuvvetleri ksmen izinli olarak memleketlerine gitmekle beraber Yunanistan'daki seimler neticesinde cephelerde bir deiiklik meydana geldi. Cephelerdeki aklklar takviye edilmek zere bir ksm kuvvetleri cepheye evke baladlar. Alnan bilgiler, seimleri ve Yunanistan'daki siyas deiiklik dolaym ile, Yunanllarn, harp hareketlerini durdurduklar ve Avrupa'da meydana gelecek kanaate gre yeni bir siyaset takip edecekleri hususlarndan ibarettir. Ocak aynn ikisinde, Ethem, Yunanllarla temasa geti ve bizi m cepheden kuvvetlerimizi tamamen ektiimiz v.s. ye dair baz haberlerle Yunanllar harekete tevik ettikleri anlalyor. nk bu tarihten itibaren mutlak sknet iinde bulunan cephelerde faaliyet balamtr. Asker tertibata dair msaade ederseniz fazla tafsilt vermiyeceim. Henz durum gelimemitir. Meclisin 8 Ocak gnl toplantsnda, Bat Cephesinde cereyan eden nemli ve tehlikeli olaylar atk herkes renmi bulunuyordu, nn Muharebelerinin Ankara'da ve zellikle Byk Millet Meclisinde nasl kar506

506

landn ve izlendiini Yunus Nadi Bey yle anlatmak tadr: .... Ankara'nn garip bir hususiyeti vardr ki, her olay karsnda ayr ayr grnmekte devam etmitir. Zorluk ne kadar byrse, azim ve cesaret o kadar artm ak hususu!.. lk gnlerde erkez Ethem ve kardelerin isyan znt verici byk bir dert gibi grnrken, sonradan bu kardelerin hatt Yunanllarn itiraki ve hatt Yunanllarn frsattan istifade ile taarruza kalkmalar karsnda Ankara soukkanl ve arbal kesilmiti. Olup-bitti, byk bir soukkanlkla kabul ediliyor, artk azim ve sebatla hep tedbir dnlyordu. Byle olmakla beraber, durum, yzleri mermer yapan bir endie ile takip olunuyordu. Gariptir ki, bu endie byk bir imn ve kanaatle de karkt: Dnya bir araya gelse bizim hakkmzdan gelemezler ve er ge nasl olsa biz hakkmz kendimiz alrz kanaati... Vaziyetin ok mkl ve ok ciddi olduunu sylemitik. Ankara'daki hak ve hakikati bilenler, etraftan yetitirilmesine allan kuvvetlerin vakit ve zaman ile yetiip yetiemiyeceini takiple beraber, Ktahya tarafnda bulunan smet Beyin dman karlamaa muvaffak olup olamyacan hesaba katyor ve vaziyetin gelimesini dakikas dakikasna takip ediyordu. lk gnlerde, dman, nndeki zayf kuvvetlerimizin ar ar ekilmesi zerine nisbeten kolaylkla ilerleyebiliyordu. Fakat etraf saran gerginlik, dmann her ilerleyii admn byk bir hiddetle karlyordu. Trkiye Byk Millet Meclisinin o zaman bakanlna mahsus byk salonu bir eit istihbarat dairesi olmutu. Meclis azalar ekseriyetle orada toplanarak, cepheden alnabi len haberleri harita stne tatbik ediyorlard. Ekseriya Mustafa Kemal Paa da or aya gelerek, harita zerinde arkadalara bilgi veriyordu. O heyecanl zamanlarn farkettirici zellii undayd: Mustafa Kemal Paa, kendisine sorulan eitli sorulara kar asla kesin cevap vermiyor, bunlar; Bakalm harektn gelimesi ne gsterecek? diye kesin olmayan cevaplarla geitiriyordu. Fakat u farkla ki, Paa'nn kendisinde fazla bir endie yoktu. Az belirsiz konuurken, yz en ve emindi. 9 Ocak'tan itibaren durum daha cidd, ok ciddi oldu. 507

507

Arlk dman nn'ne kadar, u Eskiehir'in yanbandaki vadiye kadar gelmi ve orada muharebeye tutuulmutu. Harekt takip etmek iin uyku uyuyamayan arkadalar oktu. Fakat, bu, korku ve endieden deil, gerginliin ve fkenin okluundand. Birinci nn Muharebesinden korkan, allm ifadesiyle panik yapan hemen hi bir fert hatrlamyorum. Halbuki durum orada pek ciddi idi, dediimiz gibi, ok zordu ve en zayf bulunduumuz, hatt zaaf ve kuvvetlerimizin derecesini hakk ile bilemediimiz bir zamand. 9 Ocak'ta sa kanadmzn biraz krlmasna ramen, ertesi gn de m uharebe olanca hz ile devam ediyordu. O gn artk, Paa, hari tada tesbit olunacak cihet gremeyerek, elinde tebihi, herkese: Pek galip bir ihtimalle bugn i olacana varacak... Hele bekliyelim... diyordu. O gn Ankara'da gerginliin ve heyecann hakikaten buhran devirleri yaanld ve ancak ertesi gn, 11 Ocak 1921 dedir ki, dmann nihayet malbiy eti kabul ederek ekilmekte olduu haberi alnd. Ne acayip haldir ki, Ankara'nn en umulmayacak bir zamanda ve en umulmayacak zorluklar karsnda bekledii haber, ite bu haberdi. Bu muharebeden malp kamyacamza, Ankara, her nedense inanmt. Galip ve hatt ortala hkim his buydu. 11 Ocak 1921 de Matbuat M drl her tarafa aadaki teblii ulatryordu: Ayn 9 uncu ve 10 uncu gnleri nn civarnda Yunan ordusu ile cereyan eden meydan muharebesi neticesinde dman byk kayplara uratlmtr. Bugn, 11 Ocak 1921, dman muharebeye devam edemiyerek geri ekilmee balamtr. Ordumuz dman takip ediyor. 10 Ocak gn bir milletvekilinin istei zerine, Mustafa Kemal Paa, Meclise, nn'nde cereyan eden muharebeler hakknda bilgi verdi. Paa, o gn kesin bir ey syleyecek durumda deildi. Pek az konutu ve szlerini yle bitirdi: Kuvvetlerimiz tamamen nn'nn kuzeyinde ve dousunda uzanan srtlar zerindedir. Dmann imdiye kadar gelien ve dorudan doruya muh arebeye soktuu kuvvet iki tmen kadardr. Bunun gerisinde daha bir Efzun tmeni tahmin edilmektedir. Bu dakikada aldmz 508

508

son rapora gre bu mevziler zerinde gayet iddetli muharebeler cereyan etmektedir. Yine ayn gn Meclis'in leden sonraki oturumunda, Eskiehir'den gelen zmit milletvekili Hamdi Namk Bey, Meclis'e izahat vererek, Eskiehir'de hi bir tel ve heyecan olmadn, cepheye giden subay ve erlerin morallerinin yksekliini anlattktan sonra, yle demitir: ... Askerlerimiz hem sayca stn ve hem de moral ve top bakmndan da stndr ve hatt toplarmzn aplar bakmndan da stndr. Subaylar diyorlar ki: Trk Ordusu subaylar olduumuzu bu defa da isbat edeceiz, nk, aleyhimizde pek ok iftiralar vardr. Gya memleket Kuvayi Milliye ile kurtulurmu, ordu ile kurtulamazm, bundan dolay bunu fiilen isbat edeceiz, diyo rlar. Meclis bu izahat dinledikten sonra gndeme geilmi ve Anayasa tasarsnn grlmesine devam olunmutur. Trkiye Byk Millet Meclisi'nin 13 Ocak perembe gn yapt toplant, ilk defa dmann geri ekilmesi ile sonulanan bir muharebenin, yani zafer k azanm olmann yaratt heyecanl konumalara sahne olmutur. Toplantnn balangcnda, bir sre bte grmeleri ile megul olan Meclis'e, Mustafa K emal Paa, nn'nde kazanlan zaferi mjdeliyordu. Mustafa Kemal Paa'nn bu vesile ile yapt konumann iki noktas zerinde durmak gerekir: erkez Ethem'i sulamak ve Meclise teekkr. Yunan taarruzunu haber verirken Ethem ve karde lerini Meclis iinde ykmann nasl tam sras ise, Yunan taarruzu krldktan sonra zaferi mjdele rken de Ethem'i bir kere daha mahkm etmekte fayda vard. Bunun iin Mustafa Kemal Paa asker hareketler zerinde izahat verirken sze Ethem olay ile ba lam ve konumasnn yarsn bu konuya ayrmt. Ethem'e kar giriilen hare keti Meclisin ho karlamas, hi deilse nem verilecek bir tepki gstermemesi, ayn zamanda Yunan taarruzu sebebi ile tel ve heyecana kaplmamas teekkre deerdi. Mustafa Kemal Paa szlerini yle bitirmitir: Efendiler; bendeniz bu meyanda yksek heyetinize zel olarak teekkrlerimi arzetmek istiyorum. S ebebini aklayacam. Aleyhimize cereyan eden hareketler gerekten bir ok kalpleri endieye drecek mahiyette olduunu tiraf etmek lzmdr. Byle bir manzara karsnda Yksek Meclisiniz olaanst bir sknet, souk 509

509

kanllk ve azim gstermitir. Hkmete, kumandanlara, Orduya kar emniyet ve itimadn korumu ve sonucu olgun bir sknetle beklemitir. Yksek Meclisinizde grlen bu yce hal, emin olunuz hepimize ve btn millete ayn suretle iyi tesirini yapmtr. Eskiehir'den gelenlere sorabilirsiniz. Dalma buradaki sknet, oraya skn vermitir. Halbuki dman Eskiehir'e iki saat mesafeye kadar gelmiti. Eer Mecliste ufak bir tel olsayd, bu, btn memlekete yaylabilirdi. Hatt orduya sirayet edebilirdi ve Allah korusun arzu edilmeyen sonu karsnda kalnabilirdi. te yce heyetiniz sknet ve soukkanllnn tesir ve neticesi olmak zere nn Meydan Muharebesi kazanlmtr. Bundan dolay teekkrlerimi arz ederim. Mustafa Kemal Paa'dan sonra Mill Savunma Baka n Fevzi Paa, nn Muharebelerini Meclise anlatt. Fevzi Paa da, sze Ethem'in ihanetinden bal ayarak girmiti. Yunan taarruzunu, askerlik ve siyaset bakmndan tahlil etti; m uharebelerin kuvvet dengesizlii iinde getiini ve askerlerin birinci dnya sav anda olduu gibi kahramanlk gsterdiini belirtti. Fevzi Paa hakl olarak u hkme varmt : Byk Millet Meclisinin gen ordusu, daha henz ikmal olunmam o rdusu, lk rdn bu suretle isbat etmitir. Fevzi Paa, Meclisin moralini ykseltmek iin, ordunun silh ve cephane durumuna da temas ederek biraz da mbalaya kaan u szleri sylemitir: Biz elimize geen ustalarla ordumuza yetecek kadar tfek, cephane yapyoruz ve bundan baka Reis Paa hazretlerinin burada buyurduklar gibi, ce phanemizi ikmal ettik. Nasl ikmal ettik biliyor musunuz? Dmanlarmzdan aldmz cephaneler, bugn bizim imdiye kadar olan cephane sarfiyatmzn be on mislini Ermenilerden aldk ve bunu iln ediyoruz. ngilizler bize cephanesiz de dikleri halde biz otuz yedi milyon cephane aldmz sylyoruz ve bununla on sene daha harbederiz. Fevzi Paa, Yunanllarn nn'nden ekilirken bir ok kylerde ahaliyi katlettiklerinden, kadnlarn rzna tasallut ettiklerinden ve halka ait hayvanlar alp gtrdklerinden bahsetmiti. Bu husus, milletvekillerini coturmu ve h eyecanl konumalara yol amtr. Hatipler, bilhassa Avrupa'ya ve Avrupa med eniyetine hcum ederek yle diyorlard : 510

510

...bu noktada resm Avrupa'ya deil; ilm Avrupa'ya, medeni Avrupa 'ya, sanatkr Avrupa'ya hitap edeceim. Efendiler. Nerede bu medeni Avrupa?.. Efendiler, iiriyle, medeniyetiyle hayl ettiimiz Avrupa nerede?.. Milletvekilleri, bu sorular Lloyd George'un penesinde! Papas hrkasna brnm... szleri ile karlyorlard. Bir milletvekili de: Bu bir salip harbi ve salip medeniyetidir... diye baryordu. Heyecan gittike artarak, ehitlerin ruhuna fatihalar okunuyor, Osmanl Devletinin kurucusu Osman Gazi'nin St civarndaki muharebesiyle nn Muharebesine balant kuruluyor ve milletvekillerinin tahsisatlarndan 25 er lira kesilerek cephedeki askerlere ttn gnderilmesine karar veriliyordu. Muhittin Baha (Paa) da heyecanl bir konuma yap m ve Namk Kemal'in u msralarn okumutu : Biz ol lihimem erbab- cedid-i tihadz kim, Cihangirne bir devlet kardk bir airetten. Muhittin Baha Bey de Avrupa'ya yle atyordu: Bu Avrupa denilen medeniyet ktlesi, bu sefiller ve sefihler ktlesi... Mustafa Kemal Paa duygulanmt; u konumay yapt : Milletimiz bugn btn gemiinde olduundan daha ok ve ecdadndan daha ok mitlidir. Bunu ifade iin arzediyorum... Merhum Namk Kemal demitir ki: Vatann barna dman dayad hanerini , Yok mudur kurtaracak baht kara mderini... te ben bu krsden bu Yksek Meclisin Bakan sfat ile, Yksek Heyetinizi tekil eden btn yelerin her biri adna ve btn millet adna diyorum ki: Vatann barna dman dayasn hanerini , Bulunur kurtaracak baht kara mderini... Meclisin heyecan ekil deitirerek devam ediyordu. Bakanla nergeler verilmeye baland, ilk nerge cephelerde er hizmeti yapmak zere muharebeye katlan milletvekillerinin isimlerinin okunmasn ve zapta gemesini tek lif ediyordu. Kabul edildi. Muharebeye katlan milletvekilleri unlard : 511

511

Ziya Hrit (Lzistan), Neet (stanbul), Yusuf Ziya (Mersin), Memduh (ark Karahisar), Rza (Mu), Sabit (Kayseri), Sami (el), Hamdi Namk (zmit), Operatr Emin (Bursa), Dr. Fuat (Bolu), Dr. Abidin (Lzistan) 18. teki nergeler, muharebeye katlan kumandan, subay ve erlerin terfi ve taltif edilmelerine dairdi. ounda, Bat Cephesi Kumandan smet Beyin generallie terfii isteniyordu. Bu takrirler, temenni olarak hkmete havale olundu. Byk Millet Meclisi'nin 17 Ocak tarihli toplantsndan balayarak, her gn nn zaferini tebrik ve Ethem'i tel'in eden telgraflarn okunduunu g rmekteyiz. Memleketin her tarafndan, belediyeleri, ehir ve kasabalar, Mdafaai Hukuk teekkllerini temsilen Meclis Bakanlna telgraflar ekilmesi Ocak ay sonuna kadar srmtr.

*************************************** 18 Ziya Hurit: 30 yanda. Almanca retmeni. Atatrk'e zmir'de hazrlanan suikast ile ilgili olduundan aslarak idam edilmitir. Neet: 39 yanda. Eski zmit mutasarrf. 2. ve 3. dnemlerde de milletvekili seilmitir. Yusuf Ziya (Eraydn): 35 yanda, Ziraat memuru, Franszlara kar savata Mersin Grubu mfreze kumandan. Memduh: 30 yanda. Jandarma subay. Rza: 32 yanda. Mulu bir aa ocuu. Sabit: 43 yanda. Eraftan. 2. dnemde milletvekili Sami: 32 yanda. Silifke erafndan. Hamdi Namk: 37 yanda. Mlkiye mezunu, Geyve Kaymakam. Operatr Emin: 39 yanda. Doktor. Sonra stanbul ehremini (Belediye Bakan) olan Emin Erkul. Dr. Fuat: Sonra Krklareli milletvekili olan, ocuk Esirgeme Kurumu kurucusu ve bakan. Dr. Abidin: 41 yanda. kinci dnemde de milletvekili. 512

512

2. YEN TRK DEVLE TNN KURULUU A. TEMEL GRN: HALKILIK

Hkmet, 18 Eyll 1920 gn Meclise bir Anayasa tasars ve bu tasar iin bir gereke zelliinde olmak zere bir halklk program getirmiti, zel bir komisyona havale olunan program ve tasar iki ay sonra Mecliste g rlmeye balanmtr, zel Komisyon, program, fikirlere dokunmadan bildiri ekline sokmutu. Yaynlanmasna karar verilen bu bildiriyi Meclis hi tartmadan a ynen kabul etmitir. Bildiride, Byk Millet Meclisinin ve hk metinin o gnk sosyal ve politik gr ile kurulmakta olan yeni devlet hakknda temel fikirler belirtilmitir. 19 Bu gr ve fikirler zetle yledir: Trkiye halk emperyalizm ve kapitalizmin basks ve zulm altndadr. Byk Millet Meclisinin tek ve kutsal emeli, Trk halkn emperyalist ve kapitalist basksndan kurtararak kendi irde ve hkimiyetinin sahibi klmakt r. Trkiye Byk Millet Meclisinin bu maksatla kurulmu bir ordusu vardr. Orduya emir ve kumanda yetkisi Meclisin mnevi kiiliine aittir. Halkn teden beri iinde bulunduu sefaletin neden leri kaldrlarak, yerine refah ve saadet getirmek Meclisin balca hedefidir. Toprak, eitim, adalet, maliye, ekonomi ve evkaf leriyle dier btn kurumlar halkn ihtiyalarna gre yenilenecektir. Bunun iin gerekli politik ve sosyal prensipler, milletin ruhundan alnacaktr. Anayasa tasarsnn Mecliste grlmesi srasnda, yeni devletin kurul uuna temel tekil edecek bir ok fikirler ileri srlm, gemi inklplar ve eski idare tenkid
***************************************** 19 T.B.M.M. Zabt Ceridesi, c. 5, s. 369-370

513

edilmitir. O gnlerde konuulanlarn ou bugn de konuulmaktadr. Hem bu garip durumumuzu, hem de Cumhuriyetin ilk Meclisindeki fikir ortamn belir tmek iin baz konumalar buraya alacaz. Beri yandan, zenti halinde beni msediimiz fikirlerin bize hangi etkilerle geldii de or taya km olacaktr. Anayasa tasarsn ve hkmetin halklk programm inceleyen zel K omisyonun raporundaki u cmleler, ze rinde durulmaya deer bir zelliklerdir: imdiye kadar halkmzn, her zaman vaadler karsnda kalarak, fakat hemen pekaz bu vaadlerin uygulama alanna kabildiini grerek vaadlere gvenmemeyi esas saymas gibi bir hl olmutur. Komisyonumuz, halk ve meml eketi sefalet ve zulmden kurtaracak maddelerin bu hkmlerin vaadedilmesinden ise, yava yava uygulanmasn uygun bulmutur.20 zel Komisyon adna konuan gazeteci smail Suphi Soysall (Burdur) komisyonun grn uzun bir konuma ile aklamtr. Bu konumann ilgin k smlar yledir: Trkiye kyls Merutiyetten nce ne ise yine o hlde kalmtr. Yine Trkiye kylsnn banda Jandarma, yine Trkiye kylsnn banda bitmez tkenmez harpler, vergiler balam ve devam etmitir. Trkiye kyls yine Balkanda, yine Karadada, yine Dou cephesinde, yine Yemen'de lm, lm, lmtr. Jandarmann krbac altnda, kzn satarak, teknesini satarak lm, ezilmi harap olmutur. Biliyorsunuz ki, Merutiyet devrinde zaman zaman teebbsler oldu. Bazan, halka doru, szleri iitildi. Halkn ihtiyacn dnmek, yukar tabakann aa tabakaya doru inerek, halk anlamak, dinlemek, birlikte ykseltmek emelleri bagsterdi. Fakat bunlar ihtill grltleri ve harp toplar arasna kart, gitti. Hi bir sonu elde edilemedi. Biz, burada bu inklp iin toplanmadk, esas itibariyle bir meru mdafaa iin toplandk. ... Gzmzn nnde akan kanlarn, yklm yuvalarn; kyllerin iniltilerinin etkisiyle kendiliimizden Islh ve inklp zaruretini anladk ve yeni bir id are kurmak iin birtakm hazrlklar yapmaya baladk. ...Yksek Meclisiniz hereyde inklp yapmaya, herey ve herey yapmaya karar vermitir. te hkmetin
*********************************** 20 - T.B.M.M. Zabt Ceridesi, c. 4, s. 368 514

514

halklk program ad altnda yksek Meclisinize getirdii program bu fikirlerin mahsuldr. ... Emin olunuz ki, memleketin bu harpten kmas, ihtill, savama, m dafaa halinde bulunmasa dahi, bize memleketteki u idareyi unutturmyacak eylerdir. Esas dncemiz, bu kt idareyi kaldrmaktr. smail Suphi Soysall, halklk fikrinin ve bu fikre da yanan devrimci eilimin nereden hangi etkiyle ktn da belirtmek istemi ve yle demitir : Ben diyemem ki, biz hibir taraftan ilham almadk. Belki douda, Ru sya'da patlayan inklbn bizim zerimizde tesiri olmutur. Bir milletvekilinin, emperyalizm ve kapitalizmin zulmnden kurtulma konusu ile ilgili sorusuna, smail Suphi Soysall u cevab vermitir: Biz, genel olarak emperyalizm aleyhindeyiz. Emperyalizm nereden gelirse gelsin (Alklar). Kendimiz emperyalist deiliz ve emperyalistlerin leti de olamayz. Kapitalizm meselesine gelince; kapitalizm zulm nerede cereyan ederse etsin aleyhindeyiz (Doru sesleri).

MEMUR DEVLETNE KAR I HARP


Anayasa tasarsn inceleyen zel Komisyon, temsili seim sistemini, yani yeni devlet iin kooperatif bir meclisi uygun grm ve tasary buna gre deitirmiti. Mecliste, bu madde zerinde yaplan grmeler bir hayli ilgi ekicidir. Mecliste beliren genel eilim; Tanzimattan beri yeni bir snf olarak memurlarn memleketin ve halkn bana bel olduu eklindedir. Onun iin, bu konuda sz olan hatipler, memurlarn Meclise girmelerinin aleyhinde bulunmu lardr. Memleketi bu beldan kurtarmak iin dnlen tedbir ise, memurlar halka setirmekten ibarettir. Bylece halk, kendi setii memuru be enmez ise, iine son verecek ve yenisini daha iyisini semek hakkna sahip olacaktr. Mecliste, ok sayda memur bulunduu halde, memurlara kar yaplan hcumlara nemli bir tepki gsterilmemitir. Memurlar halka setirmek fikri de, yanl olarak, byk lde Rus ihtillinden mlhem idi. Halbuki, Rusya'da Sovyetler vard ve memurlar bunlar seiyordu. Komisyon szcs smail Suphi Soysall, komisyonun memurlar hakkndaki dncesini u cmle ile zetlemitir: 515

515

imdiye kadar memur idaresinden ektiimiz fenalklar yznden, komisyon, bugnk memur idaresi ekline resmen harb iln etmi illerde de memur hiyerarisini ve memur an krmaya yemin etmitir. Kooperatif esasa gre kurulmas dnlen Byk Millet Meclisine memurlarn girmemeleri tezini savunanlardan biri de Mahmut Esat (Bozkurt) idi ve yle diyordu: Tanzimattan beri bu memleketin belli bal (burjuva) tabakasn tekil eden ve bu memleketin yalnz srtndan geinmeyi kabul eden memur tabakas Meclise girmeyecektir. Onlar da vatandalarmzdr; onlarn da girmemesinden znt duyarm. Mademki onlar girmemekle memleket kurtulacaktr, onlar girmesinler ve onlarn fedakrlktan da bunu memnuniyetle kabul edeceklerdir. Maksat, bu memleketi yaatmaktr. Mecliste, meslek temsil sisteminin faziletinden sz edenler, fikirlerini halklk esasna dayamakta ve halk temsil eden meclislerin kurulmasn ist emekte idiler. Fikirler, genellikle mbalal ekilde savunuluyor ve hislerle hitap ediliyordu. Bunlara gre: ... Seim, halk gerek hayatta olduu gibi veya mmkn olduu kadar gerek hayata yakn bir ekilde klterek Meclise nakletmek demektir. imdiye kadar bu memlekette kurulan meclisler, daima sekinler snfndan teekkl etmi meclislerdir. Halktan kimse gelmiyordu. Gerekten halk daresi yapmak iin, halk memlekete sahip klmak iin halk Meclise getirmek lzmdr. Politikann sanat haline gelmesi kadar reddolunmu bir ey yoktur. He rkes bir sanat sahibi olmaldr. ... Parlmentolarn kabulne ve anayasalarn alklarla onaylanmasna ramen bir tabaka vardr ki, memleketi omuzlarnda tayan bir tabaka vardr ki, o daima esaret altnda inlemitir, efendiliine kavumamtr ve o sefalet iinde inlerken (burjuva) tabakas onun nne km, elindeki anay asa ile o zavall tabakann nnde alay etmiti. Bizim memleketimizde de byle olmutur. ... Memleket demek, o memleketin ekonomisi demektir. Hibir zaman o memleketin yalan yanl politikaclar demek deildir. Fakat, o memleketi, sapaniyle, elinde o mbarek ekiciyle alan demircisi, iftisi temeli eder ve memleket onlardan meydana gelir. ...Milletin alan fakirlerine bu hakk vermeliyiz, 516

516

yemi meslek temsili tamamen vermeliyiz. Evet, emekilere 21 bu hakk vermeliyiz. Mecliste, bir taraftan bu szler 'syleniyor, bir taraftan da memlekette kapitalist ve proleter bulunmadna iaret ediliyordu. Mbalal elimeli ve hatt alayl szler bol bol kullanlarak, yeni anayasa hazrlanmakta ve yeni de vletin fikriyat yaplmakta idi. Btn bu fikirlere ramen, yeni devlet bir memur dev leti olarak kurulacak ve memur idaresi hakkndaki ikyetler muhakkak daha sonraki yllara kadar devam edecekti. Ayrca; Meslek Temsil Sistemi kurulmayacak ve memurlar btn meclislere ok sayda gireceklerdi. Meslek Temsil esasna gre yaplacak seime taraftar olmyanlar da vardr. Mesel, bir milletvekili yle diyordu: Efendiler, memleketimizde kapitalist yoktur, buyurdular. Gerekten, memleketimizde kelime anlamnda, gelenek anlamnda kapitalist olmadna ben de inanyorum. Sonra, sosyal snflar fark da bizde yoktur. Yok olan ve ge rekten bir meziyet kabilinden olarak kabul etmemiz gereken bu eyleri brakp da, teden beri olduu gibi, her yeni cereyana uyarak taklitilik yaparz. Trk toplumunun bnyesi hakkndaki grleri de belirten u konuma ayrca dikkate deer.22 Hilmi Beyin teklifi, radan raya seim usuldr. Halbuki bu teklif zannederim ki bugn de uygulanan iki dereceli seimden daha fazla bir sonu vermiyecektir. Her ne kadar Rusya'da radan raya seim usul uygulanyor ise de, kendilerine hatrlatalm ki, Rusya'da emekiler diktatrl vardr. Eme kiler diye Trkeye evirdiim (proletarya) diktatrl bizim memleketlerde henz geerli deildir. Rusya'da servet sahiplerinin, burjuvalarn oy kullanma hakk yoktur. Bizde seme hakk eittir. Semek herkesin hakkdr. O halde burada iki snfn diktatrl ortaya konmadka Hilmi Beyin bize getirebilecei Meclis, ancak bir bakanlar Meclisi olacaktr. (Doru ses
******************************************** in Hatip konuurken smail Suphi Soysall emeki, emeki diye barnca, hatip son cmleyi sylemiti", smail Suphi Soysall emeki kelimesini proleter kelimesi yerine kullandn Meclisin baka bir oturumunda aklamtr. 22 - smail Suphi Soysall'nn konumas. 517

517

leri). nk vilyetlerin dar erevesi iinde seilecek olan aalar, ye olarak buraya getirilecektir ve kendilerinin itiraf ettii gibi, -drt dereceli seim olacaktr.

HALK HKMET FKR


Anayasa tasarsnn 3. maddesi yle idi: Madde 3 Trkiye Halk Hkmeti, Byk Millet Meclisi tarafndan dare olunur ve Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti unvan tar. Bu maddedeki Trkiye Halk Hkmeti ibaresi zel komisyon raportrnn teklifi zerine Trkiye Devleti eklinde deitirilmi ve halk hkmeti tbiri metinden karlmtr. zerinde fazlaca tartlmamakla beraber, bi rok milletvekillerinin bu deiiklii benimsemediini, Meclis tutanaklarndan anlyoruz. Bu konuda Bursa Milletvekili eyh Servet Efendi u ksa konumay yapmtr: Efendim, deitirildii zere Trkiye Devleti suretinde kalacak olursa, asl emeli ak tecelli ettirmemi olur. Halk hkmeti sz de girmelidir. (A ada giriyor sesleri). Aada varsa bilmem. (Yok sesleri). Yok ise burada kalmas lzmdr. Maksad aka ortaya karmak iin, bu kalmazsa, asl maksad ortaya kmaz. Bunun kalmasn teklif ederim. Madde yeni ekliyle oylanp kabul edildiinde Trkiye Millet Meclisinden sonra, Halk hkmeti demeli sesleri duyuluyordu. Anayasa tasarsnn 3. maddesinden Halk hkmeti tabirinin karlmas, srf redaksiyon mlhazasna dayanyordu. Ve Halk devleti, Halk hkmeti fikri esas olarak reddedilmi olmuyordu. Nitekim Anadol u ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti Reisi Mustafa Kemal Paa'nn 8 Nisan 1923 tarihinde iln edecei 9 umdenin balang metnindeki ilk cmlede Bir halk devleti ve hkmetinin kurulduu belirtilecekti. 518

518

B. ANAYASA

nn'nde Muharebeler cereyan ederken (10 Ocak 1921) Byk Millet Meclisi, iki aylk bir aradan sonra 23 anayasa tasarsn yeniden grmeye balam ve 20 Ocak 1921 gn grmeleri tamamlayarak anayasay kabul etmitir. Bu olay, yeni Trk devletinin kuruluunun nemli bir sa fhasdr, smet Paa'nn dedii gibi Dikkate deer ki, Atatrk'n, biri 24 Nisan 1920, ikincisi 13 Eyll 1920 tarihli projeleri, ilk anayasa eklini alncaya kadar Birinci nn zaferi s onucunu beklemek gerekmiti.. 24 Anayasann kabul ile ulalan noktay tesbit edebilmek iin, nce Osmanl Anayasas ile bu Anayasann karlatrlmas, sonra da Byk Millet Meclisinin alyla ortaya kan durumun kaydettii fiili ve hukuki gelimenin g zden geirilmesi arttr. Tm olarak yrrlkten kalkmas, ancak 1924 Anayasas ile salanan Osmanl Anayasas, slmi ve monarik bir anayasadr. Bu anayasann yrrl konusunda hi sz edilmeden Trkiye Byk Millet Meclisinde yrrle konan yeni anayasa, Halk Hkimiyeti ilkesine dayanmaktadr. Bu suretle Trkiye seneden fazla bir sre, iki anayasal bir memleket olarak yaamtr; biri, olaanst sebeplerle uygulanma artlarn yitirmi, fakat,

*********************************************** 23 - Anayasa tasars, T.B.M. Meclisinin 18 Eyll 1920 gn toplantsnda ilk defa grlm ve bir zel komisyona havale edilmiti. Komisyonun hazrlad tasarnn grlmesine 18 Kasm 1920'de balanm, ikinci grme 20 Kasm 1920'de yaplarak tasarnn 17. Maddesi kabul edilmitir. 24 - Ulus Gazetesinin 24.1.1960 tarihli saysnda kan makalesinden. 519

519

esas saylan anayasa; teki, bir ksm milletvekillerince geici olmas dnl erek kabul edilen anayasa. Osmanl Anayasasnn, yapmak istediimiz karlatrma iin nemli olan balca hkmleri unlardr: 25 Devletin bakenti stanbul'dur ve stanbul'un dier Osmanl ehirleri nden ayr imtiyaz ve muafiyeti yoktur. (Madde 2). Hkmdarlk ve hilfet, Osmanl sllesine aittir. (Madde 3 ve 4): Padiahn kutsal olan kiilii, dokunulmaz ve so rumsuzdur. (Madde 5). Bakanlar 26 tyin ve azletmek, rtbe, memuriyet ve nian vermek, para basmak, harp iln etmek ve bar yapmak, bakumandanlk yetkisini kulla nmak, devlet ilerini dzenleyen tzkler karmak, kanunla verilmi cezalar hafifletmek ve affetmek, Mebuslar Meclisini toplantya davet etmek ve datmak, g erekirse yeniden seim yapmak zere Meclisi feshetmek, padiahn kutsal ha klar iindedir. (Madde 7). Osmanl devletinin dini islmdr. (Madde 11). Sadrzam ve eyhlislm, padiah gvendii kimseler arasndan setii gibi, dier bakanlarn ibana gelmeleri de padiahn irdesine baldr. (Madde 27). nemli i ve d meselelerde, hkmetin kararlar, padiahn uygun grmesinden sonra uygulanr. (Madde 28). Bakanlar, grevlerine giren hl ve eylemlerinden sorumludur 27. (Madde 30). Devlet gvenliinin sz konusu olduu ve Meclisin toplantda bulu nmad zamanlarda hkmetin alaca kararlar, padiahn tasdikine bal kalmak ve anayasaya aykr olmamak artiyle, Meclis toplanp karar verinceye kadar kanun yerine geer (Madde 36). Meclisi Umumi (Parlmento) iki meclisten teekkl eder: Ayan Meclisi, Mebuslar Meclisi. Ayan Meclisi yelerinin says, mebuslar saysnn te birini geemez. Ayan Meclisi yesi olabilmek iin 40 yan doldurmu herkesin gvenini kaza nm ve devlet ilerinde vlmeye deer hizmetleri gemi olmak arttr.
*********************************************************** 25 - 1876 Anayasas ile 1908 Anayasas. 26 - Anayasa metninde vezir deyimi kullanlmtr. 27 - 31. madde ile bu sorumluluun ileyii Adeta imknsz saylacak artlara balanmtr. 520

520

Ayan Meclisi yelerini, lnceye kadar kaydiyle, padiah tyin eder (Madde 48-61). Mebus seilebilmek iin: Osmanl uyruklu olmak yabanc bir devlet hizmetinde bulunmamak, Trke bilmek, otuz yan doldurmu olmak, seildii srada bir kimsenin hizmetkrlnda bulunmamak arttr. Mflisler, hacir alt nda bulunanlar v.s. mebus, seilemezler. (Mad de 68). kinci Merutiyet devrinde, Anayasada padiahn yetkilerini ksmen daraltan baz deiiklikler yaplm ise de, anayasann esprisi ve karakteri deim emitir. Onun iin bu deiiklikler zerinde durmayacaz. imdi; Anadolu ihtilaliyle yeni bir devlet kuruluuna doru ynelmi b ulunan mill hareketin, bu islmi-monarik Anayasa karsnda geirdii fiili ve hukuki gelimeye ksaca gz gezdirebiliriz. Mevcut dzeni deitirmek amacn gden ihtill hareketinin, kendi varlna aykr grd eski hukuk kaidelerini de kaldrmas beklenir. Eski hukuk sistemi ierisinde ilk tasfiyesi gereken, phesiz, anayasadr. Yeni Trk devletinin kuruluu srasnda, bu keyfiyet bir defada ve birdenbire deil, 1924 Anayasas ile tamamlanmak zere, 1921 Anayasasna kadar u gelime ile olmutur: a) Erzurum ve Sivas kongreleriyle esaslar belli edilen Misak- Millnin son Osmanl Meclisince de kabul ve iln edilmesi, Birinci Dnya Harbinin yara tt fiili duruma uygun olmakla beraber, anayasann birinci maddesine aka aykrdr. O halde, Misak- Mill, anayasann birinci maddesini hkmsz klmtr. b) Byk Millet Meclisi, ekil ve mahiyet bakmndan anayasa d bir kurulutur. Anayasa, parlmentoyu iki meclisli bir teekkl olarak dnmtr. Geri, B.M. Meclisi yeleri mer'i seim kanununa gre seilmilerdir. Fakat bu husus, Byk Millet Meclisinin anayasa karsndaki hukuki durumunu deiti rmez. Byk Millet Meclisi olaanst yetkiler kullanmak zere toplanm ve kendisini mill irdenin tek temsilcisi sayarak vatann kaderine el koymutur. Bylece, anayasann padiaha tand haklar kaldrlm oluyordu. c) Byk Millet Meclisi, 2 Mays 1920 tarihli icra Vekillerinin Sureti ntihabna Dair Kanun ile Osmanl Anayasasnda tesbit olunan eklin dnda yeni bir hkmet forml getirmitir. Byk Millet Meclisi hkmetinde vezir veya nazr yoktur; cr Vekili vardr.

521

d) Anayasann. 7. maddesine gre padiahn kutsal haklar arasnda bul unan yetkiler, irde-i seniye olmakszn kullanlmtr. Bu konuda Meclise karar alnmas iin Saruhan milletvekili Refik evket (nce) 13 Mays 1920 gn Meclis bakanlna verdii nergede 28 Meclisinin hasbelicap millet ve padiah kuvvetini nefsinde cemetti; iin padiahn irdesine tevvafuk eden her hususu if ey lemesi iktiz ederken.. diyordu. Karahisar arki milletvekili Mustafa Bey de 6 Temmuz 1920 tarihinde Meclise ayn konuda bir kanun teklifinde bulunmutu. Refik evket Beyin nergesi ve Mustafa Beyin kanun teklifi Meclise hi yad rganmam ve Anayasa komisyonuna havale edilmitir. Fakat, 20 Ocak 1921'de anayasann kabulne kadar byle bir karar veya kanuna lzum kalmadan da p adiahn btn yetkilerinin kullanlmasna devam olunmutur. Grlyor ki, Yeni Trk Devletinin kuruluu, soyut anlamda bir anayasa ile balam ve eski anayasa hkmsz saylmad halde bu faaliyete engel ol amamtr. Profesr Yavuz Abadan yle demektedir: ...Anayasann domas veya deimesi iin mutlaka kanun veya rf hlinde tesbit edilmesi art deildir. Devletin yksek organlarndaki her deiiklik, balangtan somut mnada bir anayasa deiiklii fde eder ve eski anayas ann soyut hkmlerinden bu fiili deiiklie aykr olanlarn derhal yrrlkten kalkmasn gerektirir.30 Yukarda ksaca belirttiimiz gibi, Anadolu htilaliyle Osmanl devlet dzeni iinde olagelmekte bulunan deiiklie aykr den anayasa hkmleri yava yava deerini kaybederek yrrlkten kalkmaya balam ve bir sre sonra yeni bir anayasa yaplmakla fiili durum hukuki anlam kazanmtr. Byk Millet Meclisinin topland gnden itibaren kurulmakta olan yeni devlet dzeninin anayasas somut anlamda varln duyurduu hlde, Mustafa Kemal Paa, yazl bir anayasa ile, banda bulunduu milli harekete hukuki deer kazandrmak istemitir. Gerekten, Byk Mill et Meclisinin 20 Ocak 1921 gn kabul ettii anayasa, btn eksikliklerine ve kusurlarna ramen, Yeni Trk Devletinin en kuvvetli temellerinden biridir.
********************************************* 28 - T.B.M.M. Zabt Ceridesi, c. I, s. 287 29 - T.B.M.M. Zabt Ceridesi, c. II, s. 191-192 30 - Trk inklb Tarihi Notlar, (Ankara: 1956), s. 16. 522

522

Hukuk profesrlerinin de belirttikleri zere 31 1921 Anayasas, klsik anayasa tekniine uygun deildir. Bir anayasada bulunmas gereken birok h ususa yer verilmemitir. Balca, devlet bakanl messesesine dokunul mam ve amme haklar zerinde durulmamtr. Yeni bir devlet kurma irdesine hukuki ekil veren anayasada devlet bakanlndan sz edilmemesi zerinde ksaca duracaz: Mustafa Kemal Paa, liderliini yapt ihtilli ll admlarla baarya gtrrken, asl olan amac hibir za man gzden uzak tutmyarak bir taraftan kendisini Trk toplumuna ustalkla kabul ettirmeye alrken, dier taraftan saltanatn tasfiyesi artlarn hazrl yordu. Byk Millet Meclisinin ikinci toplantsnda (24 Nisan) hkmet tekili hakknda yapt teklifi 32ne Meclise, basz bir devlet forml sunmutu. Kabul olunan formle gre geici kaydiyle de olsa bir hkmet bakan tanmak veya bir padiah kaymak am ihdas etmek caiz deildir. Bylece, saltanat fikrinin yeni siyas iktidara yerlemesi nlenmi oluyordu. Yine bu teklifiyle kabul edilen, Trkiye Byk Millet Meclisinin stnde bir kuvvet bulunmad ilkesi de zmmen saltanat fikrini reddediyordu. Mustafa Kemal Paann teklifinin altnda Padiah ve halife, cebr ikrahtan azade olduu zaman, Meclisinin tanzim edecei kanun esaslar dairesinde vaziyetini ahzeder, eklinde bir not vard. Bu cmleden anlalyor ki, padiahn bir an ayasa organ olarak eski durumunu kazanmas kendiliinden ola mayacak, bunun nasl gerekleecei Meclis tarafndan bir kanunla tesbit edilecektir. Saltanat umursamayan milletvekillerinin yannda saltanat milletvekillerinin ar bastklar bir Meclise kar, bunlar iyi d nlm formllerdi. Fakat, konu, Anayasa grmeleri srasnda yeniden aktel bir duruma gelmiti. Bu defa, M. Kemal Paa 25 Eyll 1920 gnl gizli oturumda konuyu daha ak ve daha kesin bir ekilde ortaya koydu : Trk Milletinin ve tek temsilcisi olan yksek Meclisin, vatan ve milletin istikllini, hayatn salamak iin alrken, hilfet ve saltanat ile bu kadar ok megul olmas sakncaldr. imdilik bunlardan hi sz etmemek
********************************************************* 31 - Mesel, Prof. Hseyin Nail Kbal ve Prof. Bahri Savc. 32 - T.B.M.M. Zabt Ceridesi, c. I, s. 32 523

523

memleketin yksek menfaatleri gereidir. Eer maksat, bu gnk halife ve padiaha ballk ve sadakatimizi muhafaza ettiimizi ifde etmek ise, bu kii haindir. Dmanlarn vatan ve millet aleyhinde vastasdr. Buna halife ve pa diah deyince, millet onun emirlerine itaat ederek dman emellerini yerine getirmek zorunda kalr. Hain veyahut makamnn kudret ve yetkisini kullanmaktan alkonmu kii zaten halife ve padiah olamaz. O hlde, onu drr, yerine derhal dierini seeriz demek istiyorsanz, buna da bugnn vaziyet ve artlan elverili deildir. nk, drlmesi lzm gelen kii, milletin yannda deil, dmanlarn elindedir. Onun v cudunu yok sayarak dier birine uymak tasavvur olunuyorsa, bugnk halife ve sultan haklarndan vazgemiyerek stanbul'daki kabineyle, bugn olduu gibi makamn muhafaza ve faaliyetini devam ettirebileceine gre, millet ve Meclis asl ma ksadn unutup Halifeler dvas ile mi uraacak? Ali ile Muaviye devrini mi yayacaz? zet olarak bu mesele, geni, nzik ve nemlidir. Halli bugnn ilerinden deildir. Meseleyi esasndan halle giriecek olursak, bugn iinden kamayz. B unun da zaman gelecektir. Bugn koyduumuz kanun esaslar varlmz ve stikllimizi kurtaracak olan Millet Meclisini ve Milli Hkmeti kuvvetlendirmee ynelik mna ve yetkiyi kabullenen ve belirten tarzda olmaldr. 20 Ocak 1921 tarihli Anayasada devlet bakanl messesi bu zorunluktan dolay yer almtr. htill ve harbin yaratt olaanst durum, yaplan Anayasada amme haklarnn zerinde durulmas iini bir kmaza sokabilirdi. Kald ki, hrriyetlerin alabildiine ksld bir hl iinde, vatandalara hak ve hrriyetler ini hatrlatmann bir anlam da olmazd. Anayasa, yrtme ve yasama kuvvetlerini belirttii halde, nc kuvvete yani yarg organna da dokunmamtr. Fakat, Meclis gerek bu hususu, gerekse devlet tekiltn tamamlayacak dier organlar tamamen ihmal etmi deildir. Dantay, Saytay ve Yargtay kurma iine daha Meclisin ald aylarda el atlm (7 Haziran 1920 tarih, 4 sayl kanunla) Sivas'ta geici bir Yargtay tekil edilmitir. Anayasa almalar, Meclise 13 Eyll 1920 tarihli hkmet teklifiyle, fakat bir anayasa projesi veya tasars ad ile deil, hkmet program olarak intikl etmiti. Daha 524 524

nce belirttiimiz gibi, bu program Mecliste 18 Eyll gn okunmu ve nitelii bakmndan bir Anayasa tasars olduu anlalarak incelenmek zere bir zel komisyona verilmiti. Anayasa grmeleri bu komisyonun hazrlad tasar zerinde yapld. 20 Ocak 1921 gn son eklini alarak kabul olunan Anayasa, temel hkmler ve idar tekilt olmak zere iki blm ve 23 maddeden ibarettir. Bir de, say tamayan Madde-i Mnferidesi vardr. Temel hkmler unlardr: 1 Hkimiyet bil kayd art milletindir, idare usul, halkn, mukadderatn bizzat ve bilfiil idare etmesi esa sna mstenittir. 2 cra kudreti ve terii selhiyeti milletin yegne ve hakik mmessili olan Byk Millet Meclisinde tecelli ve temerkz eder. 3 Trkiye Devleti Byk Millet Meclisi tarafndan idare olunur ve h kmeti Byk Millet Meclisi Hkmeti unvann tar. 4 Byk Millet Meclisi vilyetler halknca mntehep zdan mrekkeptir. 5 Byk Millet Meclisinin intihab iki senede bir kere icra olunur. nt ihap olunan znn zlk mddeti iki seneden ibaret olup fakat tekrar intihap olunmak caizdir. Sabk heyet lahik heyetin itimana kadar devam eder. Yen i intihabat icrasna imkn grlmedii takdirde, itima devresinin yalnz bir sene temdidi caizdir. Byk Millet Meclisi azasnn herbiri kendini intihap eden vil yetin ayrca vekili olmayp umum milletin vekilidir. 6 Byk Millet Meclisinin heyeti umumiyesi Kasm balangcnda davetsiz toplanr. 7 Ahkm er'iyenin tenfizi, umum kavninin vaz', tdili, feshi ve m uahede ve sulh akdi ve vatan mdafaas iln gibi, hukuku esasiye Byk Millet Meclisine aittir. Kavnin ve nizmt tanziminde muamelt n sa erfk ve ihtiyacat zamana evfk ahkm- fkhiye ve hukukiye ile dap ve muamelt esas ittihaz klnr. Heyeti Vekilenin vazifesi ve mesuliyeti kanunu mahsus ile tyin edilir. 8 Byk Millet Meclisi, Hkmetinin inksam eyledii deviri, kanunu mahsus mucibince intihap-kerdesi olan vekiller vastas ile idare eder. Meclis, icr husust'iin vekillere vehe tyin ve ledelhace bunlar tebdil eyler. 9 Byk Millet Meclisi Heyeti Umumiyesi tarafndan intihap olunan reis bir intihap devresi zarfnda Byk Millet Meclisi reisidir. Bu sfatla meclis nmna imza

525

vaz'na ve heyeti vekile mukarreratn tasdike selhiyettardr. cra vekilleri heyeti, ilerinden birini kendilerine reis intihap ederler. Ancak Byk Millet Meclis Reisi vekiller heyetinin de reisi tabiisidir. Bu hkmler, yukarda zet olarak belirttiimiz Osmanl Anayasas hkmleriyle karlatrlnca, 1921 Anayasasnn Osmanl Anayasasnn temel h kmlerini, zmn bir ekilde, yrrlkten kaldrd kolayca anlalmak tadr. Yeni Anayasann 7. maddesi, padiahn kutsal haklar arasnda saylan yetkileri Trkiye Byk Millet Meclisine ait haklar olarak tanmtr. 1. ve 2. maddeler ise, islmi - monarik Osmanl Anayasasn tm olarak anlamsz hle getiren cumhuri bir mahiyet tamaktadr. Hatt bu Anayasa -7. maddesinde er'i ahkm ve fkhdan sz etmesine ramen- Osmanl Anayasasnn 11. maddesi ve 1924 Anayasasnn 2. maddesi 33 gibi ak bir hkm getirmemekle, lik bir anayasa saylabilir. Bununla beraber, 1921 Anayasas ekli kus urlarndan baka muhteva bakmndan yaratt elimelerle de zaaf ifde etmek tedir. Bu elimeleri yle zetleyebiliriz : Eski anayasay aka reddetmemi ve yrrlkten kaldrmam, fakat, ona kar yeni hkmler getirmitir. Nitekim bu elime, Must afa Kemal Paa'nn, Sadrzam Tevfik Paaya yazd 30 Ocak 1921 tarihli telgrafta 34 da belli olmaktadr. Mustafa Kemal Paa, Anayasann temel hkmlerine ait 9 maddeyi sraladktan sonra 10. maddede yle diyordu : Kanuni Esasinin (Osmanl Anayasas) bu maddeler ile elimeyen hkmleri eskiden beri olduu gibi yrrlktedir. Anayasa, cumhuriyeti ve lik bir anlam tad halde, saltanat ve hilfet messesesini anayasa dzeninden kesinlikle skp atmamtr. Mnferid ma ddede 5 Eyll 1920 tarihli Nisabi Mzakere Kanunun 1. maddesine 35 atf yaparak, dt elimeyi daha da ok artrmtr. Ayrca, anayasasnn hazrlanmas vesilesiyle Byk Millet
******************************************* 33 - 1924 Anayasasnn 2. maddesi yledir Trkiye Devletinin dini, dini slmdr.. 34 - Nutuk, cilt II, s. 563. 35 - Nisab Mzakere Kanunun 1. maddesi yledir: Byk Millet Meclisi; Hilfet ve saltanatn, vatan ve milletin istihls ve istikllinden ibaret olan gayesinin husulne kadar eraiti tiye dairesinde mstemirren inikat eder. 526

526

Meclisinin kabul edip yaynlanmasna karar verdii bildiride de Hilfet ve Saltanat makam resmen benimsenmiti. Hemen iaret etmek yerinde olur ki, bu durum, iinde yaanlan ola anst artlarn zorunluundan ileri geliyordu. htill, meclisin muhafazakr grubu karsnda kendisini yeteri kadar kuvvetli grmedii iin telifi bir yol tut mutu. Bu yol, iki taraf da tatmin ediyordu. nk, mu hafazakrlar Nisab- Mzakere Kanununa atf yapan mnferid maddeyi kabul ettirmekle Anayasann geiciliini salam olduklarna inanyorlard. htillci kadro ise, bu tavizi verirken, saltanat kurumunu bir anayasa organ olarak tanmam, padiahn yet kilerini de ele geirmi oluyordu. Bu zellikleriyle, 1921 anayasas, zaferden sonra grlecei zere, bir intikal anayasasdr. *** Anadolu'da yeni bir devletin kurulu hlinde bulun duu Birinci nn Savandan sonra, aka kendisini belli etmitir. Nitekim, bu gerek, Osmanl Andlamasn (Sevres) imzalayan tilf Devletlerince de anlalacak ve Ankara Hkmetinin temsilcileri, ilk olarak, bir konferansa davet edileceklerdi. Yeni Devletin kuruluunun ilk iareti, Byk Millet Meclisinin aldr. nk; Byk Millet Meclisinin almas ile Anadolu'da yeni bir siyas iktidar olay vki olmutur.36 1921 Anayasasnn z sayabileceimiz 24 Nisan 1920 tarihli Meclis kar ar Hyaneti Vataniye Kanunu, Byk Millet Meclisi icra Vekillerinin Sureti int ihabna Dair Kanun ve Nisab- Mzkere Kanunu, Anadolu' ihtillinin devlet olma yolundaki geliiminin nirengi noktalardr. Profesr Hseyin Nail Kbal, bu geliimi yle belirtiyor:
37

Trkiye Byk Millet Meclisi, belirttiimiz kararlar ve organik kanunlarla yeni bir devlet kurma irdesini aka ortaya koymu ve bunu tatbike gemitir.38
******************************************** 36 - Prof. Yavuz Abadan Prof. Bahri Savc, Trkiye' de Anayasa Gelimelerine Bir Bak, s. 53. 37 . - T.B.M.M. Zabt Ceridesi, c. I, s. 32 38 - Yeni Trkiye, stanbul, 1959 (Bu kitaptaki makalesi), s. 118. 527

527

23 Nisan 1920 tarihinde olaanst yetkilerle Ankara'da toplanan meclis, kendisine Trkiye Byk Millet Meclisi adn vermekle, yeni devletin adn da ksmen belli etmiti. Misk- Millnin ruhuna uygun olarak seilmi bulunan bu adn, Osmanllk ile lfz hibir ilgisi yoktu. Sonunda, 1921 Anayasasnn hazrlan srasnda yeni devletin ak ad belli oldu. Anayasann nc madd esi Trkiye Devleti diye balyordu. Misk- Millnin anlamndan ve izdii snrdan sezildii gibi, Trkiye Devleti deyiminden de aka anlalyordu ki, yeni devlet mill bir devlet olacakt. Anayasann temel hkmlerinden 1 -3. maddeler, merut de olsa, monariyi kesinlikle reddediyordu. Egemen liin kaytsz artsz millete ait olduu ilkesini birinci maddesinde ifde eden anayasa, yeni devletin karakterini de b elirtmi bulunuyordu. Dier hkmlerle birlikte yorumland zaman, yeni devletin demokratik cumhuriyete yneldii ak ve seik olarak anlalmaktadr. 528

528

C. SALTANATILARIN TEPKS

Londra Konferans (21 ubat 1921), yeni Anayasa ile Trkiye'de beliren yeni devlet dzenini kuvvetlendirici bir gelimeye yol amtr, itilf Devletleri, Dou Meselesini zmek zere Londra'da toplanmasna karar verdikleri konferans iin yeni Trkiye'yi stanbul Hkmeti kanal ile davet etmilerdi. Bu davet, Anadolu'da yeni bir devlet kuruluu olayn, gerek Ankara - stanbul arasnda cereyan eden yazmalar, gerekse mecliste yaplan grmeler ile bir kere daha tescil etmitir. Bu vesile ile Byk Millet Meclisi bir kere daha Anayasa ve padiah-halife zerinde durmak mecburiyetinde kalmtr. Gr meler dikkatle incelendiinde, o sralarda ikinci grupun tekiltlanmaya balad anlalacaktr. stanbul - Ankara arasndaki yazmalar d grn ile Londra Konferansn ilgilendiriyordu. Gerekte ise, Mustafa Kemal Paa, bunu vesile ittihaz ederek yeni Trk Devletini stanbul'a empoze etmek ve stanbul'u Anka ra'ya balamak tasavvurunda idi. Bu sebeple nce bu yazmalar zetliyeceiz. Sadrzam Tevfik Paann Trkiye'nin Londra Kon feransna davet edildiini bildiren ilk telgraf 21.1.1921 tarihlidir. Telgrafn esasa ait cmlesi yle idi: Osmanl Hkmetine, gnderilecek davet, Mustafa Kemal Paann v eyahut Ankaraca gerekli zne sahip delegelerin Osmanl delegeler kurulu arasnda bulunmalarn da ierir. Mustafa Kemal Paa, biri zel, teki resm olmak zere, Tevfik Paaya iki telgrafla cevap verdi. Trkiye Byk Millet Meclisi adna yazd resm telgrafta 39; stanbul'da meru ve hukuk herhangi bir heyet bulunma
********************************************** 39 - T.B.M.M. Zabt Ceridesi, cilt 7, s 411

529

n, Trkiye'nin kaderi zerinde sz syliyebilecek tek meru ve mstakil kuvvetin T.B.M. Meclisi olduunu, dolaysiyle itilf Devletlerine ancak Ankara Hkmetinin muhatap olabileceini belirtiyor ve yle diyordu: Heyetinize40 den vatan ve vicdan vazife, millet ve memleket namna meru muhatap hkmetin Ankara' da olduunu kabul ve iln etmektedir. zel telgraf, son derece nemli olan aadaki hususlar erevesinde yazlmt: saltanat ve hilfet merkezinden balayarak madd ve manev btn memleket kuvvetlerinin birlik olarak hareket etmesi gereklidir. Bunun iin Pad iahn mill iradenin tek temsilcisi olarak Trkiye Byk Millet Meclisini tandn resmen iln etmesi artk icp etmitir. .... bize katlmak suretiyle vaziyetinizi belirtmenizi ve tesbit buyurmanz, tarih ve millet nnde yklenmi olduumuz grev ve yetkiye dayanarak teklif ederiz. .... Samim tekliflerimiz kabul edilip yerine getirilmedii takdirde, saltanat ve hilfet makamn igal eden Padiahn durumunun sarslmas tehlikesi nden hakl olarak korkulur ve bunun btn sorumluluu, tahmin edilemiyecek sonulariyle birlikte, dorudan doruya Padiaha aittir. Mustafa Kemal Paa'nn deyimiyle, bundan sonra her iki telgraf zetl eyen ve yaplmas gerekli eyleri basit bir ekilde belirten u telgraf ekildi: 41 1 Padiah, Trkiye Byk Millet Meclisini tandn ksa bir hatt- hmyn ile iln buyuracaklardr. 2 Birinci madde hkm yerine getirildikten sonra ailevi olan i ilerim izi yle ayarlayabiliriz: Padiah tedenberi olduu gibi Dersaadet'te (stanbulda) ikamet buyururlar. Trkiye Byk Millet Meclisi ve Hkmet imdilik Ankara'da bulunur. stanbul'da artk kabine ad altnda bir heyet kalmaz. stanbul'un zel durumu dolaysiyle Padiahn yann
****************************************************** 40 - Hkmet dememek iin heyet kelimesini kullanmaktadr. 41 - T.B.M.M. Zabt Ceridesi, cilt 7, s. 412 (Telgraf tarafmzdan ksaltlmtr. Fakat aldmz cmleler metnin ayndr.) 530

530

da Byk Millet Meclisinden grev ve yetki alm bir heyet bulundurulur. 3 stanbul ve yresinin idaresine ait iler sonra dnlr ve dzenlenir. 4 Bu artlarn kabul zerine, zaten Byk Millet Meclisince tasdikli btemizde mevcut olan Padiaha ve saltanat hanedanna alt tahsisat 42 ve lzumlu olan btn memurlara dier maa sahiplerinin tahsisatn hkmetimiz deyecektir. Mustafa Kemal Paa, Meclisin toplanmad gn iinde yaplan bu yazmalar ve Londra Konferans iin davet alndn B. M. Meclisinin 29 Ocak 1921 gnl toplantsnda, telgraflar da aynen okuyarak aklad. Paa, konu mas srasnda, Anayasaya girmi olan Trkiye Devleti deyimini ilk defa kullanyordu. Bu tarihe kadar hep T.B.M. Meclisi Hkmetinden sz ettii halde, bugn sk sk Trkiye Devleti demesi, yeni devlet kuruluu ola y bakmndan zellikle zerinde durulacak bir noktadr. M. Kemal Paa'nn Sadrzam Tevfik Paaya yazd telgraflarda padiah hedef tutan teklifler, Mecliste saltanat messesesi zerinde bir defa daha durulmasna yol amt. Mustafa Kemal Paa'nn alklarla karlanan ko numas bittikten sonra sz alan Mersin Milletvekili smail Safa Bey, baklay azndan kard ve grmeler yle devam etti: smail Safa Bey (Mersin) Arkadalar! stanbul ile Milli Hkmet arasnda birtakm yazma yaplm olduunu muhterem bakanmz Paa hazretleri burada izah buyurdular. Mill hkmetin teklifleri arasnda gayet nem li bir madde var: Padiahn Meclisimizin meruluunu ve milletin mukadderatna bi zzat hkim olduunu iln etmesi isteniyor. Padiah, Milli Hkmet tarafndan hakl olarak istenilen bu iln yapmad takdirde, ona kar durumumuz ne olacaktr? (Eskiden ne ise, yine o sesleri), (Grltler). imdiye kadar durumumuz, arkadalar biliyorsunuz, gayet kapal idi ve hi kimse bu noktaya dokunmaya cesaret edemiyordu. Hepimiz diyorduk ki; padiahmz ecnebilerin elinde esirdir. O halde, yaplan eylerin hibirisinden raz deildir. Onun iin daima padia hmzn bizimle beraber olduunu ve fakat ecnebilerin
****************************************************** 42 - leride grlecei zere bte, Osmanl btesinin fasl ve maddelerine gre hazrlanmtr ve M. Kemal Paann szn ettii tahsisat bteye konulmutur. 531

531

elinde esir bulunduu iin padiah olarak emirlerini aklamaya gcnn yetmediini sylyordu. Nasl dnrsek dnelim, bu mesele genel kurulumuzca ve hepimizce byle grlmek isteniyordu. Fakat bugn Padiahn bize kar olan durumunu ak olarak, yani bizim meruluumuzu, milletin mukadderatna hkim olduumuzu tasdik edecek kadar durumunu ak sylemedii takdirde ne durum alacaz? Ona kar ne dnyorsunuz? Bu nokta hakknda aklama yaplmasn istiyorum. Feyzi Ef. (Malatya) (Grltler) En nemli bir mesele... Paann ifadesi pek dorudur. Paa hazretleri ayrl ortadan kaldrmak iin gzelce bir ey yazmtr. En nemli bir meseledir efendiler. Mazhar Mfit B. (Hakkri) Kim dedi nemli deildir? Feyzi Ef. (Devamla Srsnn hesabn bilmeyen, srsn muhafaza etmiyen bir obann elinde bir denei, bir de kaval olur. Evet o padi ahlar bizim hukukumuzu her suretle muhafaza eder idi... (Patrdlar). Ben inerim, lkin milletin en derin yaralar zerinde sz syliyen adama kar byle en byk Meclisin bu kadar grlt etmesi zannedersem znt vericidir. Srr B. (zmit) Teekkl eden mill heyetin padiah nazarnda nasl kabul edilmekte olduunu aka iln edilmesini teklif etti. Pek doru, hatt ge kaldmz bir tedbirdir bu. Padiah imdiye kadar bizi nasl kabul ettiini aka sylemeli idi. Bu teklifimiz karsnda padiah susmay tercih eder veyahut aksini desteklerse, o vakit halkn ecnebi esaretine rzas ile teslim eden; askerini ecnebilere teslim eden ve kalelerini dmanlara brakan, halk zerindeki yarg hakkndan vazgeen imam- msmin ne olacan ulemadan sorarz ve verecekleri fetva gereyince amel ederiz. Hsrev B. (Trabzon) Bendeniz Safa Beyefendinin sorularna bir cevap vermek istiyorum. Gerekten kendileri bu soruyu 9 ay evvel sorsalard, bendeniz de ayn eyi duyardm. Fakat bugn mesele bsbtn baka bir ekil almtr.. Padiah 8-9 ay nce belki aldatlm, belki yle grm. Bu Anadolu meru h kmetini meru saymyor. Bu byledir. Fakat ne oldu? Tabi hi. Millet mu kadderatna hkim idi... Padiah; ister cevap verir, ister vermez. Bizim nazarmzda mevcut olan ahs deildir. Hilafet yce bir makamdr. (Bravo sesleri). 532

532

Bundan sonra Erzincan milletvekili Osman Fevzi Efen di sz alarak mcadelenin balangcndan beri padiahn dman elinde esir bulunduunu, maks adn memleketi ve padiah kurtarmak olduunu, Anadolu ulemas tarafndan karlan fetvalarn da bu fikre dayandn belirterek, imdi durumun deiip deimediini sormu ve szlerini yle bitirmitir: Bundan dolay imdi acaba durum tamamen deiti mi? Kabul etmiyorum. Yani Padiah tarafndan verilecek cevap kabul olunmaz tarznda anladm baz ifadelere kar mdafaa ediyorum bendeniz. Yani phemi yok etsinler. Bu hl sona erdi mi? Olmad ise yine Paa hazretlerinin buyurduklar ve verdikleri cevap ayn hakikattir kanaatmca. Mustafa Kemal Paa (Ankara) Efendiler; bu sorulan sorulara esasen cevaplar verilmi gibidir, baz arkadalar tarafndan. Yalnz bendeniz de ayn cevaplara dokunan ve dokunacak olan bir ka kelime syliyerek bu meseleye bugn iin son vermei rica edeceim. Padiah - zannediyorum ki - iinizde benim kadar tanyan azdr. M. Kemal Paa, konumasnn bundan sonraki ksmnda ngilizlerin islm memleketlerinde gttkleri politikay, padiah - halifeyi avular iine aldklarn, padiahn, milletini ve memleketini tanmad iin, dardan dayanak arad; fakat, imdi durumun iki bakmdan deitiini anlatm ve yle devam etmitir: ... Padiah, byle, darda dayanak noktas aramaya sevkeden sebepler tm olarak ortadan kalkmtr inancndaym. Birincisi, millet kudretini ve kuvvetini maddeten gsterdi... kincisi, ngilizler, Padiah yalnz brakmlardr... Artk kendilerince hi bir kymeti bulunmayan Padiah brakmlardr, ite byle bir durum karsnda millet, yksek bir vicdan hissi ile, yine hilfet ve saltanat makamnda oturduu iin bugn kendisine son ve kesin teklifi yapyor. Pek ok mid ederim ki, Padiah, bu teklifi memnunlukla kabul buyururlar. nk, akl kr olan, mantk icab olan, olaylarn icab olan budur. Sorulan soruya cevap vermek istiyorum: eer Padiah bu tekliflerimize uygun cevap vermezse ne yapacaz? Efendiler, bu meselenin halli ve fasl tabii olarak gayet basittir... zet olarak, bu mesele, milletin, arzu ettii dakikada halledebilecei bir meseledir. Hallinde zorluk olmayabi

533

lir. Fakat, bugnden sz konusu edilmesine bendenizce lzum yoktur. (ok doru sesleri). M. Kemal Paa, beyanatnn bu son ksmnda pek ka pal konumu, meselenin nasl halledileceini sylememitir, ima suretiyle, gn geldiinde bu padiah indirir, yeni padiah oturturuz demek istedii anlalyor . Grmelere, Dr. Refik (Saydam) Beyin bir takririyle son verilmi ve Mu stafa Kemal Paann stanbul'a yazd telgraflar ve beyanat tasvip edilmitir. Ancak, Meclisin muhafazakr yeleri - ki bunlar ileride ikinci grupu tekil edeceklerdir- bugnk grmelerde fazla ses karmadklar halde, M. Kemal Paann padiaha kar davrann hazmedememilerdi. Bir gn sonra meseleyi yeniden Meclise getirecekler ve bu defa direneceklerdi. Padiah ile, hkmeti ile stanbul'un, Trkiye Byk Millet Meclisi, daha ak bir deyile, Yeni Trkiye Devleti karsndaki durumunu belli etmek amacn gden bu grmelerin, 31 Ocak 1921 gn birdenbire sertleme sinde, ayn gn hkmetin Meclise sunduu bir teklifin rol olmutur. Bu teklif etrafnda yap lan Meclis grmelerini daha sonraya brakarak, nce saltanatlarn di renii zerinde duracaz. 534

534

D. SALTANATILAR DRENYOR

Londra Konferans vesilesi ile Mustafa Kemal Paann Sadrzam Tevfik Paa ile aralarnda geen yazmay bir gn nce Meclis alklarla kabul ettii halde, Mustafa Kemal Paa'nn kuvvet kazanmasndan kukulanan ve saltanat tutan bir grup milletvekili, Meclis Bakanlna bir nerge vermilerdi. 15 milletvekilinin imzasn tayan bu nergede bundan sonra stanbul ile yaplacak y azmalarn nce Meclise duyurulmasnn, Meclis tasdik ettii takdirde teebbse geilmesinin karar altna alnmas teklif edilmekte idi. nerge dola yl olarak Mustafa Kemal Paann gerek meclis bakan sfat ile, gerekse ahs adna Tevfik Paaya yazd telgraflarn ve hele padiah hedef tutan tekliflerin tasvip olunmadn gsteriyordu, nergeyi imzalayanlardan on milletvekili 43 ksa bir sre sonra Meclis iinde teekkl edecek olan muhalefet grubuna (ikinci grup) katlacaklard. Bir milletvekili de (Tokat Milletvekili Nazm Bey) casusluk ve hkmeti devirmek sular ile yakn gnlerde itham oluna rak istikll Mahkemesince mahkm olacak ve milletvekilliinden ihra edilecekti. Ali Fuat Paann babas smail Fazl Paa, Konya milletvekili Kzm Bey, Malatya milletvekili Fevzi Efendi de nergeyi imzalayanlar arasnda bulunuyorlard. Bu nerge kanaatimizce gerek saltanat grn, Mecliste Anayasann kabulnden sonra ilk savunmasna yol amas ve gerekse kurulacak muhalefet grubunun ilk iareti o lmas bakmndan ok nemlidir, nerge zerine Mecliste yaplan grmeler zafer son********************************************************** 43 - Mehmet Ragp (Amasya), Selhattin (Mersin), Neet (ankr), Cell (Gen), Hseyin Avni (Erzurum), Mehmet kr (Afyonkarahisar), Fikri Faik (Gen), Behet (ankr), Naim (el), Hseyin Sabri (Kastamonu). 535

535

rasnda dahi devam edecek olan ileri ve g eri fikirlerin nasl attn keskin izgilerle gstermektedir. Bu bakmdan Byk Millet Meclisinin 31 Ocak 1921 gnl oturumundaki sert konumalar burada nakledeceiz. 44 Grmeler Mustafa Kemal Paann konumas ile balad ve Mustafa Kemal Paann szn etmesi ile konu nergeye intikal etti. Fakat, Mustafa Kemal Paann konumasndan yle anlyoruz ki, Paa, bu nergenin Mec liste grlmesini istememektedir. Meclis bakannn Msaade buyurursanz Paa hazretlerinin dermeyan buyurduklar nerge okunsun demesi zerine, Mustafa Kemal Paa, konumas bittii halde, tekrar sz alarak yle devam etmitir: Sonu olarak yaptm aklamalarla doruladm ki: Meclis ile Vekiller Heyeti arasnda her bakmdan tam bir gven olduunu btn dmanlarmz a bildirmekte birlik olalm. Bunu bozacak herhangi bir fikrin ne ekli ve su retle olursa olsun yaplmasn, bugn iin, memleket menfaatlerine zararl grrm. (phesiz sesleri, hacet yok, nerge okunmasn sesleri). Ondan sonra arzu ede rseniz nergeyi okutturursunuz. (Okunmasn sesleri). Erzurum Milletvekili Hseyin Avni Bey bu durumda oturduu yerden nergede ne yazyor? diye seslenmi ve Krehir milletvekili Yahya Galip Bey bu soruyu Kim-bilir ne mnasebetsiz eydir. sz ile cevaplandrmtr. Bunun zerine grmenin birdenbire hararetli bir safhaya dkldn grmekteyiz: Hseyin Avni B. (Erzurum) Efendim, mnasebetsiz eyi mebus vermez (Grltler). Senin kadar onun da akl vardr. Benim de imzam var o nergede. Grmeden, okumadan mnasebetsizdir demek nedir? Sizin kadar biz de yetkiliyiz. (Grltler). stirham ederim Paa Hazretleri, yksek aklamalarnda bir nerge verildiini, halbuki hkmet ile Meclisin uyum iinde olduunu buyurdular. Biz hkmeti Meclisten ayr bir ey kabul e tmedik ki.. nerge okunmasn ne demektir? Yazlm bir nerge neden okunmasn? Herkes vatann menfaatl erini dnr ve imzasn kor. Bundan yksek yetki, yksek akl iddia etmek kimsenin hakk deildir. nerge bunu ihtiva ettii iin okunmasn teklif ederim.
************************************************* 44 -T.B.M.M. Zabt Ceridesi, cilt VIII, s. 21-32. 536

536

Bunun iin efendiler, hkmete, yani Byk Millet Meclisine yaplan mracaatta ilk nce hkmet, Byk Millet Meclisini toplyacak, yar gecede. Biz srekli olarak, geceli gndzl burada hazrz (Grltler). Msaade buyurun efendiler, yazlacak telgraf bir gn gecikirdi. Kemal Paa hazretlerinin aklamasna gredir ki, Tevfik Paaya yaplan mracaatta h eyeti toplar, mzkere eder, cevabn veririz demiti. stanbul da bizi 24 saat bekliye idi. Verecek cevab da, gelen telgraf gibi yksek meclise okutturup, mtalasn, oyu'nu, onayn aldktan sonra, byle nzik, mhim meselelerde cevab ver ilecekti belki. Ben, geende yazld ve dnyaya duyurulduu gibi, dnyann koruyucusu Padiah Efendimiz bize uysun, yce deneklerini takdim ederiz. Ben bunu irkin grdm. Geri kabul etmezdim onu (Biz kabul ettik sesleri, g rltler). hsan B. (Cebelibereket) Neresini irkin gryorsun? zah et. Hseyin Avni B. (Erzurum)Msaade buyurun, ben Padiahn yce deneklerini, takdim edeceiz, bunu sylemeyi mnasip grmedim. (Sen grmeyebilirsin sesleri). Msaade buyurun efendim, zatliniz kabul edin. Yce denei biz de kabul ettik. Fakat belki o telgrafa girmesini istemezdim. ler benim adma, ahsnzn adna yaplmyor, yksek Meclis adna yaplyor. Hkmet, yksek Meclisin grn anlar, cevabn ona gre verirse isabet ederdi diyorum, (Grltler). Efendiler, verilmi eyin, cevabn, yanl olduunu iddia ediyorum beyefendiler, (iddetli grltler). Mustafa Kemal Paa (Ankara) Dn, evvelsi gn niye sylemedin? Bunlar aklamadn efendi? Hseyin Avni B. (Devamla) Ben onu misl olarak arzettim. Byle hayati meselede, barla ilgili meselede hkim kimdir? Efendiler, birinci maddeyi atmz zaman: hkim dorudan doruya Mi llet Meclisi deil mi efendim? Kendi iinden ayrd birka arkadana byle geni yetki vermi deildir. 5-6 arkadaa bu kadar geni yetki vermi deildir. Hisse malp olmyalm. nk kanun mutlak olarak demitir ki: Hkmet, Byk Millet Meclisi Hkmetidir. cra Vekillerini ayrmtr. Fakat onlarn yetkilerini snr537

537

lamamtr.. Niye baryorsunuz? Ben de bu memleket ile alkadarm. Benim de sizin kadar aklm ve hakkm var (Grltler). hsan B. (Cebelibereket) Erzurum'dan geldikten sonra ok akll oldunuz. Evvelce byle deildiniz. Muhittin Baha B. (Bursa) Brakn bunlar sylesin. Mecliste byle bir ruhun olduuna zlmekle beraber bu memleket iinde byle dnenlerin olduunu da biliyoruz. Bilmiyor deiliz, braknz sylesin ve kesmeyin. Hseyin Avni B. (Devamla) Ben hkimim diyorum efendi. Efendi, ben Millet Meclisi yelerindenim. Muhittin B. Saray hkimisin... Hseyin Avni B. (Devamla) Olaanst yetkisi olan Byk Millet Meclisi yelerindenim. Ben hakkm kullanyorum. hsan B. (Cebelibereket) Baaramayacaksnz, dndklerinizi meydana koymaya... Hseyin Avni B. Efendi ben Kuvayi Milliyenin temeliyim... Gzn a efendi... Ben hibir isnat kabul etmem... Byk Millet Meclisinin gayesinden baka hibir eyi kabul eden alak ve lanetleme olsun. Sen ne sylyorsun, neye baaramayacak diyorsun? Ben kabul etmemezlik etmedim. Mustafa B. (Tokat) O gn niye sylemedin? Hseyin Avni B. (Devamla) Ben bugn sylyorum ki; yaplan yazmadan benim haberim olmal diyorum (Grltler). Hamdi Namk B. (zmit) Yazmadan haberdar etmiyorlar m? Hseyin Avni B. Kararlarn sonu tebli olunuyor. Hkmet byle yapt demitir. Ben bunu inkr etmiyorum. Yksek Meclisin oyunun alnmasn istiyorum. Buna raz deil misiniz? (Grltler). Ben byle istiyorum, siz istemezseniz pekl baka istemeyin. Fuat B. (orum) n aa haydi, istemiyoruz. Hseyin Avni Beyden sonra nergeyi imzalayanlardan Amasya milletvekili Ragp Bey sz alarak nergenin okun mas zerinde konumu. Yahya Galip Bey de takrir okunsun da anlyalm eklinde nergenin okunmas fikrini destekl emitir. Buraya kadar yaplan grmelerden ve hele Hseyin Avn i Beyin aka sylemesinden anlal 538

538

yor ki, Saltanat milletvekillerini hassasiyete srkliyen en nemli husus, Mu stafa Kemal Paann, Tevfik Paaya yazd telgrafta, padiah Meclisi tandn iln etsin, biz de onun tahsisatn verelim, demesidir. Hseyin Avni Beyin, arkadalar adna gsterdii iddetli direnme, Mus tafa Kemal Paann sabrn tketmi ve hcuma gemesine sebep olmutur. Mustafa Kemal Paann konumas ile grmeler aadaki ekilde devam etmitir: Mustafa Kemal Paa (Ankara) Efendiler; Bu sz zerine, Yksek Meclise gayet ac bir gerei sylemek zorundaym. inizde gizli polis vardr. Efend iler! En gizli oturumumuzda cereyan eden millet ve memleket hayat ile ilgili en gizli noktalar yabanclara raporla verilmitir. (Grltler) (Kahrolsun sesleri) bundan dolay bu memleket... (Grltler) bo yere durumu kartrmaynz. Yal nz buna gveniniz ki, gdlen meslek, burada vicdan ve namus sahibi olan y enin grlerine tamamen uygundur. Efendiler, bu nergeye imza koyanlar iinde gizli polis vardr. (iddetli grltler), (Kimdir? Syleyin rica ederiz sesleri, ka hrolsun, lanet olsun sesleri). Yahya Galip B. (Krehir) Beyefendiler, rica ederim bu, Reis Paann sylemi olduu sz ok mhimdir. Bunu ben kendi adma asla kabul etmem. Arkadalarmdan da bunu kabul edecek kimse yoktur. (Hibirimiz kabul etmeyiz sesleri). Her zamanda, her yerde hkmet her nemli iin iine girer. Hkmet nemli bir meselenin iine girdii zaman o hkmeti ufak drmek iin bir nerge v.s. verilir. Belki byle bir nergeyi imza edenlerin iinde iyi niyetli kimse vardr. Fakat yle zamanlarda byle bir nerge vermemeyi ben hibir zaman iyi niyetle badatramam. (Bravo sesleri) Rica ederim. Efendiler, millet yayacaktr. Sizin keyfiniz olmyacaktr. Milletin keyfi olacaktr. Millet lmden kurtulacaktr. Byle masallar olmaz. Nasl olur da iimizden baz efendiler ya banc paras alr da Millete hiyanet eder. Bu alaklktr, onlar buradan kmal, bu namussuzluktur. Mslmanlk bunu kabul etmez. (Aklansn sesleri). Boleviklerden para almlar. Bir Mebus B. Kim? Yahya Galip B. (Devamla) Bolevik olanlar hep alm. Bolevik olan herifler meydanda ite.. Yabanc paras almlar. Yahya Galip Beyden sonra Maarif Vekili Hamdullah 539

539

Suphi Bey sz alm, hkmet ile meclisin ilikisini zerinde durarak yattrc ve Meclise saygl bir konuma yapmtr. Fakat daha sonra krsye g elen Muhittin Baha (Pars) Bey tahrik edici bir konuma ile Meclisin havasn elektriklendirmi ve Hseyin Avni Bey ile Muhittin Baha Bey arasnda aadaki sz dellosu cereyan etmitir: Muhittin Baha B. (Devamla) Vekiller Heyeti burada okudu ve siz kabul ettiniz. Fakat efendiler, o zaman sesinizi karmadnz. nk... Hseyin Avni B. Alkladk, biz alkladk, kymetini arttrdk. Biz arttrdk. Gznz an. Muhittin Baha B. (Devamla) Yapamadnz veyahut hazrlanmadnz iin. Hseyin Avni B. Teessf ederim size. Namusum zerine sz syliyenler namussuzdur. Salih Ef. (Erzurum) Muhittin sus, Hseyin otur, namus kelimesi zerine sz sylenmez, sonra tabanca patlar. Hseyin Avni B. Genel kurulun namusu muhteremdir. Gzn a. Ben bir tekilt ile yetinmi deil, ben Kuvayi Milliyenin temeliyim. Sen uyurken b enim bayram parlyordu. Benim gayem gereklemitir. Muhittin Baha B. Brak Salih Efendi. Hakaret redolunur, henz ortadadr. (ahsiyata lzum yok sesleri). (iddetli grltler). Hseyin Avni B. Ben erefimle yaar bir insanm. Ben Hseyin Avniyim. (Grltler). Ben Byk Millet Meclisinin yesiyim. ahsiyat kabul etmem. Hibir vakit kabul etmem. Ragp B. (Ktahya) Arkadalar, dmanlarmzn istei oluyor. Bakan Be dakika oturumu tatil ediyorum. kinci oturum ald zaman Meclis az ok yatm durumda olarak grmeler balad. Tartmaya sebep olan nergenin okunmas bir zorunluk hl ine gelmiti. Mustafa Kemal Paa da nergenin okunmasn artk mahzurlu saymyordu. Sz alarak okunmamasn imaen sylemitim. Fakat bu krsden bu mnasebetle sylenen szler o nergeden o kadar ok muzrdr ki, artk nergenin okunmas da hi haizi ehemmiyet deildir. Aksine belki nergenin oku nmas uygun olur ve hi kimse phe ve tereddtte kalmaz dedi. Fakat Mustafa Kemal Paa 540

540

nn nergeyi imzalayanlar arasnda hafiye olduunu ileri srmesi milletvekillerini sarsmt. Birinci oturumda ol duu gibi, ikinci oturum aldktan sonra da bu hafiyenin aklanmas srarla isteniyordu. Mustafa Kemal Paa, imdilik yapt aklama ile yetinilmesinin uygun olacan yaknda yksek Meclisin hereyi reneceini, btn vicdan sorumluluu kabul ederek bugn bir iki isim syley ebileceini, ancak bylece durumun karmas ihtimali bulunduunu belirtti. Buna ramen milletvekilleri tatmin edilmi grnmyorlard . Son tartmalara yol aan nerge nihayet okundu. Fakat, bu tartmalar hkmeti gven oyu istemeye sevketmi bulunuyordu, nerge sahiplerinin ve zellikle tek bana da olsa savunmakta azimli grnen Avni Beyin konumalarnn Meclis ounluunca tasvip edilmedii de anlalyordu. Gven oyu isteyerek hkmet durumunu takviye edecek ve Mustafa Kemal Paann bir gn nce alklarla kabul edilen beyanat bir kere daha meclisin tasvibinden gemi ol acakt, icra Vekilleri heyeti reisi Fevzi Paa sz alarak hk metin bu konumalar sebebi ile iine dt g durumu belirtti ve Milletin, memleketin geleceine ait en nemli bir meselede grtmz yolda tam bir gvenle hareket edebilmek zere tayini esmi ile gven oyu talep ediyorum dedi. Oylama ve tasnif yaplrken grmeler de devam ediyordu. Muhalif grup, Mustafa Kemal Paann Meclis iinde hafiye olduu ha kknda szn Meclisin muhterem ah siyetine tariz ve hatt tehdit olarak kabul etmiti. Mutlaka hafiyelerin isimleri aklanmal idi. Bu konuda Mersin milletvekili Selahattin (Kseolu) Bey bir nerge vermiti. Bu nerge Mustafa Kemal Paay son derece sinirlendirdi. Paa, ikinci hcumunu bu defa Selahattin Beyin ahsn hedef tutarak sert bir ekilde yapacakt, nerge zerinde sz isteyen Mustafa Kemal Paa zetle yle dedi: Selhattin Beyefendi aramza sonradan katlmtr. in balangcnda memleket iin byle bir meclis toplamaya lzum olmad kanaatinde idi. Hlen de bu meclisin mhiyetini idrak edememitir. Bundan dolay kendisini zrl sayarm. Kendisini mazur greceim bir sebep de bizim iin belli olan zihniyetidir. nk Selhat541

541

tin Bey bu meclisin iine gelirken, bu milletin sinesine girerken ngiliz Sefareth anesinden geerek ngiliz torpidosuna binmitir. Bu srada Selhattin Bey oturduu yerden Evet ngiliz torpidosu ile geldim diye barnca Mustafa Kemal Paa szne yle devam etmitir: Ve ilk yapt ey milli ve vatan vazifesi ile megul olan bir arkada y erinden oynatmak ve yerine gemek olmutur.(*) Mustafa Kemal Paann bu ar ithamna, Selhattin Beyin verdii cevabn nemli saydmz ksmlar yledir: Evet ben ngiliz Eliliinin hazrlad bir torpido eker ile Samsun'a ge ldim. Beni gnderen Harbiye Nezaretinde isimlerini sylemek istemediim yksek kiilerdir. Beni o zaman hkmet ile Anadolu arasnda mevcut olan uurumu dzeltmek iin gndermilerdir. Paa hazretleri bunu bilmez deillerdir. .... Beni bu meclis iinde altran, beni bu meclise katan yce ahsiyetleridir. Bana mebus olmaklm teklif edildii zaman iim ok dedim. Rica ederim burada her sz sylemek istiyen byle lekelenirse bu Meclis ierisinde oturmyalm. Buras eer milletin evi ise serbest olalm. Bu nedir? Ayptr. Anlamyorum, herhangi bir mesele iin bir arkada bir soru sorsa, sonra alnna bir damga vuruluyor ve zerine amur atmak iin bir tertip kuruluyor. Allahtan ko rkalm, Allahtan. Selhattin Beyin konumas bitince, Meclis Bakan vekili Hasan Fehmi A yta, u ksa konuma ile grmeleri bir sonuca balam ve gven oyunun sonucunu bildirmitir: Efendim, gizli polis hakknda yksek Meclis gr lerini gsterdi. Karar almaya lzum grmyorum. Bunun yakn bir zamanda yksek Meclise gnderi lmesini vekiller heyetinden istemek hakkmzdr. Bu nerge de okun
****************************************** (*) Mustafa Kemal Paa Ordu Mfettii sfat ile Anadolu'ya giderken Sivas'taki III. Kolordu Kumandanlna Albay Refet Beyi tayin ettirerek beraberinde gtrmt. Refet Bey Kolordu Kumandanl yapmakta iken Harbiye Nezareti Refet Beyi stanbul'a arm ve yerine bir ngiliz torpidosu ile Albay Selhattin Beyi gndermiti. Mustafa Kemal Paa bu olay hatrlatmaktadr. 542

542

du, tutanaa geti. Bunda oya sunulacak bir nokta gr myorum. Vekiller heyetine gven meselesinde oya katlan 134 kiidir. 134' de gven oyu vermitir.45 Mesele hallolundu. Oturumu tatil ediyorum. Bu suretle saltanatlar byk bir yenilgiye uram oluyorlard, ileride daha kuvvetli bir grup ile tekrar mcadeleye girimek zere bu kere alttan alarak daha fazla direnmemilerdi.
******************************************************* 45 - Grlt koparan nergeyi imzalayanlar da, bir hkmet buhran yaratmann sorumluluundan ekinerek, hkmete gven oyu vermilerdir. 543

543

E. YEN BR DEVLET MERKEZ ARANIYOR

Bir devlet kurulurken hereyin dnlmesi gerekiyordu. Byk Millet Meclisinin toplanmas, hkmet te kili, anayasa yaplmas, bir takm organik kanunlarn kabul, Saytay, Yargtay tekili gibi almalarla devlet ekillenirken, yeni bir devlet merkezi semek de, phesiz akla gelebilecekti. H kmeti byle bir dnceye sevkeden iki sebep vard: eski devlet merkezinin, stanbul'un igal altnda bulunmas ve Ankara'nn o gnk haliyle devlet merkez i olmaya elverili saylmamas. Bursa ve Edirne'den sonra, 1453 ylndan beri Osmanl Devletinin merkezi olan stanbul, bu sfatiyle, son zamanlarda iyi bir imtihan geirmemiti. 1877-78 Osmanl-Rus Harbinde, 1911-12 Balkan Harbinde dman ordular stanbul'un kaplarna dayanmlar ve payitahtn dmesine ramak kalmt. Birinci Dnya Harbinde ise stanbul'u kaybetmek tehlikesiyle her n burun buruna yaanm ve sonunda korkulan baa gelmiti. Devlet merkezinin baka bir yere tanmas aslnda yeni bir fikir deildi. Zaman zaman bu konu zerinde dnenler bulunmutur. Trk ordusunda uzun yllar hizmet grm Gol Paa (General Von der Goltz) da bunlar dan birisidir ve stanbul'un hkmet merkezi olarak elverisiz durumuna 1897 ylnda dikkati ekmiti. Gol Paa, bu vesileyle stanbul'un gzelliklerini, milletleraras bir ehir niteliinde oluunu belirttikten sonra, adet kehanette bulunarak yle demiti: Osmanl mparatorluunu kkl reformlarla kurtarmak isteyecek bir byk hkmdarn, bakenti Trke ile arapann snr zerinde bir yere, mesel, Konya'ya ve 544

544

ya Kayseri'ye, hatt belki daha gneyde bir yere tanmas gerekecektir.46 stanbul, btn gzelliklerine ramen, kozmopolit bnyesiyle, zevk ve sefahat yuvalaryla, iine gmld rehavet havasiyle, vurdumduymazliyle, imtiyazlariyle, memleketsever kimselerin duygularn rencide etmekte idi. Birinci Balkan Harbi yenilgisinden sonra, nl yazar Sleyman Nazif, bir yazsnda stanbul'a u ekilde atyordu: Hatt meyvas en bol blgelerde bile, alktan, yoksulluktan, mitsizlikten strap eken Anadolu'nun sessizlii uzun srmiyecektir artk. Tanrya snmann ve sabrn bir snr vardr. Anadolu uyanyor. stanbul'daki elencelerin bedelini demek durumunda bir vasta olduunu anlyarak yeni ve salam bir g kazanacaktr. Hakkn silhn kuanarak, kstah ve bozulmu bakentin karsna dikilecek ve onunla hesaplaacaktr.47 Ne gariptir ki, Trk devlet merkezinin stanbul'da m, Anadolu'da m o lmas gerektii konusu, baka bir adan, Mill Mcadele'nin ilk ylnda, Trklerden ok itilf Devletlerini uratrmtr. Prof. Jaeschke, bu hususa yle dei nmektedir: O sralarda Paris'teki Bar Konferans, bakenti Anadolu'nun iinde bir yere tamann isabetli olup olmyaca meselesiyle urayordu. Clemenceau ve Venizelos, padiahn, daha iyi gzaltnda bulundurulmas, iin stanbul'da kalmasn tler, halifeliin bir eit Vatikanlatrlmasn teklif ederlerken, Lloyd George, Bursa'ya tanmas zerinde duruyordu. Clemenceau, bu fikri yle alaya almt: Bu takdirde, padiah, Papa Pie Vll'nin Fontainbleau'daki s rgnlnden (1812'de) daha iyi bir durumda bulunacaktr. Mstear Berthelot, 12 Aralk tarihli bar andlamas tasarsnda, hukuk ve mal i ynlerden sk bir ekilde denetlenmesi artyla, Osmanl hkmet merkezinin Konya'ya tanmasn ngrmt. 22 Aralk gnl toplantda, varlna ltfen hak tannan ufal
***************************************************** 46 Orient, No. 27, 3e Trimestre 1963, s. 38 (Europaelsche Revue vol XII, p. 457). 47 Martin Hartman. Dichter der neun Trkei (Berlin (1919), p. 46, (Jaeshke'den naklen Orient dergisinden alnmtr.) 545

545

m Trkiye'nin bakentinin Konya m Bursa m olursa da ha uygun olaca tartld.48 stanbul'un dman eline gemesi, yalnz bir devlet itibar meselesi deildi. Trkiye'nin btn harb sanayi tesisleri, silh, cephane ve malzeme depolar stanbul'da kurulmutu. Bunlarn, bir tehlike nnda Anadolu'ya ta nmas mmkn olamazd ve olamamt. imdi, en geni ve ar ekilde bunun acs ekilmekteydi, ite, hkmet bu grle, belki zamanszd ama, Anadolu'da ye ni devlet merkezi semek iin almalara girimiti. Bu almalara balang tekil eden hkmet karar aynen yledir: 49 Allann yardm ile stanbul'un kaytsz artsz kurtarlmas baarsna ulalsa dahi, onu, bir merasim merkezi olarak muhafaza edip milletin asl isti kll merkezini, gerek faaliyet ve hkmet merkezini, fabrika ve resm kurumlarn, Anadolu'nun strateji bakmndan en emin ve gvenli bir yerine nakletmek ve kurmak lzumu son harp ile tamamen ve noksansz anlalm olduundan, 28 Kasm 1920 gn toplanan vekiller heyeti: nce: Milli snrlar ve mill savunma bakmndan harita zerinden in celeme yaparak hkmet merkezi olabilecek blgelerin bir daire ile tesbit edilmesinin Genel Kurmay Bakanlna verilmesi; Sonra: Fikir ve ihtisas sahibi bir zel komisyon kurarak bu daire iinde inceleme gezisi yaptrarak merkez olmak zere kabul edilecek ehrin tesbiti; nc olarak: Bu bakent komisyonunun; 1) dnlen merkezin mmknse sahile, trafie elverili bir ehir ile bal olmasna, 2) dnlen me rkezin memleketin drt tarafna balanmas imkn bulunmasna; 3) elektrik r etilebilecek tabi veya sun' ellelere yakn olmasna, 4) mmkn olduu kadar kmr madeni evresinde olmasna, 5) ormanlk bir alana yakn bulunmasna, 6) genel ihtiyaca yetecek kadar sulara sahip bulunmasna veya sularn tanmas mmkn olmasna 7) yerin havasnn ve suyunun gzelliine, 8) byk bir ehir kurmaya elverili araziye malik bulunmasna, 9) yap malzemesinin teminin mmkn olmasna, 10) ve meden ehir iin
******************************************************** 48 - Prof. Jaeschke'nin 27 Nisan 1963 gn Paris niversitesi Trkoloji Enstitsnde verdii Mustafa Kemal ve Trkiye Cumhuriyetinin ilm adl konferans (Orient). 49 - T.B.M.M. Zabt Ceridesi, cilt 8, s. 4. 546

546

bunlardan baka lzumlu grecei hususlarn lzum ve vcuduna di kkat etmesine ve bu artlarn hepsi bulunmad takdirde ounluu kendinde toplyan bir yerin seilmesine; Son olarak: Bu hazrlk sonunda baharda gerekli teebbslere ve inaata hemen balanarak, 1921 yl knda dnlen bakente hkmetin tanmasna ve eitli hkmet dairelerinin imdiden esasl olarak kurmaya giriecekleri resmi kurumlarn bu merkezde kurulmasna dikkat etmelerine karar vermitir. bu kararn yrtlmesine Genel Kurmay, Mill Savunma, Bayndrlk, ktisat ve Salk Bakanlar memurdurlar. Kararda sz edilen komisyonda milletvekilinin bulunmasn uygun gren hkmet, setii milletvekillerine izin verilmesi iin meclise bir yaz yazm t. 31 Ocak 1921 gn birinci oturumda bu yaznn okunmasiyle grme ald. Hkmetin szcln maliye vekili Ferit (Tek) Bey yapyordu. Milletvekiller inin ou byle bir almaya, hatt ana fikre, byk bir tepki gsterdiler. Baka i kalmad m efendim?, stanbul'u btn btne unutuyor muyuz?, Henz ne olacamz belli olmad bir zamanda, Bu teebbs siyasete zararldr, stanbul bakent olarak kalacaktr, Allah bana Anadolu'da bugn bir islm merkezi, bir Osmanl bakenti kurmay nasip etmesin, Bu bar meselesinden daha m nemlidir?, stanbul, daima stanbul.. szleriyle hkmet, adet protesto yamuruna tutulmutur. Hkmet szcsn den baka ancak pek az milletvekili yeni bir devlet merkezi fikrini sempati ile karlamtr. Bunlardan biri Konya milletvekili Vehbi Hoca, dieri de Kayseri milletvekili Ahmet Hilmi Beydir. stanbul terkedilirse, Konya ve Kayseri'nin devlet merkezi iin namzet olmas ihtimali, bu iki milletvekiline, hkmet teklifini sempatik gstermi tir. Hoca Vehbi Efendi, bunu pek belli etmemi, fakat Kay seri milletvekili, esas zerinde durmadan Kayseri'nin hkmet merkezi seilmeye ne kadar elverili olduunu, btn satamalara ve alaylara ramen, uzun uzun anlatm tr. Aleyhte konuan milletvekilleri, aa yukar hep ayn ekilde ve daha ok hislere seslenerek konumulardr. Hem bu konumalardaki gr aksettirdii, hem de 547

547

ksmen deiik bir havada olduu iin Lzistan milletvekili Ziya Hrit Beyin50 o konumasn buraya alyoruz: Efendiler, bir nceki meseledir. Bulgar ordular atalca'ya geldii zaman baz hafif kalpli insanlar stanbul'dan bakenti tamak istediler. Ferit Bey51 de o zaman (fham)52 da yaz yazdlar. Gerek vatanseverler bunu reddettiler. B ugn azizim, dman karsnda uygun bir yer aramak istiyorsak, Merihe gidelim. Dmanlarmz grmesinler, kaalm efendim. Byk Petro, Rusyay kurdu u zaman, muharebe devam etmekte olduu bir zamanda, sve'ten ald Neva nehri sahilinde Petersburg'u yapmtr53 Moskova'ya gelmesi baka sebeptendir. Petro diyor ki; benim milletim geriye gitmiyecektir, dalma ileri gidecektir. kinci olarak: fabrikalarn memleketin her tarafnda eitlikle oalmasn dnyorsak efendiler, kabahat stanbul'da deildir, idare eklindedir.....sorarm Ferit Beye Krupp fabrikas Pariste mi? Erahen Krup Berlinde midir? Almanyann ticaret merkezi Berlin midir? Efendiler sorarm (Armstrong Vilkerst) Londra'da mdr? Fabrikalar baka meseledir... Bakenti Merihe nakledelim y ahut Zhreye. zel misyon kararnamesi ktktan sonra memleketin her taraf cennet olacaktr ve bakent stanbul'da kalacaktr. Mslmanlarn gznde ttyor. Sultan Hamid kadar olsun orada bir siyaset takip edemiyoruz. Merhum, stanbul halkndan asker almyordu. Bu suretle stanbul'da Mslman nfusunu topluyordu. Oray mslman ehri yapmak iin alyordu. Byle giderse, biz oradaki btn mslmanlar datacaz. Bunun kesinlikle reddini teklif ederim (Alklar). stanbul'un dnda bir hkmet merkezi tasavvur olunmas, yeni devletin kurucular arasnda, Osmanl damgasn tamayan yeni ve ileri fikirlerin deerli sayldn gstermesi bakmndan nemlidir. Geri Trkiye Byk Millet Meclisi, hkmetin bu tasavvurunu ve teklifini Bu mesele bugnn meselesi deildir. gerekesiyle reddetmitir. Fakat Osmanllarn, yalnz bir ikmal merkezi
********************************************************* 50 - Atatrk'e kar tertiplenen zmir suikast elebalarndan olduu iin aslmtr 51 - Maliye Vekili. 52 - Ferit Beyin kard gazetenin ad.. 53 - Bu srada Maliye Vekili oturduu yerden u sualle mdahalede bulunuyor: Bugnk payitahtlar nerede? 548

548

(insan ve malzeme olarak) kabul ettii Anadolu'nun, artk vatan saylaca, daha bugnden anlalm oluyordu. Anadolu'da bir devlet merkezi kabul, dier taraftan saltanat ve hilfet messeselerinin, hi deilse yalnz saltanatn reddi anlamn da tayordu. Bu dnce gerekletii takdirde, devlet bakannn da Anadolu'da oturmas gerekecekti. Halbuki, Osmanl hanedann, bunca saray, kk ve kasrdan ayrmak mmkn deildi. Bunu gze alacak faziletli bir hanedan mensubu ksa bile, hilfet messesesi stanbul'da kalmaya mahkmdu. Bu aprak durum nasl telif edilebilirdi? Muhafazakr grup, Anadolu'da bir devlet merkezi dncesinin altnda yatan bu anlam, phesiz sezmiti. Ama ilk adm, bylece atlm oluyordu. Bir defa, fikir tartlmt; nasl olsa bir gn kabul ed ilebilecek olgunlua da eriecekti . \ 549

549

F. LK BTE

Yeni Trk Devletinin kuruluunu belirleyen en nem li basamaklardan biri de bte yaplmasdr. Modern devlet anlayna gre btesiz bir devlet dnlemiyeceinden, Trkiye Byk Millet Meclisinin, Anayasa almalar ile ayn zamanda bte ile uramas, gerek yeni devlet kuruluu bakmndan, gerekse stikll Harbinin mal yn bakmndan z erinde durulacak bir olaydr. Bu kitabn birinci cildinde Mill Mcadelenin mal kaynaklar zerinde ksaca durulmutu. Burada yeni devletin ilk btesini gzden geirmeden nce, stikll Harbinin mal ynnn ne gibi glkler gsterdiini belirtecek birka noktaya dokunulacaktr. Dou Ordusu, 1920 yl sonlarna hatt 1921 yl balarna kadar, Byk Millet Meclisi Hkmeti maliye bakannn ifadesine gre, devletin mal yardm ile deil, kendi imknlar ile yaamtr. Bu orduya hibir yerden bir kuru verilmedii halde, ordu, Birinci Dnya Harbinde bu blgeye ylan ve dmandan ele geirilen asker eyay ve yiyecek stoklarndan fazla olanlar satarak ihti yacn karlam ve Ermeni harektn da bu imknlarla yapmt . Hkmetin kurulduu gnden itibaren, devlet geliri saylabilecek hereye el atld halde, mal ilerin bir dzene sokulabilmesi 1920 ylnn sonlarn bulmutu. Bu sre ierisinde orduya devlet gelirinden hemen hibir yardm yaplamyordu. Mesel, bat cephesindeki orduya nazar olarak 1.200.000 lira tahsis edildii ve bu parann 3 ayda verilmesi kararlatrld halde, 6 ay sonra bile bu parann denmesi mmkn olamamt. Gerek subaylar, gerekse dier memurlar maa alamyorlard. Yine rnek olmak zere unu syliyebiliriz ki, posta idaresi, havale edilmek zere kendisine tevdi edi550

550

len paralar, idare memurlarnn maalarna ve sair hizmetlerine tahsis ediyor ve para ait olduu kimseye gnderilmiyordu. 1921 yl Ocak ay balarnda, Erzurum posta idaresi, halka 350.000 lira borlu idi. eitli yerlerden havale edilen bu 350.000 lira sahiplerine denmedii iin bir seneden beri Erzurum'da posta muamelesi yaplamamaktayd. lk btenin Byk Millet Meclisinde grlmeye ba land 1921 Ocak aynda bile Hkmetin maa borlar 1,5 milyon liray buluyordu. Anam (K oyun, kei) vergisi, denmemi maalarn kapatlmasna ayrlmt ve tahsilat ya pldka memurlara maalar deniyordu. Ordunun mun tazam bir ordu haline getirilmesi ile ilgili gayretler, ordu gelitike mal gler yaratmakta idi. Bat cephesindeki ordu iin ayda bir milyon lira olmak zere, dou, g ney ve merkez ordular dahil, btn orduya ayda maliyenin 4 milyon lira demesi gerekiyordu. te ilk devlet btesinin ele alnd srada mal dur umun grn byledir. lk bte, hkmet tarafndan Meclise 1920 yl Eyll ay sonunda verilmiti. Muvazenei Maliye Komisyonunda incelenen bte tasars, Meclis Genel Kurulunda 3 Ocak 1921 gn grlmee balanld. Mal ylba 1 Mart olduuna gre, bte ait olduu yln bitmesine 2 ay kala Meclise ele alnm oluyordu. Bu hal, grlen konunun bte olmaktan ktnn en ak bir deli lidir. nk, bteler normal olarak kapsad mal yldan nce kanuniyet kesbetmeli idi. Fakat hkmetin btesi ancak bu tarihlere yetitirilebilmiti. Bte olmadan geliigzel sarfiyatn devlet dzenine uymyaca ml hazas ile sarfiyat, muvakkat btelerle, yani avans kanun lar ile idare edilmiti ve mal yln sonu olan 28 ubat 1921 gnne kadar da byle kalacakt. Fakat garip bir durum olarak 1920 yl geride kald halde bu yln btesi yine de kanun tasars olarak mecliste grlecek ve 28 ubat gn kanuniyet kazanaca kt. 1921 mal yl iin sz konusu edilen bu anormal durum, 1921 ve 1922 mal yllarna ait bteler iin de aynen devam edecekti. Bir bakma bunlara, bte deil, bilano demek daha doru olur. Mill Mcadele devresi btelerinin dier bir zel lii de bu btelerin akla kapanmasdr. Harp masraflarnn gittike artmas karsnda gelirin denk getirilebilmesi iin yola bavurulmutur: 551

551

1. Osmanl Devletinin vergi kanunlarn deitirerek vergi nisbetlerini ar ttrmak ve yeni vergiler ihdas etmek; 2. Rusya'dan yaplan yardmlar ve eitli emanet akelerini bte a n kapamaya tahsis etmek; 3. Dyunu Umumiye faizini demiyerek bteye tahsis etmek. 54 Bu yoldan baka Ziraat Bankasna da bavurulmu ve bankadan 1.200.000 lira bor alnmt. Fakat hibir tedbir masraf karlamaya yetmiyordu. Bu sebeple devlet dzeni ile badatrlmas mmkn saylamyacak usullerle ordu, ihtiyacnn bir ksmn bizzat karlyordu. 1921 ylnda bile bu dzensiz durum devam etmi ve harbin sonuna kadar tamamen nlenememitir. Mliye Bakan Ferit (Tek) Bey, Byk Millet Meclisinin 3 Ocak 1921 tarihli toplantsnda bte zerinde uzun bir konuma yapt. Bteyi takdim eden bu k onumasnda yle diyordu: Bugn yksek heyetinize eski imparatorluk btelerine nazaran gsterisiz, fakat siyas halimize gre salam ve salkl bir bte sunmu bulunuyoruz. Bu bte olaanst parlak bir bte saylamaz. Fakat btemizi zayf ve karanlk kabul etmek de hibir zaman doru deildir. Btenin tm zerinde yaplan uzun konumalarda sz alan milletveki llerinin ounluu bteyi tenkit etmiti. Tenkitleri u ekilde zetlemek m mkndr: Bte, Meclise ge gelmitir. Meclis bu suretle bir emrivaki karsnda braklmtr. Hkmet, parlak bir bte hazrlayamamtr. Bte a grnenden fabladr. Hkmet, vnlecek bir gelir salyamamtr. Bte, fakir halkn srtnda bir yktr. Vergileri arttrarak geliri artt rmak makbul bir yol deildir. Hkmet, israfa boulmutur. Tasarrufa riayet edilmemektedir. Mmknse Mill Savunmadan baka ie pa ra harcanmamaldr. Lzumsuz yere bir ok memur beslenmektedir. Memur kadrolar belli deildir, dzensizdir. Kadrolarda tensikat arttr. Artk ianeden vazgemelidir. Halktan hibir kimse, hibir suretle kanund para toplamamldr. Maalar muntazam denmemektedir. Maa d e************************************************ 54 - Sz konusu tarihte btn Dyunu Umumiye 162.121.625 lira ve bu borcun yllk faizi de 9.652.000 lira idi. 552

552

mekte adalet yoktur. Baz yerlerde memurlar ve subaylar maalarn muntazam aldklar halde, baz yerlerde aylardanberi maa alamyan memurlar ve subaylar vardr. Aar vergisi kyly ezen kt bir usuldr. Bteyi tenkid eden milletvekillerinin nemli bir ksmnn, konuurken memleketin iinde bulunduu olaanst artlar unuttuklar aka sezilmektedir. Geri tenkitlerin hemen hepsi dorudur ve hakldr. Fakat ihtill ile yeni bir devlet kurmaya ynelen ve harp halinde bu lunan yeni bir idareden daha fazla bir ey beklemek mmkn deildi. Grmeler, tenkitlerin insafsz lleri arasnda zaman zaman sert tartmalara yol amtr. Bu arada Afyonkarahisar milletvekili Mehmet kr Beyin bir tenkidi M aliye Vekilini fazlas ile sinirlendirmiti. Mehmet kr Bey yle diyordu: Vekil beyefendi buyurdular ki: 1921 yl btesi yz milyon liray aacak. Elbette efendiler. Ben diyorum ki; eer bu esasla bugnk idare ile hareket edecek olursak, 1921 yl btesi yz milyon deil, belki yzelli milyon olacak ve yine de yetmiyecektir. Bunlar temin iin kylnn, iinin srtlarna biraz daha ar vergiler koymak iin yeni sava ykmll kanunlar ile maliye bakan bey efendi karmza kacaktr. Mehmet kr Bey, uzun tenkidini, konumasnn or ta yerinde u fikre dayamt: Biz burada memleketi savunmak iin, vatann bamszln salamak iin toplandmz halde, yine kendi memleketimizin u zavall milletin, halkn, zavall kylnn haklarn gzden uzak tutuyoruz. Kyller byle byk ve ar vergilerden, hele kendisini ypratan r vergisinden kurtulmak midini bizden bekliyorlard. Halbuki biz ne yaptk? Geldik, Babli temelleri zerine bir hkmet kurduk. Maliye vekili Ferit Bey, bilhassa hkmetin tekiltnn bozukluu ve memur fazlal zerinde duran milletvekillerine cevap verirken, bir ara Afyon milletvekili Mehmet kr Beyi hedef tutarak, bir hayli tarizde bulunmu ve aadaki sz dellosu cereyan etmitir: Maliye Vekili Beyefendi kim bilir ne gibi tekilt tasavvur buyuruyorlar. Fakat kendileri Rus - Komnist Frkasna dahil olduu iin o tekilt tasavvur buyuruyorlar. Mehmet kr Bey Rus-Komnist deil, Trk Halk tirkiyn Partisinden. Onu dzeltiniz. Maliye Vekili Herhalde nc Enternasyonale ve

553

Moskova'nn 21 artn kabul etmi bir partisine dahil.. Bundan dolay, Rus Komnist Frkas'ndansnz. Mehmet kr Bey Halk tirkiyn Partisi, Rus deil, Trktr. Maliye Vekili 21 art kabul ettiniz mi?.. Bundan dolay beyefendi fazla hiddet buyurmaynz... Sizin memleket iin arzu buyurduunuz tekilat... Mehmet kr Bey Burada sylemekle olmaz. Siz de kaleminizi aarsnz, ben de kalemimi aarm, darda tartrz. Maliye Vekili Hiddet buyurmaynz. Siz memleket iin istediiniz tek ilt yapamazsnz, hayaldir... Bu mem leket o tekilt kabul etmez... Onu iddetle reddederiz, yapamazsnz... (Alklar). Tasavvur buyurduunuz o tekilt, bugn mevcut bulunan idarenin on mislini iine alan bir idaredir. Siz Komnist ne demektir, bilir misiniz? Komnist demek, bir memleketin btn rnlerini halkn elinden alp ve sonra t kylerde mevcut... (iddetli grltler). (Sadede sesleri), (Devam sesleri). Beyefendi, byle bir hayli tekilt, btl bir tekilt memleketimizde yapmak isterseniz, bu memurlara nisbetle daha bir ka misil memur kullanmak mecburiyetindesiniz. Maliye Vekili, israf hakknda yaplan tenkitleri cevaplandrrken de u tartma cereyan etmitir: Maliye Vekili ... Milletin malnn, milletin parasnn israf edildiinden sz ettiler. Bundan herkes kolaylkla bahsedebilir. Fakat Paa Hazretleri55 sylememen idi. Hl daha hakknz olmad halde milletin arabasiyle gidip geliyorsunuz. Bugn daha kolordunun eyalarnda oturuyorsunuz. smail Fazl Paa (Yozgat) Ne vakit istenildi de vermedim? Acaba ayp deil midir ki... Buna da efendiler cevap vereceim. Maliye Vekili Bundan dolay haksz harcamalar bizde aramaynz. smail Fazl Paa Efendiler, bu benim erefime dokunur bir szdr. B unu kabul etmem. Altm senelik, bu devlette, bir saygdeer yerim vardr. Bugn bindiim
********************************************** 55 smail Fazl Paay kastediyor. Fazl Paa, Bayndrlk Bakan iken bir gensoru sebebiyle gvensizlik oyu alarak 25 Aralk 1926'de bu grevden ayrlmtr. 554

554

araba kendi arabam ve kendi hayvanmdr. Bunda hat ediyor. Bu nu aratrmanz rica ederim, ikincisi, oturduum eya kolordunun eyasdr. Benim olum Ali Fuat, burada 20. Kolordu Kumandan iken - onu siz takdir ediniz, baka bir ey sylemem - onun kumandanlk zamannda oturduu evinde oturuyorum, onun eyasdr. Ne vakit isterlerse alabilirler. Maliye Vekili, halka ar vergiler ykletildii iddialarnn ileri srleceini phesiz nceden tahmin etmiti. Bteyi takdim konumasnda bu konuya d okunmu ve baz kyaslamalar yapmt. Bakann akladna gre, Tr kiye'de adam bana den vergi, Fransa ve Yunanistan'a gre ok azd. memlekette bir kiiye isabet eden vergi yle idi: Fransa'da Yunanistan'da Trkiye'de 3500 kuru 1600 kuru 600 kuru

Maliye bakan, bteyi sunarken Yunanistan'n btesi ile de bir karlatrma yapmt. Ayn bte ylnda iki memleketin gelir ve gideri, o gnk kambiyo deerine gre Trk liras olarak: Yunanistan Trkiye Gelir 115 Milyon 46 Milyon Gider 142 Milyon 60 Milyon Ak 27 Milyon 14 Milyon

Yunanistan'n Mill Savunmaya ayrd para ile 53.000.000 Trk liras t utarndadr. Buna karlk Trkiye ilk btesinden Mill Savunmaya ancak 28.000.000 lira ayrabilmiti. Zaten fakir dm olan Trkiye'nin, bir de stanbul ve en zengin blge olan Bat Anadolu, dman igali altnda bulunduu iin, Mill Mcadele'deki mal gc ite bu kadar veya biraz daha fazla idi. Altn hesabiyle, 1920 yl b tesini bugnk deere evirirsek, gelir 920.000.000, gider ise 1.200.000.000 u ancak bulur. Btenin gelir ksmn salayan kaynaklarn balca neler olduuna ve bu mtevazi gelirin hangi hizmetlere, ne lde tahsis edildiine de ksaca gz ge zdirelim. 46.000.000 lira olarak tahakkuk edecei sanlan gelirin balca kaynaklar: bina ve arazi vergisi (2,5 milyon), kazan vergisi (2 milyon), anam yani hayvan vergisi (5,7 milyon), aar vergisi (13,5 milyon), gmrk rsumu (10

555

milyon) ve tuz rsumu (3,5 milyon) dur. st tarafn eit li kk gelirler tekil eder. Grlyor ki, btenin gelir ksmnn yarsna yakn (anam ve aar vergileriyle ksmen tuz rsumu) dorudan doruya kylden salanmtr. Btenin gider tablosu Zat Hazreti Padiah ve Hanedan Saltanat iin ayrlm 551.012 liralk tahsisat ile balamaktadr. 56 Meclis Bakanl btesi 18.370 lira, Meclis btesi ise 953.996 liradr. Bakanlklar btesi, tahsisatn byk l bakmndan u sray takip etmektedir: Mill Savunma ileri Maliye Adalet Bayndrlk Salk Mill Eitim er'iye Dileri 28.618.556 8.944.887 7.173.100 2.759.274 620.396 613.141 577.061 522.062 303.748 lira

Dyunu Umumiye gelirlerine hkmet elkoyduu iin Dyunu Umumiye idresinin masraflarn karlamak zere btede 7.680.696 lira tahsisat ayrlmtr. Btenin mnferit ve kk gider fasllar yleydi: Saytay Dantay Matbuat ve istihbarat Airetler ve muhacirler 26.696 lira .000 88.000 874.000

1920 btesi, bu bte ylnn son gn olan 28 ubat 1921 de oylanm ve oylamaya katlan 97 milletvekilinden 84 nn oyu ile kabul edilmitir. 13 milletvekili red oyu kullanmtr. Rakamlarn fakirlii karsnda, stikll Harbinin nasl yapldna, memleketin nasl idare edildiine amamak iin bir ka noktay gznnde bulundurmak lzmdr:
**************************************************** 56 Kullanlmad halde, Osmanl Devleti bte tablosu rnek alnd ve saltanat makamna ballk gsterilmek istendii iin byle bir tahsisat gelecek yllarn btelerine de ayrlacakt. 556

556

Anayasal ve bteli bir devlet dzenine girildii halde, en ok paraya muhta olan ordu, ihtiyalarnn bir ksmn kendi bana ve bte d karl yordu. phesiz yine halktan alyordu veya halk veriyordu. kincisi, ne or dunun ihtiyalar gerei kadar karlanabilmesi ve ne de devlet hizmetlerinin ve gre vlerinin tam anlamiyle yapld iddia edilebilirdi. Bulunan para ile yetinmekten baka are yoktu. ncs, harbin skk zamanlarnda karlan teklifi harbiye emirleriyle r mltezimlerinin ellerindeki mallarn % 40' alnm ve halk senet karlnda harp masraflarna bir kere daha katlmtr. Posta mteahhi tleri gibi devlete i gren kimselere istihkaklar uzun zaman denmemi veya taksitlerle deme artna balanmtr. 557

557

3. SYASAL GELME LER (BARI MD)

Yunan taarruzu ile balyan yeni yln (1921) ilk aylar Mill Mcadeleye baar ans tanyan olaylarla doludur. Yunan ordusu nn mevzilerine yapt baarsz bir taarruzdan sonra geri ekilince, Trkiye Byk Millet Mec lisinin gen ordusu lehine kaydedilen bu ilk puvan, Tr kiye'nin d ilikilerinin yeni bir yn kazanmasn byk lde etkilemitir. Rusya ile bir dostluk anlamas im zalanmak zere Moskova'da yaplan grmeler gelime kaydederken, itilf Devletleri, Dou meselesine yeni bir zm yolu aramak zorunluunu duyarak Londra'da bir konferans toplanmasn kararlatrmlard. Bu arada, Moskova'daki Trk delegasyonu, Afganistan mmessilleri ile bir dostluk andlamas imz alamlar, Trkiye'nin Grcistan ile olan ilikileri dzelmi ve Fransa ile talya Tr kiye'ye daha fazla yaklamlardr. Devlet btesinin yaplmas ile nemli bir merhaleye ulaan i gelimeyi takip eden bu siyas gelime, meyvelerini, gzel bir tesadfle, ayn ay iinde, Mart'ta vermitir. Bu bakmdan 1921 ylnn Mart ay, Trkiye iin siyas andlamalar ay saylabilir. Trkiye Byk Millet Meclisi, toplant yl balangcn 1 Mart olarak kabul etmiti. Hem bte ylnn, hem de toplant ylnn bala mas mnasebetile 1 Mart gnl oturumda, Mustafa Kemal Paa, bir a nutku vermi ve baz mille tvekilleri, geride braklan yln olaylar ve yaanlan gnn nemi zerine heyecanl szler sylemilerdir. Mustafa Kemal Paann a nutkuna bu sebeple k saca gz gezdirmekte fayda vardr. Mustafa Kemal Paa, Mill Mcdelenin b andan 1 Mart 1921 gnne kadar geen olaylarn bir zetini verdikten sonra, konumasna yle devam etmitir: 558

558

Efendiler, Trkiye Byk Millet Meclisi, milletin mukadderatna el koyduu gn, bulduu idare makinasnn gemiin bask fikirleri ve esaslar zerine kurulmu rk bir makina olduunu aklamaya lzum grmem. Yk sek meclisiniz ve hkmetiniz ite byle bir makinann slhna almakta bulunmutur ve koyduu ve yava yava tamamlyaca esaslar ile btn idareyi nisbeten g venilir hle getirmeyi baarmaktadr. Anayasann uyguland ve yeni iller idaresi kanunu ile desteklendii takdirde, memleketin ite muhta olduu gelime imknlarn tamamen hazrlam olacaz inancndaym. Efendiler, mcdelenin nemini kavryan milletimiz, aralksz almalar ile byk bir mali gayret gstermi, memleketin btn mal ihtiyacn tatmin edici salam mitler vermitir. Mal ilerde memleketimizce pek nemli bir m eselenin halline az ok uygun bir bte dzenlenmesine karlk, salk, nfus ve bayndrlk bakmndan gze grnr sonular henz alnamamtr. Bunun iin zamana, aralara ve ok paraya htiya olduu kabul edilmelidir. Mustafa Kemal Paa, konumasnn i siyasete ait ksmn i siyasetimizde ilkemiz olan halklk, yani milleti bizzat kendi mukadderatna hkim klmak esas anayasamzla tesbit edilmitir. Bu kanunu ve bu kanuna bal olan kanunlar bir an nce kararak iyi uygulamaya alacaz. cmleleri ile zetledikten sonra sz d politikaya getirmitir. Mustafa Kemal Paann izahatna gre, Trkiye Byk Millet Meclisi ve hkmeti cenki ve maceraperest olmaktan uzaktr. Aksine sulh ve selmeti tercih eder. Gerek dou ve gerek bat lemleri ile her n iyi mnasebetler ve dostluk balar arar. Douda Azerbaycan Kuzey Kafkas ve Afganistan hkmetleri ile samim mnasebetler kurulmutur. Irak ve Suriye'nin islm halk ile de durum byledir, ran hkmeti ile mnasebet vardr. Bunun salamlamasna allmaktadr. Ermenistan ve Grcistan ile mevcut mnasebetlerin yaknda Trkiye'nin menfaatlerine uygun bir ekilde mstakar bir hale gelecei mit edilmektedir. Rus-Bolevik Cumhuriyeti ile mevcut mnasebetler iyi bir ekilde gelimektedir. Batda itilf Devletlerinden bazlar ile zaman zaman resm temaslar yaplm ve bu temaslarda barn hazrlanmas releri artmtr, ngiliz devleti idarecileri, mill hareketin maksadn imdiye kadar bilmezlikten gelmi ise de, geride kalan bir yllk mcdelenin 568

559

gsterdii ekilden Sevr Andlamasnn Trkiye'de uygu lama alan bulamyacana kanaat getirmi ve Trkiye ile grmek lzumunu hissetmitir. Mustafa Kemal Paa, mill hareketin ulat nokta y u szlerle tesbit etmitir: Gecen yln bu gnlerinde bar hakknda gelen haberler herkese keder veriyordu; her tarafta dmanlarn madd ve mnevi saldrlarna uruyorduk; herkes bizim aleyhimizde idi. Bugn btn dnya dvamzn kutsall n anlam bulunuyor. Medeniyet ve insanlk lemi, bize her taranan gnden gne artan bir ilgi gsteriyor. Geen senenin bugnlerini derin bir kaygu ve ac iinde idrk eden milletimiz, bu senenin ayn gnlerinde kararl ve soukkanllnn eserlerini grmekle nebilir. (Alklar) Gerekten bir yl ncesi Anadolu ihtillinin en byk tehlikeyi geirdii gnlerdir. 16 Martta stanbul'un igali, mebuslar meclisinin datlmas, milliyeti milletvekillerinin tevkif edilip Malta'ya gnderilmeleri, Byk Millet Meclis inin toplanmasnda ekilen glkler ve hatt meclisin toplanamamas ihtimalleri, ordunun o gnk perian durumu hatrlanacak olursa, 1921 yl Mart ay Mu stafa Kemal Paann belirttii gibi mutlu bir devredir. Mustafa Kemal Paa, a konumasnn sonunda meclisin birinci toplant ylna ait almalarn belirtmitir. Paann yapt aklamalara gre: 23 Nisan 1920 tarihinden 28 ubat 1921 tarihine ka dar 311 gn gemitir. Meclis, bu devre iinde 159 toplant yapmtr. Bu toplantlar 51 i gizli, 356 s ak olmak zere 407 oturumdur. Meclis 252 kanun tasars ile megul olmu, bunun 104 kanuniyet kazanm, 149 tasar grldkten sonra reddedilmi tir. Yeni seneye 55 kanun tasars devredilmitir. Meclisin kard kanunlar i erisinde balcalar unlardr: Hyaneti Vatani ye Kanunu, cra Vekilleri ntihab Kanunu, Temyiz heyeti tekiline dair kanun stanbul hkmetince yaplacak muahede ve mukavelelerin lav hakknda kanun, Nisab Mzakere kanunu, stikll Mahkemeleri Tekiline dair kanun, Men'i Mskirat Kanunu, Baltalk Kanunu, Cephe Zamm Kanunu, Firenginin men'i sirayeti kanunu ve nihayet Anayasa. Milletvekilleri tarafndan yzlerce teklif yaplm ve teklifler eitli komisyonlarda ve meclis genel kurulunda grlmtr. Birok iler hakknda vekiller tarafndan cevaplandrlmak zere szl ve yazl sorular verilmi 560

560

tir. Vekiller hakknda 122 gensoru nergesi grlm tr. Alan gensorular sonunda, baz vekiller, gven oyu alamyarak dr lmlerdir. Byk Millet Meclisi yeleri yalnz yasama grevi ile uramamlar. Birok milletvekili eitli devlet hizmetlerine katlmlardr. Bu cmleden olarak baz milletvekilleri, sefir veya mmessil sfat ile yabanc memleket lerde grev almlardr. Birok milletvekili yabanc devletlerle yaplan siyas grmelere memur edilmilerdir. Yine milletvekilleri iinden ordu, kolordu ve kk kta larn kumandan olarak muharebeye katlanlar da olmu tur. Milletvekillerinin bir ksm yarg grevi yapmak zere stikll Mahkemelerinde Bakan, ye ve savc olarak almlardr. Memleketin her tarafnda baz olaylarn tahkiki iin milletvekilleri grev almlardr. Bunlardan baka doktor milletvekilleri muharebe zamanlarnda cephe gerilerindeki hastahanelerde almlar ve zaman za man cepheleri dolaarak askerleri korumak ve tevik etmek iin milletvekillerinden heyetler seilmitir Halk uyarmak iin de milletvekillerinden eitli heyetler Anadolu'yu dolamlardr. Meclisin ilk ald zaman milletvekillii ile memuriyet sfatnn bir arada bulunmas mmkn olduundan baz Milletvekilleri Valilik, Mutasarrflk, Kaymakamlk, Mftlk, Hkimlik gibi eitli devlet hizmetlerini ve din vazifeleri birlikte yapmlardr. Sonra bir kararla Milletvekillii ile memuriyetin bir ahs uhdesinde bulunamyaca es asa balandndan, memuriyeti tercih edenler Milletvekilliinden, Milletvekilliini tercih eden ler de memuriyetten istifa etmilerdir. Byk Millet Meclisi, ikinci alma ylna 350 ye ile girmitir. Bu yel erin 12si hlen Malta'da mevkuftur. 68i stanbul Mebuslar Meclisinden katlmtr ve 270i de muhtelif tarihlerde dorudan doruya Byk Millet Meclisi azas olarak seilmitir. 561

561

A. LONDRA KONFERANSI

Birinci nn Muharebesinin sonucu ve Moskova'da cereyan eden Trk Rus grmelerindeki gelime, itilf Devletlerine, Sevr Andlamasn yeniden gzden geirmek fikrini bir defa daha ilham etmitir. phesiz, Lloyd George, Sevres'in deitirilmesine pek gnll deildi. Venizelos'un iktidar kaybetmes ine ramen, Yunanistan'n Trkiye'yi, bar kabule zorlayacana dair inancn henz muhafaza ediyordu. Fakat mttefiklerinin, hele 16 Ocak'ta babakan olan Briand'n srarlarna dayanamad. 25 Ocakta toplanan Paris Konferans, Trk ve Yunan delegelerinin de katlmasiyle, Londra'da bir konferans toplamaya karar verdi. Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti, ilk defa batl devletler tarafndan bir konferansa davet olunuyordu. Fakat davet stanbul hkmetine yaplm ve Trk delegasyonu arasnda Ankara'nn temsilcilerinin de bulunma s bildirilmiti. Bu mnasebetle Ankara ve stanbul arasnda geen yazmalar ve ekimeleri daha nce anlatmtk, iki hkmet anlaamadklarndan, Londraya ayr ayr delegasyon gnderdiler, stanbul delegasyonu, Sadrazam Tevfik Paa'nn, Ankara delegasyonu hariciye vekili Bekir Sami Bey'in bakanlnda, ayr yollardan Avrupa'ya hareket etti. Ankara delegasyonu nce talyay gitmi ve dorudan doruya davet olunduu takdirde, Lon dra'ya gitme talimatn almt. talya hariciye vekili Kont Sforza'nn aracl ile bu davet yapld. Londra Konferansnn 21 ubat gn toplanmas ka rarlatrlmt. O gn Trk heyetinin Paris'e vard ve ancak ertesi gn Londra'da olaca renild iinden, konferans, nce Yunanllar dinlemek zere Trklerin gyabnda, 21 ubat 1921 de Saint James saraynda toplan d. Konferans'ta bata ngiltere olmak zere Fransa, talya ve Japonya temsil edilmekte idi. 562

562

Lloyd George, Sevr Andlamasnn imzalanmasndan beri Mustafa Kemal Paann kumandasnda nemli kuvvetler bu andlamaya kar koymak iin harp ettiler ve bunun sonucu olarak karlkl bir anlama ile bar yeniden kurma yolunda ileri srlen arzuya uyularak bu konferans topland szleri ile konferans at. Konferans, bar yapmak iin topland halde, grmelere Lloyd George'un verdii ynden, bartan ok, Trklere kar harbin nasl kazanlabil eceinin aratrld anlalmaktadr. tilf Devletleri temsilcileri, Yunan Babakanna eitli sorular sorarak, Trk-Yunan Harbinin gelecekteki gelime artlarn anlamaya almlardr. En ok soru soran Lloyd George idi. Ve sorular zellikle Yunan gcnn isbatna yaryacak ekilde dzenlenmiti. Grme tutanaklarnn zetini, gerekte cer eyan ettii gibi konuma ekline evirerek konferansn nasl getiini canlandrmaya alacaz. 57 Lloyd George Yunan milletinde, Kk Asya Rumlarnn kurtarlmas iin iddetli bir istek var mdr? Parti ekimeleri bir tarafa braklrsa, Yunan bayrann Kk Asya'dan geri ekilmesini Yunan milleti nasl karlar? Kalogeropulos58 Mill meseleler zerinde, Yunanistan'da hibir fikir anlamazl yoktur. Btn Yunanllar, zmirli kardelerini kurtarmak iin her trl fedakrl yapmaa hazrdrlar. Bu mesele hakknda Yunanllarn vatanseverliinden phelenmek hakszlktr. Lloyd George zmir meselesinden dolay Venizelistlerle Konstantinciler arasnda hi bir fikir anlamazl yok mudur? Kalegerpulos ilerde anlamazlk olsa bile, zmir iinde btn millet birlik halindedir. Btn Yunanllar, memleketlerini severler ve onun iin kendil erini fedaya hazrdrlar.
******************************************** 57 - Konferans grmeleri hakknda bak; M. Cemil (Bilsel)'in Lozan adl eseri. - cilt I, s. 404417; Yusuf Hikmet (Bayur)'un Yeni Trkiye Devletinin Haric Siyaseti adl eseri, s. 77-78, Yarbay Selhattin'in 90 sayl asker mecmua eki olan kinci nn Muharebesi adl eseri, s. 718. 58 - Yunan Babakan. 563

563

Lloyd George zmiri savunmak iin Konstantinciler de Venizelistler kadar fedakrlk yapmaya hazr mdr? Kaleogeropulos Bu mesele hakknda hibir ekilde phe edilmemelidir. Yunanistan'n bu noktada tam bir birlik tekil ettiini btn dnyaya iln iin konferansa bizzat kendim geldim. Yunan babakanna, Anadolu'daki asker durum, Trk kuvvetlerinin says, Yunan askerinin morali, bir asker ilerlemede baar ihtimali, Yunanistan'n ekonomik ve mal gc hakknda eitli sorular sorulmutu. Bu sorular ze rine Kalogeropulos yle cevap verdi: Kaleogeropulos Dou cephesinde harekt imdilik fiilen durmutur. Trk kuvvetleri bu cephede 4 veya 5 bin kiiyi gemez. Gney cephesinde (Kili kya) on bin kadar Trk var. Bundan baka be veya yedi bin kiilik gnm var. Bat cephesinde Kemalci kuvvet 35 bin kiiyi bulmaz. Bu sayya eteler dahil deildir. Mustafa Kemalin karsnda veya btn Anadolu'da Yunanistan'n bugn silh altndaki sava ve yardmc askerleri, 120 bin kiiyi bulmaktadr. Bu ku vvet, orada huzuru salamak iin yeter. Ancak Yunan hkmetine hareket yetkisi verilmelidir. Lloyd George Huzur ve skunu salamak iin ne kadar zamana lzum var? Kalogeropulos Bu sorudan memleketten Trkleri sprm olmak mnsn anlyorum. Bunun iin askeri danmanlarm, bana aydan fazla bir zaman lzm olmadn sylemilerdir. una kesinlikle inanyorum ki, Yunan askeri, Mustafa Kemal Kuvvetlerini ve Sevr Andlamas hkmlerini kabul etmiyenleri cezalandrmaya elverilidir. Lloyd George Msy Kalogeropulos'un ifdelerinden btn Trk kuvvetlerinin, sava ve yardmc erler dahil, 55 bin kii olduu anlalyor. Acaba doru mu anladm? Kalogeropulos Btn Trk kuvvetleri 65 bin kiiyi gememektedir. Lloyd George Trklerin memleketten sprlmesi sznden ne anlal yor? Kalogeropulos Kemalistlerin igal ettii btn memleket kast ediliyor. Yunan hkmetince dnlen harektn sonucu, Mustafa Kemal Kuvvetlerini ileride hi bir direnmede bulunamyacak hale koymak zere datmak tan ibaret olacaktr. 564 564

Lord Curzon Dnlen harektta Yunan ordular nereye kadar ilerliyecektir? Albay Saryanis Yunan ordular lk merhale olarak Ankara'ya kadar ileri gitmek niyetindeler. Bu hareketin, Mustafa Kemal Kuvvetlerinin tamamiyle dalp yok olmasna yeteceini tahmin ediyorum. Yunan Genel Kurmay zannediyor ki, bat cephesindeki Kemal ordularnn dalmas, bu kuvvetler in tamamnn yok olmasn salyacaktr. Yunan hkmeti bu hareketi her n yapmaya ha zrdr. Lloyd George Anadolu'daki Yunan ordusunun moral durumu hakknda bilgi vermesini Yunan babakanndan rica ederim. Albay Saryanis Ordumuzun morali son derece yksektir. Yunanistan 'da geen siyas olaylar Yunan ordusunun moral kuvvetini hi sarsmamtr. Ordu her fedakrl yapmaya hazrdr. Subay kadrolarnda hibir deiiklik yaplmamtr. ktidar deiikliinden sonra ancak 20 ve nihayet 50 subay yerlerini br akarak stanbul'a dnmlerdir. Memleketimin ordusuna gvenim tamdr. Bu o rdunun yiitliinden phe edilemez. Harekete gemesi uygun grlrse bu ordu kendisinden beklenen eyi yapacaktr. talya dileri bakan Kont Sforza, Trk Ordusunun bir n iin datld ve Yunan askerlerinin kendilerine verilen blgenin snrlar iine ekildii kabul edilse bile, Yunanistann zmir vilyetini savunmak iin orada daim bir ordu bulundurmas gerekeceine dikkati ekmiti. Lloyd George da bu noktaya de inerek, Yunan babakanna u sorular sordu: Lloyd George zmir vilyetinde devaml olarak bulundurulmas gereken kuvvetin says Yunan asker mavirlerine gre ne kadardr ve Yunan hkmeti gerek asker, gerek mal bakmdan bu yk ekebilecek midir? Kalogeropulos Msy Lloyd George'un dnd durumun hibir zaman ba gstermiyeceini sanyorum. Yunan ordusunca dnlen harekt iki sonu verebilir: Ya Mustafa Kemal Kuvvetlerinin byk bir ksm esir edilir ve bu halde bize kar ni bir taarruz tehlikesi kalmaz. Yahut Mustafa Kemal Kuvvetleri geri ekilir ve dalr. kinci kta tehlike byk deildir. nk Yunan ordusunca dnlen harekt, Mustafa Kemal kuvvetlerini o kadar uzaklara srecektir ki, oralarda hi ulatrma ara565

565

lar bulunmyacak kalmyacaktr.

ve

onlarn

orada

barnp

beselenebilmesi

imkn

Kont Sforza Konferans, Yunan babakannn ve danmanlarnn gr lerinden, Yunan ordusunun Mustafa Kemal Kuvvetlerini paralyarak, nihayet datarak 3 ayda Ankara'ya varabileceini rendi. Eer bu harekt tah min edildii gibi basan ile biterse, artk Trk Kuvvetlerinin Yunan ordularn rahatsz edemiyecek hle gelecekleri fikrine ben de katlrm. Ancak, Yunan kuvvetleri, Mustafa Kemal'in ekilmesi yznden, onun kuvvetleri ile ar pmadan Ankara'ya kadar varrlarsa, bunun sonucu olarak ok ciddi bir durum bagsterml olacan dnmekteyim. Bu durum 105 sene evvel dnyann en byk kuman danlarnn idare ettii ordunun yok olmasna sebep olan duruma benzemektedir 59 Kalogeropulos Yunan ordusu Ankara'ya varrsa ve Mustafa Kemal O rdusu Ankara tesine kadar ekilirse, bunun sonucu Mustafa Kemal'in btn o rdularnn dalmas olacaktr. nk bu blgelerde bu ordu yiyecek bulamaz. Anadolu askeri, gemiteki mutaassp Osmanl ordusuyla artk kyas edilemez. Bunlar, ancak, kuvvetle bir arada tutulan askerlerdir. Bu sebeple ktlk, ihtiya ve ulatrma vastalarnn eksiklii, Yunan ordusunun bitiremediini kkten tamamlyacaktr. Bununla beraber eer gerekirse, Yunan alaylar Ankara'dan da ileri giderek takip edilen maksad elde edecek haldedirler. Yunan ordu sunun, Napolyon Ordusunun Rusya'daki akbetine uramas tehlikesi hi yoktur. Ankara, demiryolunun son noktasdr. Bu sebeple Trkler daha teye tamaclk y apamazlar. Ulatrma vastalar olmad iin Ankara'nn tesine ekilileri ister istemez muntazam ordularnn dalmasna sebep olur. Zaten ok dank olan bu topraklarda ancak kk asker ktalar kalabilir. Lloyd George Yunan Ordusu, demiryolunu kesmek iin Trklerin ete muharebelerine girimesi hlinde, ulatrma hattn kurabilmekte byk gle uramyacak mdr? Albay Saryanis Demiryolu hatt imdiye kadar Kemalistler tarafndan hi bir taarruza uramamtr. Bundan sonra da olamaz. Deneme ile rendik ki, bu hususta kor************************************** 59 - Kont Sforza, 1813'de yani 107 yl nce Napolyon'un Moskova Seferi'nde urad akbeti kastetmektedir. 566

566

kulacak bir ey yoktur ve 3 alay, ulatrmann korunmas iin elverir. Lloyd George Yunan Ordusu, dman bir memlekette ilerledike, geri yollar korumak iin daha ok kuvvet lzm olacan hatrlatrm. Albay Saryanis Ben de bu fikirdeyim. Fakat Yunan Genel Kurmaynn bunun iin lzm olan kuvvetlerin saysn iyi bildiine inanmanz rica ederim. Lloyd George zmir'in Rum halk kavgaya tirak etmi midir? Baka bir deyimle, zmirli Rumlarn, hrriyetleri iin dmeye niyetleri var mdr? Kalogeropulos Asker hizmete tbi olan Yunan uyruklulardan gayri, gnll olarak yazlanlar vardr. Fakat Sevres Andlamas hkmlerini ihll e tmemek iin zmirli Rumlar askere sevk edilmemilerdir. Lloyd George Yunan hkmeti Anadolu'da bulunduu sylenen 120.000 kiiden fazla, buraya daha ne kadar kuvvet sevk edebilir? Kalogeropulos Lzm olduu kadar. Lloyd George Bu hususta imknn ne olduunu bilmek isterim. Kalogeropulos Yunanistan daha 200.000 kii karabilir. Lloyd George Yunanllarn dnlen harekt masrafn yklenip yklenemiyecei meselesini babakann aklamasn rica ederim. Kalogeropulos Bu soruya, hem de hi tereddt etmeden msbet cevap verebilirim. Gz nnde tuttuumuz husus udur ki, bu trl harek t, dier devletlerin dnya harbinde yaptklar gibi malt sorumluluklar douracaktr. imdiki halde bir Yunan vatanda vergi olarak ancak 480 Frank vermektedir. Dier memleketler vergi mkelleflerine, ok daha ar yk dmektedir. Bu sebeple Yunan servet kaynaklarnn henz tkenmemi olduunu kabul etmek lzmdr. Ancak, Yunan hkmetinden kendi gelirleri ile harbe devam istenecekse, irad esini serbeste kullanmasna engel olmamak gerekir. Briand Yunan babakannn szlerini en byk ilgi ile dinle dim. Ben ahsen btn Yunanllarn vatanseverliklerinden ve bu vatanseverlii zmir'de gze arpacak surette belirtmekteki dilek ve iradelerinden bir da kika bile phe etmedim. Fakat Trklerin dman olarak kymetlerinin az olduu hakknda Y unan babakan kadar iyimser deilim. Fransa olarak Kilikyada Trklere m 567

567

kemmel donatlm, iyi talim edilmi, vatansever, cesur askerlerden mrekkep, altm bin kiilik bir ordu ile kar durduk. Harbin bu safhasnda bir yl aan bir zaman iinde, ortaya kan sonu bana u kanaati verdi ki, Yunan babakannn kmsedii haydut etesi diye anlan Trk savalarna sayg gstermek ger ekir. Fransa kuvvetlerince, denemeden elde edilen sonuca gre sabit olmu tur ki, Trk Ordusu, konferansn bugn inanmaya istekli grnd gibi kolay dalmiyacaktr. Bu ordu, Franszlara ok ac kayplar verdirmitir. Fransz ordusu bir ay mddetle, Antep'i kuatt ve Antep kendisini iddetle savundu. Bir ay iinde Franszlar u inanca vardlar ki, Trk askerleri ok yiittirler. Bir kar toprak iin bile savarlar ve vahice dvrler. Mustafa Kemal'in toplad askerler iin bu byle olmayabilir. Fakat bu hususta Yunan babakan tarafndan ileri srlen fikri kabul etmeden, Fransa asker temsilcisi General Gouraud'dan asker durum hakknda ve hele Trk kuvvetlerinin gsterebilecei direnme hakknda dncesini istemek mecburiyetindeyim. Kendisi ahsen btn yangn ocaklarnn snmesini ok ister. nk, byle olmadka bir anlamazlk derhal dier bir anlamazl dourur. General Gouraud Trk ordusunun deeri hakknda Yunan babakannn fikirlerini mbalal bir iyimserlik saymaktaym. anakkale'de kendileri ile arpan askerler, an'anev eski Osmanl askeri idi. Bugnk Trk askeri belki 1915 deki asker deerinde deildir. Bunu kabul etmekle beraber, bunlarn da tehlikeli dman olduunu ve kmsenmelerinin doru olmadn sylemek isterim. Yunanllar ilerledike, direnme ile karlaacak ve coraf ve tabi artlar Yunan ordusunu ok g duruma drecektir. Eer, Fransa hkmeti, benden Yunan hkmetinin dnd harekt yapmam isteseydi, Ma real Foch'un bunun iin 27 tmenlik bir kuvvet lzm geleceine dair olan fikrini unutmazdm. Bir savunma harbinde, Trkler, ok tehlikeli bir dmandr. Trkleri Anadolu'nun gbeinden komak imknszdr. Dnlen gayeyi elde etmek iin lzm olan vastalara ve kaynaklara sahip bulunan bir millet mevcut olduunu zannetmiyorum. Lloyd George Bahsettiiniz 27 tmen btn Kk Asya'y zaptetmek iin lzmdr. Albay Saryanis Benim grme gre, Kemalistlere kar baarl bir harp yapmak iin Avrupa askeri 568

568

evrelerinin takdir ettii kadar byk bir insan ktlesine ihtiya yoktur. Yunanl lar doulu olduklarndan Trkleri daha iyi tanrlar. Kk Asya'da Yunanllar, batl bir devlete kyasla daha az bir kuvvetle meseleyi sona erdirebillr. Lloyd George Albay Saryanis'e iki soru sormak isterim: nce, geen sene Yunanllar tarafndan Bandrma'ya yaplan harekt phesiz Saryanis hatrlar. Durum bu harekt balamadan ncekinin ayn deil midir? O zamanki bat devletlerinin asker mavirleri teknik glklerin Yunan Genel Kurmaynn dndnden daha cidd olduu tarznda muhakeme yrtmemiler miydi? Son ra Yunan Genel Kurmaynn tahminlerinin doruluu anlalmad m? Albay Saryanis Durum aynen byledir. Sz konusu harekt bir ayda bitirildi. Baz bat devletleri subaylarnn, Yunanllara, byk tehlikelerle karlaacaklarn syliyerek onlar teyakkuza davet etmi olmalarna ramen, Trkler kolaylkla yenildiler. Briand Albay George'un grlerini belirtmesini isterim. Albay George Bu kadar zayf imknlarla Yunan ordusunun taarruza gemesi byk tehlikelere atlmak demektir. Bundan baka, Yunanistan'n insan ve mal kaynaklarnn burada sylendii gibi olduuna inanamyorum. Ankara'ya kar baarl bir hareketin imkn olmadn kabul etmekle beraber, Yunani stan'n ortaya karaca vastalarla bu trden bir teebbsn tehlikeli bir karakter arz ettiini belirtmek isterim. nk Kemalistleri yalnz muharebe meydan nda yenmekle her i bitmiyecektir. Bundan sonra Trkiye'nin boyun emesini salamak ve ete muharebelerini ortadan kaldrmak gerekecektir. Mt tefikler Yksek Bakumandanl da bu fikirdedir. Lloyd George Bu karara varld vakit mttefikler asker meclisinde Yunanistan'n asker bir temsilcisi bulunmu muydu ve bu karar hangi tarihte alnmt? Albay George Mttefikler Yksek Bakumandanl 24 Mart 1920 de toplanmt. Lloyd George Bu karar Yunanllarn Bandrma baarsndan daha nceye aittir. Mttefikler Kumandanl, Mustafa Kemal kuvvetleri ve Yunan kuvve tleri hakknda bugn savunulduu gr, o vakit de ileri srmt. Fakat Yunanllarn kazand baar karsnda, mttefikler 569

569

asker kumandanl haksz ve Yunan Genel Kurmay hakl kmtr. Grlyor ki, Lloyd George, Trk Yunan Harbinin devamna taraftardr. Bu harpten mitlidir. Yunan Babakan ve Genel Kurmay kinci Bakan Saryanis ise, kendilerini olduklarndan fazla gstererek, Londra Konferans'nda, Yunan menfaatlerinden bir fedakrlk yapmak durumundan kurtulmak istemektedirler. Lloyd George'u memnun etmekle ngiltere'den yardm grebileceklerini ummaktadrlar. Buna karlk, Franszlarn, Trkiye'nin kabul edebilecei bir bar iin gayret sarfettikleri anlalyor, zellikle Trklerle savaan Fransz kuvvetler inin kumandan General Gouraud'yu konferansta bu maksatla getirmilerdi. Hariciye Vekili Bekir Sami Beyin bakanlnda zmir milletveki li Yunus Nadi (Abalolu) ve Mahmut Esat (Bozkurt) ile, Trabzon Milletvekili Hsrev (Gerede), Erzurum Milletvekili Necati (Albayrak), zmit Milletvekili Srr (Bel li), Aydn Milletvekili olup mill hkmeti Roma'da tem sil eden Cami (Baykut) Bey ve on kadar mavirden teekkl eden Ankara delegasyonu 22 ubat gn Londra'ya gelmi bulunuyordu. Paris'te oturan Nihat Reat (Belger) bey de delega syona dahildi. Tevfik Paa heyeti ise, stanbul Hkmetinin Roma ve Londra B yk Elileri Rait ve Osman Nizami Paa'lardan mteekkildi. Trkiye'yi iki ayr delegasyonun temsil etmesi konferanstan olumlu bir sonu alnmasn tehlikeye drebilirdi. Hatt bu, Trkiye adna ok garip bir durumdu. Ankara delegasyonu, stanbul heyetinin yarn toplanacak konferansta nasl davranacan merak etmekteydi. Hsrev (Gerede) Bey, Tevfik Paa'nn olu smail Hakk Bey ile askerlik arkada olduu iin ayn otelde kalan bu heyet ile grmek zere grevlendirildi. Hsrev (Gerede) ve smail Hakk Beyler arasndaki grmeden, stanbul delegasyonunun konferansta mill birlii bozmamak iin mm kn olan yapaca anlald. 21 ubatta Trkler bulunmakszn, Yunanllar dinleyen konferans, yine ayn sarayda 23 ubatta Yunanllar bulunmad halde Trk heyetini dinlemek zere topland. Konferansn bu oturumunu Nihat Reat (Belger) Bey yle anl atr: 60 Londra Bar Konferans'nn toplanmasndan bir ka
******************************************* 60 - Mahmut Kemal nal. - Son Sadrazamlar, s. 1735. 570

570

gn nce Tevfik Paa hasta olarak yatakta stirahata mecbur olmutu. Konferansn lk oturumu ald gn henz nekahat devresine giren paay toplant salonuna kollarndan tutarak yardmla getirdiler. ok yorgun ve rengi uuktu. Gsterilen yere oturduktan sonra dizlerini ve ayaklarn battaniye ile sardlar. 80 yana gelmi olan bu zat, heyecan ve znt iinde Frenk delegeler inin karsnda yer alnca, bu manzara, orada toplanan btn heyetler zerinde derin bir etki yaratt. O yata ve henz yatakta istirahate muhta bir durumda , mensup olduu milletin hak ve erefini savunmak iin konferansta hazr olarak vatan nmna adalet isteinde bulunmaya teebbs etmesi herkesi heye canlandrd. Derin bir sessizlik iinde konferansn bakan Lloyd George, paaya, konferans adna salk ve afiyet dileinde bulunduktan sonra, gayet saygl bir dil ile hitap ederek kendisine sz verdiini syledi. Gzler paaya evrilmiti ve herkes paann durumuna, davranna ve syliyecei szlere son derece dikkat ediyordu. Paa, zntden titrek, gayet zayf bir sesle Sz, asl milletvekillerine aittir. Bundan dolay Anadolu Heyetine sz verilmesini teklif ve rica ederim dedi ve sustu. Nihat Reat (Belger) Bey, Trk tezini, Franszca olarak, dinleyenleri hayran brakacak bir ekilde aklad. Bu konumadan dolay hitabeti ile n alm olan Fransz Babakan Briand, Nihat Reat Beyi tebrik etti. Fransz asker m avirlerinden Albay Mougin, akam otele gele rek Trk tezinin ok iyi savunulduunu bildirdi ve Trk delegasyonunu o da tebrik etti. Nihat Reat Beyin konumas bitince, Lloyd George, Trk dvas hakknda verdiiniz bu nemli bilgilerden dolay aydnlandm. Grnz tamamiyle anladm. Teekkr ederim demiti. Fakat Lloyd George, Briand gibi samimi deildi. Tevfik Paa'nn, konferansta, sz Ankara'nn temcilerine brakmas zerinde, biraz durmak gerekir. Bu, iki bakmdan ok nemli bir davrant: stanbul hkmetinin bakan, bylece Ankara'y resmen tanm ve temsil ettii hk metin Trkiye hakknda sz sahibi olmadn aka i tiraf etmi oluyordu. Hem de, Trkiye'yi blmek isteyen tilf devletleri temsilcilerinin nnde.. Bu, bir. kincisi, Trk mill hareketi yneticileriyle anlamaya temayl olan devletlerin (Fransa ve talya), btn tereddtleri silinmitir. Lloyd George'un inanlar hi sarslma 571

571

m bile olsa, bata Lord Curzon olmak zere, Konfe ransta hazr bulunan dier ngilizlerin, stanbul hkmeti ve padiah ile yapacak bir ileri kalmadn anlam olduklarna inanabiliriz. Ankara iin, Konferansn tek kazanl yn budur. Nitekim, Briand ve Kont Sforza'nn Bekir Sami Bey ile Londra'da birer anlama imzalamalar, zaten az-ok hazr olduklar bir uzlamaya kolaylkla yanamalar, bir dereceye kadar da Tevfik Paa'nn tutu mundan ileri gelmiti. Ankara hkmeti, bu konferansta tek bana temsil edilmek iin rp nmt. Bu vesile ile Mustafa Kemal Paa ile Tevfik Paa arasnda geen telgraf yazmalar, yalnz bir i mesele olarak deil, d ilikiler bakmndan da, bu h ususta Ankara'nn verdii nemi gstermektedir. Byk Millet Meclisinin 1 ubat 1921 gnl toplantsnda konuan hariciye vekili Bekir Sami Bey ayn konuya deinerek yle demiti: .stanbul'da bulunan ve Sevres Andlamasn imzalayan ve yksek bir rada (Saltanat ras) padiahn nnde, bu millet iin Sevres Andlamasn kabul ve tasdikten baka re kalmadna karar veren bir belirsiz hkmetin, artk bu memleketin kaderi hakknda sz sylemek hakk da, yz de kalmamtr. Tevfik Paann, konferans'ta sz hakkn Byk Millet Meclisinin temsilcilerine tanmas, bu gerein stanbul Hkmetince itirafndan baka bir ey deildir. Tevfik Paa'y phesiz vatanseverlik duygularndan yoksun say maya imkn yoktur. Fakat, saltanat ve hilfete bal bir Osmanl vatanseveri olarak Londraya gelmeden de yapamamt, yle sanyoruz ki, Mustafa Kemal Paaya kar sonuna kadar direndikten sonra, telifci bir yol bulduu inancyla Londra'ya gitmitir. Tevfik Paann Trk delegasyonunu nasl sevindirdii ve Byk Millet Meclisinin bundan duyduu memnunluu zmit milletvekili Srr Bey tarafndan Londra'dan ekilen ve Meclisin 24 ubat gnl toplantsnda okunan aadaki telgraftan anlamaktayz: Tevfik Paa, konferans huzurunda millet adna sz sylemenin Ankara Byk Millet Meclisi delegelerine ait olduunu ifade etmitir. (iddetli alklar). Geri yukardanberi belirtmeye altmz gibi, Sadrzamn konferans grmelerinin yrtlmesi hakkn Ankara'nn temsilcilerine brakmas, mill hareket yararna gzel bir jesttir. Fakat Tevfik Paa, dier yandan, kon 572

572

feranstan sonu almak sorumluluunu da Trkiye Byk Millet Meclisi hkm etine yklemi oluyordu. Baarszla urand takdirde -ki byle olmas mukadderdi- bata Mustafa Kemal Paa olmak zere, mill liderler, memleket kamu oyu ve Byk Millet Meclisi nnde sulu duruma debilirlerdi. Bu endi enin duyulduu, Hariciye Vekili Bekir Sami Beye veklet eden Muhtar Beyin a aya alacamz konumasnda aka sezilmektedir. Hkmetin o gnlerdeki heyec ann ve ksmen Londra konferansnn havasn aksettiren bu konumasiyle, Muh tar Bey, Byk Millet Meclisine u aklamada bulunmu tur (10 Mart): ..Londra grmelerinde itilf Devletleri, Trakya ve zmir'de Trk ve Rum nfusunun tesbiti iin uluslararas bir aratrma komisyonu kurulmasn teklif ettiler. Son yllarn olaylarna ramen aratrma sonucunun lehimize k acana nanan delegasyonumuz, bu teklifi kabul etti. Fakat bu grmelerin s onucu hakknda bize gnderilen rapora cevap olarak verd iimiz talimatta, oralarda Yunan askeri ve sivil idaresi hkim olduka aratrma komisyonunun faaliyet gstermesine raz olmann sakncalar belirtilerek, teklifin reddedilmesini kendilerine bildirdik. Bizim delegasyonumuz, Yunanllarn bu teklifi kabul etmiyeceine inanyorlard. Gerekten Yunan hkmeti sonutan gven duymad iin tahkik komisyonu teklifini reddetmitir. Dolaysiyle durum lehimize bir etki brakmtr. Yine komisyonun bir oturumunda delegasyonumuz bakan, Krdistan ve Ermenistan snrlar ve mal kontrol ve iktisad mnasebetler ve Boazlardan serbest gei hakknda baz sorulara muhatap olmutur. Yksek heyetiniz de bilir ki, bu memleket, Kanuni devrinde olduu gibi, s nrlarn ta Viyana'ya kadar geniletse, mal istiklline s ahip olmadka, buna bamsz bir hkmet ve devlet denemez. Zaten Misak Mill nin deimez esaslarna aykr bulunduundan, biz asla mal bir kontrol ve tefti kabul edemeyiz. Bu artlar iinde yaplacak barmz yoktur. Hatt btn mill isteklerimiz tatmin edilse bile, halen mevcut bulunan - burada deil ya, stanbul'un bugnk ekline gre arz ediyorum - Dyunu umumiye messeselerini dahi kabul edemeyiz. Bundan dolay imzalayacamz bar mutlaka bu artlar iinde yapmak ve tesbit etmek gerekir. Krdistan meselesine gelince; byle bir mesele biz 573

573

de mevcut deildir. Biz bunu bilmiyoruz. nk yksek heyetiniz ve onun iinde bulunan Krdistan vilyetlerinin sayn milletvekillerinin de her frsat dtke syledikleri zere, biz ayrlk kabul etmez bir surette birbirimizle kader birlii yapm olduumuzdan, yalnz bir Trkiye meselesi vardr. Yoksa Krdistan meselesi yoktur. Bunu, Avrupallar, bir daha renmek isterlerse delegasyonumuz bunu yksek sesle suratlarna sylesin, denilmitir. Ermeni snrlan meselesine gelince: yksek heyetiniz pekl bilir ki, Gmr'de imzalanm, fakat bilinen sebeplerden dolay baz maddeleri uygulanmam olan andlama ile kaytl olduumuzdan, bat devletleri ile aramzda Ermenistana veya snrlarna dair grlecek, konuulacak, hibir mesele ve anlamazlmz yoktur. Delegasyonumuza yeniden bu ekilde talimat verdik. Misak Mill'de gsterilmi olan esaslar iinde bir bar yapmak arzumuz son derece byktr. Barn taraftaryz. Harb zevki iin harb etmiyoruz. Bunlar tatmin edildii takdirde, her zaman bar yapmaya hazrz. Konferans'ta biz Sevres andlamasn bir izzetinefis meselesi yaptk, bundan dolay bu ismi asla deitiremeyiz. Bunu nceden kabul ediniz. Ondan sonra andlama nn maddeleri hakknda sizinle konuabiliriz. demilerdir. Biz de dedik ki: Biz gereksever insanlarz. Biz 7-8 yzyldan beri koca bir saltanat kurmu bir milletin ocuklaryz. Onun iin yeni kurulmu devletler gibi gsteri hevesimiz yoktur. Biz geree bakarz, ismi ne olursa olsun. Yalnz bar hkmleri mutlaka Misak Mill'de g sterilen esaslara uygun olsun. Biz Sevr ismini de kabul ederiz. Bu arada Fransz ve talyan delegasyonu bizim delegasyonumuzla yaptklar konumalarda bize kar dosta duygular gstermilerdir. Aldmz raporlara gre bizimle anlamak istemektedirler. Fakat Franszlar, zellikle Franszlar, yzmze dosta lflar sylemekle birlikte, uygulamada buna zt davranlardan ekindikleri yoktur. Bunlarn samimliine kanaat getirilmedike yaplan tekliflere hkmetin kymet vermiyeceini size tekrar te min ederim. Delegasyonumuzdan aa yukar 8 gnden-beri bir haber alnamamtr. Yabanc ajanslar konferans grmelerine ait ve konferans dnda siyas evrelerin eilim lerine dair bir ok haberler verdikleri halde delegasyonumuzdan 8 gndenberi bir cevap alnamamas dikkati ekecek bir durumdur. Bunu ne suretle tevil etmek 574

574

lzm geldiini bendeniz kestiremiyorum. Yksek heyetinizin ve kamu oyunun herhalde pek byk bir mide dmemesini rica ederim. Londra Konferans; batl devletlerin, Ankara hkmetiyle yapt resm ve siyas grmelerin ilki olmak, Ankara hkmetinin hariciye vekili ile Fransa ve talya'nn birer anlama imzalamalarna imkn hazrlamak gibi nemli zellii vardr. Bu sebeple, Konferansa biraz genie yer vermi bulunuyoruz. Halbuki konferanstan baka olumlu bir sonu kmamtr. Lloyd George, g rmelerin bir anlamaya ulamamas iin elinden geleni yapmtr. Lloyd George'un abasiyle Trk ve Yunan delegasyonuna, hkmetleriyle grtkten sonra cevaplandrmak zere verilen yazl bar teklifi, zerinde durul maya bile demez. nk, bu teklifi ne Ankara kabul ede bilirdi ve ne de Atina kabul etmek niyetinde idi. Sevres Andlamasnda ok nemsiz baz deiiklikleri tayan teklif, henz Ankara'ya ulamadan ve Trk delegasyonu yolda iken, Yunan Ordusu, Anadolu'da byk bir taarruza geecekti. 575

575

B. REDDEDLEN ANLAMALAR
Londra'ya giden delegasyon bakan harici ye vekili Bekir Sami Beye, hkmet, siyas grmeler iin tam bir yetki vermiti. Yukarda da yeri geldike belirtildii zere, Briand ve Kont Sforza, Trk delegasyonuna byk bir ilgi ve yaknlk gsterdiklerinden, konferans d temaslar sonunda, Bekir Sami Bey, Fransa ve talya temsilcileri ile ayr ayr ikili anlamalar imzalamtr. Fransa ve talya ile yaplan anlamalar, aa yukar birbirine benzemekte ve gelecekteki bir bar andlamasna esas tekil eder mahiyette idi. Bu arada ngiltere ile de yalnz karlkl olarak esirlerin braklmasna ait bir anlama yaplm idi. Mustafa Kemal Paa tarafndan kabul edilmeyen ve Bekir Sami Beyin hariciye vekl etinden ayrlmasna sebep olan bu anlamalar zerinde ksaca duracaz. 11 Mart 1921 gn Londra'da imzalanan Trk-Fransz anlamasnn balca hkmleri yledir: Harbe son verilecek ve karlkl olarak esirler serbest braklacaktr. Kilikya'da Fransz subaylarnn da katlaca bir gvenlik kuvveti kur ulacaktr. Harbe son verildikten bir ay sonra Sevres Andlamas ile izilmi olan snrn kuzeyinde bulunan Fransz kuvvetleri geri ekilmi olacaktr. Kilikya'da Fransz igali srasnda grev alan memurlar yerlerinde braklacak ve genel af iln edilecektir. Aznlklarn her trl haklar eitlik dairesinde salanacak ve halkn kark olduu yerlerde Belediye ve Jandarma tekilt, aznlklar da gz nnde bulundurularak dzenlenecektir. Anlamann bir maddesi ile Suriye-Trkiye snr tesbit olunmutu. Fakat asl nemli husus, anlamann ekonomik hkmleri idi. Anlama ile Fransa'ya bir takm imtiyazlar tannmakta idi. yle ki: Verilecek imtiyazlarda Franszlar tercih edilecek ve Trk -Fransz ekonomik ibirlii kurulacakt. Bu inhisar yalnz Kilikya'ya mahss olmayp Elziz, Diyarbakr ve 576 576

Sivas vilyetlerini de iine almaktayd. Ergani madenlerini iletme imtiyaz bir Fransz grupuna verilecek ve bu maksatla Trk kanunlarna gre kurulacak bir irkette Trk-Fransz sermayeleri yar yarya ibirlii yapacaklard. Anlamann baka bir maddesi ile de Franszlar, skenderun blgesinde Trklere kltr gelimesi bakmndan kolaylk gstermeyi ve Franszca ile Arapa gibi, Trkeyi de resm dil olarak kabul 'etmeyi taahht ediyorlard. Fakat, bu tavize karlk, Trkiye'deki Fransz kltr ve sosyal yardm kurulularnn dev amn salamakta idiler. Bekir Sami Bey ve arkadalar Londra'dan ancak kinci nn Muharebesi bittikten sonra dnebilmilerdi. nn Zaferinin verdii gvenlik iinde Mustafa Kemal Paa tarafndan gzden geirilen bu ve dier anlamalar son derece menf bir ekilde karland. Nitekim Nutukta Atatrk, bu konuya nemle eilmekte, anlamalar Misak Mill ve Mill stikll anlayna tamamen aykr grerek, anlamalar imzalyan Bekir Sami Beyi ar bir ekilde sulamaktadr. Halbuki, Bekir Sami Bey, en buhranl bir devrede memlekete byk bir hizmet yaptna inanyordu. Nutuktaki aklamalardan anlaldna gre; Mustafa Kemal Paa ile aralarnda bir hayli tartma da gemiti. Mustafa Kemal Paa bu anlamalar her ihtimale kar Byk Millet Meclisine gtrmedi. Kendi deyimi ile, Bekir Sami Beyin dncelerinin Mecliste tasvip grmiyeceinden baka, hariciye vekletinden drlecei de kesindi. Fakat Meclisi, siyas meselelerin grlmesine ve tartlmasna bomay o gnlerin artlarna uygun gr mediinden, Bekir Sami Beye isabetsizliini bizzat sy leyerek hariciye vekletinden ekilmesini teklif etmitir. Bilindii zere, pek az bir zaman sonra, 1921 Hazirannda, Franszlar ile grmeler yeniden balam ve Mustafa Kemal Paa'nn Ankara'da idare ettii bu grmeler sonunda, 20 Ekim 1921 de Ankara Anlamas imzalanmt. Ankara Anlamas ile Bekir Sami Beyin Londra'da Briand ile yapt anlama karlatrld zaman, byk ve nemli farklar grmek mmkn deildir. Her iki akit de Trk-Fransz Harbine son veriyor ve Trkiye-Fransa snrn tesbit ediyordu. Ankara Anlamas ile, Bekir Sami Beyin yapt anlamadaki snr, Trkiye lehine pek az bir farkllk gstererek hemen heme n ayndr. lk nda gze batan ve Mustafa Kemal Paay Bekir Sami Beye kar hakl gibi gsteren husus, Bekir Sami - Briand an577

577

lamasnda, Fransaya baz iktisad imtiyazlar ve menfaatler tannd halde, Ankara Anlamasnda bunlardan sz edilmemesidir. Fakat, 13 maddeden ibaret olan Ankara Anlamasnn tamamlaycs saylmak gereken, hariciye vekili Yusuf Kemal (Tengirek) Bey ile Franklin Bouillon arasnda teati edilen mektuplarda (ki Yusuf Kemal Bey 6, Franklin Bouillon 5 mektup vermitir) Bekir Sami - Briand Anlamasnda sz edilen menfaat ve imtiyazlar aa yukar aynen, fakat deiik deyimlerle kabul ve teyit olunmutur. Hariciye Vekili, Ankara Anlamasn, 1 Kasm 1921 gn Mecliste bilgi kabilinden okunmu, fakat mek tuplara ok sath olarak deinmitir, yle sanyoruz ki, Meclisin tepki gstermesinden duyulan endie sebebi ile mektuplar aynen okunmamtr 61. Ankara Anlamas zerinde ileride daha geni ekilde durulaca iin burada bu kadarlk bir karlatrma ile yetiniyoruz. Ancak, u var ki, Mustafa Kemal Paa, Franklin Bouillon ile Anka ra'da kararlatrlan artlar kabule mecburdu ve bunu yapmakla isabetsiz har eket ettii sylenemez. Bekir Sami Bey de, o gnn artlarna gre grevini ok iyi yapmt. Buna ramen lyk olmad bir muameleye maruz kald. Bunun iki sebebi olabilir. Biri, nn'nde kazanlan zafer dolaysiyle batllarn Trkiye ile daha elverili artlarla anlamaya mecbur olduklar inancnn yerlemesi, dieri ise Bekir Sami Beyin gnn birinde Mustafa Kemal Paann nne bir engel olarak kmas ihtimali. Gerekten Mustafa Kemal Paa, daha Sivas Kongresi sra snda Bekir Sami Beyden kukulanmt. imdi ayn adam Moskova'da ve Lon dra'da Trkiye'nin d politika mnasebetlerini dzenlemekte idi. Bekir Sami Beyin Moskova'da hazrlad grmeler meyvesini vermi ve Moskova Andlamas (16 Mart 1921) imzalanmt. Bekir Sami Bey,
******************************************************** 61 - Ankara Anlamasnn bir maddesine gre, bu anlamann iki hkmet tarafndan tasdiki gerekmekte idi. Anlamann meclisler tarafndan tasdiki sz konusu edilmemiti. Ne Fransa, ne de Trkiye hkmetleri anlamay kendi meclislerine, Anayasalar gereince tasdik ettirmeleri gerektii halde, bu muameleyi yapmak istememiler ve yapmamlardr. Trk hkmetinin endiesini yukarda belirttik. Fransz hkmeti ise, bu anlamann mahiyetinin mttefikleri ve zellikle ngiltere tarafndan renilmesini istemediinden, meclislerine tasdik ettirmemi ve yalnz bilgi vermitir. 578

578

ngiltere ile imzalad esir mbadelesine ait anlama bir tarafa braklsa bile, talya ve Fransa ile muhsemta son veren anlamalar imzalam bulunuyordu. Btn bunlar Bekir Sami Beyin itibarn ve nfuzunu arttracakt. Hal buki, Bekir Sami Bey, gerek baz kusurlar, gerekse Mustafa Kemal Paa'nn liderlik yolunun ak tutulmas bakmndan sivrilmemeliydi. Londra'da, 12 Mart 1921 gn Bekir Sami Bey ile Kont Sforza tarafndan imzalanan Trk - talyan Anlamasna gelince: bu anlama, taraflarn menfaatleri ayn derecede gz nnde tutularak hazrlanmt. talya bu anlama ile Trkiye'deki ekonomik menfaatlerini teminta balyordu. Buna karlk Trkiye, talyan kuvvetlerinin Anadolu'dan ekilmesini salamaktayd. Ayrca talya, zmir ile Dou Trakyann Trkiye'ye geri verilmesi iin Sevres Andlamasnn deitirilmesi hakkndaki Trk tezini desteklemeyi taahht etmekteydi. Bekir Sami Bey de Trkiye adna, talya ile ekonomik i birlii yapmay; Antalya, Burdur, Mula, Isparta, Afyon, Ktahya, Aydn ve Konya'y iine alan geni bir blgede, dier milletlere tercihen talyanlara baz imtiyazlar tanmay, Ereli madenlerini bir Trk - talyan irketinin iletmesini kabul etmiti. Trk-talyan ekonomik ibirlii, Trk kanunlarna gre kurulacak irketlerle yrtlecekti. irketlerde Trk ve talyan sermayesi ibirlii yapacakt. ngiltere ile yaplan esir anlamas ise, gerekten mil l hkmet esaslarn zedeliyecek nitelikte idi. nk, anlama Trklerin elindeki ngiliz esirlerinin kaytsz ve artsz braklmasn salad halde, ngilizler ellerindeki Trk esirl erinden harp iinde ngilizlere kt muamele etmi olanlar ve tehcir sulularn brakmamakta serbest kalacakt. Mustafa Kemal Paa, ngilizlerle yaplan bu anlamay hakl olarak, talyanlarla yaplan anlamay ise Trk - Fransz Anlamasn kabul etmedii iin tabi olarak tanmad. Fakat tpk Franszlarla yaplan anlama gibi, ngilizlerle yaplan anlama da yenilenecek ve 23 Ekim 1921 gn, stanbul'da Kzlay ikinci bakan Hamit Bey ile stanbul ngiliz Komiseri arasnda Maltadaki mevkuflarla birlikte ngilizlerin elinde bulunan btn Trk esirlerinin ve Trklerin elinde bulunan ngiliz esirlerinin b raklmas hkme balanacakt. talyanlar, i meselelerinin ok kark olmas yznden yeni bir anlamaya gitmek lzumunu bile hissetmeden, Anadolu'dan 1921 Haziran ay iinde tamamen ekildiler ve Trkiye'yi kendi haline braktlar . 579

579

C. MOSKOVA ANTLAMALARI

Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti, Moskova'da 1921 yl Mart aynda, iki devlet ile dostluk ve yardmlama andlamas yapmaya muvaffak olmutur. Bilindii gibi, Rus - Bolevik hkmeti ile Ankara temsilcileri arasnda grmeler uzun zamandanberi srp gitmekte idi. Bu grmelerin henz kesin bir sonuca balanmad bir srada, Moskova'da bulunan Trk delegasyonu yeni bir imknla daha karlamtr. Bekir Sami Bey bakanlnda Moskova'ya gnderilen ilk Trk heyeti, orada Afgan mmessilleriyle tanmlar ve Trk-Afgan Andlamasna temel tekil edecek ilk temas, bylece kurulmu tu. Afganllar, Trk Heyeti yelerine son derece dostluk ve yaknlk gstermiler ve Trk Mill Mcdelesine duyduklar ilgiyi aka ve samimiyetle anlatmlardr. Moskova'daki Afgan temsilcileri, Trk-Afgan yaknlamasn resm bir belgeye balamak arzusunda olduklarn da gizlememilerdi. Afganllar, Ruslar ile dostluk andlamas imzalamak zere idiler. Rusya ile Trkiye arasnda yap lacak andlama iin Moskova'ya gnderilen ikinci Trk Heyetine (Yusuf Kemal ve Doktor Rza Nur Beyler) Afganistan ile de bir andlama imzalamak yetkisi verilmiti. Doktor Rza Nur'un msveddesini hazrlad andlama, Afganistan temsilcileri tarafndan hibir noktas deitirilmeden aynen kabul edilerek, 1 Mart 1921 tarihinde Moskova'da imzaland. On maddeden ibaret olan Trk -Afgan Andlamas ile Trkiye, Afganistan devletinin ba mszln tanmtr. Bu husus ile ilgili birinci maddede, Trkiye'nin tedenberi bamsz bir devlet olduu kaydedildiinden, Afganistan'n da Trkiye devletini tand ayrca belirtilmemitir. Andlamann dier nemli maddeleri zetle yledir: Her iki devlet, dou milletlerinin egemen yaamaya ve diledikleri bir hkmet eklini kabule haklar olduunu tasdik ederler. 580

580

Her iki devlet, Buhara ve Hiyve devletlerinin istikllini tasdik ederler. Taraflardan biri emperyalist bir devletin saldrsna urarsa, dieri elindeki imknlar kullanarak saldrya urayana yardm eder. Trkiye, Afganistan'a kltr bakmndan yardm etmeyi ve en az beer sene kalmak zere subaylar ve retmenler gndermeyi taahht eder. Trkiye - Afganistan Andlamas, ilk bakta nemsiz grlebilir. Ortak s nrlar ve birbirlerine yardm edecek gleri bulunmayan iki memlekete byle bir andlamann pratikte ne gibi faydalar salayaca, gerekten zerinde dur ulacak bir husustur. Geri, bamszlna yeni kavumu olan mslman Afganistan'n, islm halifesinin memleketi Trkiye tarafndan tannmas az -ok bir deer tamaktadr. Henz hibir memleket tarafndan resmen tannmad iin, bu iyi bir balangt. ngiltere ve arlk Rusya arasnda emperyalist emellerin att ve yart bir lke olan Afganistan, Emanullah Han'n liderliinde ngilizlere kar savatktan sonra, varln ancak bir ka ay nce kabul ettirebilmiti, ngilizlerle mtreke yaplmt. Fakat, bar grmeleri sonulanmamt. Ruslar ise, Moskova'ya gelen Afgan heyetiyle ok ilgilendikleri halde, bir andlama imzalamak iin tereddt gstermekte idiler. Trk-Afgan Andlamasnn bu sralarda gereklemesi, Afganistan bakmndan nemli bir kazant. Trkiye de, bu andlamadan baz faydalar ummakta idi. Bat emperyali zmine kar bamszlk sava yapan iki memleket arasndaki ka der birlii, Trkiye'nin Afganistan ile ilgilenmesini gerektiriyordu. ngiltere'yi Msr'da, Hin distan'da, Ortadou ve Ortaasya'da rahatsz edecek her teebbs, Trkiye'nin lehine idi. Nitekim, Mustafa Kemal Paa, Erzurum Kongresi'ni a nutkunda bu konuya nemle deinmi ve Afganistan hakknda u szleri sylemi ti: Afganistan ordusu da ngilizlerin milliyeti imha siyasetine kar harbediyor. ngilizlerin bel baladklar snr kabilelerinin de Afganllarla birletiini ve bu yzden ngiliz askerlerinin dahile ekilmee mecbur olduunu gazeteleri itiraf etmilerdir.62
*********************************************************** 62 Atatrk, Nutuk - Trk Devrim Enstits yayn -stanbul 1959, cilt III. s. 929. 581

581

Anadolu mill hkmetinin islm memleketleriyle ve bu arada Afganistan ile ilgilenmesi ve bir yardm andlamas yapmas yalnz d politika ynnden deil, ayn zamanda ihtillin stanbul'a kar durumu bakmndan da nemli idi. 1517 den beri Dar-l-Hilfe (Hilfet merkezi) olarak adlandrlan stanbul, islm memleketlerine kar gerekli ilgiyi gstermedii iin, bu grevi Ankara yapm oluyor ve mill hareket din asndan da itibr kazanyordu. Trk-Afgan Andlamas'nn, Mill Mcdelenin d meseleleri bakmndan fazla bir nemi olduu sylenemez. Fakat, yukarda iaret ettiimiz ynden ta d deer de bir gerektir. Saltanatn kaldrlmasna karar verildii gn (3 Ekim 1922), Trkiye Byk Millet Meclisi'nde yaplan grmeler bunu aka ortaya koymaktadr. Grmelerin bu hususla ilgili bir parasn, konuyu somut olarak belirtmek iin aaya alyoruz: Rasih Ef. (Antalya) ... bir de (slm dnyasndaki yer)e deiniyorlar, islam dnyasndaki yere kalrsa, bu imza sahibi gibi, islm, kr deildir. slm lemi vaziyeti ok evvel grmtr; slm dnyas, stanbulda islam dnyasnn bir bakan vardr diye, oraya hibir zaman delege gndermemitir... Bu son felket senelerinde onlarn ihaneti, onlarn bu dvadaki byk ilgisizliini grerek islm dnyas onlara lanet etmitir.. Refik B. (Konya) Hepsine lanet etmitir. Rasih Ef. (Devamla) Onlara lanet etmitir ve islmiyetin kurtarcs olarak yalnz bu yksek Meclisi grmtr. Her vakit iin delegelerini de, elilerini de bu yksek Meclise gndermitir. Tunal Hilmi B. (Bolu) Yaasn ran, Afganistan, Azerbaycan! Rasih Ef. (Devamla) Beyefendiler! Geri o arkadalarmz nce davranmlardr. Fakat, bilcmle islm dnyas slmn nderliini, islmn savun uculuunu yapan ve slama kurulan tuza para para edere k yz********************************************* 63 Bu telgraf, Sadrzam Tevfik Paa'nn Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanl na yazd telgraf olup, stanbul'un islm nazarndaki mevkiinden sz edilmekte idi.
582

582

lerine atmak kudretini gsteren Anadolu Meclisine ve Anadolu hkmetine g ndermitir, isimla alkadar orasn grmtr.64 **** Bir ok safhalardan getikten ve zaman zaman kmaza srklendikten sonra 16 Mart 1921 tarihinde imzalanan ve Moskova Andlamas diye anlan Trk - Rus Andlamasnn nemli hkmleri zetle unlardr: Trkiye ifadesi ile, 28 Ocak 1920 de stanbul'da Mebuslar Meclisi tar afndan dzenlenip btn devletlerle basna bildirilen Msak Milli'nin izdii s nrlar iinde kalan toprak kastedilmektedir. Bu anda Byk Millet Meclisi tarafndan temsil edilmekte bulunan Trkiye Mill Hkmeti tarafndan tannmam olan Trkiye'ye ait hibir uluslararas andlamay ve szlemeyi Rusya da tanmyacaktr. Taraflar herhangi birine zorla kabul ettirilecek bir bar andlamasn veya herhangi bir uluslararas szlemeyi tanmamay kabul ederler. Batum, Grcistan'a braklacak. Fakat Trkiye'nin Batum limanndan faydalanma hakk vardr. Nahcvan blgesi zerk bir arazi olarak Azerbaycan'n himayesine braklmtr. Taraflar, dou milletlerinin milli kurtulu hareketleri ile Rus iilerinin yeni bir dzen kurmak iin yapmakta olduklar mcdeleler arasnda bir benzerlik olduundan, ibu dou milletlerinin hrriyet ve istiklle olan hak larn, diledikleri hkmet ekli ile idare olunmak yetkilerini kabul ederler. Trkiye ile stanbul'un gvenliine zarar vermemek art ile Boazlar btn milletlerin ticaretine aktr. Boazlarn tbi tutulaca staty Karad enize sahili olan devletler sonradan tesbit edeceklerdir. Gerek Trkiye'nin, gerek Rusya'nn imdiye kadar yapt andlamalar mill menfaatlere uygun olmad ndan hkmszdr. Rusya, Trkiye'de uygulanan kapitlsyonlar hkmsz sayar. Her iki taraf, kendi topraklar iinde dier tarafn ******************************************** 64 - Trki ye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi s. 24, s. 272.
583

583

hkmet grevini yapmak iddiasnda bulunan tekilta ve toplantlara izin ve rmez. Trkiye topraklar dorudan doruya Trkiye Byk Mil let Meclisi Hkmetinin askeri ve mlki idaresi altndadr. Rusya'daki Trk esirleri ve Trkiye'deki Rus esirleri karlkl olarak serbest braklacaklardr. Trkiye ile Rusya arasnda Moskova'da imzalanan bu andlama, milletl erin kardeliine, her halkn kendi mukadderatn serbeste tyin etme hakkna ve emperyalist siyasete kar mcdele fikirlerine dayanmakta idi. Rus ya, andlama ile, jeopolitik ynden nemli ve savalk bakmndan deerli bir de vletin dostluunu kazanmakla kalmyor, Kafkasya'da gdecei politikaya Trkiye'nin herhangi bir suretle engel olmasn da nlemi oluyordu. Trkiye'nin kazancna gelince: Hereyden nce, asrlardan beri Trkiye'ye huzursuzluk veren byk komusunun dostluunu kazanmt. Trkiye'ye yalnz siyasal alanda deil, madd bakmdan da yardm yapabilecek durum da olan tek devlet Rusya idi.. Para, silh ve malzeme olarak balam olan Rus yardm, andlamada bu hususa ait hkm olmamakla beraber, daha da artabilir ve bir dzene girebilirdi. Moskova Andlamas ile Misak Mill ilk olarak dev letleraras bir akitte sz konusu oluyor ve bir yabanc dev let tarafndan kabul ediliyordu. Trkiye'nin dou snrlar yeniden ve Trkiye lehine izilmiti. 1877-78 Rus Harbi ve onu takiben imzalanan Ayastafanos Andlamas ile Rusya kendi topraklarna katt Elviyei Selseden vazgemi ve Trkiye'ye iade etmiti. Ayrca, Boazlar zerindeki eski emellerinden de vazgeiyordu. Andlamann 8. maddesi, Mill Mcdelenin baarya ulamas bakm ndan nemli hkmler getiriyordu. Geri bu madde ile Rusya, Trk topraklar ierisinde kendi rejimi aleyhinde yaplmas mmkn her trl tekilt, hareket ve teebbsleri nlemi oluyordu. Fakat, zaten bat devletleri ile harp halinde olan Trkiye iin Rus rejimine kar herhangi bir teebbse msaade etmek sz konusu olamazd. Ancak, Trkiye'nin byle bir arta gz yum mak suretiyle bat devletleri ile Rusya'ya kar bir andlama yapmas nlenmi oluyordu. Buna karlk, Trkiye, bu madde ile daha kazanl idi. Rus topraklarnda faaliyet gsteren ittihat liderlerin Trkiye hakknda sz sahibi olmadklarn ve bunlarn Trk iye'ye dolayl veya 584

584

dolaysz ekilde mdhalelerini, nlemeyi kabul etmi bulunuyordu. Andlamann dikkate deer bir yn de, Batum'un Grclere, Nahcivan blgesinin Azerbaycan'a braklmas suretiyle Misak Mill snrlarndan taviz verilmi olmasdr.65 Andlamann Meclis'te tasdiki srasnda, be Batum milletvekili, mill menfaatlere aykr olduu gerekesiyle Andlamann reddini isteyen bir nerge vermilerdi. Bunun zerine Hariciye Vekili Yusuf Kemal (Tengirek) Bey, yapt ksa bir konumada, Batum milletvekillerinin teessrlerinin hakl olduunu belirterek ne yapalm, Trkiye'nin ve Trkln menfaati bunu icabediyor demi ve nerge, oylanarak, reddedilmitir. ************************** ************* 65 - Moskova Andlamas, Byk Millet Meclisinin 21.7.1921 tarihli toplants nda ksa bir mzkereden sonra tasdik edilmitir. 207 yenin katld oylamada 5 milletvekili andlamann reddi iin oy vermi 1 milletvekili de ekimser kalmtr .
585

585

4. KNC NN MUHAREBES

Yunan Ordusunun Mart 1921 taarruzu, ayn yln Ocak ayndaki harektn daha byk lde tekrarndan baka bir ey deildir. Yalnz bu defa, taarruza daha ok kuvvet katlm ve taarruz hedefi daha geni tutulmutur. Bu nun tabi sonucu olarak arpmalar da Birinci nn Muharebesi'ne kyasla daha etin olmutur. Birinci nn Muharebesi'nde, Yunan Ordusu, keif maksad ile yapt taarruzdan istedii neticeyi aldn kabul ederek 11 Ocak gn, hibir baskya uramadklar halde, hareket slerine ekilmiti. Trk Genelkurmay bu ekilm eyi bir yenilgi sayd iin, Yunan ordusunun, urad yenilgiyi telfi maksad ile yeni bir teebbse geeceine muhakkak nazar ile bakyordu. Bu sebeple Genel Kurmay Bakanl, 12 Ocak gnl emri ile, bat ve gney cephelerine yeni bir taarruz beklendiini bildirerek, gerekli talimat vermiti. Yunanllarn, Birinci nn Muharebesi'nin Yunan hal k ve bat devletleri zerinde yapt kt etkiyi silmek istediklerinden phe edilemez. Gerekten, Ocak aynda yaplan hareketin mahdut hedefli bir keif taarruzu oldu unu anlatmak mmkn deildi. Yeni bir hareket ile kral idaresinin prestijini kurtarmak gerekiyordu. Yunan Genelkurmay bunu dnmekle beraber, Mart 1921 taa rruzunun daha ar basan baka sebepleri de vardr. Taarruz, siyas mlhazalarla Londra'da kararlatrlmtr. D grn ile Trk-Yunan harbine son vermek ve Trkiye barn yapmak maksad ile to planm olan Londra Konferans, daha nce belirttiimiz zere, deta Trklerin Yunan ordusu vastas ile nasl yenilecei ve bar artlarnn Trkiye'ye nasl kabul ettirilebilecei imknlarn aratrmtr. Konferans grmeleri dnda Yunan delegasyonu ile Lloyd George'un yapt dolayl ve 586

586

dolaysz temaslarn en nemlisi ve hatt Yunan taarruzunun kararlatrld grme diyebileceimiz temas, 1 Mart 1921 gn Lloyd George'un zel kalem mdr M. Ker ile Yunan babakan ve asker mavir ler arasnda yaplmtr. M. Ker, Yunanistan'n, Konferansn tekliflerini reddet mesinden Lloyd George'un duyduu memnuniyeti belirterek Yunan babakanna u soruyu sormutur: Yunan kuvvetlerinin Kk Asyadaki grevine devam edebilme si iin gerekli iktisad ve mal klfeti, Yunanistan, sonu na kadar tayamyacana gre, Konferans bir sonuca varmazsa, Yunan hkmeti ne gibi bir hareket yapmay dnmektedir? Albay Saryanis'in bu soruya verdii cevaptan anla ldna gre, Yunan Genelkurmay, Trk Mill kuvvetlerini datmak iin Ankara'ya kadar yaplacak bir seferin plnlarn hazrlamtr. Eer bu sefer tilf Devletlerinin kararlarn Trkiye'ye kabul ettirmeye yetmezse Yunanistan Pontus sahillerine (Karadeniz sahillerine) asker kararak yerli Rum ve Ermenilerin de yardmlar ile Samsun'dan Sivas'a, Trabzon'dan Erzurum'a doru ilerliyecektir. Saryanis, bu byk stratejik plnn uygulanmas iin 3 aylk bir zamana ve bir milyar drahmiye iht iya olduunu bildirmitir. Fakat M. Ker'in byle bir parann ngiltere'de bile bulunamyacan ve plnn daha kk tu tulmasn sylemesi zerine, Albay Saryanis, yz milyon drahmilik bir masraf ile Ankara Seferinin bir ayda ya plabileceini belirtmitir, zel Kalem mdr, L. Geor ge'un Eskiehir-Afyon hattnn igaline verdii nemi nakletmi ve Yunan kuvvetleri bu hatt elde ettii takdirde, Anadolu'daki mill hkmetin sarslacana L. Geor ge'un byk inanc olduunu sylemitir. Albay Saryanis'in ifadesine gre bu kk bir itir, plnl ar hazrdr, 6 gnde baarlabilir ve Londra'dan verilecek bir emir ile hemen h arekete geilebilir. Lloyd George, zel Kalem Mdr kanal ile Yunan delegasyonuna bu te lkini yaptktan baka, kendisi de bir grme srasnda Trk ve Yunan hkmetl erine yaplan teklifin incelenmesi iin tannm bulunan 25 gnlk mh letin asla muhasematn durdurulmu olduu mnasna gel mediini syliyerek, Trklerin teklifi kabul etmesi ihtimaline kar bu 25 gnlk mddeti beklemeden Yunan Ordusunun taarruza gemesi fikrini empoze etmitir. Yaplacak taarruzun sonular tartldktan sonra, Lloyd George, Yu 587

587

nanllan ikaz iin hakl olarak yle demitir: Alnan tedbirleri uygun gryorum. Hibir eyin talihe ve tesadfe braklmamas gerekir. nk yaplacak t aarruz baarszla urarsa bundan sonra Trklerle uyuulamaz. Yunanllar kendilerine ok gveniyorlard. Lloyd George'a gerekli temint verdiler ve taarruzun gelecek hafta balyacan bildirdiler. Ancak, ngiliz mal kaynaklarndan gerekli istikraz yapabilmeleri iin Lloyd George'dan yardm bekliyorlard. O da bu yardm vdetti. Londra Konferans'nn henz balad gnlerde Yunan babakan, Lloyd George'un ve Konferans'n havasndan mlhem olarak Harbiye Nezareti vastas ile Bakumandan Papulas'tan Eskiehir-Afyon hattn igal etmek zere bir taarruza giriip girimiyeceini sormutu. 66 Papulas, takviye kuvvetleri aldktan ve havalar biraz dzeldikten sonra bu taarruzun mmkn olduunu bildirdi. Bu cevap, Londra'daki delegasyona gerekli gveni vermiti. Yunan Genel Kurmay, Birinci nn Muharebesi'nde edindii kanaat ile Trk ordusunun daha ok kuvvetlenmeden ezilmesini de ayrca dnmekteydi. Londra'da cere yan eden Trk - Fransz grmeleri, Yunanllar ayrca endieye sevkediyordu. n k, bir Trk - Fransz anlamas Trkiye'nin gney cephesindeki kuvvetlerinin ser best kalmasn ve dolaysiyle bu kuvvetlerin de Yunan cep hesine sevkedilmesini salyacakt. Btn faktrler bylece yeni bir taarruzu Yunanistan asndan gerekli klmtr. Trk Genelkurmay, esasen bekledii Yunan taarruzuna kar gerekli hazrlklar yapmt. Ayrca eitli haber alma kaynaklarndan dmann Eskiehir ynne doru taarruza geeceini renmi ve 17 Mart gn durumu Bat Cephesi Kumandanlna bildirmiti.

TRK SAVUNMA PLNI


Strateji kurallar ve Yunan Ordusunun Anadolu'daki konuu ile tahmin olunan Yunan harp hedefleri, Trk savunma plnnn u ekilde hazrlanmasn gerekli klyordu: Bursa blgesinden Eskiehir ynnde, Uak blgesinden Afyon ynnde gelimesi muhtemel dman taarruzuna kar, iki ynde de ayn kuvvetle savunma yapla*************************************************** 66 General Papulas'n Hatrat, s. 34.
588

588

mazd. Bunun iin daha nemli olan Eskiehir -Ankara yn byk kuvvetle tutulacak ve zayf kuvvetlerle oyalama muharebesi yaplarak Afyon ynnde taarruz eden Yunan kuvvetlerinin kuzeye sarkmalar nlenecekti. Es kiehir yn, yine Birinci nn Muharebesinde olduu gibi en uygun savunma hatt olan nn mevzilerinde tutulacakt. Bu mevziler, Birinci nn'nden beri daha ok tahkim edilmi ve gerekli tedbirler alnmt. nn mevzilerinin savunulmasna Bat Cephesi em rindeki kuvvetler yetmiyeceinden, gney cephesinden bir ksm kuvvetlerle merkez ordusuna bal 5. Kafkas Tmeninin (Amasya'da) nn mevzilerine nakli kararlatrld. Ayrca Kocaeli Grubu da nn'ne nakledilecekti. Savunma plnna gre, Bat Anadolu'da Yunan taarruzunu karlamak zere toplanan Trk kuvvetleri ile, taarruza katlan Yunan kuvv etleri sayca yle idi: Tfek Yunan kuvvetleri Trk kuvvetleri 41150 30108 Ar M.T. 720 235 Hafif M.T. 3134 55 Kl Top 2000 220 4435 102

Bu duruma gre, Yunan ordusu, Trk kuvvetlerine nazaran 11042 tfek, 485 ar makineli tfek, 3079 hafif makineli ve 118 top stn kuvvetteydi. Buna karlk Trk svarisi 2435 kl fazla idi. Fakat bu kuvvet karlatr mas Bat ve Gney Cephelerinde savaa sokulan kuvvetleri gstermektedir. Yalnz nn mevzilerine taarruz eden Yunan kuvvetlerinin bu cephedeki Trk kuvvetlerine silh bakmndan stnl 3959 tfek, 128 ar makineli tfek, 1442 hafif m akineli tfek, 273 kl ve 37 toptan ibarettir. Dmann bu silh stnln, Trklerin hazrlanm mevzilerde savunma muharebesi yapmalar, az ok telfi etmekte idi. Yunan ordusu bakumandan General Papulas, Anadolu'daki kuvvetlerin kendisine verilen taarruz grevini yapabilmeleri iin, Yunan Harbiye Nezaretine st ste ektii telgraflarla takviye ktalar ve malzeme istemi tir. Bakumandann takviye istei, hkmete gznne alnarak, snfn askere alnmas kararlatrlm, fakat Bakumandann bekledii takviye kuvvetlerinin Anadolu' ya gnderilmesi hkmet idaresindeki zaaf sebebi ile hemen hemen mmkn olamamtr, yle sanyoruz ki, hkmetin zaafndan baka, Bakumandann mbalal istekleri de Atina'y umursamazla srklemitir. Papulas, 589

589

taarruz emrini 19 Mart'ta almt. Bundan sonra istedii takviye kuvvetlerinin saysn arttrm ve sanki istense de gn belli olan bu taarruza yetitirmek mmkn imi gibi, isteklerinin lsn oaltmtr. 21 Mart gnl if re ile anavatandan, zmir, Sakz ve Bandrma'ya gnderilmek zere bekledii takviye kuvveti elli bin, bu salanamazsa krk bin kiidir. Bundan baka, piyade, svari snflarndan 610 subay istemektedir. Papulas, ayrca Yunanistan'daki bir Efzun alaynn ok acele olarak Anadolu'ya gnderilmesi zerinde nemle durmutur. Papulas'n bunca feryadna ramen, Atina, deil silh altna aln an snf, hatt Papulas'n ok acele olarak istedii Efzun alayn bile Anadolu'ya gndermek zere bir trl gemilere bindirememiti. Ancak, Yunan Ordusunun n n'nde yenilgiye uradnn belli olduu gn, sz konu su Efzun alaynn bir ksm Bandrma'ya karak Bursa'ya doru yrye gemiti.

MUHAREBE
Yunanllar, Trk Genel Kurmaynn haber ald zere, 28 Mart 1921 gn, iki grup halinde Eskiehir ve Afyon'a doru taarruza getiler. Bakumandan Papulas, harekt daha yakndan takip edebilmek iin, 16 Mart'a zmir'den Bursa'ya gelmiti. Yunan ileri harekt, tpk bundan nceki (Birinci nn Muharebesi) tertibe uygun bir ekilde gelimekteydi. Bursa blgesinden ilerleyen kuv vetler Eskiehir'e ulamak zere iki koldan nn mevzilerine yaklayordu. Bu taarruzda kesin sonu alnmak istendiinden, dmann Uak blgesinden har ekete geen kuvvetleri de Afyon'u hedef tutmutu. Uak Grubu, Dumlupnar mevzilerine kadar geldikten sonra, Ocak ayndaki taarruzda olduu gibi durmam ve ileri harekete devam etmitir. 24 Martta, Dumlupnar mevzilerini igal eden dman, ertesi gn yeniden taarruza geti ve 27 Mart g n akama doru Afyon'a girdi. Trk kuvvetleri, karsndaki dman kuvvetlerini oyalamak ve bu cephede tutmakla grevli olduundan, Konya istikametini rtmek zere dmanla temas kesmeden Afyon'un dousuna ekil di. Eskiehir-Afyon hattn ele geirmek zere hareket eden Yunan ordusu, bylece, hedeflerinden birine ula m oluyordu. Trk Genelkurmay Afyon'un igaline fazla nem vermiyordu. nk, stratejik deeri daha ok olan Eskiehir'i kaptrmamak iin nce nn'nde dma590

590

n yenmeyi, sonra Afyon'a yklenerek ikinci baary burada salamay tasarlamt. Yunan kuvvetlerinin Bursa grubu, 23 Mart'tan itibaren, rtme grevi yapan Trk ileri birlikleriyle muharebe ederek, 26 Mart tarihinde nn mevziler inin nne geldi. Ertesi sabah (27 Mart), nn Muharebeleri balad ve ok kanl bir ekilde, begn srd. Bu muharebelerin, Trk harbi bakmndan en nemli zellii, dmann sert basklarnn zaman zaman kar taarruzlarla krlmas ve nn savunma hattnn en kritik anlarda bile braklmamasdr. Bat Cephesi Kumandan smet Paa, muharebe sresince verdii emirlerde, mevzilerin kesin bir surette savunulacan sk sk tekrarlamtr. Cephe Kumandannn, Birinci nn Muharebesindeki endiesi ve ekingenliine bu muharebelerde rastlanmamaktadr. Kuvvet dengesi az ok salanm olduundan, kar taarruzlar da yaparak, nn hattn sonuna kadar savunmaya almtr. Muharebenin skk bir zamannda (30 Mart), Meclis Muhafz taburu da cepheye gnderilmiti. Bir alay kuvvetinde olan bu tabur, Cephe Kumandann ok memnun etti ve moralini kuvvetlendirdi. Mill Mcadelenin bandanberi, Trk ordusu, ilk defa eski deerini yeniden isbat etmek imknn bulmutu. Kumandanl hakknda, baz evreler tarafndan tered dtler gsterilen smet Paa da, cidd bir imtihan vermekteydi. Muharebeler, kurulmakta olan yeni Trkiye'nin, yeni eflerini hazrlyordu. Kazanlacak her zafer, Mustafa Kemal, Fevzi ve smet Paalarn prestijlerine bir eyler ekliyecekti. Nitekim, kinci nn zaferi, smet Paa'nn kiiliini birdenbire, gven veren, sayg deer bir dereceye ykseltti. Yunanllar da iyi dyorlard. Fakat, yksek sevk ve idarede zayf olduklar iin, Yunan subaylarnn ve askerlerinin abalar semeresiz kalyordu. Papulas, btn kabahati, takviye ktalarn gndermeyenlerde gstermek te idi. Htralarnda, srarla bu husus zerinde duran Pa pulas, Ktalarn muharebede gsterdikleri son gayrete ve -subaylar arasnda pek az istisna ile subaylarn ve erlerin nefis feragati derecesine varan fedakrlklarna ramen, takviye gnd erilmesindeki gecikme sebebiyle bu harekt baarszla mahkm idi demektedir. Papulas, muharebenin son gnnde (31 Mart) bile, takviye ktalarnn abuk olarak Mudanya'ya gnderilmesini istemekten geri kalmamtr. Muharebenin kaybolduunu anlad591

591

ve ertesi gn ricat emrini verecei halde, hl Atina'dan takviye beklemesi aknlndan ileri geliyordu. Nitekim, 31 Mart muharebelerini kendisi yle tasvir etmekledir: .... bir taraftan dmann lgnca direnmesi ve dier taraftan bizimkilerin sng ile birbiri ardna yaptklar hcumlar sebebiyle muharebe mstesna bir iddet kazanmt. Papulas hakl idi. Tmen kumandanlarmz bile ilk hatlarda grnmekten ekinmiyorlard. Kocaeli Grubu kumandan Albay Halit Bey gn nce yaralanmt. Bugn de (31 Mart) Tmen Kumandanlarndan Albay Kemalettin Sami Bey, taarruza geecek askerlerine rnek olmak isterken iki yerinden yara alm t. 31 Mart gn Trk ordusunun, dmann sa kanadna yapt kar taarruz, muharebenin sonucunu belli etti. 1 Nisan'da Yunan ordusu ekilmeye ba lad. nn Muharebeleri sona ermi ve artk Bursa'ya doru ekilen dmann takibi balam bulunuyordu. nn zaferinden sonra, bu cephedeki kuvvetlerin nemli bir ksm gneye sevkedilerek Afyon'daki Yunan kuvvetlerine taarruza geildi. 6 Nisan'da d man Afyon'u boaltarak ekilmeye balad. Uak'a doru ekilen Yunanllarla 811 Nisan gnlerinde Aslhanlar ve Dumlupnar'da iddetli muharebeler yapld. Fakat, Dumlupnar mevzilerinden dman skp atmak mmkn olmad.

ELETRME
Trk Genel Kurmay, Yunan taarruzunu ve taarruzun geliecei ynleri doru tahmin etmi ve gerekli tedbirleri zamannda almtr. Zayf kuvvetlerle stn bir dmana kar yaplacak savunma muharebesinin pln isabetli hazrlanmtr. Birbirinden uzak iki ayr yerde (Dum lupnar ve nn) yaplacak muharebelerde, kuvvet zaafn kapatmak iin, iki cephe arasnda, gereine gre bir likler bir yerden dierine kaydrlmtr. Muharebe sresinde, asl kat' sonulu muharebe sa has olan nn'ne devaml bir ekilde Anadolu'dan ve Afyon cephesinden takviye kt'alar g nderilmitir. Bylece, nn cephesinde uranlan kayplar her gn telfi edilebilmi ve eldeki kuvvetlerden azam derecede faydalanmak imkn kullanlmtr. Bat Cephesi Kumandan smet Paa, nn mevzi592

592

lerinin savunulmasnda zaaf gstermemi, azim ve inatla mevzilerin tutulmasn salamtr. Yukarda da deindiimiz gibi, emirlerinde son derece kesin davranmtr. 28 Mart gecesi birliklere yazd bir emrin 2. maddesinde: Ordu elinde bulunan mevzileri kesin surette savunacaktr dedikten sonra, 4. maddeyi yle kaleme almtr: Btn kumandanlar, subaylar ve erlerden mevzilerini kesin surette muhafaza etmelerini ve emirsiz bir adm geriye gitmemelerini ve mezvilerde hasl olan dalgalanmalar: derhal kar taarruzlarla dzeltmeye almala rn isterim. te, kinci nn Muharebelerinin kazanlmasn salayan taktiin temeli budur. Bu muharebeleri askerlik ynnden inceleyen kur maylarn fikrince, Cephe Kumandan, muharebenin sevk ve idaresinde baz defalar fazlaca ihtiyatl davranm ve sonu almakta gecikmitir. nk, keif hizmetleri iyi ya plmadndan, kumandana mbalal raporlar verilerek, onun, dman 5 t men kuvvetinde kabul etmesine yol almtr. nn cephesinde, nce tmen varken, muharebe sresinde peyderpey gnderilenlerle 8 piyade, 3 svari tmeni ve Meclis Muhafz Taburu bulu nmutur. Tmen kumandanlar unlardr: Albay Kemalettin Sami (Paa), Al bay zzettin (allar Paa), Albay Arif (aslan Ayc Arif), Albay Halit ( Mecliste vurulan Deli Halit Paa), Binba Nzm (Ktahya - Eskiehir muharebelerinde ehit), Yarbay Cemil Cahit (Toydemir Paa), Yarbay Atf (Birinci nn'nde baarsz bir idare gstermiti; bu defa da yle olmutur), Albay Sabri. Muharebenin en ar ykn, Kemalettin Sami, zzettin allar ve Cemil Cahit Toydemir'in tmenleriyle Meclis Muhafz Taburu ekmitir. General Papulas, muharebeden sonra Yunan Genel Kurmayna verdii r aporda intibalarn yle belirtir: 67 Son askeri hareketler sonunda, dman ordusunun iki yl iinde yapamad gelimeyi, son iki ay iinde elde etmi olduuna inanyorum. Dman ordusu pek mkemmel bir ekilde kurulmu ve silahlandrlmtr. Subayla *********************************************** 67 General Kondilis'in Anadolu Seferleri adl eserinden nakleden, Kur. Yzb. Aykut, Ktahya-Eskiehir Muharebeleri, s. 16.
593

593

r, erlere nisbetle fazla ve boldur. Disiplini mkemmeldir. zellikle, son konf eransta (Londra Konferans), Fransz ve talyanlardan grdkleri yaknlk, mora llerini ve mitlerini ykseltmitir. Yunanllar, bu yenilgiden son derece sarsldlar. Prens Andre'nin dedii gibi, bu baarszlktan sonra, daha ok fedakrla katlanmadan Kk Asya'd aki harbin bitirilemiyeceini, Yunan hkmeti nihayet anlam ve yeni snflar silh altna almaya karar vermitir.68

MUHAREBE VE BYK MLLET MECLS


Yunan taarruzunun balangcndan, kinci nn Muharebelerinin sonuna kadar geen gnlerde Byk Millet Meclisinin havasna ve ne gibi ilerle uratna ksaca bir gz gezdirelim: Meclis bu kritik gnlerde ikinci avans kanunu, Gmrk Kanununu deitiren bir kanun tasars ve fakir halk ile ordu ihtiyac iin kesilecek aalardan r sum alnmamasna dair iki kanunun grlmesi ile megul olmutur. 1921 yl btesi henz komisyonlarda grlmek te olduundan 8 milyon liralk ikinci avans kanunu Mec lise getirilmi ve acele kabulne allmtr. Fakat milletvekilleri avans kanununu kabul etmekte bir hayli g lk karmlardr. Avans Kanununun bir maddesinde geniletilecek ve yeniden if edilecek hizmetler ve memuriyetlerden bahsedilmekte idi. ite bu husus byk bir asab iyete yol amtr. Milletvekilleri memur kadrolarnn geniletilmesinden, yeni memuriyetler ihdasndan, dolaysiyle masraf btesinin kabarmasndan ikyeti idiler. Bu masraflar fakir halkn srtndan kacakt. Birtakm isiz gsz insa nlarn Anadolu'ya akn akn geldikleri ve bunlara iltimaslar edilerek memuriyetl ere tyin yapld kanaatinde bulunanlarn says az deildi. Bu kanaati en sivri ekilde savunan Ktahya milletvekili Besim Atalay Bey yle diyordu: Bir atasz vardr. Un kat, su kat diye koca tekne hamur yaptk. Hibir gn gemiyor ki, yeni bir memuriyet icat edilmesin, yeni bir masraf cetveli gelmesin. stanbul'dan kopup gelenleri kayrmak yolunda. Memleket rlplaktr. Para memleketindir. Her gn masraf artyor. Bu paray nereden vereceksiniz? Kyl ot yiyor, ot! Bu *********************************************** 68 - Prens Andre, Felkete Doru, s. 23.
594

594

rada oturmakla olmaz. Git memleketi gr. Masraf artyor, gelir ayn. Halkn masrafa tahamml yoktur. Sivas'tan tutunuz da Kars'a kadar on para tahsil etmek, hazineye on para girmek imkn yok... ahs deil, stanbul'dan her postada tmen tmen ir, alay alay edip, akn akn yazar geliyor. Ka sanatkr, ka demirci geldi? Ka terzi geldi? Hep yiyici, hep iltimasl, hep sarf edici. Bu klfet bu milletin omuzuna yklenmitir. Artk tahamml kalmad.. Yeni oluturulan mstearlklar, sahipleri daha ne bolu'ya kmadan vdediliyor, yolluklar oraya gnderiliyor. (Srekli alklar) Rica ederim. Bugn mstearlklar meydana getiriliyor, yarn bakanlklar meydana getirilecektir. Efendiler, stanbul zihniyeti, Babli zihniyeti aynen tatbik edilecektir. Eer b urada barmyacak olursanz, burada her geleni tasdik edecek olursanz, bu masraflarn altnda ezileceiz efendiler. lk zamanlar adam skntsn iddetle hissetmi olan Meclis, artk stanbul'dan ne subay, ne memur gelmesine taraftar grnmyordu. Daha nceki toplantlarda da stanbul'dan gelecek subaylarn ve memurlarn Anadolu'ya kabul edilmemesi iin teklifler ve takrirler verilmiti. Bugn (24 Mart 1921) Milletvekilleri fikirlerini daha ac ve phesiz mbalal bir ekilde sylyorlard. Ayn konuya dokunan bir milletvekili de blm bizim memleketimizde yeni tekiltlar, yeni memurlar, yeni bellar eklinde beliriyor. Yeni bir tekilt yaptnz m, biliniz ki memleketin bana bir felket ve bir zlim daha gelmitir diyordu. Halbuki sekiz milyon tutarndaki muvakkat bte, yani avans kanunu, ekli cetvellerden anlaldna gre, ksmen Hariciye Vekletinin yeni kadrolarna, yeni sefaretlere ve yabanc memleketlere gnderilecek m messillere ait masraflar ve %90 itibariyle de Mill Savunma masraflarn kapsamakta idi. Baz milletvekilleri bu hususa dokunarak yaplan tenkitlerin beyhudeliini belirtmi olduklar halde, muhalifleri teskin etmek ve susturmak mmkn deildi. orum milletv ekili Dursun Bey, tenkitlerini daha deiik bir adan yaparak d mnasebetlere ynelmiti: imdi Orta Asya'da, Afganistan'da elilikler ehbenderlikler tekil ediliyor.. Bu ne tuhaf eydir. Afganistan'da elilik kurmak.. Buhara mstakil olmu, bilmem ne mstakil olmu, oraya sefirler gndereceiz. Bunlara inanr msnz rica ederim.. Zannedersem ne arkadalar ve 595

595

ne de hkmet erkn arasnda Afganistan'n ne olduunu, ne vaziyette olduunu, idri ve siyas durumu nedir, bilen yoktur. Mersin milletvekili Selhattin Bey de bu gre aa daki szlerle katlmt. Bendeniz o kadar zorunlu, o kadar cil olarak her tarafa eliler gnderilmesine, Baku'ya doru, douya doru, Turan'a doru eliler gndermek meselesine aklm ermiyor. Nihayet, Bursa milletvekili Operatr Emin Bey, mu harebenin baladn u ekilde aklad: Arkadalar, dikkatinizi ekerim. Hasan Beyefendi69 pek kapal olarak sylemitir, bendeniz baklay azmdan karacam. Pek mthi bir harp an ndayz. imdi gaye! nemli, korkun bir harp cereyan ediyor. Bu kanunu tatbik etmezsek sngler, toplar, tfekler durur, (Grltler). Geen nn Harbinde Vehbi Efendi subaylara hcum etmiti. Bu korkun harpte de hkmete hcum ediyor. Bendeniz buna zlyorum. Byk Millet Meclisi, Yunan Taarruzunu bu suretle ilk defa Operatr Emin Beyden renmi oluyordu. Muvakkat btenin %90 Mill Savunmaya, dolaysiyle harp masraflarna ait olduu halde muharebenin baladn re nmek yine de baz milletvekillerini yattrmamt. Hatt, tahsisat alnaca bir srada harpten bahsetmeyi bir nevi bask veya ii olup bitliye getirme sayarak sinirlenenler bile olmutur. Nitekim bir milletvekili bu asabiyeti yle belirtiyordu: Bugn harp devam ediyor. Memleketin durumu dal ma harp halidir. Hkmete yardm lzmdr. Yalnz biz temenni ederiz ki, biz arzu ederiz ki, Para ile ilgili hususlarda bu verilmezse memleket batacak, bu verilmezse harp devam etmiyecek tarznda sz sylenecek bir zamanda getirilmesin. ok rica ederiz hkmetten, bu gibi kanunlar Meclise getirdii zaman askerlik meselesini ka rtrmasnlar. Meclis, askerliin aleyhinde deildir. Grmelerin sonunda yeni hizmetler ve memuriyet lerle ilgili madde avans kanunu tasarsndan, karld ve tasar bu ekli ile kabul edildi. Meclisin 24 Mart tarihli toplantsnn ikinci oturumun da Hariciye Vekleti vekili Muhtar Bey, 16 Mart'ta Mos************************************************* 69 - Muyazene-i Maliye Komisyonu Raportr Trabzon milletvekili Hasan (Saka). 4 596

596

kova'da imzalanan Trk-Rus Andlamasnn telgrafla gelen metnini Meclise okumu ve gerekli aklamalar yapmtr. Bu konuda Meclis'e yalnz bilgi verildii iin andlama zerinde grmeler ksaca geitirilmitir. Toplantnn sonunda Mill Mdafaa Vekili Fevzi Paa sz alarak Yunan taarruzunu resmen aklad. Fevzi Paa Yunanllarn bir hayli zamandanberi beklemekte olduumuz taarruzlar dn balamtr dedikten sonra, muharebe hakknda fazla tafsilat vermiyeceini belirterek, Yunan Taarruzunun hangi ynlerde gelitiini ksaca anlatmtr. kinci nn Muharebelerinin sonuna kadar, Meclis, asker harekt ile hemen hi megul olmam ve Meclis'e bakaca bilgi de verilmemitir. Meclis'e muharebe, ile ilgili olarak ancak iki yaz gelmi ve kabul edilmitir. Bun lardan birinde, cephede hizmet etmek istiyen milletvekillerinden Dr. Abidin Bey'e, dierinde de nemli asker hizmetler verilecek olan dier iki milletvekiline (Kzm zalp ve Lzistan mebusu Necati Bey) Meclis'ten izin is tenmekteydi. Muharebelerin Meclis'e yapt etki bakmndan iki olaya daha iaret e tmek gerekir. Birincisi: Erzurum Milletvekili Hseyin Avni Bey, asker levazm idarelerinin kaldrlmas hakknda daha nce vermi olduu kanun teklifini geri a lmtr (23 Mart), ikincisi; milletvekili tarafndan ayn gn Meclis'e verilmi olup gerei yaplmak zere hkmete havale edilen aadaki nergedir: Cephelerde sayg deer savalarmzn her trl fedakrlklara katl anarak dman ile arpt, memleketimizin en nemli ve hayati dakikalar yaad u zamanda olsun btn mslmanlarn daha arbal ve sakin bir hayat geirmeleri, Tanrdan zafer ve yardm dilemeleri lzmken, gya hibir ey olmuyormu gibi baz gafil kimselerin kahvehanelerde durmadan oyun oyna makta olduklar zntyle grlmekte ve bu hl imn sahiplerini alatmakta ve urada burada gizlice iki imek ve kumar oynamak gibi fenalklar da yapld gibi, a hlk d tiyatrolarn dahi hl devam etmekte bulunduu iitilmekte olduundan.... hi olmazsa u zamanda Vekiller Heyetince tedbirler alnmasn rica ed eriz.

SONU:
nn zaferinden sonra, baz siyas ve asker gelimeler olmutur. Bunlar da ksaca gzden geirmek gerekir. 597

597

Yunan ordusunun bu son taarruzuna, Yunanistanda ve ngiltere'de byk mitler balanmt. Sonu, hayl krkl yaratt ve ngiliz Hkmetinin Yunani stan'a kar besledii gven derinden sarsld. Trk ordusunun gn getike ku vvetlendii ve kolay kolay yenilemiyecei anlalmt. Fakat Yunanllar, anslarn bir defa daha deneyeceklerdi. Hzla ve hrsla hazrlanmaya koyuldular. ngiltere'de, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetiyle yeni bir temas kurma eilimi belirmiti. Fransa ve talya, Yunanistan'a kar bir Trk zaferini tercih ettiklerinden zaten Yunan ordusunun Trkleri yenemiyeceine ina nyorlard. Dostluk davranna kesin bir ekil vermek zere harekete getiler. Kronolojik olarak olaylar yle geliti: 28 Nisan 1921 de ngilizler, Malta'daki Trklerden krk kiiyi serbest b raktlar. 1 Haziran 1921 de, talyan'lar hi bir bask grmedikleri hlde, Anadolu'dan ekilmeye baladlar. 9 Haziran 1921 de, Fransz Meclisi Dileri Komisyonu bakan ve Babakan Briand'n yakn arkada Franklin - Bouillon, siyasi grmelerde bulunmak zere, fakat, gayr resm olarak Ankara'ya geldi. 13 Haziran 1921'de, nebolu'ya gelen iki ngiliz subay General Harrington'un Mustafa Kemal Paa ile grmek isteyen mesajn ulatrdlar. 18 Haziran 1921 de, stanbul'dan Kzlay kinci Bakan Hamit Bey, ngiltere'nin stanbul'daki en yetkili mmessilinin Trkiye ile bar artlarn grmeye hazr olduunu, telgrafla Mustafa Kemal Paa'ya bildirdi. 21 Haziran 1921 de, Franszlar, Zonguldak' tahliye ettiler. nn zaferi, btn memlekette byk sevinle kar lanm ve kurtulua olan gveni arttrmt. 1 Nisan 1921 gn Mustafa Kemal Paa ile smet Paa arasnda geen telgraf yazmas, bu sevin ve gveni sembolletirmek te idi. Bu iki telgraf, harp edebiyatnn parlak rneklerindendir. Mustafa Kemal Paa'nn deyimiyle, smet Paa, nn'nde yalnz dman deil Trk milletinin maks talihini de yenmiti, stanbul'un millci basn da ssl bir harp edebiyatiyle zaferi deerlendirmeye alyordu ve sansr bu yazlara dokunmamt. kdam gazetesi bayazar Yakup Kadri (Karaosmanolu) Bey, 6 Nisan 1921 gn, smet Paa'nn Metristepe'den M. Kemal 598

598

Paa'ya yazd telgrafla balayan yazsnda harp aleyhtarlarna yle sesleniyordu: Ey kurtarc kl, seni yerenler imdi yerin dibine gemelidirler. Zira, hakkn tek savunucusu, imann tek kolu yine sen oldun! Trk milletinin maks talihinin nn'nde yenildiine herkes o kadar inanmt ki, kdam bayazar, ayn yazsnda bu yenilii yle tasvir etmekte idi: Ey yce olay, hibir kalem, hibir dil senin bykln ve gsteriini belirtmeye gc yetmez. Zira, ne Roma saltanatnn k, ne stanbul'un fethi, ne insanln tarihinde birer yol dnm olan dier btn olaylar, sebep ve net ice itibariyle seninle boy lecek bir dereceye varmamtr. 1921 senesi 31 Mart akam smet Paa isimli bir komutann klc, tpk bundan altyz u kadar sene evvelki komutann klc gibi tarihi ikiye bld. Drt-be gndenberi btn ark lemi ve btn Asya iin yeni bir devir almtr. Bu mbarek ve ilhi kt'a, asrlarca sren bir uykudan sonra t gbeinden sarslyor. Btn vatan ehitleri trbelerinden balarn kaldryor, asrlarca sisli kuzey buzullarndan esen rzgrlar nnde yerle bir olan eski mukaddes beld eler tekrar yeryzne kyor. Btn mazlum milletler, demir ve elikten zincirler ini kryor ve karanlk zindanlarndan dar boanyor. Geen gn ehrimizde kan rumca gazetelerden biri: Eskiehir nndeki kan deryasnda ark Meselesi denilen ayp artk tamamiyle boulacaktr, diyordu. Bu gazete ne doru sylemi: Evet dedii kt, evet, Eskiehir nndeki kan denizinde Dou Meselesi denilen ayp tamamiyle bouldu.70 Halbuki Trk milletinin maks talihi henz yenilmemiti. Yukarda, tarihleriyle tesbit ettiimiz siyas gelimeler bile, o gn iin ne kadar mit verici olursa olsun, byle kesin bir dnemece iaret deildi. Az kuvvetle, ok kuvvete kar kazanlm etin bir muharebenin sonunda, zafer sevinciyle sylenmi bu parlak cmle, millete gven ve inan verecek bir a idi. Ayn zamanda, byk li derin en yakn mcdele arkadan, smet Paa'y y celtiyordu. Mustafa Kemal Paa, her frsattan en iyi faydalanma *** ********************************************** 70 Yakup Kadri Karaosmanolu, Ergenekon, stanbul: 1929 - 1. Kitap. s. 67-68.
599

599

y bilen bir liderdir. kinci nn zaferini de yeteri kadar deerlendirdi. Bu vesileyle, i siyasette yapt en nemli i, zaferden ald kuvvetle Meclis iindeki muhaliflerinin karsna aka dikilmek oldu. Mays balarnda, Mdafaai Hukuk Grubunu kurmakla, belki, yalnz milletin deil, liderin maks talihini n de yenilmi olduunu aklamak istemiti. Fakat, kendisinin ve milletinin nnde daha, ok karanlk gnler vard. ay sonra, Yunanllar byk kuvvetlerle yeniden taarruza geerek Trk ordusunu bozguna uratacaklard. Byk Millet Meclisinin muhafazakr yeleri de, Mustafa Kemal Paa'nn btn mu halifleriyle birleip kinci Grupu tekil edeceklerdi. Mustafa Kemal Paa, milletin maks talihini Sakarya'da kendisi yenecekti. kinci Grupu, yenmesi iin de, Sakarya'dan daha byk bir zafer kazanmas gerekecekti. 600

600

NC BLM

1. EKMELER VE GRUPLAMA

erkez Ethem kuvvetlerinin tasfiyesi ile Birinci nn Muharebesi'nin getirdii gelimeleri, askerlik ve politik ynleriyle, bundan nceki blmde incelemi bulunuyoruz. Bu arada, Mustafa Kemal Paa'nn, Millet Meclisi'nde, baz sert klarna da iaret etmitik. Ethem'in kardei Saruhan milletvekili Reit, Diyarbakr milletvekili Binba Hac kr, Mersin milletvekili Albay Selhattin, isimlerini vermedii ve casuslukla sulad baz milletvekilleri, Mustafa Kemal Paa'nn hcumlarna hedef olmulard. Bu olaylar, i politikada bir takm yeni gelimeler beklemek gerektiini gsteriyordu. nn Muharebesi, Ethem kuvvetlerinin ezilmesi, Resifin milletvekilliinden drlmesi, Anayasann kabul, Londra Konferans, Trk-Afgan Andlamas ve Trk-Rus Andlamas, Mustafa Kemal Paa'y, i politikada bir operasyona gi riecek kadar glendirmiti. Artk yolu zerindeki engelleri ortadan kaldrabilir ve kendisine destek olacak kuvvetli bir ekip kurabilirdi, ilk i olarak casuslukla sulad milletvekillerinin istikll Mahkemesi'ne verilmesini salad. Ankara stikll Mahkemesi, 9 Mays 1921 gn u karar vermiti: Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetini devirerek milleti n arzusu dnda bir hkmet kurulmasna almak suundan sank bulunan knyeleri yukar da yazl olan Ethem, Tevfik, Reit, Yzba brahim, jandarma yzba s Sami 1, erknharp yzbas Halil 2, polis Artin, Manyas************************************************* 1 Yzba Sami, erkez Ethem'in emir subay idi. 2 Yzba Halil, erkez Ethem'in Kurmay Bakan idi
601

601

I evket, erkez Ahmet, Ktahya blge kumandan bin ba Abdullah ve mlkiye kaymakam Ltf'nn, ibu hkmet devirme suunu ilediklerinden ve sonra dman tarafna kalar anlalmasna dayanarak, hepsinin idam larna ve tanabilir ve tanamaz mallarnn haczine... Gizli komnist partisi kurarak yine hkmeti devirmek suunu ilemek giriiminde bulunduklar anlalan Tokat mebusu Nazm'n tevkif edildii tarih olan 12 Nisan 1921den ve baytar Binba Hacolu Salih Efendinin 11 Ocak 1921 den ve matbuat mdrl memurlar ndan Ziynetullah Nuirvan'n da 27 Ocak 1921 den itibaren ceza kanununun 46. maddesine gre hiyaneti vataniye kanununun 12. maddesi gereince onbeer sene mddetle kree konmalarna ve dier sanklardan Bursa mebusu eyh Servet Efendi ile Afyon mebusu Mehmet kr Bey ile dierlerinin mesuliyetsizliklerine karar verilmitir.3 erkez Ethem ve takm bir defa daha mahkm olurken, genilemek ve yaylmak istidad gsteren Yeilordu, Halk tirkiyun Frkas ve Gizli Komnist Frkas gibi iice girmi sol teekkller de, Tokat milletvekili Nzm Bey'in ahsnda mahkm edilmilerdi. Nzm Bey, ayrca, Meclis iinde Halk Zmresi ne mensup idiler. Bir kurbanla, bu zmre zararsz hle getirilmi oluyordu, istikll Mahkemesine verilen bu milletvekilinin terii dokunulmazlkl ar 21 Mart 1921 gnl gizli oturumda kaldrlmt. Mahkeme karar 12 Mays 1921 gn Meclis'te okunarak Nzm Bey'in kayd silinmi ve beraat eden mi lletvekilleri grevlerine balamlardr. stikll Mahkemesinin bu nemli dvay karara baladnn ertesi gn (10 Mays 1921), bir zamandanberi Mustafa Kemal Paa tarafndan h azrlklar yaplan Mdafaa-i Hukuk Grubu da resmen teekkl etti. 4 Bu iki olay, kurulmakta olan yeni Trkiye'nin gelecekteki siyas kadrosunu belli edecek gelimenin balangc idi. Gnmze kadar olan devreyi etkileyen bu gelimenin gerei gibi deerlendirilebilmesi iin, o tarihlerde Meclis iinde ve Meclis dnda mevcut siyas akmlar, gruplar ve zmreleri, ok kark ve aprak bulunan ayrnt larna girmeksizin gzden geireceiz. ************************************************ 3 - Yakn Tarihimiz Dergisi - stanbul 1962, c. I. s. 297 - 298. 4 - yle sanyoruz ki, Mdafaai Hukuk Grubunun ku ruluu bilhassa byle bir gne rastlatlmtr.
602

602

A. TTHATILAR

Byk Millet Meclisi'nde ok sayda ttihat milletvekili vard. Bunlardan bir ksm Mustafa Kemal Paa'nn efliini kabul etmi ve onunla kader birlii yapmt. Mustafa Kemal Paa'ya kar olan ttihatlar da iki grupa ayrmak mmkndr: Bazlar memleket kurtuluncaya ka dar Mustafa Kemal Paa'y desteklemenin lzumuna inanyorlard. Sonra ilk frsatta onu devirip ittihatlar memlekete hkim klmak niyetinde idiler. Daha aceleci olanlar ise memleket dndaki ittihat liderlerle, ezcmle Enver Paa ile temasta idiler ve bir an nce Enver Paa'nn memlekete gelerek iin bana gemesi iin gizlice alyorlard . Trabzon'da 13. Tmen Kumandan Albay Sami Sabit Bey'in Kzm Karab ekir Paa'ya yazd 17.11.1921 tarihli aadaki telgraf, bize ttihatlarn bir grubunun dncelerini gayet ak olarak gstermektedir: Ardahan mebusu Hilmi Bey5 Ankara'dan geldi. Moskova'ya gidiyor. Elinde Mustafa Kemal Paa tarafndan Fuat Paa'ya yazlm bir mektup var. Hilmi Bey'in Enver Paa ile grmeye memuriyetini aklamaktadr. Hilmi Bey'in ifdesine gre, Mustafa Kemal Paa'nn artlar: Enver Paa harp devam ettii mddete Anadolu'ya gelmiyecek. Trkiye, ngiltere ile uzlat takdirde slm leminde ngilizler aleyhinde teebbslerde bulunmyacak. Enver Paa, bartan sonra da Trkiye'yi bir mddet rahat brakacak. Hilmi Bey, 3. maddeyi reddettiini ve yalnz iki madde iin gitmekte olduunu syledi. Hilmi Bey, Enver'in u srada Anadolu'ya girmesine gya kar, ikinci maddeye ************************************************* 5 - zmir suikast dvasnda idama mahkm olmu ve aslmtr.
603

603

taraftar grnyor. Ancak, Kemal Paa'nn ok ahlksz olduundan bahis ve baz olaylar anlattktan sonra- bu idare devam edemez, Kemal Paa dmeye mahkm, diyor ve Ankara evresinde Enverciliin pek kuvvetli olduunu iddia ederek Enver Paa'nn Mustafa Kemal Paa'nn yerini almasna taraftar grnyor. Ve bu fiilin harpten sonra gereklemesini uygun gryor. Biraz da insafl grnmek iin zatalileri hakknda: Kemal Paa'nn yerini almas pek uygun gibi grnrse de, Erzurum halknn size taraftar olmadn sylyor ve artk bir nc yksek ahsiyet bulamyarak Enver Paada karar k lyor. Meclis'te pek dayanma iinde 40 ttihat mebus bulunduunu, Kemal Paa'y devirmek pek mmkn ise de, bursa bugnk durumun uygun olmadn anlatt.6 ttihat'larn Mill Mcdele devrinde oynadklar nemli rol mmkn olduu kadar belgelere dayanarak tesbit etmek istiyoruz. Aslnda ittihatlarn faaliyeti o kadar ok cephelidir ki, btn bunlar tam anlam ile a kla, kavuturmak geni bir alma ister. Buna ramen konuyu ana hatlar ile de olsa b elirtmek mmkndr. ttihatlarn bu devredeki olumlu ve olumsuz almalar bilinmedike, Cumhuriyetin ilk yllarnda cereyan edecek nemli olaylar zm ee imkn yoktur. imdi bir baka belgeye gz gezdirelim: Trabzon Milletvekili Hafz Mehmet Bey 7 Enver Paa'nn Batum'da bulunduu bir srada, gizlice Batum'a giderek Enver Paa ve arkadalar ile bir grme yapmt. Enver Paa, Ankara'daki ttihatlar adna k endisi ile gren Hafz Mehmet Bey ile vardklar anlamay Trkiye'deki tekilta bir mektup ile bildirmi ve 31.8.1921 tarihini tayan bu mektupta u hususlar belirtmitir: Hafz Mehmet Efendi geldi. Kendisi memlekette hi bir ey yaplmasn, tekilt da olmasn, nk kendisinin tarif ettii gibi dnyada fenalarn fenas olan Sar Paa (Mustafa Kemal Paa kastediliyor) kukulanyor. Sonra, Yunanl lar brakarak... uramaya ve bylece fenalk getirmeye balar, dedi ve Ankara durumunu anlatt. Mnakaa neticesi, tekiltn derhal bir hareket yapmak zere *********************************************************** 6 - General Sami Sabit Karaman, istikll Mcadelesi ve Enver Paa zmit: 1949, s. 43-44. 7 - zmir suikasti davasnda idama mahkm edilmi ve aslmtr.
604

604

ve icbnda i grmek zere vcut bulmasna inandk. Fakat anladmza gre biraz kk Talt Paaya kzgnm, bir ok aleyhinde bulundu ve tekilt olarak sizleri aa grd. Sonra dier bir teklifle bulundu ki, imdilik sizinle grnceye kadar evet dedik.8 Mektupta bundan sonra ileriki gelimelere gre Anadolu'da yaplacak hazrlklardan bahsedilmektedir. Enver Paa, ttihat ve Terakki Partisinin yerini almak zere Moskova'da Halk ralar Frkas ad altnda bir parti kurmutu. Komnistlerden mlhem olarak hazrlanan Halk ralar Frkas programnn temel fikri, idareyi halka gtrmekti. Enver Paa, frkann Anadolu'da resmen kurulmas iin urayordu. Frka, Programn Trkiye'de arkadalarna gndermiti. Mustafa Kemal Paa, ttihatlarn faaliyetinden ve zellikle Enver Paa 'dan devaml kukulu bulunuyor ve olaylar dikkatle izliyordu. Fakat yeteri kadar kuvvetlenmeden bu tehlikeli insanlarn zerine yrmek istemi yordu. Meclis'teki ttihatlarn Mustafa Kemal Paa karsndaki durumunu, Eskiehir - Ktahya Muharebeleri srasnda Ankara'ya giden Yakup Kadri (Karaosmanolu) Bey de farketmi ve gzlemlerini u satrlarla belirtmitir: Lakin, tarih gereklere bal kalmak gayreti ile itiraf etmem lzmgelir ki, Mustafa Kemal Paa, burada herkes tarafndan sevilen, yani populaire olan bir nsan deildi. Meclis iinde olsun, Meclis dnda olsun, muhtelif cephelerden ona kar kanlarn says epeyce oktu ve bunlarn mrltlar, homurtular, Ankara'ya ayak bastm ilk gnlerden itibaren kulaklarm trmalamaya ba lamt. Bata, hususi hayatna dair yaplan mahalle kahvesi dedikodular, bunun arkasndan biraz daha ciddi grnen tenkitler geliyordu. Geri, dedikodular stlerinde durulmaya demiyecek kadar basit idi. Fakat, tenkitlerin bazlar, iin i yzn bilmiyenlerce, epey nemli bir zellik tayordu. Mustafa Kemal Paa'nn ordu ile, harp ile dorudan doruya megul olmad ve kendi ni tamamiyle politikaya verdii syleniyordu. O, politika ve hkmet lerini sivillere brakmal ve asl ihtisas olan askerlie dnmeli idi. Hatt, bu fikri gayet kaba bir ekilde ifde eden kimselere rastgeliyordum. Bunlar Mustafa Kemal ************************************************* 8 General Ali Fuat Cebesoy, Moskova Htralar. Vatan Neriyat', stanbul: 1955, s. 236.
605

605

Paa izmeden yukar kmamaldr. Biz onu yalnz yldz parlak, mahir ve cesur bir kumandan olduu iin bamza geirdik diyorlard.. Bununla beraber, Mustafa Kemal Paa'y en ok rahatsz eden Meclis'teki eski ttihatlar Grubu idi. Btn Merutiyet devri boyunca ba bozuk gidileri ve komitac zihniyetleri ile mcdele ettii bu ihtillci takmnn, Osmanl mparatorluunu yktktan ve memleketi bu hle soktuktan sonra balarndaki ef ile beraber etrafndan ka ybolup gideceini ve tarihe karacan zannederken, ufak bir grup hlinde olsa dahi karsna k, onu hayretle skmakta idi. Bu sknts; kendi mevkiinin ve prestijinin tehlikeye dmesi kukusundan deil, Mill Mcdele'ye yeni bir ttihatlk damgasnn vurulmasnn nne gemek endiesinden geliyordu. Zira darda olsun, ieride olsun, bu harekete o gzle bakanlar ve Milli Mcdelenin, ttihatlar tarafndan iktidar tekrar elde etmek iin giriilmi bir teebbs olduunu sananlar pek oktu., Bunun iin ttihat ve Terakki mensuplar ile tannm nice yakn dost ve arkadalarn bile uzun mddet yanna yaklatrmak istememi9 ve ilk maarif vekili seiminde Meclisin btn reyleri Hamdullah Suphi zerinde toplanm olmasna ve Hamdullah Suphi'ye kar da pek samim bir sevgi ve itimt beslenmesine ramen, eski muhalefet erknndan Doktor Rza Nur'un adayln salamaya almt. Mustafa Kemal Paa, benim Ankara'ya geldiim srada geri ttihat ve Terakkiye kar bu karantina rejimini epeyce gevetmi ve hatt, o cemiyette fiil hizmet gren birka kiiye de vazife vermiti ama, koyu ttihatlarn gnlnde hl yer edememiti, zellikle ki, bunlar arasnda dorudan doruya Enver Paac olanlar ve o gelip de ordunun bana gemeyince sti kll Savann kazanlamyacan dnenler vard. 10 Yukarda da belirttiimiz gibi, Meclis'teki muhalif ttihatlar arasnda tam bir tesant yoktu ve bir grup tekil etmiyorlard. Fakat, Ardahan milletvekili Hilmi Bey'in Trabzon'da tmen kumandanna yapt aklamada eer ***************************************************** 9 - Mdafaai Hukuk Grubunu kurarken Yunus Nadi Beyi bu maksatla grupa a lmamt .Yunus Nadi, gruba sonra katlacakt. 10 - Yakup Kadri Karaosmanolu, Vatan Yolunda Selek Yaynla r, Trk inklab Serisi, No. 2, stanbul: 1958, s. 115J17.
606

606

bir mbala yoksa, 40 kadar ittihat, resm bir grup te kil etmemekle beraber, baz meselelerde ibirlii yapmak zere aralarnda anlamlard. Birinci ve ikinci Gruplarn teekklnden nce, Meclis'te vcut bulan kk grup ve zmreler iine ittihatlar dalm bulunuyorlard, zellikle Halk Zmresi adn tayan grupta ittihatlar ounlukta idi. Solcu eilimi temsil eden Halk Zmresi ne ttihatlarn fazla itibar etmelerinin sebebi, Rusya'da faaliyet gsteren ve An adolu'da sol eilimli Halk ralar Frkas n kurmak istiyen Enver Paa'nn etkisidir. Gerekten, Mill Mcdelenin Komnist Frkas, Halk tirkiyun Frkas ve Yeil Ordu gibi solcu teekkllerinde, daha ok ittihatlarn rol oynadklarn grmekteyiz. 607

607

B. SOLCU TEEKKLLER

D politika blmnde Trk-Rus ilikilerini incelerken Mill Mcdelenin Bolevik htilli'nden etkilendiine iaret etmi ve bu konuda Meclis grmelerinden baz rnekler vermitik. Rus htilli'nin Trkiye zerindeki et kisi yalnz fikir alannda kalmam, bir lde tekiltlanma safhasna da intikal etmitir. Fakat, hemen unu belirtmek gerekir ki, Rusya'da kurulmakta olan yeni dzenin ne biim bir ey olduunu Anadolu'da cidd olarak bilen kimse de yoktu. Oralardan esen yeni dncelerle henz yeni temasa gelen birtakm insann, birdenb ire aksiyona gemesinin yaratabilecei kargaalklar, Mill Mcdele'deki sol hareketlerde aka grmekteyiz. Bu yzden, sol fikirleri kimlerin ne lde b enimsedii, kimlerin samim olduu veya oyunbazlk yapt kesinlikle belli ol muyor. zerinde durmak istediimiz teekkller hakknda, ak ve doru bir fikir edinmek iin, ya bunlarn yneticilerine ve kadrolarna, ya da faaliyetlerine bakmak zorundayz. Halbuki, bu konuda, gnmze intikal eden bilgiler ve be lgeler az. Bunlarn da doruluk lsn kestirmek g. Hareketin yaratclar ise, o kadar deiik kimliklerle karmza kyorlar ki, bunlar gerek yerlerinde yakalamak mmkn olmuyor. Bu sebeple, biz, Mill Mcdele devrinin solcu t eekkllerini gereinden fazla nemsemek tarafls deiliz. Bunlardan Trkiye Komnist Partisi 11, Bolevik Rusya'ya irin grnmek maksadiyle meydana getirilmi sun' bir kurulutu. Partinin, herhangi bir teebbsne ve faaliyetine rastlamamaktayz. Mustafa Kemal Paa tarafndan kurulan bu muvazaa partisi, bir bakma eer memleketin komnist olmas gere kirse onu da biz yaparz dncesinin o gnlerin artlarna uygun bir ifadesi saylabilir. ********************************************* 11 - Trkiye Byk Millet Meclisinde 85 kadar yesi olduu sylenmektedir.
608

608

Bolevik Rusya ile ilk temaslarn kurulduu gnlerde balayan merak ve hevesle, bir yandan bu yeni rejimin ne olduu aratrlrken, bir yandan da Yeil Ordu parolas ortaya yaylm bulunuyordu. Resm Komnist Partisinin yan sra, Gizli Komnist Partisinin ve Yeil Ordu Cemiyetinin kurulup faaliyet gstermeleri, resm evrelerce bu gnlerde msamaha ile karlanm ve bilmezlikten gelinmitir. Kurtulu relerinin mehuller iinde aratrld ilk zamanlarda, Komnistlik veya Boleviklik, liderlere pek de korkulacak bir sistem gibi grnmyordu. Gerek bu sebeple, gerekse Rusya ile kurulmasna allan ilikinin ne ekilde geliecei bilinmediinden, her ihtimale kar hazrlkl bulunmak iin sosyalist fikirlerin renilmesi, yaylmas ve tekiltlanmas, yalnz msamaha ile karlanmam, deta tevik de edilmiti. Mill Mcdele kadrosunun en inanm, en bilgili ve faal sosyalisti say lmas gereken Hakk Behi 12 Beyin, Ali ************************************************************ 12 - Hakk Behi ittihatdr. Akka Mutasarrf idi. Sivas Kongresine katlm ve Heyet Temsiliye'y e seilmitir. B. M. Meclisi aldktan sonra, seilen ilk geici hkmette
Maliye Vekili oldu (25 Nisan 1920). Dahiliye Vekili Cami Beyin istifas zerine 17 Temmuz 1920'de Dahiliye Vekilliine seildi. Fakat, 7 Austos 1920'de istifa etti. nk, bu ksa iire iinde hakknda 8 szl soru ve 4 gensoru nergesi verilmiti. Bir daha hkmete girmedi. 1943'de Ankara'da ld.

Kuvayi Milliye Ruhu adl eserinde, S. Aaolu yle diyor : Hakk Behi, kafasndan ziyade hisleriyle hareket eden bir idealist o larak gzkmektedir. Bir nevi islmi komnizm taraftaryd. Fakat garip ve izah mkl bir ekilde erkez milliyetilii de gze arpmaktadr. Trki ye Komnist Partisi Umum Ktibi idi. Bu sfatla, komnizmin memleketimizde ilk izahn yapanlardan biris i oldu. (Yeni Gn) gazetesinde bu maksatla yazd seri makaleler olduka kuvvetli saylabilir. Halide Edip Advar da Trkn Atele mtihan adl kitabnda, Hakk Behi ha kknda unlar yazar: Bu adam, ttihat ve Terakkinin idealist azalarndan ve ayn zamanda maliye ile megul simalarndand. Ruhen ok samim bir insand. Trkle ok bal olmakla beraber, snf, servet ve din gibi eylerin aleyhinde idi.
609

609

Fuat (Cebesoy) Paaya anlattklarna gre 13, Anadolu'da Rus htilli'ne paralel bir hareket yaratmak fikri, Sivas Kongresinden hemen sonra benimsenmitir. Mslman leminde, Rus nklbn tdilen vcude getirilecek bir sosyalist ttihad fikrine bal olduunu belirten Hakk Behi yle demektedir: Bu fikrimi Mustafa Kemal Paa'ya da amtm. Paa, taraftar grnmt. Memleket iinde Rus Bolevizmi'ne paralel bir cereyan hazrlamaya balamtk. Heyeti Temsiliye de hkmet leriyle megul olmak vazifesini zerime aldm zaman, bir taraftan bu mesleimi yrtmeye alrken, dier tara ftan da kamuoyunu hazrlamak zere gizli bir tekilt vcuda getirmitik. Tekiltn ad Yeilordu idi. Hakk Behi Bey, Trkistan ve Azerbaycan'da bulunan ittihatlar ile de irtibatlar olduunu akladktan sonra szlerine unlar eklemitir: Darda alan arkadalarmz bu memleketin bizim kadar hak sahibi evltlaryd. Dmanlarmzn takip ve basklarndan kamaya mecbur olmu kimselerdi. Trkiye Byk Millet Meclisi aldktan sonra meydana cemiyet olarak km ve ben de genel ktipleri olmutum. Cemiyet, tekilt bir hayli bydkten ve geniledikten sonra Mustafa Kemal Paa'nn gvenini kaybetmiti. Bunun zerine cemiyeti datmak mecburiyetinde kaldk. Bizi dinlemiyerek faaliyette devam edenler ve direnenler birer vesileyle mahkm oldular. Yeilordu Cemiyeti'nin yneticileri arasnda bulunan Yunus Nadi Bey de bu dernei ne maksatla kurduklarn yle anlatr: Kzlordunun yerini tutan Yeilordu bal bana m na ifade eden bir add. Gerekten de cemiyetle biz, mill hislerde ileri safhalar gzlyorduk. Fakat adndan da anlalaca zere btn bu ilerleme safhalarnda milletleraras olmaktan ziyade, mill olmaa dikkat etmei programmzn bana geirmi bul unuyorduk. O vakit ki dncemize gre, bylece ileri bir cemiyet fikri, belki 3. Enternasyonalca da ho grlerek ittihat hlinde deir, ttifak hlinde yrmee yardm edebilirdi. Yeilordu, bu ************************************************ 13 - General Ali Fuat Cebesoy, Milli Mcadele Htralar, Vatan Ne riyat, stanbul:
1953, s. 465. 610

610

konuda 3. Errternasyonala bavurmu ise de msbet veya menfi bir cevap al amamtr. 14 Mill Mcadele'nin en yaygn sol teekkl olan Yeilordu Cemiyeti yar - gizli ve ok ynl alt ve bir ok istihaleler geirdii iin,zerinde cidd aratrmalar isteyen bir konu olarak durmaktadr. Daha 1919 yl ortalarnda duyulmaya balanan Yeilordu deyimi, nceleri dou mslmanlarndan Anadolu'nun yardmna gelecek halk kuvvetleri anlamna kullanlmakta idi. Sonra, 1920 yl ortalarnda Yeilordu, bir cemiyetin ad oldu. eyh Servet, Hakk Behi, Eyp Sabri, Yunus Nadi, Hsrev Sami, brahim Sreyya, erkez R eit, Dr. Mustafa, Hamdi Namk, Muhiddin Baha, Nazm ve Mehmet kr gibi hemen hepsi ittihat olan milletvekillerinin merkez idare heyetinde bulunduu Yeilordu Cemiyeti Yunus Nadi'nin yukardaki ifadesinde belirtilen izgiyi ge meye balaynca, Mustafa Kemal Paa'nn dikkatini ekmitir. nk, bandakilerin bir ksm farknda olmadan, cemiyet, ileride hkim olunamyacak bir geli meye doru kaymakta idi. erkez Ethem ile Yeilordu Cemiyeti arasnda, mahiyeti pek anlalamyan tehlikeli ve sk bir ba kurulmutu. Ethem'in emrindeki Kuvayi Seyyare, Yeilordu Cemiyetinin silhl kuvvetleri hline gelmekte idi. Ethem'in de aztt, ite bu srada, Mustafa Kemal Paann ie mdahale ettiini gryoruz. Paa, Cemiyetin datlmasn istemiti. Fakat, yneticilerin bir ksm bu ikaz kabul ettii halde, bir ksm faaliyetlerine devam etmilerdir . Mustafa Kemal Paa, itaatsiz Yeilordu'culara darbe indirmek iin frsat beklerken, Yeilordu Cemiyetinin baz istihaleler geirdii anlalmaktadr. ok kark olan bu istihaleler, dank bilgilere ve belgelere gre Halk tirkiyn Frkasnn kurulmasiyle balar. Yeilorducu'larn hepsi bu partiye gemi midir, yoksa Yeilordu Cemiyeti henz faal hlde iken, parti, bir ksm Yeilorducu'lar tarafndan m kurulmutur, kesinlikle bilmi yoruz. Yine, bulank baz ifdelerden anlyoruz ki, Halk tirkiyn Frkas ile Yeilordu Cemiyeti birleerek bir Komnist Partisi vcuda getirmilerdir. Bu Komnist Partisi nin yeni bir kurulu mu olduu yoksa daha ok Es kiehir'de faaliyet gsterdii bilinen Gizli Komnist Par *************** ********************************* 14 - Yunus Nadi, erkez Ethem Kuvvetlerinin haneti, Sel Yaynlar, Atatrk Ktphanesi: 16, stanbul: 1955, s. 11
611

611

tisi ile bir birlemeye mi gidildii de iyice bilinmemektedir. Baz kimselerin; btn bu teekkllerde rol alm grnmesi, meseleyi bsbtn kartrmakt adr. Hele, 1920 yl sonlarna doru sol faaliyetin grn arap sana dnmt. Bat Cephesi Kumandan Ali Fuat Paann, Mustafa Kemal Paaya yazd 14 Eyll 1920 tarihli telgraftan anladmza gre, Eskiehir'de bu lunduu hlde Ali Fuat Paa da bu krdm zeme mitir. Bu telgrafta, M. Kemal Paa'ya yle demektedir: .... Kimler tarafndan ve ne gibi maksatlarn tesiri altnda yaz ldn etraflca aratrdm Komnist Nizamnamesi dolaysiyle ortaya kan yksek aklamalarndan da bu tekilta taraftar olmadklar gl kanaati olu makta ise de, dier taraftan komnizm cereyannn resmi olmayan bir surette meml ekette yaylmasnn arzu buyrulduunu Meclis yesi Hac kr Bey ifde etmektedir. Hatt burada Yeni Dnya15 isminde bir bolevik gazetesi de kyor. Bu gazetede, Byk Millet Meclisi'nin siyasetine ak talamalar grlyor. Halbuki, ayn gazete, balarnda sizin de bulunduunuzu dolayl anlatmak suretiyle, Byk Millet Meclisi'nde Halk Partisi tekil klndn da yazyor. Fevkalde mhim grdm ve esaslar hakknda hi bir bilgiye sahip bulunmadm bu olaylar karsnda ciz fikrim ne olursa olsun, her eyden nce sizin tarafnzdan tutulan siyasi yn aka bilmekliime ve hareketimi ona gre ayarlamaya kesin lzum grdmden abuk ve esasl surette aydnlatlmam istirham eylerim efendim.16 Mustafa Kemal Paa, uzun bir yaz ile Ali Fuat Paay aydnlatacak bilgileri vermi ve bu yaznn son maddesinde aynen yle demitir: Aklamamzdan anlalmtr ki, kaytsz artsz Rus tbiyeti demek olan komnizm tekilt gaye itibariyle tamamen bizim aleyhimizdedir. Gizli komnizm tekilt her surette durdurmak ve kovmak mecburiyetindeyiz. Meclis'te ensonra meydana kan Halk Zmresi bizim tandmz arkadalardr. Bunlar memlekette bir timai inklbn ksmen olsun lzumuna inananlardr. Bu te ebbsn tehlikeli yerlerini kavrayamamadadrlar. Hk **************************************************** ** 15 - Bu gazete Arif Oru tarafndan erkez Ethem'in destei ile yaymlanyordu. Sonra, gazete Ankara'ya nakledilmi ve bir sre orada yaynna devam etmitir. 16 - Ali Fuat Cebesoy'un anlan kitab, s. 471.
612

612

metten ayr bir zmre yapmaktan vazgemek istedik, mmkn olmad. Fakat imdi halklk program altnda hkmete bir program kabul ettik. Halk Zmresi kendilimden dalm gibidir. Hac kr Bey gibi birok arkadalar gizli bir tarzda baladklar Yeilordu tekilt ile oynadlar. Bunu durdurmalarn kendilerine ihtar etlim. Kendi arzularn kolaylkla gerekletirmek isteyen birtakm kimseler hilekr bir surette komnizm vesaire tekiltna taraftar olduumu d aima yayyorlar. Fakat yanltr. Vaziyetim arzettiim gibi, ark ve Garp ile muayyen bir neticeye varmadan inklbattan itinp etmek ve bilmna hebe Mustafa Suphi Yoldas'a da yazdm vehile, ne yaplacak ise hkmet vastasyla yapmaktr. Bittabi Komnizm ve Bolevizme aka aleyhtarl uygun grmem. Ali Fuat Paa, aradan bir ay gemeden Trkiye Komnist Partisi Ktibi Umumisi Hakk Behi ve T.B.M.M. Reisi M. Kemal imzalariyle kendisine Sevgili Yolda diye hitaben 26.10.1920 tarihli ifreli bir telgraf daha a ld. M. Kemal Paa'nn 31.10.1920 tarihli telgraf, durumu y le aklyordu: Komnistliin memleketimizde deil, henz Rusya'da bile uygulanabilirlii hakknda ak kanaatler meydana gelmedii anlalmaktadr. Bununla beraber iten ve dtan eitli maksatlarla bu akmn memleketimiz iine girmekte olduu ve buna kar aklc nlem alnmad takdirde milletin pek ok muhta olduu birlii, sessizlii ozan durumlarn, sonradan ortaya kmas da imkn da hilinde grlmt. En aklc ve doal nlem olarak, akl anda arkadalardan hkmetin bilgisi altnda bir Trkiye Komnist Partisi tekil ettirmek olaca dnld. 3u takdirde memlekette bu fikre alt btn akmlar bir ne ticeye vardrmak, mmkn olabilir. Mteebbis heyeti ve kiiden mrekkep bir genel merkez meyannda gzide arkadalarmzdan Fevzi, Ali Fuat ve Kzm Paalarla Re st ve smet Beylerin de gizli olarak dahil bulunmasn uygun grdm. Bu sayede, bu memleketi tutan ve milli gayemizin kahraman bulunan arkadalarmz bu tekilata ye bulunacaktr. Ve onlarn bilgi ve teebbsleri, teebbslerin ak zerinde etkili olacaktr. Genel katip edilen Sabk iileri bakan Hakk Behi Bey tarafnn ilk mektubu ifre ve yazl olarak arkadalara verdim. Orada bir para bilgi vard. Bu gn icraatmzda tatbik kaabiliyeti bulunan ve milli gayemizi elde etmede uygun olan hususlara nem vermek tabiidir. Sosyalizm ve 613

613

Komnizm prensiplerinden hangileri ve ne dereceye kadar bizce tatbiki uygun ve bnyemize uyumu ve kabule layk grlecei Trkiye Komnist Partisinin propogandasna karlk milletin fikri ve grleri zamanla anlalalacaktr. Ordunun her vakitten ziyade byk bir inzibat ile kumandanlarnn eli altnda bulunmasna son derece dikkat ve nem verilmelidir. Komnizm cereyan nihayet ordunun en byk kumandanlarnda kalmaldr. Hrmetlerimi sunarm.17 Birinci nn Muharebesinin sonucu, Ethem'in tasfiyesi ve Londra Konferans, Anadolu'nun siyas havasna az-ok bir berraklk getirmiti. Hele, Moskova'da devam eden siyas grmelerin olumlu bir gelime gstermesi, Mustafa Kemal Paa'y yeni kararlar almaya sevketmekteydi. Ruslarn durumu gven verecek ekilde belirdikten sonra, sol gelime de hizaya getirilebilirdi. Nitekim. 16 Mart 1921 Moskova Andlamas imzalandktan hemen sonra Ankara istikll Mahkemesi sol teekklleri tasfiye etmek zere harekete geirilmitir. Halbuki, stikll Mahkemesi'ne dva konusu olarak gtrlen su ve sulular, Ocak (1921) ortasnda Merkez Ordusu Kumandan Nu rettin Paa'nn bir telgrafiyle renilmiti. Meclisin tartmal bir oturumunda, Mustafa Kemal Paa, isim ver meksizin meseleden im yolu ile sz ettii halde, Moskova'daki grmelerin sonucunu beklemiti. Bununla beraber, tasfiye, dozunda tutularak yeni dostun (Rusya) alnaca bir durum yaratlmamasna dikkat edilmitir. Mahkemenin idama mahkm ettikleri esasen asker hareketle tasfiye edilmilerdi ve dman tarafnda bulunuyorlard. Hapis cezasna mahkm edilenler ise, gizli komnist partisi kurmak ve hkmeti devirmeye teebbs sularndan dolay cezalandrlmlard. Mahkemeye sevkedilen milletvekilinin ancak birisinin ve sr adan bir ka kiinin mahkmiyetiyle yetinilmiti. Mdafaa-i Hukuk Grupunun kurulaca gnlerde yaplan bu operasyon, ar saa da, ar sol a da gzda vermek iin hazrlanmt. *** Anadolu ihtilli, sosyalist bir gelimeye gidebilirdi. Bat emperyalizmine ve kapitalizme kar duyulan nefret, byle bir sola kay iin gerekli ortam yaratmt. s**************************************** ****** 17 - Ali Fuat Cebesoy'un anlan kitab, s. 509.
614

614

telik, Anadolu halk perian bir durumda idi. Trkiye'de bugn olduu gibi, sosyalizme kar duracak byk ticaret ve endstri burjuvazisi de yoktu. Yalnz lmiye snfndan ve byk toprak sahiplerinden bir tepki beklenebilirdi. Fakat, mill hkmetin o gnn artlar iinde, bu direnmeyi kolaylkla aabilmesi mmknd. Hi phe yok ki, Mustafa Kemal Paa ve baz arkadalar, Trkiye'yi kurtarmak iin, ilk zamanlar, Bolevik olmay bile ciddiyetle dnmlerdir. Bunun iki sebebi vard. Birincisi, Mill Mcdeleye yardm etmesi muhtemel tek memleket olan Bolevik Rusya'nn, yardm iin byle bir art ileri srebileceinin hesaba katlmasdr. kinci sebep ise, imdiye kadar batya bakarak giriilen ve semeresiz kalan slhat abalarndan sonra, bu yeni sistemin belki bir kar yol olabilecei mididir. Ruslarla ilikiler gelitike birinci sebep hemen hemen etki sini kaybetmiti. Fakat, ikinci sebebin ekicilii uzun zaman srmtr. Bunun iin Komnizmin ve Bolevizmin ne olduu dikkatle incelenmekte idi. Mustafa Kemal Paa'nn bu konudaki ahs almalarna ahit olan Halide Edip Advar unlar anlatmaktadr: ..... Mustafa Kemal Paa da, bugnlerde, 18 Sovyet sistemini merakla takip etmesine ramen, ondaki bu his, bir idealden ok, her nevi ihtimali tetkik etm ee dayanyordu. 19 ... Bunun dnda bir de ulema snf vard ki, bunlar da dou lksn eski slm demokrasisi hlinde diriltmek istiyorlard. te bunlar, Mustafa Kemal Paa'y eski slmi ekilleri gzden geirmee sevketmilerdi. Bu iki lk aras ndaki mcdele srasnda, Mustafa Kemal Paa'nn emri ve arzusuyl a Komnist Partisi kuruldu. Buna kendini sevkeden ey, kanaatimce, Rusya'da bulunan Trkler arasndaki komnist unsurlara kar vaziyet almakt. Ayn zamanda, o gnlerde, komnist sistemini de deta bir harita hlinde tesbit eden bir tetkik ile meguldr. Ben ahsen, bunlardan bir ey anlam deilim. 20 htill kadrosunun aydn ve devrimci kanad, aralarnda hoca takmndan da bazlar olduu hlde, sosyalist eyilimde idiler. Mustafa Kemal Paa karar verse, hep ********************************************** 18 - B. M. Meclisinin alndan sonraki ilk aylar. 19 - Halide Edip Advar, Trkn Atele imtihan. an Yaynlar stanbul; 1962, s. 149. 20 - Ayn eser, s . 150.
615

615

si tereddtsz boleviklie benzer bir rejim kurmaya koulacaklard. Fakat, sonra htralarn yazanlar arasnda, Mustafa Kemal Paa bolevik olacakt, ben nledim diyenlere de rastlamaktayz. Bunlardan birisi de Kzm Karabekir Paadr. Halbuki, boleviklie zenmekte, Karabekir Paa herkesten ileri gitmiti. Bu konuda Cevat Dursunolu'ndan dinlediimiz bir olay nakledeceiz: Baku Kongresini (1-9 Eyll 1920) takip etmek zere Cevat beyin de Baku'ya gnderilmesi, Ankara'dan Karabekir Paa'ya telgrafla bildiriliyor. Paa, o srada Hasankale'dedir. Cevat Beyi Erzurum'dan artyor. Hasankale'ye giden Cevat Bey, le ve akam yemeini Karabekir Paa ve karargh subaylariyle birlikte yiyor. Sofraya oturulduunda, Karabekir Paa siyah ekmekleri gster erek Cevat Beye diyor ki: Biz de bolevikler gibi askerlerle ayn ekmei yi yoruz. Paam, katk da ayn m? Karabekir Paa, O da olacak cevabn veriyor. Cevat beyin bu srada dikkatini eken bir husus da, rtbe iaretlerinin Kzlordudaki gibi, subaylarn kollarna taklm olmasdr. Rtbe iaretlerini, Mill Mcadelede Kzm Karabekir Paa'nn ifre s ubayln yapan Abdlkadir Paa'ya 21 sorduk. Teyit etti O devirde, Trk ordusu subaylarnn rtbe iaretleri yakalarnda idi. Karabekir Paa, kendi ordusunda iaretleri de deitirerek, rtbeleri bir takm hendes ekillere evirmi ve kola taktrmtr. Btn bunlara ramen, boleviklii benimsemi olanlar da dahil olmak zere, kimse Sovyet sistemini aynen almak taraftar deildi. Genellikle, bu yeni sistem, neler olduunu bilmediimiz baz deiikliklerle, memleket bn yesine uydurularak tatbik edilmek isteniyordu. Byle d nlmesinde, dinden vazgeilemiyecei inancnn, en byk faktr olduundan phe edilemez. Mill mcdelenin sol hareketi, eer baarya ula sa idi, yeni Trk devletinin benimsiyecei sosyalizm, bir slm sosyalizmi olabilirdi. Sosyalist fikirlerin ve teekkllerin bu ynde gelitiini, birbirleriyle anlaamam olanlarda bile grmekteyiz. Mesel, Nzm, eyh Servet, Mehmet kr ls ile Ha kk Behi ve Yunus Nadi, her *-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*21 Kara Kuvvetleri Kumandanlndan Emekli Orgeneral Abdlkadir Seven.
616

616

bakmdan mutabk olmadklar hlde, iki tarafn sosyalizm anlaynda da islm unsurlar vardr. Hakk Behi ve Yunus Nadi'nin yukarya aldmz szlerinden aka anlalyor ki, bu grup, sosyalizm ile ttihat ve Terakki Partisi'nin panislmizm politikasna bir paralel kurmak niyetinde idiler, tekiler, byle bir iddialar olmakszn, yalnz bolevikliin slmiyetle badaan ynlerini aratrp dncelerine temel yapmlardr. Nitekim, Yeilordu Nizamnamesinin bir maddesinde syle denilmektedir: Yeilordu, slmiyetin btn sosyal esaslarna istinat ederek asr- saadetin mterek samimiyetini iadeye ve Bat'dan gelen kendini beenmi ihtiraslar Asya'dan atmaa almakla, yolunu, hak yolu, Allah yolu bilir. 22 Yine Yeilordu Cemiyeti ile ilgili talimatname adn tayan bir belgede de sosyalizm, aadaki satrlarla islmiyete balanmaktadr: Dnya bir byk inklp karsndadr. Avrupa'da bir ks m ilim adamlar, Sosyalizm meslei dairesinde, batnn medeniyet perdesi altndaki ktlk ve cinayetlerini ykmak, ortadan kaldrmak iin Burjuvazi denilen vurguncu ve hrsl kimselerle mcdele ediyor. Bunlarn en byk gayesi, ok zenginlerin ar kazancna, fukara takmnn yoksulluktan doan sefaletine bir snr tayin etmek tir. simiye ve er'i Muhammedi bu esaslar 1300 yl evvel, zekt, fitre ve kurban gibi vecibelerle koymu ve desteklemi olduundan, mslmanlar bu lemin desteklemi olduu bu sosyal inklptan zarar grmek deil, aksine fa ydalanacaklardr. Bunun iindir ki, tekiltmzn bi r umdesi de sosyalizm harektndan istifade etmek ve onlara yardm etmektir. Her merkez hey'eti bu prensibi gz nnde nemle tutacak ve inklbn tamamiyle gelimesi kadar zekt, fitre ve kurban gibi eriatn fukara hakk olmak zere zenginlere ykledi i vecibeleri uygun surette toplatarak, alma gcn kaybetmi olanlara datacak tr.^ Anadolu htillinin sosyalist bir gelimeye ynelmesi iin, 1920 yl sonl arna kadar kap aralk tutulmutu. Fakat, daha nce de belirttiimiz gibi, Birinci nn Muharebesinden sonra bu kapnn sert bir ekilde kapandn grmekteyiz. Mustafa Kemal Paay, bu karara iteleyen miller kanaatimizce unlardr: **************************************************** 22 - Yakn Tarihimiz Dergisi, stanbul. 1962, c. I, s. 103. 23 - Yakn Tarihimiz Dergisi, stanbul: 1962, s. I, s. 235.
617

617

1 Sosyalist veya komnist sistemin, teoride ekici grnne ramen, tatbikatta baarl olabilecei hakknda M. Kemal Paaya tam bir gven gelmemitir. Nitekim, Rusya'daki Bolevik idarenin, yldanberi parlak bir sonu sa layamad grlmektedir. Bolevikler, hl eitli glklerle boumaktadrlar. 2 M. Kemal Paa, Enver Paa ile uzaktan yakndan irtibat olan her trl fikir ve faaliyeti kuku ile karlamakta idi. Enver Paa'nn Rusya'da, Kafkasya'da faaliyet gstermesi ve Boleviklerle anlam olmas (Bu ko nu zerinde 4. blmde tekrar duracaz) bu kukusunu arttryordu. B.M. Meclisinde sol fiki rleri benimseyenleri ve sol hareketlerin nnde gzkenleri ounlukla ttihatlarn tekil etmesi ileride bir tehlike yaratabilirdi. 3 Mustafa Suphi'nin liderliinde Baku'da kurulan Trkiye Kom nist Partisinin Anadolu'daki faaliyetini kontrol etmek gittike gleiyordu. Bu arada Rusya'dan veya Kafkasya'dan Ankara'ya gelmi bulunan kimselerin kesif faaliyeti ve propagandalar dikkati ekmekte idi. Bunlar, ya Rus veya Rusya'l Trklerdi (Verloff, erif Manatov, Ziynetullah Nuirvan gibi). Kimin hesabna altklar bilinmiyordu. M. Kemal Paa, Ruslarn Trki ye'yi bolevikletirmek ve dolaysiyle Trkiye Sovyetini kurmak iin almakta olduklar ihtimalinden endie duymaa balamt. 4 Yukarda ksaca szn ettiimiz solcu teekkllerin uursuz ve lsz bir ekilde almalar da, M. Kemal Paay sola kaymaktan vazgeiren sebepler arasnda saylmak gerekiyor. Yeilordu Cemiyeti, Halk tirkiyn Frkas ve Gizli Komnist Frkas, ak almadklarndan Mustafa Kemal Paay tedirgin etmekte idiler. M. Kemal Paa, bilgisi ve rzas dnda ya plan hi bir eyden holanmyordu. Kontrol edemiyecei ve hkim olamyaca bir sol gelimeyi, bunun iin istemedi. Halbuki, sosyalist veya komnist, nasl bir idare kurulmak gerekiyorsa, bunu, bata kendisi olmak zere hkmetin yapmas lzumuna inanyordu. 5 Birinci nn Muharebesi'nden sonra Batnn yumuam grnmesi ve T.B.M.Meclisi Hkmeti'nin Londra Konferansna davet edilmesi de, M. Kemal Paann sol gelimeyi durdurmasnda nemli bir rol oynamtr. Ba618

618

tl devletlerle anlama ihtimalini ak tutmak iin, onlar Trkiye'nin Bolevik olaca endiesinden kurtarmak gerekiyordu. Londra Konferans olumlu bir sonu vermedii halde, M. Kemal Paa, bu tutumu muhafaza etmekte fay da grm olmaldr. Sonu olarak diyebiliriz ki, olaylarn incelediimiz devrede, sosyalist hareketlerin nne denler, M. Kemal Paaya gven verecek, ll, bilgili ve Trkiye gereklerinin idrkine varm kimseler olsaydlar, kurulmak ta olan Yeni Trkiye Devleti, hi phesiz sosyalist bir anlam kazanabilirdi. Btn bu hareketlerden ve sosyalist akmdan kendisini syran Mustafa Kemal Paa, nihayet yal nz siyas yn olan bir halklkta karar klmtr. 619

619

C. BRNC GRUP

Her trl inan ve gr Birinci Millet Meclisi'nde koalis yon hlinde bulunuyordu. Koalisyonun tek ortak program Misak Mill idi. Meclis aldktan bir sre sonra, ilk gnlerin heyecan geip olaylar gelimeye balaynca, gr farklar da her gn biraz daha belli oluyordu. Ni hayet, Anayasa'nn kabul ve Londra Konferans'na davet sebebi ile Mustafa Kemal Paa'nn Sadrazam Tevfik Paa'ya ektii telgraflar, Meclis'te iki ana grupun bulunduunu ortaya koydu. Siyas hayatmzda daima mevcut olan bu iki grup, ilk defa gerek ad ile belir ecek ve anlacakt. Birinci grup Yeni Trkiye'nin mstakbel idareci kadrosunu, Mustafa Kemal Paa'nn liderliinde olarak bnyesinde topluyor ve ileri fikirleri temsil ediyordu. kinci Grup ise, byk ounluu ile saltanat ve hilfet taraftar muhafazakr fikrin temsilcisi idi ve ayrca Mustafa Kemal Paa'nn dier muhalifleri ile takviye edilmiti. Birinci ve kinci Gruplarn teekklnden nce de, Meclis'te, gayrresm baz kk gruplar ve zmreler bulunmakta idi. Daha ok devrimci genlerin topland stikll Grupu, Bolevik olmaya hevesli ve esasta halklk ilkesini benimsemi sol eilimli milletvekillerinin birletii Halk Zmresi, bu kk gruplarn en nemlileridir. Bunlardan baka muhafazakrlar temsil ettiini sa ndmz Tesant Grupu ve adndan Osmanl reformistlerini bir araya getirdii anlalan ve muhtemelen bir ksm ttihatnn da iinde bulunduu slhat Grupu ile Mdafaa! Hukuk Zmresi vard. Fakat, gruplar kesin izgilerle ve byk program farklar ile birbirlerinden ayrlmad iin, hibiri fazla etkili deildi ve milletvekilleri, bugnk Meclis'te olduu gibi rahatlkla bir gruptan dierine, bir zmreden teki zmreye geebiliyorlard. Meclisin bu dankl, i grmeye engel oluyordu. Gerek Meclis grmelerinin uzamadan salam bir so620

620

nuca ulamasn salamak, gerekse muhaliflerine kar daha kuvvetli olabilmek iin, Mustafa Kemal Paa, Mdafaai Hukuk Grubu ad ile bir grup tekiline karar vermiti. Kendisi bu karara varn yle anlatmaktadr: Gerekten saylar ok, yeleri mahdut olan bu hizipler, birbiri ile msabakaya kalkmlar ve yekdierini dinlememek yznden adet Mecliste karklk meydana gelmesine sebep olmaya balamlard. Bilhassa Anayasa Meclis 'ten ktktan, yani Ocak 1921 ortasndan sonra, Meclis yelerinin ve teekkl eden hiziplerin her meselede genel olarak alma beraberliini temin etmek bir kat daha mkl olmaya balad grlyordu. nk, Misak- Millinin tesbit ettii esaslarda kaytsz ve artsz birlik ve mttefik olan fiki rler ve emeller, Anayasa'nn getirdii grlerde tamamen itirak etmi manzarasn arz etmiyordu. Mevcut hizipleri birletirmek veyahut mevcut hiziplerden birini takviye ederek i grmek iin dolayl olarak ok altm. Fakat bu suretle hasl olan netic elerin kalc olmadklar grld, ie bizzat mdahale zarur olmaya balad. Nihayet Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Grubu ad ile bir gurup tekiline karar verdim.24 11 Mays 1921 tarihli Hkimiyeti Milliye Gazetesi Mdafaai Hukuk Grubunun teekkln ve programn kamu oyuna aklyordu. Mustafa Kemal Paa ve arkadalar, ileride bir siyas partiye nve tekil edecek olan bu grubu kurarken, fikren kendilerine yakn olan milletvekillerini mektupla ve ahsen haberdar ederek grup yeliine almlard. 10 Mays 1921 gn, grup yeleri Mustafa Kemal Paa'nn bakanlnda ilk toplantsn yapt. Grubun teekklnden haberdar edilmiyen ve dolaysiyle gruba alnmyan milletvekilleri bu durumdan kukulanmlard. 16 Mays gn, Erzurum milletvekili Hseyin Avni Bey, bir nerge ile konuyu Meclis'e intikal ettirdi. Bakanlk Divan bu takririn Meclisi ilgilendirmedii kanaati ile meseleyi geitirmek istedii halde, Hseyin Avni Beyin srar zerine, takrir okunarak mzakereye geildi. Arkadalar adna hareket ettii anlalan Hseyin Avni Bey, nergede ksaca yle diyordu: Erzurum ve Sivas'ta kongreler toplyarak Mill snrlarmz iinde ve makam mually hilfet ve saltanat etrafnda toplanarak btn anlam ile zgr yaamak kararmz hep beraber **************************************************** 2 4 - Nutuk, c. 2, s. 595.
621

621

verdik. Yksek Meclis, bu esaslara gre ayn ama iin almaktadr. Hepimiz bu yolda birliiz ve beraberiz. Fakat bir ksm arkadalarmzn Anadolu ve Rumeli Mdafaa! Hukuk ad altnda bir grup kurduklarn Hkimiyeti Milliye Gazetesinden rendik. Grubun kendisine ilke olarak setii husus, hepimizin zerinde ittifak hlinde olduumuz Misak Mill'den baka bir ey deildir. O hlde byle bir grup tekiline lzum yoktur. Bu ilkeyi burada okuyarak hepimiz bir kere daha kabul edelim ve ka nunlatralm. Bu konuda grupa dahil olan veya olmyan milletvekillerinden bir ou sz alarak konumu ,fakat hibiri esasa dokunan bir ey sylememitir. Hatt o kadar ki, grubu hararetle savunmak istedii anlalan Edirne milletvekili eref Bey Bu grup siyas bir parti olmak zere teekkl etmemitir demek suretiyle grup dnda kalanlar bsbtn kukulandrmtr. eref Bey, istiyen mil letvekillerinin gruba girebileceklerini, kapnn ak olduunu iddia ederek, Mustafa Kemal Paa'y da, gerek bu hususa, gerekse grubun siyas bir teekkl olmadna ahit gstermitir. Fakat, Mustafa Kemal Paa, bu grmeler yapld srada Meclis'te hazr bulunduu hlde sz almam ve konumamtr. Grmeler, Meclis Bakanlnn mdahalesi ile hibir sonuca balanmadan sona er mitir. Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Grubunun i tznn balangcndaki Madde-i esasiye aynen yledir : Trkiye Byk Millet Meclisinde mteekkil Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Grubunun esas ilkesi, iinde bulunan mcadelenin bandanberi Erzurum ve Sivas Kongresinde tesbit ve son stanbul Mebusan Meclisi ile B yk Millet Meclisi tarafndan da kabul ve teyit olunup milletin amalarnn z bulunan Misak- Mill esaslar iinde memleketin birliini ve milletin istikllini salyacak baary elde eylemektir. Grup, bu kutsal amac elde etmek iin milletin btn madd ve manev kuvvetlerini gerekli hedeflere yneltecek ve kullanaca k ve memleketin resm ve zel btn tekilt ve kurumlarn bu esas amaca yardmc klmaya ala caktr. Grup, bu mill amacn ede edilmesine almakla beraber, devlet ve milletin tekiltn Anayasaya gre imdiden peyderpey tesbit ve hazrlamaya alacaktr. 622

622

10 Mays 1921 gnl ilk toplant tutananda, Tartlarak maddelerinin ounun aynen ve bazlarnn deitirilerek kabul edildii belirtilen Grubun i tznn yukarya aldmz esas maddesinin sonraki maddeleri tamamen idar hususlara aittir. Grubun ilk toplantsna sunulan tzk olduunu sandmz Grup Nizamname-i Dhllisinin25 birinci maddesinin (c) ve (d) bendlerinden anlaldna gre, grubun tekilindeki maksat, yalnz Mec lis grmelerini disiplin altna almak olmayp, Meclis'teki muhafazakrlarla beraber Memleket dahilinde yenilik ad altnda mill ahlk ile badaamyacak takliti eilimlere, yani sol akmlara da kar durmaktr. Fakat, kabul edilen tzkte bu hkmlere ras tlamamaktayz. Esasen, ilk grup toplantsna katlan 133 milletvekilinin hepsinin Mustafa Kemal Paa ile yzde yz mutabk olduunu kabule imkn yoktur. Nit ekim, Mustafa Kemal Paa'nn uzun almalar ve temaslardan sonra dikkatle kurmaya alt grup, ksa bir sre sonra bir hayli fire verm itir. Baz grup yeleri ya istifa ederek ikinci Grup'a katlmlar, veya mstafi saylmlardr. Birinci Meclisten sonra ise, grupun en nfuzlu ahsiyetleri ayrlarak yeni bir muhalefet cephesi kuracaklard (Terakkiperver Cumhuriyet Frkas). Bu bakmdan Birinci Grubu da kinci Grup gibi mtecanis saymamak gerekir. Grupun her bakmdan anlam ve bir disiplin altnda alan bir heyet olmad, bakan seimlerinde bir ok defa kendisini gstermitir. Mdafaai Hukuk Grubu'nun kuruluu, yukarda da be lirttiimiz zere byk tepkilere yol amtr. Bunun sonucu olarak Birinci Grupa alnmayan milletvekilleri her meselede mutabk olmadklar hlde, bir cephe tekil ede rek, ikinci Grup ad altnda Mdafaai Hukuk Grupunun karsna gemilerdir. Mustafa Kemal Paa'nn byle bir grup tekil ederek bakanln zerine almas, Kzm Karabekir Paa tarafndan da ho karlanmam ve iki lider arasnda uzun yazmalara sebep olmutur. Ayrca, Erzurum Mdafaai Hukukular grubun t eekklnden kukulanarak, ikinci Grup teekkl etmeden nce bir mu halefet teebbsne girimi ve Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti Erzurum Heyeti Merkeziyesi yerine kaim olmak zere Muhafaza-i Mukaddesat ve Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Erzurum Heyeti Merkeziyesini kurmulardr. ***************************************** ** 25 Tarih Vesikalar Dergisi, Milli Eitim Bakanl Yayn. Ankara: 1944, c. III, say: 13, s. 12-15.
623

623

Mdafaai Hukuk Grubu, 11 Mays 1921 gn yapt ikinci toplantsnda ilk grub idare Heyetine aadaki kimseleri semitir: Mustafa Kemal Paa (Bakan), eref Bey (Edirne Bakan Vekili), evket Bey (Edirne, Bakan Vekili), Emin Bey (Samsun), Mahmut Esat Bey (zmir), Mu stafa Necati Bey (Saruhan), Kl Ali Bey (Antep), Vehbi Bey (Karasi ), Zekt Bey (Adana), Avni Bey (Saruhan), Muhittin Bey (Bursa), Mazhar Bey (Bursa), Mazhar Bey (skdar), Osman Nuri Bey (Bursa), Rfat Bey (Karasi), Hamdi Bey (Trab zon). 624

624

D. KNC GRUP

kinci Grup hakknda yeteri kadar belge olmad iin grubun kurulu tarihi, lideri ve yelerinin tm kesinlikle bilinmemektedir. Profesr Tark Zafer Tunaya, grubun kurulu tarihini Temmuz 1923 olarak gstermekte ve grubun bakumandanlk kanununun 3. defa uzatlmasna ait mzkereler dolaysiyle vcutlandn belirtmektedir 26. Birinci Meclis yelerinden Damar Arkolu ise, grubun kurulu tarihini kat' olarak tesbit etmediini syliyerek, grup Malta'daki Trk esir mbadelesinden sonra aradan ok vakit gemeden teekkl etti demektedir 27. Kanaatimizce Arkolu'nun tesbitinin doruluunu kabul etmek gerekir (1921 yl sonlar). nk Meclis tutanaklarnda muhalefetin bu tarihten sonra daha organize ve daha sert olduu grlmektedir. Malta'dan g elen ttihatlarn bir ksm ve bu arada tekiltl ile tannan Kara Vasf, muhalefet safna gemilerdi. kinci Grupun organize olmasnda Kara Vasf'n nemli bir rol oynadn tahmin etmekteyiz. kinci Grupun liderinin kim olduu kesinlikle bilinmemekle beraber en nemli kiileri unlardr: Hseyin Avni (Erzurum), Albay Selhattin (Mersin), Ali kr (Trabzon), Mfit Hoca (Krehir), Mehmet kr (Afyon), Celalettin Arif (Erzurum). Muhalefetin Birinci Grup karsnda tekiltlanmas ve kinci Grup adn almas, 1921 yl sonlarn bulmakta ise de, kmelenme ve tekiltlanma, Anayasann kabulnden (20 Ocak 1921) hemen sonra balamtr. Salta nat ve hilafeti zmrenin Anayasaya kar direnmelerini daha nce grmtk, ikinci Grupu gerei kadar anlayabilmek iin, imdi, Meclis dnda beliren nc bir muhalefet teekklnden sz etmek istiyoruz.
********************************************** 26 - Prof. Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyas Partiler. stanbul: 1952, s. 537. (Sayn Tunaya'nn 1922 yln kastetmek istedii halde tarih hatasna dt anlalyor.) I. 272. 27 - Damar Arkolu, Htralarm. stanbul: 1961, 625

625

Erzurum Mdafaai Hukuk Cemiyeti bakan, Heyeti Temsiliye yesi ve E rzurum milletvekili Hoca Raif Efendi'nin liderliinde yelerinin istifas ile dalp bir mddetten beri bo kalan Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti Erzurum merkez heyeti yerine gemek zere yle mhim bir zaman da mill tekilt arasnda boluu doldurmak... zere Muhafazai Mukaddesat ve M dafaai Hukuk Cemiyeti Erzurum Heyeti Merkeziyesi ad ile bir cemiyet kurulmutur. Mart 1921 de kurulduu anlalan ve ksaca Muhafaza-i Mukaddesat Cemiyeti diye anlan bu teekkl, kinci Grupun ounluu tarafndan benimsenen ve savunulan fikirlere dayanmaktadr. Bu bakmdan Muhafaza-i Hukuk Cemiyetinin kurulu sebebini ve maksadn gzden geirmek gereklidir. Nizamnamesinin 2. maddesinde belirtildiine gre Cemiyetin kurulu sebebi tima nklp ad altnda mukaddesata, dine, ahlka, detlere, geleneklere, milliyete a ykr ve dman olan komnistlik boleviklik ve halk tirkiyn gibi birtakm adlarla memleket dnda kurulmu olup ieride gittike yaylmakta bulunan muzr cereyanlar nlemektir. Fakat cemiyetin kuruluundaki asl maksadn sosyalist akma kar gelmekten ziyade, saltanat ve hilfet messeselerini korumak olduu nizamnamesinin 3. maddesinde aklanmaktadr. Bu maddeye gre, cemiyetin maksad iki noktada toplanmtr: 1 Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyetinin Sivas Kongresinde kabul ettii maksat ve esaslar. 2 Osmanl Kanunu Esassi'nin belirttii islm, hkmeti ve resmi dini, islm dinidir esasnn savunulmas. Mustafa Kemal Paa, bu cemiyetin faaliyetini ve Dou Anadolu illerine datt beyannameleri renerek, 11 Nisan 1921 tarihinde Kzm Karabekir Paa'y bu hareketi nlemeye memur etmitir. Karabekir Paa ile Mustafa Kemal Paa arasnda bu vesile ile yaplan yazmalar durumu daha ok akla kavu turmaktadr. Karabekir Paa'nn Mustafa Kemal Paa'ya yazd 11 Temmuz 1921 tarihli telgraftan rendiimize gre Muhafazai Mukaddesat Cemiyeti kurucusu Raif Hoca ve arkadalarnn fikirleri yledir: Anayasa memleketin gerek ihtiyacna cevap verecek nitelikte deildir. Alelacele hazrlanm ve kabul edilmitir. Esasen tam bir hukuk ekil ifde etmemektedir. Anayasa'nn kabul Meclis'te fikir ihtilflarna ve gruplamalara yol amtr. 626

626

Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Grupu ad ile ve bir parti grnde grlen teekkl, esas umdesine gre devlet tekiltn Anayasa hkmleri dairesinde yeniden kurmay gaye edinmitir. Grup programnda hilfet ve pad iaha ait hibir kayda rastlanmamaktadr. En m him ve hayat endie, hilfet ve saltanatn Cumhuriyetilie inklb etmesi tehlikesidir. Cumhuriyet eklinden katiyen saknmak lzmdr. Halbuki, Mdafaai Hukuk Grubu'nun maksadnn hilfet ve saltanat eklinin Cumhuriyetilie inklb olduu hissedilmektedir. Muhafazai Mukaddesat Cemiyetinin kuruluu vesilesi ile Kzm Karabekir ve Mustafa Kemal Paalar arasnda yaplan yazmalar, iki liderin fikir bakmndan uyumadklarn gstermektedir. Karabekir Paa, yukarda szn ettiimiz telgrafnda yle diyordu: Hayat nem ve nezaketi ak olan hkmet ekline ait esaslar, Byk Millet Meclisi'nce kabul edilen Tekilt Esasiye Kanunu'nun tesbit etmi olduu grlyor. Halbuki bendeniz bu kanun muhteviyatnn nihayet bir parti program halinde kalmasn faydal buluyordum... Evvel Trkiye Byk Millet Meclisi'nde Tekilt Esasiye Kanunu taraftarl ile teekkl eden grupa dahil bulunan ekseri zevat, yeni bir idari inkilapta memleket mukadderatnda etkili olmak heves ve istidadnda grlenlerdir. Karabekir Paa, bu telgrafnda Mdafaai Hukuk Grubu idare heyeti yelerini beenmediini de belirtmi ve Mustafa Kemal Paa'nn bu kabil siyas grup ve partilere katlmasnn doru olmyacan iaret etmitir. Mustafa Kemal Paa, cevabnda, durumu btn ay rntlar ile akladktan sonra Mdafaai Hukuk Grubu'nun kurulmasn zorunlu klan gerei u ekilde belirtmitir: Bu ii yaparken buyurduunuz esaslar kamilen dndk ve bu mevzuda uzun mnakaalar yaptk. Meclis'te Islhat, Mdafaai Hukuk ve stikll Gruplar ile Halk Zmresi vs. gibi bir ok tekilt vcuda geldii hlde, bunlarn hib irisi kfi bir ekseriyet manzaras almad. Ve bundan dolay, Meclise hk meti tutmak ve herhangi bir i yrtmek imkn da kalmad. Bu zmrelerin he rhangi birisini tutarak ve bilvasta tahkim ve takviye ederek varlmz iin dayanma noktas olacak bir ktle meydana getirmek hususunda btn almamz semeresiz kald ve netice olarak vaziyete yegne hkim kalan ey in 627

627

tizamszlk ve anariden ibarettir. u halde iki yoldan birinin seimi kesin bir ekil ald. Ya bu meclis ile katiyen i grlemiyecei hakikati zerine yeni tedbirler almak, veyahut yaptmz gibi bir ekseriyet zmresi vcude getirmek. Muhafaza-i Mukaddesat Cemiyetinin yaylmas ve faaliyeti bir dereceye kadar nlenebilmiti. Fakat Meclis iinde hergn biraz daha genileyen ikinci Grup, Muhafaza-i Mukaddesatlar ve fikirlerini de bnyesinde top layarak Mustafa Kemal Paa'nn karsnda yerini ald. 28 yelerinden ancak yz yirmisi tesbit olunan kinci Grup'un, tm olarak koyu saltanat ve hilafeti bir an layta bulunduunu kabul etmek pek mmkn deildir. phesiz ounluk muhafazakr ve gerici unsurlardan teekkl etmiti. Fakat ikinci Grup yeleri iinde fikir ve dnceleri itibariyle Birinci Grup'ta yer alabilecek kimseler de vard. Bu bakmdan kinci Grup'ta toplanan muhalif milletvekillerini aadaki gibi bir tasnife tbi tutmak mmkndr: , 1 Saltanat - hilafeti milletvekilleri, 2 Mustafa Kemal Paa'nn gittike artan otoritesinden, onun bir diktatr olaca endiesine kaplp ahsna muhalif olanlar, 3 ttihat ve Terakki Partisini yeniden ihya etmek isteyen mfrit ttiha tlar, 4 Birinci Grup'a alnmamaktan krgnlk duyan milletvekilleri ile Birinci Grup iinde rahatsz olup ayrlanlar. Yzde yz shhatli olmasa bile bu tasnifin geree ok yakn bir ekilde ikinci Grup'un bnyesini gsterdii inancndayz. kinci Grup'un iddetle ve srarla zerinde durduu ve mcdelesini ya pt en nemli hususlardan biri, bakanlarn seimindeki usul olmutur. Byk Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paa'nn bakanlklar iin aday gstermesi usuln kaldrmak ve kabine sistemine gitmek iin, ikinci Grup, srekli bir alma gstermi ve sonunda bunu baarmtr. Mustafa Kemal Paa'nn aday g sterdii devrede de drt defa ikinci Grup'un aday ********************************************************* 28 - Muhafaza-i Mukaddesat Cemiyeti Nizamnamesi ve Mustafa Kemal Paa ile Kzm Karabekir Paa arasndaki yazmalar hakknda Kzm Karabekir Paa'nn stikll Harbimiz adl kitabnda geni bilgi verilmitir. 628

628

larnn bakan seildiini grmekteyiz. Ayrca kinci Grubun liderlerinden Erzurum milletvekili Hseyin Avni Bey'in, Meclis kinci Bakanlna seilmesi, bu grubun kuvvetinin kmsenecek bir lde olmadnn delilidir. kinci Grubun seimlerde salad baarlarda, Birinci Grup'un tam bir tesant hlinde bulunmaynn da rol oynad gz nnde tutulmaldr. kinci Grup'un sert muhalefeti, Birinci Grup'u milletvekillerinden bir ksm zerinde zaman zaman cesaret krc tesirler yaratmtr. Kz m (zalp) Paa'dan dinlediimize gre, bu milletvekillerinden bir ka, bir gn Mustafa Keml Paa 'ya kinci Grubun fazla ileri giden ye lerini birer bahane ile ve Birinci Grubun Meclisteki ounluuna dayanarak milletvekilliinden iskat etmeyi teklif etmilerdir. Fakat Mustafa Kemal Paa, bu teklife yanamam ve Byle ey olmaz. Buna tahamml etmek lzmdr. Fikirlerini beenmediklerimizi atp kendimize gre adam setirmeye kalksak, bu meclis meclis olmaktan kar ve Trkiye Byk Millet Meclisinin dnya kamuoyu nnde durumu sarslr. demitir. O gnn artlar iinde kinci Grup'un muhalefetine sabrla tahamml gsteren Mustafa Kemal Paa, zaferden sonra kinci Meclis iin yaplan sei mlerde, Meclis'e, ikinci Grup'tan kimsenin girmemesi iin mmkn olan her-eyi yapm ve kinci Grup'u, Meclis bnyesinden tasfi ye etmitir. 629

629

2. YUNAN BYK TAARR UZU A. KTAHYA - ESKEHR MUHAREBELE R

Yunanistan, kinci nn Muharebesi'nde urad yenilginin etkisiyle iyice sarslmt. Lloyd George'un telkiniyle, Eskiehir - Afyon hattn igal etmek zere giritikleri bu taarruz, u gerei ortaya koymutu: I. Trk Ordusu, sanld gibi bir vuruta datlacak kadar zayf deildir. Gnden gne de kuvvetlenmektedir. II. Trk Ordusunu ezmek iin daha ok kuvvete ve dolaysiyle daha ok silh ve malzemeye ihtiya vardr. III. Yunan ordusunun imdiye kadar uygulad taarruz stratejisi yanltr. Papulas, Eskiehir-Afyon hattn almak iin yaplan taarruz hazrlklar s rasnda, 50.000 kiilik bir takviye kuvveti istemekte hakl olduunu, nn M uharebesi'ndeki baarszl ile isbat etmi olmann i rahatln duy makta idi. Bir raporunda, her geen haftann Trk kuvvetlerinin artmasna yaradn belirterek, on be gnden nce taarruza gemek zorunluuna iaret ediyordu. Genel Kurmay da ayn gr benimsemiti. Yunanistan'da, gen Trk ordusunun datlabileceine dair hl byk mitler beslenmekte idi. Yeni bir taarruza karar verildikten sonraki gnlerde, harbiye nzn ile gren Prens Andrea u inanca varmt: Nazr, iyimserliinin berrak gklerinde umaktadr. phesiz, yalnz harbiye nzn deil, Kral, Genel Kurmay ve babakan ile dier nazrlar da son derece iyimser idiler. Yunanistan bu mitle, yeni kuralar silh altna alarak kurulan tmenlerle Anadolu ordusunu takviyeye alrken, tilf Devletleri, bir nota ile Trk-Yunan Harbine son vermek iin arabuluculuk teklifinde bulundular. 630

630

Yunan hariciye nzr Baltac, bu teklifi aadaki gereke ile reddetti: Yunanistan, Yunanlln bir ok yzyllk geleneksel amalarn ve Byk Harp'te yapt fedakrlklara karlk, kendisine ait olduu Sevr Andlamas ile kabul olunan haklarn savunurken, Dou Akdeniz'de ve Boazlarda ayn zamanda medeni dnyann haklarn savunduuna inanmaktadr. Bu iki ynl grevinin nemini iyi anlyan Yunanistan, btn madd ve manevi imknlar ile son bir gayret sarf ederek, Anadolu'nun igalini bandan beri tahrik eden ve Yunanistan'a yklenen fedakrlk dolaysiyle resmi bir andlama ile kefil durumunda bulunan mttefik devletler ile ortaklaa ald kararlar kabul ettirebilecek mevkie gelmitir. Grevlerini bu ekilde anlay, Yunanistan', barn salanmasna kadar kendisinden istenilen btn fedakrlklar yapmaya ve bir defa bar imzalandktan sonra yalnz kendi kaynaklan ile, iyi niyetle ve milletleraras mecburiyetlere aykr olarak andlamay uygulamaktan ekinen Trkiye'ye kar yeni bir muharebeyi gze almaya srklemitir. Btn kalp ve imn kuvveti ile harektn gerektirdii hazrlklara kendisini vakfeden Yunanistan, harekt ve kararlarnda yalnz asker dncelerin yol g sterici olabilecei bir durum karsnda bulunuyor. Bu zorlayc sebeplerle ve mttefikleri tarafndan verilen tlere uymak hususundaki iddetli isteine ramen, kraliyet hkmeti, onlarn tekliflerini kabul edemez. Askeri eflerin gster dikleri tarih ve snrdan fazla olarak her trl gecikme Yunanistan'n zararna olacak ve dman mttefik devletlerin ihtarlarna kar yeni bir direnmeye tevik ederek imdiki durumu Yunanistan'n aleyhine tehlikeye drecektir. Bu bakmdan, mttefikler tarafndan teklif olunan ve tabiatiyle dmanln geri braklmasn gerektiren tarz ve usul ulalmak stenen ama ile badatrlam az. Mttefik devletlerin Yunanistan'a kar tadklar dosta duygular, bu devletlerin yukardaki grleri tamamen kabul edecekleri ve kendi amalarnn gereklemesi iin Yunanistan'n sarf ettii himmet ve fedakrlklarda dire nerek en tesirli bir vastay kendi emirlerine hazr bulundurduunu anlyacaklar hakknda bir teminattr.29
********************************************************* 29 Albay Bujac, 1918-1922 Yunan Orducunun Seferleri, eviri: Kur. Yb. brahim Kemal, Genel Kurmay Ya631

631

Aa yukar iki aylk ksa bir hazrlktan sonra, Yu nanistan, yeni ve gerekten doru bir taarruz stratejisiyle, Uak ve Bursa gruplarn, kuatc bir hareketle, meydan muharebesi sahasnda birletirecek ve kesin sonu alacakt, iki defa denenmi olan, nn mevzilerine cepheden taarruz pln, artk terkedilmiti. Bursa Grubu, nn'ne doru taarruza geerken, daha kuvvetli olan Uak grubu, Afyon - Ktahya zerinden geni bir kuatma hareketiyle Eskiehir'in gerisine decek ve Ankara yolunu kesecekti. Trk ordusunun, teebbs ele almak gcnde bulunmadn dnen -ki o tarihte bu dnce dorudur- Yunan Genel Kurmay, tasarlad strateji ile giriilecek hareketin, kendileri bakmndan son derece de esiz bir frsat olduuna inanyordu. Pl n uygulanabildii takdirde, Yunan ordusunun geni kuatma hareketi, Trk ordusunun ya toptan yok edilmesi, yahut teslim olmasiyle sonulanacakt. Ayrca, Eskiehir ve Afyon gibi iki demiryolu dm noktasnn zapt, Konya ve An kara blgelerinin birbiriyle ve dier blgelerle olan balantsn kesecekti. Btn bu tasavvurlarn gereklemesiyle Ankara hkmetinin, bar artlarn kabul etmek zorunda kalaca umuluyordu. Yunan taarruz plnnn, gerekten tenkide deer hi bir yn yoktu. Ya, un ve eker bir araya getirilmiti, i, helva yapp yemeye kalyordu. Eer, helvay piirmek mmkn olursa.. Yunanllar, son kozlarn oynadklarnn farknda ol duklar iin, bu taarruza olaanst bir nem vermilerdi. Bata Kral olmak zere babakan ve harbiye nzr, Genel Kurmay temsilcieri Anadolu'ya getiler. Yunan hkmeti, adet Anadolu'ya tanmt. Kral, beraberindekilerle birlikte, 13 Haziran 1921 gn zmir'de bir Ehlisalip bakumandan gibi karland. Kral Konstantin, asker dehasna olan gveninden tr, Genel Kurmayn da tevikiyle, ordunun kumandasn eline almak istiyordu. Zaten, Anayasaya g re bakumandanlk yetkisi kirala aittir. Bunu, imdi fiil olarak kullanacakt. Atina'dan zmir'e hareketinden nce yaynlad bildiride yle diyordu: Ordunun bana gemek iin hareket ediyorum. Yzyllardanberi Yunanlln mcdele etmekte olduu o topraklarda, Allann yardmiyle, zafer-i mukaddesine doru karsnda durulmaz bir ekilde ilerleyen rkmzn muha rebelerini talandracaktr. Bugn, bu illerdeki hkimiye 632

632

timiz, eski zamanlardaki cedlerimiz gibi en yksek hrriyet, eitlik ve adalet ideallerinin gereklemesini salayacaktr. Bildirideki ak ifdesine ramen, Kral'n bakumandanl zerine almasna hkmet raz olmamtr. Sefer heyetini zmir'e gtren harb gemisinde, babakan Gonaris ve harbiye nazr Teotokis, Genel Kurmay temsilcile riyle bu konuyu uzun boylu tartmlar ve sonunda, kral idaresini geri getirmekte balca etken olan sivil idrenin dedii olmutur. Fakat, balayacak olan taarruzun sonuna kadar, Kral Anadolu'da bulundu ve fikirlerini orduya telkin etmekten geri kalmad.

TRK ORDUSUNUN SAVUN MA PLANI


kinci nn Muharebesi sonunda, Trk ordusu, Do u, Bat, Gney ve Merkez ordularndan ibaretti. Dou ordusu Kzm Karabekir Paa, Merkez ordusu Nurettin Paa. 30 Bat ordusu, iki cephe hlinde idi: Bat Cephesi Kumandan smet Paa, Gney Cephesi Kumandan Refet Paa idi. Kolordu tekilt hemen hemen kaldrlm durumda idi. Gney Cephesi emrinde, Afyon'da XII. Kolordu (Kumandan Albay Fahrettin Altay) ve bir de Adana cephesinde yeni kurulmu olan II. Kolordu (Kumanda- Albay Selhattin dil) vard. Ayrca, nn Muharebeleri srasnda, Albay Kzm zalp kumandasnda olmak zere Kocaeli cephesi ndeki birliklerden Mrettep Kolordunun kurulmas emri verilmiti. 31 nn zaferinden sonra Bat ordusu, yeniden organi ze edildi. Yaplan en nemli i, Refet Paa kumandasndaki Gney Cephesinin kaldrlmas ve Yunan cephesindeki btn kuvvetlerin Bat cephesi kumandan smet Paa emrine verilmesidir. Refet Paann kumandanl, kaak green bir pehlivan andrr. erkez Ethem'e kar yaplan harekette bu husus aka belli olmutu. Ayrca, kendisinden daha kdemsiz olan smet Paa ile yan yana ve ibirlii hlinde
*************************************************************** 30 - Sivas'taki III. Kolordu kaldrlarak, Pontus harektn idare etmek ve i Anadolu'nun gvenliini salamak zere merkezi Sivas'ta olmak zere Merkez ordusu; aldrlan XIII. Kolordu yerine de Gney ordusu (Elcezire Cephesi Kumandanl) kurulmutu. 31 Bu cephede bir ok mill kuvvet (milis) vard. 633

633

bulunmalar, cephe iin, ordu iin, birtakm zaaflar yaratyordu. Ordu politikas Refet Paa'nn, kumandanlktan alnmasn zorunlu klyordu. Kendisinden baka alanda faydalanlmak zere cephe kumandanl ile iliii kesil di. Bylece, btn Bat Cephesi birlikleri bir kumanda altnda toplanm oluyordu. Her birinin sava asker says 3000 3500 e ykseltilmek zere, mmkn olduu kadar ok sayda tmene sahip olmak, kabul edilen muharebe tarzna uygun dyordu. nk, geni bir cephenin savunulmas gerekiyordu ve dmann muhtemel taarruz ynlerinden hepsinde, ayn zamanda kuvvetli bulu nmak mmkn olmadndan, elde ok sayda tmen bulundurmak, manevra imkn vermekte idi. kinci nn Muharebesiyle sonulanan taarruz bek lenirken, dmann doru bir stratejiye bavuraca hesaplanarak ona gre tertibat alnmt. Fakat, Yunan ordusu hata yapt. Trk Genel Kurmay, bu defa dmann yanla dmeyeceini gz nnde tutmutur. Trk ordu sunun haber alma kaynaklar da iyi iliyordu. Yunan taarruz pln, hemen hemen kesinlikle biliniyormu gibi hazrlk yapld. Zaten, askerlik ve harp kurallar da baka bir ekil gstermiyordu. nn yenilgisinin acsn almak ve harp hedeflerine ulamak zere balyaca beklenen Yunan taarruzunu karlamak iin, ksmen yeniden kurulan ve baka cephelerden getirilen ve takviye edilen Trk birlikleri, 20 tmen den fazla idi. 16 piyade, 4 svari tmeni ile 2 svari tugayndan ibaret olan bu kuvvetin sevk ve idaresi iin zel bir tekilt yapld. Kesinlikle bir gr ileri sr ebilmemize yarayacak bilgiler henz aklanmadndan, yle tahmin ediyoruz ki, baz kumandanlarn fazla inisiyatif kullanmasndan ekinildii iin, klsik anlamda kolordu tekilt yaplacak yerde, tmenler gruplar hlinde birle tirilerek Grup Kumandanlklar kurulmutur. Her biri bir ka tmene kumanda edecek olan grup kumandanlar, en g venilir ve denenmi subaylar arasndan dikkatle seilmitir. Hepsi de albay rtbesinde olan bu kumandanlarn ve tmen kumandanlarnn kimler ol duunu bilmekte fayda vardr. nk bunlar ileride Cumhuriyet ordusunun yksek kumanda heyetini tekil edecek askerlerdi. Bat Cephesi Kumandan smet Paa'nn emrinde, Yu634

634

nan taarruzuna kar hazrlanan ordunun kumanda heye ti yle seilmitir: I. Grup Kumandan: Albay zzettin (Orgeneral . allar), III. Grup Kumandan: Albay Arif (Aslan Ayc Arif), IV. Grup Kumandan: Albay Kemalettin Sami (Berlin Bykelisi olan K. Sami Paa), XII. Grup Kumandan: Albay Halit (Deli Halit Paa). Tmen Kumandanlar arasnda, ileride Cumhuriyet Or dusunun Kolordu ve Ordu Kumandanlklarn yapacak olan generallerden unlar vard: Yarbay Abdurrahman Nafis (Grman), Albay Ali Hikmet, Yarbay mer Halis (Byktay), Yarbay Cemil Cahit (Toydemir), Albay kr Naili (Gkberk), Yarbay Dervi, Ya rbay Suphi. Btn Bat ordusu kumanda heyeti, ordu kumandan hari, albay, yarbay ve binba rtbesinde idi. 20 tmenin kumandanlarndan yedisi albay, on kisi yarbay, biri binbadr. Alay Kumandanlarnn rtbe bakmndan du rumu ise yledir: 16 yarbay, 35 binba, 10 yzba ve 2 temen. Trk tmenleri sayca ok olduu hlde, Yunan tmenleriyle karlatrdmz zaman, ortalama bir l ile 2 Trk tmeninin, 1 Yunan tmeni kuvv etinde olduunu grrz. Yukarda sz edilen 20 tmenden birinin (Mrettep Tmen), ounlukla milis kuvvetlerinden kurulduunu, ayrca belirtmek gerekir. Bu tmenin ikier taburlu iki alay Milis Alay idi ve tmen emrinde bir de Milis Svari Alay vard. Dman gerilerine, ulatrma yollarna aknlar yapmak, demiryolu ve telgraf hatlarn tahrip etmek, ikmal kollarna basknlar yapmak zere, her biri 1 2 subay kumandasnda 30 erden ibaret 22 aknc mfrezesi kurul mutu. 32 kinci nn Muharebesinde, Yunan ordusundan nem li sayda otomatik tfek, mermi ve bomba itinam edilmiti. Bunlar, Trk ordusu birliklerinin silh kuvvetini arttrmt. Muharebeden sonra, savunma mevzileri, zellikle nn mevzileri, daha ok salamlatrlm ve askerin yetitirilmesine nem verilmiti. Askerin talim ve terbiyesi iin gsterilen gayrete,
****************************************** 32 - Bu mfrezeler, Yunanllarn taarruz hazrl safhasnda gerekten etkili aknlar yapm ve dman tedirgin etmilerdir. Bak: Prens Andre, Felkete Doru, . 27. 635

635

Cephe Kumandannn bu defa bir yenilik getirmek istedii dikkati ekmektedir. Ordu, imdiye kadar savunma muharebesine gre hazrlanm iken, smet Paa, bundan sonra ordunun taarruz ynnde yetitirilmesini cidd i olarak dnmtr. Bu dnceyi, stikll Harbinin yeni bir safhaya gemek istidadnda oldu una iaret saymak gerektir. Geri, Yunan taarruzu Trk ordusunu ok g ve tehlikeli bir duruma sokmutur. Fakat, sorumlu cephe kumandannn taarruza gre hazrlanma fikrine gelmesi, zafere doru psikolojik bir yaklamadr, smet Paa'nn, 6 Temmuz 1921 gnl emriyle, grup kumandanlarna yap mak istedii telkini, bu emirden aaya aldmz cmleler ak bir ekilde gstermektedir. ... memleketin savunulmasnda, btn Yunan ordusunun Anadolu iinde yenilmesi ve yok edilmesi iin bir tek esas art vardr denebilir, o art da, ktal armzn taarruz kabiliyet ve kudretinde olmasdr. .....Fakat, bence hepsinden en nemli olan vasta, asker ve subaylarmzn taarruz bakmndan talimidir ki, bunu da kumandanlarmzn salamas gerekir. .....milletimizin kaderini bizzat omuzlarnda tayan grup ve tmen kumandanlarndan bir aylk bir taarruz eitimi uygulamalarn rica ederim. Grup kumandanlarndan, esasl bir taarruz terbiyesinin en az ne kadar srecei ve nasl bir program uygu lanaca hakknda toplu bilgi bekliyorum.33 Fakat, Yunan ordusu, bir ka gne kadar harekete geecek ve Trk ordusunun smet Paa'nn istedii taarruz eitimini grmesine frsat kalmyacakt. Ancak, dman yanltp zaman kazanmak iin: Bat cephesinde, Or du, Bursa ve Afyon ynlerinde taarruza geecei kansn vermeye alm ve bir takm gsteri hareketlerinde bulunmutur. Trk Genel Kurmay, Yunan ordusunun taarruzu ve taarruz pln hakknda doru tahminlerde bulunmu ve haber alma raporlariyle de shhatli bilgiler edinmiti. Savunma pln ve mevziler buna gre hazrland. Yunan stra tejisindeki deiiklie uygun olarak tertiplenen Trk birlikleri, kuzeyden, nn mevzilerinden balyarak gneye doru uzanan ve Afyon kuzeyine kvrlp bir yarm daire izen hatta yerlemilerdi. Ktahya ve Eskiehir, bu yarm
************************************************* 33 - Kurmay Yzb. Fahri Aykut, stikll Savanda Ktahya ve Eskiehir Muharebeleri, s. 29-31. 636

636

dairenin iinde kalyordu. Mevziler tahkim edilmiti. D man taarruzunun durdurulamamas ihtimaline kar, yarm dire tekil eden savunma hattnn gerisinde, merkezi Eskiehir olan daha kk yarm daireler hlinde, ksmen haz rlanm ve ksmen kefi yaplm savunma hatt tesbit olunmutu. Albay zzettin (allar) Bey'in grubu nn, Albay Arif ve Albay Kemalettin Sami Bey'lerin gruplar Ktahya ve Albay Halit Bey'in grubu da Afyon blgesindeki mevzileri savunacaklard.

MUHAREBE
Yunanllar kesin sonu almak istedikleri bu taarruza, 12 piyade tmeni. 1 svari tugay ve 1 svari alay ile girimilerdir. Yunan ordusunun arlk merkezi Uak blgesinde idi (7 piyade tmeni ve svariler). Taarruz hareketi, Bursa ve Uak blgesinden 10 Temmuz 1921 de ba lad. Yalnz, 8 Temmuzda Bursa Grubundan bir kuvvet Ktahya ynnde ileri harekete gemiti. Yunanllar, Trk ordusunun ileri srlm svari kuvvetleriyle muharebe ederek 13 Temmuz gn her tarafta Trk mevzilerinin nne geldiler. Asl ku vvetlerimizle, muharebeler ertesi gn (14 Temmuz) balyacakt. 14, 15 ve 16 Temmuz gnleri yaplan harekt, muha rebenin sonucunu belli etti. Askerlik asndan teferruata girmemek iin, Bat Cephesi Kumandan smet Paa'nn 15 Temmuz akam Genel Kurmaya verdii raporun nem li ksmlarn aaya alyoruz. Bylece, iki gnlk muha rebeler hakknda fikir edinmi olacaz: Bu defaki almasnda, geri hizmetlerini koruma kaygusundan syrlm olarak hareket eden dmann, Anadolu'daki btn kuvvetlerini muharebeye soktuu anlalyor. Dman pln, hazrlanm mevzilerimize arpmaktan ekinerek, btn orduyu, Seyitgazi ynnde sol kanadmz evirip kesin ekilde yenmektir. Dman, Seyitgazi yoluna hkim olup, karsnda bulunan XII. gruba kar iki tmen kuvvetiyle elverili bir durumda bulunmaktadr. Dmann hesab, XII. grubu ekilmek zorunda brakarak, btn geri ikmal nallarmzn topland Eskiehir'e, ordumuzun byk ksmndan nce ulamaktr. smet Paa, bu durumda, muharebenin iddetli oldu u yerleri takviye etmeye alm ve dmann kuatma 637

637

kuvvetlerinin karsndaki XII. gruba da mevzileri savunma emri vermitir. Yunan ordusu, yukardaki rapordan da anlalaca zere, bir yrm daire tekil eden savunma hattmz karsnda, o da bir yarm daire tekil ederek, daha ok cephemizin sol kanadna yklenmekte idi. Bylece, kuvvetlerini, Trk savunma ha ttn iine alacak tam bir ember yapmak zere taarruza sryordu. 16 Temmuzda, Ktahya blgesinden itibaren sol kanada doru btn Trk cephesine, dman iddetle taarruza geti., Ktahya Muharebesi, Trklerin lehinde devam ediyordu. Fakat, sol kanatta Trk savunmas krlm t.34 Btn ordu byk bir tehlike ile kar karya idi. leden sonra, smet Paa, ilk geri ekilme emrini verdi. 17, 18 ve 19 Temmuzda Trk ordusunun ekilmesi devam etti. smet Paa'nn 15 ve 16 Temmuz gnleri Genel Kur maya verdii raporlar zerine, Mustafa Kemal Paa, hemen cepheye hareket ederek 17 Temmuzda Garp Cephesi Kararghna gelmiti. 20 Temmuzda, Ordu, Eskiehir dousu - Seyitgazi hattn tutarak savunmaya geti. Bugn, btn cephede mu harebeler oldu, fakat durum deimedi. 21 Temmuzda, dmana kar taarruza geildi, zellikle Eskiehir'i geri almak hedefini gden bu taarruz, Eskiehir ynnde baarl olmu ise de, kendini toparlayan dmann kar taarruzunu durduramyan Trk kuvvetleri geri ekilmek zorunda kalmlardr. Trk Yksek Kumanda Heyeti bugn, kesin bir karara varmak gerektiini anlyarak, durumu gzden geirdi. Orduyu kurtarmak iin esasl tedbirler alnmal idi. Fakat, ikinci nn zaferinden sonra Byk Millet Meclisi ve kamu oyu nnde yk sek perdeden konuan asker eflerin ve hele Mustafa Kemal Paa'nn prestiji tehlikeye debilirdi. Orduya kar henz yeni duyulmaya balayan gven yklr ve btn memlekette bir moral knt s olabilirdi. O hlde, ya bu mahzurlar gze alnarak orduyu kurtarma relerine bavurulacak veya ordunun kuatlmas tehlikesi bahasna adm adm savunma yaplacakt. Nitekim, 21 Temmuz muharebelerinde, bir dman kuvveti ceph enin sol kana************************************************ 34 - Bugnk muharebelerde 4. Tmen Kumandan Kurmay Yarbay Nzm Bey ehit oldu. Orduda ok n yapm, ok sevilmi bir subayd. ehadeti, byk znt yaratt. Cenazesi Ankara'ya getirilerek merasimle gmld. 638

638

dn kuatacak tarzda kuzeye doru sarkm ve Krgz dan tutmutu. Gece, bu dman kuvveti takviye edilir de, ertesi gn (22 Temmuz) taarruzuna devam ederse, ordunun Ankara ile olan irtibatn ve yolunu kesebilirdi. Mustafa Kemal Paa, 21 Temmuz'da, cephenin sol kanadndaki XII. Grup Kumandanna ve smet Paa'ya verdii emirde ...btn ordunun geri ekilmesi icabedebilir dedikten sonra, kumandanlarn dikkatini, sol kanad kuatmak zere Krgz dana ilerleyen dmann zerine ekmitir. Ordunun dmanla arasn aacak ekilde geri ekilmenin zorunluu iyice anlalyordu. Fakat, byk toprak kaybederek yaplacak stratejik bir ekilmenin mahzurlar da, yukarda belirttiimiz gibi son derece nemli idi. Mustafa Kemal Paa'nn telkin ettii ekilmeyi, Bat Cephesi Kumandan, 21 Temmuz akam verdii bir emirle gerekletirdi. Bu emir, ksa mesafeli bir ekilmeyi bildiriyordu. smet Paa, ayn zamanda Gene! Kurmaya bir rapor yazarak durumu bildirdi. Raporun bir yerinde yle diyordu: Dier taraftan ordular arasnda, kuvvet bakmndan byk bir dengesi zlik de domutur. Hereyden nce, ordunun yeniden dzene sokulmasn salayabilmek iin be, on gnlk bir zamana ve bir sahaya, mesel Sakarya ge risine kadar ekilmesini zarur sanyorum. smet Paa'nn yerine Genel Kurmay Bakanlna veklet eden Fevzi P aa, smet Paa'ya verdii cevapta, 21 Temmuz 1921 muharebesinden sonra Bat Cephesi ktalarnn bir mddet iin dmanla muharebeyi kabul et memesi hakkndaki gre katldn bildirdikten sonra: Uygun kuvvette rtme ktalar brakarak, ordunun imdiden kademe kademe Sakarya gerisine alnmas uygundur. Yalnz Yunan ordusu ile beraber bulunduklar rivayet edi len Ethem, Tevfik ve benzerlerinin, zellikle Haymana ynnden gerilere doru sarkmas ihtimaline kar da gerekli tedbirlerin alnmasn rica ederim diyordu. 35 Sakarya gerisine ekilme konusunda Mustafa Kemal Paa da ayn grte idi. smet Paa'ya verdii bir emir
****************************************************** 35 - erkez Ethem ve adamlarndan hl endie duyulduu anlalyor. 639

639

de askerliin icbn tereddtsz tatbik edelim. Dier eit sakncalara muk avemet ederiz. 36 Cephe Kumandannn, 23 Temmuzda yazd emirle Bat Cephesi kuvve tleri 25 Temmuz akamna kadar Sakarya gerisine ekildiler. Cephe karargh 24 Temmuzda Polatl'ya nakledildi. 10 Temmuzdan 25 Temmuza kadar aralksz 15 gn sren ve harp tar ihinde Ktahya-Eskiehir Muharebesi diye adlandrlan muharebeler, bu suretle sona ermi bulunuyordu. Gerekte, Yunanllar taarruzlarna 19 gnlk bir ara vermilerdi. 14 Austosta, muharebe, ok daha iddetli olarak Sakarya'da yeniden balyacak ve bir 21 gn daha srecekti. Yunan Byk Taarruzu ile Trk stikll Harbi en kritik safhasna girmiti. Bu, iki taraf iin de, harbin bir dnm noktas idi. 21 Temmuz muharebesinden sonra Trk ordusunun ekilmesi, Yunan Kumanda heyetini byk mitlere srklemitir. Yunan kabinesi asker maviri General Stratigos, basn mensuplarna, taarruzun bandanberi geen harekt anlatarak szlerini yle bitirmiti: Kemalist ordusunun akbeti byle oldu. Geriye kalan enkazn tamamen dalmas ok srmeyecektir. Bakumandan General Papulas da Associadet Press muhabirine verdii demete, Ankara yolunun Yunanllara alm olduunu bildiriyordu. Yunanllar, Ktahya ve Eskiehir muharebelerinin sonucunu, zafer sarholuu ile, ok mbalal deerlendirmilerdir. Geri, bu muharebelerde ordu nemli kayplara uram, dmana bir hayli silh ve malzemeden baka geni arazi brakmt. Fakat, Yunan stratejisi baarya ulamam ve nceden umduklar gibi Trk Ordusu yokedilememitir. Harpten sonra yazlan Yunan eserlerinde, bu hususta, nemli itiraflara rastlanmaktadr. Bir rnek olmak zere Anadolu Seferi adl kitaptan bir paray buraya alyoruz: Haziran ve Temmuz aylar iinde yaplan Ktahya ve E skiehir asker hareketlerinde, ordumuz dmana, yenilgisini itiraf ettirebilecek kesin bir darbe indirmee muvaffak olamamt.
**************************************************** 36 - Nutuk, s. 609. Mustafa Kemal Paa, Nutuk'ta szlerine yle devam eder. Filhakika tahmin ettiim, mnevi mahzurlar derakap grld. lk teessrler Mecliste tezahr etti... 640

640

Hi kayp vermeden ekilmi olan dman38 Ktahya ve Eskiehir'den ekilen kuvvetleriyle 21 Temmuzda iddetli bir kar taarruz bile yapt ise de, birinci kolordumuz ve svari tugay, vaktinde yetitiinden, bu kar taarruz sonulanmadan geri ekilmee mecbur oldu. Ktahya ve Eskiehir askeri hareketi bu suretle bitmi ve maalesef bundan beklenen sonu, yani Trk ordusunun mahv ve tahribi salanamamtr.

CEPHE GERS
Muharebe zamanlarnda, Trkiye Byk Millet Meclisi'nde beliren fikirler, esen havalar ve entrikalar byk nem kazanmaktadr. Ordunun baarl bir ekilde muharebeler verdii gnlerde, Meclis, yumuak, duygulu, m samahal ve cmerttir. Fakat, cephede iler ters gitmee balaynca, Meclis'in havas birdenbire sertleir, muhalifler iyiden iyiye azarlar ve akl ermeyen iyi niyet sa hibi baz milletvekilleri, etkilenerek muhalefet safna s rklenirler. Hi bir mazeret kabul edilmez, kumandanlar gyaben sulanrlar, ar ve krc szler edilir ve neredeyse idam sehpalar kurulacak gibi olur. inde yaanlan zamann ksr artlar, btn zaaflar ve imknszlklar, dman kuvvetlerinin stnl tamamen unutulur. Bata Mustafa Kemal Paa olmak zere, harbin sorumluluunu omuzlarnda tayanlar, gizli oturumlarda bile her gerei syleyip aklayama zlar. Bu yzden savunmalar zayf olur. ekilen eitli glklere, bir de Meclis'in kard przler eklenir. Cephede dman durdurmann releri aranrken, Meclis'i susturmann yollarn bulmak gerekir. stelik, Meclis'e son derece sa ygl davranmak artiyle.. Yunanllarn 1920 yl Hazirannda yaptklar taarruzdan sonra, Bursa'nn dmesi zerine Meclis, ite byle bir hava ile sarslmt. Bu defa, ayn krizi daha iddetli olarak, Ktahya - Eskiehir Muharebesinden sonra yeni den grmekteyiz. Saduyu hkim olmad takdirde, bu kriz iki ekilde sonulana bilirdi, ya Mustafa Kemal Paa'y harcayacaklard, veya O, zor kullanarak Meclisi datmak mecburiyetinde kalacakt. Her iki ihtimalin de, Milli Mcadele'yi nasl ters bir yne srkleyeceini kestirmek g olmasa gerek.
****************************************** 38 - Trk ordusunun kayplar hakknda mtala yanl. 641

641

Byk Millet Meclisini saran bu son kriz, Mustafa Kemal Paa'ya bakumandanlk yetkisi veren kanunla, geici olarak kapand. Fakat, Mustafa Kemal Paa'nn kiilii riske edilmi oluyordu. phesiz baka re de yoktu, iin bu safhasn, Yunan taarruzunun balangcndan Sakarya Muharebesi'ne kadar geen zaman iinde, cephe gerisi olaylarn ve zellikle Byk Millet Meclisi'nde olup bitenleri, ana izgileriyle vererek belirtmeye alacaz. *** Yunanllar nn'den ikinci defa ekilirken, yollar zerindeki kasaba ve kyleri ykp yakmlar, halka zulmetmiler ve mallarn yama etmilerdi. Byk Millet Meclisi, 9 Temmuz 1921 gnl toplantsnda Yunan zulmn gryo rdu. Halbuki Yunan ordusu bir gn nce daha b yk kuvvetlerle taarruza gemiti. Meclis, bu taarruzdan henz haberli deildi. Yunanllarn Trk halkna yapt zulmler hakknda yaplan grmelerde hrn bir hava sezilmektedir. Hkmet, bu konuda gerek Yunan hkmeti, gerekse tarafsz devletler nezdinde, baz diplomatik teebbslerde bulunmutu. Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey'in 23 Nisanda Yunan hariciye nezaretine gnderdii protes toda hesap gn geldiinde vahi ve mtecaviz ordunuzun sebebiyet verdii veya verecei btn kayplar tamamiyle istemesini billeceiz. denilmekte idi. Meclis'te bu ve ispanya, Amerika, Fransa ve talya parlmentolarna gnderilmi dier protestolar okundu. Fakat milletvekilleri. Yunan zulmnn protestolarla nlenmiyeceini srarla belirtiyorlard. Sz alan milletvekilleri bu konudaki fikirlerini u cmlelerle ifade etmek istemilerdir: Son ve kesin re, orduyu taarruza geirmektir ve bir an evvel mslmanlar kurtarmaktr. Byle protesto ile vakit geirilmesin, fiilen ne yapmak lzm ise yapmak lzm gelir. Bundan sonra her ne ekilde tecelli ederse etsin, siyaset, kanaatimce bizim sngmzn zmir Kordonuna gidip bar kelimesini yazmas ile teesss edecektir. ... yoksa protestolarla morotestolarla i bitmez ve btn bunlarn nn bu suretle almak uzun zamana baldr. Ve zaman kalmamtr efendiler. Ne protestosu? Yunana verilen bir pln var, verilen bir karar var. Bu pln dhilinde alyor. Bundan sonra, 642

642

yaplacak iler nedir ve ne yapmak lzm gelir? Efendiler, arkamzda koca bir Trkistan ktas ve 300 milyondan fazla mslman lemi var. Onlara seslenelim. Bizi kesiyorlar ve ldryorlar, kalknz, ayaklannz, ite fotoraflar, sine malar, belgeler diyelim. Bunu yaptmz gn, efendiler, 300 milyon mslman kalk acaktr. Btn bu konumalarda ne kadar cesurne szler sylenmi olursa olsun, bir harp bkknlnn ve ylgnlnn yaratt bezginlik aka sezilmektedir. Uzayan harp, kinci nn zaferine ramen yakn bir gelecekte genel bir zafer iin henz bir mit yaratacak durumda deildi. Milletvekillerinin nemli bir ksm orduya da pek gvenmiyordu. Kuvayi Milliyeye bel balayanlar hl kmsenmiyecek kadar oktu. Mustafa Kemal Paa da tartma ve dedikodu konusu olarak baz kimselere fazla bir gven vermemekte idi... Yunan zulm hakknda yaplan grmeler, icra vekilleri heyeti reisi Fevzi Paa'nn bir teklifi ile sona ermiti. Bu konuda Meclis Bakanlna verilen 50 kadar nerge gerekli tedbirleri almak zere hkmete havale edilerek otu rum kapand. Meclis bir gn ara ile 11 Temmuz gn t opland. Milletvekilleri byk Yunan Taarruzunu renmi bulunuyor lard. Oturum alr almaz bir ka milletvekilinin teklifi zerine, ordunun zaferi ve mlk ve milletin selmeti iin Ka yseri mebusu Alim Hoca tarafndan bir dua okundu. Meclis, gndemine gre gnlk ilerini grmeyi bitirince, leden sonra yaplan ikinci oturumda Fevzi Paa, Yunan taarruzu hakknda ilk resm bilgiyi verdi. Fevzi Paa, bu ksa konum asnda itilf Devletlerinin arabuluculuk teklifinin Yunanllar tarafndan reddedilmesi zerine, 15 gndr bu taarruzun beklendiini, ordunun gerekli hazrlkla rn yaptn, Yunanllarn bu defaki hareketlerinde Krallarnn da beraber bulunmasndan, muharebenin ok inatl ve iddetli olacann anlaldn syl emi ve muharebeler hakknda teferruata girmemitir. Byk Millet Meclisi'nin 16 Temmuz gnl toplantsnda asker Milletvekillerinin aadaki takriri okundu : Millet ve memleketin girdii lm kalm savanda bugnk tarih sa fhann nemini aklamaya lzum yoktur. En bynden en kne kadar btn evltlarnn fiilen, fikren, kalben ilgilendikleri bu byk savata aada imzalar bulunan asker arkadalarnz, mill mdafaa vekletinin gsterecei herhangi bir lzum zerine hizmete der643

643

hal komak ve glerinin yettii kadar almak zere Yksek Heyetinizden izin verilmesini arz ve rica eyler. 39 Takrir ittifakla kabul olunmutur. Fakat Bat Cephesi Kumandanlna d urum bildirildii halde, ancak 4 Austos gn cephe kumandanlnn bu husust aki cevab Meclis'te okunabilmitir. Cephe Kumandan, Mill Mdafaa Vek letine, esasen asker olan milletvekillerinin orduda hizmete talip olmalarndan dolay ordu adna kran ve minnetlerini arz ettikten sonra, kendilerine uygun vazifeler verilmesi dnldnden emre hazr olmalarn bildiriyordu. Ktahya Eskiehir Muharebelerinin hengmesi iinde asker milletvekillerine grev verilememiti. Fakat yaknda balyacak olan Sakarya Muharebesinde, ordu bu milletvekillerinden de yararlanacakt. Ayn gn dahiliye vekili Refet Paa, ehit den Tmen Kumandan Yarbay Nazm Beyin ehdetini gayet duy gulu bir dille Meclis'e bildirmi ve Nazm Bey'in rtbesinin albayla ykseltilmesini teklif etmitir. Meclis bu teklifi it tifakla kabul ettii gibi, Nazm Bey'in cenaze merasimine de katlmaya karar vermitir. Ordunun Sakarya gerisine ekilmekte olduu gnlerde, 23 Temmuz 1921 gn, Fevzi Paa, Meclis'e muharebeler hakknda ikinci defa ve yine ksa bir aklamada bulunmutur. Fevzi Paa, bu konumasnda Eskiehir - Ktahya Muharebelerinin kaybn mphem ve yuvarlak lflarla anlatmaya alarak szlerine yle devam etmitir : Bununla birlikte dmann muharebenin ilk gnlerinde gsterdii iddet ve azim krlmtr. Bununla beraber biz mit ediyoruz ki, dman ilerledi ke bu azim en sonunda tamamiyle geviyecek ve ordumuz geriden almakta olduu kuvvetlerle dmana stn bir surette gerek bir darbe indirecektir. Bu sebepten dmann ilerlemesine kar yaplan sylentilere nem verilmemelidir. Ordu elde kaldka,
******************************************************** 39 - Bu nergeyi imzalyan asker milletvekilleri unlardr: Yusuf zzet Paa (Bolu), Selhattin (Mersin), Rasim (Cebelibereket), Yusuf Ziya (Mersin), ihsan (Cebelibereket), Hulusi (Afyonkarahisar), Kl Ali (Gaziantep), mer Ltf (Afyonkarahisar), Tahir (Isparta), Kadri (Diyarbakr), Hsrev Sami (Eskiehir), Ali Saip (Urfa), Mustafa (Dersim), Hakk (Ergani), Dr. Mustafa (Kozan), Ali Vasf (Gen), smail (Erzurum), Hac kr (Diyarbakr), Raraiz (Dersim), H. Hayri (Dersim). 644

644

memleketimizdeki imn tam yrekler orduya yardmc olduka, herhalde gelecekte basan bizimdir. Fevzi Paa, muharebe hakkndaki szlerini bitirdikten sonra memleketin iten kertilmesi iin bir takm fesat hareketleri yaratlmak istendiinin anlaldn belirterek, bir sredenberi faaliyetleri durmu bulunan stikll Mahkemelerinin yeniden kurulmasn teklif etmitir. Fevzi Paa'nn teklifi zerine Kastamonu ve Konya'da birer stikll Mahkemesi kurulmas kararlatrlmtr. Ayn gn Edirne milletvekili eref Bey'in teklifi zerine, Meclisin Orduya gvenini ve minnetlerini gstermek zere bir heyet seilmitir. Meclisin 28 Temmuz gnl toplantsnda, cepheye gitmi bulunan Mustafa Kemal Paa'nn ve milletvekillerinden mteekkil heyetin telgraflar okunmutur. Mustafa Kemal Paa, 17 Temmuz'da cepheye gittii halde ordunun S akarya gerisine tamamen ekilmesinden sonra, 26 Tem muz gn ektii telgrafta yle diyordu : Garp Cephesi kararghna ulaarak smet Paa Hazretleri ile bulutum. Dman Eskiehir yaknlarnda durmutur. Asker durumumuz her bakmdan gven vericidir. Milletvekillerinden gelen telgrafta ise, ordunun sarslmaz imnnn devam ettii, sknet ve gven iinde alt, cephe gerilerinde de durumun ayn ekilde olduu bildirilmekte idi. Byk Millet Meclisi'ne, muharebeler hakknda yap lan aklamalardan ve gerek Mustafa Kemal Paa'nn, gerekse Meclis'ten cepheye giden heyetin telgraflarndan kolayca anlalaca zere, Meclis'in maneviyt pek salam deildir. stanbul'da yaymlanan ikdam Gazetesi bayazar Yakup Kadri (Karaosm anolu) Bey, Yunan taarruzundan nceki gnlerde Ankara'ya gelmiti. Taarruz balad srada Meclis'in havasn yle bulmutu: Byk Millet Meclisi'nin davasndaki - tel demiyorum, korku ve ylgnlk asla deil - dncelilik ve endielilie ne mna vereceimi bilemiyordum, zellikle mebuslarmzdan bazlarnn iki nn imtihanndan sonra dahi hl ordumuzun sava gcnden emin olmadklarn hissediyordum. Dier bir ksmnn da, Mustafa Kemal Paa, dorudan doruya ve bilfiil, kumanda bana ge medike bu iin iinden klamyacana kanaat getirdiklerini anl645

645

yordum. Bu iki grup arasnda ise Enver Paa takmnn yeralt tahrikleri sinsi sinsi alp yrmekte idi. 40 Muharebeler gelitike Meclis'in havas daha da bo zulmu ve Yakup Kadri Bey'in mahedeleri kesinlemiti. Mustafa Kema l Paa'nn cepheye gitmeden nce uykusuz geen gecelerini anlattktan sonra yazar yle diyor: Meclis, Byk Millet Meclisi. Lkin, Eskiehir'in dnden beri orasnn bir arenadan fark kalmamt. Mustafa Kemal Paa, mzkere salonundan ieri girer girmez, bir vakitler cazibe merkezini tekil ettii yerde, bir takm menfi e tkiler ve htt homurtularla karlandn seziyordu. Neden? Onu da anlamakta glk ekmiyordu. Byk Millet Meclisinin bir ok mebuslar, bir askeri hezimete uradmza kani idi ve bunun mesuliyetini O'nun omuzlar stne yklemek istiyordu.
************************************************* 40 - Y. Kadri Karaosmanolu, Vatan Yolunda, s. 131-132, Selek Yaynlan, 1958. 646

646

B. SAKARYA MEYDAN MUHAREBES

Sakarya Meydan Muharebesi stikll Harbinin bir dnm noktasdr. Yaknda balayacak olan bu muharebenin sonucu, Trk - Yunan Harbinin, dolaysiyle Trk milletinin kaderini tyin edecekti. Trk ordusunun Ktahya - Eskiehir Muharebelerini kaybetmesi, istikll Harbini en tehlikeli noktasna getirmi bul unuyordu. Ordunun byk kayplarla Sakarya gerisine ekilmesi Ankara'da gizlenmesi mmkn olmayan bir sarsnt yaratmt. Bu sarsntnn en iddetli de vresi 23 Temmuz 1921 ile 5 Austos 1921 tarihleri arasna rastlar. Trkiye Byk Millet Meclisi 23 Temmuz gn ,ilk gizli olmak zere drt oturum yapmt. Adana Milletvekili Damar Arkolu bu gizli oturum grmelerini yle nakletmitir: ...Byle bir tatsz gnde, cra Vekilleri ve Erkn Harbiye Umumiye Reisi Fevzi Paa Meclis'ten hkmet adna gizli bir celse talep etti. Derhal gizli celseye geildi. Krsye kan Fevzi Paa'nn rengi umu, tra olmam, kimbilir ka gndr uykusuzluktan gzlerinin etraf halka halka, elbisesi toz toprak, perian kyafetle sze balad. Mebuslarn hibirinde ses yok, dikkatle onun azndan kacak kelimeleri sabrszlkla bekliyorlard. Fevzi Paa dedi ki: Arkadalar tarihi gnler yayoruz. Yunanllarn ok stn kuvvetle yaptklar taarruza kar asker ve subaylarmz insanst bir gayretle kahramanca arptlar. Harb ok kanl oldu. Ar zayiata uradk. Biz ehir, blge harbi y apmyoruz; hedefimiz kesin zaferdir. Ordumuz stratejik bakmdan en uygun yerde harbe devam edecektir. Zaafa drecek yerlerle hibir alkamz yoktur. Asker noktadan en emin yerde harbedeceiz. Hkmetimiz adna Ankara'y bir hafta zarfnda tahliye etmeye, hkmet merkezini Kayseri'ye nakletmeye karar verdik. imdiden hazrla ba lamanz rica ederim. 647

647

Hkmet adna cra Vekilleri Reisinin bu beyanat Meclis'te top gibi pa tlad. Zaten sinirler gergin. Krsye kan kana. Birok celseler k ararlatrld. Krsye gelen mebuslarn hemen hepsi ayn cesaret, fedakrlk havas iinde konutular. Ak, gizli ne varsa hepsini ortaya dktler. mrnde yemin merasiminden baka krsye kmyan, husus meclislerde bile az konuan Dersim mebusu Diyap Aa da sz ald. Diyap Aa Efendiler biz buraya kamaya m geldik, yoksa kavga ederek lmeye mi geldik? demiti. Bu szler, Arkolu'nun belirttiine gre Meclis'i bir kat daha heyecana getirmi, srekli alklarla karlanmt. Meclis'te iki eili m belirmi bulunuyordu: Ankara'y harpsiz terk etmemek ve orduyu bu hale getiren kumandanlar cezalandrmak. Arkolu, bu noktaya gelen grmeleri yle naklediyor : ...Orduyu ne ile besliyeceiz diye baranlar vard. Fevzi Paa btn h atiplerin ateli nutuk ve konumalarn dinledikten sonra krsye geldi. Bu iddetli taleplere nasl bir cevap vereceini merakla bekliyorlard. Dedi ki: Mem leket mdafaasnda tamamen sizinle ayn fikirdeyim. Stratejik kumanda hatasna gelince; Erkn Harbiyei Umumiye Reisi olmakla bizzat ben sorumluyum. Hibir kumandan bundan sorumlu tutulamaz. Vereceiniz cezay ahsen imdiden kabul ettiimi arz ederim. ...Halbuki Meclis'e akseden malumatta, Fevzi Paa'nn hibir kusuru yoktu. Fevzi Paann byle ak, mert ve samim konumas zerine Meclis zerinde byk bir yumuama havas yaratt. Bu hususta hi kimse sz alp krsye kmad.41 Meclis'in bu gizli oturumunda yaplan grmeler aa daki drt kararn alnmas ile sonulanmt : 1. Cephe'ye Meclis'ten bir heyet gndermek, 2. Ankara'nn savunulmas iin imdiden gerekli asker hazrlklar yapmak, 3. Evrak ve arln Kayseri'ye nakletmekte hk mete serbesti tanmak, 4. Meclis almalarna ara vermeden devam etmek. Ktahya - Eskiehir muharebelerine ayrdmz blmn son ksmlarnda da belirttiimiz zere Meclis'in 23 Temmuz gn yapt ak oturumda. Fevzi Paa ve milletvekillerince durum daha deiik bir biimde grl *************************************************** 41 - Damar Arkolu, Htralarm. stanbul: 1961, s. 235 236. 648

648

m ve ksa sren bu oturumda Meclisin Orduya gvenini ve minnetlerini gstermek, selmlarn gtrmek maksadiyle bir heyet seilmesi kararlatrlm ve heyet 24 Temmuz gn seilerek cepheye hareket etmiti. Bu heyet zerinde duruumuzun sebebi udur. Ktahya - Eskiehir Muharebeleri yenilgisi, kaybedilen topraklar ve ehi rler, tehlikenin Ankara'nn yaknlarna kadar gelmi olmas Meclisin sorumlu aramasna yol amt. Diyebiliriz ki, Mustafa Kemal Paa'ya kar gsterilen muhalefetin en ok iddet bulduu gnler yaanyordu. Mustafa Kemal Paa'y sevmiyenler, otoritesini krmak ve ykmak istiyenler kolladklar frsatn ayakl arna geldiini sanmakta idiler. Mustafa Kemal Paa bugnlerde harcanabilirdi. Durum, muhalifler asndan byle bir manzara gstermekte idi. Dier yandan Mustafa Kemal Paa ile grlecek hibir hesab olmyanlar, hatt onu samimiyetle destekliyenler, byle kritik bir zamanda duruma Mustafa Kemal Paa'nn hkim olabileceine inanmamaktaydlar. ki tarafn niyeti bir noktada birleiyordu: Olaanst tedbirler alnmas zorunluu. te bu olaanst tedbirler cepheye gidip dnen he yet tarafndan ortaya atlm ve konu, sonunda Mustafa Kemal Paann btn sorumluluu yklenmesi hususunda dmlenmitir. Meclis'in 2 Austos 1921 tarihli toplantsnn birinci oturumunda, ceph ede grdklerini anlatan heyet yeleri bir takm hamas szler syledikten sonra gizli oturuma geilmi ve iki celse yaplmtr. Gizli oturumlarda durum bt n akl ile ortaya dklp tartldktan sonra cepheden dnen heyetin verdii bir teklif kabul edilerek. Dahiliye, Maliye ve Mdafaai Milliye Vekillerinin de katlmas ile bir kanun tasars hazrlanmas kabul edilmitir. Ko misyonca bir gn iinde incelenip tasar haline getirilen teklif, Meclis'in 4 Austos tarihli toplant snda bir hayli grlp tartldktan sonra, henz bir sonuca varlmadan on be imzal bir nerge zerine tekrar gizli oturuma geilmitir. Mustafa Kemal Paa'nn olaanst yetkilerle Bakumandanla getirilmesinin kararlatrld bu gizli oturum zerinde durmadan nce, bu fikri ilham eden kanun teklif ine ksaca gz atmak faydal olacaktr. Cepheden dnen heyetin teklif ettii kanunun 1. mad desi yledir : Durum gerektiriyorsa aada gsterilen blgelere 649

649

geici olarak Byk Millet Meclisince seilmi bir genel mfetti gnderilir. 42 Tasarnn 3. maddesine gre, umum mfettilerin vazifeleri, memleketin madd ve manev kaynaklarn memleket savunmasnn gereklerine gre tahrik etmek ve kullanmaktr. Mfettii umumler bulunduklar vazifelerde asker mlk ve adl idarenin btn ubelerini teftie, halkn hukukunu korumaya ve lzum grdkleri takdirde diledikleri en yakn istikll mahkemelerine vermeye yetkili olacaklard. Tasarnn bir baka maddesine gre de her yerde mlk, asker ve adl btn memurlar umum mfettilerin emirlerini yapmaya mecbur tutulacaklard. Harb alan saylan blge ile bu blgenin gerileri tasarda 7 mntakaya ayrlmt. Bu hkmlerden ve grmelerden anladmza gre, milletvekillerinde aadaki gerekler zerinde birlemeye doru kuvvetli bir eilim belirmiti: 1. Harb durumu son derece tehlikeli bir hale gelmitir. 2. Dman taarruzunu durdurabilmek iin memleke tin btn kaynaklarn harekete getirmek arttr. 3. Dmann yeni taarruzunu karlayabilecek tedbir lerin alnmasna ve kaynaklarn harekete getirilmesine normal hkmet tekiltnn gc yetmiyecektir. Bunun iin Byk Millet Meclisinin mutlak otoritesin in ve yetkilerinin harb alanna giren blgelerde ilemesi gereklidir. Geri, yeniden istikll mahkemesi kurulmasna ka rar verilmi ve mahkeme yeleri seilmiti. Fakat bu olaanst mahkemeler nihayet kaza bir fonksiyon grmekte idiler. cra da ayn kuvvet ve sratle ilemeli idi. Sz konusu tasarnn grlmesi yarda braklp gizli oturuma geilince yukarda tesbit ettiimiz esaslar deimeksizin mecliste yeni bir hava esmeye balamtr. Mustafa Kemal Paa, Bakumandanl kabul etmesi ile sonu lanan bu gizli celse konumalarn yle anlatmaktadr : ...nihayet Mersin Mebusu Selahattin Bey krsden benim ismimi telffuz ederek; ordunun bana gesin! dedi. Bu teklife katlanlar oald. Buna kar olanlar da vard. ... Bir defa, benim fiilen ordunun bana gemem teklifinde bulunanlarn fikir ve maksatlarn ikiye ayrmak mm************************************************* 42 - Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi, c. 12, s. 3. 650

650

kndr. Benim ve benimle beraber biroklarnn o zaman anladmza gre, bir ksm zevat, artk ordunun tamamen malp olduuna, durumun iadesine imkn kalmadna, bundan dolay, dvann, takip ettiimiz mill dvann kaybolduuna hkmetmilerdi. Bu sebeple duyduklar hiddet ve iddeti benim ze rimde teskin etmek istiyorlard. stiyorlard ki, kendi tasavvurlarna gre, hezimete uram ve hezimete devam edecek olan ordunun banda benim de ahsiyetim hezimete urasn! Dier bir ksm zevat, diyebilirim ki ounluk, bana olan inanlar nedeniyle samim olarak ordunun fiilen bana gememi arzu ediyo rlard. Henz fiilen kumandanl almam sakncal grenlerin de dncesi u idi: Ordunun bundan sonraki herhangi bir muharebede muvaffak olamamas, tekrar geri ekilmesi uzak bir ihtimal deildir. Bu durumlarda ben, fiilen ordunun banda bulunursam, genel anlaya gre son midin de yok olmu olduu gibi bir inancn domas olasl vardr. Halbuki henz yok olmu durum son tedbir, son re ve son kuvvetlerin feda edilmesini gerektirecek mahiyette deildir. Bundan dolay, kamu oyunda son midin saklanmas iin benim ahsen asker harekt idare etmem zaman gelmemitir.43 Kendisinin de syledii gibi, Meclis'te byk ounluk, iki ayr sebeple Mustafa Kemal Paa'nn ordunun bana gemesini iddetle istemekte idi. Durumu o kadar vahim grmiyen ve Mustafa Kemal Paa'nn itibarn tehlikeye at mann imdilik lzumsuz olduuna inanan milletvekilleri aznl tekil ediyorla rd. Mustafa Kemal Paa'nn da bu riski o srada gze almaya pek niyeti olmad anlalmaktadr. Fakat, grmeler uzayp gittike baka re olma dna kanaat getirerek, Bakumandanl meclisin btn yetkilerini kullanmak art ile kabul edeceini belirten bir nerge verdi. 44 Milletvekillerinin bir ksm, zellikle muhalefet cephesinde bulunanlar, Mustafa Kemal Paa'nn bu lde geni bir yetki ile Bakumandan olmasna itiraz ettiler. Aslnda Mustafa Kemal Paa'nn diktatr olmasndan endie eden bu milletvekilleri, geici bir sre iin dahi olsa Meclisin yetkilerinin kendisine verilmesini tehlikeli buluyor*************************************************** 43 Atatrk, Nutuk Trk Devrim Tarihi Enstits Yayn, stanbul. 1952, c. 2, s. 609-610. 44 Bak: Nutuk, c. 2, s. 611. 651

651

lard. Halbuki, cepheden dnen heyetin ileri srd olaanst tedbirler ve Meclis'e verdii kanun teklifi vesilesi ile yaplan grmeler, ordunun beklenen dman taarruzuna kar hazrlanmasnda grev alacak kimsenin veya kimselerin Meclisin yetkileri ile tehiz edilmesi fikrine, mil letvekillerini byk lde hazrlam bulunuyordu. Gizli oturumda Mustafa Kemal Paa'nn Bakumanda nl konusunda kesin bir karara varlamam, fakat hava elverili bir hale gelmi ti. Ertesi gn (5 Austos 1921), Sinop Mil letvekili Rza Nur Bey ile 9 arkadann imzasn tayan Bakumandanlk Kanunu teklifi, mstaceliyet karar ile ve isim tayini ile reye konulmu ve alklar arasnda oybirlii ile kabul edilmitir. 45 Yunan ordusu, Ktahya - Eskiehir muharebesinden sonra bulunduu blgede yeni taarruz iin gerekli hazrlklarn yapmakta idi. 13 Austosta Yunanllar ileri harekete geecekler ve 23 Austos'ta Sakarya'da Trk cephesine taarruza girieceklerdi, 23 Austosta balayacak olan Sakarya Muharebesi 22 gn 22 gece aralksz devam ederek, Trk zaferi ile sonulanacakt. Bu sre iinde Trk milletinin cann diine taktn, btn varn younu or duya verdiini grmekteyiz. Trk stikll Harbinin bu dnemini byle bir kitapta birka sayfa ile anlatmak hemen hemen imknszdr. Bu sebeple anca k bir zet verebileceiz. Olaylar kronolojik sra ile muharebenin iddetlendii gnlere kadar olan ksmn, mill hareketin szcs Hkimiyeti Milliye 46 gazetesinden takip edeceiz. Arada, muharebe gnlerine ait nemli meseleleri belirtmekle yetine ceiz. 6 Austos 1921 Hkimiyeti Milliye Gazetesinin bugnk nshasnda birinci sayfann bal yledir: Mustafa Kemal Paa Hazretleri dn Byk Millet Meclisi tarafndan Bakumandanla seildiler.
******************************************************* 45 - Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi, c. 12, s. 19. 46 - Hkimiyeti Milliye gazetesi tek yaprak (2 sayfa) kmakta idi. kinci sayfada belli bir kede Anadolu Ajans tarafndan verilmi cephe hareketine ait resm tebliler yer almakta idi. 652

652

Resmi Tebli : Cephelerde sknet var. 7 Austos 1921 Gazetenin maneti : Bakumandanmzn ordu ve millete bildirisi Bakumandan Mustafa Kemal Paa'nn yklendii sorumluluu mdrik olarak ie nasl azim ve imnla sarldn, hereyden nce millete ve orduya heyecan alamak istediini gsteren bu beyannameyi aaya aynen alyoruz : Orduya ve Millete Byk muharebeden ktmz en zayf bir zamanmzda, btn memleketi inemek ve btn halk perian etmek iin zerimize hcum eden dmana kar millete birletik ve pek kymetli ordular vcuda getirdik. eitli ve birok cephelerde esiz fedakrlklarla millet hukukunu mdafaa eden ve en nde Yunanistan'n istil ordularn ki defa tepeleyen bu mill ordularmz, o kadar y ksek bir azim ve imn ile muharebe ettiler ki, dmanlar yalnz garp cephemizd eki ordumuza kar krallar balarnda olduu halde tekmil Yunan ordusunu An adolu'ya getirmeye mecbur oldular. Btn kahramanlk meziyetlerini ve yksek vasflarn en mhim muharebe meydanlarnda tandm ordumuzun tedbirli ve yksek kumanda heyeti ile fedakr subaylarna ve kahraman erlerine, cedlerimizden miras kalan sekin zellikler ile kendini gsteren btn millet fertlerine hitap ediyorum: Millet kaderine el koymu bulunan Byk Millet Meclisi bugn beni ordunun baarsn salyacak btn tedbirleri almak zere tam yetki ile donatarak Meclis Bakanlndan baka btn ordular Bakumandanlna memur eyledi. Sizlere bu bildiriyi yazdm dakikadan itibaren Allattn yardmna dayanarak ve nerek, bu byk ve erefli grevi yapmaya balam bulunuyorum. Bana bu vazifeyi vermi olan Meclis ve o Meclis'te temsil edilen kesin millet radesi, hareket tarzmn temelini tekil edecektir. Hibir sebep ve suretle deitirilmesine imkn olmyan bu keski irade mutlaka dman ordusunu yok eylemek ve btn Yunanistan'n silhl kuvvetlerini iine alan 653

653

bu orduyu Anayurdumuzun harimi ismetinde (mukaddes ocanda) boarak ku rtulua ve istiklle kavumaktr. Memleket ve Milletin maddi mnevi btn kuvvetlerini bu sonucun alnmasna yneltmek iin, hibir tedbir ve teebbste msamaha ediimiyecek, ne yer ve zamanla ve ne de vatan mefhumu karsnda teferruattan ibaret olan d ier dncelerle kaytl olmyarak, dman ordusunun yok edilmesinden ibaret olan bu gayenin elde edilmesi iin gereken herey yaplacaktr. Yardm Allahtandr. Bu bildirinin t erlere kadar btn ordu mensuplar ile btn memurlara ve halka duyurulmasn rica ederim. 9 Austos 1921 Bugn ilk defa halktan fedakrlk istenmekte idi. Hakimiyeti Milliye gazetesinin 1. sayfasnda Hamiyetli Halkmza baln tayan bir bildiri yaynlanmtr. Bildiri Ordunun iae ve giyimi iin teekkl eden Ankara Te klifi Milliye Komisyonu aadaki kararlar iln eder cmlesi ile balyordu. Bildirinin 1. ve 2. maddelerinde, akla gelen btn yiyecek maddeleri ile, ark derisinden kundura ivisine, tiftik ve yapaya kadar giyim kuama yaryacak btn maddeler saylyor ve 3. maddede, halkn ve tccarlarn, bunla rdan ellerinde ne miktar bulunduunu bir beyanname ile komisyona bildirmeleri tebli olunuyordu. Teklifi Milliye Komisyonu Reisi hsan 47 imzasn tayan bildiri u satrlarla sona ermekte idi: ... Beyanname vermiyenlerin mallarnn alnaca ve kendilerinin vatan hainlii suu ile cezalandrlaca beyan olunur. 10 Austos 1921 Hkimiyeti Milliye, bugnk nshasnda ikinci sayfasnda Harb silhlarn teslim ediniz bal ile yeni bir bildiri yaynlamtr. Bu bildiride, teslimi istenilen silh ve cephanenin cinsleri saylmakta ve gerektiinde her yerde silh aramas yaplaca iddetli bir dille bildirilmekte idi. Bu, bildirinin hemen altnda 1 numaral Mill Ykmllkler Emri bal ile baka bir bildiri yer almaktadr.
******************************************** 47 - Topu hsan ad ile tannan eski ittihat subaylardan, Milletvekili ve stikll Mahkemesi Reisi hsan Bey. 654

654

Bundan sonra yaynlanacak Teklifi Milliye emirlerini nakletmiyeceimiz den, rnek olmak zere 1 numaral emri aaya alyoruz: 5.6.1921 tarih ve 908 numaral Heyeti Vekile kararnn 2. maddesi gereince baz satnalmalar iin en byk mlkiye memurunun bakanlnda en b yk maliye ve askeriye memurlar ile meclisi idare ve Belediye, Ticaret oda sndan (mevcut olan yerlerde) ikier yeden meydana gelen bir komisyon kurulmas emir buyuruluyordu. Bu komisyonlar derhal her kaza merkezinde teekkl edecek ve ilveten kazalar Anadolu ve Rumeli Mdafaa! Hukuk Cemiyeti Merkez Heyeti ve idarelerinden 2 ye de mezkr komisyona ye sfatiyle dahil olacaklardr. Bu komisyonlarn ismi Milli Ykmllk Komisyonlardr. 1 Komisyonlar 11.8.1921 den itibaren daim toplant halinde bulunacak ve komisyon yeleri hibir cret almyacaklardr. Her komisyon 2 ay mddetle asker hizmetten tecil edilmek zere ikier ktip, ayrca drder memur istihdam edeceklerdir. Bu Teklifi Milliye Emrinin ikinci, nc ve drdn c maddeleri, komisyonlarn nasl alacaklarn ve toplanacak mallarn hangi cephelere gnderileceini gsteriyordu. 5. maddesi ise, komisyon yelerinden ihmal ve teksl gsterenlerin hyaneti vataniye crm ile cezalandrlacaklarn belirtmekte idi. Teklifi Milliye emirleri hemen daima gazetenin 2. say fasnda belli bir yerde yaynlanmtr. Bu emirlerin yaynland yerin bitiiindeki stun, stikll Mahkemeleri kararlarna ve infazlara ayrlmt. Bu stunda genellikle u gibi haber balklarna rastlanmakta idi: idam, Kuruna dizildiler, Dn aslanlar, Amasya'da bir idam. Yine ayn stunda, orduya yaplan balara ve yardmlara ait haberlere de bilhassa yer verilmekte idi. 11. Austos 1921 Bugn Bakumandanlk bildirilerinin yaynlanmaya baladn grmekteyiz, ilk bildiri Byk Ordumuzun Tehizi iin baln tamakta idi. Bu bildirileri birer birer yazmamak iin halktan neler istendiini belirtmekle yetinece iz. Her evden birer kat amar, birer ift orap ve ark. 655

655

Paras sonra denmek zere tccar ve halkn elinde bulunan giyim ku ama ait btn maddeler. Yiyecek maddelerinin yzde krk (paras sonra den mek zere). Halkn elinde bulunan ulatrma aralarnn, yk ve koum hayvanlarnn yzde yirmisi. 19 Austos 1921 Yunan ordusu bulunduu blgeden Sakarya'ya doru 13 Austos'ta har ekete gemi bulunuyordu. Hkimiyeti Milliye gazetesinin bugnk nshasnn birinci sayfasnda, cephe kararghnn 16, 17 ve 18 Austos tarihli teblile rine dayanarak dmann ilerlemekte olduuna dair ksa bir haber yaynlanmtr. Gazetenin 2. sayfasndaki resm tebli ise yledir: Dman ktalar sa kanadmza temas etmilerdir. Afyon blgesinde kayda deer bir ey yoktur. Karadenizde dman Gerzeyi bombardman etmi ve bir kadn ile ocuk ehit olmutur. 20 Austos 1921 Bugn nemli bir haber ve resm tebli yok. 21 Austos 1921 Resm tebli : Bat cephesinde cephe boyunca, zellikle sol kanat ilerisinde dmann yry kollarnn eitli hareketleri grlmtr. Afyon blgesinde Bolvadin ve ay hattna ilerliyen dman kuvveti bu hatta durdurulmutur. Dman gerilerinde Dumlupnar'a ilerliyen ktalarmz, telgraf hatlarn ve demiryollarn tahrip ve iki kpry uurmu ve dmann ulamn durdurmutur. 22 Austos 1921 Resm tebli: Bat cephesinde sa kanat ve merkezde nemli bir ey yoktur. Sol kana tta dmann keif faaliyetleri ateimizle geri atlmtr.. 23 Austos 1921 Gazetenin birinci sayfasnda Byk muharebeler henz balamad balkl ksa bir haber yer almaktayd. kinci sayfadaki resm tebli de nemli bir ey sylemiyordu: 656

656

Bat cephesinde, cephede keif kolu faaliyeti olmu ve dmann cephe gerisindeki kyleri yakt grlmtr. 24 Austos 1921 Sakarya Meydan Muharebesi bir gn nce (23 Austos) balam bulun uyordu. Fakat bugnk Hkimiyeti Milliye Gazetesinin 1. sayfasnda yer al an harb ile ilgili haber Dn btn cephelerde sknet vard baln tamaktadr. Buna karlk, 2. sayfadaki resm tebliden muhare belerin balad sezilmektedir. Tebli yledir: Bat cephesinde sol kanadmza dmann taarruz hareketleri gelime ktedir. Bir ksm kuvvetimiz Aziziye'de iki tabur muhafazasnda bulunan bir d man kafilesine yapt baskn ile dmana 7 si subay olmak zere 100 den fazla l verdirmi ve bir ok silh, cephane ve erzak elde etmitir. 25 Austos 1921 Hkimiyeti Milliye, Sakarya Muharebelerinin baladn nihayet bugn Sakarya gneylerinde muharebe balad bal ile vermitir. Gerekten Yunan taarruzunun asl Trk mevzilerine att ve Meydan Muharebesinin cidd olarak btn cephede balad gn, 24 Austos gndr. Bugnn muharebelerini bildiren resm teblide yle denilmekteydi : Bat cephesinde dn (23 Austos kastediliyor) sol kanadmzda ileri me vzi arpmalar olmu ve bugn (24 Austos kastediliyor) dman, taarruzuna devam etmemitir. 48 26 Austos 1921 Gazetenin 1. sayfas geni lde muharebeye ait haberlerle doludur. Manette yle denilmektedir: Btn cephelerde iddetli muharebeler olmakta ve ordumuz byk bir kahramanlk gstermektedir. Yine birinci sayfada, aadaki haber balna rastlanmaktadr : Dmann nemli kuvvetler ile Beylik kprden taarruzundan sonra muharebe btn cephelere yaylmtr. Gerekten 25 Austos gn, gndz ve gece devam etmek zere 80 kilometreyi bulan btn cephe boyunca Yunanllarn genel taarruzu ve Trklerin kar taarruzlar ile gemitir.
********************************************************** 48 Etmemitir deil, etmitir olmas gerekir. Bir tertip hatas yznden gazetede byle ktn sanyoruz. 657

657

Bugnn muharebeleri hakknda Genel Kurmay Bakan Fevzi Paann Bakumandan Mustafa Kemal Paaya verdii u ksa rapor durumu zetleme ktedir: Bugnk muharebeleri Alanck kuzey srtlarnda takip ettim. Trbe Tepeye yaplan taarruzumuz muntazam cereyan etmitir. II. ve daha sonra III. Grub Kumandanlar ile temas ettim. Onlar da durumu iyi grmektedirler. I. Grubun karsndaki vaziyet emindir. Bugnk muharebenin tamamiyle lehimize olduu ve bundan sonrakilere de emniyetle baklaca kanaatindeyim. Yalnz bu uygun durumu devam ettirebilmek iin cephane ve asker takviyesi ilerinin alkal makamlarca yakndan takip edilmesi arttr.49 Hkmiyeti Milliye Gazetesinin 24 Austos gnl nshas yukarda da belirttiimiz zere batan aa muharebe haberleri ile dolu idi. Gazetenin 2. sayfasnda Son havadislerin balklar yledir: Svarilerimizin pek nemli baarlar Tarihin en parlak levhalar Resm teblide ise, btn cephede muharebeler olduu, muharebelerin aralksz 24 saat devam ettii ve sonuta mevzilerimizin elimizde kald, dmandan bir miktar esir ve 2 otomobil ile 200'den fazla deve ve mekkre itinam edildii belirtilmekte idi. Muharebeler, 26 ve 27 Austos gnlerinde de Trk Ordusunun sevk ve muharebe stnl ile gemitir. Yine kronolojik sraya gre, fakat resm teblilere bal kalmakszn gn gnne olaylar takibe devam edelim: 27 Austos 1921 Bugn de iddetli muharebeler devam etmitir. Trk ordusu yksek kumanda heyetinin, savunma gcn kamlyarak tedbirler ald grlmektedir. Bakumandan Mustafa Kemal Paa bu maksatla aadaki emri vermitir: 1. Bugn 27 Austos muharebesi btn cephede emniyet verici bir eki lde cereyan etmitir. 2. Btn gruplar imdiki mevzilerini son nefeslerine kadar mdafaa ed eceklerdir. Bundan evvel dmann te
*********************************************** 49 - Genelkurmay Harb Cerideleri Vesikalarndan (Bak: Korgeneral Baki Vandemir, Sakarya'dan Mudanya'ya Kadar. I. Ksm - 69 sayl asker mecmua eki. stanbul: 1946, s. 38). 658

658

de beride kazand tektk blgesel baarlar frtnal ve karanlk gecelerde vazifelerimiz arasndaki anlaamamazlktan ileri gelmitir. Dman kendi kuvvetine dayanarak henz ciddi bir baar kazanm deildir. Bunun iindir ki, sknet ve metanetle mevzilerimizi savunmak dman pek yaknda kesin yenilgiye uratacamza phe edilmemelidir. 3. Bugn; gn battktan sonra cephede sknet balamsa da, dn gece olduu gibi bu gece de dmann basknlarn ve gece hcumlarm beklemeli ve btn ktalar buna gre uyank bulunmaldr. Dmann gece basknlar mutlaka sng hcumu ile pskrtlecektir. Genel Kurmay Bakan Fevzi Paa da u emri vermitir : Bugn 27 Austos; grlen dman hareketlerinden akama kadar ce phemize sokularak dnk gibi akam ve geceleyin mevzilerimize hc um edecei anlalmaktadr. Ktalarmzn da buna gre hazrlanarak dman piyade hcu mlarna atele kar koymakla beraber sng hcumu yaplmak zere gerilerde uygun kuvvette ktalar bulundurulmas lzmdr. Dmann bugnk taarruzu dur-durulursa kesin neticeyi kazanacaz. Bat Cephesi Kumandan smet Paa da cephe emrinde yle diyordu: 50 27 Austosta kesin neticenin tarafmzdan alnmas beklenir. Ordu b ulunduu mevzileri kesin olarak mdafaa edecektir. 28 Austos 1921 Bugn de btn cephede iddetli muharebeler ve mevzii boumalar olmutur. Trk ordusu, Bakumandanndan erine kadar byk bir azimle direnmektedir. Dman ise, son kozunu oynadnn farknda olduu iin, btn gc ile gece ve gndz Trk cephesinin sol kanadn kertmeye ve Ankara yolunu amaya almaktadr, iki taraf da ar zayiata uramaktadr. Trk ordusunun zellikle subay zayiat byktr. Buna rnek olmak zere bir tmen kumandannn, grup kumandan Albay zzettin (allar) beye 28 Austos gn verdii bir muharebe raporunu aaya aynen alyoruz : . Tmene verilen savunma cephesi genitir. Bu gece tmen cephesini merkezde muhafz taburu, sada 23.
****************************************************** 50 Korgeneral Baki Vandemir'in anlar kitab, s. 43. 659

659

tmenden bir alay, solda Osman Aa 51 Milisleri olmak zere tesbit ettim. Tmenin dier ktalar dn ikmal askerleri almtr. Cephenin bir dman taarruzuna kar tesbiti iin en muntazam bir kt'ann varlna ihtiya vardr. 2. Subay zayiati fazladr. Hcum taburunun yalnz 2 subay kalmtr. 42. alayda kumandanlk vekleti bir yedek temenin elindedir. Zayiat noksannn hzla kapatlmasna allmasn rica ederim. 3. ... tmen cephanesizdir. 52 29 Austos 1921 Sakarya Meydan Muharebesi btn iddeti ile bugn de devam etmitir. Yalnz Yunan ordusunun takati azalmak zeredir. Yunan Kolordu kumandanlarndan General Prens Andrea'nn hatralarnda belirttii zere, Yunanllar, 24-29 Austos gnlerinde btn kuvvetlerini birinci hatt sokarak geceli ve gndzl muharebelerle ve bol cephane sarfederek ancak 15 kilometre ilerleyebilmiti. Bat Cephesi Kumandan smet Paa bugnk emirlerinde de Ordu tuttuu mevzileri kesin surette mdafaa ve muhafaza edecektir. diyordu. 30 Austos 1921 Bugn de Yunan ordusuna pahalya mal olan taarruzlar ve Trk ordusunun kar taarruzlar ile geti. 31 Austos 1921 Yunan Kolordu Kumandanlarndan General Kondilis'in itiraf ettii zere, 31 Austos, Yunan Ordusunun ar zayiat gndr. Trk savunmas bugne kadar hibir zaaf gstermemitir. Cephe Kumandan smet Paa, bugnk, 31 sayl emrinde gnlerden beri tekrarlanan forml bir kere daha yazmaktadr: 31 Austosta ordu elinde bulundurduu ve yeniden tutacamz mevk ileri kesin olarak mdafaa ve muhafaza edecektir. Sa ve sol kanadndaki tmenlerin geri ekilmeleri karsnda grubunu geri ekerek cepheyi dzeltmek teklifinde bulunan II. Grup Kumandan Albay Selhattin Adil beye smet Paa u cevab vermiti :
******************************************** 51 - Topal Osman. 52 - Orgeneral zzettin allar, stikll Hatrat, 4. Ksm, Sakarya Meydan Muharebesinde I. Grub 27 sayl Askeri Mecmua eki. stanbul: 1932, s. 39. 660

660

Dman ile temastan nce ekilmekten bahsedilmez. Komu ktalara ya rdm dnn! Bugn, Yunanllar, al Da'ndaki Trk cephesinde bir gedik atklar halde, taarruz glerini kaybettiklerini iyiden iyiye anlamlard. Yunan Kolordu Kumandanlarnn hatralarndan anlyoruz ki, Yunan ordusu imknszlktan, alktan, mtemadi taarruzlarn verdii ar zayiattan sonra artk, bugnden (31 Austos 1921) itibaren plnl ve hkim taarruzlar deil, taarruz yapm olmak iin taarruz ediyordu. Yunan Genelkurmay ikinci bakan Albay Saryanis'in' dedii gibi Yunanllar oyunu kaybetmilerdir. Bakumandan Mustafa Kemal Paann Sakarya Meydan Muharebesinin gsterdii duruma koyduu tehis ise, 31 Austos gn Mill Mdafaa Vekili Albay Refet (Bele) Beye yazd aadaki emirden anlalmaktadr: Anadolu mdafaas 1-2 gnlk meydan muharebesi eklinden karak devaml ypranma seferi haline girmi saylabilir. Bu halde baar daima ikmal kabiliyetine baldr. Bugn iin top ve tfek ile bunlarn cephane ihtiyalarn daha geni lde dnmeye mecburuz. ... inatl ve devaml muharebeler bat leminin bizi yenemiyeceini ve en inatl mevzi muharebelerinde bile dayanmak kudretinde olduumuzu gstermitir. Bu bizim iin en byk bir kuvvet ve dayankllk iareti saylmaldr. 53 1 Eyll 1921 Trk ordusu bakmndan bugn muharebenin en kritik gnlerinden biridir. Yunan taarruzu Haymana ve al Da ynlerinde nemli gelime kaydetmitir. Trk Bakumandanl btn ihtiyat kuvvetlerini de bu blgede muharebeye srmtr. Muharebe, taarruzlar, kar taarruzlar ve mevzilerin el deitirmesi eklinde oynak bir ekilde srp gitmitir, zellikle Haymana'nn elden karlmamas iin kanl muhabereler yaplmtr. Yalnz bu noktadaki muharebede Trk ordusu alay kumandan 5 tabur kumandan, 900 er ve 82 subay kaybetmi ve taburlar temenlerin idaresinde kalmtr. al Da blgesinde ise ok buhranl anlar yaanm, byk cephane skntsna maruz kalnmtr.
*************************************************** 53 - Korgeneral Baki Vandemir, Sakarya'dan Mudanya'ya kadar, Birinci Ksm, s. 58.

661

Alnan esirlerden renildiine gre, Yunanllar da bitkin bir vaziyette idiler. Kayplar ok fazla idi. Blk mevcutlar 39 ere inmiti. Alk sknts ekmekte idiler. Muharebeye kar bkknlk duyulmaya balanmt. 2 Eyll 1921 Trk cephesinin bir kilit noktas saylan al Da bugn Yunanllar tarafndan zaptedilmi, cephenin dier noktalarnda da Yunan taarruzu devam etmitir. Muharebe kurallarna gre al Dann dman eline gemesi muharebenin Trk ordusu aleyhine dndn gstermektedir. Fakat Mustafa Kemal Paa bu olay yle deerlendirmitir: Daima cephelerini koruyan akln ve dirayetini muhafaza eden bir ordu iin mevziin ehemmiyeti yoktur. Bir asker her yerde muharebe eder. Tepenin stnde, tepenin altnda, derenin iinde de muharebedir. 54 Yunan taarruzunun gelimekte olmasna ramen Yunan ordusunun bitkinliini yukarda belirtmitik. Bu durumu imdi Yunan Kolordu Kumandanlarndan Kondilis ve Prens Andrea'nn hatralarndan alacamz paralarla tesbite alalm. General Kondilis Anadolu Seferi adl hatralarnn 519. sayfasnda 2 Eyll gnn anlatrken yle der: Bugne kadar cephemizde devam eden. muharebeler pek etin olmutu; cephanemiz pek az kalmt. Erler gnlerden beri at. Biraz kaynam buday ile nefislerini krletiyorlard. Mcadele gece gndz devam etmekte olduundan istirahat iin gece bile vakit yoktu. Dmann direnmesi gnden gne artmakta devam ediyordu ve bundan da muharebenin daha fazla iddetle devam edecei anlalyordu. General Prens Andrea ise Felkete Doru adl eserinin 129. sayfasnda 2 Eyll' yle anlatr : Son drt gn zarfnda ekmek stihkaknn yalnz 1/4' ve pek az cephane gelmiti. stihkak yalnz etten ve kaynam budaydan ibaretti. Bu da odun ve ate temin edilemediinden glkle hazrlanabiliyordu. Bu mahrumiyetler yznden durum gnden gne ktlemekte ve ok zayiat meydana geldii, erzak ve cephanenin tkendii hakknda erler arasnda yaylan sylentiler yznden pek ok en ************************************************ 54 Trkiye Byk Millet Meclisi Za bt Ceridesi, c. 12, s. 558.
662

662

die edilmekte idi. Bu sylenti ve hikyeler erlerin mecbur olan hareketsizlikleri yznden artyor ve dncesizce yaplan caniyane propagandalar bsbtn alevleniyordu. Gerek udur ki, biz artk genel bir kmaza saplanmtk. Ordu Bakumandan, yalnz dmann kudret ve kuvvetini dikkate alarak harekete balam ve orduyu iine srkledikleri memleketin ve arazinin tabiatn veyahut ktalar ikmal etmek iin lzumlu olan vastalar yeteri kadar hesap etmemitik. Daha imdiden zayiat pek cidd, ktalarn hareket kabiliyetleri nakliyat glklerinden pek azalm, erlerin morali ncekinden pek farkl, dmann aksine olarak karar, cesaret, hareket kabiliyeti vasflarna sahip olduunu gstermitir. Zaafmz o dereceydi ki Ankara'ya girsek bile kn yaklamasndan evvel de dman tarafndan cidd bir surette hrpalanmak ve ypratlmaktan kurtulmak iin bu ehri brakmak ve Eskiehir'e dnmek mecburiyetinde kalrdk. . 3 ve 4 Eyll 1921 Yunan Ordusu yukarda belirttiimiz gibi gsz duruma dtnden ve yksek sevk ve idare zaafndan dolay 2 Eylldeki baarlarndan faydalanamamtr. Bu sebeple 3 ve 4 Eyll gnlerinde Yunan Harektnn durduunu grmekteyiz. 5 Eyll 1921 Yunanllar genel bir taarruza gemiler ve mevzi baz hareketlere teebbs etmilerdir. Bugne kadar Bat Cephesi Kumandanlnca verilen emirlerde birliklerin bulunduklar mevzileri sonuna kadar savunmalar sk sk tekrarlanan formld. Artk muharebenin seyri Trk Ordusu lehine dndnden emirlerde yeni bir formln ileri srld grlmektedir. Bat Cephesi Kumandan 5 Eyll'de ya zd bir emirde ordu bulunduu mevzileri kat' surette mdafaa edecektir formln tekrarladktan sonra yeni forml yle ifade etmitir: Bundan byle den her nokta kar taarruzlarla geri alnacaktr.55 6 Eyll 1921 Yunan ordusu bugn de hareketsiz kalmtr. Kukulu v3 rkek halinden anlaldna gre bir Trk taarruzu bek ************************************** ********* 55 Korgeneral Baki Van demir'in anlan kitab, s. 68.
663

663

lemektedir. Artk muharebenin kaderi iyiden iyiye belli olmutur. Trk ordusunun morali yksektir. Bat Cephesi Kumandan smet Paa'nn, bugnk tarihle Grup Kumandanlklarna yazd bir tebliin ikinci maddesinde yle denilmektedir: stanbul'dan bugn gelen bir raporda dmann 30.000 zayiat verdii ve bundan baka Yunan ordusu iinde Malarya hastalnn hkm srmekte olduu ve geri ekilmekte olduu bildirilmektedir. 1-2 gn evvel yine stanbul'dan gelen bilgiden ordumuzun iyi savunduu ve neticenin lehimize olaca ngiliz ricali tarafndan ifade edildii bildirilmektedir. Bundan baka Fransz hkmeti evvelce Ankara'ya gelmi olan Franklin - Bouillon'u kat' talimat ve yeter yetki ile Ankara'ya gelmek zere yola karmtr. 56 7 Eyll 1921 Bugn her iki taraf iin de mevzi dzeltilmesi, tertip, tanzim, tahkim ve keif gn olmutur. 57 Trk Yksek Kumanda Heyeti, bugn, Sakarya Meydan Muharebesini zaferle bitirecek nemli bir karara varmtr. Bu kararn nasl alndn Kurmay Bakan Albay Asm (Emekli General Gndz) den ve Sakarya'da cephenin sa kanadn tutan mrettep kolordu kumandan Albay Kzm (Emekli General Kzm zalp) den dinledik. Her iki generalin anlattklarn zet olarak nakledeceiz. Asm Paa yle anlatt : Kararghta bir gn Bakumandan Mustafa Kemal Paa bana dedi ki: Dmann gc kalmad, yiyecek ekmek bulamyor. imdi en zayf zamannda. Asm Bey; cephenin sol kanadndan tmen alp bu gece cebri yry ile sa kanada gtrrsen, oradan dmann sol! kanadna bir taarruz yapar ve iini bitiririz. Ben bastne yaparz dedim ve gerekeni yaptm. Sonra Mustafa Kemal Paa, Fevzi Paa ve smet Paa da beraber olmak zere hep birlikte taarr uzun yaplaca sa kanada gittik ve Bakumandann dedii oldu. 58 Kzm Paa da sa kanattan dmana taarruz yaplmas kararna nasl varldn bize yle nakletti:: ********************************************************** 56 - Orgeneral zzettin allar'n anlan htras, s. 56. 57 - Korgeneral Baki Vandemir'in anlan kitab, s. 69. 58 - 10 Haziran 1964 gn Bahriye'de, evinde, Emekli Orgeneral Asm Gndz ile yaptmz konumann notlarndan.
664

664

Bir gn Fevzi Paa benim karargha geldi . Cephedeki durumu kendisine anlatrken muharebenin tavsadn, dmanda grdm hareketsizlii belir ttim. Karmdaki dman zayf, buradan bir ey yapabiliriz dedim. Fevzi Paa bu szlerime hak vererek hemen Bakumandan Mustafa Kemal Paaya bir teklifte bulundu ve bu kanada bir ka tmen kaydrarak taarruza geelim dedi. Sonra bu tmenler blgeme getirildi, benim emrime verildi ve Mustafa Kemal, Fevzi ve smet Paalarn da nezaret ettii taarruzu idare ettim.59 Korgeneral Baki Vandemir'in Sakaryadan Mudanya'ya kadar adl kitabnn birinci ksmnda ise, bu kararn Fevzi Paann aadaki teklifi zerine alnd yazldr: Dmann, Mrettep kolordu ve IV. Grup karsnda ekilme belirtileri var. htiyattaki 15. ve 20. fkralarmz gece yry ile Mrettep kolordu blgesine sevk etmeliyiz. En ok obs toplarmzla kfi topu cephanesi yarak, 4 tmen ile doudan ve kuzeyden Dua Tepeye taarruz yaplmaldr. 8 Eyll 1921 Muharebe faaliyeti olmamtr. Fakat Trk Ordusu yukarda szn ettiimiz taarruzun hazrlna girimitir. Yunan ordusu Bakumandan Papulas'n morali son derece bozuktur. Alelacele mtareke yaplmazsa Yunan ordusunun kt duruma deceini dnen General Papulas, Bursa' da Harbiye Nazr Teotokis'e aadaki raporu gndermitir : 5154 numaral raporumun devam olmak zere u hususu arz ederim ki, taraflar arasndaki kuvvetlerin eitlii sebebi ile muharebe, bir siper muharebesi eklini almaya ynelmitir. Byle bir muharebe, kendi zayf noktalarn srekli olarak dzeltme ve arazisini tahkim ve takviye etmekte olan dmann faydasna olacaktr. Harektn devam tehlikeli grlmektedir. Ordu yapabileceini yapmtr. Ankara'nn igalinden maksat, yalnz dman demiryollarnn tahribi idi. Bu hususu, bugn burada Eskiehir'e kadar, daha kk lde olarak yaparz. Bulunduumuz mevkide kalmak keyfiyeti, hkmetin grmeler srasnda mevkiini belki takviye edebilir. Lkin bir artla ki, ****************************************************** 59 - 21 Ocak 1965 gn Suadiye'de, evinde, Emekli Orgenera l Kzm zalp ile yaptmz konumann notlarndan.
665

665

grmeler pek uzamasn. Aksi halde askerlerimizin direnme snrn am olur. Bugne kadar elde edilen baarlara dayanarak abuk bir atekes salanmas gerek manevi tesiri, gerek ordunun asker tedbirleri almak zere hkmetin bu husustaki fikrinin bildirilmesini rica ederim.61 9 Eyll 1921 Trk Ordusu, sa kanattan yapaca taarruzun hazrlklar ile megul olmutur. 10 Eyll 1921 Trk Ordusu taarruza gemitir. Bu taarruz karsnda korktuu akbete urayan Yunan Bakumandan General Papulas, Harbiye Nazrndan bekledii cevab ancak bugn alabilmiti. Fakat, i iten gemi bulunuyordu. Harbiye Nazr telgrafnda yle demekte idi: galimiz altnda bulundurmak mecburiyetinde olduumuz hat, bar grmeleri srasnda ilhakn isteyeceimiz hattan mmkn olduu kadar ileride bulunmak gerekir. Gerek 4 Eyll 1921 tarihli raporumuzda, gerekse dman kuvvetleri hakknda gndermi olduunuz telgrafta belirttiiniz bu tedbirler, kabul edilebilir olmakla beraber btn siyas dncelerden syrlarak, zellikle ordunun menfaatlerini dnerek icraat ve kararlarnzda yalnz bu hususu d nmenizi tavsiye ederim. 11 Eyll 1921 Dn balyan Trk taarruzu btn cephe boyunca, bugn de devam etmitir. Asl sonu alnacak hareket, sa kanatta mrettep kolordunun Dua Tepeye doru yapt taarruzdur. 12 Eyll 1921 Yunan ordusu, sol kanadnda urad taarruzun tesiri ile sa kanattaki kuvvetlerini kurtarmak iin ekilmeye balamtr. 13 Eyll 1921 Sakarya'nn dousunda bugn tek bir Yunan eri kalmamtr. Btn cephe boyunca, Yunan ordusu, geldikleri ynlerde ve karmakark bir ekilde ekilmeye devam etmektedir. Kolordu Kumandan General Prens Andrea, hatralarnda, Yunan ordusunun Sakarya'dan ekiliini yle anlatr: Zaman ok dard. Karanlk zifiri idi. Kolordularn birlikleri, arlklarna ve birbirlerine karmt. Esasen yok *************************************** 61 Papulas'n Htrat, s. 18.
666

666

denilecek kadar az karayollarn, ktalar, kollar kaybetmiler, ynlar halinde dzensiz, her eitten, her ktadan kark kmeler youn bulutlar ve birer kbus iinde akn gidiyorlar. Bunlarn arasnda kendimi buldum. Korkun darma danklk ve tam bilgisizlik iinde geliigzel gidiyorduk. Umum karklk sonucu olarak, 1. Kolordudan bile Kavuncu'ya geerek gece serseri dolaan 12. tmene mensup birliklerin, 9. Tmene mensup birlikler ile birlikte Sakarya batsnda Demirci kyne girdiklerini grdm. Bu tmeni zorlukla topluyarak Saklar kyne gnderdim. Gecenin karanl ierisinde, Saka rya batsnda hibir kta kendisine gsterilen mevzileri t utamamt. ok kr ki, Sakarya'dan bu geiimizi dman bilmiyordu. Eer bunu anlam olsayd ve nehrin kendi tarafndaki kysna yalnz topu deil ,ufak bir ka makineli tfek indirmi bulunsayd, hareketimiz panik olmasayd bile, kaa dnm ve malubiyet kesin ve tamam olmu olurdu. Eer dman gece bizi bir ka avc ile takip etmi olsayd dahi ekilmemiz kolaysa bir ka haline gelirdi. Ne kadar yorgun olursa olsunlar, Yunan ordusunun tam mnas ile dalmasn mucip olacak olan bu durumdan istifade etmeye gayret etmemesi, dman iin imknszdr. 62 **** Sakarya Meydan Muharebesi bylece bitmi oluyordu. Prens Andea'nn yukarda izdii tabloyu Bakumandan Mustafa Kemal Paa, daha nce hayalinde canlandrm ve Yunan ordusunun Sakarya'da boulacan ve batya geemiyeceini ummutu. Grup Kumandanlarndan zzettin allar, Polatl istasyonunda Bakumandan bu sralarda ziyaret etti. Mustafa Kemal Paa zzettin Beye : zzettin Bey; Sakarya dman cesetleri ile doldu; sular durdu deil mi? demitir. Mustafa Kemal Paann umudu bu defa gereklememiti. Fakat bir yl sonra Yunan ordusunu Sakarya'da deil, ama baka bir meydanda yok edecekti. Bakumandan Mustafa Kemal Paa, 14 Eyll 1921 gn harp kararghnda yazd bir bildiriyi yaynlatt. Meclise de gnderildiinde, 15 Eyll gn Meclis'te okunan bu ******************************************* 62 - Pr ens Andres, Felkete Doru, s. 164.
667

667

bildiri Trkiye Byk Millet Meclisi Yksek Bakanlna ve Millete Bildiri baln tayor ve yle balyordu: Kutsal topraklarmz ineyerek Ankara'ya girmek ve me mleket istikllinin fedakr bekisi olan ordumuzu yok etmek isteyen Yunan ordusu, 21 gn sren pek kanl muharebelerden sonra Allann yardm ile malp edilmitir. Sakarya muharebelerini, dmann Sakarya'nn dousunda imha edilen kuvvetlerini, dmann nasl katn ve nasl takip edildiini, Trk Milletinin ve ordusunun tad vatan sevgisini, zafere olan inancn duygulu szlerle anlatan bildiri yle devam ediyordu : Milletimiz dman hazrlklarna kar koymak iin hibir fedakrlktan ekinmedi. Ordumuzu takviye iin para, insan, silh, hayvan, araba ksacas her ne lazmsa istekle severek verdi. Avrupann en mkemmel aralar ile tehiz edilmi olan Konstantin ordusundan ordumuzun tehizat itibariyle de geri kalmamas ve hatt ona stnlk elde edebilmesi gibi inanlmaz bir mucizeyi Anadolu halknn fedakrlna borluyuz. Bildiri, Trkiye'nin hr ve mstakil yaamaktan baka bir amac olmadn ve bu meru amacn nihayet btn dnya tarafndan kabul edileceini belirttikten sonra yle sona ermektedir: Ancak, silahlarmz, amacmz tamamen elde ettikten sonra brakacamzdan, pek yakn olan bu mutlu na kadar tedenberi olduu gibi btn mi lletin son derece gayret ve fedakrlk gstermesini bekleriz. Sakarya Meydan Muharebesinin azametini, asker teknik bilgilere girmeksizin canlandrmaya altk. Fakat, Trk Ordusunun ve dolaysiyle Trk Mill hareketinin bu muharebede atlatt byk tehlikeyi kavrayabilmek iin bir iki hususa daha ksaca dokunmak gerekir. Dman, batdan douya doru, Ankara ynnde taarruza gemiti. Trk cephesi Sakarya'y nne, Ankara'y arkasna alarak batya doru dzenlenmiti. Fakat, Yunanllar Trk ordusunu imha etmek istedikleri iin, tpk KtahyaEskiehir muharebelerinde olduu gibi byk kuvvetlerini Trk cephesinin sol kanadna doru yneltmilerdir. Buna kar bir tedbir olarak Trk Bakumandanl da cephenin sol kanadn bat-dou istikametine krarak, dman sola kaydka cephenin sol kanadn ayn biimde sola doru uzatmtr. Ve nihayet muharebenin ilk bir ka gnnden sonra, Trk cephesi, byk kuvvetleri ile gneye doru evrilmi oldu. Eer bu muharebe kaybedil668

668

seydi, Trk ordusunun douya doru, daha gerilere ekilmesi ihtimali bile ok zayflam, pheli bir hale gelmi olacakt. Bu takdirde ordu, kuzeye, Kastamonu dalarna doru ekilmek ve muhtemelen dalmak durumuna decekti. Grtmz kimselerden, kumandanlarn bu tehlikeyi her an hissettiklerini renmi bulunuyoruz. Nitekim, bir gn bir grup kumandann kararghna uradktan sonra Mrettep kolordu kumandan Kzm (zalp) Paann yanna gelen Mustafa Kemal Paa, pek kzgn bir eda ile grup kumandanndan sz etmiti. Grup kumandannn Mustafa Kemal Paay kzdran szleri unlard: Paa kt bir ihtimale gre hangi istikametlere ekileceimize dair direktifleriniz ne olacaktr. Mustafa Kemal Paa, byle bir soruya muhatap olduu iin kzmakta pek de hakl saylamaz. Nitekim, mrettep kolordu kumandan Kzm Paa, kendisine aada nakledeceimiz szleri syledii halde bunu makul karlamtr : Ben, artk geri gitmem. Sakarya'nn batsna geip, Mihalk ormanlar ve Nallhan blgesinde gerilla harbi yaparm. 63 Mustafa Kemal Paa bunun zerine: Evet, Yunan ordusunun bir yannda byle oynak kuvvetlerin bulunmas, onlarn durumunu gletirir. demiti. Kzm Paann bize naklettiine gre, Meclis Muhafz Tabur Kumandan smail Hakk Beye, Mustafa Kemal Paa, byle bir ihtimalde gerilla harbi yapacak olan Kzm Paann emrine gireceini sylemitir. Sakarya Meydan Muharebesini, zellikle sivil okuyucular gznde daha iyi canlandrmak maksad ile, Emekli Orgeneral Ali Fuat Erde'n'in Atatrk ad kitabndan iki paragraf aaya aynen alyoruz: Trkler srekli kaydrmalarla cepheyi devaml uzattlar. Kuatma tesirli olmad ve daima cephe muharebesine dnt. Dman, son gne kadar, hep bir savunma duvarna arpt. Trk cephesi ilkin batya kar iken kay drmalar sonunda gneye evrildi. Meydan muharebesi yirmi iki gn, yirmi iki gece srd. Bu zaman zarfnda, Yunanllar, Trkleri ancak 20 kilometre itebildiler. Muharebenin balangcndaki birinci hat ile muharebenin sonuncu gnk birinci hat arasndaki me *************************************************** 63 - Kzm Paa ile yaptmz grme notlarndan.
669

669

safeler, yani geri ekilme dereceleri sa kanatta 7,5 kilometre, merkezde 15 kilometre, sol kanatta 20 kilometredir.64 Bakumandan Mustafa Kemal Paa da kendi idare ettii Sakarya Meydan Muharebesini aadaki satrlarla gayet gzel zetlemitir: Dman, ordumuzun sol kanadn evirmek suretiyle abuk ve yok edici bir sonu almak istiyordu. Dmann bu strateji harektn iptal ettik. Dman taktik alanda muharebeye zorlamak suretiyle, nce strateji bakmndan yendik. Muharebeyi, cephe muharebesi ekline soktuk. Ondan sonra Merkezimizi ya rmak istedi, bunda da basan gsteremedi. Daha sonra savunma yapmaya karar verdi. Taarruzlarmzla buna da engel olduk ve bylece, 21 gn gecesi ile ber aber srmek zere, Sakarya Meydan Muharebesi kahraman ordumuz tarafndan kazanld.65 Mustafa Kemal Paa Trkiye Byk Millet Meclisi'nin 19 Eyll 1921 gnl toplantsnda Sakarya Meydan Muharebesini anlatan uzun nutkunun sonlarnda, Fevzi Paa hakknda gzel szler syledikten sonra, yle devam etmitir : Subaylarmzn kahramanlklar hakknda syliyecek sz bulamam, yalnz ifadede isabet edebilmek iin diyebilirim ki, bu muharebe subay muharebesi olmutur. Erlerimiz hakknda yeni bir ey sylemek isterim. Kahraman Trk eri Anadolu muharebelerinin mnsn anlam, yeni bir lk ile muharebe etmitir. Mill Mdafaa Vekili Refet Paa Hazretleri, muharebenin balangcnda ve btn muharebe sresince ordunun ihtiya gsterdii ve gstermedii hereyi baar ile ve zamannda yetitirmitir. Ve zaferin elde edilmesinde birinci etkenlerdendir. **************************************************** 64 Emekli Orgeneral Ali Fuat Erden, Atatrk. stanbul 1952, s. 82. 65 Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi, c. 12, s. 258. NOT : Sakarya Meydan Muharebesinde Ba kumandan Mustafa Kemal Paa'nn Hatt mdafaa yoktur, sath mdafaa vardr. O sath, btn vatandr. eklinde bir emir verdii hakknda yanl bir bilgi vardr. Bakumandanlktan byle bir emir hibir zaman verilmemitir. Kald ki, Atatrk de byle bir emir verdiini sylememitir. Nutuk dikkatle okunursa (1952 basks, c. II. s. 618) bu tarz bir emrin verilmedii aka anlalr. 670

670

Kral Konstantin baz hkmetlerin houna gitmek iin Venizelos taraf ndan alan sefere daha byk bir germi vermek istedii zaman, bu gasp ve istil seferine gayet derin bir din taassup ile girimiti. Ehlisalibin yzyllarca nce gtt dini gayeleri diriltmek iin, sa tarafndan kendisini bu ie memur edilmi zannetmiti . zmir'de ilk karaya kt zaman, zmir ehrine deil, vaktiyle Ehlisalip'in kt yeri seerek oraya km tr. O yerin, Eskiehir'in ve dier Mslman - Trk ehirlerinin simlerini deitirdi. Kral Konstantin, Mareal Fo ve General Guro gibi ask er kymet ve hretleri btn dnyaca tannm byk kumandanlarn faydal nerilerini gururla re ddetti. Kral Konstantin'in arzusu Ehlisalip kahramanlar srasna gemek ve eski istilac zalimleri taklid etmekti. Avrupa bu serserilikl eri uzaktan seyretti. Mustafa Kemal Paann beyanat, bilhassa Avrupa'ya duyurmak istedii u szlerle bitiyordu: Efendiler, btn dnyann bilmesi lzmdr ki: Trk halk, Trkiye Byk Millet Meclisi ve onun hkmeti, uak muamelesine tahamml edemez. ...Biz cenkci deiliz. Barseveriz... Biz cenk deil, bar istiyoruz. Bar yapmaya hazrz ve bence buna engel olacak hi bir sebep yoktur. ... Lloyd George, 16 Austosta, Avam kamarasnda verdii nutukta; baarl bir harbi gze alm olan memleketin lehinde muamele etmek lzumunu kabul ediyordu. O halde bu baary, bu zaferi gsteren Trkiye olmutur. Buna gre Lloyd George'un sznden dnmiyeceini mit etmek sterim. Efendiler, asker hareketlerimiz hakknda son bilgiyi ve son sz syl emi olmak iin arz ederim ki: Ordumuz vatanmz iinde bir tek dman askeri brakmayncaya kadar takip, bask ve taarruzuna devam edecektir. Mustafa Kemal Paa, konumasn bitirdikten sonra Meclis Bakanlna bir ok nerge verilmitir, ilkin okunup kabul edilen nergeye gre, iki yllk mill almann deerli bir zeti ve mutlu bir byk zaferin tarihesi ve milli isteklerin ak ve kesin bir ifadesi demek olan bu konuma, hem Trke, hem de Franszca olarak bastrlp btn dnyaya duyurulacakt. Dier nergeler, Bakumandan Mustafa Kemal Paa'ya gazilik nvan ve mareallik rtbesi verilmesi hakknda idi. 14/15 Eyll gecesi Bat Cephesi Kararghndan yazlm olan bir nerge aynen yle idi: 671

671

Bizzat muharebe meydanndaki tedbirler ile stnln sebebi ve etkileyicisi olan Bakumandan Mustafa Kemal Paa hazretlerine mareallik rtbesi ve gazilik unvan verilmesini teklif ve istirham ederiz. Trkiye Byk Millet Meclis inin bu davrann milletimiz tarafndan dorudan doruya btn orduya yne ltilmi bir eser-i takdir ve taltif olaca kanaatinde bulunduunu arz eyleriz. 1 Genelkurmay Bakan ve Kozan Milletvekili Fevzi Paa ile Bat Cephesi Kumandan smet Paann imzalarn tayan bu nergeden baka, Saruhan Mi lletvekili Sreyya (Yiit) ve 62 arkada tarafndan da ayn maksatla bir nerge daha verilmiti. 2 O gn, ivedilikle grlp, hi tartlmadan kabul edilen 159 sayl Kanunla, Byk Millet Meclisi Bakan Bakumandan Mustafa Kemal Paa, Gazi ve Mareal Mustafa Kemal Paa oldu. Sakarya Meydan Muharebesinde, btn ordu, Baku mandanna yarar bir feragat ve cesaretle domtr. Trk ordusunun niin kazandn, Ankara Anlamasn Fransa adna imzalayacak olan Franklin Bouillon'un bir cmlesiyle belirtmek isteriz. Franklin Bouillon, Anadolu'ya ilk geliinde (Sakarya Muharebesinden nce) cepheyi ve Yunan zulmlerini gstermek zere bat cephesine gnderilmi ve mihmandar olarak refakatine verilen Kurmay Subay Baki (General Vandemir) Bey ile Eskiehir civarnda bir uamz grd zaman hayrete kaplmtr. nk, Gnom motorlu, Albatros kanatl, Patates emayeli uak, gerekten al acak bir acaiplikte idi. Franklin Bouillon ua grnce hayretini ve takdirlerini yle ifade etmitir: Ne delice kahramanlk! Elbet kazanrsnz azizim. ANKARA Memleketin kaderine elkoyduunu kararlarnda ve yapt kanunlarda bir ok defa iln eden ve btn kuvvetleri (yasama, yrtme ve yarg) nefsinde toplayan Trkiye Byk Millet Meclisi, stikll Harbinin en etin muharebeleri Ankara yaknlarna intikal edince, umulmayacak lde sarslmtr. ************************************ 1 T.B.M.M. Zabt Ceridesi, c: 12, s. 263. 2 T.B.M.M. Zabt Ceridesi, c: 12, s. 264. 3 Korgeneral Baki Bandemir, Sakarya'dan Mudan ya'ya, 1. ksm, s. 53.
672

672

Bu tehlikeli dnemete, Meclisin dald sylenemez. Fakat gerei gibi altn, heybetli grnn muhafaza ettiini sylemek de mmkn deildir Byk Meclis, ilk defa byle bir duruma dyordu. Mustafa Kemal Paa Ba kumandanl kabul etmek iin, Meclisin yetkilerini isterken bu ihtimali dnd m, bilmiyoruz. Yalnz aka belli oluyor ki, Sakarya muharebeleri srasnda memleketin kaderini tayin etme sorumluluu yalnz Mustafa Kemal Paa'nn omuzlarna yklenmitir. Ktahya - Eskiehir muharebelerinde ordunun urad yenilgi ile Mecliste ilk geveme balamt. Gizli oturumlarda sylenen ateli nutuklara ve ak oturumlardaki soukkanl, azimli grne ramen, birok milletvekili; hereyin bittii kansna varm ve kiisel duygulara dmt. Yunan ordusu henz Sakarya'ya doru yrye gemeden Ankara bir g hazrlna koyulmu bulunuyordu. Bu havann yaratlmasnda ve benimsen mesinde, tell milletvekillerinin davran balca rol oynamtr. Hkmet zorunlu bir tedbir olarak dairelerini , evrak ve arlklarn Kayseri'ye tarken, Byk Millet Meclisi kendi yelerine hkim olamamt. phesiz tanmas iin de tedbirler alnmas gerekliydi. Ka yseri Lisesi Meclis binas olarak ayrlmt. Kayseri valisi, milletvekillerine ev bulmakla meguld. 66 Baz milletvekilleri ailelerini imdiden Kayseri'ye veya memleketlerine gndermilerdi. Fakat, Meclisin ye says da gnden gne azalyo rdu. Kimi izinli, kimi izinsiz olarak ok sayda milletvekili Ankara'y oktan terketmiti. Yakup Kadri Karaosmanolu'nun, Mill Mcdele Htralarnda o gnlerin Ankara's ok ilgi ekici bir ekilde tasvir edilmitir. Yazar, henz onbe gn nce Ankara'ya gelmi olan Ziya Gkalp'n Diyarbakr, Ahmet Aaolu'nun Erzurum yollarn nasl tuttuklarn hem hzn verici, hem gldrc bir dille anlatr.67 Bu htralardan, Ankara'nn iine dt sszl ve sonra, yaral aknn canlandran baz paralar aaya alyoruz : Bununla beraber, gerek Aaolu'nun kans, gerek Tevfik Hdi'nin at, o gnlerde Ankara'da bulunabilecek nakil vastalarnn sonuncusu idi. Ondan so nra bir uyuz ********************************************************* 66 Damar Arkolu, Htralarm, stanbul: 1961, s. 246. 67 Y.K. Karaosmanolu, Vatan Yolunda Mill Mcadele Hatralar -. Selek Yayn, stanbul: 1958, s. 144.
673

673

eek bile kheyln kadar kymetli olmaa balad. Buna ramen yine giden g idene idi. Nasl? Ne suretle? Buna Ruen Erefle ben arp kalyorduk. Zira, biz ehirden ankaya'ya, ankaya'dan ehre bile inip kmann imknn bulamyorduk. Arasra nereden bulduumuzu hatrlayamadm bir araba beygiri vard, ona kh Ruen Eref binip ben inmek ve kh ben binip Ruen Eref inmek suretiyle yol alarak giderdik. ... Millet Bahesinde hava almaya giderdik. Bu bahe, boalm Ankara'nn iinde akam stleri birka e dosta rastgelmek ve babaa verip sohbe tlere dalmak imknn bulduumuz yegne yerdi. Hkmet erkn iin zaten Meclisle buradan gayri buluup toplanacak yer kalmamt. Vekletler imdi bo bir oda ortasnda birer tahta masa ile birer hasr iskemleden ibaretti. Daireler, btn memur kadrolar, dosyalar ve eyalar ile beraber oktan Kayseri'ye nakledilmi bulunuyordu. Vekilin yannda kala kala ya bir mstear, ya bir hususi kalem mdryle bir iki hademeden baka kimse kalmamt. Kendisi de zaten bu birka kiilik maiyetiyle her an harekete hazrd. Vekillerden ounun Kayseri'ye g eden yalnz memurlar deil, oluk ocuklar da ayn gurbet yolunu boylamlard. ...Sakarya Meydan Muharebesinin onbeinci gnne doru Ankara'nn ii yarallarla tklm tklm dolmaa, harbin ne kadar elem verici taraflar varsa burada belirip serilmee balad. Kzlayn shh imdat aratan, hastaneleri, yeni yeni tesis edilen pavyonlar bu insan faciay glkle karlayabiliyor ve yegne cerrah M. Kemal Beyin baz gnler tek bana yirmi otuz yaralya neter vurduu oluyordu. Bu arada bir ka hava hcumuna da maruz kaldk. Geri, bu hava hcumlarnn kinci Cihan Harbindekiler gibi dehet salc bir taraf yoktu. Gney ynnden drt uak uup gelerek istasyon civarna birka bomba atyor, ehrin stnde bir daim evirdikten sonra uzaklap gidiyordu. Bir gn istasyona atlan bu bombalardan biri vagona dedi ve vagonu tahrip etmekle kalmyarak iinde bulunan bir imendifer memurunun lmne de sebep oldu* Bir baka gn, h atrladma gre dier bir bomba Akkpr taraflarna dt. Bunun zerine Ankara' daki aileler arasnda ikinci bir g hareketi bagsterdi. ******************************************** * Bu memur Rum idi. 674

674

11 Austos 1921 gn, Byk Millet Meclisi, 4 gnlk Kurban Bayramn vesile ederek 22 Austos'ta toplanmak zere tatile girmiti. Meclis, bundan sonra ikier, er gnlk aralarla ve hibir nemli mesele ile megul olmakszn 22, 25, 27, 29 Austos, 1, 3, 5, 8, 10 ve 12 Eyll gnlerinde toplanarak ksa sren oturumlar yapt. 12 Eyll'de, ya sabrlar tat, ya da Sakarya'dan zafer kokusu aldklar iin baz milletvekillerinin, Ankara'dan uzaklaan arkadalarndan hesap sorduklarn grmekteyiz. Bu gnk ilk oturum alp yoklama yapldktan sonra Karesi (Balkesir) milletvekili Vehbi Bey sz alarak yle demitir: Efendim, Yksek Meclisin yirmi dakika, yarm saati zayi oldu. Bu alelusul yoklamadan hi bir fayda olmayacaktr. Biliyoruz ki, iimizden izinsiz olarak Meclise devam etmeyenler vardr. Bu gibi gaibi gayrimezunlar hakknda Riyaset Divannn ne yaptn, bu yoklamadan bir fayda olup olmadn renmek ist iyorum.68 Ayrca bu konu ile ilgili olarak Bakanla verilen aadaki nerge okunmutur: Meclisin tarihi nlarnda, Meclisin karan hilfna gaib -i gayr-i mezun arkadalar bulunmasndan dolay ak celselerde saatlerce alnan ngraa ve koridorlarda hademenin dolamalarna mukabil ancak ekseriyeti mmkne hasl olabilmektedir. u hle kar aadaki maddelerin karar altna alnmasn teklif ederiz: 1. Gaib-I gayr-i mezun olarak meclisten ayrlan arkadalarn iki gn iinde tahkik ettirilerek isimlerinin ak celsede okunmas. 2. Gaib-i gayr-i mezun arkadalarn hemen Meclise katlmalar iin kend ilerine telgraf verilmesi. 3. Gaybubet ettikleri gnler iin tahsisatlarnn kesilmesini teklif ederim. Bu nerge zerine yaplan grmeleri Meclis tutanaklarndan takip edelim : Mehmet kr B. (Karahisar Sahib) Arkadalar, hepiniz hatrlarsnz ki; biz harbin en buhranl zamannda Meclisin buradan kmldamyarak ordunun arkasnda bulunmasna ve hi bir kimsenin bizden izin almadan gitmemesine karar verdik. Bunun karsnda maalesef baz zayf kalpli arkadalarmz ortaya kt. Bunlar bakanlk *************************************************************** 68 T.B.M.M. Zabt Ceridesi c. 12, s. 182.
675

675

divanndan da Meclisten de izin almayarak gittiler (doru sesleri). Bundan dolay bu gne kadar bu i byle gitti, imdi Meclisten izin alan arkadalarmz bulu ndu. Bunlarn mazeretlerini dinledik ve izin verdik. Bunun dnda bakanlk div anndan birer hafta izin alarak gidenler ve bunu aarak, on be gn kaldktan sonra gelen arkadalarmz bulunmutur. Bundan dolay bendenizin bu neriyi vermekten maksadm o tarihten bugne kadar izinsiz kaybolanlarn veyahut bakanlk divanndan ald izinli gidip mddetini aan arkadalarn isimlerinin belli olmas ve zapta gemesidir. Tarih bir karar karsnda vazifesini yapmayanlarn zabtta grlmesidir. Maksadm budur (Bravo sesleri). Konunun fazla deilmesini istemeyen Sinop milletvekili Hakk Hmi Beyin konumas zerine zmit milletvekili Srr Bey : Geriye giden arkadalarmz orada kahramanlk manzumeleri yazyorlar. diye sylenmi ve grmeler yle devam etmitir: Durak B. (Erzurum) Efendiler, bu mesele tarih bir meseledir. Tzk meselesi deildir. Geirdiimiz tarih gnlerde burada zayf kalplilik gsteren arkadalara tarih bir muamele yapmalyz. Efendiler, bu gn millet bize da yanarak bizim iin hayatn veriyor, maln veriyor. Biz burada bir para mal iin her eyi yapyoruz. Ailemiz peinde, oraya buraya kouyoruz (Doru, doru sesleri). Bugn tzk gn deildir. Doru grelim, doru muhakeme edelim, doru muamele yapalm. Cepheden bir asker kam olsa hemen idm karar veriyoruz ve kuruna diziyoruz. Bizim vazifemiz ondan aa mdr? O cephede bulunan erat ve subaylarn vazifesinden daha mhimdir. Zannetmi yorum ki, bizim vazifemiz ondan daha ar olsun nk o askerin karargh, askeri merkezi bur asdr (Aferin Durak Bey sesleri). Tz deitirelim rica ederim, efendiler. Biz hl tehlike karsndayz. Belki daha pek nemli gnler geireceiz, bizim d manlarmz oktur, bizi datmak isteyenler oktur, byle zamanlarda ihtimal ki, aramza propaganda sokup bizi datacak hller olur. Biz 'henz nemli gnleri g eirmedik, atmadk. Belki byle nemli devre karsnda bulunacaz. Biz bunlar gzmzn nne getirerek vazifemize devam etmeliyiz. ok syliyeceim. sylemek istemiyorum. Bunun iin ok rica ederim nemli bir karar alalm, bundan sonra herkes burada 676

676

bihakkn vazifesini if etsin. Yoksa efendiler, bu Meclis herhalde dalr. Tunal Hilmi Bey (Bolu) Durak Bey emin olsun ki, dnya tuzbuz olur, fakat Meclis dalmaz. Vehbi Bey (Karesi) Efendim, Trkiye Byk Millet Meclisine ye olup gelen arkadalar ve bunu kabul eden ve bunun erefini tayan muhterem ark adalar en tehlikeli nlarda btn mesuliyetleri zerlerine almlardr. Bundan herhangi suretle dnmek veyahut zayflk gstermek vki olursa, bunun cezas bendenizce, tahsisatndan kesmek veyahut gazete ile iln etmek deildir. Bu meselenin urada grlmesi, lzm gelen ceza iin kfidir. Gndeme gememiz daha uygundur. Bu ceza bendenize tatbik edilse, zannederim buradan kp yayacama inanmyorum. Tahsin B. (Aydn) Efendim, bugn yarm saati yoklama ile geirdik, bir saat de yelerin devam meselesine ait olan mesele ile megul olduk. Bu itibarla yelerin devam meselesini temin iin bir toplant bize drt bin liraya mal olacak. Efendiler, askerlerimizin yedikleri tal toprakl ekmekleri gryoruz. Bat cephesinde mataraszlktan susuz harbeden bu millet evldn, k ardeini, damadn askere verdii, gne altnda akamdan sabaha kadar harp ettii halde bize her ay ikier yz lira veriyorlar. Harpte ayanda ar, srtnda elbisesi olmayan bu millet bize ayn yirmisinde bu maa burada veriyor. Buna karlk hi o lmazsa haftada iki defa bir adamn toplantlarda bulunmamas ne kadar ayptr. Bundan dolay, tarih ve millet karsnda ve byle kanl zamanlarda, tehlikeli gnlerde Meclisi terkedip izinsiz kaybolan arkadalar tehir edilmeli, gazetelerle iln edilmelidir. Bundan sonra grmenin yeterlii ve yaplacak ilem hakknda Bakanla nergeler verilmi ve grmeler Bakann u szleriyle sona ermitir: Eer msaade ederseniz, meseleyi bakanlk Divannca inceleyelim, size bildirelim.

ATLATILAN TEHLKE :
Trk ordusu, Sakarya'da tutunmasa idi, Anadolu Mill Hareketi byk bir tehlikeye dnm olacakt. Bu takdirde, ordu, ancak Kzlrmak gerisine ekilebilirdi. Geri ekilme bir bozguna dnmese bile, yeni cephenin ilerisinde kalacak blgeye (Sinop, Kastamonu, ankr ve Ankara) mensup askerlerin byk lde dalmas mukadderdi. Ay 677

677

rca, Ankara'nn Yunanllar tarafndan igalinin, Milli hareket iin, siyas bakmdan telfisi g, ar bir darbe tekil edecei muhakkakt. Yunan Ordusuna sonsuz bir gven besleyen Lloyd George, ngiliz Genel Kurmay karsnda bir kere daha hakl kacak ve bu durum Franszlar da tereddde sevkedecekti. Moskova Andlamasna ramen, Rusya'nn Ankara hkmetine kar henz pekimemi olan gveni sarslacak, tutumunu deitirmesi gerekecekti. En iyimser bir tahmin ile Trkiye Byk Millet Meclisinin, ounluk salyabilecek bir ye says ile Kayseriye yerletiini kabul edelim. Sakarya'nn malup Bakumandan Mustafa Kemal Paa'nn, bu Meclis karsndaki durumunu kestirmek g deildir. Tahamml edilemiyecek hle gelen Meclisi, M. Kemal Paa databilir miydi? Byle bir hareket nasl bir sonuca ulard? Gnllerinde baka bir arslan (Enver Paa) yatan milletvekillerinin tutumu ne olacakt? Btn bu ihtimaller, kaybedilecek bir meydan muharebesinin arkasnda yatmakta ve muharebe devam ederken baz hazrlklar yaplmakta idi. Pusuda duranlar iin, Ktahya - Eskiehir yenilgisi ilk iaret oldu. 25 Temmuz 1921'de Trk Ordusu Sakarya gerisine ekilmiti. Enver Paa 28 Temmuz'da Sovyet Hariciye Komiseri ierin ile gizli bir grme yaparak 30 Temmuz' da Moskova'dan Kafkasya'ya hareket etti. Enver Paa'nn niyetini daha iyi anlyabilmek iin, Moskova'dan ayrlmadan nce, Mustafa Kemal Paa'ya yazd 16 Temmuz tarihli mektubun u son ksmna gz gezdirmek gerekir: imdi btn aklklara ramen siz karnzda bir d mannz varm gibi hareket ediyorsunuz, nce de dediim gibi ben ve arkadalarm iki seneden beri takip ettiimiz memleketin ve slmn kurtulu emelini gdyoruz. Bununla beraber memlekette halka dayanan ve cidden onun menfaatini dnr bir fikirle almak taraftaryz. Eer zatliniz bizi rakip kabul ediyorsanz, yanlyorsunuz. Bu aklmzdan gememitir. Bizce memleketin kurtulmas esastr. Deil bunu sizin gibi uzun seneler beraber altmz bir arkada, belki Ferit Paa gibi bir ihtirasl ihtiyar yapabilseydi, ona kar da hrmet besler ve baarsna yardm ederdik. Cenab Hakkn imdiye kadar size yardmc kld talihinize biz de hrmet ederiz. ktidarnz ise bundan **************************************************** 69 - General Ali Fuat Cebesoy, Moskova Htralar Vatan Neriyat, stanbul, s. 227.
678

678

nce takdir ettiimden Harbiye Nezaretim ve ondan sonraki hareketimle belli olduundan buna dair fazla bir ey syliyemem. Yalnz bir ricam var, lzumsuz vehim ve hislere kaplmaynz. Sizden, cidden sizi seven bir karde gibi ri ca ediyorum. imdi mevkinize bakarak sizi Iva edenlerle memlekette bir ahsn ve yalnz bir ksmnn basksna doru gitmeyiniz. Yoksa gene lzumsuz basklar ve bunlarn neticesi feveranlar zuhur edebilir. Bugn emin ol ki, btn vatann seven herkes, olan biten hereye ramen sizin baarnza alyor. nk senin muvaffakiyetin Anadolu'nun baars demektir. Fakat eer, siz imdiden kanunsuz hareketler ve lzumsuz iddetlere giderseniz, korkarm ki, hayrl bir netice vermez. Millet, Sultan Hamit idaresi zamanndaki Millet deildir. Artk baskya fazla dayanamaz. Bak, seni btn a rkadalarm adna temin ediyorum. Bizim hibir mevkide ve memuriyette gz mz yoktur. Bana gelince, ben yalnz ideal takip edeceim. O da slm ezen Avrupa canavar ile penelemek iin Mslmanlar harekete getirmek. Bunun iin benden ekinmeyin. Vehme derek bylece dmanlarmza memlekette yeni bir mcadele kacak mitlerini vermeyin. Lzumsuz iddeti brakn. Bekir Sami Bey ve dier arkadalarla gnderdiiniz haberlerden memlekete gelmemizi istemediinizi anlyorum. Eer bunun Halil'i de iine aldn bilseydim, memleketin hatr iin onun da veremden lmesine katlanr ve g ndermezdim. imdi sen, ben bata olmak zere arkadalarn gelmemesini istiyorsun deil mi? Sebep de gya bizim gelmemizle memlekette ikilik kacak, diyorsun deil mi? Halbuki ben ve arkadalarm o kanaatteyiz ki, eer memlekette bulunsaydk, belki de bugn devam eden lzumsuz basklara hi hacet kalmyacakt. nk herkes grecekti ki, biz tazyik edilenleri aleyhinize deil, sakinletirecek ve daha kolaylkla yrtecektik. Bununla beraber imdilik Moskova'da bulunarak dtan memleketimize yardm etmemize devam ettiimizden gelmiyoruz. Fakat bunu da itiraf etmemiz lzm gelir ki, hi bir kanuni sebebi olmayarak memleket dna srgn eklindeki arzunuza sonuna kadar tahamml bize hakikaten pek ar ve sefilce gelir. Bununla beraber, vatan ki imdi buna da ka tlanyoruz. Binaenaleyh harite kalmamzn genel amacmz olan bata Trkiye olmak zere kurtarmaya altmz slm lemi iin faydasz ve belki tehlikeli o ldu679

679

unu hissettiimiz anda memlekete geleceiz... ite o ka dar. imdi gene saygyla gzlerinizden per, Cenab Haktan senin iin ycelikle ve slm ve vatana faydal byk byk baarlar dilerim. 70 Ankara, Enver Paa'nn faaliyetini dikkat ve endie ile izliyordu. Austos ay iinde Enver Paa'nn Moskova'da grlmemesi bir kuku yaratmt. Batum baehbenderliine zi Rusya'da kaybedilmi olan Enver Paa'nn ne rede bulunduunun tahkiki bildirildi. Ve renildi ki, Sakarya muharebelerinin devam ettii bu srada, Enver Paa, Batum'da bulunmakta ve Zinoviyev'in sayfiye kknde misafir edilmektedir. 71 eitli bakmlardan Enver Paa'dan faydalanmay dnen Sovyet liderleri, Trk Mill Kurtulu hareketinin baarya ulamas iin Mustafa Kemal Paa zerine oynamakla beraber, Enver Paa'y da yedek olarak elde bulundurmakta idiler. Anadolu harbinin tehlikeli bir safhaya girmesi zerine Enver Paa'y Anadolu snrlarna, Kafkasya'ya srdler. Bir bozgun halinde, Enver Paa, Anadolu' ya geerek Mustafa Kemal Paa'nn yerini alacakt. Sovyet Hariciye Komiseri ierin, 17 Austos 1921 gn, Anadolu'nun Moskova sefiri Ali Fuat (Cebesoy) Paa'ya yle demitir: Trkiye bat cephesine bir Rus ordusunun sevkedilmesi suretiyle Trkiye'ye fiili bir surette yardm etmeyi dnyorsak da, Rusya iin byle bir teebbsn maddeten imkn olmad gibi, Trkiye'nin de bunu arzu etmiyeceini biliyoruz. Acaba Enver Paa'nn temin edebilecei mslman kuvvetleriyle Anadolu'ya gemesi mmkn olamaz m? Vadettiimiz harp malzemesini sr'atle ve tamamen Trkiye'ye gnderdikten sonra, daha da fazla yardmda bulunabileceimizi sanyorum. Trk-Rus Andlamasnn Meclise tasdik edilmesi zerine, mevcut para yardmnn bu seneye ait gerikalan ksmn altn azlna ve ihtiyacna ramen pek yaknda gnderebileceimizi tahmin ediyorum.72 ************************************************** 70 Cebesoy, s: 234-235. 71 Yakn Tarihimiz dergisi, stanbul. 1962, c: II, s: 117, (Firuz Kesim'in htralar). 72 General Ali Fuat Cebesoy, Moskova Ht ralar Vatan Neriyat, stanbul: 1955, s: 229.
680

680

ierin byle bir zemin yoklamas yaparken, Enver Paa, Batum'da faaliyete gemi bulunuyordu. Enver Paa'ya gre, ttihatlarn artk kimlikleriyle ortaya kacaklar gnler gelmitir, ittihat ve Terakkinin takma adlar altnda almasna son verilmelidir. 73 Bu maksatla 5 Eyll 1921 de Batum'da bir kongre toplamtr. Trkiye Byk Millet Meclisinde 40 kiilik bir grup tekil ettiklerini daha nce belirttiimiz Enver Paac ttihatlar da bo durmuyorlard. Enver Paa'nn Batum'a geldiini renmiler ve kendisiyle irtibat kurmulard. Ayrca Trabzon milletvekili Hafz Mehmet Bey, Austos sonlarnda Batum'a giderek Meclisteki ttihatlar adna Enver Paa ile grmtr. 74 5 Eyll Kongresi topland zaman Sakarya Meydan Muharebesinin Trk Ordusu lehine gelitii de Batum'da renilmiti. Enver Paa'nn Anadolu'ya girerek idareyi ele geirme pln bylece suya dm bulunu yordu. Bu sebeple, ttihat ve Terakkiyi tekrar iktidara getirmenin uzun bir siyas almaya ihtiya gsterdii anlalm ve kongre, bu yolda areler aratrmtr. Bir mek tupla Trkiye Byk Millet Meclisine bildirilen kongre kararlarndan reniyoruz ki, Enver Paa, u iki hususun kabul iin Mustafa Kemal Paa'ya bask yapmak istemektedir: 1. Btn ttihatlara Anadolu kaplarnn ak tutulmas. 2. ttihatlarn Anadolu'da serbeste faaliyette bulunmalarna ve parti kurmalarna engel olunmamas. Halbuki, Mustafa Kemal Paa, Sakarya'da Trk Milletinin Maks talihini yenmi ve Ankara'ya byk bir zaferle dnm bulunuyordu. Artk Enver Paa'nn karsna daha byk bir cr'etle dikilebilirdi. Fakat, Sakarya Muharebesi kaybedilseydi. Enver Paa'y Anadolu'ya ge mekten kimse alkoyamaz ve byk ihtimalle Anadolu bir i harbe srklenirdi . ***************************************************** 73 - Halil Paa'ya yazd 26 Austos 1921 tarihli mek tup. Bk: General Sami Sabit Karaman, stikll Mcdelesi ve Enver Paa, zmit: 1949, s. 142-143. 74 - Bu grmeden sonra Enver Paa'nn Trkiye'deki tekilta yazd 31 Austos tarihli
mektubun nemli ksmn, ekimeler blmnde verdiimiz iin burada tekrarlamyacaz. 681

681

Enver Paa, Batum'da ansn son defa denedikten sonra, Trkiye'de kendisine yer kalmadn anlyarak, memleketin ve ittihatlarn kaderini Mustafa Kemal Paa'nn ellerine terkedip 19 Eyll gn Batum'dan ayrld. Bu yolculuk ve bu son macera Orta Asya'da son bulacakt.

SAKARYA MUHAREBESNN BLANOSU


Trk kuvvetleri, Sakarya'dan ekilen Yunan Ordusunu 14 Eyll'den itibaren takibe baladlar. Takip hareketi ve muharebeleri 8 Ekim 1921 gn sona erdi. Yunanllar 1921 yl yaz taarruzuna 9 Temmuz'da balamlard. Bu tarih ile, Trk ileri harektnn durduu 9 Ekim arasndaki aylk zaman Trk - Yunan harbinin en uzun muharebe dnemi olarak kabul etmek gerekir? Bu dnemde, yalnz ordular deil, Trk ve Yunan milletleri de etin bir imtihan geirmi oldular. Harbin gidiat tamamen deiti. Yunan bakumandan Papulas, Sakarya' dan ekili srasnda, Bursa'da Harbiye Nazrna yazd 21 Eyll gnl bir raporda yle diyordu: Ordu kumandanlnn fikrince, bu askerden daha fazla fedkrlk istemek akl kr deildir. Bundan dolay herhalde Anadolu seferi mmkn olduu kadar abuk son bulmaldr. Buna mecburiyet vardr. Artk inisiyatif Trklere gemiti. Trk Bakumandan Mustafa Kemal Paa da, Sakarya zaferinin kesin sonucunu almak iin, k gelmeden ve Yunan Ordusu kendisini toparlamadan taarruza geerek harbi sona erdirmek istiyordu. 6 Ekim gn, Bat Cephesi Kumandan smet Paa ile aralarnda bu hususta bir yazma geti. Fakat smet Paa cephane durumunu ve zaman meselesini ileri srerek, Bakumandann bu fikrine taraftar olmad. Gerekten Sakarya'dan sonra, Trk Ordusu kesin sonu alacak durumda deildi. Kzm (zalp) Paann bize anlattna gre, 13 Eyll gn Mrettep Kolordu topularnn cephanesi sfra inmiti. Ve askerler birbirlerinden mermi istemekte idiler. Takibe memur birliklere 300 atmlk topu mermisi verebilmek iin Tmen topularndan mermi toplamak zorunda kalnmt. ki taraf da, Sakarya Meydan Muharebesinden ok byk kayplarla kmt. Bu kayplarn nemini lebilmek iin, nce taraflarn Sakarya Muharebesi balangcndaki kuvvetine bakalm: 682

682

Trk Kuvvetleri Yunan Kuvvetleri

75

Tfek Ar M. T. Top 46.228 515 167 85.000 876 248

Yunan ordusunun btn insan mevcudu 122.164 kii ve subay says 4364 idi. Trk ordusunun asker mevcudu daha az olmakla beraber, subay says Yunan ordusunun subay saysna aa yukar denk durumda idi. iki tarafn kayplarna gelince; Trk Ordusu subay ve er olmak zere 3282 ehit, 13618 yaral vermiti. Yalnz subay olarak ehit says 345, yaral says 1217 dir. Yunan Ordusunun kayplar ok daha ardr: Subay ve er olarak 15.000 l, 25.000 yaral. Trk Ordusunun Sakarya Muharebesinden sonra, 20 Eyll gn, Bat Cephesi Kumandanlnca tesbit edilen kuvveti ise yledir: 76 4864 92660 47342 480 379 165 subay er tfek ar makineli tfek hafif makineli tfek top

Byk gayretlerle mevcudu yz bine karlan bu ordunun ilkbahara kadar beslenip elde bulundurulmas, Sakarya Muharebelerinin ortaya koyduu bir problem idi. Bunun iin, Bakumandan Mustafa Kemal Paa, kesin sonulu bir taarruz zerinde srarla duruyordu. Bir sonbahar taarruzu hazrlna giriildi. Fakat, gerekli silh, cephane ve aralarn salanmas mmkn deildi. Havalar iyice soumutu. Taarruz, bahara brakld. ********************************************** ***** 75 - Bu saylar 5 Austos 1921 tarihine aittir. Trk Ordusu, devaml olarak takviye ald iin 18 Austos'ta tfek says (yani sava er) 60.000'e ykselmitir. 76 - Ayrca Kocaeli blgesinde: ntikam Taburu, Zafer Taburu, Yldrm Taburu, Kr nt Mfrezesi, Aknc Kolu, zmit Mfrezesi, Sapanca Mfrezesi, Kandra M frezesi, Adapazar svarileri, Mill Akhisar Mfrezesi, Geyve Mf rezesi, zalan Mfrezesi, Halit Pehlivan Mfrezesi adlarndaki mill kuvvetler vard. Bunlarn mevcudu 33 subay, 3 416 er (2956 tfek), 2 hafif makineli, 2 ar makineli tfekten ibaretti.
683

683

Sakarya Zaferiyle inisiyatif Trk Ordusuna geti. Geri, ilkbahar taarruzu da yaplamyacakt. Ama, artk bir Yunan taarruzu beklenemezdi. Sakarya Muharebeleri, Trk Ordusunun moralini ne kadar ykseltmi ise, Yunan ordu sunun moralini de o derece krmt. Yunan hkmeti sonsuz bir umutsuzlua dt. Siyas, iktisadi ve mal sknt son haddini bulmutu. Yunanistan, artk dayanaca bir byk devlet kalmadn da anlamaya balad. 20 Ekimde Ankara'da imzalanan Trk-Fransz anlamas, Trklere erefli bir barn kaplarn aarken, ngiliz Dileri Bakan Lord Grzon, Yunan babakan Gonaris'e 27 Ekimde bar zorunluundan sz ederken ngiltere'nin Trkiye ile bar yapmas gereklidir diyordu. Akas, Yunanistan'a bann aresine bakmas hatrlatlm oluyordu. Lloyd George da Yunanistan'a msbet bir yardm yaplamyacan sylemiti. Avrupa'da yapt temaslardan eli bo dnen Gonaris, Genel Kurmay bakan Stiratikos'a, gzyalarn tutamyarak, yle diyordu : Kk Asyay terketmemiz gerekiyor. K olanca iddeti ile ilerliyor. Askerlerimiz yorulup zahmet ekiyorlar; az zaman sonra onlara bakacak paramz kalmayacak, yabanc devletler bizi sergzetlerle dolu olan bu siyasete sevk ve tahrik ettikten zavall halk milletlerin hrriyeti v.s. hakkndaki vaadleri ile tehl ikeye maruz braktktan sonra, imdi artk yalnz kendi menfaatlerini temine u rayorlar, vaadlerini unutuyorlar, insani dayanmay unutuyorlar ve bizi terkediyorlar. Byk harp Avrupa'nn ahlkn o derece bozdu ki, her trl asil duygular tamamyla snmtr, szn namusluca yerine getirme hususunda her trl duygu ortadan kalkmtr. Zira Hristiyan halka dikkatli davranlmas ve zen gsterilmesi Avrupallar iin bir namus borcu olmas lzmd. Ve arkasndan ilve ediyordu: Oradan ekilip gitmemiz lzm geliyor. 77 *********************************************** 77 General Stiratikos'un htras, s. 331, (Korgeneral Baki Vandemir, Sa karya'dan Mudanya'ya, s. 105).
684

684

3. YEN SYAS GELMELER

Sakarya Zaferi, Trkiye ve Yunanistan' i politikalar bakmndan byk lde etkiledii gibi, d ilikilerde de yeni siyas gelimelere yol amtr. Bu blmde, zellikle zerinde duracamz siyas gelimeler unlardr: 1. Kafkasard devletleri (Grcistan, Ermenistan ve Azerbaycan) ile yaplan Kars Andlamas (13 Ekim 1921) 2. Fransa ile yaplan Ankara Anlamas (20 Ekim 1921) 3. stanbul'da ngilizlerle yaplan esir mbadelesine dair anlama (23 Ekim 1921) 4. Trkiye - Ukrayna Dostluk Andlamas (2 Ocak 1922) 5. tilf Devletlerinin Mtreke teklifi (22 Mart 1922) Kars Andlamas, 16 Mart 1921 tarihli Moskova Andlamasn tamamlayan bir siyas belge niteliindedir. Trkiye'nin dou snrlarn izen Moskova Andlamasna, Grcistan ve Ermenistan katlmad iin, bunlarla da ayr andlamalar yaplmas gerekiyordu. Nitekim, Moskova Andlamasnn 15. maddesinde, Kafkasard devletleriyle yaplacak andlamalardan sz edilmitir. Ortak snrlar bulunmayan Trkiye ve Azarbaycan arasnda, bir andlamaya balanacak belli bal herhangi bir konu olmad halde, Grcistan ve Ermenistan'n Trkiye ile zlecek bir ok meseleleri vard. Moskova Andlamas grmeleri balamadan, Rus hariciye komiserlii, Grcistan, Ermenistan ve Azerbaycan'n da bu grmelere katlmalarn istemiti. Rusya'nn srarla savunduu teklifi, taraflarn oalmas yznden Moskova Andlamasnn akim kalaca endiesiyle, Trk delegasyonu reddetmiti. Bu kk devletlerin, zellikle snr meselelerinde anlamazlk karmalarndan endie edilmiti. Rusya anlay gsterdiinden, Moskova'daki grmeye balanlm ve Trk-Rus Andlamas imzalanabilmitir. Geriye bir mesele kalyordu: Kafkasard devletleri ile de bir andlama yaparak, onlara, Moskova Andlamasnn kendilerini ilgilendiren hkmlerini kabul ettirmek. 685 685

Moskova Andlamasnn 15. Maddesinde, Rusya'nn bu hususta teebbste bulunaca da ayrca hkme balanmt. Bu sebeple, Kars Andlamasna Rusya da katlacakt. Grcistan hariciye komiseri Swanidze, Kafkas hkmetleriyle grmelere balanmasn 30 Temmuz 1921 de Ankara'ya teklif etmiti. Trk ordusunun Sakarya gerisine ekildii ve Ankara'nn en buhranl gnlerini yaad bir srada giriilen bu teebbsn gereklemesi iin Sakarya Zaferini beklemek gerekecekti. Grlyor ki, Kars Andlamas; Sakarya'dan nceki siyas faaliyetlere baldr. Ankara Anlamas ile stanbul'da imzalanan Trk-ngiliz esir mbadelesi anlamasnn da, Londra Konferansna kadar uzanan bir gemii olduunu biliyoruz. Btn bu siyas ilikilerin Trkiye bakmndan kaydettii olumlu gelime, Sakarya Zaferi ile birdenbire hzlanmtr. Yukarda, be maddede topladmz Yeni siyas gelimelerden ikisi, Trk - ngiliz esir anlamas ve Trkiye -Ukrayna dostluk andlamas, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin d politikasnda nemli bir yer tutmaktadr. Bilindii zere, Londra Konferans'na giden Trk delegasyonu bakan Bekir Sami Bey, ngiltere ile esirlerin serbest braklmas hakknda bir anlama imzalam, fakat bu anlama Mustafa Kemal Paa tarafndan reddedilmiti. nk, anlama eit artlar tamyordu. Trkler btn ngiliz esirlerini brakacaklar; ngilizler ise harp sulular ile Ermeni tehcirine karm olanlar brakmyacaklard. Bu defa, 23 Ekim 1921 gn stanbul'da, Mill Hkmet temsilcisi ve Kzlay ikinci bakan Hamit Bey ile ngilizler arasnda yaplan anlamaya gre, taraflar ellerindeki btn esirleri karlkl olarak serbest brakmay kabul etmilerdir . Trkiye,- Ukrayna Dostluk Andlamasna gelince; Sovyet ralar Birliine dahil bulunan bu lkenin, Trkiye'nin d politikasnda herhangi bir etkisi olamazd. Rusya'nn, Kzlordu bakumandan yardmcs ve Ukrayna harbiye komiseri general M. V. Frunze'yi, 25 Kasm 1921'de Trkiye'ye gndermesi 1 ve bir andlama imzalatmas. Trk Mill Hareketini moral ynnden kuvvetlendirmek ve Mill Hareketin gerek durumunu renmekten ileri bir ama gtmyordu. Frunze'nin Ankara'daki ikameti (25 Kasm 1921 - 15 ****************************************************** 1 - Frunze'nin Trkiye'ye gnderilmesine 13 Austos'ta karar verilmitir.
686

686

Ocak 1922), Trkiye ve Rusya arasnda byk dostluk gsterilerine vesile oldu. Samim grmeler, ziyaretler ,vc nutuklar ve bir de dostluk andlamas, Frunze'nin Ankara seyahatinin son derece hareketli gemesini salad. Bu suretle Trk - Sovyet ilikileri de, Ukrayna vasta edilerek, kuvvetlendirilmi oluyordu. 16 Mart 1921 tarihli Moskova Andlamasnn bir benzeri olan 2 Ocak 1922 tarihli Trkiye - Ukrayna Andlamasnn, daha ok propaganda amac tad, Frunze'nin 4 Ocak tarihli aadaki telgrafndan da anlalmaktadr: ki Ocakta Yusuf Kemal ile ben Ukrayna - Trkiye Anlamasn imzaladk. Konferans, resmen 2 Ocak'ta sona erdi, Andlama hkmet iinde Trkiye Byk Millet Meclisi yeleri ve halk arasnda derin ilgi uyandrmtr: Netice itibariyle, btn bu kimselerde Bat Antantna kar, Dou haklarn birletiren bir merkez olarak, Sovyet Cumhuriyetlerine eilimi belirmitir. Yolumuz zerindeki en cra kylerin halk bile, anlalan, bizimle kurulan ittifaka ilgi gsteriyor. Burada ve stanbul'da kan gazeteler de, mttefiklerimizdir. Baz ileri gelenlerin szlerine gre, Ukrayna'ya kar ilgi zellikle byktr, en geni kltr ve ekonomi bal arnn derhal kurulmas arzusu belirtilmektedir. Son suz istismar ve uzun harplerden sonra, memleket gten dmtr, periandr, bundan dolay (Batnn istilc plnlarndan korkarak,) dtan destek ve ibirlii aryor, tabii, bize mit ba lyor. Bizim teklife gre, Trkiye hkmeti, ticret cihazmzdan, iletme ve oku llarmzdan faydalanmak midiyle, kltr, ekonomi ve teknik vastalarmz tetkik iin Ukraynaya zel bir heyet gndermek plnn hazrlamaktadr. Bu ie yzde yz yardm gsterileceini vdettik. Trklerin bize gsterdikleri ilgi ve sempati, tam manasiyle samimdir. Konferans, hi bir anlamazlk ve engelle yz yze gelmeden cereyan etti. Birbirimize yaknlamak ve birlii yapmak fikrini geni llerde- propaganda etmek gerek. nmzdeki gnlerde bize Trk konsolosluk temsilcilerinin gnderilmesi beklenmektedir.2 Frunze'nin Ankara seyahatinin, Trkiye bakmndan hi bir faydas olmad da sylenemez. Moskova, Frunze'nin raporlarndan Trkiye'nin durumunu daha iyi renmek imknn bulmu ve Rus yardm bu sayede artmtr. ******************************************* 2 Mejdunarodnaya Jizn) dergisinin 1960 tarihli 7. says nda yaynlanmtr. (Rus Konsolosl uu basn blteninden).
687

687

A. KARS ANDLAMASI

Kafkas devletleriyle Trkiye arasndaki meseleleri zecek olan Kars Konferans, 26 Eyll 1921 akam, Kzm Karabekir Paa'nn bakanlnda, Kars'ta balad. Moskova Andlamas, grmelerin esasn tekil ediyordu. Ha riciye Vekletinin, Trk delegasyonu bakanna verdii malmata gre ... konferansn almas genel olarak Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan Cumhuriyetlerinden her biriyle aramzdaki meseleleri zmek, bunlardan kabul edilenleri ayr ayr andlamalar eklinde toplamak ve bu cumhuriyetlerden biri Moskova Andlamasnn kendisini ilgilendiren ksmn kabulden kanrsa, o zaman Rusya delegasyonu szn yapmaya davet etmek suretinde olmaldr. 4 Trkiye'nin en ok nem verdii husus, snrlar meselesi idi. Bu konuda, zellikle Grcista n'n glk karaca tahmin ediliyordu. nk, Grcistan hariciye komiseri Svvanidze, Moskova Andlamasn imzalamaktan dnen Trk delegasyonu bakanna, Tiflis'te, ii akaya getirerek bizden istediinizi vermiyeceiz, belki Ardahan ve Artvin snrlarna ve Batum transitinden ve limanndan o kadar geni surette faydalanmanza itiraz edeceiz. demiti. Batum, Ardahan ve Artvin'i tahliye eden Grc Menevik hkmeti idi. Halbuki imdi, Grcistan Bolevik hkmeti vard. Trk Hariciyesi, Grcistan'n snr meselesinde baarszla u raynca, Moskova Andlamasiyle Trkiye'de kalan madenlerden, ezcmle Artvin madenlerinden faydalanma hakkn istemeye kalkaca endiesinde idi. Bu endieyi artran bir husus da, son zamanlarda, ayrca Rus **************************************** 3 Moskova Andlamasnn 15. maddesi. 4 Bk.: Kzm Karabekir, stikll Harbimiz. Trkiye Yaynevi, stanbul: 1960, s. 1002.
688

688

ya'nn bu madenlerden oruh vadisindeki bakr madenini istemesi ve bu istekte srarl grnmesiydi. Konferansta bu lde bir glk kmamakla beraber, Grcistan, EIviye-i selsede asar atika aratrmas yapmak hakk ve Ermenistan da Kalp tuz madenlerinden faydalanmak hakk zerinde durmulardr. Bunlara karlk. Trk delegasyonu da Baku petrollerinden pay istedi. Bir hayli ekimeden sonra, bata snr meselesi olmak zere, Trkiye'ye herhangi bir taviz vermeden, hazrlanan andlama, 13 Ekim 1921 gn imzaland. Kars Andlamas, genel olarak, Trkiye'nin dou gvenlii bakmndan nemlidir. Bu hususu, konferansta syledii nutukta Ermenistan Hariciye Komiseri Muratyan yle belirtmitir : Bu konferansn, Kafkasard Cumhuriyetlerinin Trkiye' ye kar dostluk duygularn kuvvetlendireceinden ve Trkiye'nin de kendi arkasnda dman bulunmadn ve milletin emel ve arzusunu inemek isteyen emperyalizme ka r at mcadelede komularnn kendisine kar eilim ve yaknlk duyduklarn reneceinden eminiz. Kars Andlamasnn, ayr bir zellik tayan nemi ise Ermeni Meselesi'ni kesin bir ekilde kapam olmasdr. Geri, Gmr Andlamasnn (3 Aralk 1920) zerinden bir yla yakn bir zaman gemiti. Fakat, bu Andlamay yapan Ta nak Hkmeti pek ksa bir sre sonra devrilmi ve Ermenistan'da Bolevik idaresi kurulmutu. Ermenistan'a zorla kabul ettirildii gerekesiyle, yeni hkmetin Gmr Andlamasn tanmamak eiliminde olduu sezilmektey di. Moskova Andlamas, byle bir ihtimali az ok bertaraf ediyordu. Nihayet, Kars Andlamas btn przleri ayklyarak Trk-Ermeni barnn kurulmasn salamtr. Burada, Ermeni meseleleri zerinde biraz durmak istiyoruz. nk, Dou Anadolu'da 1914-1920 yllarnda Trk-Ermeni mcadelesi sanldndan daha etin olmu ve her iki taraf byk kayplara uram, ok ac ek mitir. Anadolu'nun bu eski halk, Osmanl Devletinin en nemli unsurlarndan biri idi. 18. yzyln sonlarna doru byk devletlerin birdenbire aa vurdukl ar ilgi ile Ermeni Meselesi yaratld. Ayastefanos ve Berlin Andlamalar (1878) Ermeni Meselesini milletleraras bir akitle gerek hline getirdi. Bu andlamalar, Osmanl Devletine, Dou Anadolu'da Ermeni halk yararna slhat yapmak zorunluunu yklyordu. Geri slhat konusu Abdlhamid'in 689

689

direnmesi sayesinde hi bir zaman ciddiye alnmad. Fakat, byk devletler Ermeni hmiliini resmen yklenmi olmakla, birtakm Ermeni milliyetilerinin ve din adamlarnn harekete gemelerine sebep olmulard. 1886da Hnak adl ilk Ermeni htill Komitesi svirede kuruldu. Da ha sonra Tanak Komitesi vcut buldu. Bu komitelerin faaliyete gemesi ile Anadoluda Ermeni ayaklanmalarnn baladn grmekteyiz. 1890'da Erzurumda, 1894'de Sam sun'da, 1895de stanbul'da, 1896da yine stanbul'da (Banka vak'as). 1909da Adana'da nemli ayaklanmalar oldu. Bu kitabn kapsad devri dorudan doruya ilgilendirme dii iin saydmz olaylarn ayrntlarna girmiyeceiz. Yalnz unu belirtmek isterik ki, 1890dan 1914'e kadar Ermenilerin kard meseleler, gerek Trkiye'de, gerekse Ermeni hamiliini yklenmi olan memleketlerde byk yan klar uyandrm ve Osmanl Devletinin bana trl gaileler amtr. Daha ok ngiltere ve Rusya tarafndan tevik edilen Ermeniler, Roma imparatorluu zamannda yklm olan devletlerini kurmaya atyorlard, ngiltere, hi deilse, bir Ermeni Muhtariyetinin gereklemesine taraftard. Rusya ise, Ermenileri tevik ve tahrik etmekle beraber, muhtar veya mstakil bir Ermenistan' hibir zaman istemiyordu. nk, ngiltere'nin destei ile kurulacak bir Ermeni devleti, Akdenize inmek isteyen Rusya'nn yolunu tkayan bir tampon olacakt. Rusya'nn Ermeni Mesele sindeki grn General Spridovitch, 1913de yaynlanan L'Europe Sans Turquie adl kitabnda u cmle ile belirtmitir: Rusya'ya katlmak, Ermenilerin refah ve saadetleri, geleceinin temini iin tek redir. 1914de Birinci Dnya Harbinin balamas ile Ermeni Meselesi, Trkiye'de arln daha ok hissettirmi ve Gmr Andlamasna (3 Aralk-1920) kadar geen zaman iinde Trk ve Ermeni haklan arasnda kanl olaylar cereyan etmitir. Bu olaylarn balangcn, ksaca sylemek gerekirse, Osmanl Devletinin Rusya ile harbe tutumas zerine snr boylarndaki Ermenilerin Trk ordusuna kar silha sarlmalar ve i blgelerdeki Ermenilerin Trk ordusunun gerisini tehlikeye dren sabotajlara girimeleri tekil eder. Durum son derece cidd ve tehlikeli idi. ttihat ve Terakki Hkmeti, bu sebeple, sert tedbirler almak zorunda kald. 27 Mays 1915 tarihinde karlan Sefer zamannda 690

690

hkmet icraatna kar gelenler iin askeriyece alnacak tedbir hakknda adl geici kanun aynen yledir: Madde 1 Sefer zamannda ordu ve kolordu ve t men kumandanlar ve bunlarn vekilleri ve bamsz mevki kumandanlar, halk tarafndan herhangi bir suretle hkmet emirlerine veya vatan savunmas ve gvenliin korunmas iin alnan dzen ve uygulamalara kar gelinmesi, silahla tecavz edilmesi v eya direnilmesi halinde bu gibi kimseleri imha etmeye yetkilidir ve mecburdur. Madde 2 Ordu ve bamsz kolordu ve tmen ku mandanlar, askerliin gerektirdii durumda veya casusluk veya ihanetlerini hissettikleri kyler ve kasabalar halkn tek tek veya toplu olarak dier blgelere gnderebi lir ve oraya yerletirebilirler. Madde 5 Bu kanun yayn tarihinde yrrle girer. 5 Tehcir, bu kanunun karlmasndan nce Dahiliye Nazr Talt Beyin (Talt Paa), hkmet karar almadan, dorudan doruya verdii bir emir ile balamt. Daha sonra, ie hukuk bir dayanak olmak zere, hkmet tarafndan metnini yukarda verdiimiz kanun yrrle konulmutur. Yzbinlerce Ermeninin Anadolu'nun eitli blgelerinden Suriye ve Irak'a nakledilerek yerletirilmeleri, baka bir meseleyi daha ortaya karm oluyordu. Bu mesele, tehcir edilen Ermenilerin mallar ile ilgilidir. Hkmet, tehcire tutulan Ermenilerin mallarna her yerde mahall komisyonlar tarafndan el konularak, bunlarn satlmalarna ve Ermeniler tekrar dndklerinde mal bedellerinin sahiplerine iade edilmesine dair kararlar ald. Fakat tatbikat, iinde bulunulan olaanst durum ve kiisel sebepler yznden, geni lde suiistimallere yol at. Yok bahasna kapatlan Ermeni mallar ile yeni zenginler tredi; eski zenginlerin servetleri artt. Byk Harp, Osmanl Devletinin yenilmesi ile sona erince, Ermenilerin daha nce youn olarak bulunduklar dou ve gney blgelerinin Trk halk korkun bir tehlike ile kar karya kalm oluyordu. Halk, geri dnecek Ermenilerin intikam hrs ile kendilerine yapacaklar zulmden korkarken, eraf yalnz can deil, ayn zamanda mal kaygusuna da dmt. Mill Mcadele balangcnda, ilk Mdafaa-i Hukuk teekklnn douda, Er*************************************************** 5 Esat Uras, Tarih te Ermeniler ve Ermeni Meselesi. -Ankara: 1960, s. 617.
691

691

zurum'da kurulmas ve ilk kongrenin (Erzurum Kongresi) burada yaplmas bu mesele ile ok yakndan ilgilidir. Dou Anadolu'nun belli bir blgesinin, 1916 -1920 yllar arasnda, Trk veya Ermeni hkimiyeti bakmndan drt defa el deitirmi olmas da, mesel enin ciddiyetini bsbtn arttrmtr. 1916'da Ermeni kuvvetleri Rus or dusu ile beraber Erzincan'a kadar ilerlemiler. 1918de Kafkasya'ya doru gelien Trk taarruzu karsnda Ermeniler ekilmitir, 1919'da tekrar Ermeni kuvvetleri Kar s'a kadar olan blgeyi igal etmiler ve nihayet 1920 yl sonbahar taarruzunda Ermeni ordusu, Trk kuvvetleri karsnda bozguna uryarak Ermenistan'a ekilmilerdir. Her seferinde silhl kuvvetlerle beraber ya Ermeni halk, ya Trk halk g etmeye mecbur kalm ve g etmeyenler, kar kuvvetler tarafndan byk lde katlima uramlardr. Kilikya, Antep ve Mara blgesinde de ayn dram tekrarlanmtr. Frans zlara kar bu cephede Trk halknn gsterdii etin direnmede, Ermeni kuvve tlerinin Fransz ordusu ile beraber bulunmasnn rol byktr. Ermeni kaynakl arna gre 20 Ekim 1921 tarihli Ankara Anlamas ile Kilikya'nn Franszlar tar afndan boaltlmas srasnda 120.000'den fazla Ermeni Suriye'ye kam, 30.000 kadar Ermeni de Kbrs'a, Msr'a ve stanbul'a g etmitir. Do u Anadolu'dan Ermenistan'a gen Ermeniler ise 300.000 den fazladr. 1921 ylnn ilk gnlerinde Trkiye ve Ermenistan ara snda Gmr'de bir Bar Andlamas imzalanm olduu hlde, bundan sonra yaplan Kars Andlamasnn Trk-Ermeni ilikileri ve Ermeni Meselesi bakmndan tad nemi belirtmek iin, Londra Konferans (ubat 1921) srasnda bile itilf Devletlerinin, Ermeni hmilii roln brakmam grndklerini belirtmek isteriz. Londra Konferansna izahat veren Ermeni mmessilleri, Gmr Andlamasnn tehdit altnda imzalandn ve henz tasdik edilmediini ileri srm ve konf erans, Ermenistan hakknda u karara varmt : Ermenistan'a ait olan imdiki taahhtler, Trkiye Ermenilerinin Asya Trkiye'sinin dou hudutlarnda bir milli ocak iin haklarn tanmak ve Cemiyeti Akvam Meclisinin Ermenistann nakli uygun ve doru olacak bir yer hakknda verilecek kararna uymak suretiyle telif olunabilir. 6 ********************************************** 6 - Hadisyan, Ermeni Cumhuriyetinin Douu ve Te rakkisi. (Bk.: Uras'n anlan eseri, s. 718).
692

692

Grlyor ki, bata ngiltere olmak zere, tilf Devletleri, Byk Ermenistan dvasndan mitlerini kesmilerdir. imdi Ocak veya Ermeni yurdu gibi bo lflarla Ermenileri avutmak ve Ermeni hmiliinden syrlmann a relerini aramak istemektedir. Bu bahsi kaparken, Ermeni yazar Koanznuni'nin Tanaksutyun'un Artk Yapaca Yoktur adl kitabndan, Ermenilerin nasl hsrana uratldklarn grelim : Bizim iin hkmet tekili ve siyasi bir heyet rehberlii daima gcmzn stnde bir ey olmutu. Hesaplarmzda hep yanl hareket ettik, ilerisini dnmedik. Yapacamz ler hakknda bilgi sahibi olmadk. imdiki durumda Ermenistann durumu nedir? Araks ve Sevan arasnda bugn kk bir cemiyet. sim bakmndan bamsz, fakat hakikatte Rusya imparatorluunun zerk vilyetlerinden birisi, Trkiye Ermenistan! yok. Ne hkmet, ne yurt, ne de artk milletlararas bir mesele. Dva kapanm ldrlm ve Lozan'da gmlmtr. Daha fazlas da var: Artk Trkiye Ermenistannda Ermeni de yok. Bundan sonra o lmas htimli de mevcut deil. Trkler, kaplarn sk sk kapadlar. Bunu zorlyarak amak iin bizde kuvvet yok. Bundan sonra Sovyet Ermenistannn zelliklerini belirten ve Ermenistan dnda yayan bir milyondan fazla Ermeninin bulunduklar memleketlerde ticaretlerine bal olduklarn, Ermenistan iin bunlarn bir unsur saylamyacaklarn anlatan yazar Ermenistann istikllini salamak iin vaktiyle Trkiye'de yaptklar ihtilllerin, terrlerin Boleviklere kar tekrarlanmasnda fayda olmadna da iaret ederek, yle devam etmektedir: ... btn bunlar yapabiliriz, fakat u mesele var: Ne mitle yapalm? Trkiye'de bu hareketleri yaptmz zaman, bu suretle zerimize byk devletlerin dosta dikkatlerini ekmi ve lehimize mdhalelerini temin edebiliriz sanyorduk. imdi artk bu mdahalenin gerek bir kymeti yok ve bana yle geliyor ki, byle tecrbelere de ihtiyacmz yok. Eer licenap Avrupa bize Trkiye'de yardm etmedi ve edemediyse, artk fazlasn yapmak istemiyeceini de anlamak g deildir. Rusya da yardm edemez.

693

Binaenaleyh, ii Rusya'ya brakmal. Zaten Bolevikler Ermenistan istil etmemi olsalard, kendilerini biz armaya mecbur olacaktk. 7 Gerekten, Ermeni yazarn belirttii zere Ermeni Meselesi, Lozan'da ebediyen tarihin derinliklerine gmlmtr. Ancak, Lozan'a ulancaya kadar birok merhalelerden geilmi ve Kars Andlamas bu merhalelerin sonucunu tekil etmitir.

******************************************************** 7 Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi -Ankara: 1960, s. 758-759. 6 694

694

B. ANKARA ANLAMAS I

Fransa'nn, Trkiye politikasn zamanla deitirdiini ve Londra'da 11 Mart 1921 gn imzalanan Bekir Sami-Briand Anlamasnn Mustafa Kemal Paa tarafndan kabul edilmemi olmasna ramen, Trk-Fransz harbinin bu tarihten itibaren fiilen durduunu, bu kitabn ilgili blmlerinde izah etmitik. Londra konferansnda Fransz delegasyonunun ve asker mavirlerin, Trk Mill Hareketini nasl savunduklarn da Londra konferans ile ilgili blmlerde grmtk. Londra konferansndan hemen sonra balayan Yunan taarruzunun urad baarszlk ve gen Trk ordusunun kinci nn Zaferi, Fransa'nn, takip ettii Trkiye politikasnn doruluu hakkndaki inancn kuvvetlendirdi. Bundan sonra, Fransa, Ankara ile bir anlama yapmak zere teebbse geti. Eski Fransz nazrlarndan Franklin Bouillon, bu maksatla 9 Haziran 1921 gn Ankara'ya geldi. Trk - Fransz Anlamasna zemin hazrlayan grmeler, Nutuk'ta Atatrk tarafndan akland gibi 8 kesin bir sonuca ulamadan yarda kald. Sakarya Zaferinden sonra, Fransa'nn tereddtleri tamamen zail olduundan 20 Ekim 1921 gn Ankera'da, Trk-Fransz Anlamas imzalanabildi. Ankara Anlamasnn Bekir Sami Beyin Londra'da imzalad anlamadan pek farkl olmadn, iki anlamay karlatrmak suretiyle bu kitabn ikinci blmnde izah etmi ve bu vesile ile Ankara Anlamasnn mhiyetini belirtmitik. Bundan dolay, burada yalnz, anlamann Fransz-ngiliz ilikilerine yapt etki zerinde duracak ve Anlamaya bal mektuplar aklamaya alacaz. Fransa'nn Sevres Andlamasna bal Accord Tri********************************************** 8 Atatrk, Nutuk, 1952 Basks - c. II, s. 620-625.
695

695

partitee ramen mttefiklerinden ayr olarak ve onlara haber vermeksizin Trkiye ile anlamaya varmas, ngiltere'yi endielendirmi ve kzdrmt, ngiltere hariciyesinin bu konudaki 5 kasm 1921 tarihli notasna Fransz hariciyesinin gnderdii cevab notada, Ankara Anlamas hakknda yattrc bir slp ile bilgi verilmekte ve anlamann esaslar yle belirtilmektedir: Anlama, bir bar andlamas deildir ve Ankara hkmetinin ne hukuken ve ne de fiilen tannmasn gerektirmemektedir. Anlama, srf mevzii mahiyettedir ve bu fikir, ruhuna hkimdir... talya'nn ve Byk Britanya'nn ler anlamas ile (Accord Tripartite) tannan hukukuna, Ankara anlamas ile hibir suretle dokunulmamtr. Britanya mandasna tabi topraklara kar, hasmca tasavvurlara Fransa tarafndan kolaylk gsterilmiyecektir. Fransa, Trk ktalarnn Suriye arazisinden gemesine msaade etmiyecektir. Mezopotamya'da ngilizlere kar tahriklerin tevik olunduu hakkndaki sylentiler esasszdr. Fransz hkmeti: Sevres Andlamas, ler andlamas, esirlerin braklmas hakkndaki anlama ve Ankara anlamas gibi aktedilmi muhtelif anlamalarn niha bar andlamas ile birletirilmesini ve bu suretle tanzimini esas itibariyle kabul eylemektedir. 10 Devletler Hukuku Profesr Cemil Bilsel'in de belirttii zere, Ankara Anlamas mevzii bir durumu dzenleyici bir szleme olduu ve bu itibarla iki devlet arasnda tam bir andlama saylmas gerektii hlde, Fransa'nn, ngiltere'yi yattrmak iin ileri srd yukardaki grler, esasen yatmaya hazr olan ngiliz hkmeti tarafndan bir temint olarak kabul edilmitir. Fakat ngiliz Hariciyesi, Fransz hkmetine gnderdii 25 Kasm 1921 tarihli notada bu endieleri belirtmekte de geri kalmamtr: 1 Ankara Anlamas ile Trkiye'deki aznlklara gerei kadar temint salanamamtr. Anlamann bu hususla ilgili hkmleri, Kemalist hkmetin ahde vefa hususundaki sadakatine baldr. 2 Anlamann 8. maddesi gereince, Suriye'nin kuzey snrlar kesin surette deitirilmitir. 3 Irak'taki durum zerinde stratejik etkisi ak olan ********************************************************** 10 M.Cemil (Bilsel) Lozan, stanbul 1933, c. I, s. 295-396
696

696

Badat demiryolu parasnn Trkiye'ye verilmesine, Kraliyet hkmeti kaytsz kalamaz. 4 Badat hattnn byk bir ksmnn bir Fransz irketine devredilecei hakkndaki anlama hkm ile Fransa, vaktinden nce bir imtiyaz elde etmitir. Halbuki, evvelce Suriye'de bulunup imdi Trkiye'ye iade olunan bu demiryolu paralarnn mttefikler arasnda taksim edilmesi gerekirdi. 5 Ankara Anlamasnn baz maddeleri ileride yaplacak bar grmelerinde tartmalara sebep olacaktr. 6 Trkiye ilerinin abuk, genel ve dil bir tarzda halli, ancak, szden ok gerek bir ibirliine baldr. 11 Ankara Anlamas sebebiyle ngiltere ve Fransa arasnda balayan ekime grnte kapanm oluyordu. Esasen, Fransa bu anlama ile Ortadouda giritii maceraya son vermi olmaktan ve Anadolu'da elde ettii imtiyazlardan memnundu. Trk mill kurtulu hareketinin baarya ulamasn ve Anadolu'da mstakil Trk Devletinin yaamasn, kendi uygun grd iin, samimiyetle istiyordu. Anlama metninde bulunmamakla beraber, Fransa, Kilikya'dan kuvvetlerini ekerken Trklere bir ok silh, cephane ve malzeme brakt. Bunlarn bir ksmn Trkiye, ileride parasn demek zere, satn alm oluyordu. Geri kalan hediye olarak verilmiti. Hediye olarak verilen silh ve malzeme arasnda 10 uak ve 4484 tfek vard.12 Btn bunlarn dnda, Fransa, Anadolu'da salamak istedii ekonomik ve kltrel menfaatlerden vazgemi olmuyordu. Geri Ankara Anlamasnda, bu konuda yalnz Badat demiryolu imtiyazndan sz edilmiti. Fakat, Anlama metninde yer almamakla beraber, ekonomik ve kltr alanlarndaki menfaatler, Franklin Bouillon ile Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey arasnda teati edilen mektuplarda tesbit olunmutur. Bu mektuplarn ekonomik ve kltr ilikilerine deinen nemli ksmlarn, dilini sadeletirerek aaya alyoruz. Yusuf Kemal Beyin Franklin Bouillon'a birinci mektubu : ... Byk Millet Meclisi Hkmeti, iki millet arasnda madd menfaatl erin gelimesine de istekli ve arzulu olduundan: *************************************************** 11 Cemil Bilsel'in anlan kitab, s. 397-400. ,12 Tfek ve uak saysn Kzm
(zalp) Paa'nn zel notlarndan aldk. 697

697

Harit vadisinde bulunan demir, krom ve gm ma denleri imtiyazn doksan dokuz yl sre ile yzde elliye kadar Trk sermayesi ile Trk kanunlarna gre teekkl etmi bir irket tarafndan, bu anlamann imzasndan balyarak, be sene iinde tamamlamaya mecbur olacak olan Fransz grubuna vermeye taraftar olduunu aklamak hususunda bana yetki vermektedir. Bundan baka, Trk hkmeti, Fransz gruplar tara fndan madenler, demiryollar, limanlar ve nehirlere ait dier imtiyaz isteklerini bu istekler Trkiye ve Fransa'nn karlkl menfaatlerine uygun olmak art ile, en byk bir iyiniyetle incelemeye hazrdr. Dier taraftan, Trkiye, sanat okullarnda Fransz retmenlerinden faydalanmay arzu eder. Bu hususta ihtiyacnn derecesini Fransa hkmetine ileride bildirecektir. Ksacas Trkiye Andlamasnn imzalanmasndan balyarak Fransa hkmetinin Fransz sermayedarlarnn Trkiye Byk Millet Meclisi hkmeti ile iktisad ve mal likilere girimelerine msaade edeceini mit eder. Franklin Bouillon'dan Yusuf Kemal Beye : Bugnk hkmetlerimiz arasnda imza edilen anlamann 7. maddesini tamamlamak zere, skenderun blgesinde tatbik edilecek zel idare hakknda, Trk ounluunu iine alan blgelerin, genellikle Trk rkndan olan memurlar tarafndan idare edilecei hususunu aklamay faydal buluyorum. Trk klt rnn gelimesi iin btn kolaylklardan faydalanacak okullar alacaktr. Bu usul aynen Antakya blgesi ile eski Adana vilyetinin Suriye'de kalm olan ksmlarnda da uygulanacaktr. Yusuf Kemal Beyin ikinci mektubu : Hkmetimin Trk jandarma okullarnda Fransz retmenlerinden faydalanmak arzusunda bulunduunu yce ahsiyetlerine haber vermekle k van duyarm. Yusuf Kemal Beyin nc mektubu : ki hkmet arasnda bugn imza edilen anlamay tamamlamak zere, Fransz eitim ve salk kurumlar ile hayr kurumlarnn hibir bahane ile ve hi bir hlde Trkiye'nin menfaatlerine ve Trk kanunlarna aykr propaganda veya bir fiile girimiyecekleri kararlatrlm olmak art ile Trkiye'de mevcut olma kta devam edeceklerini asil ahslarna ifade etmekle kvan duyarm. Franklin Bouillon'dan Yusuf Kemal Beye : Trkiye'de Fransz okul ve kurumlarnn braklmas, jandarma okullarnda retmen olarak Fransz subaylar 698 698

nn seimi ve Kuveyk suyunun taksimi meselelerine ait 20 Ekim 1921 tarihli me ktuplarnz aldm ztlilerine bildirmekle mutluyum. Franklin Bouillon'dan Yusuf Kemal Beye: Londra'da 1921 yl Mart aynda yaplan grmeler srasnda delegeleriniz, Fransa Cumhuriyeti delegelerine, bir Fransz grubuna Ergani madenleri imtiyazn vdetmi olduklarn, yce a hsiyetlerine bildirmekle eref duymutum. Ztlileri bu mtiyazn daha nce bir Trk grubuna verilmi olduunu ifade buyurdunuz. Bunun zerine ztlinizden, Fransz ilgililerinin de dil bir nisbet dhilinde bu e katlmalar iin anlan grup nezdinde btn gayretinizi sarf eylemenizi rica eylemitim. Ayn zamanda, Vendeuvre de Lesseps adndaki bir Fransz irketinin Kili kya'da bir pamuk arazisi imtiyaz aldn ve bu irkete imtiyazn alm bulunduu arazinin tesliminde en byk glklerin karlm olduunu ztlilerine arzeylemi idim. Ztlileri bu iin abuk incelemesi iin mmkn olduu kadar sarf mesai eylemeyi temin buyurdunuz. Bu husustaki aklamanz senet kabul ederek, stn sayglarmn kabul n rica ederim efendim. Yusuf Kemal Beyin cevab : Bir Fransz grubunun Ergani Madenine ve harpten nce Adana vilyetinde verilmi olduu sylenen bir ziraf imtiyaza dair talebi hakknda irsal buyurulan 20 Ekim 1921 tarihli mektuba cevap olarak, bu iki meseleyi gecikm eden tetkik ettireceimi ifade eder, eref duyarm. 13 Misak Mill'den ilk taviz Moskova Andlamas ile Batum'un Grcistan'a braklmas suretiyle verilmiti. Ankara Anlamas Hatay' Suriye'de brakmakla Misak- Milli den ikinci tavizin verilmesine vesile tekil etmitir. Bununla beraber, Bekir Sami Briand anlamasn olduu gibi, Ankara Anlamasn da tenkid etmenin gereksizliine inanmaktayz. nk, o gnn artlar iinde, bir byk devletin husumetinden kurtulmak son derece nemli bir kazantr. Byk zaferin kazanlabilmesi iin, harbin tek cepheye indirilmesi zorunluu vard. Dou cephesinden sonra Ankara Anlamas ile Gney Cephesi de kapannca Trkiye, snrl olan gcn Yunan ordusu karsnda ancak toplayabilmitir. ******************************************* 13 - Hepsi, Anlamann tarihini (20 Ekim 1921) tayan bu mektuplar i in Bk.: Dstur (nc tertip), c. III s. 101 -107. 699

699

C. BARI TEKLF

tilf Devletlerinin 1921 yl ubat ve Mart aylarnda Anadolu Harbine son vermek ve Trkiye ile bar yapmak iin giritikleri teebbsleri (Londra Konferans), 1922 yl k aylarnda da tekrarladklarn grmekteyiz. Bu teebbsleri incelemeye girimeden nce, Trkiye Byk Millet Meclisinin nc toplant ylnn almas mnasebetiyle, 1 Mart 1922 gn, Mustafa Kemal Paa'nn verdii nutku gzden geireceiz. Nutuk, i ve d meselelere geni lde yer vermektedir. Burada biz, d meseleleri incelediimiz iin, i meselelere dokunmyacaz. Yalnz nutkun ekonomik ve sosyal konularla ilgili olan taraflarna temas etmeden geemiyeceiz. nk bunlar, takip edilen d politika ile de yakinen ilgilidir. Mustafa Kemal Paa, bu nemli nutkunun giri ksmnda, geride kalan yln zelliini yle belirtmektedir: Geirdiimiz ikinci mill yln en belirli zellii olarak, i ve ordu saflar nda alan millet fertleri ile askerlerin, dayanlmaz basklar altnda srklend iimiz bu kanl maceraya alm ve onu yaratan elem verici zorunluklar an lam olmalarn syleyebilirim. Bu mit verici tehisten sonra, memleketin eitli meseleleri hakknda aklamalarda bulunan Mustafa Kemal Paa, sosyal ve ekonomik konulara girerek yle devam etmitir: Bu konuya girmezden nce, grm aklam olmak iin Yksek Heyetinizden ve btn dnyadan bir soru sormama msaade buyurunuz. Trkiye'nin sahibi ve efendisi kimdir? (Kyller, sesleri). Bunun cevabn derhal birlikte verelim: Trkiye'nin hakik sahibi ve efendisi, hakik retici olan kyldr. (iddetli ve srekli alklar). Bundan dolay, Trkiye Byk Mil700

700

let Meclis! Hkmetinin iktisadi siyaseti, bu esas gayeyi elde etmeyi hedef gtmektedir.14 ktisad grn aklamakta devam eden Mustafa Kemal Paa sz u noktaya getirmitir: ktisad siyasetimizin nemli gayelerinden biri de genel menfaati dorudan doruya ilgilendirecek iktisad messeseleri ve teebbsleri, mal ve teknik kudretimizin msadesi nisbetinde devletletirmedir.15 Mustafa Kemal Paa, 1 Mart 1922 tarihli nutkunda, d politika meselel erine de geni lde yer vermi bulunu yordu, nce, Rusya ve dou milletleri ile olan ilikileri ve yaplan andlamalar zetledikten sonra sz Trkiye'nin bat devletleri karsndaki durumuna intikal ettirmitir. Mustafa Kemal Paa'ya gre, Franszlar ile Ankara'da imzalanan 20 Ekim 1921 tarihli anlamann deeri; Sevres Andlamasn hazrlayan itilf Devletleri grubunun en nem li bir rkn olan Fransa'nn, bu andlamann tatbik kabiliyeti kalmadn fiilen ve hukuken kabul etmi olmasndadr. Mustafa Kemal Paa, ngiltere ile Trkiye arasnda, bugne kadar cereyan eden tek olumlu olayn, esir mbadelesi anlamasndan ibaret bulunduunu ve talya ile yaplan neticesiz grmeleri belirterek, Trkiye'nin takip etmekte olduu d politikann esasn u szlerle ortaya koymutur: ...Rus ralar Cumhuriyeti ile dostluk balarmzn kuvvetlendirilmesi d politikamzn esasdr. (Srekli, iddetli alklar) (ok doru, yaasn dostlarmz sesleri).16 Bu kesin ifdenin arkasndan da u tamamlayc szleri sylemitir: Bu esas, istiklli tanmmz tasdik edecek herhangi bir devlet ile mnasebetlerimizi yenilememize tabii olarak engel tekil etmez. Mustafa Kemal Paa'nn formle ettii bu esaslara gre d ilikilerin gelitirilmesi iin, Harciye Vekili Yusuf Kemal Bey, ubat aynda Avrupa'ya (Paris ve Londra'ya) gnderilmiti. Bu tarihte batl byk devletler tarafndan henz bir uzlama teklifi yaplm deildi. Fakat, tilf Dev***************************************************** 14 - Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi, c. 18, s. 5. 15 - Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Cerides i, c. 18, s. 6. 16 - Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi, c. 18, s. 11.
701

701

letlerinin yaknda bir ark Meselesi Konferans toplyacaklar hakknda baz sylentiler dolamakta idi. Nitekim, Yusuf Kemal Bey, Avrupa'dan dnmeden beklenilen teklif yaplmtr. Gerek Yusuf Kemal Beyin Avrupa'ya gnderilmesini, gerekse tilf Devletlerince yaplan mtreke teklifini, i politika ile ilgili ynleriyle izah edebilmek iin Yusuf Kemal (Tengirek) Bey ile yaptmz mlakat nakledeceiz. Yusuf Kemal Bey Londra ve Paris'te teebbslerde bulunmak zere yapt Avrupa seyahatini bize yle anlatmtr : Dileri Vekili olarak Londra'ya gidecektim. Byk Millet Meclisi bana kendi yetkilerini vermiti. Hareketime yakn gnlerde Mustafa Kemal Paa'da baz tereddtler sezdim. Nitekim bir gn bana dedi ki: Neden Halep zerinden gitmiyorsun da, stanbul zerinden gitmek ist iyorsunuz? Cevap verdim: stanbul'a urarsam, onlarla anlap orada kalacama m ihtimal veriyorsunuz? Evet! dedi ve ilve etti : Padiahla greceksin, deil mi? Evet Paam, fakat maksadm baka. Eer stanbul hkmetini raz edebilirsem, Ankara hkmetinin Dileri Vekili bizim admza konumaya da yetkilidir, dedirtebilirsem bu byk bir faydadr. stanbul zerinden bunun iin gitmek istiyorum. Eer izin verirseniz byle olsun. Fakat sz veriyorum, talimatnz harfiyen yerine getireceim. Grme dediiniz kimseleri grmiyeceim. Kabul etti: Mustafa Kemal Paa'nn bana verdii talimat yle idi: Yalnz Tevfik Paay (Sadrazam) ve padiah gre ceksin, Nazrlardan ziyaretime gelenler olursa ziyaretlerini iade edebilir m iyim? Hayrl Baka kimseyi grmiyeceksin. Padiah ile yapacam grme iin de u talimat verdi: Ona diyeceksin ki: Byk Millet Meclisi, Hilfet Makamn tanyor. Hilfet Makamnn da Byk Millet Meclisini tanmasn istiyor. stanbul'a gelir gelmez Sadrazam Tevfik Paa'y ziyaret ettim. Yannda Dileri Bakan Ahmet zzet Paa 702 702

da vard. Bar imknlarn yoklamak zere Avrupa'ya gidiyorum, sizin adnza da konuabilir miyim diye sordum. Tevfik Paa hemen kabul etti. zzet Paa'ya da tasdik ettirdi. Bana, Padiah grecek misin? dedi. rde buyurulursa greceim cevabn verdim. Ertesi gn Fransz Generali Pele ziyaretime geldi. Sz arasnda zzet Paa da Londra'ya gidiyor dedi. 17 Hemen Tevfik Paaya kotum. Evet! Elilikler i stediler diyerek bu haberi dorulad. Tevfik Paa'nn yanndan ayrldktan sonra Fransz eliliine gidip Pele'yi grdm ve durumu anlattm. Dedi ki: Biz stanbul'da tek namuslu adam olarak Tevfik Paa'y gryorduk. Bunda da m aldanmz? Byle bir ey yok, kendileri mracaat ettiler. General Pele'ye bu aklamasn Sadrazam Paaya sylememe izin verip vermiyeceini sordum. Syleyebilirsiniz dedi. Tekrar Sadrazam'a gittim. El iliklerin byle bir daveti olmadn Pele'den rendim. Neden byle yapyorsunuz? dedim. zgn bir ekilde, sadece bir zaruret var ki, byle oldu dedi. Anladm ki, padiah byle istemi. Bir akam zeri zzet Paa kaldm yere geldi. Padiahn beni kabul edeceini syledi. Beraber gittik. Tevfik Paa da yannda idi. Beni de oturttu. Mustafa Kemal Paa'nn szlerini naklettim. Beni dinlerken gzleri yere dikilmi, ban ne doru sallayp durdu. Tek kelime sylemedi. Ziyaret bitti. Kalktm, ktm. Yusuf Kemal Bey'in anlattklar, teferruat gibi grnen bir ok gerei gzlerimizin nne sermektedir. Mustafa Kemal Paa'nn, aradan 2 yl getikten sonra bile, Hariciye Vekili Yusuf Kemal Beye yzde yz gvenmemesi veya onun Mustafa Kemal Paa'ya gerei kadar gven telkin edememesi, Sadrzam Tevfik Paa'nn davran, bir Fransz generalinin Osmanl devlet ricali hakkndaki hkm, padiahn ihtill hkmetinin Hariciye Vekilini grmek zere kabul etmesi, fakat bu mlakatta tek kelime sylememesi veya konuulmu eyleri krk yl sonra bile Yusuf Kemal Bey'in gizlemesi, zerinde ibretle durulacak hususlardr. Yusuf Kemal Bey'in bu seyahatinde Paris'te Briand ile ve Londra dnnde babakan Poincare ile yapt gr******************************************************* 17 - Gerekten Yusuf Kemal Bey Avrupa'ya gittikten sonra zzet Paa da stanbul hkmetinin temsilcisi olarak ve ayn maksatla Avrupa'ya hareket etmitir.
703

703

meleri daha nce nakletmitik. Bylece Yusuf Kemal Bey'in 1922 yl ubat ve Mart aylarnda Londra ve Paris'te edindii intibalar tamamen renmi bulunuyoruz. Bu blmde, Yusuf Kemal Bey'in stanbul temaslar zerinde durmamzn dier bir sebebi de, bu temaslarn Byk Millet Meclisi'nde byk grltler koparm olmasdr. 19 ngiliz ve Fransz Hkmetleri, stanbul'un ve Ankara'nn Hariciye Vekillerinin Avrupa seyahatlerini frsat bilerek, Trkiye meselesini halletmek zere bir kere daha teebbse girimilerdir. eitli vesilelerle daha nce de belirttiimiz zere, Fransa, esasen Trkiye ile Sevres dnda yeni bir bar yaplmasna hazr durumda idi. Fakat ngiltere, bu konuda bakmdan endieliydi: 1. Trkiye'nin yakn bir tarihte Yunan ordusuna kar baarl bir taarruza girimesi, 2. Trkiye'nin Irak'a kar asker bir hareket yapmas ihtimali. 3. Trkiye'nin Rusya ile olan dostluunun nereye kadar geliecei? Bu endieler sebebiyle ngiltere hkmeti bir bar konferans toplanmadan nce Trkiye ile Yunanistan arasnda mtreke yaplmas tezini ileri srmtr. Trk Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey ise, Lord Gurzon ile yapt grmelerde, Anadolu'yu Yunanllar tahliye etmeden, bar grmelerine geilmesinin beklenen fayday salyamyaca fikrini savunmutu. Fakat, itilf Devletleri, ngiliz grn benimseyerek 22 Mart 1922 tarihinde Trkiye ve Yunanistan'a verdikleri birer nota ile mtareke artlarn bildirdiler. Mtreke teklifinin esaslar zet olarak yle idi: Trk ve Yunan ktalar arasnda 10 km. eninde bo bir kordon braklacaktr. ki taraf da ordularn takviye etmiyeceklerdir. Taraflar ordularnn konu durumunu deitirmiyecekler, bir yerden bir yere malzeme bile nakletmiyeceklerdir. tilf Devletleri mmessilliklerinden kurulu asker komisyonlar, mtreke artlarnn uygulanp uygulanmadn kontrol edeceklerdir. Bu komisyonlarn hakemliini iki taraf da kabul edecektir. Taraflar arasndaki muhasemt 3 ay sre ile tatil edilecek ve bar yaplncaya kadar bu aylk sre kendiliinden er ay uzam olacaktr. ************************************ 19 - Bu grmeler iin Bk.: Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi, c. 18, s. 60-72.
704

704

Taraflardan herhangi biri tekrar harekete gemek isterse, mtreke sresinin sona ermesinden en az 15 gn nce dier tarafa ve tilf Devletlerine haber verecektir. 20 Mtreke teklifinin alnd gn cephede ordular tefti ile megul bulunan Mustafa Kemal Paa, hkmet ile telgraf banda, anlamann verdii glk sebebi ile Vekiller Heyetini Sivrihisar'a davet etmi ve 24 - 25 Mart itilf Devletlerine verilecek cevabn hazrlna giriilmiti. Fakat Trkiye'nin cevabnn bildirilmesine vakit kalmadan, Pariste toplanm bulunan tilf Devletleri Hariciye Nazrlar, 26 Mart 1922 tarihli ikinci notalar ile bar teklifinde bulundular. leri srlen bar artlarna gre; Yunanistan, Anadolu'yu tahliye edecek, Trakya'da Tekirda Trklerde, Krklareli, Babaeski ve Edirne Yunanllarda kalacak, douda bir Ermeni yurdu tekil edilecek, Boazlar silhsz blge olacak, barn imzalanmasn mteakip tilf kuvvetleri tarafndan stanbul tahliye edilecek, Sevres Andlamas ile 50.000 kii olarak tesbit olunan Trk silhl kuvvetlerinin mevcudu 85.000 e ykseltilecek ve Trk Ordusu cretli askerden kurulacak, adl ve iktisad kapitlasyonlarda deiiklik yaplacakt. Mill hkmet mtreke teklifini prensip olarak kabul etmiti. Ancak, 5 Nisan 1922 tarihinde tilf Devletlerine bildirilen kar teklifte baz artlar ileri srlmt. Bu artlarn en nemlisi, Yunan ordusunun, mtrekenin imzalanmasndan balyarak, ilk 15 gn iinde Eskiehir-Ktahya - Afyonkarahisar hattndan, 4 ay iinde de zmir dhil olmak zere btn Anadolu'dan ekilmesi art idi. Bu husus kabul edildii takdirde, bar artlarn incelemek zere 3 hafta iinde Trk delegasyonunun kararlatrlacak ehre gnderilecei bildirilmiti. tilf Devletleri, 15 Nisan 1922 tarihli cevaplar ile Trkiye'nin teklifini reddetmilerdir. 22 Mart'tan 22 Nisan'a kadar sren bir aylk siyas temaslar hibir sonu vermeden kapanm bulunuyordu. Artk bundan sonra siyas grmeler ile bara ulamann imknszl kesinlikle anlalmt. Esasen, Mustafa Kemal Paa, son siyas temaslar balamadan nce bu ihtimali gzden uzak tutmam ve 1 Mart gn Meclis'te oku****************************************************** 20 - Mtreke teklifinin mahiyeti hakknda daha geni bilgi almak iin Bk.: Nutuk, c. 2, s. 647-652 ve Yusuf Hikmet (Bayur), Yeni Trkiye Devletinin Haric Siyaset, s. 102 -106.
705

705

duu nutuk'ta, henz sylenti hlinde olan bar grmeleri hakknda yle demiti: Son zamanlarda bir (Dou Meselesi Konferans) n -dan szedildi ve szedilmektedir. Bu konferansn ne dereceye kadar cidd maksatlarla ve ne zaman gerekleecei hakknda henz inan verici bir iaret yoktur. Dou Meselesi Konferans'nn, ordularmzn hareket sahasnda szleme-1 iin beklediini kabul etmek en ihtiyatl bir anlay olur (Bravo sesleri). Hazr ol cenge, eer ister isen Sulh U Salah hakikatini bir an hatrdan karmamak mill davamzn istedii artlardandr. Bu adan dikkatli ve hazr bulunmaktan ibaret olan prensibimi ze uymaya devam edeceiz, arkadalar.

********************************************* 21 Nitekim Trk - Yunan Harbine son verecek mt reke, Trk ordularnn hareket
sahasnda, Mudanya'da aktedilecekti. 706

706

4. BYK TAARRUZ A. HAZIRLIK

Sakarya Meydan Muharebesi'nin iddetle balad gnler ile, Byk Trk Taarruzunun balangc arasnda tam bir yllk zaman vardr. Bu dnem, i ve d politika bakmndan ok hareketli, harp harekt bakmndan ise ok sakin gemitir. Askerlik alanna giren faaliyet, yalnz hummal bir hazrlk almasna inhisar etmektedir. D politika olaylarn ve gelimelerini yukarda gzden geirmitik. Bu olaylar ve gelimeler, tabi olarak, i politikaya bir canllk getirmitir, zellikle, 22 ve 26 Mart tarihli mtreke ve bar teklifleri, btn memlekette en ok zerinde durulan bir konu olmutur. Umulmadk bir zamanda kazanlan Sakarya Zaferinden ve onun siyas sonularndan sonra, u veya bu suretle harbin bitmesi dilei, phesiz btn gnllerde uyanacakt. Bu dilek, ortaya iki mesele karyordu: D politika ustalkla yrtlerek barn salanmas, ya da ordunun bir n nce taarruza geirilmesi. Mustafa Kemal Paa'nn iki yolu da byk bir gayretle zorladn grmekteyiz. nk, bar herkesten ok samimiyetle O, istemekte idi. Sakarya Muharebesini anlatan blmde de belirttiimiz gibi, Mustafa Kemal Paa, on gnlk bir hazrlktan sonra Yunan ordusuna taarruz ederek kesin sonu almak zere gerekli emri vermiti. Fakat, Bat Cephesi Kumandan smet Paa'nn hakl direnmesi ve Mustafa Kemal Paa'nn bizzat cephede yapt incelemeler sonunda taarruz teebbs geri brakld. On gnlk deil, bir aylk hazrlk da yetmeyince, 1921 sonbaharnda ve btn k boyu yaplan almalara ramen, 1922 ilkbaharnda bile taarruza geilemedi. 707

707

ngiltere, Fransa ve talya'nn mtereken yaptklar mtareke ve bar teklifleri, kaytsz ve artsz kabul edilemezdi. Byk bir iyi niyetle, uzlama imknlarnn yaatlmasna gayret edildi. Mill hkmetin, B. M. Meclisi nin tasvibini de alarak, itilf Devletlerine gnderdii 22 Nisan tarihli son notaya, kar taraf cevap bile vermedi. Zaten, Trk kamu oyu, mtreke artlarn beenmemiti. T.B.M. Meclisine, yurdun her yerinden gelen telgraflarda, Misak Millden fedakrlk edilmemesi isteniyordu. Bu durumda, d politikann hatal y rtld veya daha baka bir politik tutumla bar kapsnn alabilecei sy lenemez. Ne yazk ki, T.B.M. Meclisinin bir ksm yeleri, bu gerekleri grme zlikten gelerek her eyi sylyorlard. M. Kemal Paa, en haksz, en insafsz tenkitlere hedef, dedikodulara konu oluyordu. Sakarya Zaferi'nden son ra O'na mareallik rtbesi ve gazilik unvann veren, za ferini alklarla karlayan Meclis'te, ikinci Grup, imdi, Mustafa Kemal Paa daresine kar amansz bir muhale fete koyulmutu. 23 Ekim tarihli esir mbadelesi anlama s zerine ngilizlerin tamamen serbest braktklar Malta esirleri (ittihatlar), ikinci Grubu takviye ve organize etmilerdi. D politikada hataya dld aka sylenmiyordu, fakat askerlik konularnda uluorta tenkitler yaplyordu. Ordunun niin taarruz etmedii soruluyor ve nk, Ordunun taarruz kabiliyeti yoktur! diye, yine kendileri tarafndan cevaplandrlyordu. Bu dnemde Mustafa Kemal Paa'nn nasl bunald n, Nutuktan 22 ve T.B.M.M. zabt ceridelerinden 23 anlyoruz. Bakumandanlk sresinin uzatlmas, cra Vekillerinin seim usullerinin deitirilmesi, Merkez Ordusu Kumandan N urettin Paa ve Elcezire Cephesi Kumandan Nihat (Anlm) Paa hakknda verilen nergeler, muhalefet grubunun M. Kemal Paa idaresini ypratmak iin kulland esiz frsatlar olmutur, ikinci Grup, bu dnem de, gerekten ar basm ve en byk baarsn 8 Temmuz 1922 tarih ve 244 sayl cra Vekillerinin seim ekline Dair Kanunun karlmasn salayarak kazanmtr. Bu kanun, vekletler iin Meclise aday gstermesi hakkn M. Kemal Paa'nn elinden alm ve cra Vekilleri Reisinin de Meclis tarafndan seilmesi usuln getirmitir. Yeni Kan unun kabuln takip eden oturumda (10 Tem ************************************** ********** ** 22 - Nutuk, c. II, s. 630-664. 23 - Zabt Ceridelerinin 19, 20 ve 21. ciltleri.
708

708

muz 1922), Vekiller, eski usule gre aday gsterilmek suretiyle seildikleri gerekesiyle teker teker istifa etmilerdir.24 12 Temmuz'da, Vekiller ve hkmet reisi gizli oy ile Meclis tarafndan seilerek, Rauf Beyin Bakanlnda teekkl eden yeni hkmete, birka hari, eski vekillerin hepsi girmiti. Nutukta belirtildiine gre, 25 Rauf Beyi, hkmet reisliine kinci Grup setirmek istemi ve M. Kemal Paa da, bunu nceden sezerek, taraftar grnmt. Bakumandanlk Kanununun sresinin 3 ay daha uzatlmas vesilesiyle, 5 Mays ve 6 Mays 1922 tarihlerindeki gizli oturumlarda yaplan ve M. Kemal Paa'nn deyimiyle deta kavga tarznda cereyan eden mnakaalar Nutuk'tan okumak mmkndr. 26 Burada, yalnz u noktaya iaret etmek istiyoruz ki, M. Kemal Paa, Byk Millet Meclisine kar en sert kn o gn yapmtr. Ba kumandanlk iin brakmadm, brakamam ve brakmyacam szleriyle Meclisin karsna dikilmesi, yukardan beri belirtmeye altmz olaylarn bir i buhrana srklenme istidadnda olduunu gsteren ilgin bir davrantr. Sakarya ile Byk Taarruz arasndaki dnemin zel liini bylece tesbit ettikten sonra, taarruz iin yaplan hazrlklara geebiliriz. M. Kemal Paa, Byk Taarruzun, milleti, Meclisi ve Ordu'yu hazrlamakla mmkn olacana inanmt. 27 Nitekim, Sakaryadan sonra yaplan almalarn bu hedefi gttn grmekteyiz. Yukarda deindiimiz gizli otu rumlarda Bakumandann yapt konumalar, icra vekillerinin ve reisinin Meclis tarafndan seilmesini salayan kanunun kabul, Rauf Bey'in, cra Vekilleri Reisliine se ilmesi, mtreke ve bar midinin krlmas aada grlecei zere arka arkaya karlan kanunlar vesilesiyle yaplan grmeler, Meclisi taarruz psikoloj isine hazrlamtr. Bundan ok daha ok nemli olan, milletin ve or dunun hazrlan idi. imdi, bu iki husus zerinde duracaz. ************************************************ 24 - T.B.M.M. Zabt Ceridesi, c. 21, s. 349-350 25 - Nutuk, c. II, s. 663-664. 26 - Nutuk, c. II, s. 653-66. 27 - Nutuk, c. n, s. 638-639.
709

709

MLLETN HAZIRLANII
On yldr aralksz srp gelen harplerin millette uyan drd bkknl, ylgnl ve yapt tahribat tasvire girimek, gereksiz bir gayret olur. Yalnz, son defa, Sakarya Muharebeleri srasnda milletten istenen fedakrl, teklifi milliye emirlerini, aralksz askere alnan ve lmek zere cephelere gnderilen insanlar dnmek yeniden giriilecek kesin sonulu bir byk taarruzun gerektirdii millet desteini salamann gln anlamaya yeter. Kar ihtill hareketlerinin kanl bir ekilde bastrlmasnn, kk blge ayaklanmalar karsnda gsterilen hakl iddetin, stikll Mahkemelerince memleketin her tarafnda verilen ar mahkmiyet kararlarnn, Mill dareye kar millet zerinde yaratt honutsuzluu da ayrca gz nnde tutmak gerekir. Btn bunlar yetmiyormu gibi, millet orduya yeniden asker verecek ve yeni ml klfetlere katlanmaya davet edilecekti. Trakya'dan, stanbul blgesinden ve zmit-Eskiehir -Ktahya Afyonkarahisar izgisinin batsnda kalan geni blgeden asker ve vergi alnamyordu. Btn yk Anadolu'nun fakir ksmna ve aa yukar 7.000.000 insana dyordu. Hl byle iken, 22 Mart tarihli mtreke teklifinin millet zerinde gevetici bir etki yapmas mukadderdi. Bu sebeple mtreke artlarnn millete iyice anlatlmasna ve etkisiz braklmasna allmtr. O devrin imknlarna ve artlarna gre gerekten g olan ve propaganda alanna giren bu faaliyet, kanlmaz bir zorunluk idi. Halk uyarmak iin, Mdafaai Hukuk teekkl leri, Belediye Reisleri, eraf harekete geirildi. Her taraftan, mtreke artlarnn kabul edilmemesi iin B.M, Meclisine telgraflar yamaya balad, ilk iaret Ankara Belediye Reisi Ali Bey'in imzalarn tayan telgraf oldu. 31 Mart 1922 tarihli bu uzun telgraf aadaki cmle ile sona ermekte idi: Hkmetin bu hususta meydana gelecek her trl emirlerine ve ykleyecei sorumluluu yapmaya sz vermi ve yemin etmi olan muhterem halkm zn bu konuda da muhterem vekillerine destek ve yardmc olduklarn bir defa daha dorulayarak arzederiz.28 *************************************************** 28 - T.B.M.M. Bazit Ceridesi c. 18, s. 437
710

710

Telgraf metinleri, bata Hkimiyeti Milliye olmak zere, gazetelerde yaynlatlyordu. Mtreke konusu, res m olarak 22 Nisan'da kapand halde, telgraflar aralksz 1922 Haziranna kadar srmtr. Tesbit edebildiimiz son telgraf Bozanic erafndan gelmiti Meclis'te 3 Haziran gn okunan bu telgraf aynen yledir: Sevgili zmir, Edirne ve Bursa'mza saldran zalim dmann mavi paa vrasn istemeyiz. Misak Milli dnda yaplacak herhangi bir sulhu istemeyiz. Bu uurda al bayran glgesinde leceiz. Yaasn Misak Milli, yaasn hakk urunda can vermeyi cana minnet bilen ulu Trk Milleti. 29 Kamu oyu ve hatt Meclis, harbin devamna bu suretle hazrlanrken, phesiz hkmet baka tedbirler almakta idi. nemli olarak, karlan af kanunlarndan bahsedeceiz. Byk Millet Meclisi, her zaman mnferit af kanun lar karmtr. Fakat Sakarya Muharebesi ile Byk Taarruz arasndaki dnemde, mnferit af kanunlarnn oalp sklatn grmekteyiz. Ayrca, ksa aralarla nem li af kanunu daha karlmtr. Ankara Anlamas gereince Meclisin 8 Aralk 1921 gn kabul ettii umum af kanunu 30 Franszlarn tahliye ettikleri blgede, igal s rasnda ilenmi btn sular affediyor ve szn edeceimiz af kanunlarna bir balang oluyordu. Dierleri kabul edildikleri tarih srasyla unlardr: 1) 19 Aralk 1921 tarih ve 170 sayl Vatan Hainlii Sulularndan Bir K smnn Atlarna Dair Kanun. Bu kanuna gre; vatann bir ksmnn blnmesine veya yabanc bir devlete ilhaka alanlar, casusluk edenler, hlen yabanc blgelerde veya igal blgelerinde bulunanlar, ihtilas ve rvetten mahkm olanlar dndaki btn hyaneti vataniye mahkmlar31 aftan faydalanmlardr, idama mahkm, olanlarn cezas mebbed kree, mebbet kree mahkm olanlarn cezas 15 seneye iniyor ve dier cezalar kalkyordu. 2) 7 Ocak 1922 tarih ve 179 sayl Af Kanunu: ***************************************************** 29 - T.B.M.M. Zabt Ceridesi c. 20, s. 116 30 - 168 numaral kanun. 31 - Hiyaneti Vataniye suu, tatbikatta ok geni tutul duu iin Hiyaneti Vataniye Kanununa gre ok sayda kimse mahkm olmutu. Dolaysyla aftan faydal ananlar sayca kmsemek mmkn deildir.
711

711

Bu kanun ile en fiillerden mahkm olanlar hari, 170 sayl af kanunu kapsamna girmeyen btn mahkmlardan, cezasnn te birini tamamlam olanlar faydalanmlardr. Ayrca, henz sonulanmam baz takibat ve tahkikat, igal edilmi yerler kurtarlncaya kadar durdurulmutur, (igalden nce ve igal srasnda bulunduklar yerlerde su ileyenler iin). 3) 21 Ocak 1922 tarih ve 183 sayl takiplerin ertelenmesi Hakknda Kanun: Bu kanun ekiyalar iin kartlm olup, affn ekil ve mul yle belirtilmitir: ekavet erbabndan olup da imdiye kadar yani hkmete snmam veyahut ibu kanunun her kaza (ile) merkezinde iln tarihinden balayarak bir ay iinde hkmete snacak kimseler hakknda takiplerin ertelenmesi karar almaya ve gereine gre bu konuda baz kaytlar ve artlar koymaya Vekiller Heyeti yetkilidir. Saydmz af kanunlarndan faydalanmyan mahkmlar iin de iki kararname yrrle konulmutur. Bunlardan birincisi (20 Nisan 1922 gn ve 1525 sayl), cezalarnn bitmesine 2-3 ay kalm olan mahkmlarn ziraat ilerinde almak zere kefaletle salverilmelerini ngryordu. Dieri (21 Haziran 1922 gn ve 1631 sayl), ziraatle uraan ve topra olan mahkmlar, ay sre ile geici olarak salveriyordu. Ekonomik ve politik mlhazalarla karlan bu kararnamelerden umulan fayda ayrca aklanmaya lzum brakmyacak kadar meydandadr.

ORDUNUN HAZIRLANMASI
Ordunun byk bir taarruza giriebilmesi iin saysz eksii vard. Bu eksiklerin tamamlanmas, hereyden nce, yeteri kadar para bulunmasna bal idi. Bu sebeple, btn kaynaklar zorlanm ve 1922 yl Mart ve Nisan aylarnda birok mal kanun karlmtr. Bunlardan bir ksm, subaylarn durumunu dzeltmeyi, dierleri de ordu ihtiyalarnn karlanmas iin yeni gelirler salamay hedef gdyordu. M. Meclisinin iki oturumunda birbiri ardna kabul edilen ve subaylar ilgilendiren mal kanunlar unlardr: 1. Havaclara verilecek ayr denek hakknda 9 Mart 1922 gn ve 109 sayl kanun: Bu kanunla, havac subaylara ve retmenlere ay712 712

da sekizer lira, uucu assubaylara ayda ikier lira ek de nek verilmesi kabul edilmitir. 2. Olaanst denek Kanununa ek 9 Mart 1922 gn ve 200 sayl kanun: 25 Ekim 1920 gn ve 42 sayl kanunla subaylara ayda 10 lira seferberlik zamm ve 15 lira da cephe zamm verilmekte idi. 200 sayl kanunla, bu iki zamdan nceki maalara, olaanst denekle drt misil zam yaplmtr. Yine bu kanun ile, evvelce (42 sayl kanun) er maalarna yaplm olan zamlar (cephedekiler iin 5, cephe gerisindekiler iin 2 lira idi) kaldrlmtr. 3. Seferberlik ve Cephe Zamm kanunu deitiren 11 Mart 1922 gn ve 201 sayl kanun: Bu kanunla, 25 Ekim 1920 gn ve 42 sayl kanun kaldrlm seferberlik ve cephe zamlar yeniden dzenlenmitir. 4. Makam ve maa farkll hakknda 11 Mart 1922 gn ve 202 sayl kanun: Bu kanun, ordu kumandanlarna 30 lira, kolordu kumandanlarna 20 lira, cephe ve ordu kurmay bakanlarna ve tmen kumandanlarna 10 lira makam maa verilmesini ngryordu. Ayrca, bir st rtbede grev gren subaylar, iki rtbe arasndaki maa farknn yarsn makam maa olarak alacaklard. 5. Emireri ve Seyis erleri hakknda 11 Mart 1922 gn ve 203 sayl kanun: Subaylara birer emireri ve at olanlara seyis verilmesini ngren bu kanunun aklanacak bir yn yoktur. 6. Seferberlikte Mal Zti Binek Hayvanlarnn iae sine dair 11 Mart 1922 gn ve 204 sayl kanun: Kendi paras ile binek at edinmi olan subaylarn atlarn, bu kanuna gre hkmet iae edecekti. 7. 11 Mart 1922 gn ve 205 sayl kanun ile, rtbesi binbaln altnda olan subaylara ylda bir defaya mahsus olmak zere elbise ve tehizat bedeli olarak 48 lira verilmesi kabul edilmitir. Bu yedi kanunla subaylara salanan imknlarn o zamann para deerine ve artlarna gre, hkmet asndan byk fedakrlk ve subaylar asndan ise tatmin edici bir destek olduuna bilhassa iaret etmek isteriz. Ek gelir salamak amac ile karlan kanunlara gelince: fakirliin sembol olarak kabul edebileceimiz bu 713 713

kanunlar, zamann hkmetinin nasl bir aresizlik iinde bulunduunu veciz bir ekilde ifade etmektedir. imdi, bu mal kanunlar da sra ile gzden geirelim: 1 15 Nisan 1922 gn ve 215 sayl kanun: Sigara kd, kibrit ve kav kutularndan alnacak istihlk vergisinin cezalarn ykseltmektedir. 2 15 Nisan 1922 gn ve 216 sayl kanun: Deniz tatlarndan alnan rsumu, daha yksek bir tarifeye tbi tutmaktadr. 3 15 Nisan 1922 gn ve 217 sayl kanun: eker, ay ve kahveden bir kararname gereince alnmakta olan istihlk vergisini arttrmakta ve pirin, baharat, margarin, mum, di sabun ve bo uval istihlk vergisine tbi tutmaktadr. 4 16 Nisan 1922 gn ve 218 sayl kanun: Yine bir kararname gereince av hayvanlarndan alnan resmi arttrmakta ve kanuna balamaktadr. 5 16 Nisan 1922 gn ve 219 sayl kanun: Konsolosluklarda yaplan muamelelerden alnan resmi be misli arttrmaktadr. 6 16 Nisan 1922 gn ve 220 sayl kanun: 30 Eyll 1920 gnl kanunla kibritten alnan istihlk vergisini bir misli arttrmaktadr. 7 16 Nisan 1922 gn 221 sayl kanun: Kibritte olduu gibi sigara kdndan alnan istihlk vergisini iki katna karmaktadr. 8 17 Nisan 1922 gn ve 222 sayl kanun: Btn para cezalarn be misline ykseltmektedir. 9 18 Nisan 1922 gn ve 223 sayl Askeri Nakliye Mkellefiyeti hakkndaki kanun: Taarruz hazrl yaplmakta olan ordunun en byk ihtiyalarndan birine cevap verdii iin son derece nemli ve geici bir kanundur. Bu sebeple, kanunun niteliini aklayan birka maddesini aynen aaya alyoruz: Madde 1 1922 mal ylna ve bir defaya mahsus olmak zere aadaki maddeler diresinde asker nakliye ykmll adyla bir nakdt ykmllk konulmutur. Madde 2 Nakliye ykmll maktu ve nisp olmak zere iki ksmdr. Maktu ksm: Her ahs iin seyyanen (eit) olup kylerde elli, ehir ve kasabalarda yz kurutur. Nisp ksm: Emlk ve arazi ve temett (kazan) vergilerinin zamlaryla birlikte ulat miktara gre aada 714

714

ki nisbetler dahilinde tarh ve maktu ksma eklenerek alnr. A Kylerde: 101 kurutan balayarak her yz kuru ve ksuru iin yzde on. B ehir ve kasabalarda: 101 kurutan balayarak her yz kuru ve k suru iin yzde yirmi. Madde 9 Kesin lzum grlecek yerlerde menzil hatlarnda belli zaman iin Vekiller Heyeti kararyla mahalli rayice gre ve pein cretle btn nakil vastalar kullanlabilecei gibi, yetmedii halde menzil hatlarna elli kilometre mesafeye kadar civar olan kylerdeki nakil vastalarna da mracaat olunur. Madde 12 Bu kanun dnda hibir kimse parasz nakliyat yapmaya mecbur tutulamaz ve aksine hareket edenler vatan hizmeti emriyle istikll Mahkemesine ve olmayan yerlerde genel mahkemelere tevdi olunurlar. 10 20 Nisan 1922 gn ve 224 sayl kanun da nemlidir: Dman istilsndan kurtulan yerlerden kaan Rum ve Ermenilerin (adlar sylenmeksizin) mallarnn paraya evrilerek hazineye gelir kaydedilmesini ama gden bu kanun gizlenenemvali metruke yi ihbar edenlere, meydana kan maln bedelinin yzde onu nisbetinde mkfat verileceini ngrmekte idi. Kanunda, sz konusu mal bedellerinin hazineye gelir kaydedildii ifde edilmemi emnet hesabna kaydedilmek zere ibaresi kullanlmt, ilerde birtakm suistimallere ve hakl dedikodulara yol aacak olan bu kanun, 15 Nisan 1923 gn ve 233 sayl kanunla yrrlkten kaldrlacak ve Birinci Dnya Harbi iinde ittihat ve Terakki hkmeti tarafndan karlm olan 13 Eyll 1915 gnl geici kanun, baz maddeleri deitirilerek yrrle konacakt. 11 2 Mays 1922 gn ve 228 sayl kanun: Askerlikten tecil vergisi adyla yeni bir vergi getirmek ve 1 Mart 1922 gnnden, Ordunun hazar hline geiine kadar yrrlkte kalmak zere karlm bulunmaktadr. Son olarak, mal kanundan daha sz etmek istiyoruz. Bunlar: 6 Mays, 3 Temmuz ve 21 Austos gnl avans kanunlardr. Orduya harcanmak zere Mill Savunma Bakanlna, Birinci Avans Kanunu ile 10 milyon, ikinci Avans Kanunu ile 7 milyon Onc Avans Kanunu ile 5 milyon lira denek verilmitir. Bylece, Anadolu'nun btn mad-d ve mal kaynaklar santimine kadar zorlanarak, Byk Taarruzdan nce kullanlmtr. Artk, bu alan715

715

da ne hkmetin, ne de halkn yapacak hi bir eyi kalmyordu. Eer ordu taarruzu baarya ulaabilirse Trkiye kurtulacak, aksi takdirde, Mill Kurtulu Hareketi mal bakmdan yeni bir kmazn iine dm olacakt. Buraya kadar anlattklarmzla, taarruz hazrlnn ordu dndaki ksmn zetlemi bulunuyoruz. Ordu da kendi iinde durmadan hazrlanmakta idi. Ordunun nemle zerinde durduu ileri ylece zetleyebiliriz: a. Eitim. Son derece sk ve aralksz bir alma ile subaylar ve erler, byk taarruzun gereklerini yapabilecek bir ekilde yetitirilmilerdir. Bu amala, btn birliklerde, her seviyede kurslar, talimgahlar alm, bol tatbikat ve manevralar yaplmtr. Sakarya Meydan Muharebesinden sonra giriilen takip harektnn ve muharebelerin durduu 10 Ekim 1921 den 1922 Austosuna kadar geen 10 aylk sre, eitim iin gerekli imkn en geni ekilde vermi bulunuyordu. Zaten byk bir harp tecrbesine sahip bulunan subaylar ve kumandanlar, hem kendilerini, hem de erlerini, bu sre iinde taarruza gre hazrlamlardr. b. Ordu Mevcudunun Arttrlmas. Taarruz edecek bir ordunun, karsndaki dmana, insan says bakmndan stn olmas gerekir. Yunanllarn Anadolu'da 200.00 mevcutlu bir ordular bulunduu biliniyordu. Halbuki Trk Ordusu, harbin bandanberi hi bir zaman bir cephede 100.00 kii toplayamamt. Taarruz hazrl srasnda, ordu tekilt bakmndan, yeniden dzenlenirken tmenlerin mevcudu da arttrlyordu. Tamamen kapanm olan Dou ve Gney cephelerinden getirerek ve baz doumlular askere alarak Bat Cephesinde ordunun insan mevcudu 186.000 e ykseltilmitir. Daha nce belirttiimiz zere Sakarya'dan sonra, 20 Eyll 1921 de, Bat cephesinin insan mevcudu 92.660 idi. Demek ki, bu tarihten Byk Taarruza kadar ordunun mevcudu yzde yz artmtr. Bylece, Yunanllara denk bir duruma gelinmi oluyordu. c. Silh Gcnn Ykseltilmesi. Trk Ordusunda, eitli piyade tfei vard. Ayn kurunu atmayan bu tfeklerin, birliklerde kark bulunmas, cephane ikmlini gletirdii gibi ordunun ate gcn de azaltyordu. Bunun iin, Sakarya Meydan M-? 716

716

harabesinden sonra ilk i olarak, her tmende ayn cins tfek toplayacak ekilde deiiklikler yaplm ve mermisi bol olmayan tfeklerden kurulu tmenlerin ihtiyatta kullanlmas kararlatrlmt. eitli tedbirlerle (stanbul depolarndan karlma, Fransa ve talyadan satn alnma ve Rus yardm) ordunun silh gc byk lde arttrlmtr. Yine Bat Cephesinin 20 Eyll 1921 gnl durumu ile karlatrrsak: Tfek saysnn 47.342 den 98.956 ya, ar makineli tfek saysnn 480 den 839'a, hafif makineli tfek saysnn 379 dan 2025'e, top saysnn 165den 323'e ykseldiini grrz. Btn gayretlere ramen, svari kuvvetleri hari, hi bir bakmdan Yunan Ordusuna bir stnlk salanamam, ancak bir denge kurulabilmiti. Moral faktr hesaba katlmakszn stnln elde edilmesi taarruz plnna kalyordu. 717

717

B. TAARRUZ VE ZAFE R
Taarruz pln, byk kuvvetleriyle Afyonkarahisar blgesinde bulunan Yunan ordusunun sa kanadna taarruz ederek, zmir'le irtibatn kesmek esasna dayanyordu. Bu takdirde, Yunan ordusu ya bu blgede toptan im ha edilecek veya kuzeye, Bursa ynne atlarak datlp, para para yok edilecekti. Taarruzun, baarya ulamas iin Trk kuvvetlerinin byk ksmnn, dmann sa kanadnda toplanmas ve Gneyden kuzeye doru taarruza geirilmesi kararlatrlmt. Bu plnn baar ihtimali fazla olduu kadar, phesiz tehlikesi de bykt. nk, byk kuvvetler Afyon blgesinde toplanm, buna karlk kuzeyden gneye uzayan ve 120 kilometreyi bulan asl cephede, 50.000 kiilik bir kuvvete (2. Ordu), karsnda bulunan 100.000 kiilik dman kuvvetini tutmak grevi verilmiti. Ankara ynn kapayan 2. Ordu grevini yapamad takdirde, Yunan ordusunun Afyon blgesinde yapaca baarl bir kar taarruz, byk Trk kuvvetlerini gller blgesine ve Toroslara atabilirdi. Taarruzun, dman gafil avlayabilmesi iin, bir bas kn taarruzu eklinde yaplmas, taarruz plnnn dier bir zellii idi. Taarruz hazrln gizleyebilmek iin alnan btn tedbirlere ramen Yunan ordusu, kaak birka Trk erinden taarruz durumunu renmiti. Fakat, Afyon blgesinde toplanan Trk kuvvetlerinin gerek says ve taarruz gn tesbit edilemediinden, Trk taar ruzu yine de baskn tarznda balayabilmitir. Byk taarruzda Trk ve Yunan kuvvetlerinin sayca karlatrlmas yledir: nsan Trk Ordusu Yunan Ordusu 718 Ar Hafif Tfek Top Kl Mk.Tf. Mk. Tf. 186.900 98.596 839 2.025 323 5.286 195.000 130.000 1.002 4.152 344 3.000

718

Sakarya Muharebesinden sonra, Yunan ordusu ku manda kadrosunda baz nemli deiiklikler yaplm ve bu arada Papulas'n yerine Ordu Kumandanl na Hac Anesti getirilmiti. Yeni Ordu Kumandan; Byk Trk Taarruzu ile bal ayan muharebeleri zmir'den telsizle idare etmeye kalkm ve Yunan ordusunun felketini bylece kolaylatrmtr. Halbuki, Bakumandan Mustafa Kemal Paa, cephede ve ktalarn yanbanda bulunmu lardr. Trk Ordusunun kumanda kadrosu aadaki ekilde teekkl etmiti: 1. Ordu Kumandan: Nurettin Paa Ordu Kurmay Bakan: Albay Emin (Korgeneral E. Ko ral) 2. Ordu Kumandan: Yakup evki Paa (Orgeneral Y. . Suba) Ordu Kurmay Bakan: Albay Hseyin Hsn (Tm general H. H. Erkilet) I. Kolordu Kumandan: Albay zzettin (Orgeneral i. allar) II. Kolordu Kumandan: (Korgeneral A. H. Ayerdim) III. Kolordu Kumandan: Albay kr Naili (Korgeneral . N. Gkberk) IV. Kolordu Kumandan: Albay Kemalettin Sami (Kor general K. Sami Paa) V. Kolordu Kumandan: Fahrettin Paa (Orgeneral F. Altay) VI. Kolordu Kumandan: Kzm Paa (Korgeneral K. nan). Kolordularn Kurmay Bakanlar, Kolordularn numa ra srasna gre: Binba Muharrem Mazlum (Orgeneral M. M. skura), Yarbay brahim (Tmgeneral . Been), Yarbay Hayrullah (Tmgeneral H. Fiek), Yarbay Ziya (Tmgeneral Ziya), Binba kr (kr Koak), Yarbay Nihat (Sonra kaza kurunu ile zmir'de ehit oldu.) Muharebelerin byk ykn omuzlarnda tayan tmen kumandanlarnn isimleri aadadr: Yarbay Naci (Korgeneral Naci Tnaz) Yarbay mer Halis (Korgeneral .H. Byktay) Albay Reat (Taarruzun ikinci gn intihar etti) 32 ************************************************ 32 - nemli bir tepeyi (iil tepe) zaptetmekle grev li olan tmeni emredilen saatte hedefini alamadndan, Tmen Kumandan bundan mtessir olarak intihar etmi ve biraz sonra da tepe zaptedilmitir .
719

719

Yarbay Edhem (all Edhem Bey) Yarbay Halit (Eski Kastamonu milletvekili) Yarbay Dervi (Dervi Paa) Albay Osman (Tmgeneral Osman Koptagel) Albay Kzm (Tmgeneral K. Sevktekin) Albay Mrsel (Tmgeneral M. Baku) Yarbay Zeki (Tmgeneral Z. Soydemir) Yarbay Suphi (Tmgeneral S. Kula) Albay Nazmi (Korgeneral N. Solok) Yarbay brahim (Bilecik Milletvekili olak brahim) Yarbay Abdurrahman Nafiz (Orgeneral A. N. Grman) Yarbay Aleddin (Aleddin Paa) Yarbay Salih (Orgeneral S. Omurtak) Albay Air (Tmgeneral Air Atl) Albay Nurettin (Nurettin Paa) Albay Hac Arif Albay Kzm (Orgeneral Kzm Orbay) Albay Sabri (Sabri Paa) Albay Naci (Tmgeneral Naci Eldeniz) Albay Halit (Tmgeneral Deli Halit) Taarruzda kesin sonu alnacak yerde (Afyon blgesinde) dmann sa kanadn kertmek zere zzettin allar ile Kemalettin Sami Paann kolordular taarruz edecek, Ali Hikmet Paa'nn kolordusu bunlarn gerisinde ihtiyatta bulunacakt. Fahrettin Altay'n kumanda ettii Svari Kolordusu ise, dmann sa kanad andan dman gerilerine taarruz edecekti. Taarruz, 26 Austos 1922 Cumartesi gn sabah saat 4.30 da topu atei ile balad. Topunun atei ok etkili oldu. Fakat iki Trk Kolordusunun, dmann sa kanadna yapt taarruz, bu ilk gn, istenilen sonucu alamamt. Bununla beraber, dman iyice sarsld. Fahrettin Altay'n kolordusu (svariler), Yunan ordusunun sa kanad ucundan Ahr dan, gece aarak, en baarl hareketi yapmt. Dmann sa kanad kertilemedii halde, 26 Austos gn, svariler Sincanl ovasna inmilerdi. Svari kolordusunun dman gerisinde faaliyete gemesi (Demiryolunun tahribi ve telgraf hattnn kesilmesi) muharebenin ilk ravundunu Trk Ordusuna kazandrd. 27 Austos'ta dman direnmesi krld. Trk Ordusu taarruzu sratle geliiyordu. Afyon'un batsnda Yunan cephesi yarlmt. 28 Austos'ta Yunan ordusunun asl cephesi de ya720

720

rld. Gneyden Kuzeye doru ilerleyen Trk kuvvetleri ile doudan ilerleyen kuvvetler Yunan ordusunu ikiye ayrm ve byk ksmn kuatc bir duruma girmiti. 29 Austos'ta taarruz baarl bir ekilde geliti. Yunanllar saracak enber biraz daha belirli bir ekle girdi. 30 Austos'ta Svari Kolordusu ve dier birlikler tarafndan ekilme yolu kapanm olan dman kuvvetleri (5 tmen, 40-50 bin kii), Bakumandanlk Meydan Muharebesi ad verilen bugnk muharebede ksmen esir, ksmen imha edilmilerdir. Muharebeler 31 Austos ve 1 Eyll gnleri de olanca iddetiyle devam etti. Yunan ordusunun imhadan kurtulan kuvvetleri eitli ynlerde ekilmeye balamlard. 1 Eyll'de Trk ordusu Uak'a girdi. 2 Eyll'de Uak yaknlarnda Yunan Bakumandana General Trikopis, II. Kolordu Kumandan General Diyenis, Kurmay Bakan Albay Yuvanis, 13. Tmen Kumandan Albay Vandelis de dahil olmak zere 300 kadar Yunan subay ile 5000 den fazla er esir alndlar. 3 Eyll gn, Trk ordusunun takip hareketi devam etti. nn mevzilerinde iddetli muharebeler oldu ve buradaki Yunan kuvvetleri de Bursa ynnde ekilmeye baladlar. 9 Eyll'de Trk svarileri zmir'e girdi. Takip boyunca eitli blgelerde yaplan muharebelerde Yunanllardan ok sayda esir alnd. Kurtulan Yunan birlikleri zmir, Yalova, Bandrma gibi sahil ehirlerine ulamaya abalyorlard. 1 Eyll'den 17 Eylle kadar sren takip ve ekilme harekt srasnda negl - Bursa blgesinde, Ktahya'da, Mudanya'da nemli muharebeler oldu. Nihayet son Yunan askerleri, 17 Eyll'de Bandrma'da gemilere binerek Anadolu'yu terk ettiler.:" ********************************************** 33 - Yunan Ordusu Bakumandan, daha nce belirttiimiz gibi, General Hac Anesti idi. zmir'de oturan Bakumandann muharebeyi idare edemedii anlaldndan, cephedeki Trikopis Bakumandan tayin edilmi idi. Fakat Yunan ordusu ba skna uradndan Trikopis Bokumandan tayin edildiine dair emri tebell edememiti. Ancak esir olduktan sonra keyfiyeti Trklerden rendi. 34 - Byk taarruz hakknda General Fahri Belen'in Byk Trk Zaferi Afyon'dan zmir'e adl deerli kitabn tavsiye ederiz.
721

721

5. HARBN SONA ER

Byk Trk Taarruzunun gsterdii gelime zeri ne, Yunanistan, itilf Devletlerine bavurarak, Anadolu'nun boaltlmas artiyle bir mtareke yaplmas hususunda araclk ricasnda bulundu. Fakat, byk devlet herhangi bir mdahaleye girimeden, Trk Ordusu, zmir'e dayanm ve Anadolu'nun Yunanllar tarafndan boaltlmas bir mesele olmaktan kmt. imdi, ancak Boazlarn ve Trakya'nn durumu sz konusu olabilirdi. Nitekim, 11 Eyll 1922 de, ngiltere, Fransa ve talya anakkale Boaznn Anadolu yakasna asker gndererek, Trk Ordusunun ilerleyiini burada durdurmak istediler. ler arasnda, Boazlarn serbestliiyle ilgili bir anlamazlk olmad anlalyordu. Yalnz, Trakya'nn Yunanistan'da m kalaca yoksa Trklere iade mi edilecei meselesi askda idi. 12 Eyll'de balayarak 23 Eyll'e kadar bykler arasnda cereyan eden grmeler, dnyay tehdit eden yeni bir harb ihtimali iinde, olduka heyecanl geti. ngiltere, stanbul'un da Trklere braklmasna yanamt. Fakat, Trakya meselesinde srarl idi ve Boazlarn tarafszln korumakta, yeni bir harbi gze alacak kadar kararl grnyordu, ngiliz kabinesi, 15 Eyll gn yapt toplantda, Trk Ordusunun Boazlar blgesine tecavz etmemesi iin byk devlet tarafndan M. Kemal Paaya tebligat yaplmas, anakkale'nin Anadolu yakasndaki mttefik kuvvetlerin arttrlmas, Trklerin Rumeli'ye gemesinin nlenmesi ve Dou meselesinin zlmesi iin ngiltere, Fransa, talya, Yugoslavya, Romanya, Yunanistan ve Trkiye delegelerinin katlmasiyle bir konferans toplanmas hususlarnda karara vard. O gnden sonra da, ngiliz nazrlar hemen her gn toplant 722

722

halinde bulundular.35 stanbul'da General Harrington'a, M. Kemal Paa'ya gerekli tebligat yapldktan sonra, tarafsz Boazlar blgesine girecek Trk askerlerine ate almas iin emir verildi. D ilikiler blmnde belirttiimiz zere, Harrington, hkmetinin bu tebligatn cebinde saklam ve silhl atmaya sebep olacak bir sert davrantan saknmtr. Trk Ordusu ise, anakkale'de ngiliz mevzilerine kadar sokulduktan sonra durmutu. Durum, gerekten ok cidd idi. Her an bir silhl atmaya balyabilirdi. Btn Avrupa memleketlerini bir heyecan kaplamt. nk Lloyd George'un, Royter ajans vastasiyle 16 Eyll'de yaynlanan bir bildirisi, btn ngiliz mstemlekelerini, Fransa'y, talya'y ve Balkan Devletlerini Trkiye'ye kar harbe davet eder mahiyette idi. Lloyd George'un bu davran, bata baz ngiliz evreleri olmak zere, btn muhataplarnn tepkisiyle karlat. Fransz Babakan Poincare, anakkale'deki Fransz askerlerinin 24 saat iinde geri ekilmesi iin General Pelle'ye talimat verdi, talya da ayn eyi yapt. Lloyd George, yalnz kalmt. Olaylarn, byle olumlu bir ekilde gelimesinde Fransa'nn rol ok byk olmutur. nk, Trk Zaferi Fransa'da son derece iyi karlanm ve Fransz halk, bunu kendi zaferleri gibi kabul etmiti. Poincare'nin dou politikas, Trkiye'nin menfaatleriyle tam uyuma halinde idi. Fransz Babakan, bu husustaki grn 8 Ekim gn Voucouieurs'de syledii nutkunda yle belirtmiti: ... Fransa byk bir Mslman milleti olup, harb srasnda Mslman askeri tarafndan gnl yceliiyle mdafaa edilmitir. Bu askerlerden bir ou Fransa urunda hayatlarn feda etmilerdir. Bana gelince, Triancourt Mezarlna her gidiimde orada ailelerinden uzak, mill topraklarndan uzak olarak ancak lmek iin geldikleri bir memlekette uyuyan cesur Amerikallara kar min nettar ve hznl bir duygu ile dolmaktaym. Mslman askerlerimiz Trkiye'ye kar harp etmeye mecbur olduklar zaman bile disiplin ve cesaret hususlarnda takdire deer olmulardr. Fakat bugnlerde Fas Sultanndan aldm telgraf ve her taraftan bana gnderilen haberler ****************************************** 35 Ali Trkgeldi. Mondros ve Mudan ya Mtarekelerinin Tarihi, Trk Devrim Tarihi Enstits Yaynlar - No. 7, Ankara 1948, s. 152. 723

723

son zamanlarda Anadolu'da Trkler tarafndan elde edilen zaferlerin mstemlekelerimizin byk bir ksmndaki dindalar tarafndan gerek b ir memnunlukla karlanm olduunu yeter derecede spatlamaktadr. Bu bir gerektir ki, bilmezlikten gelmeye hakkmz yoktur ve btn Dou politikamza hkim olmak lzm gelmemekle beraber, onu etkileyecek niteliktedir. Nihayet efendiler, herey-den nce Ankara Meclisi tarafndan istenilen Dou Trak ya'y Yunanistan'a vermek iin Trakya'y reddetmi olsaydk, galipleri malplar aleyhine kzdrm, her rktan ve dinden olan halkn zararna olarak dmanl uzatmak zorunluunda kalm olurduk.37 Fransa ve talyann iddetli direnmesi sonunda, ngiltere de Dou Trakya meselesinde yumuamak zorunda kald. Varlan anlamaya dayanarak. Franklin Bouillon zmir'e gnderildi. General Pelle, Poincare'nin emriyle daha nce stanbul'dan zmir'e gelmiti. Fakat, bu srada ngilizler, anakkale'deki kuvvetlerini durmadan oaltmakta idiler. Trk askerleri de tarafsz blgeye ksmen girmi ve ngiliz mevzilerinin nndeki tel rglere kadar yaklamlard, zmir'e gelen General Pelle ile Mustafa Kemal Paa arasndaki grmelerin olumlu bir ekilde devam etmesine karlk anakkale blgesinde bir harbin her an balamas ihtimali tazeliini muhafaza etmekte idi. Fakat General Harrington'un ok anlayl ve yumuak davranmas sayesinde Franklin Bouillon'un herhangi bir hdisenin zuhurundan nce zmir'e ulamas mmkn oldu. zmir grmeleri, Mudanya'da bir mtareke yaplmas iin gerekli zemini hazrlamt. 3 Ekim 1922 gn smet Paa, General Harrington (ngiltere), General Charpy (Fransa), General Mombelli (talya), Trk-Yunan Harbine son verecek mtareke iin Mudanya'da toplandlar. 11 Ekim'e kadar sren grmelerden sonra Edirne dahil olmak zere dou Trakya'nn Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetine teslimine karar veren mtareke heyeti u noktalarda anlamaya varmt: bu mtarekenin imzaland tarihten itibaren Trk ve Yunan asker kuvvetleri arasnda muhasemat tatil edilecektir. Yunan kuvvetleri, Trakya'dan hemen ekilmeye ******************************************** 37 Ali Trkgeldi, Mondros ve Mudanya Mtarekelerinin tarihi Ankara 1948, s. 154155. 724

724

balayacaklardr. Trakya'nn boaltlmas 15 gn iinde tamamlanacaktr. Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin jandarma ktalar Trakya'ya geerek burann asayiini salyacaklardr. Bu kuvvetlerin says, subaylar dahil olduu halde, 8000 kiiyi amyacaktr. Trakya'nn Yunanllar tarafndan boaltlmas ve Trk jandarmas ile mlk idarenin yerlemesi srasnda zuhur edecek olaylar nlemek zere, burada, mttefik heyetleri ve 7 taburdan ibaret bir igal ktas bulunacaktr. Bar Andlamasnn imzalanmasna kadar, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti, Trakya'ya asker ktalar nakletmiyecek ve bir ordu bulundurmyacaktr. Mudanya grmelerinin balamasndan nce, Marmara blgesindeki Trk birliklerinden 16 seme tabur, jandarma birlikleri haline sokularak Trakya'ya gnderilmek zere hazrlanmt. Bu taburlar 21-27 yandaki (311-317 doumlular) erlerden kurulmu olup, 400 er mevcutlu idi. Mtarekenin imzalanmas zerine jandarma taburlar derhal Trakya'ya tanm ve Yunan ordusu da mtareke artlarna gre ekilmee balamt. tilf Devletleri, bar andlamasnn 13 Kasm'da Lozan'da yaplmasn kararlatrarak, 27 Ekim 1922 gn Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetine aadaki tebligat yaptlar: ngiltere, Fransa ve talya hkmetleri, Ankara hkmetine gnderdikleri 23 Eyll tarihli notalarna ek ve bu hkmetin 4.10'1922 tarihli notasna cevap olarak, doudaki harbe son verecek bir bar andlamas mzalanmas maksadiyle, 13 Kasm'da grmeye balamak zere davet etmekle ereflenirler. Delegelerin tam yetkili olmas, fakat sayca kiyi gememesi ngiltere, Fransa ve talya hkmetleri arasnda karalatrlmtr. :;s KRONOLOJ 11 Ekim 26 Ekim 1922 Mudanya Mtarekesinin imzalanmas 1922 smet Paa'nn Hariciye Vekili seilmesi

1 Kasm 1922 Saltanatn kaldrlmas ***************************************** 38 M. Cemil (Bilsel), Lozan stanbul 1933, s. 2, s. 2. 725

725

17 Kasm 1922 Sultan Vahidettin'in

stanbul'dan kamas

13 Kasm 1922 Abdlmecit efendinin Halife seilmesi 20 Kasm 1922 Lozan Konferansnn almas 4 ubat 17 ubat 1923 Lozan Konferans grmelerinin kesilmesi 1923 zmir'de ktisat Kongresinin almas

1 Nisan 1923 Birinci Byk Millet Meclisinin kendisini feshetmesi ve seimin yenilenmesi karar 8 Nisan 1923 Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti Reisi Mustafa Kemal Paa'nn bir halk devleti ve Hk meti kurulacan belirten beyannamesi (9 umde) 24 Temmuz 1923 Lozan Andlamasnn imzalanma s 38 11 Austos 1923 kinci Byk Millet Meclisinin almas 2 Ekim 6 Ekim 13 Ekim l 29 Ekim 30 Ekim tini kurmas. 1923 Cumhuriyetin iln 1923 smet Paa'nn Babakan ad ile ilk Cumhuriyet Hkme1923 stanbul'daki igal kuvvetlerinin ekilmesi 1923 Trk ordusunun stanbul'a girmesi 1923 Ankara'nn yeni Trk Devletinin merkezi olarak kab u-

************************************* 39 Grlyor K X,ozan Andlamasnn imzalanmas beklenmemi ve Anadolu htilli, hedefine doru adm adm ilerlemekte devam etmitir. 726

726

DRDNC BLM

YEN TRKYE

Yeni Trk Devletinin kuruluu; ihtilllerden, harpler den ve bir seri slhat abalarndan geerek gereklemitir. Uzun bir devreyi kaplayan bu olaylardan, biz, son ihtilli (Anadolu ihtilli) ve son harbi (istikll Harbi) gzden geirdik. lk kitabmzn nsz'nde de belirttiimiz gibi, yeni Trkiye'nin kuruluunu hazrlayan Mill Mcadele sanld gibi belli bir ka yl iine sdrlm ve kapanm bir devir deildir. Bunun ncesi ve gnmze kadar ulaan sonras vardr. Fakat, aradmz k yolunun en yakn balang noktas olarak Mill Mcadeleyi ele alm bulunuyoruz. Bu balang noktasna da, phesiz bir yerden gelinmitir. Gerekleri smsk yakalyabilmek iin geriye doru giderek veya en batan balayarak meseleleri incelemenin en doru hareket olduuna inanyoruz. Ancak, bu, ok mull ve akademik alma isteyen bir i. Bylesine bir almay bakalarna brakarak, yeni Trk Devletinin hangi temeller zerine kurulduunu aratrmakla yetineceiz. lk olarak, u hususu belirtmek gerekir ki; Yeni Trkiye, Anayasa hukuku ve milletleraras hukuk bakmndan tam anlamyla yeni bir Devlettir. Fakat, bugn Trkiye'de gze grnen ve hissedilen btn deiikliklere ramen, devletin asl unsurlar, Osmanl Devletinin kalntlar halinde yayor. Dikkatli bir gz, Osmanlln izlerini, devlet ve toplum hayatnn her safhasnda, insanlarmzda ak ve seik olarak grebilir. Eski bir tarihe sahip olmak, milletlerin hayatnda ve kurumlarnda elbette nemli bir yer tutmaktadr. Yalnz unutmamaldr ki, Tarih, iyi ile beraber, kt olan da yeni kuaklara aktarr. Eer 727

727

tarih miras kkl bir tasfiyeye uramaz ise, her trl iyi niyetler boa gider ve eski devlet, yeni devletin ats altnda, ok uzun yllar btn canllyle yaayp gider. Yal milletler, yeni devletler ve yeni rejimler kurmaya muvaffak olmulardr. Bunun birbirine kart iki rneini, Fransa'da ve Rusya'da grmekteyiz. Trkiye, gerek Fransz, gerekse Rus ihtilllerinden etkilenmi olduu halde, ne o yoldan, ne de dierinden gemedii iin Osmanl kalmaktan kurtulamamtr. Yeni insan yetimeden, yetitirilmeden, daha akas insanlar yenilenmeden, yeni dzen, yeni devlet kurmak mmkn deildir . Tarihlerinin arl altnda ezilmemi gen milletler, kendi devletlerini daha rahatlkla kurabilmek ansna sa hip oluyorlar. Amerika Birleik Devletleri bunun en tipik rneidir. Bamszlklarna yeni yeni kavuan smrge halkl arnn da giritikleri denemelerde ayn sonuca ula acaklar bir sre sonra grlecektir. Buraya kadar sylediklerimiz, Yeni Trk Devletinde hi bir eyin deimedii anlamna alnmamaldr. En nemli deiiklik, yenilenme isteinin, Cumhuriyetten ncekine nazaran ok daha uurlu olmasdr. Bununla beraber, temelde deime olmaynca, btn yenilik, bir eski paltonun tersyz ediliinden teye geemez. Mill Mcadeleden sonra, eski kurumlarn ou hukuken ve fiilen yklmtr. Yerlerini yeni kurumlar almtr. Devlet, az ok modernize edilmitir. Memlekete bat teknii girmitir. Atatrk'n pek az bir zamana sdrd reformlar sayesinde, toplum ve kii hayatnda bir deime balamtr. Bat yaayna daha hzla ynelen bu deime, phesiz, etki alann devaml olarak geniletmektedir. Fakat, toplumun st yapsndaki deime, alttaki deime ile uygunluk halinde deildir. En iyimser grle, gerek budur. Yeni Trkiye'nin kurucular, elbette byle olmasn istememilerdi. Mill Mcadele sresince ve zaferden sonra, ok byk szler sylemi, ok ileri hedefler gsterilmiti. Ancak, ihtill ile i bana gelindii halde, gerei kadar radikal davranlamad. nk, Osmanl Devleti lmt ama, Osmanllk henz ayakta duruyordu. Hatta, en ileri radikaller ve reformcular bile, Osmanl lkla ilikilerini kesmemilerdi. nk, onlar ilhamlarn Osmanl devrimcilerinden almlar, ayn mektep ve ayn evrede eitilmilerdi. Bu sebepledir ki, Yeni Devletin kuruluunda, byk lde eski malzeme kullanlmtr. 728

728

Anadolu ihtilli ve stikll Harbi ile Trkiye'de bir islm imparatorluu ndan mill devlete, teokratik devlet dzeninden parlamenter Cumhuriyete ve o rtaa ekonomisinden modern kapitalist ekonomiye gei gibi radikal deiikli kler olduu halde, Yeni Devlette Osmanl zihniyetinin idare mekanizmasna yerleebilmesi byk bir ansszlktr. Bu hali bir dereceye kadar normal saymak ve tasfiye tehlikesiyle karlaan Osmanlln bir direnmesi, bir yaama abas eklinde telkki etmek gerekir. Dier yandan ihtill, ykmak istedii kuvvetle, kendisine engel olacak en nemli ular krdktan sonra -st kapal- bir uzlamaya girmi gibi grnyor. Bu, phesiz, yalnz Anadolu htilline has bir durum deildir. Nitekim, balangcnda, Fransz htilli de buna benzer bir yoldan gemitir. u farkla ki, Fransa'da deime temelde cereyan ediyordu ve uzlama geici idi. Trkiye'de ise, eski devrin kesin olarak tasfiyesi uzun zamana ve gelecek kuaklara kalyordu. Gerek bu farkll, gerekse Anadolu ihtillinin kkl bir deimeye gidememesindeki gerek sebepleri Trkiye'nin baz tarih alar yaamam olmasnda aramak gerekir. Bir ksm Batl yazarlarn nemle zerinde durduklar bu husus, son zamanlarda ngiltere'de yaymlanan Modern Trkiye'nin Douu adl bir eserde geni ekilde ele alnmtr. 1 Yazar, yle diyor: ...Avrupa tarihindeki byk olaylar ve hareketler, slm Hristiyanlktan ayran askeri ve dini setlere arpmak yznden, onu etkilerinden tamamen mahrum brakm, Trkiye bunlardan uzak ve habersiz kalmt. Kilise - Devlet atmas, Rnesans, Reform ve Kontr - Reform, bilimsel uyan, hmanizme, liberalizm, Rasyonalizm ve aydnlanm a, Avrupa'nn geirdii bu byk servenler ve fikri atmalar, bunlarn tamamiyle yabanc ve yersiz kaaca bir toplumda yanksz ve dikkatten uzak kalmt. Ayn durum, byle sosyal, ekonomik ve pol itik deimeler iin de sz konusu di. Baronluun ykseli ve k, komnlerin gelimesi, ticaretin yeni bir ekilde gelimesi, yeni bir orta snfn belirii, para ve toprak, site devleti, nasyonal devlet ve imparatorluklar ara sndaki atmalar, Avrupa toplumunun ve hayatnn btn bu hzl ve bileik evrimlerinin herhangi bir benzerini ************************************************* 1 Bernard Lewis, The Emergence of Modern Turkey, Oxford University press, 1961, s. 474-479. 729

729

Osmanllarn Ortadou slm uygarlnda bulmak mmkn deildir. Btn bunlardan tr de, Trk htillini hazrlayp besleyen, sonra da ekillendiren deime ve atma, ngiliz, Fransz ihtilllerinden ve hatt, brlerine nisbetle daha byk benzerlikler izilmesine elverili olan Rus htillinden farkldr. Birinci kitabmzda da belirttiimiz gibi Anadolu htilli bir halk hareketi deildir. Baz kimseler, bunu, mill burjuva hareketi olarak vasflandrmalardr. Bu iddiada da, byk bir gerek pay yoktur. Trkiye'de bat burjuvazisi gibi uurlu ve tekiltl bir snfn bugn bile bulunmay, kanaatimizi dorulamaya yeter. Anadolu burjuvalarn mill hareket iinde olduu kadar, dnda da grmekteyiz. Geri, Yeni Trkiye'nin kuruluunda ve e killenmesinde, burjuvazinin nemli etkisi olmutur. Ama, bu vakadan, Anadolu htillinin bir burjuva ihtilli olduu hkmne varlabileceini sanmyoruz. Anadolu ihtilli, asl unsuru ittihatlar (asker ve si vil) olan bir karma kadronun, daha dorusu bir aydn ekibin yaratt ve yrtt bir hareke ttir. Buna, yabanc yazarlardan bir ounun da iaret ettii gibi sekinler hareketi diyebiliriz. Trk toplumunun gerekten sekin kiileri saylmak gereken bu yol gstericilerin fikr cevher bakmndan balca zellikleri, Osmanl toplumu iin ok yeni saylan iki kavram, vatan ve millet kavramlarn idrk etmi olmalardr. Jn Trklerden Kuvayi Milliyecilere kadar, peinden koulan en ekici fikirler, kaynan vatan ve millet kavramlarndan almtr. Anadolu ihtillinin ncleri ve yneticileri de pek az farkla ayn fikir izgisinde bulunuyorlard. Balangta, ihtillin hazr bir ideolojisi ve yetimi bir ideologu yoktu. Hareketin efi, ayn zamanda ideolog olmaz zorunluunda idi. Ve ihtillin ideolojisi, hareketle beraber, hatt hareketin arkasndan gelmiti. Bu sebeple, Yeni Trkiye'nin kuruluunda, ideoloji ok defa gnn artlarna uydurulmutur. Anadolu htillinin, harple beraber, i ie gelime si de ayrca zerinde durulacak bir husustur. htillin ideolojik bir hareket olarak balamam olmas ve byle bir hazrla sahip bulunmamas, dayanan ve gereke sini harpte bulmasna yol amtr. Bylece, harp, ihtille baar ans salam oluyordu. Fakat, bu durum. Yeni Devletin kuruluunda birtakm olumsuz etkiler yapmaktan da geri kalmamtr. D dmanlara kar vatann savunulmas ve milletin kurtuluu iin savaanlarn pek 730

730

az ihtillci idi. Savalara gre, kurtarlacak kutsal varlklar arasnda saltanat ve hilfet makamlar da vard. leride bu iki messeseyi de tasfiye edecek olan ihtillciler, bir sre, sava arkadalarndan farkl grnememilerdi. Anadolu mill hareketi iinde btn siyas grler bir koalisyon tekil etmiti. Bu koalisyon, ihtillin uzak hedefleri bakmndan byk bir zaaft. nk, htille kar olan kuvvetler, zaferden sonra, vatann kurtuluu iin girdikleri bu koalisyondan, alacakl olarak kacaklard. Bu sebepten tasfiyeleri gleiyordu. Ne kadar radikal davranlsa, bunlara taviz verilmek gerekecekti. Esasen, ilk gnden beri, ihtill, taviz vere vere yrtlmekte idi. ttihatlar da, Yeni Devletin kuruluunda nemli sr tmelere ve atmalara sebep olarak, ihtillin gcn ve hzn azaltmlardr. Bir ihtillci teekkln mensubu olan ittihatlar, Anadolu htillindeki rolleri dolaysiyle zaferde byk hak sahibi idiler. ttihat kadro, bununla da yetinmiyecek, iktidar iin hak iddia edecekti. zetlersek, Trkiye'nin gerekten yenilenmesini engelleyen en nemli faktrler unlardr: 1 Batnn geirdii nemli tarih alarn yaanmam olmas, 2 Anadolu htillinin bir halk hareketi veya bir snf hareketi olmamas, 3 htillin bir ideolojik hareket olarak balamamas ve ideolojinin hareketle beraber, hareketin iinde hazrlanmas, 4 Harp ve ihtillin ii ie gelimesi sebebiyle, mill kurtulu harbinin zafere, her eit siyas gr temsil eden bir koalisyonun ynetiminde ulamas. 5 ttihat kadronun, ihtill ve harbin kazanlmasndaki byk eref payna dayanarak iktidara sahip kmak istemesi. Bunlar, zamanla az ok farkedilmi ve sezilmi gereklerdir. Mill hareketin nereye ynelecei ve kurulmakta olan yeni devletin ne biim bir devlet olaca, daha harp devam ederken dnlmekte ve tartlmakta idi. Ahmet Aaolu'nun Hkimiyeti Milliye gazetesinde kan bir seri yazs, bize bu hususta derli toplu bir fikir vermektedir. 10 Mays 1922'de balayp 15 Austos 1922 de biten bu yaz serisinde ileri srlen endieleri ve yaplan tahlilleri, Mill hareketin resm organnda yaynland iin, yalnz Aaaolu'nun gr olarak kabul etmek 731

731

mmkn deildir. Bu bakmdan, zaferin hemen eiinde yaynlanan seri yaznn nemli ksmlar zerinde duracaz. Aaolu, htill mi, nklp m? balkl yazlarnn ilkine yle balamtr: Biz neyiz? Nereye doru yryoruz? Gelecei nasl dnyoruz? Ufkun te tarafnda bizi ne bekliyor? Memleketimiz ve halkmz iin gelecekte ne gibi bir hayat tasavvur ediyoruz? zetle, hangi lknn gereklemesine doru yryoruz? Yaz serisi, bu sorularn cevaplarn aratrmakla uzayp gittii halde, sorular cevapsz kalmtr. Fakat, yazar, o gnlerde herkes iin mehul olan bu sorularn niin cevaplandrlmadn kesinlikle sylemitir: dnrmz ve ideologumuz yok. Birletiimiz tek nokta; vatan kurtarmak, millet varlmz ve istikllimizi salamak. diyen Aaolu, Bunu saladktan sonra ne olacak? sorusunu ortaya atmaktadr. Trkiye'de, gnmze kadar gelmi her ihtillde hele bir ykalm, sonra dnrz parolas hkim olduu gibi, Aaolu'nun belirttiine gre o gnlerin parolas da yledir: Bir kere dmandan memleketi kurtaralm, sonra, bu hususlar dnrz. Baz kimselerin kafasnda, phesiz, birtakm bulank dnceler yaamakta idi. Bu arada Mustafa Kemal Paa, ef olarak ve tek bana, ne yapmak istediini biliyordu. Olaylarn gelimesinden, mill hareketin, cumhur bir mill devlete yneldii anlalmaktayd. Fakat btn bunlar, Aaolu Ahmet Beyin u ac gerei grmesine engel olamamt : Mill hareket, ne bir nazariyenin, ne de bir felsefe akmnn, ne de belli bir siyasal ve sosyal eilimin mahsuldr. Aaolu'nun dnme istidad olan kafalar sarsmak ve aka belli ki henz idrk etmemi olanlara, yeni dzende bir devletin kurulmakta bulunduunu anlatmak isteyen 18 ve 24 Mays, 1 Haziran 1922 tarihli yazlarnda; Mill Hareketin ortaya koyduu gerekler tasnif ve tahlil edilmitir. Aaolu'na gre bu gerekler unlardr: 1 stanbul, yneticilik ve nderlik grevini kaybetmitir. 2 Osmanl devletinin cevheri Anadoludur; fakat, Anadolu mparatorluk manzumesi iinde da dmtr. 732

732

3 Saray ve Babli ifls etmi, madde ve mna olarak yklmtr. 4 Anadolu halknn imdiye kadar fark edilmemi bir zellii ve deeri vardr. Bu yaz serisinde yazar nihayet kurulacak devlette hkmet eklinin ne olabileceini aratrmakta ve eitli ihtimaller zerinde durarak bat tipi demokrasiyi en uygun hkmet ekli olarak tavsiye etmektedir. Aaolu'nun makalelerinde Osmanl Devleti dzeni, medrese ve tekke, toplumun sosyal yaps, halklk, demokrasi, marksizm, yer yer incelenmekte, memleketin anlalmyan fikr bir hercmer iinde yuvarland belirtildikten sonra u yol gsterilmektedir: Kalple, hisle doulu olmak; kafa ile batl olmak Kltr bakmndan Trk-slam kalmak ve uygarlk bakmndan Avrupal olmak. Grlyor ki o gnlerde mill hareketin resm organ olan Hkimiyeti Milliye Gazetesinde ileri srlen fikir hibir yenilik getirmemektedir, ittihat ve Terakkinin gr, o gn de revata olan fikirdir. Aaolu Ahmet Bey, byk taarruzdan 11 gn nce, 15 Austos 1922 de kan son yazsn aadaki cmlelerle bitirmitir : Bundan dolay, ieride karmza dikilen mesele u: Acaba biz bu kerre de idarei maslahat ederek, saa, sola, ne, arkaya bakacak, yerimizden kmldamyarak asrlarn omuzlarmza yklemi olduu ve d baskdan ok bizi, varlmz, dimamz, kalbimizi, vicdanmz ezen mthi bir mazinin kokmu yknn arl altnda bocalyacak myz, veyahut 7 devlete eref ve istiklli iin meydan okuyarak kansiyle uaklara, deve ile tanklara kar kan azametli bir milletin nderlerine yakr bir yiitlik ve kuvvetle silkinip, o miraslar zerimizden atacak ve bu millete gerek yolunu gsterecek miyiz? te btn mesele! inde yaadmz gnlere bakarak, Mill Mcadelenin fikriyatna k tutmak istiyen Aaolu Ahmet Beyin 1922 Austosunda belirttii endielerin ne dereceye kadar bir gerek pay tadn anlamamz mmkndr. Zaferden sonra milletleraras bir akitle resmen ve fiilen tannan yeni Trk Devletinin hangi fikr temeller zerine kurulduunu, yeni rejimin kendisine uygun bir kadro yetitirmediini ve Mill Mcadeleyi, btn ykn omuzlarnda tayarak, zafere ulatran ordunun bir rejim ordusu olarak Yeni Trkiye'deki yerini imdi sra ile gzden geirebiliriz. 733 733

A. YEN TRK DEVLETNN FKR TEMELLER

Osmanl Devletini kurtarma fikri yerine, yeni bir mil l devlet kurma fikri, Anadolu htillinin en belirli zel liidir. Yzyl akn bir sredir gsterilen kurtulu abalariyle, bir mill kurtulu hareketi olan Anadolu htilli arasndaki en keskin farkllk, ite bu zellikten gelmek tedir. Misak Mill formlyle, daha Mill Mcadelenin balangcnda btn dnyaya duyurulan bu siyas gr, Osmanl imparatorluunun aka reddi anlamn tamak tayd. Fakat Yeni Devlet, ister istemez, Osmanl Devletinin varisi olacakt. Bu husus, bizi her eyden nce Osmanl kurtulu hareketlerinden, mill kurtulu hareketine hangi f ikirlerin intikal ettiini aratrmaya zorlamaktadr. Bunu yapmakla, Yeni Trk Devletinin kuruluuna temel tekil eden fikirleri de shhatle bulmu oluruz. Bilindii zere, Trkiye'de yenilenme fikri, asker bozgunlar sonunda domutur. Batnn stnlnn kabu l anlamna gelen bu fikir, batllama hareketine balang tekil eder. Devleti eski dzende yaatmann imknszl anlalnca, batllama, bir kurtulu sembol halinde Trkiye'de benimsenen ilk yeni fikir olmutur. Askeri bozgunlarn arkasndan geldii iin, batllama fikri, kendisini ilk nce askerlik alannda batnn tekniini alma eklinde gstermi tir. Yenieri ordusunun kaldrlp, Avrupa biiminde bir ordu kurulmas ve bu orduya Nizam cedid yani Yeni dzen adnn verilmesi, batllama hareketinin ilk radikal halkasdr. Bu, ayn zamanda, batllama fikriyle bir Yeni dzen arandnn da iareti saylmak gerekir. Eski devlette Yeni dzen fikrine bu ekilde gelindii ve batya dar adan bakld halde, batllama, anlam gittike genileyen bir fikir olarak gnmze kadar 734

734

yaamtr. Trkiye'nin bu en uzun mrl fikri, Yeni Trk Devletinin kuruluunda balca temellerden birini tekil eder. Batya kar savald en amansz bir dnemde, bir yandan bat dmanlnn ortak bir duygu olarak kuvvetli bir ekilde yaamasna ve Medeniyet dediin tek dii kalm canavar sznn alklarla karlanmasna ramen, Yeni Trkiye'nin kurucular batllama fikrini hi bir zaman brakmamlardr. Harp sanatnda ve silhlarda, teknikte ve devlet idaresinde, clz davranlarla srp gelen batllama abas istenilen sonucu vermeyince; Osmanl reformcular, Fransz htillinin de etkisinde kalarak, kurtulu yolunu hrriyetsi zliin tkadna inanmlar ve monariye kar kmaya karar vermilerdir. Bu merhale, memlekete yeni bir fikir daha getirmitir: Merutiyet. Genellikle ihtillci metodlarla hkim klnmaya allan bu siyas fikrin yan sra, phesiz ekonomik fikirler zerinde de durulmutur. Kapitlasyonlara kar bir tepki olarak bamsz ekonomi, Batnn ekonomik sistemindeki glkten mlhem olarak bir mill kapitalist ekonomi, Osmanl reformcularnn benimsedikleri ekonomik fikirlerdir. Smrlmekten kurtulma ve ekonomik ka lknmay salama hedeflerine ynelen bu fikirler, yerli burjuvazinin gelimemi olmas sebebiyle hem devletilii, hem de burjuva yetitirmeyi akla getirmitir. Nitekim, bu alanda baz abalara giriildiini grmekteyiz. Osmanl imparatorluunun son zamanlarnda milliyetilik kavram memleketin fikir hayatna yeni bir unsur olarak girmitir. Bu devrin en etkili kuvveti, ttihat ve Terakki Partisi, gerek iktidara gemeden nce, gerekse iktid ar sresince, milliyetilie yeni bir anlam vererek, mparatorluu kurtaracak u forml ortaya koymutur: Batllama, Trklk, slamclk. Birbiriyle elime halinde bulunan akm, hele son ikisi, kurtarmak yle dursun, imparatorluun batmasn abuklatrmaya yaramtr. Anadolu ihtillinin memlekette hazr bulduu fikir leri ksaca belirtmeye altk, ihtill, bunlarn bir ksmn benimseyerek, kurduu devletin fikir tem elinde kullanmtr. Yeni Trk Devletinin fikir yapsnda, neyin eski, neyin yeni olduu ise, aadaki emada gsterilmitir: 2 *********************************************** ***** 2 - emann sa stununda Atatrkln 6 ilkesi, herbirinin yanna romen saylan konularak belli edilmitir 735

735

OSMANLI DEVLETNDE

YEN TRK DEVLETNDE Politik fikirler 1 Merutiyet 1 Cumhuriyet (I) 2 Yar teokratik dzen 2 Liklik (V) Ekonomik fikirler 1 Bamsz ekonomi 1 Bamsz ekonomi 2 Mill Kapitalist ekonomi 2 Mill kapitalist ekonomi 3 Devletilik (IV) Sosyal fikirler 1 Batllama 1 Devrimcilik (VI) 2 Trkleme 2 Milliyetilik (II) 3 slmlama 3 Halklk (III) Bu emada, politik ekonomik ve sosyal fikirler olarak yaptmz ayrm, phesiz, bilimsel bir nitelikte saylamaz. Liksizmin sosyal ynn gzden uzak tutmu deiliz. Devletilik ile halkl, birbirini tamamlayan iki kavram olarak kabul etmekteyiz. Fakat, ama gttmz karlatrma iin, ana izgilere dayanan byle bir ayrma gitmekte saknca grmedik. Esasen, Yeni Trk Devletine temel tekil eden fikirler zerinde durarak, bun larn hangi bakmlardan yetersiz kaldn tesbite alacaz. Cumhuriyet Trk milletinin ve Yeni Trk Devletinin beka art olarak kabul edilmi ve 1924 Anayasasnn 102. maddesinin aaya aynen aldmz fkrasiyle hukuk teminata balanmtr: bu kanunun ekli Devletin cumhuriyet olduuna dair birinci maddesinin deitirilmesi ve bozulmas hi bir suretle teklif dahi edilemez. Atatrk, Cumhuriyetin fiil teminatn ise, orduda ve cumhuriyet fikri yle yetitirilecek yeni nesillerde grmtr. Gerekten, Yeni Trk Devletinin en salam temel fikirlerinden birinin Cumhuriyet olduundan phe edilemez. Liklik, yalnz din ve devlet ilerinin birbirinden ay rlmas anlamna alnmamtr. C.H.P.'nin 1927 Kurultaynda kabul edilen ilk programnn aadaki maddesinden de anlalaca zere, liklik, Trk toplumunun islm uygarlndan, bat uygarlna geebilme art idi. 736

736

Parti, btn kanunlarn ve usullerin yaplmasnda ve tatbikinde en son ilm ve teknik esaslariyle asrn ihtiyalarna uyulmasn prensip olarak kabul etmitir. Din, bir vicdan i olduundan, Parti, dini dnya ve devlet ileriyle politikadan ayr tutmay, milletimizin ada medeniyet yolunda ilerlemesi iin balca artlardan sayar. Uygarlk deitirmenin, a deitirmekten de g olduu, bir ger ektir. Ancak, u da bir gerektir ki, lik fikir topluma mal edilmedike, uygarlk dei tirmek de mmkn deildir. Anadolu htilli, lik bir devlet kurabilmi, fakat lik bir toplum yaratamamtr, ihtillin takld en nemli engelin bu noktada olduuna inanyoruz. Nedenlerine gelince : 1. Atatrk rejimi, gerek anlamiyle halk olamam ve halklk bir zenti, bir fantezi halinde kalmtr. 2. Liklie ynelen reformlar (Hilfetin kaldrlmas, er'iye ve evkaf vekletlerinin kaldrlmas, er'iye mahkemelerinin kaldrlmas, tekkelerin, trbelerin, zaviyelerin kapatlmas, Meden Kanunun kabul, Anayasadan dine ait h kmlerin karlmas, eitim birliinin kurulmas ve okullarda lik eitim), lik toplum yaratmak iin yeter grlmtr. Doulu bir toplumu, lik bir toplum haline getirmek iin 15 yl (1924 1938), phesiz, pek az bir zamandr. Bu hususu da, yukarda, iki noktada topl admz nedenler arasna katmak gerekir. Fakat, bilindii zere, asl ans szlk Atatrk'ten sonra balad. ok partili siyas rejimle alan taviz yolunun lik fikri nereye getirdiini, aktel bir konu olarak btn evrelerde geni lde tart ld iin, burada anlatmaya lzum grmyoruz. Devletilik fikri, Anadolu ihtillinin felsefesinde kuvvetli bir unsur olarak mevcuttu, ihtill antiemperyalist olduu kadar antikapitalist olduunu da her vesile ile aklamt. Mustafa Kemal Paa, 1 Mart 1922 gn, Meclisi a nutkunda, kamu yararn dorudan doruya ilgilendiren kurumlar ve teebbsleri devletletireceiz demek suretiyle, devleti gr tereddde hi yer brakmyacak kesinlikle belirtilmiti. Fakat, zaferden sonra ihtill, kendi felsefesine bu noktada ihanet etti. 17 ubat 1923 gn zmir'de toplanan Trkiye ktisat Kongresi ile Yeni Trk Devletinin Milli kapitalist ekonomiyi 737

737

benimsediini grmekteyiz. Gazi Mustafa Kemal Paa, Kongreyi a nutkunda 4 devletilikten tek kelimeyle bile sz etmemitir. Geri bu kongrenin biraz da politik sebeplerle dzenlendii sezilmektedir. nk, Lozan bar grmeleri 31 Ocak 1923 gn yapt bir oturumdan sonra kesilmi ve 4 ubat gn, Badelege smet Paa Lozan' terketmiti. Anlamazlk, ekonomik mesele lerden, kapitlsyonlardan kmt. Bu sebeple Mustafa Kemal Paa nutkunda, ekon omik bamszlk zerinde srarla durmu ve yeni idarenin yabanc sermayeye dman olmadn, memleketin geni olduunu, ok ser mayeye muhta bulunduunu belirtmitir. Kapitalist bat devletlerine gven vermek ve bar grm elerini yeniden balatmak iin, bu davran gerekli idi. Fakat, Lozan Andlamas imzalandktan sonra uygulama, Trkiye iktisat Kongresinde beliren eilimin Devlete benimsendiini ortaya koymaktadr. Devletiliin yeniden benimsenmesi iin 1931 ylna kadar beklemek g erekiyordu. Byk bir hzla sosyal reformlarn gerekletirildii bu sekiz yllk dnem, ekonomik faaliyet bakmndan tamamen baarsz gemitir. Nihayet, 10 Mays 1931 gn toplanan C.H.P. Kurultaynda Devletilik ve Devrimcilik ilkeleri programa alnd. Fakat, 1931 ylnda benimsenen devletilik anlay, Mustafa Kemal Paa'nn 1922 ylnda belirttii devletilik anlayndan daha geri idi. Buna ramen giriilen uygulama kaybedilen ilk 8 yln zararlarn byk l de telfi etmitir. Bugn, Trkiye ok daha iyi durumda olabilir ve iinde bulunduu ek onomik kmaza srklenmeyebilirdi. Fakat: 1. Yukarda da belirttiimiz zere, emperyalizme ve kapitalizme kar olan Anadolu ihtilli, halk ve devleti karakterini, zaferden hemen sonra unutmu ve liberal ekonomiye dnmtr. Bu dnemde, tpk ittihatlarn yaptklar gibi, bir mill burjuva yetitirme gayreti iine dlm, ancak baz kims elerin zengin olmas salanmtr. Bizzat Atatrk'n kendi adna iftlik yapmas ve bira fabrikas kurmas, bu abann tipik rneidir. 2. Daha sonra devletilik, kstl bir anlamda kabul edilmi ve antitezini beraber gelitirmitir. ******************************************** 4 - Bk.: Atatrk'n Sylev ve Demeleri, c. II, s. 99 -112
738

738

3. Devletilik, gerek bir halklk anlayna uygun inanta ve biimde yrtlmemitir. 4. zel teebbsn korunmas formlyle, bilerek ve bilmeyerek, devlet teebbsleri zel sektre istismar ettirilmitir. Sonra da bu gerek, zel sektrn yaratc zeks ve devletiliin baarszl hkmn ispatlamakta kullanlmtr. 5. Devletilii baaryla yrtecek, eitilmi bir kadro yetitirilmemitir. Yalnz teknik eleman yetitirmekle dev letiliin baarya ulaaca kans, devleti grn en byk yanl olmutur. Nitekim, devletin yetitirdii ve devlet teebbslerini ellerine teslim ettii teknik eleman larn i banda veya ayrldktan sonra zel sektre hizmet ettikleri hakknda yzlerce rnek verilebilir. Halklk ilkesi, zerinde daha ok nemle durulmas gereken bir konudur. Bundan dolay, nce, halklk fikrinin kaynan ksaca belirtmek istiy oruz. Yeni Trk Devletinin kuruluuna hkim olan temel grn halk olduuna 3. blmde deinmi ve bu hususla ilgili Meclis grmelerini vermitik. Halkln Birinci Byk Millet Meclisince temel gr olarak benimsenme sinde iki etken vardr. Rus ihtilli ve ttihatlar . Ziya Gkalp'n ta.. Selanik'ten beri (1910), gelitirmeye alt milliyetilik anlaynda, pek belirli bir ekilde olmasa bile az ok halk bir renk grlmektedir. Ziya Gkalp'in, bir yandan i politikaya, bir yandan sava olayl arna paralel olarak yrtt milliyetilik anlay, eitli safhalardan geerek, sonunda, dnya olaylarndan da etkilenmek suretiyle yeni bir anlam kazanmaya balamtr. Birinci Dnya Harbi sona yaklam, Rusya'da ihtill patlam, ttifak grupunun yenilgisi iyice belli olmutur. te, bu srada Ziya Gkalp'in, ttihat ve Terakki Merkezi Umumiyesinde, milliyetilik teorisini halklkla birletiren yeni bir anlay savunduunu grrz. Ziya Gkalp, Milliyetilik ve beynelmilelliyetilik balkl bir makalesinde yle demektedir. .. nk, yaptmz incelemeler, sosyal evrimin eitli safhalarnda da ima halklkla milliyetiliin beraber bulunduunu, halka kymet verilmedii zamanlarda milliyete de kymet verilmediini, aksine halk kuvvetlenince milliyet fikrinin de ayn nisbette kuvvetlendiini gs739

739

terdi. Demek ki, halklkla milliyetilik arasnda hi bir tezat yoktur. 9 Gkalp'in at izden yryen, onun koyduu ilkeler ve grlere gre ayn dergide makaleler yazan Tekinalp (Moiz Kohen) de, bir say ara ile kan makalesinin bana Ziya Gkalp'in u szn almt: Dnya Harbi Sona erecei zaman insaniyete iki kymetli hediye verecektir ki, bunlardan biri hakiki halklk, dieri hakik milliyetiliktir. Halklk gr, Mill Mcadeleden nce ortaya atlp zerinde bir ok sz edildii halde, halkln politik, ekonomik ve sosyal ynleriyle doru ve tam bir izah yaplmamtr. Nitekim bu yzden, Mustafa Kemal Paa'nn da halkl daha ok politik ynyle aldn ve ... halklk yani milleti bizzat kendi mukadderatna hkim klmas esas tarznda bir tarife gittiini grmekteyiz. Cumhuriyet Halk Partisi'nin ilk programnda ise halklk grn yle belirtmitir: Kanunlar nnde mutlak bir eitlik kabul eden ve hkimiyetin Devletin vatandaa ve vatandan devlete kar olan vazifelerini tamamiyle yerine getirmek iin kullanlmas Partinin balca prensiplerindendir. Kanunlar nnde mutlak bir eitlik kabul eden ve hi bir ferde, hi bir a ileye, hi bir snfa, hi bir cemaate imtiyaz tanmayan yurtdalar, halktan ve halk olarak kabul ederiz. Trkiye Cumhuriyeti halkn ayr ayr snflardan mrekkep deil, fakat ferdi ve sosyal hayat iin i blm bakmndan trl hizmetlere ayrlm bir c emaat saymak esas prensiplerimizdendir; iftiler, sanat sahipleri, sanayiciler, tccarlar ve memurlar, Trk mill varlnn balca alma unsurlardr. Bunlarn birinin almas brnn ve hepsinin hayat ve refah iin bir mecburiyettir. Partimizin bu prensiple gz nnde tuttuu gaye, snf kavgalar yerine sosyal dzen ve dayanmay elde etmek ve menfaatler arasnda birbirlerine zd olmayacak surette ahenk koymaktr. Menfaatler liyakat ve faaliyet derecesine gre olur. Btn bunlardan ve bugne kadar sren halklk an************************************************ 6 Yeni Mecmua say 35, 14 Mart 1918. 7 Yeni Mecmua say 37, 28 Mart 1918.
740

740

lay ve uygulamasndan u sonular karmak mm kndr: 1. Halk ve Millet kavramlar birbirine kartrlmtr. 2. Trk toplumunda snf farkllamasnn ve snf uurunun yeteri kadar belirmemi olmasndan yanl bir inana kaplarak snflar n varl reddedilmitir. 3. Snflar aras menfaat uyumazlnn azaltlmas ve karlkl menfaa tlerin dengede tutulmas yerine, bu uyumazln tamamen kaldrlaca gibi bir hayal ama gdlmtr. 4. Birtakm hukuk formllerle halkln gerekleecei inancna varlmtr. Bu inanla, fertler, aileler ve snflardan herhangi birine imtiyaz tanmmamann ve imtiyazsz toplum yaratmann saland kabul edilmitir, kyl efendimizdir szyle elimeye dlmtr. 5. Halkn zararna ileyen kurumlarn sklp atlmasna gerei kadar deer verilmemitir. 6. Halklk daha ok politik ynyle deerlendirilmeye allm, ekonomik ve sosyal ynleri ihmal edilerek, bu adan gerekli aba gsterilmemitir. Aar vergisinin kaldrlmas yeter saylmtr. 7. Halklk gerek anlamiyle idrak edilemedii iin likilik, devletilik devrimcilik ve milliyetilik ilkeleri ksr bir anlayla uygulanmtr. Yeni rejimin btn zaaflarn bir noktada toplamak gerekirse, diyebiliriz ki, rejim, gerek anlamda Halk olamamtr. Belki de en byk yanllk Halk ile Milletin, Halklk ile Milliyetilikin birbirlerine kartrlmasndan geliyordu. Halbuki, Yeni Trkiye'de Milliyetilik, bu akmn reddi anlamnda kabul edilmiti: mmetilik, Turanclk ve Beynelmilelcilik. Bir baka yanllk da, Devrimcilik ilkesinin, elde edileni korumak a nlamna alnmas olmutur. Devrimcilik ister evolution ister revolution karl kullanlsn, bu anlamda kabul edilemezdi. Kendi kendi ni inkrn bir rneini de bu yanllkta grmekteyiz. 741

741

B. YEN REJM VE REJM KADROSU

Bu kitabn nsznde; Yeni Trkiye'nin kuruluu s rasnda, nelerin eksik kaldn, nelerin yanl konulduunu bulabilirsek, byk bir kurtulu hamlesinin hemen arkasndan niin ve nerelerde taklp kaldmz belirle mi olacaz, demitik. Bir nceki ksmda, bu tkankln fikir yn ile ilgili nedenlerini az ok ortaya koymu olduumuzu sanyoruz. imdi, ayn lde nemli bir ba ka konuya eilmek gerekiyor: Anadolu htilli, hzn ve gcn bir sre sonra niin yitirmitir? nancmza gre, bu sorunun cevab u gerekte aranmaldr: Anadolu htilli yeteri kadar bir tasfiye yapamam ve ihtill kadrosu, bir rejim kadrosu haline gelememitir. Rejimin duraklamadan yrtlebilmesi, her eyden nce, devrimci bir r ejim kadrosunun yetitirilmesiyle mmkn olabilirdi. Atatrk 1938'de ld. Aradan bir nesil boyu zaman gemi bulunuyor. Buna ramen Atatrk re jiminin, halk, devleti ve lik ynleriyle yeni ileri bir aamaya ulatn sylemek ar bir iyimserlik olur. Yeni rejime yeni kadro, gerei, phesiz, Atatrk' n dikkatinden kam deildir. Nitekim, zaferden sonra, geni apta bir tasfiyeye giritiini grmekteyiz. Fakat aada belirtmeye alacamz etkiler yznden hem bu tasfiye hedefine ulaamam, hem de, kasdettiimiz anlamda bir kadroya gidilememitir. Mill Mcadele dneminde Misak Mill ekseni et rafnda kurulan koalisyon, yeni bir devlet kuruluuna ynelen oluumun yaratt anlamazlklar sebebiyle bozulmaya mahkmdu. Birinci Byk Millet Meclisindeki gruplama (1. ve 2. Gruplar), Mill Mcadele kadrosunun b lneceini ve gelecekteki sert atmay belli etmi g 742

742

rnyordu. Bu durum, tasfiye hareketinin, zaferin hemen arkasndan balamasn zorunlu kld. nce, Birinci Meclisin kendisini feshetmesi ve seimlerin yenilenmesi (1 Nisan 1923) saland. Mustafa Kemal Paa, halklk esasna dayanan ve Halk Partisi adiyle siyas bir parti kurmak niyetinde olduunu daha nce (6 Aralk 1922) aklamt. 10 Mdafaai Hukuk Grubunu (1. Grup) parti haline sokacak ve 2. Grubu seimlerde tasfiye edecektir. Mustafa Kemal Paann, 9 maddelik bir seim beyannamesiyle 8 Nisan'da at seim kampanyas, bir hayli sert geti. 11 Austos 1923 gn toplanan kinci Byk Millet Meclisine, kinci Grubtan hemen hi kimse girememiti. Bu sonu, tasfiyenin ilk adm idi. kinci adm daha sert atlacak ve ittihatlar hedef gdecekti. Mustafa Kemal Paa, bu hususta Anadolu Ajans muhabirine 14 Nisan 1923'de verdii aadaki demete gerekli uyarmay yapm ve yle demiti: ttihat ve Terakki frkas adna ibirlii iin hi bir teklif almadm. Esasen bugn kimse ttihat ve Terakki Cemiyeti veya Frkas adna hareket etme k selhiyetine sahip deildir ki, byle ve bu nma mracaat sz konusu olsun. nk herkese bilindii zere, mezkr Cemiyet mtarekenin (Mondros) ertesi nde o vakitki ittihat ve Terakki genel merkezinin davetiyle merhum Talt Paa'nn bakanlnda yaplan kongre karariyle Teceddt Frkasna nklb etmi ve btn hukuk ve mallarn ad geen Frkaya devrederek ttihat ve Terakki nmnn tarihe terkedildiini iln etmiti. Vaktile bir oumuz o Cemiyetin kurucusu ve yesi bulunuyorduk. Son kongresi karariyle tarihe intikal eden bu cemiyetin mensuplaryla, bilhare teekkl eden Teceddt Frkas mensuplarnn hepsi byk milletimizin yce azminden doan Anadolu ve Rumeli Mdafaa -i Hukuk Cemiyetine itirak veya iltihak etmi ve bu cemiyetin programn kabul etmitir. 11 kinci Byk Millet Meclisinin topland ilk gnlerde Halk Partisinin kurulu hazrlklarna da giriilmi ve ************************************ 10 - Hkimiyeti Milliye, Yeni Gn ve t gazeteleri muhabirlerine verdii d eme. (Atatrk'n Sylev ve Demeleri, c. II, s. 46) 11 - Atatrk'n Sylev ve Demeleri, c. III, s. 62.
743

743

btn milletvekilleri, 9 Eyll 1923 gn resmen kurulan bu Partisinin kadrosuna dahil olmulardr. Ancak, salanan bu birlik de geici idi. Bir ksm ttihat milletvekilleri ve baz byk kumandanlar Mustafa Kemal Paa nn karsna gemek zere hazrlanmakta idiler. Bu hazrlk dneminde nce orduda bir tasfiyeye gidildi ve hemen arkasndan Terakkiperver Cumhuriyet Partisi kuruldu. Birinci Ordu Mfettii Kzm Karabekir Paa'nn 26 Ekim 1924 gn, kinci Ordu M fettii Ali Fuat Paa'nn 30 Ekim 1924 gn askerlikten istifa etmeleri zerine 30 Ekim'de M. Kemal Paa, ayn zamanda milletvekili olan kumandanlara iki gre vden birini semelerini bildirdi. Gvendii kumandanlara, zel olarak, orduda kalmalar tavsiyesinde bulundu. Bylece, Genel Kurmay Bakan (Fev zi akmak) ile drt kolordu kumandan (zzettin, Ali Hikmet, kr Naili ve Fahrettin Paalar) orduda kalm, Ordu Mfettii (Karabekir, Cebesoy ve Cevat obanl Paalar) ile bir kolordu kumandan (Cafer Tayyar Paa) askerlikten ayrlarak politikay semi oldular. 12 Bir hafta kadar sonra (9 Kasm 1924) Dr. Adnan Advar, Rauf Orbay, smail Canbolat, Halit, Feridun Fikri, Sabit Sarolu, Halis Turgut, Faik Beyler ile Refet ve Rt Paalar Halk Partisinden istifa ettiler . 17 Kasm'da da, Kzm Karabekir Paa'nn bakanlnda eski ittihatlardan mte ekkil Terakkiperver Cumhuriyet Partisi kuruldu. Partinin kurulmasndan 3 ay sonra (11 ubat 1925) eyh Sait isyan balad. 4 Mart 1925'de Takriri Skn Kanunu y rrle konuldu. 5 Haziran 1925'de Terakkiperver Cumhuriyet Partisi kapatld. Olaylar, birbiri ardndan geliiyordu. Nihayet 15 Haziran 1926'da, zmir'de Atatrk'e kar dzenlenen bir suikast meydana kt. Suikast dvasn grmek zere kurulan stikll Mahkemesi Terakkiperver Cumhuriyet Partisi mensuplarndan aada isimleri yazl 28 milletvekilinin tevkifine karar verdi : Kzm Karabekir Paa, Ali Fuat Paa, Refet Paa, Cafer Tayyar Paa, Sabit Bey, Halit Bey, Halis Turgut Bey, Feridun Fikri Bey, hsan Bey, Muhtar Bey, kr Bey, Mnir Hsrev Bey, Rahmi Bey, Hazm Bey, Besim Bey, Kmil Bey, Faik Bey, Abidin Bey, Zeki Bey, Bekir Sami Bey, Arif Bey, Mustafa Bey, Necati Bey, Osman Nu******************************************** 12 - Cevat Paa ksa bir sre sonra piman olmu ve bunun zerine Mustafa K emal Paa kendisinin tekrar orduya dnmesini salayarak Asker uraya tyin ettirmitir.
744

744

ri Bey, Rt Paa, smail Canbolat Bey, Rauf Bey, Adnan Bey. zmir'de faaliyete geen ve sonra Ankara'ya intikal eden stikll Mahkemesi, yalnz suikast tertipilerini deil, ayn zamanda ittihat ve Terakki'nin dvasn da grmtr. Bu ittihat ve Terakki'nin kesin ekilde tasfiyesi demekti. zmir'deki muhakemede, Savc Necip Bey iddiasn yaparken ttihat ve Terakki'yi yle sulamt: ttihat ve Terakki memleketin anahtarlarn teslim ald zaman Trkiye'nin hudutlar Saray Bosna'dan Hint denizine kadar devam ediyordu, ttihat ve Terakkinin elinden drd altn anahtar biz aldmz zaman hkmet merkezi igal edilmi, memleketin en gzel ksmlar yer yer dman igal ve sngleri altnda kalm bir nal ve durumda bulunuyordu. Acaba ttihat ve Terakkinin u genel manzaras tarih huzurunda nasl muhakeme edilir? Dnya Harbinin devam ettii sralarda memleketin uram olduu facialardan bahsetmek istemiyorum. Malbiyet kanlmazd. Esasen Almanlar Marn'da yenildikten sonra harbin kaderi genel hatlariyle belirmiti. Harbe girdik, malp olacaktk, fakat daha az zararla, daha az kayplarla... Yzbinlerce vatan evldndan ou dman kurunlarndan ok, sefaletten lmtr, ittihat ve Terakki tarih huzurunda bununla m iftihar eder? stikll Mahkemesinin Ankara'da verdii kararda ise, ttihat ve Terakki u satrlarla mahkm ediliyordu: Dnya Harbinin kaaklar, memlekette milli direni eilimini sezdikleri andan itibaren Berlin'den balayarak, Moskova veya Batum'da devam eden t eebbsleriyle, kt dare ve korkun bir hezimetle perian ettikleri memleketi, tekrar peneleri altna almaya almlardr. Mill eref ve milli zafer hrmetine btn siyasi sular affedilmitir. Davac btn millet ve ahidi btn dnya olan Genel Harp felaketlerinin sorumlular da bu arada affedilmilerdir. Harpten sonra Mill Kurtulu Mcadelesi devam ederken yabanc lkelerde, millete, memlekete zararl entrikalar evirenler de affa, hogrye, yilie uramlardr. Hal byleyken, bunlardan bir ksm, atklar hai nlik macerasna, yeni ve gizli istikametler vererek, kt ve adi maksatlarna doru yrmekten ekinm emilerdir. Bu sert ve kesin hkmden ayr, yle deniliyordu: 745

745

Merutiyet ncesindeki Serez'le, Cumhuriyetin bakenti Ankara bir tutulamazd. Bu zihniyetin sahipleri, yazlar hoa gitmedii iin, Kpr banda cldrlveren bir Ahmet Samim'le, bir Mustafa Kemal'i ayrt etmekten cizdirler. 13 stikll Mahkemesi, zmir ve Ankara'da grd bu dvaya, hatr saylr btn ttihatlar dahil etmi ve bir ok nl kiileri idama mahkm eylemitir. Tasfiyenin iddetini canlandrabilmek iin, idam mahkmlarndan bazlarn hatrlamakta fayda vardr: zmit Milletvekili kr Bey, Saruhan Milletvekili Abidin Bey, Eskiehir Milletvekili M. Arif Bey, Sivas Milletvekili Halis Turgut Bey, stanbul Milletvekili smail Canbolat Bey, Erzurum Milletvekili Rt Paa, Eski Lzistan Milletvekili Ziya Hurit Bey, Eski Trabzon Milletvekili Hafz Mehmet Bey, Eski Ankara Valisi Abdlkadir Bey, nl Karakemal Bey, eski Maliye Nazr Cavit Bey, Dr. Nazm Bey, ttihat ve Terakki Ktibi Mesullerinden Nail Bey, eski Ardahan Milletvekili Hilmi Bey. Grlyor ki, M. Kemal Paa, 2. Grubun, Terakkiper ver Cumhuriyet Partisinin ve ittihatlarn tasfiyesinde olduka radikal davranmtr. Ancak, setii alma ekibindeki en ileri unsurlarn bu lde radikal olmadklar anlalma ktadr. Nitekim, yeni rejimin ikinci adam olan smet Paa da byledir. C.H.P.'nin 40. kurulu yl vesilesiyle Ulus Gazetesine yazd bir makalede, smet Paa, konumuzla ilgili olarak ok dikkate deer szler sylemitir, smet Paaya gre, Terakkiperver Cumhuriyet Partisi 2. Grubun devam saylabilir ve ... az ok kendi kendine teekkl etmitir. smet Paa'nn bu husustaki fikrini daha iyi anlamak iin u satrlara dikkat etmek ge rekir : ...B. M. Meclisindeki tek parti, geimsizlik, beraber almay imknsz kld sanlarak, tabi ve sun'i gayretlerle bir ayrlmaya ve blnmeye gitmitir. Bu suretle, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kurulmu oldu. Terakkiperver Cumhuriyet Frkas nemli fikir ve gr ayrlklarndan deil, geimsizlikten domutur ve bu geimsizlik beraber almay imknsz kl acak kadar b*********************************************** 13 Mekki Said Esen, Mil liyet Gazetesinin 19 Mart 1964 gnl says, Atatrk' ldrmek istemilerdi balkl seri yaz. 746

746

yk deildir. Bu partiyi kuranlar kendiliklerinden teebbse gemediler. Biraz da bu yola itildiler. te, smet Paa'nn bize sylemek istedikleri... Yine ayn yazsnda, smet Paa yle diyor: Terakkiperver Cumhuriyet Partisinin programnda bulunan Milli ve d ini geleneklere sadakat sz byk reformlar ve inklplar yoluna girmi olan Atatrk idaresi ve Cumhuriyet Halk Partisi iktidarna kar muhafazakr bir zihniyetin ifadesi saylmtr. Aslnda bu iddia her byk reformun karsnda tabi ve meru olan muhafazakr cereyan temsil eder masum bir iddia grlebilirdi. Kald ki, Terakkiperver Cumhuriyet Partisi bir muhafazakr cereyan temsil ettiini de hi bir zaman sylememitir. Kaydedilmeye lyktr ki, Terakkiperver Frkann banda bulunanlarn byk ksm mazileri ve zihniyetleri itibariyle ilen fikirli ve slahat insanlard. 14 Bu satrlardan, smet Paa'nn, sert bir tasfiyeye taraftar olmadn ve btn fikirleri bir arada yaatarak yeni rejimi yerletirmenin mmkn bulunduu inancn tadn anlyoruz. Daha ilginci, smet Paa'nn, hem byk reformlar, hem de muhafazakr cereyan meru grmesidir. Statkocu akm meru tanyarak, byk reformlarla yeni bir rejim kurmay mmkn sayan bir gr, rejim ve kadro meselesine elbette deiik bir adan bakacakt. Bu itibarla Atatrk'n kadroya gidemeyiinde, en yakn alma arkadann etkisi olabileceini de hesaba katmak gerekir. Anadolu ihtilli yeteri kadar bir tasfiye yapamamtr. O kadar ki, Mill Mcadele sresince ihtille kar kan, hatt dmanlarla ibirlii yaparak v atan hiyanetinde bulunan nice kimse, zaferden sonra unutulup gitti. Lozan Andlamasna bal genel af protokol ile yalnz 150 kiinin af d tutulmas y eter grlmt. 7 Ocak 1924 tarih ve 81 sayl Resm Gazetede iln edilen kara rnamede isimleri bulunan 150 kiiden, yurt dnda olanlarn Tr kiye'ye girmeleri yasaklanm ve o tarihte Trkiye'de bulunanlar memleket dna karlmlardr. Yzellilik liste incelenince insann aklna hemen u soru geliyor: Hepsi bu kadar m idi? Sonra, listede yle isimler var ki, gerek bir seme yaplsa bunlara sra m gelirdi? phesiz hepsi bu cezay haketmiti. Fakat, listenin son ksmnda *************************************** 14 - 9 Eyll 1963 gnl Ulus Gazetesi. 747

747

isimleri yer alan 30-40 kylden nce, mahkm edilecek kimse yok mu idi? Vard, binlerce insan vard. Ama bunlar, yeni rejimde, hi bir hesap vermeden namuslu insanlarn arasna karp, kaynadlar. dare kadrolarna, memuriyetlere adam alrken, ilk zamanlar bir derece dikkatli davranmaya alldn da, bir iyi niyet iareti olarak, kaydetmek isteriz. Buna ramen, eski durumlarn ihya edemeyenler -ki bunlar pek azdr- u gr savunuyorlard : Anadolu inklbnn da, hkmetimizi bir tasfiye siyasetine sevketmesinden tabii bir ey olamazd. Nitekim bu hesap siyasi konumalarda bile esas tekil etmi ve Lozan Muahedenamesiyle leme iln edilmitir. Hakiki tasfiye budur. Bunun dnda memlekette iki trl insan yoktur. 15 Bu gre gre, 150 kiinin memleketten atlmas, gerek tasfiyedir ve bunlarn dnda sulu yoktur. Halbuki, o gnlerde, devrimciler byle dnmyorlard. Devrimcilerin dncesini, 15 ubat 1924 gnl Akam Gazetesinde yaynlanan makalesinde, Falih Rfk Atay yle belirtmekte idi: ... htillin siyasi erefi, askeri erefine yakndr. htill, silh ve siyaseti, klc ve zeksiyle muzaffer olmutur. Fakat, htill, vatan askerle mdafaa etmek iin nasl Babli geleneklerinden kurtulmu bir zihniyetle hareket ettiyse, siyaset iin de yle olmutur. Ve yeni devletin siyasi faaliyetine de ancak o ruh hkim olmaldr. Babli hi bir yerde iimize yaramaz: Ne ierde, ne darda... smet Paa, Babli insanlarnn Hakk mktesebini (sakl haklarn) tanmamakta hakldr. Fakat, bu dncenin tatbikatta pek az deer bulduunu, Falih Rfk Atay, yine ayn yazsnda, farknda olmadan yle itiraf etmektedir: Garip bir hikye nakledeyim: htille kar vaktiyle drst hareket etmeyen bir zta, arzusu zerine, Ankara'da byk bir memuriyet verdiler. Bu zt ne yapt bilir misiniz? Hem, ben bykeliyim diye teklifi reddetti, hem de gazetelerde Hariciye Vekletini terzil etmeye alt. **************************************************** 15 Eski bykelilerden Galip Kemali Sylemezolu'nun Falih Rfk Atay'a cevap olmak zere 5 Nisan 1924 gnl Akam'da yaynlanan yazsndan. 748

748

Bu ilk heyecan yllarnda, hi deilse baz devrimcilerin, kkl bir tasfiye ihtiyacn duyduklar gerektir. Byle bir tasfiyenin hangi ller iinde tahayyl edildiini yine Falih Rfk Atay'n kaleminden okuyalm. (Akam Gazetesi, 31 Mart 1924) : 324 inklbn bir ayklama devri takip etti. Fakat, gevek, tereddtl ve ham politikaclar yznden iflsa gitmitir. Ne devlet tekiltnda, ne de kadr olarda slhat yapabildik? Hatt, binlerce Gayrimemnun halketmek karl nda memur adedini bile azaltmadk. O zamanki kargaalk en genlerimizin bile hatrndadr. Anadolu inklb da bizi bir tasfiye siyasetine evketti. Ordu stanbul'a girdii zaman, Ankara eski devletin btn messeselerine kar drst ve ak bir tavr taknd. Bir sabah kk byk btn memurlar nezaret binalarn kapal buldular. Ankara, hi tel etmiyerek, bu byk kalabalk arasndan yeni bir memur snf semek usuln tercih etti. eitli Cumhuriyet dairelerinin, teferruatta, bu byk frsattan ne kadar istifade ettiklerini bilemiyoruz. Yalnz, uras gerektir ki, byle radikal bir hareketle, yeni devleti saray ve Babli h avas iinde rtmek tehlikesi bertaraf edilmitir. Vezirler ve hakk mktesepleri sefirler ve hakk mktesepleri, Nazrlar ve hakk mktesep leri, kalmamtr. Cumhuriyet, kafas kafasna, ruhu ruhuna uymayan Saltanat Osmaniye enkaznn Ankara'da geri dnmesi ihtimalinden kurtuldu.. Ancak, Cumhuriyeti kur mak iin tasfiyesi zarur messeseler, sade hkmet daireleri deildi. Her ubede ve bizzat serbest hayatta yakn ve uzak mazinin bir ok ktlkleri ile mcadele etmek, Anadolu inklbiyle gerekten bir ey deimi olduunu hissettirmek mecburiyetindeyiz. Bu vazife yalnz Hkmete deil, halk frkasna ve ahali ile temas eden her tr tekilta dyor... Dnk toplantdan ktm za man bu tasfiye lzumunun nerelere kadar uzandn daha ak grr gibi oldum... Hil fet, Seriye Vekleti Medreseler, Mahkeme! eriyeler, iki trl maarif ve iki trl adliye, bizzat cumhuriyet esaslar ile tezat halindeydi. Devletin grnen ekli bile, bizi inklbn teesss etmi olduuna inanmakta tereddt ettirmeye kfi di... Politika kavgalarnda, taradaki eraf ve zorba ebekesinde, Meru tiyet frkaclndan miras aldmz baz detlerde dahi Cumhuriyet esaslariyle asla telif edemediimiz garabetler vardr... ilk hedef phesiz eraf ve zorba lgnl dr. Tara hayatn biraz tetkik etmi olanlar bilirler ki, e 749

749

raf ve zorbann, nfuz ve itibarlarn halktan zannetmek yanlt r. Bu tredilerin ekserisi halka hkmet kuvvetiyle, hkmete halk kuvvetiyle kendini saydrmak yolunu bulmu birtakm ikiyzllerdir... ittihat ve Terakki bu trden epey ma hlk yaratt. uras gariptir ki, bu adamlar sertlik seven deildirler. Birer Rtiye diplomas ve bir de eraflk kurumiyle Devleti yrtmek iddiasndadrlar. Btn hnerleri gnn birinde bir vekalet postuna oturmu o lmaktr... Cahil ve hrsl olduklarndan, bu makamlar devirlerinin airet reislii gibi benimsemilerdir. Ve bir an ikbalden uzak dmek, zayf akllarna zarar verir. Merutiyet devrinden miras aldmz bu numuneler, bir Cumhuriyet Frkasnda aykr ve zararl dalk avuklardandr... Byle kimselerin stnden frka ve hkmet nfuzunu almak, zaten zorbalklarndan el'aman eken halk, kendi frkasna daha yi sndracaktr... Btn bu iyiniyetli abalar, ne yazk ki, arzu edilen olumlu sonuca ulamad. Bir ok alanda hemen hi bir ey yaplmad, ya da ok eksik yapld. Nasl yaplabilirdi ki, Birinci Byk Millet Meclisine ye seildikleri halde Meclise katlmyanlar, Meclise geldikten bir sre sonra istifa edenleri veya memuriyeti tercih ederek milletvekilliinden ayrlanlar. kinci Byk Millet Meclisinde milletvekili olarak grmekteyiz. Falih Rfk Atay'n szn ettii mtegallibe tasfiye edilemedii gibi, zafer sonras artlar, yeni tip bir mtegallibe zmresi daha yaratt. Siyas mtegallibe diyebileceimiz bu yeni zmre, gcn Kuvayi Milliyeci olmak tan alyordu. Bunlar, Kuvayi Milliyeye karmam, ya da az ok ihanet etmi ezik, ba eik gruplarn karsnda zellikle igal grm blgelerde, siyas nfuzlarn kul lanarak birtakm ekonomik imknlar da elde etmi ve es ki eraftan daha ok palazlanmlardr. ATATRK VE C.H.P. Rejimler, genellikle snflara dayanr. Snf farkllamas belirli hale gelmemi memleketlerde ise, rejimleri ayakta tutan ve yaatan, kadrolardr. Her iki tip toplumda, rejimlerin dayana olan kuvvetler messeselemeye giderek, rejimin srekliliini salamaya alrlar. Bu adan, Atatrk Trkiyesine ve Atatrk'n dnceleriyle davranlarna baknca durum yle grnmektedir: Trk toplumu, Batl anlamda bir snflama ana 750

750

girememitir. Atatrk de bu gerei byle grr ve byle kabul eder. Hatt, memlekette snf uurunun bulunmayn shhat ve kuvvet iareti sayarak snfsz ve imtiyazsz bir kitleyiz slogann ortaya att bilinmektedir. u halde, Atatrk'n dncesinde, yeni rejime sahip kacak bir snf yoktur. 7 ubat 1923 tarihinde Balkesir'de halkla yapt konumada yle der: unu arzedeyim ki, baka memleketlerde partiler mutlaka iktisadi ma ksatlar zerine kurulmu ve kurulmaktadr. nk, o memleketlerde eitli snflar vardr. Bir snfn menfaatini korumak iin kurulan siyasi b ir partiye kar, dier bir snfn menfaatini korumak maksadiyle bir parti kurulur. Bu pek tabiidir. G ya bizim memleketimizde ayr ayr snflar varm gibi kurulan siyasi partiler y znden ahit olduumuz neticeler bellidir. Halbuki, Halk Partisi dediimiz zaman bunun iinde bir ksm deil btn millet dahildir. 16 Bu noktalardan hareket eden Atatrk, zaferden hemen s onra bir rejim partisi olarak Halk Partisini kurmaya girimitir. Kendi deyimiyle, hedefi bir halk devleti ve hkmeti meydana getirmektir. Partiyi, bu iki esas, snfsz toplum ve halk devleti veya hkmeti esaslarna gre dnmtr. O'na gre, Halk Partisinin kadrosu btn millet fertleridir. 17 Bu szlerinden, anlalyor ki Atatrk, yeni rejimi yrtecek bir kadroya ynelmek niyetinde deildi. nk, btn tek partili rejimlerde, parti btn milleti temsil ettiini iddia eder, fakat btn milleti kadrosu iine almaz. Btn millet fertlerini kadrosu iine alan Halk Partisi ise halka siyasi terbiye vermek iin bir mektep 18 olacakt. Bu tarz bir partinin, rejimi yerletirmekte ve yrtmekte byk baar salayamayaca muhakkakt. Nitekim Serbest Frka denemesi bu gerei ortaya koymu ve Halk Partisinin slh teebbslerine giriilmitir. Halbuki, ara dan henz yedi yl gemiti. Hastalk, yalnz Partinin ynetiminden geliyor sanlarak, zaman zaman ynetim ve kurulu deiiklikleri yaplmtr. Halk Partisinin ilk kuruluunda, ttihat ve Terakki'den mlhem olarak parti mutemetlikleri ihdas edilmi ve t******************************************** 16 - Atatrk'n Sylev ve Demeleri, c. II, s. 96-97. 17 - Atatrk'n Sylev ve Demeleri, c. II s. 227 (10 Ekim 1925 tarihli Akhisar konumas). 18 - Atatrk'n Balkesir nutkundan. 751

751

tihatlarn ktibi mesullerine benzeyen mutemetler, Serbest Frkann kapatld devreye kadar, vilyetlerde Partiyi ynetmilerdir. Sonra, Parti Bakanlar ve Parti Mfettileri devrine girildi. Merkezden grevlendirilen ve ksmen seimle ibana gelen Parti Bakanlar denemesi de umulan sonucu vermedi. nk, bir ok yerde, Parti-Hkmet atmas bagstermiti. Nihayet, Atatrk, 18.6.1936' da ileri Bakann Parti Genel Sekreteri ve valileri de Parti Bakan yaparak, Partisini hkmetin idaresine tes lim etti. Bu, biraz da partiden kamak anlamna geliyordu. Kuruluundan 1936 ylna kadar sren ynetim biimi ile, son kararn yaratt durum, Atatrk'n parti anlaynda byk deiiklik olduunun iareti idi. Atatrk devrinde C. H. Partisi Genel Sekreterlii grevi, son iki yllk sre hari tutulursa, askerlikten gelme kii tarafndan deta nbetlee yrtlmtr. Recep Peker (Binba), Cemil Uybadn (Yarbay), Saffet Arkan (Binba). Bunun bir anlam olmak gerek. 18 Haziran 1936'da Genel Sekreter olan ileri Bakan kr Kaya, Atatrk'n lmne kadar bu grevde kalmtr. Bunun da bir anlam olmak gerek. ATATRK VE GENLK Atatrk'n, rejimi savunacak yeni nesiller yetitirmeyi, bir rejim kadrosu kurmaya tercih ettiini kesinlikle syleyebiliriz. O'nun, rm Babli kadrosunu ve iinden koptuu ittihat ve Terakki kadrosunun tutumunu grerek, henz Anadolu'ya gemeden nce btn umudunu yeni nesillere balad, bir fotorafisine yazd u satrlardan seilmektedir: Her eye ramen muhakkak bir nura doru yrmekteyiz. Bende bu man yaatan kuvvet, yalnz, aziz memleket ve milletim hakkndaki snrsz sevgim deil; bugnn karanlklar, ahlkszlklar iinde srf vatan ve hakikat akiyle ziya serpmee ve aramaa alan bir genlik gr -dmdendir. 19 Atatrk, genlik zerinde ok durmu ve rejimi de genlie emanet etmitir. imdi, ksaca bu husustaki grmz de belirtmeye alacaz. Atatrk, rejimi genlie emanet eden szleriyle bitir****************************************** 19 - 24 Mays 1918'de imzalayp Ruen Eref naydn'a verdii fotorafdan. 752

752

dii byk nutkunu, 15-20 Ekim 1927 gnlerinde, Cumhuriyet Halk Partisi Kurultaynda okumutur. Normal olarak nutkun, rejimi partiye emanet eden szlerle sona ermesi gerekmez miydi? Yahut Atatrk, Bu neticeyi, Trk milletine emanet ediyorum diyemez miydi? Yukarda belirtmeye altmz hususlar bu sorularn cevabn az ok vermektedir. Bir de nutkun hazrland ve okunduu tarihten nceki olaylar hatrlayalm : Kasm 1924, Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kuruluu. ubat 1925, Douda eyh Sait isyannn balay. Mart 1925, Takriri Skn Kanununun kabul. Haziran 1925, Terakkiperver Frkann kapatl. Haziran 1926, zmir suikasti, mahkemeler ve idamlar. Btn bu olaylardan sonra, byk bir siyas muhasebe olan nutku hazrlaynda, Atatrk'n iinde bulunduu psikolojiyi anlamak g deildir, yle sanyoruz ki, Atatrk'n kadroya gitmekten kanmasnda, ttihat ve Terakkinin byk etkisi olmutur. Kanaatimizce, Halk Partisini kurarken bu rnee iltifat etmeyii de, ayn sebebe dayanr. Geri, C.H.P. Atatrk'n partisi olarak kalmak ve eserlerini savunmak yolunda gayret sarfetmekten geri kalmamtr. Fakat, O'nun lmnden bir sre sonra, Halk Partisinden koparak karsnda cephe kuranlar da, Halk Partisinin tasfiyesine ynelen teebbsleri de grdk. Her halde, biraz da insanlarla partilerin kaderindeki benzerlik Atatrk', emanetine baka bir sahip aramaya zorlam olsa gerek. Atatrk'n genlik hakknda, baka baka zamanlarda syledii szler zerinde dikkatle durulunca, genlik deyimiyle insan mrnn belli bir andan ok, gelecek nesilleri kasdettii anlalyor. Nitekim, 30 Austos 1924 gn Dumlupnar'da Bakumandanlk Meydan Muharebesinin ikinci yldnm vesilesiyle syledii nutukta Genler! diye seslendikten sonra Ey ykselen yeni nesil! stikbal sizindir. Cumhuriyeti biz kurduk; onu il ve idame edecek sizs iniz demektedir. Byk nutkun sonunda Ey Trk Genlii diye balayan nl sesleniinin son cmlesinde de, yine gelecek nesilleri kasdettiini belirten u szler vardr: Ey Trk istikbalinin evld! Eer, Atatrk'n rejimi emanet ettii genlie verdiimiz bu anlamda yanlmadysak, nmze u gerekler kmaktadr : 753

753

1. Atatrk, 1927 ylnda, rejimin yerletii hakknda henz tam bir inan ve gven duyamamtr.. 2. Rejimi emanet edecek baka bir salam kuvvet grememitir. 20 3. Rejimin yaamas sorumluluunu gelecek nesillere brakmak istemitir. Bu sorumluluu, yalnz yksek renim genleri deil, btn bir nesil duymak ve tamak zorunluundadr. ATATRK VE EVRES Atatrk'n kadroya nem vermedii, evresinden aka anlalyor. Geni ve dikkatli bir inceleme, bu gerei daha iyi ortaya koyabilir. Biz, Atatrk' n gnlk hayat zerinde ksa bir inceleme yaptk ve ok ilgin sonulara vardk. 1932 ylnn ilk alt ayna ait -ki Atatrk'n ihtillcilii benimsedii ve yeni bir davrana girdii yldr- nbet raporlarna gre, Atatrk bu sre iinde, 21 ziyaret yapmtr.2i yle ki : Kl Ali Beyin evine smet Paann evine Halkevine Halk Partisine Orduevine Anadolu Kulbne Salih Bozok'un evine Rasim Ferit Beyin evine Fethi Okyar'n evine Hsn Beyin evine kr Kaya'nn evine Ruen Eref Beyin evine Refik Saydam'n evine akir Beyin evine 7 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 ziyaret

Yine 1932 ylnda, Atatrk'n kabul ederek grt kimselerden, hangi kiileri ka defa kabul ettiini tesbit ettik. Sonu yledir. 22
****************************************************** 20 Ordu hakkndaki grmz bundan sonraki bahiste greceiz. 21 Atatrk'n Nbet Defteri, zel ahingiray Trk inklp Tarihi Enstits Yaynlar. 8, Ankara 1955. 22 isimlerin sonunda parantez iindeki saylar, o kiiyi 1932 ylnda ka defa kabul ettiini gstermektedir. 754

754

Hasan Cemil ambel (51), Kl Ali (49), Nuri Conker (44), Refik Saydam (44), Salih Bozok (42), kr Kaya (34), Recep Zht (32), Reit Galip (30), Ruen Eref (29), Cevat Abbas (27), Hasan Cavit (20), Tahsin (20), Falih Rfk (18), smet Paa (17), Tevfik Rt (15), Fuat (17), Mfit (14), Hasan (14), Cemil Uybadin (13), Recep Peker (11), Saffet Arkan (11). Arzi olarak kabul edip grt kimseler dnda, srekli ilikisi olan k iiler bunlardr. Nbet raporlarnn tm olarak incelenmesinin daha ilgin sonu lar vereceinden phe edilmemelidir, inancmz odur ki, Atatrk'n kadrodan kandna, bundan daha salam bir delil bulunamaz.

755

755

C. REJM ORDUSU

Zaferden sonra, yeni devlet dzeni iinde ordunun yerini tayin etmek, en nemli meselelerden biri olmutur. Orduyu siyasetten ekmek, bu meselenin hassas noktas idi. Geirilmi tecrbeler vard. Ordu siyasete karnca korkun sonular douyordu. ttihat ve Terakki idaresi, Balkan Harbi facias, bu gr destekleyen rneklerdi. stelik, ordu, yeni bir ihtillden gemi ve stikll Harbini erefli bir zaferle sona erdirerek byk bir itibar kazanm bulunuyordu. Bu durum, baz evrelerde hakl olarak birtakm endieler yaratmakta idi.23 Bir ihtill meclisi niteliinde olan Birinci Byk Millet Meclisi nde, byk kumandanlarn hemen hepsi milletvekili olarak bulunmutu. Genel Kurmay Bakanl, cra Vekilleri Heyetine dahildi. Seimlerin yenilenmesine karar verildikten sonra, seim kanununda yaplan bir deiiklikle (3 Nisan 1923 gn ve 320 sayl kanun), askerlere, seim blgelerinde grevli olmamak artiyle milletvekili seilebilme hakk tannmtr. Nitekim, Genel Kurmay Bakan, Ordu Kumandan ve be Kolordu Kumandan, ikinci Byk Millet Meclisine ye seilmilerdi. Bu hl, Ordu iin bir taviz, rejimin yerlemesi iin bir teminat oluyordu. Fakat, Ordu klasna nasl sokulacakt? Bundan nceki ksmda ksaca hikye ettiimiz zere, Ka********************************************** 23 - Henz harb devam ederken, Byk Millet Meclisinin, askeri otoritelere kar zaman zaman ayaklandn grmekteyiz. Elcezire Cephesi Kumandan Nihat (Anlm) Paaya ve Merkez Ordusu Kumandan Nurettin Paaya, eitli bahanelerle, Mecliste ar hcumlar yaplm, haklarnda kanun kovuturmalara giriilmiti. Askerlere kar gsterilen tepki, phesiz bu kadarla kalmyordu. Zaferden birka gn sonra, baz kumandanlarn rtbelerinin ykseltilmesi, Mecliste sert bir ekilde tenkid edilmiti. 756

756

rabekir ve Ali Fuat Paalarn Ordu Mfettiliinden istifa etmeleri, Mustafa K emal Paa'ya bekledii frsat vermiti. Artk, Cumhuriyet Ordusu, her trl politik akmlarn dnda tutulacakt. Yeni rejimde, ordu politikasnn nasl dnldn, nasl uygulandn gerei gibi gsterebilmek iin 2771 sayl Ordu Dahili Hizmet Kanununun bu hususla ilgili hkmlerini aynen aaya alyoruz: Madde 34 Ordunun vazifesi; Trk yurdunu ve Tekilt Esasiye Kanunile tyin edilmi olan Trk Cumhuriyetini kollamak ve korumaktr. Ordu askerlik sanatn renmek ve retmek ile vazifelidir. Bu vazifenin yerine get irilmesi iin lzm gelen tesisler ve tekiller kurulur ve tedbirler alnr. Madde 35 Orduya giren her asker and ecektir. And sureti aadadr: (Hazarda, seferde, karada, denizde ve havada her zaman ve her yerde milletime ve cumhuriyetime doruluk ve muhabbetle hizmet ve kanunlara ve nizamlara ve amirlerime itaat edeceime ve askerliin namusunu, Trk Sancann ann canmdan aziz bilip cabnda vatan, Cumhuriyet ve vazife urunda seve seve hayatm feda edeceime namusum zerine and ierim.) Madde 36 Orduda ahlk ve maneviyatn ykselmesine ve milli duygularn kuvvetlendirilmesine bilhassa dikkat edilir. Cumhuriyete sadakat, vatana muhabbet, hsn ahlk, ste itaat, ifay hizmette sebat ve mukavemet, cesaret ve ecaat, hayatn hie saymak, harbe hazrlk, btn silh arkadalar ile iyi geinmek, yekdierine mukavemet, intizamperverlik, dinin yasaklarna uymak, shhatim korumak, sr saklamak her askerin esas vazifesidir. Madde 39 Erata askerlie ait bilgilerden baka okuyup yazmak ve yurt ve hayata ait bilgiler de retilir. Madde 41 Trk Ordusu her trl siyasi mlhaza ve tesirlerin stndedir. Bundan tr ordu mensuplarnn siyas parti ve derneklere girmeleri ve bunlarn siyasi gsteri ve toplant ve seim ilerine karmalar ve bu maksatla nutuklar sylemeleri ve makale yazmalar yasaktr. Siyasi olmyan derneklerin faal olmayan yeliklerine girmek dahi mezuniyet ve msaadeye baldr.
******************************************* 24 - Bu konuda Nutuk'ta geni bilgi verilmektedir. Bk. Nutuk, 1952 basks, c. II, s. 852-864. 757

757

Grlyor ki, Ordunun Cumhuriyet ilkesine bal ve politika d tutulmasna son derece nem verilmitir. Ordu Dahili Hizmet Kanununun, 34, 35 ve 36. maddelerinde drt defa Cumhuriyet kelimesi gemektedir. 41. maddede ise, ordu - politika ilikisi, ar bir taassupla yasaklanmtr. Bu yasan cezas ok ardr. 1632 sayl Asker Ceza Kanununun 148. maddesi cezay yle tayin eder: Siyas maksatlarla toplananlar, siyasi partilere girenler, siyas gsteri ve toplantlara ve seimlere katlanlar veya her ne suretle olursa olsun bu maksatla szl telkinlerde bulunanlar ve siyas makale yazanlar ve bu yolda nutuk syliyenler be seneye kadar hapsolunur. Bu hukuk yasaklar ve meyyideler, tatbikatta, daha baka yasaklarla, d isiplin tedbirleriyle ve eitimle kuvvetlendirilmitir, rnek olmak zere, subay yetitiren okullarda (asker orta okullar, liseler ve Harb Okulu) renci lere gazete okumann yasaklandn gsterebiliriz. Yine ayn ekilde Harb Okulunda, y akn zamanlara kadar askerlik d hi bir ders okutulmamtr. Bylece, ordu, yal nz politikadan deil, ifrata kaan ar bir inanla, memleket meselelerinden de uzak tutulmak istenmitir. Halbuki, Trk Ordusu profesyonel ordu deil, bir r ejim ordusudur. Bu tutum, phesiz, ordunun politikaya karmas kadar tehlikeli idi. Trkiye'de btn ileri fikirlerin ncln yapan, Trkiye'nin ilk aydn kadrosunu yetitiren, memlekete byk devlet adamlar ve byk sanatlar 25 veren Ordu, bir kompleksin iine drlmt. Baz ordu mensuplarnda, Bizim, askerlikten baka eye aklmz ermez gibi fikirler belirmeye balamt. Bunun vebal inin byk lde Mareal Fevzi akmak'a ait olduuna inanmakta yz. Evet, Mareal, Orduyu politika dnda tutmutu. Fakat, btn fikirlere ve yeniliklere kar kaplar kapatarak yapmt bu ii. Subaylarn blk kumandanlnda ihtiyarlamalarn tercih edecek kadar genlie uzakt. Bir su*************************************************** 25 - Asker okullarda yetimi, nl, sanat ve fikir adamlarmzdan bazlar: Abdullah Cevdet (Askeri Tbbiye), Ah^ met Refik (Harbiye), Aka Gndz (Harbiye), Cenap Sahabettin (Askeri Tbbiye), Nabizde Nazm (Harbiye), mer Seyfettin (Harbiye), Mehmet Rauf (Bahriye), Yusuf Akora (Harbiye), Hasan Cemil ambel (Harbiye), Recai-zde Ekrem (Harbiye), Cell Esat Arseven (Harbiye), mer Naci (Harbiye), Necip Asm (Harbiye). 758

758

baya 40 yandan nce tabur teslim edemem. diyordu. Halbuki, Birinci Dnya Harbinde Trk Ordusunun en baarl Tmen, Kolordu ve Ordu Kumandanlar hep gen subaylard, istikll Harbinde ise, btn st kumanda kadrosu -Fevzi Paa hari- 35-40 yanda subaylardan teekkl etmiti. Hilmi Uran, hatralarnda Mareal Fevzi akmak iin yle der: O, devlet tekiltnda ordunun ba olarak bamsz gibi idi. Devlet terifatnda da btn vekillere tekaddm eder, Bavekilden sonra gelirdi. Ziyaret kabul eder, fakat ziyaret iade etmezdi. Fakat yle zannederim ki, artk hele son senelerde vazifesinin icabettirdii hareketi ve bilgiyi gsteremiyor, makamnda birka kiinin tesir ve nfuzu altnda gryor, ordu da tabii bu halden znt duyuyordu. Artk tarihi bir ahsiyet ve yadigr oluu da btn bu zaaflarn karlayamaz olmutu ve orduda yaplacak yenilik hareketleri iin Marealin vcudu engel olma durumuna dmt, iktisadi tesislerimizin de onun dar grnden fazlaca m teessir olduunu sanyorum. 26 Ordu, Atatrk'e olan ballndan dolay O'nun sa lnda byk bir tevekkl gsterdi. Fakat, Atatrk ldk ten sonra, zellikle gen subaylar arasnda, Mareal'e kar duyulan honutsuzluk artmaya balad, ikinci Dnya Harbinin patlamasndan sonra baka ordularn birdenbire mey dana kan stnl, askerlik tekniinde ve silhlarda grlen yenilikler, deta bir ok tesiri yaparak, ordu iindeki honutsuzluk baz kprdanmalara yol at. nn, durumun ciddiyetini kavrad ve Mareal Fevzi akmak 12 Ocak 1944'de emekliye sevkedildi. Mareal'in, yirmi yldan fazla sren Genel Kurmay Bakanl, baz bak mlardan gelime kaydetmi olmasna ramen, Cumhuriyet Ordusu iin anl bir devir saylamaz. Fakat, devletin bekas ve ykselmesi asndan btn memleket meseleriyle ilgilenmekte eski bir gelenee sa hip olan Trk Ordusunun, rejim ordusu niteliini kaybetmedii, 27 Mays 1960'da anlald. Ayrca, bu defa ordu 27 Mays ihtilli ile, sosyal ve ekonomik fikirlere yn ver mi ve byk bir fikir akmnn yolunu am oldu. SON

26 - Hilmi Uran, Htralarm Ankara: 1959, s. 468. 759

759

KAYNAKA 1. Prof. Dr. Yavuz ABADAN, Trk inklb Tarihi Notlar Ankara 1956. 2. Akszc HSN, istikll Harbinde Kastamonu Kastamonu 1933. 3. Halide Edip ADIVAR, Trkn Atele mtihan an Yaynlar, stanbul 1962. 4. Ahmet AAOLU, ihtill mi, inklp m Aaolu Klliyat : 5, Ankara 1942. 5. Samet AAOLU, Kuvayi Milliye Ruhu Nebiolu Yaynevi, Birinci Bas, stanbul. 6. Abdlhalit AKSN, Atatrk'n D Politika ilkeleri ve Diplomasisi inklp ve Aka Kitabevleri Koli. ti., stanbul 1964. 7. Emekli Orgeneral Fahrettin ALTAY, stikll Harbimizde Svari Kolordusu Insel Kitabevi, kinci Bask, stanbul 1949. 8. Rahmi APAK, istikll Savanda Garp Cephesi Na sl Kuruldu stanbul 1342. 9. Damar ARIKOLU, Hatralarm stanbul 1961. 10. Prof. Dr. Fahir ARMAOLU, Siyas Tarih Ankara 1942. 12. ATATRK'n Sylev ve Demeleri, Trk nklp Ta rihi Enstits Yaynlar: 1, Cilt: I, stanbul 1945; Cilt II, Ankara 1952: Cilt: li Ankara 1954. 13. ATATRK'n Nbet Defteri (1931 -1938), Trk nklp Tarihi Enstits Yaynlar: 8, Ankara 1955 (Toplayan: zel ahin Giray). 14. Falih Rfk ATAY, ankaya (Atatrk Devri Hatralar) Dnya Yaynlar, No. 5. 15. Hikmet BAYUR, Atatrk (Hayat ve Eseri) Cilt I, Ankara 1963. 16. Yusuf Hikmet BAYUR, Yeni Trkiye Devletinin Harici Siyaseti, stanbul 1934.

760

17. Yusuf Hikmet BAYTUR, Trk nklb Tarihi, Cilt: III (1914 -1918 Genel Sava) Ksm 1-2 ve 3, Trk Tarih Kurumu Yaynlarndan VIII. Seri No. c, 14, e., Ankara 1953, 1955, 1957. 18. Cevat DURSUNOLU, Mill Mcadelede Erzurum. 19. Tevfik BIYIKLIOGLU, Trakya'da Mill Mcadele Trk Tarih Kurumu Yaynlarndan VIII. Seri No. 25 ve 25. a. Cilt: I, Ankara 1955; Cilt: II Ankara 1956. 20. Tevfik BIYIKLIOGLU, Atatrk Anadolu'da (1919 -1921) Trkiye i Bankas Atatrk ve Devrim, Seri No. 7, Ankara 1959. 21. M. Cemil BLSEL, Lozan stanbul 1933, Cilt: MI. 22. Norbert von BISHOFF, Ankara (Trkiye'deki Yeni Oluun Bir izah) eviri: Burhan Belge, Ulus Gazetesi Tercmeler Ktphanesi, No. 9 9 Aralk 1936. 23. General Fahri BELEN, Byk Trk Zaferi Ankara 1962. 24. Prof. Dr. Mahmut Esat BOZKURT, Atatrk ihtilli (Trk ' nklb Tarihi Enst its Derslerinden) stanbul niversitesi Yaynlar, nklp Enstits, Say: 160, stanbul 1940. 25. General Ali Fuat CEBESOY, Mill Mcadele Hatralar Vatan Neriyat, stanbul 1953. 26. General Ali Fuat CEBESOY, Moskova Hatralar Vatan Neriyat, stanbul 1955. 27. General Ali Fuat CEBESOY Siyas Hatralar Vatan Neriyat, stanbul. 28. CEMAL PAA'nn Hatralar Selek Yaynlar, stanbul 1959. 29. Emekli Orgeneral Ali Fuat ERDEN, Atatrk stanbul 1952. 30. Do. Dr. Mehmet GNL BOL Dr. Cem SAR, Atatrk ve Trkiye'nin D Politikas (1919-1938), Mill Eitim Bakanl Yayn, Atatrk Serisi No. 5, stanbul 1963. 31. Emekli Svari Albay erif GRALP, stikll Savann i Yz stanbul 1958. 32. ihsan DKUT, Miralay ehit Nazm Beystanbul 1952. 33. Cell Nuri (LER), Trk nklb Suhulet Ktphanesi. 34. Prof. Dr. Suphi Nuri LER, Siyas Tarih Yksek iktisat ve Ticaret Mektebi Yaynlarndan, No. 45, stanbul 1941.

761

35. Mahmut Kemal NAL, Osmanl Devrinde Son Sadra zamlar Mill Eitim Bakanl Yaynlar, Maarif Matbaas, stanbul 1940. 36. Cevdet Kerim NCEDAYI, Trk stikll Mcadelesi Konferanslar Maarif Vekleti Yayn, Devlet Matbaas, stanbul 1927. 37. NN'nn Sylev ve Demeleri Cilt: I, (1919 -1946) Trk Devrim Tarihi Enstits Yaynlar 2, stanbul 1946. 38. Yarbay SMAL HAKKI, Yunanllarla istikll Harbi (Tabiye ve sevklcey noktai nazarndan tetkik) Harbiye Mektebi Matbaas, stanbul 1931. 39. Ilyas Sami KALKAVANOLU, Mill Mcadele Hatralarm stanbul 1957. 40. Kzm KARABEKR, stikll Harbimiz Trkiye Yaynevi, stanbul 1960. 41. General Sami KARAMAN, stikll Mcadelesi ve En ver Paazmit Sellloz Basmevi 1949. 42. Yakup Kadri KARAOSMANOLU, Ergenekon Cilt: l-ll, stanbul 1929. 43. Yakup Kadri KARAOSMANOLU, Vatan Yolunda (Mill Mcadele Hatralar) Selek Yaynlan, stanbul 1958. 44. Sleyman KLE, Mareal Fevzi akmak, kinci Basl, Cilt: l-ll, stanbul 1953. 45. MEVLANZADE RIFAT, Trkiye nklbnn yz Halep 1929. 46. Yunus NAD, Birinci Byk Millet Meclisinin Al ve isyanlar Sel Yaynlar, Atatrk Ktphanesi: 10, stanbul 1955. 47. Yunus NAD erke Ethem Kuvvetlerinin haneti Sel Yaynlar, Atatrk Ktphanesi: 16, stanbul 1955. 48. Abidin NESM, Trkiye'nin Tekml Hamlesinde Ziya Gkalp Sebat Basmevi, stanbul 1940. 49. Recep PEKER, inklp Dersleri Notlar, Ankara 1936. 50. Prof. Edmond ROSSIER, Avrupa'nn Siyas Tarihi (1815-1919) - eviri: Ali Kemal Akst, stanbul 1954. 51. Emekli General Ali ihsan SABS, Harb Hatralarm, Ankara 1951, Cilt: V. 52. SADR ETHEM, Trk nklbnn Karakteri Maarif Vekleti Yayn, Devlet Matbaas, stanbul 1933. 53. General Liman von SANDERS, Trkiye'de Be Sene Osmanl Genel Kurmay Bakanl, Harp Tarihi Yaynlarndan, stanbul 1921. 54. Galip Kemal SYLEMEZOLU, Hariciye Hizmetinde

762

30 Sene IV. cildin son ksm, stanbul 1955. 55. Galip Kemal SYLEMEZOLU, Yok Edilmek stenen Millet (L'assassinat d'un Peuple) Selek Yaynlar, stanbul 1957. 56. Prof. Bahri SAVCI Prof. Dr. Yavuz ABADAN, Tr-kiyede Anayasa Gelimelerine Bir Bak Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar No. 76, Ankara 1959. 57. TALAT PAA'nn Hatralar Gven Yaynevi, stanbul 1946. 58. Samih Nafiz TANSU, 2 Devrin Perde Arkas (Albay Hsamettin Ertrk'n Hat ralar) Hilmi Kitabevi, stanbul 1957. 59. TARH VESKALARI DERGS, Maarif Vekleti Yaynlar. 60. Dr. Tark Z. TUNAYA, Trkiye'de Siyas Partiler stanbul 1952. 61. Ali Fuat TRKGELD, Grp ittiklerim II. Basl Trk Tarih Kurumu Yaynlarndan II. Seri, No. 15, Ankara 1951. 62. liTRKGELD, Mondros ve Mudanya Mtarekelerinin Tarihi Trk Devrim Tarihi Enstits Yaynlar: 7, Ankara 1948. 63. Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi, Cilt: 1 -28. 64. Hilmi URAN, Hatralarm Ankara 1959. 65. Esat URAS, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi Ankara 1950. 66. Ali Saib URSAVA, Kilikya Facialar ve Urfa'nn Kurtulu Mcadeleleri Ankara 1340 (1924). 67. Dr. A. Halk OLMAN, Trk - Amerikan Diplomatik Mnasebetleri (19391947), Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar No: 128 -110, Ankara 1961. 68. Ruen Eref ONAYDIN, Atatrk (Tarih ve Dil Kurum lar Hatralar) Trk Dil Kurumu Yayn, Ankara 1954. 69. General Veysel ONVAR, istikll Harbinde Bolevik lere Sekiz Ay (1920-1921) stanbul 1948. 70. Yakn Tarihimiz (Dergi) Cilt: l-IV, stanbul 1963. 71. GENEL KURMAY BAKANL HARB TARH DARES YAYINLARI : 1 Harb Tarihi Vesikalar Dergisi, 2 Trk istikll Harbi Cilt: 1, Mondros Mtarekesi ve Tatbikat. 3 89 Sayl Asker Mecmuann Tarih Ksm :

763

Yarbay Selhaddin, Birinci nn Muharebesi 1933. 4 84 Sayl Asker Mecmuann Tarih Ksm: Orgeneral izzettin (allar), 61. Frkann Gediz ve Ktahya Muharebeleri, 1932. 5 103 sayl Asker Mecmuann Tarih Ksm : Yarbay Sleyman zzet, 15. Piyade Tmeninin Azerbaycan ve imal Kafkasyadaki Hareket ve Muharebeleri, 1936. 6 107 Sayl Asker Mecmuann Tarih Ksm : Kurmay Yarbay Nami Malko, 1920 Ylnn Kurtulu Savalar, 1937. 7 100 Sayl Asker Mecmuann Tarih Ksm : Kurmay nyzba Fahri Aykut, Ktahya ve Es kiehir Muharebeleri, 1936. 8 96 Sayl Asker Mecmuann Tarih Ksm : Emekli Albay Mmtaz, istikll Savanda kinci Kolordu, 1935. 9 140 Sayl Asker Mecmuann Tarih Ksm : Korgeneral Baki Vandemir, Trk istikll Harbinde Sakaryadan Mudanyaya Kadar, I. Ksm, 1946 10 134 Sayl Asker Mecmuann Tarih Ksm : Kurmay Albay Hulusi Bayko, Sakarya Meydan Muharebesi, 1944. 11 108 Sayl Asker Mecmuann Tarih Ksm: Kur. Yzb. F.S.T. Saner, istikll Savanda III. Kolordu, I. Safha, Mrettep Kolordu, 1938. 12 102 Sayl Asker Mecmuann Tarih Ksm : Binba Kzm Aras, istikll Savanda Kacaeli Blgesindeki Harekt, 1936. 13 86 Sayl Asker Mecmuann Tarih Ksm : Orgeneral izzettin (allar), Sakarya Meydan Muharebesinde 1. Grub, 1932. 14 979 Sayl Asker Mecmuann Tarih Ksm: Kurmay Yzba Fahri Aykut, istikll Savanda Drdnc Kolordu, 1935. 15 113 Sayl Asker Mecmuann Tarih Ksm : Kurmay Albay Mmtaz Ulusoy, istikll Savanda II. Kolordunun Harekt, 1939. 16 104 Sayl Asker Mecmuann Tarih Ksm : Emekli Albay M. efik (Aker,) stikll Harbinde 57. Tmen ve Ay dn Mill Cidali, Cilt l-lll, 1937. 17 Korgeneral Baron Kress von Kressenstein, Trk

764

lerle Beraber Svey Kanalna eviri: Emekli Yzb. Mazhar Besim zalpaslan, 1943. 18 Albay Bujac. Mazhar Besim zalpaslan, 1943. 19 Albay Bujac, 1918-1922 Yunan Ordusunun Seferleri, eviri: Kurmay Yarbay brahim Kemal, 1939. 20 Prens Andrea, Felkete Doru eviri: Emekli Albay Hseyin Rahmi, 1932. 21 General Papulas'n Hatrat eviri: Yzba brahim Halil, 1928. 22 ngiliz Yarbay B. Gordon, ngiliz - Msr Kuvayi Seferiyesinin ileri Harekt eviri: Yzba Adil, 1926. 23 Svari Yzba Ahmet, Trk istikll Harbinin Banda Mill Mcadele Ankara 1928. 24 116 Sayl Askeri Mecmua eki: Kurmay Yzb. Tevfik Doantan, Bursa Blgesinde Yaplan Savalar stanbul 1940. 25 stikll Harbinin Baytr Harb Tarihi, stanbul 1933. 26 90 Sayl Asker Mecmuann Tarih Ksm : Yarbay Selhattin ikinci nn Meydan Muharebesi stanbul 1933. 27 Svari Yzba Midillin Ahmet, Birinci nn Muharebesinin iyz Ankara, 1930. 28 Kurmay Yarbay Cemal Tural, Asker Corafya ve Tarih Notlar Harp Okulu, II. Snf Yaynlarndan, Ankara 1946-1947.

765

KASTA YAYINLARI Genelkurmay Bakanlnca yararl grldnden 5 Kasm 1985 gn ve HRK: 1700-25-85/Et. Krs. . (NE 186) sayl emirleriyle tm Silahl Kuvvetlerimize tavsiye edilen kitaplar. A. 1912-1922 TRK SAVALARI BELGESEL -Ar Byk Dneme: Sakarya Meydan Muharebesi brahim ARTU ir Byk Taarruz: Bakomutan Meydan Muharebesi brahim ARTU k anakkale Savalar Fikret GNESEN T Ana Hatlaryle Trk stikll Harbi smet GRGL YAYINA HAZIRLANANLAR r Destan yaratan gemilerimiz (Hamidiye, Yavuz, Nusret, Alemdar) Erol MTERCMLER ir 1974 Temmuzunda Kbrs Erol MTERCMLER T Kurtulu Sava Balarken brahim ARTU B. KNC DNYA HARB BELGESEL r Normandiya kartmasnn Perde Arkas Hans SPEDEL T Pasifik Dram Fikret YURDAKOL T Panzer Birlikleri K.J. MACKSOY T Umak iin Doanlar Georges BLOND

766

You might also like