You are on page 1of 385

1

ARKA KAPAK Mondros mtarekesinden Lozan andlamasna, yani Osmanl mparatorluunun knden yeni Trkiye Cumhuriyetinin douuna kadar sren bir devrenin olaylarnn gerek yzn g nmze kazandran Sabahattin Selek, Bu belgesel eserini; resmi kayt ve yaynlar, ariv ve belgeler arasndan ve o devrin olaylar iinde nemli rol oynam kiilerle grerek 9 ylda hazrlam tr. Bu eserin bugne dek 8 defa basm yapl m ve Trkiye'de ulalmas zor bir rekora erimitir. Selek, gnmzn politik kmazlarn dne balayarak yarnlara k tutmas iin Atatrk kuaklarn bilinlenmesine neden olacak soyut gzken baz tarihi olaylar somut ve ilmi bir incelemeyle tarihsel yerine oturtmutur. Bu eser; dn anlatan ayn zamanda, bug nn deerini ve yarnlarmzn nemini belirten bir abidedir. KASTA YAYINLARI byle bir kitab Trk okuyucularna ve kitap dnyas na sunmaktan kvan duyar. NOT : Kaln yazlar yazara aittit. Renkli yazlar scanlayana aittir.

Yaynlayan KASTA A.. Kapak resmi Aykut zbay Dizgi Metin Dizimevi Bask ve Cilt Zafer Matbaas SEKZNC BASKI Ocak 1987 STANBUL

SABAHATTN SELEK

ANADOLU HTLL
BRNC CLT

KASTA A.. YAYINLARI Bamusahip Sokak TALA Han 16-101 Caalolu - stanbul Tel: 520 59 70

SUNU
Trkiye, uzun saylamayacak durgun bir devreden son ra, aa yukar yirmi yldan beri yeni bir oluun alkan ts iinde yaamaktadr. Devrimler hznn kesilii, Atatrk'n lm ve nihayet kinci Dnya Savann balama s Trk toplumunu, kah basit gnlk kaygularla, kh kor kun bir tehlikenin yaratt tedirginlikle ykl, durgun ve gergin bir halde tutuyordu. On yldan fazla sren bu durum savan bitmesiyle sona erince, toplumdaki birikmenin iteledii h uzursuzluklar ekonomik, sosyal ve politik ynle riyle yze vurmaya balad. Byk savan getirdii yenilikler ve ehresi deien dnyadaki hzl gelime, Trk toplumunu, bylece yeni artlar karsnda yerini ve kaderini tyin etmek z orunda brakm oluyordu. Fakat bu durumu ilk defa yaamyorduk. Yanl te histen ve gszlmz veya tabiatmz icab ba vurduumuz palyatif tedbirlerden dolay bir trl gerekletiremediimiz kurtulu abalar, henz taze htralar halinde zihinlerde duruyordu. ok kullanlan bir deyimle, imdi meselelerimizin zm yolunu aryoruz. Ancak; bu yola; yaadmz devirde bi r balang noktas bulmak mmkn deildir. Bulunduu muz bu dar yere, bu etin yere nereden gelindiine bakmak gerekir. 1919'dan nceki kurtulu abalar, meselelere impara torluk artlar iinde zm yolu aramtr. Bugn zmeye altmz meselelerin kk, phesiz daha gerilerde ve derinlerdedir. Fakat, mahiyetini henz yeteri kadar aydnlatamadmz saplantlarn nedenlerini bulabilmek iin, aradmz yolun hi deilse 1919'dan baladn kabul etmek zorundayz. Yeni Trkiye'nin k uruluunu hazrlayan Milli Mcadele, sanld gibi belli birka yl iine sdrlm ve tarih olmu bir devir deildir. Hlen bu evrimin devamn yayoruz. Aksi takdirde bugn ayn meseleleri deil, yepyeni, bambaka meseleleri zmek durumunda olacaktk. Aradmz yolun en yakn balang noktas olarak Milli Mcadeleyi alnca, bu devrin insanlarn ve olay -

larn gerek yzyle tanyp bilmeden hi bir ey yapa mayz. Halbuki, Milli Mcadeleyi anlatan eserler, bu ba kmdan yetersizdir. Bunlar drt grupta toplamak mmknd: a. Rejimi yerletirme amacyla yazlm popler, propaganda eserleri Bu tip eserlerde, Milli Mcadeleyi deerlendirecek ger eki bir yorum yaplmamtr. Esasen nitelikleri sebebiyle bu soy eserlerin byle olmas da gereklidir. Olaylar ve kiileri yalnz rejim asndan veren propaganda eserlerinde birok gereklerin sylenmeden geitirilmesi, kii lere ve olaylara o gn iin gerekli olan de erin verilmesi tabiidir. b. Yukardaki gruba dahil eserlerde verilen kiileri veya fikir leri savunmak zere yazlm eserler. Bunlarda da ayn eksiklik vardr. Ayrca, ou hisse dayanmakta, savu nma yaplrken ister istemez kar taraf sbjektif llerle itham edilmektedir. c. Eskimi bir tarih gryle yazlm, hi bir fikir sylemeyen, y alnz olaylar anlatan kitaplar, d. Baz bilim adamlar ve kurumlar tarafndan Mill Mcadelenin ancak belli dnemleri, ya da belli meseleleri zerinde hazrl anan eserler. Bizi, bu kitab yazmaya sevkeden sebepleri aklam oluyoruz. u no ktay da belirtmek isteriz ki, kitabn ha zrlanmasnda birtakm yeni malzeme kullanlm olduu halde, kaynaklarn ou herkes tarafndan bilinmektedir. Ancak, biz, mevcut bilgileri belli bir sosyal adan, gn mzn artlarn ve ihtiyalarn da gz nnde tutarak, y eniden deerlendirmeye altk. Devrin olaylar iinde nemli rol oynam kiilerle grerek edindiimiz yeni bilgil erin altnda, evvelden beri bilinen baz husus lara deiik bir yorum getirdik. Bir amatr heyecaniyle meydana getirilen bu kitap, Milli Mcadele adyla iki cilt olarak hazrlanmtr. Birinci cildin bal Anadolu htilli olup, Birinci Dnya Harbi kntsnden balayarak 1920 yl sonuna kadar sren devreyi kapsamaktadr. kinci cilt 1921-1922 yllarna, dolaysiyle Trk istikll Harbine ayrlmtr. Milli Mcadeleyi deiik karakterde iki ayr devre olarak ele almz u sebebe dayanmaktadr: 1919-1922 yllarnda, bir imparatorluun enkaz ze rine bir milli devletin kuruluunu salayan etin bir m cadele cereyan etmitir. Fakat, bu mcadele Trkiye'nin

yalnz d dmanlara kar yapt savalardan ibaret de ildir. stelik d savan yaplmasn ve kazanlmasn sa layan olaylar, yani mcadelenin ilk yars, tamamen ihtill karakterindedir. Mondros mtarekenamesine sadakatle riayetkar olan devletin iradesi dnda, Anadolu'nun bir sa va hazrl yapt 1919 ve 1920 yllar, yalnz kr onolojik sra bakmndan deil, olaylarn mahiyeti bakmndan da, sava olaylarndan ayr olarak incelenmek gerekir. Drt blmden ibaret olan bu kitabn birinci blmnde Milli Mcadeleyi hazrlayan olaylar, ikinci blmnde Milli Mcadeleyi etkileyen ve yr ten i kuvvetleri anlattk. nc blm Mill Mcadelenin balangcna, drdnc blm ise, aslnda tm ile bir ihtill har eketi anlamn tayan Milli Mcadelenin meruluk kazand saf haya ayrlmtr, ikinci cild de ayn dze nde olacaktr. Kitabn birok eksikleri olduunu bilmekteyiz. Ata trk'n lmnn yirmi beinci ylna yetitirmek gayreti, bir sre daha alarak b ir ksm eksikliin tamamlanmasn imknsz klmtr. Dier taraftan, konumas ve yaz mas gerekenlerin susmalar, bir takm meselenin eksik ve bulank kalmasnn bal ca sebebidir. Milli Mcadeleyi aydnlatacak btn kaynaklar maal esef henz istifade edilebilir hale getirilememitir. Konumuza giren meselelerin, sosyolo glarmz tarafndan incelenmemi olmas da en nemli eksikliklerden biridir. Kitabn noksanlar, kusurlar tamamlanabilir. Bunu ya biz yaparz veya bakalar. Ancak; gttmz amacn, me todun ve deerlendirme asnn doruluuna inanmaktayz. evremizden bu destei ve gveni almasaydk es eri ortaya koyamazdk. Bu kitabn amac, yalnz tarihe k tutmak, hizmet etmek deildir. Bi lhassa, Atatrklk anlaynn statik dzenden karlmas yolunda, son zamanlarda gsterilen abalara yardmc olmak istedik. Ayrca, ok kk baz detaylar bile deerlendirmeye alarak, bugnk pol itik kmazn dne bal nedenleri zerinde durmak ve dnmek amacn gttk. Milletimize hizmet kaygusiyl e yaynlanan bu kitabn hazrlanmas dokuz yl srm, kitapta yer yer ad geen kimselerden ve birok yazl kaynaklardan faydalanlmtr. Bizimle grmeyi kabul edip bildiklerini anlatanlara ve sor ularmz cevaplandranlara teekkr bir bor biliriz. SABAHATTN SELEK Kadky. 1 Ekim 1963

NDEKLER
Sunu ............................................ BRNC BLM : MLL MCADELE NCES .... A. Yenilgiye doru.................... Talt Paann grs .............. Mustafa Kemal Paann grs ........ Liman Paann gr .............. knt ................................... Talt Paann bir teebbs .......... Enver Paann son abas ............ Vahidettin'in gr ................ Sonu ........................ B. Bozgun ........................ General Allenby bozgunu anlatyor ...... Mustafa Kemal Paa bozgunu anlatyor .... Son muharebe ......................... Bozgunun maliyeti ............ Son Tedbirler ............................ .......... Bakumandanln son emri ........ C. Mtareke ............................................... Wilson'un bar artlar ........................ Hkmet deiiklii............................. Yeni Hkmetin mtareke teebbsleri .. .. Trk Delegasyonuna verilen talimat ...... Mtareke artlar ............... KNC BOLM : MLL MCADELEDE ETKENLER A. Zat- ahane................................................. B. stanbul Hkmetleri ............................. stanbul Anadolu atmas....................... Anadolunun stanbul Hkmetinden ayrlmas C. Halk ........................................................... Etnik yap ........................................... Sosyal yap ............................................ Halkn moral durumu ............................. 9 13 14 16 17 21 23 25 26 27 29 31 31 34 35 35 36 37 38 40 41 42 44 49 53 57 60 64 64 67 72

D. Din ve din adamlar..................................... stanbul'un fetvas .............................. Anadolunun fetvas .............................. E. Siyas teekkller ............................. ttihat ve Terakki Partisinin tasfiyesi ..... Hrriyet ve tilf Partisi ........................... Mill Kongre ........................................... Mdafaai Hukuk Teekklleri ................. Sonu .................................................... F. Ordu ......................................................... K. Kuvayi Milliye ............................... ........... Kuvayi Milliyenin bnyesi ..................... Kuvayi Milliye Kumandanlar ....... Kuvayi Milliyenin mevcudu ............ Kuvayi Milliyenin karakteristii.......... L Maddi ve mali kaynaklar.............. M. Liderler ........................ Mustafa Kemal Paa................ Rauf Bey...................... Refet Bey ...................... Ali Fuat Paa .................... Kzm Karabekir Paa .. ,............ smet Paa .. ................ Fevzi Paa...................... NC BOLM : KARANLIK DONEM ...... A. Ordunun terhisi, kumandanlarn tasfiyesi...... 168 5. Ordunun lav ve anakkale Boaznn almas 169 8. Ordunun lav ve Nurettin Paa........ 170 Yldrm Grubu Kumandan Mustafa Kemal Paa ........'................ 171 Nihat Paa .................... 175 Ali Fuat Paa ............................... 177 6. Ordu kumandan Ali hsan Paa ...... 178 9. Ordu kumandan Yakup evki Paa .. .. 183 B. igaller, aznlklarn davran ve Trklerin tepkisi 189 C. M. Kemal Paa stanbul'da ............ 200 D. M. Kemal Paann Anadoluya gnderilmesi .. 209 Samsun olaylar .................. 209 Mfettilik grevi iin M. Kemal Paa'nn seilmesi ...................... 212 Mustafa Kemal Paaya verilen talimat...... 215 Mfettilik karargh .............. 217 9

Sayfa 78 82 84 86 87 93 96 98 102 105 118 120 123 124 127 130 142 142 147 149 152 155 160 164

Sayfa DRDNC BLM : ANADOLU HTLAL htill kavram.................. 220 Neden Anadolu htilli? ............ 223 Anadolu htillinin nitelii ............ 224 A. zmirin igalinden Sivas Kongresine ........ 227 1. zmir'in gali '................ 230 2. Mustafa Kemal Paa Anadoluda ...... 236 3. Yunan igalinin gelimesi .......... 240 Bat Anadoluda albay.......... 242 Kuvayi Milliyenin douu .......... 246 4. htill pln ve metod ............ 254 htillin aklanmas ............ 262 5. Erzurum Kongresi .............. 265 Mustafa Kemal Paann askerlikten ayrlmas 267 Mustafa Kemal Paa halk lideri oluyor 273 Erzurum Kongresi .............. 276 htilli baltalayan bir gr ........ 279 Dou ve Bat Anadolu tekilatnn ilk temas .. . ................ 284 B. Sivas Kongresinden B. M. Meclisine........ 286 1. Sivas Kongresi ................ 289 2. Anadolu - stanbul atmas........ 297 Yabanc devletlere verilen memorandum 302 stanbul'un mukabelesi ve uzlama teklifi 303 stanbul ile Anadolu arasnda pazarlk .. 307 Amasya anlamas .............. 314 3. Sivas'tan Ankara'ya ............ 319 Meb'us seimleri .............. 320 Gney Anadolu ................ 322 Heyeti Temsiliye Ankara'ya gidiyor .. .. 324 1920 Yl banda Siyas Durum mu hakemesi325 C. Byk Millet Meclisi.................. 331 stanbulun igali................. 333 Osmanl Meclisinin sonu ............ 336 Seimler....... .............. 338 Meclisin ekli ve bnyesi.............. 342 Hkmet tekili .................. 345 Meclisin Beyannamesi.............. 346 B. Millet Meclisinin ihtillci karakteri...... 349 D. htillin zaferi .................... 356 1. Kar ihtillin bastrlmas.......... 358 2. Dou zaferi .................. 368 3. Kuvayi Milliyenin tasfiyesi .......... 374

10

BRNC BLM MLL MCADELE NCES A . YENLGYE DORU


Milli Mcadeleyi, Birinci Dnya Harbinden Kesin bir izgi ile ayrmaya imkn yoktur. Bir bakma, biri dieri nin devam ve sonucudur. Mcadelenin askeri ve siyasi gidiinde, Birinci Dnya Harbinin btn arl duyulur. Gerek anlamiyle istikllini oktan kaybetmi bulunan Trk Milletinin bir lm-kalm savana atlmasn, Osmanl Devletinin Birinci Dnya Harbine girmesi mmkn klmtr. Fakat ayn sebep, Milli Mcadelenin maddi art larn arlatrmtr. Trkiye, Birinci Dnya Harbine girmese ne olurdu? Eer harbe girilmeseydi Kk Asya'da imparatorlu un bir yaama ekli bulabileceine inananlar yok deil. Bu inanta ola nlardan Falih Rfk Atay diyor ki: Bylece imdi dnya petrol kaynaklarnn pek ehem miyetli ksmn barnda tutan bu zengin blgeler devleti mizin snrlan iinde bulunacakt. Harp srdke byk devletler zayflayacaklar iin kapitlsyonlardan her trl yabanc bask ve kontrol artlarndan kurtulacaktk. Birinci Dnya Harbi srasnda iki milyon kurban verdikten sonra dahi Kuvay - Milliye ile baa kamayan Batl devletler, btn ordusu ayakta duran imparatorlua kar herhangi bir harekette bulunamayacaklard. 1 Deerli yazar, bu kabul g gr daha da ileri gtrerek, Enver yerine Mustafa Kemal Harbiye Nzr olsayd Birinci Dnya Harbine girmezdik. Batmazdk, bir
*************************************************** 1 Falih Rfk Atay ankaya C. I. S. 22.

13

13

byk devlet olarak kalrdk. Tarih Trk Milletinden bu bahtiyarl esirgemi tir diyor.2 Bugn Trkiye'nin, 1914 imparatorluundan daha kuv vetli ve daha mutlu olduu bir gerektir. Buna ramen Trkiye byk devlet deil. Toprak geni lii ve insan kalabal byk devlet saylmann artlar olmaktan oktan kmtr. nemli petrol kaynaklarna sahip bulunan Irak'n ve ran'n gleri ise ortada. Osmanl mparatorluunun 1914'n artlar iinde ya ayabileceini dnmek, sadece gemie duyulan bir zlemdir. Birinci Dnya Harbi ile Milli Mcadelenin ve 1923'den bu yana sre gelen abann bile ykamad eski d zen, yeni Trkiye'de zl emeyen problemlerin balca sebebidir. Belki, Birinci Dnya Harbine girmemek ve mpara torlua Kk Asyada bir yaama ekli bulmak da mmkn idi. Ama bu ekil, ancak Kral Faruk Ms r'nn yaama ekli olabilir ve en ok o kadar srebilirdi. Zaten dalmakta ve zlmekte olan mparatorluun tasfiyesini hzla ndrd iin, bata insan olmak zere ka yplar saymazsak, harbe giri olayn zntyle karlayacak bir sebep bulmak gtr. Harp karar verenlerin maksat ve mazeretleri ne olursa olsun, Birinci Dnya Harbi yenilgisi Trk stikll Ha rbini hazrlamtr. Gerek bu sebeple, gerekse tarih olaylarnn ak, Trk Milletinin kaderi, ahs davranlar ve askerlik ilmi ynlerinden iki devre aras ndaki balant, gzden uzak tutulmyacak ka dar kuvvetlidir. Mtareke (Mondros), birinin sonu ise, dierinin ba langcdr. Bu noktaya nasl varldn grmekle sonraki safhann daha iyi anlalaca muhakkaktr. TALAT P A ANIN GR Harbin nc ve drdnc senelerinde evk ve heyecan azalmaa balad. Avrupa cephelerindeki daimi hezimetlerle, ordularmzn Filistin, Erz urum ve Badattan geri ekilmeleri, o yer halknn Anadoluya kar, ziraatta alanlarn azalmas yznden gda maddelerinde ba gsteren ktlk ve nihayet ktalarda ve cephe gerisindeki baz subaylar tarafndan yapld sylenen suiistimaller
******************************************* 2 Ayn eser. S. 82.

14

14

halk arasnda gittike honutsuzluk uyanmasna sebebi yet verdi. Harbin tamamiyle kaybedilecei hatra gelme mekle beraber, harb bitinceye kadar Trk arazisinin tahrip olunaca ve Trk halknn, yni memleketin asl n fusunun feci mahrumiyetlere mruz kalaca korkusu herkes zerinde korkun bir tesir brakmaya balad. Cephelerdeki subay zayiat geride ktalardan al nan subaylarla telfiye allyor ve alan bu yerlere de vaktiyle emekliye a yrlm olan subaylar getiriliyordu. Ne bu subaylar ahlk ve seviyelerine gre ayrmak ve tyin etmek ve ne de sularn cezalandrmak kabil oluyordu; on lar geri armak ve ordudan hra etmek onlar mk fatlandrmak demek olacakt, istikbli ve hsnniyeti ol mayan bu subaylar en ar suiistimalleri yapyor ve pek oklar da ceza grmyorlard. Btn bunlar halkn mit sizlik ve zntsn artryordu. Kumandanlar hakknda ve bilhassa Levazm Amiri smail Hakk Paa hakknda Enver Paaya sk sk ikyetler yaplyordu. Enver Paa harb devamnca smail Hakk Paaya iddetle ihtiyac olduunu ve smail Hakk Paa olmakszn ordunun iae edilemeyeceini ve dolayisiyle harbe devam etmenin imkanszlaaca cevabn veriyordu, ikyette srar edilmesi halinde istifa etmekle tehdit ediyordu. Byle nzik bir zamanda Enver Paann istifas btn orduyu mkl bir vaziyete sokmu olacandan kimse bunu kabule cesaret edemiyordu. Talt Paann htralarndan aynen alnan yukardaki satrlar, en byk sorumluluk yerini igal eden ki msenin szleri olmak bakmndan dikkate deer bir zellik tamaktadr. Trkiyeyi yenilgiye srkleyen sebepler, phesiz sa dece asker deildir. stelik, cephelerin ykl ordunun kusurundan iler i gelmemitir. Harp sahalarnda grlen perianlk, sivil ve askeri idareye ait aksaklklardan ve memlek etin bu apta bir harp gcne sahip olmayn dandr. Btn sorumluluu subaylara yklemek ise ok hak sz bir yargdr. ttihat ve Terakki idaresinin sivil lideri Ta lt Paa ile asker lideri Enver Paa arasnda srp gelen fakat aa vurulmayan ekimenin bu yargda byk etkisi vardr. phesiz, Osmanl ordusunda ahlk, fazilet ve yeterlik bakmlarndan dk seviyede subaylar yok deildi. Fakat, ileride grlecei gibi, ordunun subay kad15

15

rosu, hem Birinci Dnya Harbinde, hem de stikll Har binde yabanclarn bile byk lde takdirini kazanacak deerde idi. Her ey olup bittikten sonra sylenenler, neticeye gre dzenlenmi aklama ekli kansn uyandrabilir. Fakat olaylarn ak iinde sylenmi ve yazlm olanlar, gerek belgelerdir. MU S TAFA KEMAL P A ANIN GR ki kumandann, 7. Ordu Kumandan Mustafa Kemal Paa ile 5. Ordu Kumandan Liman Von Sanders'in raporlar, Trkiye'nin yenilgiye srkleniini gsteren belgelerin banda gelir. Mustafa Kemal Paa, Talt, Cemal ve Enver Paalara Halepten gnderdii 20 Eyll 1917 tarihli raporunda zet olarak yle demektedir: Memleketin mukadderat- umumiyesini idarede sorumlu ve methaldar olan zt devletlerinin ifadelerimi hi bir karamsarla ve tela hamletmeyerek soukkanllkla ve ciddiyetle telkki edece klerine itimadm; dncelerimi ihata edebildiim en geni lde tasvire sebep olmutur. Bu rapor bu ekilde balyor ve memleketin kaderiyle ilgili eitli mes elelere dokunan uzun aklamalardan sonra : te benim dncelerim bundan ibarettir. Bulunduumuz mevki sebebiyle bunlar tasvir etmekle vicdanm zerindeki yk atm olduuma inany orum. cmleleriyle sona eriyordu. Raporda cesaretle ve aka ortaya konan ac ger eklerin z udur: Halk ile idare arasndaki balar sarslmtr. Mem leket umumi bir anariye srklenmektedir. Umumi hayat her kede ve beldede esasndan rmektedir. Mlki dare tam bir aciz halindedir. Halkn bu idareye kar nefreti gittike artmaktadr. Zabta kuvveti pek zayf ve yetersi zdir. Memurlar, rvet, vurgunculuk ve suistimal yapmaktadrlar. Adliye ilememektedir. ae ileri, ticaret ve iktisadiyat mthi bir su rette kmeye balamtr. Paraya kar ne memurda ve ne de halkta emniyet kalmtr. Her taraftan ryen muazzam saltanat binasnn bir gn dhilen birdenbire ve hep birden kmesi ihtimali, karsnda bulunduumuz en byk tehlikedir. 16

16

Ordu harbin balangcna nisbetle fevkalde zayftr. Birok ordularn mevcudu, lzm olan miktarn be te biri kadardr. Memleketin insan kayna, noksan tamamlamaya muktedir deildir. Hatt 7. Ordu gibi btn meml eket iinde ikmal ve takviyesine atlan yegne or duyu dahi, daha dmana bir tek kurun atmadan, kuvvetli tutmaya imkn bulamyoruz. Umumi takate misl olmak zere arzedeyim ki, ci hann en mkl ilerini grmek zere biner mevcutlu taburlarla bana gnderilen 59. Frkann yzde ellisi, ayakta durmaya mecalsiz zayflardan ibaret olduundan tefrik edilmi ve salam kalan erat 17-20 yandaki gelimemi ocuklarla 45-55 yandaki ie yaramazlardan ibaret kalmtr. Dier en iyi frkalarn taburlar da stanbuldan bin mevcutla hareket ve en kuvvetlisi 500 mevcutla Haleb'e gelebilmilerdir. Mttefiklerimizin asker zaferlerle dmanlarmz sulha mecbur etmeleri artk bahis konusu deildir. Alman larn asker tutumlar Geliniz bizi malup ediniz esasna balanmtr. Dmanlarmzn birbirlerinden ayrlmayacaklar anlalmtr. D man halkn sefalet ve mahrumiyeti bizimkilerden daha azdr. Neticeden emin olduklar iin dmanlarmz harbe dayanabileceklerdir. Bundan dolay harb daha ok devam edecektir. Harbi s ona erdirmek bizim partinin elinde deildir. LMAN P A ANIN GR Bu sralarda Bakumandanlk Kurmay Bakanlna tyin edilerek Almanya'dan gelen General Von Seeckt'e, Trk ordusunun durumunu anlatmak isteyen Liman Von Sanders, bir rapor hazrlamtr. Bu rapor harbin bandan beri cereyan eden askeri olaylarn zetini de verdii iin aa ya aynen alnmtr: Bandrma, 13.Aralik.1917 Trk Ordusunun imdiki durumu : Birok yanl tedbirler neticesi olarak Trk Ordula rnn umum sava kuvveti pek ok azalm ve kt'alarn harp kabiliyeti gzden uzak tutulamyacak kadar dmtr. Bunun aresini bulabilmek iin her iki halk sebepleri aka tespit olunmak lzmdr. 17

17

Esasen ulatrma aralarnn perian ve yetersiz bu lunmasndan dolay are temini keyfiyeti dier birok glklerin halline baldr. 1 nsan mevcudu : Trk Ordusu muhtelif cephelerde verdii muharebeler den dolay byk miktarda telefat vermitir. Fakat bundan baka bsbtn yanl birok tedbir ve icraat yznden pek byk zayiata uramtr. Biraz dikkatle bu zayiattan kanlabilirdi. stikbl iin bundan ders alnmak lazmdr. Sz konusu edilen tedbirlerin ve icraatn balcalar aada sralanmtr: a) 1914 Aralk ile 1915 Ocak aynda yaplan birinci Kafkas s eferi: Enver'in kumandasnda olup General Fon Bronzar'n Erknharblye Riy asetinde bulunduu nc Ordu, 1914 Aralk banda yaklak olarak doksan bin iyi askerden mteekkildir. Ad geen Ordu, hududa yakn Hasankale civarndaki dalar zerinde gayet uygun savunma mevzilerinde ve asla kendisine stn olmayan Rus ku vvetleri karsnda bulunuyordu. 3. Ordu baarl muharebelerle dalardan gemeyi baarsa bile kuatma toplar olmadndan Kars Kalesini hibir vakit zaptedemiyecek idi. Hl byle iken, engel olmak iin yaplan kesin tavsiyelere ramen, Sarkam, Kars zerine taarruz harekt yaplmasna karar verilmitir. Sol kanatta karl dalarn kei yollar zerinde yeter siz iae hazrlklar ile hareket eden iki kolordunun sonu, her birinin ayr ayr yenilmesi sonucuna vard. Dier bir kolordu da bu srada cephede baarsz muharebeler yapyordu. Resmi belgeler ile sabit oldu ki, 90 bin kiiden pek ackl bir halde ger iye gelen eratn miktar ancak 12 bin kadardr. Geri kalan vurulmu, alktan tm, donmu veya esir dmt . Harb tarihi, bu taarruz iin hi bir mkul ve hakl sebep tyin ve tespi t edemiyecektir. b) 1916 yaz balangcnda yetersiz kuvvetle Ruslara kar yine 3 nc Ordu tarafndan yaplan taarruz: Bu taarruzun neticesi olan geri ekilmede Ordunun byk bir ksm d almtr. c) 3. Ordunun, 1916 yaznda toplanp, lzumsuz ye re yaklak olarak Van Gl - Mu - K hattndan Erzu18

18

rum stikametine doru yapt ve daha balangcnda ba arszla urayan taarruz: Dmann yan ve gerilerine doru yaplmas tasar lanan bu hareketin, ne ileriye doru yollar, ne de geride kullanmaya elverili ulam hatlar mevcut olduundan, bundan baka hareket kabiliyeti in lzumlu kollar ve nakliye aralar da son derece kt bulunduundan, esasen yaplmas mmkn deil idi. Bu orduda en azndan 60 bin kii alk, hastalk ve sonra souktan ve pek az bir ksm da dman silahiyle lm oldu. d) Askerlik asndan byk bir hat olmak zere XIII. Kolordunun rana doru 1916 yaz mevsiminden itibaren btn k devam eden taarruzu : ngiliz, Iraktan Basraya kadar olmasa bile Kome'ye kadar kesin surette atlmadan evvel bu taarruzi hareketin yaplmas asla doru deildir. Badat'n kayb bu hareketle ilgilidir. nk, 1917 Martnda sz konusu Kolordu, Badat iin kesin sonu yerinde hazr bulunam amtr. Bunun hakknda 25 veya 26 Ekim 1916 tarihinde General Fon Salyos vastasiyle General Ldendorf'a yazl ve ayn sene Aralnda Peles'teki Umumi karargha szl istekte bulunmutum. e) Hi bir zaman baar ihtimali olmad halde Msr'n zapt iin 1916 Austosunda Svey Kanalna do ru seferi kuvvetlerle yaplan ileri hareket: 18 bin kiilik sava birlikler ile yaplan ve balangtan itibaren baarszla mahkm olan bu hareket, o zamanlar sadece Svey Kanaln korumakla yetinen ngilizleri Tih sahasndan beriye ekmi ve Filistin de bugnki ilerlemelere sebep olmutur. Buna ait olan raporumu da General Ldendorf'a 1916 Ekiminde takdim etmitim. Trk Ordularnn kaak erat miktar bugn 300 bini ok amaktadr. Bunlar dman tarafna gemek zere kam olmayp, byk ounluu ger iye, memleket iine kamtr ve orada yama ve hrszlkta emniyet ve asayii bozmaktadr. Bu kaaklarn takibine her tarafta takip mfrezeleri tekil ve sevki gerekmektedir. Bu kadar ok kaak kmas sebepleri bu raporun kinci taa mnda aklanacaktr. 2 Trk Ordularnda her ly aan kaak olaylar : 19

19

Trk Ordularnn sava kuvvetlerinin bugnk du rumu yledir: Kafkas Ordular Grubu adn alan 2. ve 3. Ordu larn umum kuvveti, Grup Kumandan zzet Paann birka gn nce bana sylediine gre, cephede ie yarar ancak 20.000 den az fazla askerden ibarettir. Bulgar hududundan Akdenizde Alanyaya kadar tahminen 2000 km.lik sahil mntkasnn korunmasna me mur olan 5. Ordunun mevcudu ise, 26 bini akn savadr. 6. Ordunun bundan iki ay kadar evvelki btn kuvveti, Ordu Kurmay Bakannn szne gre 13.000 kadard. Suriye ve Filistinde bulunan ordularn sava kuv vetin ki says imdilik belli deildir. 3 Harp kabiliyetinin azalmas: Trk askeri ve bilhassa Anadolu askeri mkemmel bir cevherdir. yi baklr, yeter derecede doyurulur, gerei gibi talim ve terbiye edilir, sknet ve emniyetle sevk ve idare olunursa, bu askerle en byk vazifelerin baaryla yaplmas mmkndr. Ordunun birok ksmlarnda harp kabiliyetinin d mesi, Trk umumi kararghnn uygun tedbirler alamama sndan ileri germitir. Hemen iki seneden beri kt'alarn ouna, talim ve terbiye iki lazm g elen zaman braklmamtr. Kk ve byk ktalar, henz, salam birer birlik halini kazanmadan devaml olarak birbirinden ayrlm ve paralanm lardr. Yalnz bana bulunan birlik, tabur ve makineli t fek birlikleri, bataryalar mrettebat devaml alnm ve teye beriye sevk olunmutur. Sevkedilecek kt'alar, son anda pek az talimli veyahut hi talim ve terb iye grmemi asker ile doldurulmutur. Kt'alar trene bindirildikleri vakit, askerlerin byk ounluu birbirini ve ekseriyetle stlerini tanmamaktadrlar. Onlar, yalnz vaziyetin iyi gitmedii herhangi bir yere sevkedildiklerini bilirler. Bunun iin, kaarken vurulmak tehlikesine ramen, her frsatta kamak teebbsnde bulunurlar. Kaak olaylar trenden atlayarak veya kapal arazide yry kolundan ayrlarak yaplmakta, bazan da ordugha geildiinde me ydana gelmektedir. Hi bir tmen yoktur ki, Douda veya Toros civarn20

20

daki harb cephelerini nakil veya hareketinde, binlerce as ker kaybetmemi olsun. Trk askeri, kendisine kar muamelede biraz iyi ba km grmee muhtatr. Bu surette stlerine kar gven ve inan hsl o lduktan sonra onunla her eyi yapmak, her ii grmek mmkndr. lsz bir dereceyi bulan imdiki kaak olaylar Trk Ordularna irsen intikal eden bir kusur deildir. Son derece gvenilecek ve inanlacak bir zat olan Kafkas Ordular Grubu Kumandan zzet Paann bana sylediine gre, evvelce bu ekilde kaak olmamtr. Sevk yollar, ulatrma aralar ve iae tarznn el verili bulunmay phesiz bu hususta nemli bir rol oy namaktadr. Fakat, Trk Ordularnn imdiki durumu bugne kadar yanl bir yol takip olun duunu ve bunun deitirilmesi gerektiini gstermektedir. Asker ve ma lzeme kaynaklarnn pek ok azalm olduu da gznnde tu tulmaldr. 3 K NT Uzun zamandr srp giden harb, Trkiyenin, insan ve malzeme kaynaklarn insafszca harcamakta idi. Y ukarda grdmz belgelerdeki saylara anakkale kayplarn da ylece ekleyelim : 55.127 21.494 10.067 100.177 ehit eitli hastalklardan len Kayp Yaral 7 aylk kayp toplam.

------------------------------186.865 . . . . . . . Anadoluda artk kadnlar, ihtiyarlar ve 16 yandan kk ocuklar ka lmt. Madd kaynaklar ise tkenmek zere bulunuyordu. Elde kalan erzak, malzeme ve insan memleket iinden en nemli cephelere gnderebilmek iin tek ie yarar ara Konya-Badat demiryolu olduu halde, bundan da gerei kadar faydalanmak mmkn deildi. 1500 Km. uzunluundaki Haydarpaa Badat hatt zerinde alr durumda ancak 50 lokomotif kalmt. Bunlar d zenle iletmek iin de yeter derecede personel ve k mr bulunamyordu. Bu yzden ulatrma deve, eek ve
************************************* 3 - Liman Von Sanders, Trkiyede Be Yl, Burak Yaynevi - stanbul, 1968, s: 223224.

21 21

kanlarla yaplyordu. Erzak ya altn bahasna veya silh kuvvetiyle elde edil ebiliyordu. 4 Yokluktan en ok ordu sknt ekiyordu. Harp mntkalar zerinde, sert iklimlerde, dman halk arasnda bul unan Ordu, kendisinden kat kat stn dman karsnda kendi ya ile kavru lmak zorunda idi. Kn hayvanlar alktan lyordu. Askerler karnlarn doyurmak iin apulculuk ediyorlard. Harpten bkmlard. Frsat bulan silhn alp kayordu. Devlet hazinesi bombotu. Son olarak 167 milyon liralk kt para karlmt. Fakat parann tedavldeki ky meti % 55 dmt. Subay ailelerine artk erzak verilmez olmutu. Cephede olduu gibi btn memlekette b yk bir ktlk hkm sryordu. Maddi skntlardan fazla olarak halkn' morali de son derece bozulmu tu. ehit haberleri veya cepheden hi haber alamamann znts, hemen hemen her aileyi devaml bir matem havas iinde tutuyordu. Dou Anadolunun byk bir ksm, Erzincan'n batsna kadar, dman igaline uramt. Bu blge halk, gmen olarak daha ierilere g etmi b ulunuyordu. Glerin yaratt sefaleti, perianl anlatmaya l zum yok. gal blgesinde kalan Trklerin hli daha ackl idi. Douda, Ermeniler intikam almak iin her tarafta Trk halka eziyet ediyor, vuruyor, ldryorlard . Trkiye'yi dou istikametinden gelecek daha byk bir felketten, Rusyadaki ihtill hareketleri uzak tutuyordu. 1916 Sonbaharndan beri bu cephede nemli bir faaliyet olmamt. 1917 de ihtill balaynca karklk Rus ord usuna da bulam ve bu ordu taarruz kabiliyetini kaybetmiti. Asker eserleri ile tannan Sedat Paa Yldrmn Akbeti adl kitabnda yle diyor: Kafkas cephesinde Rus taarruzlarnn durmas ve mevzi savunmasna dnmesi, Ruslarn Anadolu da ilerlemelerine geici olarak mani olmutu. 1917 de Rus cepheleri kmeseydi, Kafkas cephesindeki 2 ve 3 nc ordularmzla Anadolu'nun savunulmas ve muhafaza edil mesi imknszd. 18 Aralk 1917 de Ruslarla Erzincanda bir mtareke imzaland. Bu s uretle 1918 senesine, hi olmazsa bir cephenin gveni salanm olarak girilmiti.
****************************************************** 4 Alktan yalnz Suriyede 60.000 kiinin ld sylenmektedir.

22 22

Trkiyeye asl darbe Gneyden indirilecekti, ngilizler Kuds zaptederek (9 Aralk 1917) Suriyeye dayanmlard. Irakn byk ksm oktan kaybedilmiti. General Allenby kesin sonulu taarruz iin 1918 Eyllne kadar hazrlanacakt. Trkiye, bu harbi yalnz dman kuvvetlerinin stnl ve harb gcnn yetersizlii yznden kaybetmiyordu. Kaybn ve fazla ypranmann asl sebebi, harbin son derece fena idare edilmesi ve stste byk stratejik hatalar yaplmas idi. Hat sahipleri yerlerinde duruyorlard ve aa kademelerden gelen tenkit, uyarma ve ikyetler kendilerine tesir etmiyordu. ktidar, memleketin mutlak hakimi idi. Denetleme denilen messesenin en basit anlamda ilemesine imkn yoktu, ttihat ve Terakki Frkasnn btn muhalifleri susmu, sinmi, kimsede ses karacak cesaret kalmamt. Meclis de denetleme yapmyor ve yapamyordu. TALAT P A ANIN B R TE EB B S Buna ramen harbin ynetimindeki sorumluluk ka ygsyla ttihat ve Terakki ileri gelenleri, bir ara i bandan ekilmeyi dnmlerdi. Fakat, iktidar bir baka kuvvete kaptrmak da istemiyorlard. Talt Paann bu amala baz temaslar yapt bilinmektedir. Gerek harb hlinde bulunan Fransz ve ngiltere devletleri, gerekse memleket kamuoyu zerinde olumlu etki yapacak kii lerle yeni bir hkmet kurmak amacn gden bu dnce, nedense uygulanamamtr. Talt Paann bu konu ile ilgili olarak grt kimselerden, ifham gazetesi sahibi Ferit Bey 5 u aklamay yapmtr:
*********************************************** 5 Vaktiyle ittihat iken, yapt tenkitler yznden frkadan karlan Ktahya Mebusa Ferit Bey, Mecliste ve ifham gazetesinde ttihat ve Terakkiye kar mcadeleleriyle tannm namuslu bir politikacdr. Mahmut evket Paa suikastinde haksz olarak Sinop'a, sonra da Bilecik'e srlm ve Talt Paa stanbul'a arncaya kadar orada kalmt. Harpten sonra stanbul hkmetlerinin birinde Nafia Nazrl ve Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetlerinde Maliye Vekillii yapmtr. Yukarda anlattmz meseleyi Ferit (Tek) Beyden, 16.12.1959 gn Modadaki evinde kendisinden dinledik.

23

23

Bilecikte srgn bulunuyordum. Mtarekeden 5-6 ay nce idi. Talat Paa beni stanbula ard. Gittim, grtm. Bana dedi ki: Yeni bir frka (parti) kurup, sonra biz ekileceiz. Ben, Enver ve dier arkadalar ttihat ve Terakkide kala caz. Ceml Paa ile Cavit Bey yeni Partiye geecekler. Sen bu ileri iyi bilirsin. Yeni partiye ve kuru lacak kabineye girmeni istiyoruz. Ben, hem Cemal Paa ile beraber alamyacam, hem de byle sun'i partilerle hi bir eyin halledilemiyeceini syleyerek teklifi reddettim. yle anlalyor ki, 1918 senesinin ilk aylarnda Talt Paa ve arkadalar bir bar teebbs yapmak niyetinde idiler. Ceml Paa ile Cavit Bey gibi harbe girmenin aleyhinde olan, Fransz dostluuna taraftarl bilinen ve Fe rit bey gibi ttihat ve Terakki muhalifi tannan kimselerle kurulacak bir hkmetin ierde ve darda iyi karlanaca hakl bir mittir. Bilecik'e srlm bir m uhalifi stanbul'a getirip teklifte bulunmas, Talt Paann bu me seleyi cidd olarak dndn gsterir. Fakat yakn arkadalarndan ka kiinin bu fikre taraftar olduunu bil miyoruz. Byk Harpte Trk Harbi adl eserin yazar Larcher yle diyor: Mttefiklerin ufak bir zorlamas artk Osmanl Hkmetini devirmee kfi gelecekti. Trk olmayan unsurlar ve ttihat ve Terakki muhalifleri bunu drt gzle bekliyorlard. Jn Trkler ise hayvani bir inatla, felaketlere ramen hl kafa tutuyorlard. Talt, Enver ve Ceml Paalar, ilenen cinayetler hasebiyle tilf Devletlerince sulu sayldklarn biliyorlard. Fakat uuruma doru komakta inad ediyorlard. Harbin sonuna kadar ayn yneti m, ayn hatlar tekrar ederek srp gitti. Halbuki harb hkmetlerinin ve bil hassa Bakumandann, baarszlk gsterdike deimesi kadar tabii bir ey olamaz. Nitekim bu harb iinde Avusturya ve Almanyada olduu gibi Fransa, ngiltere ve Rusyada da bir veya birka defa Bakumandan deiiklii yaplmtr. Byle bir devirde hi olmazsa Osmanl tahtnda akl banda ve kuvvetli bir padiah bulunsa idi, harbin ynetimine deiik bir yn verebilirdi. Fakat Sultan Reat Merutiyet zamannda ben ie karacak olursam birade24

24

rin suu ne idi? diye, memleketin zerine ken felket karsndaki duygusuz ve ilgisiz hlini hakl gryordu. ENV ER P A ANIN S ON AB AS I artlar ne kadar ar olursa olsun, elbette iyimser anlar da bulunacaktr. Enver Paa, bunlardan biri, hatta birincisi idi. ngilizler Gneyden Suriye ynnde Trkiyeye son darbeyi indirmeye hazrlanrken o, baklarn abalarn Doudan bir trl ayramyordu. Harbin gelecei hakkndaki dncelerini kendisi yle anlatmaktadr: 6 Bizden ve Almanya'dan evvel Bulgarlarn ve Avusturyallarn keceini ve memleketimizin bundan sonra Bah ri bir yardm bekleyemeyeceini dndm. Bu sebeple Douda memleketimiz iin bir dayanak, bir kuvvet kayna aramaa mecbur oldum. Bu maksad temin edebilmek iin de iki ordu kurarak Kafkaslara ve Acemistana doru sevketmitim. Eer cephelerimizin kmesi felketi bir ka ay daha sonraya kalm olsayd, hem Doudan temine a ltm ikmal kaynaklarn temin, hem de Anadolulum or talarnda kuvvetli ihtiyatlar yma vcuda getirecektim. Birincisini temin ederken hem mttefi klerimiz ve hem de biz malup olmutuk. Enver Paann dou hakknda tasarlad pln ger ekten kolaylkla uygulanabildi. 1918 ubatnn sonunda harekete geen ordu, nce Erzincan, sonra da igal altndaki dier ehirleri kurtararak harbin bandaki Os manl - Rus hududuna dayand. Bu arada Ruslarla Brest - Litovsk andlamas imzalanm (3 Mart 1918), Trk Ordusunun karsnda Ermeni ve Grc kuvvetleri kalmt. 15 Eyll 1918 Bak'nn igaliyle Dou harekt tamamland. Bundan 4 gn sonra da ngiliz Ordusu Filistinde Trk cephesine taarruza geti. Fakat Enver Paann yeniden kur duu ordular douda bulunuyordu. Bischoff diyor ki :
7

Doudaki harb, Enver'in bizzat kendi harbi idi, tek gerek harpti. Galiya topraklar, Arabistan lleri, Filistin dalar ve Trk askerlerinin ekser iya Alman kumandasnda --------------------------------------------------6 General Ali Fuat Cebesoy: Mill Mcadele Hatralar S. 25. 7 Norbert Von Bischoff un Ankara adl eterinden

25

25

vurutuklar boz Gelibolu tepeleri, btn bunlar. Doudaki harbi yapabilmek zere, umumi savan sonlarna doru, zayf Filistin cephesi tehlikeye girerken ve takviye beklerken dahi Dou ordusu, ar ordularnn Rus htilli zerine dalmas sayesinde kabil olan ileri hareketine devam et mekten ekinmemi ve Kafkas illerinde mparatorluu btn bu kanlan dklm olan hayalin peinde komutur. Bu hayaldi. Olaylar bunu ortaya koydu. Ayn yazar, Eer harbi iln ederek memleketi korkun bir malbi yete srklemi olan hkmet ekilmese ve 30 Ekim 1918 de mparatorluun yklmas mnasna gelen Mondros mtarekesi imzalanmasa idi, Haleb'in zerlerine yaylm olan bozgun, stanbul'un kaplarna kadar devam edecekti. demektedir. Enver Paann Douda 1918 yaznn bir iki ay iinde abucak ve kusu rsuz olarak kurduu 4 tmenli 3. Ordu ile 6 tmenli 9. Ordunun, Gney cephesindeki bozguna bir faydas olmad. Fakat bu ordular Mill Mcadelede ie yarayacakt. Mtar ekeden sonra, 3. ve 9. Ordularn baz tmenleri stanbula ve Trakyaya nakledilmi ve iki ordunun geri kalan 4 tmeni birletirilerek XV. Kolordu kurulmutur. Milli Mc adelenin balangcnda Trk ordusunun dayanlacak tek kuvveti, ileride grl ecei zere, Kzm Karabekir Paa kumandasndaki bu kolordu olacakt. V AHDETTN'N GR Sultan Read'n lm zerine 4 Temmuz 1918 de pa diah olan Vahidettin'in hkmdarlk haklarn kullanmaya yeltenmesi de artk hibir eyi dzeltemezdi. Vahdettin'in ac bir ekilde sona eren saltanatnn balangc, zerinde biraz durulmaya deer. Hkmdarlnn hemen ilk gnlerinde, Saray baktibine Benim imzam kararnamelerin bana konulacaktr. Sadr- zami bulun da bundan sonra o suretle imza edeceimi syleyin 8 demesi, ttihat ve Terakki otoritesine kar durmak istediini gstermektedir . Vahidettin, sivil ve asker idarenin feci gidiinin far knda idi. Bblice hazrlanan tahta k fermanna il ve edilmek zere bizzat kaleme ald aadaki on mad******************************************* 8 Ali Fuat Trkgeldi - Grp iittiklerim S. 141.

26

26

delik not memleketin o gnk durumu hakknda yeni padiahn grn belirtmektedir: 1 slamiyetin ana kuradan ve Osmanl erefinin muhafazasna zen gsterilmesi. 2 Adalet datm, dzenin ve emniyetin salan mas hususunda gayret ve almalarn artrlmas. 3 Fiyatlarn ykselmesi nedeniyle halkn iine d t zor durumdan kurtarlmas. 4 retimin artrlmas iin her trl nlemlerin ive di alnmas. 5 Siyasi sulardan hapsedilmi veya geici olarak srgnde bulunanlarn aff. 6 Adi sululardan cezalarnn te ikisini tamamlayanlarn salveri lmesi. 7 Harp blgelerinden baka yerlerde skynetim ilemlerin durdurularak ceza ilerin normal mahkemelere sevki. 8 Genel hukuka ait olup Millet Meclisinin tasdikine bal bulunan kararnamelerin ve mali ilere ait kararlarn alnmasndan sonra hemen Millet Meclisine bildirilmesi. 9 Memurlarn, devlet dairelerinde alanlarn ka nuni zelliklere sahip namuslu ve dorulardan seilmesine dikkat edilmesi. 10 Memurlarn, kanuni sebepler var olmadka g revlerinden alnmamalar ve yerlerinin deitirilmemesi: 9 Fakat ilerin hatt hmayunla dzelecek taraf kal mad gibi buna vakit de yoktu. S ONU Kanaatimizce, harbin yenilgiye doru gitmesi, Osmanl dzenine yeni unsunlar getiriyor ve deiik bir ortam ha zrlyordu. Baka lkelerde imparatorluk iin dvmek, bykln, deerini kaybetmiti. Uzun yllardan beri anlam kalmam olan uzak seferler, Birinci Dnya Harbi ile tam bir iflsa uramt. Her seferde biraz daha daralan mparatorluk snrlar, imdi btn aklyla her ynden Anadolu kaplarna yaklayordu. Bylece harb daha baka bir anlam kazanm oluyordu. Artk, ne iin olduu nu pek bilmeden anavatandan uzakta dvmenin tatszl
*********************************************** 9 - Bugn aa yukar ayn meselelerle uramamz dndrc bir haldir.

27 27

ve gll, yerini memleket kaygsna brakyor ve harb, milli bir renk kazanyordu. Bu gerekte, yaknda balayacak olan Milli Mcadelenin kokusu ttmekte idi. eitli cephelerde yllardr sren etin bir savan ye nilgiye doru srklenmesi, geri yukarda anlatmaya a ltmz yeni nitelii getiriyordu. Fakat bu niteliin olumlu bir yn almas kolay olmayacakt. Trk halk, Birinci Dnya Harbinde, hi bir harpte olmad kadar, ok ezilmiti. Halk arasnda hl Seferberlik diye anlan bu harb, Osmanl Devletinin umum bir seferberlikle giritii modern anlamdaki ilk harpti. Bu sebeple harbin her trl musibetini btn millet ekmiti . Ve yine bu sebeple, ilk defa harb bezginlii, harbe kar nefret pek yaygn, ortak bir duygu hline gelmiti. Enver Paa ve takm, harbin ba sulusu grld iin btn subaylar ittihat saylyor ve halk arasnda tehlikeli bir subay dmanl duygusu yerlei yordu. Subay demek, harb demekti.. Cephelerden yaylan bozgun havas, tabi yollar dn da, ayrca kaaklarla Anadolunun ilerine kadar yaylmt. 300 bini aan asker kaann nemli bir ksm, btn Anadoluda ekiyalk yaparak zaten sarslm olan devlet otor itesini hie indiriyordu. Anavatann savunulmas bala ynca bunlar ile de uramak gerekecekti. Grlyor ki, gelecek harbin bulaca ortam daha imdiden belli ol maya balamtr. Trk istikll Harbine, Birinci Dnya Harbi yenilgisi olumlu bir etki yapt gibi, byk bir handikap hazrlad da muhakkaktr. Bozgun blmnde handikapn daha iyi anlalaca midindeyiz. 28

28

B. BOZGUN
Mustafa Kemal Paann Bakumandanla gnderdii tarih rapordan tam bir sene sonra bozgun balad ve or dular dald, ngilizler esasl bir hazrlktan sonra 19 Eyll 1918'de byk kuvvetlerle Filistin'de Trk cephesine taa rruza getiler. Trk cephesi Kuds'n Kuzeyinde idi ve bu cepheyi Liman Von Sanders'in kumanda ettii Yldrm Ordular Grubu tutuyordu. Ordular Grubu, Cevat Paa (Cevat obanl) kumandasndaki 8. Ordu, Mustafa Kemal Paa k umandasndaki 7. Ordu ve Mersinli Cemal Paa kumandasndaki 4. Ordudan mteekkildi. Mustafa Kemal Paa, 7. Orduya ikinci defa tyin edil mi ve ngiliz taarruzundan birka gn evvel kumanday ele almt. Ord unun iki kolordusundan III. Kolordunun Kumandan Miralay smet (nn) Bey, XX. Kolordunun kumandan Ali Fuat Paa (Cebesoy) idi. leride, Trkiye'nin kurtuluu iin en byk sorumlu luu yklenecek olan bu kumandan, Filistin cephesinde, 7. Ordunun kadrosu iinde birlemi bulunuyorlard. Burada yalnz 7. Ordunun zerinde duruumuz, bu tesadf sebebiyle deildir. Bu ordu, son Filistin ve Suriye muharebelerinin en ar ykm tam ve bozgunun sonuna kadar ordu adn muhafaza edebilmi tek ordudur. 8. Ordu daha muhaberenin balangcnda dalm. 4. Or du ise cepheye yararl olmadan, bir mddet sonra ayn d uruma dmt. Trkiye'nin kesin yeniliini ve teslimini hazrlayan bu muharebeler, ya lnz asker ve siyas sonulan bakmndan deil, harp k ayplar bakmndan da ok nemlidir. ddial adna ramen, Yldrm Ordular Grubunun u rad bozgun ve yldrm hzyle Suriyeyi boaltarak Anadolu hududuna ekilmesi, her eyden nce kuvvet den29

29

gesinin byk lde deimesinden ileri gelmitir, ngiliz taarruzunun balangcnda Yldrm Ordular Grubunun insan mevcudu yzbine 10 yaklak, Allenby olduunun mevcudu ise beyz bine yakn idi. General Allenby, Harbiye Nezaretine gnderdii raporda, iki ordunun cephelerdeki sava kuvvetini yle belirtmitir: Eyll balangcnda, 4, 7 ve 8. Trk ordularnn kuvvetini 23.000 tfek, 3000 kl ve 340 top olarak tahmin etmitim. Muharebe hattndaki kuvvetlerim 21.000 kl, 57.000 tfek ve 540 t opu buluyordu. Bylece, dmana kar ge nel olarak ve bilhassa atl ktalarla nemli bir say stnl kazanm bulunuyordum. ngiliz kumandan yanlmamt. Yalnz Trk svari mevcudunda biraz mbalaya kam ve tfek adedini bir ka bin fazla tahmin etmiti. ngiliz taarruzu hzla geliti ve Trk ordular hemen bozguna uradlar. Bir aydan az bir zaman iinde btn Suriye dmana terkedilmiti. Suriye muharebeleri devam ederk en Irakta da muharebeler oluyordu. 6. Ordu byk kayplara uram, fakat Musul dman tarafndan henz ele ge irilememiti. General Allenby'nin Filistin'de balayp kuzeye doru gelien taarruzu, General Franchet D'Esperey'in Selanik blgesinden balayan, Bulgar ordusuna yneltilen taarruzu ile ayarlanmt. Bulgarlar, tilf Devletleri ordularnn basksna fazla dayanamadlar. 25 Eyllde mtareke teklif ettiler ve 29 Ey llde Selanikte mtarekenameyi imzaladlar. Ertesi gn am dmt. Trk ordular Haleb'e doru ekiliyorlard. Sadrzam Talt Paa, son Berlin gezisinden 28 Eyll gn dnd. Sadrzam Sirkeci istasyonunda karlayanlar kendisini zgn hatta kntye uram bir vaziyette buldular. Talt Paa, Almanya'nn mitsiz durumunu grm ve Bulgaristan' bir ka gn evvel teslime hazrlanrken ge miti. Selanik mtarekesiyle, tilf Devletleri Bulgar topraklarndan asker geirmek hakkn elde ediyorlard. O ta rihlerde Bulgar topra saylan Bat Trakya Franchet
************************************** 10 Geri hizmet ktalaryla birlikte.

30

30

D'Esperey ordularna almakla Dou Trakya ve dolaysiyle stanbul yakndan tehlikeye dyordu. Trakya snrnda iki hudut muhafz taburundan baka kuvvet yoktu. Fakat faciann son perdesi, Suriye'de oynanyordu. Osmanl mparatorluunun yenilgisi, buradaki muharebelerle ve bozgunla resmi ifadesini bulacakt. Nablus muharebesindeki byk bozgunu Araplar ta mamlyorlard. Btn Suriye ayaklanmt. ekilme hlindeki Trk askerleri Araplarn Basknlarna uruyorlard. ngilizlerle ibirlii yapan Faysal, Trk ordusunu arkadan vurmakta idi. GENER AL ALLENB Y B OZGU NU ANLATIYOR Cepheler zldkten sonra bozguna urayan Trk ordularnn ekili ini, General Allenby yle anlatmaktadr: Eylln 26 nc gn am'a doru ileri harekete ge ildii zaman, 45.000 Trk ve Alman am'da veya am'a doru ekilme hlinde bulunuyordu. Btn dman birlikleri intizamlarn kaybetmekle beraber, kendilerine vakit kazandrld takdirde ileri hareketimi geciktirecek bir kuvvet meydana getirebilirlerdi. Fakat 4. Ordunun geri kalan ksmnn imhasiyle 20.000 kiinin esir alnmas buna imkn brakmad. Filistin ve Suriye'deki Trk ordularnn, drt bini silhl olmak zere 17.000'i bulan kalnts her trl tekilttan , ulam vastalarndan, hatt savunma iin bile olsa, faaliyette bulunmaya elverili her eit ma lzemeden yoksun bir insan kalabal hlinde kuzeye doru ka makta idi. l Atl Kolordusu, 5 Ekimde Avustralya Atl Frkasn amda brakarak Rayak ve Zahle zerine hareket etti. Hi bir direnme ile karlamadan her iki yer de ertesi gn igal olundu. Rayak'da uak alannda, ekilmeden nce dman ta rafndan yaklan 30 uan enkaz bulundu. Byk lde erzak ile ou tahrip edilmi bir hlde oka malzeme elimize geti. MU S TAFA KEMAL P A A B OZGU NU ANLATIYOR Yldrm Ordular Grubu bir yknt durumuna gelmiti. Grup Kumandan Liman Von Sanders, nihayet bir yabanc

31

idi. Bozgunu durdurmak iin kesin karar alacak cesareti gsteremiyordu. Her eye ramen hi bir yerin savunulmadan braklmadn ispat etmek abasnda idi. Halbuki, 7. Ordu Kumandan Mustafa Kemal Paa, geride anavata n savunabilmek iin Suriyeyi feda etmeyi oktan gze almt. Dalm olan orduyu toplamaktan baka aresi de yoktu. Fakat, Grup Kumandan ile irtibat kuramyordu. Bir taraftan bal olduu kumandan ile temas ararken, dier taraftan eline geirebildii kt'alar dmana kaptr madan kuzeye doru ekmeye alyordu. Bu ekilmeyi Mustafa Kemal Paa yle anlatr: Ben uzun ayrntlarla izah olunabilir zorluklar iinde, nehirlerden ge erek, llerden aarak ordumu am'a ka dar getirebildim. Ordum am civarnda istirahat iin topland srada, yanmda kk bir maiyetle am'a gidi yordum. am'n iinde bir gayritabilik vard. Bunun mansn anlamak gt. Lkin ben mektepten kurmay yzba olarak ktktan sonra ilk srgn yerim olan am' tanm olduum iin, kolaylkla anladm ki, ehri bize kar belli bir dmanlk kaplamt. am'da Liman Von Sanders'i bulacam tahmin ediyordum. Ad geen am' terketmi; oraya daha evvel gn derdiim Kurmay Bakanm Sedat Beye bir talimat brakmt. Bu talimata gre ben ordumu am'n mdfaas iin 4. Ordu Kumandan Cemal Paaya terkedeceim ve ken dim Rayak civarnda kumandasz kuvvetleri emrine almak zere hareket edeceim. Vlktorya otelinde 4. Ordu karargh olan odaya girdim. Ceml Paay buldum. Benim aldm talimattan onun da malmat vard. 7. Ordu kuvvetl erini tamamen kolordu kumandanlarndan smet Beyin emrine vererek kendisine teslim ettim. Ben de o gece b!r zel trenle Rayak'a gittim. Ha reketimden evvel dier kolordu kumandanm Ali Fuat Pa ann bana iltihak etmesini bildirdim. Rayak'ta Liman Von Sanders'le grtm. Bana ora daki kuvvetleri teslim etmek istedi... Grdme nazaran Rayak civarnda perakende, intizamn kaybetmi, maneviyat kalmam bir takm insanlardan baka, kuvvet denecek bir ey yoktu. Askerleri, itimat ettiim subaylar, kumandanlar vastasiyle derhal top layp dzene sokturdum. Bu ileri yaptm srada bir taraftan da Rayak istasyonunun tamamen atee verilmesini emretmitim... O akam bende u uyanklk meydana geldi: Btn 32

32

cephelerde ve btn kuvvetler zerinde emir ve Kumanda kalmamtr. Adeta delice bir emir verdim. Bu em rin esasl noktalar unlard: am'da bulunan btn kuvvetler benim ora da braktm smet Paann kumandas altnda Kuzeye hareket edecektir. Emrin bir suretini, btn kuvvetlerin kumandan olan Liman Von Sanders Paaya bilgi iin gnderdim. Aley himde bir isyan olmu: Bu adam kimdir ve ne yapyor? Liman Von Sanders, 7. Ordu Kumandanna gnderdi i emirde, ald dzenin doru olmadn bildiriyor ve vazifesinin bulunduu hatta, Gneyden gelen dman kuvvetlerini durdurmak olduunu ihtar ediyordu. Mustafa Kemal Paa, bu emrin altna u notu yazd : Grdm. Benim emrimden baka trl hareket etmek mmkn dei ldir. Grup Kumandanna da durumu aklayan bir cevap verdi. Cevabn s onunda yle diyordu : ... Ancak, gneyden kt'a halinde hi bir birlik ge lmekte deildir. Panik hlinde gelenleri ise durdurmak ve dzene sokarak muharebe hattna sokmak, dman temasndan ekilmekle mmkn olacaktr. Emrimde belirttiim ekilde hareket olunmad takdirde bundan sonra orduya ekil dahi vermee imkn kalmayacan saygyle arzederim. Mustafa Kemal Paa, hikyeyi yle tamamlamaktadr: Rayak istasyonunu yaktktan sonra, ertesi gn yerli halkn ateleri iinde Baalbek'e geldim. Baalbek'te beni bekleyen Kolordu Kumandan Ali Fuat Paaya, imal'e doru harekete dair olan emrin ifasna devam olunmak lzm geldiini tekrar ederek trenle Liman Von Sanders'in bulunduu Humus'a vasl oldum. Gece idi. ok samimi bir dille Liman Von Sanders'e, bu vaziyet kars nda verilmesi lzm gelen kararlarn bundan ibaret olduunu izah ettim. Liman Von Sanders, ok memnun bir tarzda: Karar budur. Fakat, ben nihayet bir yabancym; bu karar veremem, bunu ancak memleketin sahipleri verebi lir, dedi. O halde bu karar tatbik olunacaktr, cevabn verdim. ... Benim ameli kararm uydu: Ortada kalan 7. Ordu unvan ve birok yknt Bun33

33

lar Halep'te, Suriye'nin kuzeyinde toplamak, ondan sonra yeni k arar almak. Ve bunu bizzat ben yapacaktm. Liman Von Sanders rahatlam bir vaz iyette, bu teklifimi kabul etti. Bahsettiim kuvvetleri Halep'te topladm. Mustafa Kemal Paa, Halep'te cereyan eden karga alklar anlattktan sonra yle devam etmektedir: ... Dman uandan atlan bombalara baz damlar dan atlan bombalar katlyordu. Bu beni gldrd. nk ben Halebi mu hafaza etmeyi dnmyordum. Akam vakti idi. Bulunduum yerden, ileride birok adamlarn yere serildiini gryordum. Bunlar, beni yalnz zannederek h cum eden zavalllard. Ben Halep ehrinde zel deyimle sokak muharebesini idare e ttim. Hcum edenler tamamen malup ve perian olarak kovuldular ve takip olun dular. ehirde vaziyete tamamen hakim oldum ve sknet geri geldi. Akam yaklamt. Sokak muhar ebesini idare ettiim noktann yaknnda ofrm beni bekliyordu. aret ettim, bulunduum noktaya yanat. Otomobile binmeden evvel, Halep kumandanna emirlerimi ve talimatm verdim. Verdiim talimata esas olan u nokta vard : Bu akam Halep ilerisindeki kuvvetleri geriye eke ceim. Yarn Haleb'in kuzey batsnda ngiliz ve Araplarla muharebe edecei m. Buna gre hareketinizi tanzim ediniz. S ON MU HAR EB E Ertesi gn (26 Ekim 1918) ngilizler Mustafa Kemal Paann hazrlad cepheye taarruz ettiler. Birinci Dnya Harbinin son muharebesi cereyan ediyordu. Bu muharebenin dier bir zellii de, savunula n hattn, ileride Misak Milli ile tesbit edilecek gney snr olmasdr. ngilizler ve Araplar yenilmi olarak geri ekildiler. Armstrong diyor ki : Bu hat, Toroslar glkle aarak Anadolu'ya giren biricik yolu tut uyordu. Hattn her iki kanad da ayrca gven altnda idi. Ne dman, ne bozguncu gruplar kolay kolay geemezdi. Arabistan, Suriye, Filistin Trklerin fatih ve idareci olarak hkimiyetleri altnda bulundurduklar Arap memleketl eriydi. Bunlar imdi, elden kmt. Fakat, bu yeni hatta d man, Trkleri srtlar arkalarndaki duvara dayal, kendi memleketlerini, asl Trkiye'yi s avunmaya 34

34

zorlayacakt. Burada deceklerdi.

anavatan

iin

en

son

ferde

varana

kadar

Birinci Dnya Harbinin, Anadolu snrnda cereyan eden bu son muh arebesini ngiliz Ordusu Kumandan General Allenby yle anlatr: Buradaki Trk arts 2500 piyade, 150 svari ve 8 toptan ibaretti. 15. Svari Tugay, zrhl otomobillerin, svari makineli tfek blnn ve yaya engine inen 2 svari birliinin ateiyle korunduu hlde hcuma geti. Mz rakl kt'alarmz pek kahramanca saldrdlar. Burada bir miktar Trk mzraktan geirildi ve birou silhlarn attlar ve ancak svari getikten sonra silhlarn tekrar yerden topladlar. Hcum eden svari blkleri zaferini tamamlayacak derecede kuvvetli olmadklarndan daha byk bir kuvve tin toplanmasna kadar geriye alndlar. B OZGU NU N MALYET Yldrm Ordular Grubunun urad bozgunun neye mlolduu, bu son muharebeyi yapan 7. ordunun mevcudundan anlalmaktadr. Dalan dier ordularn artklariyle de az ok takviye edildii hlde sadece 2500 piya de.. ngiliz taarruzunun balad 19 Eyllden, bu son mu harebenin yapld 26 Ekim gnne kadar 1,5 aylk dnemde Yldrm Ordular Grubunun kayplar yledir: 75.000 360 800 210 44 89 468 Esir Top ve byk lde malzeme ve tehizat den fazla makineli tfek Kamyon Otomobil Lokomotif Yk ve yolcu vagonu,

stikll Harbinde, Byk Taarruz iin Trk ordusunun elinde ancak 323 top bulunduunu hatrlamak, Filistin ve Suriye bozgunundaki kayplarn de erini lmeye yeter sanyoruz. S ON TEDB R LER Olaylarn bu kadar abuk ve tehlikeli ekilde gelie ceini, Trk Bakumandanl ne yazk ki, kestirememitir. Ancak Bulgaristan'n teslimi ve Suriye bozgununun en 35

35

kt bir safhaya girmesiyle, Eyll sonuna doru Baku mandanln harekete getii grlmektedir. Suriye cephesi iin artk hi bir ey yaplamazd. Fakat en yakn tehlike Trakya'dan beklenmekte idi. Bakumandanlk bu durum karsnda stanbul daki 1. Kolorduyu Trakya'ya gnderdi ve Bulgaristan'n tesliminden 3 gn nce yni 26 Eyllde, Dou Ordular Grubundan 10. ve 15. tmenlerin arky, Tekirda ve Kean bl gesine hareketlerini emretti. 11 Talt ve Enver Paalar ekildikten sonra Sadrzam ve Harbiye Nzr olan Ahmet zzet Paa da, mtarekeden 9 gn nce, yni 21 Ekimde, yine doudan 26. ve 5. tmenlerin Trakya'ya nakli emrini verdi. Fakat, btn bu te dbirlerin alnmasnda ok ge kalnmt. Irak'taki ngiliz ordusu da, 22 Ekimden itibaren Musul ynnde zayf 6. Orduya kar taarruza gemiti. B A KUMANDANLIIN S ON EMR Bakumandanlktan General Seckt imzasiyle btn or dulara verilen 24 Ekim 1918 tarihli son talimat zet olarak yle idi: 6. Ordu, Musul'un kuzeyinde tutunmaya alacak tr. Halep ehri dt takdirde Mardin - Cizre hattna ekilecektir. Ordu karargh Diyarbakr'a nakledilecektir. 9. Ordu, 12 Diza (Musul'un 50 km. kuzeyinde) ile Ka radeniz arasndaki hudut ksmn emniyet altna almakla grevlendirilmitir. Bunun iin Bre st Litovsk Muahedesine aykr olarak igal edilmi olan ran arazisi ile dier btn arazi ksmlar boaltlacaktr. 10, 15, 5 ve 26. T menlerin stanbul istikametinde naklinden sonra 9. Ordunun emrinde 11, 12, 9 ve 3. tmenler kalacaktr. Dou Ordular Grubu Karargh"13 kaldrlmtr.
******************************************* 11 - Bu tedbirin ne kadar geciktiini belirtmek iin, 15. Tmenin o tarihte Kuzey Ka fkasya'da bulunduu hatrlatrz. 12 - 9. Ordu Karargh Kars'ta idi. 13 - Bu karargh Azerbaycan'da Gence'de idi.

36

36

C. MTAREKE
Harbi kazanmak, 1916 da deilse bile 1917 de mit olmaktan kmt. Bir takm sorumsuz kiilerin Trkiye'yi harpten ekmek iin bu yllard a giritikleri dank teebbsler zerinde durmayacaz. Fakat, Sadrzam Talt Paann teebbs 14 , 7. Ordu Kumandan Mustafa Kemal Paann uyarmas 15 Sarkam facias, Kanal maceras, harbin yenilgiye doru srklendiini ve bir an nce tek bal bir bar aramann gerektiini aka gsteriyordu. Mttefiki nden ayrlmamak gibi tamamen psikolojik sebeplerle harbe devamda inat edilmesi, gelecek barn maliyetini her gn biraz daha arttrmakta idi. Neden sonra, Trkiye ve mttefikleri, harbi kaybet tiklerini 1918 Eyll aynda kesin olarak anlam bulunu yorlard. Aralarnda bar konusunu konumaya balamalar ve bazlarnn tek bal bar teebbsleri bu aya rast lar. Harpten kma fikrinin ncln Avusturya - Macaristan imparatorluu yapmtr. Halbuki, lider durumunda olan Almanya, bar teklifinde bulu nmak iin daha elverili bir zaman seilmesini ve mttefiklerin ayr ayr bu yola girmemelerini istiyordu. Avusturya ile Almanya'nn ekime hlinde bulundu klar bu srada Sadrzam Talt Paa Almanya'ya gitmiti. Alman grn Talt Paa ve Bulgar Kral Ferdinand kabul ettiler. Fakat Avusturya mparatoru bir an nce bar yapmak taraftar idi. Nitekim 14 Eyllde svire kanaliyle Amerika'ya bavurdu. tilf Devletleri bu teklifi phe ile karladlar ve ce vap vermediler. Mttefikleri ile beraber hareketi kabul eden Bulgar Kralnn ordular harbe ancak bir iki hafta daha dayana bildi.
***************************************** 14 Bak: S. 14. 15 Bak: S. 9.

37

37

Talt Paa henz memleketine dnmeden Trk Ordu lar Filistin'de bozguna urad. Almanya'nn daha elverili zaman hesab yanl kmt. Bulgaristan, evvelce grld gibi 26 Eyllde bar isteinde bulundu ve 29 Eyllde mtareke imzalanarak harpten ekildi. Harb sulusu olarak Osmanl Mebusan Meclisinin zel bir komisyonu t arafndan sorgusu yaplan Hariciye Nazr Ahmet Nesimi Bey, Talt Paann son Almanya gezisini bar teebbs ile ilgili gstererek u a klamay yapmaktadr: Sadrzam Viyana'ya gitti ve gerek bizim vaziyetimizi ve gerek Avustu rya'nn vaziyeti hakknda Avusturya - Macaristan yneticileri ile uzun uzadya grt ve daha sonra da Berlin'e gitti ve orada Kafkas meseleleri halledildi. O esnada Berlin'e gitmi olan Bulgar Sefiri Msy Kolaef ile dahi Meri anla mazlnn zm iin yaplan grmelerde programmz dahilinde biraz fedakrlk ederek mesele bir zm ekline balanmt. Bu itibarla plnmzn ikinci safhasna geip kesin ve esasl bir surette sulh meselesini takip etmek zaman gelmiti. zellikle o s ralarda evvelce verilen teminata ramen Suriye k meydana geldi ki Sadrzam Paa stanbula dnerken Bulgaristan'da Msy Kolaef ile grmek istemiti ve fakat sonusuz kalmt. Sadrzam Paa yolda iken Bulgar ordusunun k meydana geldi ki, bundan dolay bu plnmz tamamen sonusuz kalmtr. 16 Bulgaristan'n teslim olduu gn, Almanya da bar teebbsnde b ulunmaktan baka are kalmadn kabul ederek Avusturya - Macaristan ve Trkiye ile bu hususta yazmaya giriti. mttefik devletin bar teklifi, 5 Ekimde Amerika Cumhurbakan Wilson'a bildirildi. Almanya ile Avusturya Macaristan svire, Trkiye de ispanya aracliyle bavurmutur. WLS ON'U N B AR I AR TLARI Amerika Cumhurbakan Wilson, 8 Ocak 1918 de, gelecek bar artlarn 14 maddelik bir program halinde dnya kamuoyuna aklamt . Wilson'un bu 14 maddesi,
*********************************** 16 Harp kabinelerinin sticvab. S. 432.

38

38

merkezi devletleri bar teebbsne zorlayan eitli se bepler arasnda olduka nemli bir yer tutmaktadr. Bil hassa Almanya ve Avusturya'da, Wilson prensiplerinin renilmesinden sonra halk tabakalar arasnda bara kar byk bir istek bagstermi ve dme azmi iyiden iyi ye sarslmt. Osmanl halknn byle bir meseleden ger i haberi yoktu. Fakat politikaclar, Avrupal meslekdalar gibi Wilson prensiplerinin dil bir bar getireceine iyice ina nmlard. Hkmete kar olan zmreler bunu bir koz ol arak kullanyorlard. Bar isteyen devlet Wilson'un aklad esaslar dairesinde mzak ereye hazr olduklarn bildirmilerdi. G erekten, byle insafl bir bar yaplacaksa, harpte yenilmi olmak fazla korkulacak bir mesele gibi grnmyordu. Wilson'un dnya milletlerine vdettii bar artlarnn btn devletleri ayn lde ve zellikle Trkiye'yi il gilendiren ksmlar yle idi: Milletler arasnda gizli anlamalara son verilerek ak diplomasi usulnn uygulanmas, Kara sular dndaki denizlerde gerek harb hlin de, gerek bar hlinde trafiin kesin olarak serbest olmas, Ekonomik engellerin imkn derecesinde kal drlmas ve ticari meselelerde btn milletler arasnda eitlik ku rulmas, Her milletin silahlanmay, i gvenliini salamaya yet ecek dereceye indirmesi, Smrgelere ait btn isteklerin, hkimiyet mese lesinin, ilgili halkn menfaatleri de hkmetin hakl istekleri derecesinde geni ve tamamiyle tarafsz bir fikir ile serbeste mnkaa neticesinde ha lli, Halihazrdaki Osmanl mparatorluunun Trk olan ksmlarna itirazsz bir hkimiyet salanmas, fakat hlen Trk boyund uruu altnda bulunan dier milliyetlere salt gvenlik iinde varlklar ve eziyetsiz olarak gelimeleri imknnn gven altna alnmas. anakkale Boaznn milletleraras teminat altn da btn milletlerin ticaret gemilerinin serbeste gemesi iin ak kalmas, Kesin anlamalara dayanarak btn devletlere eit der ecede karlkl siyasi istikll, mlk btnl gveni salamak maksadiyle milletler arasnda genel bir cemiyet tekili lzumu.
39

39

H K MET DEKL Bar teklifi Wilson'a ulat zaman en kt durumda olan devlet Trkiye idi. ngiliz ordular gneyde Anadolu snrna dayanmlard. stanbul daha yakndan tehdit altnda bulunuyordu. Bulgaristan' harp d eden Franchet D'Esperey'e 7 Ekimde Paristen bildirilen hedeflerden biri, stanbul zerine yrmek idi. Bu maksatla Trakya snrnn tesinde, 3 ngiliz tmeni, 3 Yunan tmeni, 1 Fransz tmeni ve 1 talyan tugayndan ibaret kuvvetli bir ordu har ekete hazr duruyor, fakat Fransa ile ngiltere arasnda kumanda meselesinden kan bir anlamazlk yznden hareket gecikiyordu. Trkiye'nin Wilson'dan gelecek cevab beklemeye tahamml yoktu. zmir Valisi Rahmi Bey aracliyle ngilizlere ayrca bir bar teklifi yapld. ngiltere, bu teklifi Kumandanla grebilirsiniz diye reddetti. Talt Paa kabinesinin, daha dorusu ttihat ve Terakki iktidar nn ekilmesi gerekiyordu. Padiah Talt Paay, Veliahd da Enver Paay ekilmeye raz ettiler. 17 Ancak, yeni kabine kuruluncaya kadar eski kabine i banda kala cakt. Talt Paa, kabinenin istifas iin ttihat ve Terakki Frkasna mensup iki kiinin, hele Maliye Nazr Cavit Beyin yeni kabineye alnmasn art komu ve buna Zt- hane de raz olmutur. 18 Yeni kabineyi kurmak iin, grevlendirilen Tevfik Pa a, bir hafta urat hlde kabineyi kurmay baaramad. Bu konuda eitli eyler sylenmitir. Fakat, gerek olan u ki, Tevfik Paa, kabinesine ittihat nazr almak istem emi, buna karlk ttihat ve Terakki ileri gelenleri de kendilerini gvende g rmeden iktidar devretmek istememilerdir. Nihayet 14 Ekimde Ahmet zzet Paann bakanl nda bir Hkmet kurulabildi, zzet Paa, kendi yazd anlarnda yle der: 19 Benim ttihatlar tarafndan sadarete getirildiim, kabineyi onlarla konuarak kurduum, nihayet kendim sadarete kavumak iin Tevfik Paann kabine kuruluuna engel olduum yolundaki dedikodular kesinlikle aslsz ve hayal mahsuldr.
***************************************** 17 Ali Fuat Trkgeldi - Grp iittiklerim S. 150. 18 Ali Fuat Trkgeldi - Grp iittiklerim S. 151. 19 Mahmut Kemal nal-Son Sadrazamlar S. 1982-1983.

40

40

Kurduum kabinede ttihat ye mevcut idi. Fakat bunlar ben kendiliimden setim. zzet Paa ne derse desin, Talt Paa kabinesinin yerini byle bir kabineye brakmak istedii muhakkaktr. zzet Paa, ahsen ttihat ve Terakkiye kar deildi. Drst, vatansever bir askerdi. Mustafa Kemal Paa da da hil olmak zere ok kimse onu, byle bir zamanda sa darete en uygun kii olarak gryorlard. zzet Paa, 19 Ekim 1918 gn Osmanl Mebusan Mec lisinde okuduu Hkmet programnda ksaca u noktalara dokunmutur: a. te ve dta dzenin ve barn salanmas lzmdr. b. Sekiz yldan beri i ve d karklklardan sars lan vatann sknete ve zellikle byk yokluklara katla nan" milletimizin artk istirahate ihtiyac vardr. Bu ihtiyat temin etmek asl vazifemizdir. c. Wilson prensiplerine uygun bir bar memnuniyetle kabul edeceiz. d. Arap vilyetleri iini, Hilfet ve Saltanata ballklar devam etmek artiyle, bir zerklik vermek suretiyle, zmee alacaz. 20 YEN H K METN M TAR EKE TE EBB S LER zzet Paa, mtarekenin nasl hazrlandn yle anlatmaktadr: 21 Tabi ilk ve en nemli iimiz mtareke szlemesiydi. Bulgarlarn zlmesi ve mtareke szlemesi ile Franszlar son sratle yryerek Almanlarn Srbistanda asker yna yapmalarna vakit brakmadan kara ulam n kesmi, Alman cephesi Fransay bsbtn terk ve tah liyeye mecbur olacak derecede sarsntya uram, Avus turyallar mtareke grmelerine girimi, Romanya iinde Almanlar, kendi kendilerini zayf grmeye bala m idiler. Franchet D'Esperey ordusunun bir ksm da dou Rumeliyi istil ederek Dou Trakya hududuna yaklayor idi. Bizim Suriye ve Irak ordularmz malp ve bozul**************************************************** 20 - Genel Kurmay Bakanl Harb Tarihi Dul rol Resm Taynlar No: 1 Trk stikll Harbi Sayfa: 29. 21 - Ayn eser S. 1985.

41

41

mu olarak ekilmekte ve kumandanlar bir an evvel m tareke szlemesi ihtiyacn bildirmekte idiler. Kuvvetlerimizin en ou, genel mevcudun yarsndan fazlas Kafkasyada toplanm olup, bunun bir ksm Acemistan ge erek Badat ve Irak bu yoldan geri almak, dier ksm Enver'in kardei Nuri Paann k umandasnda Bakden geerek Trkistan ve Afganistanda slm ordular kurup dnyay istil etmek hlyalar arkasnda olup, bunlarn getirilmesi, o civarlarda o zaman mevcut kara ve deniz vastalar ile bir buuk aydan fazla bir zamana bal idi. Bundan dolay, elimizde kalan btn kuvvet, stanbulda ve Trakya hududunda ve anakkale boazn da oniki tabur olup toplam ancak yedi, sekiz bin tfekten ve bir miktar topudan ibaret bulunmakta idi. u hlde artk mdafaa ve muharebe midinde bulunmak Envere nazire yapmaktan fazla bir ey olur idi. Vaziyet feci, fakat ibana geldiimiz gn Bern'de bulunan Ateemiliterimiz Halil Beyin 22 mektubu yine ayn gnde akamzeri Bykadada oturmakta olan Kutlemmare Kumandan General Tawshend' in mlakat isteyen yazs alnd. Halil Beye uygun cevap verilerek grmelere devam eylemesi tavsiye olunduu, Generalle de Bblide ertesi gn iin vadedilen mlakat yaplarak mtareke hususunda tavassut etmesi iin hemen hareketine msaade edildi. Esir General Tawshend, ngilterenin Akdeniz Filosu Kumandan Amiral Calthrope ile grmek zere 8 Ekimde serbest braklmt, zzet Paa ayrca; Marcel Savoie adnda bir banka mdrn General Franchet D'Esperey'e ve Hahamba Naum Efendiyi de icabnda Amerikaya gitmek zere Paris'e gnderdi. Mondrosta bulunan Amiral Calthrope, 23 Ekimde delegelerin gnderilmesini telgrafla Sadrazama bildirdi. T R K DELEGAS YONUNA V ER LEN TALMAT Padiah badelege olarak Damat Ferit Paay g ndermek istiyordu. Bata zzet Paa olmak zere hkmetin kararl davran sayesinde bu teklif nlendi ve Bahriye Nazr Rauf (Orbay) Beyin bakanlnda , Hariciye Nezareti Mstear Reat Hikmet Bey ve Kurmay Yar **************************************** 22 General Halil Sedes.

42

42

bay Sadullah Beyden oluan bir delegasyon seildi. Devlet Bakan ve slm leminin halifesi olarak Sultan Vahidettin'in delegasyona bildirmek zere zzet Paaya verdii talimat u idi: 1 Hilafetin ve Saltanatn ve Osmanl Hanedannn hukukunun korunmasnn btnyle salanmas, 2 Baz eyaletlere verilecek idari zerkliin ekil ve mahiyeti temin olunarak, zerkliin yalnz idari olup siyasi olmamas, ayet bir are ve imkn bulunamayp da siyasi olacak ise bamszln daha kolay olaca ve eer siyasi zerklii kabul edecek olursak slm lemine itaat etmi olacamz fikrindeyim. 23 24 Ekimde stanbuldan hareket eden mtareke heyetine hkmet 8 maddelik bir talimat vermiti. Wilson'un bar artlarna fazla mit balayan Osmanl Hkmetinin, mtareke artlar hakknda da ok iyimser grnd bu talimattan anlalmaktadr. Hkmet idaresine hi bir suretle mdahale kabul edilmeyecei, memleketin hi bir noktasna asker kuvvet ihra olunm ayaca, mtarekeden sonra Almanya Trkiye'ye bor vermekte devam etmeyei iin tilf Devletlerince para yardm yaplmas gibi artlar delegasyona verilen talimatn balca noktalardr . Yine talimatla, boazlarn alaca, fakat yalnz Yunan harp gemilerinin gemesine msaade edilmiyecei belirti lmitir.24 Hkmetin mtareke heyetine verdii talimatn tam metni yledir: 1. Boazlarn almas : Mtareke esnasnda Boazlarn sava ve ticaret ge milerine almas esasn kabul ediyoruz. Yalnz, Yunan harp gemilerinin girilerine msaade edemeyiz. Boazlarn emniyeti, Osmanl askeri kuvvetleri taraf ndan muhata edilecektir. Dman tarafndan iddetli srar edilecek olursa, kontrol edebilme yetkisinin belirli ngiliz suplarna verilebilecei. Bunlarn bar szlemesinden sonra Boazlar terketmeleri protokole balanacaktr. anakkale ve Karadeniz Boazlarndan girecek olan harp gemileri iki Boaz arasnda iki gnden fazla kalmyarak, Karadeniz ve Adalar Denizine geeceklerdir.
***************************************** 23 - Ali Fuat Trkgeldi - Grp iittiklerim S. 155. 24 - Ali Trkgeldi. Mondros ve Mudanya Mtarekelerinin Tarihi S. 32-33. 43

43

2. Askerin terhisi: Askerlerin terhislerine dair teklifi esas itibari ile kabul edeceiz. bar muhafaza iin bar zamanndaki miktar amayacak, askeri kuvvet silah alt nda kalacaktr. Ordu da bulunan yabanc subay ve erat memleket lerine, belirli zamanda iade edileceklerdir. 3. Mtarekenin imzaland gnk harp cepheleri geilemiyecektir. Ve dolaysiyle mtarekeye btn cephelerde ngiltere ile mttefikleri de uyacaktr. 4. Gerek ite, gerek kara sularnda emniyet ve asayiin muhafazasn hkmet salayacaktr. Hkmetin ida resine hibir suretle mdahale kabul edilmeyecektir. Memleketin hibir noktasna askeri kuvvet karlmayacaktr. 5. Karadenizde, Almanlarn taarruza gemeleri ve de niz yollarn tehlikeye atmalar ihtimaline kar sahillerimizde ve kara sularmzda savunmayla ilgili tedbirler alnmas bize aittir, ngilizler inanmalar iin denetleme hakkna sahip olabilecekler. 6. Mtarekeden sonra serbest ticaret gemilerini mutlak surette kabul ederiz. Memleketimize hububat ve gda maddeleri thalini hzlandrlmasn teklif edeceiz. 7. Mtarekeden sonra Almanya'nn Trkiye'ye bor vermeye devam edemeyecei iin para yardm talep edilecektir. 8. Mill namusu rencide edecek her eit istekler red olunacaktr. Alman ve Avusturya - Macaristan askeri kuvvetleriyle elilik memurlar ve konsoloslarn Trkiye'yi terketmeleri iin en azndan iki ay mddet tayin edilecektir. Trkiye dahilinde bulunan Alman ve Avusturya Macaristan tebaasnn memleketlerine gitmee mecbur edilme lerini bu hkmetlerin bizim tebaamz hakknda ayn suretle muamele etmelerini gerektireceinden, halbuki mik tar belki 15-20 bini geen Osmanl tebaasnn bilhassa rencilerin u srada dnmeleri asla kabul olunamyacandan bu yolda ortaya atlan bir teklif reddedilecektir. M TAR EKE AR TLAR I Agamemnon zrhlsnda yaplan ve 4 gn sren g rmelere ngiltere ve mttefikleri adna Amiral Calthrope katlmtr. Trk heyeti, zaman zaman h kmetten yeni talimat isteyerek ve daha ok inisiyatif kullanarak ngiliz Amiralinin teklif ettii mtareke artlarn hafifletmeye a lm ve nihayet grmelerin kesileceine dair verilen 44

44

ltimatom zerine mtarekeyi 30 Ekimde imzalamtr. Trk milletinin kaderini byk lde etkiliyen ve bir imparatorluun sonu ile yeni bir devletin balangcnn birleim noktas saylabilecek olan Mondros mtarekenamesinin tam metnini, dilini sadeletirerek buraya aynen koymay gerekli bulmaktayz: ngiltere Hkmetinin mttefikleriyle anlaarak yetkili kld ngiltere Hkmeti Akdeniz Donanmas Ba kumandan Koramiral Arthur Calthrope hazretleri ile Osmanl Hkmeti tarafndan yetkisi bulunan Bahriye Naz r Devleti Rauf Beyefendi Hazretleri, Hariciye Mstear Utufetli Reat Hikmet Beyefendi hazretleri, Genel Kurmay Yarbaylarndan Sadullah Beyefendi arasnda kara rlatrlp imzalanan mtareke artlar : Madde 1 Karadenize gei iin anakkale ve Karadeniz Boazlarnn almas ve Karadenize geiin gvenlik altna alnmas iin anakkale ve Karadeniz istihkmlarnn mttefikler tarafndan igali. Madde 2 Osmanl sularndaki btn torpil tarlalar ile torpido ve kovan yerleri ve dier engellerin yerleri gsterilecek ve bunlar taramak veya ka ldrmak in istenildiinde yardm edilecektir. Madde 3 Karadenizde bulunan torpil yerleri hakkndaki bilgiler verilecektir. Madde 4 tilf Hkmetlerine mensup harb esirleri ile E rmeni esirleri ve tutuklular stanbulda toplanacak ve kaytsz artsz tilf Hkmetlerine teslim olunacaktr. Madde 5 Hudutlarn korunmas ve i gvenliin sa lanmas iin lzum grlecek askeri kuvvetten fazlasnn derhal te rhisi (ibu asker kuvvetin says ve durumu tilf Hkmetleri tarafndan Osmanl Devleti ile grldkten sonra kararlatrlacaktr.) Madde 6 Osmanl kara sularnda gvenlik ve buna benzer hususlar iin kullanlacak kk gemiler ms tesna olmak zere Osmanl sularnda veya Osmanl Devleti tarafndan igal edilen sula rda bulunan btn harp gemileri teslim olunup Osmanl liman veya limanlarnda bal bulundurulacaktr. Madde 7 Mttefikler, gvenliklerini tehdit edecek durum olduunda herhangi strateji noktasn isoal hakkna sahip olacaklardr. Madde 8 Bugn Osmanl igali altnda bulunan btn l iman ve demir yerlerinden tilf Gemileri tarafn dan istifade edilmesi ve tilfla harb hlinde bulunanlara 45

45

kar kapal bulundurulmas. Osmanl gemileri de ticaret ve ordunun terhisi hususunda buna benzer artlardan istifade edecektir. Madde 9 itilaf devletleri, Osmanl tersane ve limanlarndaki btn gemi tamir vastalarn kullanacaklardr. Madde 10 Toros tnellerinin mttefikler tarafndan igali Madde 11 rann Kuzeybat ksmndaki Osmanl kuvvetlerinin derhal harpten nceki hudut gerisine e kilmesi hususunda evvelce verilen emir yaplacaktr. Maveray Kafkas'n evvelce Osmanl kuvvetleri tarafndan ks men boaltlmas emredildiinden geri kalan ksm, mttefikler tarafndan mahalli durum incelenerek istenirse boaltlacaktr. Madde 12 Hkmet haberlemeleri mstesna ol mak zere telsiz telgraf ve kablolarn tilf memurlar tarafndan denetlenmesi. Madde 13 Denizcilie, askerlie ve ticarete ait maddelerin ve malzemenin tahrip olunmasnn nlenmesi. Madde 14 Memleketin ihtiyac karlandktan sonra artan kmr, akaryakt ve deniz levazmnn Trkiye kay naklarndan satn alnmas iin kolaylk gsterilmesi (saylan maddelerin hibiri ihra olunmyacaktr.) Madde 15 Btn demiryollarna tilf denetleme subaylar memur edilecektir. Bunlar arasnda halen Osmanl Hkmetinin denetlemesi altnda bulunan Maveray Kafkas Demiryolu ksmlar dahildir, ibu Kafkas hatlar se rbest ve tam olarak tilf memurlarnn idaresi altna verilecektir. Halkn ihtiy acnn karlanmas gz nnde tutulacaktr, i bu maddede Batum'un igali dahildir. Osmanl Hkmeti Batum'un igaline itiraz etmiyecektlr. Madde 16 Hicaz'da, Asir'de, Yemende, Suriye'de ve Irak'da bulunan muhafz ktalar en yakn tilf Kumandanna teslim olunacaktr ve Kllikya'da ki kuvvetlerin dzeni korumak iin gerekli miktarlardan gerisi beinci maddedeki artlara uyularak kararlatrlacak ekilde geri ekilecektir. Madde 17 Trablus'da ve Bingazi'de bulunan Osmanl subaylar en yakn talyan muhafaza ktalarna tes lim olacaktr. Osmanl Hkmeti, teslim emrine itaat etmedikleri takdirde bunlarla haberlemeyi ve yardm kes meyi kabul eder. Madde 18 Msrata da dahil olduu halde, Trablus 46

46

ve Bingazide igal edilen limanlarn en yatan tilf muha faza ktalarna teslimi. Madde 19 Alman, Avusturya deniz, kara ve sivil memurlarnn ve t ebaasnn bir ay iinde ve uzak yerlerde bulunanlarn bir aydan sonra mmkn olan en ksa zamanda Osmanl memleketini terketmeleri. Madde 20 Besinci madde gereince terhis edilecek Osmanl kuvvetlerine ait tehizat, silhlar, cephane ve ulam vastalarnn kullanlmasna dair verilecek talimata uyulacaktr. Madde 21 itilaf devletlerinin menfaatlerini korumak iin iae Nezar etinde tilf temsilcileri bulundurulacak ve kendilerine bu yolda gerekli grlecek btn bilgiler verilecektir. Madde 22 Osmanl harp esirleri tilf Devletleri yannda muhafaza edilecektir. Sivil harp esirleri ile askerlik yalan dnda olanlarn braklmas nazar dikkate alnacaktr. Madde 23 Osmanl Hkmeti merkezi hkmetlerle btn ilgilerini kesecektir. Madde 24 Vilyeti sitteoe 25 karklk kmas hlinde bu vilyetlerin herhangi bir ksmnn igali hakkn tilf Devletleri muhafaza ederler. Madde 25 Mttefiklerle Osmanl Hkmeti arasnda dmanlk 1918 senesi Ekiminin otuzbirinci gn ortalama mahalli saatle le vakti sona erdirilecektir. ngiltere Kraliyet Hkmeti harp gemilerinden Limmi'de Mondros limannda demirlemi olan Agamemnon Zrh lsnda 1918 senesi Ekiminin otuzbirinci gn iki nsha olarak imza edilmitir. Sadrazam zzet Paa htralarnda mtarekenin imzas iin yle demektedir: Gerek hkmet, gerek delege heyeti son dereceye kadar direnmi ve nihayet i, ltimatom derecesine geldii srada ip koparlmadan mtareke i mzalanmtr. Tamamen imzasndan nce mtareke belgesinin mad deleri millet vekillerine ve senato yelerine okunarak imzas iin oybirliiyle rza ve muvafaka tleri de alnm idi. Halbuki bundan sonra mtarekename maddelerinde fay damza hayli deiiklik yaptrlabilmiti.
******************************************** 25 Vilyeti Sitte, 6 vilyet anlamna gelir. Bu vilayetler: Erzurum, Van, Bitlis, Diyarbakr, Elaz, Sivastr

47

KNC BOLM

MLL MCADELEDE ETKENLER

Milli Mcadele o kadar ok ve deiik olaylarla doludur ki, bu grn ile Kaos'u andrr. Snrlan belli olmayan bir lke. ki ayr hkmet. ok cepheli harp i harp. htill. Bir yanda bir devletin hzla k, beri yanda yeni bir devletin douu... Ksacas iice girmi, bir birinden ayrlmas g, bir uzun olaylar zincir;... Bu zincirin herhangi bir halkasn alp amak kolay deildir. Olaylarn aknda eitli unsurlarn rol ve etkisi vardr. Mill Mcadelenin bandan sonuna kadar ksmen birlik, ksmen birbirine kart olarak, fakat her an grnen bu unsurlar ylece tesbit etmi bulunuyoruz : Padiah, stanbul hkmetleri, halk, din ve din adamlar, siyasi teekkller, ordu, Kuvayi Milliye, madd kay naklar, mill hareketin liderleri. Bunlardan herbirinin zellikleri, gleri. Mill Mcadele iindeki yerleri, karlkl ilikileri nceden bilinirse, olaylarn daha iyi ve kolay anlalaca inancndayz. Kitabn bu blmnden beklenen fayda budur. kinci derecede kalan unsurlar ile yabanc unsurlar yeri geldike anlatlacaktr. etkenlerin Mill Mcadeledeki yerini ve deerini belirlerken, bug ne kadar alagelmi llerin dna k tmz dikkati ekecektir. Hemen syliyelim ki, objektif kalmaktan ve gerekleri ortaya koymaktan baka bir kaygumuz yoktur. Blm iinde ele alacamz konularn bir ksm, zelikle halk, Din ve din adamlar ve Kuvayi Milliye, geni bir sosyal aratrmay gerektirecek nemdedir. Bylesine bir aratrma iin kendi mizi yetkili grmediimiz gibi, dndmz aratrmann bu kitaba sdrlmas da mmkn deildir. Onun iin bu etkenler den her birinin karakteristik ynleri zerinde ksa ksa duracaz. 48

48

A. ZAT-I AHANE
Sultan Vahidettin, aabeyi II. Abdlhamid'in kt bir kopyasdr. Bu iki kardein davranlar, i ve d politikadaki tutumlar birbirine benzer. Vahidettin'in felketini biraz da bu benzerlik hazrlamtr. Osmanl hanedannn erefli olduu kadar baya h diselerle de ykl hayatnn son anda, normal insan yetitii pek az grlmtr. Saltanat m akamna nice tehlikelerden geerek ulamak, ondan sonra da elde edilen btn dnya nimetlerine ramen ineli bir taht zerinde oturmak, bu insanlarn d eimez kaderi idi. yleyken Vahidettin'in ehzadelii gibi veliahtl da olduka ansldr. Abdlhamid'in sevgisi say esinde hayatnn ehzadelik dnemini rahat geirmekle beraber, hanedann bnyev has tal ve d etkiler dolaysiyle birok mnasebetsiz olayn grlts arasnda yetiti. Sefahat yznden len ba bas Sultan Abdlmecid'i hi tanmaz. Amcas Sultan Abdlziz'in hal'i ve ldrlmesi (veya intihar), iki byk kardei Murat ve Abdlhamit arasndaki i rkin mcadele. Sultan Murat'n tahttan indirilmesi ile genlik htralar arasnda nemli yer tutar. Daha sonra, Abdlhamid'in uzun sren huzursuz saltanatn n en yakn ahidi olmu ve onun da tahttan indirildiini grmtr. Gen Trk hareketi, ttihat ve Terakki, ihtilller, isyanlar, harpler, Vahidettin'in ehzad elik ve veliahtlk hayatn dolduran dier olaylar dr Baz gzlemciler, Vahidettin'in birok ehzadelere kyasla iyi yetitiini sylerler. Halbuki, grdkleri ona bilgi ve tecrbeden ok, korku, vehim ve gvensizlik kazandrmtr. Bu yzden saltanat sresince pek az kimseye g ven duyabilmi, dolaysiyle bu ters etkilerden kurtulamamtr . Kendisine de fazla gveni yoktu. Padiah olduu g nlerde, tebrik iin huzura kan eyhlislm Musa Kzm efendiye yle demitir:

49

Ben bu makam iin hazrlanmadm. ocukluumdan beri vcuta rahatsz olduumdan laykyle tahsil edemedim. Yam kemale erdi (57 yanda idi). Dnyada bir emelim kalmad. Biraderlerle (Veliaht Yusuf zzettin) hangimizin evvel gideceimiz malm olmadndan bu maka ma intizarda deilim. Fakat takdiri ilhi ile tevecch etti, bu ar vazifeyi stme aldm. arm bir haldeyim. Bana dua ediniz. 1 Sabk Adliye Nazr brahim Beye de unlar sylemitir : Aczim var, korkuyorum. Maddeten hi bir eyden korkmam. Fakat ar bir vazife stlendim. Allahtan korkarm. Bu saray bizim baba ocadr, siz byle eyleri anlarsnz. Odalardan birinde domuum, birinde bymm, birin de pederim vefat etmi, birinde amcam yahut birader bir ey olmu. Elhasl biri feci, biri ruhperver. Bunlar grdke heyecanlanyorum. Sultan Vahidettin, yetersizliini bildii hlde mavir lerini iyi seememitir. Harpten sonra ttihat ve Terakki ik tidar yklnca, etrafnda yalnz ttihat dmanlar kald. Gerek galip devletleri, gerekse bu dar evresini me mnun etmek iin, zaten holanmad ittihatlara kar amansz bir mcadele almasn tasvip ve tevik etti. Mebusan Meclisini de feshettikten sonra artk eitli fikirlerin tartlmasna da imkn kalmyor, sadece tek dnce biiminin temsilcisi olan dar evresinin etkisine kaplm bulunuyordu. nnde iki yol vard : Dmek veya uyumak. O ikinci yolu seti. Yaradlndaki ve yetimesindeki yatknlk ile evresinin uygunluu Vahidettini bu yne itiyordu. Norbert Von Bischoff Ankara adl eserinde. Vahidettin'in bu yola srkleniini ok gzel inceler ve yle der: u var ki, ngiltere ile yaplan gizli mzakereler, pa diahn btn yal tekliflerine ramen, bir adm ileri git miyordu. ngiltere, asla aceleye lzum grmyor ve nasl olsa elinin ve hkmnn altnda bulunan bir mparatorluk ve hkmet ile herhangi bir mukaveleye girimekle Arabistan, nasya ve slm politikas hakknda ileride tatbik edebilecei karartan, nceden gletirmek istemiyordu. Hem neden ngiltere; padiah ile mukaveleye girie cekti ki, gerek padiah, gerek imparatorluk zerinde hi
***************************************** 1 Mahmut Kemal inal, Son Sadrazamlar S. 2095. 2 Mahmut Kemal nal. Son Sadrazamlar S. 2006.

50

50

bir mukavele yapmakszn da, diledii gibi ve istedii mddete tasarruf etme imknna fiilen malik bulunuyordu. Bu basit sual, padiahn aklna bir trl gelmemiti. Bunun iindir ki, setii politik pltform zerinde yrt mee alt aksiyonun faydaszln bir trl anlamamt. Hatt, daha ileri giderek, ngiltereyi tehdit etmek gibi bir akaya kalkmtr. Btn devletlere gnderdii bir not - sirkler ile, kim isterse, onun yardmn kabule ha zr olduunu bildirmi ve bununla devletler arasndaki eski kskanlk ve rekabeti krkleyebileceini ummu ve unutmutur ki, IV. Mehmet zamannda Abdlhamid politikasna u itibarla imkn kalmamtr ki, Yakn Dou'da artk birbirlerine rakip olan devletler deil, kararlarna hi kimsenin itiraz etmek niyetinde ve kudretinde olmad bir tek ngiltere mevcuttu. Vahidettin'i bu yanl yoldan evirecek adam yok de ildi. Fakat ne yazk ki, koca Osmanl imparatorluu iinde ancak ihtiyar Tevfik Paa ile, budala F erit Paaya inanyordu. Bandan sonuna kadar Kuvayi Milliyeye kar durmas oka bu politik inanndan geliyorsa, biraz da Mustafa Kemal Paadan korkmasndandr. Mustafa Kemal Paadan bekledii tehlike, onu, hi bir meziyeti olmadn bile bile Ferit Paaya daha fazla sarlmak zorunda brakyordu. Tevfik Paann dirayetine ise gerekten inanyordu, oturduu tahtn sallantsn iyiden iyiye duyduu bir zamanda, kullanaca adamlarda arad en byk nitelik elbette sadakat olacakt. Mustafa Kemal Paay veliahtlnda, Almanya seyaha tinde tanmt. Bu gen Paa, daha o zaman ok tehlikeli lflar etmi, onu rktmt. Nihayet bir ordu kumandan olduu hlde, harbin son gnlerinde Adana'dan kendisine bavurup, falan sadrzam, beni de Harbiye Nazr yap, di yen Mustafa Kemal Paada byk bir ihtiras seziyordu. Kuvayi Milliye hi bir zaman padiaha kar grnmedii hlde, padiahn gsterdii husumet, hakikatte Kuvay Milliye akmna deil, bizzat Mustafa Kemal Paayadr. Sultan Abdlziz'e Hseyin Avni Paa, Sultan Abdlhamide Mit hat Paa nasl amansz birer dman grnmler ise, Sultan Vahidettin'in karsna da" Mustafa Kemal Paa kmt. Hem Mustafa Kemal Paa brlerinden daha da tehlikeli idi. Padiahn evvel ordusunu, sonra vilyetlerini alinden alm, tebaasn kendisinden ayrmt. Elbette sra tahtna da gelecekti.

51

Milli Mcadelenin devam mddetince, hi bir n sz konusu edilm emekle beraber, en iddetli mcadele Vahidettin ile Mustafa Kemal arasnda cereyan etmitir. nk, mutlaka biri dierini tasfiye edecekti ve her ikisi de bunu gayet iyi biliyordu. Vahidettin, stanbul'da kalmak ve Kuvay Milliyeye kar davranmakla, partiyi daha balangta kaybetmitir. Halbuki, stanbul'un igaline (16 Mart 1920) ve hatt bir sre sonraya kadar, Vahidettin'in elinde tahtn kurtaracak byk bir frsat vard: Anadoluya gemek. Eer bunu yapabilseydi, Mustafa Kemal Paa, Zat - ahanenin nihayet bir sadrazam olurdu. Btn memleket bir lm kalm mcadelesi iinde ya arken, Padiahn Yldz saraynda oturmas, payitaht halknn aclarnn azalmasna bile yaramamtr. Sultan Vahidettin 1920 ylnda akl etmedii eyi, iki sene sonra yapmak zorunda kald. Hem bu defa stanbulu, sarayn, saltanatn ebediyen terkediyor ve milletinin kucana deil, dmannn himayesine snyordu . 600 yllk bir hanedann sonuncu sultan, ngiltereye u iki satrlk mektupla iltica etmitir: 3 Dersaadet gal Ordular Bakumandan General Harringthon Cenahlarna stanbul'da hayatm tehlikede grdmden ngiltere devleti fahimesine iltica ve bir n evvel stanbul'dan baka yere naklimi talebederim efendim. 16 Terinisani (Kasm) 1922 Halifesi Mslimin Mehmet Vahidettin Vahidettin, saltanat zamannda bir gn baktibine yle der: Bizim hanedanmza her trls gelmitir; sar hou gelmitir, zalimi gelmitir, delisi gelmitir, aptal gel mitir, dinsizi gelmitir 4 Vahidettin'den sonra bu halkaya eklenecek hkm de tarih verecektir.
*************************************************** 3 - T. Bykolu Atatrk Anadoluda S.42 4 - Ali Fuat Trkgeldi. - Grp ittiklerim S. 273.

52

52

B. STANBUL HKMETLER

zzet Paa kabinesinin kurulmasyla (14 Ekim 1918) Osmanl tarihinin son safhas balam bulunuyordu. 4 yl 21 gn sren bu dnemde 11 defa h kmet kurulmutur. Burada sz konusu edilecek stanbul Hkmetleri bunlardr. ok g artlar altnda ibana gelen bu hkmetlerin, hem Osmanll n sonu, hem de yeni Trkiye'nin douu ba kmndan olumlu ve olumsuz etkileri olmutur. Milli Mcadelenin dnda ve karsnda grnen stanbul Hkmetleri, gerekte btn olaylarn iindedir. Hele Hkmet Bakanlarnn sadrzamlarn - kiilikleri, bu adan ayr bir nem tar. Bunlar, hkmetlere renk veren insanlardr. Ni tekim Milli Mcadeleyi yapanlar iin sadrzamlarn ismi barometre vazifesi grmtr. Dier taraftan padiah, sal tanatn kurtuluunu bu adamlarn hnerinden beklemi, Av rupal devletler Trkiye zerindeki ihtiraslarnn tatminini onlarn zaafndan ummulardr. zzet Paa hkmeti, bir geici kabine idi. Ksa mrl olmu. Mondros mtarekesini imzaladktan 10 gn sonra ekilmitir. Fakat gerek bu az zama ndaki olaylarn nemi, gerekse zzet Paann daha sonraki hkmetlerde grev almas sebepleriyle ileride sk sk sz edilecektir . Rza Paa ve onu takip eden Salih Paa hkmetleri, Anadoluyla uzlamak amaciyle kurulmu hkmetler idi. Milliyeti evrelerden saylan bu iki asker de, zzet Paa gibi dier kabinelerin ounda bulunmulardr. Damat Ferit ve Tevfik Paalar ise, padiahn en gz de adamlar idi. Bunun iindir ki, ikisi bu devrede kurulan 11 hkmetin s ekizini tekil etmi ve sadaretleri uzun srmtr. Sadrzamlarn hkmete geli sras ve ibanda kaldklar sre yledir: Ahmet zzet Paa : 14 Ekim 1918 - 8 Kasm 1918 (70 gn)

53

Ahmet Tevfik Paa: 11 Kasm 1918 - 3 Mart 1919 (3 ay 22 gn) (Bu devrede 2 defa hkmet kurmutur.) Damat Ferit Paa: 4 Mart 1919 - 30 Eyll 1919 (6 ay 26 gn) (Bu devrede 3 defa hkmet kurmutur.) Ali Rza Paa: 12 Ekim 1919 - 3 Mart 1920 (5 ay 3 gn) Salih Hulusi Paa: 8 Mart 1920 - 2 Nisan 1920 (25 gn) Damat Ferit Paa: 5 Nisan 1922 - 17 Ekim 1922 (6 ay 12 gn) (Bu devrede 2 defa hkmet kurmutur.) Ahmet Tevfik Paa: 21 Ekim 1920 - 4 Kasm 1922 (2 sene 14 gn) AHMET ZZET PAA. Son Osmanl devlet adamlar ve kumandanlar ar asnda ok saylan ve kendisine gveni len bir askerdi. Almanya'da tahsil grm, nl Goltz Paann yardmcln yapm, Genel Kurmay Bakanlnda ve Harbiye Nazrlnda bulunmutur, Balkan Harbinde Bakumandanla, Birinci Dnya Harbinde Kafkas Ordular Grubu Kumandanlna getirilmesi, asker olarak kendisine ne derece deer verildiini gsterir. zzet Paann hizmetinden Enver Paann bile ekingen kalmay zel likle dikkat edilecek bir husustur. Mustafa Kemal Paa da, Ahmet zzet Paay ok takdir eder ve sayard. Nitekim, Talt Paa kabinesinin ekilmesi sz konusu olunca Sadaret iin lk aklna gelen zzet Paa olmu ve Padiaha bir teklif eklinde dncesini bi ldirmitir. Talt Paa da, istifa ederken en uygun halef olarak onu grm ve Padiah bu inanca katlarak onu sadaret makamna getirmitir. zzet Paa, byk ihtiraslar olmayan bir kimse idi. Ve rilen herhangi bir grevi rahatlkla kabul eder ve ayn ko laylkla grevden ekilmesini bilirdi. Birok defa siyas grevlerde bulunmakla, kumandanl dnda, ayrca devlet adam olarak tannmt. Btn meziyetlerine ramen, politik formasyonu Babli ek olne uygun olarak teekkl ettii iin, Milli Mcadele zamannda falsolu hareket etmi ve Kuvayi Milliye zihniyetini gerei gibi benimseyememitir. En byk hats Ankara'ya katlmamasdr. Ankara hkmetine kar taahhtte bulunduu halde stanbul Hkmetlerinde yeniden grev alarak, bu hatasn daha da arlat rmtr. Orta snftan Rumelili bir aileye mensup bulunan zzet 54

54

Paa, Sadrzam olduu zaman 54 yanda idi. 1937 ylnda stanbul'da 73 y anda ld. AHMET TEVFK PAA. Bir paazadedir. Babas Tuna havalisi kumandan Svari Feriki (Korgeneral) smail Hak k Paadr. smail Hakk Paa, ana tarafndan Krm hanlarndan biriyle akraba olur. Tevfik Paa, Harbiyeden svari subay olarak km ve pek ksa bir zaman sonra askerlik ten ayrlarak hariciye mesleine girmiti. Meslein btn kademelerinde hizmet ederek Hariciye Nazrlna kadar ykseldi. Birok defa sadrzam oldu. lk sadareti Abdlhamit zamanndadr. Sultan Reat'n ve Vahidettin'in de ay n derecede gvenini kazanm, herkes tarafndan sevilen bir de vlet adam idi. Btn hayatnda hi bir hizbe ve siyasi teekkle balanmam, tarafsz kalmasn bi lmitir. Vahidettin zamannda drt defa sadarete getirildi ve Osmanl mparatorluunun son Sadrzam olarak tarihe intikal etti. En uzun sadareti sonunc usudur. 2 sene 14 gn mddetle bu makam igal ettikten sonra Refet Paann Ankara Hkmeti adna stanbula hkim olmas zerine yerini yeni devletin mmessiline brakt. O tarihte 87 yan da bulunuyordu. 1936 da stanbulda ld. FERT PAA. Hariciye memuru iken saraya damat olmutur. Hi bir liyakat ve meziyeti olmad sylenir. Hatt ok defa ocuka veya delice saylacak hareket ve fikirlerinden dolay gln olmutur. Zayf karakterli bir kimse idi. Siyas hayatnn tek olumlu iini bilmeyerek yapm. Mustafa Kemal Paann Anadoluya gnderilmesine engel olmamtr. Mill Mcadeleye bilerek ve ist eyerek ok ktlk yapt. Sultan Vahidettin gibi hkmdar iin en uygun sadrzam o olabilirdi. Nitekim 5 defa sadarete getirilmi ve bu makam 13 ay 8 gn igal etm iti. zmirin igali, M. Kemal Paann Anadolu'ya geii. Kuvayi Milliye hareketinin balamas, Sivas ve Erzurum Kongreleri, Ali Galip ve Anzavur vak'alar, Sevr Andlamas gibi en nemli olaylar onun hkmetleri zamanna rastlar. Mustafa Kemal Paann, aka hcum etmekten ekin medii Sadrazam Damat Ferit Paa idi. Memleketten katktan sonra 1923 de Avrupa'da 70 yanda ld. Babas ray Devlet (Dantay) yesi idi. Ailesi hakknda eitli eyler sylenir. AL RIZA PAA. Emekli bir jandarma subaynn oludur. Mesleinde abuk ykselerek 1905 ylnda 45 yan da mir (mareal) olmu, deerli bir asker idi. Almanya
55

55

da tahsil grm ve her rtbeyi hakederek kazanmtr. Bir ka defa Harbiye Nazrlnda bulunmu ve nihayet Da mat Ferit Paa hkmetinin dmesi zerine 2 Ekim 1919 da Sadarete getirilmitir. Sivas kongresinden hemen sonra ve Damat Ferit Paann ardndan hkmetin bana ge mesi, Milli Mcadele lehinde hayrl bir iaret olarak telkki olundu. Nitekim, Hey'eti Temsiliye ile t emasa gemi ve milli hareketin stanbul tarafndan tannmasna vesile olmutur. Vatansever bir insand. Sadarete gelir gelmez Anadolu ile anlama zemini aram ve Amasya mlakatn hazrlamtr. Bu temasn olumlu bir sonucu ol arak Osmanl Meclisi Mebusannn toplanmasn salad. Fakat, milli harekete kar gsterdii bu anlay, ne yazk ki belli bir snr aamam tr. Mustafa Kemal Paa ile uzun boylu yazmada bulundu ise de yeri, yine de onun y annda olmad. 5 ay 3 gn sren sadaretinden sonra dier kabinelerde grev almaktan ekinmedi. 1933 ylnda 74 yanda ld. SALH PAA. Bahriye Feriki (Korgeneral) Dilver paann oludur. Ahmet zzet Paa ile ayn yata ve onun gibi yetimi bir asker idi. Almanya'da tahsil grd ve Goltz Paann maiyetinde b ulundu. 1908 devriminden sonra Harbiye Nazr oldu. Daha sonralar baka kabinelerde Bahriye ve Nafia Nazrlkl arnda bulundu. Damat Ferit ve Ali Rza Paa Hkmetlerinde Bahri ye Nazr idi. Ali Rza Paann, Mustafa Kemal Paa ile bir anlama zemini aramas zerine Salih Paa stanbul Hkmetinin temsilcisi olarak Amasya'ya gnderildi. Mustafa Kemal Paa ile burada buluarak anlamaya vard. Ali Rza Paadan sonra Sadarete getirilen Salih Paann kurduu hkmet de Ahmet zzet Paa hkmeti gibi ksa mrl (25 gn) olmutur. Ankara ile anlamak zere stanbuldan Bilecie gelen Ahmet zzet Paa hey'etine, Mustafa Kemal Paann arzusu zerine Salih Paa da katlmt. O da Ahmet zzet Paa gibi Ankara'da kalmak istememi ve serbest brakldktan sonra sznde durmayarak stanbul hkmetl erinde tekrar grev almtr. stanbul'un igali (16 Mart) Salih Paann sadareti zamanna rastlar. Bu vesile ile tilf devletlerinin Anadolu harekt aleyhindeki tekliflerini kabul etmeyip istifa etmitir. Ahmet zzet Paadan 2 yl sonra stanbul'da 1939'da ld.

56

Mahmut Kemal nal Son Sadrazamlar adl eserinde onun iin yle der : Salih Paa, ite ve dta mkemmel tahsil grm, ilm bilgilerini ahlk gzelliiyle sslemi, doru zl, doru szl, cidd, metin ve gvenilir sayg deer bir kii idi. S TANBU L - ANADOLU ATI MAS I stanbul 1918 Kasm ayndan beri fiilen igal altna girmiti. Galip devletlerin komiserleri kararghlarn kurmular, szde mtarekenin uygulanmasn kontrole balamlardr Bata Harbiye Nezareti olmak zere en nemli yerlere irtibat subaylar yerletirilmiti. Yalnz bu kadarla da kalmyordu . Bakaca kuvvetler, hkmetlerin karar ve davrann etkileyecekti. stanbul hkmetleri u etkiler altnda i grmek du rumunda idiler: 1 tilf Devletlerinin mdahale ve tehditleri, 2 Padiahn istekleri ve telkinleri, 3 Basnn tenkidleri, 4 Siyasi oyunlar, fesatlar, 5 Mebusan Meclisinin murakabesi (2 ksa devrede), 6 Anadolunun basks, 7 Yunan igali. Bu artlar iinde alacak en kararl ve azimli bir h kmetin akna dnecei ve sadece normal hkmet ilerini yapmakta bile baar gsteremiyecei tabiidir. Kald ki, stanbul hkmetlerini tekil eden insanlar Babli de yetimi, bazs ciz, bir ksm becerikli, fakat karak teri zayf kimselerdi. Hkmetlerin baarmak zorunda olduklar iki ana me sele vard. Biri bar yapmak, ikincisi memleket iinde asa yii ve dzeni salamak. Bu bakmdan hkmet koltuklar arasnda Sadrazamlk ve eyhlislmlk ile Harbiye ve Da hiliye Nazrlklar nemliydi. Dier iler ylesine geri plnda kalmt ki, bu dnemde mesel Bahriye, Nafa, Ticaret ve Ziraat Nazrlarnn ne i yaptklarn arayp bulmak gtr. Bu nezaretler iin alma alan gerekten yoktu. lm-kalm kaygsna dm, igal altndaki bir memlekette devlet anlay ve hkmet tatbikat ister istemez daralacakt. O gnn llerine gre ileri bir devlet or-

57

ganizasyonuna sahip olmayan fakir Trkiye'de, bayn drlk, ticaret, ziraat gibi ileri dnmekten bile bir fay da umulamazd. lk zamanlar, yalnz adam ldrmek, hrszlk, ekiyalk gibi di olaylar ile aznlklarn siyas maksatlarla kardklar meseleler asayi ve dzen dvasnn esasn tekil ediyordu. Fakat Kuvayi Milliye hareketinin balamasiyle iin ekli ve mahiyeti deimi, stanbul hkmet lerini, uratran balca mesele bu olmutur. Hkmet gryle, Kuvayi Milliye, Devlet dzenini bozan bir hareket olmaktan baka, bar abalarn baltalayan, yeni i gallere ve harbe sebebiyet verecek bir lgnlk idi. Silhl bir halk hareketi gibi grnen Kuvayi Milliye, phesiz mtarek eyi tanmamak anlamna geliyordu. Trkiye'yi igal iin bahane arayan tilf devletleri, Kuvayi Milliyeyi gvenliklerini tehdit eden bir hareket saylabilirdi. Mtareke anlamasnn 7. maddesi bu gibi hallerde herhangi bir strateji nokt asn igal hakkn kendilerine ta nmt. Mtareke artlarna uymaktan baka are dnmeyen stanbul hkmetlerinin gr, bu bakmdan doru idi. Dou illerinde ve Samsun blgesinde asayii kur mak greviyle gnderilen Mirliva Mustafa Kemal Paa nn Mill Hareketin bana gemesiyle, stanbul hkmetleri daha g duruma girmilerdir. Damat Ferit Paann ikinci kabinesi zamannda (19 Mays - 20 Temmuz 1919) balayan Milli Hareket, niha yet bir Anadolu meselesi olarak stanbul hkmetlerinin programlarnn ilk maddesi haline gelmitir, stanbul - Anadolu atmas, Mill Mcadelenin dikkatle tet kik edilecek bir cephesidir. Anadolu'da, d kuvvetlere kar olduu kadar stanbul'a da ynetilmi olarak gelien bir kuvvet, hkmetlerin uykusunu karmtr. Onlarn oto ritesini kran, her gn biraz daha zor duruma sokan bu kuvvet, ksa bir mddet iin asi bir Paa, 9 ay kadar Hey'eti Temsiliye Reisi Mustafa Kemal ve nihayet B. M. Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paa ile, onun btn Anadoluya yaylm tekilt idi. Anadolu'nun stanbul Hkmetlerine kar aka ilk taarruzu Ferit Paann nc kabinesi zamannda yaplmtr. Sivas'ta toplanan Umum Kongre Heyeti adna, Ali 58

58

Galip vak'as sebebiyle Sadrazama ekilen bir telgrafta kullanlan ifade yl edir: ... Heyetiniz gayrimeru harekttm korkun sonularndan korkarak millet ile padiah arasnda engel olu yor. Bu iteki inadnz daha bir saat devam ederse millet artk kendini her trl harekat ve icraatnda serbest telk kide mazur grecektir ve btn vatann, heyeti gayrimeruanzla kesin olarak alka ve irtibatn kesecektir. Bu, son ihtarmzdr... Anadolu'nun stanbul hkmetlerine kar olduu gibi, stanbul hk metlerinin de Anadolu'ya kar davranla rnda byk farklar grlr. Ferit Paa kabineleri daima sert tedbirlere bav urmutur... Ali Rza Paa kabinesi uz latrc bir politika gtmtr. Tevfik Paa hkmetleri ise zikzakl hareket etmitir. Buna karlk, Anadolu, tutumunu Sadrazamlarn kiiliklerine gre ayarlyordu. Ferit Paa kamu oyu nnde makbul insan saylmadndan, Milliciler, Ferit Paa hkmetlerine aka cephe almaktan ve hcum etmekten ekinmiyorlard. Ferit Paann hkmette bulunmas bu bakmdan Mustafa Kemal Paann iine geliyordu, zellikle, Ankara'da B. M. Meclisi toplanp h kmet kurulduktan sonra stanbul hkmetinin banda milletin gvenini k azanm kuvvetli bir ahsn bulunmas, endie verici bir hal olarak grlyordu. Mustafa Kemal Paa, bu hususu yle anlatr: Tevfik Paa, Ahmet zzet Paa, zamann byk adamlar gibi tannmlard. Millet bunlar akll, tedbirli, uzak grl biliyordu. Bu sebeple, Damat Ferit Paa ekilip de yerine ileri gelenleri bu zevattan ibaret bir kabine iktidar mevkiine gelince, herkeste trl trl mitler uyand. Tev fik Paa kabinesi ilk anda Ankara ile temas ve mnasebet araynca, efkr umumiyede hsnniyetine hkmolunmamak iin sebep tasavvur olunmad. Herkes, Tevfik kabine sinin iktidar mevkiine gelmesini hayrl belirti kabul etti. Bu kabinenin, Memleket ve milletin azami menfaatlerini temin are ve vastalarn bulmadan hkmete gelmi olmalarn kabul etmek ve ettirmek cidden mkl idi. ste lik kendileri de stanbul mehafilinde ve matbuatta kullandklar fade terziyle umumun telkkisini dorulayacak vaziyet alm bulunuyorlard. Biz, durumun gereinin, umumun zan ve telkkisi gibi olmadna kani bulunuyorduk. Fakat, stanbulun kurtulu M

59

aresi iin vuku bulan itilaf ve mlakat tekliflerini efkar umumiyeyi tatmine dayanak olacak artlar ortaya koymadan reddetmeyi uygun bulmadk. Onun iin, bilhassa zzet ve Salih Paalarn dahil bulunaca bir heyetle Bilecikte mlakat uygun bulduk. Bu zevatla grtkten sonra, am menin btn zan ve telakkisinin esassz olduunun anlalacana phem yok idi. Bir de her ne olursa olsun, efkr umumiyece, iaret ettiim niteliklerde tannm bu zevatn, stanbulda hkmet tekil etmesinin milli gaye iin ne kadar zararl olduu meydanda idi. 5 Gerek byle olmakla beraber, Ferit Paa hkmet lerini drecek bir yol tutulmas, Anadolunun, stanbul hkmetlerine kar gtt politikann bazan tezatl olduunu gstermektedir. Ferit Paann Milli Hareketi sndr mek iin uygulad usuller elbette hoa gidecek eyler deildi. Bunun iin Ferit Paa hkmetlerine daima hcum edilmi, fakat millete iyi vasfl tannan kimseler i bana geldiinde de bundan endie duyulmutur, stanbul hkmetlerinden yalnz Diri hakknda tercih kararna varldna istisnai olarak rastlanmaktadr. Heyeti Temsiliyenin karar defterine yazlan bu karar aynen yledir : Bata Sadrazam Ali Rza Paa olmak zere cmlesinin ciz, padiah nazarnda bir mevki tutmak isteyen ze vattan olduklar, ksmen harekt Milliyeye lehtar ve ksmen de aleyhtar bulunduklar, byle iken Padiahn lk frsatta, bunlar susturarak, yerine istibdad devam ettirecek bir heyet getirmek istey ecei cihetle, Meclisi Milli teekkl edip yasama yetkilerini yerine getirmeye balayncaya kadar, Heyeti Temsiliyenin bu kabineyi muhafaza etmesinin, vatan ve millet iin hayrl bir suret olduu kabul olun du. 6 ANADOLU NU N S TANB U L H K METNDEN AYR ILMA S I Anadoludaki kumandanlarn Mustafa Kemal Paa ile birlemesi zerine, btn ordu hkmetin elinden km bulunuyordu. Harbiye Nezareti bylece felli hale gelince, Anadolu da vaziyete hkim olmak iin hkmetin elinde
****************************************** 5 Nutuk, C. II. S. 509 - 510. 6 Nutuk, C. I, S. 265. 60

60

yalnz Dahiliye Nezaretinin tekilt kalyordu. 7 Halbuki, Ferit Paa kabinesi gafil davranm, Mustafa Kemal Paa nn Ordu mfettilii vazifesinin yalnz asker olmayp, ayn zamanda mlk olduunu vilyetlere bir genelge ile duyurmutu. Mustafa Kemal Paa, ilk azda hem kendi mn tkas dahilindeki, hem de civar mntkalardaki vilyetlerle rahata muhabere etmek ve talimat vermek imknn bulmutu. Hkmetin akl bana gelip de bu konu Mustafa Kemal Paann elinden alncaya kadar btn mlki ma kamlar Mill Hareketten haberdar edilmi oldu. Artk idare adamlarna vaziyetlerini tyin etmek d yordu. Ya hkmete bal kalmak veya Mill Harekete katlmak. Memleketin her tarafna dalm olarak hkmet adna grev gren idareciler, Osmanl toplumunun az saydaki aydnlarnn banda geliyorlard. Bunlarn davran byk bir deer ifade edecekti. Mustafa Kemal Paa, Anadolu'da ask er bir idare kurmak niyetinde deildi. Geri daha ok orduya dayanyordu. Fakat liderliini yklendii hareketi halka maletmek, meru gstermek istiyordu. Bunun iin sivil idarenin desteine ihtiyac vard. dare adamlar memuriyetlerinden ok, aydn zmreye mensup bulunmann kuvvetini tayorlard. Bu sebeple asker ve sivi l idare hibir zaman birbirine kartrlmam, en nemli vilyetlere bile asker vali getirilmemitir. stanbul hkmetine bal idare adamlarnn bulunduk lar yerlerde, Kuvayi Milliye ve Mdafaai Hukuk Tekilt
******************************************* 7 - O zamanki idar taksimat, Cumhuriyet Trkiyesinin idar tekiltndan ok farkl idi. mparatorluk esprisiyle Vilyet hudutlar ok geni tutulmutu. Kaza (ile) tekilt ile vilyet arasnda liva (veys sancak) ad verilen ayr bir tekilt vard. Bu tekiltn banda bulunan idareciye mutasarrf denildii iin te kilt mutasarrflk diye de anlrd. Liva, sancak veya mutasarrflklar, ya da vilyet ya da dorudan doruya Dahiliye Nezaretine bal bulunurdu. Dahiliye Nezareti ne bal olanlara mstakil liva veya mstakil sancak veya mstakil mutasarrflk den ilirdi. Baz vilyet ve sancaklar, dierleri gibi merkez ehrin ismini deil, bir takm tarihi ismi tarlard. Hdavendigr vilayeti, Saruhan sanca Karesi mutasarrfl gibi. Yine baz vilyet ve sancaklara, kendisine bal bir ehrin ismi verilmiti. Mesel A ydn, zmir'e bal bir mutasarrflk olduu halde vilyetin ismi Aydn Vilayeti idi.

61

byk glklerle karlam ve ok ar gelmitir. Bu arada Konya Valisi Cemal Bey, Ankara Valisi Muhittin Paa, Elziz Valisi Ali Galip Bey, Eskiehir Mutasarrf Hilmi Bey, Trabzon Valisi Galip Bey, Kuvayi Milliye dmanl nn en tipik rneklerini vermilerdir. Dahiliye Nezaretinin kadrosu elbette hep byle adam larla doldurulmamt. Sivas Valisi Reit Paa gibi hk met anlayn ecdadnn sesine feda eden, Denizli Mutasarrf Faik Bey gibi ilk a nda cesaretle ne atlan, orum Mutasarrf Samih Fethi Bey gibi uyarlnca doru yola gelen idareciler de va rd. Sabk zmit Mutasarrf brahim Sreyya Bey, sabk Van Valisi Haydar Bey, sabk Bitlis Valisi Mazhar Mfit Bey, sabk Beyrut Valisi Bekir Sami Bey, Ama sya'dan, Erzurumdan itibaren Mustafa Kemal Paaya katlmlar ve mcadelenin n safnda, sonuna kadar bera ber almlardr. Elziz Valisi Ali Galip Beyin Sivasa kar hazrlad baskn hareketi vesilesiyle, stanbul hkmetinin valilerine kar sert tedbirler alnmaya bala nmtr. nce Ali Galip, sonra dier valiler ve mutasarrflar, Ordunun mdahalesiyle grevlerinden uzaklatrlarak, yerlerine ksmen halkn setii, ksmen de Heyeti Temsiliyenin uygun grd kimseler getirilmitir. Ankara B.M. Meclisi Hkmeti kurulduktan sonra. Anadolunun sivil idaresi de stanbul hkmetinin elinden tamamen alnm ve idareciler Ank ara'dan tyin edilmeye balanmtr. 8
********************************** 8 - Birinci Dnya Harbinde, Osmanl imparatorluunun birok vilyetleri elinden km yalnz Anadolu ve Trakya kalmt. Anadolu 13 Vilyet ve 15 mstakil mutasarrfla ayrl mt. Trakya ise bir vilyetten ve bir mutasarrflktan ibaretti. Vilyetler ve bunlara bal mutasarrflklar unlardr: Aydn Vilyeti (Vilyet merkezi zmir). Aydn, Saruhan (Manisa), Denizli. Hdavendigr Vilyeti (Vilyet Merkezi Bursa) : Erturul (Bilecik). Adana Vilyeti : Mersin, Cebelibereket (Osmaniye), Kozan. Konya Vilyeti : Burdur, Hamidabad (Isparta) Ankara Vilyeti : Krehir, orum, Yozgat. Sivas Vilyeti :

62

Amasya, Karahisariarki, Tokat Kastamonu Vilyeti : Sinop, Kengari (ankr). Trabzon Vilyeti : Lazistan (Rize), Gmhane. Erzurum Vilyeti : Erzincan, Beyazt (Dou Beyazt). Van Vilyeti : Hakkri. , Bitlis Vilyeti : Mu, Siirt, Gen. Diyarbakr Vilyeti : Ergani, Mardin, Siverek. Mamratlaziz veya Harput Vilyeti (Elz) : Dersim, Malatya. Edirne Vilyeti. Krkkilise (Krklareli), Tekfurda (Tekirda), Gelibolu stanbul Vilyeti : Beyolu, skdar. Mstakil Mutasarrflklar :' Nide, el (Mersin), Canik (Samsun), Karahisarisahip (Afyonkarahisar), Eskiehir, Ktahya, Antalya, Mentee (Mula). Biga (mutasarrflk merkezi anakkaledir), atalca, Karesi (Balkesir), zmit, Bolu, Kayseri, Urfa. Kazalar (ileler) bugn olduu gibi mevcuttu. Fakat vilyetlere deil, liva'lara (yani mutasarrflklara) bal bu lunuyordu. 1877-78 Rus harbinde kaybedilen Kars ve havalisi Brest-Litovsk Andlamas ile tekrar Trkiye'ye gemiti. Elviye-i Selse (Yni liva) denilen Batum, Kars ve Ardahan'dan 11 Eyll 1918 tarihli bir kanunla Batum Vilyeti tekil olunmu idi. Vilyet, Kars ve Batum livalarndan ibaretti. Fakat Mondros mtarekesinin 11. maddesi gereince Trk ordusu, kan dkerek kurtard bu memleket parasn boaltmaya mecbur tutulmu ve Kars livas Ermenilerin eline gemi bulunuyordu. Erzurum, Van, Bitlis, Diyarbakr, Elziz ve Sivas vi lyetleri Ermeni meselesi dolaysiyle vesikalarda 6 Ermeni vilyeti olarak zikredilir. Mondros mtarekesinin ngiltere tarafndan hazrlanan metninde de byle y azlmt. Trk Heyetinin srariyle bu madde kat'i eklini alrken Vilyeti Sitte yni alt vilyet olarak kaydedilmiti. (Madde 24).

63

C. HALK
Osmanl imparatorluu Birinci Dnya Harbine girerken 22 milyon nfusa ve 1.700.000 km2 topraa sahip bulunu yordu. Harb ile beraber topran 1 milyon km'si ve bu toprakta oturan 10 milyondan fazla insan imparatorluk he sabna kaybedilmiti. Geriye, mtecanis olmayan toplu luktan ayrlmaya hazr unsurlardan ve Trk ounluundan mteekkil en ok 12 milyonluk bir halk yn kalyordu. ETNK YAP I Osmanl devletinin 14 Mart 1914'de tanzim ettii ista tistiklere gre, Dou Trakya nfusu 631.094, Anadolu nfusu ise 11 milyon idi. Bar konferansna hazrlk olmak zere, stanbul hkmetinin drt byk devletin mmessillerine 1919 ubatnda verdii muhtrada Anadolu vilyetle rinin nfusu yle gsterilmitir: 9.291.346 1.014.612 542.572 93.364 % 85 slm % 9 Rum % 5 Ermeni %0.8 Musevi, ecneb, muhtelif.

1917 de baslp liselerde ders kitab olarak okutulan Osmanl Corafyay Tabiiye ve ktisadiyesi adl kitapta 9 Dou Anadolu halknn etnik yaps yle anlatlmaktadr: Mslmanlar burada ekseriyeti tekil eder. Nfusun bete drd Mslmandr. Bundan baka Bitlis ve Van Vilayetlerinde Yezitler (10.000) ile birka bin kadar Musevi vardr. Mslmanlarn mhim bir ksmn krtler vcuda ge tirir. ehirlerde Trkler olduka ziyadedir. Mamretlazlz
***************************** 9 Yazan: Faik Sabri, S. 79.

64

64

(Elaz) vilayetinde 30.000 kadar Kzlbalar vardr. erke muhacirleri olduka ehemmiyetli miktardadr. Hristiyanlar, Ermenilerden, Sryanilerden ve bir mik tar Rumlardan barettir. Krdistanda yaayan Sryaniler 150.000 kadardr. Yine 1914 istatistiklerinde Trakya nfusu yle tesbit olun mutur: 360.417 224.680 19.888 26.109 Trk Rum Ermeni Muhtelif

Dersaadet Vilyeti diye anlan stanbul ise, -atalca Sanca dahilhalkn % 59,7 si (580.432) Trk, % 25 i (242.559) Rum idi. Hkmetin resmi ifadesiyle, az ok tarafsz saylacak ya banc Kaynaklarn verdii saylar arasnda byk bir fark yoktur. Mesel Cihan Harbinde Trk Harbi adl eserin yazar Larcher, harbin banda Dou Trakya ve Ana dolu'da 8 milyon Trk bulunduunu belirtmektedir. Kayna ne olursa olsun, btn saylardaki aldanma orann ve harp kayplarn hesaba katarak, Mill Mcadele banda, Dou Trakya ve Anadolu Trkleri 8-9 milyon olarak kabul edilebilir. Grlyor ki, byk bir lm-kalm mcadelesine giriecek olan Trkler, kendi evlerinde yalnz deillerdi. Trakyada, stanbul'da, Bat Anadolu'da ve Karadeniz sahillerinde 1 milyondan fazla Rum ahali ve Kzlrmaktan balaya rak Douya doru btn Anadolu'da yarm milyon Ermeni ahali yaamakta idi. Geri Anadolu bin yldan beri Trkt. Fakat Trk olma yan unsurlar, Trkn geni tolerans sayesinde bu bin se neyi Anadolu'da rahata yaadlar. Nihayet Trkler bunca asr sonra vatan ve istikll kaygusuna dnce, d teh likeler kadar onlardan da saknmak ve korunmak zorunda kaldlar . ttihat ve Terakki idaresinin btn dnyada mbalal bir ekilde aki sler yapan baz tedbirlerine ramen, yalnz Trkiye Rumlar, istikll Harbinde Trk Ordusunun Bat cephesinde harbe soktuu lde asker karabilecek bir nfusa sahip bulunuyordu. Bunlar Trakyada, Bat Anadolu'da ve Karadeniz havzasnda kyleriyle, ehir ve kasabalarda mahalleleriyle kabark ve tehlikeli bir topluluk tekil ediyorlard. Bat Anadolu'nun ancak birka ilesinde Rum ahali yoktu. 65

65

zmir, Aydn, Manisa, Akhisar, Menemen, Krkaa, Se ferihisar ve Bandrma gibi birok yerlerde nfus yzdesinin nemli bir ksm Rumlarda idi. Kuadasnda 11 bin Trke karlk 9 bin Rum, Skede 21 bin Trke karlk 16 bin Rum vard. Urla, Ayvalk ve Erdekte Rumlar Trklerden ok daha fazla idiler. Bu ilenin 23 bin Trk nfusuna karlk Rum nfusu 60 bin kiiden fazla idi. Mill Mcadelede yalnz Ayvalk'n bir kynn 400 mevcutlu bir Rum etesi kard dnlrse, meselenin ciddiyeti daha iyi anlalr. Ermenilere gelince: Bunlar da Anadolu'nun D ou ve Gney blgelerinde Trk halkn gvenliini tehdit edebile cek durumda idiler. Birinci Dnya Harbinden nce Nfus Mdriyeti Umumiyesinin meyd ana getirdii bir istatistik Anadolunun b yk bir parasnda yaayan Ermeni aznl hakknda bir fikir vermek zere aaya alnmtr:
Ahalisi tamamen Ermeni Ahalisi tamamen Ahalisi kark olan kasaba ve kyler Rum olan kyler olan kyler Erzurum Vilyeti Adana Bitlis Elziz Van Sivas Diyarbakr Mara Sanca el Toplam 72 10 249 21 115 73 77 32 0 549 3 8 0 0 0 232 1 0 4 248 241 83 259 115 408 153 268 23 5 1555

Bu cetvele dahil 9 vilyet ve sancan bulunduu bl gede Ermeni ve Rum kyleriyle, halk kark olan ky ve kasabalarn says 2452'yi bulmakt adr. Ayrca Trabzon vilyetinde de harbin banda 70 bine yakn Ermeni yaamakta idi. Harb iinde yaplan tehcir ve sonra Trk Ordusunun douda Azerba ycan'a doru ilerlemesi sebebiyle Trkiye' deki Ermeni nfusu ok azalmt. Fakat harbin yenilgiyle 66

66

bitmesi zerine bir ksm Ermeni muhacirleri eski yerlerine dnmeye balad klar gibi (bilhassa gneyde), bir ksm da bunun iin hazrlanmakta idiler. Anadolu'da ve Trakyada Rum ve Ermeni aznlklarnn her tarafta bu derece yaygn bir vaziyette ve dman tvriyle bulunmalar, Trk K urtulu hareketinin en nemli meselelerinden birisini tekil etmitir. S OS YAL YAP I Mill Mcadelenin insan gerei zerinde aydnla varabilmek, topl umun sosyal yapsn gzden geirmee baldr. nce zerinde durulacak husus udur: O gnn insan, biten bir a ile balayan bir a arasnda kpr olmutur. Yni, hem eski, hem yenian insandr. Yeniaa ynelmi insanlarla, eskiye sarlm olanlarn meydana getirdii toplum, dinamik ve statik kuv vetlerin atmasnn grltsn yanstmaktadr. 10 ki a arasnda bunalan ve yenilenme abas gsteren toplumdaki ins ann dikkati eken en byk zellii, dnnde ve davranndaki elime ve atma hlidir. elime ve atma insanlar arasnda olduu gibi, insan ken di kendisiyle de bu hlde olur. Bu zellii tayan Mill Mcadelenin insan gerekten zor yerde idi. Mill Mcadelenin, bu byk hareketin iinde aktif veya pasif olarak, hareketten yana veya karsnda yer alan insanlarn davranndaki d gr n, gerekleri doru olarak aksettirmemektedir. Bu d grnn geriinde yatan, insanlar etkileyen gerek unsurlar, sosyal yapnn zelliinde gizle nmektedir. Milli Mcadele devrinde Trk toplumu 4 sosyal gruba ayrlr.
*************************************************** 10 - 40 yl sonra bugn biz de bir a atlama abas iin deyiz. Bu garip benzerlikten dolay; getirdii askeri ve siyasi zafere ramen, Mill Mcadelenin maalesef tamamlanm ve hedefine ulam bir devrim hareketi olarak kabul gtr. Toplumun sosyal yaps sebebiyle, Mill Mcadelenin zmeye alt meseleler nemli lde yi ne mevcut. Bu mcadelenin devrimci, ilerici kadrosunun ayana taklan, yolunu k esen engeller aynen ortada duruyor. 11 - Bugn de olduu gibi.

67

67

1 Aalar ve eraf. 2 eyhler, din adamlar, 3 Aydnlar, 4 Halk (Byk ounluu kyl olmak zere, ehirlerde ve kasabalarda esnaf, zanaatkar). Milli Mcadelede, bu sosyal gruplar, kendi zellikleri ne has genel bir davran gstermemilerdir. Her grupta mcadeleye katlanlar, kar duranlar ve ntr kalanlar vardr. Bir snf uuruna varamam olan aalar ve eraf, toplumun nfuzlu bir kanadn tekil eder. Gerek kydeki aa, gerekse ehir ve kasabadaki eraf, nfuzunu daha ok topraa dayanan varlktan, yni zengi nlikten almaktadr. Bunlar, genel olarak birbirini ekemeyen, karlkl rekabet halinde bulunan bir zellik gsterirler. Bu sebeple, bir kasaba erafnn toptan bir taraf tutmas dnlemez. Eer eraftan biri Kuvayi Milliyeci ise, dieri stanbul hkmeti tarafndadr. Bazs maln, mlkn muhafaza edebilmek iin dmanla ho geinme yolunu tutmu, bir ksm da yine ayn maksatla dvenler safnda yer almtr. Her yerde, Mdafaai Hukuk teekkllerinin, Hey'eti Milliye ve Heyeti Merkeziyelerin banda, idarecileri arasnda aydnlarla beraber erafn bir ksmm grmekteyiz. Aa ve eraftan, Milli Mcadeleye katlarak -zellikle Bat AnadoludaKuvayi Milliye tekil edenlere, mfrezeleri kendi imknlariyle silhlandrp besleyenlere ve banda savaanlara oka rastlama ktayz. Aalarn ve erafn sosyal yapdaki yerini iyi bilen Mustafa Kemal Paa, Erzurum Kongresinden sonra, bl genin bu nfuzlu insanlarna zel mektuplar yazarak kendilerini, bulunduklar yerde milli tekiltn kurulmasnda ve zararl telkinlerin nlenmesinde yardma armtr. Aa ve eraf kadar, bazen daha fazla nfuza sahip olan din adamlarn, nemi dolaysiyle ayr bir blm hlinde incelemek gerekir. Aydnlara gelince : Toplumda yol gsterici rol oynayacak olan bu sosyal grubun, Milli Mcadele devrinde iki zaaf vardr. Biri, ok azlk olular, dieri de politik bak mdan iki hasm cepheye -ttihat ve tilf- blnm bulunmalardr. Geri erafta ve dier zmrelerde de, az veya ok bu blnme mevcuttu. Fakat, politik dmanlk, zararn en ok aydn grupta hissettirmitir. Devrin aydnlar arasnda say ve fonksiyon bakmn -

68

dan subaylar nemli bir yer tutmaktadr. Ordu blmnde grlecei zere, Mill Mcadelenin asl aydn kadrosu nu subaylar tekil etmitir. Sivil aydnlar; bata idare mirleri (Valiler, mutasarrflar, kaymakamlar) ve dier memu rlar, adliyeci ve er'iyeciler, retmenlerdir. Normal olarak, halk daha ok aydnlarn etkilemesi gerektii hlde, halk dolayl veya dolaysz ekilde birinci derecede din adamlariyle aa ve erafn etkisi altnda idi. Bunun iindir ki, aydnlar halk mcadeleye srkleyebilmek amaciyle dier sosyal gruplar yanna almak zorunda idi. Bu adan baklrsa, Mill Mcadele, adna ve btn d grnne ramen, topyekn ve sadece bir halk hareketi saylamaz. Halk, bu mcadelenin ihtill cephesine de, sava cephesine de, bata subaylar olmak zere aydn zmre tarafndan zaman zaman, zorla srklenmitir. Daha ksa bir deyimle, Mill Mcadele, hele bz tehlikeli dnemele rde halka ramen yaplmtr. Durum byle olduu hlde bu harekta Milli Mcadele denilmesi yanl deildir. nk; mcadelenin insan kaynan, ne ekilde olursa olsun, halk tekil etmi ve maddi mal imknlar halktan salanmtr. Mcadele, halka ramen, halkn yararna yap lmtr. Milli Mcadele, bir bakma, Trkln Osmanlla kar yapt bir kurtulu sava da saylmak gerekir. Osmanl Devleti topluluundan koparak bamsz olmak iin Bulgarlarn, Yunanllarn yaptklar istikll mcadeleleri ile 1919 ylnda balayan Trk mcadelesi, nemli bir farkllk gstermemektedir. Osmanl Devleti bnyesinde Trk unsurun yerine baklnca baka trl dnmek mmkn olmuyor, ite bu sebeple de hareket milllik kazanmakta ve 1919-1922 dneminin Mill Mcadele deyimiyle ifadesi doru dmektedir. Hukuk ve sosyoloji asndan Halk ve Millet kavramlar arasndaki fark da gz nnde tutulursa, Mill Mcadele diye adlandrlan bir hareketin halka ramen yaplm olduunu sylemekte bir elime bu lunmad daha ok akla kavuacaktr. Aada tesbite altmz sebeplerden bir ksm, Mil li Mcadelede, halk kar ihtill 12 hareketlerine kolay**************************************** 12 - Mill Mcadele literatrnde syanlar, s yanlar diye adlandrlan hareketler, gerekte kar ihtill hareketleridir .

69

ca itmitir. Konya, Yozgat, Bolu, Dzce, Adapazar ve da ha baz yerlerde patlak veren kar ihtill hareketlerine halkn daha istekli katlmas Anadolu ihtillinin en nemli karakteristiidir. Mill Mcad eledeki kar ihtill hareketlerinin phesiz bir felsefesi olmak gerekir. Toplumun sos yal yapsnn kolaylatrd bu hareketlerin en tehlikelisinin ve en nemlisinin cereyan ettii blgede, Bolu Mutasarrf Osman Kadri tarafndan yazlp datlan 19 Mays 1920 tarihli aadaki bildiri, kar ihtilalin felsefesini de aklamaktadr: Ey Padiaha, dine, devlete be yz seneden beri sadakati ile dnyay hayrette brakm olan hakiki mslmanlar: Bolevik nam altnda drt yz senelik din ve devlet dmanmz olan Moskoflardan km eriata aykr, ve kanuna uymayan bir ie kaplan birt akm ekiya 13 vatan kurtaracaz diye Anadolunun siz saf ve namuslu halkn aldatarak Padiahna, Mslmanlarn Halifesine isyan bay ra ekmilerdir. Boleviklik, parann, maln, emlk ve arazinin ayak takm yersiz, yurtsuz bir takm haydutlar tarafndan yama edilerek bu haylaz, tembel, cani herifler arasnda taksim edilmesi, hi kimsenin nikhl kars olma yp her kopuun her kadn istedii gibi kullanmas, ocuklar iki yana kadar analarnn kucanda kaldktan sonra alnp umumhanelerde beslenerek anasz ve babasz yetitiri lmesidir ki, ne bir babann ocuunu, ne bir evldn ana ve babasn tanmamas demektir. Bu, dinimiz olan slam dinine, muhalif olduu gib i aile hayatna, insanla hereye uymad iin mslman memleketlerinde skmez. nk" g vur icad olan bu dete uyarak maln, ka rsn fed edip Rusya'da sokaklar ortasnda hayvan misali yaayan adamlar gibi serseriyane bir hayat hibir Mslman, hibir insan, hibir vicdan kabul edemez. Ancak memleketimiz tedenberi haydutluk ve soygunculua alm, sefer berlik devam ettii mddete vurgun vurarak kanunun s tnde bir mir gibi bulunduklar yerlerde zorbacasna hareket ve rahat yaamay, iy ve iret rezaletini det etmi birtakm subaylar ile hapishaneden firar etmi yahut her naslsa yakasn imdiye kadar kanunun penesine vermemi olanlar vardr ki, bunlar milletin ezildiini, ma hvolduunu, kylerin harap, kadnlarn dul, ocuklarn ye************************************* 13 - Her ileri harekete komnistlik ve boleviklik dam gas vurmak detinin 1920'de teesss ettii anlalyor .

70

70

tim kaldn dnmek istemezler. Maksattan her ne nam olursa olsun vu rgunculuk devrini devam ettirmektir. Namuslu adamlarn iltica ettikleri kanunu, hkmeti, padiah tanmyorlar. Vatan kurtaracaz diye btn Anadoluyu kasp kavuruyorlar. Padiahmz esi rdir, kurtaracaz diye zorla para ve asker topluyorlar. Bir seneden beri Anadolu'da yakmadk ky, ldrmedik adam, yapmadk cinayet brakmadlar. Halbuki, Yu nanllar zmirden karacaz dediler bilkis igalin balamasna sebep oldu, bar artlarn hafiflettireceiz dedi ler, daha ok iddetlendirmeye sebep oldular. Din kardeiniziz diyorlar, kylerinizi soyuyorlar, zorla asker yapp din kardeinize, hem de Mslmanlarn Efendisi Efe ndimizin meru olan hkmetine kar silah kullanmaya zorluyorlar. Bu hkmete, kanuna kar isyandr. Meru olan hkmetlere kar hibir meru olmayan kuvvetin sebat etmi olduu yoktur ki, bunlar da sebat edebilsinler. ayet hkmetin bu isyan bastrmaa muvaffak olamyaca farzmuhal olarak kabul edilse bile o zaman Anadoluya dehetli bir Yunan ordusunu sokacaklardr ki, onlar bittabi bizler gibi dkl en kanlarn din, karde kan olduunu dnerek hareket etmiyecekler. Anadolu'nun salam ka lan birka vilyetinde de dierleri gibi ta stnde ta kalmyacak, aldatlm olanlar ile aldatlanlar tefrik edilme yip asayisizlie elverili grnen memleketi miz, milletimiz asrlarca ban dorultamyacak s urette ezilecektir. Dman dmana mevld okumaz. Bundan dolay btn bu hlleri dnn, ileri ile gznz nnde mahiyetleri belli olmu olan bu cani, bu haydutlara aldanmaynz. Son ra piman olmak fayda vermez. Padiahmz bunlar asn diye iln etmi. eriat fetvasn vermi. Her tarafta harekta balanmak zere ordu lar hareket ettirilmitir. Bunlar tanyan, gece gndz iretle, soygunculuk ile karlar, olanlar ile vakit geirdiklerini gren yakn yerler kendilerine hibir yardmda bulunmad iin kendilerinin rezilliklerini gz nnde grmeyen siz uzak yerler halkn aldatp asker topl amaa alyorlar. Hkmet kuvvetleri muntazam kollar ile noktadan har eket edecek, bunlar ayn hak ile tepeleyecektir. Gelen bunlarn hepsi gnahkr deildir. Aldatlm olanlarn kanna girmeyi vicdanmz, dinimiz kabul etmiyor. Padiahmz Halife-i Mslimin Efendimiz de ifal edilmi olanlar mazur' grecek aff ahanelerini iln ettirdiler. Maiyetimizdeki kuvvetler muntazam kuvvetlerdir. erkez, Abaza, Trk 71

71

Grc, Laz bunlarn hepsi din kardelii hissiyle mtehassis tirler. Teslim olacak halkn, askerin mal, can, namusu benim ve hkmetin kefaleti altndadr. Hatt karkla meydan verilmemek iin asker ve gnll kuvvetleri ehri nize sokmamay bile taahhd ediyorum. Btn erkez ve Abazalarn en nl ve ok vicdanl ve nfuzlu beyleri beraberimdedir. ehri Bolulu svariler ile polislerim muhafazada bulunacaktr. Bir tek din kardeimin burnunun kanamasna bile (vallah ve billh) msaade olunmayacaktr. Bu nu cmlemiz taahhd ediyoruz. Hatt imdiye kadar bu yolda hareket etmi olan s ubaylar dahi fal edilmi bir din kardei, bir kan kardei tandmz iin ne canlarna, ne de mallarna dokunulmayacaktr. Divan harbe de tevdi edilmeyecektir. Bunun iin memleketin ileri gelenleri gizlice toplannz. Sizlere silh da ttklar anlalyor. Tabii bu subaylar hemen tevkif eder ve askere tes lim olmalarn o vakit teklif edersiniz. Askerin teslim olmak zere bulunduunu, fakat soyulup ldrleceklerinden korktuklar iin ittifak edemediklerini bu tarafa kap ge lenler sylediler. Bu teklifi, verdiimiz teminat zerine kabul edeceklerinden eminim. Bunu size hkmet namna yazyoruz ve hi kimsenin bir eyine dokunulmayacam yine meru hkmet namna taahhd ve tekeffl ediyorum. Aksi takdi rde pek iddetli bir surette kanunun hkmn ve eriatin gereini istemiyerek vicdanm arzu etmiyerek tatbika mecbur olacam. Herhangi bir vasta ile c evabnz bekliyorum. Cevap yirmi drt saate kadar vrud etmedii takdirde kararnz bilhassa nefsi kasabay asi kuvvetlere iltihak etmi addedeceimi ma alesef beyan ederim. HALKIN MOR AL DUR U MU Milli Mcadele, ite bu eitli etkiler altnda yaayan 8 -9 milyonluk Trk halkn gc ile yaplacakt. Trkleri zayf dren i dmanlar bu kadar da deildi. Yokluk, yoksulluk, yorgunluk da bir tarafa verem, trahom, stma ve frengi byk mcadelenin nsan kaynan son derece verimsiz klyordu. stelik, halkn moral durumu da bozuk idi. Hkim unsur olmasna ramen, bir i mparatorluun tebas olarak yaamak, Trk halkta milli uurun geli mesini nlemiti. Ancak son devirlerde yalnz aydn evre ler arasnda mill uur gelimeye balamt. Trk Kurtulu Mcadelesinin balamasnda Millet ve 72

72

Liderden herbirinin eref hissesini izah ederken Bischoff Ankara adl kitabnda yle demektedir: Hazr olmayan eyi en keskin fikir dahi hayata a ramaz ve fikrin nefesi kendisine demedike, en hazr olan ey dahi ha yata kendiliinden doamaz. Millette hazr olan ne idi? mparatorluk camias iinde Osmanl olarak yaad iin milli uur uyanmamt. Aydnlarn ounluu da dahil olmak zere geni halk tabakalar padiah - halifenin ahsna bir mmet psikol ojisiyle bal bulunuyor veya yle grnyordu. Millet, bu ban koparlmasna hazr deildi. Millet grnte, ma nen ve maddeten tekrar dmeye de hazr deildi. Fakat, Kuvay Milliye dodu ve stikll Harbi yapld. O halde millette hazr olan bir ey vard. Bu bir sfenkstir. Yine Bischoff'un dedii gibi, Trk sfenksinin sr rn, Mustafa Kemal biliyordu. Mustafa Kemal, Nutuk'ta diyor ki: ayan dikkattir ki, zmirin ve bunu takiben Mani sa'nn ve Aydn'n igali ve icra olunan tecavz ve mezalim hakknd a henz millet aydnlanmam ve milli varla vurulan bu feci darbeye kar alenen bir trl teessr ve ik yet ortaya konulmamt. Milletin bu haksz darbe karsnda sessiz ve hareket siz kalmas elbette milletin lehine tefsir olunamazd. Mustafa Kemal, durgun bir suda frtna koparmak zo runda idi. Yoksa liderin bir iareti ile btn millet ayakla nacak deildi. Ve nitekim byle olmamtr. Mill Mcadele; kahramanlarn ve korkaklarn, vatanseverlerin ve hainlerin, ulvi gayelerin ve ahs menfaatlerin attklar ve yartklar bir boumadr. Bir oklar tereddt ve kararszlklar yznden korkaklarn saf nda, cehalet ve taassuplar sebebiyle hainlerin arasnda grn mlerdir. Yllardan beri arka arkaya devam eden harplerin halkn ruhunda uya ndrd bezginlik ile madd ztraplara ilveten harp sonralar mahade olunan ahlki buhran, Trk davranna yakmayan bir hayli irkin hdiselerin sebeplerini tekil eylemilerdir. Bugn elde bulunan bz notlar ve htralar, bu ruh haletinden canl rnekler vermektedir, ite Krklareli'de 49. Tmen kumandan olarak bulunan Albay kr Naili (Gkberk) beyin Kolorduya ektii telgraf: Eraf umumiyetle ekingen bir durumdadrlar. Bal-

73

kan harbi felketi bunlarn maddi kuvvetlerini sarsm, m nevi kuvvetlerini altst etmi, yce duygular namna bun larda birey brakmamtr. Tehlikeli bir zamanda bu gibilerin malen ve bedenen, fedakrlkta bulunacaklarn pek o kadar mit etmiyorum. Orta hallilerle vaktiyle siyasi cere yanlara kaplmam olan kyllerin byk bir ksmnn, yurtlarnn korunmas iin, iyi idare edilirse, gerekince, seve seve her trl fedakrla katlanacaklarn mit ede rim. 14 Kean'da 60. Tmen Kumandan vekili Yarbay Cemil (Uybadn) bey de Kolorduya gnderdii bir raporda u iza hat vermektedir: Yerli Mslmanlar, tekiltsz, duygusuz, kaygusuz ve silhszdr. Bu tehizata ihtiyalarn takdir etmedikleri gi bi, buna lzum da grmyor. Hatt ellerindeki silhlar Rumlara satanlarn pek ok olduunu esefle renmekteyim. Makedonya muhacirlerinden olan Trkler ve Pomaklar ise, daha uyank, ksmen silhl mdafaaya ve mukavemete azim lidirler. Bunlardan bir dereceye kadar faydalanmak mmkndr. Rumlarn ete faaliyetlerini, milli tekiltla karla mak kesin ise de yerli Trklerde yeter derecede metanet ve milli selbet grmediim gibi ilerde muvaffakiyet sebeplerinden az skl asla taktir etmediklerinden, Ms lmanlar arasnda, ciddi ve esasl tekilt kurmaya cesaret edemiyorum. Ancak, hamiy eti tecrbeden gemi olan Sap k smail, Karpuzlu Mehmet ve Selanik muhacirlerinden Molla Aalar gibi gvenilir adamlarn kefaleti altnda g men ve yerlilerden bir ksm yurtsever adamlarla gayet gizli tekilt hazrlamak ve Tme nce bunlara silh vermek mmkndr. Bunlarla, umumi bir savunma yaplmazsa da hi olmazsa Rum komite ve etelerinin bir dereceye kadar, faaliyeti tahdit ve cretleri krlabilir midindeyim. 15 Bu mitler ge ve g gerekleecekti. 60. Tmen Kumandan ve daha yzlerce, binlerce kumandan, idare miri ve hamiyetli Trk evld mitlerini kaybetmemilerdi. Fakat, bunlara karlk, artk kurtulu aresi kalmadna inanan, btn midini kaybetmi onbinlerce, yzbinlerce in************************************************ 14 Tevfik Bykolu - Trakya'da Mill Mcadele, C. t. S. 201. 15 Tevfik Bykolu, Trakya'da Milli Mcadele C. I, S. 202.

74

74

san vard. mitsizlere hamiyet duygular alamak mmkn dei ldi. zmir'in Yunanllar tarafndan igali ve Yunan Ordu sunun sahilden ierilere doru ilerlemeye balamas da ayrca umum bir tel ve aknlk yara tmt. Mill Mcadelede rnek bir kahramanlk gsteren Ala ehir'de grd aknl, o gnk kaymakam yle anlatyor: 16 tiraf etmek lzmd ki, herkeste harp bitkinlii vard. Ruhen zayf ola nlar bsbtn tel iinde idiler. Bunlardan bzlar Uak'a kamak yolunu tu ttular. Tapu memuru Mustafa Efendi gibi drt memur da onlara katld. Hele jandarma blnden kaanlar ok oldu. Hatt bana tah sis edilen jandarma neferi dahi bir sabah habersiz Emeye gidiverdi. zmirin igalinden bir hafta sonra XVII. Kolordu Ku mandanlk, vekleti greviyle Anadoluya geip Yunanllara kar ilk direnme hareketlerini terti plemeye alan Albay Bekir Sami Beyin anlattklar, Mill Mcadelenin ne ar artlarla baladn aka gstermektedir. 17 23 Mays 1919 sabah Bandrma'dan trenle yola k tk. Ar eyalarmz Bandrma'da braktk. Ayn trende Albay Kzm, Vasf (Sonra Maarif Vekili olan) ve Hamit evket de vard. Gne batarken Balkesir'e geldik, btn istasyonlara Yunan bayraklar ekilmi grdk. 24 Mays 1919 sabah Akhisar'n manzaras yley di: Btn caddelere Yunan bayraklar aslm, herkes Yu nanllarn gelmesini bekliyor. Birok kimse yerli Rumlarn yanna sokulmu, dalkavukluk ediyor ve bu sayede, Yunan ehre girince hayatn, maln mlkn emniyete sokaca n sanyor. Btn terzi dkknlar, geni Yunan bayraktan dikmekle megul. Bekir Sami Beyin Bat Anadoluda halk tekiltlandrmak, ordunun dank birliklerini toparlamak ve dmana kar mukavemet hazrlamak gibi gayretleri, cesaret ve metanetinin ak delilleridir. Bu meziyetler bile o felketli gnlerin aknlyle baka trl grnebiliyordu. Alae hir Kaymakam Bezmi Nusret Beyin samim bir tarzda ka leme ald hatratndan bu havay anlamak kolay olacaktr.18
********************************************************** 16 Bezmi Nusret Kaygusuz: Bir roman Gibi S. 168 17 Rahmi Apak - istikll Savanda Garp Cepheli Nasl Kurtuldu. S. 22. 18 Bezmi Nusret Kaygusuz, Bir Roman Gibi S.171 75

75

zmir ve lelerinde bulunan 66. Frkann dank m rettebatn toplamak vazifesiyle XVII. Kolordu Kumandan l vekaletine tayin edilen Miralay Bekir Sami Bey 25 Mays 1919 da Bandrma yoliyle Akhisar'a gelmi, Akhisar'dan Salihli'ye oradan da Alaehir'e gemitir. Derhal Askerlik ubesine gittim. Koca binada adeta yapyalnzd. Odann birinde Binba Muhtar Bey ve darda da sekiz on nefer vard. Kendisiyle grtm. Moner, hkmet yok demekten baka bir ey sylemiyordu. Bizi saran felket karsnda o da aalamt. Bir trl toparlanamyordu. Aslen erkez olan bu zatn simasndan ve tavrlarndan hain, sinirli ve atlgan bir karakterde olduu anlalyordu. Pe ncereden darya baktm. Hayvannn srtnda eeri du ruyordu. Kolordunun bir kiiye inhisar etmesi ve onun da hareket zere bulunmas beni rktmekten hli kalmad... O srada kimsenin asker olmaa hevesi yoktu. Umumi Harp felketi mi lletin gzn yldrmt. Herkes o zaman ki beyleri ve subaylar Enver Paann kalntlar saymakta idi. Vatann kurtulmasn ancak milli kuvvetlerin vcut bul masna bal gryordu. Anadolunun dier blgelerinde de durum farkl deildi. Her yerde halk bezgin, bitkin, mitsiz ve askerlie, har be kar isteksizdi. Terhis olduktan sonra 1919 banda memleketine dnmekte olan yedek subay Cevat (Dursunolu) Bey, Dou Anadoluyu u halde bulmutu : Yollar Rus ordusunun eitli dkntsyle dolu idi. Kylerin ou botu. Halkn pek az yurtlarna dnebilmilerdi. Bunlar da birer virane olan evlerine yerlemeye alyor, gnlk geim derdiyle rpnyorlard. He le Gmhane'den teye k sertlemeye balayan aman sz iklimde yoksul halkn durumu bir fet hlini almt. Kylerde od yok, ocak yok. Geen drt yln etin k savalarnda insan eti yemee alan kurtlar geceleri s rlerle dolayor ve insanlara saldryorlard. Biz ancak kafileler hlinde ve gnde onbe yirmi kilometre yryebiliyorduk, iklim iddeti, sava sonras musibeti yetimiyormu gibi, bir de hkmetsizlik felketi her tarafa kmt. Memleketin irazesini ancak bu snr vilyetleri halknn siyasi olgunluu ve sa duyusu koruyordu. Bu kt artlar altnda birok gnler yavan ekmek dahi bu lamadan han viranelerinde ksz ve atesiz geceliyerek eitli glklerle yirmibir gnde Erzurum'a varabildik. ocukluumun en mes'ut gnlerini iinde geirdi im ve 1915-1919 knda tabyalarnda dtm Er76

76

zurum ehri bir enkaz yn olmutu. Savatan nce seksen bin nfusu olduka refahla besleyen, arlarnda pazarlarnda kalabalktan geilmeyen bu gsterili snr kentinden kocaman bir ky harabesi ortada kalmt. Sa va yllarnda onbinlerce insan tifsten ve eitli bulac hastalklardan lm, istil ncesinde eli aya tutanlar muhacir olmu, o nbin kadar hemehriyi de Ermeniler ekilirken ldrmlerdi. ehirde kl art olarak drt bin kii kalmt. Bir bu kadar da kylerden buraya g etmilerdi. Bu yzden ehir kylemiti. lmlerden kurtulan hemehrilerle, muhacirlikten dnenler ya ngnlardan ve patlayan cephaneliklerin depremlerinden kalan eski refaht evlerinin harabel erinde birer ikier oda tamir ederek iine snmlar, geri kalan enkaz yakarak k geirmeye urayorlard. D grn umut verecek gibi deildi.

77

D. DN VE DN ADAMLARI

Kuvayi Milliye edebiyatnn renkli bir islmi taraf vardr. Beyannameleri ve nutuklar ssleyen din szler, sktka kaleme alnan fetvalar, metinlerin bandaki besmeleler, kongrelerin sonundaki dualar, bu edebiyatn zen gin rnekleridir. Mill bir davrann bu derece dini bir kla sokulmas, cahil halk ynlarna, ne ehitlik, ga zilik gibi sade inanlarn, ne de dini ykseltmek gibi byk iddialarn telkin edilmesi iin deildir. Eer o gnlerde din, tesirli bir silh idi ise, bunu Mslmanlar, dmandan ok birbirlerine kar kullanmlardr. Uzun bir zaman, Kuvayi Milliyenin, yni dmana kar silha sarlp mcadele etmenin din asndan tart mas yaplmtr. Aslnda bunun dine aykr hibir taraf olmadn herkes biliyordu. Fakat kavgadan kamaa ha zr olanlar iin ahkm karacak eitli sebepler vard. Padiah-Halifenin Kuvayi Milliyeye kar olmas, devletin iinde bulunduu artlarn arl, yeni bir harbin getirecei felketler, bylelerinin nazarnda K uvayi Milliyeyi dinen mahkm etmeye elveriyordu. Bu zihniyetin en tipik rnei Mlkiye Mektebi mezunu bir aydn, Edirne istatis tik Mdr Neyyir Bey vermi ve Edirne kongresinde (9 Mays 1920) yle konumutur: Cenk etmek padiahmzn emir ve iradesine baldr. Buna karar vermek mes'uliyetli bir itir. Padiahlar, bir ok istiarelerden sonra vurumak kararn verirler. Bizde bu yetki var mdr? Dinimiz buna elverili midir? oluk ocuumuz ve btn memleket kana boyanacak. Harp iek deil, harp kad n deildir, harp iir deildir. Harp taraftarlarna soruyorum, bunun kanl sonu larn dnyorlar m? Evvel, mes'elenin dini taraf zlmelidir... 19
************************************************ 19 Trakya'da MU11 Mcadele, S. 266.

78

78

Ayn kongrede bir din adam, psala mfts, Neyyir Beyi u ekilde desteklemi ve meselenin dini cephesi ni (!) zmtr. Cihad, imam iln eder. mam olmadka harp olmaz. Kumandan, Padiahmz serbest deildir, muhasara altndadr, dedi. Vali daha dn ge ldi, yle olsayd, azdan dertlerini anlatrlard. Esaret yoktur, cihad iln edecek yoktur. Kuvayi Milliyeciler de, dvalarnn savunmasn dini esaslara dayam aya dikkat etmilerdir. Maksat yalnz vatan, milletin istikllini deil, ayn zamanda hilfet ve saltanat makamn da kurtarmakt. Padiah - Halifenin esir olduunda israr ediliyordu. Padiahn tuttuu yol aka belli olduktan sonra da ayn ifadelerin kullanlmasna devam olundu. Fakat, stanbul, Kuvayi Milliyeyi dini silhlara kar da zayf gryor ve bu suretle alyordu. Ortada dini bir mes'eleden doan anlamazlk bulunmad hlde, din, zaman zaman bu ynden n plna gemitir. Din faktrnn devaml olarak Kuvayi Milliye aley hine alt sylenemez. Memleketini gerekten seven bir ok din adamlarnn, kendiliklerinden Kuvayi Milliyeyi tuttuklar grlmtr. Daha zmir'in igalinin ertesi gn, Denizli Mfts toplanan halka yle demitir: Her ne pahasna olursa olsun Yunanllara kar koy mak gerekir. Yunanllarn igal eyledii memleketler halk iin de farz- kifayedir. Ben fetva veriyorum. Silh ve cephane azl veya yokluu hibir zaman kavgaya mni olmay acaktr. Hibir mdafaa vastas olmayan bir Msl man dahi yerden ta alarak dmana atmaya mec burdur. Mftnn szlerinin ne derece tesir ettii nemli deildir. nemli olan nokta, fetvann kavga lehinde verilmesidir. Dmeye pek istekli olmayan halk, iine gelmese bile fetvaya saygl grnmek zorunda idi. Kuvayi Milliye taraftar din adamlarnn davrann beli rten en gzel rneklerden biri de, Edirne kongresinde Saray Mfts Ahmet Efendinin konu masdr. Mft Efendi tezini yle savu nmutur: zerimize den vazife, memleketimizi muhafaza ve mdafaa etme ktir. Bu hareketimizle, Padiahmza isyan etmi olmayz. H... Ben, din kardelerime hakikati sylemek isterim. Bir Trk dnmem ki cihaddan kansn. Dn, bir mft gcenip ekildi. Onun gnl alnsn, b79

79

tn mftler bundan memnun olacaklardr. Dman istil tehlikesi olan bir yerde, cihad, farz- yindir. Biz, mukavemet etmezsek padiahn emrinden ayrlm oluruz. Hem biz, taarruza uramadan muharebe edecek deiliz ki... Ha zrlk yapacaz. Hazrlk yapmak, devlet ve millete, hil fet makamna ball salamaktr. Bou bouna oturursak miskinlik ve zilleti kabul etmi oluruz. Elimizde olan mal, mlk dmana geecektir, iimizde baka trlsn iddia edecek var mdr? Cihadn gzel oluu, islmln erefini ykseltmesindendir. Mft Ahmet Efendi, kongredeki mftlere dnerek so ruyor: yle deil mi hoca efendiler. Hocalar cevap veriyorlar: Hay hay, yledir, Efendi hazretleri. 20 Mustafa Kemal Paa daha balangta din faktrn gz nnde tutmu bulunuyordu. Ordu ile, halk ile, Mda faai Hukuk teekklleriyle temas ararken, nfuzlu din adamlarnn da ayn safta bulunmalarn salamaya alyordu. Onlardan byk bir yardm grmese bile, zararl olmalarn nlemek lzmd Nitekim olaylar gelitike ne ka dar isabetli hareket ettii anlalmtr. Tokat'tan 26 Haziran 1919'da, Konya'da ikinci Ordu Mfettiliine ektii bu telgraf, Mustafa Kemal Paa'nn bu meseleye ilk gnlerden itibaren nem verdiini gstermektedir: Tokat ve havalisinin islm nfusunun yzde seksen ve Amasya haval isinin de mhim bir ksm Alevi mezhep olanlar tekil ediyorlar ve Krehirdeki Baba Efendi hazretlerine fevkalde bal bulunuyorlar. Vatann ve milli is tikllin bugnk tehlikesini bilfiil grmekte olan ad gee nin mevcut kanaati, phe yoktur, buna pek msaittir. Bun dan dolay sz sahibi ve emniyetli baz kimseleri grtrerek kendilerince uygun grlecek Mdafaai Hukuku Milliye ve Reddi ilhak cemiyetlerini takviye edecek surette bir ka mektup yazdrlarak bu havalideki Alevi nfuzlularna datmak zere Sivasa gnderilmesini pek faydal telkki ediyorum! bu babdaki yce yardmlarn istirham ede rim. 21 Erzurum Kongresinden sonra, mill dvay anlatmak
*************************************** 20 T. Byklolu, Trakya'da Mill Mcadele, S. 270. 21 Harp tarihi vesikalar, No. 113.

80

80

iin bir ok nfuzlu kimselere zel mektuplar yazan Mus tafa Kemal Paa, bu arada eyhleri ihmal etmemitir. Mesela: Kfrevizade eyh Azdlbaki Efendi hazretlerine. eyh Mahmut Efendi hazretlerine. Meayihl azamdan eyh Ziyaeddln Efendi hazretlerine. yazd mektuplarda Zat lileri gibi fedakr, vatanperver dindalarmn b enimle beraber alacana phem yok tur diyor ve szlerine Muhabbet ve hrmetlerimin kabuln rica ederim efendim ha zretleri cmlesiyle son veriyordu. Bunlar, geni nfuz blgeleri iinde gerekten kudretli adamlard. Onl ara kar saygl ve mltefit davranmaktan baka are yoktu. eyhefendi hazretleri, Babaefendi hazretleri 22 ve bunlar kadar nfuslu olmamakla beraber Mft efendiler, Hoca efendiler, Trkiyenin nemli kiileri idiler. Kuvayi Milliye cephesinde yer alan din adamlar, Mdafaai Hukuk Cemiyetlerinin idare hey'etlerine, kongrelere geni lde katlmlar ve aktif pol itika yapmlardr. Erzurum, Ankara ve Konya gibi byk merkezlerde Mdafaai Hukuk Cemiyetlerinin banda din adamlar vard. Erzurum bakan Hoca Raif Efendi, Ankara Bakan Hoca Rfat Efendi, Konya Bakan Saatzade Hac Rfat Efendi idi. Birinci Byk Millet Meclisinin 60 yesi sarkldr. Ve bu sarkl meb'uslar arasnda usta politikaclar kmtr (er'iye Vekili olan Vehbi Hoca gibi). Mecliste en byk tenkitinin yine bir hoca olduu sylenmektedir. Isparta Meb'usu Hseyin Hsn Efendi.23 Halife tarafn tutup Kuvayi Milliyeye kar kan din adamlar da Milli Mcadele olaylar iinde tesirsiz kalma mlardr. Bunlar fonksiyonlarn yalnz ibadetle, vaazla deil, kan dkerek de yapmlardr. Bu silhor hocalar ara snda 31 Marttan kalma eriat dkn, mektepli dman yobazlar, ne isted iini bilmeyen cahil takm ve din yolunu kr yolu sayan akg zler vardr. Gerede, Bolu olaylarnn
****************************************************** 22 Mustafa Kemal Paa, Sivas'tan Ankara'ya g iderken Krehir'de Hacbekta'a uram ve Babaefendi'nin bir gece misafiri olmutur. 23 S. Aaolu, Kuvayi Milliye Ruhu, S 280

81

81

Kr Ali Hocas, Divitli Eref Hocas, Dzcenin Ahmet Hocas, Biga'nn Gvur mam, Konya'nn, Bozkr'n eyh Zeynelabidin'e bal haclar, "Milli Mc adelenin i cephelerini aarak, ciddi tehlikeler yaratmlardr . Kuvayi Milliyeyi datmaya alan Anzavur, avenesine Kuvayi Muhammediye adn takmtr. Btn bu kar ihtill hareketleri genellikle din adamlarnn idaresinde ve din urunda dzenlenmitir . Byk Millet Meclisinin al srasnda, stanbul - Anadolu mcadelesinin din! cephesi en kritik safhaya girmi bulunuyordu. eyhlislmn btn hnerini gstererek hazrlad korkun Fetvay- erife, her tarafa yaylm, silhor ulema gemi azya almt. Buhranl gnler geiren Ankara, Byk Millet Meclisini acele toplamaya alarak, al Cumaya raslatt gibi, byk bir dini merasim de yapmtr. Bu hengmede Meclisin yaynlad bir bildiride, millete kar yle denmektedir: Biz vekilleriniz Cenab Hak ve Resul Ekrem namna yemin ederiz ki, Padiaha, Halifeye isyan sz bir yalandan ibarettir. eyhlislmn fetvas da karlksz braklamazd. Ana dolu ulemas da bir mukabil fetva hazrlad. Bylece iki taraf da din konusunda son ve en etkili szlerini sylemi oluyorlard. Milli Mcadelede din ve din adamlarnn iki zt ekilde dvaya karmasn gsteren bu fetvalar, kendi lerine has slba dokunmadan Trkeletirerek okuyuculara sunmak isteriz. S TANBU L'U N FETV ASI Sultan Vahidettinin bir Hatt- Hmayunu ve hkmetin bir bildirisi ile birlikte 5 Nisan 1920 gn yaynlanp datlan ve eyhlislmn imzasn tayan Fetvy- erife aynen yledir: Dnya nizamnn sebebi olan slm halifesi (Yce Tanr onun hilfetini kyamet gnne kadar srdrsn) hazretlerinin idaresi altnda bulunan islm beldelerinde baz kt ahslar aralarnda birleip ve kendilerine reisler se erek padiahn sadk teb'asn hileler ve yalanlar ile kandrmaa ve yoldan karm aa, padiahn yksek emirleri olmadan halktan asker toplamaa kalkp, grnte askeri iae ve tehiz bahanesiyle ve gerekte mal toplama sevdasiyle kutsal eriata ve padiahn emirlerine ay kr olarak bir takm salma ve vergiler kesip, eitli bask 82

82

ve ikencelerle halkn mallarn ve eyalarn yamalamak ve bu yoldan Tan r'nn kullarna zulmedegelmee ve sular ilemee, memleketin baz kyleri ve blgelerine hcum ile tahrip, yerle bir etmek, padiahn sadk teb'alarndan nice masum kimseleri kati ve masum kanlarn dktkleri, mminlerin emiri olan padiah emrinde bulunan baz dini, asker ve mlki memurlar kendi balarna azil ve kendi hempalarn tyin, hilfet merkezi ile memleketin ulat rma ve haberleme yollarn kesmek, devlete gnderilen emir lerin yaplmasn yasaklamak, hkmet merkezini dier bl gelerden ayrmak suretiyle halifelik otoritesini krmak ve zayflatmak maksadiyle yksek halifelik makamna ihanet suretiyle mama (padiaha) itaatten dan dmekle, Dev leti liyyenin nizam ve dzenlerini, memleketin asayiini bozmak iin yalanlar yaymak ile halk fitneye evke sebep ve fesada gayret etmekte olduktan aklanm ve gereklemi olan ad geen reisleri ile evaneleri ve onlara bal olan kimseler ekiya mertebesinde bulunup, dalma lar hakknda gnderilmi bulunan yksek emirlerden sonra hl kad ve fesatlarnda direnirler ise ad geen kimselerin ktlklerinden memleketi temizlemek ve zararla rndan halk kurtarmak vacip olup Fekatil elleti tebga hatt tef a a l emerillah yeti kerimesi gereince katilleri ve gerekirse kitle hlinde ldrlmeleri meru vs farz olur mu? Beyan buyrula. Cevab budur: Gerei Tanr bilir ki, olur. Drri Zde Es - Seyyid Abdullah tarafndan yazld Bylece padiahn lkesinde sava kudretleri bulunan Mslmanlarn dil halifemiz ve mammz Sultan Mehmet Vahidettin Han Hazretlerinin evresi etrafndan toplanp bunlarla arpmak iin yaplan davet ve emirlerine koup, ad geen ekyalar ile savatan vacip olur mu? Beyan buyrula. Cevab budur: Gerei Tanr bilir ki, olur. Drri Zde Es - Seyyid Abdullah tarafndan yazld Bu suretle Halife hazretleri tarafndan ad geen e kyalar ile arpmak iin tyin olunan askerler arpmaktan kanr ve firar eylerse byk gnaha girip ve si

83

olup, dnyada iddetle cezaya ve ahrette ackl azaplara hak kazanm olurlar m? Beyan buyrula. Cevab budur: Gerei Tanr bilir ki, olurlar. Drri Zde Es - Seyyid Abdullah tarafndan yazld Bu suretle halifenin askerlerinden olup da ekyalar katledenler gazi ve ekyalar tarafndan katlolunanlar ehit ve efaata nail olurlar m? Beyan buyrula. Cevab budur: Gerei Tanr bilir ki, olurlar. Drri Zade Es - Seyyid Abdullah tarafndan yazld Bu suretle ekyalar ile muharebe hakknda karlm olan padiahn emirlerine taat etmeyen Mslmanlar si ve er'en cezalandrlmaya hak k azanm olurlar m? Beyan buyrula. Cevab budur: Gerei Tanr bilir ki, olurlar. Drri Zade Es - Seyyid Abdullah tarafndan yazld ANADOLU 'NU N FETV AS I stanbul, bu fetvay eitli yollardan Anadolunun her yerine datmaya, Ankara da bunu nlemee alyordu. Silha, ayn silhla mukabele etmek gerektiinden, bata Ankara Mfts Rfat (Breki) Efendi olduu halde, 153 mftnn imzasn tayan, s ureti aadaki fetva hazrla np, yayld: Dnyann nizamnn sebebi olan islm halifesi haz retlerinin halifelik makam ve saltanat yeri olan stanbul, mminlerin amirinin (padi ahn) varlnn sebebine aykr olarak, slamlarn dmanlar olan dman devletler tara fndan fiilen igal edilerek slm askerleri silahlarndan uzaklatrlp, bazlar haksz olarak kati ve hilfet yerinin korunmasna yarayan btn istihkmlar, kale ve dier harp vastalar zaptedilmi, resmi ileri grmee ve slm as kerlerini tehize memur olan Babli ve Harbiye Neza retine el konularak, halifeyi milletin gerek menfaatlerini hedef tutan tedbirler almaktan fiilen men ve rfi dare ln ve divan harpler kurmak suretiyle ng iliz kanunlarn tatbike muhakeme etmek ve cezalandrmak suretiyle hali84

84

fenin yarglama hakkna mdahale ve yine yksek halifelik makamnn maksatlarna aykr olarak Osmanl memleketi paralarndan zmir ve Adana ve Mara ve Ayntap ve Urfa blgelerinde dmanlar tarafndan tecvz edilerek gayri mslim teb'a ile birleip islmlar katlim ve malla rn yamalamak ve kadnlara tecvz ve islmn kutsal sayd hususlar tahkir eder olduklarnda akland zere hakaret ve esirlie mruz kalm bulunan islm ha lifesinin kurtarlmas iin elden gelen gayreti sarfederek btn man sahi plerine farz olur mu? Beyan buyrula. Cevab budur: Gerei Tanr bilir ki, olur. Bu suretle meru haklarn ve halifeliin gasbedilmi olan kudretini kurtarmak ve fiilen tecvze maruz kald belirtilen memleketleri dmandan temizlemek in mcadele eden ve savaan islm halk eriata ekiya olurlar m? Beyan buyrula. Cevab budur: Gerei Tanr bilir - ki, olmazlar. Bu suretle dmanlara kar alan savata lenler ehid, hayatta kalanlar gazi olurlar m? Beyan buyrula. Cevab budur: Gerei Tanr bilir ki, olurlar. Bu suretle savaan ve din vazifesini yerine getiren slm h alkna kar dman tarafm tutarak slmlar ara snda fitne kararak silh kullanan Mslmanlar eriata gnahlarn en byn lemi ve fesada ynelmi olur lar m? Beyan buyrula. Cevab budur: Gerei Tanr bilir ki, olurlar. Bu suretle dman devletlerinin zorlamalar ve kandrmalariyle olaylara ve gereklere aykr olarak karlm bulunan fetvalar islm halk iin eriata muteber olurlar m? Beyan buyrula. Cevab budur: Gerei Tanr bilir ki, olmaz.

85

E. SYAS TEEKKLLE R

Yzyllar boyu, Trkiyede halkn btn meselesi Ya ama Gvenlii olmutur. Ard ardna askere gidip uzun sre dnememek veya lmek, ekiya tehdidi altnda yaamak, geinebilmek iin kaderini tabiata bal grmek, halk bu gvenlikten yoksun brakan balca sebeplerdir. Aar mltezimleri, daha sonra vergi tahsildar ve jandar ma da halkn huzurunu, rahatn karan ikinci derecedeki sebeplerdir. Bunlarn dnda, baz memleketlerde olduu gibi, halknn bir Hrriyet dvas olmamtr. Anadolunun, Avrupa feodalizmine benzer bir devri yaamam bulunmas ve nihayet II. Abdlhamid de dahil, hi bir Osmanl hkmdarnn gerek anlamda bir monark gibi davranmay, Trk halkn hrriyetsizlikten bunalm bir hale getirmemitir. Halen de halkmzn hrriyet ile fazla ilgisi olduu zannedilmemelidir. Gerek bu olduu halde, her ne hikmet ise, Trkiye'de siyasi teekkller, hep hrriyet uruna ortaya km lardr. Jn Trkler, ttihat ve Terakki, Demokrat Parti, her organizasyon da varlklarnn gerekesini hrriyetsizlie dayamlardr. Cumhuriyet Halk Partisi'nin durumu daha bakadr. Hrriyet ve tilf Frkas, ttihat ve Terakki'nin istibdadn ykmak iin kurulmutur. Bunda da bir eit hrriyet mcadelesi va rdr. Demokrat Parti'nin, Cumhuriyet Halk Partisi'nin kars na kmas gibi.. Toplumun huzursuzluu baka sebeplerden geldii halde, bunu bir h rriyet meselesi sayanlar, eklen baka trl grnseler bile, gereklerin zoriyle hrriyet mcahidliini bir kenara itmilerdir. Hrriyet mcadelesinin parolas da daima ayn olmutur: Kanunu Esasi, yni Anayasa 1876da Kanunu Esasi, 1908'de Kanunu Esasi, 1920de Te kilt Esasiye Kanunu, 1945'de Anayasa, 1960'da Anayasa. Hrriyet iin iktidara gelenler toplumun meselelerine zm yolu bul amadklarndan istemeyerek sertle miler ve 86

86

bunun sonucu olarak da karlarnda bir gayri memnun lar cephesi kurulmutur. Bu yzden siyasi mcadele dai ma sert ve etin olmu ve her seferinde bir hesaplama durumu yaratlmtr. 1908'den 1918'e kadar bu tarzda ce reyan eden Trk siyas hayat, Mill Mcadele devrinde ttihat ve Terakki Frkas ile Hrriyet ve itilaf Frkas'nn en amansz hesaplama safhasna ulamtr . Halkla ilgisi olmadan yukarda geen bu kavgann, hal kn kaderi zerindeki etkisi son derece nemlidir. Bu sebeple, iki siyas teekkln karlkl ilikilerini incelemek gerekir. TTHAT V E TER AKK P AR TS NN TAS FYES Hrriyet ve itilflar, ttihat ve Terakki'nin zalim idaresi zamannda madur olduklar inancyla intikam almak iin di biliyorlard. Onlara gre dman, ittihatdan daha iyi, daha faziletli idi . Mtareke devrinin politik cereyanlarnda, esasl surette bu dncenin ve inancn etkisi grlr. ttihat ve Terakki Partisi resmen ve hukuken da lmtr. Fakat temsil ettii memleketi ve milliyeti fikir yaamaktadr. Kiiler, deiik kimliklerle orada, burada nefis mdafaas ha lindedirler. Hrriyet ve tilflar ile onlara yakn olan ev re, ttihat ve Terakki mensuplarn tamamen tasfiye etmek maksadn gtmektedirler. Yenilmi ve yokedilmey e mahkm bir milletin insanlar olarak tek ortak taraflar yoktur. ttihat ve Terakki iktidardan dp, mtareke imza lanr imzalanmaz, sanki dnlecek, yaplacak ilk i bu imi gibi, btn muhalif kuvvetlerin tt ihat ve Terakki'ye dolu dizgin saldrd grlr. Harp sulusu ve tehcir sulusu olarak ittihatlardan hesap sorulacaktr. Partinin lideri Talt, Enver ve Ceml Paalar ve onlardan sonra gelen kodamanlar, 1918 Kasm'nn ilk gnl erinde memleketten kamlard. Onlar ele geirmek, hi olma zsa gyaplarnda mahkm etmek lzmd. Kendileri de bunu ok iyi biliyorlard. Talt Paa, Sadrzam Ahmet zzet Paa'ya u mek tubu brakmt: Pek muhterem ve mbarek tandm zzet Paa haz retlerine, Memleketin bir mddet ecnebi nfuz ve tesiri altnda kalacan anladm. Buna ramen memlekette kalmak ve 87

87

milletin n nde muhakeme olmak fikrinde idim. Btn dostlarm bunu gelecee brakmak iin srar ettiler. Zat fahimaneleriyle istiare edemedim. Mkl mevkide kalacanzdan, ok dndkten s onra vazgetim. Btn hayat siyasiyemde hedefim memlekete namuskrane ve fedakrane hizmet etmek idi. Btn servetim, Zat ahanenin ihsan ettii otomobil bedeli ile her ay arttrdm yirmier liradan birikmi binaltyz liralk dahili istikraz bedelinden ve bir de drt arkadamla kiraladmz iftliin icar gelirinden meydana gelen paradan ibarettir. Bunun bir ksmn yanma aldm. Bundan baka nesneye sahip deilim. Millete kar hesap vermek ve muhakeme olarak tyin edil ecek en byk cezay cesaretle ekmek isterim, ite zat fahananelerine sz veriyorum. Me mleketin ecnebi nfuz ve tesirinden kurtulduu gn ilk telgrafnza itaat edeceim. Baki byk bir hrmetle ellerinizden perim. Muhte rem Paa hazretleri. 2 Kasm 1918 Mehmet Talt ttihat liderlerin birdenbire ortadan kaybolmalar ze rine ilk yaygara basnda balad. Onlarn ka zzet Paa hkmetinin durumunu da sarsmt. Hkmete sulularn kamasna gz yumdu diye atyorlard. ttihat ve Terakki liderlerinin ka zerine basnda kan yazlarn mahiyetini anlamak iin, Refik Halid'in Efendiler nereye? balkl makalesinden sadece hitap ksmlarn okumak yetecektir. Ziyafet bitti, fakat aznz silmeden, elinizi ykama dan, bir de ac kahvemizi imeden: Efendiler nereye? Tahtakurular nereye? Tok kurtlar nereye? Koca fareler nereye? Ziyan kar evltlar nereye? Eli sopal beli palal, gz kanl paalar; damdan dama nereye? Muhalif mi? Al aa. Muharrir mi? Vur ba na. Trk 88

88

m? Sr lme. Rum mu? ste parasn. Ermeni mi? Kes kafasn. Arap m? ek ipe. Kadn m? Gnder eve. Haydut mu? Buyurun keye. Klhanbeyi mi? Gelsin yanma Yahudi mi? Sor fikrini. Kalan kimseye at sopay, paralar koy cebine: iste sizin programnz... imdi byle sinsi sansar gibi tavandan tava na nereye? Krk katr m? Krk satr m?., diye soramadk. Liderler memleket dna gittikten sonra. ttihat ve Terakki Partisi kon gre hlinde toplanarak kendi kendini feshetti (14 -19 Kasm 1918). Bu son kongrede, siyasi sabkas bulunmayan ittihatlarla Teceddt Frkas adiyle yeni bir parti kurulmasna karar verildi. ttihat ve Terakki'nin geirdii bu deiim, muhaliflerinin gznden kamam ve dmanl zerinden uzaklatramam t. ttihatlk uzun zaman, bir su ve bir leke saylacak ve ittihat lar daima takibata mruz kalacaklard. O kadar ki, Kuvayi Milliyeyi ktlemek istiyenler buna ttihat hareketi demekle maksatlarn salayabilecekler ve Ku vayi Milliyeciler, ittihat olmadklarn isbat iin rpnp duracaklard. Muhaliflerinin gznde ttihat ve Terakkinin ne demek olduu aadaki yaz yeter der ecede anlatmaktadr: ttihat ve Terakki, kadnl erkekli ekli anlalmaz bir ka rm idi. Vezirler ve yazarlar, mera ve subaylar, ulema ve meayih, marealler ve yazarlar, k tipler ve memurlar bu karma dahil olduklar gibi kaatiller ve yol kesenler, hrszlar ve yankesiciler, arabaclar ve srcler, kayk lar ve mavnaclar, hamallar ve kfeciler, kumarbazlar ve madrabazlar bu yksek tabakann arkad a, yolda ve omuzda mevkiinde idiler. Kadn tekiltnda dahi keyfiyet ayn hlde idi: Sultanefendiler ve han m sultanlar, hanmefendiler ve hanmlar airler ve ktibeler, retmenler ve mrebbiyeler, kabileler ve bohaclar, hizmetiler ve fahieler dahi bu karma dahil idiler. 24
************************************************** 24 Mevlnzade Rfat'n bu yazsnn diline dokunma dk. Tezyif maksadiyle setii kelimeleri okuyucularn aynen grmesini istedik.

89

Bir taraftan ngilizler, harp sulusu saydklar ittihat larn peinde idiler. Liderleri ellerinden karmlard. imdi partinin ikinci derecede adamlarndan intikam alacaklard. Dier taraftan bata Hrriyet ve tilflar olduu hlde, btn muhalifleri ve Padiah, memleketi bu hle getiren, maceraperest ttihatlardan hesap soracaklard. Diler alabildiine gcrdyordu. Ancak, H kmet ve Mebusan Meclisi hlen ittihat unsurlarla dolu idi: O hlde evvel hkmeti drmek, Mebusan Meclisini fes hetmek ve ondan sonra hesaplama iine koyulmak gerekiyordu, ttihat ve Terakki'nin btn i ve d dmanlar tam bir anlay ve ibirlii hlinde alarak zzet Paa hkmetini istifaya zorladlar (8 Kasm 1918) ve Mebusan Meclisinin feshini saladlar (21 Aralk 1918). Bu olaylarn cereyan ekli ve takip ettii sra, yalnz ttihat ve Terakkinin tasfiyesini hikye etmesi bakmndan deil, daha bir ok ynlerden nemlidir. Mtarekeden sonraki alt aylk dnemde i siyaset mcadelesinin sey ri, Kuvayi Milliye aleyhtar zihniyetin stanbul'a nasl hkim olduunu, gstermektedir. Dmanla ibirliine kadar varan teslimiyetin ve uysalln psikolojisi bu de vrede hazrlanmtr. Yukarda belirtildii gibi, ttihat hkmetlerin bir devam saylan zzet Paa kabinesi tasfiye edilmiti. Pa diah ve onun elisi Ahmet Rza Bey, asabi mizal bir insan olan zzet Paay kzdrmak ve istifaya sevketmekte byk bir ustalk gstermilerdir. zzet Paa hkmetinin Padiaha verdii istifa ya zs, ayn kzgnlkla olduka sert yazlmt. Bu tr mua melelere alk olmayan Padiahn mstafi hkmete tebli edilmek zere baktibine not ettirdii u cevap ko medyann nasl oynandn gstermektedir. Mstafi kabinenin istifa yazsn zntyle aldm; kabine yesi hakk nda tek tek emniyet ve itimadm vardr. Ben Kanuni esasnn verdii hakk kullanmayp, maksadm iyimserlikle bir hatrlatma ve nasihatten ibaretti. Bu h atrlatmalarm Kanuni Esas hkmlerine aykr bir hareket gibi kabul olunmas na zlrm. Buna dayanarak kabinenin istifasn kabule mecbur oldum. Btn hakl istinatlar red ve iade olunduu gibi bu isnatlar da aynen iade ed erim. 25
********************************************** 25 ve 26 - Ali Fuat Trkgeldi - Grp, ittiklerim.

90

90

Tevfik Paa kabinesi kurulunca ttihat ve Terakki aleyhtarnn faaliyeti birden artmtr. Bilhassa basn Memlekette ttihatlardan tas zerinde ta, omuz zerinde ba brakmamak gibi tahriki neriyatta bulunuyordu.26 Sra, Mebusn Meclisi'nin feshine gelmiti. Sadrzam Tevfik Paa, Me clisin havasndan rahatsz oluyordu. H kmet gensoru nergeleriyle sktrlyordu. Hkmete her naslsa gven oyu veren Mecliste ittihatlar yine de kuvvetli bir durumda idiler, ihtiyar Sadrzam, Padiah zerindeki nfuzunu kullanarak onu da Meclisin feshine raz etti. Bir gensoru vesilesiyle Mecliste hkmete gvensizlik oyu verileceinden endie ediliyordu. Fesih ira desini hazrlamak iin Baktip huzura arldnda Sad rzam da orada idi. Padiah Baktip Ali Fuat Beye yle demiti: Bunlar velinimetlerine kar (yani ttihat bakanla ra kar) bir vefa eseri gstermek istiyorlar; bundan dolay onlar tarafndan drlme kararn beklemeyerek dalma yoluna gidilmesi daha uygun olur. Bu suretle daylk bizde kalsn; zten Sadrazam Paa ile aram zda muvafakat hasl oldu. Meclis 21 Aralkta ksa bir Padiah iradesiyle feshedilmiti. Ertesi gn Padiah baktibine feshi zaruri klan sebeplere dair yle bir aklamada b ulunmutur: Ecnebilerin zihniyeti bizimkine uymuyor, bir kere ka falarna koyduklar eyi bir daha karmyorlar ve (O kaatiller hey'etinin setirdii Meclisi Mebusan nasl tutuyorsunuz? Siz neye dayanyors unuz?) diyorlar. Artk ttihatlarn hi bir dayana kalmamtr. Harp sulusu, tehcir sulusu, iae suiistimali sulusu ttihat larn yakalanp hesap sorulmas zaman gelmitir, ttihat ve Terakki iktidar zamannda u veya bu sebeple -zellikle Mahmut evket Paa'nn ldrlmesi ve hkmet darbesi teebbs vesileleriyle- hapse mahkm olan, srgne gnderilen, memleket dna kaan siy aset adamlarnn hepsi imdi faaliyettedirler, intikam hissi iliklerine kadar il emi olan bu zmre kolay tatmin olacaa ben zemiyordu. Kald ki, bunlarn fikir arkadalar eksik deildi. Bata ngilizler olmak zere btn galip devletler, E rmeni ve Rum siyasetiler, kendilerini madur sayan Trk siyasetiler ve askerler, hkmet ve padiah ayn arzu ile yanyorlard.
91

91

Mabeyn Baktibi Ali Fuat Bey diyor ki: Yine Aralk esnasnda bir gnde dilekleri takdim etmek zere huzura girdiimde Zat- ahane ile aramzda mhim bir konuma cereyen etti. Hnkar, istiklalimizi muhafaza edebilmek iin malm olaylarn failleri hak knda sratle muamele yaplmas yabanc devletler tara fndan istenmekte olduundan ve mevcut kanunlar icabnca adli mahkemelerde davaya bakmak uzun zamana bal olup, hakkmzda Avrupaca verilecek karardan evvel lazm gelen tee bbsleri yapmak ve tamamlamak icab edece inden bahisle bu fevkalade duru mlara kar fevkalade bir divan - harb tekili zorunlu bulunduunu... fade etti. ... Mesele istiklalimizi temin olup, bu da nsan vcudunu kurtarmak iin uzuv kesmek kabilinden olaca ve yabanclarn zihniyeti bizim zihniyetim ize uymayp bunlar bizi, caniler hakknda henz bir ey yapmamakla itham etmekte bulunduklar ve Allah korusun istiklalimiz zayi olursa hakkmz dahi zayi olaca dncelerini syledi. te, ittihatlardan hesap sorma davasnn gerekesi bundan ibarettir. 8 Ocak 1919da tehcir sular iin divan - harbler kuruldu. 30 Ocakta ittihatlarn tevkifine baland. Hseyin Cahit, smail Canbolat, Kara Kemal, Dr. Tevfik Rt, Ziya Gkalp bata olmak zere bugn 27 ttihat tevkif edilmiti. 2 ubatta hkmet aadaki teblii neretti: Evvelce datld kendi taraftarlar tarafndan iln edilen ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin ondan sonra mey dana kacak duruma gre gerei yerine getirilmek zere imdiden dalm bulunan cemiyetin gerek merkezde, ge rek vilayetlerde bulunan menkul ve gayrimenkul btn emlk ve paralar ve tahvi llerine elkonulmasna Bakanlar Kurulunca karar verilerek icabna baklm olduu beyan olunur. Mart banda Tevfik Paa istifa edip, Damat Ferit Paa Sa drzam olunca ttihatlar aleyhindeki kampanya hzlanmtr. 10 Martta, eski Sadrzam Prens Sait Halim Paa, eyhlislm Musa Kzm efendi ile Halil (Mente), Rfat, Fethi (Okyar}, kr, brahim ve Ahmet Nesimi Beyler gibi eski nazrlar , Meclis ve Ayan reisleri de dahil olmak zere 60 ttihat tevkif edilmi ve tevkiflerin a rkas kesilmemitir. Bu tarihlerde stanbul basnn en ok uratran mesele, sulu ttihatlarn divan- harblerdeki muhakemeleri92

92

dir. ttihatlarn muhakemesi uzun mddet devam etmi, aralarnda kolayn bularak yakasn kurtaranlar olmutur. ou da Malta'ya gtrlmlerdir. Ermeni tehcirinden dolay, sulu grlenler, mevkuflar iinde en tehlikeli durumda olanlar idi. Bunlardan eski Diyarbakr Valisi Doktor Reit Bey intihar etmi, eski Boazlyan Kaymakam Kemal Bey idam olunmutur. Halk, Kadky'de Kemal Bey iin byk bir cenaze merasimi yapmtr. Siyas bir protesto havas iinde cereyan eden bu cenaze merasimi, Trk Milliyetilerinin Damat Ferit Paa'ya kar ilk reaksiyonudur. H RR YET V E TLAF P AR TS ttihat ve Terakki dmanlnn bayraktarln yapan Hrriyet ve tilf Partisi, mtarekeden sonraki dnemde Kuvayi Milliyeye de cephe alan balca teekkldr. Mill cereyan ile tezat hlinde bulunan zihniyetin temsilc iliini Hrriyet ve tilf Partisi yapm ve mtareke devrinin en geni tekiltl siyas teekkl olarak deta iktidar partisi roln oynamtr. Hrriyet ve tilf Partisinin, memleketin siyasi haya tnda daima menfi kutup eklinde grnmesi elbette bir sebepten ileri geliyordu. Bunu evvel partinin siyas bir temele dayanmamasnda aramak lzmdr. Kuruluunda (K asm 1911) tek amac ttihat ve Terakki ikti darn ykmakt. Onun iin ne kadar muhalif varsa tereddtsz kadrosuna almtr. Meclis iinde bamszlar ve btn partiler ile Rum, Bulgar, Ermeni ve Arnavut gruplar, Hrriyet ve tilf Partisi'nin bayra altnda toplanmlard. Meclis dnda, ttihat ve Terakki'den eitli sebeplerle ayrlanlar, btn gayri memnunlar, emekli askerler, kadro harici kalan ve ilerinden uzaklatrlanlar ve en nemlisi, eriatn elden gittiini iddia eden hoca snf hep Hrriyet ve tilf Partisi'ne katlmlard. Hrriyet ye tilf Partisi, bu karmakark bnyesine ramen belli bir hviyete brnebilmitir. Her eyden nce milliyetilie kar, Osmanllk prensibine bal ve garp llamaa muhalif idi. Hrriyet ve tilf Frkas, ikinci defa kurulduundan (Ocak 1 919) kadrosiyle ve zihniyetiyle ayn hviyette idi. Bir farkla ki: ilkinde ttihat ve Terakki'yi ykmak iin birleenler, bu sefer ittihatlardan intikam almak ve eski kayplarn telfi etmek iin bir araya geliyorlard.

93

Hrriyet ve tilf Partisi'nin st kademedeki faal elemanlar son Osmanl tarihinin en nl kiilerinden idiler. Bzlar, baka s iyasi teekkllerde de ayn zamanda grev almlard. Aralarnda Padiahn zerinde byk nfuzu olanlar vard. Partinin ilk kuruluunda, kurucular arasnda bulunan Damat Ferit Paa'nn mtarekenin uzunca bir devresinde Sadrazamlk yapmas, Hrriyet ve tilf Partisi'ne ayrca bir kuvvet veriyordu. Geri Ferit Paa, zaman zaman partiye kar vefaszlk gstermi, kabinesini parti mensupl arndan ayklamt. Fakat yine de Ferit Paa hkmetlerinin ekserisinin teekkl tarz Hrriyet ve tilf Partisi'nin iktidara geldii zamann uyandryordu. Kald ki, devlet tekiltnn mhim kilit noktalarna hep Hrriyet ve tilf kimseler yerletirilmi bulunuyordu. Partinin Bakan, Miralay Sadk Bey ve bir ara ikinci bakanla seilen Gmlcineli smail Bey siyasi gemileri kark muhteris kimselerdi. Mahmut evket Paa suikast zerine Trkiye'den kaan bu adamlarn, darda geirdi kleri hayat da bir karanlk perde ile rtldr. Vaktiyle ttihat ve Terakki'ye mensup iken frkadan ihra edilmilerdi. Sadk Bey, ttihat ve Terakki'nin Manastr ubesi bakan iken emsi Paa'nn vurdurulmasnda yap t hizmete ramen o camia iinde tutunamamt. Gmlcineli smail Bey ise, Damat Ferit Paa'y bile memnun edemiyecek kadar de ngesiz bir politikac idi. Ferit Paa, kendisini bir ara Bursa Valiliine tyin e tmi, fakat sonra azletmek zorunda kalmt. Hrriyet ve tilfn nl yelerinden biri de Nakibendi tarikatinden Konyal eyh Zeynelabidin'dir. Kuvayi Milliyeye kar Bozkr ve Konya hareketlerinin tahrikisi olarak bilinen eyh Zeynelabidin , siyasi hayatta ilk hretini, 1912 mebus seiminde ttihat ve Terakki'nin btn zoruna ra men Konya'dan mebus seilmesiyle kazanmtr (Bu seimde Meclisi ancak 6 muhalif mebus girebilmiti). Mahmut evket Paa suikastinde stanbulda bulunmad iin hayatn kurtarabilmi, fakat Gemlik'e srlmt. Mta rekeden sonra stanbul'a gelip Hrriyet ve tilf Partisi iin de yerini alm, Padiaha da tesir etmesini bilerek Ayan zalna seilmitir. eyh Zeynelabidin'in Vahdettin zerindeki nfuzunun derecesini belirtmek iin Mevlnzade Rfat onun iin Osmanl Devletinin Raspotin'i idi der. Hoca Mustafa Sabri Efendi de. Hrriyet ve tilf Partisi'nin ihmal edilemiyecek bir ileri gelenidir. Bilecik'ten srgnden geldi kten sonra hemen birinci plna gemitir. 94

94

Merutiyet devrinin Mebusan Meclisinde uzun nutuklariyle ve hazrcevapl ile tannan bu din adam, dini sfatn geim ve hret iin ustaca kullanmasn biliyordu. Nitekim, stanbula gelince srgn tazminat diye devletten mhim bir para koparm ve Damat Fert Paa hkmetlerinden birinde eyhlislm olmutur. Ferit Paa'nn bar iin Paris'e gittii bir devrede Sadrzam vekillii yapmas bakmndan zerinde durulmaya deer bir ahsiye ttir. Hrriyet ve tilf Partisi'nin makbul elemanlarndan dier ikisinden de sz etmek gerekiyor: Seyit Abdlkadir ve Sait Molla Padiahn bir ara Devlet ras Reisliine getirdii Seyit Abdlkadir Krdistan Teali Cemiyetinin de bakan idi. Sait Molla ise ngiliz Muhipler Cemiyetinde, Adliye Mstearlnda mill menfaatlere aykr faali yetleriyle gerek kimliini belli etmitir. Dr. Rza Tevfik, Ali Kemal ve Refik Halit, Hrriyet ve tilf Partisi'nin fikir mcahitleri idiler. Bunlarn hretleri zerinde ayrca durmayacaz. ttihat ve Terakki'nin olduu gibi Hrriyet ve tilfn da Trkiye'nin h emen her yerinde evvelce ubeleri vard. Mtarekeden sonra parti tek rar kurulunca, Anadolu'da eski tekiltn tamamen ihya edememitir, ttihat ve Terakki mensuplar ile yer yer teekkl etmeye balayan Mdafaai Hukuk Cem iyetleri buna pek imkn vermemi lerdir. Fakat, ube aamad yerlerde de eski taraftarlar alttan alta faaliyete gemiler ve Kuvayi Milliye Tekilt Hrriyet ve tilflar daima karsnda grmtr. Hrriyet ve tilf Partisi, 22 Ocak 1919'da yaynlad ilk bildirisinde siyasi hayata yeniden doduunu ve gr lerini kamu oyuna yle iln etmitir: 27 a) Malbiyet, milletin deil, ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne mensup kk bir hlzp ile avanesinin hi bir ikyet ve itiraza kulak asmayan ve yabanc bir devletin askeri kuvvetine dayanarak hkmeden mstebit ve muh teris bir zihniyetin eseridir. b) Mtareke imzalanaldan beri kuvvetli bir hkmet kurulmamtr. c) Program ve grlerindeki isabet hdiselerle de dorulanm olan parti, memleketi selmete gtrecek ve herhangi bir hkmeti destekleyecek kadar kuvvetlenmitir.
***************************************** 27 Tank Z. Tunaya - Trkiye'de Siyaset Partiler. S. 448.

95

Hrriyet ve tilf partisini, basnn da nemli bir ksm destekliyordu. Mesuliyet, Peyam, Sabah, Alemdar gibi ga zeteler partinin fikirlerini yaymakta, mdafaa etmekte idiler. Bu gazetelerin en nl kalemrleri Ali Kemal, Refi Cevat (Ulunay) ve Refik Halit (Karay)'dir. Milliyeti gazeteler partinin aleyhinde bulunuyorlard. Hrriyet ve tilf Partisi'nin etrafnda bir takm kk siyas kurulular bir grup tekil etmilerdir. Bu kurulular zel karlar yneticilerinin kiisel tutkular atmad ilerde, zellikle ittihatla ve Kuvayi Milliyeye kar davranlarda, Hrriyet ve tilf Partisi ile beraber bir cephe vcude getiriyorlard. Sulh ve Selmeti Osmaniye Frkas, Krdistan Teali Cemiyeti, ngiliz Muhipleri Cemiyeti, ly Vatan Cemiyeti, Trabzon ve havalisi Ademi Merkeziyet Cemiyeti, Nigehban Cemiyeti Askeriyesi, Madurini Siyasiye Teavn Cemiyeti, ve Tarik-i Salah Cemiyeti gibi kurulular Hrriyet ve tilf Partisi etrafnda gruplaabilen parti ve derneklerdir. 28 MLL KONGRE stanbul'da faaliyette bulunan ve yeniden faaliyete ge en yzlerce kurulu arasnda milliyeti olanlar (siyas ve gayri siyas) da bir cephe kurmulardr. Bu dnemin i politika gelimesinde en karakteristik taraflardan biri de budur. Anadolu ve stanbul nasl blnecekse, stanbul'da ki kuruluunda aydnlar da ylece ikiye blnmlerdi. Mill cepheyi tekil eden siyasi grup, kendisine Milli Kongre adn vermitir. Mill Kongrenin kuruluunda Mill Tlim ve Terbiye Cemiyeti ve onun bakan Gz Doktoru Esat Paa mil olmutur. 29 Kasm 1918'de kurulan Milli Kongreye katlan teekkller unlardr: 1 - Mill Tlim ve Terbiye Cemiyeti, 2 - Edebiyat Fakltesi, 3 - skdar Trk Oca, 4 - Teceddt Frkas 29 ., 5 - Trk Oca, 6 - Himayei Etfal Cemiyeti, 7 - Hrriyetperveran Avam Frkas 30, 8 - Radikal Avam
************************************************************ 28 - Bunlardan bazlar, mtarekeden sonraki ilk alt ay iinde, bir ksm da daha sonralar kurulmulard. Kurulu tarihleri, kurucular, programlar ve faaliyetleri hakknda Tark Z. Tunaya'nn Trkiyede Siyasi Partiler adl kitabnda geni bilgi vardr. 29 - Kendi kendini fesheden ttihat ve Terakkinin ye rine ttihatlar tarafndan kurulmu frkadr. 30 - Fethi (Okyar) Beyin Frkas.

96

96

Frkas 31, 9 - Tp Fakltesi, 10 - Muallim Mektepleri Mezunlar Cemiyeti, 11 Donanma Cemiyeti, 12 - Galatasarayllar Yurdu, 13 - Fnun Fakltesi, 14 - Kabata Teavn Cemiyeti, 15 - Kadnlar altrma Cemiyeti, 16 - Mdafaai Milliyet Cemiyeti, 17 - Matbuat Cemiyeti, 18 - Muallimler Cemiyeti, 19 - Mehamiler Cemiyeti (Baro), 20 - Mill Trk Cemiyeti, 21 - Ressamlar Cemiyeti, 22 - iftiler Dernei, 23 - Vilyat arkiye Cemiyeti 32, 24 - zmir Mdafaai Hukuku Osmaniye Cemiyeti, 25 - Adanallar Cemiyeti, 26 - Trakya Paaeli Cemiyeti, 27 - Sulhu Salh Cemiyeti, 28 - Selmeti Osmaniye Cemiyeti Son iki cemiyet Mill Kongreden ekilmilerdir, 29 - Milli Husus Mektepler Cemiyeti, 30 - Ahali iktisat Frkas 33, 31 - Sanatkrlar Cemiyeti, 32 - Cemiyeti Hayriyei Nisvaniye, 33 - Esirgeme Dernei, 34 - istihlki Mill Kadnlar Cemiyeti, 35 - Hilliahmer Kadnlar Merkezi, 36 - Himayei Etfal Kadnlar Mer kezi, 37 - Kadky Hanmlar Mdafaai Milliye Merkezi, 38 - slm Kadnlar altrma Cemiyeti, 39 - Biki Yurdu, 40 - Musiki Muhipleri Hanmlar Cemiyeti, 41 - Bilgi Yurdu, 42 - Mdafaai Hukuku Nisyan Cemiyeti, 43 - skdar Biki Yurdu, 44 - Asri Kadn Cemiyeti, 45 - Amerika Talebeleri Mezunin Cemiyeti, 46 - Tp Mezunin Cemiyeti, 47 Darlmuallimat Cemiyeti, 48 - Inas Darlfnun Cemiyeti, 49 - spat Sanayi Nefise Cemiyeti, 50 - Darlelhan Cemiyeti, 51 - Ticret Mektebi nas Cemiyeti. Mill Kongre bildirisinde, kurulu a macn zet olarak yle aklar: Devlet ve milletin geirdii bu en mkl ve tarihi anlarda vatann y ksek menfaatlerini ve hukukunu mdafaa etmek zere faaliyete geen Kuvayi Milliyenin, mterek gayeye doru sevk ve daresini salamak iin, btn m essese, cemiyet ve frkatan biraraya getirmektir. 34
************************************************************ 31 - Tesirsiz ve devamsz bir teekkldr. Kurucula r da mtecanis deildi. 32 - Vilyeti arkiye Mdafaas Hukuk Cemiyetidir. Beyannamede ismi ksaltlarak yazlmtr. 33 - Kurucular ve idareciler arasnda Ahmet Hamdi Baarn da bulunduu bu frka dier bir ok benzerleri gibi ismen mevcut olup milliyeti karakterde idi. Fakat tekilt yoktu ve tesiri olmad. 34 - Tank Z. Tunaya - ayn eser.

97

97

Biraz dank ve olduka uzun ifadelerle, bildirinin ve programn deiik yerlerinde belirtilen ana fikirler Trk Mill Mcadelesinin ilk iaretleri nitel iindedir. Bildirinin bir yerinde Ancak siyasi ve iktisadi istiklal ile yaayacak olan vatan, bir ka noktasnda Kuvayi Milliye ifadelerini kullanan Mill Kongre, tatbikatta da canlln gster mitir. Kurucu teekkllerin temsilcileriyle yaplan toplantlar devam etmi ve baz yaynlar yaplmtr. Mill Kongre, Kuvayi Milliye deyimini kullanan ilk siyas teekkldr. Mensuplarnn ou sonradan Anadolu htilaline katld ndan bu teekkl gerek anlamiyle milldir. Mill Kongre bir federasyon kuruluundadr. M DAFAA HU KU K TE EKK LLER Yukarda, isimlerini sayp getiimiz ve bazlar nn ana izgileriyle ki mliklerini belirtmeye altmz siyas par tiler ve dier teekkllerin dnda kalan Mdafaai Hukuk cemiyetlerini ayr bir konu olarak incelemek gerekir. Bunlardan bir ikisi Mill Kongrenin kurucular arasnda grnmekle berab er Mdafaai Hukuk cemiyetleri, genel davranlariyle stanbulun siyasi havasnn dnda kalmlardr. Mdafaai Hukuk Cemiyetlerini dier siyas teekkl lerden ayran en nemli zellikler, bunlarn blge esas na dayanmalar ve siyasetle ilgileri olmadn iln etmeleridir. elimelerle dolu olan bu dnemde, siyasi mak satlarla kurulan cemiyetlerin siyaseti reddetmeleri olaan hdiselerden biridir. Mdafaai Hukuk cemiyetlerinin asl sylemek istedikleri, ttihat ve Terakki ile de, Hrriyet ve tilf ile de resmen bir balantlar olmad hususudur . Kurulu gayelerinin, bu ikili atmann hengmesi iinde kaybolup gitme mesi ve trl siyasi inanlara sahip hemehrilerin yardmn salamak iin bu yolu tutmulardr. Halbuki, Mdafaai Hukukular byk ounlukla ittihat idiler. Cemiyetlerinin siyasetle ilgili olmadn aklarlar ken, phesiz biraz da kur ucularn kimliklerini gizlemeyi dnyorlard. Bir nokta daha var: Mdafaai Hukuk cemiyetleri galip devletlerin karsnda Hak mdafaasna hazrlanyorlard. Siyaset dnda kalp, onlara da ho g rnmek gerekiyordu. Henz harp devam ederken, Trkiye'nin bllmesine ait bir ok eyler biliniyordu. Mtareke imzalannca, 98

98

sylentiler endieleri arttrd. Trakya tehlikede idi. zmirin Yunanllara verilmesi muhtemeldi. Kilikya Trkiye'den alnacakt. Dou vilyetleri Ermenistana verilecekti. Karadeniz sahillerinde Pontus - Rum devleti kurulacakt. Mdafaai Hukuk teekkllerinin domasna ite bu endieler sebep olmutur. Anadolu'nun dier blgeleri, bir tevekkl havas iinde sessiz kay tsz yaarken, Trakya'nn, zmir'in, Kilikya'nn, Dounun ve Karadeniz kylarnn aydnlar, birbirinin tpatp benzeri olan Mdafaai Hukuk cemiyetlerini kurmulardr. Trakya - Paaeli Mdafaa Heyeti Osmaniyesi mtarekeden 2 gn sonra 2 Kasm 1918'de (Merkezi Edirne), Vilyeti arkiye Mdafaai Hukuk Cemiyeti ayn ayn sonlarna doru (Merkezi stanbul), Kilikyallar Cemiyeti (Merkezi stanbul) ve zmir Mdafaai Hukuku Osmaniye Cemiyeti 1 Aralk 1918'de (Merkezi zmir), Trabzon Muhafazai Hukuku Milliye Cemiyeti 12 ubat 1919'da (Merkezi Trabzon), faaliyete gemilerdi. Bu cemiyetlerin tek amac, temsil ettikleri blgelerin tarih, corafya ve nfus bakmndan Trklere ait olduunu isbat etmek ve Osmanl topluluundan ayrlmamay salamaktr, ilk kurulularnda, haklarn mdafaasn silhla yapmay dnememilerdir. lmi aratrmalarla, istatistiklerle, byk devletlere hakl olduklarn anlatabileceklerini sanyor, propaganda ve yay n faaliyetini bunun in yeter gryorlard. Ancak igallerin fiilen balamas, mdafaai hukukun kuvvete dayand gereini bu Osmanl dealistlerine anlatabilmitir. Blgecilik zihniyetinin, memleketin btnln sa layamyacan renmeleri iin de Mustafa Kemal Paa gibi bir gerekinin Anadolu'ya gelmesi gerekiyordu. Mdafaai Hukuk Cemiyetlerinin ancak ikisi (Trakya - Paaeli ve Vilyat arkiye) zerinde fazlaca durmaya deer bir canllk gsterebilmitir. Dierleri ya nazari kalmlar, ya da mrl olmamlardr. zmir Mdafaai Hukuku Osmaniye Cemiyeti, Nurettin Paa'nn zmir Valisi ve kolordu kumandan bulunduu srece yararl faaliyet gsterebilmi ise de, sonra Vali zzet Bey ile Hrriyet ve tilflar tarafndan baltalanmtr. Cemiyetin 1919 Mart'nda dzenledii genel N

99

kongre, gerek herhangi bir saldrya silhla kar koyma karar vermesi, gerekse mtarekeden sonraki milli kongrelerin ilki olmas bakmndan nemlidir. zmir'in igalinden sonra cemiyet mensuplar, Milli Mcadele'nin kazanlmas iin kii olarak ve bazen cemiyet adna Bat Anadolu'da ve stanbul'da alm lardr. Kilikyallar Cemiyeti, stanbul'da kurulmu olduu iin, Kilikya blgesi nde Mill Mcadele iin bir fikr hazrlk dahi yapamamtr. Kurucularnn ounluunu yal eski nazrlar ve mebuslar tekil ediyordu. Cemiyet hibir ala nda ie yaramam, sadece isim olarak kalmtr. Trabzon Muhafazai Hukuku Milliye Cemiyeti, olduka faal bir teekkl olarak grnr. zmir'in igaline kadar silhl mcadele dnlmemi tir. Cemiyet, stanbul'a ve Paris'e heyetler gnder erek amacn gerekletirmeyi ummu ve yayn yoliyle propagandaya byk nem vermitir. 23 ubat ve 22 M ays 1919'da ki kongre toplanm ve ikincisinde aznlklara silhla kar konu lmas ve btn Dou Anadolu'yu temsil edecek daha geni bir kongre topla nmas kararlarna varmtr. Trakya - Paaeli Mdafaa Heyeti Osmaniyesi ne verdiimiz nem bu cemiyetin bir ok mull siyas teek kllerde bulunmasndan ve Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyetinin teekklnden sonra da faaliyetine de vam etmesinden ileri gelmektedir. Cemiyete bu faaliyeti veren eitli sebepl erin banda, Osmanl Devlet adamlaryla, birbirini takip eden hkmetlerin desteini grmekteyiz. Daha dn denebilecek kadar ksa bir zaman nce Bat Trakya'nn kaybndan duyulan ac henz unutul mamt. Hem siyaset adamlar, hem de Trakya halk yeni bir oldu - bitti ile Dou Trakya'nn da elden gitmesi nden korkuyorlard. Bu tehlike o kadar kesinlikle hissediliyordu ki, devletin en mhim ahsiyetlerinden olan Ahmet Rza Bey, rksulu Mahmut Paa ve A hmet zzet Paa, kendilerini ziyaret eden Trakya heyetine Trkiye'de kalmyaca anlalnca Trakya'nn bamszln iln ediniz. tavsiyesinde bulunmulard. Cemiyetin kurulmas ve Trakya halknn tekiltlanmas iin ilk telkinler Talt Paa tarafndan yaplmtr. Bata Sadrzam olmak zere, ttihat ve Terakki Merkezi'nin ve Hariciye Vekleti'nin tevik ve yardmlariyle Trakya Paaeli Mdafaa Heyeti Osmaniyesini kuranlar, daha ilk gnlerden itibaren, geici bir hkmet erknnn psikolojisini tayorlard. Cemiyet, gerekten bir geici hkmet 100

100

gibi alm, Avrupa'nn byk siyaset merkezlerine Os manl Hkmeti'nden ayr olarak heyetler gndermi, muhtelif konferanslara muhtralar vermitir. Trakya - Paaeli Mdafaa Heyeti Osmaniyesi de dier mdafaai hukuk cemiyetleri gibi, balangta, silahl bir mdafaay dnmemiti. Trakya dvasnn, milletleraras bir mesele olduu ve bar konferanslarnda halledil ecei kanaati hkimdi. Trakya - Paaeli Mdafaa Heyeti Osmaniyesi, tekiltlanmaya ok nem vermi, Edirne ve Lleburgaz'da kongreler toplamtr. Btn Dou Tra kya halknn temsil edildii bu kongreler, cereyan tarz, etin mzakereleri ve ald kararlar itibariyle son derece enteresandr. Rumeli halknn Anadolu halkna nazaran siyasete ve tekiltlanmaya daha yatkn oluu, Trakya'daki Mdafaai Hukuk teekklnn derli toplu ve devaml alabilmesinin dier bir sebebidir. Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyetinin ekirdeini tekil eden Vilyat arkiye Mdafaai Hukuku Milliye Cemiyeti , bu tarih fonksiyonu ile ayr bir deer ifade etmektedir, ileride teferruat ile grlecei zere Anadolu'ya geen Mustafa Kemal Paa, bu cemiyetin Er zurum ubesini baka vilyette ubesi yoktu ele alabilecek biricik mill teekkl kabul etmi ve siyas faaliyetine bu yoldan balamtr. Cemiyetin, stanbul'da kimler tarafndan, hangi tarihte ve ne ekilde k urulduunu kesin olarak bilmiyoruz. Ancak Tevfik Paa'nn Sadrzaml zamannda Hkmetin tevikiyle kurulduuna dair bir iddia vardr. Gazetelerde, cemiyetin, Sleyman Nazif'in aracliyle kurulduundan bahsedilmesi bu idd iay rtecek nitelikte deildir. Memleketin bir ksmnn Ermenilere verilmesi sz konusu olurken, czini bilen bir hkmetin, bir tedbir olarak byle bir c emiyet kurdurmas akla uygun gelmektedir. Trk inklbnn yz adl kitabnda Mevlnzade Rfat bu meseleyi yle anlatmaktadr: Hkmet hi olmazsa mukabil bir propaganda ter tibat almak lzumunu hissetmi, ark vilyetleri rical ve Hariciye Nezaretinde gizli bir toplantya davet etmiti. Toplant sonunda, Vilyat arkiye Mdafaai Hukuk Ce miyeti adiyle bir cemiyetin tekiline karar verilmi, organ olarak da Sleyman Nazif Bey'in o aralk karmakta olduu Hdisat Gazetesi tutulmutu. svire tarafsz bir memleket olduundan, orada da Franszca bir gazete 101

101

nerettirmek ve icabnda mhim siyasi merkezlere heyet ler gndermek, Ermenilere verilmek istenen vilyetlerde ecnebi istatistiklerinin ahitliiyle bir Ermeni ekseriyetinin bulunmadn anlatarak, Avrupa kamuoyunun ynlendirilmesine almak istenilmi ve bu vazife bu cemiyete verilmi, elli bin lira da yardmda bulunulmutu. Cemiyetin Erzurum kurucularndan olan Cevat Dursunolu, stanbul'daki merkez hakknda u aklamay yapmaktadr.35 Cemiyete bavurdum. Cemiyetin reisi eski Bitlis Valisi Harputlu Nedim Bey adnda yal bir zatt. Reisten baka o gn orada rahmetli Sleyman Nazif ile eski Beyrut Valisi Diyarbakrl smail Hakk, Diyarbakr mebusu Fevzi, Sivas mebusu Rasim, Sivasl gen bir yedek subay olan Abdlmuttalip ve yine gen bir yedek subay olan Diyarbakrl Cavit Beyler'i ve bugn adlarn hatrlyamadm daha bir ka kiiyi buldum. Bu cemiyetin ruhunu harekete geiren Sleyman Na zif'ti." ... Dvamz btn cihana kar mdafaa etmek in Franszca bir gaz etenin ve ayrca memleket inde dilek lerimizi yaymak zere de Hadisatn karlmas kabul olundu. Ve bunlar iin vasta teminini Sleyman Nazif stne ald. Merkezde bir mddet alan Cevat Dursunolu, mem leketi olan Erzurum'a gitmee karar vermi ve ayrlrken Erzurum'da ube amak zere cem iyetten yetki almtr. Vilyat arkiye Mdafaai Hukuku Milliye Cemiyeti'nin Er zurum ubesi de bu suretle 10 Mart 1919'da kurulmutur. ube ile merkez arasnda fazla bir ba olduu sy lenemez. Hatt diyebiliriz ki, Erzurum tekilt kurulduktan sonra merkez geri plnda kalmtr. S ONU Milli Mcadele'de siyasi faaliyetin arlk merkezi stanbuldadr. Byk Millet Meclisi aldktan sonra da, stanbul zafere kadar bu durumunu muhaf aza etmitir. stanbul, ok sebepten dolay, siyasetin her eidini hi bir rahatszlk duymadan barnda yaatmtr. stanbulun karsnda zavall Anadolu, bir hayli bocaladktan sonra siyas merkezini Ankara'da kurabilmi tir. Anadolu ve Trakya; Mdafaai Hukuk Cemiyetleri, He******************************************** 35 Cevat Dursunolu.- Milli Mcadelede Erzurum S. 17.

102

102

yeti Merkeziyeleri, Heyeti Milliyeleri ve kongreleriyle bir avu insann azndan bir milletin sesini dnyaya duyur maya almtr. zmir'in igalinden sonra Anadolu ve Trakya'da toplanan kongreler, toplandktan tarih srasiyle yledir: Erzurum Kongresi 1. Balkesir Kongresi Nazilli Kongresi Alaehir Kongresi Sivas Kongresi 2. Balkesir Kongresi Lleburgaz Kongresi Edirne Kongresi 10 Temmuz 1919 31 Temmuz 1919 7 Austos 1919 16 Austos 1919 4 Eyll 1919 22 Eyll 1919 Nisan 1920 9 Mays 1920

Bu sekiz kongreden biri Do u Anadolu'da, biri Orta Anadolu'da, drd Bat Anadolu'da, ikisi de Trakya'da top lanmtr. Geni blgeleri ve Sivas'ta btn Trkiye'yi temsil ettikleri iddias ile toplanan bu kongrelere topu topu 300 kii katlmtr. Balkesir'de toplanan ilk kongre 4 2 kii ile yaplm ve ikinci Balkesir kongresinin kadrosunu aa yukar ayn kiiler tekil etmitir. Nazilli kongresi yelerinin ou Balkesir kongresi yeleridir. 45 kii ile toplanan Al aehir kongresinde Balkesir ve Nazilli'den gelenler olduu gib i, bu 45 kii arasnda Kuvayi Milliye kumandanlar ve ete reisleri de vardr. Erzurum kongr esinin ye says 54'tr. Btn milli teekklleri birletirerek Anadolu ve Ru meli Mdafaai Hukuk Cemiyeti hline getiren Sivas Kong resi 31 ye ile toplanmtr. Mustafa Kemal Paa ile Rauf Bey, Refet Bey, brahim Sreyya Bey, Ali Fuat Paa'nn b abas smail Fazl Paa bu 31 yeye dahildir. Sivas Kongresi'nden 18 gn sonra Balkesir'de baka bir kongrenin to planmas iki bakmdan dikkate deer. Birincisi, Sivas Kong resi'nin istenilen genellii salayp btn milli teekklleri birletirememi olmasdr, ikincisi, Bal kesir blgesinin bamsz bir tutumda kalmas ve bu tutumunu uzun sre d evam ettirmesidir. Bu blgenin askeri efi olan Kzm (zalp) Paa'dan, Balkesir Mdafaai Hukuk Tekilt'nn, Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti'ne neden katlmadn sorduk. u cevab verdi: Bu hususu aramzda bir hayli konutuk. Ve u karara vardk ki, biz halka Yunanllar gsterip bir tekilt kurduk, yrtyoruz. imdi umumi tekilta katlrsak siyasete karm olacaz. Onun iin uzak duralm, dedik.
103

103

Bize stanbuldan yle teklifler geliyordu: Heyeti Tem elliye ile bir iliiiniz olmadn ilan eder, bamsz ol duunuzu sylerseniz, stanbul'dan mcadelenize yardm eder, silh, cephane, malzeme veririz. Cevap olarak: Onlarla beraber deiliz, fakat bunu da ilan etmeyiz dedik. Vaziyetin iyice aydnlanmasn bekledik ve nihayet bir kongre toplayarak iltihak karan verdik. Kzm Paa'nn bahsettii kongre zmir imal Mntkas Kuvayi Milliye Heyeti Umumiyesi adiyle ve 58 kiinin katlmasiyle 22 Mart 1920 tarihinde Balkesir'de topland. Toplantda yle bir karar alnd: Heyeti Umumiye, 4 Eyll 1919 tarihinde toplanan Sivas Kongresi'nin milli birliimizin ve stikllimizin muhafazas urunda kabul ettii maksatlara ve siyasi emellere tamamen itirak eder. - Fakat, bu yine de bir katlma karar deildir. Heyeti umumiye, bamsz almak eyiliminde olduu iin, ok ince ayrntlara da inerek, deta bir devlet kurar gibi idari, asker ve mal tekilt kararlar almtr. Sivas kongresinin ama gtt birlik, ancak Byk Millet Meclisi'nin alp, kendisini kabul ettirmesinden son ra kurulabilmitir.

104

104

F. ORDU

Osmanl mparatorluu can ekiirken, Trk ordusu isteyerek ve bilerek byk sorumluluklar yklenmitir. Onun iindir ki, orduyu, 19. yzyln sonl arnda ve 20. yzyln balarnda, bazen ete veya komiteci, bazen ihtillci ve politikac ve tabii olarak ok defa nizam or dusu hlinde grrz. Bu dnem iinde Trk ordusu ve btn tarih boyunca urad kayplarn en byne, sorumluluklarn en arna, tenkidlerin en acsna maruz kalmtr. Makedonya'nn, Hicaz ve Yemen'in, Trablusgarb'n ve stanbul kaplarna varncaya kadar Trakya'nn mdafaas, muhafazas; isyanlar ve ihtilllerin bastrlmas hep onun clz omuzlarna yklenmiti. Btn bunlardan baka Trk Ordusu, istibdad ykp merutiyeti getirmek, devleti ayakta tutacak ink lp ve ihtilli baarmak gibi politik vazifeleri de zerine ald. Ard arda eitli lkelerde, eitli iklimlerde dmenin yorgunluuna ramen 1919'da esas olan kurtarmak iin yeniden hizmete girdi. Halbuki bu etin dnemde, Trk ordusu kendisinden bir beklenemiyecek derecede bakmsz ve zayf bu lunuyordu. ey

Trk devrim tarihini iyi incelemi bir yabanc yazar. Norbert Von Bischoff, Burhan Belge'nin evirdii Ankara adl kitabnda diyor ki: Byle bir orduda, btn dnyann takdirini kazanan zaferleri yapacak kumandanlarn ve kt'alarn kmas, ancak Trk Milletinin yksek cengverlik vasflar ile aklanabilir. Nitekim, Trk Ordusu, binbir d zorluklar ile dolu ksa bir devrenin iinde Gen Trkler tarafndan, biraz slah edilir edilmez, stratejik durumun ktlne ramen Balkan Harbi'nde erefiyle arpm ve az sonra byk savata, Osmanl Ordusu'nun oktan unutulmu olan 105

105

eski artlln imparatorluun dalmasndan az evvel tek rar ortaya koyan bir kahramanlk sahnesiyle Gelibolu zaferini kazanmtr. Balkan Harbi ncesinde ordunun slah iin biraz emek sarfedilmiti. Daha nceleri de, bu maksatla Al manya'dan generaller, -Kampfner ve Goltzgetirilmiti. zellikle, Goltz Paa, diye tannan Alman generali, Trkiye'de uzun zaman hizmet etmitir. Fakat bu aba lar, Trk ordusunun harp gcn arttracak bir sonu sa lamamt. Balkan harbi bozgunu, bu gerei btn aclyla hissettirecek, yeter bir ders oldu. hmal edilen ordunun ilkel durumuna karlk, harpler ve isyanlarla y kl olan bu dnemde, tek mutlu sonu sekin bir subay kadrosunun yetimi olmasdr. Balkan Harbi ile Birinci Dnya Harbi arasndaki ksa sre iinde Trk o rdusunun az ok dzene sokulabilmesi bata Enver Paa olmak zere, bu sekin subay kadrosunun abalaryla baarlmtr. Gerek ordunun slahnda, gerekse bu slahn ncleri saylan subay ve kumandanlarn yetimesinde Alman or dusundan nemli lde faydalanlmtr. Osmanl mparatorluunun en buhranl zamannda Sadrazamla kadar ykselmi olan Mahmut evket, Ahmet zzet, Ali Rza ve Salih Paalar bi rer gen subayken Alman ordusunda tahsil ve staj yapmlard. Bunlardan sonra, Enver ve Mustafa Kemal Paalar'n neslinden de biroklar ayn ekilde yetimilerdir. Balkan Harbi'nden hemen sonra, Alman generali Li man Von Sanders bakanlnda kalabalk bir askeri kurul Trk Ordusu'nu slah etmek zere Trkiye'ye gelmitir. Bir taraftan bu suretle alrken, dier taraftan da, Trk O rdusu kumanda kurulunun genletirilmesine uralyor du. Fakat, eski paalar bu harekete direnme gsteriyor lard. Nihayet Enver Paa Harbiye Nazr oldu ve yksek rtbeli subay ve kumandanlar arasnda byk bir tasfiye yapld. Binden fazla yal, liyakatsiz saylan subay ve kumandan emekliye ayrld, yerlerine gen subaylar geti rildi. Kurunun yannda ya da yanmtr. Elbette yeniler hakknda sylenecek eyler bulunabilir. Fakat ne olursa olsun, ordunun genletirilmesi, Birinci Dnya Harbi'nin etin imtihanlarndan geerek Milli Mcadele'yi yapan gen kumandanlara imkn hazrlamtr. Birinci Dnya Harbi banda binba veya yarbay rt106

106

besindeki birok gen subay (ezcmle Mustafa Kemal, smet, Kzm Karabekir, Ali hsan, Yakup evki, Ali Fuat Beyler) harpte kolordu ve ordu kumandanlkl arna kadar ykselmiler ve sonra istikll Harbi'nin yksek kumanda kadros unu tekil eylemilerdir. Osmanl ordusunda alan Alman kumandanlardan Von Kress'in Trk subay ve kumandanlar hakknda yaz dklar, eksii ve fazlay gstermektedir: 1914 senesinde Trk ordusunun en byk noksan, ihtill'in ve kaybedilmi i harbin sarsntlarndan sonra kt'alar harbe hazrlamak iin yaplacak muharebe talimlerini retecek retmenlerin celbine vakit bulamam olmasndan vukua germitir. Ne byk birlik kumandanlar, ne yzbalar, ne de temenler kt'alarn muharebe iin talim ve terbiye etmeyi ve bunlara seferi vazifeler, harbe uygun talimler tertip ve talimleri idare ederek fayda ve recek ekilde tenkit etmesini renmemilerdir. Yalar henz otuza basm ve Harp Akademisinden yetimi ve tmen ve alay kumandanlar olan Gen Trk subaylarnn ekserisi zeki, enerjik ve alkan kimselerdi. Bunlarn Harp Akademisi'nde Alman retmenlerinden al dklar nazari bilgi -bilhassa harp tarihi sahasnda- biz Almanlar ekseriya hayrete drecek derece mkemmel di. Bu subaylar operatif mes'elelerle ekseriyetle byk bir bilgi ve mkemmel bir yetenek sahibi olduklarn gsteriyorlard. Onlarda tekiltlk yetenei de vard. By lece bunlarn ekserisi yi terbiyeci idiler. Fakat kt'ada hi hizmet etmediklerinden, Harp Akademisi'nden do rudan doruya Genel Kurmay'a, yahut Harbiye Nezareti'ne tyin edilerek or ada, kendilerine bir alay veya frka ku mandanl verilinceye kadar kalm olmalarndan ameli kt'a hizmetini renmee ve kendi subaylariyle erlerini iyi bir pln dahilinde ve sistematik bir tarzda talim ve terbiye ederek yetitirmee yeter bilgi ve tecrbeleri elde etmek iin hi bir vakit ve frsat b ulamamlard. Onlar ekseriya kt'ann hususiyetini, ruhunu anlamaya vakit ve frsat bulmadan yksek ve ar mes'uliyetli kumandanlklara getirilmilerdi. Alman kumandannn zerinde durduu eksiklie ramen gen Trk s ubaylar Birinci Dnya Harbi'nde kumanda ettikleri byk birlikleri mkemmelen ve hatt ok defa nl Alman kumandanlarndan daha iyi sevk ve idare etmilerdir. Trk ordusunun slah iin Balkan Harbinden sonra
107

107

giriilen hummal faaliyet Birinci Dnya Harbi'nin patlamasiyle durmutur. Eer harp kmasa veya Osmanl mparatorluu harbe ge girseydi Trkiye yi yetimi, zinde bir orduya sahip olacakt. Bu sonucu alabilmek iin her halde en az iki seneye ihtiya vard. Fakat slahatlar, harbe girmekteki acelecilikleri sebebiyle bu vakti bulamadlar. 1914 Austosu banda seferberlik iln edildii zaman ordunun insan mevcudu 400 binden 640 bine karld. Ordudaki subay adedi 24 bin civarnda idi. Halbuki 5 sene sonra stikll Harbi haz rlanrken 70-80 bin kiilik bir ordunun subay kadrosunu tamamlamak iin ok sknt ekilmi ve bu kadro bir trl tamamlanamamtr. Daha harbin banda ordunun modern aratan, silh ve cephanesi ok eksikti. Harp, insan kayb kadar silh ve ara kaybna da sebep olmutu. Milli Mcadele'yi yapacak orduya hemen pek az ey kalm bulunuyordu. Mondros mtarekesinden sonra galip devletler, Trk ordusunu silhs zlandrmak iin ne buldularsa alp kendilerinin koruduklar depolara ydlar. Toplarn kamalarn, tfeklerin mekanizmalarn sktler. Bylece silh ve ara bakmndan zaten fakir olan Trk ordusu Milli M cadeleye pek elverisiz artlarla girmi bulundu. Birinci Dnya Harbi'nin yenilmi Trk ordusu, artk tamamiyle anav atana ekilmi, iskeleti andran bir kadro ile hazar konuuna gemiti. Ordu, 9. kolorduya bal 20 tmenden ibaretti. Ordu kumandanlklar lvedilmi, ordu mfettilii meydana getirilmiti. Birinci Ordu Mfettilii stanbulda idi. Bu mfettilie I., XIV., XXV. ve XVII. kolordular bal idiler. I. Kolordunun me rkezi Edirne, Kumandan Miralay Cafer Tayyar Bey; XXV. Kolordu'nun mer kezi stanbul, Kumandan Said Paa; XIV. Kolordu'nun merkezi Tekirda, Kumandan Yusuf zzet Paa; XVII. Kolordu'nun merkezi zmir, Kumandan Ali Nadir Paa idi. kinci Ordu Mfettilii Konya'da idi. Bu mfettilie bal olan XII. K olordu'nun merkezi Konya, Kumandan Miralay Selhattin (sonra Fahrettin) Bey; XX. Kolordu'nun merkezi Ankara, Kumandan Ali Fuat Paa idi. Ordu Mfettilii'nde Mersinli Cemal Paa bulunuyordu. nc Ordu Mfettilii Erzurum'da idi. Sivas'taki III. Kolordu ile Erz urum'daki XV. Kolordu bu mfettilie bal idi. Ordu Mfettilii'ne Mustafa Kemal Paa tyin olunmutu. Diyarbakr'daki XIII. Kolordu dorudan stanbula bal idi. 108

108

III. ve XIII. Kolordular vekletle idare ediliyordu. XV. Kolordu Kumandanl'na ise Kzm Karabekir Paa henz tyin edilmiti. Harbiye Nazr akir Paa, Genel Kurmay Bakan Fevzi Paa idi. Fakat. Fevzi Paa Mays ortalarnda ayrlm, yerine Cevat Paa gemiti. akir Paa ise zmirin igalinden sonra hastalanp ekilmi ve ondan son ra Harbiye Nazrlar sk sk deimitir. Tmenler memleket iinde u ekilde yerlemi bulunuyorlard: 9. Tmen; Erzurum, 3. Tmen: Tortum, 12. Tmen: Hasankale, 11. Ka fkas Tmeni: Beyazt, 5. Kafkas Tmeni: Amasya, 15. Tmen: Samsun, 11. T men: Nide, 41. Tmen: Karaman, 24. Tmen: Ankara, 23. Tmen: Afyonkarahisar, 56. Tmen: zmir, 57. Tmen: Aydn, 55. Tmen: Tekirda, 61. Tmen: Bandrma, 49. Tmen: Krk lareli, 60. Tmen: Kean, 10. Kafkas Tm eni: stanbul, t. Tmen: zmit, 2. Tmen: Siirt, 5. Tmen: Mardin. I. ve XIV. Kolordularn tmenleri (55, 56, 57, 61. 49 ve 60. Tm enler) 15 Mays'tan sonra mecburen yer deitirmiler ve ileride grlecei zere XVII. Kolordu ise datlmtr. 36 Bu kadar kalabalk saylarla saydmz bu tmen ve kolordularn me vcutlar ne kadard, kuvvetleri neden ibaretti? Bu hususta fikir edinebilmek iin baz birliklere gz atmak yeter. zmir'deki 56. ve Aydn'daki 57. Tmen: Gerek 56'nc ve gerekse 57'nci tmenler. Birinci Dnya Harbi esnasnda ky muhafz ve depo kt'as olarak kullanlm ve subaylarnn byk bir ksm hava deiimi alm ve kayrlm kimselerdi. Eratn ise kabiliyetli olanlar birok defalar cephelere gnderilmi olduklarndan, ka lanlar hava deiimi atm, kaak, vukuatl veya vcut kabiliyetleri noksan erlerdi. 56. Tmen, 1916 yl sonlarnda sahil muhafz ola rak ihtiyat ve mstahfaz taburlariyle jandarma taburlarn dan tekil edilmiti. Mtarekeden sonra yaplan terhis silh altnda 310-313 doumlu -22, 25 yalarnda- erler kalabilmi ve taburlarn mevcudu 100 -150 silha inmitir.
************************************************** 36 Bizim verdiimiz konu tarz Mays 1919 balangcna aittir. 37 Rahmi Apak. Garp cephesi nasl kuruldu?

109

109

Afyonkarahisar'daki 23. Tmen: Yirmi nc Tmenin erat mevcudu ancak dokut yze ulatrlabildi. Ankara kalemi tahsis edilmitir. Mahallinden Ihzan iin giriimlerde bulundum. Henz cevap alamadm. Yirmi nc Tmen, Tarsus'ta malmu lileri olan Tmendir. Yeni emrime girmitir. Kaabiliyetli bir hle girmesine allmaktadr. Burdur ve Isparta ve Kasaba'da bir taburu vardr. Geri kalan kuvveti Afyonkarahisar'dadr. 38 Ankaradaki 24. Tmen: 24 nc Tmeni Sankla'ya yerletirmi, fakat T men mevcudunu kalabalk gstermek maksadiyle Etlik tepelerine adrlar kurdurarak askerin mhim bir ksmn buralara kartmtm. 39 Trakyadaki 1. Kolordu: Mtarekeden be buuk ay sonra, zmir'e yaplan Yu nan tecavz zerine Tekirda'daki XIV. Kolordu karargh (Yusuf zzet Paa) Bandrma'ya geirilince Tekirda'daki 55. Tmen de, 1 .Kolorduya balanmt. atal ca mstahkem mevkii de, daha sonralar 1. Kolordu em rine verilince bu kolordunun blgesi Hadmky'nden Meric'e kadar genilemiti. Btn Dou Trakya'nn gerekince savunulmas Mi ralay Cafer Tayyar kumandasndaki 1. Kolorduya d yordu. 49., 55. ve 60. Tmenler, Gelibolu yarmadasndan, ye ni konu blgelerine gelince, mtareke hkmlerine g re, yedek subaylarla erlerin ou terhis olundular. Her piyade taburunda, ancak, i hizmete yetecek kadar 80 er braklmt. 40 XV. Kolordudan baka btn kolordular he men ayn durumda ve kudrette idiler. Yalnz, XV. Kolordu 4 tmeniyle dierlerine nazaran iyi vaziyette idi. Bu kolordunun askerleri dou istilsn yapan, ran ve Kafkas Azerbaycann dolaan askerlerdi. Mevcudu 17.860 insandan iba retti. Btn ordu mevcudu ise elli bini gemiyordu.
**************************************************** 38 Ali Fuat Paa tarafndan 28.5.1919'da Mustafa Kemal Paaya ekilen telgraftan Nutuk, vesika 14. 39 Ali Fuat Cebesoy, Milli Mcadele Htralar S. 49. 40 Tevfik Byklolu - Trakya'da Mill Mcadele C. I, S. 198. 110

110

Mondros mtarekenamesi gereince, ordunun terhis olacak ksmna ait cihazlar, silh, cephane ve ulatrma aralar hakknda Mttefiklerce verilecek emirlere uyulacakt. Bu hususa baz istisnalariyle byk lde uyulmutur. Verilen emre gre tmenlerde iki bin tfek ve 8 top braklm, fazlas depolara ylmtr. Ordunun elinden alnan bu silhlarn da mekanizmalar ve kamalar sklp ayr yerlere ylyordu. Trakya'daki birliklerden toplanan silh ve cephane, Edirne Uzunkpr, orlu, Lleburgaz, Kean, arky, Hadmky ve Akba depolarna kondu. Silh ve cephanenin en ok sayda depo edildii yer Akba ile Gelibolu yarmadasndaki depolard. zmir'in igalinden nce, XVII. Kolordu kararghna gelen bir ngiliz subaynn talimat zerine alaylarda yal nz drder makinal tfek braklm, dier makinal tfekler sandklanp sevkedilmek zere hazrlanmt. Top mermileri ise toplanp depo edilmee balanmt. Kale toplarnn kamalar sklmt. Garnizonlarn bulunduklar ehirlere dalan yetkili ngiliz subaylar her tarafta ayn eyi yaptrmaya alyorlard. in ac taraf, byk lde silh ve malzemenin stanbul'da bulunmasdr. En byk klalar nasl ki stanbul'da ina edilmise, pek eski zamanlardan beri srp gelen bir hat neticesi, orduya ait dier kurumlar, silh, ceph ane ve malzeme depolar da stanbul'da bulunuyordu. Halbuki, stanbul dman igali altnda idi. Mtareke hkmlerince lvedilen birliklerin subaylar, ter his edilen, esaretten dnen, izinli ve hava deiimi alm bir ok muvazzaf ve yedek subay da tpk silh ve cephaneler gibi stanbul'da toplanmt. Velhasl, kurtulu iin Anadoluya ne gerekse hepsi stanbul'da ve dmen elinde bulunuyordu. Anadolunun iinde de, baz ileri grl kumandanlarn Birinci Dnya Harbi sonunda aldklar tedbirler sa yesinde silh ve cephane dolu depolar vard. Fakat bu depolarn bir ksm ciz ve korkak kimseler yznden vaktinde b oaltlmam ve Yunan Ordusunun eline gemitir. Yukardanberi tablosunu izdiimiz ordu art ile, istikll Harbini kazanmann imknszl aka anlalyordu. 111

111

Orduyu yeniden kurmak lzmd. Gerek eldeki birliklerin dzenlenmesi, gerekse yeni kt'alarn kurulmas iine giriildii zaman, iki nemli mesele ile karlalmtr: 1 Subay kadrosunun tamamlanmas, 2 Silh ve mhimmat tedariki. Subay kadrosu: 1 stanbuldan kap gelmee balayan subaylarla, 2 Anadoludaki, terhis edilmi yedek subaylar tek rar silhaltna alarak, 3 Ankara'da alan talimgahta yetitirerek, mmkn mertebe tamamlanmtr. Silh ve dier harp aralarnn elde edilmesine ge lince, bunun da eitli yollarla halline allmtr. Her eyden nce Mttefik devletler elinde bulunan depolarn boalt lmas ve Anadoluya aktarlmas gerekiyordu. Mcadelenin balangcnda bundan baka yaplacak ey de yoktu. Nitekim, byk fedakrlklar pahasna stanbuldan Anadolu'ya silh ve cephane karlmtr, igal kuvvetlerinin gzleri nnde nice tehlikel ere katlanarak silh ve cephane karan Trk ocuklarn tarih daima takdirle anacaktr. ngiliz Yzbas Armstrong bu kaakl yle an latmaktadr: stanbul silh ve mhimmat depolarndan kaaklk yapldn renmitik. Depolar muhafaza etmek vazifesi bana verildiinden fotoraflarn almaya, silhlarn saymaya ve dikkat etmee balamtm. Fakat kaak l nleyemiyorduk. Nbetileri tuttuk. Kk subaylar hapsettik. Ben, Haliteki byk silh deposunda, bir yana saklanarak vaziyeti tetkik etmee karar verdim. Saklanacam yere zorlukla vardm. Nbetiler tetikte idiler. Grlecek ol sam vurulabilirdim. Geceleyin Trkler gene geldiler. Trkler, barut mahzenlerinde rahat rahat sigara ii yorlar, bir ka tahta krarak ate yakyor ve yemek piiriyorlard. Patlayc maddeleri hi tel e tmeden tayorlard. Kaaklk devam etti. Kzm Karabekir Paa kumandasndaki kuvvetlerin douda ileri har ekata geerek Ermeni ordusunu malup etmesi zerine, Ermenilerden ganimet olarak alnan nem112 112

li sayda silh, cephane ve malzeme, Trk ordusunun ihtiyacnn bir ksmn karlamtr. Yine bu zaferlerden sonra Ruslarla kurulan dostluk sonucunda, Rusyadan da yardm olarak Anadoluya silah, cephane ve malzeme gelmitir. Btn glklere ve mali skntya ramen temin edilen paralarla Avrupadan da bir miktar silah satn almak mmkn olmutur. Nihayet, ordu tekilt gelitike Trk ustalarnn gay retleriyle Anadolunun baz yerlerinde basit imalthaneler kurulmu ve eldeki imknlar iinde, silh ve cephane olmasa bile, bir takm malzeme imali salanmtr. Mill Mcadeleyi yapan Trk ordusu; sayca az, silh ve malzemece f akir, iae ve bakm imknlar ksr, subay kadrosu noksan, yorgun ve fakat ere fli bir gemie sahip, tecrbeli bir kk ordu idi. Alman Generali Liman Von Sanders'in dedii gibi, esas bakmndan Trk aske ri ve hele Anadolu askeri mkemmeldir. Bu mkemmel askerin, Milli Mcadelede en byk ans, dhi bir Bakumandann emrinde, hepsi gen, idealist bir sekin su bay kadrosu tarafndan idare edilmesidir . Trkiyenin ilk aydn kadrosunu subaylar tekil eder. lk bat tipi okullarda subaylar okumular, ilk Batl retmenlerden onlar ders grmler, ta hsil veya staj iin Batya ilk gidenler yine subaylar olmutur. Bu sebeple ve meslein alad yksek duygularla, subay kadrosu Trkiyede daima ilericiliin temsilciliini ve btn ileri hareketlerin ncln yapmtr. Mill Mcadelede de byle oldu. Birinci Dnya Harbinde dalan ordunun yeniden kurulmas ve stikll Harbinin kazanlmas, asl ve tabii grevi olarak birinci derecede, phesiz Trk subaynn eseridir. Bundan baka, Mill Mcadelenin almasnda ve Anadolu htillinin baarlmasnda da subay kadrosu esas unsuru tekil eder. Aydn kadrosunun sivil kanadna kyasla, subaylar Anadolu ihtilline kolayca katlmlardr. Tereddt geirenler pek azdr , stanbulda toplanan subaylardan kk bir grup kendilerine Nigehban, (Gzc) adn vererek bir cemiyet kurmular ve Anadolu ihtilline kar cephe almlardr. Ka r ihtill hareketlerinin bazlarna da katlan bu kk grup, her de virde olduu gibi ksknlerden, ileri dnce ve hareketlerde geri kalm olanlardan ibarettir. Subaylar, zellikle Mill Mcadeleye katlan subay lar, byk ounlukla ya ttihat veya ttihatla sem113

113

patizandr. Pek ou Enver Paaya balyd ve onun bir gn gelip balarna g eeceine inananlar az deildi. Hemen hepsi, Birinci Dnya Harbi yenilgisinin utancn duyuyorlard. ereflerini ve vatanlarn kurtarmak iin byk bir rahatlkla tekrar savaa girmeleri bundandr. BLANO 1919 Maysnda btn mevcudu 50 bin kii olan ordu nun 1922 yl yaznda, Byk Taarruzdan nce, iae mev cudu 580 bini bulmutur. Bunun 380 bini Bat cephesinde idi, fakat muharebeye ancak 110 bin sava sokulabilmitir. Geri kalan Doudaki ve dier yerlerdeki birliklerde, geri hizmetlerde, Askerlik ubelerinde g revli idi. Drt yl sren Mill Mcadelede ordunun insan kay b, kazanlan zafere ve mevcuduna kyasla hafiftir. Btn cepheler dahil, muharebe meydanlarnda 9167 kii (662 subay, 8505 er) ehit olmutur. Aldklar yaradan daha sonra lenler ise 53 subay ve 1665 erdir. Bu kaybn mu harebelere isabet eden miktar yledir: ehit Dou Cephesinde: Ermeni harekt Bat Cephesinde : Gediz Muharebesi : 1. nn Muharebesi : 2. nn Muharebesi : Ktahya-Eskiehir muharebeleri : Sakarya Muharebesi : Byk Taarruz 46 181 95 1499 1522 3282 2542 Yaral 76 135 183 2470 4714 13618 9977

Toplam (subay ve er)

9167 31173 eitli di ve bulac hastalklardan lenler, muha rebelerde lenlerin iki katndan fazladr. Btn kayp u durumdadr: Subay Er Muharebe meydanlarnda len Yaralanma sonunda len eitli hastalklardan hastahanelerde len Asker alma mntkalarnda len Ktalarda muhtelif surette len Toplam 114 114 662 53 147 118 980 8505 1665 22543 2838 688 36239

Yalnz subay kaybnn muharebelere gre miktar aadaki tabloda gsterilmitir: ehit Yaral Esir Birinci nn muharebesinden nceki devrede Birinci nn muharebesinde kinci nn muharebesinde Ktahya - Eskiehir muharebelerinde Sakarya muharebesinde Byk taarruzda Toplam 28 8 91 121 345 122 ---715 16 19 181 267 381 -----187 9 54 54 7 ------

1217 49

2081 360

Muharebelerde ehit den her 13 ere karlk bir subay ehit olmutur. Subay kayb bakmndan bu byk bir orantdr. Sakarya muharebesinde subay kayb daha ok olmu ve her sekiz er ile beraber bir subay ehit d mtr. Btn harb boyunca, gerek muharebelerde, gerekse muharebeler d ndaki harektta subay ve er olarak ya ralananlar 33.685 kiidir. Bunun 33.460' ateli silhlarla 225'i sng ile yaralanmtr. Harb sonunda mall kalanlar ise 159'u subay 1284' er olmak zere 1443 kiiden ibarettir. Milli Mcadelede len 36.239 erin, bal olduklar askerlik ubeleri bakmndan dkm aadaki listede tesbit edilmitir. Milli Mcad elenin, memleketimizin her yerine ka kiiye mal olduu bu listede tek tek grl mektedir: 41 Trakya Blgesi (stanbul'un Trakyadaki ileleri dahil): EDRNE 24, KIRKLAREL 16, Babaeski 7, Lleburgaz 3, Vize 1, orlu 8, Hayrabolu 5, Malkara 5, arky 2, TE KRDA 1, Mrefte 1, atalca 5. anakkale, Balkesir, Bursa, zmir, Manisa, Aydn illeri blgesi: ANAKKALE 105, Kumkale 2, Ayvack 5, Bayrami 4, Biga 14, BALIKESR 59, Bandrma 16, Dursunbey 3, Edremit 15. Kepsut 10, Sndrg 20, Susurluk 1, ZMR 68, Seydiky 1, eme 1, Menemen 3, demi 25, Tire 10, MANSA 29, Alaehir 10, Demirci 68, Grdes 29, Kula
******************************************* 41 - Vilyetler byk harflerle dizilmitir. 115

115

13, Salihli 5, Soma 5, Turgutlu 4, negl 149, znik 24, Karacabey 15, Mudanya 60, Orhaneli 82, Orhangazi 97, Yeniehir 88, AYDIN 45. Bozdoan 119, ine 188, Kuadas 46, Nazilli 30, Ske 151,. Yenipazar 206. Kocaeli, Sakarya, Bilecik, Eskiehir, Ktahya, Uak, Afyonkarahisar, Denizli, Mula, Burdur, Isparta, Antalya illeri blgesi: KOCAEL 141, Kandra 92, Karamrsel 107, SAKAR YA 351, Geyve 214, Hendek 81, Karasu 1, BLECK 342, St 204, ESKEHR 201, Mihalk 69, Seyitgazi 120, Sivrihisar 195, KTAHYA 264, Emet 42, Gediz 86, Simav 56, Ta vanl 49, UAK 62, Elvanlar 11, AFYONKARAHSAR 207. Bolvadin 232, Dinar 258, Sandkl 163, uhut 27, Aziziye 173, DENZL 386, Buldan 7, al 279, ivril 80, Sarayky 94, Tavas 325, MULA 385, Bodrum 85, Fethiye 242, Kyc eiz 236, Marmaris 110, Milas 386, BURDUR 239, Tefenni 151, ISPARTA 246, Eridir 150, . Karaaa 247, Uluborlu 90, Yalva 138, ANTALYA 716, Akseki 119, Alanya 211, Elmal 150, Finike 87, Gazipaa 3, Ka 112, Korkuteli 174, Manavgat 79. Dier blgeler (Vilayetler hani srasna gre): ADANA, - Bahe 26, Ceyhan 24, Feke 75; Kozan 95, Osmaniye 38. ADIYAMAN, - Besni 12, Khta 4, ARI, -AMASYA 218, Gmhacky 94, Merzifon 74, ANKARA 211, Aya 279, Bal 157, Beypazar 243, ubuk 160, Hay mana 210, Kalecik 207, Keskin 222, Kzlcahamam 224, Nallhan 86, Zir 46 , ARTVN 13, Ardanu 1, avat 21, Yusufeli 71, BNGL 10, Gen 16, Ki 28, Solhan 1,BTLS 20, Ahlat 3, BOLU - DZCE 322, Gerede 211, Gynk 98, Mudurnu 95, ANKIRI 307, erke 210, Ilgaz 91, ORUM 226. Alaca 102, skilip 269. Mecitz 347, Osmanck 329, Sungurlu 243, DYARBAKIR 80, ermik 10, Lice 17, Si lvan 3, ELAZI 217, Keban 9, Maden 71, Palu 34, ERZNCAN 64, Kemaliye (Ein) 17, Refahiye 22, Tercan (Mamahatun) 155, Kemah 64, ERZURUM 117, Hns 5. ispir 35, Narman 10, Oltu 111, Pasinler (Hasankale) 30, Tortum 43, GAZANTEP 40, slahiye 16, Rumkale 16, GRE SUN 230, Grele 123, ebinkarahisar 115, Tirebolu 248, GMHANE 140, Bayburt 41, Kelkit 22, iran 2, HAK KAR. - HATAY, - SKENDERUN 2, EL. - Anamur 216, Glnar 126, Mut 98, Silifke 298. Tarsus 53, KARS 147, Ar dahan 74. Idr 44. Sarkam 2. KASTAMONU 484. Ara 116

116

262, Cide 116, nebolu 395, Kre 147, Takpr 234, Tos ya 310, KAYSER 393, Bnyan 26, Develi 113, nces u 20, Tavlusun 48, KIREHR 210, Mucur 75, KONYA 459, Akehir 231, Beyehir 168, Bozkr 246, Ereli 90, Ermencek 157, Ilgn 201, Saiteli Kadnhan 192, Karaman 110, Sarayn 4, Seydiehir 190, Kohisar 272, Sille 29, MALATYA 88, Arapkir 16, Darende 42, Hekimhan 18. Ptrge 50, MARA 144, Elbistan 52, Gksn 9, Pazar ck 42, MARDN 306, Midyat 3, Savur 2, Resulayn 2, MU 18, NEV EHR 141, Avanos 85, Arapsun 59, rgp 156, NDE 307, Aksaray 344, Bor 163, Ulukla 65, ORDU 399, Fat sa 211, Mesudiye 56, Perembe 175, nye 256, RZE 100, Atina 155, Mapavri 18, SA MSUN 351, Bafra 180, aramba 256, Havza 79, Kavak 1, Ldik 59, Terme 116, Vezirkpr 15, Sivas 150, Divrii 51, Hafik 9, Kangal 45, Ko yulhisar 36, arkla 110, Yldzeli 91, Zara 71, Aziziye 56, Kohisar 47, SNOP 127, Ayanck 404, B oyabat 392. Gerze 195, SRT 14, Beiri 1, irvan 9, TOKAT 218, Artova 5, Erbaa 148, Niksar 34, Readiye 90, Zile 275, TRABZON 322. Akaabat (Polathane) 120, Cevizlik (Maka) 103, Of (Solakl) 160, Srmene 127, TUNCEL - emikezek 9, UR-FA 75, Birecik 10, Siverek 58, Suru 4, Viranehir 3, VAN 19, YOZGAT, - Akdamadeni 239, Boazlyan 130, ZONGULDAK 85, Bartn 275, Devrek 200, Ereli 256, Safranbolu 203. Musul, Medine, Selanik, skp, Pirlipe, Resne, Sivastopol ve Trablusgarp gibi snrlarmz dnda kalan yerlerin ubelerine bal ve ubesi tesbit edilmeyen ehitlerin says yukardaki listeye dahil deildir. Liste, bu gnk idari taksimata gre dzenlenmitir. 42
********************************************************* 42 -Mdafaai Hukukun devam olan C.H. Partisinin ve bu partiye kar kurulan partilerin kuvvetli olduklar yerlerle yukardaki listenin karlatrlmamas ilgin sonularlar vermektedir. 117

117

K. KUVAY MLLYE

Kuvayi Milliye deyimi, Milli Mcadelede iki anlamda kullanlmtr. Birincisi Milli Kuvvetler yani Milis anlamdr ki, bizim konumuzu tekil ediyor. Dier anlam, ok daha mull olup, Milli Mcadeleyi btn olarak ifade eder. Gerekten yalnz silhl halk kuvvetleri deil, Mdafaai Hukuk ve Reddi ilhak teekklleri, Hey'eti Milliyeler, kongreler, Ankarada toplanan B. M. M.., bunlara yardmc olan btn organlar ve hatt ordu, milli kuvvetler idi. Btn bu kuvvetlerin ve yarattklar hareketin, galip devletlerle mtareke imzalam olan Osmanl Devleti ile hukuki ve siyasi bir ilgisi yoktu. Bata ordu olmak zere, Kuvayi Milliye olarak adlandrlan kuvvetler, devlet kuvvetleri olma ktan km, yalnz millete mal olmutu. Her trl hareket millete dayanyor ve onun adna yaplyordu. Bu sebeple, Milli Mcadeleye katlan ve taraftar olan her ahsa Kuvayi Milliyeci veya ksaca Millici deniliyordu. Bu espri, yaad devre de damgasn vurmutu. Zafere kadar geen devir, Kuvayi Milliye devri olmutur. Ancak, teknik bakmndan ifade edil dii zaman Kuvayi Milliye Devri, milis kuvvetlerinin kaldrld tarihe kadar geen 1,5 yllk bir zaman kapsyor, ondan sonra muntazam ordu devri balyordu. 1920 yl sonuna kadar ordu, devlet kuvveti olarak grnmeye gayret etmi ve istilc kuvvetlerin karsna kard birliklerini milis kuvvetlerinin yannda savaa sokarak, bunu resmen ifadeden saknmtr. Gerek bu siyasi sebeple, gerekse o tarihlerde ordunun aka dman karsna kamyacak kadar zayf oluu sebebiyle, 1919 yl ortasndan 192 0 yl sonuna kadar geen birbuuk yl, Kuvayi Milliye n plnda grnmtr. Yunanllarn zmir'e karak Anadolu igaline balamalar zerine, yer yer teekkl etmeye balayan milis kuv118

118

vetler, o gnn artlarnn zorunlu kld bir gerek idi. Mondros mtarekenamesinin ar hkmlerini kabul ederek, Birinci Dnya Harbinden yenilmi kan devlet, ne hkmeti ne de ordusu ile fiili bir mdahale imknna sahip deildi. Bilhassa, Ferit Paa hkmetinin Bat Anadolu'da olup bitenlere seyirci kalmas, stelik halka sknet ve itidal tavsiye etmesi, bizzat halkn kendi kendini savunmas zorunluunu ortaya koymutu. Ordunun durumu da ayrca iki bakmdan nemli idi. Evvel, Ordu bahsinde de anlatld gibi ortada ordu denilecek bir varlk yoktu; halk, orduyu artk sevmiyor ve gv enmiyordu. phesiz hi bir millet, harpten yenilmi dnen or dusunu alklamaz. Yalnz bir ordunun halkna kar bu derece sevimsiz grnd pek nadirdir. Trk halk, birbiri ardndan gelip atan uzun harplerin yaratt aclar sebebiyle pek haksz da deildi. Gerekte, halkn sevmedii subaylard, askerlikti. Subaylar, Birinci Dnya Har bi felketinin sorumlular olarak grlyorlard. Kimsenin, dman igaline kar durmak iin de olsa asker olmaya hevesi ve niyeti yoktu. Esasen, devlet de ne seferberlik, ne de Yunanllara kar harp iln etmiti. te ksaca ifadeye altmz bu durum, milis kuv vetlerin domasna sebep olmutur. zmirin igalinden onbe gn sonra balayan milis tekilt, yine ayn sebeplerle byk rabet grm ve gnden gne g elimitir. Kuvayi Milliyenin itibar zamanla o dereceye ykselmitir ki, subaylar ve Byk Millet Meclisi yeleri arasnda bile orduya lzum olmad, mi lis kuvvetlerle zaferin kazanlabilecei kans yaylmtr. Kuvayi Milliye ile beraber alan subaylarn ou resmi kyafetlerini de terkederek birer ete reisi gibi giyinmeye balamlardr. Bu psikolojiyi Yarbay zzettin (allar) Bey htralarnda yle ifade etmekt edir: Gediz taarruzuna karar vermek iin Ali Fuat Paa nn bakanlnda toplandk. Benden baka yakas kapa l kimse yoktu. Halbuki, zzettin allar'n bahsettii toplantda er kez Efemden baka sivil yoktu. Dier askerler, bata Ali Fuat (Cebesoy) Paa olmak zere, Albay Kzm (zalp), Albay Arif (Ayc Arif) idi ve bunlar, Mustafa Kemal Paam en gvendii kumandanlar idi. Ali Fuat Paa, Ankaraya bile bir ete reisi gibi omuzunda filinta ile gelmi, istasyonda kendisini karlayanlar hayrette brakmt. Kuvayi Milliyenin, ordunun yeniden kurulurcasna d119

119

zentenmesi srasnda byk faydalar salad inkr edi lemeyecek bir gerektir. Muntazam ordu karssnda ba arl muharebeler veremeyen bu kuvvetler, Yunan ordusunun 22 Haziran 1920 de balayan genel taarruzuna ka dar cephede dman ilerleyiini az ok ksteklemi ve baz mevzi baarlar elde etmitir. Kuvayi Milliyenin cephe gerilerinde de nemli hizmetleri grlmtr. Kuvayi Milliyetin, Mill Mcadelede salad fayda lar yle sralayabiliriz : 1 Dnya kamuoyunda, Trk halknn Yunan iga lini sknetle karlad kansnn yerlemesini nlemek ve Yunan Babakan Venizelos'un byk devletlere bu hususta verdii teminat rtmek. 2 Yunan ordusunun, ilk zamanlarda Anadoluda rahata ilerlemesine engel olmak. 3 Yunan igal kuvvetlerini her yerde rahatsz ve tedirgin etmek. Kayp verdirmek. 4 Trk kylerini, Rum ve Ermeni etelerinin bas knlarndan korumak. Bu eteleri temizlemek. 5 Ordunun tekiltlanmasna imkn ve zaman ka zandrmak. 6 Gerek Trk hkmetine, gerekse Dnya kamuo yuna Anadolu hareketini bir milli ayaklanma olarak gs termek. 7 Mdafaai Hukuk teekkllerinin kurulmasna, a lmasna destek olmak. Bu sahada mcadele aleyhtar larn sindirmek, bertaraf etmek . 8 Kar ihtill hareketlerini bastrmak . 9 stanbul - Ankara yolunu amak. (Kocaeli blgesindeki Kuvayi Milliyenin bu hizmeti, bilhassa dikkatle zerinde durulmaya deer, stanbuldan Ankaraya kaanlar bu sayede Kocaelinden geebilmiler ve silh, cephane, malzeme nakliyat mmkn olabilmitir.) 10 Byk taarruzdan nceki muharebelerin hemen hepsinde orduya yardmc olarak savamak. Kuvayi Milliyenin daha baka hizmetleri olmad el bette sylenemez. Biz burada, tesbit edebildiimiz nemli hizmetleri belirtmi bulunuyoruz. KU V AY MLLYENN B NYES Mill Mcadele dediimiz byk kavgada Kuvayi Milliyenin gerek yerini ve deerini tyin edebilmek iin, bu 120

120

kuvvetleri tekil eden insanlarn kiilikleri hakknda fikir sahibi olmak arttr. Dier taraftan, Kuvayi Milliyenin mcadele iindeki eitli davranlar ve grlen elimeler, yine bu insanlarn kiiliiyle deerlendirilebilir. Nihayet, Kuvayi Milliyeye neden son verildiini ancak bu lyle anlayabiliriz. Ne erkez Ethemin ve kardelerinin serkelii , ne de Demirci Efenin markl Kuvayi Milliyeyi ortadan kaldrmak iin asl ve tek sebep deildir. Bu hususta en nemli etken, Kuvayi Milliyenin bnyesidir. Bugne kadar, Kuvayi Milliye ya ktlenmi veya top-yekn vlmtr. Taban tabana zt olan bu iki yol da hataldr. Doru kanaa t, ancak gereklere inilerek bulunabilir. Kuvayi Milliye bnyesi iinde dvenlerin hepsi, elbette birer milli kahraman deildi. Bunlarn ilerinde erkez Ethem, Demirci Efe gibi efler bulunmasa idi, durumun daha baka trl olacan da sanmyoruz. Kuvayi Milliyenin kt sonunun tek sorumlular da bu efler de ildi. Binaenaleyh, eflerin lanetlenmesi Kuvayi Milliyeyi bu adan beraat ettiremez. Kuvayi Milliye Mfrezeleri, genel olarak u kiilerden kurulmutur : a) Dada gezen ekiya ve zeybekler, b) Asker kaaklar (Mill Mcadeleden nce kaan lar, mcadele srasnda kaanlar ve askere alnmamak iin Kuvayi Milliyeye katlan pein kaaklar), c) Herhangi bir vukuat ileyip adaletten kaan sulular, d) Hapishanelerden karlan mahkmlar ve zanl lar; e) Soyguna, vurguna hevesli maceraperestler ve be ll takm. f) Kar ihtill hareketlerine karm olup, bu hare ketler bastrldktan sonra affa uramak iin iltica eden ler, g) Bir nevi askere alma eklinde kylerden, kasabalardan toplanan ki mseler (Bunlara mkellefler de diyebiliriz), h) Gerekten mill ve vatan duygularla, baka ama gzetmeksizin m cadeleye atlan gnlller. Baz Kuvayi Milliye mfrezelerinde her eit insan bulunduu gibi, bazlar daha az ve kark veya bir tip insandan ibaret idi. Bunlarn dnda, sularn affettirmek iin bir veya bir ka kii tarafndan hazrlanp te121

121

hiz edilerek cepheye gnderilen milis kuvvetlerine de rastlamakt ayz. Bunlar da Kuvayi Milliyenin ayr bir kolunu temsil etmektedir. Kuvayi Milliye mfrezelerinden bir ksm her taraf tan kopup gelmi insanlardan, bir ksm ise zellikle belli bir yerin, kasabann veya airetin insanlarndan teekkl etmiti. Birounun bnyesi tadklar isimden de anlalyo rdu. Kuvayi Milliye birliklerini belli etmek iin eitli isimler kullanlmtr. Kuvayi Milliye, Milli Kuvvetler, ete, Mfreze, Mill Mfreze, Mcahidin, Milis genel olarak kullanlan deyimlerdir. Bazlar iin tabur, alay gibi asker deyimler de kullanlmtr. Ayrca her birliin zel bir ismi vard. Bu isimler, ya kumandann, reisin ismi veya birlik mensuplarnn topland yerin ismi yahut sembolik bir isim oluyordu. Baz rnekler verelim : demi Kuvayi Milliyesi, Alaehir Kuvayi Milliyesi, Osmanck Mill Mfrezesi, Bursa Mfrezesi, Eskiehir Mill Taburu, Mill Ktahya Alay, Balkan Aknclar; Ziver Bey Mfrezesi, Temen Kadri Mfrezesi, Bin ba Nazm Mfrezesi, Arnavut Kzm etesi, Yahya Kaptan etesi: Gkbayrak Mfrezesi, Fatih Taburu. Mdafaai Va tan Taburu, Kara Keili Alay, Demir Alay, elik Alay, Al bayrak mfrezesi. Pek nadir olmakla beraber Kuvayi Milliye birlikleri ne bir fikir itihad ifade eden isimler de verilmitir. Mesel. Bolevik Taburu. Kuvayi Milliye genileyip cephe tekilt kurulduktan sonra, bir kumanda altnda toplanan eitli Kuvayi Milliye birlikleri tuttuklar cephenin adiyle anlmtr. Menderes Alay, Aydn Alay, Adagide Da Taburu gibi.. Kuvayi Milliye birlikleri muntazam ordu hline geti rilirken bunlardan taburlar ve alaylar tekil edilerek, or du birliklerinde olduu gibi numara verilmitir. Eskiehir-Ktahya muharebelerine tekaddm eden devrede ordu, grup tekilt yaparken Afyon mntkasnda vcuda geti rilen XII. Grup, 57. Tmen ve 4. Svari Tugay ile bir Mrettep Tmenden kurulmutur. Bu mrettep Tmenin tekilt bir nizamiye alay ile 1. ve 2. Milis Alaylarndan 35. Svari Alay ve Svari Milis Alayndan ibaret idi. Kuvayi Milliyenin nemli bir ksmna uzun bir zaman Kuvayi Seyyare ad verilmitir. 122

122

KU V AY MLLYE KU MANDANLAR I Kuvayi Milliyenin bnyesi, phesiz, kumandanlaryla sk skya ilgilidir. Herhangi bir Kuvayi Milliyenin kumandan eski bir ekiya reisi ise, maiyeti de ona gre olacakt. Yalnz vatan kaygusiyle ortaya atlan gnl llerden mteekkil bir Kuvayi Milliye mfrezesine ise baka tip bir kumandan gerekli idi. Bu sebeple Kuvayi Milliye mfrezeleri ile kumandanlar genellikle birbirine denk deerde idi. Fakat, nemli bir ksmnda ak elimeler grl mektedir. Kuvayi Milliyenin sevk ve idaresi, bu bakmdan etin glkler arzetmitir. Yetime tarz ve karakteri bakmndan milis kuvvetlerini ustalkla idare edebilecek kumandanlarn yannda, bu ie gnn artlar icab t esadfen girmi olanlar az deildi. Kuvayi Milliye Kumandanlarn u ekilde bir tasni fe tbi tutabiliriz: 1 Efeler ve ekiya reisleri: Efeler, genellikle zeybek etelerinin bandaki adamlardr ve bunlar da aslnda birer ekiya reisidirler. Aydn ve havalisine has bir deyim olan efelik ve zeybeklik, bir takm zelliklere sahip olmakla beraber esasta bildiimiz ekiyadan pek farkl deildir. Kuvayi Milliye tekilt kal drlncaya kadar, byk kuvvetlere kumanda eden ve bir ok efeleri ve baka mill kuvvetleri idar esi altna alan iki nl efe vardr: Demirci Mehmet Efe ve Yrk Ali Efe. Kuvayi Milliye kumandanlarndan bir ksm da eki ya veya ete reisleri idi. psiz Recep gibi bir ok ekiya reisi ya bamsz olarak, veya daha byk bir Kuvayi Milliye grubu iinde mfrezelere kumanda etmilerdir. Kuvayi Milliye gruplarna yar resm ekilde dzen ve yn veren baz asker efler, yaplan ie gre ete deyimini baya bularak, bunlara Mcahidin demeye itina gstermilerdir. 2 Komiteciler: Kuvayi Milliyenin komiteci kumandanlar, Osmanl mparatorluunun son devrinde Balkanlardaki eitli mcadelelerde Balkan Komitecilerine kyasla yetimi veya yetitirilmi kimselerdir. Kuuba Eref, Parti Pehlivan, Bulgar Sadk gibi.. 3 Sivil Kumandanlar: Gerek anlamiyle asl milis kumandanlar bunlardr. 123

123

Silahla oynamak meslekleri olmad hlde, d man istils karsnda devletin czini ve ordunun zayf duru munu grerek vatan mdafaa maksadiyle silhl halk kuvvetleri vcude getirip, o nlar sevk ve idare etmilerdir. Bu sivil Kuvayi Milliye Kumandanlarnn, Efeler ve Komiteci Kumandanlar kadar baar gsterdikleri ve et kili olduklar sylenemez. Fakat hizmetlerini kmsemeye de imkn yoktur. Bir ksm, aydn kimselerdi, bir ksm da blgelerinin erafndan idi. Aydnlar arasndan kan sivil kumandanlara, Biga Kaymakam Kprll Hamd Beyi, Geyve Kaymakamn Saraolu kr Beyi, Mahmut Esat Beyi rnek olarak gsterebiliriz. Alaehirli Mustafa Bey, Ayazmendli Niyazi Bey, sivil Kuvayi Milliye Kumandanlarnn eraf tipine rnek tekil eder. 4 Subaylar: Kuvayi Milliye kumandanlar arasnda ok sayda su bay vardr. Astemenden generale kadar her rtbeden subay, ya kendiliinden, ya da st makamlarn emriyle Kuvayi Milliye de grev almtr. Bunlar arasnda, muvaz zaf subaylar, emekli veya mstafi subaylar ve yedek su baylar vardr. Milis Kuvvetlerine dorudan doruya kumanda eden subaylardan baka, byk Kuvayi Milliye teekkllerinin asker olmayan kumandanlarnn yannda mavir, kurmay olarak alan subaylar da grlr. Subaylar, milis kuvvetlerine kumanda etmekte genel likle ok sknt ekmilerdir. Hele efeler ve zeybekler, ekya reisliinden gelme Kuvayi Milliye kumandanlaryla beraber alanlar tatsz olaylarla karlamlar, b yk tehlikelere maruz kalmlardr. Aralarnda, bir efenin, bir zeybein, bir ekiyann kurunu ile ldrlenler az deildir. Buna karlk, eski bir svari subay olan olak brahim ve Sar Efe adiyle anlan Jandarma Yzbas Edip gibi milis kuvvetlerini sevk ve idare etmekte, efeler ve dier ekiya reisleriyle ayn artlarla iliki kurmakta ustalk gsteren subaylara da rastlanr. KUVAY MLLYENN MEVCUDU Kuvayi Milliyenin mevcudunu belli bir say ile kesin olarak fade etmeye imkn yoktur. Herhangi bir dnemde Kuvayi Milliye de u kadar silhl vard denilemiye124

124

cei gibi, bir gn iin tesbit olunacak say, ertesi gn muhakkak d eiiyordu. Bu deiiklik kh art, kh aza l eklinde devam etmitir. Kuvayi Milliye mfrezelerinin insan saysnn genel toplam, en kuvvetli sevi yesine ulancaya kadar, phesiz devaml olarak artmtr. Fakat; bu halde bile istikrarl bir art yoktur. Bu durum, milis kuvvetlere has bir zeliktir. Ordu gibi bir disiplin kur uluu olmadklar iin, mevcutlar gn gnne tesbit de edilmemitir. E ldeki saylar takribi veya tahminidir. Kuvayi Milliye mevcudunun srekli deimesinin en nemli sebebi, bu organizasyona dahil olmann Askerlik mkellefiyeti gibi bir zorlua dayanmamasdr. Herhangi bir Kuvayi Milliye mensubunun mfrezesini brakp kyne gitmesini, orduda olduu gibi firar saymak mmkn deildi. Byk ounluk Kuvayi Milliyeye kendi isteiyle katld iin, herkes diledii zama nda olmasa bile herhangi bir frsatta tekilttan ekilebilirdi. zellik le savaa tutuup bozguna urayan mfrezelerin mensuplar kolayca dalabiliyordu. Byle hallerde, insanlarn zerine ken ylgnlk ve moral krkl kavgadan kamaya hevesli olanlara bir frsat vermi oluyordu. Hatt za ferle sonulanan muharebeler sonunda bile, Kuvayi Milliye mfrezelerinin dald ve savalarn kylerine ekildikleri grlmtr. Bu gibi olaylardaki dalmaya ise, Zafer kazanld. Sonu alnd. Artk yapacak i kalmad dncesi sebep oluyordu. Dman harektnn duraklad dnemlerde, baz Ku vayi Milliye mfrezelerinin mevcudu bilhassa azaltlrd. Daha ok, Mdafaai Hukuk teekkller inin, Heyeti Milliyelerin vcuda getirdikleri ve ksmen bir nevi mkellefiyetle takviye ettikleri mfrezelerde bu usule daima bavurulmutur. Gerek ikmal ve iae ykn hafifletmek, gerekse savalara bkknlk vermemek maksadiyle mfrezeler, deta ksm terhise tbi tutulurdu. Bu hareket tar znn dier bir faydas da, iinden gcnden kalm, yo rulmu savalar yenileri ile deitirmek imknn vermesidir. Kuvayi Milliye kadrolarnn bu gibi zorunluklarla daraltlmasnn en geni tatbikat 1920 yl banda yaplmtr. Heyeti Temsiliye, daha dorusu Mustafa Kemal Paa, Ordu birliklerinin olduu gibi, Kuvayi Milliyenin mevcudunu da muntazaman renmeye nem vermitir. 14. Kolordunun tmenlerine ve Refet Beye gnderdii 8 Nisan 1920 tarihli ifre ile her C umartesi gn kendisine

125

bilgi verilmesini istemitir. Bu ifrenin 4. maddesi yle dir : Kolordu ktalarndan baka, Kuvayi Milliye tekiltnn da yukardaki maddelere gre cephe durumu, sa va, silahlar ve cephane ve mhimmat kuvvetlerinin ayr bir madde halinde olarak gsterilmesi. 22 Haziran 1920 de Yunan taarruzu balad srada Milis Kuvvetlerinin mevcudu hakknda bir fikir vermek zere 21 Haziran 19 20 Kuvvei Umumiye cetvelinden alnan aadaki tabloyu okuy ucularn tetkikine sunuyoruz : Milis kt'alarnn simleri
Demirci Mehmet ve Yrk Ali Efelere bal zeybekler Aydn Alay Aydn Da Taburu Menderes Alay Adagide Da Taburu

Bulunduklar yer
Nazilli, Ata ve dier yerler Byk Menderes Aydn cephesinde Byk Menderes Aydn Cephesinde Byk Menderes Aydn cephesinde Adagide cephesinde ( Yol)

Su- Erat bay


0 45 4 20 13 15 0 12 2 2 5 0 118 628 1180 400 1104 359 504 504 197 159 320 425 92 5608

Balyambolu Bl ve mstakil zeybek Balyambolu cephesinde mfrezeleri Adagide Mstakil Zeybek mfrezesi Adagide (yol) cephesinde Milis Svari Bl stihkm Bl Ske Bl ve Milisler Kuadas Bl. ve Milisler Koarl Bl Toplam Adagide cephesinde Ovack'ta Kk'te Ske mntkasnda Kuadas mntkasnda Koarl'da

Bu tablo yalnz zmir Gney cephesinin milis kuv vetlerini gstermektedir. Alay, tabur ve blk olarak zik redilen milis kuvvetler nizamiye kt'alar gibi kurulmu ktalardr. Ayn cephedeki nizamiye ktalarnn, yni 57. Tmenin y ine 21 Haziran 1920'deki mevcudu ise yledir: Subay : Erat 126 : 193 4390

126

Grlyor ki, bu cephedeki milisler, ordu birliklerin den fazladr. Demirci Mehmet ve Yrk Ali Efelerin zeybeklerinin yukardaki tabloda eksik gsterildiini tahmin ediyoruz. O tarihte Anzavur ve Bolu isyanlarnn bast rlmasna gnderilen zeybek atllar cetv ele dahil edilmemi olsa gerek. Bat Cephesinin Kuzey kesiminde ve Kocaeli Bl gesinde Kuvayi Milliyenin mevcudu ile Bat Anadoluda Haziran 1920 ortalarnda btn Milis Ku vvetlerinin -erkez Ethem kuvvetleri dahil- 15 bin kii kadar olduu tahmin edilebilir. Bu saynn, Kuvayi Milliyenin ulat en yksek seviye olduu muha kkaktr. KUVAY MLLYENN KARAKTERST Kuvayi Milliyenin bnyesini yukarda ana hatlariyle izah etmitik. Bu bnyenin ve iinde bulunduu artlarn icab olarak Kuvayi Milliyenin baz karakteristik zellikler gstermesi tabidir, ilk bakta, dman igaline kar di renen silahl halk kuvvetlerinden baka bir ey olmayan milis tekilt, bir b akma bu grn ile eliir durumdadr. Daha baka trl ifade etmek ger ekirse, Kuvayi Milliye silhl halk kuvvetleri kuruluunda olduu halde gerek anlamda halkla fazla ilgisi yoktur, diye biliriz. nk, Kuvayi Milliye halk korkutmu, yldrm, soymu, halka fena muamele etmitir. Kuvayi Milliye, hemen her yerde terr havas yaratt iin halk tarafndan sevilmemitir. Kuvayi Milliye teekkllerinin hepsinin bu ekilde olduunu iddia etmek, phesiz mmkn deildir. Fakat byk ounluu byledir. Kuvayi Milliyenin sevimsiz grnmesinde halkn o gnlerdeki psikoloj isinin de etkisini kabul etmek gerekir. Kuvayi Milliye devrinde, halk psikolojikman henz dvmeye hazr olmadndan, dvmeye kanlar sevmiyordu.. Dier taraftan, Kuvayi Milliye etelerine, mfrezelerine dayanan baz Mdafaai Hukukular, Heyeti Milliyeciler veya byle grnen mtegallibe, blgeler ahs nfuz ve itibarlarn arttrmak iin Kuvayi Milliyeyi let olarak kullanmaktan geri kalmamlardr. Eraf ksmndan olan bu gibi kimseler hatt baz muvazzaf ve yedek subaylar nfuz, itibar ve ahs menfaat yolunda nlerine kan engelleri kaldrmak maksadyla Kuvayi Milliyeyi etrafa bir umac gibi gsteriyorlard. ok yerde Ku-

127

vayi Milliyenin halk tarafndan sevilmeyiinin bir sebebi de budur. Kuvayi Milliyenin faaliyetinde, yama, talan, gasp gibi olaylara bol bol rastlanr. zellikle, ayak takm kimselerden mteekkil ve ekiya reisleri tarafndan idare edilen mfrezelerin bu gibi hareketleri hibir zaman nlenememitir. Kanun d bir hayat srerken, Kuvayi Milliyeye katlan ekiya etelerinden namuslu davranmalar esasen beklenemezdi. Bunlar, dmana kar savaa girmekle, takibata mruz kalmadan sanatlarn daha rahat icra etmek imknn bulmu oluyorlard. Bu gibi haller B yk Millet Meclisine kadar intikal etmi ve mzakere konusu olmutur. Misl olarak, bir mebusun Milli Mdafaa Vekili tarafndan cevaplandrlmak zere 22 Austos 1920 de Meclise verdii nergeyi aaya alyoruz: Kuvayi Milliye askerlerinden bazlarnn esnaftan sa tn aldklar eyalarn bedelini vermemek veya kendisin ce tayin eyledii miktarda deme yaparak kararlatrlan fiyatn byk bir ksmn kesmek gibi halk rahatsz ede cek tecavzlerde bulunduklar halkn dilinde dolayor halkmzn Mill Hkmete kar yava yava soukluunu dourma eylemini tayan zc durumlarn meyda na gelmesi acaba doru mu? T.B.M. Meclisinin 26 Eyll 1920 gnl yetmi n c toplantsnda Milli Mdafaa Vekleti Vekili smet (nn) Bey bu nergeyi yazl olarak cevaplandrm ve Kuvayi Milliye efradndan bazlarnn iddia olunduu gibi ha reket ettiklerini kabul etmitir. smet Bey cevabnda, yakalananlarn cezalandrldklarn, cepheye gitmi olann cezalandrlmalar iin kumandanlarna yazldn, cezalandrlacaklarn anlayan baz kimselerin de firar ettik lerini bildirerek, zarar grdn isbat edenlere peyder pey tazminat verildiini ifade etmitir. Kuvayi Milliye mfrezelerince halk aleyhinde yle sular ilenmiti ki, Mebus Cemil Beyin yukardaki nerge ile B.M.M.'nin huzuruna karmak ist edii su dierlerinin yannda ok hafif kalr. 16 Austos 1919'da toplanan Alaehir Kongresince alnan kararlarn 6. maddesi, Kuvayi Milliyenin yukardan beri izahna altmz davranna kar duyulan tepkiyi ok gzel ifde ettiinden buraya aynen alyoruz : Madde 6 (Hareketi Milliye - Reddi lhak) bu gayeye ynelik Hareketi Milliye, dzenli tekilat ile yapt 128

128

gibi, gereinde bundan sonra ayn tarz kabul edildiin den ekyala varan etecilii nefretle reddeder. Bu satrlarn yazld gnlerde Kuvayi Milliyenin iki buuk aylk bir ge mii vard. Ne erkez Ethem, ne de Demirci Mehmet Ete henz palazlanm amt. Alaehir Kongresi kararlarnn 25. maddesine de y le bir hkm konmutu : Madde 25 Cephe mrettebatnn sava alan ge rilerinde grevsiz silahl olarak dolamalar kesin olarak yasaktr. Daha nce toplanm olan Balkesir Kongresi ise etecilikten nefret ettiini kararlar arasna almt. Fakat, btn bu tedbirler esasa messir ol amamtr.

129

L. MADD VE MAL KAYNAKLAR

Btn belli bal gelirleri haciz altna alnm borlu bir devlet; fakir bir halk; verimsiz bir memleket!. Mill Mcadelenin mad d ve mal kaynaklar, ite bu ksr alan zerinde aranacaktr Balangta btn artlar cesaret krc idi amma, pa ra meselesi hepsinden zor grnyordu. Anadoluda, Avrupa lsne gre ne zengin bir burjuva snf, ne kuvvetli bir sanayici zmre ve ne de kasalar dolu bankalar vard. 41 Mcadele tarafls olanlar bile, para konusunda bir kmazda bulundu klarn sanyor ve kukularn yle be lirtiyorlard: Parasz, ordusuz ne yapabiliriz? 42 En iyimser bir dnce ile, asker bir zafer kazanp memlek et kurtarlsa bile bamsz bir devlet olarak yaamann imknszlna inananlar, yine para meselesini ileri sryorlard: Drt yz il be yz milyon lira borcumuz var. Bu paray kimse kimseye balamaz; bize bunu deyiniz, diyecekler; halbuki bizim ge lirimiz borcumuzun faizini bile karlamyor. Milli Mcadelenin madd ve mal klfetinin byk ks mn, bir sre nakdi ve ayni teberru adyla, ondan sonra da vergi ve teklifi harbiye olarak tamamen halk ekmitir. Byk Millet Meclisi Hkmeti Anadoluda iyi
***************************************************** 41 Osmanl Bankasnn Anadoluda (43) ubesi vard. Ziraat Bankasnn 1920'de sermayesi 11,5 milyon lira idi. 42 Kara Vasf tarafndan Sivas Kongresinde sylen mitir. 130

130

kt bir devlet dzeni kuruncaya kadar halktan nakdi ve ayni yardm salama keyfiyeti, Kuvayi Milliyenin ve Mdafaai Hukuk Teekkllerinin deer llerine bal idi. Bu l, baz Kuvayi Milliye Kumandanlarnn elinde halk soymak derecesine vardndan, Mdafaai Hukuk Kongreleri, mal meseleler hakknda bir takm kararlar alm ve bir tekilt ii olarak Kuvayi Milliyeyi be slemeye almtr. Balkesir, Alaehir ve Nazilli Kongrelerinin bu husus ile cidd olarak u rat grlmektedir. 31 Temmuz 1919 gn toplanan Balkesir Kongresinde: Merkez Livada (Balkesir) olduu gibi Kazalarda maliye tekilt ve lev azm heyetleri kurulmasna. Nahiyelerden gnderilen eratn masraflarn ile lerin karlayp sonra umumi masraftan kapatlmasna, Cephelere sevk edilecek eratn banda eraftan bir kiinin bulunm asna, karar verilmitir. Alaehir Kongresi, Balkesir Kongresinin koyduu esaslara uymutur. 7 Austos 1919 da toplanan Nazilli Kongresi ise, Kuvayi Milliyenin mali ve madd ihtiyalarn karlamak iin daha ayrntl kararlara varmtr. yle ki: Mcahitlerin ve Heyeti Milliyenin mahalli masraflarnn temini halkn verilecek nakdi ve ayni balarnn toplanmasna baldr. Her ahsn ne miktar bata bulunaca verile cek bilgiye dayanlarak milli heyete kararlatrlacaktr. Her eit kiisel hareketler (mal ve para topla mak) yasaklanacaktr. Kuvayi Milliye Komutanlar ve mera, subay sn fna dahil bulunduklarndan bunlar iin ba mecburiyeti tatbik edilmiyecektlr. Nakil ve fiili batan ekmenlerin cezas, Kuvayi Milliye Komutanlar tarafndan dnlecek ve yine onlar tarafndan tatbik edilecektir. Davet olduunda 100 lira bata bulunanlar cep heye gnderilmeyip ileri banda braklacaklardr. Ancak bu baklk 3 ay iin geerli olacaktr. Bu kararlarn kesin bir dzen iinde yrtlmelini imkn yoktu. Memleketin iinde bulunduu genel artlar, deiik yerlerin zellikleri ve her tarafla gerek M131

131

dafaai Hukuk, gerekse Kuvayi Milliyenin lider kadrosunu tekil eden insanlarn idrk ve kabiliyetlerinin farkl oluu bir dzensizlik yaratyordu. Bu hal, Ankara Hkmeti kurulup, Anadoluda otorite salanncaya kadar sr d. Balkesir, Alaehir ve Nazilli Kongrelerinden sonra Kuvayi Milliye tekil t genilemeye balamt. lk zamanlar yalnz gnlllerden ibaret olan mfr ezeler, Kongrelerin ald seferberlik karariyle oalnca bunlara si lh temini, iae ileri ve daim gnll efradn 43 ve mfreze kumandanlarnn maalarnn denmesi byk bir mesele oldu. Silh ordu veriyordu. Paray ba eklinde halk karlyordu. Mfrezeleri, bulunduklar kyler bes liyordu. Fakat artk hi biri yetmez oldu. Bunun zerine birok yerlerde aar ambarlarna, banka olan yerlerde baz bankalarn paralarna vaziyet edildi. Balkesir, Akhisar, Alaehir gibi birka yerde, ehirlere dardan gelen mallara oktruva resmi kondu. Silh meselesi de, bu sralarda, temin olunan silh mevcudu kadar mcahit toplamakla halledildi. 22 Mart 1920 gn toplanan zmir Kuzey Mntkas Kuvayi Milliye Genel Kurulu daha salam malt kararlar almtr. Bte baln tayan bu kararlar yledir : Tahmin edilen sarfiyat 300.000 liralk bir bte ze rinden tasavvur edilmitir. Gelir kaynaklan unlardr: a) Belediye btelerinde tahmin edilen gelir fazlasnn yans, b) Mezbaha ve pazar vergilerinin bir misli beledi yelerce fazla tahsil edilerek Kuvayi Milliyeye verilecektir. c) Her deitirme iin nakdi bedel olarak 100 lira alnacaktr. d) Aadaki yazl tccar mallarnn ithalt ve hracatlarndan muayyen bir vergi alnacaktr: Buday okkasndan 1 kuru, sair zahireler 20 para, susam ve pirin 2 kuru, fasulye ve mercimek 1 kuru, ttn 5 kuru, afyon 50 kuru, zm 2 kuru, ncir 60 para, eker 2 kuru, kahve 6 kuru, palamut kantarna 2 kuru, badem ii okkasna 10 kuru, ceviz ii 6 kuru, ac badem 6 ku************************************************ 43 - Daimi gnll efrada ayda 5-15 lira maa veriliyordu. 132

132

ru, bal S kuru, ivi ve demir 20 para, ksele 10 kuru, sabun 1 k uru, yapa ve yun 2 kuru, gaz sand 2 ku ru, zeytinya okkasna 3 kuru, (Krkaa ve Akhisar mstesna) plik paketine 10 kuru, manifatura byk bal ya 600 kuru, kk balya 300 kuru, yumurta t anesine 5 para, ispirto kilosuna 50 kuru, rak vesair ikilerin okkasna 100 kuru ve dier eya in mahallinin tyinede cei miktar. Mcadele azminin zorlad ve meru saylmas ge reken btn bu tedbirlerin yan sra, baz Kuvayi Milliye mfrezeleri halk soymaktan geri kalm amlardr. Mhim ksm ekyalktan yetime kimselerden, zeybeklerden, ef elerden teekkl eden ve cephe boylarnda, cephe ge rilerinde silahl olarak dolaan bu Mcahidler ihtiyalarn deil, ok fazlasn halktan zorla alyorlard. Demirci Mehmet Efenin yannda alm olan bi r doktorun 44 anlatt u kk macera bu konuda verilecek yzlerce rnekten biridir: Bir gn dmann taarruza getii, Nazilliye doru ilerledii haberi geldi. Kasaba boaltld. Biz de hastahaneyi boaltarak Saraykye ekildik. Hemen arkasndan dman ileri harekatnn durduu, Nazillinin igal edilmedii haberini aldk. Nazilliye dndk. ehir bombotu. Yalnz zeybekler va rd. ar alm; zeybekler devele ri getirmi, maazalar yama ediyor, tccarn maln ykleyip gtryorlard. Halbuki Nazilli halk, Kuvayi Milliyeye ayni ve nakd teberru vermekte kusur etmemiti. Anadolunun bir ucu byle iken dier ucu nasld? Ayn gnlerde Erzurumda geen bir olay, hem buradaki Mdafaai Hukuk tekiltnn, hem halkn, hem de Mill Mcadelenin lideri Mustafa Kemal Paann mal durumunu gstermektedir. Bu slay Mill Mcadelede Erzurum adl kitabnda Cevat Dursunolu yle anlatr: Tarih Austos aynn sonlarna doru. Sivas Kong resi Eyll aynn drdnc gn toplanacak. Paa hare ket hazrlnda. imizden Paa ile en ok Kzm temas ediyordu. Bir gn birka arkada Necatinin evinde toplanmtk. O gn Mustafa Kemal Paann yanndan ge len Kzm, arkadalara Paann yola kmasn salamak
***************************************************** ** 44 - Sipahi Oca Kulb Bakan Dr. Necati Bey ile 23/12/1959 da yaptmz grmeye ait notlardan.

133

iin bizim para temin etmek vazifemiz okluunu hatrlat t. Zaten nizamname de, temsil heyetinin masraflarn kar lamak devini Mdafaai Hukuk tekilatna vermiti. O zamanlar bunu Erzurum Mdafaai Hukukundan baka bir yer yapamazd. Halbuki o gn Mdafaai Hukukun elinde yalnz seksen lira kadar bir para vard. O zamana kadar halktan toplayabildiimiz bin be yz liray br vilyetlerden kongreye gelmi olan azalarn yerletirilmesi, tel graf muhabereleri gibi acele ilere harcamtk. Hi biri mizde de para yoktu. Hepimiz Kutilyemut yaayabiliyorduk. Paaya hi olmazsa bin lira kadar bir para te min etmeli idik. Ama nereden? Byle mhim bir zamanda Cemiyetin paraszln kimseye syliyemezdik. Bu bi zim iin bir zaaf olurdu. lk tedbir olarak hepimiz oluk ocuumuzun ziynet eyasna bavurmay hatrladk. Ka dnlarn gzyalarna bakmyacaktk. Fakat bunlarn da boynunda, kolunda ne varsa hepsi muhacirlikte ekmek paras olarak harcanmt. Hepimizi bir dnce ald. Daha balangta bu kadar kk bir ey karsnda bunalrsak byk ii nasl baaracaktk. Heyeti Faale zasndan Emekli Binba Sleyman Bey hzr gibi imd admza yetiti. Her anlamyla olgun bir insan olarak tandmz Sleyman Bey nasl bir kmazda olduumuzu grerek ocuklar, ben bu iin aresini buldum. Benim tasarruf edilmi dokuz yz liram var. Ben altm yan gemi bir ad amm. Allahn rzasndan, milletin celmetinden baka bir dileim yok. Ben bu paray size veririm. Fakat bu paray verdiimi ne Paa ve ne de baka hi bir kimse bilmeyecek, ilerde Mdafaai Hukukun paras olursa verirsiniz. Olmazsa hell olsun. Ben devletin verdii emeklilik ayl ile geinir giderim dedi. Hepimizin gzleri yaarmt. Bu adsz b yk adam bizi o gnk en byk kaygumuzdan kurtarmt. O gn Sleyman Bey paray getirdi. Yz lira kadar da aramzdan toplayarak bin lira yaptk ve Kzm'n araclyle Paaya ulatrdk. Paann ok memnun olduunu sevinerek anlatt. Mustafa Kemal Paa, stanbuldan ayrlndan yedi buuk ay getikten sonra Ankaraya geldii zaman bin iki yz lira paras vard. Mft Rifat Efendi, Ankara tccarndan alt bin lira toplayarak Paaya verdi. 45
************************************************* 45 - Bu bilgiyi bize, Milli Mcadelenin Maliye Vekillerinden Hasan Fehmi Ata 25/11/1959 gn vermitir.

134

134

Mustafa Kemal Paa parasz idi. Byk projelerle stanbuldan ayrlrken, Anadoluda kendisine verilecek bin lirann deerini dnd m bilmiy oruz. nceleyebildiimiz belgeler ancak unu gsteriyor ki, Mustafa Kemal Paa stanbuldan hareket edecei gnlerde kararghna mensup subaylarn er aylk maalariyle bir miktar ola anst denek almak iin ok uramt. Zaferden sonra tasfiye ettii siyas dmanlar onun, padiah tarafn dan verilmi nemlice bir para ile Anadoluya getiini sylerler. Halbuki bu sylentinin doruluunu gsterecek en ufak bir delile henz rastlanm deildir. Mustafa Kemal Paann stanbuldan ayrld sralarda Dahiliye Ne zaretini igal eden Mehmet Ali Bey 46, Paris'te kard La Republique Enchene adl gazetesinde 9. Ordu Ktaat Mfettiine verdii yirmi be bin liraya ait makbu zun kliesini yaynlamtr, ite Mustafa Kemal Paann Anadoluya gtrd btn para bundan ibarettir. Dahiliye Nezareti, rtl deneinden denen bu pa ray Mehmet Ali Bey, yannda Emniyet ube mdrlerinden Rdi Bey 47, olduu halde, Mustafa Kemal Paay Samsuna gtrecek vapura hareketinden biraz nce gelerek bizzat vermi ve kliesi yaynlanan makbuzu da ora da Rdi Bey yazmtr. Mill Mcadele Lideri, Byk Millet Meclisi alnca ya kadar ancak bu kadar bir mal imkna sahip olabil mi ve kolayca anlalaca zere para bakmndan hi bir zaman kaygusuz kalmamtr.

*****
Byk Millet Meclisi hkmeti ilk i olarak devletin Anadoludaki gelir kaynaklarna el koyacakt. Fakat bir Dyunu Umumiye idaresi vard ki, byk ehirlerin aarn, Aydn vilyetinin anam vergisini devletten olan alacana karlk bu idare toplard. Dyunu Umumiyenin tahsil ettii vergiler devlet gelirinin yarsndan ok fazla idi. ok etin artlar iinde baarlacak bir mcadelenin balangcnda bul unan Ankara hkmeti, basiretli hareket etmek zorunda idi. Onun iin Dyunu Umumiye Tekiltna dokunulmad. Mesele politik bir forml ile hal******************************************************* 46 - Yzelliliklerdendir. 47 - Radi Yeen ile yaptmz grmeden 135

135

ledilmeliydi. Bir gn, Dyunu Umumiyenin Ankara mmessili Ali Cevat Beyi makamna davet eden Maliye Vekili ona yle dedi: Biz harb halindeyiz. Vergileri toplayp bize verin. Ancak masrafnz aln. Sulh olunca hesaplarz. Bu teklif Dyunu Umumiyenin de iine gelmiti. Bylece B. M. Meclisi hkmeti Dyunu Umumiye gelirine el atm oldu. Dyunu Umumiye Merkezi ve Damga Matbaas stanbulda idi. Normal zamanlarda olduu gibi damga pulu stanbulda baslp Anadoluya gnderiliyordu. Ankara hkmeti Anadoluda satlan bu pullarn parasn da stanbul'a gndermeyip bir gelir olarak bteye ekliyordu. Bunun gibi dier devlet gelirleri de artk Ankarann eline gemiti. Bu arada Reji idaresinin ttnlerine de vaziyet edilmitir. Fakat, btn bunlara ramen Anadolunun gelir kaynaklar, uzun srecek yeni bir harbi beslemeye ye tecek lde deildi. Anadolunun mali kaynaklarna B. M. Meclisinin a lndan nce, stanbul'un igali zerine ksmen el konulmutu. Heyeti Temsiliye adna Mustafa Kemal imzasiyle kolordulara, vilayetlere, mstakil mutasarrflkla ra, ile, Gebze ve Kartal Kaymakamlklarna yazlan 18 Mart 1920 tarihli ifre yledir: Atideki mevaddn derhal icra ve neticesinin inhasn rica ederiz. 1 Osmanl lkelerinde Osmanl Bankalaryla D yunu Umumiye ve Tekel idareleri mevcudundan, mahal lin en byk mlkiye ve maliye memurlarn haberdar edecek ve herhangi bir tarafa yapacaklar gndermeleri bu iki memur tarafndan denetlenerek st makamlara bilgi vereceklerdir. Ziraat Bankalar dahi ayn surette mevcudunu bildirmekle beraber, stanbul merkezinden baka merkezler ile olan muamelelere devam edilecek tir. 2 Bu messeselerin stanbula gnderme yapmas yasaklanacaktr. 3 Yukarda ad geen mli messeseler ile Mal sandklarnda ve vakf sendiklerinde mevcut paralarn miktar ve depozitlerinin toplam kymetleri gsterilmek zere 18 Mart 1920 tarihi itibariyle ulat miktar derhal bildirilecektir. B. M. Meclisi hkmeti 5 Mays 1920 de yapt ilk toplantsnda Rusya ile temasa gemek in bir hey'et gn136

136

dermeye karar verdi. Bat devletlerinin Trkiye hakkn daki niyetleri belli idi. O ynden hi bir fayda umulmuyordu. Douda ise dostluk kuracak bir devlet yoktu. Ancak Rusyadan bir eyler beklenebilirdi. arlk rejimi y klm ve emperyalist devletlere kar mcadele eden yeni bir rejim kurulmutu. Ayn devletl ere kar dvmeye balayan Trklere Rusyann seyirci kalmayaca muhakkak idi. Rusyadan Ankarann bekledii fayda, siyas olmaktan ok madd ve mal yardm idi. lk heyet Hariciye Vekili Bekir Sami Bey ile ktisat Vekili Yusuf Kemal Bey'den tekil edilip gnderildi. Bu birinci temastan sonra, Moskova Byk Eliliine tyin edilen Ali Fuat Paa da dahil olmak zere Yusuf Kemal ve Rza Nur Beylerden mteekkil ikinci bir hey'et gnderildi. Ankara Rusya'dan ok sayda silh, cephane ve harp arac ile para ist iyordur Uzun grmeler, istenilenin hep sini salamad. Bir miktar silh, cephane ve ara alnd. Ruslar, ayrca parti hlinde bir milyon Rus altn ver diler. Bu altnlar: Ferit (Tek) Beyin Maliye Vekillii zamannda iki yz bin, Hasan (Saka) Beyin Maliye Vekillii zamannda Be yz bin, Hasan Fehmi (Ayta) Beyin Maliye Vekillii zama nnda yz bin lira olmak zere geldi. 48 Ankaradaki Rus Bykelisinin istei zerine bu altnlara Ankara hkmeti adna Maliye Vekili Hasan Fehmi Bey bir milyon liralk makbuz vermitir, ikinci parti olarak alnan be yz bin altnn yz bini, asker ma vir olarak Moskovaya giden Saffet (Arkan) ve Nuri (Conker) Beylere teslim olunarak silh satn almak zere Almanyaya gnderilmi, drtyz bin altn da Yusuf Kemal Bey beraberinde Kars'a getirmitir. 49
*********************************************** 48 - Hasan Fehmi Ayta. Ferit Tek ve Yusuf Kemal Tengirek Beylerle yaptmz g rmelerde tespit ettik. 49 - Almanya'da enflsyon hkm srd bir srada si lh mubayaasna giden Saffet ve Nuri Beyler, orada paray oaltmak iin borsada oynamlar ve parann hepsini kaybetmilerdir. Onlar bir Alman aldatmt. Mesele mahkemelik oldu. Fakat bir netice kmad. O gn bu gn de Saffet ve Nuri Beylerden phe edilmemi ve hdise bir kaza olarak kabul edilmitir.

137

B. M. Meclisi hkmetlerinin en g iini yklenen yeleri phesiz M aliye Vekilleridir. Milli Mcadele boyunca Maliye Vekilleri, kk paralarn peinde komak, bekiliini yapmak, dier vekillerin ve kumandanlarn taarruz larna mruz kalmak durumundan kurtulamamlardr. Maliye Vekili Ferit (Tek) Beyin anlatt aadaki ya zl olay tipik bir rnektir:
50

erkez Ethem, devlet gelirlerine el koyuyordu. Me sel bir yerde ttn bulsa hemen alyor ve paraya evi riyordu. Ben ondan evvel davranp ttnleri kaldrtmaya baladm. Bir gn bana bir telgraf ekti. (Sen orada bl bl gibi terken, biz canmz ortaya koymu, arpyoruz. Ankara'ya gelince bunun hesabn sorarm.) diyordu. Hakikaten bir sre sonra Ethem Ankara'ya gelmiti. Bir akam Vekle tten payton ile evime gidiyordum. im diki Ulus Meydannda Ethem'in adamlar arabay durdurdular, beni indirmek istediler. Ben direndim. Maliye Vekiliyim, devlet adamym, nasl indirirsiniz, diyordum. Onlar da, Ethem'in istasyonda beni istediini, byle emir aldklarn sylyorlard. Neyse ki, o srada bir iki polis grnd, birka kii peyda oldu. Onlarn mdahalesiyle kurtuldu m. Hasan Saka Maliye Vekilliinden istifa edeceini sy leyince Mustafa Kemal Paa. O halde bana maliyeden anlamayan bir vekil bul! diyor. Ertesi gn Mustafa Kemal Paa, birka Milletvekili beraber Meclis Reis Vekili Gmhane Milletvekili Ha san Fehmi Beyi davet ederek, onlara Hasan Saka'ya sylediini tekrarlyor. Yeni Maliye Vekilinin nasl bulundu unu Hasan Fehmi (Ayta) yle anlatmaktadr: 51 Bir ka isim sylendi. Her defasnda olmaz diyor du. Nihayet hazr bulunanlardan biri beni teklif edince tamam! dedi.. Ben, Aman Paam, maliyecilii bitmem, beni mazur grn diye zr diledim. Mustafa Kemal Paa, Daha yi! dedi. Beni reddemiyecek duruma sokunca, ka bule mecbur oldum. Ne yapmak tasavvurunda olduumu sordu. u nda bir ey bilmiyorum , dneceim cevabn verdim. Mill Mcadelenin en baarl Maliye Vekilinin Hasan Fehmi Bey old uunda ittifak edilmektedir. Kendisi diyor ki:
********************************************* 50 - 10 12.1959 gn evinde yaptmz grmede anlatmtr. 51 - 25/11/1959 gn yaptmz grmeden.

138

138

Osmanl idaresinde memuriyet yapm kimselerin ru huna idarenin czi ve zaaf sinmiti. Bunlar bizi ok ura trdlar. Hasan Fehmi Bey, memleketin hudutlar henz belli olmad hlde mmkn olan yerlerde, gelir salamak iin gmrk tekilt kurmutu. Gneydeki Gmrk memuru Burada evraki nakdiye yok, gmrk resmini nasl alacaz diye soruyor. Evraki nakdiye ile altnn ayn deerde tedavl edeceine dair kanun yrrlktedir. Maliye Vekili Gmrk memuruna u cevab veriyor: 5 Evrak nakdiye bir altndr. Buna gre cibayet edin (aln) Hasan Fehmi Beyin btn icraatnda ayn pratik davra n grlmektedir. Mustafa Kemal Paann, maliyeci olma yan bir Maliye Vekili aramasndaki hikmet ite budur. Milli Mcadele devrinin son Maliye Vekili Hasan Fehmi Bey, yle forml bulmutur: Para, yal kurun ve keskin sn gye! Onun iin, Paray yalnz orduya veriyordum. Ordu dan baka tekilta ancak gnlk zar uri ihtiyalarn karlayacak kadar verirdim diyor. Ordunun sarfiyatn da kontrol etmek ve disipline sok mak lzmdr. Bunun iin bir kanun karld. Ordu defter darlklar ve sorumlu saymanlklar ihdas olundu. Maliyenin memurlarn, ordu balangta yadrgamt. Bz k umandanlarla maliye arasnda tatsz olaylar oldu. Mesel Ali hsan Paa bir gn ordu defterdarn hapsetti. Maliye Ordu mcadelesi bir hayli srd. Fakat si stem yerleti. Hasan (Saka) Beyin Maliye Vekillii zamannda, Os manl Bankasnda hkmet komiseri olan Kzlay Bakan Hamit Bey vastasiyle, Osmanl Bankasna mracaat edilmi ve mehur hesab cariden 52- 1,5 milyon lira para istenmi. Banka, Parise sormu ve ald talimat zerine Ankaraya u cevab vermi: Size 1,5 milyon vereceiz. Yalnz stanbul hkmetine vereceimiz 500.000 liradan haberdar olduunuza dair bir yaz isteriz. Bu cevap Hasan Fehmi (Ayta) Beyin zamannda gel mi ve bize anlattna gre, stanbul hkmetinin tannmas anlamna gelen bu art kabul edilmedii iin para da alnmamtr. Byk Taarruzun hazrlklar yaplrken ok para skn************************************* 52 - Osmanl Devleti ile Osmanl Bankas arasnda mevcut anlama.

139

139

ts ekilmitir. Mustafa Kemal Paa bu hazrlk iin 15 mil yon liraya lzum gsteriyordu. Maliye Vekili Hasan Fehmi Bey bu devredeki para sknts iin diyor ki: Milli Mdafaa Vekleti mtemadiyen araf gibi tek lifler getiriyordu. Bir defasnda 400 bin postal iin para istedi. Ben paray versem, 400 bin postal, nerede, kime, ne kadar zamanda yaptracaksnz; ark isteseniz aklm erer, dedim. Teklifi geri aldlar. Bir gn de ordu kumandanlar vesair ihtiyalar iin 10 otomobil istedi. Para yerine, istediiniz otomobilleri Yu nanllar zmirde hazrladlar. Orada duruyor. Gidin bedelsiz aln, dedim. Ruslardan gelen yz bin altndan on para harcamamtm. Telgraf banda her taraf sktrarak tahsilat yap tryordum. Gelen paray zerine ekledim. Ordu defterdarlarndan hesap istedim. Baktm ki, baz birliklerde 2 ay, bazlarnda da 14 ay maa almam subaylar var. milyon lira alp Akehire gittim. Maalar ayn seviyeye getirecek ekilde datmak zere verdim. Sonra da milyon daha gnderdim. Artarsa ikier ayn birini, hi olmazsa yarm aylk datn, dedim. Akehir dnnde, M. Kemal Paaya ne kadar subay olduunu, maa alacaklarnn miktarn syledim. Fevzi Pa a da orada idi. M. Kemal Paa, bu rakamlar nereden bili yorsun, diye sorunca, Fevzi Paa, Ordu defterdarlarn kastederek, onun casuslar var, dedi. Taarruz yaklat. Ordu, durmadan para istiyor. Aar vak ti yakn. Fakat zaman gelmedi. Vergiler hep tahsil edilmi ti. Hi bir yerde metelik brakmamtm. Bir gn Osmanl Bankasnn Ankara ubesi Mdr Bojet i'yi arttm. Dedim ki: Osmanl Bankas tarihi nn yayor. M aliyeye 1,5 milyon lira lzm. Bizim idaremizdeki blgede 16 ubeniz var. stediim paray vermezsen ubelerinizin 16sna da vaziyet eder, kasalarndaki btn paray tutanak karl alrm. Dnmek iin sana bir eyrek saat zaman veriyo rum, git dn, cevabn ver. Bylece, istediimiz 1,5 milyon liray Osmanl Bankasn dan aldk. Trk Milli Mcadelesine dardan yaplan bir yardm dan daha bahsetmek gerekiyor. Hindistan'dan gnderilen para. Hindistan Hilfet Cemiyetince Trk Kzlayna yardm olmak zere toplanp kalyada bulunan Cami (Baykurt) Bey 140

140

araclgiyle Ankaraya gelen para sadece yz bin liradr. Mslman Hintlilerin bu amala Hilfet Cemiyetine yapt ban daha fazla olduu fakat Trkiyeye gelinceye kadar zayiata urad sylenir. Tabi bunu tesbite imkn yoktur. Hindistandan gelen yz bin lira Maliye kaytlarna girmemi. Mustafa Kemal Paann emrinde durmutur. B yk taarruz ncesinde Maliyenin btn imknlar tkenince Mill Mdafaa Vekili Kzm (zalp) Paa ile Maliye Vekili Hasan Fehmi Bey bu paray da kullanmay dn mlerdir. Mustafa Kemal Paa, yz bin liray muvakkaten Maliyeye devretmi ve dman ekilirken yak lp yklan kyleri grnce halka datlmak zere bu parann 110 bin lirasn cephe kumandanl emrine gndertmitir. Zafer den sonra Maliyenin iade ettii para: Bankasnn serma yesini tekil etmitir. 53

**************************************************** 53 - Mill Mcadelenin madd ve mal kaynaklan iyice tetkik edilmesi gereken bi r konudur. imdiye kadar Mill Mcadele hakknda neredilen kitaplarda iin bu cep hesine kimse esasl bir ekilde dokunmamtr. nemi kadar gl meydanda olan konuya biz kitabmzda bu kk fasl ayrrken, yeter malzemeye sahip bulunmad mz iin, yalnz devrin Maliye Vekillerinden ve daha baka yetkili ahslarn ifahi beyanlariyle yetinmek zorunda kaldk. Kitabn ikinci cildinde mali konulara biraz daha eilmek niyetindeyiz.

141

141

M. LDERLER

MUSTAFA KEMAL PAA

20. yzyln balangcnda, Osmanl Ordusunda -ordu politize olmutudaha ncekilerden ok farkl yeni bir subay kadrosu yetiti. Askerlik sanatnda, cesarette, vatanseverlikte, hrriyetilikte ve ykselmekte yaran gen insa nlardan mteekkil bir kadro. Devrin artlar, birbirini kovalayan i ve d olaylar bu kadronun yetimesi iin mkemmel bir laboratuar idi. Birinci Dnya Harbine ulancaya kadar, Hrriyetin il n, 31 Mart vakas, Trablusgarp Harbi, Balkan Harbi, Babli baskn, hret yapmak ve sivrilmek isteyenlere byk ans veren balca nemli olaylardr. 8 -10 yla san bu ykl adan herkes kabiliyeti kadar faydaland ve baz kimseler masal kahramanlar gibi parlad. Fakat byk ambisyonu olduu halde Mustafa Kemal Paa, ileride ie yarayacak bir sr tecrbeden baka bir ey elde edemedi. Kendisi ni bir srayta geenler, toplu davrann, yani ttihat ve Terakki gibi ihtillci bir cemiyetin iinde ve banda bulunmann avantajlarndan faydalanmlard. Halbuki Mustafa Kemal Paa, balangta iinde bulunduu cemiyetten eitli sebeplerle ayr dmt. Mustafa Kemal Paa, kadro iinde kendisinden hi bir surette deerli saymad insanlarn nde bulunmalarndan memnun deildi. Onlar da, Mustafa Kemal Paann yukardan bakan halinden holanmyorlard. H ele Enver'le birlikte yrmelerine hi imkn yoktu. Enver nde olmak, Mustafa Kemal arkada kalmamak istiyordu. Btn bu kaan frsatlardan sonra Mustafa Kemal Pa a sabrla bekledi. abuk karar veren, abuk harekete geen mizacna ramen, beklemeyi biliyordu. Nihayet anak142

142

kalede ilk baarsn kazanarak deerini ispat etti. Kazand zafer neticeleri itibariyle o derece nemliydi ki, o gne kadar yalnz belli bir asker evresinde bilinen Mustafa Kemal, birdenbire geni evrelerin dikkati ni ekmiti. Bundan sonra. Osmanl Devletinin birinci snf Ordu Kuman danlar arasnda yerini alacakt. Enver Paa, aralarndaki derin uuruma ve antipatiye ramen, ona hakk olan grevleri vermemezlik edemezdi. Hizmet ve ykselme yolunu kendi gcyle aan Mustafa Kemal Paa, daima Enver ile mcadele etmek zorunda kalmtr. Enver Paa memleket dnda olduu halde, Mill Mcadelede bile Mustafa Kemal Paa iin bir hu zursuzluk sebebi idi. Enver Paa, srarla Trkiye'ye dnmek ve Anadolu harektnn bana gemek istiyordu. Mus tafa Kemal Paa onun Anadoluya girmesine msaade edemezdi. Eer Enver gelse idi, Mustafa Kemal Paann liderlii "tehlikeye debilirdi, fakat o zaman asl ansszlk Trk Milleti iin olacakt. nk Anadolu'daki subaylarn bir ksm ve ittihatlar, muhtemelen Enveri tercih edeceklerdi. Enver Paann destanlaan lsz cesaretine kar lk Mustafa Kemal Paann cesaretinde uur vard. O, kor kulacak yerde korkmasn bilecek kadar kiisel cesarete, gerektiinde istiskal edilmeyi bile gze alacak kadar meden cesarete sahipti. Yalnz bu ynyle bile liderlik, Mus tafa Kemal Paann hakk idi.

*****
Enver Paa bata olmak zere, o kadronun btn men suplar ar duygulu idiler. Fakat, galiba aralarndaki tek gereki Mustafa Kemal Paa idi. Mtareke sonras Trkiye'de, memleketin kurtuluu iin, yalnz duygulu ve epik szlere ve davranlara rast lamak mmknd. Mdafaai Hukuk teekklleri bile hayalci dnceler zerine kurulmutu. Bu yzden hibirisi gereki bir davrana girememiti. Bir Mustafa Kemal Paa kmasayd, phesiz ok kimse birer idealist gibi lecekti. Ve vatan yine de kurtulamyacakt. Halbuki, hrriyet ve istikll mcadelesi yapan milletlere gereki ef ler lzmd. Osmanl topluluu inde kalmak parolasn, Mustafa Kemal Paa Misak Milli ile Millet Meclisi ile deitirdi. Herkes Osmanll kurtarmak abas iinde ol143

143

duu halde, Mustafa Kemal Paa u gerei grebil miti : Osmanl Devleti, onun bamszl, padiah, halife, hkmet bunlar hepsi kavram kalmam birtakm an lamsz szlerden ibaretti. Mustafa Kemal Paa gereki olduu iin ihtill ba arld; zafer kazanld; yeni Trk Devleti kuruldu. Yine Mustafa Kemal Paa gereki olduu iin, Misak; Milli ile yetinildi ve kazanlan zafer muhafaza edilebildi. Btn bu s onulara ulaabilmekte gereki Mustafa Kemal'e zor gelen husus, zerinde bulunduu ar duygulu ve hayalci pltform idi. Mustafa Kemal Paa Anadoluya giderken arkasnda yalnz anakkale z aferi vard. Samsun'a ktktan elli gn sonra rtbesini, mevkiini ve yetkilerini birdenbire kaybetti. Gerekten bir ferdi millet olarak kalmt. Bunun ak anlam, sfrdan balayacakt. Kendisini, btn memle keti kapsayan byk bir harekete lider olarak kabul ettirmeye, bir anakkale zaferi yetmezdi. Bu zaferi kazanan da, ka kii biliyordu? Mustafa Kemal Paa, liderlik yerine adm adm ve pek de kolay olmayan bir yoldan geerek ulat. Onu li derlie gtren yolun dneme noktalarnda durmak yerinde olacaktr. 10 TEMMUZ 1919'da askerlikten istifa ettikten bir gn sonra; Vilyeti arkiye Mdafaai Hukuk Milliye Cemiyeti Erzurum ubesi, Mcahidi Muhterem Mustafa Kemal Paa Hazretlerine diye seslenen bir mektupla kendisini Cemiyetin basna gemeye davet etmi ve bu maksatla Cemiyet dare Heyeti nden seilen 5 kiinin katlaca bir Heyeti faale tekil edildiini bu heyetin Bakanlna Mustafa Kemal Paann, kinci Ba kanla Rauf Beyin uygun grldn bildirmitir Bu karar veren 12 kii idi. 14 TEMMUZ 1919 tarihli Albayrak gazetesinde Mustafa Kemal Paann Heyeti faale Bakan seildii iln edildikten sonra yle deniyordu: Mustafa Kemal Paa Hazretlerinin yukarya aldmz istifanamesi bir azim ve iman belgesidir. Millette henz eski kann snme mi olduunu gsterir muazzam delildir. Anafartalarda, erifi milliyi tarihin yaayan nesilden
144

144

beklemekte olduu mukaddes vazifeyi la ve il eden bu muhterem kumandan bugn de milli savan banda gr mek mesut bir temaadr. Kemali azim ve imanla mdafaai hukuku vatana varln armaan eden Mustafa Kemal Pa ann etrafnda millet, pk, nezih, parlak bir hle tekil etmektedir. Byle temiz, fedakr ruhlarn birliinden milletin hrriyet ve istikll gibi iki mukaddes nuru nun doaca phesizdir. Azim ve iman her zorluu g slemee yeterlidir. Bu yazy yaynlayan Erzurum'da bir gazete idi. 23 TEMMUZ 1919 da toplanan Erzurum Kongre sinde Mustafa Kemal Paa Kongre Bakanlna seildi. 7 AUSTOS 1919 da almalarn bitiren Er zurum Kongresi Mustafa Kemal Paay arki Anadolu Mdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi yeliine ve bu heyet de Bakanla seti. Mustafa Kemal Paay Heyeti Temsilliyeye seenler 53 kii idi. 4 EYLL 1919 da toplanan Sivas Kongresinde, Kongre Baka nlna seildi. 11 EYLL 1919 da dalan Sivas Kongresi, Mus tafa Kemal Paay, Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi yeliine, bu heyet de Bakanla seti. Kongre 31 kiiden ibaretti 24 NSAN 1920 de, Byk Millet Meclisi, Mustafa Kemal Paay Meclis Bakan seti. Oturumda hazr bulunan 120 milletvekilinden 110 ki i Mustafa Kemal Paaya oy vermiti. 54 Anadolu ihtillinin deklre edildii tarih saylmas gereken Amasya k ararlarndan on ay sonra, Mustafa Kemal Paa, Byk Millet Meclisi Bakan seilmek suretiyle, liderliini kabul ettirmi oluyordu.
***************************************************** 54 - M. Kemal Paann Erzurum Kongresi yeliine, Kongre Bakanlna, Heyeti Temsiliyeye seilmesi hakknda ve bilhassa Heyeti Temsiliyeye seilmesini istemiyenlere dair Sayn Cevat Dursunolu'nun Milli Mcadelede Erzurum adl kitabnda ok ilgin bilgiler var. M. Kemal Paann Kongre Bakanlklar seimine verdii nem iin Bak. Nutuk, 1950 basks. C 1, S. 68 ve 86

145

145

Milli Mcadelenin liderler kadrosunda, bir orant uy gunsuzluu gze arpmaktadr. Mustafa Kemal Paa ile ondan so nra gelenler arasnda byk mesafe vardr. En kuvvetlinin birinci lider olmas her ne kadar tabii ise de, d ierleri de az farkla birbirini takip edebilmelidir. Hal buki, onlarn bir ksm efe yk olacak kadar yerlerinin adam deildi. Bu durum; daha ileri toplumlarda ve daha byk hareketlerde lider olacak vasflara sahip bulunan Mustafa Kemal Paa iin hem dezavantaj, hem avantaj saylabilir. u sebeple avantajdr ki, birinci liderlik iin, davay tehlikeye drebilecek bir ekimeye imkn ver memitir. Milli Mcadelenin en byk ykn Mustafa Ke mal Paann tek bana omuzlarnda tamas ve nihayet Trkiyeyi zledii seviyeye ulatracak devrim hznn gitgide azalmas, liderler kadrosunun zaafndan gelen dez avantajdr. Mustafa Kemal Paa, daha ileri bir ekiple, milletine daha ileri bir Trkiye brakabilirdi. iler kalifiye deil, kalfalar yetersiz ise, mimar, ese rini daha mtevaz tutmaya mecburdur. 146

146

RAUF BEY

Mustafa Kemal Paann, zaferden hemen sonra Rauf Beye verdii re sminde u satrlar yazldr: Benim ok muhterem kardeim ve Trkiye'yi kur tarmakla hakiki yardmc ve desteki kardeim Rauf'a M. Kemal Mustafa Kemal Paa, btn hayatnca pek az kim seyi bu derece yanna yaklatrm olduundan bu szler ok nemlidir. Rauf Bey ise Atatrk hakkndaki kanaatini yle ifa de etmitir: Mustafa Kemal Paa mcadeleye atlmasayd bu memleket kurtulamazd. Anadolunun tehlikeye den yerlerinde, Batda, Douda ve Gneyde balayan ve bir yurtsever dncenin mahsul olan zayf milli mukavemet ha reketleri Mustafa Kemal Paa tarafndan birletirilmeseydi, her biri ayr ayr kolayca bastrlabilirdi. 55 Mustafa Kemal Paa Anadoluda biri askeri dieri siyasi iki kuvvete dayanmak zorunda idi. Askerlik bakmndan Kzm Karabekir ve Ali Fuat Paalar, siyaset ynnden de Rauf Bey kendisine destek oldular. 1919 Trkiyesinde Rauf Beyin, hreti ve itibar, Mustafa Kemal Paann isminden ve rtbesinden ar bas yordu. Balkan Harbinin Hamidiye kahraman. 1. Dnya Harbinin anakkale ka hramanndan ok vlm ve millete duyurulmutu. u sebeple ki, Balkan Harbinin utan drc yenilgisi iinde Bahriye subay Rauf Beyin yapt i, tek teselli noktas idi. Buna herkes drt elle sarld. Halbuki Birinci Dnya Harbinde Trk Ordusu btn cep helerde iyi dmt. an ve eref peinde koan bir ok kumandan vard ve Mustafa Kemal Paann sivrilmesini istemiyorlard. Ahmet zzet Paa Kabinesinde bir aya yakn bir za man Bahriye Nazrl yapan Rauf Bey, Anadoluya sabk nazr olarak gelmiti. Bu sfatla da, sabk Ordu Kumanda******************************** 55 - Tevfik Bykolu, Atatrk Anadolu'da. nsz, S. IX. 147

147

n Mustafa Kemal Paadan ok, ciddiye alnmas tabii idi. Hamidiye kahraman, sabk Bahriye Nazr Rauf Bey, bu bakmlardan, askerlikten istifa eden Mustafa Kemal Paaya kuvvet verdi. Daha stanbulda iken, iki arkada, memleketin kur tulu areleri zerinde sk sk gryorlard. Esasta beraberdiler ve birbirlerine gveniyorlard. Mustafa Kemal Paann hemen arkasndan Rauf Bey de bu sebeple Anadoluya geti. Osmanl Delegasyonu Bakan olarak Mon dros Mtarekesini imzalayan Rauf Bey, imdi bu mtarekenin getirdii bel ile mcadele edecekti. Ne gariptir ki Mondros Mtarekesinden dolay onu sulandrmak kim senin aklndan gememiti. Geri Sadrzam Ahmet zzet Paa, Gerek hkmeti merkeziye, gerek murahhas heyeti son dereceye kadar mukavemet etmi ve nihayet i, ltimatom derecesine geldii srada ip koparlmadan mta reke akdolunabilmitir der. Fakat, devletin o sradaki zor durumu, mtareke ar tlarna galipler yararna bu kadar ak kap braklmasn mazur gsteremez. Nitekim. Rauf Bey de iin farknda olduu iin Amiral Calthrope'a ngilterenin imzalanm anlamalara sadk kalp kalmaya can tekrar, tekrar defa sormutu, ngiliz amiralinin olumlu cevabna bel balamak, her halde safdillikten baka bir ey olamaz. Haysiyetli bir insan olan Rauf Beyin, Mondros Mta rekesinin uygulanma eklini grerek vicdan azab ek tiinden phe etmiyoruz. Memleketin kurtulmas urundaki hizmetleri, hatasn rtmee bol bol yeter. Rauf Bey, erkes aslldr. Kuvayi Milliyeye katlan erkes ileri gelenlerinin bazlarnn bu yola gelmesinde Rauf Beyin tesiri grlr . Mill Mcadele sresinde Kuvayi Milliye liderlerinin en nfuzlusu olarak kalmtr. Her evrede kendisini sevdirmeyi ve saydrmay biliyordu. Erzu rum Kongresi intibalarn anlatan Cevat Dursunolu yle der. Rauf Bey, Kongreye kendini ok sevdirmiti. Hl ve tavr, alak gnll oluu, azalara sayg ve sevgi telkin etmiti. Mustafa Kemal Paa ile zaman zaman fikir ve gr anlamazlklarna dtkleri oldu. Fakat, ikisi de karlkl sayg ve ekinme duygusuyla aralarna krgnlk sokmayacak ekilde idareli davrandlar. Asl byk anlamazlk zaferden sonra ortaya kt. Bu defa sebepler byk uu rumlar amt. Dzelmesine imkn yoktu. Ve dzelmedi. 148

148

REFET BEY

Grev kabul edip Mustafa Kemal Paa ile birlikte Ana doluya gelmesi, isteksiz bir ekilde de olsa Amasya Kararlarna imza koymas, Albay Refet Beyi Kuvayi Milliye liderleri arasna sokmutur. Hkmete kar olmaya pek hevesli grnmedii, daha kolordus unun bana gemeden belli oldu. Fakat bir defa ok yaydan kmt. Bir hay li dnm olmasna ramen, geri dnemezdi. Bu sebeple kendisini Anadolu olaylar iinde, birka ay md detle bocalar halde grrz. Mustafa Kemal Paann balad iin kar yol oldu una inanamyordu. Paaya kar da fazla gveni yoktu. Sivas Kongresinde Manda meselesi grlrken syledii szlerden, mcadeleyi neden beyhude bulduu anla lmaktadr. Aka manda taraftar idi. Milli Mcadele hareketlerine zorlanarak itilmitir. Fa kat tereddtl devreyi atlattktan sonra da, birok g meselelerin hali nde asker, komiteci ve politikac hviyetiyle ie yarar adam olduunu ispat etmekten geri kalmad, iin iinden syrlmak istedike, Mustafa Kemal Pa ann, onun peini brakmamas bundandr. Refet Bey, ilk nemli hizmetlerini Kuvayi Milliyeye kar olanlar yola getirmek veya bertaraf etmek suretiyle yapmtr. Bozkr olaynn bastrlmas, XII. Kolordu Kumandan Albay Fahrettin Beyin (Altay) bir tertiple Anka ra'ya getirilmesi. erkez Ethem ve Demirci Efeye kar ha reket gibi ihtillin i meselelerinin hallinde rol olmutur Kendisine bu biim grevler verilmesi, ne bir tesadftr ne de gelii gzel hatra gelmitir. Kurnazlk, Refet Paa'nn pusulasdr. Kaytarrken kurnazdr, kaytaranlar yola getirirken kurnazdr. Kendisinin stn zek ve kabiliyet sayd kurnazca oyunlar birok yerde baarl gstermeye yaramtr. Kuvayi Mil149

149

liyeyi idare etmek zere Demirci Efenin yannda grevlen dirildii zaman, istenilen grevi gerei gibi yapmad halde, Efenin dmen suyuna girerek herhangi bir tatsz olaya da sebebiyet vermemitir. Demirci Efenin tedibinde de ayn pusulay kullanm tr. Demirci'nin bulunduu kye emrindeki svari alaylariyle baskn eklinde taarruz ediyor g rnm, fakat taarruzdan nce top ateiyle geldiini haber vererek Efe nin kamasn salamtr.56 Efe de bu iyilie karlk olarak, kaarken Refet Beye bir hayli servet brakm ve sznde durduunu bylece ispat etmitir . Refet Paa, bu serveti hkmete teslim etmeyip ahsen muhafaza etmitir. Servetin miktarn ve ne olduunu kendisi yle anlatmaktadr : nce Demirci'nin zerine yrdm. Bir sabah bas kn yaptm. Kald kye iki top savurdum, hemen kat, kasasn ve kymetli silahlarn ele gei rdim. Tam yz bin liras vard. Sonra onu 10 kiilik maiyeti ile bir yerde ikamete memur ettim. Yanna 10 kii brakmasaydm d manlar ldrrlerdi. Ayrca, geimi iin tahsisat baladm. Tabii kendi parasndan veriyordum. Sonra ocuklarna da baktm, yine kendi parasn harcadm. 57 Refet Paa, erkez Ethemin tedibinde hep uzaklarda kalarak harekt seyretmi, ancak Ethemin kuvvetleri 61. Tmen tarafndan datlnca svar ilerini muharebeye sokarak bu defa da zaferin erefini ele geirmitir. 58 Byk zaferden sonra Mustafa Kemal Paa, bana gaile aabilecek bir kumandan semek istemedii iin, stanbula ilk giren kumandan olmak erefini de Refet Paaya brakmtr. Refet Paa, tam anlamiyle oportnist bir tiptir. Fakat ef, onun nerede kullanlacan biliyordu. Bunun iindir ki, Milli Mcadele devrine mahsus m uhasebede Refet Pa************************************* 56 - Emekli Svari Albay erif Gralp, istikll Savann iyz. S. 106. 1.8.1962 tarihinde kendisiyle yaptmz konumada Refet Paa bu hususu bizden de gizlememitir. 57 - 1.8.1962 tarihli grmemizden. (Bahsi geen 100 bin lira kt para olmasa g erek.) Refet Paa, Demirci'den ele geirdii kymetli silhlar 1961 yl yaznda Asker Mzeye vermitir. 58 - Orgeneral zzettin allarn harp htralarnda bu harektn tafsilt yazldr. 150

150

ann faaliyeti, her eye ramen olumlu bir sonu ver mektedir. Refet Paann Mustafa Kemal Paa ile olan ilikisi, Kzm Karabekir P aann Mustafa Kemal Paa ile olan ilikisini andrr. efin efliini reddedememek, fakat efe fazla gvenmemek. ef zerinde kendi arln daima hissettirmeye almak ve kendisini ikinci adam yerine l yk grmek eklinde zetleyebileceimiz bu iliki zafere kadar srd . Refet Paaya Mustafa Kemal Paa ile ilk anlamazla dt meselenin hangisi olduunu sorduk. Hi bir zaman anlaamadk cevabn verdi. Refet Paa, Kzm Karabekir Paann Dou seferini tesadfi ve ucuz bir zafer olarak kabul ediyor. Karabekir Paay, Ali Fuat Paay, Rauf Beyi bee nmiyor ve kmsyor. Htralarn yazmaynn sebebini de yle aklyor. Yalanc kahramanlar nasl ortaya dkeyim? Her kesle decek deilim ya... Sz getike, Mustafa Kemal Paadan Yaman adamd diye sz etmesine ramen, Mill Mcadelenin kazanlmasnda en byk eref payn Refet Paa kendisine ayr maktadr.

151

151

AL FUAT PAA

General Fahrettin Altay, Mill Mcadele Htralarnda diyor ki : Bir Tmeni Afyon'da bulunan ve Anadoluda en b yk rtbeli Kolordu Kumandan olan General Ali Fuat Cebesoy, Mustafa Kemal'den gn nce, zmir'in igali haberi zerine mukavemet edenlerin yanna koup da kumanday eline alsayd, Milli Mcadelemizin kahraman, belki de Atatrk'n yerine kendisi olacakt. O, Mustafa Kemal'i beklemeyi ve onun maiyetinde i grmeyi tercih etmitir. Byk hareketlerde ba olmak, General'in sand gibi kk rastlantl ara bal deildir. Ali Fuat Paa, gn nce davransayd da, Mustafa Kemal Paa Anadolu'ya geldikten sonra yine onun emrine girecekti. Harp Akadem isinde snf arkada idiler. Birinci Dnya Harbinde ayn cephede arptlar. Mustafa Kemal Paa Ordu Kumandan, Ali Fuat Paa da Ordu emrindeki Kolo rdulardan birinin kumandan idi. Ali Fuat Paann Mill Mcadele Htralarndan aynen aldmz u paralar, iki kumandann Mill Mcadele fikr zerinde ilk temaslarn ve gel ecekteki yerlerini belirtmektedir : Mtarekenin drdnc gn idi. Yldrm Ordular Grubu Kumandan Mustafa Kemal Paay telgraf ba na rica ederek yaplan teklifleri ve ve receim cevab izah ettim. skenderun hdisesinde takndm tavr anlattm. Her ikisini de tasvip buyurdular ve: Yarn Adana'ya terif ediniz. Sizinle mhim eyler konuacam, ded iler. Ertesi gn Adana'ya giderek Mustafa Kemal Pa ayla konutum. Son hdiseleri beraberce gzden geirdik. Artk milletin bundan sonra kendi haklarn ken disinin aramas ve mdfaa etmesi, bizlerin de mmkn olduu kadar bu yolu gstermemiz ve btn ordu ile beraber yardm etmemiz lzmdr. Dedi ve sonra ayn fikirde olup olmadm sordu. Ali Fuat Paa htralarnn baka bir yerinde de y 152 152

le demektedir. 1919 ubat ay sonlarnda btn hazrlklarm ta mamlamtm. stanbul'da yaplacak bir iim kalmamt. Mustafa Kemal Paann evine son defa olarak gitmi tim. Akam yemeini beraber yiyecek, dertleecektik. Be ni karlarken: Rauf Beyi de ardm. Demiti. Rauf Beyden sakl hi bir eyimiz yoktu. Bu temiz kalpli vatansever arkadamz bizimle beraberdi. Ak am yemeinden sonra saatlerce konutuk. Kemal Paa, eer bir vazifeye kendisini tyin ettiremezse Anadolu'da en itimat ettii bir kumandann yanna gideceini ve ilk defa ie orada balyacan sylyordu. Paam, ben ve Kolordum daima emrindedir. De dim. Ali Fuat Paa, Mustafa Kemal Paann Anadolu'ya gemesini bekledi ve Kolordusu ile birlikte tereddtsz derhal emrine girdi. Ali Fuat Paann Mustafa Kemal Paaya derin g veni vard. Mill Mcadele liderleri arasnda byk bir rahatlkla ona ayak uyduran ilk adam oldu. Paazadelikten gelme valye ruhu, cesareti ve vatanseverlii bunun dier sebeplerini tekil eder. Ayrca, kolay tatmin olan bir mizaca sahip oluu ona bu rahatl veriyordu. Mill Mcadele kadrosuna yeni kimseler katlp, iler biraz karncaya kadar hi bir mesele karmamtr. Mustafa Kemal Paa ve Heyeti Temsiliye Ankara'ya gelmeden nceki dnemde, stanbul ve Bat Anadolu ile irtibat salayan Ali Fuat Paa olmutur. Kuvayi Milliyenin Orta Anadoluda deta tek temsilcisi gibidir. Geni bir blgede mill tekiltn kurulmas iin vlmeye deer bir gayretle almtr. stanbula kar tutumunu, iin bandan beri Mus tafa Kemal Paaya g re ayarlad iin hkmetin gaza bna urayanlarn banda gelir. Sivas Kongresinden birka gn nce Kolordu Kumandanl grevine son verilmi, fakat Amasya Kararlarna uyarak Kolordus unun bandan ayrlmamtr. Sivas Kongresi Karar ile Garb Anadolu Umum Kuvayi Milliye Kuma ndanlna tyin olunan Ali Fuat Paa'nn bu grevde bir yl altktan sonra Moskova Eliliine tayin edilerek Anadoludan uzaklatrlmtr. Mustafa Kemal Paa ve yeni i arkadalarnn (Fevzi Paa ve Albay smet Bey) ordu kurma abasna gi153

153

ritikleri bir srada Ali Fuat Paann mill kuvvetlere, zellikle erkes Etheme fazla tevecchkr davran ve baz mes elelerde Ankaraya kar direnmesi, Cephe Komutanlndan alnmasn zorunlu klmt. Gediz'deki mnferit Yunan tmenine bir baskn taarruzu yapmak istemi ve Genel Kurmay Bakanlna bu taarruzu aa yukar bir olup-bitti eklinde kabul ettirmiti. Ekim 1920 sonlarnda yaplan Gediz taarruzu tam bir fiyasko ile neticelenince , Ali Fuat Paa Moskova Eliliine tyin olunmu ve fikri sorulmadan yaplan tyin, kendisine Ankara istasyonunda tebli edilmitir. Byk taarruzdan ay nce Moskova'dan Ankara'ya dnen Ali Fuat Paa, Mustafa Kemal Paann ilk mcadele arkada olmasna ramen ondan manen de uzaklam bulunuyordu. Ali Fuat Paa'nn Moskova Bykeliliinde, Mill M cadeleye ne lde yararl olduu ayr bir konu. Hem bu hususta bir fikir verme k, hem de kiiliini belirtmek bakmndan, Moskovaya beraber gtrd yabanc dil bilir sivil bir aydndan dinlediimiz bir olay nakledeceiz: Komnist Partisi Genel Sekreteri Zlnoviyef'i resmen ziyarete gittik. Sz arasnda Ali Fuat Paa : Memleketinizde organizasyon yok. yi organizatr lere ihtiyacnz olduu anlalyor, dedi. Zinoviyef : Ne gibi? diye sordu. Ali Fuat Paa : Hududunuza girdikten Moskovaya gelinceye kadar dikkat ettim, trenleriniz muntazam ilemiyor. ehirlerde, kasabalarda d kknlarn ou kapal. Cevabn verdi. Yine ayn ziyarette bir ara Markstan bahsedildi. Ali Fu at Paa, sze kararak : Marks'n kitab ilk ktnda ben Selanik'te yz ba idim. Okudum, ok beendim, dedi. Halbuki Rusya'da ihtill olmutu. O tarihte ihtillciler idare zerinde tam bir hkimiyet salayamamlard. harb henz devam ediyordu. Ali Fuat Paa ise, kendisini byk bir organizatr farzediyordu. Selnikte okuduu ki tap da. Marks'n Kapitali deil, Marks adnda birinin eseri idi. Mustafa Kemal Paann, Ali Fuat Paadan Simple soldat diye bahsettii sylenmektedir. Gerekten byle olsa gerek!.. 154 154

KAZIM KARABEKR PAA

Mill Mcadelenin en dikkate deer liderlerinden biri, phesiz Kz m Karabekir Paadr. Zaferden sonra ismi etrafnda koparlan grltler, kiilii ve hizmetleri hakknda birok kark fikirlerin ve inanlarn domasna se bep oldu. Baz kimseler onu Mustafa Kemal Paa ile ayn hiza da grecek inanlara vardlar, lleri fazla mbalal tutanlar ve bu arada kendisini yerenler grld. Halbuki Karabekir Paa, ne hayranlarnn ve ne de hasmlarnn tantmak istedikleri adam deildir. Kzm Karabekir Paa iyi bir asker ve gerek vatanseverdi. Yetitii an ar artlarna uyan niteliiyle son Osmanl ordusun un sekin subay ve kumandan kadrosuna dahildir. Mustafa Kemal Paaya anakkale'de, Ali hsan Paaya Irakta hret yapmak imknn salayan Bi rinci Dnya Harbi, Kzm Karabekir Paaya da douda ans verdi. Erzincan, Erzurum ve Kars'n kurtuluunu salayan dou harekt sonunda rtbesi generallie yk seltildi. Dou Anadolu halk onu bir fatih olarak kucak lad zaman, Kzm Karabekir Paa, btn benliiyle bu blgeye balanm bulunuyordu . Karabekir Paann duygu yn ok kuvvetli idi. Me ziyetlerine ve yapt ilere gereinden fazla deer verirdi. Kulland en basit bir eyann bile, m zede saklanmas gerektiine inanmt. Birok zentileri vard: Sr yaz mak, beste yapmak, eitim ve iktisat ilerini dzenlemek gibi... En ok sevdii ve cmerte kulland kelime Bendir. Mill Mcadeledeki roln, en ateli taraftarlar bile kendisi kadar l "dna karamamlardr. Bir iirinde 59 bdlhamid'i yle konuturur :
***************************************** 59 - Rya isimli iiri, zmir suikasti dolaysiyle tevkifi zerine yazm ve ilk olarak 2/2/1950 tarihli Millet Mecmuasnda yaynlanmtr. 155

155

Beni ve saltanat devirenler nnde sen de vardn. Hele sonucunda hem mebus, hem de kumandandn. stiklal harbini sen kurdun, Ve ba da sen buldun. Kzm Karabekir Paann byle izah g bir hkme varmaya ihtiyac yoktur. Tarih elbette en doru hkm verecektir. Ve Milli Mcadele fikrini ilk ortaya atanlardan biri olmak erefi, onu daima yksekte tutmaya yetecektir . Mtarekenin birka aylk uygulanmasn grdkten sonra, Karabekir Paa, memleketin kurtuluu iin Anadolu'da grev alp silhl bir hareket yaratmann gereine inanmt. Gerekirse Anadolu'da bamsz bir devlet kurulmasna da taraftar idi. Gen kumandanlarn stanbul'da toplanp kalmasndan bir fayda kmayacan anlamt. Kendisini bu amala Erzurum'daki XV. Kolordu Kumandanlna tyin ettirdii zaman, Mustafa Kemal Paa ie henz nereden balyacan kararlatrm deildi, iki kumandann bu fikir etrafnda ilk temaslar, Karabekir Paann Erzuruma gitmek zere stanbuldan ayrlaca zamana rastlar. Mustafa Kemal Paa kendisini evinde ziya rete gelen XV. Kolordu Kumandannn fikirlerinin ok s tnde, byk projeler dnmekte idi. O gn kimin ba olaca belli oldu. Karabekir Paa anlatt. Mustafa Kemal Paa dinledi. Son sz olarak kendisinin ve kolordu sunun, Mustafa Kemal Paann emrinde olduunu syledi. Kzm Karabekir Paa, ne yapmak mmkn ise ancak douda yaplabilecei inancnda idi. Memleketin dier blgelerini mill hareket iin elverili bulmuyordu. Hesab bu ekilde yapmasnda, Erzurum'daki XVI Kolordunun kuvveti kadar duygularnn da byk etkisi olduu muhakkaktr. Mill Mcad elenin sonuna kadar da bu ina n muhafaza ettii, eitli vesilelerle belli olmutur. Halbuki Mustafa Kemal Paa, Memleketi ark ve garp diye kiye ayrmak doru deildir. Vatan bir btn olarak mtala etmeli. Kurtulu iin umumi areler aramaldr 60 diyordu. Mustafa Kemal - Kzm Karabekir Paann bu husustaki titizliinin baz zaman, deta bir sev gili kskanl derecesine vard grlr. Sivas Kongresinden sonra Heyeti Temsiliyeye yazd uzun bir telgrafta birtakm kark fikirler arasnda yle der: 61
************************************* 60 Ali Fuat Cebesoy, Mill Mcadele Htralar, S. 73. 61 Nutuk. Vesika 82. 156

156

Sivastaki Umumi Milli Kongre ve Heyeti Temsiliyesi, ark Anadolu Vilyat Heyeti Temsiliyesini yrrlkten kaldrm olmuyor ve bu Heyet-i Temsilliye tabii olarak her an mevcuttur. Yalnz bu Heyeti Temsiliyeden olup da bugn Sivas Kongresi Heyeti Temsiliyesine dahil olmu bulunanlar varsa, bunlarn arki Anadolu Vilyeti Heyeti Temsiliyesinden istila etmelerini talep e tmek doru olabilir. O zaman Sivas Kongresi btn milletin menfaatl erini ve dou Anadolu Vilyeti Heyeti Temsiliyesi de sadece dou Anadolu Vilyetinin hukuk ve menfaatlerini muhafaza ve mdafaa kudretinde bulunmu olurlar... Heyeti Temsiliyeye onbe gn sonra da u telgraf yazmt. 62 Kuvayi Milliyeyi temsil eden yce heyetin deil Ankara'ya hatt Sivasn batsna bile gememesi fikrindeyim. nk dou vilayetlerinin Kuvayi Milliyesini tekil eden heyetin, btn btn uzaklamas, dolaysiyle bu vil yetlerin tekiltszlna sebep olaca gibi imdiye kadar pek me ru ve mantkan idare edilmekte olan harekt Milliyenin; teden beri daima her bir teebbsmz fena grmek ve gstermek isteyen dmanlarmzca sabk misill bir yerde muhafazas iin Heyeti Temsiliyenin Sivas'tan batya gem emesi dncesinde bulunduunu arz eylerim. Kzm Karabekir Paa, Mill Mcadele devamnca doudan ayrlmad. stanbul hkmeti tarafndan Erzurum'a XV. Kolordu Kumandan olarak gnd erilmiti. Ankara hkmeti tarafndan 1920 Hazirannda Dou Cephesi Kuma ndan tyin edildi. Ayn yln sonlarna doru Er menilere kar giriilen Dou harektn baar ile idare ederek Mill Mcadelenin bir cephesini kapamak er efini kazand. Kuvayi Milliye liderleri arasnda, stanbul hkmetine kar tutumunu en iyi bir ekilde ayarlamasn bilen Kzm Karabekir Paa olmutur. Daha balangta Mustafa Kemal Paa ve Rauf Bey tevkif edilmek istenmiti, Refet Bey ve Ali Fuat Paa kolordu kumandanlklarndan alm olduklar halde Kzm K arabekir Paaya dokunulmamtr. Halbuki Mustafa Kemal Paa ve Rauf Beyleri tevkiflerine kar duran, Erzurum Kongresinin toplanmasn aka himaye ve tasvip eden Kzm Karabekir Paann durumu, hkmet iin Refet Beyden daha tehlikeli idi.
**************************************** 62 Nutuk. S. 333. 157

157

stanbul'dan verilen emirleri iin icabna gre savsaklam veya reddetmi, fakat yazlarnda devlet otoritesine bal bir kumandan havasn verecek ifadeler kullanmaya bil hassa dikkat etmitir. Byle grnmek isteyen bir k olordu kumandann aka cephe almaya zorlamamak iin stanbul hkmetinin anlamazlktan geldiine hkmoluna bilir. Mustafa Kemal Paaya kar davran da byle ente resan bir grntedir. O'nu ba olarak tandndan p he edilemez. Fakat kendisinin daima hesaba katlmas gereken bir kuvvet olduunun unutulmamasn salamak iin hi bir frsat karmamt. Bazen olup biten ilerin hesabn sorarak, bazen sert uyarmalarda bulunarak Mus tafa Kemal Paa zerinde otorite havas yaratmya ve bu hlini darya kar da belli etmeye almtr . Birinci Byk Millet Meclisi'ni inceleyen Samet Aaolu Kuvayi Milliye Ruhu adl kitabnda Kzm Karabekir Paa hakknda yle diyor: Kzm Karabekir Paa, Meclis yesi olarak krsden ve toplantlarda hemen hi grnmemitir. Buna muka bil kendisini daima Mecliste hissettirmek iin hi bir frsat karmamtr. Bayramlarda, mevltlarda, zaferlerde ve y ldnmlerinde muntazaman Meclise tebrik telgraflar gn dermektedir. Birinci Byk Millet Meclisinde hareketlerine kar en ok soru sorulan ve tenkid yaplanlardan birisi de Kzm Karabekir paadr. Milli Mcadelenin ona verdii grev dou cephesinin temini idi. O bu vazifeyi, bazen mut lak bir otorite kullanarak sonuna kadar baar ile yapt ve Meclisi dou cephesinden devaml olarak msterih tutabildi. Fakat bu bazen kulland mutlak otorite bilhassa dou vilyetleri milletvekillerini sinirlilie ve hiddete sevk ediyordu. Byk Meclis gizli ak celse tutanaklar bu sinirlilik ve hiddetin dourduu n utuklarla doludur. Siyasi olaylarn baz tecellileri bir ksm insanlar haksz kaderlere gt rr. Fakat bu netice bu insanlarn milli ve tarihi deerlerini ldremez. Bunun iindir ki Kzm Karabekir Paa tarihte daima, milletine yalnz iyilik etmi bir vatanda olarak anlacaktr. Kzm Karabekir Paann Mustafa Kemal Paa ile mnasebetini ve karlkl olarak birbirlerine ne derece gvendiklerini tayin ve tesbit etmek bir ok olaylar aydnla kavuturacaktr. Elimize geen yaynlanmam bir h tra, bu hususta ilgin bilgiler vermektedir. Htra sa hibi. 158

158

Erzurum'da Mustafa Kemal Paann hizmetine verilen Ba avu Ali Metin'dir . Htrada aka ifade edildiine gre Kzm Karabekir Paa, Baav uu Mfetti Paann en ufak hareketini gzden karmamak, daima tarassut altnda bulundurmak, sual soracak olursa kafiyen sr verme mek greviyle Mustafa Kemal Paann emrine vermitir. Ali Baavu, Karabekir Paa ile y aknln yle anlatmaktadr :
63

Beni, Mfetti Paann hizmetine verdikleri zaman istihbarat iini de zel olarak bana emanet buyurduklarndan, lzumu halinde msaadesiz, yanna her saatte girebilmem iin kendi postasna emir vermilerdi. Htradan anlaldna gre Mustafa Kemal Paa da, Ali Baavutan kukulanmtr. Baavu, iki kumandan arasnda bocalayp durmaktad r. Mustafa Kemal Paadan korkuyor, bu hizmetten kurtulmak istiyor. Karabekir Paa ya ok bal ve Paa kendisini g reve zorluyor. Htra, samim itiraflar hlinde yle devam ediyor: ... ki gn binaya kolordu kurmaylar, hakim subay lar sk sk girip ktlar. Her gelen benimle ayr bir ekilde konuuyor, beni sorguya ekerek bir ip ucu yakalamaya alyorlard. Askerlikten istifa ederken ve onu takip eden ilk iki gnde Mustafa K emal Paann duyduu kukular, Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Paann taknaca tavr hakkndaki kaygusunu, Baavu Ali'nin ortaya koyduu ge reklerin altnda deerlendirmek gerekir. Kzm Ka rabekir Paann, Mustafa Kemal Paaya sadece destek olduu hkmne varmak herhalde gerei yzdeyz ifade etmemektedir. Bunun yan sra, balangtan itibaren Mustafa Kemal Paa iin, her zaman baa dert aabilecek, idaresi g bir dest, bir ark ada durumunda bulunduuna phe yoktur.
*********************************************** 63 - Baavu Ali, Harbiye Nazr Enver Paann emiravuluunu yapmtr. Karabekir Paa tarafndan M.Kemal Paann emrine verildikten sonra bu grevde kalm ve Atatrk lnceye kadar sivil olarak ankaya kknde hizmet etmitir. 159

159

SMET PAA

Milli Mcadelenin liderler kadrosunda smet Paann yeri, Trk ordusuna deerini geni lde kabul ettirmi sekin bir kurmay subay olarak, ok nemlidir. 1920 yl balarnda, Ankara'nn diplomata, iktisat ya, maliyeciye ve phesiz eitli hizmetler iin ok sayda sivil ve asker elemana ihtiyac va rd. Fakat, yeni ordunun genel kurmayn kurup iletecek, yksek deerde bir ku rmay subayn eksiklii, kendisini hepsinden fazla hi ssettiriyordu. Kurmay Albay smet Bey, ite bu boluu ehliyetle doldurabilirdi. Liderler kadrosunun birinci adam kesinlikle belli olduu halde, dierleri hep birden ve sadece grnte ikinci srada bulun uyorlard. Halbuki, birinci adam, hakl olarak, tam gven duyabilecei bir ikinci isteyecekti. Ondan sonraki srann pek nemi yoktu. Albay smet Bey, kurmaylk deerinden baka Mill Mcadelenin liderler kadrosunda ikinci adam olmaya el verili bir ok vasflara sahipti. Mustafa Kemal Paann ikinci seme hakk durumu belli edecekti. Mustafa Kemal Paa, Albay smet Beyde u vasflar grmt: Ciddi, faal, gayet uyank, yksek fikirli, vaziyet ve savan psikolojik durumlarna hkim ve iyi bir gr gc ne ve ani kavraya sahip, kolordusunun her trl ihtiyacn belirleyip temine almaktan bir n uzak kalmaz ve baarr. Bilgi ve askeri anlay yerinde, kavrayl, doru ve tereddtsz karar sahibi, cesur ve karar dorultusunda hareket etmek kabiliyetini haizdir. Orduda ve memlekette stlenecei vazife ve nemli vatani hizmetlerde baar be klenir. Ordu komutanl zamannda nemli bir askeri hare kt olmam ise de, sahip olduu ktidar ve stn nitelikler sayesinde en nemli harekat esnasnda da baarl olacana dair gven vermektedir. Grgs takdire layktr. 160

160

st ve astlarnn ve evresinin emniyet ve gvenine, sevgisine sahip ve drst bir insandr. 64 smet Paa, yetime tarz ve tabiat icab, dzen ada mdr. htillden, komitecilikten, maceradan holanmaz. Her ne art altnda olursa olsun, meru dzen iinde, hkmet tarafnda veya hkmette bulunmak ister. Kesin olarak Mustafa Kemal Paann ya nnda, Ankara'da yer alncaya kadar, tereddt iindedir. Geride kalp, olaylarn gelimesini bekler. Belki bir ara hereyin bittiine, kendilerine ordu iinde yapacak i kalmadna da inanmtr. Kzm Karabekir Paann yazdna gre, ona, askerlikten ayrlarak bir iftlik satn almak ve bir kenara ekilmek teklifinde bulunur . Mustafa Kemal Paann ili'deki evinde Trkiye ha ritasna eildikleri gn, Anadoluya hangi yoldan gidilebilecei sorusuna verdii cevap enteresa ndr. Yollar ok, mntkalar ok... sz, kanaatimizce, kendisinin byle bir yolculua hevesli olmad anlamnda sylenmitir. Ni tekim, Mustafa Kemal Anadoluda bir mntaka ve oraya gidecek bir yol bulduu zaman, beraberinde g trmek zere Sivas'taki III. Kolordu Kumandanlna Al b. smet Beyi deil, Alb. Refet Beyi tyin ettirmitir. Kzm Karabekir Paa, hatratnda bu hususa d okunmakta ve III. Kolordu Kumandanlnn nce smet Beye teklif edildiini, o kabul etmeyince, Mustafa Kemal Paann Refet Beye teklif ettiini yazmakt adr. Doruluk derecesi kesin olarak bilinmemekle beraber olaylara denk ve akla yakn geliyor. Erzurum ve Sivas kongrelerinden, Amasya grme sinden, son Osmanl Meb'usan seiminden ve nihayet Mustafa Kemal Paann Heyeti Temsiliye ile Ankara'ya gelip yerlemesinden sonra, durum bir hayli aydnlannca , smet Paa Ankara'ya gelmi ve bir ka gn kaldktan sonra tekrar stanbula dnmtr. Bu gezi henz karanlkta duruyor. Siyasi rakiplerinin iddiasna ramen, bundan smet Paa aleyhinde bir hkme varlabileceini sanmyoruz. Fakat, Mustafa Kemal Paann da, siyasi dn celerle, bu konuda baz hususlar aklamam olmas ihtimali gzden uzak tutul mamaldr. Bir iddiaya gre, smet Paa, Ankara'ya ilk geliinde beraber almak iin baz artlar ileri s rm ve balca, ete harbine son veri
********************************************** 64 - 2. Ordu Kumandan Mirliva M. Kemal Paa'nn, 20.5.1917 de Alb. smet Beye verdii bu sicil Ulus Gazetesinin 18.5.1959 tarihli saysnda ilk defa yaynlanmtr.

161

161

lip dzenli orduya gidilmedike mcadeleye katlmyacan ifade etmitir. Eer, bu iddia doru ise, smet Paann Ankara'ya kalmak zere ikinci gelii, Mustafa Kemal Paa ile kesin bir anlamaya va rdklarn gstermektedir. Albay smet Beyin milis tekilat ve dzenli ordu hak kndaki genel gr yle idi: Dzensiz kt'alara balangtan beri muhta olu umuz, dzenli ktalarmzn ancak yava yava istifade edilebilir halde olm alarndandr. Dzenli kiralarmzn kazanacaklar baarlarla bir dert ortadan silinecektir. Albay smet Bey, Milli Mcadelenin kazanlmas iin ana plndaki d ncelerini ise bu ekilde ifade etmitir: Bizim dvamz, evvel Yunan taarruzu ile Trkiye'ni n datmayacan ispat etmekle kazanlacaktr. Ondan sonra da, Yunanllarn Anadoluyu istil etmee yetmeyeceklerini gstermek lzmdr. Bu iki nokta halledilince zaman Dounun kurtarlmasna frsat verecek ve bizim yokedilmesi g, yok edilmeyerek hayatta braklmas mmkn ve zararsz bir millet olduumuza hkmedilecektir. 65 smet Paa, Byk Millet Meclisinin alndan ksa bir sre nce Ank ara'ya gelmi ve 2 Mays 1920 gn seilen 11 yeden kurulu ilk hkmette, Genel Kurmay Bakanl grevini almtr. Mustafa Kemal Paa diyor ki : O gnlerde, mevcut arkadalarn ne surette grevlen dirilmelerinin uygun olaca dnlrken, Genel Kurmay Bakanl i in smet Paay tercih etmitim. B.M. Meclisi de, 2 Mays gn, onbir bakanlktan bi ri olan Genel Kurmay Bakanlna 129 oyla smet Paay semitir. 13 7 Milletvekilinin katld bu seimde, rakibi de olmad iin, smet Paa en ok oyu almtr. smet Paaya verilen yer, en yksek askeri makam, daha akas Ba kumandanlk demekti. Bu durum, as keri hiyerariye aykr idi. nk smet Paa, o tarihte albay rtbesine sahipti. Kendisinden daha kdemli olan Albay Refet ve Ali Fuat Paa, buna raz olmak isteme diler. Ayrca, smet Paa, Anadolu ihtilline ge katlm olmaktan dolay da kdemsiz saylyordu . Mustafa Kemal Paa itiraz edenleri susturdu; fakat, liderler kadrosunda tehlikeli bir gedik alm bulunuyordu. Milli Mcadelede smet Paann en byk hizmeti, Ge****************************************** 65 Orgeneral zzettin allar, istikll Harbi Hatrat, 2. ksm sayfa 4 (1932)

162

162

nel Kurmay Bakan ve daha sonra Garp Cephesi Kumandan olarak muntazam ordunun kurulmas ve milis teki ltnn kaldrlmasndan inatl ve srekli al malardr. 1920 yl sonlarnda erkes Ethemin zerine yrmek, Yunan ord usuna taarruz etmekten g ve o derece tehlikeli bir hareket idi. Mustafa Kemal Paa'nn bile endieli ve tereddtl olduu byle bir teebbste bu cesu rca kararn alnmas, smet Paa sayesindedir smet Paa, muharebe kazanmakta, kurmayl kadar stn bir kuma ndanlk vasf gsterememitir. Kk apta muharebeler olan nn muharebelerinin kazanlmasnda salad baar ancak zamann artlar iinde dee rlendirilmitir. Gereki bir grle, Mill Mcadeledeki smet Paay, muharebelerin kazanlmasnda deil, harbin kazanlmasnda ar basan hizmetleriyle ikinci lider olarak kabul etmek lzmdr. ok zeki, alkan, az heyecanl veya soukkanl, muhakeme kabiliyeti stn, ihtiyatl, sabrl, emir almay kabul ettii yerden verilecek direktiflere sadk ekilde uyan smet Paa, bu nitelikleriyle ikinci adam yerinde son derece baarldr.

163

163

FEVZ PAA
Fevzi Paa, politikaya karmam, mrn orduya vakfetmi bir Osma nl generalidir 66 . Enver Paann yapt ordu tasfiyesi ve rtbe tashihi ameliy esinde Fevzi Paann rtbesi de bir derece indirilmitir, ttihat ve Terakki Frkas ile bir ilgisi olsayd, bu kazaya uramazd. Baka siyas bir fikre veya hizbe de meyletmedii hlde ttihat ve Terakkiye iyi gzle bakmyordu. Balkan Harbinde Kzm (zalp) Paa ile ayn kararghta almlar. Kzm Paann bize anlattna gre, Fevzi Paa. ttihat ve Terakkinin artk ii bitmitir, bir ey yapamaz, der ve bu konuda tartrlarm. Kuvayi Milliyeye de uzun zaman ayn gzle bakmtr. Nasihat olarak, hkmet adna, Bat Anadolunun bir ksmn dolam ve bu vesile ile Balkesir' de ttihat ve Kuvayi Miliiyeci Kzm Paa ile karlamtr. Kzm Paa, kendisine Balkan Harbi srasndaki tart malarn hatrlattktan sonra: Greceksin Paam, bu defa da hakl kacam. Bu dva kazanlacaktr. demi. ki taraf da birbirine tesir edemeden ayrlmlar. Fevzi Paa, Sivas Kongresinden sonra bir baka nasi hat heyetine dahil olarak Sivas'a gelmitir. Karabekir Paa nn htralarnda anlatt gibi 67, o gnlerde Fevzi Paa Mustafa Kemal Paaya gvenmemekte, tuttuu yolun do ruluuna da inanmamaktadr.68 Fevzi Paa, Byk Millet Meclisinin ald gnlerde Anadoluya gemi, fakat Mustafa Kemal Paa bu haberi,
********************************************* 66 Emekli Mareal olarak yaad politika hayat, eski yolunun doruluunu gstermitir. 67 Kzm Karabekir, stikll Harbimiz, S. 389 -392. 68 Ali Fuat Cebesoy Htralar ve Kzm (zalp) Paann bize anlattklar bu olay dorulamaktadr .

164

164

alnca Geyve Boaz civarnda bulunan Ali Fuat Paaya Fevzi Paay geldii yere ade edersiniz cevabn vermitir 69 . Ali Fuat Paa, telgraf banda Mustafa Kemal Paay ikna etmi ve bu suretle stanbul hkmetinin Harbiye Nazr Fevzi Paa Anadolu ihtilline katlmtr. Mustafa Kemal Paa, Fevzi Paay geldii yere iade etmek isterken hakl idi. Al Fuat Paa da, onbe gn ncesine kadar stanbulda Harbiye Nazr olan bir generalin, adam sknts eken Ankaraya iltihakndaki faydalar dnmekte hakl idi. Kzm (zalp) Paa u olay anlatt: 70 Bir gn Mustafa Kemal Paa bana, Fevzi Paann Harbiye Nazr iken Kuvayi Milliye aleyhinde bir telgrafn gstererek ne yapalm, diye sordu. Yrt alm, dedim. (Evet, arkadamzdr, yrtalm, iin bu taraf rtlsn,) cevabn verdi.

*****
Fevzi Paay, Anadoluya gnlsz olarak kabul eden Mustafa Kemal Paa, Byk Millet Meclisinin 27 Nisan 1920 tarihli oturumunda ona byk deer veren u szleri sylemitir : Efendim, gndemi grmeye gemezden nce iz ninizle bir ey arzetmek istiyorum. Eski Harbiye Nazr Fevzi Paa Hazretleri yelerimizden ve cra Heyeti yesindendir. imdi buraya dahil olmak zeredirler. Eer uygun g rrseniz, hem arkadamz bulunmalarndan, hem de bin trl eziyetler ve s kntlar iinde sefere katlandndan dolay Yce Heyetimiz tarafndan baz arkadalar kendisini karlamaya gitsinler. (Umumi Heyet uygun sesleri). Hepi miz gidelim, karlannda bulunalm ve kendisinden baz aklamalar alrz. O halde imdi grmeyi bir saat tatil ediyorum. 71 Fevzi Paa, Ankara garnda Byk Millet Meclisi ye leri tarafndan merasimle karlanarak Meclise getirilmi ve o gnk toplantnn ikinci otur umunda Meclis Bakan
*********************************************** 69 - Ali Fuat Cebesoy Mill Mcadele Htralar, S. 367-371. 70 - 8.12.1959 gn Suadiye'deki evinde yaptmz grmenin notlarndan. 71 - T.B.M. Meclisi Zabt Ceridesi, C. I. S. 89.

165

165

Mustafa Kemal Paa, Fevzi Paann mebus seildiini Meclise yle bildirmi tir.72 Fevzi Paa Hazretleri Gebze lesinden seildiler. Fa kat lenin igal altnda bulunmas yznden mazbatann dzenlenmesi ve gnderilmesi mmkn olmadndan mazbata yerine bir yaz gnderiliyor. Bu yaz kabul edildii ta kdirde milletvekillii tastlk olunacaktr. Oya koyuyorum. Ltfen kabul ederseniz ellerinizi kal drnz (Eller kalkar). Oy birliiyle kabul edildi (Alklar). Seim tutanaklarnn tetkikinde ve kabulnde titiz dav ranan Byk Millet Meclisinin Fevzi Paadan ok eyler umduu anlalyor. Fevzi Paa, bastrlp dalmasna karar verilen nut kunda o gn Byk Meclise nemli hi bir ey sylememitir. Fakat, mill hareketi dinen mahkm eden fetvay ngilizlerin zorla yazdrdn ve padiahn Anadolu ile ir tibat kurmak istediini ifade eylediinden, nutkun baslmasnda Mustafa Kemal Paa fayda grmtr. Balangta mill harekete fazla sempati duymayan Fevzi Paann nasl olup da Anadoluya geme kararna vard nutkundan anlalmaktadr. Nutkun bu hususu aydnlatan ksmlar aaya olduu gibi alnm tr: O srada 73 ngilizler Harbiye Nezaretini igal ederek benim odama k adar sngl askerlerini soktular ve l zm gelen emirleri vermeklliml istediler. Esasen nceden gerekli emirler verildii iin ben kendilerini sakin kar ladm. Ancak gsne dman sngleri dayanm bir Harbiye Naz r, stanbulun artk hr ve Hilafet merkezi olmak zelliini kaybettiini grm bir Harbiye N azn sfatyla pek zgn bulunuyordum. O srada drtyz akn iki sra dizilmi sngl ngiliz askerleri arasndan geerek kaplara birikmi bir ok Ermeni, Rum halkn horlayc baklar arasndan geerek ve soukkanlm muhafaza ederek Bbli'ye gittim. ... Her gn tutuklamalara ve tehditlere uruyorduk. Zat ahane sel mlkta beni kabul ederek buyurdular ki; aman Anadolu ile balant temin ediniz. Ben de dedim ki; balant vardr. Ancak ngilizler engel oluyorlar. ... Bu dileim zerine, aman asla siz ekilmeyiniz ve Anadolu ile ba lant kurunuz, buyurdular. Ben bu fer****************************** 72 T.B.M. Meclisi Zabt Ceridesi, C. I. S. 98. 73 stanbul'un 16 Mart 1920 gn galinde. 166

166

man zerine emir subaym gndermek hususunda teeb bs ettiim gibi, kabine de baz kiilerin gnderilmesine te ebbs etti. ngilizler izin verdiler. 74 Efendiler, bendeniz stanbuldan daha nce kmak istiyordum. Ancak, temasm ilk olarak ngiliz siyasetini anlamak hususuna ynelik idi. Anladm, bunda hi phem kalmamtr. kinci olarak, ngilizlerin askerlike ne yapa can aratrmak idi. Meclis bu mazereti mkul karlam ve Fevzi Paa ya ok sayg gstermitir.
75

*****
Fevzi Paa, ok bilgili ve okumu bir asker olarak tannr. F akat, biz harb tarihinin zengin sahifeleri arasnda, kendisinin stn kumandanlk deerine delil tekil edecek bir olaanst baarsna rastlayamadk. Drst, alkan ve babacan tavrl bir insan olduunda ittifak edil mektedir. Meslein btn gereklerine saygl bir askerdir. Ancak, yeniliklere ve ileri fikirlere fazla bir yak nl yoktur. Mill Mcadelede ordunun kurulmasna byk lde hizmeti dokunmutur. Sakarya Meydan Muharebesinin kazanlmasnda ve Byk Taarr uzun hazrlanmasnda Fevzi Paaya herkesten ok eref pay ayranlar vardr. Fakat biz, bunlar dorulayacak yeter belgeye rastlam deiliz. Fevzi Paa, Mustafa Kemal Paadan 4 ya byk. Harp Okulundan ve Harp Akademisinden k itibariyle 6 yl daha kdemlidir. Milli Mcadelenin balarnda Mustafa Kemal Paadan bir rtbe ileridir. Ankaraya gelince tereddtsz Mustafa Kemal Paann emrine girmi, o lnceye kadar da emrinde kalmtr. Mustafa Kemal Paa, as kerlik anlayna ve sadakat duygusuna gvendii iin zaferden sonra orduyu byk bir i rahatliyla Fevzi Paaya teslim etmitir.
********************************** 74 - Padiahn ve Fevzi Paann Anadoluyu iyi niyetle dnebilmeleri iin,

stanbulun igale ve kendilerinin hakarete maruz kalmalar gerek imi. Fevzi Paann, Anadolu ile irtibat aramas iin de Padiahn ferman etm esi ve ngilizlerin buna muvafakat eylemesi gerekli imi. Anadolu'ya kendi gidecek yerde yaverini gndermek istemesi de ayrca dikkate deer .
75 - Byle olayara siyasi hayatmzda daima rastlamaktayz. Bu gelenek sebebiyle, siyas hata ilemek edilecek bir husus olmaktan kmtr. Cephe deitirilince eski gnahlar derhal affedilir ve unutulur. m

167

NC BLM KARANLIK DONEM A. ORDUNUN TERHS, KUMANDANLARIN TASFYES


1918 Ekim ay sonlarnda, Mtarekenamenin imzasn dan nce silh altndaki Osmanl Ordusunun mevcudu, sava ve cephe gerisi erat ile birlikt e, 400.000 den biraz fazla idi. Mtarekenamenin imzaland tarihte : 2. Ordu karargh 3. 5. 6. 7. 8. 9. Adanada, stanbulda, Geliboluda. Musulda, Raco (Islahiyenln Gneyinde) da. zmirde, Karsta.

Yldrm Ordular Grup'u (2. ve 7. Ordular) karargh Adana da, Kafkas islm Ordusu karargh Bakda bulunuyordu. Ordular, yerletikleri bu blgelerde Anadolu nun giri kaplarn tutmu durumda idiler. Ordu kumandanlar, stn nitelikleriyle tannm gen genera llerdi. Galip devletlerin, Trkiye hakkndaki plnlarnn glklerle karlam adan uygulanabilmesi "iin, her eyden nce Trk Ordusunun deerli kuma ndanlarndan ve Trk Milletinin ordusundan yoksun braklmas gerekiyordu. Bu hususta gereken tedbirler mtareke hkmleri hazrlanrken dnlmt. Za********************************** 1 Genel Kurmay Bakanl Harb Tarihi Dairesi Resm Yaynlar Seri No: I Trk istikll Harbi. S. 49. 168

168

ten harbden kan ordunun ister yenmi, ister yenilmi olsun, harb kuruluu ndan bar kuruluuna gemesini zorunlu klan eitli sebepler vardr. Kasm 1919 bandan itibaren, bir taraftan mtareke artlarnn zoru, dier taraf tan Osmanl Genel Kurmaynn Orduyu bar kuruluuna geirme abas ile Trk Ordusu, madd ve mnevi bakmdan gnden gne erimeye balad. Mtarekeden sonraki bir ka aylk intikal ve terhis dneminde Ordu Kumandanlar inisiyatiflerini kullanarak gelecek bir milli mcadelenin ha zrlk hizmetlerini yapabilirlerdi. Kumandanlarn bu konuda gsterecekleri faaliyet u snrlar iinde dnlebilir: 1 tilf Ordular kumandanlarnn, mtareke hkm lerine aykr isteklerine gs germek, 2 Terhis ilemini geciktirmek, 3 Dman eline gemesi muhtemel yerlerde bulunan silh, cephane ve dier asker malzemeyi Anadolu ilerine sevketmek, Ordu kumandanlarndan her birinin bu hizmetleri ne dereceye kadar dnebildikleri ve ne lde yapabildik leri, sras geldike anlatlacaktr. 5. ORDUNUN LAVI VE ANAKKALE BOAZININ AILMASI htilf devletleri harp iinde geemedikleri anakkale Boazna mtar eke hkmleri gereince hkim olmay ilk plnda ele almlar ve 6 Kasm 1918 tarihinde anakkale'ye gelen bir ngiliz heyeti ile mstahkem mevki kumandan Albay Selhattin Adil, Boazlarn boaltlmasna ve ngilizler tarafndan igaline ait hususlar bir protokol ile tesblt et milerdir. Bu protokole gre, top ve cephaneleri, muhabere ebekesini, depo ve ambarlar muhafaza iin anakk ale Boaz blgesinde ancak 500 kadar er ve 7 subay brak lacak, geri kalan 56000 er ve subay Boaz blgesinden stanbul'a tanacakt. Gelibolu'daki 5. Orduya bal bulunan birlikler ksa bir zamanda ana kkale Boaz blgesinden ekilmilerdir. Bu arada, Umum Kararghn talimat zerine, 3 ky gzetleme taburu jandarma olarak kullanlmak zere anak kale Mutasarrfl emrine verilmitir. Bu taburlarn eratn dan terhise tabi olanlar terhis edilmi, kalanlarla anakka le'deki jandarma taburu takviye edilmitir. 169

169

ngiliz arama - tarama gemileri Boaz amak iin 7 Kasm 1918 den it ibaren almaa balamt. 9 Kasm 1918 gn ngilizler Seddlbahir'e ve Kumkaleye karak, anakkale Boaznn iki tarafn igal ettiler. anak kale Boaz blgesinden stanbul'a nakledilecek olan erlerin ve zellikle terhis eratnn nakline 8 Kasm gn Gl nihal vapuru ile baland. lk partide 1037 d eniz, 450 kara ter his eri ile 51 subay ve subay ailesi stanbul'a gnderildi, ngilizler 10 Kasm 1919 gn anakkale ehrini de bir mfreze ile igal ettiler. Ayn gn Trk Mstahkem Mevkii Kumandanl Karargh stanbul'a gitmek zere anakkale'yi terk etti. stanbul'a gidecek subay, er ve ailelerin byk bir ksm ancak 15 ve 19 Kasm gnleri anakkale' den ayrlabildiler. Kasmn sonundan nce anakkale Boaznda hibir Trk birlii kalmam bul unuyordu. Bir sre sonra, 5. Ordu lvedildi ve Trakya ve Marmara'nn Gney blgesindeki tmenler, 1. ve XIV. Kolordularn emrin de olarak mtareke konu yerlerini aldlar. 8. ORDUNUN LAVI VE NURETTN PAA Suriye muharebelerinde dalm olan 8. Ordu, 1918 Ekim ay iinde, ismen ve karargh olarak zmir'e nakledilmiti. Nurettin Paa Ordu Kumandan Vekili idi. Bu ordunun emrinde ky muhafazas iin gayet zayf mevcutlu birlikler bulunuyordu. 13 Kasm 1918 gn Ordu kumandanl, XXI. Kolordu ve s eferi baz tekilt lvedilerek kalan birlikler XVII. Kolorduya baland. Bu arada zmir'deki 5. depo alay, jandarmann takviyesi iin zmir Valilii emrine verildi. Nurettin Paa, XVII. Kolordu Kumanda nlna ve zmir Valiliine tyin edildi. Mtarekeyi takip eden gnlerde zmir limanna gelen tilf donanmas gemileri, zmir'de galip devletlerce kurulan Abluka ve Seyrsefer Kumandanl, Siyasi ve askeri temsilciler bu blgedeki Rum halk martm, birok taknlklara sebebiyet vermiti, zmir ve evresindeki asayi byk lde b ozulduu gibi, Yunanistan'n zmir zerindeki emelleri de artk ortaya km bulunuyordu. Gerek Nurettin Paa, gerekse Genel Kurmay Bakanl zmir'in Yunan igaline urayacandan endie ediyorlard. Byle bir tehlikeyi nley ebilmek iin Nurettin Paa Genel Kurmaya XVII. Kolordunun takviyesini teklif etmi ve Genel Kurmay bu konu zerinde srarla durmu, fakat zamann 170

170

hkmetinin zaaf yznden Kolordunun takviyesi cihetine gidilememitir. Yalnz iyi bir tesadf eseri XVII. Kolorduya bal 56. ve 57. Tmenlerin (57. T men Antalya'dan Aydn'a nakledilmiti) erlerin ou terhise tbi olmayan d oumlulardan mrekkepti. Nurettin Paa, nce 8. Ordu Kumandan Vekili, daha sonra XVII. Kolordu Kumandan ve zmir Valisi olarak galip devletlerin baz haksz tekliflerine gs germi, zmir Mdafaai Hukuku Osmaniye Cemiyetini byk lde desteklemi ve herhangi bir Yunan olup bittisine kar dikkatli ve tedbirli davranmtr. Fakat 11 Mart 1919 da bu grevden alnd. XVII. Kolordu Kumandanlna tyin olunan Ndir Paa ve yeni Vali zzet Bey, ne yazk ki, Nurettin Paann yerini dolduracak ve bu g zamann gereklerine cevap verecek apta deillerdi. YILDIRIM GRUBU KUMANDANI MUSTAFA KEMAL PAA Mtarekenin imzaland srada, Adana'da Yldrm Ordular Grub'u K umandanlna getirilen Mustafa Kemal Paa nn tutumu, dier Ordu Kumanda nlarna gre daha deiik bir grntedir. nce, O'nun bulunduu cephenin nemini gz nnde bulundurmak gerekir, ngiltere'nin Trkiye'ye yneltilen en byk kuvveti ve bu kuvvetin kumandan General Allenby, Mustafa Kemal Paa'nn karsnda idi. Kilikya ve btn Anadolu'yu, Gneyden te hdit eden en uygun giri kaps, Mustafa Kemal Paann sorumluluu al tnda bulunuyordu. O, btn bunlar ve daha geni kavramiyle memleketin tmn tehlikeye k oyan artlar anlyacak kapasitede bir kumandan olduunu daha ilk gnlerde gsterdi. Hkmet bile gaflet ve anlayszlk iinde ne yaptn, ne yapacan bilmezken, Mustafa Kemal Paa, en geni anlamiyle alarm iaretini veren ilk insandr. Mtarekeden sonra Adana'da ancak on gn kadar ka labilmiti. Fakat bu ksa zaman, srekli olarak hkmeti uyarmakla ve memleketi n mdafaas iin en rasyonel tedbirleri dnmekle gemitir. Mustafa Kemal Paa, Bakumandan Vekili Ahmet zzet Paaya ald tedbirleri bildirmekte ve yle demektedir: Kadrosu en gen erlerden doldurulmak zere kuvvetli bir tmen tekili ve Jandarmann takviyesi. Fazla askeri malzeme ve maddelerin Toro s Kuzeyine

171

nakli ve hi bir surette yokedllmesine meydan vermiyecek tedbirlerin alnmas. Terhis edilecek kuvvetlerimize ait donatm, silah, cep hane ve dier aralarn lzumunda kullanlmak zere toplanp saklanmas iin tertipler alnmas. Mustafa Kemal Paa, mtarekenamedeki birtakm de yimlerin ve corafi isimlerin belirsiz olduunu anlamt ngilizlerin diledikleri gibi, tefsir edebilmek iin belirsiz braktklar hususlarn aklanmas ger eini Sadrazam ve Harbiye Nazn Ahmet zzet Paaya yazd gibi, cevap beklemeden, 3 Kasm 1918 de emrindeki 2. ve 7. Ordulara aa daki emri verdi: 1 Suriye snr, Suriye vilyetinin kuzey snr kabul edilmelidir. Bu snr; Lzkiye kuzeyinden, Haneyhun gneyinden geerek douya doru uzanr. 2 skenderun, Antakya, Cebelseman, Katma, Kilis yresinin Trklerle meskun olduu ve Halep halknn 3/4 nn Arapa konuan Trk olduu her v esile ile hatrda tutulmal ve her davada bu esas kabul edilmelidir. 3 Mtareke artlarnda yeterli aklk olmadndan ayrntl artlarn yazlna dein karaya bir igal kuvveti kartlmamas daima gz nnde bulundurulmaldr. 4 Toros Tnellerinin tilf kitalar tarafndan muhafaza edilecei kararlatrlmtr. Bu ktann nereden gelecei ak deildir. Adana Hat Kumandan ve Mfettilii, bu tneller itilflar tarafndan igal edilse dahi, ayn z amanda onlarla beraber bizim askerin dahi kalmasnn teminine allaca ndan, emrine verilen muhafz ktaat terhis edilmiyecek, en gen erattan mesela 1310-1316 doumlulardan, iyi subaylar kumandasnda, iyi ktalar tekiline allmal ve imdiden vazifeleri hakknda ak talimatlar verilmelidir.2 Ahmet zzet Paaya yazd 6.11.1918 tarihli telgrafnda da yle diyordu : 1 Toros tnelleri igal kuvvetinin miktar, ngiliz Kumandanl tar afndan bildirilir buyuruluyor. Bu kuvvet mesel, icabnda btn Anado luyu hkm altna alacak derecede dahi olursa, msaade edilecek midir? 2 Suriye'deki garnizonlarn teslimi maddesi ilerisi dnlerek yaz lm bir maddedir, buyuruluyor ve daha
********************************************* 2 Gnkur. Bk. Harb Tarihi Dairesi Resmi Yaynlan. Seri: No: 1, S. 51. 172

172

sonraki cmlelerle, cephelerde bulunan ktalarn bu hususla ilgisi olmayaca aklanyor. Benim ahsi grlerime g re bu maddenin ngilizler tarafndan bizi ifal iin yazdrlm olduuna, Osmanl delegelerinin imza ettikleri mtareke artlarnn taraflarca baka baka kabul edildiine phe kalmamtr. nk ayn maddede cephede bulunan kuvvetlerin Suriye'de bulunmad d ncesine kar ngilizler, 5-6 Kasm 1918 raporunda ayrntl olarak arzedildii gibi, Suriyede bulunuyor diye, 7nci Ordunun teslimini teklif etmilerdir. cabederse bildirlcei irade buyrulan Kilikya hududunu sormaktan maksadm, bu tarihi ismi ve bunun hududunu resmen kabul eden hkmetimizin, bu mntakay gsteren ngilizce atlasta; Kilikya mntakasnn Dousunda Suriye imal hududunun Mara imalinden getiini nazar- dikkate alp alnmadn anlamakt. nk, Adana ismi yerine Kilikya tarihi ismini kullanan ngiltere, Suriye hududunu da Kilikya kuzey hududunun dousuna uzatmaktan ibaret kabul ettiine phe yoktur. Bu zan, Irak hududunu ngiliz kumandan tarafndan 6 nc Ordu Kumandanna gn derilen haritada Siirtten getiinin gsterilmesiyle de dorulanyor. ngilizlerin birka gndenberi skenderuna asker kartmaktan ve Halep'te milyonlarca erzak varken orada ki kuvvetlerini iae iin erzak stoklamadan bahsetmeleri ve skenderun'un, Kilikya mntkasn gsteren haritada Suriye ve Kilikya hudutlar zerinde bulunmasndandr. Pek ciddi ve samimi olarak arzederim ki, mtareke artla r hakknda kt dnce ve anlaylar yok edecek tedbirler alnmadka, ordular terhis edecek ve ngilizlerin her dediklerine boyun eecek olursak ihtiraslarnn nne gemee imkn olmyacaktr. 3 Geciktiren idam olunur kaytl ve ayn tarihli telgraf tan : Sizi temin ederim ki, maksat Halep teki ngiliz ordusunu iae etmek olmayp, skenderun'u igal ve skende run -Krkhan - Katma yoluyla hareket ederek Antakya - Diricemal - Ahterin hattnda bulunan Yedinci Ordunun ekilme yolunu kesmek ve Altnc Orduya Musul da yapld gibi teslimden kanlmaz bir duruma sokmaktr. ngilizlerin Ermeni etelerini bugn slhiyede faaliyete geirmi olmalar da bu zanna kuvvet verecek mahiyettedir.
************************************************ 3 Gnkur. Bk. Harb Tarihi Dairesi Resmi Yaynlar Seri No: 1, S. 53. M

173

Yunanistan'n faaliyet sahasna karlmasn salamak iin ngilizlerin skenderun'un ve skenderun - Halep yolu zerinde birlemelerindeki iliii anlayamadm gibi bu husustaki hogrrl de aksine pek zararl gry orum. Bundan dolay, durumun tarafmzdan ngiliz Suriye Ordusu Kumandanna bildirmesine arac olmakta zrl ym. skenderun'a her ne sebep ve bahane ile asker karmasna yeltenecek ngilizlere atele engel olunmasn ve Yedinci Orduya, bugn bulunulan hatt gayet zayf bir ileri k arakol tertibat brakarak byk ksmn Katma - slhiye istikametinde harekete getirip Kilikya hududu ierisine girmesini emrettim. Mustafa Kemal Paa, ngilizlerin skenderun'u igal et mek iin yaptklar baskya direnmi, emrindeki birliklere skenderun'a kar yaplacak bir harekete silhla kar konulmas emrini vermitir. Genel kararghn bu hususta gsterdii ekingenlii ac ac tenkid ederekLatele kar koyma emrini Ahmet zzet Paann israrna ramen gnlerce geri almamtr. Genel Karargh, Yldrm Ordular Grubunu 4 ve bu gruba balanan 2. Orduyu lvederek. 7. Orduyu dorudan doruya Genel Karargha balamak ist iyordu. Mustafa Kemal Paa ise, 3 Kasm 1918 gnl bir ifre ile 2. ve 7. Or dularn lav ile Kolordularn Grubu Kumandanl na balanmas teklifinde bulunmutur. Grub Kararghnn lavnn moral bakmndan kt tesir yapacan ileri srerek Yldrm Ordular Grubu adnn Yldrm Grubu eklinde muhafazasn rica etmiti. Genel Karargh bu gre uy madndan, Mustafa Kemal Paa stanbul'a u cevab verdi : Bugn emrime verilmi olan birliklerin ilerindeki selameti dnerek, yeni tekilat hakkndaki Nezaret emrini tatbikte mazurum. 3 Kasm 1918 tarihli maruzatm (dileim) sebebiyle Yldrm Grubu ad altnda tekilat n tatbikine msade buyurulmad takdirde emredilen tekilatn tatbiki iin uygun grec einiz, zatn (kiinin) kumandan tayin edilmesini rica ederim. 5
********************************************** 4 - 4. ve 8. Ordular daldndan bu ordularn elde ka lan birlikleri 7. Ordu emrine verilmi 4. Ordu karargh kaldrlm. 8. Ordu karargh zmir'e nakledilmiti. 5 - Genelkurmay Harp Tarihi Dairesi Resmi Yaynlar, Seri No: 1, S. 61. 174

174

Mustafa Kemal Paa, skenderun'un igalini atele nlemek hususundaki kararn ve emrini uygulayamad. nk Sadrzam bundan vaz geilmesini sert ve kesin bir ekilde istemiti. Fakat, Mustafa Kemal Paa skenderun'un igaline raz olmadan nce, bu igalle tehlikeye girecek birliklerini, silh ve malzemeyi geriye ekmek imknn bulmutu. 7 Kasm 1918 de Yldrm Ordular Grubu ile 7. Ordu kararghnn lv olunduu ve Mustafa Kemal Paann Harbiye Nezareti emrine verilmi olduu emredildi. 10 Kasm 1918 de bu emri alan Mustafa Kemal Paa, Grub mntaka sn Adana'daki 2. Ordu Kumandan Nihat (Anlm) Paaya teslim ederek, ayn gnn akam stanbul'a har eket etti. Mustafa Kemal Paa, Mtarekeden sonraki 10-15 gn iinde gerei grm ve kurtulu hareketinin prensibini ortaya koymutur. 6 Artk snr boyunda bulunmasnn gerei kalmyordu. NHAT PAA Mustafa Kemal Paadan sonra Nihat Paa da ayn yol dan yryerek, ngilizlerin haksz ve mtareke hkmlerine aykr hareketlerine kar gerekli direnmeyi gsteriyordu. Payas - Kilis izgisinin Gneyini igal etmi ola n ngilizlerin Adana vilyetinin boaltlmasn isteyen bildirileri zerine ordu birliklerine, bu izgiyi g een dmana ate edilmesi emrini verdi. aresiz Adana boaltlacakt. Fakat, bu blgedeki btn Trk kuvvetlerinin, ngiliz isteine uygun olarak Pozantnn gerisine ekilmesini geciktirdi. Kaza nlan zaman iinde, silh, cephane ve malzeme Nihat Paann abasiyle gerilere tanabilmitir. Nihat Paa jandarma takviyesine de aba gstermitir. Bu amala Ad ana'dan Ordu ekilmeden nce XII. Kolordu ve 24. Tmenin svari erlerini asayii korumak iin Adana vilyeti emrine verdi Ceyhan ve slhiye Jandarma Svari Alaylar ad verilen iki jandarma alayndan birisi Ceyhan' da, dieri de Kilis'te bulunacakt. Ordu bu iki Jandarma alayndan baka yaya jan darmann da kuvvetlendirilmesi iin Vilyet emrine 1200 piyade eri verdi. Bu 1200 er Toros Kuzeyine geecek birliklerde arlklar idare edecek kadar er braklm as suretiyle, terhis edilmiyecek olanlardan ay ******************************************** **** 6 Baknz sahife 137, Ali Fuat Paann syledikleri.

175

rlml. Adana polis kadrosuna da terhis edilen yedek subaylardan hukuk ta hsili grm 15 kii verdi. ngilizler 2. Ordunun silah ve cephanesinin kendilerine teslimini srarla istiyorlard. Hkmet de bu istekleri nliyecek bir are bulamadndan, 2. Ordu 4 Aralk 1918 gn aada gsterilen silh ve cephaneyi Katma'da ngilizlere teslim etmek zorunda kald: 18 Mantenli top (Top bana 150 mermi ile birlikte) 2 kudretli da topu (Top bana 300 mermi ile birlikte) 2 da topu 47 makineli tfek (156.000 fiek ile birlikte) Harbiye Nezareti 15 Aralk 1918 de 2. Orduyu lvet mi ve Ordu Kumandan Nihat Paay da Adana Valiliine tyin etmiti. Bu ordunun iki kolordusu (XII. ve XX. Kolor dular) geici olarak Harbiye Nezaretine balanmlard. Nihat Paa, ngilizler msaade etmedii iin Adana'ya gidemedi. Fakat Pozantda orduya ait baz malzemenin, kurtarl mas iin birtakm teebbslerde bulundu. Daha sonra Konya'ya dnd. Fakat stanbul'daki tilf makamlar Nihat Paann Konya'da bile kalmasn istemiyorlard. 2 Ocak 1919 da ngiliz yksek komiserlii Nihat Paann Trk halkn te kiltlandrp silhlandrd, kasaba ve kylerde islm cemiyetleri kurduu gerekesi ile azlini hk metten istedi. Bu baskya dayanamyan hkmet, Nihat Paay grevin den alarak yerine Mersinli Cemal Paay tyin etti. Yldrm Ordular Grubuna bal 7. Ordunun lvedildiini daha nce belirtmitik. Bu ordunun III. Kolordusu Sivas'a nakledilmitir. 2. Ordunun X V. Kolordusu da Erzurum'a gnderilmi ve bu Kolordunun 44. tmeni de XII. Ko lorduya balanmtr. Btn bu deiikliklerden sonra, vak tiyle 3 ordudan ibaret bulunan Yldrm Ordular Grubu XII. ve XX. Kolordudan ibaret ve merkezi Konya'da bulunan Yldrm Ktaat Kumandanl haline inmitir. Adana blgesinden Sivas ve Erzurum'a nakledilen ko lordulardan sonra 2. Ordunun terhisi, bu ordunun Toros Ku zeyine ekilmesini mteakip yaplmtr. nce Suriyeli erlerin bir ksm Mersinden vapurla, geri kalanlar da Katma yolu ile Halep'e gnderilmilerdir. Kafileler halinde karadan sevk edilen bu erlere mekkre ve silh verilerek Mara El bistan zerinden yr tlmlerdir. Kuzeye gidecek terhis erleri ise trenle sevk edilmi lerdir. Tren ile sevk edilenlerin terhisi pek kark, dzen176

176

siz ve acnacak bir halde gemiti. Terhis emri verildikten sonra tren hazrl anamadndan erler ok beklemek zorun da kalyorlard. Yeteri kadar vagon bulunmad iin baz erler vagonlarn stne binmek suretiyle yolc uluk etmilerdi. Bunlarn iinde souktan donanlar olduu gibi, vagon lardan denler, kprlere arparak lenler de olmutur. Terhis erlerini tayan trenler kmr ve odunsuzluktan yol larda kalyordu. Erler baz istasyonlarda istasyon parmak lklarn yakarak trenleri yrtmeye alyorlard. 7 AL FUAT PAA Subaylarn, yedek subaylarn ve byk rtbeli kuman danlarn stanbul'a akn ettikleri bu srada, Ali Fuat Paadan da ksaca sz amak ger ekir. Mustafa Kemal Paann Adana'dan ayrln takip eden g nleri VII. Ordu Kumandan Vekili Ali Fuat Paa yle anlatr: 8 Kilikyada ilk i olarak jandarma kadrosunu subay, er ler, silh ve tehizat ile ikmal etmitim. nk jandarma tekilt daimi surette bulunduu y rede kalabilirdi. Fakat Ordu ksmlar terhi s olunabilir, garnizonlar deitirilebilirdi. Bir igal olup bittisi karsnda Kilikyann nemli yerlerinde direni yuvalar hazrlamtm. Adanada zerime aldm ilerle bir ay kadar megul ol duktan sonra tropika hastalm tekrar balamt. Bu hastala henz gen bir kurmay subay iken Karl Balkan Dalarnda 9 ekiya takipleri srasnda tutulmutum. Hem tedavi ve hem de Anadolu ierisindeki vaziyeti grp icap eden tedbirleri alabilmek iin yanmda bir mfreze ve bu gibi ilerde kabiliyetli olan subay arkadalarm bulunduu hal de Halebin kuzeyindeki Katma istasyonundan trene bindim. Yirmi gnlk bir seyahatten sonra 20 Aralk 1918 de stan bul'a geldim. Uzun harp yllarnn yoksunluklarndan sonra Mtareke olunca stanbul'a kavumak isteini duyabilmek iin ne gz, ne de tropika hastalna ve hatt ne de Harbiye Nezareti nin dvetine ihtiya olmadn kabul etmek gerekir. Ali Fuat Paann, Halep - stanbul demiryolu gzerghnda, bir
***************************************************** 7 - Genelkurmay Bakanl Harp Tarihi Dergisi Raami Yaynlar, Seri No: 1, S. 75. 8 - Ali Fuat Cebesoy Milli Mcadele Htralar, B. II, 9 - Bu stma herhalde daha eski bir zamana ait olsa gerek. MI

177

yolcu olarak, Anadolu ierisindeki durumu ne dereceye ka dar grdn, ne gibi tedbirler aldn kestirmek de pek gtr. Adanada bir ay kadar megul olarak jandarmay takviye etmek ve mukavemet yuvalar hazrlamak gibi faali yetlerden bahsetmesinin ise, sadece bir iyi niyet iareti ol duu anlalmaktadr. 6. ORDU KUMANDANI AL HSAN PAA 6. Ordu Kumandan Mirliva Ali hsan Paa, mtareke nin ilk aylarndaki faaliyetini ve dncelerini, mbalal bir ekilde anlatarak diyor ki: 10 Sadrzam ve Bakumandan vekili zzet Paadan aldm direktif ve 9.11.1918 tarihli tebli zerine Musulu, 10.11.1918 de ngilizlere brakarak Altnc Ordu Kararghn Nuseybin kasabasna ekmitim. Musul daki her eit silh, cephane, vesaireyi, daha evvel kuzeye, Cizreye gn dermitim. ... ngiliz kuvvetleri Karadeniz'de, Bolevik Ruslara kar faaliyete nem vermekte ve Kafkasya'da bulunan Batum ve Baku yresini igal ederek petrol kuyularn ve tesislerini de ele geirip istifade etmee almakta idi. Bu sebeplerle alt dou vilyetimize gelecek tehlike, gneyden ve Altnc Ordumuzun igal ettii blgeden ortaya kabilirdi. Bu dnce ile ilk nce, Altnc Ordunun elinde ve menzil anbarlarnda bulunan fazla silh ve cephanenin hzla Elzlz, Mala tya ve Sivas taraflarna nakledilmelerini temin ve tanzim ettim. ngilizlerin, mtarekenin verdii yetkiden faydalanma larnn nne geemediimiz takdirde, her kasabann ve ehrin, mslman halkn hukukunu muhafaza iin, Mdafaai Hukuk Cemiyetleri ve mahalli milis tekilt kurmal arn valilere, bamsz mutasarrflklara tavsiye ettim; bu hususta icap eden silh ve cephaneleri Altnc Ordunun elindeki anbarlardan vereceimi bildi rdim. ... Harbiye Nezaretinden gelen terhis emirlerini gecik tirmek ve vakit kazanmak zaruretini hissettim. Kyleri ya kn olan erlerin terhisine balamakla beraber Orta ve Bat Anadolu'ya gidecek askerlerin k ortasnda, fena kara yol******************************************* 10 - Ali hsan Sbis Harb Hatralarm (Beinci Cilt). 178

178

larndan yryerek kylerine evklerinin doru olmadn Harbiye Nezaretine yazdm... Harbi kaybettiimize artk tamamiyle inanarak stan bul'u terk etmi olan ttihat ve Terakki hkmeti leri gelenlerinin belki bir planlan olduunu, bir mddet, zannetmi ve beklemitim. Ali hsan Paa, Enver Paann Kafkasyaya geeceini ve oradan tekrar mcadeleye girieceini tahmin etmi ve her n Enver Paadan bir talimat al acan ummutur. Bunlar anlattktan sonra szlerine yle devam ediyor: Nihayet 1919 senesine girdik. Hl Enver Paadan bir ses yok. Dman igalinin gittike genilediini grerek Dou Vilyetlerini korumak ve elde tu tmak endiesiyle yeni tedbirler almaa baladm.11 Bir aralk Dokuzuncu Ordu Kumandan Yakup evki Paa ile dorudan doruya temasa geerek elbirliiyle bir hareket tertibini dndm; fakat daha, mahalli milis kurulular ve Mslman Mdafaai Hukuk Cemiyetleri vcuda getirmek teebbsnde anlaamamtk. 12 Daha geni bir kombinezon iin hi mit gremiyo rdum... 3 Kasm 1918 gn ngilizler Musul'u kuattlar. 6. Or du Kumandan Musul'da bulunuyordu, ngiliz Kumandan Cassel gelip, Musul'daki Alman konsolosluuna yerleti ve Oicienin dousunda ve Musul ehrinin iindeki Trk kt'a larnn yerlerinde kalmalarn istedi. Bu gnden itibaren Musul'un iinde ngiliz ve Trk birlikleri yanyana bulunuyorlard. Ali hsan Paa, gayet tedbirsiz davranm ve deta ngilizlerin kucana dmt. ngiliz Kumandan giriecei herhangi bir teebbse kar, Ali hsan Paann silhla mukabelede bulunmayp, protesto ile iktifa ederek geri ekil eceini kendi ifadesinden anlamt. 13 Bunun zerine Musul'u boaltmas iin 6. Ordu Kumandann sktrmaya balad. Trklerin Mu sul'dan ekilmesi 9 Kasmda balad. 15 Kasmda tamamland. Musul'dan kan kt'alar Musul vilyetini de brakarak Diyarbakr vilyeti snrna kadar ekildiler. ekilen kt'alar, kendi silh ve cephanelerini ve yiyeceklerini birlik ******************************************** 11 Nedense bu tedbirlerin neler olduunu sylemiyor 12 Anlaamadklar hususu ve sebeplerini de sylemiyor. 13 Genelkurmay Harb Tarihi Dergisi Resmi Yaynlar Seri No: 1 S. 86. 179

179

te gtrebildiler. 14 Ali hsan Paann htratndaki iddia hilfna, Musul ehrinde ve Musul vilyetindeki depo ve anbarlarda birka milyon lira deerinde silh, cephane, malzeme ve yiyecek brakld. Ali hsan Paa, terhis iini de isteyerek geciktirmemitir. Genel Kurmay Harp Tarihi Dairesinin 1962 de ya ynlad 1 seri numaral eserde bu hususu aydnlatmaya yetecek bilgiye rastlamaktayz. 6. Ordu Musul u boaltmadan nce bu orduda bulunan Musul ye Badat ahalisin den erler terhis edildiler. Musul'un boaltlmasndan sonra 2. ve S. tmenlerle svari tugayndaki 1282 1300 doumlu erlerden Bitlis, Van, Erzurum ve Sivas vilyetlerinin ahali sinden olanlar k basmadan karadan kafileler hlinde yola karldlar. Daha sonraki doumlarn ve demiryolu ile gnderileceklerin terhisleri ordunun Musul vil yetini tamamiyle boaltlmasndan sonraya brakld. Ordu, demiryolu irketi tarafndan terk olunan Nusaybin-Ahterin demiryolu ksmn iletmeye ve Ahterin ile Katma arasnda bir kara menzili kurarak terhis edilecek erlerini b uradan geirebilmek iin gerekli tedbirleri almaya balad. Irakl 200 su bay ve 2142 er de terhis olundu. Fakat Orta ve Bat Ana dolu ile stanbul ve civan halkndan olan terhis erleri trensizlik yznden bir trl, yerlerine gnder ilemiyorlard. Nusaybin civarnda bulunan 200 kadar Ermeni gmeni ile Trklerin elindeki ngiliz esirlerinin nakillerine ncelik ve rildiinden, Trk terhis erleri iin tren bulunamyordu. Frat nehri dousundaki demiryolu zerinde 7-8 lokomotif ile 150 vagon vard. Terhis i bu sebe pten ar gidiyordu. 6. Ordudan Ocak 1919 ortalarna kadar 6250 er terhis oluna bilmiti. Terhis olunacak daha 10.000 kadar er vard. Niha yet ngilizlerin de yardm ile haftada 2 tren kaldrlmak suretiyle terhis, erlerini Adana ynne tamak mmkn ol du. Her trende 450 er gnderilebiliyordu. Ali hsan Paann bulunduu blgede Mdafaai Hu kuk Cemiyetleri ve mahalli milis tekilt kurulmas iin Valilere ve Mutasarrflara tavsiyede bulunduu hakkndaki iddiasn dorulayacak hibir bilgiye rastlamadk. ngiliz yksek komiseri Calpthope 6. Ordu ve bu or dunun bulunduu blge hakknda hkmete bir teblide bulunmu ve bu tebli zerine Harbiye Nezareti 6. Ordu adn
*************************************************** 14 Genelkurmay Harb Tarihi Dergisi Resmi Yaynlan, Seri No: 1 S. 90.

180

180

XIII. Kolorduya evirerek Ali hsan Paay 9 ubat 1919 0a stanbul'a armtr. ngiliz Mareali Alienby'nin yine 6. Ordu ile ilgili bir notas hkmete ve oradan Harbiye Nezaretine tebli edil mi ve Harbiye Nezareti de 12 ubat 1919 da XIII. Kolor du Kumandanlna ve henz orada bulunan Ali hsan Pa aya bildirmitir. Bu notann metni aadadr: Msr seferi kuvvetleri idaresi altnda bulunan yrede, icra mevkiine konacak kararlatrlm artlar : 1 Altnc Ordu komutan Ali hsan Paann grevine son verilecektir. 2 Altnc Ordu btnyle silhlarn teslim edecek; top, makinal tfek vesair silhlar belirli bir noktada tarafma verilecektir. 4 Benim blgem dahilinde ihtiyacm olmayan Trk Jandarmas silh teslim edecek ve emrim gereince terhis olunacaktr, idarem altndaki blgeler dahilinde bulunan Trk Jandarmas terhis oluncaya kadar emr imde olacaktr. 5 Tavr ve hareketleri memnuniyetsizlii gerektiren Osmanl memu rlar emrime gre azledilecektir ve bunlarn yerine atanacak yeni memurlarn isimlerini tasvip yetkisi bana verilecektir. 6 Durumun msaadesine gre, Ermeniler, kendi memle ketlerine geri gnderilerek bunlarn isknlarn te min, arazi vesair emlki imdi kendilerine geri verilecektir. Ermenilerin kendi memleketlerine gnderilmeleri hususun da yardm ve mallarna gereken zarar ve ziyan tahmin et mek zere icabeden yerleri ziyaret edecek btn subaylarma kolaylk salanacaktr. 7 Gerek cinayet ve gerek genel asayii bozacak fiil lerde sulu bulunan kimseleri tevkif ettireceim; bu husus dahi, tamamiyle reyime braklm ol acaktr. 8 Konya'nn dousunda bulunan btn demi ryolu hatlar tarafmdan kontrol edilecektir. 9 darem altndaki blgenin btn telgraf ve tele fon hatlarn kontrol edeceim Trke olarak ifre telgraf tan asla kabul olunmayacaktr. 10 Lavolacak Altnc Ordunun erleri her trende 900'er kii olmak zere memleketlerine gnde rilecektir. 11 Osmanl memurlar, Hint Ordumuzun askerleri de dahil olduu halde btn esirleri teslim edeceklerdir. 12 stediim yerleri igal etmek yetkisine haiz olduumu aklamaya gerek yoktur. Yukardaki sekizinci mad181 181

dede belirtilen kontrol kelimesinden istenen udur ki, tarafmdan i'ar vukubulduu zaman demiryollarnn askeri veya sivil her trl nakliyatn arz ettiim seklide icra ettireceim gibi ad geen demiryollarn her cins nakil ilerinde her zaman yasaklamak yetkisine sahip olacam. Ali hsan Paa bu notay rendikten ve stanbul'a dnme emrini aldktan sonraki dncelerini yle anlatmak tadr : ngiliz kumandannn notasndaki yedinci maddede, kendisinin her istedii adam tevkif ettirmek niyetinde olduunu anlatyordu. Allenby'nm ve rdii iddetli notay okuduktan sonra, stanbul'a gitmiyerek, ya miskin ve ko rkak bir vaziyette Diyarbakr'da gizlenmek ve hastalk bahane ederek beklemek, yahut bu notay ve stanbul hkmetinin miskince baeme sini ileri srerek, stanbul'un emrine itaat etmemek; braklmas emrolunan kumanday br akmyarak stanbul hkmetini tantlamak ve ona kar isyan ederek Dou Anadolu'nun istiklalini ilan eylemek... gibi ha reket aklma gelmiti. Birinci ekilde, miskince hareket, nefsimi kurtarmak gayesini temin ed ebilirdi; fakat bir faydas yok idi. Altna Ordunun kumandasn braktktan ve akta, ordusuz bir ordu kumandan vaziyetine dtkten sonra tekrar bir hareket yapmak ve i bana kendi kendine gemek kolay deil idi. Kuzeyde Erzurum tarafnda bulunan Dokuzuncu Ordu Kumandan, stanbul'dan alaca emir zerine, bana kar stanbul hkmetiyle ibirlii yapabilirdi. kinci ekil, gayet iyi bir hareket olurdu; fakat bu i iin henz evreyi mlkiye memurlarn ve halk hazrlamamtk, Byle bir hareket karsnda, yine Dokuzuncu Ordu Kumandaniyle anlamak mmkn deil idi. Ben, onu bir ka defa yoklamtm. O, ancak klsik hareket eden, verilen emrin dnda d nmeyi bile kabul etmeyen bir kuman dan idi. Nuseybin ile Erzurum aras ok uzakt. Bir gecede gidip grmek ve anlamak mmkn deil idi. Onun yu karda tasvir edilen zihniyetini, bir sene sonra Anadoluya gemiyerek stanbul'da saklanmas ve 1920 de ngiliz tarafndan yakalanarak Maltaya srlm olmas da dorulamtr. Bu endielerime ramen, ben, Altnc Ordu blgesin deki vilyetlere, livalara milis tekilt yaplmasn ve bun lara silh ve cephane vereceimi tam in ettiim zaman Dokuzuncu Orduya bu kararm bildirmi ve o taraftaki vilyetlerde de ayn tesislerin ve milis kuvvetlerinin tekil edil182

182

mesini, doudaki alt vilayetin ortak menfaati adna faydal ve lzumlu grdm bildirmitim. Bu yazl uyanma uy gun bir cevap verilmemiti. Eer, Erzurum'da Dokuzuncu Ordunun banda, ayn dncede bir kumandan bulunsayd, 17.2.1919 da rendiim ngiliz notas karsnda alt dou vilayetimizi ku rtarmak emelini ileri srerek stikll te min edecek bir milli hareketi ayaklandrmaa fiilen teebbs edebilirdik. Ali hsan Paann kendisini mazur gstermek iin Er zurum'daki 9. Ordu Kumandann sulamas bir bahaneden ibarettir. Yllarca sonra yazd htralarnda ne derse desin, gerek gizlenemez. Anlatt btn tedbirlere ramen ngilizler 6. Ordunun silh, cephane ve malzeme sinden mhim bir miktarn kolayca ele geirmilerdir. Ali hsan Paa 12 ubat 1919 da Nusaybin'den hareket edip 2 Martta stanbul'a gelmi ve trenden inerken tevkif edilmitir . 9. ORDU KUMANDANI YAKUP EVK PAA Enver Paa, Kafkasya'daki Trk kuvvetlerinin Azerbaycan ve Dastan ordusu olarak yerlerinde braklmala rn tasarlamt. Bu fikre uygun olarak birliklerin bir ksmna Azerbaycan Kolordusu, Azerbaycan Tmeni gibi isimler verilmiti. Ahmet zzet Paa kabinesi i bana gelince, bu tasavvur d eitirilerek, btn birliklerin Brest-Litovsk Andlamas ile tesbit olunan snr gerisine ekilmesi kararlatrld. Bu amala Genel Karargh, daha m tareke yaplmadan, 21 Ekim 1918 gn bir emirle: Dou Ordular Grubu ve I. Kafk as Ordusu kararghlarnn lavedildii ve karargh heyetlerinin stanbul'a dnmelerini, 8. ve 9. Ordularn dorudan doruya Genel Karargha balan dklarn, drt tmenin stanbul'a tanmalarn, 9. Ordunun ran ve Azerbaycandaki btn kuvvetlerini snr geri sine ekmesini ilgililere bildirmiti. Harbiye Nezareti, 27 Ekim 1918 gn de Kafkas slm Ordusu ile imal Kafkas Kumandanlnn kaldrldn ve imal Kafkas'ta, Azerbaycan'da hi zmet etmek isteysnlarin orada kalabileceklerini emretti. 15
******************************************************** 15 Emekli Kurmay Yarbay S. zzet, 15. Piyade Tmeninin Azerbaycan ve imal Kafkasyadaki Hrekat Muharebeleri, S. 237.

183

Mtareke imzaland gn karargh Baku'da bulunan Kafkas slm O rdusuna bal 15. Tmen Petrovsk'a (Das tan) taarruz etmekte. 36. Kafkas Tmeni, I. Azerbaycan Kolordusu karargh ve 2. Azerbaycan Tmeni Baku'da, 1. Azerbaycan Tmeni ile Karaba blgesinde bulunuyordu. Kars'taki 9. Ordunun birlikleri : 11. Kafkas Tmeni Hoy (Iran Azerbaycannda) 9. Kafkas Tmeni Kamarl (Erivan'n gneyinde) 12. Tmen Serdarbad (Erivan'n batsnda) 36. Tmen Gmr 3. Kafkas Tmeni Ahska 10. Kafkas Tmeni Batum (stanbul'a gitmek zere) mevkiinde bulunuyorlard. Snr dnda bulunan btn bu birlikler binbir g lkle iki ayda snrn gerisine ekilebilmi ve tmenler ks men lvedilmi, ksmen baka yerlere nakledilmilerdir. Bu nakil ve ekilme srasnda terhis ileri de devam etmi ve bir ara 10 bini terhis eri olmak zere, Batum'da vasta bek leyen 25 bin kii toplanmtr. Vapur sknts ekildiinden, k olmasna ramen baz birlikler Batum'dan kara yolu ile ve yaya olarak yeni konu yerlerine sevkedilmilerdir. ngilizlerin devaml tazyiki ve Grc Devletinin gster dii glkler, taknd hasm tavrlar sebebiyle Kafkasyann, Azerbaycann ve daha sonra Batum'un boaltlmas srasnda Trk birlikleri birok eziyet ve meakkat ekmitir. 9. Ordu kt'alar Elviys-i Selse'ye ekilmilerdi. Fakat ngilizler bu defa, 9. Ordunun buray da boaltarak 1877-1878 Osmanl - Rus snr gerisine ekilmesini istediler. 9. Ordu Kumandan Yakup evket Paa Elviyei Selseyi (yni Kars, Ardahan ve Batum) boaltrken ve sonra Erzurum da bulunduu srece daha etkili davranabilirdi. Kars'ta mutasarrf vekili olarak bulunan Hilmi Bey (Uran), htralarnda bu olay yle anlatr: ... Bir mddet sonra, bu blgeyi boaltarak Erzurum'a ekilmesi iin de Ordu Kumandan emir ald. Kars Mslman halknn mukadderat gene birdenbire karanlklar iine gmlyordu ve bu ackl haberi duyan larn azlarn bak amaz olmutu. itildiine gre bar kararlatrlncaya kadar bu blgeyi ngilizler igal ed eceklerdi. Yakup evki Paa ise onlarla hi bir temasa gelmek istemiyor ve idareyi milli bir teekkle devrederek ekil184

meyi tercih ediyordu. Karallar da byle bir teekkle ta raflar idiler. Nihayet Ordu birlikleri, belirli bir plan ve program gereince, bulu nduktan yerleri terkederek Erzurum ynn de ekilirken biz de Livann mlki daresini Kars Milli ras ad ile vatansever Karallar tarafndan kurulan bir teekkle devrederek Kars' terkettik. Milli slm rasnn teekklnde, 9. Ordu Kuman dan Yakup evki Paann tevik edici rol byktr. Bu milli teekkle silh ve cephane de vermi tir. Fakat Elviye-i Selsede bir mill hareket yaratmak iin artlarn ok elverili olduunu da unutmamak gerekir. Bir ka ay nce Trk Ordusunun nnde ev ini barkn brakarak kaan Er menilerin, imdi yerlerine dnmek isteyecekl eri ve Ermeni Ordusunun daha kuvvetli bir intikam duygusuyla bu ralar yeniden igale yeltenecei tabi idi. Halk bu korku iinde bir eyler yapmak istiyordu. Nitekim byk dram ok gemeden aynen cereyan etti. Yakup evki Paa, henz Erzurum' da iken ngilizler ve Ermeniler Kars'a girdiler (13 Nisan 1919). Bu durumda, 9. Ordu Kumandannn Elviye-i Selseyi boaltmak iin zorlayan tek sebep Harbiye Nezaretinden al d emirdir. K sert bir blgede, en iddetli souklar hkm srerken byk bir ordunun yer deitirmesi mtar eke hkm gerei de olsa, mantkla izah edilemez. Osmanl hkmeti, bunu, tilf Devletleri mmessillerine anlatamam ise, Ordu Kumandan ald emrin yaplmasn geciktirebi lirdi, stanbul ile Kars arasnda yaplacak yazma haftalar ve aylar boyu uzayabilir ve Ordu Kumandannn mkul sebeplere dayanan direnmesi bir hayli zaman kazandrabilirdi. Trk Ordusu bulunduu mddete de ne Ermenilerin, ne de ngilizlerin bu blgeye girmeleri mmkn olamazd. Bylece kazanlacak zaman Trklerin yararna ileyecek ve Mill islm ras veya Gneybat Kafkas Geici Hkmeti daha iyi tekiltlanacak ve kuvvetl enecekti. Yakup evki Paa bu imkn kullanmamtr. Halbuki, Yakup evki Paa, fiilen yapmad eyi dnebilmiti. ngilizlere teslim gereken Rus otomobil lstik leri vesilesiyle Harbiye Nezaretine yazd 14 ubat 1919 tarihli bir ifrede yle diyordu : Asl mesele istenen bir eyi verip vermemek deildir. nemli olan nokta her istek ve teklifi dnmeden yapmak tr. Her teklife uyulacaksa bu usuln hem sonu ve hem de faydas yoktur. Bununla hi bir tehlike kaldrlamaz. tilf 185

185

Devletleri ile henz mtareke halindeyiz, iyi geinmek, uz lamak lzmdr. Fakat bu usulle ngilizlerin bize dost olacan ve bize merhamet edeceklerini hi bir zaman kabul ve mit edemem. Milleti, hkmeti, mmkn mertebe az zararla kurtarmak iki, her trl izin vermekle beraber dalma bir varlk gste rmek zaruridir. Aksi halde 1300 yldan beri Hristiyan leminin gzne batan ve yeryznden kaldrlmas stenen Mslmanlk ve Osmanl siyaset ve hkmeti pek abuk yokedebilir. te korkularm ve dncelerim budur. Bununla beraber hkmetin verecei esaslara ve tali mata gre hareket edeceim. 16 Grlyor ki, Yakup evki Paa doru dnm, fa kat yaplacak ii yukardan bekliyerek hkmetin gsterdii zaafa kar durmay gze alamamtr. Gerekten, zaaf gstermenin, her istenileni vermenin bir faydas olmadn Ordu Kumandan bir ok misaliyle biliyordu. Emrindeki 12. T men Kumandan Albay Ali Rifat' 1919 Ocak aynda Batumda ngilizler tevkif etmilerdi. 22 ubat 1919'da da 5. Kafkas Tmeni Kumandan Albay Mrsel, bir bahane ile yine ngilizler tarafndan tevkif olunmutu. Ve nihayet kendisi nin de ayn akbete urayaca belli idi. Kararghn Erzurum'a nakleden Yakup evki Paa, i gal Ordular Kumandan General Milne'e hesap vermek zere stanbul'a arldn ubat 1919 ortalarndan itibaren biliyordu. Gzlerindeki rahatszl ileri srerek yola kmasn geciktirebilmiti. O halde Kars'ta kalarak da ay n eyi yapabilirdi. Kald ki, gzlerindeki rahatszlk sebebiyle Paann bir n nce stanbul'a gitmek istedii geree daha ok uymaktadr. Cevat Dursunolu Milli Mcadelede Erzurum adl kitabnda, bu meseleyi yle anlatmaktadr: Mdafaai Hukuk tekilt ne kadar kuvvetlenirse kuvvetlensin ordunun yardm salanmadan tam bir baa rya varlamazd. O tarihlerde Erzurumda bulunan subaylardan pek ou bu cephede yllarca arpm esiz yiitlikler gstermilerdi. Her trl feragat ve fedakrlklar sonunda uranlan milli fel ket bunlarn zerinde ok etkili olmutu. Hele eitli canavarlklarn gzleri ile grm olduklar Ermenilerin, bu blgede kuracaklar egemenliin nasl bir fet olacan dndke lm, bu sonu grmee tercih edi yorlar ve gnden gne gelien mdafaa fikrini sempati ile karlyorlard. Ancak Mondros Mtarekesi tilf Devletleri********************************************** 16 Genelkurmay Harp Tarihi Dairesi Resm Yaynlar, Seri No: 1, S. 168. 186

186

nin bu vilayetleri igal iin her bahaneye ak kap braktndan kumanda mevkiinde bulunanlar, bu ihtimali gz nne alarak meydana kmak istem iyorlard. Bu ite ak olarak yalnz Miralay Hallt Bey ortaya atlmt. O da bir mddet snr boyunda altktan sonra tmeni bandan alnm, Bayburt ta oturmakta idi. Hasankaledeki tmenin banda bulunan Rt Bey Mtareke ertesinde kendisine bavuran Sleyman Necati ile Yzba Nalbantolu smail'e, ben sizinle beraberim, fakat asker olduum iin meydana kamam. Bunun size zarar dokunacandan korkarm de mi ve kendisine bavuranlar hayl krklna uratmt. Halbuki; o zaman mdafaai hukukun her eyden ok ad memlekette tannm bir baa ihtiyac vard. Bir bakmdan bu ba hazrd: Ordu Kumandan Yakup evki Paa... Y akup evki Paa vatanseverlii, doruluu ve kumandanlkta yetenei ile tan nmt. Uzun zaman tabiye retmenlii ettiinden orduda ok saylrd. Ayrca Mondros mtarekesi zerine Elviyel Seise boaltlrken Kars'ta bir hkmet kurulmasn tevik etmi ve kurulan hkmete silh ve c ephane vererek yardm etmiti. Milli bir hareketin balamasn istiyordu. Fakat son gnlerde stanbul; Dokuzuncu Ordu Kumandanln kaldrm ve Yakup evk! Paaya stanbul'a dnmesi iin emir vermiti. Frsat ga nimet bilerek hususi doktoru ve hemehrisi, vatanseverliine, politika anlayna gvendiimiz Gz Doktoru Harputlu Nazmi Bey yoluyla Paaya mracaat ederek, bu iin bana gemesini teklife karar verdik. Yakup evki Paann eski arkada Kzm, bu temas stne ald ve paa ile grt. Paa gzlerinden rahatszd. Kzm'a Yolunuz dorudur. Size basanlar dilerim. Ben de mtareke artlarn grnce burada kalarak milletle bir likte almay dndm. Fakat imdi stanbul'a dnmee mecburum. nk gzlerimden ok muztaribim. Tedavi ihti yacndaym. Burada kalsam size byk bir yardmm olamaz Belki de yk olurum demi. Kzm da tilf Devletlerinin kendisini stanbul'da brakmyacakla rn hatrlatarak ricasn tekrarlamsa da Paa kararndan dnmemiti. Yine isimsiz bir avu insan kocaman hdiseler karsnda dayanksz kalmlard. Bereket versin birok subay lar Mdafaai Hukukla temaslarn kesmiyorlar, ordu iinde durmadan, dinlenmeden mdafaa propagandas yapyorlard. Yakup evki Paa, yerine tyin edilen Kzm Karabekir Paay beklemeden 14 Nisan 1919"da Erzurum'dan ayrld. 187

187

26 Nisanda stanbul'a geldi. 21 Nisan 1920de ngilizler tarafndan tevkif edilerek Malatya'ya gnderildi. Harbiye Nezareti 24 Kasm 1918 gnl emriyle, Kuzey Kafkasya da ve Azerbaycanda isteyen subay ve erlerin kalabileceine dair 27 Ekim 1918 gnl ve II. . 5887 sayl emrini iptal etti. Kuzey Kafkasya'da ve Azerbaycan'da bul unan btn Osmanl subay ve erlerinin en ge iki ay iinde 9. Orduya ltihaklar bu emirle bildiriliyor ve itaat etmeyen ler hakknda kanun kovuturma yaplaca ilve ediliyordu. Halbuki, ilk emre dayanarak Kafkas slm Ordusu Kumandan Nuri Paa (Enver Paann kardei) Azerbaycan hk meti ile bir anlama yapm ve keyfiyeti 4 Kasm 1918 gn emriyle birliklere duyurmutu. Birok subay ve er Kafkasyada, Azerbaycanda kalmak zere mracaat etmiti. Nuri Paann tamim ettii anlamann nemli maddeleri aa dadr : Azerbaycan hizmetine girecek subaylar ve memurlar ad geen hk metin tebaas olacaktr. Ceza ve mkfat hususunda Azerbaycan kanunlarna tbi olacaklardr. Subaylar tadklar rtbe ile kalacaklardr. (Fahri tbiri kalkacaktr). Trkiye'de aldklar kdem ile terfi edenler burada bir st rtbeyi kazanacaklardr. Her subaya senede gidi ve dn dahil olmak zere 2 ay izin verilecektir. Bu 2 aya alt maa hareketinden evvel peinen ve tamamen alacaktr, izinli gidecek subay, izin balangcndan 1 ay evvel stne bilgi verecektir. Her subay 1 seneden evvel kontratn feshetmek hak kna sahip deildir. Ancak, shh sebepte ve meru bir mazeret dolaysiyle daha evvel kontratn feshi icabederse 5 inci maddedeki tazminat denecektir. Hkmet kontrat feshetmek stedii takdirde 6 maa n isbetinde tazminat verecektir. Ceza suretiyle fesihlerde tazminat verilmez. Maalar, tanan Osmanl rtbesinin maa ile Azer baycan zamlar toplamndan aa olmyacaktr. Subaylarn Trkiye'deki ailelerine verilen erzak ve yardmlarn bundan sonra verilmesi iin Azerbaycan Hk metince lzumlu tedbirler alnacaktr. Bunun iin sarf olunacak miktar Azerbaycan hkmetinin borcu olacak ve iki hkmet arasnda hesab yaplacaktr. 17
**************************************************************** 17 Emekli Kurmay Yarbay Sleyman zzet. 15. Piyade Tmeninin Azerbaycan ve imal Kafkasyadaki Harekt ve Muharebeleri. S. 240, 241. 188

188

B. GALLER, AZINLIKLARIN DAVRANII VE TRKLERN TEPKS

Mondros Mtarekenamesi imzaland gn Selnikte Fransz generali Franchet D'Esperey, Mondros'ta ngiliz Amirali Calthrope, Suriye'de ngiliz General Aallenby, Irak'ta ngiliz Generali Karsel, Hazer Denizi kylarnda ngiliz General Thomson, Trkiye'yi igal iin hazr duru mda bekliyorlard. nce General Karsel davranp, mtarekeden bir gn sonra Musul'u ig ale kalkt. General Allenby 3 Kasmda skenderun'u igal edeceini bildirirken, Iraktaki ngiliz kuvvetleri Musul'u igal iin 6. Orduyu tazyike baladlar. 6 Kasmda Boazlarn temizlenmesine baland ve er tesi gn mttefik donanmas, yardmc gemileriyle anak kale Boazn geti. Bu arada ngiliz Albay Muerphi, igal ordusunun ncs olarak 7 Kasmda stanbul'a geldi. Yenilmenin ilk acsn duymak iin, stanbullularn daha bir hafta beklemesi gerekiyordu. Gerekten 13 Kasm gn 55 paradan ibaret mttefik harp gemisi stanbul limannda demirleyince, facia btn plakl ile ortaya km oluyor du. Bu kark donanmann tertibi yle idi: 22'si ngiliz, 12'si Fransz, 17'si talyan, 4' Yunan. Bunlar, Trkiye'nin yeni hkimleri idiler. En byk sz ve hak sahibinin ngiltere olduu anlalyordu. Derhal karaya asker kararak ehrin belli bal yerlerini ve Boaziini igal ettiler. ki gn iinde btn Karadeniz Boaz, galip devletlerin eline ge miti. Trakyaya 9 Kasmda, 1 Fransz alay gelmiti. Franszlar, Uzunkpr - Sirkeci demiryolu boyunca yerleip hat tn kontroln ele alm bulunuyorlard. Ayn gn Gensral Allenby kuvvetleri de skenderun'a girdi. Yar balamt. 15 Mays 1919, tarihine kadar igal u sray takip etti: 189

189

Franszlar, Drtyol'u (11 Aralk 1919), Mersin'i (17 Ara lk 1918). Pozant'ya kadar Adana Vilyetini (26 Aralk 1918), iftehan' (3 ubat 1919). Afyonkarahisar istasyonunu (16 Nisan 1919): ngilizler, Batum'u (24 Aralk 1918), Ayntab' (10 Ocak 1919), Cerablus'u (3 Ocak 1919), Konya istasyonunu (22 Ocak 1919), Mara' (22 ubat 1919), Birecik'i (27 ubat 1919). Urfa'y (24 Mart 1919), Kars' (13 Nisan 1919): (ngilizler, ayrca 9 Martta Samsun'a da bir mfreze karmlar ve bir ka gn sonra Merzifon'a bir kt'a gndermilerdi.) talyanlar, Antalya'y (28 Mart 1919), Kuadas'n (4 Mays 1919), Feth iye, Bodrum ve Marmaris'i (11 Mays 1919): (talyanlar 2 Nisanda Konya'ya bir tabur ile ve 14 Ma ysta Akehir'e bir mfreze ile yerlemilerdi.) Yunanllar, Uzunkpr - Hadmky demiryolunu (9 O-cak 1919) ; 18 ngilizler ve Franszlar mterek olarak Turgutlu - Aydn Demiryolunu (1 ubat 1919). Mtarekenin iln ve igallerin balamasiyle btn Tr kiye'de byk bir kaynama meydana gelmiti. Ordu birliklerinin yerlerinden oynatlmas ve terhis, asker malzeme ve silh nakliyat, yerlerine dnen gmenler, igal kuv vetlerinin gidi gelii, Trkiye'de bulunan Alman ve Avustur ya asker ve subaylarnn evki, bata stanbul olmak ze re nemli merkezleri ve tekmil yollar devaml bir harekete sahne yapmt. Hibir yerde nizam, intizam kalmamt. Asayi iyiden iyiye bozulmutu. Harb iinde treyen ekiya her tarafta oa lmaya balam, soygunlar, basknlar, adam drmeler alp yrmt. Btn Karadeniz kys ve Trakya, Rum etelerinin yuvas olmutu. ttihat ve Terakki idaresinin yklmasiyle, orada burada sinmi durumda bekleyen ve eitli fiki rlere sahip olan siyaset adamlar ve teekkl leri birdenbire ortaya kmlard. Onlar politikalarn yaparlarken, Rumluk veya Ermenilik hes abna feda edilecek blgelerin Trk unsuru balarnn derdine dmlerdi. Adet her kk blge, her ehir kendisini kurtarmak iin millet leraras siyaset alanna atlmaya alyordu. Hariciye Nazr, Trakya demiryolu boyunca Yunan askeri getirilmesinin igal niteliinde olmadna dair gazetelere deme vermiti. Halbuki 22 Ocak 1919 gn stanbul'
*************************************************** 18 Bu hatt evvelce igal eden Franszlar Yunanlla rn gelmesi iin ekilmilerdir. 190

190

da bir toplant tertip eden Trakya Paaeli Mdafaai Hukuku Osmaniye Cemiy eti u karara varmt: 19 1 Trakyann geirmekte olduu felketli durum kar snda, birlemeleri lzumunun Trakyallara anlatlmas. 2 Trakya, paralanmaz bir btndr. Trakya nn gerek sahipleri, ahalisinin yzde yetmi beinden fazlasn tekil eden Trklerdir. phe edili rse Wilson prensiplerine gre plebisit yaplmasn istiyoruz. 3 Dou Trakya'ya gelen Yunan askerinin karlmas iin gerekli t eebbslerde bulunulmas. Bu kararlarn verildii toplantya Bat Trakya temsilci leri de katlmlardr. nk, Bat Trakya nfusunda Trk ounluu, Dou Trakyadaki orandan ok daha fazla idi. Bununla beraber Yunani stan, Bulgar idaresindeki Bat Trakya'y da bir sre nce igal etmiti. Trakyallar nfus istatistikleriyle dvalarn byk dev letlere anlatmak iin rpnyorlard. Edime Belediye Reisi evket Bey, ubat ortalarnda Edirne Vilyeti -btn Dou Trakya demektir- iindeki toprak mlkiyeti bakmndan da Trk stnln isbat iin u rakamlar aklamt: Vilyet dahilinde 13.620.000 dnm araziden 8.926.891 dnm Tr klere, 2.741.368 dnm Rumlara, 1.652.639 d nm Bulgarlara, 63.287 dnm Ermenilere, 3.876 dnm ise Musevilere aittir. Bat Trakya'y ele geirmi olan Yunanistan, Dou Trakya iin hazrlanyordu. Demiryolu boyunca btn istas yonlara ve Hadmky, atalca, orlu, Muratl, Lleburgaz ve Uzunkpr gibi kasabalara yerleen Yunan taburu, yerli Rumlarn cesaretini arttryor, Trkleri ise ylgnla srklyordu. Bu Yunan taburunun mevcudu bin be yz civa rnda idi. Halbuki 3 tmenli Trk kolordusunun (1. Kolordu) btn Trakyaya dalm olan sava kuvveti, te rhis dolaysiyle 1200 tfee dmt. Trakya Rumlar marmlar, hkmeti saymamaya ba lamlard. Trakya'da Osmanl Hkmetinin otoritesi sarslmt. Yunan taburu ve buna dayanan Trakya Rumlar, Trakya'da istediklerini yapyorlard. Bu durumun bir sre daha byle srmesi Trakya Trklerinin varln tehlikeye d rebilirdi. Trakya Rumlarn, iki tekilt idare ediyordu. Yunan Komitesi yerlerine dnen Dou Trakyal gmenlere, ev*********************************************** 19 - Tevfik Byklolu Trakya'da Milli Mcadele C. 1. S. 152. 191

191

lerini tamir, ift hayvanlar tedariki iin uzun vad eli para yardmnda bulunuyor, ziraat letleri veriyordu. Rum kyl ler, bu yardmlarla, tarlalarn ekmee balamlard. Madd zararlarn, gelecek hasada kadar telfi edecek bir duruma gelmilerdi. Rumlarn ikinci ve en mhim tekilt Trakya Komitesi idi. Komite, Trakya'nn Yunanista n'a ilhak iin alyordu. Yardm ve Trakya Komitelerinin merkezi stanbul'da idi. Trakya Komitesi, aktan aa eteler kurarak Trakya'da asayii bozmakta, Trkleri mmkn olduu kadar zarara sokmakta, rktmekte, yabanc mdahaleye yol aacak bir durum hazrlamakta idi. Komitenin Trakya'da en mhim tekilt merkezleri Gelibolu, Kean ve orlu idi. 20 Bu organize hareket karsnda Osmanl hkmeti tam anlamiyle seyirci kalmt. Ocak 1919 sonlarnda, Trakya'daki Yunan taburunun kaldrlmas iin kendisine bavuran Trakya hey etine Sadrzam Tevfik Paa yle demiti: 21 Biz, kuatma altndayz. Dariyle balantmz kalma m gibidir. Aleyhimize evrilen entrikalar renemiyoruz. Durum, tahminden ok daha ackl dr. Trakya iin, bugn bir ey syleyemem. Trakyalnn, vatanlar iin gsterdikleri ilgiyi kranla karlarz. aln. Fakat, Osmanl Devletinin varlna zarar getirmemeye dikkat edin. Aksi tak dirde hareketiniz isyan olur. Vatan sevgisi ve milli namusumuz, vatann kurtuluunu salamaya hizmet edecektir. Ne yapalm, bu gnler de geer. Trakya heyeti, eski Sadrzam Ahmet zzet Paay da ziyaret etmi ve ondan u tavsiyeyi dinlemiti: Trakya'nn Trk kalmasna almak gerekir. ok darda kalnrsa, yine bir gn, Trkiye ile birlemek emeliyle, baka bir are bulunmazsa, hemen, Trakya'nn istikllini iln ediniz. Fesat kazan asl stanbul'da kaynyordu. Fener Patrikhanesi, Mavri Mira, Muhacirler Cemiyeti gibi teekklleri ve 250 bin civ arnda Rum nfusu ile stanbul; Yunan siyas emellerinin kolayca piirilip kotarld bir merkez o lmutu. zmir ve Bat Anadolu hakk ndaki karar, henz Atina ve Paris arasnda olgunlamakta idi. Fakat, Trakya ve Pontus meseleleri stanbul'da rahata planlanabiliyordu.
***************************************** 20 Tevfik Byklolu, Trakyada Milli Mcadele S. 201. 21 Tevfik Byklolu, Trakyada Milli Mcadele S. 153. 192

192

Yunan istikllini salamak iin yz yl nce kurulup; gerekletii iin uzun zaman faaliyet gstermeyen Etniki Eterya, 22 Pontus Devleti kurmak amacyla 1904'ten beri, zellikle Osmanl mparatorluu iinde faaliyete gemiti. Mtarekeden sonra bu faaliyet dier teekkllerin de mey dana kmasiyle birdenbire artt. Karadeniz Rumlar, bir kampany aya girierek Paris'e bir heyet gnderdiler. Trabzon Metropolidinin bakanlndaki heyet Paris'te aylarca kald, stanbul'da kan Patrie adl Rum gazetesi 17 Ocak 1919 gnl saysnda, Pontus Cumhuriyeti tekili iin, bu heyetin Paris'teki alm alarna dair geni haber vermi ve Pontus Cumhuriyetinin gelecekteki snrlarn bildirmiti. Pontus devletinin snr nebolu'dan balayarak Batum'a kadar uz ayacak ve Kastamonu, Sivas ve Trabzon vilyetlerini iine alacakt . Bu hlya ile, Samsun'dan douya doru Karadeniz kylarnda ve Samsun'un gney blgesinde Rumlarn ete faaliyeti son derecede artm bulun uyordu. Samsun ve Merzifon'daki ngiliz mfrezelerinin bu blgenin asayi durumuna byk zarar dokunuyordu. nk Trklerin sinmesi ne, Rumlarn cesaret bulmasna sebep oluyorlard. Merzifon'un o gnlerini yaam bz kimsel erin anlattklarn, bir fikir vermek zere zetliyerek alyoruz: 23 gali, halk nefretle karlad, itilfla rla, Rum ve Ermenilerin bu tynetteki adamlar, her gn ittihatlar, Mslman leri gelenlerini jurnal ederlerdi. Harb iinde kaamayp da Merzifon'da kalan Erme ni unsuru tamamen Mslman olmu ve nfusa byle ka ytlarn yaptrmlard. Rumlar, Pontus hkmeti tekilt iin gizli alyorlard . ... ngilizler gelince, hemen hapiste bulunan kanl kaatil, irret btn Rumlar tahliye ettiler, Ermeniler o gnden, ngilizler vastasiyle hkmetimize ba vurarak, gayet asele, simlerini eski isimleriyle deitirdiler. Rumlar, ngilizlere gvenerek Trk kylerine taarruza getiler, iki gecede bir, bir Trk kyn silh, para, eya ve erzak al mak zere soyarlard. Kyller hkmete mracaat edince, ngilizlerin ie karmasiyle kyllerin yalan syledikleri
**************************************** 22 Mill Cemiyet mnasna gelir. 23 Vehbi Cem Akun'un toplad bu notlar Merzifonlu Fevzi erman, Rza Siryeli ve Numan zere aittir. 193

193

gya gerekleir. slah eklyalar tarafndan taarruza u radklar kabul ettirilirdi. ... artk hkmetten de bir fayda olmad anlalnca Trkler de silh teminine ve ky ky dzensiz bir teki lta baladlar. Numan zer de, Merzifon'da halkn Topu Kumanda n Pire Mehmet ve 10. Alay Kumandan Ahmet Sreyya'nn bakanl altnda nasl tekiltland klarn anlatmakta ve yle demektedir. Toplantlara katlanlar: Kaymakam vekili, Topu Ku mandan Pire Mehmet, Ahmet Sreyya Bey, Mft Efen di, ttihat ve Terakki ileri gelenlerin Himmetzade Ali Efendi Kefelizade Hafz Mehmet Efendi, eleb izade Abdullah Efendi, Avukat Sadk Bey, Numan Bey, ttihat ve Terakki Reisi Hseyin Efendi, Siryelizade Rza Efendi, daha bir ok ttihat Terakki ileri gelenleri ve Belediye Reisi Hac mer Efendi. Bir gece yine toplandk. Dadan gelecek Rum ekya larn ngiliz karargh ile rtibatn kesmek iin tertibat aldk. Mili] kuvvetlerle ayr ayr devriye tekilt yapld. Gece bir iki Rum ekiyas tutuldu ve ldrld. Tekiltmz haber alan Hrriyet ve tilf Cemiyeti rahat durmaz, saati saa tine haber verir, muhbirlik yapard. Bir gn biimine gelirdik. Hrriyet ve tilf reisini bir odaya soktuk. Pire Mehmet ve Ahmet Sreyya Beyler iyice tehdit ettiler. Bu hliniz byle devam ederse seni ve ocuklarn, cemiyetinize mensup olanlarn h epsini bir gecede temizleriz, dediler. Reis, bu korku ile o ndan sonra rahat durdu. Karedeniz blgesinin ve zellikle Samsun evresinin asayii ile grevli olarak 9. Ordu Ktaat Mfettii sfatiyle Samsun'a gnderilen Mirliva Mustafa Kemal Paann, stanbul'a yazd raporlar bu blge hakknda en doru bilgi leri vermektedir. Bu raporlardan, 24 igal ve asayi durumuna ait ksmlar zetliyeceiz. 22 Mays tarihli rapordan : ngilizlerin son defa kardklarn arzeylediim yz kadar piyade askeriyle beraber gelen onbir svarinin on neferinin Rum olduklar gvenilir biri tarafndan bildirildi. Mart ay ortalarnda Samsun'da bir makineli tfek ile daa kan Te men Hamdi'nin faaliyeti, Genel Kurmay
****************************************************************** 24- Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, Vesika No: 64, 65. 68, 69, 71, 77, 83. 194

194

Bakanlndan sorulmu ve Mustafa Kemal Paa buna ce vap tekil eden raporunda u bilgiyi vermitir: ngiliz ktalarnn Samsun'a kmas zerine memleketin yabanc istilasna urad hissine kaplan ve Rum halkn taknlklarna kzan 15. Frka Makineli Tfek subay Hamdi Efendi, Rum etel erinin Trk kylerine ve halkna, yapmakta olduklar zulm ve tecavzden de zlerek, bir makineli tfek ile ve emrindeki askerlerle 17/18 Martta daa kmtr. Kendisine yapla n tler zerine vazifesi bana dnm ise de tbbi mahedeye alnmak zere Divan harp karariyle stanbul'a gnderileceini renerek 15.5.1919'da tekrar ka may baarmtr. Son kandan bu gne kadar hi bir tarafta faaliyeti grlmemi ve nerede bulunduuna dair de bir iaret elde edilememitir. Asayiin salanmas iin alnacak tedbirleri sayan Mus tafa Kemal Paa raporuna yle devam etmektedir: ...bu gibi hususta tesirli are ve tedbir kuvvettir. Halbuki Canik Livas nda bulunan 15. Frka terhisten sonra pek dk olan kuvvetini son ay iinde meydana gelen 700 firar olayyla bsb tn kaybetmitir. Taburlar 50 il 100 askere inmitir. Mustafa Kemal Paann baka bir raporunda : Anlalyor ki, Rumlar nisbetsiz derecedeki aznlklarna ramen, Amasya ve Tokat Sancaklarnda da ayn Canik Livasndaki etecilik ve siyasi emeller tekiltn tatbik ve idare ediyorlar. Amasya sanca iinde 21 Rum etesi grlmektedir. Tokat'n Erbaa kazasnda ve ksmen de Niksardan avenesi kuvvetli 5 Rum etesi dikkati ekmektedir. Bunlarn tekilt ve tehizatlar mke mmeldir. Ayrca, birka Ermeni etesi varsa da ehemmiyetli tesirleri g rlmyor, islmlar tarafndan siyasi inaksallarla kurulmu byle bir tekilt yoktur. Az sayda basit ikayetle oluyor. Amasya sancanda 4 islm etesi vardr. Rum ve Ermeni eteleri ve komitaclar, daima temas ve irtibatta bulunduklar ngiliz subaylariyle, Amerikan memurlarndan ok yz buluyorlar. Merzifondaki ngiliz subaylariyle Amerikan memurlarnn gerek Merzifon ve gerek Gmhacky kazas Rumlariyle pek sk mnasabeti dikkat ekicidir. Gmhackynn be yz evli karaky Rum kynden kan mehur birka ekya sergerdesi arasnda Vangel adndaki fesat da vardr. Ve genellikle orum yresinde katliam ve yama ediyorlar. Havzadaki Alay kumandan bir taburla bu Rum kyn sarm I9S

195

ve aramaya koyulmu ise de, Merzlfondan oraya yetien ngiliz subaynn m dahalesi zerine birey yapamamtr. Kaza Kaymakamnn Margr it efendi olmas nemli tesirler yapmaktadr. Ladik gibi mhim bir kazaya henz bir Rum kayma kam gnderilmesi de ok dikkate deer bir olaydr. Trabzon vilyetine gelince, islamlardan birka ete var ise de soygunculuk maksadna dayanyor. Tehcir ilerinden dolay yakalanmamak iin kaan Topal Osman Aann etesi mhim olup, Giresun ve civarnda faaliyet tedir. Rumlarn bu vilyetteki tekilt da aynen Canik ve Amasya tekilt gibi siy asidir. Olaylar ve etelerin faaliyeti azdr. O da Trabzon vilyeti halknn uyan klndandr. Yalnz Krolu Efdalidis namndaki otuz kiilik Rum etesi Gmhane tarafnda pek byk gayretle olay ya ratyor. Erzurum vilyetine gelince; birka islm etesi varsa da siyas bir ma ksat takip edilmeyip, ahlkszlk ve al n dourduu adi ekyalktr. Erzincan sanca da ayn derecededir. Van vilyetine gelince; baz olaylar dikkat ekic idir. Mustafa Kemal Paann Sadarete gnderdii bir raporda mesele daha umum hatlariyle anlalmaktadr. 25 Genel Harp seferberliinin balarnda Samsun San ca iinde askar kaaklarndan ve Mslman, Ermeni ve Rum unsurlarndan bir takm eteler di hrszlk ve canilik yaparlard. Rum ve Ermeni tehciri sralarnda bu un surlardan bz eteler siyasi bir mahiyet alm, Rus istil s balaynca Ruslar tarafndan tevik ve denizden takviye edilmi, fakat sk kovalama karsnda tehlikeli bir hl almamt. Rus bozgunundan sonra Mtarekeye kadar e kyalk devam etmitir. Mtarekeden sonra Yunanllk emeli gden btn Rumlar her yerde mardlar. Samsun yresinde de Pontos hkmetini kurmak iin birletiler. Btn Rum eteleri bu maksat urunda siyas bir ekil ald. Son zamanlarda Sa msun yresinde Rum nfusunu arttrmak iin Rusya'da ne kadar Rum varsa b uraya gnderilmesine allmtr. Bugn, Samsun yresinde 40 kadar Rum etesi vardr. Buna karlk Trk halk, hkmet tarafndan korun madndan baz lz etelerini Trabzon yresinden getir********************************************************* 25 Tevfik Byklolu Atatrk Anadaluda S. 36 -37. 196

196

terek mal ve namuslarn muhafaza zorunda kalmlardr. Bu suretle 13 M slman etesi faaliyettedir. Hakiki durum budur. Samsun'da nfus ounluu Romlardadr. Rumlar hkmete kar soukturlar. Fakat sancak iinde ezici ounluk Trklerdedir. 9. Ordu Kumandan Yakup evki Paann 28 Aralk 1918 tarihli bir rap orunda da tilaf subaylar Rum halk nn szlerine kaplmaktadrlar. Samsun'da ve Batum'da vapur bekleyen ok sayda terhis erleri vardr. Halkn si lhlandrlm olduu iddias, Rum eteleri tarafndan e kyalklarn daha serbest yapabilmek in uydurulmu bir haberdir. Gizlice silhlandrlm olan Rum ekiyas tilf donanmasnn gelmesiyle taknla balamlardr deniliyor. Mersin, Adana, Ayntap, Mara ve Urfa'nn, ngilizler ve Franszlar tar afndan igali, bu geni blgede, facia larla dolu, kanl bir dnemin balangc olmutur. Bunun balca sebebi vardr: 1 gal ile beraber Ermenilerin ortaya kp aman sz bir mcadeleye girimeleri. 2 Trklerin bu blgede ok ge tekiltlanmalar. 3 Daha sonra balayacak kurtulu hareketinin bir byk devlete kar yaplmas. Mtareke iln edildii zaman Kilikya'da II. ve VII. Or dulardan mteekkil Yldrm Ordular Grubu var iken i galler balad srada, Trk Ordusu bu blgeyi tamamen boaltm bulunuy ordu. En son birliklerin Adana'dan ekilmesiyle gelecek karanlk gnlerin deheti btn ar l ile halkn zerine kmt. Trklerin ilk devresi, Kilikya'nn Trklere ait olduunu ispata almak oldu. Trakyal, zmirli ve Dou Anadolulu aydnlarn yaptklar gibi Adanal aydnlar da kendi memleketlerinin tarih ba kmndan, nfus ounluu bakmndan Trkln belirten bir bildiri yaynladlar. Bu bildirinin sonu yle biti yordu: 20 ... Biz Adanallar bu kadar ak ve tarihi olan haklarmza ramen, memleketimizin kesin ve mantki lzum yok iken ve kendi emniyetlerini tehdit edecek bir hl asla meydana gelmemiken, igal teebbsn derin zntyle karlar ve mtarekenin ilk gnlerinde vazgeilen vi************************************************** ****** 26 Prof. T. Gkbilgin Mill Mcadele Balarken S. 26-27. 197

197

lyetlerimizin sonradan byle bir igal felketine maruz kalmasn devletlerin taahhtleriyle tezat telkki eder ve bundan vazgeilebileceini kuvvetle mit ederiz. Bugn milliyet prensibi hkimdir, yaplan mdafaamz ise hakikata dayanan vesikalarla kuvvetlendirilmitir, hak ise her eyden yksektir. 21 Aralk 1918 gn akam Fransz Albay Romieu Adana'ya geldi. Fra nszlarla beraber Ermeni gnll askerleri de gelmiti. Bundan sonra btn blgeye bir Ermeni akn bala d. Ermeniler tedenberi Kilikya zerinde hak iddia etmekte idiler. imdi bekledikleri frsat ele geirdiklerini sanyorlard. Ermeni gmenl erinin ou yetimi komitaclardan idi. Derin bir kin ile Trklerden intikam almaya koyuldular. Adana valisi Nazm Bey, igalden iki gn sonra h kmete ektii bir telgrafta, 27 salk durumu ve mahallin icabndan dolay istifa ettiini bildiriyor ve vilyetin hlini pek ackl bir surette tasvir ediyordu. Franszlarn maksad, orada bir Ermeni Cumhuriyeti kurmak ve Ermenilerin hlen zayf bir aznlkta bulunmalarndan dolay imdiki hlde buna muvaffak olamazlar ise geici ola rak bamsz bir hkmet tekil eylemek olduunu ve igal askerinin yzde sekseninin Ermeni gnlllerinden ibaret olmasnn buna delil olduunu beli rtiyordu. Gerekten Ermenilerin faaliyeti dikkati ekecek de recede idi. Bir sre sonra Adana'da bir Ermeni intikam Alay kuruldu ve her tarafta cinayetler balad. Adana'ya olduu gibi Kozan, Osmaniye ve Mersin'e Franszla rla gelen Ermeni askerlerinden baka, Kafkasya'dan ve dier yerlerden Antranik etesine mensup bir hayli Er meni komitecisi gelmiti. Fransz igal kumandanlar, her bulunduklar yerler de Ermenilerin Trkler zerine hkimiyet kurmalar iin ne mmknse yapyorlard. Mesel, Adana Polis Mdr Muavinliine Vahan isminde bir komiteciyi tyin etmilerdi. Ayn maksatla, Trk jandarmasn datmaya bala dlar. Jandrama kumandanlklarna Kadronuzun yars islm, yars Ermeni olcaktr. Ona gre ikmal edilmesi eklinde emir verildi. 28 Adana Vilyeti Jandarma Kuman********************************************* 27 - Ali Fuat Trkgeldi Grp iittiklerim S. 172. 28 - Ali Saip Urfa'nn Kurtulu Mcadeleleri S. 17. 198

198

dan Albay Haim Bey, Franszlara teslimiyet gsterme dii iin yakalanarak Msr'a, esir kampna gnderildi. Yollarnn stne kan her engeli, bir suretle ortadan kaldryorlard. Franszlarn Kilikya'daki davran, Trk lerin ellerini tutup Ermenilere ddrtmek esasna daya nyordu. zmir'in igalinden nceki 6 aylk dneme ait olayla rn zeti budur. m

199

C.

M. KEMAL. PAA STANBUL'DA

Sadrazam Ahmet zzet Paa, bu grevden istifa ettikten sonra, Mustafa Kemal Paa'y da stanbul'da bulunmasnn uygun olaca dncesiyle stanbul'a davet etmi ve Paa, bunun zerine stanbul'a hareket etmitir. Bu sralarda, hatt daha nceden Mustafa Kemal Pa ann stanbul'da bulunmas elbette uygun olacakt. Fakat Sadrzam Ahmet zzet Paa, bu gerei her nedense istifa ettikten sonra dnlebilmitir. Henz Talt Paa hkm eti ekilmeden, Mustafa Kemal Paa, Ahmet zzet Paann Bakanlnda bir hkmet kurulmasn, kendisi nin de Harbiye Nezaretine getirilmesini hem Padiaha, hem de zzet Paaya teklif etmiti. Padiahn ne d ndn bilmiyoruz. Ancak, Ahmet zzet Paann, Harbiye Nezaretini vekleten, zerine alp ak tutmasndan ve Mustafa Kemal Paann teklifine Bartan sonra da arkadalmzn daha gzel devamn Allah'tan dilerim tarznda verdii cevaptan anlalyor ki, Ahmet zzet Paa, Mustafa Kemal Paa ile almann faydal ol acana inanmakta idi. stifa ettii srada onu stanbul'a armas da bu kany dorulamaktadr. Harbin kaybedildii ve mtareke teebbs ne geildii bir srada Suriye Cephesine byk nem vererek Mustafa Kemal Paay stanbul'dan uzakta tutmann isabeti ise mnakaa edile cek bir husustur. Mustafa Kemal Paa'nn stanbul'da olmasn uygun grp ard zaman, Mondros Mtarekesi imzalanm ve kendisi hkmetten ekilmiti. Mus tafa Kemal Paay vaktiyle Harbiye Nezaretine getirmeliydi. Bu takdirde, olaylarn aknda ne gibi deiiklikler olacan kestirmek iin birka nokta zerinde durmak y eter. Bir defa, mtareke hkmleri bu derece elstiki olmazd. Sonra, Ahmet zzet Paa hkmetinin istifas nlenebilirdi. Nihayet, ordu ksa bir zama nda dalp iskelet hline gelmezdi. 200

200

Mustafa Kemal Paann, Adana'dan 3-6 Kasm'da Ahmet zzet Paaya yazd telgraflar aka gster mektedir ki, Mtarekenin imzasndan nce Mustafa Kemal Paa stanbul'da olsa idi, Amiral Calthrope, Osmanl hkmetini bu kadar gaflet iinde bulmayacakt. Her eye ramen, Ahmet zzet Paa hkmeti ikti darda kalmalyd. Halil Mente'in dedii gibi, vatansever, iyi niyet sahibi yallar ile enerjik, cesur, bilgili genlerden teekkl eden kabine o gnk artlara en uygunu idi. Nazrlardan bir ksmnn ttihat oluu da ayrca bir denge salyordu. Mtar ekeyi bu hkmet imzaladna gre, uygulanmasn da o yapmalyd. Byle bir zamanda hkmet deiikliinin zararn, Ali Fuat Trkgeldi u e kilde anlatmaktadr: Mtarekeyi akteden ngiliz Amirali, kendisine kar taahhtlerde bulunduu adamn yerinde bakalarn ve zellikle Hariciye Nezaretinde R eid Akif Paa gibi zayf bir adam grnce mtarekenin uygulan masndaki artlar arlatrdka arlatrd. Ahmet zzet Paa, kendisi ekilince hkmeti Tevfik Paann kuracan da bilmeliydi.29 Tevfik Paa, renksiz, bunamaya yz tutmu bir ihtiyard. Ona ve daha beterlerine meydan brakmamak gerekiyordu. Fakat Ahmet zzet Paa, duygularna kaplarak, Padiahn baz nazrlarn deitirilmesini istemesini onur m eselesi yapp istifa etmiti (8 Kasm). Bunun zerine Padiah, hkmeti kurmaya ok gvendii Tevfik Paay memur etti. Ali Fuat Trkgeldi der ki : 30 Bu defa da eyhlislm bulmakta zorluk ekildi. Tev fik Paa eyhl slamla sabk Msr Kads Yahya Raid Efendiyi sevkeyledii hlde iki sene nce vefat etmi olduu anlalmasna ve... sar aya davet olunan Esad Efendinin de bunaklk getirmi olduu grlmesinden do lay... brahim Efendi eyhl slmla getirildi. Tevfik Paann, kabinesini nasl kurduu hususunda daha ak bir fikir edinebilmek iin, istenmeyen bir nazr hakknda syl ediklerini aaya aynen alyoruz: 31 zzet Beyin kabineye alnmasn arkadalar istemediklerinden ben de kendisini listeden karmtm. Bunu
******************************************** 29 - zzet Paadan evvel padiah Tevfik Paay sadarete getirmek istiyordu ve bunu zzet Paada biliyordu. 30 - Grp ittiklerim S. 163. 31 Ali Fuat Trkgeldi, Grp ittiklerim S. 164 201

201

duyunca aadaki odada iki defa baylm ve yanma gelip ayaklarma kap anarak, bu adamlar benden ne istiyorlar, diye birok alam olduundan ve Zt- ahane de haber yolladndan tekrar almaya mecbur oldum. Mustafa Kemal Paa, stanbul'a geldiinde (13 Ka sm) Tevfik Paa hkmeti kurulmu, fakat Meclisten henz gven oyu almamt. Olup bitenleri rendikten sonra elbette bo duramazd, ie nereden ve nasl baladn kendisi yle anlatmaktadr: Htramda yanlmyorsam, zzet Paa ile ilk defa henz terketmeml olduu, Fuat Paa trbesi karsnda Sadaret konanda grtk. zzet Paa kabineden niin ekildiklerini aklad. Bu nihayet bir izzetinefis meselesiydi. Ben ekilmi olmalarn doru bulmadm; kendisine sadrazamlk verilen Tevfik Paa kabinesini teekkl ettir memek ve tekrar zzet Paa bakanlnda yeni bir kabine kurmak lzumuna inandm bildirdim. Durum mna kaa olunarak, teklifim kabul edildi. Hatt yeni bir kabine listesi de yapld. Esasl bir noktay atladm galiba, ben stanbul'a geldiim zaman artk harp kabinesinin nemli kiileri orada deildiler. Sadrazamlk konanda verilen karardan sonra her biri miz bir trl almaya baladk, ilk hedef kabineyi drmek olduuna gre, ben derhal Me clisi Mebusanla temas aradm, tedenberi arkadam olan mebuslarla konutum. Bak am onlara akladm ve beni daha byk mebus kuleleriyle tem asa getirmelerini kendilerinden rica ettim. Bu arkadalarn araclyle, ilk defa olarak sivil kyafetle, Fndkl'da Meclisi Mebusan binasna gittim. O gnlerde Tevfik Paa kabinesine gven sz konu suydu. Ben gvensizlik oyu verilmesi fikrinde idim. ite Meclisi Mebusan binasna girdiim gn, gven meselesinin Mecliste oya konulaca gnd. Kanaatimi mmkn olduu kadar hzla tandm veya orada bana tantlan mebuslara aklamaya al yordum. Bir ksm mebuslarda u tereddt vard: Eer gvensizlik oyu verecek olursak Meclisi datacaklar. Fakat Tevfik Paa kabinesine gvenoyu verip biraz zaman kazanarak, bu srada belki faydal iler grmek mmkn olur. Ben ise Meclisin zaten kesinlikle datlacana ina nyordum ve datacak olan da yeni Sadrzamd. Bu Ka rar tatbik iin tabii olarak nce Meclisin gvenini ala202

202

rak sadrazamlk makamn usul dairesinde igal etmesi lazmd. Bunu temin ettikten sonra baz kiilerin dnd nn aksine olarak, hi bir zaman ve f rsat vermeksizin. Meclisi datacana phe yoktu. O hlde netice ma dem ki bu olacakt, kabineye gvensizlik oyu vererek ve bunu tekrar ettirerek zaman kazanmak daha uygundu, ite belki bu kazanlacak zaman zarfnda tekrar zzet Paa bakanlnda bir kabine meydana getirmek sebep ve artla rn hazrlayabilirdik. Meclis salonlarnda, koridorlar da, ayak st, ni mantklarla yaplan bu mnakaalar yle bir netice verdi: Mhim bir ksm mebuslar salonlardan birine toplandlar ve beni de oraya davet ederek, heyeti umumiyeye izahat vermekliimi teklif ettiler. Durumu, iinde bulunduklar artlar ve yaplmas lzm gelen hareketi, gcmn yettii kadar kendilerine akladm. Mutlaka kabineye gvensizlik oyu vermelerini tavsiye ettim. Teklifim hazr bulunanlarca kabul olundu ve baaracaklarna dair kat'I mitlerini syleyerek bulunduumuz salondan kp meclis bakannn toplant arsna kotular. Ben bir locada karar neticesini bekliyordum. sim ler okunarak oylar soruldu. Tasnif olundu ve krsden netice Heyeti Umumiyeye bildirildi. Tevik Paa kabinesi ounlukla gven kazanmt. Derhal Osmanl Meclisi Mebusan sarayn terkettim. Evime dner d nmez, saraya telefon ederek Vahidettin'den grme istedim. Onunla hemen bir grmeyi faydal buluyordum. Maksadm kendisiyle ak grmek, tedbir olarak dndm ak sylemek ve bu tedbirin uygulanma sndaki zorluu aklamakt. Padiah tasavvur ettiim teebbse ikna edebileceimi zannediyordum. Mtareke dnemi stanbul'unda Mustafa Kemal Paann ilk teebbs, Tevfik Paa kabinesini drmek ve zzet Paay tekrar iktidara getirmek gibi politik bir faaliyete dayanm ve sonu vermemitir, ikinci teebbs de Pa diah ile grmek istemesidir. Burada iki nokta dikkati ekiyor: birisi, Mustafa K emal Paann, Vahidettin zerine tesiri olacan sanmas ve ondan baz eyl er ummas; dieri de Vahidettin'i n, Mustafa Kemal Paay huzura hemen kabul etmeyerek randevuyu geri atp Cuma selmlna brakmasdr. Zaten bu g rmede Padiah Mustafa Kemal Paaya istedii konuya gelmek frsatn
203

203

vermemi, aralarnda ie yarayacak bir konuma da ol mamtr. 32 kar bir yol bulmak iin, baka teebbslere de gi rimek gerekiyordu. Fakat herkes gibi o da, ne yapmak lazm geldiini henz kesin olarak bilmiyo rdu. Basnla, Devlet ricali ile, eitli evrelerle ilikiler kurmaya urayordu. Bu arada fikirlerine, kiiliine ve siyasetteki yerine byk deer verdii bir ark ada, Fethi Beyin, en ok temas ettii insand. Fethi Bey 33 mebus idi. Osmanl Hrriyetperver Avam Frkasnn ve Mecliste bir grubun banda bulunuyordu. Minber gazetesini karyordu. Gazeteye Mustafa Kemal Paa da ortak idi. Mustafa Kemal Paa, Fethi Bey ile olan ilikilerini de yle anlatr: Eski arkadam Fethi Beyle gnler ve geceler dertletim. Benim evimde veya onun apartmannda konuuyor ve birbirimize ayn eyi soruyorduk: Ne yaplabilir? Mustafa Kemal Paann bu dnem iinde basnla ilk temas da Fethi B eyin Minber gazetesi aracliyle ol mutur. Gazete, 17 Kasmda Paa ile yaplan bir grmeyi yaynlamtr. Siyas durum hakknda dncelerini soran gazeteciye sylediklerinin nemli noktalar unlardr: ...en iyi siyasetin her trl mnasiyle, en ok kuv vetli olmakta bulunduunu kabul ederim. En ok kuvvet li olmak, tabirinden maksadm yalnz silh kuvveti olduunu zannetmeyiniz. Tam tersine, asker olmama ramen bu bence, kuvvet muhassalasn meydana getiren millerin sonuncusudur. Benim istediim manen, ilmen, ahlaken ve fennen kuvvetli olmaktr. Bu saydm ezellikle rden mahrum olan bir milletin btn askerlerinin en son silhlarla cihazlandrldn dnsek bile kuvvetli olduunu kabul etmek doru olmaz.
****************************************************** 32 - Mustafa Kemal Paa, stanbul'da kald 6 ay iinde Padiah ile 16 Kasm 1918, 29 Kasm 1918, 20 Aralk 1918, 15 Mays 1919 tarihinde olmak zere drt defa g rmtr. Birinci grme Tevfik Paa Kabinesinin Meclisten itimat almasndan gn nceye rastlyor. Bu, sadece ballk ifade eden bir ziyarettir, ikinci grme iin Mustafa Kemal Paa, 19 Kasm Sal gn mracaat etmi ve 29 Kasm Cuma gn huzura kabilmitir. (Tevfik Byklolu Atatrk Anadoluda S. 42, Ali Seyfi Tlmenin basn derlemelerine gre). 33 - Fethi Okyar. 204

204

Memleketimi ve milletimi pek iyi tandm ve muhta olduu gelimilie erimek iin huzur ve skn ile, fakat herhalde hrriyet ve istiklali koru nmu olarak, ok almak lzumuna kani olduumdan bu kanaatimi ger ekletirecek, yani bize huzur ve skn iinde alma za man verecek mnasebetlere, dostluklara cidden taraftarm. Fethi Bey ile birbirlerine sorduklar Ne yaplabilir? sorusuna uzun zaman ak bir cevap bulamamtr. Min ber gazetesinde kan deme, fikirlerin henz aydnla kavumad ve yaplacak ilerin tesbit olunup sraya kon mad ilk gnlere rastlad iindir ki, Mustafa Kemal Pa ann szleri, her zaman grlen aklktan yoksundur. Yine bu gnlerde bir ngiliz gazetecisiyle grm tr. M. VVard Price; Mustafa Kemal Paa ile nasl karlatn yle anlatr: 34 stanbul'a ilk defa 1918 senesinde gelmitim. Bir ak am zeri Perapalas otelinde oturuyordum. Bir adam ya nma geldi ve bir Trk Generalinin benimle grmek istediini syledi, ismini sordum: Mustafa Kemal, dedi. O zamanlar Mustafa Kemal adn daha ok belirsiz bir e kilde iitmitim. Daveti memnuniyetle kabul ettim. Mustafa Kemal dnceli, kederli ve karamsard. Ba na memleketin hlinden bahsetti. Ve her iki cmlede bir Bu byle olmaz. Vatan batanbaa deitirmek lzm. Yeniletirmek lzm diyordu. O zaman do rusu bu lflara fazla dikkat etmemitim. Mustafa Kemal Paa, bir taraftan da dayanacak bir kuvvet aryordu. Tevfik Paa kabinesini drmek iin u ram, baar kazanamamt. Dnd gibi bir hkmetin kurulmas umudunu bylece kaybedince padiaha komu, ondan da eli bo dnmt. Kimi ele geirse, bir fay da kar dncesiyle zerinde duruyordu. Kendisi diyor ki : Temas ettiklerim arasnda eski ttiha tlardan yahut itilflardan, igal kuvvetleriyle beraber alanlardan bir ok kimseler vard. Her birisi ile bsbtn baka trl gryordum. Tevfik Paa kabinesinin kurulmasiyle beraber Mebusan Meclisinin feshedileceine dair dedikodular dolamaya balamt. Mustafa Kemal Paa Meclisi kurtarmak lazm diyordu. Gazetelerin bu hususta bir kampanya ama
************************************************ 34 - Tarih Corafya Dnyas Say 8-9 S.279

205

sn salamak iin Vakit gazetesi bayazar Ahmet Emin Beyi Perapalasa davet edip dncelerini syledi. 35 Vakit'te Mustafa Kemal Paa ile yaplm bir grme kt. Yava yava Mustafa Kemal Paann ad gazetelerde yer buluyordu. Bylece dikkati zerine ekmesinin herhalde fay das olacakt. Meclisin feshini takip eden gnlerde Sz ve Minber gazeteleri, Mustafa Kemal Paann Teceddt Frkasna girdiini bildiren kk bir haber yaynladlar. Fakat 48 sayl Sz gazetesinde u tekzip kt: 36 Sz Gazetesi Mdriyetine: Beyefendi: Gazetenizin 29 Knunuevvel 1334 pazar gnk nsha snda baz menabiden size temin edildiine gre benim Teceddt Frkasna dahil olduum hakknda bir haber nerolunmutur. Bu haber doru deildir. Ben askeri sfat ve makammla nisbet ve alkam muhafaza etmekteyim, Bi naenaleyh, mukarn hakikat olmayan haberin tekzibini rica ederim. Fahri Yaveri Hazreti ehriyar Sabk Yldrm Grubu Kumandan Mirliva Mustafa Kemal Mustafa Kemal Paa ak faaliyetlerinden baka bir takm gizli tertiplerle de megul oluyordu. Bilhassa Meclis feshedildikten sonra meru yollardan bir i yapmaya imkn kalmamt. Gvendii arkadalariyle ihtillci bir komite kurmaa ve Padiah deitirmee, hkmeti ele ge irmee karar verdiler. Fakat gnlerce sren bu almalar eitli sebeplerden yarda kald. Zaten bundan esasl bir sonu alacaklarna olan inanlar sarslmt. Dman igali altnda bulunan stanbul'da hkmeti ele almann her eyi halletmiyeceini gryorlard, ihtill yapmaktan vazgetiler. Bu dnem iinde Ay - Yldz adl gizli bir cemiyetten sz ediliyor ve Mustafa Kemal Pagann da cemiyetin ba nda bulunduu ileri srlyordu. Byle bir cemiyetin gerekten kurulup kurulmad ve Mustafa Kemal Paa nn cemiyetle ilgisi hakknda yzde yz doru inanca vara ********************************************* 35 Ahmet Emin Yalman, Vatan 10 Kasm 1959. 38 Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, S. 413. 206

206

cak belgelerden henz yoksunuz. Fakat Mustafa Kemal Paann anlatt 37 htillci cemiyetin, Ay-Yldz cemiyeti olmas ihtimali zerinde durmak lzmdr. Bu hususta tek metne Trk inklbnn i Yz adl bir kitapta rastladk. Yzelliliklerden Mevlnzade Rfat'n Halep'te yazp yaynlad kitaptan Ay-Yldz Cemiyeti hakkndaki ksm aynen alyoruz: Bu sralarda akta kalm olan ttihat ve Terakkiye mensup zabitler, Ay - Yldz isminde gizil bir cemiyet tekil eylemi, riyasetine de sabk Yldrm Ordular Grubu Kumandan Mirliva Mustafa Kemal Paay getirmiti. Bu cemiyetin kulaktan kulaa fsldanan program yer yer balayan ve Osmanl Devletinin taksimini hedef tutan, ecnebi igallerine kar durmak, ordunun Harbi Umumideki malbiyet erefsizliini kaldrmaya almak idi. Sultan Mehmet Vahidettin Hazretleri bu cemiyetten da hi haberdar olmu ve bu cemiyetin riyasetinde, veliahtlnden beri yaveri olan Mirliva Mustafa Kemal Paann bulunmasndan memnun olarak -btn mesaisi neriyat ve propagandaya mnhasr olan- Vilyat arkiye Mdafaai Hukuk Cemiyetiyle bu cemiyetin temas edip ittihadn arzu eylemiti. Yazar bundan sonra, Ay-Yldz Cemiyeti adna subayn Vilyeti arkiye Mdafaai Hukuk Cemiyeti ile temas ederek anlamaya vardklarn belirtmektedir. Mustafa Kemal Paa, stanbulda bir ihtill yapmak fikrinden vazgetiini yle anlatr: Bununla beraber bu temaslarma devam ediyordum, ilerinden bir ksmnda saf bir vatanperverlik hissinin cokunluundan baka, ne fikir, ne de tedbir kabiliyeti vard. Bir ksmnn hl hasis politikaclk menfaatinden baka bir ey dndkleri yoktu. Kendi kendime u karar verdim: Mnasip bir zaman ve frsatta stanbul'dan kaybolmak, basit bir tertiple Anadolu ine girmek, bir mddet isimsiz altktan sonra, btn Trk milletine felketi haber vermek. Mustafa Kemal Paa, stanbul'da baz yabanclarla da grmtr. Bunlardan en nemlisi, ngiliz rahibi Mister Frew ile olandr. Perapalas oteli mdr Msy Martin aracl ile tant Frew ile Mustafa Kemal Paa birka defa grmtr. Uzun zamandr Trkiyede
********************************************************* 37 Hkimiyet gazetesi 1926 Mart ve Nisan aylar

207

yaayan Rahip Frew, bir ngiliz ajan idi. ileride byk lde zararl faaliyeti grlecek olan Rahip ile Mustafa Kemal Paann neler konutuklarn bilmiy oruz. Fakat olayn nemi ortadadr. Grmenin birka defa tekrarlan mas, iki tarafn da bu bulumalardan bir eyler umduunu gsteriyor. Mustafa Kemal Paa, Anadolu'ya getikten sonra, Mister Frew'a Sivas'tan yazd bir mektuba Zt-filinizle Msy Martin delaletiyle vukubulan mlakatlarmz htrasn memnuniyetle muhafaza etmekteyim, diye balyor ve u cmlelerle bitiriyor: Yce ahsnzla olan grmemizde sizi bylesine bir siyaset ehli olarak deil, insanla hizmet eden adalete ak bir faziletli kii olarak kabul etmitim. Aldm son gizli bilgiler karsnda, bunda ne kadar yanlm oldu umu size bildirmekten eref duyarm. 38 Mustafa Kemal Paann temas ettii ahslar ve zm reler arasnda Trakya - Paaeli Mdafaai Heyeti Osmaniyesi de vardr. Cemiyetin stanbul daimi delegeleri, Mustafa Kemal Paay birka defa ziyaret etmiler ve uzun uzun grmlerdir. ubat 1919 banda vukubulan bir gr mede Bamza geer misiniz? diye soran heyet yelerine u cevab vermitir: Byle para para alacamza, btn memleket muhadderatn id are edecek, ele alacak bir teekkl mey dana getirip beraber alsak nasl olur. 39 Grlyor ki, Mustafa Kemal Paa, bir iki ay iinde stanbul'un havasn iyice anlam ve Ne yaplabilir? sorusunu zmtr. Devlet ricaliyle temaslar da zerinde durulacak nem dedir. Ali Fuat Paa aracl ile tand Dahiliye Nazr Mehmet Ali Bey ile akir Paann damad olan Bahriye Nazr Avni Paa ile birok defalar grmt. Bu iki nazr dolaysiyle dier hkmet azalar, Mustafa Kemal Paa hakknda az ok olumlu bir fikir edinebilmilerdir. Bu temaslar sonunda hkmete telkin ettii gven havas, Mustafa Kemal Paann Ordu Mfettii olarak Anadolu'ya gnderilm esini salayan etkenlerden biri, belki de balcas olmutur.
************************************************* 38 - Bu mektup Frew'in Sait Molla ile evirdii entrikalar rendikten sonra yazlmtr. 39 - Tevfik Byklolu Trakya'da Mill Mcadele C. I, S. 156. 208

208

D. M. KEMAL PAANIN ANADOLU'YA GNDERLM ES

Trkiye'yi stanbul'dan kurtarmak, artk hi bir ekil de mmkn deildi. Bizans, stanbul'da can vermiti; Osmanl Devleti de stanbul'da lecekti. Beri tarafta Anadolu, cidd bir refleks gstermeden, marur ve emperyalist Avrupallar tarafndan yutulmaya hazr, duruyordu. be aydnn, urada burada vcuda getirdikleri Mdafaai Hukuk teekkllerini umursayan yoktu. Anadolu'nun gsz, mecalsiz grn ve doulu bir tevekklle kaderini bek leyi hli, bu kaderi tyin edecek olanlara rahatlk ve riyordu. Yalnz, huzursuzluk kayna olmak istidadndaki baz blgelere dikkat etmekten baka ya placak i yoktu, nemli yerlerin kk mfrezelerle igali, dier yerlerde birer ikier irtibat subay bulundurulmas, her eyin yo lunda gitmesine yetiyordu. Padiah ve hkmet, Anadolu'ya arkasn evirmiti. Fakat, kuvvet almak iin deil, unutmak iin. Onlarn devleti de, Bizans gibi, stanbul surlar iine skmt. Bunu kurtarmaya alyorlard. Anadoluyu, ancak asayi olaylariyle hatrlyorlard. Mondros Mtarekenamesinin 7. ve 24. maddelerini nlemek iin asayiin salanmas son derece nemli bir hkmet grevi idi. Hi deilse bu grevi unutmu grnemezlerdi. Padiahn ve hkmetin Anadolu'dan duyduklar rahatszlk bundan ileri geliyordu. Mus tafa Kemal Paa ise, stanbul'da rahatsz ve huzursuz idi. Gz Anadolu'ya dikilmi, bekliyordu. Bir asayi meselesinin hazrlamakta olduu srprizden haberleri yoktu. SAMSUN OLAYLARI Mtareke Trkiyesinin en huzursuz blgeleri Samsun sancadr. Blgenin etnik yaps harb iinde yaad maceralar (Ermeni ve Rum tehciri) ve .

209

hazrlklar bu huzursuzluun balca kaynaklar idi. Bl gede, harbin bandan beri srp gelen ete faaliyetine, mtareke siyas renk vermeye balamt. ou Rum olmak zere elli kadar ete, Samsun sanca iinde huzur ve asayii kknden sarsm bulunuyordu. B tn bu zellikleriyle, daha mtarekenin ilk ayndan itibaren, Samsun blgesi, stanbul'daki ngiliz Kumandanlnn dikkatini ekmitir. Samsun, ayrca strateji bakmndan da byk nem tayordu. Karad enizin gney kylarnda, Orta Anadolu'ya alan en rahat kap phesiz Samsun liman idi. Kuzeyden Anadolu ierilerine sarkmak istiyenler iin bu kap el de bulundurulmal veya en azndan gvenlii salanmaly d. Henz ne yapaca bilinmeyen Enver Paann, eer Anadolu'ya gemee yeltenirse Samsun yolunu semesi ihtimali de ngilizlerce gzden uzak tutulamazd. ngilizler, Samsun'a kk bir asker birlik kardlar (9 Mart 1919) ve bir mfrezeyi Merzifon'a gnderdiler. Artk olaylar, 'biribirinin sebebi ve sonucu olarak akp gidecekti. Nitekim, Samsun'a ngiliz askerinin gelmesi ilk tepkisini ok abuk gsterdi. 17/18 Mart gecesi oradaki Trk birliklerinden makinal tfek blne bal Hamdi adnda bir temen askerlerini alarak daa kt. Temen Hamdi olay, gerekten son derece nemli idi. Bu olay, mill iyeti, memleketi Trk subay kadrosunun ha zr olduu bir davran ifade ediyordu. ttihat bir hareketin balamasndan zaten kukulu bulunan ngilizler, bu kk olaydan dolay daha ok endieye kapldlar. Zamann Genel Kurmay Bakan Fevzi Paann aadaki szleri bu endieyi belirtmektedir ; Samsun'daki birliklerden bir makinal tfek blne mensup temen Hamd Beyin bir makinal tfek ve bir miktar askerle daa karak Trk etelere yardmc olmas igal kuvvetleri kumandann bsbtn pheye d rmtr. Erkan Harbiye! Umumiyeye memur olan tilf kuvvetlerinin irtibat subaylar sk sk yanma gelerek benden bu hususta ayrntl bilgi istiyorlard. 40 Nihayet, ngilizlerin tahrikiyle Trk makamlarnn dik kati de Samsun blgesine evrilmi oluyordu. Blgedeki
*********************************************************** 40 - 24 Aralk 1918'den 14 Mays 1919'a kadar Genel Kurmay Bakan olan Fevzi akmak'n, bu gnlere ait htralar 1948 Mays aynda Akn gazetesinde yaynlan mtr. 210

210

asayisizlik ve Trk halkn Rumlara kar silahlandrld hakknda ngiliz Yksek Komiserliinin ve Karadeniz Ordusu Bakumandanlnn bitip tkenmeyen ve son gnlerde artan ikyetlerini nlemek gerekiyordu. Bunun iin tek kar yol, olaanst yetkilerle, muktedir ve gvenilir bir kumandan Samsun'a g ndermekti. Bu sralarda Trk Genel Kurmay, orduyu sefer h linden hazar hline sokmak iin pln hazrlamakta ve bu maksatla Ordu Mfettilikleri kurulmasn dnmekte idi. Kaldrlan Ordu Kumandanlklarnn yerini dolduracak olan bu Mfettilikler, normal olarak tlim ve terbiye ile u ramaktan baka, tede beride dank bulunan silh ve cephaneyi depolarda toplayacak ve blgel erinde huzuru ve gveni salayacaklard, ngiliz Kumandanl Kurmay ile bu hususta anlamaya varlmt' 41 . O hlde Samsun'a gnderilecek kumandan bir Ordu Mfettii olabilirdi. Hkmetin, ngiliz ikyetlerini nlemek abas ile Genel Kurmayn Ordu Mfettilikleri kurma yolundaki almalar bylece, ekil ve zaman bakmndan birbirine uygun dmt. Harbiye Nezaretinin bu konu ile ilgili olarak ngiliz ktaat Bakumandan General Milne'e yazd 8.6.1919 tarihi cevabi yaz, aada grld zere, ngilizleri tatmin iin kaleme alnm olmakla beraber gerei de ifade etmektedir. Mustafa Kemal Paann Dokuzuncu Ordu Mfettiliine tayinine en etkili sebeplerden biri ngiltere Devleti Fahimesl temsilcisinin Babliye verdii bir nota olmutur. Bu nota zerine Sadrzam Paa siyasi temsilci ile grm ve bir m fetti gndereceini sylemi ve bir eit itiraza da mruz kalmamtr, zelli kle o sralarda karargh- Devletlerinin dahi silahlarnn toplanmad ve ya nakledilmedii hakknda bir ok ikyetleri de vard. Bundan dolay hem btn ikyetin nn almak v e hem de hkmetin mtarekename gereince sorumlu ol duu gvenlii ve memleketin dzenini temin etmi ol********************************************* 41 - Fevzi Paa Akn Gazetesinde kan ve yukarda sz edilen htralarnda bu hususa iaret etmektedir. Ordu Mfettiliinin kurulmas, M. Kemal Paann 9. Ordu Ktaat Mfettiliine tyininden sonra ve ngilizlerin bu tyinden kukulanmas zerine hemen tahakkuk ettirilmitir.

211

mak iin vekiller heyetince memleket gvenlik blgesine ayrlm ve her blgeye bir mfetti tayin edilmitir ki Mustafa Kemal Paa da ibu mfettile rden biridir. Yni .... tarih ve numaral yaznzda talep ve tasvip buyurduunuz ekilde Yakup evki Paann yerine tyin edil mitir. Ancak hazeri tekilt olduu iin Ordu Kumandan deil, Ordu Mfettii unvanna sahi ptir. 42 MFETTLK GREV N M. KEMAL PAA'NIN SELMES O gnn artlarna gre bir generalin byle nemli bir gr eve tayininin Genel Kurmay, Harbiye Nezareti, Sadrzam ve Hkmet, Padiah ve nihayet gal Kuvvetleri Kumandanl barajlarndan gemesi gerekmekte idi. Samsun olaylarnn tahkiki ve asayiin salanmas maksadiyle ve 9. Ordu Ktaat Mfettii sfatiyle Anadolu'ya gnderilmek zere Mustafa Kemal Paa'nn seilmesi bu bakmdan zellikle zerinde durulacak bir konudur. nce, baz yanl kanlarn dzeltilmesi iin iaret et mek gerek ki, Mustafa Kemal Paaya verilen grev O'nu Anadolu'ya aktarmak iin bilhassa icat edilmemitir. Btn olaylar bunu aka gstermektedir. Tyin keyfiyetinin byle maksatl bir yn olamaz. Samsun olaylarna verilen nem, Anadolu'ya gemek niyetinde olan M. Kemal, Paaya nihayet bir frsat yaratmtr. Dier taraftan, Paann o sralarda stanbul'un uzaklatrlmas gereken tehlikeli bir ahs olarak grldn kabule de pek imkan yoktur. Kendisine verilen grevin nemi ve geni yetki, bu kabil iddialar rtmektedir. Daha nce de belirtildii gibi, ngiliz ikyetlerini nlemek iin aranan adam muktedir ve gvenilir bir kumandan olmal idi. Mustafa Kemal Paa, harb iinde baar kazanm, hret yapm gen kumandanlarn banda geliyordu. Grevin istedii birinci vasf bakmndan mkem mel bir aday idi. Genel Kurmay ve Harbiye Nezareti ba rajlarn kolayca geebilirdi. Enver Paaya ve Almanlara aleyhtarl, bunlarla hi bir zaman geinememi olma s da istenilen gveni veriyordu. Gerek zamann Hk meti ve Padiah, gerekse ngilizler, ttihatlk ve Alman dmanlnda ortak bir gr tadklarndan, Mustafa K emal Paa grevin istedii ikinci vasf bakmndan da kusurlu saylamazd. Nit ekim, ngilizler Ali hsan Paa ve
********************************** 42 - H.T.V. Dergisi Say 1, Vesika No: 18. 212

212

Yakup evki Paa gibi baz Ordu Kumandanlarn iban dan uzaklatrdklar, hatt tevkif ettikleri halde Mustafa Kemal Paaya dokunmamlard. 43 Bata Sadrzam Ferit Paa olmak zere Hkmetin, Mustafa Kemal P aaya gven duymasnda Dahiliye Na zr Mehmet Ali Beyin rol olduunu kabul etmek gerekir. Hrriyet ve tilf Frkas ileri gelenlerinden ola n Mehmet Ali Bey, Ali Fuat (Cebesoy) Paa araclyla Mustafa Kemal Paay tanm ve a kraba olduu Cebesoy ailesinin de tesir ve telkini ile Paa hakknda mspet kanaat edinmiti. Mustafa Kemal Paann tyinini kolaylatran bu ili kiden baka, Bahriye Nazr Avni Paa zerinde de dur mak gerekir. Avni Paa, Harbiye Nazr akir Paann damad, Mustafa Kemal Paann dostu idi. Sk sk grr lerdi. Kuvvetli bir kiilii olmamakla beraber, kabine ye si bulunmas ve tyinle ilgili nfuzlu bir Nazra akrabaln verdii yaknlk, Mustafa Kemal Paann tyininde az ak messir olmutur. Sultan Vahidettin'in Mustafa Kemal Paa hakknda kanaati, hi phe yok ki, O'na en az bu nemli grevin verilmesine msaade edecek kadar m spet idi. Velihatlndan beri tand fahr yaverinin kabiliyetinden kendi sine olan ballndan phe edecek hi bir sebep yok tu, ikisi de Enveri sevmiyorlard. Ayn kimseye kar duyulan bu ortak his onlar az ok birbirine yaklat rm olmalyd. Kald ki, Vahidettin, Mustafa Kemal Paa'nn ancak byk ilerle tatmin olacak mizacn biliyor ve muhtemelen O'nun ahsnda mevcut glklerin yenilmesinde iki taraf iin de krl neticeler salayacak bir mttefik gryordu. Byle bir yorumda bulunmamzn en nemi sebebi , Mustafa Kemal Paann tyinine ait iradei seniyenln ufak bir tereddt gsterilmeden derhal kmasdr. Harbiye Nezareti, Paann tyinini , Padiaha arzedilmek 30 Nisanda Sadarete yazm ve ayn gn padiahn iradesi alnmtr. Tarih aratrclarna faydal olur midiyle bu konu
******************************************* 43 -General Milne'nin, M. Kemal Paa gittikten sonra bu tyine kar menfi tavr taknmasna ve Paann geri arlmas iin Harbiye Nezaretine nota vermesine ramen, dier baz ngiliz mercilerinin tayinden daha nce haberdar olduklarn sanyoruz. 213

213

da ileri srlen iki iddiadan bahsedeceiz. Birincisi, M fettilik grevi iin Mustafa Kemal Paay bizzat Padia hn setii, ikincisi Milli Mcadeleyi amak zere Padiahn Mustafa Kemal Paaya bir hatt hmayun verdii iddiasdr. Vahidettin'in kamasndan sonra, yzellilik listeye da hil olmad halde memleketi terkeden Radi Azmi (Yeen) 44 Beyin ifadesine gre, eski sultan, Sen Remo'da bir gn kendisine yle demitir: Samsun'a bir mfetti gnderileceini renince, ya verlerinden erkanharb mirlivas Mustafa Kemal Paay da adaylar arasnda gz nne al nz, diye uyardm. Padiah tarafndan Mustafa Kemal Paaya verildii iddia edilen 14 Mays 1919 tarihli hatt hmayunun elimize geen sureti aadadr: Yaveran ehriyaranemden Erkn Harbiye Mirlivas Mustafa Kemal Paaya Harbi Umuminin mttefikeyn hesabna ziya zerine tahassl eden vaz iyeti siyasiye ecdad izamm mlkn ve makam hilfet ve saltanat mkil ve tehlikeli bir sahaya srklediinden hkmeti seniyemln karar vehile tyin olduunuz mntakada asayii temin ve marzi ahaneme mugayir ahvalin hudusn men ile cmleten defi saile bez li cehd ve gayret ederek milletimin masuniyetini teyid ve mlkmn yad mtearrizinden tahlis iin yek vcud olarak hareket edilmesini selm ahanemle asker ve memurin ve ahaliye tebliini irade ederim. 45 Bir metin hlinde ortaya atlan hatt hmayunun uy durma olmas ithimali kanaatimizce zayftr. Fakat, Mus tafa Kemal Paann bunu ie yarar bir belge saymad ve hi bir yerde kullanmad da muhakkaktr. Paann karargh ile birlikte, Sivas'taki III. Kolordu Kumandanlna giden Albay Refet (Bele) Bey bile byle bir belgeden ha berdar olmadn bize syl emitir. Bu hatt hmayun doru da olsa, padiaha bundan bir eref pay ka rmak mmkn deildir. Hkmdarn syledii yuvarlak lflar, herhalde Mustafa Kemal Paann ya*************************************************** 44 - Mtarekede Polis Mdriyeti Umumiyesinde u be mdrl ve bir ara Kadky Belediye Reislii yapmtr. 45 - Mevlnzade Rfat, Trk inklbnn iyz, 2. Fa sl, S. 36, 1929 Halep. 214

214

pacaklarn kasdetmiyordu. Ancak kabul etmek gerekir ki, Paann bu greve tyinini baz kimseler kolaylatrm, Padiah ile Sadrzam engel olmadklar gibi kendisinden faydal hizmetler ummulardr . Mustafa Kemal Paann 9. Ordu Mfettiliine tyini ile ilgili muamel elerin tamamlanmasnda ok acele edildii dikkati ekmektedir. yle ki : 30 Nisan 1919'da Harbiye Nezareti, M. Kemal Paann 9. Ordu Ktaat Mfettiliine tyin olunduunu ve bunu ve buna ait Padiah iradesinin istihsal edilmesini Sadarete yazyor. 30 Nisan 1919'da rade-i seniye kyor. 6 Mays 1919'da Harbiye Nezareti, Meclisi Vkelca grlp kabul edilen mfettilik talimatn M. Kemal Pa aya tebli ediyor ve bu yaznn s onunda harekette acele etmesini bildiriyor. 7 Mays 1919'da Harbiye Nezareti, M. Kemal Paann tyinini ve kend isine verilen talimat suretini Kolordulara tebli ediliyor. 3 Mays 1919'da Harbiye Nezareti, ayn hususu neza rete bal btn dairelere tamim ediyor. Hkmet kadar M. Kemal Paa da acele etmekte idi. Harbiye Nezaretine yazd Aceledir kaytl ve 13 Mays 1919 tarihli yazsnn sonunda yle d emektedir: Yukarda arzolunan iler neticelendirildikten ve bun dan dolay maiyetimdeki beylerin ve subaylarn hazrlk larn yapmak ve ailelerinin ihtiyalarn temin etmek gibi hususlarn gerektirdii paray bilfiil vermek imkn do duktan gn sonra hareket olunaca kesindir. Hakikaten gn sonra, 16 Maysta Mustafa Kemal Paa karargh ile birlikte stanbul'dan hareket etmitir. Bu hususla ilgili btn formalitenin ve hazrlklarn tamamlanmas sadece 15 gn srmtr. MUSTAFA KEMAL PAA'YA VERLEN TALMAT Dokuzuncu Ordu Ktaat Mfettiliine verilecek talimat bal altnda kaleme alnanan ve M. Kemal Paann grevi ile yetkilerini belli eden yaz, Genel Kurmay kinci Bakan Albay Kzm (nan) tarafn dan hazrlanmtr. Mustafa Kemal Paann, yetkilerin tutulmasndaki istekleri de dikkate alnarak yazlan talimat Harbiye Nazr imzalamaktan ekinmitir. Harp Tarihi Vesikalar Dergisinde yaynlanan fotoko2215

215

pide talimatn altnda Harbiye Nazrnn yalnz mhr var dr. Kazm Bey dahi msveddeye imzasn koymamtr. Halbuki bu talimatn, Hkmetin onay ndan gemesi gerekiyordu. Nitekim, talimat Meclisi Vkelda en az iki de fa sz konusu edilmitir. Harbiye Nezaretinin M. Kemal Paaya yapt 6 Mays tarihli tebligatta aynen yle denil mektedir : ...Yce grevleri hakknda vekiller heyetince gr ldkten sonra kaleme alnan bir kt'a ynetmelii rnei iliiktir. Bundan anlalyor ki, 30 Nisan ile 16 Mays arasnda Meclis -i Vkel M. Kemal Paaya verilecek grev ve yet kileri grmtr. Ayrca, Harbiye Nezaretinin 7 Mays tarihli bir yazsna cevap olarak Sadrazamlktan gelen 16 Mays tarihli yazda, ynetmeliin vekiller meclisinde okun duu ve iindekilerin uygun grld aka ifade edil mektedir. Bu gerekler bizi u sonulara ulatrmaktadr: 1 Samsun olaylarnn soruturulmas greviyle 9 Ordu Ktas Mfettifiine tyin edilen M. Kemal Paa, zamann hkm etince gvenilir bir kimse olarak kabul edilmitir. 2 Bu sebeple kendisine ok geni yetkiler tanmak ta bir saknca grlmemi ve bu hususta Genel Kurmay ca hazrlanan talimat hi bir gle uramadan hkmet tarafndan aynen tasdik olunmutur. Ankara'dan itibaren btn Orta ve Dou Anadoluyu deta hkmet yetkisiyle M. Kemal Paann emir ve ku mandasna veren bu talimat nemi sebebiyle aynen aaya alnmtr: Dokuzuncu ordu ktalar mfettiliine ait vazifeler (Yce ahsnzn Dokuzuncu Ordu ktalar Mfettiliine tayini hususuna padiah Hazretlerinin yksek emri kmtr.) Ancak bu mfettilikteki yksek vazifeler yalnz askeri olmayp mfettiliin ierdii blge dahilinde ayn zamanda mlkidir. 1 Bu ortak vazifeler unlardr: a) Blgede i gvenliin salanmas ve devam et tirilmesi ve mevcut gvensizliin sonradan ortaya kabilecek sebeplerinin tesbiti. b) Blgede tede beride dank bir halde varln dan sz edilen silahlarn ve cephanenin bir an nce top lattrlarak uygun depolara biriktirilmesi ve muhafaza altna alnmas. 216

216

c) eitli yerlerde bir takm ralar mevcut olduu ve bunlarn asker toplamakta bulunduu ve resmi olmayan bir ekilde ordunun bunlar himaye ettii iddia olunuyor. Byle ralar var olup da asker topluyor, silah datyor ve ordu ile ilikide bulunuyorsa kesinlikle yasaklanmas ile bu tr uralarn ka ldrlmas. 2 Bunun iin : a) ki tmenli olan nc ve drt t menli olan on beinci kolordular mfettilik emrine verilmitir. Bu kolor dular harekat ve gvenlik hususunda dorudan doruya Mfettilikle, gnlk iler yani, zgrlk ileri ve genel ku vve gibi hususlarda eskisi gibi Harbiye nezaretiyle haberleeceklerdir. Tmen veyahut blge kumandanl veya bir hususi vazifeye tayin edilecek subaylarn tayin veya deitirilmesi mfettiliin izni ve isteiyle olacaktr. Bununla ber aber dier hususlar asndan lzum ve men faat grerek mfettiliin verdii emirleri kolordu kumandanlklar aynen uygulayacaklardr. zellikle salk d urumlar ok nemlidir. Bu konudaki aratrmalarn ve icraatn halka da yaygnlatrlmas lzmdr. b) Mfettilik blgesi Trabzon, Erzurum, Sivas, Van vilayetleriyle Erzincan ve Canik bamsz sancaklarn ier diinden mfettiliin yukarda saylan vazifeleri yrtmek iin verecei btn emirleri bu vilayetlerle mutasarrflklar dorudan doruya yerine getirece klerdir. 3 Mfettilik snrna komu vilayet ve bamsz sancaklar (Diyarb akr, Bitlis, Elaz, Ankara, Kastamonu vilayetleri) ile Kolo rdu Kumandanlklar da mfettiliin vazife yapmalar srasnda ki mseye danmadan yapacaklar mracaatlarn gz nnde bulund uracaklardr. 4 Mfettiliin askeri hususlara ait bavuru yeri Harbiye Nezareti o lmakla beraber, dier hususlar iin ilgili makamlarla haberleecek ve bu habe rlemeden Harbiye Nezaretine de haber verecektir. 46 MFETTLK KARARGAHI 9. Ordu Ktaat Mfettiliine tyin olunan Tugeneral M. Kemal Paa, kararghn u ekilde tekil etmiti. Kurmay Bakan: Kurmay Albay Kzm (1) Kurmay Bakanl Emir Subay: stemen Hayati (2)
****************************************** 46 Harb Tarih Vesikalar Dergisi, Say 1, Vesika 3 (1) General Kzm Dirik: zmir Valisi ve Trakya M 217

217

Kurmay Bakan Yardmcs: Kurmay Yarbay Mehmet Arif (3) 1. (Harekt) ubesi Md.: Kurmay Binba Hsrev (4) Topu Kumandan: Binba Kemal (5) Shhiye Reisi: Dr. Albay brahim Tali (6) Shhiye Reisi Yardmcs: Dr. Binba Refik (7) Bayaver: Yzba Cevat (8) Kurmay mlhaklar: Yzba Mmtaz (9) ve smail Hakk (10) Emir Subay: Yzba Ali evket (11) Karargh Kumandan: Yzba Mustafa (12) ae Subay: stemen Abdullah (13) ifre: Ktip Faik (14) ifre mlhak: Ktip Memduh (15) ifre mlhak: stemen Hikmet (16) ifre mlhak: Temen Muzaffer (17) Mfettilik emrine verilen iki Kolordudan Sivas'taki III. Kolordu Kuma ndanl mnhal idi. M. Kemal Paann bu kumandanlk iin setii Albay Re fet (Refet Bele) Bey de Mfettilik karargh ile birlikte Anadolu'ya gidiyordu. Bu Anadolu yolcularndan bahsederken, M. Kemal Paann u szlerini hatrlamamak mmkn deildir: Milli mcadeleye beraber balayan yolculardan baz lar, milli hayatn bugnk Cumhuriyete ve Cumhuriyet ka nunlarna kadar gelen tekmltnda, kendi fikriyat ve ruhiyatnn ihatas hududu bittike, bana mukavemet ve muhalefete gemilerdir. 47 Bu szlerle, phesiz aralarna sonradan katlan yol culardan da bazlar kastediliyordu.
******************************************************** fettii Umumist olmutur. (2) Sonra Cumhurbakanl zel Kalem Mdr olmutur. (3) Ayc Arif diye mehurdur, zmir suikasdinde aslmtr. (4) Hsrev Gerede: Muhtelif Bykeliliklerde bulunmutur. (5) Korgeneral Kemal Doan. (6). Varova Elilii ve milletvekillii yapmtr. (7) Refik Saydam: Bavekil iken lmtr. (8) Bolu milletvekili olan Cevat Abbas. (9) ve (10) tesbit oluna mamtr. (11) Sonra milletvekili olmutur. (12) 1. B.M.M. de Tokat mebusu olmutur. (13). (14) ve (15) tesbit oluna mamtr. (16) Askeri Yarg Tmgeneral Hikmet Gerek i. - kararghtaki vazifesi tesbit edilmedi. (17) Muzaffer Kl: M. Kemal Paaya uzun mddet emir subayl yapmtr. Kararghta da ayn vazife ile bulunmu olmas muhtemel. 47 - Nutuk, C. 1. S. 16.

218

DRDNC BLM ANADOLU HTLL

nszde de ksaca sylediimiz gibi, yeni Trki ye'nin kuruluunu hazrlayan 1919-1922 yllar, iine ald btn olaylar ile Trk Mill Mcadelesini ifade etmektedir. Bu dnemin tmn, hukuki ve fiil anlamiyle bir harb hli olarak kabul etmek mmkn deildir. Geri 1919 ve 1920 yllarnda Bat An adolu'da, Gneyde ve Douda birtakm kk muharebeler olmutur. Fakat Trkiye'nin kurtuluunu ve istikllini salayan asl harb Yunanllarla yaplan harbdir. Bir bakma, bu harpte geri plnda bir lye kadar ngiltere de vardr. Byk Millet Meclisi Hkmetinin ordusu, Yunanllarla ilk muharebeyi 9-10 Ocak 1921'de nn'de vermitir. Bundan nce Yunan birlikleri ile Trk Milis Kuvvetleri veya ordu birlikleri arasnda ce reyan eden atmalar ok kk apta hareketler olup, Trk - Yunan harbinin balang safhasnn olayl ardr. Bu arada, yalnz Ekim 1920 sonlarnda Gedizdeki mnferit Yunan tmenine, erkez Ethem kuvvetleri ile 11'inci ve 61!inci Trk Tmenlerinin giritikleri taarruz hareketi, az ok ciddi bir grnt edir. Ancak, bu hareket de, Genel Kurmay Bakanlnn istei dnda giriilmi olmas, geli mesi ve sonucu bakmndan istikll Harbinin ilk muharebesi saylacak nitelikte deildir. Esasen harb tarihi de Trk stikll Harbi Konusunu Birinci nn muharebesi ile incelemeye balar. 1919 ve 1920 yllarna damgasn vuran ol aylar; Mdafaa Hukuk Cemiyetleri ve kongreleriyle, Anadolu halknn tekiltlandrlmas, Byk Millet Meclisinin almas ve bir ihtill niteliinde olan bu gelimeye kar giriilen hareketlerdir, i isyanlar diye adlandrlan bu kar ha reketler, gerekte birer kar ihtill hareketidir. Kar ihtill hareketlerinin, ihtillciler tarafndan bastrlmas da 219

219

1920 yl sonuna kadar tamamlanmtr. Bu bakmdan da 1919 ve 1920 yllar muharebelerin cereyan ettii 1921 ve 1922 yllarndan ayr bir karakterde g rnmektedir. Byk Millet Meclisi Hkmetinin btn Anadolu'da hkimiyet kurabilmesi, yalnz kar ihtill hareketlerinin temizlenmesi ile deil, ayn lde nemli Milis Kuvvetlerin (Kuvayi Milliyenin) tasfiyesi ile mmkn olmutur. Hkmet otoritesini byk lde zaafa uratan Demirci Mehmet Efe ve erkez Ethem kuvvetleri, 1920 yl sonuna doru tasfiye edilerek Trk istikll Harbinin yaplmasna engel tekil edecek btn przler ortadan kaldrlmtr. te bu sebeplerle, 1919 -1920 yllarnn olaylarn bir btn olarak ele almak ve ihtillin meruluk ka zand dnem olarak incelemek gerekmektedir. Byk Millet Meclisinin almas ile meruluk kazanan ve meru dzeni zedeleyen Demirci Efe ile erkez Ethem kuvvetlerini, ka r ihtill hareketlerini tasfiye ederek baarya ulaan Anadolu hareketinin ihtill olarak kabulnn ne dereceye kadar doru olduunu tesbit edebilmek iin, ihtill kavram z erinde duracaz ve Anadolu hareketinin bu kavram ile elan ilik ilerini bulmaya alacaz. HTLAL KAVRAMI htillin kesin olarak mutabk kalnan bir tarifi yoktur. Ancak, eitli aklama ekillerinde, baz unsurlar zerin de ortak bir gre varld grlmektedir. Bu unsurlar bize, hkmet darbesi, syan gibi hareketlerle, ihtillin birbirinden ayrdedllebilmesi imknn vermektedir. htilli hazrlayan etkenler, ihtillin olu ekli, ihtillle ulalmak istenen amalar daima deiik nitelikte ve grtedir. Genel olarak aydnlar tarafndan idare edilmekle beraber, ihtilllerin dayand kuvvetler de ok defa birbirinden farkldr. Bazen ihtill, hedefine zikzaklar izerek ilerler ve hedeften geici olarak ve ksmen ayrld olur. Bu husus eer uurlu bir olu ise, ihtill metodu ile ilgilidir. Zaman ls ile deerlendirildiinde, bir ihtillin hedefe ulama orants veya belli bir notada kal, harek etin ihtill olma vasfn deitirmez. Bu durum, htillin sadece niteliini gsterir. htilli karakterize eden izgiler ze ve biime bal farkllklar yznden zenginlemekte, fakat, kavram zerinde net ve basit bir tarih bulunmasn gletirmektedir. 220

220

Larousse'un son basksnda, ihtill; bir devletin ekonomik, sosyal, yahut politik strktrnn ni ve iddetli bir e kilde deimesidir, eklinde tarif edilmitir. Bir deime ifade eden ihtill hareketinde, nilik ve iddet -zor kullanlmas- ihtillin anlamazla dlmeyen iki unsurudur. Yava, yava ve normal tekml -evolsyon- yoluyla olan deimeler, bylece ihtill kavramnn dnda kalmaktadr. Geri ihtilllerin fikri hazr l uzun bir a, bazan bir yzyl akn bir zaman kaplar; fakat, hareket birdenbire patlayarak, ihtill kendini gsterir, iktidarlar, siyas strktrde ve ona bal olan ekonomik ve sosyal strktrde deiiklik yaplmasna ta raftar olmadklarndan, ihtillde iddete bavurmak, yni kuvvet kullanmak de imez bir kuraldr. htill kavramnda ve tarifinde mutabk kalnlan bir dier unsur, de iikliin niteliiyle ilgilidir, ihtillde, ekonomik, sosyal ve politik strktrn deimesi kast vardr ve ihitlli karakterize eden en nemli unsur bu dei medir. Genellikle, ekonomik, sosyal ve politik deime bir arada mtala edilmektedir. Halbuki, her deerin ayn zamanda ve beraber d eimesi ok defa mmkn olmad gibi, art da deildir. Ekonomik ve sosyal strktr i ie, birbirine bal olduu iin deime birlikte cereyan eder. Politik sistemin, geici bir sre iin de olsa ekonomik ve sosyal strktrn deimesi siyas r ejimi deitirir veya zorlar, yahut siyas rejim deiiklii ile ekonomik ve sosyal strktrn deimesine gidilir. Bu bakmdan, ekonomik, sosyal yahut siyas deiiklikten szetmek, ihtill kavramnda aranan deiiklii daha doru belirt mektedir. Devletin yalnz idare edenler kadrosunu dei tirmek, phesiz siyas strktrn deitiine dellet etmez. Siyas yapdaki deiiklik, eer sosyal ve ekonomik strktr deitirmeye mncer olacaksa ve onu hedef tu tuyorsa ancak o takdirde ihtillden sz edilebilir. Aksi hlde hareket, Coup d'tat dan baka bir ey deildir. htillin mutlaka bir fikr kayna olmak ge rekir. Fakat, bu kaynan her zaman bir doktrin veya ideoloji olmas art deildir. Toplumun ekonomik ve sosyal yapsnn deimesini hedef tutan hareket, elbette bir fikre da yanmaktadr. htillin getirecei yeni dzen, bu fikri ve eski dzenin yklnn gerekesini ifade eder. Dier taraftan, yeni dzenin ileri karakterde olmasn, ihtillin artlar arasnda mtala edenlere hak vermemek mmkn 221

221

deil. Mahmut Esat Bozkurt, Trk inklb Tarihi Enstits derslerinde, ihtillin tarifini ileri bir nizam kuran hareket eklinde tanmlamaktadr. 1 Profesr Yavuz Abadan da bu hususu ihtillin art olarak benimsemi bulunuyor ve daha baka faktrler ekleyerek yle diyor. 2 Devrimde yalnz ykclk deil, ayn zamanda yap clk da esas artlardan birini tekil etmektedir. Bu itibarla fikri cevheri snm olduu in yk lmas istenen mevcut dzen ve deerin enkazn da, bir malzeme hlinde ve ge rektii nisette kullanarak, yeni bir dzen ve deer ya ratmak sz konusudur. Grlyor ki, devrim mevcut durum daki dzen ve kymeti zorla ykarak onun yerine yeni ve ileri bir fikre dayanan yeni bir dzen ve deerin getirilme sidir. Devrimi sradan ekiyalk ve isyan olaylarndan ayran zellik de, bu fikri karakterde sakldr. Devrim ile doan yeni durumun, eski dur uma gre leri bir mahiyet tamas zaruridir. Eer devrimde vcut bulan yeni durum, eskisine gre daha geri bir vasf tayor ise ' bir inklp deil, bir irtica; bir ilerleme deil, ger ileme meydana gelmi demektir. Bu ilerilik kriterini belirtecek, yine kymet hkmleridir. Profesr Abadan, lerilik kriterini aklayp bz r nekler verdikten sonra konuyu u ekilde balyor: Geri her olayda, bu verdiimiz rneklerde olduu kadar kolay ve b asit, deer veya deersizlii tyin imkn yoktur. Ancak ay dn ve yksek seviyeli insanlar iin, ilerilik ve gerilie sebep olan kymet hkmlerini isabetle ver mek, her zaman mmkndr. Bundan u netice kar ki herhangi bir durumun ilerilik ve geriliini tyin keyfiyeti zamana, cemiyete ve dnya grne bal olarak deiebilir. Zaman ve dnya gr ne olursa olsun, ihtill ka rekterinde grnen bir hareketin getirdii deiikliin gerek niteliini anlayabilmek iin o hareketin, iinde cereyan ettii toplum tipini gz nnde tutmak gerekir. Bir ihtillin etkenlerini ve gerekleme artlarn profesr Hseyin Kbal da, yle ifade etmektedir: 3
************************************************ 1 Dr. Mahmut Esat Bozkurt, Atatrk ihtilli. S. 65, stanbul 1940. 2 Prof. Dr. Yavuz Abadan, Trk inklb Tarihi Notlar, S. 6. 3 Hseyin Kbal Yeni Trkiye, Sahile: 108-109. 222

222

Genellikle inklplar, kaynak ve mahiyetleri bak mndan, daha ok ideolojik ve sosyal amillere, gerekle me ve devamlar bakmndan ise siyasi sebeplere baldr, ounlukla yalnz bir sekinler aznlna inklp ihtiyacn duyuran ideolojik ve sosyal sebepler inklplarn sebep ve ieriini hazrlarsa da, onlarn tesirli bir aksiyon-hline girebilmesi, kurumlamas, yine bir aznlk te kil eden sekinler eliyle, yeni artlara uygun yeni bir siyasi dzenin kurulmas sayesinde mmkn olur. nk si yasi dzen, zorlayc meyyidelerle riayeti salanan bir sistem olduu iin, muayyen bir ideolojiye tekabl eden itimai dzenin atsn kurar ve meriyetini temin eder. Binaenaleyh, her inklbn ekseriya yapmaa mecbur olduu ilk i, ii bo bir kalp hline gelen eski siyasi dzen yapsn ortadan kaldrarak yerine yeni ideolojiye uygun yeni personel ve tekilat ile kendisini fiilen gerekletirebilecek ve merulatracak yeni bir siyasi dzen koymaktr. NEDEN ANADOLU HTLAL ncelediimiz olaylarn ak iinde Anadolu kelimesi yalnz corafi bir isim deildir. Bunu aan bir anlam ifade etmektedir. Milli hareket, kaynan Anadolu'da bulmu, ihtillin liderini Anadolu barndrm ve btn ihtillci ve sava kuvvetleri Anadolu vermitir. Osmanl hk metine kar giriilen har ekette hkmet tarafn sonuna kadar yalnz stanbul tutmu v e ihtill hkmet atmas eklen ve mahiyeti itibariyle stanbul - Anadolu mcadelesi hlinde cereyan etmitir. Baka bir deyimle, ihtille kar olan fikirlerin ve ku vvetlerin hazrland stanbul, mcadelenin sonuna kadar tek bana Anadolu'nun karsna dikilmitir, stanbul yalnz hkmet merkezi olmas sebebiyle deil, Trkiye'yi paralamak ve yok etmek isteyen tilf Devletlerine karargh tekil ettii iin de Anadolu'yu karsna almtr. Mustafa Kemal Paa, stanbul'da milli cereyan tutan bz ahslara yazd 21 Haziran 1919 tarihli mektupta. stanbul'un artk Anadolu'ya hki m deil, tbi olmak mecburiyetinde bulunduunu ifade ederken ihtillin adn da koymu oluyordu. Belgeler, bu harekete en uygun adn Anadolu htilli olduunu belirten cmlelerle doludur. Milli bir kongre toplamak iin Anadolu'nun bilvcuh en emin mahallini 223

223

semek, Anadolu'nun saf ve mukaddes milli emelleri Anadolu halk milli stiklali kurtarmak in bastan aa tek vcut bir hle getirilmitir cmleleri bunun canl rnekleridir. Btn Mdafaai Hukuk Cemiyetlerini birletirerek tek bir tekilt meydana getirmek iin toplanan Sivas Kong resinde, yeni teekkln ad Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti olarak kabul edilmitir. Halbuki, Sivas Kongresine Rumeliden yni Dou Trakya'dan kimse katl mamt. Fakat Cemiyetin ad tesbit edilirken politik bakmdan Rumeli kelimesi de ilve edilmitir. Gerekte bu teekkl bir Anadolu Mdafaai Hukuk Cemlyetidir. Btn bu gerekler sebebiyle ihtille Anadolu htilli demeyi tercih ettik. phesiz. Atatrk htilli veya Trk htilli de denilebilir. Fakat ileke Anadolu'nun ve Ana dolu halknn bu ihtilldeki yeri, kanaatimizce, her eyden ar basyor. Geri, Anadolu ihtilli bir kadro hareke tidir ve halkn bu harekete ne ekilde ve ne lde ka tld bu kitabn 2. blmnn Halk ksmnda belirtilmitir. Ayrca, Anadolu'da yer yer kar ihtill hareketleri de olmutur. Btn bunlara ramen, hele Byk Millet Meclisinin almasyla, Anadolu, yeteri kadar birlie kavumu ve bu birlik, ihtillin siyas ve asker kuvvetinin sembol olmutur. htill kadrosu, ilk gnlerden itibaren Anadolu ve Anadolu halk adna hareket ettiini akla makla, her eyden nce Anadolu ve Anadolu halkn kur tarma amacn gttn de ifade etmi oluyordu. ANADOLU HTLALNN NTEL Anadolu htilli, d grnyle yabanc igallere kar vatan kurtarmak gerekesine dayanmaktadr. Halbuki bu grn gerisinde uzun yllarn hazrlad, devletin bnyesini deitir fikri yatar. Hareketin nnde ve banda bulunanlarn ounluu ihtillci bir cemiyetin, ttihat ve Terakkinin, fikir ve heyecan potasnda yorulmu kimselerdi. Cumhuriyeti akllar almay acak olanlar bile en azndan merutiyeti idiler. Trkiye'nin bir takm kkl deiikliklerle kurtulacana inanmlard. Fakat, nelerin deimesi gerektiini pek bilmiyorlard. 1908 ihtilline u veya bu suretle karm olanlar kendilerini Anadolu htillinin iinde bulduklar zaman, belki daha ileri bir ihtill fikrine sahip deillerdi. Yalnz, bu defa arkasndan gittikleri 224

224

lider, ttihat ve Terakkinin liderlerine benzemiyordu. Onun kafas nda, Anadolu ihtillinin gerek etkeni olan fikirler gnden gne olgunlamakta idi. Eer Trkiye kurtulacaksa, Osmanl devlet dzenininde yaplacak ekli deiiklik lerle deil, yeni bir devlet dzeni getirerek kurtulacakt. Mustafa Kemal Paa tarafndan daha baka biimde ifa de edilmi olan bu fikir Anadolu ihtillinin ilk olarak devletin politik strktrn deitirmeyi hedef gttn gs termektedir. Bunun yan sra balangtan itibaren sosya l strktrn de deimesi gereinin dnldn ortaya koyan szlere ve fikirlere rastlama ktayz. zellikle halk bir gr, Anadolu ihtilli nde kuvvetle kendini belli etmektedir. Nitekim, zaferden hemen sonra, Anadolu ve Ru meli Mdafaai Hukuk Cemiyeti Reisi Mustafa Kemal Paa imzasyla yaynlanan ve Cemiy etin Halk Frkasna inklp edeceini aklayan 9 Nisan 1923 tarihli beyannamede a ynen yle denilmektedir: Trkiye Byk Millet Meclisi, bir halk devleti ve h kmeti tekil etti. Yalnz aka sylemek gerekir ki, Anadolu ihtillinin ekon omik yndeki fikri oluu ok ksr kalm, 1930 ylma kadar yolunu pek bulamamtr, ihtillin, bu alandaki ilk baars, ancak ekonomik bamszl slamaktan ibarettir. Cumhuriyetin ilk yllarnda liberal ekonomiye itibar edilerek, zel teebbs tevik olunmu ve daha sonra D.P. iktidarnn da denedii gibi, burjuva yetitirmeye allmtr. Bu yzden, ihtillin getirdii yeni rejim, sosyal strktrn deitirmek hedefini gtt halde bunu yapamam v e halk gr daha ok nazariyede ve zenti hlinde kalmtr . 1930 ylndan sonra, ihtillin yeniden derlenip toparlan maya alt, liberal ekonomiyi terkederek halk telkki ye uygun bir devletilie yneldii dikkati ekmektedir. ncelemee deer bir husus da, ayn zamana rastlayan Rus ihtillinin Anadolu ihtilli zerindeki etkisidir. Ana dolu ihtilli henz fiziki hazrlk safhasnda iken ihtill liderlerinin, Rus ihtillini rnek almay veya Trk toplumuna uyacak prensipler varsa onlar aktarmay dndklerini bz yazmalardan anlamaktayz. Fakat ksm de olsa by le bir al-veriin mill bamszl tehlikeye drmesi ihtimali, zellikle Bolevik Rusya'da emperyalist eilimlerin sezilmesi, kendilerini bu dnceden uzaklatrm ve yal nz Rusya ile siyasi iliki kurup yardm salama yollar ara226

225

trlmtr. Bu endie, Anadolu ihtillinin ynnn tyin ve tesbitinde daima ihtiyatl, temkinli olmak zaruretini telkin etmitir. Anadolu ihtillinin sola ka ymasn nleyen bu etki, Trk ihtillcilerinin halk gr benimsemelerine engel olmamtr. Osmanllk ve milliyetilik fikirlerinin birlikte temsil edil mesine ramen, birinci Byk Millet Meclisinin alma tar z ve ihtillci karakteri, Anadolu hareketinin bir ihtill ol duunu tereddde yer brakmyacak ekilde ispatlamaktadr. Geri Meclisin bir takm zaaflar vard. Bz zamanlar, bz meselelerde ileri bir Meclis grnnde deildi. Fa kat ayn Meclis yle kararlar almtr ki, bu gibi kararlar ancak bir ihtill meclisinden kabilirdi. Anadolu ihtillinin niteliini tamamlayan bir baka un sur da stikll Mahkemeleridir, stikll Mahkemeleri; hukuk dayana, yetkisi ve uyguladklar yarglama usul bakmndan birer ihtill mahkemesinden baka bir ey d eildir. Anadolu ihtilli, teokratik telkkilerle idare edilen Os manl devletinin yerine lik bir devlet kurmak, 600 yllk Osmanl hanedann tasfiye ederek Cumhuriyeti tesis etmek suretiyle, hi phesiz, ykt dzenden ok, ileri bir dzen getirmitir. Eer, ihtillin esprisi ayn canllk ve zindelikle yaatlabilse ve ihtillin kurduu siyas rejim bir elli yl kadar devam edebilseydi Trkiye, meselelerini zmeye ynelmek iin daha iyi imkn bulurdu. 4
*********************************** 4 Bu konu, kitabn kinci cildinin son blmnde daha geni incelenmitir. 226

226

A. ZMR'N GALNDEN SVAS KONGRESN E


(15 MAYIS 1919 4 EYLL 1919)

Mays 1919'da durum genel olarak yle grnyordu: Alt ay var ki, silhlar susmutu. Fakat, byk frtnalar ncesinin sessizlii sona ermek zere idi. Samsun ve ev resinde duyulan grltler, bir i mesele, alelade asayisizlik olaylar sanlyordu. Gerekte ise bunlar, yaknda Ana dolu'da balayacak byk kavgann uvertrnden baka bir ey deildi. Kar adeniz Blgesinin yerli Rumlar bu derece ileri gitmekle, stanbul'da bir balang noktas arayarak vakit geiren Mustafa Kemal Paaya grev verilmesine se bep oldular. Dier taraftan Yunanistan, Anadolu'dan pay almak iin hazrln tamamlam bulunuyordu. Liyod George, Clemenceau ve Wilson, kskn talya'nn konferanstan ekilmesini frsat bilerek Venizelos'u memnun etmenin yollarn aratryorlard. ler Konseyinin 5 Mays gnk toplantsnda Liyod George yle dedi: talyanlarn Douda, btn davranlar phelidir. Bat Trablus'da yaplan talyan seferi de gizlilik iinde ter tiplenmiti. imdi de Anadolu'ya yle bir sefer yapmalarndan phelenmekteyim. Gnn birinde, talyanlar Anad olu yu zaptetml bir hlde grebiliriz. Onlar, oradan karmak g olur. Rumlar ldrlmekte olduundan Yunanllara, z mir'i gal izni verilmelidir. Trkiye'de igal kuvvetleri iini talyanlar Paris'e dnmeden zmeliyiz. Mmknse bugn leden sonra, talyanlarla birlikte bu i grlecek olur sa, onlar, daha evvel davranacaklardr. - 6 Maysta da : Trkiye'deki Rumla r korumak iin, Venizelos'a z 227

227

mlr'e 2-3 tmen karmak izni verilmelidir tavsiyesinde bulundu. Clemenceau ve Wilson raz oldular. 5 Maysn yedisinde, itilaf Devletlerinin donanmalar zmir nnde toplandlar. Olaylar ylesine hzl gelimekte idi ki, Rum patrii daha fazla bekl emeyerek 9 Maysta, stanbul Rumlarn Trk tbiyetinin mkellefiyetlerinden muaf iln etti. Trkler de bo durmuyorlard, i grecek kimseler yava yava yerlerini almakta idiler. Dokuzuncu Ordu Mfettiliine tyin edilen Mustafa Kemal Paa, kendisine geni yetkiler veren talimat 6 Mays'ta cebine koymu bulunuyordu. Kzm Karabekir Paa, Erzurum'a varm ve 3 Mays'ta Kolordus unun bana gemiti. Rauf Bey (Orbay) askerlikle ilgisini kesmi (8 Mays), olaylarn gelimesini beklemekte idi. Albay Refet (Bele) Bey, Si vas'taki III. Kolordu Kumandanln almak zere M. Kemal Paa karargh ile beraber Anadolu'ya gidecekti. Ali Fuat Paa, izinli olarak geldii stanbul'dan Ankara'ya, kolordusunun bana dnmt. Tesadfler ve tertipler, bylece, Anadolu ihtillinin ef kadrosunu tam zamannda belli etmi oluyordu. Mays'n ilk haftas sonunda Genel Kurmay Bakanl nn kolordulara genel durum hakknda gnderdii genelgede zet olarak u bilgiler vard. sancak (Batum, Kars, Ardahan) da slm ras ngilizler tarafndan datlmtr. Kars'a Ermeni Vali tyin edilmi ve bir Ermeni mf rezesi gelmitir. Trabzon'a Rusya'dan Rum gmenleri gelmeye ba lamtr. Hopa'da son gnlerde baz slm eteleri grlm tr. Marmaris'e talyanlar bir mfreze kararak skele ve kmr deposu inasna balamlardr. Tekirda'a bir talyan taburu gelip yerlemitir. Edirne'deki talyan mfrezesi Karaaaca gitmitir. Hadmky'ne 250 kiilik bir ngiliz mfrezesi gelmitir. ngilizler, 4 kafile hlinde 200 subay 1780 nefer esi rimizi Msr'dan zmir'e getirmileridir. 4. kafiledeki 310 ne fer krdr.
********************************************** 5 Prof. Jaschke (T. Byklolu Atatrk Anadolu da, S. 3). 228

228

Franszlar 117 esirimizi Rusya'dan stanbul'a getirmilerdir. zmir'in igalinden nce Osmanl idaresinin dikkatini eken balca olaylar bunlard. Karadeniz blgesindeki Pontuscu faaliyet ve asayi sizlik ile Douda tesbit olunan ngiliz ve Ermeni hareketlerine kar fazlaca hassas dav ranlyordu. Bu arada, mttefiklerine kar gvensizlik du yan talyanlarn daha aktif hle getikleri gze arpmakta dr.. Nitekim, Yunanllar zmir'e kmadan, talyanlar Kuadas, Bodrum, Marmaris ve Fethiye'yi igal etmi bulunuyorlard. Btn olup bitenlerin dnda, Mays aynn ikinci ya rs ok daha nemli olaylara gebe idi. Anadolu ihtillinin artlarnn tamam olmas iin Yunanllarn zmir'e, M. Kemal Paann Samsun'a kmas gerekiyordu. 229

229

1. ZMR'N GAL
zmir, 15 Mays 1919'da, Mondros mtarekenamesinin 7. maddesinde galip devletlere tannan hakka dayanlarak Yunan kuvvetleri tarafndan igal edildi. Gereke bu olmakla beraber; igalin asl sebebi, Trkiye'nin paylalmasna ait plnn uygulanmaya konmasdr. 1917 yl ortalarnda tilf Devletleri safnda harbe giren kk Yunanistan'a, bykler, Bat Anadolu'da bir ksm arazi vermeyi vaad etmilerdi. Biraz gecikme ile, imdi bu vaad ye rine getiriliyordu. Trklerin nasl bir tepki gstereceini anlamak iin 12 Nisanda yaplan kk bir karma 6 denemesinden sonra, btn hazrlktan tamamlanm ve 14 Mays gn Trk makamlar igalden haberdar edilmitir. stanbul'daki ngiliz Siyasi Mmessili Amiral Web, Sadrzama, zmir nn deki filo kumandan Amiral Calthorpe, zmir Valisine ayn gn igal hakknda birer nota verdiler. Bu suretle, gerekli siyasi formalite de ikmal edilmi oldu. Ertesi sabah, hi bir gle uramadan Yunan birlikleri zmir'de karaya kmaya baladlar. zmir'in Yunanllar tarafndan igali, olu ve sonu ba kmlarndan birtakm gerekleri ortaya koymaktadr. y le ki: I Osmanl hkmeti, ordusu ve halk igal karsnda byk bir gaflet ve aciz gstermitir. Byle olmasa idi igalin nlenebileceini iddia etmek mmkn deildir. Fakat, azimkar bir davran; hi deilse
********************************** 6 - 12 Nisan 1919 gn Yunan zrhls Averof zmir li manna gelerek karaya bir mfreze karm ve bu mfreze yerli Rumlarn takn nmayileri arasnda Kordon Boyunda dolamtr. Kolordu Kumandan Vekili Albay Sleyman Fethi Beyin silhla mukab ele edeceine dair ihtar zerine mfreze Averof gemisine alnmtr. 230

230

igal srasnda cereyan eden facialar nleyebilir. zmir'deki XVII. Kolordu ve 56. Tmen kararghlar ile birliklerinin dalmadan daha gerilere ekilmesini salar, bir hayli silh ve malzemeyi kurtarabilir, igal olayn uzun bir s re zmir ehrinde lokalize edebilirdi. zmir'in ve Bat Anadolu'dan bir parann Yunanllara verilecei, Avrupa basn kanaliyle ve diplomatik yollarla ok nceden renilmiti. Buna ramen hi bir teebbs yaplmam, sabr ve tevekklle olaylarn gelimesi beklen mitir. Daha kts zmir'de gerekeni yapabilecek kudrette vali ve kumandan bulunduracak yerde, igalden ksa bir sre nce hkmet, Kolordu Kumandan ve Vali Vekili Nurettin Paay geri ekerek Hrriyet ve tilf Frkasna mensup Kanbur zzet'i Valilie, Ali Nadir Paaya Kolordu Kumandanlna tyin etmitir, ikisi de ahsiyetsiz, ciz, uyuuk ve duygusuz idi. zmir'in igal edilecei, 14 Mays akam ehirde du yulmutu. Vali, soranlara Yalandr diyor ve igali halktan gizliyordu. 15 Mays sabah erkenden yaynlanan Kyl gazetesinde Valinin u de meci kmt : Baz bedbahtlar zmir'in Yunanllar tarafndan igal edilecei tarznda sylentiler karmlar, yalandr. Tekzip edilir. Vali, aklnca, halkn galeyana gelerek bir hdise kar masn nlemek ve hkmete kar dirayetini isbat etmek istemiti. Kolordu Kumandan ise 14/15 Mays gecesi btn su baylar evlerinden getirerek klada toplamt. Bu da Kumandann basireti (!) idi. Bylece, kolordu subaylar igali toplu bir hlde kla penceresinden seyretmiler, fa kat ne haysiyetlerini, ne de hayatlarn kurtarabilmilerdir. Yunanllar, 15 Mays gn, bir ksm er olmak zere 30-40 kiiyi sebepsiz yere ldrmler ve 60'dan fa zlasn da ar veya hafif surette yaralamlardr . gal srasnda cereyan eden faciay ksaca belirtmek iin yle diyebiliriz : O gn, milletin ve ordunun erefi, haysiyeti, gururu Kordon Boyunda, kaldrmlarda srklendi ve inendi. 14/15 Mays gecesi zmirlilerin gsterdikleri olumlu davran 7 bile bu ac tablonun domasn nleyemedi.
******************************************* 7 zmirli genlerin tevikleriyle o gece halk Yahudi maatlnda toplanm ve ate yakarak sabaha kadar bir miting yapmtr. 231

231

Hkmet, zmir'in igali zerine, tilf devletleri mmessillerine bir muhtra vermi ve o gece istifa etmitir, istifanamede, be senelik kt idarenin elim neticelerini imkn derecesinde slah iin byle mkl bir devrede iki buuk aydan beri ibanda bulunduunu ifade eden hkmet, alnmas gereken bilcmle tedbirlere bavurduu hlde tilf devletlerince zmir iin verilen son karar sebebiyle mkl mevkie dtnden bahisle yeni bir kabine kurulmasna imkn vermek maksadiyle istifaya karar verildiini belirtme kte idi. Mabeyn Bakatibinin naklettiine gre, zmir'in igalinden dolay Pek dnceli ve kederli bir hlde olan Zt- ahane, Sadrzam Damad Ferit Paa'nn mmkn olan her eyi yaptna inanm olacak ki, yeni hkmetin ku rulmas grevini yine ona verdi. 19 Mays'ta kurulan ikinci Ferit Paa kabinesi, istifa eden kabineden pek farkl deil. Ancak, kabineyi kuvvetlendirmek iin 20, 22, 24 ve 25 Mays gnlerinde, zamann nl devlet adamlarndan Reit Akif Paa, Ali Rza Paa, Tevfik Paa, Ahmet zzet Paa, Abdurrahman eref Efendi, eski eyhlislm brahim Efen di, Ahmet Abuk Paa, rksulu Mahmut Paa, smail Hakk Paa ve Rza Paa Meclisi Vkelya 8 memur edildiler. te, zmir'in igalinden sonra bavurulan ilk tedbir (!) bu oldu: Kuvvetli hkmet. Yeni hkmetin kuvveti, eyhin kerameti kendinden menkul szne pek uymaktadr. Nitekim hkmetin kuvvetine kimse inanmad iin tedbir aratrmak zere 26 Mays'ta Saltanat rasnn toplanma s kararlatrlmtr. II zmir'in gali, Yunanistan'n, hak ddia ettii Ba t Anadolu topraklarn lhaka hi de hazr ve lyk olmadn gstermitir. Trkler tarafndan giriilmi bir direnme ile karla madklar hlde Yunanllarn igal gn zmir'deki davran , bir devlet kuvvetine yakmayacak lde irkin ve korkuntur. Bir tabancann patlamas 9 Yunan birliklerini ileden karm, ehrin birok yeri muharebe meydanna dn mtr. Hkmet konana, klaya, kahvelere, evlere ate almtr. Silhl yerli Rumlarn da katld bu askeri harekette yalnz bir taraf silh kullanyordu. Yerlemek z ere
****************************************** 8 - Sandalyasz nazr demektir. 9 - Hasan Tahsin adnda biri tarafndan atlmtr. Yu nanllara kars atlan ilk kurundur . 232

232

gelen bir istilac kuvvetin, bu derece basiretsiz davran g izah edilebilir. Yunan askerinin zmir'e gelii, bir devlet gelii deildi. Buradaki Trklere bir teb'a muamelesi yaplmayaca belli oluyordu. Aylardan beri hazrlanan ve tahrik edilen zmirli Rumlar ise, istilc kuvvetin karlayclar iken, bir nda nc kuvvet oluvermilerdi. Byk ve eski bir medeniyetin vrisi olan bu kk devletin, hak iddia ettii Bat Anadolu topraklarn ilhaka hi de hazr ve lyk olmad daha ilk gnden aka anlalmt. Yunanllar eski yonya'ya yeni bir dzen deil, kin ve zulm getirmilerdi. Bu sebeple Trk-Yunan atmas son derece etin ve kyc olacakt. III galin nitelii ve olu ekli Trkleri uyarm ve tehlikenin by kln gstermitir. Mtarekeden sonra stanbul'un igali, resm evrelerce kaybedilmi bir harbin tabi sonucu olarak kabul ediliyor ve geici sanlyordu. Gneydeki Fransz ve ngiliz kuvvetleri, Douyu tehdit eden Ermeni kuvvetleri mezvii tehlikeler olarak grlyordu. Dou Karadeniz sahil blgesini hedef tutan Pontus Devleti szleri, henz, ayia olmaktan ileri bir anlam ifade etmiyordu. zmir'in birdenbire Yunanllar tarafndan igali, Trkler zerinde bir ok tesiri yaratt, zmir'e Yunanllarn kmas, mevzi kalmak istidadnda olmayan, yaylmaya balam ve daha da genileyecek b yk bir tehlike grnnde idi. Geri bu aksiyonun reaksiyonu, ayn iddetle, ni ve yaygn olmad. Mustafa Kemal Paay dndren, endieye sevkeden 10 l dnem uzun srmemi, stanbul mitingleriyle, Mustafa Kemal Pa ann da uyarmalaryla Anadolu'da yer yer yaplan mitinglerle aknlk havas silinmitir. Yunan birlikleri zmir'den ierilere doru ilerledike, her tarafta tehlikenin arl daha iyi duyulmaya balanmtr. Bat Anadolu'da olup bitenlere seyirci kalan hkme tin gszl de ayrca bir gerei ortaya koyuyordu: Artk hkmetten bir ey beklenemezdi. Bu iki bal uyarc durum, Kuvayi Milliyenin douunu ve Mill Mcadelenin balamasn kolaylatran bir faktr olmutur. IV zmir'in igali, Anadolu ihtillinin domasnda olumlu bir etki yapm ve htilli abuklatrmtr. deolojik bir yn olmayan Anadolu htilli, Mustafa
*********************************************** 10 Bk. Nutuk: S. 22. 233

233

Kemal Paann kafasnda, politik strktr deitirerek memleketi ku rtaracak yeni bir rejim kurmay hedef tuttuundan, zmir'in igali ve hkmetin igal karsndaki tutumu, ihtill liderinin iine ok yaramtr. Halka, d dman gstererek devlet dzeni dnda bir organizasyon kur mak, sonra bu organizasyonu memleket haklarn koruma yan hkmete kar iletmek, Anadolu htillinin stratejisine temel tekil eder. zmir'in igali, Mustafa Kemal Paaya bu frsat vermese idi, ihtillin en byk dayana olan orduyu bile stanbul 'dan ayrmak g olurdu. O tak dirde, mevcut kuvvetleri bir ihtill davran iine sokabilmek iin, bu derece net olmayan baka gerekeler gs termek gerekecekti. yi bir tesadf, Mustafa Kemal Paann Anadolu'ya gelii ile zmir'in igalini zaman bakmndan denk getir mitir. Frsatlardan faydalanmay bilen ihtill lideri, ilk merhalede, memleketi yalnz d dmanlardan kurtara cak adam rolnde grnm ve ihtillci hviyetini gizle mi olmasna ramen, zmir'in igalini hkmete kar alabildiine istismar etmitir. Durum byle olmasa idi, hkmetin si iln ettii, ordu ile iliii kesilmi bir Tugeneralin arkasndan gidecek, pek az babayiit kard. 1919 Trkiye'sinin artlar, byle bir ihtill iin fazla elverili deildi. V zmir'in igali, Trk istikll Harbinin gerek cep hesini ve savalacak asl dman tyin etmitir. Kuzeydou snr blgesinden ngilizler ekilmiler ve yerlerini Emeni kuvvetlerine brakmlard. Bu cephede yalnz Ermeniler ile dvmek sz k onusu idi. Gneyde ise ngilizler Antep, Mra ve Urfa gibi birka yeri igal et miler ve sonra yerlerini Franszlara terk etmilerdi . talyanlar byk bir istilc kuvveti olarak grnmyorlard. Antalya ve Konya'da bulundurduklar kk mfrezeler fazla endieyi mucip olamazd. ngiliz, Fransz ve talyanlarn An adolu'nun muhtelif yerlerinde bulundurduklar, kontrol subaylar ve Samsun ve Ankara gibi baz yerlerdeki kk igal mfrezeleri bu devletlerin T rkiye ile yeni bir harbe girimiyeceini gsteriyordu. Zaten harb sonras durumlar icab ngiltere'nin, talyann, hatt Fransa'nn yeni bir harbi gze almyacaklar belli olmutu. Bu byk devletler, yenilmi Osmanl Devletine zafer programl arn politik yollarla ve hazrlklar devam eden bar andlamas ile kabul ettirece klerini umuyorlard.
234

234

Fakat Yunanllarn nemli kuvvetlerle Anadolu'ya kmalar, kendilerine verilen belgeyi ilhak iin gerekirse harb etmek niyet ve kararnda olduklarn aka ortaya koymutu. Trkiye her eyden nce kendi topraklarndan bu kk devleti atmak zorunda idi. B unu yapamadktan sonra byk devletlerin emellerine kar durmak mmkn olamazd. u hlde Trk kurtuluunun salanmas iin giriilecek istikll harbinin asl cephesi Bat Anadolu'da ku rulmu demekti. Dolaysiyle savalacak dman da belli olmutu. Trk i stikll harbinin pln bu geree gre hazrlanabilirdi. 235

235

2. MUSTAFA KEMAL P AA ANADOLU'DA

gn nce stanbul limanndan ayrlan Bandrma vapuru Maysn 19'unda Samsun limannda, sahilden bir hayli uzakta demirledi. Dokuzuncu Ordu Mfettii Mustafa Kemal Paa, by k iler grmek zere geldii Anadolu'nun kaps nndedir. Bu kapdan ieri girdikten sonra, artk kendisini be kleyen zafere doru koabilecek ve hi bir kuvvet buna engel olamayacaktr. Tarih, bu gn, Anadolu iin yeni bir fetih balangc ve Trk mille tinin kaderinde dnm noktas olarak kaydedecekti. Binlerce yldan beri birok fatih Kk Asyay, eitli ynlerden gelerek kendi zaferleri iin fethetmilerdi. Bu defa fetih yolu Samsun'dan balyacak, fakat fatih, bu zaferi milletine hediye edecekti. Deiiklik sadece bundan ibaret deildi. Eski fatihler muzaffer ord ulara kumanda etmilerdi. Yeni fatih ise yenilmi bir ordunun bana gee cekti. Mustafa Kemal Paa o gn memleketin genel duru munu yle gryordu : Osmanl Devletinin dahil bulunduu grub, Genel Harpte malp olmu, Osmanl ordusu her tarafta zedelenmi, artlar ar bir mtarekename imzalam. Byk harbin uzun seneleri zarfnda, millet yorgun ve fakir halde, Millet ve memleketi Genel Harbe sevk edenler, kendi hayattan en diesine derek memleketten kamlar. Saltanat ve hilfet mevkiini igal eden Vahdettin, b asit, ahsn ve yalnz tahtn koruyabileceini hayal ettii adi tedbirler ara trmakta. Damad Ferit Paann bakanlndaki kabine; ciz, haysiyetsiz, korkak yalnz padiahn isteine bal ve onunla beraber ahslarn koruyabilecek herhangi bir duruma raz. Ordunun elinden silahlar ve cephanesi alnm ve aln makta... 236

236

tilf Devletleri, mtareke hkmetlerine uymaya lzum grmyorlar. Birer bahane ile, tilf donanmalar ve askerleri stanbul'da. Adana vilyeti, Franszlar; Urla, Mara, Ayntap, ngilizler tarafndan igal edilmi. Antalya ve Konya'da, talyan askeri ktalar, Merzifon ve Samsun'da n giliz askerleri bulunuyor. Her tarafta yabanc subaylar ve memurlar ve hususi adamlar faaliyette. Nihayet, sz balangc kabul ettiimiz tarihten drt gn nce, 15 Mays 1919 d tilf Devletlerinin izniyle Yunan Ordusu zmir'e karlyor. Bundan baka, memleketin her tarafnda, hiristiyan unsurlar gizli, ak hususi emel ve maksatlarnn ger eklemesine devletin bir n nce kmes ine gayret ediyorlar. Bu karanlk tablo, taze htralara dayanlarak zafer den sonra izilmitir. Acaba Mustafa Kemal Paann Samsun'a kt zamanki gerek intibalar ne idi? Bunu tesbit etmek, elbette faydal olacaktr. Mustafa Kemal Paa, Anadolu'ya byk mitlerle ol duu kadar nemli endielerle de ykl olarak gelmiti. Samsun'da edindii ilk bilgiler ise pek de ho eyler deildi. Samsun'a iki gn nce (17 Mays) yz kadar ngiliz askeri daha ihra edilmiti. Bu askerlerle beraber gelen iki ngiliz yzbasnn Sivas'a kontrol subay olarak gideceklerini renmiti. Halk, Pontuscu etelerden t edirgin ve ylgn bulmutu, zmir'in Yunanllar tarafndan igalini bir balang sayyor ve bunun arkasndan talyanlarn Antalya ve Konya taraflarnda askeri igali geniletmelerini, Samsun ve Trabzon'a Yunan veya dier igal kuvvetler inin kmalarn mmkn gryordu. Dou bl gesi iin ayrca endieleri vard ve bu hususta baz haberler almt. Asayiin salanabilmesi iin jandarmay ok yetersiz bulmu tu. Orduda, askerlerin geni lde firar etmekte bulunduklarn renmiti. Bunun bula c hastalk gibi olduunu ve g nlendiini biliyordu. Genel Kurmaya gnde rdii asayi raporlar byle zc gzlemlerle do lu idi. Salk durumu bozuktu. Bbreklerinden rahatsz ol duu iin, ok holand ve det edindii hlde alkol almyordu. Buna karlk ok almak zorunda idi. Kafas, byk ihtill hazrlnn g pro blemlerini zmekle devaml ekilde megul bulunuyordu. 237

237

te, btn bu sebeplerden dolay, Mustafa Kemal Paay zaman zaman karamsar bir psikoloji iinde grmekteyiz. 21 Maysta, XV. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Paaya gnderdii bir telgrafta syle demektedir: Genel durumun almakta olduu ackl ekilden pek elemli ve zgnm. Millet ve memlekete borlu olduu muz en son vicdani grevi yakndan ortak alma ile en yi yerme getirmek mmkn olaca kanaati ile bu son memuriyeti kabul ettim. 11 Genel Kurmaya gnderdii 22 Mays tarihli raporun son cmleleri, end ieli, ac bir feryad hatrlamaktadr: Bu mnasebetle belirtmek istediim nokta udur: Var lmza nem vermiyorlar, deta memleketimizi ak bir sahra gibi telkki ederek kuvvetler ini kendi arzularna ve gizli dncelerine gre ayryor ve yerletiriyorlar. Yava yava balam olan bu harekt yine aralkl olarak ve ayn usullerle artmakta ve genilemektedir. Bir gn her tarafta emrivakiler karsnda kalmann pek ok muhtemel olduunu kemali hrmet ve saygiyle arzeylerim. 12 Mustafa Kemal Paann 29 Maysta III., XV. ve XX. Kolordu Kumandanl arna gnderdii ifreli telgraf 13 dikkatle okununca, anlalyor ki, bugnler memleketin durumunu en karanlk grd bir dnemdir. Nitekim, bir gn sonra Kzm Karabekir Paaya yazd telgrafta u c mleye rastlamaktayz : Evvelce de arzettiim ekilde siyasi vaziyetimizi ben ok karanlk gr yorum. 14 Durum, Mustafa Kemal Paann grdnden farkl deildi . Fakat O, bu gerei grrken hi bir zaman midini yitirmemitir. nk baka gerekleri de gryordu. Gzlerinin nnde gerili d uran karanlk tablonun gerisinde gizli, baka bir lem vard ki, bunu Mustafa Kemal Paa ok iyi biliyordu. Bu lem, geni Anadolu topraklar ile onun zerinde yaayan halk idi. Milli bir hareket yaratlrsa karanln yrtlabileceine gveniyordu. Byk mikyasta fiil tecrbelere ramen yine milliyet hissinin ldrl medii ve yine Kuvvetle yaad hakkndaki inanc bu gvenin esasn tekil etmektedir.
******************************************************* 11 Nutuk, C. III. Vesika No: 10. 12 H.T.V.D. No: 4 Vesika: 69. 13 Kzm Karabekir, istikll Harbimiz S. 35 -36. 14 Kzm Karabekir, istikll Harbimiz S. 37. 238

238

Mustafa Kemal Paa, bir gazete muhabirine Amasya panayrnda kendisini alklayan halk gstererek yle der: Bak birader, byle milletten nasl ayrlrsn. Bu palaspareler iinde p erian grdn insanlar yok mu. Onlarda yle yrek, yle cevher vardr ki, olmaz ey. anakkale'yi kurtaran bunlardr. Kafkasta, Gailya'da, urada bu rada arslan gibi arpan, mahrumiyete aldrmayan bunlardr. Mustafa Kemal Paa Trk milletine gveniyordu. Belki de gvendii yegne kuvvet millet idi. nk biliyordu ki: Canna kylan bir millet her eyi gze alr. 239

239

3. YUNAN GALNN GENLEMES


zmir'e yerlemi bulunan Yunan birliklerinden bir kol kuzeye doru kp 20 Mays'ta Menemen'i; baka bir kol da, ayn gn gneye doru inip To rbal'y igal etti. Birka gn sreyle baka bi r Yunan ileri hareketi olma d. 23 Mays'ta Yunan Tmen Kumandan Safirus, Venizelos'tan hareket emri ald. Yunan ordusu ynden Anadolu'nun ierilerine do ru sarkmaya balayacakt. Birinci yn, Gediz Vadisi idi. Menemen'den balyarak Manisa, Tu rgutlu, Salihli ve Alaehir'i hedef tutuyordu, ikinci yn, Menderes Vadisinde Torbal - Bayndr - demi yolu olacakt. nc yn ise, Torbal'dan daha gneye sarkan birliklerin takip edecekleri yn idi. Bu birlikler de Aydn' igal ederek Byk Menderes Vadisinde ilerliyeceklerdl. Ayrca Ayvalk sahillerine karlacak Yunan ktalar Ayval igal et tikten sonra douya doru sarkacaklard. Yunan ordusunun bu yry ynleri Trk milli cep helerinin nerelerde kurulacan belli etmitir. Gediz Vadisinde ilerleyen birinci kol, 25 Mays'ta Ma nisa'y, 29 Mays'ta Turgutlu'yu igal etti. Torbal'dan hareket eden ikinci kol, 27 Mays'ta Ba yndr'. 30 Mays'ta demi'i igal etti. nc kol da 29 Mays'ta Aydn'a girdi. Aydn'daki 57. Trk Tmeni Kumandan Albay efik, Yunanllar ehre girmeden nce elinde kalan 10 subay ve 43 eri alarak gneye ekilmi ve daha sonra kararghn ine'de kurmutur. Mays ay sonunda Yunan igal alan bir hayli geni lemi ve Turgutlu demi - Aydn izgisini bulmutu. Bu krk izgi Bat Anadolu'ca doru ynn gsteren bir ok ucuna benziyordu. Halk, igal karsnda son derece pasifti. Byk o unluk, yapacak bir ey kalmadna inanyor ve kadere 240

240

boyun emee hazrlanyordu. Hele zmir'e yakn olan yerlerin halk uslu durarak cezadan kurtulmay dn inekte idi. eitli vesileler ile halkn moral durumunu belirtmitik. Genileyen igal karsnda halkn igale boyun emesinin bir sebebi de yerli Rumlarn propagandalar ve taknlklardr. Trk halk, Ru mlarn bu davranndan ksmen uyumu, ksmen sinmiti. zmir'in igali zerine oradaki birliklerden bu blgeye doru kaan subay ve erler de halkn mor alini tamamen sarsmt. Savunma iin hibir mit grnmyordu. ehir ve kasabalarda grevli olarak bulunan yabanc kontrol subaylar da Yunan igalinin geici olduu sylentisini yayyor ve halk uyu uklua sevkediyorlard. Gerek kontrol subaylar, gerekse harb aleyhtar, ttihat dman Hrriyet ve tilflar, ciz idare mirleri ve dier bozguncular halk n kulana devaml olarak u sloganlar fsldyorlard: zmir'de silh patlamasa idi bu facia olmazd. gal geicidir. Padiah Yunanllarla harb etmeye taraftar deildir. Asker kayor. 5-10 silhl ile memleket savunulamaz. Subaylarn lfna aldanmaynz. Onlarn bir dikili aac bile yok. Sizi yeni bir maceraya srkliyeceklerdir. zmir'den balayan Yunan ileri yrynn ilk hedefi Manisa idi. Man isa zmir'den sonra 120.000 nfusu ile bu blgenin en byk ehridir. ou merkezde olmak zere nfusun 23.000 ini Rumlar tekil ediyordu. 200 yatakl askeri hastahanesi, silh ve mhimmat depolar, cephane likleri ile ayn zamanda nemli bir askeri merkez idi. Ma nisa'da bir de piyade taburu vard. Manisa aydnlar, 1918 Kasmnda istihls Vatan Cemiyetini kurarak Mdafaai Hukuk zihniyetinin ncleri olmak erefini kazanm lard. Sonra da zmir Mdafaai Hukuku Osmaniye Cemiyeti ile birlemilerdi. Fakat igalden nceki gnlerde bu teekkln Manisa'nn savunmas iin herhangi bir har ekette bulunduu grlmemitir. Manisa Mutasarrf Hsn Bey haysiyetsiz, mill duy gulardan yoksun bir kimseydi. Halkn igale kar reaksi yon gstermesine engel olmaya alyordu. Esasen Manisallar da ehri savunmaya istekli deillerdi. Vilyete (zmir'e), stanbul'a feryatnameler, tilf Devletleri mmes sillerini kurtaracaklarn sanyorlard. ngiliz kontrol subay ile mutasarrf, halk uyuturmak iin ne lazmsa yapyor 241

241

lard. Mutasarrf ehre ve civar ilelere u bildiriyi yaynlamt : gal dolaysiyle meydana gelen milli galeyann tilf Devletleri kararlarnn tatbikine aykr bir harekete d nmesi, meru hukukumuzun bozulmasn douracandan, milli ve vatani menfaatlere aykr bir hl ve hare ket meydana getirtmeyerek unsurlar arasnda mevcut skn ve dostluun devam hususunda gayret edilmesi iln olundur. 15 Manisa mevki kumandan Yzba Zeki, mutasarrf gibi dnmemekle beraber, ciz ve kararsz bir askerdi. ehirdeki silh ve malzemeyi Salihli'ye gndermesi iin emir ald ve bunu da yapmak istedii hlde grevini yapamam ve Yunan ordusuna 48.000 tfek, 8 kamal, 80 kamasz top ve milyo nlarca mermi brakmtr. gale urayan yerlerin ounun durumu Manisa'ya benzer. Fakat Bergama ve demi gibi baz merkezlerde askeri idare, igale kar ayn uysall gstermeyip silh ve cephanenin dman eline gemesine engel ol duu gibi igale kar sert tepkiler gsterilmitir. Genellikle Yunanllarn 1919 Mays ve Haziran ayndaki ileri har eketlerinin nemli saylacak bir direnme ile karlanmad bir vakadr. BATI ANADOLU'DA ALBAY Yunan igaline kar Bat Anadolu'da silhl bir mil l hareketin balamasn salayan ve bu hareketi bir sre sevk ve idare eden albaydr: Albay Bekir Sami (Anday), Albay Kprll Kzm (zalp), Albay Mehmet efik (Aker). Kimseden kesin bir emir ve talimat almadan byk bir so rumluluk yklenerek, hkmetin genel eyilimine apak bir ekilde mcadele bayran aan bu a lbaylardan M. efik Bey zmir igal edildiinde merkezi Aydn'da bulunan 57. Tmenin Kumandan bulunuyordu, zmir igal edilince, bal bulunduu XVII. Kolordu karargh dalm ve mercisiz kalmt. Yine zmir'de bulunan ve ayn kolorduya bal elan 56. Tmen de dalmt. Bu T menin salam kalan tek birlii Ayvalktaki 172. Alay idi. Kumandan Yarbay Ali (etinkaya) Beydi. 56. Tmenin subaylarndan bir ksm Yunanllar tarafndan ldrlm veya yar alanm, kk bir ksm Aydn ve Manisa istikametinde kam.
***************************************************************** 15 Bezml Nusret Kaygusuz, Bir Roman Gibi, S. 171. 242

242

geri kalann da Yunanllar bir vapurla Bandrma'ya geti rip brakmt. 172. Alaydan baka, btn birliklerdeki as ker ya kendiliinden kat veya Yunanllarca terhise tbi tutulduu iin Tmen fiilen yok olmutu. zmir'in gneydou blgesinin yegne asker kuvveti olan 57. Tmen, dank ve zayf birliklerine ramen, i gale kar vaziyet almas gereken bir teekkl idi. Fakat 57. Tmen Kumandan Albay efik, kiilii bakmndan bu artlarn gereini tam anlam ile yapabilecek bir asker deildi. Byk riskleri gze alacak kadar cesaret ve atlganlk gsteremedi ve insiyatifini kullanamad, zmir'in igalinden sonraki gnlerde kendisini bir sre kararsz ve pa sif grmekteyiz. Albay Bekir Sami'nin Kolordu Kumandan Vekili sfat ile verdii emi rler ve Harbiye Nezaretinin genelgeleri eline ulamaya balaynca toparlanm, daha aktif bir tavr taknmtr. Ancak bu suretle, Aydn blgesinde Kuvayi Milliyenin teekklnde ve Demirci Efe sahneye kp duruma hkim oluncaya kadar mill mfrezelerin kurulmasnda, sevk ve idaresi hususunda birtakm gayretler gstermitir. Yrk Ali Efe'nin bir Kuvayi Milliye Mfrezesi ile meydana kmasn ve Aydn blgesinde dier kuvvetlerin teekkln Me hmet efik Bey tevik etmi ve bir sre harekt idare eylemitir. Demirci Mehmet Efe sahneye knca ca Efe'nin kararghna intisap etmi ve Demirci Efe tedip edilinceye kadar Albay efik, Efe'nin yannda bulunmutur. Kuvvetli bir kiilii olmadndan deta Efe'nin maiyeti gibi almtr. XVII. Kolordunun ve 56. Tmenin akbetini renen Harbiye Nezareti, zmir'in igalinden 3-4 gn sonra, o srada stanbul'da bulunan Albay Bekir Sami Beyi XVII. Kolordu Kumandan Vekilliine ve 56. Tmen Kumandanl na tyin etti. Albay Bekir Sami'nin stanbul'dan ayrlaca gn Harbiye Nazr evket Turgut Paa ile yapt veda grmesi, an askeri erknnn ruh haletini gsterdii iin aaya aynen alnmtr: Harbiye Nazr Size hibir emir vermedik. Anado lu'da ne yapacaksnz? Albay Vatanm ne emrederse onu... Harbiye Nazr (alamaya balyor) Allah muvaffak etsin olum. Erleri ve subaylar toplaynz. Fakat bir mec buriyet olmadka Yunanllar ile arpmamaya dikkat ediniz. 16
******************************************** 16 Rahmi Apak Garp Cephesi Nasl Kurtuldu, S. 20 243

243

Albay Bekir Sami, 21 Mays 1919da yani Mustafa Kemal Paa'nn Sa msun'a varndan 2 gn sonra Bandrma'ya kt. Kean'daki 60. Tmenin Kumandan olan Albay K zm izinli idi ve zmir igal edildii gn zmir'de bulunuyordu, igal zerine glkle kaarak 22 Mays gn trenle Bandrma'ya geldi. Bekir Sami Beyle bulutu. Bandrma' da 61. Tmen vard. Fakat, Tmen Kumandan Albay Muhittin de izinli idi. Askerlik Dairesi Reisi Tmen Kumandanlna veklet ediyordu. Albay Kzm XVII. Kolordu Kumandan Vekili Albay Bekir Sami Beyle b eraber tekilt yapmak zere Akhisar'a kadar gitti. Drt gn sren bu yolcul uun maceras pek mit verici olmamt. Kzm Bey 26 Mays'ta trenle stanbul'a dnd. Mevki ve sfat sahibi olmadan Bat Anado lu'da i yaplamyacan anlamt. Bandrma'daki 61. Tmene kumandan olmak istiyordu. Genel Kurmay Bakan Cevat Paaya mracaat ederek grdklerini ve durumu anlatt ktan sonra : Ben, Bandrma'daki Tmenin Kumandanlna git meliyim. Sizden emir aldm demem. Yunanllarla muhare be ederim, dedi. Cevat Paa, Yahu bu ii yapabilir misin diyerek Albay Kzm'n gzlerinden pt ve kendisine bir rapor vermesini istedi. Bu rapor zerine Cevat Paa, Kzm Beyi re'sen 61. Tmen Kumandanlna, Albay Muhittin Beyi de onun yerine Kean'a 60. Tmen K umandanlna tyin etti. Albay Kzm, bu suretle Bat Anadolu'ya tekrar, fa kat bu defa Tmen Kumandan sfatiyle gelmi bulunuyordu. 18 Haziranda Bergama'da kararghn kurdu. 17 56. 57. ve 61. Tmen Kumandanlar olarak Mill Mcadelenin ilk gnlerinde Bat Anadolu'da grdmz bu Albayn emrinde gerekte ciddiye alnacak bir kuvvet yoktu. zellikle Albay Bekir Sami'nin Kolordu Kuman dan Vekillii de, Tmen Kumandanl da sembolik idi. Bat Anadolu'ya daha ok tekilt olarak gnderilmiti. Mmkn olduu kadar, dalm birlikleri topl ayacak ve mevcut birliklerin dalmasn nliyecekti. Nitekim, kh trenle, kh at srtnda ve yannda bazen birka subay, bazen de tek bana Bat Anadolu'yu dolaarak rastlad bir*********************************************** 17 - Kzm Paann kendisinden dinledik. 244

244

liklere, askerlik ubelerine, jandarma kumandanlarna, si lh ve cephane deposu kumandanlarna emirler vermitir, igalin yaratt bozgun ve aknlk h avas iinde Bat Anadolu'daki askeri kt'alarn emir alp, rapor verdikleri tek merci, gnlerce, bu gezici Albay olmutur. Bandrma'dan balayarak, Akhisar, Salihli, Alaehir, Eme, Kula, Bekir Sami Beyin karargh kurduu yerlerdir. Halk duygusuz, lkayt bulmaktan, baz ehir ve kasabalar Yunan bayraklariyle donatlm grmekten, silh ve cephane depolarn gerilere nakledemeyen b eceriksiz, miskin subaylara rastlamaktan zaman zaman mitsizlie den Albay Bekir Sami, bir yerde duramam aralksz dolamtr. Albay Bekir Sami'nin 21 Maystan itibaren Bat Anadolu'daki ilk bir aylk faaliyeti Kuvayi Milliyenin domasnda son derece faydal olmutur. Albay, ald emir zerine 56. Tmeni Bursa'da tekil etmek maksadiyle 21 Haziran' da Kula'dan hareketle Bursa'ya gitti. Bir sene sonra Bursa'nn Yunanllar tarafndan igalinde, baz meb'uslar Bekir Sami Beyin sulu olduunu ileri srerek yarglanmasn istemiler ve esasen gzlerinden rahatsz olan Albay o gnlerden sonra Mill Mcadelede aktif bir rol alamam, bir kenara ekilmitir. Albay Kzm Bey, yalnz Kuvayi Milliyenin deil, btn Mill Mcadele devrinin birinci snf ahsiyetlerinden ol duu iin ok tannmakta ve hizmetleri herkese bilinmektedir. Bat Anadolu'nun kuzey blgesinde Kuvayi Milliyeyi organize eden ve ustalkla kullanan tekilt bir askerdir. erkez Ethem de dahil olduu halde btn Kuvayi Milliye Kumandanlar zerinde nfuz tesis etmesini bilmitir. Rumelili oluu ve Balkan Komitecileriyle geirdii uzun tecrbeler bu ittihat ve Tekilt Mahsusac subayn kuvvetli taraflardr. Albay Kzm XIV. Kolordu Kumandan Yusuf zzet Pa ann emrinde idi. Birinci Dnya Harbi sonlarnda Kafkas ya'da da Yusuf zzet Paann emrinde alm ve itimadn kazanmt. Bu sebeple Yusuf zzet Paa ile bir ihtilfa dmeden diledii gibi almak i mknn bulmutur. Kendisi yle diyor: Yusuf zzet Paa, Kuvayi Milliyeye karmak istemiyordu. Ben de kartrmadm. Bana gvenirdi. Kolordu Kumandanl da yapmad. Bana da ka rmad. Kuvayi Milliyeye yardmc oldu. Sonra meb'us olup Ankara'ya gitti. Kuvayi Milliyenin ilk teekkl srasnda Bat Anado 245

245

lu da bulunmad iin Albay Refet (Bele) den burada sz etmeyeceiz. KUVAY MLLYENN DOUU Bat Anadolu'da fiilen ilk Kuvayi Milliye demi'te kurulmutur. Bunun izahna gemeden nce, baz olaylar ksaca nakledec eiz. zmir'in igali zerine buradaki 56. Tmen dalm ve Tmene bal s ubay ve erler eitli ynlere kamlard. Bu arada topu ve uak subaylarndan 27 kii ile 68 er dank olarak 16 Mays akam Tire'ye gelmilerdir. Bu suba ylar, halktan silhl kuvvetler tekil ederek igale kar durmak iin baz tee bbslerde bulunmulardr. Fakat Tire'ye hkim olan hava byle bir harekete elverili deildi. Aksi takdirde ilk Kuvayi Milliyeyi kurmak erefi Tirelilere ait olacakt. Subaylarn teviki Tire'de byk bir tepki uyandrd. Bel ediye Reis Vekili Abdlkadir imzas ile Aydn'da 57. Tmen K umandanna ekilen 18 Mays tarihli aadaki telgraf bu tepkiyi gstermektedir: zmir yresinden geri ekilmi ve Binba Aziz Bey kumandasnda yirmi be kadar subayla elli kadar as kerden mrekkep bir kuvvet vardr. Memleketi ihtille vermek iin buradan hareket etmiyorlar. Mslim ve gayri mslim btn halk heyecandadr. Bunlar hakknda yaplacak ilerin hemen icras halk namna rica olunur. 18 Tire ube Reis Vekili Yzba Mehmet de ayn gn Frka Kumandanna ektii telgrafta yle demektedir: 17 Mays 1919 tarih ve 9538 numaral teldeki meal buradaki ktalara tebli edildi. Bu askeri ktann bir ksm tmenine katlmak zere bugn har eket etmitir ve bir ksm da burada kalmtr. Her ne kadar asayi temin edil mise de burada kalan bir ksm asker ve subayn memleketin ihtilline sebebiyet vermek teebbsnde bulun duklarn gren memleket halk bunlarn buradan hemen aldrtmalarn istemekte olduklarndan haklarnda yaplacak ilerin acele bildirilmesi arz olunur. 19 Tmen kumandan bu telgrafa verdii cevapta, Tire'de toplanan askerlerden bir blk tekilini, fazla subaylar ile Topu Bi nba Aziz Beyin Aydn'a gnderilmelerini bildir******************************************* 18 ve 19 - Emekli Albay M. efik, istikll Harbinde 57. Tmen ve Ayd n Milli Cidali S. 1. S. 83-84. 246

246

mistir. Aziz Bey Aydn'a gelmi ve orada kalmtr. Fa kat subaylardan bir ksm Aydn'a uramadan daha geriyere gitmi, erler de firar ettiinden blk tekil edilememitir. demi'te durum daha baka idi. Burada milli bir hareket yaratlmas g olmayacakt. Ancak, bir tevik ve ikaza ihtiya vard. Fakat askeri kuvve tten bir hayr ummaya imkn yoktu. 56. Tmenin 174. Alay birinci tabu rundan demi civarndaki ekiyay takibe memur 3 subay kumandasnda 1 makine li tfek ve 34 erden ibaret takip mfrezesinden o havaliye mensup 74 erin sil hlar ile firar ettikleri ve mfrez ede ancak 7 er kald, ube reisinin 57. Tmen Kumandanna ektii 17 Mays tarihli telgraf tan anlalyordu. demi ube Reisi Ali Rza Bey , 24 Mays tarihli telgrafla 57. Tmen Kumandanndan, bir igal vukuunda demi debboyundaki silhlarn ve ce phanelerinin ne yaplacan sormutur. Tmen Kumandan verdii cevapta yle diyordu: Kyller silh isteinde bulunacak olursa, ad ge en kaza kaymakam ile gizilce grlerek sakl tutul mak artiyle ad geen silhlarn kyllere datlmas, buna imkn yoksa kapaklar kartlarak sizden baka kimsenin bilemiyecel bir yere gizlemek lzmdr. Sz konusu silh ve cephane, 1600 kadar muhteli f cins piyade tfei, 525 sandk piyade cephanesi ve be bin atm civarnda topu mermisinden ibaret idi. ube reisi en yakn Amirinden gerekli talimat alm bulunuyordu. Kaza kaymakam Bekir Sami Bey de bal olduu makamdan bir iaret bekliyordu. Dahiliye Nazrna u telgraf ekti : Yunanllar gzel zmir'i igal ettiler. Yeterli g ve kuvvet ve imanmz vardr. Emrinizi makine banda bek liyorum. Bu telgrafta: Talimat validen alnz cevab verildi. Fakat cevab tel grafn altnda Dahiliye Mstear Timolyon imzas vard. stelik zmir igal edilmi, ve vilyetle irtibat kesilmiti. Kaymakam Dahiliye Nazrna telgrafla ye niden bavurarak yle dedi : 247

247

Ben Timolyon adnda bir mstear tanmyorum. Si zin imzanzla emir bekliyorum. 20 Dahiliye Nazrnn imzasiyle gelen emirde de talimatn validen alnmas tavsiye ediliyordu. Kaza Jandarma Kumandan Yzba Tahir Fethi de, ube Reisi Ali Rza ve Kaymakam Bekir Sami gibi endi eli ve silhl bir harekete hazr bir psikoloji iinde idi. Kazann bu ileri geleni ne yapacaklarn aratrrken, demi'e birbirini takiben iki kii geldi. Biri Albay Bekir Sami Beyin emir subay Yzba Rasim, dieri Hamit evket (nce) idi. Yzba Rasim Aydn'da 57. Tmen Kumandanna Bekir Sami Beyin bir emrini gtryordu. Hamit evket ise stanbul'dan geliyordu ve Bandrma vapurunda rastlad Albay Bekir Sami Be yle grmt. Bat Anadolu'nun Trk olduunu ispat maksadiyle stanbul'da hazrlanm nfus istatistik cetvellerini datacakt. Albayla yapt grmelerinde, memleketi olan demi'te igale kar mukavemet iin tek ilt yaplmas lzumuna inanmt. Rasim ve Hamit evket Beylerin gelmeleri demi'i canlandrd. Artk, Kaymakam, ube Reisi, Jandarma Kumandan ne yapacaklarn biliyorlard, te yandan 25 Mays'ta Bayndr'n, 28 Mays'ta Tire'nin Yunanllar tarafn dan igaliyle demi ok yakndan tehdid edilmi bulu nuyordu. Her iki kasaba da mukavemet gstermemi, hatt Yunanllar igal iin davet edi lmilerdi. Jandarma Kumandan Tahir Fethi, demi deposundaki 1600 silh, mcadele iin tevik edilen halka datt ve tekilt yapmaya balad. Kazada ve evresinde bu ie tene grnen silh alan ehi rli, kyl ve efelerden ou gerekten dman karsna kmak niyetinde deildi. Nitekim bu kadar silh datld halde ancak 120 kiilik bir Kuvvet meydana getirilebilmiti. Dierleri silhlan alp gzden kaybolmulard. Bu kk Milis Kuvvetine Kuvayi Milliye ad verildi ve kumandanl n da Tahir Fethi Bey zerine ald.
******************************* 20 Rahmi Apak, istikll Harbinde Garp Cephesi Nasl Kurtuldu. S. 61. Osmanl Devletinde Timolyon'un Dahiliye Nezareti Mstear olmas garipsenecek bir durum deildir. Ancak demi Kaymakamnn yadrgamas da hakldr. nk zmir'i Yunanllar igal ettii srada hi deilse Timol yon'un bu grevde olmamas gerekirdi. 248

248

demi Kuvayi Milliyesi, 25-29 Mays arasnda, yani 5-6 gn iinde kurulmutu. Milli mfrezenin kurulduu ilk gnlerden birinde, de mi'ten kalkan tren ehrin yaknnda durduruldu. demi'in Trk ahalisinden bir kurul trene bildirilerek Bayndr'daki Yunan Kumandan avelas 'a gnderildi. Hey'et avels'a Yunanllarn ileri hareketi hlinde, demi ilerisinde toplanm bul unan milli kuvvetlerin, igal kuvvet lerine atele mukabele edeceklerini, kan dklmesine sebebiyet vermemek iin Yunanllarn bar yaplncaya ka dar demi'i igale teebbs etmemelerini bildirdi. avels, bu ihtardan korkmutu. Durumu zmir'deki kumandanna haber verdi, zmir gal Kumandanl, bunun zerine derhal Bayndr'a bir tabur daha sevkederek demi'in igalini emretti. Takviye edilen avels, 30 Mays'ta kuvvetli bir taburunu demi ynnde harekete geirdi. Jandarma Kumandan Tahir Fethi kumandasndaki demi Kuvayi Mill iyesi, demi'in 10 km. kadar batsnda ve Bayndr yolu zerindeki Hac lyas srtlarn tutmutu. Bu milis kuvvetinin belkemiini efeler tekil edi yordu. Kuvayi Milliyenin ilk muharebesi burada, Hac lyas'da oldu. Be saat kadar sren bu muharebede, Kuvayi Milliye tutunamyacan anlayarak demi'e, sonra daha gerilere ekilmi ve 1 Haziran'da demi Yunanllar tarafndan igal edilmitir. Milli Kuvvetin 2 ehit 20 kadar yaraldan ibaret kayplarna karlk, Yunanllar bir hayli kayp vermilerdir. Bat Anadolu'da Kuvayi Milliyenin ok nemli merkezlerinden biri de Alaehir'dir. Bu husus, kazann sosyal ve ekonomik artlarndan ve ayrca baz iyi tesadflerden ileri gelmektedir. Alaehir'in durumu ksaca yledir: Eraf, birok yerlere kyasla burada daha varlkl ve daha ok nfuzlu, Gelecek dmanla iyi geinerek, maln, mlkn muhafaza etmek isteyen erafn aksine, Alaehir erafnda varln gerektiinde silhla korumak eilimi hkim. Kasabal ve kyl halk olduka acar. Sayca bir hayli kabark olan yerli Rumlar bu sebeple aznlk psikolojisi iinde ve sakinler. Kaza Kaymakam Bezmi Nusret, ittihat deil ama, Hrriyet ve ttilf da deil. Bir sre isiz kaldktan son ra stanbul hkmetinden g bel kopard bu memuriyetin de acemisi. Evvelce Maarif Mfettilii yapm olan 249

249

gen adam 10 Maysta ie baladndan ayrca evre nin de yabancs. Kazada grevli drt subay var: Jandarma Kumandan Yzba Cemil, Jandarma Takm Kumandan stemen Tahsin, Askerlik ubesi Reisi Bin ba Muhtar, Nokta Kumandan Binba Halit Sezai. Yzba Cemil biraz snk bir tip, fakat hepsi mcadele taraftar. Turgutlu'nun igali zerine oradan ekilen birka su bayn Alaehir'e gelii de iyi bir ans. Yeni gelen bu su baylardan bilhassa Yzba Sleyman Sruri Bey tek bana bir hareket yaratacak vasfta. Vaktiyle Enver Paann Tekilt Mahsusasnda alm. Cesur, atak bir asker. Kuvayi Milliyenin kurulmas iin, Alaehir'in ne kadar uygun artlara sahip olduunu zetlemi bulunuyoruz. Bir ok nemli olaylara sahne olan Alaehir, ne yazk ki savunulmadan dmana terkedilecekti. Alaehir erafndan Mustafa Bey birka gn aba gsterdikten sonra ehirdeki subaylarn da yardm ile Alaehir Kuvayi Milliyesini 30 Mays'ta kurmaya muvaffak oldu. O gn asker depodan 200 silh ekilerek gnll lere datld. Hapishanede bulunan bu ie yarayacak mah kmlar da mfrezeye katlmak zere serbest brakldlar. Maliyedeki asker tahsisat Kuvayi Milliyenin emrine verildi. Alaehir Kuvayi Milliyesi bu suretle vcut bulmutu. Bu srada Yunanllar henz Turgutlu'da bulunuyorlard. Ege kylarnda Gediz vad isi boyunca douya uzanan yol zerinde. Manisa, Turgutlu ve Salihli'den sonra Alaehir'in tehlikeye decei muhakkakt. Bu sebeple Alaehirliler dman Salihli'nin batsnda karlamak istiyorlard. Ha zirann ilk haftasnn son gnlerinde Yunanllarn douya sarkmaya balamalar Alaehir Kuvayi Milliyesi ni harekete geirecek ve ilk mfreze 7 Haziran'da Salihli'ye ha reket edecekti. Aydn'da durumun silhl bir mukavemete elverili olmadn yukarda belirtmitik. Ancak 57. Tmen karar ghnn ine'ye ekilmesinden ve Albay efik Beyin kendine gelmesinden sonra bu blgenin Kuvayi Milliyesi de kurulabilmitir. Tmen Kumandan ine'de, mcadele ye isteksiz ve cesaretsiz bulduu 175. Alay Kumandann grevden uzaklatrd, yerine Skedeki 135. Alay Kumandan Yardmcs Binba Hac kr Beyi vekleten tyin et ti. Bu gibi iler iin btn vasflara sahip bulunan bu bin bann Aydn blgesine gelmesi Kuvayi Milliyenin domasnda ve bymesinde son derece nemli bir olayd, te250

250

yandan Albay Mehmet efik, ine'ye yakn bir kyde oturan nl ekyalardan Yrk Ali Efe'yi ve arkada Klolu Hseyin Efe'yi bir subayn araclyla davet ederek Yunanllara kar savaa tevik etti. Bu suretle Aydn Blgesinin ilk Kuvayi Milliyesi de Yrk Ali Efe'nin kumandasnda teekkl etmi bulunuyordu. Albay efik Bey; rk Ali Efe'ye silh, cephane ve iki yedek s ubay verdi. Denizli Mutasarrf Faik (ztrak) Beyin ve Askerlik dairesi Reisi Albay Tevfik Beyin abalar ile bu blgede Kuvayi Milliye tekilt yaplm ve Denizli - Nazilli arasnda Sarayky'de ordu birlikleri ve milis kuvvetleri tara fndan bir cephe kurulmutur. Denizli'de yedek subaylar bir mfreze hlinde toplandlar. Polis komiserliinden ayrlma Hamdi Bey kumandasnda ayrca 70 - 80 kiilik bir milIli kuvvet daha tekil edildi. Sarayky'de Molla Bekir adnda bir kyl nn gayreti ile ayr bir Kuvayi Milliye kuruldu. De nizli ve batsnda Kuvayi Milliyenin ve cephenin tekili 6-20 Haziran tarihinde tamamlanarak dman ileri hareketini nlemeye hazr bir hle getirildi. Balkesir blgesinde Kuvayi Milliyenin kurulmasna 61. Tmen Kuma ndan Albay Kzm (zalp) Bey ile Ayvalk'taki 172. Alay Kumandan Yarbay Ali (etinkaya) Bey etken olmulardr. Yarbay Ali Bey, Ayvala Yunanllar kmadan nce civar halk mill ku vvetler tekili iin tevik etmi ve gerekli hazrlklar yapmt. 28 Mays'ta Ayval igale yeltenen Yunanllar ile muharebe ederek Yunan igaline kar Trk ordusunun ilk direnmesini gstermi olan Ali Bey , dmana silh ve cephane kaptrmadan alayn geri ekmi ve Yunan igalini Ayvalk'ta lokalize etmitir . Bu blgenin Milis Kuvvetleri 28 Mays'ta yava yava toplanma ya baladlar. Hazirann ilk haftasnda Ayazment, Murateli, G me Burhaniye, Kozak ve civar kylerden gelen gnlllerden 150 kiilik bir Milis Kuvveti vcude getirildi. Ali Bey bu Milis Kuvvetine 3 yedek subay kumandan verdi. Milis Ku mandan Ayazmentli Niyazi Bey idi. Ayvaln igali zerine Balkesir Mdafaai Hukuk Ce miyeti de, Yunan igaline kar baz teebbslere girimiti, zmir tarafndan gelen Yunan igal kuvvetleri ise bu srada Manisa, Akhisar yolunun yarsna kadar ilerlemi lerdi. Akhisar'n igali gn meselesi idi. XIV. Kolordu Ka rargh Bandrmaya nakledilmi ve Kolordu Kumandan Yusuf zzet Paa da Balkesir'e gelmiti. Btn artlar tamam olduu iin Hazirann ilk haftasnda Balkesir Ku251

251

vayi Milliyesi de kuruldu. Yzba Kemal (Balkesirli Kemal Paa) kumandasnda tekil olunan bu mfreze Bal kesir'deki alaydan alnan 20 er ve 150 kadar g nllden ibaretti. Kuvayi Milliyenin Yunanllara kar ilk muharebesi 30 Mays'ta demi batsnda yaplmt, ikinci muharebe 14-15 Haziran'da Bergama'da cereyan etti. Yunanllar tarafndan igal edilmi bulunan Bergama'y kurtarmak iin bu blgenin milis kuvvetleri, baz askeri birlikleri de takviyesi ile Bergama'ya ba skn eklinde taarruz ederek Yunanllar bozguna uratt. Bergama bu suretle Yunan igalinden kurtulan ilk ehir oluyordu. Aydn cephesinde, Kuvayi Milliye, Yunanllarn demir yolu boyunda bulunan kk mfrezelerine eitli baskn lar vererek dman taciz ediyordu. Bu cephede de Aydn' kurtarmak iin olduka byk bir kuvvetle bir taarruz hazrland ve Binba Hac kr'nn kumandasnda eitli Milis kuvvetlerinin ve ordu birliklerinin katlmas ile Aydn'a 28 Haziran'da taarruz edildi. 2 gn sren kanl muharebelerden sonra Aydn da Yunanllardan kurtul mutu. Bergama baskn, Aydn blgesindeki Kuvayi Milliye nin Yunan mfrezelerine yaptklar basknlar ve nihayet Aydn'a kar taarruz hazrl Yunan igal Kumandanln byk bir endieye sevketmiti. Bu endie ile Aydn taar ruzundan nce Nazilli boaltlmt. Nazilli'nin boaltlmasndan 1-2 gn nce Yunan gal Kuvvetleri Kumandanlnn, Fevkalde Komisere yazd aadaki rapor bu endieyi aka gstermektedir: gale kar mthi direni hazrlklar yapldn g venilir ekilde haber alyorum. yle ki: 1 Bandrma, Soma, Krkaa, Akhisar blgelerinde eteler hazrla nmaktadr. Bandrma merkez kabul edilmi olup burada silhl ki bin asker ve 6 8 bin ete bulunuyor. 2 Denizli'de hkmet drlm siler Sarayky kprsn tahribe hazrlanyor. Tehlike mhim asayi berbattr. 3 syan Ske blgesine de yaylmtr. Be yz den fazla askeri erler silere katlarak katlim ve yama ya hazrlanmaktadr. 4 Seluk - Aydn hatt zerinde kt'alara her gn tecavz ediliyor. A ydn - Nazilli hattnda kuvvetler mevcut ise de bu ktalar emniyetini temin ed ememektedir. Tedbir alnmazsa tehlikelidir. 252

252

Nazilli'nin tahliyesine, bu rapor zerine msaade edil mitir. Yunan igal Kuvvetleri Kumandanlnn 21 Hazi ran tarihli bir raporunda da, o srada Paris'te bulunan Bavekil Venizelos'a aadaki bilgi veriliyordu : Tam bir Trk seferberlii ve kuvvetli bir Jn Trk Tekilt karsnda bulunuyoruz. Her taraftan taarruza u rayarak her gn bir miktar arazi terketmeye mecbur oluyoruz. ayet derhal yeterli miktarda kuvvet, hi olmazsa bir tmen gnderilmiyecek olursa pek yaknda zmir tehdit al tnda bulunacaktr. Bundan baka Trk tekiltnn merkezlerine kar ted bir dnmeye serbest bulunmamz arttr. Nieder Bu rapora ekli olarak gnderilen bir listede Trk kuvvetleri yle tesbit edilmiti : Soma : Salihli : Denizli : Akhisar : Bergama: Bozda: Balkesir: Edremit: Aydn: 3000 Silhl 3000 10000 5000 3000 3000 1000 S000 3000 (47 top, pek ok mitralyz)

Yunan Kumandan Trk Kuvvetlerini ok mbalal olarak 40 bin kii gsteriyor. Halbuki o gnlerde, ordu kt'alar da dahil, Yunanllarn karsnda 6000 silhl yoktu. Top adedine gelince, bunda da ok mbala vardr. Trk kuvvetlerinin elinde 47 top deil, bu kadar makineli tfek bile mevcut deildi. Bir hafta sonra balayacak olan Aydn taarruzunda sadece 4 top kullanlmtr. Bu aklamalar ve raporlar, Kuvayi Milliyenin 30 Hazirana kadarki faaliyetinin Yunanllar zerindeki korkutucu etkisini gstermeye yeter. Kuvayi Milliye gnden gne gelimi, mfrezelerin ade di ve kadrosu genilemi ve cephelerin sevk ve idaresi ol duka bir nizama sokulmutur. Haziran ve bunu takip eden aylarda Demirci Efe ve erkez Ethem de sahneye karak kk mfrezeleri kumandalar altna almak suretiyle b yk apta Kuvayi Milliye birlikleri vcuda getirmilerdir. Yunanllar ise, 1919 Haziranndan 1920 Haziranna Kada geen bir yllk dnemde, bulunduklar yerleri elde tutmakla yetinmilerdir. 253

4.

HTLAL P LANI VE METOD

Mustafa Kemal Paann ihtill plnnn temel unsuru yledir : Hareketi halka maletmek ve liderlie seimle gelmek. Yalnz orduya dayanarak, bir askeri junta ile idareyi ele g eirmek, belki kestirme, fakat tehlikeli bir yol olacakt. Bir ok sebep, Mustafa Kemal Paann doru yolu semesini kolaylatrd, ttihat ve Terakki tecrbeleri bu sebeplerin banda geliyordu. Ordu, harple beraber itibarn kay betmiti. Zayf ve gszd. Balkan Harbinden beri, ordunun politikaya karmas aleyhinde kuvvetli bir akm belirmiti. Her ne kadar ordu politize olmu ise de, subaylarn bir ksm ordunun politikadan ekilmesi fikrine inanmakta idi. O rduyu aka bir ihtill davranna sokmak, eitti anlamazlklara ve blnmeye sebep olabilirdi. Kald ki, halk orduya sempatik bir gzle bakmyordu. Halkn bir ordu hareketini desteklemesi beklenemezdi, ite, btn bu gereklerden dolay, Mustafa Kemal Paa, mcadelenin i ve d cephesinde asl dayanan ordu old uu prensibini kabul etmekle beraber, Anadolu ihtillini bir asker ayaklanma eklinde gstermekten dikkatle kanmtr . Gerek Padiaha ve hkmete, gerekse d leme, Ana dolu'da bir halk hareketi ile karlald kansn vermek gerekiyordu. Ordu, ancak bu har eketi destekleyen bir kurum olarak geri plnda grnmeliydi. Halkn setii lider olmak, Mustafa Kemal Paann iini ayrca kolaylat racakt. Bu durum ona, asker efler karsnda bir teminat olacakt. Halk ve orduyu, bylece, dengeli iki kuvvet olarak yanyana tutabilirdi. Nitekim, Mustafa Kemal Paa, sivil kuvvetlere, bir ok hususu orduyu gstere rek kabul ettirmi, buna karlk baz ahvalde sivil otori tenin arln askeri eflere hissettirmekten geri kalmamtr. Belli bal kumandanlar Byk Millet Meclisine meb'us olarak sokmas, kumandanlar tatmin etmekten ok, bu sebebe dayanmaktadr. 254

254

ki merutiyet denemesi, Osmanl devlet dzenine hal kn idareye katlmas fikrini getirmi bulunuyordu. Bu iti barla, Mustafa Kemal Paann ihtill plnnda halk hesaba katmas, henz tazeliini ve heyecann muhafaza eden bir siyas dnce tarz idi. Ayrca, Mustafa Kemal Paann li derliini yapaca hareket, bu suretle ikinci Merutiyetten daha ileri bir anlam kazanm olaca kt.21 yi bir tesadf eseri, Osmanl Mebusan M eclisi oktan feshedilmiti. Bir tarafta seilmi bir meclis bulunmadndan, halka baka bir meclisi kabul e ttirmeye almann gl veya gara beti sz konusu olamazd. Halkta ihtill fikri yoktur. Fakat kinci Merutiyetten bu yana halk, siyas faaliyeti, demek kurmay az ok renmi ti. Padiaha ve hkmete kar bir hareketi dnmeksizin, srf d tehlikelerden korunmak amaciyle yer yer bz tevekkller domutu. Yar siyas hviyetle olan ve siyaseti reddeden bu t eekkllerde, hi deilse Padiah ve hkmetten midi kesmi olmann psikolojisi hkimdi. Bu hl, bir dereceye kadar devleti yok kabul etmek anlamna geliyordu. Mustafa Kemal Paa, Anadolu ihtillini halka maletmek ve bunu bir halk hareketi olarak gstermek isterken, btn bu gerekleri sezmi ve ie nereden balayacan hatasz tyin etmiti. Durumunu aka belli ettikten sonra orduda kalamyacan, er veya ge rtbe ve mevkiini terketmek zorunda braklacan da phesiz biliyordu. Henz stanbul'a geri arlacandan haberdar deilken, 1 Haziran 1919'da, halk teekkllerinin durumunu tesbit e tmeye balad. Mfettilik blgesindeki valiliklerden ve mutasarrflk lardan Vilyat arkiye Mdafaai Hukuk Cemiyeti hakknda bilgi istedi. Cemiyetin nerelerde tekilt kurduunu, belli bal kurucularnn ve temsilcilerinin kimler olduunu, birbiriyle irtibatlarn, baka cemiyetler bulunup bulunmadn mlk mirjerden 1 Haziran tarihli telgrafla soruyordu. Trab zon Ademi Merkeziyet Cemiyeti iin de ayn gn Trabzon Valisine bir tel graf ekmiti. Halk bir hareketin yaratcs ve sahibi olacaksa, bu hareketin bir tekilta balanmas artt. Bunun iin, Dou vilyetlerini temsil eder grnen mev cut tekiltn halka ne dereceye kadar indiini ve gcnn ne lde olduunu bilmek g erekti. Mustafa Kemal Paa, bu bakmdan Mdafaai Hukuk teekkllerine nemle eilmiti'. Kendi blgesindeki tekiltla ilgilenirken, uzak yer **************************************** 21 - Cumhuriyet fikri daha ok sonra ortaya atlacaktr 255

255

lerin tekiltndan vekletname almaya alyordu. Halkn vekili olarak har eket etmeye verdii nemi anlamak iin, 18 Haziran 1919'da Edirne'deki Birinci Kolordu Kumandanna gnderdii telgrafn aadaki cmlelerine bak mak yeter : Ben stanbul'da iken Trakya Cemiyeti yesi ile fikir al veriinde bulunmutum. imdi zaman geldi, icap eden lerle gizlice grerek derhal tekilat kurulmasn ve kymetli iki kiinin delege olarak ve fakat gizli hviyetle Sa msun'a vapurla veya trenle yola karlmasn ve onl ar gelinceye kadar da Edime vilyetinin vekil ve savunucusu ol mak zere Anadolu'da beni vekil ettiklerine dair imzalar altnda bir belgenin yce imzanzla ve ifreli telgrafta bil dirilmesini rica ederim. 22 Mustafa Kemal Paa, htill plnn hazrlad 1919 Hazirannda plnn temel unsurunu her vesile ile aka belirtmitir: Milletin istikllini gene milletin azim ve karan kurta racaktr. 24, Milletle birlikte fedakr bir ekilde alaca m. 25, Sinei milletten ayrlmayacam. 26. HTLAL PLNI VE METOD Mustafa Kemal Paann ihtill plnn drt noktada zetlemek mmkndr. yle ki : 1 Anadolu'nun stanbul ile olan fikr ve idar ba n kopararak Anadolu'yu stanbul'dan ayrmak. 2 Milli stiklli kurtarmak parolasiyle Anadolu hal kn bir tekilt etrafnda birletirerek ihtill atmosferine sokmak . 3 htilal iin ordunun desteini salamak. 4 Anadolu'daki mlki idareyi, valiler ve mutasarrflar eliyle ihtill idaresine balamak. Trkiye'nin o gnk artlar iinde ne bu pln aka ortaya konulabilir ve ne de gelii gzel ihtillden sz edile bilirdi. in banda olanlar bile, Mustafa Kemal Paa'nn
*********************************************************** 22 - Nutuk, Cilt III Vesika 19. 23 - 22 Haziran tarihli Amasya tamiminden. 24 - I. Kolordu Kumandanna yazd 18 Haziran ta rihli telgraftan. 25 - stanbul'da baz kimselere gnderdii 21 Haziran tarihli mektuptan. 256

256

memleketi ihtille srklediini kesinlikle bilmemeli idiler. Bunun iindir ki, Mustafa Kemal Paa daima mill istikli, vatan ve Padiah kurtarmaktan szetmi; Padiaha kar yaplan herhangi bir hareketi , Padiah kurtarmak gerekesine dayamtr. htill kelimesini telffuz etmekten dik katle kanmas zamann gereklerinin gerei olduu kadar, Onun iht ill kavramna verdii nemden de gelir. Nitekim, zaferden sonra bile yapt ii ihtill olarak adla ndrmaktan kandn ve syan deyimini tercih ettiini grmekteyiz. 19191926 yllarndaki icraatnn muhasebesini yapt nu tukta, Osmanl Devletinin, onun istikllinin, padiahn, hali fenin, hkmetin hi bir anlam kalmad nancna vardn belirttikten sonra yle demektedir: Osmanl Hkmetine, Osmanl padiahna ve mslmanlarn halifesine isyan etmek ve btn milleti ve orduyu isyan ettirmek lzm geliyordu. Mustafa Kemal Paa'da ihtill kelimesinin kamuoyunda korkun ve tehlikeli bir etki yapaca endiesi sezilmek tedir, yle sanyoruz ki, Fransz ihtillinin Trk dncesindeki ekli ve henz nitelii iyice anlalmam olan Rus ihlilli sebebiyle. Mustafa Kemal Paa, istikll mcadelesi anlam vererek ihtillden ancak ilk defa szetmitir. 29 Ma ys 1919 gnl bir telgrafnda Kzm Karabekir Paa'ya y le diyordu : Fakat bu kuvvetlerin ierilere sarkmasna yni memle ketimizi gerekten istil eylemesine kar tabii olarak halk ve asker tek vcut olarak silhla bamszl korumaya uraacaktr. Bu ihtilllerle beraber... Erzurum Kongresini a nutkunda da htill kelimesini ayn anlamda kullanarak Msr, Hindistan, Afganistan, Suriye, Irak gibi Mslman memleketlerin o gnk durumlarn tasvir ederken bu memleketlerde milli istikll iin htilller olduunu ifade etmitir. Fakat, bu nutkun Rusya'ya ait ksmnda ihtill kelimesini kullanmamtr.26 Mustafa Kemal Paa ihtillin artlarnn ne dereceye kadar hazr old uunu dnrken durumu yle mtala edi yordu: Millet ve Ordu, padiah ve halfenin hyanetinden,
********************************************************** 26 - 1927 ylnda Anadolu ihtillini isyan olarak vasflandran Mustafa Kemal Paann, ancak Cumhuriyet Halk Partisinin 1931 kongresinden sonra yeni dzeni geti ren harekete gerek adn koymak istedii grlmektedir. nk, o tarihte muhaliflerini kesifi olarak tasfiye etmi, istedii balca reformlar yapm. Serbest Frkay kapat-

257

257

haberdar deil. Asrlarn kkletirdii din ve manev bir ba ile padiaha kar itaatkr ve sadk. Millet ve orduyu kurtulu iin bir fikir etrafnda toplamak gerekiyor, fakat millet ve ordu asrlarn verdii alkanlk ile, kendisinden evvel hilfetin ve saltanatn kurtuluunu dnyor. Padiahsz ve halifesiz bir kurtuluun mnasn anlamak alkanlnda deil. Baka trl fikir ve karar sahi pleri, milletin ve ordunun nazarnda derhal dinsiz, vatansz, hain olur.27 Halk ve orduyu ihtille srkleyebilmek iin Mustafa Kemal Paa'nn elinde nemli koz vard: a) zmir'in gali, b) Hkmetin zaaf, c) Tad sfat ve selhiyetler . tilf devletlerinin Trkiye zerindeki emelleri ve Mon dros mtarekesi gereince bz yerlerin igali, Anadolu'nun bir ok blgelerinde halk endieye sevketmiti. Fakat zmir'in igali o gne kadar sezilmemi olan byk tehlike yi meydana karmtr. O halde zmir'in bana gelen felket her yerde beklenebilirdi. zmir'in igali ile yaratlan
************************************************* m, nc defa Cumhurbakan seilmi, partisine yeni bir ekil vermitir. C.H.P.'nin bu kongresinde alt umde programa alnm, ttihat ve Terakki devrinden kalma Trk Ocaklarnn feshine karar verilerek Halkevlerinin almas kararlatrlmtr. Artk belirli bir tehlike yoktur ve rejim oturmutur. Trk genliine ihtill hukukunun tarihini okutmak istemektedir, ihtill arkada Mahmut Esat Bozkurt'a bu grevi verir, 934 yl banda stanbul niversitesinde verdii ilk derse, Mahmut Esat yle balar: Her eyden nce, acunun Trk soyundan olan en byk efini. Gazi Mustafa Kemal Hazretlerini ve onun yksek ahsiyetinde Trk ihtillini sonsuz sayglarmla selmlarm. Nutukta kendi durumunu tyin ederken si bir general diyen Mustafa Kemal Paa, 1931 ylndan sonra artk bir ihtill efi olduunu kabullenerek, yapt ihtillin okullarda okutulmas, ihtill zerinde kitap yazl mas zamannn geldiine inanmaktadr. Mahmut Esat Bozkurt, derslerinde Trk ihtilli ve Atatrk ihtilli deyimlerini e anlamda kullanm ve efinin verdii de vi yerine getirmitir. 27 - Nutuk Cilt I. Sahife 10-11. 258

258

heyecan besliyerek btn yurda yaymak ve devaml kl mak gerekiyordu. Mustafa Kemal Paa bunu byk bir koz olarak kullanacakt. zmir'in igali zerine hkmet istifa etmi, fakat Pa diah yeni hkmeti kurmaya yine Ferit Paay memur et miti. Halk Damat Ferit Paay tanmyordu. Bir vatan parasnn kk bir devlet tarafndan byle kolayca igaline seyirci kalan, stelik halka sknet tavsiye eden bir hkmeti halkn gznden drmek g olmayacakt. Easesen 6 aydan beri tilf devletlerinin igali ve kontrol altnda bulunan stanbul'da hkmet edilemezdi. Padiah da ayn sebeple hr ve serbest deildi. Bu gr ileri srerek mil letin stanbul'a kar midini ve gvenini krmak, htill iin Mustafa Kemal Paann elind e kuvvetli bir kozdu. Bu kozu devaml olarak kullanabilirdi . Mustafa Kemal Paa Yaveri Hazreti ehriyari idi. Bu sayg deer sfata ilveten, ordu mfettii unvann tayor du. Samsun'dan itibaren Anadolu'daki mlki ve askeri makamlara yazd telgraflarda, tamimlerde, imzasnn stne her iki sfatn da kaydetmeyi ihmal etmiyecekti. Ordu M fettii ve Padiahn yaveri olarak tannmak ve gven kazan mak zorunda idi. lk etkiyi yaptktan sonra bu sfatlar kaybetse bile gerisi nasl olsa gelirdi. Mustafa Kemal Paa bu nc kozu da en geni anlam ile faydal bir ekilde kul lanmasn bildi. yi bir tesadf eseri btn Anadolu'da Mus tafa Kemal Paadan kdemli kumandan yoktu (Yalnz Konya'da bulunan Yldrm Ktaat Mfettii Mersinli Cemal Paa daha kdemli idi. Fakat ksa bir zaman sonra stanbul'a gitti ve Harbiye Nazr oldu). 28 Mustafa Kemal Paann ihtillde kulland metod, uygulanmasn bir takm safhalara ayrmak, olaylarn gelime sinden faydalanarak kamuoyu hazrlamak ve kademe kademe yryerek hedefe ulamaya almaktr. Dnceleri*********************************************************** 28 - Mustafa Kemal Paa, ihtill muvaffak oluncaya kadar bu avantajl pozisyonunu kaybetmemek iin btn gayretini sarfetmitir. Nitekim, Harbiye Naz r, birok erkn ve merann akta olduunu ileri srerek kolordu lara mirliva, ferik ve daha yukar rtbedeki erknn tyini hususunda fikrini sorunca (Aralk 1919), Mustafa Kemal Paa reddedecek ve Kolordu ve frkalarn asl muhta olduu kk rtbeli erknharp ve saf zabitan ile stanbul'a ylm olan hekimlerdir, Anadolu'ya onlar gnder diyecektir. 259

259

ni ve tasarlad pln uygulamak iin ihtillin her safhas n vakit geldike ortaya koyacakt. Bu metod, olaylar zor lamak, fakat baary da tamamen tesadflere brakmamak, demekti. Mustafa Kemal Paa, yukarda da belirttiimiz gibi, htill hareketini halka maletmek ve ihtilli bir halk hareketi olarak gstermek istiyordu. Fakat baarya ulamak iin or dunun desteine ihtiyac vard. Bunun iin ihtill teebbsnn balang noktasn ordu ile temasa gemekte bul mutu. Kendi deyimi ile lk olmak zere btn ordu ile temasa gelmek lzmd.29 21 Maystan itibaren Mustafa Kemal Paa Kolordu Ku mandanlar ile temas kurmaya balad. Kolordu kumandanlar ile Mustafa Kemal Paa arasnda cereyan eden telgraf yazmalar, u maksatlar hedef gdyordu : a) Birliklerin yerlerini ve glerini tesbit ederek ihti ll ve savunma bakmndan lzumlu sayd intikalleri ve takviyeleri yapt rmak. b) Deiik ynlerden gelmesi muhtemel dman i gal ve saldrlarna kar alnmas gerekli askeri tedbirleri kumandanlara telkin etmek, c) Kumandanlar milis tekilt yapmaya tevik et mek, d) Kumandanlar bir milli tekilt fikrine hazrlamak, e) ihtill fikrinin telkinlerini yapmak. Mustafa Kemal Paann telgraflarnda btn bu hu suslarn ll bir ekilde ifade edildii dikkati ekmek tedir. Telgraflarda, askerce yazlm emir niteliinde sert cmlelere rastlanmyor. Her fikir, genel olarak temenni, tavs iye slbu ile sylenmi. Kuma ndanlara deer verildii, fikirlerinin sorulduu, dosta, arkadaa davranld kanaati, Mustafa Kemal Paa kararghndan kan yazlarn hkim havasdr. Heyeti Temsiliye Reisi olunca ya kadar Mustafa Kemal Paa bu slba riayet etmitir. Mustafa Kemal Paa ihtill fikrini Kolordu Kuman danlarna ilk defa u cmle ile ima etmitir: Milletin esaretten kurtulmas, hkim ve bamsz ola rak topraklarmzda yaayabilmesi, ancak azimkar ve na muslu ellerin, milleti ksa ve doru yoldan bamszla ve hakkn savunmaya yneltmesiyle mmkn olacaktr. 30
************************************************************** 29 - Nutuk, S. 16. 30 - XV. Kolordu Kumandanlna yazlan 30.5.1919 tarihli telgraftan. 260

260

Adet mahsur bir kaleye benzeyen Babalide, tilf temsilcilerinin esiriymiesine milleti idareye uraan hkmet merkezimizin bu gibi hususlarda hibir ey diyemiyeceini, yapamyacan bugnk rnekler ile takdir ede biliriz.. Milli tekilt yapmak lzumu ise kolordulara yazlan bir telgrafta u ekilde ifadesini bulmutur: Mlkiye Memurlarnn gvene layk kiileri ile el ele vererek bamszlmzn savunulmas iin ge rekil tekiltn kurulmasn (gayet tabii gizil) zorunlu sayyorum. Bu husus htisas nedeniyle biz askerlerin kendisine dyor. Telgraf metinleri arasna yerletirilen bu cmle, Mustafa Kemal Paann liderliinde balayacak byk Anadolu ihtillini k olordu kumandanlarna hsas eden ilk formllerdir. Mustafa Kemal Paa 21 - 30 Maysta yazmada bulunduu kumandanlara muhtelif vesileler ile halk ve ordu ibirliine dayanan bir hareketin telkinlerini yapmtr. Bunu bazen lzumlu tekilt, bazen Vatan Ordusu veya Gerilla diye ifade etmitir. Mustafa Kemal Paa, ok defa, olmasn istedii e yi kumandanlara olmu gibi gstermeye dikkat etmitir. Mesel, 18 Haziran 1919 gn Edirne'de I. Kolordu Kumandanna yazd telgrafta; tekmil Anadolu ahalisinin milli isti klli kurtarmak iin batan aa bir vcut hli ne getirildiini, istisnasz btn kumanda heyetleri ve subaylar ile ortak bir karara vardklarn, Vali ve Mutasarrflarn hemen tamamnn milli harekete katldn, Krt lerin de Trklerle birletiini kesin ifadelerle sylemekte dir. phesiz bu taktik ihtillin bir gerei idi.31
**************************************** 31 - Mustafa Kemal Paa Krt meselesine byk nem vermi, Samsun'da, Amasya'da bulunduu sralarda Krtlk teebbslerinin nlenmesi iin bir hayli uramtr Genel Kurmay'a yazd istihbarat raporlarnda, XV. ve XIII. Kolordu Kumandanlar ile yapt yazmalarda Krtlk konusuna geni yer verdii dikkati ekmektedir. I. Kolordu Kumandanna Krtler de Trkler ile birleti derken o zamann en byk endielerinden birinin, Krtlerin ngiliz propaganda ve tahriklerine aldanarak Trk Mill hareketine tehlike tekil edecek bir tutum takip etmesi ihtimalinin kalmad telkinini yapmak istemitir.

261

261

HTLALN AIKLANMASI Mustafa Kemal Paa ihtill hazrl yapabilmek iin geni bir zamana sahip olacan sanyordu. Samsuna geliinden Sonra megul olduu konular, bu kany vermektedir. Bir taraftan resm grevinin gereini yaparken, bir t araftan da halk teekklleri ve ordu ile temas kurmaya alyordu. Hazirann ilk haftas sonuna kadar, Samsun olaylar, asayi konusu ve daha geni anlam ile kendisine verilen talimatn ykledii grevler almalarnn arlk noktasn tekil eder. Bundan anlalyor ki, uzun bir sre hkmetin dikkatini ekmeden hem resm grevini, hem de ihtill hazrln rahat rahat tamamlamak imknn bulacan ummutur. Fakat 8 Haziranda Harbi ye Nezareti tarafndan stanbul'a dnmesi bildirilince durum birdenbire deimi oluyordu. Bu gnden sonra, Ordu Mfettilii sfatnn tehlikeye dtn ve ihtill ha zrln tamamlamak iin nnde pek az zaman olduu nu anlad. Bu sebeple, 8 Hazirandan sonra acele ettii grlmektedir. Hkmetin davetini reddederek ahsen g durumda kalacana gre teebbsn ahsi olmaktan karp millete ve orduya maletmek gerekiyordu. Mustafa Kemal Paa hkmetin dvetine aka red cevab vermiyerek ii savsaklamaya gayret ederken, Havza'da emniyette olmadn da hissetmi ve kararghn Amasya'ya nakletmiti. Amasya'da ihtillin esasla rn tesbit ederek ilgililere duyurmak zere bir tamim hazrlama ya koyuldu. Btn Mdafaai Hukuk teekkllerini ve dolaysiyle halk temsil edecek umum bir kongre toplamaya karar vermiti. Kongrenin toplanaca en uygun yer, Anad olu'nun her bakmdan en gvenli yeri saylan Si vas olmalyd. Sivas ulatrma imknlar bakmndan, Dou Anadolu ile Bat Anadolu arasnda olduu gibi, K uzey ve Gney Anadolu arasnda da en elverili merkez di. Yabanc kuvvetlerin Sivas'a messir olma imknlar baka yerlere nazaran daha azd. Bu inanca vardktan son ra kongre hazrlnn yaplmasn her tarafa tamim et mek sras gelmiti. XX. Kolordu Kumandan Ali Fuat Paa, Rauf Bey, Refet Paa, Canik (Samsun) mutasarrf Hamit Bey ve karargh erkn ile Amasya da toplandlar. Bu toplantya katlanlar, ihtill komitesini tekil ediyor du. Fakat, komitenin baka yeleri de vard, yalnz orada hazr bulunmuyorlard. Onlarla da telgrafla grerek, kararlatrlmak zere olan esaslar hakknda fikirleri aln 262

262

d. Amasyada bulunmayan ihtill komitesi yeleri, bata XV. Kolordu Kuma ndan Kzm Karabekir Paa olmak zere Konyadaki Yldrm Ktaat Mfettii Mersinli Cemal Paa idi: Amasyada mutabk kalnan hususlar unlard: a) Vatann btnl, milletin istiklli tehlikededir. Hkmet sorumluluunu kavram deildir. Milletin istikllini yine milletin azim ve karar kurtaracaktr. b) Milletin sesini dnyaya duyurmak ve kaderini tyin etmek iin her trl tesir ve murakabeden uzak bir mill kongrenin toplanmas arttr . c) Bu kongre Anadolunun her bakmdan en emin yeri elan Sivas'ta sr'atle toplanmaldr. Kongreye delege olarak her livadan, milletin gvenini kazanm 3 delegenin derhal yola karlmas gerekmektedir. Kongrenin toplanaca, mill bir sr olarak gizli tutulmal ve delegeler kiiliklerini belli e tmeden seyahat etmelidir. Erzurumda 10 Temmuzda toplanacak olan blge kongresinden sonra Sivas Kongresi alacaktr. Erzurum Kongresi yeleri de Sivas Kongresine katlacaklardr. Bu zamana kadar Sivas Kongresi delegeleri Sivasa yetimelidir. d) Kumandanlar yerlerini terketmiyeceklerdir. Eer bir kumandan gr evinden alnrsa, yerine tyin edilen kumandann durumuna baklacak, gvenilir bir kimse ise kumanda teslim edilecek, deilse hibir suretle kuman da mevkii terk edilmiyecektir. Bu kararlar, Anadolu ihtillinin bildirisi niteliinde idi .32 Kararlarn bir ksm, gizlilik kayd ile 22 Haziran 1919 tarihinde Kolordu Kumandanlklarna, Valiliklere ve Mutasarrflklara tamim edildi. Bir gn nce de Mustafa Kemal Paa bu esaslar ksmen ifade eden, daha aka s ihtillin balamak zere olduunu bildiren bir mektup kaleme alarak stanbulda bz kimselere gnderdi. Bylece ihtill bildirisi hazrlanm ve gizil kalmak artiyle ilgililere duyurulmu oluyordu. Milli Mcadele literatrnde Amasya Kararlar ve Amasya Tamimi diye anlan ihtill bildirisi Anadolu ihtillinin baladn ifade etmektedir. Amasya Kararlarnn gizli kalmas arzu edildii hl de, ksa bir sre sonra hkmet tarafndan renildi. By************************************************ 32 - Bu tamime M. Kemal Paa Gizli Beyanname demektedir. Bak: T.B.M.M. Zabt Ceridesi C. S. 11 263

263

lece, stanbulda Mustafa Kemal Paann niyeti, kesinlikle anlalm oluyordu. Artk, Mustafa Kemal Paay Ordu Mfettii olarak Anadoluda tutmak hkmet iin mmkn deildi. Balangta fazla srar etmeden, kendis ini stanbula getirmek isteyen hkmet, bundan sonra ie daha byk nem vermi ve d eta Mustafa Kemal Paay zorlamaya balamtr. Paann stanbul'a dnmesi iin hkmetin yapt bask kendisi Erzurum'a gidinceye ka dar ayn iddetle devam etmi ve bu konudaki yazmalar, telgraf konumalar yol boyunca devam etmitir. Amasya kararlar ve bu kararlarn tamimi Anadolu ih tillinin en nemli dneme noktasdr. 264

264

5. ERZURUM KONGRES
Erzurum Kongresi, uyandrd yank ve sonular bakmndan Mdafaai Hukuk kongrelerinin -Sivas Kongresi hri- en nemlisidir. Btn memleketi temsil etmedii hlde, mahall de saylamaz. Dou Anadolu adna toplanan bir blge kongresidir. Anadolu ihtilli asndan baklnca, Erzurum Kongresinin iki byk zellii vardr: Birincisi, M. Kemal Paaya liderlik yolunu amas; ikincisi de Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyetinin aynen benimsedii mdafaai hukuk prensiplerini ve tekilt tzn hazrlam olmasdr. M. Kemal Paann, Anadoluda bulunduu ilk bir ay iindeki faaliyeti ve eitli yerlerle yapt yazmalar, Erzuruma gitmek niyetinde olmadn ve dorudan doruya, Sivasta toplayaca kongreye katlmak ve ie oradan ba lamak istediini gstermektedir. Vilyati arkiye M dafaai Hukuk Cemiyeti hakknda Valiliklerden ve Muta sarrflklardan ald bilgiler, Erzurum dan baka, blgenin hi bir yerinde gvenilir, yerlemi, kkl bir tekil tn bulunmadn ortaya koymutur. Trabzondan da gven verici bir izlenim edindiini sanmyoruz. Belki de, Kzm Karabekir Paann, dar grll yznden Erzurumda kendisine bir takm przler kacan dnm tr. Bu kitabn Liderler Blmnde belirtildii zere, Mill Kurtulu iin Karabekir Paa bir blge hareketi dnyor, M. Kemal Paa ise memleketin ancak byk ve mull bir teebbsle kurtulacana inanyordu. Eer, sonradan ortaya kan bz olaylarn zoru olmasayd, M. Kemal Paa, Samsun ve Havzada iken fazla ne msemedii Erzurum Kongresine gidecek yerde, Amasya da veya Sivasta kalarak Sivas Kongresinin hazrlklar ile megul olurdu. Kzm Karabekir Paa da, Mustafa Kemal Paann 265

265

bu niyetini sezmiti. Htralarnda, doru Erzuruma gelmeyip bir sre Samsun blgesinde kalmasn tenkid et mektedir. Fakat, M. Kemal Paa, hkmetle olan ilikisinin kritik bir safhaya gireceini biliyor ve mutlaka Erzurumda deil, yzde yz gven duyaca bir yerde olmak istiyordu. Kzm Karabekir Paay iyice yokladktan sonra belki de Ankaraya, Ali Fuat Paann yanna gitmesi gerekecekti. phesiz, Ali Fuat Paaya daha ok gvene bilirdi. M. Kemal Paay, Erzuruma gitmeye sevkeden olaylar, Harbiye Nezareti tarafndan 8 Haziran gn stanbul'a geri arlmasiyle balar. Paa, bu davete uyup stanbul'a gitmeyecekti. Bylece, pek yakn bir zamanda asi durumuna girecek, ya hkmet onu azledecek veya ken disi askerlikten ve grevden istifa etmek zorunda kalacakt. Bu takdirde, Kzm Karabekir Paann tutumu ne olabilirdi? M. Kemal Paa, ite bunu renmek istiyor du. 11 Haziranda Kzm Karabekir Paaya uzunca bir telgraf yazarak, stanbula arldn, arl sebebini ve gitmemek kararn bildirdikten sonra telgrafn so nunda Bu hususa dair kymettar mtalai biraderiyelerine intizar eylerim dedi. Geri, ay kadar nce stanbul'da Kzm Paa, Kolordusunun ve kendisinin M. Kemal Paann emrinde olduunu sylemiti. Ama, deien ve daha da deiecek olan artlar karsnda Karabekir Paa bu kararda du racak m idi? Nitekim kendi htralar, Karabekir Paann, yeni durumda bir ter eddt geirdii hissini vermektedir. Karabekir Paann bol belgeli htralar, yazmalarn gnlerini, telgraf ebekesinin muntazam ilediini, ald bir ok telgrafa gn gnne cevap verdiini, telgraflarn yerine gnnde ulatn gstermektedir. Fakat, M. Kemal Paann yukarda sz edilen ve cevap bekleyen en nemli telgrafna, ancak 5 gn sonra, 16 Haziranda ce vap vermitir. Karabekir Paann telgrafnn ilk cmlesi yledir: Ge gelen emri devletlerine cevapta geciktim. Bunun, bir mazeret cmlesi olduu aka anlalyor. Kendisi de bunun farknda olduu iin, htralarnn bu telgrafla ilgili ksmnda Kemal Paa ile en mhim ifreler bazan be, alt gn gecikerek vilyetlerden bile bazen ge erek elimize geliyordu diyor 33.
*********************************************** 33 Kzm Karabekir, stikll Harbimiz, S. 49. 266

266

Gecikerek de olsa Kzm Karabekir Paa kararn bildirmiti: Zt samileri (yksek ahsnz) lzum grld za man blgeme terif ederlerse minnettar olurum. Hkmet, stanbula dnmesi iin M. Kemal Paay sktryordu. Kz m Karabekir Paann tutumu belli olmutu. Artk, Erzuruma gitmek ve yaknda toplanacak olan Kongreye katlmak gerekiyordu. Dahiliye Nezaretinin 28 Haziran tarihli bir genelge sinde grevine son verildii bildirilmi olmasna ramen, M. Kemal Paa Erzurum'a, Ordu Mfett ii, Padiahn fahri yaveri sfatlarn haiz olduu hlde gelmiti. MUSTAFA KEMAL PAA'NIN ASKERLKTEN AYRILMASI Mustafa Kemal Paaya yaplan karlama treni ho a gidecek kadar gzeldi; fakat, Paann hkmete kar durumu bir ka g ndenberi tamamen sarslm bulunuyordu, ipler, kopacak kadar gerilmiti. Anadoluya ayak bastndan bu yana rahat rahat kulland yetkiler, tad memuriyet unvanyla beraber son gnlerini yayordu, stanbula dnmesi iin hkmetin, Harbiye Nezareti kanaliyle yapmakta olduu baskya artk Saray da kar mt. 2 Temmuz gn Erzincanda iken Saray Mabeyn Baktibinden ald telgrafn Padiah kendisine iki ay hava deiimi alarak istediin bir ehir veya kasabada istirahat et diyordu. Ayn gnn g ecesi, Tercan'da Harbiye Nazrnn bir telgraf eline geti. Yeni Harbiye Nazr, Ferit Paann, deta yalvaran bir ifade ile kaleme ald telgrafn bilhassa son cmleleri, si paay yola get irmek iin kullanlan yeni metodu gstermektedir: Samimi takdirkrnz olup, elimden gelecek her arzularnn gerekletirilmeline allaca yksek ahsiyetlerinin yannda msellem olmak lazm gelen cizleri, bu dilekleri hem resmi, hem de zet yapyo rum. Ve ite o hususiyete dayanarak da syleyeceim ki vereceiniz abuk ve olumlu cevap, yalnz hakkmdaki gven ve sev ginize deil, ayn zamanda Babakanlm iin mit ettiim baarya da temel tekil edecektir Ellerinizden ve Ce -vat'n gzlerinden perim. 34 stanbul'un basks 5 temmuzda iddetlendi Hava deii****************************************************** 34 Bayaver Cevat Abbas. 267

267

mi meselesi bir kenara itilerek mutlaka stanbul'a dnmesi isteniyordu. Harbiye Nazr ksa bir telgrafla stanbula hareketlerinin abuklatrlmasn rica ederim. diyor ve bir taraftan da telgraf banda Mustafa Kemal Paaya y le hitap ediyordu: Paam, tilaf temsilcilerinin pek kesin mracaatlar bugnk telgrafnamemi yazmaya beni mecbur etti. Yce ahsiyetlerini benim kadar kimse bilmez. Bir vatan sever olarak gayelerinizin y celiini biliyorum. Bendeniz, stanbula terif buyurulacan gerek Padiah efendimize ve gerek temsilcilerine kar sz verdim. Mahcup olmyacama eminim. Yce ahsiyetleri hakknda, Hilaf temsilcilerinden de buraya teriflerinde hrmetten baka bir ey beklenmemektedir. Bunlar te min edilmitir. Ancak ve ancak zatialilerinin hemen o havaliyi terk ile buraya gelmeniz laz mdr. Bu suretle Harbiye Nazr ile Mustafa Kemal Paa arasnda uzun sren bir telgraf yazmas balad. Tabii, anlamaya imkn yoktu. Mustafa Kemal Paann cevaplar sert ve ac oluyordu. Hava deiimi teklifini kabul edecekti. Fakat, stanbulun tutumu birdenbire deimiti. Bu telgraf konumas devam ederken bir yandan da olmas beklenen sonulara gre gerekli tedbirler alnmal idi. Mustafa Kemal Paa, ilk tedbir olarak 5 Temmuzda, III. Kolordu Kumandanlna aadaki telgraf yazd: Merkezi hkmetin yabanc basks sonucu olarak millet v e memleket yararlarna aykr olarak yapmas muh temel tebligatn kontrol veya alkoymak iin haberleme kanal olan mhim merkezlerde icabnda tatbik edilmek ze re hemen tedbirler alnmal ve hazrlklar yaplmaldr. Bu durumu ne hkmete ve ne de telgraf memurlarna hissettirmemek lzmdr. Bu telgrafn alnd bildirilecektir, nc Kolordu, Yirminci Kolorduya ve bu da On ikinci ve Ondrdnc Kolorduya, ve o da Bekir Sami Be ye; Onbeincl Kolordu, Onnc Kolorduya ulatracaktr. Bu telgrafn ulat, ayn suret ve yol ile bildirilecektir. Harbiye Nazr ile yaplan telgraf yazmas da Mus tafa Kemal Paann verdii u son cevapla kapand: Ermenistana vdedildiini bilmekle heyecan ve ga leyanda bulunan Dou vilayetleri halk arasndan kp gelmek hususundaki deerli teklifinizi yerine getirmede, ahsi irademi kullanmaktan manen ve maddeten yasakla nm bulunuyorum. Vaziyetin takdirini, herkese 268

268

bilinen yksek anlay ve grlerinize arzeylerim efendim Mustafa Kemal Paa artk azledileceine muhakkak azariyle bakyordu. Bir aydan beri srp giden bu oya ma siyasetinin elbet bir sonu olacakt. Arkadalarna ne dereceye kadar gvenebileceini anlamak ve onlar, hkmetin kendi hakknda verecei karara hazrlamak istedi. Haziran aynda Amasyada, Ali Fuat Paa, Albay Refet ve Rauf Bey ile yapt anlamann bir benzerini de Erzurumdaki arkadalariyle yapmay zarur gryordu. XV. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Paa, Rauf Bey ve onunla beraber gelen eski zmit Mutasarrf brahim Sreyya Bey, Kurmay Bakan Albay Kzm (Dirik), Ordu kararghnda Binba Hsrev (Gerede), Doktor Binba Refik (Saydam), Erzurum Valilii nden azledilen Mnir, Bitlis Valiliinden ayrlan Mazhar Mfit, Mustafa Kemal Paann istei zerine toplandlar. Mustafa Kemal Paa durumu anlatt. Arkadalar d ndler, grtler ve askerlikten ayrlsa bile kendisi ile beraber olduklarn sylediler. Paa, bu toplantda liderlik meselesinin de zlmesini istiyordu. Onlara seme hakk tanyor ve rahat konuuyordu: Bahis konusu ettiimiz durumun istedii adamn, di er bir ok grlere gre, mutlaka benim ahsm olabi lecei gibi bir iddia mevcut deildir. Yalnz, herhalde, bu memleket evldndan birinin ortaya atlmas zaruri olmu tur. Benden baka bir arkada dahi dnmek mmkn dr. Yeter ki o arkada, bugnk vaziyetin kendisinden istedii tarzda harekete raz olsun dedi. Bu konuma, arkadalarna kar saygl ve nzik ol mak endiesinden fazla bir ey ifade etmiyordu. htillin lideri elbette Mustafa Keml Paa olacakt. Evvel, kinci plnda kalmaya yaratl elverili deildi. Buna raz olamazd. Sonra, o gnk durumun kendisinden talep et tii farzda harekete raz olacak tek adam, O idi. Dndler ve Mustafa Kemal Paay lider olarak setiler . Mustafa Kema! Paa son szn syledi: Ben, eklen, vazife ve askerlikten istifa ettikten sonra tpk imdiye kadar olduu gibi, daha st kumandan imiim gibi emirlerimin yerine getirilmesi, baar iin temel arttr. htill yava yava ortaya kyordu. Fakat, iler bz safhalarda ok ar ilerliyor, bz ynlerde zntler 269

269

oluyordu. 10 Temmuzda toplanmas kararlatrlan Erzu rum Kongresi iin henz pek az delege gelmiti. Bu yz den kongrenin belli gnde almas mmkn deildi. Geri brakld. Birok vilyetlerde, Sivas Kongresine katla cak delegelerin tesbiti yaplamyor ve gereken ilgi gsterilmiyordu. Mustafa Kemal Paa, bu can skc meselelerle u rarken Amasya kararlarna katlan kumandanlar arasnda zlme iaretleri bagstermiti. Kumanda hibir suretle braklmayacak iken, 2. Ordu Mfettii Cemal Paa izinli olarak Konyadan stanbula gitmiti. Anadoludaki en byk rtbeli kumandann bu hareketi dierlerine kt bir rnekti. Mustafa Kemal Paa, bundan son derece endie duymutu. Kumandanlar uyarmak iin 7 Temmuzda, umu m bir tebligatta bulundu. Kumandann hangi artlar al tnda bir bakasna terkedilebileceini, Amasya kararlarnda olduu gibi tekrarladktan baka, orduya ve sivil memurlara u grevleri ve direktifleri verdi: stikllimizi muhafaza urunda teekkl etmi ve orta ya km olan milli kuvvetler, her trl mdahale ve tecavzden uzaktr. Devlet ve millet kaderi zerinde milli rade amil ve hkimdir. Ordu bu milli iradeye bal ve onun hizmetindedir. Btn mlkiye memurlar, Mdafaai Hukuku Milliye ve Reddi ilhak C emiyetlerinin, ordu gibi meru yardmc lardr. Mdafaai Hukuku Milliye ve Reddi ilhak Cemiyet lerinin ve teebbslerin zaaf ve dalmasna sebep ola cak herhangi bir tesir ve mdahal eyi, ordu kesinlikle engelliyecektir. Hkmet herhangi bir kt'a ve milli veya askeri teki latmz kaldrmak iin emir verirse, kabul ve tatbik edilmiyecektir. Mustafa Kemal Paann bu tebligatnn ertesi gn, 8 Temmuzda, h kmetin karar gereince Harbiye Nezaretinden orduya u emir veriliyordu: Her ne ad ile olursa olsun hususi bir takm teki lat kurulmasna ve halktan bu uurda mal ve bedeni istek lerde bulunulmasna mlki ve askeri makamlarca asla meydan verilmemesi ve mteebbisleri hakknda iddetli kovuturma yaplmas Bakanlar Kurulu kararyla tamim olunur. Hkmetin ve Mustafa Kemal Paann kararlar ve tamimleri atma hlinde idi. Paann, yalnz yukardaki tebligat, vazifesine son verilmesi iin yeterli bir sebep270

270

ti. Saraydan zaten bir davet telgraf alm bulunuyordu. stanbul'un sabr t kenmi olacak ki, buna cevap beklemeden 8-9 Temmuz gecesi u telgraf verdiler: Yksek memurluklarna durum nedeniyle son veril mi olduundan hemen gecikmeden stanbul'a dnmeleri Padiah hazretleri iradesi gereidir efendim. Serktibi ehriyari Ali Fuat Bylece gerilen ip kopmu oluyordu. Harbiye Neza retinin, stanbul'a dnmesi iin ilk emri 8 Haziran tarihli dir. Demek ki, Mustafa Kemal Paa ancak bir ay zaman kazanabilmiti. B u bir ayn muhasebesi, kazanlan vaktin bouna harcanmayp ok iyi kullanldn gstermektedir. imdi en gzel jesti yapm ann sras idi. Ayn gece telgraf banda Harbiye Nezaretine ve Saray Baktipl ii vastasiyle de padiaha askerlikten de istifa ettiini bildirdi. Vaziyeti, orduya ve btn millete bildirmek, fakat, bu nun ters etkilerini de hesaba katmak gerekiyordu, stanbul, nasl olsa her tarafa tamim ederek balang hlindeki ihtille indirdii darbeyi duyuracakt. Mustafa Kemal Paa, yalnz olmadn gsterebilirse, rtbe ve memuriyetinden ayrlmakla, sarslmas beklenilen nfuz ve tesirini ksmen kurtarabileceini dnd. Sabk Bahhiye Nazr Rauf Beyin imzasn tayan bir beyanname, o gn iin bu hus usu salayabilecek en etkili are idi. 9 Temmuzda, 3. Ordu Kurmay Bakanl Mustafa Kemal Paa ile Bahriye Nazr Rauf Beyin vedname ve beyanname lerini, vatann en cra kelerinde btn vatan evladna nen teblii temennisiyle tamim etti.35 Hkmet, Mustafa Kemal Paa ile beraber baz arkadalarn da tasfiye etmeyi ihmal etmemiti. III. Kolordu kumandan Refet Beyin yerine bir ngiliz gemisi ile Albay Selhattin Bey gnderilmiti. Refet Bey, hem hkmeti ile atmay istemediinden, hem de Selhattin Be ye gvendiinden kumanday derhal teslim etti. Bu arada Samsun Mutasarrf Hamit Bey 36 de grevinden uzaklatrld.
***************************************** 35 Bu vedanme ve beyanname iin Bak.: Harp Ta rihi Vesikalar Dergisi, Say. 2 Vesika: 37. 38 Refet Beyin arkada ve Mustafa Kemal Paann ok gvendii bir idareci idi. Samsun Mutassarflna ustafa Kemal Paann teebbs ile tyin edilmiti. 271

271

Bu kritik gnlerde Mustafa Kemal Paay olduka zgn ve tell g rmekteyiz. Bilhassa Refet Paann ku mandanl terk etmesi aralarnda birok yazmaya sebep olmutu. Refet Paa telgraflarnda endieyi gerekti recek birtakm lflar ediyordu. ahsm hakknda hi bir endiem olmadn artk a nlamsnzdr diyor ve baz belirsiz ifadelerden sonra Mustafa Kemal Paaya u soruyu soruyordu: Alman bar ve doudaki sknet, vaziyetin geli mesini beklerken bizim de tedbirli bulunmaklmz icap ettirmiyor mu? Sanki iin bandan beri Mustafa Kemal Paa ile be raber deilmi gibi bir telgrafnda da Yalnz, kararsz ve programsz hareketlerle maksad hll edeceiz. Ya ihtiyatkr olalm, veyahut hemen ii aa vuralm. Fakat ikisinden birini yapalm. tavsiyesinde bulunuyordu. Halbuki program vard, kararsz olan kendisi idi ve ihtill aa vurulmutu. Mustafa Kemal Paann askerlikten ayrlmas suretiyle Anadolu ihtilli en nemli imtihann veriyordu. XV. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Paa ben ve kolordum emrindeyiz demiti. XX. Kolordu Kumandan Ali Fu at Paa Ankara'dan gnderdii bir telgrafta Mustafa Ke mal Paann kutsal askerlik mesleinden ayrlmasnn dourduu znty belirttikten sonra, kendilerinin de gerektiinde ayn eyi yapacaklarn ve sonuna kadar bera ber olduklarn bildiriyordu. III. Kolordu Kumandanl grevine yeni balam olan Albay Selhattin Beyin durumu henz pek aydnla kmam t. Konya'da 2. Ordu Mfetti Vekili ve XII. Kolordu Kumandan olarak bulunan Albay Selhattin Bey 37 ordu mfettilii ktaat namna zntsn bildiriyor ve baar dilei nde bulunuyor, Mustafa Kemal Paann muhterem ellerinden ptn bildiriyordu. Harb Tarihi Vesikalar arasnda asln grd mz bu telgrafn msveddesinde de bu konuda sz ve fiilen yardmda bulunacamz arz ve kvan duyarak ifade ederim efendim. cmlesi izilmitir, yle a nlalyor ki, Albay Selhattin Bey bu cmleyi ve daha buna benzer izilmi baz tbirleri fazla c mertlik saymtr. Vatanseverliinden phe etmiyoruz. Fakat cesareti ve idra ********************************************* 37 - III. ve XII. Kolordu Kumandanlarnn ad Selhattindir. Biri olak Selhattin diye anlr. 272

272

ki Mustafa Kemal Paay sonuna kadar takip etmeye yet medii iin o da Cemal Paa gibi Allahasmarladk bile demeden stanbul'daki yeni vazifesine balamak zere Konya'dan ayrlmtr. Diyarbakr'daki XII. Kolordu Kumandan Albay Cevdet Beyin ihtille hi yatknl yoktu. Mustafa Kemal Paann bilhassa askerlikten ayrldktan sonra verdii emirleri yapp yapmamakta kararsz idi. Mustafa Kemal Paa ile Dahiliye Nezaretinden gelen e mir ve talimatn birbirini tutmadn belirterek Harbiye Nezaretinden nasl hareket edeceini soruyordu. Mustafa Kemal Paann askerlikten ayrlmasn takip eden gnler her bakmdan endie verici olaylar dolu idi. 38 Sadrzam Damat Ferit Paa, bar konferans iin gittii Paris'ten yeni dnmt. Kendisinin memlekette bulunmad 1,5 ay iindeki olaylar r enince yaynlad bir tamimde; Anadolu'yu saran ihtillci hareketler iin teessflerini bildiriyor ve toplanacak milli kongrenin n lenmesini ihtar ediyordu. Sivas Kongresine delege se mekteki glkleri, bu tamim bir kat daha ar ttrm oldu. Mustafa Kemal Paa, Kolordu Kumandanlar aracliyle her vilyet ile teker teker megul oluyor ve delege lerin bir n nce tesbit edilmesini salamaya alyordu. Beri taraftan, Erzurum Kongresi hazrlklar da tamamlanmt. Fakat dou llerinden gelen delegeler bu kong renin almasna yetecek sayy bulmamt. 10 Temmuz'da toplanamyan kongre nihayet yeni del egelerin gelmesi ile ancak 23 Temmuz'da al maya balayacakt. MUSTAFA KEMAL PAA HALK LDER OLUYOR Mustafa Kemal Paa askerlikten ayrldktan sonra Er zurum Kongresine daha ok nem vermeye balamt: Evvel; ben mutlaka kongreye dahil olmal ve onu idare etmeliydim. nk zaman geirmeksizin mill iradenin faaliyete geirilmesi ve milletin bizzat fiilen ve silh l olarak tedbirler almaya balamasn salamak gereine inanyordum. Bu esasl noktalan takdir ve tesbit ettirebilmek iin Kongrede aydnlatma ve uyarma ve bizzat
*************************************************************** 38 - Hkmet Mustafa Kemal Paa ile Rauf Beyi tev kif ettirmek istemi, fakat, Kzm Karabekir Paa bu husustaki emri reddederek yapmamtr . 273

273

idare suretiyle almam lzumlu gryordum. diyordu.39 Erzurum Mdafaai Hukukularnn gsterdii anlay sayesinde Mustafa Kemal Paa kolaylkla kongre delegesi ve bakan oldu. 40 Kongreye kolaylkla girdii hlde, Mustafa Kemal Pa ann kongre tarafndan seilecek Heyeti Temsiliyeye da hil olup olmamas ve Heyeti Temsiliye Bakanl, arkadalar arasnda bile zerinde durulan en nemli bir ko nu hline gelmiti. Baz kimseler Mustafa Kemal Paa nn bu kadar nde grnmesini mahzurlu buluyorlard. Halbuki, Mustafa Kemal Paann Heyeti Temsiliye ye liine ve bu Heyetin Bakanlna seilmesi O'nu liderli e gtrecek yolun ilk dneme noktasyd. Bu bakmdan, mutlaka bu dnemecin almas gerekti. Mustafa Kemal Paa bu konuda yle demektedir: Geri benim aka ortaya atlmamda ve btn mil l ve askeri harektn bana gememde phesiz saknca vard. Fakat o saknca, baarszlk hlinde herkesten nce ve herkesten ok en byk azaba drlmekten baka bir ey olabilir miydi? Halbuki btn vatann ve koskoca bir milletin hayat ve lm sz konusu olurken vatanperverim diyenlerin kendi akbetlerini d nmesine yer var mdr? Mustafa Kemal Paa, Heyeti Temsiliyeye seilmesindeki mahzuru, bu szler ile yalnz kendi asndan ele alm oluyordu. Halbuki onun Heyeti Temsiliyeye ve bilhassa Heyeti Temsiliye Bakanlna seilmesine taraftar olmyanlar, bir baarszlk hlinde Mustafa Kemal Paann akbetini deil, h kmetin gazabn zerine ekmi bir kimsenin bata grnmesinden mill har eketin urayaca zararlar dnyorlard. Kongrenin deva m ettii srada, 5 Austos akam, Mustafa Kemal Paa en yakn arkadalar ile bir grup toplant s yapt. Arkadalarnn kesin kanaatini renmek istiyordu. Herkesin bu husu staki fikrini, dnmeksizin ve biri bitirip biri bala mak zere yazmasn syledi. Bir tabaka sar kt zerine herkes dncesini yazd. Ortaya kan netice u idi : 41
********************************************************** 39 - Nutuk, Cilt I. S. 69. 40 - Cevat Dursunolu'nun Milli Mcadele'de Erzurum adl kitabnda bu hususta geni aklama var. 41 - Cevat Dursunolu, Milli Mcadelede Erzurum S. 101-103. 274

274

Mustafa Kemal Paa Hazretleri hedef tekil et tii in Heyeti Temailiyeye girmemesi, eer Kongre ye leri ekseriyetle seilmesine istekli ve taraftar iseler mutlaka kabul ile reddolunmamas, Rauf Beyefendi Heyeti Temsillyeye girerek dahili dzeni elinde tutmas ve dal mak tehlikesine kar bulunmas (herhalde bu noktada ad geene fedakrlk der) ve bu suretle Heyeti Temsillyede cereyan edecek bilgi ve kararlara heyetimizce vakf bulunulmas ve yabanclarn mracaatna kar sz sahibi ve belli bir kimsenin g rnmesi. Kzm DIrik 5 Austos 335 1 Heyeti Temsiliye Vilayetlerin ve bamsz san caklarn seecei zevat olmaldr. Ancak bu suretle milli bir kuvvet gsterilebilir. 2 Mustafa Kemal Paa Hazretleri, Rauf Beyefen di gibi ahsiyetlerin girmesi milli tekilatn ve hareketin bu gibi zevat tarafndan yapld hissini vermekten baka bir zarar olmaz. Hsrev (Gerede) Heyeti Temsitiyeyi tekil edecek zevat bu ismin icabettlrecei iler ve hususlar tedvir iin, lzm gelen vasflara sahip ise o hlde Mustafa Kemal Paa Hazretleriyle Rauf Beyefendinin girmesine lzum grmem. Fa kat aksi takdirde yaplmak istenilen gaye altst olacan dan herhalde Paa Hazretleriyle Rauf Beyefendinin girmesini lzm deil elzem (ok gerekil) bulurum. Mazhar (Kansu) Heyeti Temsiliye buradaki kongre yeleri tarafndan seilmeyip vilayet veya bamsz Sancaklar Heyeti Merkeziyeleri tarafndan seilmelidir. Vilyetler ikier, bamsz sancaklar birer kii semelidir. Heyeti Temsillyeye Mustaf Kemal Paa Hazretleriyle Rauf Beyefendinin da hil olunmas fikri aleyhinde olduumu arzetmltim. Ancak mazbut ve muktedir adamlarn seilemeyecei dncesine dayanarak Rauf Beyefendinin ve hatt Srey ya Beyefendinin dahil olmasn uygun grmekteyim. Mus tafa Kemal Paa Hazretleri Sivas Kongresinin neticesine kadar serbest bir hlde bulunmaldr. brahim Tali (ngren) 275

275

Mustafa Kemal Paa ile Rauf Beyin Heyeti Temelliyede bulunmasnda lzum ve menfaat vardr. Bulunma dklar takdirde hibir kymeti haiz olmayacak olan Hayati Temsiliyeden bir hizmet ve menfaat beklenemez. Mey dana gelen bu birlik, derhal zlecek, kuvvet dalacak. Paa ile Rauf Bey Hayrette bulunduklar takdirde gerek ahslarna, gerek bu Cemiyete vuku bulacak taa rruzlar daha kolay defedilir. Kongrenin genel arzusu da ad geen lerin herhalde Heyeti Temsiliyeye dahil olmalar ynn dedir. 5/Austos/1335 11,30 sonra brahim Sreyya (Yiit) Mustafa Kemal Paa ise, kendisinin dahil olmayaca bir Heyeti Temsiliyenin, tasarlanan ileri yapabilecei ne inanmyordu. Millet, memleket , siyaset ve ordu idareleriyle hi bir alka ve mnasebetleri ve bu hususta li yakatleri grlmemi ve tecrbe edilmemi gelii gzel kiilerden teekkl edecek herhangi bir Heyetli Temsiliyeye sz konusu olan vaziyet ve vazife brakl abilir miydi. 42 ERZURUM KONGRES Kongre 23 Temmuz gn ald. O zamann idar tak simatna gre Dou Anadolu; Erzurum, Trabzon, Van, Bitlis, Elazlz, Diyarbakr ve Mardin vilyetlerinden mteekkildi. Bu 7 vilyetten baka Sivas da kongrede temsil edilecekti. Elziz, Mardin ve Diyarbakr delegelerini Vali ler Erzuruma gelmekten alkoymulard. Bu suretle Erzurum Kongresi 5 vilyetin katlmas ile ve 54 delege ile ald. Bitlis 3, Erzurum 23, Sivas 10, Trabzon 16, Van 2 delege ile temsil edil iyorlard. Delegelerin meslekleri iti bariyle tasnifi yledir: 17 ifti ve tccar (eraftan), 5 emekli subay, 4 emek li memur, 5 retmen, 4 gazeteci hukuku (dva vekili, avukat), 2 mhendis, 1 doktor, 6 din adam (hoca, mft, eyh), 3 eski meb'us, 1 kumandan (Mustafa Kemal Pa a), 1 eski nazr (Rauf Bey). Erzurum Kongresinin 14 gn srmesi delegelerin ii ********************************************* 42 Nutuk, C. S. 70. 276

276

deeri kadar ciddiye aldklarn gstermektedir. Kongre vatann paralanmak ve yok olmak tehlikesi ile kar karya bulunduunu kabul etmi ve u sonuca ve kararlara varmtr: a) Mill iradeye dayanmayan hkmetler bu tehlikeye are olamazlar. Bu hkmetler ihtimal ki daha ar hazmedilemiyecek kararlara da boyun eeceklerdir. b) Milletlerin kendi kaderlerini bizzat tyin ettii bu tarihi ada hkmetin de milli iradeye tbi olmas lazmdr. Onun iin hkmet mill meclisi hemen toplantya armaldr. c) Dou Anadolu mukaddesatn kendi kendine muhafaza ve mdafaa etmek zorundadr. Yabanc kuvvetlerin basks altnda hkmet eden bir heyetin icabnda Dou Anadolu'yu feda edebileceini dnerek bu takdirde takip edilecek yol, Kongrece u ekilde tesbit edilmitir: ... terk ve hmal olunduu anlald hlde mukaddes hilafet ve Osmanl saltanatna olan ballmz muhafaza ve temin etmek ve vatanmz Rum ve Ermeni ayaklar altnda inetmemek zere derhal Dou Anadolu'da geici bir idare teekkl edecektir. Geriye baka bir ihtimal daha kalyordu. Osmanl h kmetinin inhill etmesi. Kongrenin buna kar karar, dier vilyetlerle ibirlii yaparak vatan kurtarmak, fakat bu mmkn olamazsa Dou Anadolu'yu mnferiden mdafaaya devam etmek idi. Zaten Dou vilyetleri, Trab zon vilyeti ve Canik Sanca, Osmanl camiasnn blnmez birer paras olarak kabul ve iln ediliyordu. Bu blgenin Rumluk ve Ermenilik iddialarna kar madd manevi btn vastalarla mdafaas kararlatrlmt. Hatta tilf Devletlerinin bu husustaki teebbslerinin de reddedilecei ve alnan kararda tereddt gsterilmiyecei aka belirtilmi bulunuyordu. gal altnda bulunup iradelerini kullanmyan ve serbeste gsteremeyen mahallerdeki dindalarmz, bu zorlayc artlar kalkncaya kadar mazur greceiz. Kongrece alnan ve milli vicdana uygun olan ka rarlar ve esaslar aleyhinde szle, kalemle, fiille herhangi bir ahs veya kuvvet tarafndan kt aklamalar ve telkinlerde bulunulduu takdirde bu gibi davranlar btn mnasiyle millet ve vatana hyanet ve cinayet saylacaktr. 277

277

Kongre, Dou Anadolu iin tehlikeli bir zlmeye ve karkla sebep olaca dncesiyle, halkn muha ceretini de yasak etmitir: Heyeti Temsiliye tarafndan bildirilmedike muhaceret yasaktr. Trk halk bylece yerinde tutulmak istenirken, H ristiyan unsurlara birtakm yeni imtiyazlar verilmesinin de kabul olunamayaca ifade edilmitir. Fakat, onlara kar gerekli teminat gsterilmi, can, mal ve rz dokunulmazl kongrenin umum kanaati olarak belirtilmitir. Kongrenin tesbit ve iln ettii esaslardan biri de, Harbin galibi batl b yk devletlerle kurulacak ilikileri ifade eden ksmdr. Evvel, Mondros Mtarekesinin imzaland tarihteki Trk snrnn tannmas isteniyordu. 43 Sonra da, bu snrlar iinde tam istikll art kouluyor du. Milliyet esaslarna saygl ve Trkiye'ye kar istil arzusu beslemeyen herhangi bir devletin, teknik, ekono mik ve endstri sahalarnda yapaca yardmn memnuniyetle kabul edileceini belirten Kongre, en geni anla miyle Trk milletinin iyi niyetlerini ifade etmi tir. Kongre, Vilyat arkiye Mdafaai Hukuku MilI i Cemiyetinin adn arki Anadolu Mdafaai Hukuk Cemiyeti olarak deitirmi ve bu isim Sivas Kongresine kadar kullanlmtr. Kongre beyannamesi, memleketteki ecnebi mmes sillere; kumandanlara, vilyetlere verilmek suretiyle her tarafa yayld. Kongrenin bu sonulara ulamasnda Mustafa Kemal Paann ve Rauf Beyin byk etkisi olmutur. Geri Dou Anadolu aydnlar ve eraf memlek etin savunulmas iin kesin karar sahibi idiler. Fakat Mustafa Kemal Paa bulunmasa idi, kongrede; savunmann btn memle keti kapsamak zere dnlmesi, hkmetin milli iradeye dayanmas art, milli meclisin toplanmas fikri ve kararlarn mazbut bir ekilde ak ve net olarak kaleme alnmas, kan aatimizce mmkn olmazd. Mustafa Kemal Paa kongrede okuduu a nutkunda bu hususlar ksmen belirtmi ve kongre boyunca da delegelere dolayl veya dolaysz ekilde telkin etmitir. Esasen, alnan kararlarn dikkatle incelenmesinde, Mustafa Kemal Paann daha nce aklam olduu fikirler k esin bir ekilde sezilmektedir.
****************************************************** 43 Misak Milli hudutlar diye anlmaktadr. 278

278

Kongre, Heyeti Temsiliye yeliine aadaki kimseleri seti: Mustafa Kemal Paa, Rauf Bey, Raif Efendi (eski Erzurum Meb'usu ve Mdafaai Hukuk Cemiyeti Bakan), zzet Bey (eski Trabzon Meb'usu), Servet Bey (eski Trabzon Meb'usu), Servet Bey (eski Trabzon meb'usu), eyh Fevzi Efendi (Erzincan Nakibendi eyhi), Bekir Sami Bey (Eski Beyrut Valisi), Sadullah Efendi (Eski Bitlis Mebusu), Haci Musa Bey (Mutki Aireti Reisi). Kongre, tekilatn amacn ve ynetim biimini gs teren bir tzk yapmt. Tzk, yalnz kumandanlara ve gvenilir sivil makamlara ifreli telgrafla ksm ksm bildirildi. Tzn bu makamlar tarafndan oaltlarak her yere yaylmas isteniyordu. Kongrece, propagandaya ok nem verilmiti. Bu sebeple, Kongreden sonra Erzurumda kalanlar tarafndan, bata Mustafa Kemal Paa olmak zere, yurdun her tarafnda tandk kimselere zel mek tuplar yazld. Mustafa Kemal Paa, Birinci Dnya Har binde Bitlis ve Diyarbakr blgesinde Kolordu ve Ordu Kumandanlklar yapmt. O zaman tant airet reis lerine, eyhlere ve erafa mektupla dvay anlatyor ve kendilerinden yardm istiyo rdu. Btn bu propaganda faa liyeti gnlerce srd. HTLAL BALTALAYAN BR GR Trkiye'nin kurtuluu iin ayr gr arpyordu. Birincisi, kadere rza gstermekten ve ne kurtulabilirse kabul etmekten baka are olmad g r idi. Padiah ve en gvendii adamlarnn sahip olduklar bu gr, uysal bir politika gdlmesini gerektiriyordu. Bunlar kurtarlabilecek olann muhafazas iin de ngiliz hi mayesini zorunlu kabul ediyorlard. kincisi, Mustafa Kemal Paann gr: Kadere kar direnmek ve Trkiye' yi, bir ihtill ile kurtarmak. Bu iki kart grn ortasnda, aydn geinen ve milliyeti kanada dahil bulunan birok nl asker ve sivil kimselerden mteekkil grupun, kurt ulu iin dndkleri yol, nc gr biimi idi. Bunlar Amerikan mandasna taraftar idiler ve Trkiye'nin kurtuluunun tek kar yolunu mandada buluyo rlard. Uzun bir zaman manda meselesi milliyeti aydnlar uratrm ve sert tartmalara sebep olmutur. Anadolu ihtilli iin birinci gr tehlike olmaktan ok, tahrik edi279

279

ci nitelikte idi. Fakat manda fikri, ihtill fikrine byk bir tehlike tekil ediyor ve ihtilli dejenere etmek istidad gsteriyordu. Bu bakmdan manda mesel esi zerinde ksaca durmak gerekir. Erzurum Kongresi devam ederken ve kongreden son ra, Amerikan mandas meselesi bir hayli alevlenmi ve uzun boylu yazmalara vesile olmutur. stanbul'daki milliyeti Trk aydnlarnn byk ounluu, kurtuluu, Amer ikan mandasnda gryordu. Temmuz balangcndan beri Erzurum'da bulunan Mustafa Kemal Paann Anadolu'daki milli hareketin szcln yapmaa balamas ve zellikle Erzurum Kongresinin yanklar, stanbul'daki milliyeti grupu Mustafa Kemal Paa ile temas kurmaya zorlamt. Bunlar, Mustafa K emal Paaya fikirlerini telkin etmek istiyorlard. Yaknda toplanacak olan Sivas Kongresi Amerikan mandasn isterse, Anadolu'nun da stanbul'daki manda taraftar aydnlarla ayn fikirde olduuna Amerikallar inandrlm olacakt.' Amerikan mandas gr etrafnda toplananlarn inanlar u esaslara dayanyordu: Emperyalist Avrupa devletleri karsnda haklarmz savunacak imknl ara sahip deiliz. Hristiyan aznlklarn haklarnn korunmas bahanesiyle kuvvetli devletler tarafndan yaplacak srekli Bas k ve mdahalelere kk ve zayf bir Trkiye kar koyamyacaktr. Modern bir millet ve devlet hline gelebilmek iin lzumlu para, ihtisas ve kudrete sahip deiliz. Byle bir Trkiye'yi ancak yeni dnyann kabiliyeti vcuda getirebilir. Filipin buna canl bir rnektir. D rekabetleri memleketimizden uzaklatrabilecek bir koruyucuya iht iyacmz var. Bunu ancak, Avrupa dnda ve Avrupadan kuvvetli bir devlet yapabilir. Amerika mstemlekeci bir devlet deildir. Dier belalar uzaklatrdktan sonra, yalnz Amerika ile kar kar ya kalrz ve onunla uramak daha kolay olur. Amerikan dare makinas dinsiz ve milliyetsizdir. O m uhtelif cins ve mezhepte adamlar ok imtizal ve ok ahenktar bir surette bir arada tutmasn biliyor. Manda taraftarlar, memleketin paralanmasnn bu suretle nleneceine inandklar gibi, ounluu, istikll, ve hkmranlk haklarndan da fa zla bir ey kaybedilemeyeceini sanyorlard. Trkiye'nin darda yine temsil olunaca, iilerini diledii gibi idare edebilecei, fakat 280

280

Amerika'nn, mandater devlet olarak Trkiye'yi sadece koruyaca ve kalknd raca mit ediliyordu. Osmanl Devletinin siyas meselelerini yerinde inc elemek iin Trkiye'de bir Amerikan Kurulu vard. Kurul, Filistin ve Suriye'yi dolam, ora halknn eyilimini renmiti. stanbul'da da Trk aydnlariyle, devlet adamlariyle ve siyas partilerle temas edip Trk kamu oyunu anlamaya alyordu. Amerika n Kurulu yaknda Trkiye'den ayrlacakt. Mandaclar Sivas Kongresi yaplncaya kadar Kurulu stanbul'da tutmaya urayorlard. stanbul'daki milliyeti aydnlar arasnda Albay Kara Vasf, faal bir rol oynuyor ve ksmen Anadolu milliyeti lerinin stanbul temsilcilii grevini yapyordu. stanbul ile Mustafa Kemal Paa arasndaki irtibat da, bu sebeple Kara Vasf'n zerinde idi. 44 Daha Temmuz balarnda Kara Vasf, Amerikan mandas hakkndaki eyilimi Mustafa Kemal Paaya bildirmiti. Mustafa Kemal Paa, 19 Temmuz'da yazd cevapta, manda fikrinin istikll ve h kimiyet esaslarile nasl badaabileceine dikkati ekmi ve Amerikallarn sadece ekonomik ve teknik yardmnn salanmas zerinde durulmasn tavsiye etmiti. Bundan baka, byle bir cidd meselede, millet namna konuma ya kimsenin, hatt bugnk hkmetin bile yetkili olma dn belirterek yle demiti: Milli kanaatin ve arzunun belirmesini beklemeden hi bir meselede yetkili grnmemiz doru deildir. Erzurum Kongresi manda fikrini kabul etmemiti. Ancak ekonomik ve teknik yardma taraftard. Kongrenin ilk gnlerinde, stanbul'dan Amasya'ya gelen eski valilerden Bekir Sami Bey de, Mustafa Kemal Paaya yazd bir telgrafta, Amerikan mmessili ile grtn, manda nn faydalarn ve artlarn bildirmiti. 26 Temmuz'dan 3 Austos'a kadar Mustafa Kemal Paa ile B ekir Sami arasnda manda meselesi telgrafla tartlmt. Mustafa Kemal Pa ann sorduu sorular Bekir Sami Bey uzun uzadya cevaplandryor ve Mustafa Kemal Paay Amerikan mandasnn gerekliliine ve faydasna inandrmaya alyordu. Nihayet Mustafa Kemal Paa u soruyu sor mak zorunda kalmt: -Lehimizde bu kadar artlar ileri srmeye msait bu
************************************************** 44 - Kara Vasf ile Mustafa Kemal Paa Ankara zerinden Ali Fuat Paa vastasiyle muhabere ediyorlard. 281

281

lunacak olan Amerikan Hkmeti, bu ekildeki mandaterlii kabul etmesine, yni buna katlanmasna mukabil Ame rika namna ne gibi faydalar ve menfaatler temin etmi olacaktr? Bekir Sami Bey, ite bu soruyu cevaplandracak du rumda deildi. Amerikallar ile cereyan eden mzakerelerin husus mahiyette olduunu, bu sebeple manda artlar hakkndaki fikirlerinin henz belli olmadn bildir miti. Halide Edip, stanbul'dan Mustafa Kemal Paaya yazd 10 Austos tarihli mektubunda, Amerikann, mandaterlikten ne gibi bir fayda umacan u satrlarla izah ediyordu: Amerika, douda mandaterlie ve Avrupada dert almaya taraftar deildir. Fakat, onlarn izzetinefis meselesi yaptklar, Avrupaya usulleri ve idealleriyle stn bir mil let olmak arzusundadrlar. Bir millet, samimiyetle Ame rika milletine mracaat ederse, Avrupa'ya, girdikleri mem leket ve milletin hayrna nasl bir idare tesis edebildiklerini gstermek isterler. stanbul'daki aydn evre, memleketin kurtuluu iin tek kar yol ol arak Amerikann mandasn dnrken, Mustafa Kemal Paann delice bir i yapmasndan da endie duyuyordu. Halide Edib mektubunun son ksmnda bu endieyi nazik bir ifade ile belirtmiti: ok tehlikeli anlar geiriyoruz. Anadolu'daki hare kt, dikkat ve muhabbetle takip eden bir Amerika var. Hkmet ve ngiltere, bunun, Hristiyanlar ldrmek, ittihatlar getirmek iin bir hareket olduunu Amerika ya telkine el birliiyle alyorlar. Her n bu mill harekt durdurmak iin kuvvet sevki dnlm, bunun iin ngilizleri kandrmaya alyorlar. Milli hareket sr'atle ve msbet arzularla hemen meydana karsa (ve hristiyan dmanl gibi bir rengi de olmazsa) Amerikada hemen yardmc bulacan yine ok mhim evreler temin ediyo rlar. Sivas Kongresi toplanncaya kadar Amerika Komis yonunu alkoymaya alyoruz. Hatt, Kongreye Amerikal bir gazeteci gndermeye de belki muvaffak olabileceiz. te btn bunlar karsnda, dvamzda yardmc olabilmesi iin, bu frsat dakikalarn kaybetmeden taksim ve yok olma korkusu karsnda, kendim izi Amerikaya mra282

282

caata mecbur gryoruz. Vasf Bey kardeimizle bu hu susta mterek olan noktalan kendisi de ay rca yazacaktr. Trkiye'yi azim ve irade sahibi, geni kafal bir iki kii belki kurtarabilir. Sergzet ve sava devri artk gemitir. Gelecek iin inkiaf ve birlik muharebesi amaya mecburuz. Hu dudunda bu kadar ok evlad len zavall memleketimizin fikir ve medenileme muharebesinde ka tane ehidi var? Biz Trkiye'nin hayrl evltlarndan yarnn kurucular olmalarn istiyoruz. Rauf Bey kardeimizle sizin mtereken, temelleri bile ken zavall memleketimiz iin uzaklar grerek dnp almanz bekliyoruz. Sultanahmet mitinginin ateli hatibi, bu aydn ve milliyeti Trk kadn, yalnz kiisel fikirlerini deil, 1919 Austosunda stanbul'un Milliyeti evresinin grn yanstyordu. Anadoludaki mill hareketin gsterecei en olumlu istek, onlara gre Amerika mandas idi. Memleketi belki kurtarabileceini umduklar azim ve irade sahibi bir iki adamn, ancak geni kafal, uzaklar gren, dnp alan kimseler olurlarsa bu ii baarabileceklerini, satrlar arasna dikkatle yerletirmil erdi. Onlar iin, sergzet ve sava devri de gemi olduuna gre, geni kafal ve dnen insan saylabilmek iin Mus tafa Kemal ve Rauf'un da kendileri gibi dnmeleri ge rekiyordu. Fakat, Mustafa Kemal Paa hi bir noktada onlarla beraber deildi. O, milli bir savan balangcnda bulunuyordu. Dierleri, zamanla olaylar gelitike gerek leri anlamaya balayacaklar ve Mustafa Kemal Paann yannda yer alacaklard. uras muhakkaktr ki, Halide Edib'in mektubunun yazld ve okunduu gnlerde, ge ni kafal ve uzaklar gren bir insan vard: Mustafa Ke mal. Ali Fuat Paa vastasiyle stanbul'dan Mustafa Kemal Paaya gnderilen mektuplar ve basl raporlar, Ahmet Rza Bey, Ahmet zzet, Cevat, rksulu Mahmut Paalar, Reat -Hikmet, Cami, Reit Sadi Beyler, Esat Paalar gibi pek ok kimsenin grlerine uygun olup, btn frka ve cemiyetlerin fikirleri yo klandktan sonra, ounluun kanaatine gre tanzim edilmidi 4S
********************************** 45 XX. Kolordu Kumandan Ali Fuat Paann 14/8/ 1919 tarihli telgraf. 283

283

Amerikan mandasnn gerekliliini aklayan basl raporu ve Halide Edib'in, Kara Vasf'n mektuplarn, Ali Fuat Paa zetliyerek Mustafa Kemal Paaya telgrafla bil diriyordu. Asllarn da Sivasa gnderecekti. Telgrafla, Mustafa Kemal Paaya ulatrlan bu zet lerde, Sivas Kongresinin toplanmasnda acele edilmesi tavsiye olunuyordu. Bu kadar siyaset ad am, nl paalar, deerli aydnlar manda fikrinde birletiklerine gre Mustafa Kemal Paann da onlara uyaca ve Sivas Kongresinden istenilen kararn karlaca stanbul'da tabi grlyordu. Manda taraftarlar Mustafa Kemal P aaya deta bask yapmaya balamlard. 17 Austos 1919 tarihli bir telgrafta, manda iin stanbul'da byk temaslar olduu belirtiliyor ve M ustafa Kemal Paann bu konuda genel bir emir vermesi ist eniyordu. Bunu yapmad takdirde stanbuldaki almalarn devam edecei, dolaysiyle tatsz bir durumun hasl olaca hususunda Mustafa Kemal Paann dikkati ekil iyordu. Manda taraftarlar bir hayli kalabalkt. Buna ramen, Sivas Kongresine dvalarn kabul ettirmek iin ok uraacaklar, fakat, muvaffak olam ayacaklard. DOU VE BATI ANADOLU TEKLATININ LK TEMASI Erzurum Kongresinin devam ettii gnlerde Bat Ana dolu'da da milli kongreler yaplyordu. Bu bakmdan Aus tos ay Anadolu ihtillinin blge kongreleri ile olgunlat bir ay saylmak gerekir. Temmuz sonunda Erzurum ve Balkesir Kongreleri, daha sonra Austosta Nazilli ve Alaehir Kongreleri, douda ve batda, Anadolu halkkn temsilen mill kurtuluu hazrlamaya alyorlard. Mustafa Kemal Paa, batda olup bitenlerle de ilgilenmekte idi. E rzurum'dan 24 Austos'ta, Ali Fuat Paa vastasiyle Alaehir Kongresi Bakanl na aadaki telgraf yazd: Alaehir'deki toplant btn dou vilyetleri halk zerinde pek samim bir tesir uyandrmaktadr. Esasen zmir iin kalbi kan alayan bura halk bu teebbse btn ruh ve varl ile yardmcdr. Hissiyatmzn ad ge en heyete duyurulmasna yksek tavassutlarnz rica ederim. Bu telgrafn Alaehir'e kongre daldktan sonra ula t, kongre kararlarnda, teekkr edilecek dier tebrik telgraflar arasnda zikredilmemesinden anlalmaktadr. 28284

284

Fakat telgraf yerine ulamt. Balkesir - Alaehir Kongreleri Reisi Hacim Muhittin imzas ile Erzurum'a aa daki cevap verildi: Kardeler, ark Anadolu Mdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesinin Balkesir ve Alaehir kongrelerine gsterilen samim tevecchnden son dererce memnun kaldk. Her iki kongrenin reisi bulun maklm dolaysyla vekaleten arz teekkr ederim. Doudan batya genileyen vatanse ver tekilatnzla batdan douya genileyecek olan naiz tekilatmzn birletii gn gayemizin, vatann kurtuluuna ynelmi vatanperverane teebbslerimizin sn by k bayram olacaktr. Hrmetlerimizin kabuln rica ederim. 285

285

B. SVAS KONGRESNDEN B. M. MECLSNE

(4 EYLL 1919-23 NSAN 1920)

Erzurum Kongresinin baar ile sonulanmas, Mustafa Kemal Paa'nn grevine son verildii hlde mill hareketin gelimekte devam etmesi, Mustafa Kemal Paa'nn tevkifine muvaffak olunamamas ve nihayet Sivas Kongresi h azrlklar, Hkmeti Anadolu olaylarn dikkat le izlemeye zorlamt. Parise, bar konferansna gitmi olan Sadrzam Damat Ferit Paa da , Austosta stanbul'a dnm bulunuyordu. Ferit Paann gelmesi ile s tanbul'un Anadolu'ya kar davran deierek birdenbire sertlemeye balad. Damat Ferit Paa Anadolu'da olup bitenleri htillci hareketler olarak vasflandrmt. htilli bymeden bastrmak istiyordu. Bu sebeple Austos aynda Anadolu htill ine kar gerekten etkili tedbirler alndn grmekteyiz. Bu tedbirler unla rd : 1 Anadolu'daki mill hareketi ve kongreleri hal kn gznde deersiz brakmak amaciyle, Mill Meclisin toplanmas iin seim hazrl emri vermek. 2 Anadolu'ya, hkmete bal kumandan ve vali ler tyin ederek ihtillcileri zaafa drmek ve devlet oto ritesini salamak. 3 Genelgelerle, uyarmalarla toplanmasna engel olunamyaca anl alan Sivas Kongresini toplant hlinde iken basarak, ihtillcileri toptan yakalayp, mill hareketi basz brakmak. 4 Padiah, ihtillcilere kar silh olarak kullan mak. 55 gnden beri Erzurum'da bulunan Mustafa Kemal Paann da artk S ivas'a hareketi gerekiyordu. nk , Austos aynn sonlarna doru baz deleg eler Sivas'a gelmi bulunuyorlard. Kendisinin Sivas'ta beklendiine 286

286

dair haberler almaya balayan Mustafa Kemal Paa, 29 Austos'ta Erzurum 'dan ayrld. Sivas Kongresi, btn Anadolu'yu ve Trakya'y temsilen toplanacakt. O hlde, Sivas Kongresine dou illerinden de delegelerin katlmas gerekirdi. Fakat, henz yeni dalm bulunan Erzurum Kongresinde Sivas Kon gresi iin delege setirmeye havann elverili olmadn anlayan Mustafa Kemal Paa, bu husus zerinde dur mamt. Erzurum Kongresine katlan delegeler, daha ge nel meseleler iin, seildikleri yerlerden yetki almamlard. Yine bu sebeple, Erzurum Kongresinin de Sivas Kongresine delege semek iin kendisini yetkili bulmayaca meydandayd. Mustafa Kemal Paa, durumu muhakeme ettikten sonra yeniden delege setirmeye kal kmak ne kadar pratik deilse, birtakm nazariyeler erevesi iinde skp kalmak da o kadar pratik deildi. En basit ve pratik are kongrenin setii Heyeti Temsiliyeyi Sivas'a gtrp kongreye sokmaktan ibaretti inancna varmt. Fakat Heyeti Temsiliye yeleri dalmlard. Mutki Aireti Reisi Hac Musa Beyi, hkmranlk blgesinden ayrmak mmkn deildi. Eski Trabzon meb'uslar Ser vet ve zzet Beyler Trabzon'a gitmiler ve Mustafa Kemal Paann Sivas Kongresine katlma teklifini birer ma zeret bularak reddetmilerdi. Siirt eski meb'usu Sadullah Bey de ortada yoktu. Nihayet, Mustafa Kemal Paa, Hoca Raif Efendiyi ve yolu zerindeki Erzincan'dan eyh Fevzi Efendiyi beraberine alarak Rauf Bey ile birlikte Si vas'a gitti. 1919 Eyll aynda btn gzler Sivas'a evrilmiti, iki aydan fazla bir zamandanberi, toplanaca bilinen, Si vas Kongresi, gerek bu kongreye mit balayanlar, gerekse kongrenin toplanmasn istemeyenler tarafndan ilgi ve endie ile bekleniyordu. Mondros Mtarekesinden beri Trkiye'nin siyas a tmosferi hi bir zaman bu kadar yk sek olmamt. Anadolu ihtilli, ikinci ve belki de en byk imtihann Sivas'ta verecekti. 3. Ordu Ktaaat M fettii Mustafa Kemal Paann 22 Haziranda Amasya'dan yapt bir tamim ile Anadolu'nun her ynyle en emin mahalli olan Sivas ta toplantya arlan Kongre, aradan geen zaman ve olaylar sebebi ile ok deiik artlar altnda toplan acakt. Bir defa, her bakmdan Sivas Anadolu'nun en emin yeri olmaktan kmt. Baz ynlerden tehdit altnda bulunuyordu. Sonra, kongrenin, toplanmas mill bir sr olarak gizli tutulamamt. Nihayet, Mustafa 287

287

Kemal Paa Ordu Mfettii ve Padiahn Yaveri deildi. Grevine son verilmi, ordudan ayrlm ve hakknda tev kif mzekkeresi kesilmi bulunan alelade bir vatandat. Ancak u farkla ki, Erzurum Kongresi ile liderlik yolunun ilk dn emecini amt. Ordu Mfettii deildi ama, ark? Anadolu Vilayat Mdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliye Reisi idi. Btn abalara ramen Sivas'a pek az delege gn derilmiti. Baz vilyetlerden, mesafenin uzakl sebebi ile delegelerin gelemiyecei bildirilmiti. Baz vilyetlerde ise, delege tesbiti bile yaplmamt. Kongre nin alaca gn Sivas'ta bulunanlar, bir bakma, deil Anadolu ve Ru meli'yi, yalnz Anadolu'yu bile temsil edecek durumda grnmyorlard. Fakat, kongre geri braklama zd.

288

1. SVAS KONGRES
Sivas Kongresi 31 delegenin katlmas ile 4 Eyll'de almaya balad. Kongreye katlan delegeler unlard: 1 Mustafa Kemal Paa. 2 smail Fazl Paa (Ali Fuat Cebesoy'un babas ve Ankara delegesi), 3 Hseyin Rauf (Orbay), 4 smail Hami Bey (Daniment) stanbul delegesi, 5 Albay Kara Vasf Bey (stanbul delegesi), 6 Hikmet Bey (Tp Fakltesi delegesi), 7 Mehmet kr Bey (Afyonkarahisar delegesi) 8 Salih Stk Bey (Afyonkarahisar delegesi), 9 Bekir Sami Bey (Tokat delegesi), 10 Albay Refet Bey (Samsun delegesi), 11 Bonakzade Sleyman Bey (Sa msun delegesi), 12 Baaazade Yusuf Bey (Denizli delegesi), 13 Kkaazade Necip Ali Bey (Denizli delegesi), 14 Dalhanlaazade Mehmet kr Bey (Denizli delegesi), 15 Hakk Behi Bey (Denizli delegesi), 16 Hoca Raif Efendi (Erzurum delegesi), 17 eyh Fevzi Efendi (Erzincan delegesi), 18 Ahmet Nuri Efendi (Bursa delegesi), 19 Osman Nuri Bey (Bursa delegesi), 20 Siyahizade Halil brahim Efendi (Eskiehir delegesi), 21 Bayraktarzade Hseyin Bey (Eskiehir delegesi), 22 Hsrev Sami Bey (Eskiehir delegesi), 23 Macit Bey (Alaehir delegesi), 24 Zeki Bey (Kastamonu delegesi), 25 Mehmet Tevfik Bey (orum delegesi), 26 Abdurrahman Dursun Bey (orum delegesi). 27 Delllzade Hac Osman Efendi (Nevehir delegesi), 289

289

28 Halit Bey (Bor delegesi), 29 Mustafa Efendi (Nide delegesi), 30 Mazhar Mfit Bey (Hakkri delegesi), 31 brahim Sreyya Bey (Saruhan delegesi). Grlyor ki, Mustafa Kemal Paann beraberinde bulunan arkadalar nn temsil ettikleri yerler de dahil olmak zere, Sivas Kongresinde 15 vilyet ve mutasarrflk temsil edilmitir. Rumeliden delege olarak kimse yoktur. Elimize geen listede 46 Sivas delegelerine de rastlamyoruz. Fakat Sivas Mdafaai Hukuk Cemiyetinin bu kongreye seyirci kaldn, dolaysiyle delege vermediini kabul etmeye imkn yoktur. Kongrede baka yerlerden ve Sivastan da bir ka delegenin bulunduu kabul olunsa bi le, bu kongreyi grd ile ve ald sonu ile orantl olmayacak kadar az delege ile yaplm bir kongre say mak gerekir. Esasen, Mustafa Kemal Paa, Ali Fuat Pa ann babas smail Fazl Paa ve Mustafa Kemal Paann yannda bulunan arkadalar Rauf Bey, Hoca Raif Efen di, eyh Fevzi Efendi, Mazhar Mfit Bey, brahim Sreyya Bey ile Refet Bey ve Bekir Sami Bey btn delegelerin 1/3 n tekil etmektedir. Delegeler, Mustafa Kemal Paa henz Sivas'a gelme den aralarnda toplantlar yapm, baz kararlara varm ve bir de muhtra hazrlamlard. Must afa Kemal Paann Bakanlnda 47 devam eden kongrenin gndemi 2 mad deden ibaretti. Biri, Erzurum Kongresinin kabul ettii tzk ve bildirinin grlmesi, dieri de manda meselesi hak knda 25 kadar delegenin Sivas'ta hazrlad muhtra idi. Fakat gndemin grlmesine ancak gn sonra balanabildi. Bu ilk gnn nasl getiini Mustafa Kemal Paa yle anlatmaktadr: ... gn ttihat olmadmz teyid iin yemin et mek lzumu ile yemin forml hazrlamakla; Padiaha ari za yazmakla ve kongrenin al mnasebetiyle gelen telgraflara cevap vermekle ve bilhassa kongre siyasetle uraacak m, uramyacak m zeminin mnakaas ile geti, iinde bulunulan mcadele ve faaliyet siyasetten baka
********************************************** 46 - Miralay Mehmet Arif Anadolu inklb. S. 32, stanbul 1340 (1924). 47 - Mustafa Kemal Paay Kongre Bakan semek istemiyenier vard. Nitekim oylamada 3 delege ekimser kalmtr. 290

290

bir ey deil iken bu son zemini mnakaa etmek ayan hayret d eil midir? O gnlerde, ttihatlktan ve politikadan millet o ka dar rkmt ki, aydn geinenler bile hi deilse d grn kurtarmak iin, kendilerini de aldatarak, siyaseti reddetmek suretiyle, siyaset yapyorlard. Padiah ve hkmet tarafndan si olarak iln edilmi bir Paann bakan lnda toplanan ve ihtillci bir davran iinde bulunan bu insanlarn faaliyetlerini siyaseten baka bir ey saymak alacak bir husustur. Delegelerin nemli bir ksm ittihat idi. Buna ramen her biri ttihatlk yapmyacan yemin ile teyid etti. Drdnc gn gndeme geildi. Kongre. Erzurum Kongresi kararlarn aynen kabul etti. Ancak, Erzurum Kongresi kararlar Anadolu'nun belli bir blgesi hedef tutularak alnmt: Sivas Kongresinde bu kararlar daha geniletil erek btn Anadolu ve Rumeliyi kavrayacak bi ime sokulmutur. Cemiyetin adnn da deimesi gerektiinden, kongre, memleketteki btn Mdafaai Hukuk Cemiyetlerinin birletiini farzederek Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti adn kabul etmitir. Erzurum Kongresinde tesbit edilen nizamnamenin Heyeti Temsiliyeye ait maddesinde u ibare vard: Heyeti Temsiliye arki Anadolu'nun heyeti umumiyesi ni temsil eder. Sivas Kongresi bu cmleyi aadaki ekilde deitirdi: Heyeti Temsiliye vatann heyeti umumiyesini temsil eder. Erzurum Kongresinde alnan mdafaa karar, yalnz Ermenilik ve Rumluk tekiline kar dnlm ve tilf Dev letlerinin igal ve mdahale hareketleri de bu amac gder saylmt. Yni, tilf Devletlerine kar hasmca bir tavr taknmaktan, Erzurum Kongresi saknmt. Bu defa Sivas'da her trl igal ve mdahaleye kar da Mdafaa ve mukavemet karar verilmitir. Bu hususu ifade eden cmlenin Sivas Kongresinde ald ekli yledir : Her trl igal ve mdahalenin ve bilhassa Rumluk ve E rmenilik tekili gayesine ynelik harektn reddi hususlarnda da oybirliiyle mdafaa ve mukavemet esas kabul edilmitir. Sivas Kongresi, Erzurum Kongresi kararlarnn ve t znn grlmesini ve kabuln bir gnde tamamlad. Manda meselesinin grlmesine stanbul delegesi smail Hamdi Bey tarafndan hazrlanp, bir ok imza ile Kongre 291

291

Bakanlna verilen bir muhtrann okunmas ile baland. Rauf, Refet, Bekir Sami ve Kara Vasf Beyler ile smail Fazl Paa manda tezini en ok savunan hatipler arasnda bulunuyorlard. Manda meselesinin grlmesinde bu tezi savunanlarn ileri srdkleri fikirlerden bazlar aaya alnmtr: Yirminci asrda 500 milyon lira borcu, harap bir mem leketi, pek mnbit olmayan bir topra ve ancak 10-15 milyon lira geliri olan bir millet iin bir harici destek olmakszn yaamak imkn olamaz. Bamsz yaamaya mli durumumuz uygun deildir. Parasz, ordusuz ne yapabiliriz? Onlar uak ile havada uuyorlar, biz henz kan arabasndan kurtulamyoruz. Onlar dlretnot yapyor, biz yelkenli bir gemi yapamyoruz. Bu hller ile bugn istikllimizi kurtarsak bile yi ne gnn birinde bizi taksim ederler. Eer zmir Yunanistan'da kalsa ve aramzda bir mu harebe alsa, dmanmz, Yunanistan'dan vapurla asker getirecei halde, acaba biz Erzurum 'dan hangi imendiferle nakliyatmz yapabileceiz. Bir de diyelim ki, bizi harici ve dahili tam bir istikll isteriz. Fakat, ke ndi bamza yapabilecek miyiz? Yapamyacak myz? Ondan evvel, acaba bizi kendi bamza brakacaklar m, brakmayacaklar m, b unu dnelim. Manda'nn cisminden ziyade ismine itiraz edenler boyere tel ediyo rlar, kelimenin ehemmiyeti yoktur. Ehemmiyet iin hakikatinde ve mahiyetind edir. Manda altna girdik demiydim de isterlerse (devleti ebed mddet) 48 olduk diyelim. Mustafa Kemal Paa yle diyor: 49 Pek uzun ve mnakaal devam eden bu manda m zakeresi, taraftarlarn susturacak ortalama bir are ile son buldu. Rauf Bey, Amerika Kongresinden, memleketimizi tet kik edecek ve hakikati grecek bir kurul davet edilmesini teklif olarak ileri srmt. Teklif ittifakla kabul edildi. Bu suretle manda meselesi Kongrece karara balanmam oluyordu. Amerika Birleik Devletlerine ekilen telgraf, bir sonu vermemekle beraber, o gnn havasn a ksettirmesi bakmndan bir vesika de eri tad iin aynen veriyoruz: 50
************************************************** 48 Sonsuz sreli devlet. 49 Nutuk, C. I. S. 114. 50 Ali Fuat Cebesoy. Milli Mcadele Htralar, S. 175. 292

292

Birlemi Amerika Devletleri, Ayan Meclisi Reisl iine, Rumeli ve Anadolu'nun btn Mslman halkn tem sil eden ve Osmanl mparatorluunun Anadolu ve Rumeli'deki btn vilyetlerinin temsilcilerinden mrekkep olan Sivas Milli Kongresi 4 Eyll 1019 da bir araya gelmitir. Gayel eri unlardr: Memleket halknn ekseriyetinin arzularn yerine getirmek, btn azlklar himaye altnda bulundurmak, btn vatandalara can ve adalet y olundaki haklarn teminata balamak. Sivas Milli Kongresi Osmanl mparatorluu halk iindeki ekseriyetin arzularn lada eden bir karar suretini 9 Eyll 1919 da oybirlii ile kabul etmitir. Bu kararn iinde yer alan prensipleri; Sivas Kongresinin kongre datmaz dan evvel yeleri arasndan seecei merkez tekiltn is tikbldeki hareketlerine rehber olacaktr. Takip edilecek siyaset ile alkal olan bu karar gereince Sivas Mill Kongresi Birleik Amerika Devletleri Ayan Meclisine u ricada bulunmay b ugn, yine ittifakla kararlatrmtr. yelerimizden mrekkep bir komiteyi Os manl mparatorluunun her kesine gndermenizi diliyoruz. Bu komite, husus menfaat ile alkalar olmyanlar ve bir millete has olan berrak grle, Osmanl imparatorluunda fiili surette hkm sren hl ve artlar tetkikten g eirmelidir. Byle bir tetkik; Osmanl mparator luuna ait nfusun ve arazinin mukadderat hakknda bir bar anlamas gereince keyfi kararlar verilmesine meydan braklmazdan nce yaplmaldr. Sivas Milli Kongresi adna: Reis : Mustafa Kemal Paa Reis Vekili: Hseyin Rauf Bey ikinci Reis Vekili: Emekli General smail Fazl Paa Ktip: smail Hami Ktip: M. kr. Kongre mzakerelerini fazla uzatp datmadan sonu almak gerekiyo rdu. nk Sivas'n etrafndaki tehlikeler bymeye balamt. Mcadelenin bu safhasnn izahna Mustafa Kemal Paann u szleriyle girmek yerinde olacak: Hemen Sivas Kongresinin cereyan ettii btn md dete sinirlere gerginlik verecek mahiyette haberler al 293

293

maktan uzak kalmyorduk. Ancak, aldm butun bilgiyi ol duu gibi Kongre heyetine arzetmekte faydadan ziyade mahzur tasavvur ediyordum. O zamanlar Krdistan diye anlan blgede, acel e mdahaleyi gerektiren tertipler hazrland hakknda ta mamlayc haberler alnmt. Elz Valisi Galip, Sivas Valiliine tyin edilmiti. Etrafna toplayaca silhl Krt lerle Sivas basp Kongreyi datacak ve ihtillcileri yaka layacakt. Bu amala, Malatya'ya gelmi bulunuyordu. Ma latya Mutasarrf Halil, Bedirhaniler denilen bir Krt airetine mensuptu. Ayni airetin ileri gelenlerinden Celdet ve Kmuran adndaki kiiler de, bir ngiliz binbasiyle beraber Krtler arasnda kkrtclk yapmak zere bu srada Malatya'ya gelmilerdi. Mustafa Kemal Paa, ald bilgileri deerlendirince tehlikenin bykl n ve yaknln anlamakta gecikmedi. Hasm kuvvetlerden evvel davranp onlar tevkif ettirerek Sivas'a getirmeye karar verdi. Bu, phesiz cretkr bir karard. Hangi kuvvet ve imk nlardan istifade edilecekti? Tevkif ettirilmek istenilen kiilerin arasnda bir vali, bir mutasarrf ve bir ngiliz binbasnn bulunuu iin ciddiyetini arttryordu. Sivas Kolordu merkezi idi, ama tmenleri Samsun, ve Amasya blgesi nde bulunuyordu. Merkezde ancak Kolordu kararghna ait pek az asker vard. Bu askerler, esasen bir hayli uzakta bulunan Malatya'ya, teebbs tak viye iin gnderilemezdi. Malatya ve Elaziz, Diyarbakr'daki Kolordu blgesine d ahildi. Bu Kolordunun birlikleriyle ha rekete gemek en pratik are idi. Fakat, Kolordu Kumandan Albay Cevdet Bey'e fazla gvenilemiyordu. Memle ketseverliinden phe edilmese bile, merkeze bal grnyordu. Kolordu Kurmay Bakan Binba Halit, Mus tafa Kemal Paa iin daha gvenilir bir askerdi. Malatya' da bir svari alay, Elziz'de bir piyade alay vard. Bu alaylarn, mevcutlar gayet az olan birlikleri urada bu rada dank durumda idi. Buna ramen, hemen istifade edilebilecek kt'alar bunlard. Zaten Ali Galip ve ark adalarnn da kuvvetleri azd; topu topu 25-30 silhl Krt ve jandarma. Elziz ve Malatyadaki Alay Kumandanlklarna ve Diyarbakr'daki Kolordu Kurmay Bakanna, Ali Galip ve beraberinde bulunanlarn tevkifi iin 7 Austosta mracaat edildi. 10 Austosa kadar, bu merkez ile cereyan eden telgraf yazmalar, icabna gre, Mustafa Kemal Paann 294

294

veya III. Kolordu Kumandannn imzas ile yap lyordu. Her ikisinin de Malatya ve Elzize emir vermeye yetkileri yoktu. Emir, ancak, Diyarbakr'dan verilebilirdi. Diyarbakr'daki Kolordu Kurmay Bakanndan istenilen, bu emrin veril mesi idi. Gnlerce uraldktan sonra nihayet XIII. Kolor dunun bz birlikleri Ali Galip zerine gnderildi ve Sivas' basmak isteyenler kamaya mecbur br akldlar. Geri Ali Galip'in elinde fazla bir kuvvet yoktu. Fakat Mustafa Kemal P aa hem bu tehlikeyi bymeden bastr mak istedii, hem de stanbul'dan hazrlanan bu tertibi hkmete kar bir koz olarak kullanmak arzusunda bu lunduu iin olay olduundan byk grm ve byle gstermek istemitir. Gerekten fazla nem verilecek deerde olmayan Ali Galip olay, Anadolu htillinin g elimesinde ve baar salamasnda Mustafa Kemal Paaya bir fr sat vermiti. Mustafa Kemal Paa Ali Galip olay hakknda 9 Ey ll gn kongreye aklama yaparken Ali Fuat Paa'dan al d bz haberleri de naklederek unlar sylemitir : Konya Valisi Cemal Bey ve Ankara Valisi Muhitti n Paa muhalefette tereddt ediyorlar. Yeni Kastamonu Vali si Ali Rza Bey de Cemal Bey ailesinden bir adamm. erefli arkadalarn byle vaziyetler karsnda iddetle hare ket taraftan olduunu bildiimden seri ve iddetli tedbir ler alnmasn Fuat Paadan rica etmitim. Fuat Paa, Kongrenin kendisine olan itimadna dayanarak , Kongre namna icap eden tebligat ve giriimlerde bulunmutur. Bu hareket tarznn yksek heyetinizce kabul edilmesini rica ediyoruz. Fuat Paa, Valilere iddetli ihtarlarda bulunuyor. Mntakalara askeri yetkililerden milli kumanda nlar tyin ediyor ve bu kumandanlara millet namna her nevi yetki verilmitir diyor. Mustafa Kemal Paa, hkmetin oyununu bozmaya ve kongreyi hissettirmeden yava yava ihtillci bir davrana sokmaya alyordu. Nitekim, gnlerce manda meselesini gren kongrenin havas deimeye balamt. Kon gre, Ali Fuat Paa'nn icraatn tasvip etti ve kendini Garbi Anadolu Umum Kuvayi Milliye Kumandan tyin etti. Bylece kongre, memleketi idareye yetkili bir merci hline gelmi oluyordu. Mustafa Kemal Paa, frsat karmadan ayn gn (9 Eyll) Ali Fuat Paaya aadaki telgraf yazd: 1 Kongrenin, bugnk toplantsnda yksek ah snzn Bat Anadolu Umum Kuvayi Milliye Kumandanlna tyinine oy birli iyle karar vermi olduunu arzeyleriz. Mil295

295

li teebbs ve hareketinizde Heyeti Temelliye ile balantlarn korunmas rica olunur. 2 7 Eyll 1919 tarih ve 2517 numaral ifre ile Eskiehir ve Afyonkarahisar kumandanlarna tebli edildii bildirilen emirler ve direktifler kongrede okundu. lk defa ola rak byk bir takdir ve minnettarlk ile alklanan bu emir ve direktiflerin oy birliiyle ve aynen kabul olunduunu ve kongre tar afndan yce ahsnza teekkr edildiini mj deler, kutsal almalarnzda basanlar dileriz. 3 Aydn vilayeti delegeleri tarafndan kongre ba kanlna ulaan mracaat zerine, yce ahsnz tarafndan Aydn cephesi Kuvayi Milliyesine gl bir kumandan tayin buyurulmas heyete uygun grld ve karara ba land. 4 Milletin kutsal arzularna aykr hareketlerinden dolay iine son v ereceiniz mlkiye memurlar yerine, g l ve namuslu olmak ve yine mlkiye memurlarndan bulunmak artiyle dier kiilerin tayini uygun grld. Cml eten gzlerinizden per, vatan ve millet yolunda basanlar dileriz. Ali Galip olaynn yaratt heyecan havas iinde, Kon gre almalarn tamamlayp 11 Eyllde dald. Vatann heyeti umumiyesini temsil edecek olan Heyeti Temsiliye aadaki kiilerden kurulmutu : 1 Mustafa Kemal Paa, 2 Rauf (Orbay) Bey, 3 Refet (Bele) Bey, 4 Hoca Raif (Din) Efendi, 5 zzet Bey, 6 Servet Bey, 7 eyh Fevzi Efendi, 8 Bekir Sami Bey, 9 Sadullah Efendi, 10 Hac Musa Bey, 11 Kara Vasf Bey, 12 Mazhar Mfit (Kansu) Bey, 13 mer Mmtaz Bey, 14 Hsrev Sami (Kzldoan) Bey, 15 Hakk Behi Bey, 16 Nideli Mustafa Bey, Kongrede bulunmadklar hlde, blgelerinin nfuzlu kims eleri olduklar iin eski Trabzon meb'uslarndan z zet ve Servet Beyler, eski Bitlis Meb'usu Sadullah Efendi, Mutki Airet Reisi Hac M usa Bey, eski Ankara Mebusu mer Mmtaz Bey, Heyeti Temsiliye yeliine seilmi lerdir. 296 296

2. ANADOLU STANBUL ATIMASI

Bundan sonra memleketin her tarafnda iddetle hare kete geerek Hkmeti tutan idarecileri ortadan kaldrmann ve hele Hkmete kar taarruza gemenin tam sras idi. Sivas'tan Vali Reit Paa araya konularak stanbul'a taarruza geildi. Reit Paa Dahiliye Nazr Adil Beye yazd 10 Eyll tarihli tegrafta; Elziz Valisi Galip Bey ile Dahiliye Nazr arasnda yaplan telgraf yazmalarnn kongre heyetince elde edilip vilyete verildii belirtildikten sonra Dahiliye Nazrna cinayetkrane tertibatta bulunduu, va tan ve millete ihanet ettii, bilerek yahut bilmeyerek d manlarn ekmeine ya srd ve meml eketi felkete srkledii, kendisine artk itimad kalmad ifade ediliyordu. Sivas Valisi ile Dahiliye Nazr telgraf banda kar lkl yazma yaparken, Mustafa Kemal Paa da Valinin ya nnda bulunuyordu. Nihayet, Paa da ie mdahale edip Dahiliye Nazrna, Alaklar, caniler diye seslenen tahkir edici bir telgraf yazd. Mustafa Kemal Paann istedii olmu ve ok yaydan frlamt. Elindeki btn imknlar ile hkmete yklenmeliydi. Eer bu vesile ile hk meti drebilirse, Anadolu htilli stanbul'a kar kesin bir zafer kazanm olacakt. Mustafa Kemal Paa, bunu salamak iin yle bir tertip dnmt: Kongre ve btn kolordu kumandanlar, yni millet ve ordu, dorudan doruya Padiaha bavuracak ve hkmet, Padiah ile grmeye engel olursa, Anad olu'nun stanbul ile iliii kesilecek. Tasarlanan bu plndan kolordu kumandanlar haberdar edilerek, Pad iaha yazlacak telgrafn sureti ve ne ekilde hareket ed ecekleri kendilerine bildirildi. Sivas Kongresinin son gn (11 Eyll) stanbul'a kar balayan taarruz, hibir yerde aksamadan uyguland. O gnden itibaren, bilhassa Eylln 12 -13 gecesi her tarafta Kolordu Kuma ndanlar telgraf merkezlerini igal ederek ka 297

297

rarlatrld gibi stanbul ile konumaya alyorlard. Mustafa Kemal Paa da Umumi Kongre Heyeti adna stanbul'u sktryordu. Fakat Sadrzam sanki yok olmutu. Sivas ve stanbul telgrafhaneleri arasnda u konuma ge mekte idi : Sivas: Sadrzam Paa, ya Sadrazamlkta veya ma beyni hmayundadr. Kendisini buldurup hemen telgrafha neye gelmesini syleyin. Sz konusu olan mesele zannettiiniz gibi basit deil. ok mhimdir. Sonra sizi mes'u l ederiz, isminiz ve ahsnz bizce bilinmektedir. i uzatma yn, abuk cevap veriniz. stanbul: ite, ba memur diyorlar ki Sadrzam konandadr. Emrederlerse yazlacak telgraf telefondan kona na yazarz diyorlar. Bendeniz emirlerinden hari ne yapabilirim ki... Ufak bir maiyet memuru. Mes'ul adbuyurulmasm. Artk, bu durum karsnda daha kesin davranmann sras gelmiti. Sadrzam Ferit Paaya verilmek zere aadaki telgraf yazld : Vatan ve milletin hukukunu ve kutsal eylerini ayaklar altna alan ve padiah hazretlerinin yce ahsnn haysiyet ve erefini ineyen gafil hareke tleriniz ve teebbsleriniz ortaya kmtr. Milletin padiahmzdan baka hib irinize emniyeti kalmamtr. Bu sebeple durumlarn ve ricalarn ancak padi ahn ahsna sunmak mecburiyetindedirler. Heyetiniz gayri meru hareketlerin kt neticelerinden korkarak millet ile padiah arasnda engel oluyor. Bu konu daki direniiniz daha bir saat devam ederse, millet artk kendisini her trl h areket ve uygulamalarnda serbest kabul etmekte hakl grecektir. Ve btn vatan, meru olmayan heyetinizle mutlaka ilgisini ve ban kesecektir. Bu son hatrlatmamzdr. Bundan sonra milletin alaca tavr, bu rada bulunan yabanc subaylar vastasiyle tilf temsilcilerine dahi ayrntl olarak bildirilecektir. stanbul'a Padiah ile grmek iin bir saatlik sre tannd ve keyf iyet ayn nda btn Kolordu Kumandanlk larna da yazlarak bu bir saat ierisinde Padiah ile grlemezse, stanbul ile Anadolu'nun iliiinin kesilecei bildirildi. Bylece. Anadolu ve stanbul ilk defa ve en sert bir ekilde kar karya gelmi oluyorlard. i bu noktaya getirebilmek Mustafa Kemal Paa iin byk bir baar idi. 32 gn sreyle stanbul ile Anadolu'nun ilikisi kesik kal d. stanbul bu atmadan yenilmi olarak kacakt. Mustafa Kemal Paa bundan sonra ihtill bakmndan 298

298

nemli bir teebbse daha giriti. Sivas Kongresinin setii Heyeti Temsiliyeyi, btn Anadolu iin merci, daha aka s hkmet durumuna sokmak istiyordu. stanbul ile iliik kesildiine gre memleket idaresi mercisiz kalmazd. Bu hus usu tamim ettii zaman birok yerden itirazlarla karlat. XV. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Paa, bu teebbs yerinde bulmuyordu. Trabzon tm kar idi. Erzincan ve Sivas Mdafaai Hukuk Heyetleri bu tarzda bir ha reketi Cemiyet tzne aykr bulmulard. Diyarbakr'daki XIII. Kolordu Kumandan Albay Cevdet Bey iyice korkmutu, stanbul ile iliki kesildiine gre askerin iaesi, subaylarn maala nasl karlanacak diyordu. Geri, Heyeti Temsiliyenin merci olarak kabul tam bir sonuca ba lanamad. Fakat Mustafa Kemal Paa, Heyeti Temsiliyeyi bir merci kabul etmi ve bu esasa gre tee bbslere gemi bulunuyordu. Maksad Anadolu'nun her tarafnda ida reyi fiilen ele almakt. Elziz Valisi, Malatya ve Dersim mutasarrflar kamaya mecbur olmulard. Bunlardan baka Eyll ay sonuna kadar u sonular alnd: Ankara Valisi Muhittin Paa orum - Ankara yolunda tevkif edilerek Sivas'a getirildi. Vali Paa, koyu hkmet taraftar idi ve blgesinde mill harek eti srekli olarak baltalyordu. Sivas'tan doruca stanbul'a gitmesine izin verildi. Ankara halk, Defterdar Yahya Galip Beyi Vali seti. Yakn da Heyeti Temsiliyenin merkezi olacak olan Ankara'da h kmet taraftar memur kalmamt. orum Mutasarrf amili Fethi 51 Ankara Valisi Muhittin Paa ile ibirlii halinde ve milli harekete kar idi. Vali tevkif edildikten drt gn sonra orum Mutasarrf Sivas' ziyarete mecbur edildi. orum da Kongreye katlm, stanbul ile ilgisini kesmiti. Kastamonu, stanbul'a bal memurlarn elinde idi. Va lilik vekletle idare ediliyordu. Ali Rza Bey adndaki yeni Vali Kastamonu'ya gelmek zere idi. Ankara'dan Ali Fuat Paa, Kastamonu ve havalisi kumandan sfatiyle Albay Os man Beyi Kastamonu'ya hkim olmak zere gndermiti. Albay Hkmet t araftarlar hemen tevkif ettiler. Fakat, gece kk rtbeli milliyeti subaylar bir basknla Albay Osman Beyi kurtarp dierlerini tevkif ettiler. Kastamonu'ya Albay Osman Bey hkim oldu. Defterdar Ferit Bey Vali vekili t yin edildi. Kastamonu da bylece Hkmetle alkasn kes mi oldu.
************************************************* 51 Tarihi M. Turhan Tan. 299

299

Nide Mutasarrf ve oradaki bz memurlar milli ha rekete kar idiler. Mustafa Kemal Paa, Nide'deki Tmen Kumandanna bunlarn tevkif edilerek Sivas'a gnderilmeleri emrini verdi. Trabzon Valisi Galip Beyin olumsuz davranlar, Mus tafa Kemal Paann dikkatini ekmekte idi. Byle nemli bir merkezde gvenilir bir vali bulunmal ve hi deilse htilli tehlikeye drecek yaratlta bu idare miri uzak latrlmal idi. Mustafa Kemal Paa, Tmen Kumandanlarn dan Halit Bey vastasiyle Trabzon Valisi Galip Beyi maka mnda tevkif ettirerek Erzurum'a gndertti. Konya Valisi Cemal Bey, Anadolu'daki Hkmet taraftar valilerin en azls idi. Konya'y kasp kavuruyor ve milliyetilere nefes aldrmyordu. Cemal Beyin saf d edilmesi, bir hkmeti drmek kadar nemli saylabilirdi. Konyal milliyetiler de bu hususta frsat kollamakta idiler. Bu ii baarmak iin Sivas'tan Albay Refet Bey Konya'ya gn derildi. Fakat, daha kendisi Konya'ya varmadan, Heyeti Temsiliyenin bir kumandan gnderdii duyulunca hamiyetli Konyallar aktif hle getiler. Vali Cemal Bey, durumu kendisi iin tehlikeli grerek stanbul'a kat. Halk, Belediye dairesinde toplanp Hoca Vehbi Efendiyi Vali vekletine tyin etti. Mustafa Kemal Paa bu hdiseye ok nem ve riyordu. Konya Valisi Cemal Beyin hiyanetini ve ka rln anlatan bir bildiri yaynlad. Hkmetin Anadolu htillini bastrmak iin ald ted birleri, ihtillciler, bylece kar tedbirlerle bozuyordu. Si vas' basp Kongreyi datmak ve ihtillalci liderleri yakalamak projesi suya dmt. Hkmet tarafn tutan idare mirleri, teker teker tevkif olunuyor veya kamaya mecbur braklyordu. Hkmet, Anadolu'ya yeni kumandanlar da tyin etmiti. Ankara'deki XX. Kolorduya Ali Fuat Paann yerine t yin olunan Kiraz Hamdi Paa, Eyll ortasnda Eskiehir'e gelmi bulunuyordu. Bu srada Ali Fuat, Paay esasen Es kiehir dousuna geirecek deildi. Gerek Ali Fuat Paa nn baskn, gerekse Sivas'tan Heyeti Temsiliyenin telgrafla yapt ihtar zere Kiraz Hamdi Paa, stanbul'a dnmek zorunda kald. Konya'da XII. Kolordu Kumandanlna tyin edilip va zifeye balamak imknn bulan Sait Paa da, Vali Cemal Beyin kandan birka gn sonra Heyeti Temsiliyenin basksiyle stanbul'a geri gnderildi. Mustafa Kemal Paa, Anadolu'da idareye hkim ol 300

300

maktan baka hkmetin milli harekete kar ald dier tertipleri de bozmaktan geri kalmamt. Hkmet, hem kongreleri zaafa uratmak, hem de gya mill arzuya uyar grnmek iin meb'us seimlerinin yaplmasna dair h azrlk emri vermi, fakat henz seimlere balanlmamt. Mec lisin toplanmasn teden beri nemle takip eden Mustafa Kemal Paa, Hkmetin bu takt iini bozmak amac ile 13 Eyllde btn kumandanlara ve Mdafaai Hukuk Cemi yetleri Heyeti Merkeziyelerine bir genelge gnderdi. Bu ge nelgede, Mill Meclisin abucak seilip toplanmasnn gnn en nemli meselesi olduuna iaret ettikten sonra, hkmetin seimleri trl sebeplerle geri braktn belirtiyor ve Umumi Kongrenin, orduyu ve milleti seimlere davet ettiini bildir iyordu. Genelgede aadaki 3 husus nemle belirtilmi bulu nuyordu : 1 Seim hazrlklarnn yrrlkte bulunan kanun daki en az sre iinde yaplp tamamlanmas iin Belediyeler ve Mdafaai Hukuk Cemiyetleri tam bir faaliyet ile almaldr. 2 Her seim blgesinden karlacak meb'uslarn adedi nfusa gre tesbit olunarak Heyeti Temsiliyeye im diden bildirilmelidir. Adaylar konusu sonra yazma ile hallolunacaktr. 3 Gerek seim hazrlklar, gerek seimlerin yapl mas srasnda gecikmeye sebep olacak engeller imdi den dnlmeli ve bunlar nleyici tedbirler nceden alnmaldr. Mustafa Kemal Paa, stanbul ile iliiin kesil mesi zerine Padiahn da Milli Harekete kar bir tavr taknacan kestirmekte idi. Byle bir hareketi nlemek, hi deilse ncelik kazanmak iin. Heyeti Temsiliye, 14 Eyll'de Padiaha bir ariza gnderdi. Milletin Padiahna olan sar slmaz ball belirtildikten sonra Padiaha, memleketin bana ken felketin yalnz yenilgiden ileri gelmedii ispata allyor ve artlarn gittike ktlemesi sebebi ola rak da mtarekeden beri birbirini takip eden hkmetlerin ve zellikle Ferit Paa h kmetlerinin hatlar gsteriliyordu. Bu uzun mektupta, Ferit Paa u ekilde sulandrlmakta idi: Aydn faciasn nleyememek. Paris bar konferansndan, milli haysiyeti incitecek ekilde kovulmak. 301

301

Mill hareketi ttihatlk eklinde gstererek Anadolu'ya yabanc mdahalesini davet etmek. Milli Meclis iin seim yaptrmamak. Milli tekilt datmaya almak. Devletin kaza hakkn yabanclarn elinde oyuncak ha line getirmek. Ordunun kuvvetini azaltmak iin, muktedir askeri er kn azledip dmana teslim etmek. ifreli asker yazmalar aldrmak amaciyle Posta ve Telgraf Umum Mdrn yetkili klmak. Yabanc subaylarn memleket iinde dolaarak mill birlii bozacak faaliyetine yardm etmek. Memleketi ihtill iinde gstererek yabanc mdaha lesini davet etmek. Ordunun ifre ile yazma yapmasn nleyerek asker srlarn ifasna cr'et etmek. Telgraf yle sona eriyordu : Bu vaziyeti nazar itibare olan heyeti memlknemlz, vatan kurtar acak son are olmak zere hi bir siyasi partiye mensup olmayacak ve milli iradeyi tamamiyle izhar ederek millete istinat edecek bir vekiller heyetinin i bana getirilmesini istemek ve niyaz ile, byle bir kabine teekkl etmedii ta kdirde milletin teebbsat ve icraat zaruriyesini durdurmaya imkn olamyacan arz ederiz. Her ahvalde emri ferman sevgili padiahmz efend imiz hazretlerimindir. YABANCI DEVLETLERE VERLEN MEMERANDUM Hkmet ile ba kesilince, yabanc devletlere de ama cn aklanmas gerekli grlmtr. ngiltere, Amerika, Fransa, talya, Srbistan siyas mmessilleri ile Felemek, sve, Danimarka ve spanya eliliklerine verilmek zere, Umum Kongre heyeti adna bir muhtra hazrland. Bu muhtrada devletlere anlatlmak istenen esas fikirler u ekilde sralanmt : Milli Meclis sekiz ay evvel feshedilmi ve hl toplanmamtr. Milletin hkmete gveni yoktur. Hkmet, zulm ve iddet yoluna sapmtr. Kabinenin tevikiyle Anadolu'da asayiin bozulaca muha kkaktr. Milletle Padiahn temasna mani olunmaktadr. 302 302

Bu durum karsnda hkmetle ilikiyi kesmekten ba ka are kalmamtr. Bar, ancak millete dayanan bir Osmanl kabinesinin kurulmasiyle kabil olabilir. Muhtrann sonunda yabanc devletlere garanti ver mek ihtiyaciyle aynen yle denilmekte idi: Bu suretle gerek milletimizin ve gerekse Avrupa ve Amerika'nn gel ecekteki yksek menfaatlerine uymakta olan bugnk milli vaziyetimizin Asayii ihlal edecek hi bir fikre dayanmadn ve umumi emniyeti bozacak hi bir h dise zuhur etmiyeceini ve btn mnasiyle muslihane bir hareket hatt takip edileceini, Sivas'ta toplanan Umum Anadolu ve Rumeli murahhaslarndan mteekkil Umumi Kongre kat'i surette tekeffl ve temin ederek kesbi fahrile cihana adalet vadeden byk devletlerin manevi mza heretinden emin olduunu da ayrca arzeder. STANBUL'UN MUKABELES VE UZLAMA TEKLF Anadolu, stanbul ile ilikisini kestikten sonra Ferit Pa a en kuvvetli kozunu oynad. Padiah, millete bir bildiri yaynlamak gerektiine inandrd. 20 Eyll tarihinde Anadolu ihtilline kar yaynlad bildiride Padiah zetle yle diyordu. Anadolu'daki esef verici hareketler zmir'in igali ile balam ve Dou Anadolu vilyetlerinin kaderi hakknda yi olan rivayetlerle genilemitir. Devletin ve milletin haklarn korumak hepimizin va zifesidir. Fakat giriilecek teebbsler mkul ve siyas ol maldr. zmir facias zerine Avrupa devletlerinin ve milletlerinin dikkati ekilmi, zel bir heyet yerinde tetkik yapm olup, hakkmz ortaya kmaktadr. Dou vilyetle ri hakkndaki ayia ve rivayetler karsnda da Hkmet vazifesini yapmaktadr. Esasen bu vilyetler ha kknda henz bir teklif alnm deildir. Millet arasnda blnme yaratacak her trl teeb bsler Devletimizin esas menfaatleri ve hayatiyeti ile uyu amaz. Bz kimseler tarafndan memleketin vaziyeti baka trl gsterilerek guya ahali ile Hkmet arasnda muhalefet varm gibi Avrupa'ya yanl kanaat verilmektedir. Bu hal, bir n nce yaplmasn arzu ettiimiz seim 303

303

leri geciktirmekte ve pek yakn olan barn imzala nmas da tehlikeye dmektedir. Millet, durumun nezketini takdir etmeli, itidalini, s knetini muhafaza etmeli, kanunlara ve hkmetin emirlerine uymaldr. Yaknda bar konfera nsna arlacak olan Osmanl delegeleri konferans karsnda millet ile hemhenk olarak yer almaldr. Yaknda haysiyetli bir bar yaplacan mit etmek teyim. Padiahn, bildirisi Anadolu'ya gerei kadar yaylma m ve hemen hemen hi bir etkisi olmamt. Buna karlk Eyll sonlarna doru Ferit Paa kabinesi bir hayli sarslm bulunuyordu. Artk kabinenin yaamas imkn kal mamt. nk, kabinenin nfuzu ancak Babliye ve ev resine inhisar ediyordu. Nazrlarn arasnda iddetli geimsizlikler balamt. zellikle, eyhlislm ile Dahiliye Nazr arasnda anlamazlk had bir safhaya girmiti. Ali Rza Paa 52 ve bz arkadalar kabinenin istifasn teklif ettiler. Fakat. Damat Ferit Paa istifaya niyetli deildi. Durumu bir sre daha idare edebildi. Dier taraftan Anadolu htillinin stanbul zerine yapmakta ol duu bask iddetleniyor ve kendisini iyiden iyiye hissettiriyordu. Padiah, nihayet Damat Ferit Paa ile hkmet edilemiyeceini anlamaya balamt, ihtillcilerle anlamaktan baka kar yol olmadn da idrak etmiti. Mustafa Kemal ve Ali Fuat Paalarn eskidenberi arkadalar olan Abdlkerim Paa va stasiyle bir anlama yolu bulmay denemek istediler. Abdlkerim Paa, Sadrzam ile de grerek t eebbse geti. Anadolu harektn idare edenlerle bir yerde buluup konumak iin Ali Fuat Paaya teklifte bulundu. Ali Fuat Paa Ankara'da deildi. XX. K olordu Kumandan Vekili, Abdlkerim Paann telgrafn Mustafa Kemal Paaya bildirdi. ktidar ile ihtill ilk olarak anlamak zere temasa geiyorlard. Teklif stanbul'dan gelmek zere 27/28 Eyll gecesi, Sivas-stanbul arasnda iktidarn ve ihtillin szcleri, iki eski arkada, telgrafla konutular. Abdlkerim Paa, Padiahn 20 Eyll tarihli bildirisinden sz aarak, vatann kurtuluu iin H kmet ile milletin elele vererek almasn teklif ediyord u. Bunu salyabilmek iin de, bir yerde buluup grelim diyordu. Fakat Mustafa Kemal Paa, tel graf
********************************************************* 52 - Ferit Paa kabinesinde Meclisi Vkelya memur olarak bulunuyordu. Ferit Paadan sonra Sadrzam olacakt. 304

304

banda her eyi konumak suretiyle kar tarafn niyetini anlamay ve artlar n bildirmeyi tercih etti. nk. Mustafa Kemal Paa ne istediini, ne syliyeceini kesin olarak biliyordu. Halbuki stanbul'un szcs ak deildi. Parlak szler, ssl cmleler ile siyas bir sohbet yapmak is tiyordu. Nitekim 8,5 saat sren bu konumada Padiahn etrafnda birlemekten, Hkmet ile milletin anlamasn teklif etmekten baka bir ey sylemedi ve bir forml teklif etmedi. Taraflarn mutabk olduklar tek nokta Padi ahn kiilii ve otoritesi idi. Mustafa Kemal Paa bu hususta yle diyordu : Muhterem byk padiahmz efendimiz hazretleri nin mbarek beyannamelerindeki uyarlarn hkmet ve milletimiz iin yegne ulalacak gaye olduunda tamamen beraberiz soylu milletimiz ve cmlemizin padiahm zn kutsal ahsna olan hrmet ve sadakat balarmzn sarslmaz bulunduuna asla kimsenin phe ve tereddt etmee hakk yoktur. erefli hakanmzn her trl arzu ve iradelerine baemek bizim iin byk nimettir. Bugn ve ilelebet bu kurtulu noktasna ballm ke sindir. Btn mesai arkadalarmzn kesin hisleri ve nan lar ayndr. Genel olarak ve byk ve cmert vefakr milletimizin dahi bundan baka trl dnmesine imkn yoktur. Kutsal Halifemiz ve erefli Padiahmz hakkndaki ballk ve kulluk ve sonsuz hrmetlerimizin her ne olursa olsun daima sakl bulundurulacan btn mukaddesatmz zerine yemin ile bir kere daha dorularz. htilalcilerin ba ve szcs bu suretle Padiaha teminat verdikten sonra Ferit Paann derhal istifa etmesini istemitir. Ferit Paaya kar da bir teminat verilmesini lzumlu gren Mustafa Kemal Paa, Abdlkadir Pa aya yle diyordu : Eer kendi hayattan ve ahsiyetleri hakknda he rhangi bir tereddtleri varsa, bugn iin bu gibi eylerle uramak tenezzlnden uzak bulunan mill etimiz namna kendilerine istedikleri tarzda sz ve teminat vermeyi dahi mill etimizin menfaati sayarz. Mustafa Kemal Paa, Abdlkerim Paaya yazd uzun telgraflarda Damat Ferit Paa Hkmetinin btn hiya netlerini birer birer saym ve arada tehdit etmeyi de unutmamtr. htillin, iktidar yldrmak iin syledii szler u ekilde kaleme alnmt : Milli hareket btn genilii ile stanbul'a ilerlemek305

305

tedlr. Tabii olarak Ferit Paa ve arkadalar buna tamamen vakftr. zmit, Bolu, Zonguldak ve ile'deki Kuvayi Milliye nin hareket iin emir bekledikleri bildirilmektedir. Btn yabanc devletler, iyi niyetle milletle ve bizlerle ahsen temas ve mnasebete girdiler. ... ngilizler bilhassa devlet ve milletimizin iilerine ve meru maksat takip ettii tahakkuk eden milli hareketlerimize asla mdahale etmiyeceklerine dair sz verdiler. Milleti, mukadderatn murakabede kabine ile ka r karya serbest braktlar. Millet kuvvetli, anlayl ve kararnda kesindir. Fiili hareket normal se yrini almtr. Abdlkerim Paa, bu telgraf konumasnn notlarn aynen Padiaha ve Sadrzama gsterdi. Anadolu 15 gnden beri stanbul ile btn iliiini kesmi bulunuyordu. Mustafa Kemal Paann tehditlerinin bir ksm lftan iba ret deildi. stanbul, btn bu tehditlere, 15 gnden beri grd olaylarla iyice inanmt. Hkmete bal olan mutasarrflarn, valilerin ve kumandanlarn Anadolu'ya sokulmad, girenlerin, ihtillciler tarafndan kamaya mec bur veya tevkif edildikleri unutulacak kadar geride kalm olaylar deildi. Abdlk erim Paann araclndan rendikleri, hem Padiahn ve hem de Ferit Paann direnme glerini tamamen krmt. htilli sndrmek iin en insafsz usullere bavurmaktan bir n geri kalmayan Dahiliye Nazr Adil Bey bile, artk An adolu ile anlamaya taraftar olanlarn banda geliyordu.' 29 Eyllde Padiahn huzuruna karak bir tvbekar gibi konumutu. Adil Bey, Padiaha son sz olarak milli hareket ile anlamaya gitmek ten baka are olmadn syleyince Padiah bu fikri tasvip ederek es sulhu seyyidl-ahkm (Bar, hkmlerin en iyisidir) diye karlk verdi. 53 Dahiliye Nazr Padiahn huzurunda bulunduu srada baka bir ziyareti de ayn eyleri sylemek zere sra bek liyordu. Bu ziyareti nl Osmanl Mareallerinden ihtiyar Deli Fuat Paa idi. Mabeyn baktibi, Fuat Paann z iyaretini yle anlatmaktadr : 54 Mir Fuat Paa gelerek Kuvayi Milliye namna kendisine mracaat edilmi olduunu ve (Sen ihtiyar bir as *********************************************************** 53 - Ali Fuat Trkgeldi, Grp iittiklerim. S. 243. 54 - Ayn eser, S. 244. 306

306

kersin; taleplerimizi Padiaha duyur maya arac ol) diye cemiyet mhr ile gnderilen varakay bizzat takdim etti. Padiaha takdim edilen bu mektubu erkez Fuat Pa aya, Heyeti Temsiliye zasndan erkez Bekir Sami Bey yazmt, ihtillin Eyll bandan beri ald sert tedbir lere, Abdlkerim Paann teebbs zerine alan grme ve Fuat Paann aracl eklenince, Padiah ve Sad rzam Anadolu'dan bildirilen artlan kabule mecbur kaldlar. Ali Galip olay ile balayan mcadele Anadolu'nun baars ile Eyll sonunda nihayet bulmu oluy ordu. 30 Eyll gecesi Damat Ferit Paa kabinesi istifa etti. Anadolu ihtillinin baarsnda, hkmetin drlme si birinci merhaleyi tekil eder. Bu, ayn zamanda Mustafa Kemal Paann ihtill metodunda y anlmadnn isbatna vesile olmutur. Kendisini her trl dayanaktan yoksun brakmak iin grevine son vermi olan hkmeti ay dan az bir zaman iinde devirmeyi baarmas, ilerideki ba arsnn iaretidir. Mustafa Kemal Paa, Eyll 1919'dan sonra Trkiye'nin Padiahtan sonra gelen ikinci adam ola rak kabul edilecekti. STANBUL LE ANADOLU ARASINDA PAZARLIK Damat Ferit Paann istifas zerine, Padiah yeni kabineyi Tevfik Paaya kurdurmak istemiti. Fakat ihtiyar politikac ben ikinci defaya kalaym diyerek sadareti kabul etmedi. Kurulacak kabine ihtillin karsnda bocalamaya mahkmdu. Eer ihtille sert davranacak ise, Fe rit Paa kabinesinin akbetine uramaktan kurtulamazd. Byle yapmayp da, ihtill ile uzlama yoluna gid ecekse, harcanm olacakt. Padiah, Ali Rza Paay arp sadareti ona teklif etti. Ali Rza Paa da Sadrazamlk bu srada benim yapa bileceim ey deildir diye reddetmek istedi. Fakat bir taraftan Padiahn, dier taraftan Tevfik Paann srar ile te klifi kabul etti. Kabineyi kuracak adam belli olduktan sonra Padi ah, mabeyn baktibine yle demiti :" 55 Bu hlleci bir kabine olacak. Tevfik Paa son fieimizdir. Onu gelec ee saklamalyz. Samimiyetsizlik, bu noktada balyordu. Hkmet mer ********************************************* 55 - Ali Fuat Trkgeldi, Grp iittiklerim, S. 254. 307

307

kezinden ayrlm bulunan Anadolu'nun tekrar efendisi ola bilmek iin hlle gibi gln bir oyuna lzum grl mt. Fakat, Mustafa Kemal Paa bu oyundan krl kt. Hlleci Kabineden tviz koparncaya kadar tedbirlerini devam ettirerek Padiahn hesabn bozmay bildi. 2 Ekimde, Ali Rza Paann Bakanlnda kurulan ye ni kabinede Mersinli Cemal Paa Harbiye Nazr, Damat Mehmet erif Paa da Dahiliye Nazr olmu tu. O gnn artlarna gre dier nezaretlerin yapacak pek nemli ileri yoktu. Hem stanbul'un hem Anadolu'nun nemle zerinde durduklar Harbiye ve Dahiliye Nezaretleri idi. Ali Rza Paa kabinesindeki bu nezaretleri igal eden kiiler Ferit Paa kabinesinin Harbiye ve Dahiliye Nazr lar ile kyas edilemiyecek kadar yeterli idiler. Mersinli Cemal Paa Kuvayi Milliye taraftar, vatansever bir askerdi. Konya'da 2. Ordu Mfettii iken Mustafa Kemal Paa ile milli kurtulu dvasnda fikir ve ibirlii yapm, fakat Amasya kararlarna aykr olarak stanbul'a gitmiti. Tekrar Anadolu'ya gemeyi dnm, her ne dense bunu yapamamt. Bu defa Harbiye Nezaretine getirilmekle mill harekete faydal olmak ansn elde etmi bulunuyordu. Kendisi, Kuvayi Milliye nin kabinede temsilcisi saylacakt. Mustafa Kemal Paa stanbul'da bir gazeteciye yazd telgrafta yle diyordu : Abuk Paay bilmiyoruz. Fakat Cemal Paadan mil li tekiltmzn delegesi olmaktan baka bir ey bekle meyiz. 56 Cemal Paa Mustafa Kemal Paaya yazd bir tel grafta Heyeti Temsiliyenin murahhas sfatiyle ve btn samim ve hrmetkar bir his ile arzediyorum ki... diyordu. Anadolu'nun hkmetle temas, bu sebeple daima Har biye Nazr Cemal Paa kanaliyle olmutur. Dahiliye Nazr Mehmet erif Paa ise, mlkiye mezunu, iyi yetimi ilmi eserleri ve tercmeleriyle de ta nnm muktedir bir devlet adam idi. Sultan Abdlaziz'in kz ile evlenerek Saraya damat olmutu. Mill akma Ali Kemal ve Adil Beyler gibi hiyanet edemezdi. Fakat, sa rayla olan ailev ba ve kabine arkada Cemal Paann ifadesiyle, hkmetilik hissinin galip oluu yznden Anadolu ihtillini deeri kadar anlayamam ve Mustafa Kemal P aann hiyanetle vasflandrd bir takm olum suz iler yapmtr.
**************************************************** 56 Nutuk. S. 212. 308

308

Kabine yeleri arasnda Sadrzam ve Harbiye Nazrndan baka asker daha vard: Bahriye Nazr Salih Paa, Nafia Na zr Abuk Ahmet Paa, Ticaret ve Ziraat Nazr Hadi Paa, Bu nazr da mill harekta kar an lay gsteren vatansever ve drst insanlard. Kendi nezaretleri iinde bir ey yapamazlard, fakat kabinenin genel politikasnda elbette olumlu etkileri olacakt. Yeni kabinenin kuruluu mnasebetiyle okunan hatt hmayunda Pad iah yle diyordu: ... Bir sreden beri kamuoyunda meydana kan ve yanl anlamalar nedeniyle artan huzursuzluun giderilme si, memlekette huzur ve gvenin salanmas iin kanunlara uygun ekilde seimlerin yaplmasna kesin olarak karar vermi bulunuyoruz. (Maltub-u katimizdir.) Gerekte, Padiah Matlub-u katisi sadece memleket dahilinde skn ve intizamn temini ve fakat seimlerin bir n evvel yaplarak meb'usan meclisinin toplanmas da ihtillin matlub-u katisi idi. Seimlerin yaplmasna dair olan hkm, yeni kabinenin arzusu ile hatt hmayuna konulmutu. Erzurum Kongresinden beri meclisin toplanmas iin eitli ekillerde ileri srlen mill istek, bu suretle yeni hkmetin programna girmi ve Pad iahn kesin istei iln edilmi bulunuyordu. Hkmetin ilk ii Anadolu ile temasa geip bir anlamaya varmakt. Mustafa Kemal Paann dncesi ise, Ferit Paa hkmetini devirmek sureti yle elde edilen baardan azam istifadeyi salamak iin hemen yeni hk mete artlarn bildirip kabulne almakt. Ali Rza Paa Hkmetinin kurulduundan Mustafa Kemal Paay tel graf memurlar ayn gn haberdar etmilerdi. Paa, hemen hkmetle temas arad. Ve gayet mstaceldir kaydiyle bilcmle vilyetler ve mstakil livalar Heyeti Merkeziyelerine, Belediye Riyasetlerine, Mdafaai Hukuk Cemiyeti Riyasetlerine, hkmet deiikliin; telgrafla tamim etti. Memlekete ok acele olarak duyurulan bu sonu, Mustafa Kemal Paann itibarn birdenbire artracak ve ihtilli hzla kuvvetlendirecek lde nemli idi. Sivas'ta oturup, Padiahn stanbul'daki hkmetini telgraf tellerini kullanarak devirmek, ancak kuvvetli bir ihtill hareketi nin baarabilecei i idi. Mustafa Kemal Paa, bunun her kes tarafndan bir n nce renilmesini istiyordu; 3 Ekimden itibaren ihtill ve iktidar anlama artlarn karlkl olarak birbirlerine bildirmeye baladlar. 309

309

1 Hkmet.. Erzurum ve Sivas Kongrelerinde kabul edilen esaslara r iayetkar olmaldr. 2 Milli Meclis toplanp fiil murakabe balayncaya kadar hkmet hi bir resm ve kat'i taahhde girimemelidir. 3 Bar Konferansna tyin olunacak delegeler He yeti Temsiliyenin gvenebilecei kimselerden seilmelidir. 4 Milletin yekvcud olup skn iinde meru hak larn mdafaaya altn, memlekette asayisizlik diye bir ey olmadn, mill hareketin tamamiyle hakl ye meru olduunu, hkmet bir bildiri ile iln etmelidir. 5 Hkmetin yaynlayaca bildiriyi yaynlamadan n ce grmeliyiz. 6 Konya Valisi Cemal, Elziz Valisi Ali Galip, Malatya Mutasarrf H alil Beyler ve bunlar gibi ihanetleri sabit olmu ileri gelen memurlar mahkemeye verilerek cezalandrlmaldr. 7 Trabzon Valisi Galip, Kastamonu sabk Valileri brahim ve Ali Rza Beyler, Ankara Valisi Muhittin Paa ve bunlar gibi mill harekete engel olan ve hiyanet eden valiler devlet hizmetinde bir daha kullanlmamaldr. 8 Eski Nazrlardan Ali Kemal ve Adil Beyler, S leyman efik Paa, Meclis aldnda Divan Aliye veril meli ve o zamana kadar bir yere kamalarna engel olunmaldr. 9 Posta ve Telgraf Umum Mdr Refik Halit Bey derhal tevkif edil erek mahkemeye verilmelidir. 10 Gerek stanbul'da, gerekse tarada mill hare kete katldktan veya bu eilimde grndkleri iin haklarn da, eski hkmet tarafndan balanlm olan kovuturma ve basklar durdurulmaldr . 11 Mill harekete yardm ettiklerinden dolay az ledilenler memuriyetlerine iade olunmaldr. Bu arada Reit Paa Sivas Valiliinde braklmal, eski Bitlis Valisi Mazhar Mfit ve eski Van Valisi Haydar Beyler bo vi lyetlere tyin edilmelidir. 12 Polis Umum Mdrlne Tmen Kumandan Kemal Bey 57 tyin edilmelidir. 13 adei rtbe suretiyle vazife verilen asker emek ********************************************* 57 Kemalettin Sami Paa. 310

310

lileri derhal asllarna irca olunmal ve mhim askeri makamlar ehil ellere braklmaldr. 14 Ali Fuat Paann yerine tyin edilen Hamdi Pa a ve XII. Kolorduya tyin edilen Sait Paa asllarna irca olunmaldr. 15 Ali Fuat Paa hakkndaki azil karar iptal edi lerek tekrar XX. Kolordu Kumandanlna, istifaya mecbur edilen Albay Refet Bey Konyadakj XII. K olordu Kumandanlna tyin edilmelidir. 16 Galatal Albay evket Beyin ve Yusuf zzet Paann, bir stanbul Muhafzlna, dieri stanbul'daki XXV. Kolordu Kuma ndanlna olmak zere tyinleri yaplmaldr. 17 Genel Kurmay Bakanlna ya Cevat Paa veya Fevzi Paa 58 getirilmeli ve Harbiye Nezareti Mstearlna Albay smet Bey 59 tyin edilmelidir. 18 lk frsatta Ordu Mfettilikleri ihya edilerek Do u Anadolu'daki kolordular, XII. Kolordu da dahil olduu hlde Kzm Karabekir Paaya ve Bat Anadolu'daki Kolordular, stanbul ve Edirne de dahil olduu hlde Ali Fuat Paa emrine verilmeli ve i mdilik iki mfettilikle yetinilmelidir. 19 Basna yabanclar tarafndan konulan sansrn kaldrlmasna allmaldr. Bunlarn hepsini Hkmetle anlamann artlar olarak kabul etmeye imkn yoktu. Bazlar dilek, bir ksm da tav siye niteliinde idi. Zaten tamam bir defada ve bizzat Mustafa Kemal Paa taraf ndan bildirilmemiti. Mustafa Kemal Paa, gereklemesini istedii hususlarn bir ounu ya Sadrzama veya Harbiye Nazrna ekilecek tel graf sureti eklinde ve ilgisine gre kumandanl ara, ya da mlki mirlere bildirmi ve stanbul'a duyurulmasn bu suretle salamtr. Kendi imzasiyle ve Heyeti Temsiliye adna yazd telgraflarda esasa ait hususlar Sadrzama, teferruat saylacak hususlar da Heyeti Temsiliye nin kabinedeki murahhas roln ifa eden Harbiye Nazr Cemal Paaya bildirmi tir. eitli imzalarla, deiik gnlerde Sadrz ama veya Harbiye Nazrna Anadolu'dan yazlan telgraflarda, ihtillin artlar, istekleri ve dilekleri, yukarda belirtildii ekilde bildirilmi oluyordu.
********************************************************* 58 - akmak. 59 - nn. 311

311

Kolayca tahmin edilecei gibi, yeni Hkmet gayet g bir mesele ile kar karya kalm idi. Anlamak iin onun da kar teklifleri ve artlar vard. Fakat, Ferit Paa kabinesi zamannda kopmu olan ipleri balarken Hkmet haysiyetinden fazlaca fedakrlk etmemek gerekiyordu. Bu ise, gayet ince bir politika ile salanabilirdi. htille, hem bu memlekette bir Hkmet olduunu kabul ettirmek, hem de anlamak nasl mmkn olacakt? yle garip bir durum meydana gelmiti ki, ihtillin artlar onu tatmin edecek lde kabul edilmezse yeni kabinenin teekkl ekli ve sebebi anlamsz kalacak, fakat aksi tak dirde Trkiye'de ya Hkmet olmadna veya iki Hk met bulunduuna hkmetmek icap edecekti. Ali Rza Paa kabinesi bu sebeple, ilk zamanda te reddtl ve ekingen davrand. Ekimde Sivas'a gelen ve Hkmet tarafndan yazld anlalan biri nci telgrafta adres olmad gibi, imza da yoktu. Bundan sonra pek az Sadaret makamndan ve ou Harbiye Nazr Cemal Pa adan olmak zere Mustafa Kemal Paaya birok telgraf geldi ki, hepsinden kan sonu u noktalarda toplanyordu : 1 Yeni Hkmet grevini hakk ile idrak etmek tedir. 2 Seim yaplacak ve Mill Meclis toplanacaktr. 3 Milletin kararn almadan, milletin mukadderat hakknda Hkmet karar almayacak ve hi bir resm ve kat' taahhde girmeyecektir. 4 Mtareke tarihindeki snrlar iinde ve Wilson prensiplerine gre memleketin btnlnn salanma sna allacak ve vatann paralanmasna engel olunacaktr. 5 Sulh konferansna gnderilecek delegeler istediiniz evsafta olacaktr. 6 Herkes kanun hkmlerine uymaldr. Aksi ha reketleri nlemek ve ortadan kaldrmak hkmetin balca istei ve karardr. 7 El koyduunuz resm daireleri boaltmalsnz. 8 Hkmet muameltna koyduunuz kaytlar kaldrmal ve Hkmet otoritesine saygl olmalsnz. 9 Yabanc devletlerle siyas ilikilere girimeme lisiniz. 10 Meb'us seiminde halkn hrriyetine mdahale etmemelisiniz. 312

312

11 Kabine, sizinle fikir birlii halindedir ve milli iradenin hkimiyetini kabul etmektedir. 12 Madur Valilerin vaziyetini dzeltmeyi ve ordu nun eref ve intizamn iade etmeyi taahht ederiz. 13 Devletin darya kar eref ve haysiyetini kur tarmak iin hkmet, milli iradeye ve Heyeti Temsiliyeye istinat edecektir. 14 Esasta mutabkz, teferruat zerinde srar et memelisiniz. 15 Padiaha yazacanz mruzt ve yaynlayaca nz bildiriyi nceden grmemiz lzmdr. 16 ttihatlkla iliiiniz bulunmadn iln ediniz. 17 Osmanl Devletinin I. Dnya Harbine karma snn doru olmadn ve sulular hakknda isim gstererek yaynda bulununuz. 18 Harb iinde yaplan her nevi cinayet faillerinin cezadan kurtul amayacaklarn aklaynz. 19 Seimlerin serbest yaplacan iln ediniz . 20 Meclis mutlaka stanbul'da toplanmaldr. 21 Hkmet ilerine hi bir kimse hi bir suretle karmamaldr. 22 Kuvayi Milliye ruhiyle mtehassis olmayan me murlarn kodamanlar deta igal ordularna istinat etmi lerdir. Bunlarn tecziyeleri cihetine gitmek Hkmeti mkl duruma sokar. 23 Eski kabine erknnn derhal cezalandrlmas na imkn yoktur. Kanuni deliller bularak usul dairesinde haklarnda muameleye giriilebilir. 24 Devletin i ve d leri kafiyen ortak kabul et mez. eitli meselelerin taraftar arasnda pazarlk konusu yapld yukarya kardmz zetten anlalmaktadr. Grmeler devam ettii sr ece, gerek hkmet ve gerekse ihtill, birbirine kar hem saygl, hem temkinli dav ranmaya dikkat etmilerdir. htillin en byk kazanc daha mzakerelerin banda kendisini belli etmi oluyor du. Bu kazan, ihtillin hkmet tarafndan tannmas idi. Fakat, Mustafa Kemal Paa, yine de 'ihtiyatl hareketi el den brakmyordu. Anadolu'daki btn resmi makamlar hkmetle yap lmakta olan grmelerden sk sk haber dar ediyor ve u kesin talimat ekliyordu : 313

313

Hkmet ile millet arasnda anlama olduu genelge ile tebli edili nceye kadar eskiden olduu gibi resmi mu haberatn kesik bulundurulmas lzumu Heyeti Temsiliye karariyle tebli olunur. Ekimin ilk haftas iinde bu hususu drt be defa tamim etti. Bu arada prensip meseleleri zerinde anla ma hasl olduundan 7 Ekimde Heyeti Temsiliye namna Mustafa Kemal imzasiyle yaplan bildiride yle deni yordu : ...Ali Rza Paa hazretleri bakanlnda teekkl eden yeni Vekiller H eyeti tarafndan milli emellerimizin meruluu ve Kuvayi Milliyenin hakimiyeti esaslar kabul edilerek milletle hkmet arasnda tam bir anlama ol du. Bu anlamaya dayanarak bugnden itibaren btn milli tekilat ve Heyeti Temsiliyemiz, her iki tarafa mterek ve btn millete arzulanan fikirlerin salanmasnda milli emellerimizin elde edilmesinde Yeni Vekiller Heyeti ne yardmc olacak ve resmi haberleme zerine konan yasak kaldrla caktr. Bu vazifenin yerine getirilmesinde tekilatmz hi bir kimse tarafndan hkmetin v azifelerine ve kanuni icraatna kar bir mdahaleye asla meydan vermiyecektir. Buna ramen Hkmetin teferruat sayd, fakat ihti llin nemle zerinde durduu teklifleri hakknda anlamaya varmak mmkn olmuyordu. H kmet gibi, btn kamu oyu ve basn da, ihtillin varln kabul etmi ve iki tarafn anlama abasiyle ciddi olarak ilgilenmeye bala mt, stanbul basnnda Anadolu hareketine ilk olarak geni lde yer veriliyordu. Zihinleri kurcalayan meseleleri zmek iin basn mmessilleri harekete getiler ve Mus tafa Kemal Paa ile temas aradlar. Bylece Mustafa Kemal Paann ad her yerde duyulmu ve Paa ihtillin lideri olarak tannm ol uyordu. AMASYA ANLAMASI Hkmet, telgraf yazmas ile devam eden grme lerin tam bir anlamaya varamyacan anlayarak Anado lu'ya bir delege gndermeye karar verdi. Kabine toplantsnda bu teklifi Bahriye Nazr Salih Paa yapmt. G rev de kendisine dt. Taraflar Amasya'da buluup anlamak zere mutabk kaldlar. Amasya anlamasna gemeden nce Mustafa Kemal Paann bu konuda Kumandanlar ile yapt yazmaya k 314

314

saca dokunmak yerinde olacaktr. Mustafa Kemal Paa, bu defa Kolordu Kumandanlarnn fikirlerini sormutu. Kumandanlardan Hkmetin i ve d politikas ve ordunun gelecei gibi konuda fikirlerini bildirmelerini istemiti. Mustafa Kemal Paann Kolordu Kumandanlarndan cevap olarak ald telgra flar gayet ho fkralarla dolu idi. Ali Fuat Paa Hkmetin d politikas hakknda u gr ileri sryo rdu : Kuvvetlenmedike bu felaketlerden kurtulma imkn yoktur. Kuvve tlenmek iin ise i ve d ilerimizde bize yardmc olacak ve ya rdmdan baka bir ey dnmiyecek namuslu, kuvvetli, zengin ve asri bir dosta ihtiyacmz vardr. htillin birinci derecede liderlerinden olan Ali Fuat Paa, ordu hakknda safa birtakm fikirler ileri srerek fen kt'alar ile kuvvetlendirilmi bir orduya taraftar olduunu bildiriyor ve jandarma yahut gmrk, izci, tayyare, telsiz telgraf ve otomobil ordudan hari, fakat ordunun gizlice nezret ve idaresinde bulunmaldr diyordu. Diyarbakr'da Kolordu Kumandan Albay Cevdet Bey ise, olup bitenleri anlamaktan ne kadar uzak olduunu gsteren u teklif i bildirmiti: Suriye Irak, Hicaz ve Arap Yarmadasnda ayr ayr birer Arap hkmeti tekil ederek hepsinin mnasip bir ekilde padiaha bal bir konfederasyon tekili iyi olur. Osmanl Hkmetinin Araplar ile her suretle uyumas mmk ndr. Osmanl Sanca da Amerika Sancandaki yldzlar gibi hkmetlerin adedince hill tar. XX. Kolordu Kumandan Vekili Yarbay Mahmut Bey; tekilt bize benz eyen ve pek klmesi sebebi ile yk sek ricali isiz kalan Avusturya - Macaristan'dan i ilerimiz iin uzmanlar getirmek, harb akademisi talebesini Fransa'ya gndermek veya Fransa'dan retmen getirt mek, tmenlere tarm uzmanlar ve retmenleri verilerek orduyu mektep hline sokmak gibi bir takm pa rlak fikirler ileri srmt. Kzm Karabekir Paa ise, bu derece nemli bir meselede belki de syleyecek fikri olmad iin, Mustafa Kemal Paann telgrafna ksaca cevap vermi ve Erzurum hakknda kat'iyyen bir milis ordusu kabul edilmiyerek mutlaka bir ordu ipkas ve bu ordunun mevcudu ne olursa olsun mevcu t kolordularn azaltlmamas temennisinde bulunduktan sonra: 315

315

Bundan baka her sene mhim miktarda 20 yandaki gencin olduka talim ve terbiye grmesi de maarif ilerimiz hesabna bir krdr demekte idi. Grlyor ki, Anadolu ihtillinin lideri, kendisine fikir ynnden, takip edilecek politika bakmndan yardmc olabilecek nitelikte arkadalardan yo ksundu. Her eyi kendisinin dnmesi ve yapmas gerekiyordu. Esasen ku mandanlarn fikrini sormas, Hkmet adna Amasya'ya kadar gelen bir nazr ile nelerin grlmesi gerektiini bilmediinden deildi. Kumandanlarn g nln almakla yetinmiti. *** Mustafa Kemal Paa, yannda Rauf ve Bekir Sami Beyler olduu hlde 18 Ekimde Amasya'ya gelmiti. Salih Paa da geldi ve 20 Ekimde grmeler ba lad. Hemen tamam Salih Paann teklifleri olup, ihtillci ler tarafndan bir tviz mahiyetinde aynen kabul ve imza edilen birinci protokolda nemli olan hususlar unlard: Hkmetin mevki ve kuvvetine halel getirecek en kk mdahal eden kanlacaktr. u hlde, hkmete kar filnn azli, filnn tyini, filnn cezalandrlmas gibi taleplerden sarfnazar olunmas icap eder. Meb'us seimleri serbest cereyan edecek ve se imlere hi bir suretle mdahale olmayacaktr. Galeyanl nmayiler ve makal elerden sarfnazar edilecek, hkmetin ne leh ve ne aleyhinde bir ey yazlmyacaktr. Asker siyasetle uramamaldr. kinci protokol, Sivas Kongresi bildirisi zerindeki an lamaya ait idi. Hemen btn bildiri maddeleri aynen ka bul edilmi, nemli maddelerin sonunda, kesin kararn, toplanacak Milli, Mecl ise brakld kayd konmutur.60 Amasya bulumasnda, ihtill resmen tannm oluyordu. Bu noktay Mustafa Kemal Paa yle fade eder: Bizce, milli tekiltn ve Heyeti Temsiliyenin, mer kez hkmet tarafndan resmen tannm bir siyasi varlk olduunu ve grmelerimiz resmi ve neticelerine iki tarafn da resmen uymak zorunda bulunduunu tay idettirmek esast.
************************************************************ 60 nc, drdnc ve beinci protokoller iin Bak: Nutuk, S. 246 - 248. 316

316

Varlan anlamalarn kat zerine geirilmesi, adna protokol denmesi ve taraflarca imzalanarak birer suret alnmas, Mustafa kemal Paann bu bulumadan bekledii sonucu salad. Protokolda bu yazlmamakla beraber Meclisin Bursa'da toplanmas sz konusu yaplmt. 61 Tam ay nce Amasya kararlar imzalanmt, ihtill bildirisi olarak kabul gereken bu kararlarn imzalanp tamim olunduu ehirde , Hkmet adna bir nazrn ihtill liderleriyle anlama yapmak zere bulunmas bir tesadf deildi. Buluma yeri olarak Amasya'nn seilmesi, Mustafa Kemal Paann g sterdii bir incelikti. Bunun anlam ve millete anlatmak istedii husus u idi : Ben size Amasya'dan, milletin istikllini yine milletin azim ve karar kurtaracaktr, demitim. Milletin sesini dnyaya iittirmek iin her trl tesir ve murakabeden uzak bir mill heyetin varlna lzum gstermitim. Bu heyeti semeniz iin Sivasta toplanacak milli kongreye delege gndermenizi istemi tim. Aradan ay geti. Kongre topland. Setiiniz he yetin bakan olarak yine Amasya'daydm. ay evvel toplantya davet ettiim Kongrenin tesiriyle Hkmet dize geldi, ite, bir nazrn milletle anlamak zere Amasya'ya g ndermi bulunuyor. Gryorsunuz ki ne yapmak istediini bilen adamm. Bana inannz ve gveniniz. Mustafa Kemal Paann zmnen sylemek istedii bunlard. Fakat, ak ak syleyecekleri de vard. Onlar da bir gazeteciye syleyecekti. Tasviriefkr muhabiri olarak Amasya'ya gelmi olan Ruen Eref Beye 62 uzunca bir demete bulundu. htill liderinin ilk sz imdilik ilk safha kapanmtr oldu. Arkasndan, maceraperesttik ithamn reddetmek iin konutu. yle anlalyor ki, bu itham kendisini ok rencide etmiti. Mustafa Kemal Paann, Amasya bulumasnn sona ermesinden bir gn sonra gazeteciye maceraperest olmadn isbata almas, elde ettii baary gerei kadar idrak ettiini ve bunu herkese anlatmak istediini gsterir.
************************************************** 61 - Hkmet bu hususu kabul etmemi, ilerde grle cei gibi Meclis stanbul'da toplanmtr. 62 - Ruen Eref naydn. 317

317

Bilhassa bir harb yorgunluundan sonra stirahata muhta bir kims enin byle kalkp da maceralar, skntlar yaratmaya ihtiyac yoktu. diyordu. Yine kendi ifadesiyle, rtbesi mi eksikti, ahs haysiyeti mi haleldar olmutu, am kalmt. Aksine her eyi yerli yerinde idi. Mustafa Kemal Paa, gazeteciye, banda bulunduu hareketin Hk mete kar bir isyan niteliinde olmadn da iddia etti. Ona soruyordu: Getiiniz her yerde Hkmet nfuzuna ve kanunlara riayet edildiini grmediniz mi? Mustafa Kemal Paa, bir gn evvel imzalad protokola uymu olmakiin, mill hareketin ittihatlkla, par ticilikle hi bir ilgisi olmadn ve olamyacan da gazeteciye uzun uzun anlatt. Mill hareketin amacn yeni bir ifade ile ve yumu ak, bir tarzda yle aklamt : Bizim istediimiz ey, bugne kadar hakkndan mah rum yaatlan, varl dikkate alnmayan milletin, hayata, refaha lyk bir kuvvet olduunu H kmetimize ve hkmetlere anlatmaktr. Galip devletlere de yle bir ihtarda bulunmutu : Dnya, milletimizin hayatna ya hrmet edip onun birlik ve istikllini tasdik edecek, ya da son topraklarm z, son insanlarmzn kaniyle suladktan sonra btn bir milletin na' stnde geri evrilmi istila hrsn tatmin etmek mecburiyetinde kalacaktr. Bir insann btn bir millet adna byle konuabilmesi iin kendisine inanmas ve milleti inandrm olmas gerekti . Mustafa Kemal Paa, son sz olarak: Biz malbiyetimizin pahasn ok ar dedik Eli mizden kyler, vilyetler deil, lkeler alnd. Fakat lok masn da azndan' kapmak iin bir milletin hayatna kymak canice bir harekettir. ldrlmek istenen bir a damn kendini son nefesine kadar cesaretle, mertlikle m dafaa etmesi ise tabii ve zaruridir. demiti. 318

318

3. SVAS'TAN ANKARA'YA
Amasya anlamasndan sonra, Mustafa Kemal Paa Mdafaai Hukuk Teekkllerinin merkeze balanmasna, tekilt olm ayan yerlerde tekilt yaplmasna, cephelerle megul olmaya ve secim hazrlklar ile ilgilenmeye nem vererek, btn abasn bu hususlarda toplam bulunu yordu. zellikle, Bat Anadolu zerinde srarla durmakta idi. Balkesir'de Tmen Kumandan Kzm Beye yazd bir telgrafta Cephe ve muharebe noktai nazarndan olan tekilt hakknda tenvir buyurmanz rica ederiz. O mnta kann icaplarna gre mill ve asker tekilatn birletirilmesi hususunda himmeti biraderileri mercudur. demekteydi. Bozkr'da balayan iritca ayaklanmasn bastrmak zere Konya'ya gnderdii Albay Refet Beye de u tali mat vermiti : Konya, sparta, Burdur, Antalya ve Afyon Karahisar, Denizli, Mentee sancaklarnda tzk gereince milli,te kiltn, eldeki olanaklarla Aydn, Sanman, zmir sancaklarna yaylmasna almak gerekir. Gerek bu blgelerin ve gerek Eskiehir, Ktahya, Balkesir, anakkale bam sz sancaklaryla Bursa vilayetinin balant kolayl ba kmndan tekilatlanman hakkndaki dncel erinin bildirilmesini rica ederiz. Bursa'da 56. Tmen Kumandan Bekir Sami Beye de, Bursa'da, tzk g ereince kuvvetli bir heyeti merkeziye kurulmasn, Bilecik'te bir idare heyeti tekil edilerek Bilecik livasnn merkeze balanmasn, btn vilyet iinde nahiyelere varncaya kadar tekiltn geniletilmesini bil dirmiti. Amasya anlamasna ramen, Ali Rza Paa kabinesi ne, ileri srlen isteklerin ou kabul ettirilememiti. Yalnz, Genel Kurmay Bakanlna Anadolu'nun isteine uyularak Cevat Paa getirilmiti. Hkmet, Meb'usan Meclisi 319

319

nin stanbul'da toplanmasnda kararl idi. Damat Ferit Pa a ve arkadalarnn cezalandrlmalar cihetine gidilmiyecekti. Memurlar arasnda yaplmas istenilen tyin ve deiiklikler, Hkmetin otoritesini kurtarmak bakm ndan, ihtillin isteine uygun tarzda yaplamazd. Dahiliye Na zr Damat erif Paa, bu hususta ok titiz davranyor ve nezarete bizzat tasarruf etmek istiyordu. Dahiliye Mstear Kefi Bey, eski nazr Adil Beyin en yakn adam idi ve yeni Hkmet kendisine dokunmamt. Zt ileri Mdrlnde bir Ermeni bulunuyordu. htillin yerlerinden uzaklatrd bz idareciler yine Anadolu'da baka yerlere tyin edilmilerdi. Mesel, Kayseri Mutasarrf Ali Ul vi Bey Burdur'a, Canik Mutasarrf Ethem Bey Ment ee'ye, Nide Mutasarrf Cavit Bey Aydn'a tyin edilmiler ve Anadolu'nun btn srarlarna ramen Antalya M utasarrf, stanbul polis Mdr ve Jandarma Umum Kumandan yerlerinde braklmlard. Ankara Valiliine de Bitlis eski valisi Ziya Paa tyin olunmutu. Fakat, ihtillcilerin Hkmete boyun emeye niyetleri yoktu. Ankaral lar, Hkmetin Valisini kabul etmediler. Ay dn Kuvayi Milliyesi, Antalya Mutasarrfn zor kullanarak Nazilli'ye getirdi ve bertaraf etti. Hkmetin yarglamak zere stanbul'a ard Mentee Mutasarrf Hilmi Bey himaye edildi ve tyin olunan yeni mutasarrfa vazifeye balama imkn verilmedi. Hasl, hkmetin yapt tyinler ihtillcilerin direnmesi ile karlanyordu. MEB'US SEMLER Meb'usan Meclisinin stanbul'da veya stanbul'dan baka bir yerde toplanmas, Kasm aynda hararetle tartlp sonuca bal anan en nemli konudur. Heyeti Temsiliye Reisi Mustafa Kemal Paa ile Hkmet, Mdafaai Hukuk H eyeti Merkeziyeleri, Kumanda nlar ve stanbul'daki milli yeti aydnlar arasnda bu mesele hakknda uzun boylu yazmalar ve grmeler yapld. Paa, Mecl isin Anadolu'nun bir ehrinde toplanmas iin srar ediyordu. Padiah, Hk met, stanbul'un milliyeti aydnlar ve Erzurum, Trab zon, Balkesir, Karesi, Saruhan gibi byk heyeti merkeziyeler, Meb'usan Meclisinin stanbul'da to planmas tezinde kararl idiler. Mustafa Kemal Paa, her ite olduu gibi, bu defa da, son szn s ylemeden ordunun fikrini renmek istedi. 320

320

Kumandanlar ile yz yze gelmek, yazmadan o k daha faydal olacakt. Bu amala toplant Sivas'ta yapld ve Kasm aynn ikinci yansn dolduracak kadar uzun srd. Toplantya Kzm Karabe kir ve Ali Fuat Paalar, Konya'dan Kolordu Kurmay Bakan emsettin Bey ve Sivas'taki Kolordu Kumandan Albay Selhattin Bey katlmlard. Edirne'de Kolordu Kumandan Cafer Tayyar Bey, Ba lkesir'de Kolordu Kumandan Yusuf zzet Paa, Tmen Kumandan Kzm Bey, Bursa'da Tmen Kumandan Bekir Sami Bey ve Diyarbakr'da Kolordu Kumandan Cev det Bey, blgelerinin nemi ve mesafenin uzakl sebebiyle Sivas toplantsna arlmamlard. Bu kumandanlara yazlan telgrafta greceimiz hususlar birer birer zt filinize de arzederek kymettar mtalanz soracaz deniliyordu. Ordunun fikri de, Mebusan Meclisinin stanbul'da toplanmas eklinde belirdi. Heyeti Temsiliyenin, Sivas'ta toplanan kumandanlarla yapt mzak ereler Kasm sonunda sonuca balanmt. Karar tutanann banda, ko nu u satrlarla zetlenmitir: Milli meclisin stanbul'da toplanmasnn sakncal ve tehlikeli bir i olmasna ramen, Osmanl hkmetinin d arda toplanmasna zin vermemesi yznden memleketi buhrana drmemek iin biz de zorunlu olarak kabul et tik. Mustafa Kemal Paa doru dnyordu. Dman i gali altndaki bir ehirde toplanacak mecliste, milli irade tecelli edemezdi. Fakat, aksi fikirde olanlarn bu zorlamalar bir bakma isabetli olmutur. buuk ay sonra, 16 Martta, stanbul'da cereyan edecek olaylar, ancak bu vesileyle gerekleri ortaya koyabilmitir. Seimler, byk lde Mdafaai Hukuk teekklle rince desteklenen adaylarn kazanmasiyle sonulanmakta idi. Heyeti Temsiliye, 18 Kasmda, meb'uslara bir tebli gnderdi. Maksat, durum hakknda meb'uslar aydnlatmak ve Kuvayi Mi lliye prensiplerine bal olanlardan Mecliste bir grup meydana getirmekti. Ayrca, Meclisin stanbul'da toplanmas zorunluu karsnda gerek stanbul'da, gerek se btn memlekette ne gibi tedbir ve tertipler alnmas gerektii hususunda da meb'uslardan fiki rleri soruluyordu. Kendi aralarnda grub grub toplanp fikir teatisinde bulunmalar iin Trabzon, Samsun, nebolu, Eskiehir, Bursa, Ba ndrma ve Edirne toplanma merkezleri olarak gsteril 321

321

miti. Mustafa Kemal Paann Milletvekillerine ulatrlan bilgi ve tlimat diye isimlendirdii bu uzun yazda, toplanma yeri hakknda tartmalarn huk uka ve tatbikata ait btn cepheleri teferruatlca anlatlm ve stanbul'da meb'uslar bekleyen akbet u satrlarla belirti lmitir: Mebuslar heyetinin datlmas ve yelerinin tutuklanmas veya stanbul'dan srlmesi uzak bir htimal de ildir. Nitekim, o gn belki kehanet gibi karlanan bu tah minin bir gerek olduu pek az zaman sonra anlalacakt. GNEY ANADOLU Anadolu'nun bir yldan beri Adeta unutulmu ve ken di hline braklm bir blgesi, Kasm aynda birden ilgi ekmee balad : Tarihi adiyle Kilikya ve evresi. Halbuki, Adana'y 1918 Aralk aynda Franszlar ve ngilizler mtereken igal etmilerdi. Antep ve Urfa, Ocak 1919'dan beri ngiliz igali altna girmi bulunuyordu. Bu blge halkn harekete getirecek baka sebepler de var d, igal ile beraber Kilikya ya bir Ermeni akn balamt. Franszlarn silhlandrp himaye ettii Ermeniler yznden Trklerde can, mal ve namus emniyeti diye bir ey kalmamt. leride mitoloji kahramanlar gibi dveceini gre ceimiz Adanal Antepli, Urfal ve Maral; henz hafif bir kprdan halinde bulunuyor ve Byk Anadolu Ayaklanmasnn dnda kalm gibi grnyordu. Tekiltlanan, son kavgaya hazrlanan Anadolu ise, bu parasn unutmua benziyordu. lk tehlike iaretleri belirir belirmez. Bat ve Dou Anadolu'da meydana kan Mhafaai Hukuk ve Reddi lhak gibi faal teekkller bu blgede kurulamamt. 1918 Aralk aynda stanbul'da kurulan Kilikyallar Cemiyeti ise hi bir faaliyet gsterememiti. Sivas Kongresine Denizli'den drt delege katld halde, Adana, Antep, Mara ve Urfa'nn Kongrede temsil edilemem esi, zerinde durulacak bir noktadr. yle anlalyor ki, bu blge halk Sivas Kongresinin toplandndan bile haberdar deildi. O gnlerde Kozan'da grevli bir jandarma subay 63 hatratnda yle der:
****************************************************** 63 Ali Saip (Ursava) Urfa'nn Kurtulu Mcadelesi, S. 34. 322

322

Aylardan beri her trl ulam ve haberlemeden mahrum olduumuz iin vilayet dndaki teebbsler ve faaliyetten haberdar olamyorduk. Ayn kii, Mustafa Kemal Paann askerlikten istifa sn bildiren tamimini 18 Eyll'de renebildiklerinden sz etmektedir. Byk bir blged e herkesin olup bitenden bu derece habersiz bulunduunu kabul etmeye elbette imkn yoktur. Fakat, i grecek insanlar bilmedikten sonra, ie yaramayanlarn byk grlty duymalar bir anlam ifade edemezdi. Ekimin son gnlerinde, Adana, Urfa, Antep ve Ma rataki ngiliz kiralarnn, buralar boaltmak zere harekete getikleri grlmt. ekilen ngiliz kt'alarnn yerini Fransz birlikleri ald. Kasmn ilk haftasnda Mara, Antep ve Urfa da, Adana gibi Fransz hkimiyeti altna gemi bulunuyordu. ngi ltere ile Fransa arasnda 16 Eyll'de mzalanan bir anlama gereince, Suriye ve Kllikya sahip deitirmi oldu. ngiltere, Irak ve Musula karlk, bu blgeyi Fransa'ya brakmt. Heyeti Temsiliyenin dikkatini eken bu olay, kuru lacak yeni bir cepheyi ve dvlecek yeni bir dman belli etmi oluyordu. Sivas'ta Kumandanlar toplantsnda bu mesele etraflca grld. Hazrlanan pln ilgili kumandanlara ve Mdafaai Hukuk tekiltna bildirildi. Heyeti Temsiliyenin bu amala yapt tamimde, bl genin durumu zetlendikten sonra tekilt bakmndan bl genin e ayrld belirtilmi ve u tavsiyelerde bulunulmutur : Al veri Mslmanlar arasnda yaplacaktr. Milli Birlik iin mutlaka birleilecektir. Jandarma, Polis gibi zabta hizmetlerine, ky v e orman bekiliine, mmkn olduu kadar ok Mslman ka tlacak, hkmetin icra kuvveti elde tutulmaya allacaktr. Mesele, tekilta n ayak olan kimseleri iyi korumak ve tekilta kar olanlan ortadan sessizce kaldrmak. Bu iki meseleyi temin iin fedakr adamlar hazrlamal ve i bunlara braklmaldr. Heyeti Temsiliye, Gney Anadolu'nun savunulmasna ve bu maksalta tekiltlandrlmasna bylece el atm oluyordu. subay bu i ile grevlendirildi. Binba Ke323

323

mal 64 , Yzba Osman 65 . Yzba Ratip 66. Bunlar, blgenin tekiltlanmasnda ve savunulmasnda byk bir aba ile altlar. Uzunca bir hazrlktan sonra, bu blgede Franszlara kar sava, ancak 1920 ylnda balayabilldi. HEYET TEMSLYE ANKARA'YA GDYOR Heyeti Temsiliyenin Sivas'tan Anadolu'nun her yerini idare etmesine imkn yoktu. Zamann ulatrma aralar buna elverili deildi. Halbuki, Bat Anadolu ile yakndan ilgilenmek gerekiyordu. Sivas, stanbul'a da uzak bir yerdi. Meclis, stanbul'da toplanacakt. Ulatrma glkleri yenilebilecek gibi deildi, stanbul'dan yazlan uzun telgraflar nce Ankara alyor, zetliyerek Sivas'a bildiriyordu. Mektuplar bile Ankara'da alp okunduktan sonra ay n ekilde zetlenerek Sivas'a telgraf ile veriliyordu. Araya arac sokm adan stanbul ve Bat Anadolu ile haberlemek, irtibat kurmak mmkn olamyordu. Tek abuk haberleme arac telgraf idi. Demiryolu Ankara'dan douya uzanmyo rdu. Merkezler arasnda gidip gelmek iin en a buk ara at veya atl araba idi. Heyeti Temsiliyenin elinde, uzun yollara zor dayanacak ancak 2 -3 otomobil vard. Benzin yok denecek kadar ktt. Bu artlar altnda, Sivas'ta oturup telgraf tell eri ile byk bir hareketi idare etmek imkn kalmyordu. Mustafa Kemal Paa, en iyi merkezin Ankara oldu unu dnm ve 3 Ekim 1919 gn Heyeti Temsiliyeye Ankara'ya gitmeyi kabul ettirmiti. Fakat araya giren olaylar bu kararn uygulanmasn geciktirmiti. Nihayet 17 Aralk gnl bir tamim ile Heyeti Temsiliyenin yaknda stanbul'a yakn bir yere tanaca bildirildi. Bu yakn yer Ankara idi ve Heyeti Temsiliye bu tamimin ertesi gn, 18 Aralkta, Ankara'ya gitmek zere Sivas'tan ayrld. Heyeti Temsiliye, Kayseri ve Krehir zerinden, bu ehirlerde birer ikier gn kalarak, 27 Aralk 1919 gn Ankara'ya ula t. Gerek Kayseri ve Krehir'de, gerekse
*************************************************** 64 - Doan takma ad ile almtr. (General Kemal Doan). 65 - Tufan takma ad ile almtr. (General Osman Tufan). 66 - Sinan takma ad ile almtr. (Sinan Tekeli).

324

Ankara'da Heyeti Temsiliye, byk trenle karlanmt. Mustafa Kemal Paann Ankara'ya gelmesi, Anadolu ihti llinin yeni bir safhasnn balangcn tekil ediyordu. Bu j ehirde tren ile karland hlde, memleketin dier taraflar ve zellikle stanbul durumdan haberdar deildi. 25 Aralk 1919da stanbul'da kan gazetelerde aa yukar birbirinin ayn olan u ksa haber yaynlanmt: Monitr Oryantal Gazetesinin zel olarak haber al dna gre Kuvayi Milliye temsilciler heyeti bir haftadan beri Sivastan Afyonkarahisarna nakle tmitir. Mustafa Kemal Paa ile beraber Rauf Bey ve Rstem Bey de beraber bulunmaktadr." 7 Mustafa Kemal Paann Ankara'ya yerlemesi ile Ana dolu hitlli daha rasyonel alma imknlarna kavu mu oluyordu. Bu arada, son Osmanl Meb'usan Meclisi iin yaplan seimler tama mlanm ve Mustafa Kemal Paa Ankara'da bz mebuslarla grebilmiti. Meclis, stanbul'da Sadrzam Ali Rza Paann bir konumas ile 12 Ocak 1920 gn almalarna balamt. 1920 YILI BAINDA SYASI DURUM MUHAKEMES Mustafa Kemal Paa, Ocak aynn sonu itibariyle mem leketin siyasi durumunu muhakeme etmi ve vard so nular, fikirlerini almak zere btn kolordu kumandanlar ile bz tmen kumandanlarna, Nazilli'de bulunan Refet Paaya ve stanbul'daki arkadalarna bildirmitir. if reli telgraf ile verilen siyasi durum muhakemesi ok uzun olduu ve genel olarak ay n lde cevaplandrlmas gerektii iin, bu konudaki grme gnlerce srmtr. Anadolu ihtillinin st kadrosunun 1920 yl banda siyas grn b elirtmesi bakmndan bu telgraf yazmalarnn zerinde durulacaktr. Mustafa Kemal Paa, Heyeti Temsiliye adna yazd durum muhakem esinde -aslnda tamamen ahs gr olmak gerekir- bar meselesini, tilf Devletlerinin Trkiye hakkndaki plnlarn ve alnacak tedbirleri tahlil et mitir. Bar meselesi hakkndaki gr zet olarak y ledir : tilf Devletlerinin Trkiye ile aktedilecek bar iin,
************************************************* 67 Tarih Vesikalar, Cilt II. Say 10. S. 242. 325

325

Aralk 1919 ay sonlarna doru gsterdikleri ilgi kaybol mu ve Trkiye bar yeniden belirsiz bir zamana braklmtr. Bu, iki sebebe dayanmaktadr. Birincisi tilaf Devletlerinin harb iindeki anlamalar bozulmutur. Boazlardan baka yerlerin nasl bllecei hususunda devletler anlam olduklar hlde, Boazlarn ngiltere'ye braklmasnn ngilizlerin Trkiye ve Karadeniz hkimiyetini salyaca inanc ile zellikle Fransa buna yanamak istememektedir. kincisi: Boleviklerin kazanmakta olduklar zaferlerdir. nk Boeviklerle t emas eden millet ya onlarla sosyal ve politik ibirliine girmek veya silhla kar koymak zorunluundadr. Trkiye'nin Boleviklere kar silhla direnmesi iin, tilf Devletlerinin birok fedakrlklar yapmas ve bu arada Arap lkelerinden baka igal edilmi btn Trk topraklarnn Trkiye'ye iadesi g erekmektedir, ngiltere, Fransa, talya ve Yunanistan, ok zor durumda kalmadka byle bir fedakrl yapmazlar. Bu iki sebeple, Trkiye barnn yaplmasnda tilf Devletleri acele etmemektedirler. Durumun aydnlanmasn ve aralarnda anlamalarn bekley eceklerdir. Mustafa Kemal Paa, tilf Devletlerinin Trkiye hakkndaki plnlarn yle mtala etmektedir: Trkiye'yi hemen her taraftan kuatm olan devletler, Rusya ile Trkiye arasnda, Kafkasya'da bir set kurarak dou cephesinde de Trkleri tecrit etmek istiyorlar. Bunu yapabilmek iin ya Kafkasya'da kurulan Ermenistan, Grcistan ve Azarbeycan hkmetlerini tanyarak bu eddi o nlar vastas ile kuracaklardr veya kendileri kuvvet sevk ederek bu sonuca ulaacaklardr. Her iki ekilde de, Trkiye iin b yk bir tehlike vardr. Bu teebbs nlenemezse her taraftan sarlm olan Trkiye'yi kurtarmak kafiyen mmkn olamaz. tilf Devletleri, ayrca Trkiye iinde nifak yarat mak, fikirleri bulandrmak istemektedirler, stanbul'un her eit evresine mensup kiiler ile t emaslar kurarak niyetleri hakknda yanl ve bulank mitler telkin etmektedirler. Trkiye'de her arzularna boyun eecek zayf, mtereddit hkmet arzu ediyorlar. Ayrca Kuvayi Milliyeyi datmaya alyorlar. Durum muhakemesinin sonunda, alnmas gereken ted birler u hususlarda toplanmaktadr: a) tilf Devletlerinin kurmak istedikleri Kafkas eddini ykmak iin Kafkas hkmetleri ile ve zellikle Azarbeycan ve Dastan hkmetleri ile acele temasa gelmek. Ayn zamanda tilf Devletlerinin zaman kazanmasna mey 326

326

dan vermemek iin dou cephesinde resm veya g ayr resm seferberlik yaparak hazrlkl bulunmak. ayet Kafkas milletleri Trkiye'ye kar sed olmaya k arar verirlerse Bolevikler ile anlaarak bu eddi silh kuvveti ile ykmak. b) Hkmet byle bir seferberlik teebbsne giriir ve bar artlarn n tesbitinde beklemeye takatimiz kalmadn resmen iln eder, gerekirse me mleketin Anadolu'dan idare edilmesi iin tedbirler alr ve bunu aklar sa, tilf Devletleri Trkiye hakkndaki gerek niyetlerini ortaya koymak zorunda kal rlar. Bylece maskeleri yzlerinden drlm olur. c) Hkmet yukarda akland gibi bir tavr takn mazsa mitli olmaya sebep yoktur. Derhal Heyeti Temsiliye arkadalarn stanbul'dan ekmek ve icabnda d lem ile ve stanbul ile ilikileri keserek, gerekeni yapmak lazmdr. Siyasi Durum muhakemesine stanbul'daki grub adna Rauf Bey , I. Kolordu Kumandan Cafer Tayyar Bey, XII. Klordu Kumandan Vekili Hayri Bey, XIII. Kolordu Kumandan Cevdet Bey, XIV. Kolordu Kumandan Yusuf zzet Paa, XV. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Paa, Nazilli'den Refet Bey, 56. Tmen Kumandan Bekir Sami Bey, 61. Tmen Kumandan Kzm (zalp) Bey, Ma rdin'den 5. Tmen Kumandan Mehmet Kenan Bey. III. Kolordu Kuman dan Selhattin Bey cevap vererek kendi grlerini bil dirmilerdir. Rauf Bey; Raporu stanbul'daki arkadalar ile takdir ve kran ile ok uduklarn, hepsinin ayn fikirde olduklar n belirttikten sonra Kafkas meselesini Harbiye Nazr Fevzi Paaya da anlattn ve Fevzi Paann hkmet nezdinde teebbslere geeceini, bu teebbsn ngilizleri ikna etmek suretiyle taha kkuk ettirileceini bildirmekteydi. stanbul'dan gelen bu cevapta, raporun al nacak tedbirlere ait ksmndaki dier hususlara hi dokunulmam ve ngilizlere kar alnmas tavsiye olunan tedbirin de ngilizleri ikna ederek yerine getirilecei gibi garip bir gr ileri srlmtr. Kumandanlar, genel olarak, Kafkas eddi ile ilgili me sele zerinde uzun boylu durmular ve hemen hepsi Mus tafa Kemal Paann dndn seferberlik iln tedbirini tenkid ederek temkin ve itidal tavsiye etmilerdir. I., XIV., XIII. Kolordu Kumandanlar bata olmak zere, baz kumandanlar; tilf Devle tlerinin Trkiye politikasnda bir 327

327

yumuama olduunu, Anadolu'yu, Boazlar ve Trakyay bize brakacaklar k anaatini ifade etmilerdir. Yine kumandanlarn byk ounluu, gerektiinde Boleviklerle yaplmas dnlen ibirliinin Trkiye'ye ne salyacan anl amadklarn belirterek bir takm endieler ile srm lerdir. Bilhassa XIII. Kolordu Kumandan, bulunduu blgenin (gneydou blgesi) zellii bakmndan bu husus zerinde fazlaca durmu ve Boleviklik nazariyat, de rebeylik hayat geerli olan bu muhite tatbik edilemlyecekse Bolevik baarsn salamaya ynelik hareketlere batakilerin itirak etmiyeceini ve hatta mani olacaklarn zannederim demitir. Halbuki Mustafa Kemal Paa, Bol eviklere yardm etmek deil, onlardan yardm grmek fikrini ileri srmt ve siyasi durum m uhakemesinde Bolevikliin kabul hakknda en ufak bir iaret yoktu. Mus tafa Kemal Paann raporu kark bir biimde yazld iin Kumandanlar gerei k adar anlyamamlard. Nitekim, XIII. Kolordu Kumandan gibi, XIV. Kolordu Kumandan Yusuf zzet Paa ve 56. Tmen Kumandan Albay Bekir Sami Bey de cevaplarnda Boleviklik meselesi zerinde mtala vermiler, Bolevikliin leh ve aleyhinde grlerini bildirmilerdir. Bilhassa Bekir Sami Bey, bu konudaki fikirlerini belirtirken Kari Marks'tan ve Bolevik akidesinden bahsederek l zumsuz teferruata girmi ve ly kar mtr. XII. Kolordu Kumandan vekili ile Refet Paa'nn ce vaplar ise pek sudandr. Bu iki kumandan, siyas durum muhakemesine hemen hemen hi doku nmamlar, birer cmle ile cevap vermilerdir. Ne demek istedikleri de pek a nlalmyor. Kanaatimizce, dierlerine kyasla, en akl banda cevab 5. Tmen Kumandan Mehmet Kenan Bey vermi ve fikirlerini telgrafnn 6. maddesinde u ekilde zetlemitir: Netice, selerberlik ve ynak yapmak ve taarruz mahiyette hareke tlerde bulunmak ve Boleviklii Anado lu'ya sokmak durumumuza uygun grlmemektedir. Kuvayi Milliye ile kongrede kararlatrlm olan hukuk ve hu dutlarn geri istenmesi ve muhafazas konusunda son dere ce sebat gstermek, ayn zamanda Kafkas hkmetleri ile, Bolevikler ile ho geinmek daha mn asip kabul edilmektedir. htillin dayanan ve kadrosunu tekil eden kimse lerin, 1920 yl balarnda, psikolojik bakmdan bu ie ne328

328

derecede hazr olduklarn ve kapasitelerini gstermesi bakmndan u hususu belirtmek yerinde olacaktr: Mustafa Kemal Paa, yapt siyasi durum muhake mesi ile hitap ettii kimselerin siyas meseleler hakkndaki grlerini renmekten ok, onlara stanbul ile ilikiyi kesmek fikrini telkin etmek ve ihtill iin tasarlad yeni bir ka kumandanlar hazrlamak istiyordu. Fakat, ya anlamadklarndan veya anlamak istemediklerinden Mustafa Kemal Paa'ya hi biri bu hususta ses vermedi. stanbul'daki grup da dahil olduu halde, hepsi Mus tafa Kemal Paa'nn sergzet saylacak bir harekete teebbs etmesinden endie duymulard. Nitekim, bu endie ile, 12 ubat gn stanbul'dan kendisine Anadolu ve Trakya'daki yabanc kuvvetlerin durumunu gsteren bir rapor gnderdiler. Bu r apor, stanbul'un igali ve Byk Millet Meclisi'nin almasndan nceki dne mde Trkiye'deki igal kuvvetlerini tesbit etmesi bakmndan nemli old uundan aynen aaya alnmtr. tilf kuvvetleri hakknda Erknharbiyeden aldm malmat olduu gibi arzeylerlm : 1 stanbul ve civarnda bulunan Yirmi Sekizinci ngiliz Tmeni otuz iki bin nefer, (28) batarya ,(164) ma kineli tfek, Yz yirmi kinci Fransz Tmeni otuz sekiz bin yz nefer, (44) top. (91) makineli Of ek, (48) uak, (25) tank, (12) zrhl otomobil; drt (200) mevcutlu bir italyan mfrezesi; (1300) nefer, (160) makineli tfekten mrekkep bir Yunan mfrezesi. 2 Edirne vilyeti dahilinde blkleri Babaeski -Lleburgaz - Hadmky mevkilerine dalm bir Yunan taburu, Karaaata ki Pasl Fransz svari b l ile bir Fransz taburu, Gelibolu'da 230 mevcutlu bir Fransz mfrez esi, Maydos'ta 123 nc Senegal Avc Taburu. 3 stanbul'daki ngiliz kuvvetinden 200 kiilik bir mfreze, Bandrma'da, 300 kiilik bir mfreze de zmit'te. 4 Bandrma - Afyonkarahisar demiryolu hatt zerinde bir buuk Fransz taburu. 5 Ayvalk ve Aydn cepheleri: Ayvalk'ta Yunan Adalar Frkas, zmir'de Yunan zmir Frkas, Manisa'da On nc Frkas, Bayndr'da kinci Yunan F kras, Aydn'da Birinci Yunan Frkas, Midilli ve dier adalarda Yunan htiyat F rkas. 6 Mula, Antalya blgesi: Ske, Bozdoan, Mils, Kllk, Marmaris, Fethiye, Antalya, Burdur mevkilerine 329

329

datm olmak zere Otuz nc talyan Alaylar. Kon ya, Akehir, Afyonkarahisar mevkilerine dalm Yz otuz uncu talyan Alaynn Birinci ve kinci Tabular. 7 Eskiehir'de 250 mevcutlu bir ngiliz taburiyle 100 kiilik bir baka mfreze, Afyonkarahisarnda 1000 mevcutlu bir ngiliz mfrezesi. 8 Urla, Mara, Adana blgesinde dank olarak 156 nc ve mrettep 123 nc Fransz Frkas. 9 Musul'da 1200 nefer ve 14 toptan mrekkep bir ngiliz mfrezesi, Sincar'da miktar mehul bir ngiliz kuvveti, Zaho'da 200 nefer, 5 top ve 7 mitralyzden mrekkep bir ngiliz mfrezesi. 10 Yirmi nc ngiliz Frkasndan 3 tabur, Rum ve Ermeni milislerinden mrekkep bir tabur, 25 inci Frkann Batum'dan vapurlara bindirilen geriye kalan, alay ile tekmil topusunun anakkale'ye naklolunduu istihbar edilmitir. 68
-***************************************************************** 68 - Harbiye Nezareti Ba Yaveri Binba Salih (Omurtak) imzas ile yazlmtr. Harb Tarihi Vesikalar Dergisi ..ay: 15 Vesika 400.

330

C. BYK MLLET MECLS

Sivas Kongresi ile varln kabul ettiren Anadolu htilli, bundan sonra meruluk kazanma abasna dm t. Bunun iin Mustafa Kemal Paa, her an frsat kollamakta idi. Kongreden sonra Anadolu'nun stanbul ile ilikisini kesince, Heyeti Temsiliyenin memleket idaresinde merci olarak kabuln ileri srmesi, meruluk kazanma abasnn ilk iareti idi. Fakat, artlar gerei kadar olgunlam grnmediinden, Amasya anlamasnda el de edilenle yetindi. Fakat, ilk frsatta ihtille meruluunu kazandracakt. Eer, fikrini kabul ettirip, Milli Meclisin Anadolu'da toplanmasn salayabilseydi, ihtillin meruluu yolunda byk bir merhale sr'atle katedilmi olacakt. Meclis, stanbul'da toplanm, alyordu. Mustafa Kemal Paa ise, arad frsatn ayana gel eceini bildii iin sabrla olaylarn gelimesini bekliyordu? s tanbul Meclisinin bana bir kaza gelecei muhakkak idi. Meb'uslar, henz stanbul'a gitmeden 1919 Kasm aynda, bu hususta uyarmt. 22 Ocak 1920 tarihinde de, if reli bir telgrafla, Konya'daki XII., Sivas'taki III. ve Erzu rum'daki XV. Kolordu Kumandanlarna, ngilizlerin stanbul'a tecavzlerini arttrarak bz nazrlar ve meb'uslar bilhassa Rauf Beyi tevkif etmeleri ihtimlinden bahset mi, gerektiinde blgelerindeki ngiliz subaylarn tevkif iin hazrlkl bulunmalarn bi ldirmiti. 69 1920 yl ubat ay banda, siyasi durum muhakemesini vesile ederek, ihtillin meruluk kazanmas yolunda gerekli telkinleri yapm bulunuyordu. Osmanl Meb'usan Meclisi ise, iinde bulunulan ola anst artlarn gereini kavram olarak grevini yapmaya alyordu. Meclis, bu suretle imekleri zerine ekmekte idi. 17 ubat 1920 gn, Misak Milliyi btn dnyaya iln etti. Milli yemin anlamna gelen Mlsak
****************************************** 69 Nutuk, Vesikalar No: 226/a.b. Lord Curzon'un yeeni olan Rawllnson'un (Erzurum'da idi) tevkifine Mustafa Kema l Paa ok nem vermekte idi. 331

331

Milli Erzurum ve Sivas Kongrelerince kabul edilmi olan esaslara gre, Trk iye'nin kabul edebilecei bar art larn belirtiyordu. Mill Mcadelenin parolas ve son Osmanl Meb'usan Meclisinin tek byk hizmeti saylan Milli Yemin yledir: Altta mzas bulunan Osmanl Meclisi Meb'usan ye leri Devlet ve milletin geleceini hakl ve devaml bir ba ra ulaabilmesi iin katlanabilecei fedakarln en son snrn gsteren ve elde edilmesi mmkn olan Osmanl saltanat ve toplumunun varlnn art bulunan aada ki esaslan kabul ve tasdik etmilerdir: Madde 1 Osmanl devletinin mnhasran Arap o unlukla meskn olup, 30 Ekim 1918 tarihli mtarekenin imzalanma zamannda dman ord usunun igali altnda kalan yerlerin mukadderatnn, halkn serbeste beyan edecekleri oylara uyarak tayin edilmesi gerekeceinden, ad geen Mtareke esaslan dahilinde dinen, rkan ve aslen birlemi, birbirine karlkl hrmet ve fedakrlk hisleriyle dolu sosyal ve kltrel huku klariyle uyumlu mslman Osmanl ounlukla meskun bulunan yerlerin tamam gerekten veya hkmen hibir sebeple ayrlk kabul etmeyen bir btndr. Madde 2 Halk ilk serbest kaldktan zamanda, halk oyu ile anavatana katlm olan sancak iin gerektii zaman tekrar serbeste halk oyuna mracaat edilmesini kabul ederiz. Madde 3 Trkiye Barna ertelenen Bat Trakya'nn vaziyeti halkn hrriyet iinde belirtecekleri oylara bal olarak gereklemelidir. Madde 4 slamiyetin Hilfet Merkezi ve Osmanl Saltanatnn bakenti, Osmanl Hkmetinin Merkezi olan stanbul ehriyle Marmara Denizinin emniyeti her trl ktlkten korunmaldr. Bu esas sakl kalmak artiyle Ak deniz ve Karadeniz Boazlarnn Dnya ulam ve tica retine almas hakknda bizimle dier btn lgili devletlerin birlikte verecekleri karar geerlidir. Madde 5 tilf Devletleri ile dmanlar ve baz ortaklan arasnda k ararlatrlan szleme esaslar ere vesinde aznlklarn hukuku, komu memleketlerdeki Mslman halkn da ayn hukuktan faydalanmalar gvencesi ile tarafmzdan desteklenecek ve salanacaktr. Madde 6 Milli ve iktisadi gelimemizin baarlma snn ve daha ada bir dzenli idare eklinde ilerin 332

332

yrtlmesini baarabilmek iin, her devlet gibi bizim de tam bir serbestlie ve bamszla sahip olmamz art tr. Bu sebeple siyasi, adli ve mail gelimemize engel kaytlara karyz. Gerekleecek borlarmzn deme art lar da bu esaslara aykr olmayacaktr. tilf Devletlerinin, Mill Yeminden memn un kalmadklarn ve Meb'usan Meclisini cezalandrmak isteyeceklerini kestirmek g olmasa gerektir. Bir ay sonra, olaylar byk bir gelime gstererek, Ankara'da Byk Millet Meclisinin toplanmasn mmkn klacak ve Anadolu hti lli, aylardan beri arad meruluk dzeyine kavuacaktr. STANBUL'UN GAL tilf Devletleri, 16 Mart 1920 gn stanbul'u resmen ve fiilen igal etmek suretiyle Anadolu ihtillinin baa rsna byk lde yardm etmilerdir. 2,5 aydanberi Ankara'da bulunan Heyeti Temsiliye Reisi Mustafa Kemal Paa, stanbul'un igalini karlmayacak bir frsat bile rek, kesin teebbslere girimek imknn bulmu oluyordu. Hele, Osmanl Meb'usan Meclisine igal kuvvetleri tarafndan tecavz edilmesi ve bz meb'uslarn Meclis ten zorla alnarak tevkif edilmeleri, Mustafa Kemal Paa nn Meclisin stanbul'da toplanmasna taraftar olmay n hakl karmt. 1919 sonbaharnda Meclisi mutlaka stanbul'da toplamak iin kendisine kar kanlarn, artk bundan sonra syliyecek szleri kalmamt. Esasen, bir ksm da tevkif edildii iin sz syl eyecek durumda deillerdi. Heyeti Temsiliye, stanbul'un gal edileceini stanbul'daki Mim Mi m Grubunun stihbaratna istinaden daha 11 Martta renmi bulunuyordu. Bu arada, Salih Paa kabinesinin de drlerek yerine mill akma kar ve dmana let olabilecek bir hkmet kurulmasna all d haberi alnmt. Mustafa Kemal Paa bu iki haber zerine kumandanlar ve Mdafaai Hukuk Heyeti Merkeziyelerini, heyeti idarelerini uyarmt. 70 16 Mart gn stanbul'un igaline balanld haberi alnnca, Heyeti Temsiliye, Kolordulara durumu telgrafla bildirmi ve stanbul'da fevkalde bir hlin cereyan etmekte olduu anlalyor dedikten sonra durumun Heye************************************************************ 70 - Harb Tarihi Vesikalar Dergisi, Say: 22. Vesika 53 ve 55. 333

333

ti Temsiliyece takip edilmekte bulunduunu, stanbul ile yazma ve ilikide dikkatli davranlmasn hatrlatmt. Mustafa Kemal Paa stanbul'un igali ile doan durum karsnda, stanbul idaresini tamamen bertaraf etmek ve Heyeti Temsiliyeyi geici bir h kmet gibi altrmak ve ihtillin meruluunu salyacak btn teebbslere girimek ve zellikle Ankara'da bir meclis toplamak ka rarnda idi. Bu kararn uygulanmasna, Heyeti Temsiliyenin btn memlekette idar bir merci oldu unu duyurmakla balad. 16 Mart gn, ifreli olarak Kolordulara ektii tel grafla kumandanlarn bu hususta fikirlerini sordu. Sureti aada arz olunan maddeler hakknda yksek mtalalar rica olunur. Tasvip buyurulduu veya deitirilmesi mnasip olan cihetler grld takdirde i'ar duyurulmasn telgraf banda bekliyorum. Yksek cevaplan alndktan sonra tamim olunaca ktr cmleleri ile balayan bu telgrafta: Meb'usan Meclisinin, btn resm dairelerin, telgrafhanelerin, cebren ve resmen igal edildii, saltanat ve hilfet merkezine ve dier resm makamlara maruzat ta bulunmann imkn kalmad, stanbul'a yaplacak her mracaata dmanlarn muhatap olaca, bu durumun Osmanl kanunlarnn Anadolu'daki mer'iyetini haleldar etmiyeceini, binaenaleyh btn Osmanl vilyetlerindeki mlk memurlarn, askeri makamlarn H eyeti Temsiliye ile irtibatta bulunmalarn ve bu irtibatn muhafazasn, He yeti Temsiliyenin de mlk ve asker makamlar ile istiare ederek mill ve vi cdan vazifesini yapacan bildiriyordu. Sivas Kongresinden sonra Heyeti Temsiliyenin merci ilnna kar durduklar hlde, bu telgrafa, kumandanlar olumlu cevap verdiler. Yalnz XV. Kolordu Kumanda n, evvel Heyeti Temsiliyenin kimlerden mteekkil olduu nu renmek istemiti. 71 Mustafa Kemal Paa, ertesi gn (17 Mart) Heyeti Temsiliyenin merci olduuna ait 16
************************************************ 71 - Karabekir Paa Heyeti Temsiliyeyi bilhassa sormutu. nk o tarihte Sivas Kongresinin setii Heyeti Temsiliyeden Ankara'da yalnz Mustafa Kemal Paa ile Hakk Behi Bey, Hsrev Sami Bey ve Mustafa Efendi (Nide) vard. Mustafa Kemal Paa Heyeti Temsiliyeyi u kimselerle tamamlamt: Ankara Mfts Rfat Efendi, eyh emsettin Efendi, Konya erafndan Rfat Bey ve Mehmet Efendi, Ankara Darulhikmetl slmiye ubesi zasndan Hasan Efendi, Ankara Defterdar Yahya Galip Bey, Kastamonu eski Vali 334

334

Mart tarihli telgraf ak telgraf olarak kolordulara, Valiliklere ve mstakil mutasarrflklara bildirdi. Mustafa Kemal Paa, Heyeti Temsiliye adna 16 ve 17 Mart 1920 gnl erinde Kolordu Kumandanlklarna ve Valiliklere aadaki hususlar ayrca t amim etti 1. stanbul'un igali; tilf Devletleri mmessilleri, btn bitaraf devletlerin hariciye nezaretleri ve meclisleri nezdinde telgrafla protesto edilecek ve mitingler yaplacaktr. 2. Bir mddet iin dost olsun, dman olsun yaban c resm lem ile muvakkaten temas edilmiyecektir. 3. Hristiyan ahaliye dokunulmyacaktr. 4. Memleketin asayiini ve huzurunu bozanlar, hangi dine ve milliyete mensup olurlarsa olsunlar haklarnda ayn iddette ve eitlikle kanuni ilem yaplacaktr. 5. inde bulunan olaanst hl, birlii gerektirmek tedir. Milletin birliini salamak ve giriilen mcadelenin kutsiyetinden ve meruluundan he rkesi haberdar etmek iin gayret sarf edilecektir. 6. Menfi propagandalar nlenecektir. 7. Asker ve sivil makamlar ibirlii yaparak alacaklardr. . 8. Mhim telgraf merkezlerine birer subay veya memur yerletirilerek telgraflar kontrole tbi tutulacaktr. 9. Sahil iskelelerinden ve dhilden gelecek ahslar sk bir tetkike tbi tutularak, pheli olanlar hakknda ta kibat yaplacaktr. 10. nemli postahanelerde pheli g rlen mektuplar alacaktr. 11. Heyeti Temsiliyenin bilgisi ve rzas olmadka, hi bir makam ve hi bir memur stanbul ile muhabere etmiyecektir. 12. Telgraf memurlar, stanbul'dan ekilen dman teblilerini alp yaymyacaklar ve Anadolu'da cereyan eden
***************************************************************** Vekili Ferit Bey ve Ali Fuat Paa. Mustafa Kemal Paa herhangi bir durumu nlemek iin Heyeti Temsiliye zalarnn kimler olduunu bildirirken, telgrafn sonunu heyetin imdilik muvakkat bir tarzda takviyesi iin alldn belirtmek suretiyle bala mtr. 72 - Bir ok telgrafla bildirilen bu hususlar, birletiril mi ve zetlenmitir. 335

335

muhaberat stanbul'a vermiyeceklerdir. Aksi takdirde, bu gibi memurlar casus saylarak haklarnda kanun ilem yaplacaktr. 13. gali protesto iin yazlan telgraflardan cret alnmyacaktr. 14. Rehin olarak ngiliz Kontrol Subaylar tevkif edi lecektir." Heyeti Temsiliye yukardaki tedbirlerden baka mal ve asker tedbirler de alm bulunuyordu. 74 Anadolu'ya igal kuvvetleri gnderilecei renildiin den, Geyve Boaznn kapatlmas ve bilhassa buradaki demiryolunun esasl bir surette tahribi emredildi. Eskiehir, Afyonkarahisar ve Geyve Boaznda bulunan mn ferit ngiliz kuvvetleri ile dier igal kuvvetlerinin silhlarnn alnmasna ve tecritlerine teebbs olundu. Bunun iin silhl bir atmaya lzum kalmadan dman kuvvetlerine baskn yaplmas emri verildi. ngiliz subaylarnn tevkifini dnmek ve buna te ebbs etmek, bu tedbirlerin en nemlisi olup, o gnk kadro iinde, ancak Mustafa Kemal Pa aya has bir davrantr. OSMANLI MECLSNN S ONU galden bir gn sonra (18 Mart) Osmanl Meb'usan Meclisi 24'nc toplantsnn son oturumunu yapt. Aydn meb'usu Hseyin Kzm Beyin bakanlnda yaplan bu toplantda, Sinop meb'usu Dr. Rza Nur, Bolu meb'usu Tunal Hilmi, Erzurum meb'usu Hseyin Avni Beyl erin ve dier 14 meb'usun imzasn tayan bir nerge ile, Mec lis protesto olarak, deta kendi kendini feshetmitir. Osmanl Meb'usan Meclisinin bu son toplants aadaki ekilde cereyan etmiti: 75 Reis Bir nerge var, msaadenizle okuyalm. (Okunsun sadalar) Rza Nur Bey (Sinop) Bendeniz sz istiyorum. Reis Buyurunuz efendim. Rza Nur Bey Efendiler, mhim bir tarihi an ya************************************************************ 73 - Bu talimat zerine bz ngiliz subaylar tevkif edilmi olay ileride Malta'daki mevkuflarn kurtarlmasna yaramtr. 74 - Mali Tedbirler in Bak. 128. 75 - S. Aaolu, Kuvayi Milliye Ruhu S. 16-18.

336

yoruz bu devlet ve millet bu zamana kadar byle byk felakete dmemitir. Osmanl Bakenti ve islamiyetin Hilafet Merkezi bu gn ecnebi devletlerin silahl gali altna gemi bulunmaktadr. Bunu gerektiren hi bir hl mevcut deildir. Osmanl Mebuslar Meclisi tecavze u rad. Meb'us arkadalarmzdan Rauf, Vasf, Faik Beyler, Numan Efendi Mebuslar Meclisinden gal Kuvvetleri tarafndan zorla alnp tevkif edildi. Bu hl temel haklara ve devletler hukuk una tamamiyle aykrdr. Kaytsz artsz hrriyet, vicdan ve dnceye sahip olmayan bir Mebuslar Meclisinin serbeste karar vermesi mmkn olamayac andan milletvekillerinin dokunulmazlna kar yaplan bu te cavz protesto ediyoruz. Bu protestomuzun btn cihan heyyeti teriiyeslnin ve bilhassa bilcmle parlmentolarn maderi olan Britanya Parlamentosunun ve bu gibi tarihi olaylara birok defa sahne olan Fransz ve talyan Parlmentolarnn iiten kulaklarna ulamasn temenni ederiz. Bugn deruhte ettiimiz vazifeyl milliyeyi ifaya ancak bu derecede kadiriz. Bu takririmizi milli bir vesika olarak tarihe tevdi ediyoruz. Seyfullah Efendi (sparta) Saygdeer dostlardan iki zatn ismi syl enilmedi. Cemal Paa ile Tahsin Bey de tevkif edilmilerdir. Osman Bey (Lzistan) Meclis haricinde tevkif edilmilerdir. Reis Takriri okuyunuz efendim. (Umumi Harp, memleketimiz in pek uygun olmayan artlar iinde son bulmutur, dolaysyle ackl bir ta rihi grev yapmaya davet edilen Meclis-i Mebusan son olarak Osmanl Saltanat merkezinde olaanst durumun or taya kmas ve merutiyetle dare olunan memleketlerin hepsinde Milletvekillerine temin edilen dokunulmazlk ve serbestliin olaylarn zorlamasyla kullanlm amas dolaysyle milletvekillii grevlerinin gereklerini memleketin mevcut durumlaryla telif imkanndan mahrum kalmtr. Her eyden nce dnce hrr iyeti ve vicdan bamszlna bal olan kutsal grevin emniyetle yerine getirilmesine imkn veren bir hal ve durumun ortaya kmasn bek leyerek genel toplantlarn ertelenmesini teklif ederiz). Reis Takrir mnderecatna tamamiyle vakf hsl ol du mu? (Evet, reye konsun, alklar). Reis Milletvekillii grevlerinin icrasnda emniyet 337

337

bah olacak bir hlin vukuuna kadar mzakeratmzn er telenmesini teklif ediyorlar. Kabul edenler ellerini kaldrsn. Salhattln Bey (stanbul) Oybirlii ile kabul. (Mttefikan kabul sadalar). Reis Evet efendim, oybirlii ile tehiri mzakere ka bul edildi. Meclisin bu karardan bir netice mit edip etmediini bilmiyoruz. 12 Ocak 1920 tarihinde toplanan son Osmanl Meb'usan Meclisi, 18 Mart 1920'de almalarna bylece ara vermi, fakat bir daha toplanmas nasip olmamtr. Nihayet, 11 Nisan 1920 gn Padiahn iradesiyle, en ge 4 ay iinde yeni s eimlerin yaplmas kaydiyle Osmanl Meb'usan Meclisi feshedi lmitir. Artk, baka bir Osmanl meclisi toplanmayacakt. SEMLER stanbul'un igali zerine Mustafa Kemal Paa Ankara' da bir meclisin toplanmas gereini 17 Mart gn, fikir yoklamas eklinde Kolordu K umandanlklarna ve Valiliklere bildirdi. Mustafa Kemal Paa, bu meclisin bir kurucu meclis olmasn dnyordu. Bilhassa kumandanlarn fik rini almak iin yazd telgrafta, meclis toplamann gerekesi olarak stanbul'un igalini ileri sryor, Mebusan Meclisinin resm dairelerin igali ile Anayasaya gre ya sama, kaza ve icra organlarnn artk mevcut olmadn, Osmanl devletinin istikll ve hk imiyetinin haleldar edil diini belirtiyordu. Mustafa Kemal Paann dncesine gre, Kurucu Meclis en ge 15 gn iinde toplanmalyd. Bunun iin seimin, seim kanununa gre deil, daha pratik ve kestirme bir yol ile yaplmas gerekti. Btn bu husustan akladktan sonra Kurucu Meclis ile ilgili olarak kuma ndanlara ve Valiliklere bildirdii proje yle idi: 1. Kurucu Meclis Ankara'da toplanacaktr. 2. Kurucu Meclis yeleri medeni cesaret, fikr ka biliyet, dini ve mill selmet sahibi kimselerden olacak ve yeleri 25 yandan k k ve kt hret sahibi bulunmyacaktr. 3. Kurucu Meclis seiminde livalar s eim blgesi kabul edilecektir. 4. Gayrimslim unsurlar seime itirak ettirilmeyecektir. 5. Her livadan 5 ye seilecektir. 6 Kurucu Meclisin acele toplanmasndaki zorunluk 338

338

umum milletin oyuna bavurmak suretiyle seim yaplma sna engel olduundan, seimler, idare ve belediye meclislerinde toplanm bulunan milli oya istinat ettirilmek yolu tercih edilir. Bu bakmdan seimler her livann idare ve belediye meclisleri ile Mdafaai Hukuk Heyeti Merkeziyeleri tarafndan ayn gnde ve ayn celsede yaplacaktr. 7. Kurucu Meclis yeliine her parti, zmre ve cemiyet tarafndan aday gsterilmesi caiz olduu gibi her kesin mukaddes mcadeleye fiilen itiraki iin mstakil olarak adayln istedii yerlere ilna hakk vardr. Bundan sonraki 5 maddede s eimlere ait teknik tefer ruat belirtilmiti. 'II .ve XV. Kolordu Kumandanlar Kzm Karabekir Paa ve Albay Selhattin Bey, Kurucu Meclis fikrine taraftar olmadklarn bildirdiler. Mustafa Kemal Paa ile Kolordu Kumandanlar 2 gn kadar telgraf banda bu konuyu tarttlar. Sivas Valisi Reit Paann itiraki ile III. Kolordu Kumandannn itiraz u noktalarda toplanyordu: Halk Meclisi Meb'usan bilir. Kurucu Meclis ad altnda milletin akimin almyaca bir meclis toplamak doru deildir. Byle bir meclise katlacak kimseler bulmak da gtr. Bu lunsa bile bu meclisin alaca kararlar memlekette tatbik kabiliyeti bulamaz ve geerli olamaz. Bu sebeple, Meclisi Millyi toplamak lzmdr. XV. Kolordu Kumandan da Anayasann ve Seim Ka nununun ak hkmleri karsnda bir Kurucu Meclis toplanmyaca, Meclisi Millinin topla nmasnn uygun olaca, stanbul Meclisinden kap Ankara'ya gelenler ile Mec lisin toplanmasnn ve eksikler iin seim yaplmasnn uy gun olaca grn bildirdi. Mustafa Kemal Paa, Meclisi Millnin toplanabilmesi iin Ayan ve Meb'usan Meclisinin toplu olarak bir arada bulunmalarnn art olduunu, stanbul'dan kaabilecek meb'uslarn ve ayan azasnn ounluk salayamayacaklarn ileri srerek fikrinde srar etmise de kumandanlarn direnmeleri karsnda Kurucu Meclis deyiminden vazge erek selhiyet-i fevkaldeye malik bir meclis deyimini kullanmak suretiyle 19 Mart tarihinde seimlerin yap lmasn her tarafa tamim etti. Mustafa Kemal Paa, Kurucu Meclis toplamay dnrken rejimi deitirmek amacn gdyordu. 76 Artk, rejim, Byk Miilet Meclisi adn
***************************************************************** 76 Nutuk. Cilt I. S. 421. 339

339

alacak olan mill meclisin kararlar ile deitirilmeliydi. Seim ler Osmanl Devletinin Seim Kanununa gre yap lacak ve her livadan 5 ye seilecekti. Seim ile ilgili tamimde, seilecek kimselere meb'us denilmemi, ancak tamimin 2 nci maddesinde bu meclise ye olarak seilecek kiiler, mebuslar hakkndaki kanuni artlara tabidir. ibaresi kullanlmtr. Tamimde belirtilen esaslara gre seimlere Seim Ka nunu gereince katlacak olan mntehibi saniler (ikinci semenler) den baka belediye meclisi, vilyet ve liva idare meclisi ve mdafaai hukuk azalar katlacak lard. Seimlerin sr'atle yaplmas isteniyordu. Fakat, baz kazalarda semenlerin liva merkezlerinde ve vilyetlerde toplanmasnn ok zaman gerektirecei bildiri ldii iin 21 Mart tarihinde Heyeti Temsiliye namna Mustafa Kemal Paa, her kazadaki seimlerin, livalann ve vilyetler ile ayn gnde ve bulunduklar yerlerde seim yapabileceklerini tamim etti. stanbul Meclisi azalarndan Ankara'ya gelenlerin de bu meclise meb'us olarak katlabilecekleri kararlatrlmt. Seimler bz yerlerde fazla ciddiye alnmam, hatt direnme ile karlalmtr. Mara, Urfa, Elziz, Diyarbakr ve Trabzon'da seimler i yaptrmak glkle mmkn olabilmitir. zellikle Trabzon seimlere hi taraftar deildi. Buradaki 3'nc Frka Kumandan Rt Beyin" XV. Ko lorduya gnderdii 20 Mart tarihli telgrafta, yeni seimlerin u buhranl zamanda yeni bir mcadele ve muhalefete kap aaca ileri srlerek, Mdafaai Hukuk heyetlerince bir aza seilip Heyeti Temsiliyeyi takviye etmek zere Ank ara'ya gnderilmesi fikri ileri srlyordu. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Paa, Tmen Kumandanna verdii cevapta, Heyeti Temsiliyenin tamimine taraftar oldu unu belirttikten sonra esasen tamimde bu seimlerin Meclisi Meb'usann tekili ile al kasn gsterir bir kayt bulunmadn, Ayan ile Meb'usann ayn zamanda Ankara'da toplanmas kabil olmadndan, toplanacak mec lisin teri mahiyeti haiz bir meclis saylamyacan ve binaenaleyh Meclisi Meb'usan ad altnda toplanmayacan ifade etmiti. Trabzon Valisi Hamit Bey de Mustafa Kemal Paaya yazd bir telgrafta pek heyecanl olan sahillerde durumun seimlere elverili olmadn bildiriyordu.
**************************************************** 77 - zmir suikast olayndan sonra aslan Rt Paa. 340

340

Heyeti Temsiliyenin ikaz zerine Kzm Karabekir Paa Trabzon Valisini dorudan doruya ve Trabzon'daki tmen kumandan vastasiyle sktrarak seimlerin yaplmasna zorlamtr. Fakat, Trabzon meb'uslarndan bzlar s eildikten sonra istifa etmilerdir. Btn gayretlere ramen seimler meclisin toplana ca 23 Nisan tarihine kadar tamamlanamamtr. Her li vadan kacak meb'us adedine gre stanbul Meclisinden gelenler hari- 169 kiinin 23 Nisan gn Meclise katlmas gerekirdi. 78 Halbuki, meclis stanbul'dan gelen meb'uslarn da katlmas ile 120 kii ile toplanmtr. Seimler daha sonra tamamlanm ve uzak yerlerden gelen meb'uslarn meclise katlmalar peyderpey mmkn ola bilmitir. Birinci Byk Millet Meclisinin ilk birka ay yeni katlan me buslarn meclise takdimi ve mazbatalarn tetkiki ile gemitir. Fakat meclise bir taraftan yeni yeni meb'uslar katlrken bir taraftan da istifalar oluyordu, is tifalarn bir ksm mazerete dayanyor, bir ksm meb'uslar da memuriyeti tercih ederek mebu sluktan istifa ediyorlard. Bu sebeple meclis ye says uzun zaman kesin likle belli olmam ve nisap teshilinde sk sk anlamazlk lar kmtr. Seim ile ilgili ve meclisin teekkl tarzna ait aa daki hususlar dikkati ekmektedir: 1. Fevzi (akmak) Paa, Kzm Karabekir Paa, Srr (Belli) Bey, smail Suphi (Soysall) Bey, air Mehmet Akif ve daha birka mebus ki yerden sei lmiler, sonra birini tercih etmilerdir. 2. Edirne meb'uslar uzun zaman meclise itirak etmemilerdir. Buna mukabil Kzm Karabekir Paa ve smet Paa Edirne mebusu setirilmilerdir. Dier Edirne meb'uslarndan birka, uzun bir sre sonra meclise gel milerdir. 3. stanbul Meclisinden gelen mebus'lar her livadan seilen beer kiiye dahil edilmemi ve meclise ilveten katlmlardr. 4. stanbul'dan gelecek meb'uslarn, 27 Ekim 1921 tarihinde alnan bir kararla, bu gnden sonra meclise kabul edilmemesi bir pensibe balanmtr. 5. Krehir mebuslarnn says 6'ya ykselmi ve faz lalk sebebiyle 1 mebusun mebusluu kaldrlmtr. 6. Canik (Samsun), zmit, Cizre, Malatya ve zmir se ******************************************** 78 - T.B.M.M. Zabit Ceridesi, C. 5. S, 84-35 341

341

imlerine itirazlar olmu, meclis bu itirazlar tetkik ede rek karara balamtr. 7. Seildii halde meclise katlmayan bz mebuslar veya izin ald h lde izin sonunda dnmeyen bir ksm mebus meclis karar ile mstafi saylm tr. 8. Uzun grmelerden sonra memurluk ile mebus luun bir arada bulunamyaca kararna varlm, memur iken mebus seilenlere birini semeleri bildirilmitir. Bu sebeple birok kimse memuriyeti tercih ederek mebus luktan istifa ettii iin sk sk seimler tekrarlanmtr, 9. Baz kumandan ve subaylar da mebus seildik lerinden askerlik ile mebusluun bir arada bulunmasn isteyen bir nergeyi (Hsrev Gerede) meslis reddederek yalnz ordu ve kolordu kumandanlarnn mebusluk sfatnn baki kalaca karan verilmitir. 10. Bz mebuslara Mdafaai Hukuk teekkllerinde almak zere meclise sresiz izin verilmitir. Yi ne bu arada vatani hizmet grmek zere birka mebus (zmit Mebusu Fuat Bey ve Batum mebuslar gibi) meclis karar ile sresiz izinli saylmtr. 11. 31 Temmuz 1920'de alnan bir karar ile, Malta'da mevkuf bulunan mebuslar, Rauf (Sivas), Kara Vasf (Si vas), eref (Edirne), Faik (Edirne), Numan (stanbul), Cemal Paa (sparta), Tahsin (zmir). Feyzi (Diyarbakr), Zl f (Diyarbakr), Cell Nuri (Gelibolu). Ali (Afyon)79 Meclis zas kabul edilmilerdir.80 MECLSN EKL VE BNYES Seimler olaanst yetkilere sahip bir meclisin toplanmas iin yaplmt. Seilecek kimselerin ad sylen memiti. Nitekim Kzm Karabekir Paa, Trabzon'u seime ikna etmek maksad ile toplanacak meclisin Meclisi Milli olmadn tamimden bunun anlaldn, seilecek k imselerin mebus saylmyacan temin etmiti. Gerekten seimlerin yaplmas ile ilgili tamim bu havay vermekte idi. Osmanl Mebusan Meclisi ile Ayan Meclis inin mte*************************************************** 79 - Ali etinkaya. 80 - Meclisin mevcudu, zamanla artm ve mesel 12.8.1920 toplantsnda oya itirak eden mebus adedinin 206 olduu gmlmtr. Birinci Meclisin ye says 300 olarak kabul edilebilir. 342

342

rek ad Millet Meclisi idi. Ankara'da toplanacak meclis, Mustafa Kemal Paa'nn deyimi ile Milli Meclis deil, olsa olsa Millet Meclisi idi. Seimleri yaptrp meclisi toplayabilmek iin, kelimelerin ve deyimlerin nanslarna bile dikkat gerekiyordu. Meclis, semenler ve seilenler tarafndan geici bir meclis olarak kabul edilmiti, nitelii hakknda kimsenin kesin bir fikri yoktu. Fakat, Mustafa Kemal Paa meclise vermek istedii ekli tesbit etmiti. Onun gr ne gre bu meclis, murakp ve mdekkik mahiyetinde bir mebusan meclisi deildi. Bu itibarla, meclis yalnz kanun yapmakla megul olmayacak, milli mukadderat nezaret altnda bulundurmakla yetinmeyecek, bilfiil bununla megul olacakt. Mustafa Kemal Paa meclis hak kndaki grlerini aklarken diyordu ki: 81 Nitekim, fevkalade durumlar iinde btn milletler bu prensipleri terk ederek ya yasama kuvvetini tatil edip icra heyetlerine fazla yetkiler verirler, veyahut btn milletin genel oyuna mracaatla kararlar alrlar. Biz halk birliine her kuvvetten fazla yetki veren slamiyet esaslarn nazar dikka te alarak yce meclisinizi btn millet ileri ne dorudan doruya yetkili tanmak taraftaryz. Meclis, btn kuvvetleri elinde bulunduracakt. Kuv vetler ayrl sistemi yerine, kuvvetler birlii sistemi d nlmt. Mustafa Kemal Paann ileri srd bu fikir, meclise de kabul edilmi, yasama, yrtme ve yar g kuvvetini elinde bulundurmutu. Mustafa Kemal Paann ileri srd fikre gre, meclis kendi yeleri arasndan bir icra heyeti seecek ve bu heyet meclise kar sorumlu olacakt. Herey geici gsterilmek istendii iin, icra heyeti yelerine Nazr denilmiyecek Vekil denilecekti. Bu konuda da Mustafa Kemal Paa fikrini yle aklyordu : Osmanl Devleti dier herhangi bir devlet gibi h kmdarnn cisman nfusu etrafnda toplanm deildir. Saltanat makam ayn zamanda hilfet makam olmak itibariyle padiahmz mslman halkn da reisidir. Mc delelerimizin birinci gayesi ise saltanat ve hilfet makamlarnn ayrlmasn hedef gden dmanlarmza milli iradenin buna elverili olmadn gstermek ve mukaddes makamlar dmann esaretinden kurtarmaktr. Bu esasa gre, Anadolu'da geici kayd ile dahi olsa bir hkmet
***************************************************** 81 - Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi, Cilt I, S. 31. 343

343

reisi tanmak veya bir padiah kaymakam ihdas etmek hibir suretle kabili cevaz deildir. u hlde reissiz bir hkmet vcuda getirmek zarureti iindeyiz. Mustafa Kemal Paa, bu tezi ileri srerken, icra he yetine meclis reisinin bakanlk etmesini empoze etmek istiyordu. Mecliste yapt bu uzun akl amalar sonunda, Mustafa Kemal Paa meclisin durumunu u cmlelerle da ha net bir ekilde belirtmitir: Yksek meclisiniz sahip olduu olaanst yetki se bebi ile milletin idaresindeki btn ileri fiilen deruhte ve gerek hilfetin, gerek memleketin sel metini bizzat temin ve mdafaa vazile ve yetkisi ile teekkl etmitir ve ar tk yksek meclisinizin stnde bir kuvvet mevcut de ildir. Adnn ne olaca tyin ve tesbit edilmeden toplanan olaanst yetkilere sahip bu meclis, ilk olarak kard Vatan hainlii Kanununu yaparken adn da Byk Millet Meclisi olarak koymutur. Byk Millet Meclisi, 23 Nisan 1920 gn byk bir dini trenden sonra en yal ye olan Sinop Meb'usu erif Beyin bakanlnda topland. erif Bey, ksa a nutkunda bu yksek meclisin milletimizin dahili ve harici tam ba mszlk inde mukadderatn bizzat deruhte ve idare etmeye baladn btn cihana iln ederek Byk Millet Meclisini ayorum demitir. Geici Bakann Byk Millet Meclisi deyimini kullanmasndan ve sonra bu adn kabul nden, kendisine gerekli telkinin yapld an lalmaktadr. Mustafa Kemal Paa, Bakannn a nutkundan son ra sz alarak Meclisin teekkl tarzn yeniden seilen mebuslar ile stanbul'dan gelen mebusla rdan mrekkeptir eklinde aklam ve bu hususu meclis ittifakla ka bul etmitir. Byk Millet Meclisi, 24 Nisan gn yapt ikinci otu rumunda 110 oy ile Mustafa Kemal Paay Bakanla se mi ve Bakanlk Divannn dier yelerini de seerek vazifesine balamtr. Meclis bundan sonra ilk i olarak 25 Nisan gn Erzurum Mebusu Celalettin Arif Bey, Aydn Mebusu Cemil Bey, T okat Mebusu Bekir Sami Bey, Edir ne Mebusu Albay smet Bey, stanbul Mebusu Fevzi Paa 82 Antalya Mebusu Hamdullah Suphi Bey ve Krehir
************************************************************ 82 - Fevzi Paa henz yolda olduu halde stanbul me busu olarak kabul edilmi ve aday gsterilerek seilmitir. 344

344

Mebusu Hakk Behi Beyden mteekkil bir geici icra encmeni 83 semitir. HKMET TEKL Meclisin 2 Mays gn oturumunda hkmet tekili ile ilgili Byk Millet Meclisi cra Vekillerinin Seim ek line Dair Kanun adl aadaki kanun kabul edildi: Madde 1 Seriye ve evkaf, shhiye ve sosyal yardmlama, iktisat (ticaret, sanayi, ziraat, orman ve ma den), maarif, adliye ve mezahip, maliye ve rsumat, Defteri Hakani, nafia, dahiliye (cemiyeti umumiye, posta ve telgraf) Milli Savunma, hariciye, Genel Kurmay ilerini gr mek zere. Byk Millet Meclisinin 11 kiiden oluan bir icra vekilleri Heyeti vardr. Madde 2 cra Vekilleri Byk Millet Meclisinin mut lak ounluu ile aralarndan seilir. Madde 3 Her vekil grevli olduu lerin fasndan mensup olduu e ncmenin istiari oyunu alabilir. Madde 4 cra Vekilleri arasnda kacak ihtilf B yk Millet Meclisi halleder. Bu kanuna gre 3 ve 4 Mays gnleri seim yaplarak Byk Millet Me clisinin ilk hkmeti aadaki ekilde kurulmutur : er'iye Vekili: Mustafa Fehmi Efendi. Mdafaai Milliye Vekili: Fevzi Paa, Hariciye Vekili: Bekir Sami Bey, Maliye Vekili: Rza Nuri Bey, ktisat Vekili: Yusuf Kemal Bey, Nafia Vekili: smail Fazl Paa, Adliye Vekili: Cellettln Arif Bey, Erkn Harbiye Umumiye Vekili: Albay smet Bey, Shhiye Vekili: Dr. Adnan Bey. Mustafa Kemal Paa Meclisi toplam, adn koymu, hkmetini ku rmutu. Anadolu ihtilli bu suretle meru luk kazanm oluyordu. Bu mutlu sonucu 4 Mays tarihli bir tamimle btn kolordu kumandanlklarna, valilikl ere ve mstakil mutasarrflklara u ekilde duyurdu: 84 Byk Millet Meclisinin esas mahiyetini tesbit eden ve ki nci toplantda ittifakla kabul olunan hususlarn nem*********************************** 83 - Geici hkmet anlamnda kullanlmtr. 84 - Tarih Vesikalar Cilt I. Say 6, S. 404. 345

345

Ii noktalan birinci suret, cra Vekillerinin seimi hakknda yeni meclise deit irilerek kabul olunan kanun ikinci su ret ve bu kanuna gre meclis umumi heyetinde yaplan seimler neticesinde belli olan cra Vekilleri Heyeti listesi de nc suret olarak aada arz olunmutur: Emir ve kumanda yetkisi ise meclisin mnevi ahsi yetinde olup bu ileri meclise seilen icra Vekilleri Heyeti arasnda bulunan Erkn Harb iyei Umumiye Reisi (Genel Kurmay Bakan) yrtr. Eskiden olduu gibi idarenin her ubesinin kendi mercileri olan vekletlere mracaat eyle mesi bu genelge ile tebli olunur. Bu tamime ekli olduu belirtilen ikinci ve nc su ret yukarda verilmitir. Birinci suret Mustafa Kemal Paa nn Meclisin 24 Nisan tarihli ikinci oturumunda, Meclisin ekli ve hkmet tekili hakknda yapt ve Meclise ka bul olunan teklifin bir zetidir. nceki bahiste ksmen do kunduumuz bu teklifin Mustafa Kemal Paa tarafndan memlekete duyurulan ekli, nemi sebebi ile aaya aynen alnmtr: 1. Milli radenin dorudan doruya vatann mukadde ratna el koyma yetkisi esas ilke olarak kabul olunmu tur. 2. Byk Millet Meclisi yrtme ve yasama kuvvetini nefsinde toplam ve milletin genel idaresini fiilen stne almtr. 3. Byk Millet Meclisi seip grevlendirecei ye lerini, Bakanlk grevlerini yapmaa memur eder. Bakan larn her biri ayr ayr ve hepsi beraberce genel kurula kar sorumludur. 4. Byk Millet Meclisi Reisi ayn zamanda cra Vekilleri Heyetinin de bakandr. Meclis Reisi sfatyla mec lis adna imza atmaya ve kararlan onaylamaya yetkili olmakla beraber icraya ait meselelerde de genel kurul nezdinde tamamen sorumludur. MECLSN BEYANNAMES Meclisin 25 Nisan tarihli toplantsnda Antalya Meb'usu Emrullah Suphi Beyin hazrlad Byk Millet Meclisinin Memeleketine Beyannamesi balkl metin, kendi teklifi zerine aynen kabul edilerek yaynland. Devr ine gre sade bir trke ile kaleme alnm olan bu beyanna me milli heyecan ifade etmektedir. Gerek bu sebeple, ge346

346

rekse Ankara'y yakndan tehdit eden kar ihtill hare ketine hitap etmesi bakmndan bu beyanname aaya ay nen alnmtr: Anadolu'nun her kesinden gelen vekillerinizin te kil ettii Byk Millet Meclisi, olan biteni dinleyip anladktan sonra millete hakikati sylemeye lzum grd. ngilizler tarafndan satn alnan ve milleti birbirine drmek maksadn gden bz hainler sizi aldatmak iin trl trl yalanlar sylyo rlar. zmir vilyetinin, Antalya'nn, Adana'nn, Antep'in ve Mara ve Urfa havalisinin dmanlar tarafndan igali zerine silha sarlan milletda ve dindalarmz yine size mahvettirmek iin padiah ve halifeye isyan szn ortaya atyorlar. Millet Meclisi halife ve pa diahmz dman baskndan kurtarmak, Anadolu'nun unun bunun elinde para para kalmasna mni olmak ba kentimizi yine anavatana balamak iin alyorlar. Biz vekilleriniz, Cenabhak ve Reslakremi namna yemin ederiz ki, padiah ve halifeye syan Sz bir yalandan ibarettir ve bundan maksat vatan mdafaa eden kuvvetleri, aldatlan Mslmanlarn elleri ile mahvetmek ve sahipsiz ve mdafaasz brak arak elde etmektir. Hind'in, Msr'n ba na gelen hlden mbarek vatanmz kurtarmak iin ngiliz casuslarnn sizi aldatmak zere uydurduklar yalana inanmayn, zmir'ini, Adana'sn, Urfa ve Mara'n ksacas va tann dman istilsna uram ksmlarn mdafaa eden leri din ve milletlerinin erefi iin kan dken kardelerini arkadan size vurdurmak isteyen alaklar dinlemeyin ve onlar Millet Meclisinin karar zerine cezalandracak olan lara yardm edin. T ki, din son yurdunu kaybetmesini T ki milletimiz kle olmasn Bir birlik olduka dman zerimize gelmiyeceini resmen iln etti. Onun candan zle dii aramzda nifak ve anlamazlktr. Allann laneti d mana yardm eden hainlerin zerine olsun ve tevfik, halife ve padiahmz, millet ve vatan kurtarmak iin alanlarn zerinden eksik olmasn. 85 Bu beyannameyi alklarla kabul eden Meclis, Padi aha da bir ariza yazlmasna karar vermiti. Bunu da Hamdullah Suphi Bey kaleme almtr. P adiaha yazlan ariza stanbul'un igali ve bunu takip eden facialar ze rine, stanbul'u ve saltanat hukukunu ve mill istikllimizi mdafaa ve temin etmek maksad ile bu defa Ankara'da Byk Millet Meclisi hlinde itima ettik cmlesi ile ba************************************************* 85 - Trkiye Byk Millet Meclisi Zabit Ceridesi I. S. 60. 347

347

Iyor, Osmanl hanedannn kurucusu Sultan Osman'n bir ryas ndan bahsedildikten sonra yle devam ediyordu. O ryann kt'a zerine glgesini salan ve altn da yz milyonluk bir lem barndran kudsi aacndan artk btn dallar kesilmi ve ortada yalnz muazzam bir gvde kalmtr. O gvde Anadoludur ve onun kkleri ok derin gitmek zere bizim kalplerimizin iindedir. Byk ced lerimiz Rumeli'de kendi bana bir cihan olan ktalar fetih ve istil ederken ordularn bu Anadolu to praklarndan davet eder ve uzak memleketlerine byk anahatlarn, askeri yo llarn muhafaza ettirmek zere yine Anadolu'dan halk celbeder ve en mhim noktalarda yerletirirdi. Daha sonra yle deniyordu : . Padiahmz : Osmanl Sultannn ba ehrinin eref ve bekas iin Anadolu halk asrlardan beri baba ve ocak larndan ok uzak harb yerlerinde hayatlarn feda etmeyi kendine en kuds i bir bor bilmitir. Anadolu boald. Anadolu viran oldu, fakat iklimlerden iklimlere uzayan hakanlnzn evket ve kudreti in her mihneti, her felketi cana minnet bi ldi. Arizann bu ksmnda eski seferler aklandktan sonra Anadolu'nun imdi kendi hrriyeti ve istiklli iin bir halk mcad elesi yapt belirtilmiti. Alan mcadelenin gerekesi ise u satrlarla ortaya konuluyordu: Pdihn elim bir harb neticesinde ordularn kul lanmaktan memnu ve mahrum grd in kendi ken dine silha sarld ve nerede anavatan tecavze uram ise oraya dini ve mill namusunu kurtarmak iin ko tu. Bu uzun metnin sonlarna doru syan iddias reddedilip, padiaha halbuki vuran da vurulan da hep sizindir deniliyor ve Meclisin mcadelede ne kadar kararl olduu aadaki cmle ile tesbit olunuyordu: Kendi hkmetimizin idaresi altnda bedbaht ve fa kir yaamak, yabanc esareti pahasna nail olacamz huzur ve saadete bin kerre tercih e dilir. Bu cmleyi Meclis alklarla karlamt. Nihayet metin Padiaha verilen u teminat ile sona eriyordu: Toplantsnn ilk sz Halife ve Padiahna sadakat olan Byk Millet Meclisi, son sznn yine bundan iba ret olacan en byk tazim ve h ile arz eder. Meclisin btn yelerinin ortaklaa kabul ettikleri tek ama, memleketi, padiah ve halifeyi kurtarmaktan ibaretti. Meb'uslarn nemli bir ksm muhafazakr zih348

348

niyette idi. Meclisin urat konular, hkmet kurulmasn, hatt kanun yaplmasn yadrgayan meb'uslar eksik deildi. Bunlar, meclisin sonuna kadar da gerei idrak edemiyeceklerdi. Henz, meclisin topland ilk gnlerde (29 Nisan 1920) Denizli mebusu Necip Bey, bir takrir ve rerek, bu fevkalde meclisin toplanmasndaki yegne maksadn vatan dman igalinden kurtararak hilfetine kavumaktan ibaret olduunu ileri srm ve bu sebeple Daimi hkmet tekil edercesine yeniden kanunlar yap mak veya devletin kanunlarn deitirmek gibi ikinci derecede nemli olan meseleleri mnakaa etmek hle ve zamana uygun olmasa gerektir diyordu. Necip Bey gibi bir ok kimse, Meclisin yapmas gereken ileri, kendilerine gre baka baka dnmekte idiler. Meb'uslarn yemini iin tesbit olunan metin, byk ounlua hkim olan g r belirtmeye kfidir. Yemin ekli yle idi: Makam hilfet ve saltanatn ve vatan ve milletin kur tuluundan ve istikllinden baka bir gaye takip etmiyeceime vallahi... 86 B. MLLET MECLSNN HTLALC KARAKTER Genel hava, Padiah ve Halifeye ballk eklinde grnd hlde B yk Millet Meclisinin ihtillci karak terde olduunu ortaya koyan bir ok kararlar alnm ve kanunlar yaplmtr. Hyaneti Vataniye Kanunu, stanbul'un igalinden sonra Hkmete alnacak kararlarn ve yap lacak anlamalarn tannmyaca hakkndaki kanun, Damat Ferit Paa ve arkadalarnn vatan hyanet suu ile gyaben muhakemeleri ve vatandalktan karlmalar hak kndaki karar, Ferit Paa hkmeti tarafndan yaplan her nevi tyin, terfi ve taltiflerin kabul edilmemesi hakkndaki karar gibi, bir ok kanun ve kararlar Meclisin ihtillci davranna tipik rneklerdir. Bunlarn zerinde ksa ksa d urulacaktr. 1. Hyaneti Vataniye Kanunu. Meclisin ele ald ilk i memleket zerinde otorite kurmak olmutur. 25 Nisan tarihinde, Meclisin alnn nc gn, Afyonkarahisar Meb'usu Mehmet kr Beyin bir kanun teklifi ile, Byk Millet Meclisinin alaca k ararlar aleyhinde bulunanlar ve bu kararlara uymayanla ******************************************************* 86 - Trkiye B.M.M. Zabit Ceridesi Cilt II. S. 186. 349

349

rn vatan haini saylarak cezalandrlmalar konusu grl mtr. Byk Millet Meclisi, bu kanun teklifini birka gn ierisinde komisyonlarda inceliyerek 29 Nisanda kabul etmitir. Hyaneti Vataniye Kanunu ile, Byk Millet Meclisinin meruiyetine syan ine alan szle veya fiilen ve ya yaz ile muhalefet veya fitnecilikte bulunan herkes vatan haini kabul edilmitir. Kanunun ikinci maddesine gre B.M. Meclisinin meruluuna kar dur anlar lm cezasna arptrlacakt.87 2. stanbul Hkmetlerinin Alaca Kararlar hakknda kanun . Yeni Meclisin ald ilk gnlerde; stanbul hkmet lerinin kararlarnn ve yapacaklar anlamalarn keenlem-yekn (hi olmam gibi) saylmas bir kanun teklifi hlinde ileri srlmtr. Bu teklifin kanunlamas halinde Trk iyenin bilhassa yabanc devletlerle yapm olduu ve yapaca anlamalar sz konusu olduundan, Meclis ii titizlikle incelemi ve uzun mzakerelerden so nra, 7 Haziran tarihinde bu kanunu kabul etmitir, iki maddeden ibaret olan kanun aynen yledir: Madde 1 stanbul'un gal tarihi olan 16 Mart 1920 den itibaren B yk Millet Meclisinin tasvibi haricinde stanbulca aktedilmi veya edilecek btn szlemeler ve anlamalar ve artlar ve resmi kararlar ve verilmi imtiyazlar ve ruhsatnameleri ile mtarekeden sonra aktedilmi btn gizli anlamalar ve dorudan doruya veya bilvasta ecnebiye verilmi imtiyazlar ve madenlerin intikali ile ruhsatnameleri hkmszdr. Madde 2 bu kanunun crasna Byk Millet Mec lisi icra heyeti memurdur. 3. Ferit Paa ve Kabine Arkadalar Hakknda Meclisin 13 Mays. 1920 gnl 15. toplantsnda, bir
****************************************************** 87 - Hyaneti Vataniyi Kanunu kabul edildii zaman, Birinci Dnya Harbi iinde karlm Asayi ve nzibat haleldar olan ve harekat nnkerlyenin iptidar eyledii ma hallerde bu harekata sebebiyet veren ehas hakknda 14 Mays 1915 tarihli bir m uvakkat kanun ve ayrca Hyaneti Vataniye Kanunu ile Hyaneti Harbiye Kanunu gsterilen sular bakmndan birbirine kartrlmtr. Bu karkl nlemek iin Byk Millet Meclisi Hkmeti 20 Temmuz 1920 tarih ve 81 sayl kararname ile bir aklama yapmtr. 350

350

grup meb'usun bakanlk divanna verdii nerge ile, slmlar birbiri aleyhine tahrik ve tevik ile slmlar ara snda blnmeye sebebiyet veren Ferit Paa kabinesi ile muhtelif ekillerde bu kabineye yardmc olanlarn hare ketleri Hyaneti Vataniye Kanununun 1. ve 2. maddeleri ne uyduundan, bunlarn gyaben muhakeme edilmeleri hakknda karar alnmas teklif edilmitir. Ayn gn, Mersin Meb'usu smail Safa ve Bursa Meb'usu Emin Beyler de Ferit Paann vatandalk hukukundan tecridine ve millet arasndan tardna karar verilmesi iin bir takrir vermilerdi. Bu iki takriri inceleyen Adliye Encmeninin maz batas, 19 Mays gn Mecliste grld. Adliye Enc meni iki teklifi de uygun grm, Ferit Paann vatandalktan tardnn Meclise karara balanmas, H yaneti Vataniye Kanunu gereince Ferit Paa ve arkadalarnn ve yardmclarnn muhakeme edilmeleri iin cra Vekilleri Heyetine havale mtalasnda b ulunmutur. Adliye Encmeninin teklifi reye konularak Meclise kabul edi lmitir. 4. stanbul Hkmetince Yaplacak Tyin ve Terfiler. Mdafaai Milliye Vekili Fevzi Paann 20 Mays 1920 tarihli bir teklifi, Meclisin 24 Mays gnl toplantsnda ok ksa bir mzakereden sonra uygun grlerek, stanbuldaki gayrimeru kabinenin oradaki subaylara ait yapa ca tyin, terfi ve taltiflerin keenlemyekn saylmasna karar verilmitir. 5. Sevr Muahedesi ve ray Saltanat. ark Cephesi Kumandan Kzm Karabekir Paann B yk Millet Meclisi Bakanlna ektii 17 Austos 1920 gnl aadaki telgraf okunarak karara balanmtr: Vatansz, vicdansz, serserinin, yine kendileri gi bi millet ve vatan ile alkas olmyan bir ka kii namna bar anlamasn imza ettiklerini ajansta grdk. Milli Mcadelemizde daha byk bir azim ve imanla devama karar verdiimizi arz ederim, stanbul'da teekkln evvelce duyduumuz Saltanat urasnda Trkiye'nin varl n sndren bu zalim anlamann imza edilmesine karar ve oy veren, isimleri malm ahslarn ve anlamay imza edenlerin vat ana haneti ile ittiham olunmasn ve haklarnda gyabi hkm verilmesini, bu vatanszlarn simlerinin her yerde lanetle anlmasnn iln ve tamim olunmasn arz ve teklif eylerim. 351

351

6. stikll Mahkemeleri. Asker kaaklarnn cezalandrlmalar ve askerlerin ordudan kamalarnn nlenmesi iin Byk Millet Meclisi Eyll aynda Firariler hakknda kanun adl bir tasar zerinde almtr. Fakat kanun tasarsnn gr lmesi srasnda, Saruhan Meb'usu R efik evket Bey, ayn maksad gden baka bir tasar teklif etmi ve Meclis bu tasary esas alarak ivedilikle grp baz deiikliklerle kabul etmitir. Bu kanuna gre, Byk Millet Meclisi azalarndan mteekkil stikll Mahkemeleri kurulacak ve mahkemeler ordu kaaklarn muhakeme edecekti. Kanunun 4. maddesinde u hkm mevcuttu: stikll mahkemelerinin kararlar kesin olup nfazna devletin btn silhl ve silhsz kuvvetleri memurdur. stikll Mahkemeleri Kanunu grlrken Bolu Meb'usu Tunal Hilmi Bey, bu mahkemelerin adnn Millet Mahkemeleri olmasn teklif etmi, fakat Meclis bu teklifi kabul etmemitir. stikll Mahkemeleri, ihtill mahkemeleri gibi al m ve zamanla yetkileri geniletilmi ve memleketin bir ok yerinde uzun zaman bu mahk emeler faaliyet gstermilerdir. Birinci Byk Millet Meclisinin ihtillci karakterini bel irten kanun ve kararlar phesiz bu kadar deildir. Daha birok kararlarda ve kanunlarda Mecl isin ihtillci karakteri ak olarak grlmektedir. Bunlarn hepsini bu kitapta vermek mmkn olmadndan yalnz tipik bir ka rnek ile yetlnllmitlr. Bu kitabn kapsad dnem 1919 ve 1920 yllar oldu u iin, Byk Millet Meclisinin bu dnem iindeki a lmalar ele alnm ve bal bana bir inceleme konusu olan Birinci Byk Millet Meclisinin btnne girilememitir. Fakat meclisin genel grn ile balca karakteristik ynlerine ksaca dokunmakta zorunluk vardr. Birinci Byk Millet Meclisi, Kurucu Meclis ad ile toplanmad halde kard kanunlar ve ald kararlar bakmndan bir Kurucu Meclis almas yapmtr. Meclisin ele ald ilk iler orasnda, Temyiz Mahkemesi, Dev let ras ve Divan Muhasebat (Saytay) tekili bulun maktadr. Geici kayd ile de olsa bu messeselerin kurulmas ve yeni bir Tekilt Esasiye Kanunu (Anayasa) yaplmas, Birinci Byk Millet Meclisinin hi bir phe ye yer vermiyecek ekilde bir Kurucu Meclis almas 352

352

yaptn, baz etkenler ile bu yola srklendiini ortaya koymaktadr. Bu e tkenlerin banda Mustafa Kemal Paa ve onun yakn arkadalar gelmektedir. Bu meclisi baz ynlerden tetkik eden bir yazarn88 tesbit ettii bir ka husus, aaya aynen alnmtr: Birinci Trkiye Byk Millet Meclisi bir tezatlar meclisidir. Geni memleketin drt tarafna yaylm ve her bi ri muhitinde dierine zarar dokunm adan yaayabilen deiik fikir ve kanaatler bu Mecliste her gn arpmak, kah biri, kah dieri muvaffak olmak zere yan yana gel miti. Mektep ve medrese arpmas vard. Yenilik ve mu hafazakrlk arpmas vard. Cumhuriyetilik ve saltanatlk arpmas vard. Trklk ve Osmanllk arpmas, rklk ve mmetilik arpmas vard . Bu bakmdan Birinci Byk Millet Meclisi 1908 Os manl Meb'usan Meclisine benzer. ki Istisnasiyle: Osmanl Meb'usan Meclisinde bir hristiyan ve slm arpmas vard. Byk Millet Meclisinde o yoktur. Osmanl Meb'usan Meclisinde bir milliyetler arp mas vard. Birinci Byk Millet Meclisinde bu yoktur. Bunun iindir ki. 1908 Osmanl Meb'usan Meclisi dai ma, devleti paralamak isteyen arzularla, tutmak isteyen arzularn arpmasna sahne olmutur. Birinci Trkiye Byk Millet Meclisi ile devleti kurtarmak ve stiklli te min etmek noktasnda tam bir ittifak halindedir. Birinci Trkiye Byk Millet Meclisinin memlekette ki btn cereyanlar temsil eden mahiyeti, onun drt se neye yakn hayatnda yapt ilerde sk sk tezatlar iinde kalmasna sebep olmutur. Bazen mekteplerden hi hayr gelmediini ve btn mektepleri kapat arak yalnz medreseleri yaatmak icabet tiini syliyenleri alklayan Meclis, ayn gn memleket maarifinde ilk inklplar yapmaktan ekinmiyordu. Bir taraftan Ankarada bir hukuk mektebi almasn isteyen Meclis, dier taraftan Maarif Vekilini (muallim ve muallimeleri) bir araya toplayan kongreler tertip ettii iin muaheze ediyor ve dryordu. Mecellenin artk htiyacmz karlamadn ve yeni esaslarla, yeni bir medeni kanun hazrlanmas lzm gel diine karar veren Meclis, bir iki gn sonra tek hakim kanununun grlmesi dolaysiyle yalnz dini esaslarla i
********************************************************* 88 - S. Aaolu Kuvayi Milliye Ruhu, S. 31 - 32. 353

353

timai hayat idare etmeyi dnyordu. Kanaatimizce Birinci Byk Millet Meclisinin genel eilimini gsteren en tipik olaylardan biri, Meclisin 29 Nisan 1920 tarihli 7. oturumunda fes konusunda bir takrir vesilesi ile yaplan grmedir. Bursa Meb'usu Operatr Emin Bey ile Sinop Meb'u su evket Bey Meclis Bakanlna aadaki nergeyi vermilerdi: Uzun harp senelerinin tevlit eyledii bir ok buhranlar arasnda memleketimiz iin bir de fes buhran kt. Harpten evvelki senelerde yalnz Avusturya'dan senede ithal eylediimiz feslerin altn tutar 5 milyon liray bul makta idi. Dier ecnebi memleketlerden ithal olunan feslerin bedelini de dahil edersek her sene 7-8 milyon liralk bir servetin dar gittii grlr ki bunun kt para olarak karl 40 milyon lira demektir. te fakir mem leketimiz iin pek byk bir miktar deme kolan bu parann memlekette kalmasn temin etmek ve esasen cennetmekn Sultan II. Mahmut zamannda Adal Rumlar t akliden serpu olmak zere kabul edilmi olan fesin bir mill serpu mahiyetinde b ulunmad nazar itibare alnarak ekseri ark ve Mslman milletlerin teden beri bir se rpu olarak tadklar ve u son gnlerde herkesin seve seve giymeye balad kalpan bir milli serpu olarak kabul ve ilnn teklif ederiz. Takrir Mecliste okunduunda alk sesleri duyulmu, fakat byk ou nluk hayr hayr olamaz diye barmtr. Takririn grlmesi yle cereyan etmitir: Haim Bey (orum) Hayr, hayr olmaz. (Katiyen olamaz sesleri). Tunal Hilmi Bey (Bolu) Fes Trk'n ruhunda yerlemitir. (Grltler),. (Krsye, krsye sesleri). Haim Bey (orum) Esbabn arz edeyim, efendimi Fas, Tunus slam ahalisi btn fes giyiyor. Eer biz Trkiye bu fes meselesini tecdit etmi olursak bir kere bunu teklif eden zt. (Grltler) (Bravo sesleri) olmaz efendim. Onl arn kuvvni mneviyelerini temin edecek bir yol bulmaldr. (Bravo sesleri). Hakikat byledir efendim. Tunus. Cezayir, hep ahalisi Araptr. Bunlar hep Mslmandr. Olmaz efendim, suiniyet husule getirecek, katiyen istemem, (grltler) olmaz efendim, katiyen istemem... Mustafa Taki Efendi (Sivas) Efendiler, fes geri yeni bir eydir. Fakat bugn slm lemi iin fes bir al354

354

meti farikadr. Efendiler, bilhassa Osmanllar iin. Biz bu nu brakrsak kyafetimiz, ananelerimiz karmakark olur. Papak derler bizim memleketimizde onu giydirirsek... O baka milletlerle mterektir. slm milletlerine mahsus olan kyafet bilhassa Osmanl iin husus olan kyafet bu festir. (Alklar, evet sesl eri). Bakan Bu takriri nazar itibare alyor musunuz? (Almyoruz efendim sesleri) Almyanlar ellerini kaldrsn. (Eller kalkar, ekalliyet var, grltler). Takrir nazar itibare alnmyor. (Yaasn fes sesleri) (Grltler). Rica ederim bugn fes ve kalpak zaman deil. (Grltler). Herkes istediini giysin. (Ya asn fes, yaasn kalpak ses leri). Bu grmelerden anlyoruz ki fes taraftar Mecliste ekser iyetledir. Fesi terk etmek gibi o gn iin ileri saylacak bir harekete taraftar olanlardan hi kimse krsye kmak cesaretini gsterememi, yalnz oturduklar yer den barmlardr, nergeyi Meclise getirenler, konunun mal ynn ileri srdkleri hlde bunun zerinde de kimse durmamtr. Meclisin o gnk oturumuna bakanlk eden Cellettin Arif Bey Bugn fes ve kalpak zaman deil, herkes istediini giysin diyerek meseleyi kapatmt. Hi bir meseleyi grme konusu yapmaktan ekin meyen B. M. Meclisi; Bakann, hkmeti, tek tek btn vekilleri, orduyu, kumandanlar ve kendi kendini en ac bir ekilde tenkit etmi, ayn tolerans dardan kendisi ne yneltilen tenkitlere kar da gstermitir. Bunun en gzel rnei Meclisin 9 Eyll 1920 gnl toplantsnda okunan aadaki telgraftr: Milli varlmzn temini urunda lzm gelen kesin tedbirl eri dnmek zere her mnas ile grevlendirdiimiz sizlerin imd iye kadar Byk Millet Meclisinde geirdiiniz grmelere nazaran tam beklediimiz ekilde fayda l bir neticeye doru ilerliyemediiniz anlalmaktadr. Acaba mvekkilleriniz hangi tekliflerinizden yz evirmi tir beyefendiler? Rica ederiz, dindalarmzn namus ve hayattan Yunan palikaryalarnn payi hakaretleri altnda inenm esin. Binaenaleyh, son tehlikeye mruz kalmadan dnn, tann, irat sizden, o irat dairesinde hareket etmek de bizden, tevfik de Allahtandr. Bu telgraf Krehir'den gnderilmi ve Mdafaai Hu kuk Cemiyeti namna mer Ltfi Bey ile Belediye Reisi, ulema ve eraftan birok kimse tarafndan imzalanmtr. 355

355

D.

HTLLN ZA FER

Anadolu htilli 23 Nisan 1920 de Byk Millet Mec lisinin toplanmas ile meruluk kazand hlde, 1920 ylnda byk tehlike geirmitir. Bu tehlikelerden birincisi, uzun zamanda glkle bastrlabilen kar ihtill hareketleri; ikincisi, Yunanllarn Haziran sonunda byk lde ileri harekete g eerek Kuvayi Milliye cephelerini bozup Bat Anadolu'nun geni bir ksmn igal etmesi; ncs, ihtilalin en byk dayanan tekil eden erkez Ethem kuvvetlerinin tasfiyesi zorunluudur . Bu tehlikelere karlk, 1920 ylnda, Anadolu htilli Douda ilk asker zaferini kazanm ve bir yabanc dev let ile ilk olarak bir bar anlamas imzalamtr. Kitabn bu blmnde ksm hlinde kar ihtillin bastrlma s, doudaki asker ve siyas zafer ve nihayet Milis kuvvetlerinin tasfiyesi anlatlacaktr. Konunun btnln bozmamak iin Yunan taarru zunun nasl gelitii teferruat ile nakledilmiyecektir. Za ten bu asker hareket, Yunanllarn kuvvet stnl ile cereyan ettii iin byk ve nemli muharebeler olma mtr. Burada ksaca Yunan taarruzunun nereden ba layp nerede bittiini belirtmekle yetineceiz. Yunan Ordusu Bakumandanlk Karargh 1920 yl balarnda Selnikten zmir'e nakledilmiti. Anadol u'da I. ve II. Yunan Kolordular bulunuyordu. I Kolordu Karargh zmir'de, II. Kolordu Karargh Manisa'da idi. I. Kolordunun iki tmeninden biri Menderes nehri, dieri K k Menderes nehri boyunca yerlemilerdi. II. Kolordunun bir tmeni Turgutlu, bir tmeni Bergama blgelerindeydi. Anadolulu Rumlardan tekil edilen zmir Tmeni ile Kidonya Tmeni zmirde bulunuyordu. Yunanllarn Haziran 1920 de Anadolu'da tuttuklar izgi, Milne hatt 89 diye anlan Burhaniye - vrindi - Soma Akhisar -Salihli - Nazilli izgisi idi.
****************************************************** 89 - Trk Milli Kuvvetleri ile Yunan Ordusu arasnda atmay nlemek iin ngiliz Generali Milne tarafndan tesbit edilmi bir izgidir. 356

356

Trk Ordusunun zayf birliklerden ibaret baz tmenleri ve Kuvayi Milliyenin nemli bir ksm kar ihtill ha reketlerinin bastrlmas amac ile bat cephesinden alnm olduundan Yunanllarn karsnda gayet zayf kuv vetler vard. Yunan ordusunun karsndaki Trk kuvvet lerinin bulunduklar yerler ve mevcutlar yle idi. 90 Ayvalk blgesinde: 172. Piyade Alay, Edremit, Bur haniye, Ayvalk halkndan mteekkil Mill Kuvvetler, Pelitkyi Mehmet Mfrezesi. Hepsinin mevcudu 500-600 silhldan ibaretti. Bu kuvvetlerin karsnda bir Yunan alay vard. Soma blgesinde: 188. Alay ve Milis Kuvvetleri. Ta mamnn mevcudu 700 silhl. Akhisar Blgesinde: Binba Hsn Bey Kumanda snda 400-500 kiilik bir kuvvet. (Milis ve Ordu birlikleri). Salihli Blgesinde: erkez Ethem Kuvvetlerinin bir ksm. Cephenin gney ksmnda (Menderes blgesinde): Btn mevcudu 5000 kiiyi bulmayan 57. Tmen ile Demirci Mehmet Efe, Yrk Ali Efe ve dier Milis kuvvetleri bulunuyordu. Bu Milis Kuvvetlerinin hepsinin mevcudu 5000 kiiden fazla idi. Yunan ordusu 22 Haziranda btn cephe boyunda taar ruza geti. Taarruzun zaman Yunanllar bakmndan iyi seilmiti. Anadolu ihtillini ezmek ve Trkiye'yi istenilen bir bara mecbur etmek iin bir bakma bundan daha elv erili bir zaman olamazd. Byk Millet Meclisi henz toplanmt, ihtillci kuvvetler, kar ihtill kuvvetleri ile savamaktayd. tilf Devletleri ve Yunanistan, bu taarruz ile Trkiye'yi kerteceklerini ummakta idiler. stn kuvvetlerle balayan Yunan taarruzu karsnda Trk cepheleri, gerekten byk bir bozguna urayarak dald. I. Yunan Kolordusu Afyonkarahisar genel ynnde taarruz emrini alm t. Dier bir Yunan Kolordusu da Ba lkesir, Bandrma, Bursa ynnde ilerlemekte idi. Yunanllar, iki hafta iinde Bursa, Alaehir, Nazilli izgisine kadar Anadolu'yu igal ettiler. 9 Austos 1920 tarihinde de Uak blgesini ele geirdiler.
***************************************************** 90 - Rahmi Apak, Garp Cephesi Nasl Kuruldu, S. 148 -149 357

357

1.

KARI HTLALN BASTIRILMASI

Anadolu htillinin tutunmas ve baarsn tehlikeye sokan en nemli olaylar, kar ihtill hareketleridir. Anadolu htillinin niteliini ve halkn ihtill ile olan iliiini ilgili blmlerde belirtmi tik. Halkn ve btn messeselerin ihtill tarafnda olmamas, bir kar ihtillin artlarn kolaylatrmakta idi. Hkmet, Anadolu htillini kendi imknlar ile bastramyacan anlaynca, ihtille kar hareketler yaratmak ve bu hareketleri besliyerek ihtilli tasfiye etmek yolunu tutmutu. Geri Anadofu htillinin tasfiyeye urat her ayaklanma bir kar ihtill niteliinde deil. Fakat, her birinde az veya ok stanbul'un parma vard, htilli tehlikeye drecek nitelikteki kar ihtill teebbsleri iin en elverili yer ise, Marmara blgesi idi. Marmara'nn gneyi ve dousu gerek stratejik zellii, gerekse bu blgelerin sosyal yaps bakmndan kar ihtill hareketleri iin bilhassa seilmiti. Marma ra'nn gney blgesi, Bat Anadolu'da kurulmu olan Kuvayi Milliyenin ve cephelerin kuzey kanadn tekil etmekte idi. Burada balayacak bir kar ihtill har eketi, baarya ulat takdirde, Kuvayi Milliyeyi arkadan ve yandan kolayca vurabilirdi. Marmara'nn dou blgesi ise, stanbul Ankara yolu zerinde bulunuyordu. Bu b lgede geliecek bir kar ihtill hareketi, Ankara'ya kolayca ulaabilirdi. Btn bunlardan baka, stanbul'dan beslenmesi ve takvi yesi gereken kar ihtill hareketleri iin, her trl ulatrma imknlar bakmndan Marmara havzas uygun dyordu. Birinci ve ikinci Bozkr ayaklanmalar, Konya ayaklan mas. Gney Dou Anadolu'da Viranehir'de Milli airetin ayaklanmas mevzi kalmaya mahkm ve tasfiyesi kolay hareketler olduundan bunlar zerinde durulmya rak, ihtill iin byk endieler yaratan ve glkle bastrlan kar ihtill hareketleri ksaca belirtilecektir. 258

358

Anadolu ihtilline kar, ilk hareket, 1919 yl Ekim aynda yni Sivas Kongresinden sonra, Gnen'de kendisini gstermitir. 61. Tmen Kumandan Albay Kzm Bey XIV. Kolordu Kumandan Yusuf zzet Paaya yazd 25 Ekim 1919 tarihli telgrafnda 91 stanbul'dan Gnen'e gelen zmit eski mutasarrf Emekli Jandarma Binbalarndan Anzavur Ahmet Beyin Manyas'da milli hareket aleyhinde tekilt yapmakta olduu renilmitir dedikten sonra Bandrma'daki erkez ileri gelenlerinden bzlarnn isimlerini bildirerek bunlar kanal ile Anzavur Ahmet'i bu fikrinden vazgeirmeye almasn rica etmitir. Anzavur Ahmet'in meydana kna ait elimize geen ilk resmi belge bu tel graftr. Anzavur Ahmet, Gnen, Manyas, Biga blgesinde kuv vet toplayarak Kuvayi Milliyeyi datmak zere harekete gemiti. Kzm Paaya gnderdii bir mektupta 92 aa yukar yle diyordu: Sen askersin, kumandansn, k umandanlar vazifelerini bitaraf olarak yapmaldr. Bu milli eteler ttihat ve Terakki ekiyadr. Ben bunlar terbiye et mek zere geleceim. Sen hi bir eye karma. XIV. Kolordu Kumandan Yusuf zzet Paa da, Anzavur'un faaliyetini Harbiye Nezaretine 2 Kasm tarihli bir ifre ile bildirmiti. Kolordu Kumandanm verdii bilgiye gre: Anzavur Ahmet 2 Kasmda Susurlua gelerek delll bartp ahaliyi hkmet nnde toplar ve verdii bir nutukta, artk askerlik kalmadn, askerlerin evlerine gitmelerini, milli tekilt adna toplanan par alarn hesabn soracan sylemi ve bunun zerine oradaki nakliye taburu ve topu taburu erlerinden bir ksm dalm, 40 -50 er de kendisine katlmtr. Susurluk'tan bir miktar silh ve hayvan alarak gitmitir. Kolordu Kumandan, Anzavur Ahmet'e kar ald ted birleri Harbiye Nazeretine yle bildirimektedir: Bursa'da 56. Tmenden 250 - 300 kiilik bir kuvvetin Bandrma'ya h areketini emrettim. Her eyden nce Yu nanllara kar Soma, Akhisar cephelerinde kuvvetli bulunmak ve bu cephedeki nizamiye ve milli tekil tmz arka taraflardan ieriden ortaya kacak tehditlere kar hima ye etmek esas fikrini muhafaza ve takip ediyorum. Binaen aleyh ieriye kar bir taraftan Balkesir'de ve dier taraftan Bandrmada kuvvetli bulunmak ve Manyas, Gnen
*********************************************************** 91 Harb Tarihi Vesikalar Dergisi Say: 9. Vesika: 219. 92 Kzm Paa'dan dinledik. 359

359

havalisinde kuvvetli bir mfreze bulundurmak zere tedbir ler aldm arz eyler ve hlen Ahmet Anzavur'un bir serseri ekiya mahiyetinde olup kamuoyu zerinde cidd bir tesir yapmadn kuvvetli surette zan ve tahmin ederim. Kend isinin hareketlerini ve fiillerini ciddi surette takip et mekte olduum mruzdur. Yusuf zzet Paa telgrafnda da belirttii gibi Anzavur'a kar baz tedbirler alm, bu arada Kirmast (M. Kemal Paa) ve Bandrma'daki 56. Tmene ait kuvvetlerin 61. Tmen Kumandan Albay Kzm Bey emrine verildiini Bur sa'daki 56. Tmen Kumandanlna bildirmitir. 16 Kasm 1919 tarihinde Harbiye Nazr Cemal Paa XIV. Kolordu Kumandanna aceledir kayd ile u telgraf yazmtr: nemsiz grdmz Ahmet Anzavur meselesinin nem kazand bu zamanda Salihli'de bulunmaklnz uygun deildir. Cepheden daha ok nemli olan bu anarinin mutlaka bastrlmas gerekli ve lzumludur. Bundan dolay bir an nce blgenize dnmekle bu meseleye son vermenizi rica ederim. 93 Grlyor ki, mill hareketin stanbul Hkmetindeki mmessili Harbiye Nazr Cemal Paa, Anzavur'un faaliyetine Yusuf zzet Paadan daha ok nem vermektedir. Bu telgraf zerine, Yusuf zzet Paa da iin ciddiyetini anlam ve Harbiye Nezaretine yazd cevapta Anzavur hak knda ald bilgileri ve kanaati yle ifade etmitir: 1 Ahmet Anzavur adndaki ekiyann, mutlaka stanbul'da pek yksek mehafilin birisi tarafndan tertip edil mi kar bir htill hareketine 94 ve siyasetine fedakr leti olduu tahakkuk etmitir. Son defa 12.11.1920 gn Susurlua geldii zaman buradaki toplar kendi emrine aldktan sonra asker kendisine iltihak ettiinden ve ittihat manevras olan Kuvayi Milliye aleyhine yrmeye baladndan ve buna da muvaffak olacandan bahisle key fiyetin o suretle Padiaha arzn yazd bir telgraf ile Dahiliye Nazn Damat erif Beyefendi hazretlerinden rica etmitir. Bu mel'un daima halka kar beyanatnda Padiah tarafndan grevlendirilerek gnderildiini sylemek suretiyle halk ifale almaktadr. 2 Ahmet Anzavur'u insaf yoluna davet etmek ve
********************************** 93 - Harb Tarihi Vesikalar Dergisi Say: 11, S. 271. 94 - Kar htill deyiminin kullanldna lk defa bu metinde rastlamaktayz. hm.

360

slamlar arasnda blnmeye meydan vermemek iin gstermi olduum soukkanllk ve Balkesir Reddi lhak Heyeti Merkeziyesi tarafndan yaplan samimi teebbsler bilakis kendisine bu ikinci defaki hareketi yapmak iin vakit kazandrmtr. Ve artk maksadnn hkmetin i ve d siyasetine kar tamamen aykr olduundan zerre kadar phe kalmam ve orduyu datmak, meb'us seimlerine mni olmak ve vatan mdafaasndan baka bir endiesi olmayan Kuvayi Milliyeyi datmak zere fiili ayaklanm ve ihtillde bulu nmu ve bu defa kendi aleyhine sevk edilen askeri mfrezelerimize de silh ile karlk vermi ve direnmitir. Anzavur'un liderliinde 25 Ekim 1920'de balayan ilk kar ihtill har eketi, bir ay iinde bastrlmtr. Anzavur'a kar yaplan harekete, 61. Tmen Kumandan Albay Kzm Bey kumandasnda 400 piyade, 50 svari ve 56. T menden Yarbay Rahmi Bey kumandasnda 174. Alay ve erkez Ethem Ku vvetleri ile baz kk Kuvayi Milliye Mfrezeleri katlmlardr. Anzavur ikinci defa olarak 16 ubat 1920 tarihinde tekrar meydana kt. Bu hareket, Biga taraflarndan ba lam, vonya, Gnen, Susurluk, Kirmastj ve Bandrma mntkalarna kadar yaylm tr. Anzavur'un ikinci teebbs birincisinden daha tehlikeli grnmekte idi. Zaman itibariyle de durum nzikti. Kar ihtill hareketi gittike gelimekte ve stanbul'dan tevik ve takviye edi lmekte idi. Nisan ayna ulald halde Anzavur'un teebbsler ini nlemek mmkn olamamt. Damat Ferit Paa Hkmeti, Anzavur'un salad baar dan cesaret alarak zmit bl gesinde de bir kar htill hareketi hazrlamaya girimiti. Anadolu htilli, iki nemli blgede kuvvetli kar ihtill ha reketleri ile bask altnda kalmt. stanbul Hkmetinin 18 Nisan 1920 tarihli kararnamesi ile tekil olunan Kuvayi nzibatiye birliklerinin silahlandrlmas iin, bizzat Sadrzam Damat Ferit Paa, stanbul'da ngiliz kontrolndeki Maka Silhhanesinden alnmak zere 600 tfek, 30.000 piyade fiei ve 80.000 makineli tfek cephanesi verilmesi iin ngiliz Bakumandanlndan bir belge almt. 95 Nisan 1920 aynda Anadolu htilli tehlikeli gnler yaamak ta idi. Heyeti Temsiliye, kar ihtill hareketlerini bastra bilmek iin Marmara Gney blgesinde ilk tedbir olarak, 56. Tmen Kumandan Bekir Sami Bey ile 61. Tmen Ku **************************************************************** 95 Tevflk Byklolu, Atatrk Anadolu'da, S. 58.

361

361

mandan Albay Kzm Beye olaanst yetkiler tand. Bu iki kumandan blg elerinde hkmet gibi karar alp icraat yapabileceklerdi. 12 Nisan 1920 gn Heyeti Temsiliye Anzavur'a kar geni apta hareket yaplmas emrini verdi. Bu harekete u kuvvetler katlmlard: Yarbay Rahmi Bey Kumandasnda 174. Alay, Balkesir Taburu, Edremit, vrindi, Akhisar Mfrezeleri, Bursa Mill Kuvvetleri, Soma Mill Kuvvetleri, Mehmet Ali Bey Kumandasnda 3. Svari bl, erkez Ethem kuvvetleri, Sar Efe Kuvayi Milliyesi. Albay Kzm, Albay Bekir Sami, Kurmay Binba Der vi, Yarbay Sabri gibi kumandanlar hareketi bizzat idare ediyorlard. Demirci Efe de 600 atl g ndermiti. Susurluk civarnda iki taraf arasnda iddetli bir muharebe cereyan etti. Anzavur'un kuvvetleri dalmt. Anzavur kat. Kazm zalp'in bize naklettiine gre, bu harekette baar, birin ci derecede erkez Ethem'in kuvvetleri sayesinde elde edilmiti. Marmara'nn Dou blgesinde lk kar ihtill hareketi 1920 yl bal arnda Dzce'de balam. Hendek, Adapa zar ve Bolu blgelerine kadar yaylmtr. Heyeti Temsiliye bu hareketi bastrmak iin ne kadar kuvvet toplayabilmise hepsini bu blgelere sevk etmitir. Nzm Bey Kumandasndaki M rettep Tmen, 24. Tmen, 11. Tmen, Albay Osman Bey Kumandasndaki bi rlikler, Arif Bey kumandasndaki 127. Alay, erkez Ethem Kuvayi Seyyaresi, olak brahim Bey Kuvayi Milliyesi, Demirci Efe'nin gnderdii Zeybek mfrezel eri. Sar Efe Kuvayi Milliyesi ve daha birok Kuvayi Milliye mfrezeleri, kar iht ill blgesinde harekete katlmlardr. Adeta cephe boaltlm ve btn kuvvetler i savaa sokulmutu. Adapazar, Hendek, Dzce, Bolu ve Gerede'yi iine alan byk bir b lgede 1920 yl balarnda balayan kar ihtill hareketinin tasfiyesi ii, yln ortalarna kadar devam etmi. Temmuz aynda Hendek ve Dzce tarafnda ve Austos aynda Dzce, Bolu, Mudurnu, Adapazar blge sinde kar ihtill yeniden canlanmtr. 1920 Maysnda Anzavur da bu blgede kar ihtille katl arak nc defa ortaya kmtr. stanbul hkmeti kar ihtill hareketlerini dzenlediini ve desteklediini gizlemeye lzum bile grmemiti. Padiah, 13 Maysta Dzce, Adapazar, Bolu ve Gerede'da bu harekete yardm edenlerden 16 kiiye nian 362

362

vermitir. Kar ihtillin muntazam kuvvetleri saylan Ku vayi inzibatiyenin kumandan nce eski Harbiye Nazr Sleyman efik Paa (29 Nisan 1920), sonra Suphi Paa (21 Mays 1920) idi. htill kuvvetleri byk kayplar vererek, baz birlikler ve tmenlerin dalmas ve hatt kar tarafa gemesi pahasna uzun bir zaman iinde de olsa kar ihtill blgesine hkim olmaya balad. XX. Kolordu Kumandan Ali Fuat Paann 23-24 Mays 1920 gecesi, Geyve istasyonundan dakika tehiri mesuliyeti muciptir kayd ile Genel Kurmay Bakanlna ektii telgraf Byk Millet Meclisinin 24 Mays tarihli toplantsnda okunmutur. Bu telgrafta Ali Fuat Paa, kar ihtill hareketinin bastrlmasnda elde edilen sonular yle zetlemekte idi: le vakti Adap azan ve Sapanca ynlerinde bala yan taarruz ksa bir zamanda basan ile sonulanm, byk ounluu Kuvayi inzlbatlyeye mensup olmak zere siler tamamen dalm, subay ve bir miktar Asi esir al nm, 4 top ile 4 makineli tfek, oka malzeme elde edilmi, Adapazar ve Sapanca igal ve mlkiye memurlar yerlerine yerletirilerek vazifeye balatlmtr. Bundan baka Sakarya tarafndan ve Sapanca y nnde yaplan ileri harekete silhla kar koymak steyen kyler yaklm, silhlan alnmtr. Bu te dbirlere yarn da devam olunacaktr. Adapazar dousundaki Sakarya kprleri elimize gemitir. Adapazar ile muhaberemiz vardr. Sapanca ile muhaberemiz almamtr. Ethem Beyin tedip kuvvetleri, Sapanca'y igal edan ve Boaz Kuzeyinde ihtiyaten bulundurulan Nizamiye ktalar yarn bulunduklar yerlerde istirahat edecek ve inzibatla megul olacaklardr. Ethem Bey, kuvvetlerinin 26 Mays sabah tekrar harekele hazr olduunu bi ldirmitir. Bu telgrafn okunmasndan sonra Mustafa Kemal Pa a da baz aklamalarda bulunmu, bu arada kar ihtillcilere esir dm bulunan Hsrev Bey ve arkadalarnn kurtarldklarnn anlaldn bildirmitir. Kar ihtillin bastrlmas ile grevli kumandanlardan Albay Refet Bey de Gerede'deki kararghndan, Maysn 31. gn Gerede'ye girmek suretiyle grevini ok abuk bir ekilde yaptn, evvelce silerin eline geen top ve makineli tfeklerin fazlasiyle geri alndn, kar ihti llcilerin ellerindeki silhlarn toplanmakta olduunu 2 Ha ziran tarihli telgraf ile Byk Millet Meclisine bildirmitir.

363

Meclisin 3 Temmuz tarihli toplantsnda, Lzistan Mebusu Osman Nuri Beyin 11 Haziran tarihli bir takriri grlerek gerei yaplmak ve Meclise bilgi verilmek zere cra Heyetine havale edilmitir. Osman Nuri Bey bu takririnde zet olarak aadaki hususlara dokunmutur: 1. Dzce'de meydana gelen olaylar geri Ferit Paa hkmetinin tahriki ile olmutur. Fakat genellikle halk bu derece galeyana getir en sebebin yalnz propaganda olmyaca ve ihtill olaynn 96 daha derin sosyal sebepleri mevcut olduunu her basiretli insan derhal takdir edebilir. yle ki: Birok senelerden beri idarenin halka yapm olduu zulm ve hakszln biriktirdii kin ve h usumet de ayrca bu arada nemli derecede mil olmutur. Nitekim Rusya'da ar idaresi yklrken asrlarn srkleyip getir dii Rusya'daki arazi meselesinin dourduu nsan esaretinin Rus kyls zerinde yle korkun kindar bir tesiri vard ki, nihayet o kyl frsat bulunca yle bir n i hcum yapt ki nndeki engelleri bir daha dirilmeyecek surette lme mahkm etti. Bizde de senelerden beri idarenin ktlklerinin halk zerinde az ok buna benzer te sirleri olduunu unutmamalyz ve bugn Dzce havalisinde yaplan bastrma hareketinin halk zerinde tesiri efkatli olmaldr. Bundan, yaptmz tekilatn halka doru olduu kanaati uyanmaldr. 2. Btn dnyaya kar demokratik br esas dahilin de Anadolu'da radikal bir tekilt yapacamz iln et tiimiz halde grdm tatbikatn iln ettiimiz esaslara pek de uymad grlmektedir. nk, herhangi bir ka naati bir kimse srf taklit eseri olarak tarsa onu baka larna alayamaz. 3. Hkmet dairelerinden hibirisi henz halkn anlyabilecei tarzda ve evvelden beri dndmz ekilde halka doru tekilta balamamtr. Hl tekiltmzn merkezi olan Ankara'da serbest fikir sahiplerinin polisler tarafndan takibi emrolunursa tu haf duruma dm oluruz. Osman Nuri Beyin idare ve halk ilikisi bakmndan syledikleri, Trkiye'nin ve zellikle o gnn gereklerine pek uygun olmakla beraber, kar ihtill hareketinin sebeplerini ifade etmekten uzaktr. Fakat herhalde Birinci
************************************************** 96 - syan tbir edilen bu i ayaklanmalarn bir kar ihtill hareketi olduu Osman Nuri Beyin de dikkatini ekmitir

364

Byk Millet Meclisinin topland ilk aylarda bu gibi fi kirlerin ortaya atlmas ve Meclise kabullenerek hkmete intikal ettirilmesi, birinci Meclisin ihtillci karakterini belirtmesi bakm ndan nemlidir. 6 Temmuz 1920 gn de orum Mebusu Dursun Bey, Dzce ve Yozgat olaylarnn yerinde tetkik edilerek halkn ruh haletinin tesbitini ve olaylarn gerek sebeplerinin ve kklerinin bulunarak dorudan doruya Meclise bildiril mek zere bir tahkik heyeti seilmesini teklif etmi ve Mec lise kabul olunmutur. III. Kolordu Kumandanl tarafndan Genel Kurmay Bakanlna yazlan 13 Temmuz tarihli bir raporda, Tokat, orum ve Sivas blgelerinde bir ok nemli ekiyann ve etenin yakalandklar veya hkmet makamlarna tes lim olduklar belirtildikten baka, orum ve Yozgat blge sindeki kar ihtill hareketinin elebalarndan apanoullar ailesine mensup baz kimselerin Aziziye takip mfrezesi tarafndan yakalandklar bildirilmitir. Dzce kar ihtillinin bastrlmasndan sonra, Byk Millet Meclisi H kmeti kuvvetlerine iltica edenler affedilmi ve ilerinde ie yaryanlar bir takm hizmetlere yerletirilmitir. Mustafa Kemal Paa 14 Austos 1920'de Mec liste bu konu ile ilgili olarak u aklamay yapmtr: Dehalet eden affolundu ve urada burada istihdam edilmek dahi ist enildi. Bunlar son zamanlarda firar ettiler ve tekrar o muh ite girdiler. Anlalan, orada gizlenip kalm olan dier bir takm fesatlar daha vardr. Bunlar ih timal kendileri in msait zannettikleri bir vaziyetin doduunu sanarak syan ettiler ve Dzceyi gelip eskiden yaptklar gibi igal ettiler. Sonra Batya doru gidip Hendei igal ettiler. Douya doru gittiler. Bolunun iine girdi ler. Bildiiniz zere, bu blgede bulunduumuz kuvvetleri mizi Yunan taarruzu zerine hemen kamilen denilecek derecede sevketmi bulunuyorduk. Orada ufak ufak baz mfrezeler braklmt. te bu mfrezelerin zayf olmasndan Yunanllarn ve ngilizlerin mtereken Adapazar havalisinde faaliyet g stermesinden ve stanbul'un da mbalal birtakm teviklerde bulun masndan, arz ettiim insanlar bu sr'ette bulundular. Fakat, bu defa grlyor ki, halk bunlara k atlmad. Ortada yalnz kaldlar. Mustafa Kemal Paa daha sonra bu blgeye yeniden kuvvetler sevk edildiini, ayaklananlara stanbul'dan vadedilen yardmlarn yaplmamas ve Byk Millet Meclisi Hkmetinin kuvvetli olduunun grlmesi zerine Dz -

365

ce erafnn telgrafla kendisine ba vurduklarn ve sile rin af talep ettiklerini Meclise anlatm, af yetkisinin Mec lise ait olduunu belirterek birka yz kiiden ibaret olan bu ahslarn aff hususunda Meclise telkinde bulunmu tur. Mustafa Kemal Paadan sonra sz alan Trabzon Me busu Hsrev (Gerede) Bey; mebuslardan Doktor Fuat, Os man ve kr beylerle beraber ayaklanma ilk baladnda grevli olarak oraya gittiklerini ve kar ihtillcilerin eline dtklerini anlatarak kar tarafn elinde esir kaldk lar srada edindikleri kanaati zet olarak yle belirt mitir : Dzce durumu esasen bugnn ii deildir. Kt ida renin teden beri birikmi neticesidir. Dorudan doruya memurlarn omuzlarna yklenmi bir mesuliyettir. Bunu byle kabul edeceiz. Hareket sonralar irticai bir hal al mt. Bu meselede en ok etkili olanlar erkezler ve Abazalar idi. erkezler hakikati grerek piman olmulard. Fakat Abaza kavmi var ki, Paa Hazretlerinin aklamasndan yle anladm, bu defaki olay onlardan kmtr. Ola yn balad yer son derece ormanlktr. Orada ancak ete muharebesi yaplr. Hsrev Bey, ahsen ok strap ektii ve hayat korkusu altnda yaad iin Abazalar iddetle itham ederek, Bunlara asla inanmaynz. Yksek Meclisinizi bilhassa bu ynden aydnlatmak isterim. Bunlarn bakanlarn affet mek asla doru deil. Kendilerini buradan srmeli, cezalandrmal, Sivas'a, uraya buraya gndermelidir. stirham ederim, oray temizlemeli ve kkn kazmal dr. demitir. Hsrev Beye cevap vermek zere konuan Sinop Me busu Hakk Hmi Bey ise Esas vazifemiz asayii temin etmek, dmann taaruzunu defetmektir. Halbuki biz ondan ok uzak bulunuyoruz. Bugn memlekette ne erkez, ne Krt, ne Trk meselesi yoktur. Ancak bir ey varsa o da, stanbul ve Anadolu meselesidir diyerek konunun esasna parmak basmtr. Hakk Hmi Bey konumasn yle balamtr: Yni bugnk mesele bir millet meselesi deildir. Ortada ngilizlerin ve ngilizlerin nne dm, ngilizlerden daha kt bir stanbul hkmetinin harekt olduunu daima gzlerinizin nnde tutmalsnz. Biz asl gerek sorumlularn isimlerini, cisimlerini azmza almaktan ekiniyoruz. Btn bu fesat hareketlerini yapan filn kydr, ya-

366

hut filan kavimdir, bunlar merutiyeti sevmez, hrriyeti sev mez diyoruz. Herhangi bir kavmin merutiyeti sevip sevme diini ve merutiyet ile o kavmin ilgi derecesinin ne olup olmadn anlamak ki, o halk ile temas etmek, o halk yakndan tanmak lzmdr. Meselenin gerekleri ne ise onu aramaklmz l zmdr. Dzce olaylar hakkndaki grmelerin yeterliine ait bir nerge zer ine konu kapanmtr. Byk Millet Meclisinin 5 Eyll 1920 gnl toplan tsnda, Dahiliye Vekili Refet (Bele) Beyin bir soruyu cevaplandrrken verdii aklamadan kar ihtill hareketlerinin bu gnlerde aa yukar tamamen tasfiye edildiini anlamakt ayz. Refet Beyin konumasnn kar ihtill ha reketleri hakkndaki ksmn zetliyerek alyoruz: Dzce - Hendek hattnn kuzeyindeki dalarda oraya ekilmi baz i nsanlar vard. Onlar henz aaya inme gvenliini ke ndilerinde bulmuyorlard. Artk bunlar da gelmiler, silhlarn brakmlar ve evlerine ekilmilerdir. Hatt bir ksm da Yunan kuvvetlerine kar mcadeleye girimilerdir. Fakat, burada bir hususa dikkat etmek ge rekir. Halkmz ok lftan bkmtr. Aklama ile propaganda ile bir netice alamayz. Bizim halk istiyor, istediiniz k adar syleyiniz, istediiniz kadar vazediniz. ok duyduk, i isteriz diyorlar. Yenihan, Tokat, Zile, Yozgat birka ay evvel batan aa bir isyan b lgesi hlini almt. Artk isyan sndrl mtr. Byk ynlar, byk si ynlar kalmad. Birtakm ufak ve mnferit eteler kalmtr. Onlar da Jandarma kuvvetleri tarafndan takip edilmektedirler. 367

367

2. DOU ZAFER
Byk Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paa 7 Haziran 1920 gn Mecliste u aklamay yapmt: Efendiler milli hududumuz dahilinde bulunan ve fakat mtareke hkmlerine uyularak aseker kuvvetlerimizin boaltm olduu sancan icabnda tekrar geri alnmas iin Yksek Heyetiniz cra Heyetine salhiyet vermiti. Fakat bu selhiyetin zamannn takdirini cra Heyetine terk buyurmutunuz. Ermeniler, eski hududun ilerisinde bulunan slm halka fevkalde zulm ve hakanlk yakmakla ve katlim icra eylemekte ve pek ok islmlar, pek sefil ve perian, acnacak bir halde bize snmakta, g etmektedirler. Bun dan dolay, icra Heyeti vermi olduunuz yetkinin kullanlmasna lzum ve mecburiyet duyacan zannetmekteyiz. Yksek Heyetinize imdiden bilgi olarak ar z ediyorum. Mustafa Kemal Paa Meclise bu bilgiyi verirken uzak gelecee ait ve zaman belli olmayan bir teebbsten sz etmi gibi grnyordu. Geri, Mecliste aklamamt, fakat ark Cephesinde Ermenilere kar taarruz iin hazrlk yaplmaktayd. ark Cephesi Kumandan Kzm Karabekir Paa, 30 Mays ve 4 Haziran gnlerinde bu taarruz iin hkmete teklifte bulunmutu. Karabekir Paann taaruz teklifi sebebe dayanyordu : a) O srada Erzurum'da bulunan ve Moskova'ya gitmesi gereken Trk delegasyonunun seyahat edecei Kars -Baku yolunu amak. b) Ermenilerin slm ahaliye yaptklar zulm ve katlim durdurmak, c) Ermeniler ilk frsatta Erzurum'u da ellerine geirmek iin teebbslerde bulunacaklarndan, Ermeni ordusuna kar stn ve elverili bir durum almak ve esasen 368

368

Breslitovsk ve Batum andlamalar ile Trkiye'ye braklan Elviyei Seise'yi igal etmek. Hkmet bu teklifi inceleyerek, zellikle nc sebepten dolay teklifi uygun bulmutu. 97 Cephe Kumandanlna 6 Haziranda, yani Mustafa Kemal Paann Meclise yukardaki aklamay yapmasndan bir gn nce, taar ruz hazrl iin emir verildi. Fakat, baz siyas sebeplerle, ordunun harekete gemesi geciktirildi. Bu arada. Grcler ve hele Ermeniler Dou Cephesinde Trk topraklarna ve ha lkna kar saldrlarn arttrmlard. Haziran ay ortasnda, Ermeniler Oltu'yu, Tuzla'y igal ettiler. Grcler de, 25 Temmuz'da k k bir mfreze ile Artvini aldlar. Ermeni ve Grc ordusunun bu faaliyeti ve Trk ky lerinin, kasabalarnn sk sk Ermeni basknna uramas buna karlk Trk Ordusunun pasif halde kalmas, Erzurum mebusunun bir nergesi ile Meclise intikal et tirildi. 2 Austos 1920 gn Meclis Bakanlna verilen bu nergede, Trk Ordusunun neden mukabele etmedii hkmetten soruluyordu. Mustafa Kemal Paa, Meclisin 14 Austos gnl otu rumunda bu nergeyi cevaplandrm ve niin taarruza geilmediini aklam tr. Mustafa Kemal Paa, uzun konumasnda 6 Haziranda orduya taarruz emri verildiini, fakat 20 Haziranda bu teebbsn durdurulduunu belirterek, bunun sebebini Sovyet Rusya ile olan likilere balam ve zetle yle demitir: Sovyet Cumhuriyeti Hariciye Nazr ierin'den bir mektup aldk. ierin mektubunda; Ermenistan, Acemistan ve Trkiye hudutlarnn tesbitinde Rus Sovyet Hkmetinin araclyla meselenin siyaseten hallinin mmkn olduunu bildiriyordu. Aldmz dier haberler ve rapor lardan da Rus Hkmetinin, bizim Ermenilere taarruz et memizi istemediklerini anlamtk. Fakat sancaa Ordumuzun girmesi Ermenistana taarruz anlamna gelmeyecei iin ark Ordusu Kumandanna askeri harekete devam etmesini ve bu hususta acele etmesini emrettik. Bundan birka gn sonra, Rusya 'dan bize bir elilik heyeti gelmekte olduunu ve heyetin Kars zerinden trenle hareket ettiini haber a ldk. Rus Sefaret Heyeti ile halen Erzurum' da bulunan bizim heyetimiz buluup grmelerine kadar askeri hareketi durdurduk.
******************************************************** 97 - T.B.M. Meclisi Zabt Ceridesi, Cilt III. S. 185. 369

369

Mustafa Kemal Paa, Sovyet Rusya'nn Kafkas politi kasn, Trkiye'nin Rusya ile olan likisini, iki memleket arasndaki dostluktan beklenen fayday uzun uzadya aklayarak Ermenilere yaplmas dnlen taarruzun po litik sebepler ile imdilik geri brakldn belirtmitir. H kmetin Dou politikasnn Bolevik Rusya'nn politikas na paralel olarak dnldn anlatrken gerek Mecliste, gerek kamuoyunda yanl bir kan uyanmasndan endi e eden Mustafa Kemal Paa, bir vesile ile sz Boleviklie getirerek yle demitir: Bizim noktai nazarlarmz, bizim prensiplerimiz cm lece malmdur ki, Bolevik prensipleri deildir ve Bolevik prensiplerini milletimize kabul ettirmek iin de imdiye kadar hi dnmedik ve teebbste bulunmadk. Bizim itikadmza gre; milletimizin ykselmesi gvenliinin salanmas kendi direnme yetenei ile mtenasip olan noktai nazarlardr. Fakat esas itibariyle tetkik olunursa bizim noktai nazarlarmz -ki halklktr- kuvvetin, kudretin, hakimiyetin, idarenin, dorudan doruya halka verilmesidir, halkn elinde bulundurulmasdr. Yni phe yok ki, bu dnyann en kuvvetli bir esas, bir prensiptir. Elbette byle bir prensip Bolevik prensipleri ile atmaz. Vaka bize milliyeti derler. Kald ki yle milliyetileriz ki, bizimle i birlii yapan btn milletlere hrmet ve riayet ederiz. Onlarn btn milliyetlerinin icapaplarn tanrz. Bizim milliyetiliimiz herhalde milliyetilik deildir ve bahusus biz slam olduumuz iin, slmiyet noktai nazarndan bizim mmetiliimiz vardr ki, milliyetiliin izmi olduu dar daireyi bir sahaya nakleder ve bu itibarla bu noktai nazardan bizim istikametimizde Bolevik istikameti grlebilir. 98 Sovyet Rusya'nn, Polonya'daki muharebeler iin, Kafkasya'da bulunan ordularnn nemli bir ksmn nakletmeleri zerine Grcistan, Ermenistan ve Azerbeycan askeri faaliyetlerini arttrmlard. zellikle Ermenilerin davran, Rus hkmetini kzdrmt, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti, Rusya'nn bu elverili durumu ve Ermenilerin ii aztmalar sebebiyle Dou, ordusunu 28 29 Eyllde ileri harekete geirdi. Dou taarruzu bu suret le balam oluyordu. Dou onlusu Kumandan Kzm Karabekir Paann gnderdii ilk harb raporlar, Meclisin 29 Eyll 1920 gnl toplantsnda okundu. Karabeki r
********************************************************** 98 - T.B.M. Meclisi Zabt Ceridesi Cilt III. S. 189 370

370

Paann Mecliste okunan raporlarndan bazlar, bu taar ruzun gerekesini ve nasl gelitiini gstermesi bakmndan aaya aynen alnmtr 99 Ermenilerin imdiye kadar vaki olan taarruz ve tecavzkrane hareketlerine mukabelede bulunmadk ve muhaberat ile dostluu ihll edecek hallerin izalesine ve iyi mnasebetler tesisine altk. Fakat, Tanak Ermeni leri hsnniyet ve samimiyetle yaplan teklifimizi kabul et mediler. Her tarafta islam halka kar teden beri yapmakta olduklar tecavz ve zulmleri daha ziyade arttrdlar. Askeri ktalarmza da tecavz ve taarruzlarda bu lundular. Son zamanlarda Kulp, Kazman ve Oltu cihet lerindeki slmlar katliama baladlar. Hudut civarndaki ktalarmza mtemadi taarruzlar yaptlar. Bu hal ve vaziyet karsnda askeri vaziyetimizi slh ve mdafaamz sebeplerini temin etmek maksadyla mukabil bir hareket mecburiyetinde kaldk ve 28 Eyll 1920'de h arekete getik. Ktalarmz muharebe ile ve muvaffakiyetle hareketlerine devam etmektedir. Ktalarmz 6,30 da Sllrp Ha Da, zmir, orum, Ayderesl Da, Camar Da, Beldum Gedii, emlin Ta Dan zaptetmitir. Muvaffakiyetle ileri har ekete devam ediliyor. Ermenilerden gece basknnda 2 top ve 1 maki neli tfek alnmtr. Taaruz gerekten baar ile gelimekte idi. 29 Eyll de Sarkam, 30 Ekimde Kars, 7 Kasmda Gmr zaptedildi. Bu hareketle ulalmak istenen h edef, yni Elviyei Selse'nin kurtarlmas elde edilmiti. Dou Seferi, Genel Ku rmay Bakan smet Beyin 9 Ekimde Mecliste syledii gibi, alacak kadar az kayp vererek baarlmt.100 Dou taarruzu, Anadolu htillinin ilk asker zaferi dir. Mecliste ve btn memlekette byk yanklar yaratmtr. Anadolu'nun birok yerinden halk, Meclise ve Dou ordusuna tebrik telgraflar gndermitir. Bat cephesinde Yunan taarruzu ile doan znt, Dou Seferi ile bir lye kadar giderilmi, halkn morali zerinde olumlu bir etki yaratlmtr. Ermeniler ile 3 Aralk 1920 gn Gmr Andlamas imzaland. Bu andlama Anadolu ihtillinin ilk siyas zaferi idi. 1877 - 1878 Osmanl - Rus harbi ile Trkiye'den
********************************* 99 - T.B.M. Meclisi Zabt Ceridesi Cilt III. S. 372 373. 100 - Zayiat iin Bak. S. 110. 371

371

ayrlan Elvlyei Selse, artk kesin olarak Trkiye'ye katlm oluyordu. Birinci Dnya Harbi yenilgisinden sonra Dou Anadolu'da kurulmasna allan Erm enistan ise bir hayal olmutu, tilf Devletlerinin Trkiye hakkndaki plnlarnn bir safhas bylece akim kalmt. Dou Zaferi ve Gmr andlamas Douda daha baka anlamalara yol aacakt. 101 Byk Millet Meclisinin 4 Aralk gnl toplantsnda Hariciye Vekili, Gmr Andlamasn imzaladn Mec lise bildirmi ve andlamann esaslarn aklamtr. Gmr andlamasnn balca hkmleri yledir: Osmanl, Rus ve btn cihan istatistiklerinin ve mstakar olan itimai vaziyetin gsterdii vehile, Os manl hududu dahilinde Ermeni ekseriyetini havi hibir arazi paras mevcut deildir (Ma dde 3). Trk - Ermeni hududu yle tesbit edilmiti 102 (Madde 4.) Ermeni devleti ancak i asayii Balyacak kadar asker ve jandarma bulunduracakt (Madde 6.) Ermenistan bir i taarruza urarsa ve talep ederse Trkiye Byk Mi llet Meclisi Hkmeti Ermenistan Cumhuriyetine Silhl yardmda bulunacakt (Madde 7.) Birinci Dnya Harbi iinde dman ordusuna ka tlarak Trkiye'ye kar silh kullanm veya igal altndaki Trkiye topraklarnda ktallere itirak etmi olanlar hari, Ermeni muhacirleri en ge 6 ay iinde Trkiye'ye dne bileceklerdi (Madde 7-8.) Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti, insan esaslara fazla ball sebebiyle Ermenistan'dan muha rebeden dolay tazminat istemekten vaz gemitir (Madde 9.) Ermenistan Hkmeti Trkiye Byk Millet Mec lisi Hkmeti tarafndan kesin olarak reddedilmi olan Sevr Muahedesini keenlemyekn addettiini kabul ve iln eder (Madde 11.) Ermenistan Cumhuriyetine ait arazide yayan Mslman halkn h ukuku msun ve mahfuz tutulacak, cemaat tekilt yaplmasn, mftlerin dorudan doruya
******************************************* 101 - 16 Mart 1921'de Moskova Andlamas, 13 Ekim 1921 Kars Andlamas. 102 - Aa yukar imdiki dou snrmz.

372

islm cemaati tarafndan seilmesini ve ba mftnn Trkiye B yk Millet Meclisi er'iye Vekleti tarafndan tasdikini Ermeni Devleti kabul eder (Madde 12.) Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti, Ermeni Devletinin istikll ve tamamiyeti mlkiyesine halel gelmemek artiyle Ermenistan Cumhuriyeti iinde askeri tedbirler alabilir (Madde 13.). Bu zafer ile Milli Mcadelenin ve stikll Harbinin bir cephesi kapa nm. Anadolu htillinin de 1920 yl ortalarnda geirdii tehlikelerden sonra prestiji artm oluyordu. Asl harbi Batda yapacak olan Trk Ordusu, arkas emin olarak dvecek ve Doudaki birlikler den bir ksm Bat cephesine nakledilebilecekti. Bundan ba ka, Rusya'dan gelecek yardmlar iin, yol alm bulunuyordu. 373

373

3. KUVAY MLLYEN N TASFYES


Reit, Tevfik ve Ethem.. Bu silhor karde, Ku vayi Milliyenin en usta efleridir. Ethem dana ok n yapm olmasna ramen, dier iki byk kardeinin nemini kmsemek mmkn deildir. Kuvayi Seyyare nn ortak maldr. Asl kumandan Ethemdir fakat byk milis tekiltna bazen Reitin, bazen da Tevfik'in kumanda ettii olmutur. Kuvayi Seyyarenin idaresinde sava teknii bakmndan yetki ve stnlk Eth em'de, genel politika bakmndan sz Reittedir. Ortanca karde Tevfik'in ar basan belli bir yn yoktur. Daima Kuvayi Seyyare ile bulunmu ve Ethem'e zaman zaman veklet etmitir. Reit, Harbiyeyi Mustafa Kemal Paadan bir yl nce bitirmi ve piyade yzbas iken ordudan ayrlmtr. Fakat, belki macerac yaratlta, belki de iyi bir Osmanl vatanseveri olduu iin btn savalara katlm ve Birinci Dnya Harbi sonunu, yetimi bir milis kumandan olarak bulmutur. Reit, Trablusgarp'da, Bat Trakya'da ve Birinci Dnya Harbinde, ttihat ve Terakki'nin birinci snf sava kadrosu iinde yer alm olmann gururunu tayordu. Haksz da deildi. O an birok nemli kiilerini, bu kadroya dahil olduklar iin, yakndan tanm, kendileriyle arka dalk etmi ve artlarn icab, onlardan iltifat grmt. Ayrca, bir erkez beyzadesinin btn zelliklerine sahipti. Milli Mcadelede, Reit, Tevfik ve Ethem kardelerin takndklar isyanc tavr, Kuvvayi Seyyare ile elde ettikleri baarlar sebebiyle mardklarna atfedilir. Halbuki bu zaaf, Reitin karakterinde mevcuttur. Tabiat itibariyle idaresi g, idraki ve terbiyesi kt. marur ve mark bir kimse idi . Bu sebeple, yalnz Mill Mcadelede deil, da374

374

ha nceki savalarda da tatsz olaylar yaratm ve bera ber bulunduu kimseleri zmtr. Ordudan yetimi olduu hlde, Reit asln oktan unutmu ve daha Balkan Harbi sralarnda subay aleyhtar kesilmitir. 1913 de yazd resm bir yazda Cenabet zabitler diye subaylar tahkir etmekten ekinmemitir. 103 Mill Mcadelede nizam orduyu istemeyii ve subay d manl bu kadar eski bir gemie dayanmaktadr. Tam bir basit eteci ma nt ile silhla olur salh diyen Reit, bu grn Trkiye Byk Millet Meclisinin 19 Austos 1920 gnl nc oturumunda da ifade etmitir. Son Osmanl Meb'usan Meclisinde de meb'us olarak bulunduu hlde, Trkiye Byk Millet Meclisinin ne iin toplandn, ne yapacan idrak etmedii her eyin yalnz silhla halledileceini sand aadaki konumasndan anlalmaktadr: ... Burada bir hkmet heyeti var. Bir cra Heyeti var. Bendenizce, hepimiz dalalm. Lzm olan vazifeyi mntakalarmzda tamamiyte zerimize alalm ve bunlar burada vazifeleriyle megul olsunlar. Hatt mmkn ise silahl olarak bir ey yapalm. zet olarak memleketimiz lehinde propaganda yap alm. Sonra, muhterem arkadalar, bu he yet, bu erefli yeleri, birok memleketlere, Avrupaya, Fransa'ya, Amerika'ya benzetiyorlar. Biz hi birine benzemeyiz. Biz, istiklli, namusu, haysiyeti, milli haysiyeti ayaklar altna alnmak zere hcuma uram bir milletiz. Byle olan bir millet burada esassz diyeceim affedeceksiniz nk yle gryorum. Pek yle lzumlu olmayan eylerle ne iin kendimizi megul edelim ve esas l eyleri brakalm? Ksacas bizim zerimize den en byk vazife; he pimiz silhl olarak dalalm, o drdnc maddedeki iki kii de fazla. Bir belli zaman tyin edelim. ki, yahut drt ay sonra geleceiz, sizi kontrol edeceiz diyelim. Hk meti brakalm gidelim. Milletin ruhuna, hayatna ait olan i asl taradadr ve tfengin ucund adr... Birer kii kalsn, kontrol mahi yetinde hkmeti. Ona da lzum yoktur bendenizce, fakat, bu kadar bir heyetin burada kalmas ve dier erefli ye lerin btn cephelere gitmesi, ite bendeniz bunu teklif ediyorum.
************************************************************* 103 - Tevfik Byklolu, Trakya'da Milli Mcadele Cilt II. 375

375

Ethem, Birinci Dnya Harbinin balangcnda kanun (inzibat) avuu ol arak Harbiye Nezaretinde bulunmu ve daha sonra ran ve Azerbaycan'da htilaller karmak zere hazrlanan milis kuvve tlerinde almtr, Ethem'in Kuvayi Milliye Kumandanlnda gsterdii stn baarda, daha nce asker ve milis olarak geirdii tecrbelerin rol byktr. Ethem, fizik yaps kadar karakteri ve davran ile de gerek erkez tipinin bir rneidir. Terbiyesi, saygs, gu rurunu gizleyen mtevazi grn ve cesareti ile, beraber bulunduu kumandanlara kendisini sevdirmi ve hatt bir ounu etkisi altna almtr. Ethemin shhati bozuktu. Cierlerinden rahatszd. Biraz da bu sebeple mariz bir psikolojiye sahipti. Merhametsiz ve zalimdi. Bu hlinin, baarsnda phesiz byk rol olmutur. Kendisine boyun emiyenleri insafszca cezalandrd iin kuvvetleri zerinde byk bir otorite kurabilmitir. savalarda, yine ayn sebeple amansz davranm ve gelip getii yerlerde mthi bir terr havas hkm srmtr. Eski bir subay olan (Piyade yzbalndan ayrlmtr) Tevfik de dier iki kardeinden daha az gaddar deildi. Devaml olarak Kuvayi Seyyare ile bulunduu iin Reit ve Ethem kadar dikkati ekmemitir. Fakat Kuvayi Seyyar enin kart olumlu ve olumsuz btn ilerde en az Reit ve Ethem kadar rol vardr. 1919 Haziran ay sonlarnda, yannda 8 atl olduu hlde Salihli, Alaehir blgesine gelen Ethem, ksa zamanda kuvvetini oaltm ve dier Milis Kuvvetlerini kendisine boyun emeye zorlayarak ya datm veya emri altna almtr. 1920 yl balarnda Bat cephesinin en byk milis kuvveti, Ethem'in kumandasnda bulunuyordu. Anzavur hareketinin, Adapazar, Dzce ve Bolu kar htill hareketlerinin, Yozgat ayaklanmasnn bastrlmas Ethem sayesinde mmkn olmutu. Ordu birlikleri, bu i savalarda baar gsteremiyorlard. Subaylar, nizam ve dzen adam olarak ne halka zulm yapp terr yaratabiliyorlar ve ne de askerlerin yama yapmasna gz yumuyorlard. Bu durum, Ordu ve Kuvayi Milliye ikiliinin yaratlmasna ve Ethem'in itibar kazanmasna, buna karlk ordunun bsbt n gzden dmesine yol amt. Daha baka sebeplerin de etkisiyle zaman, Ethem'in lehinde, ordunun aleyhinde i liyordu. Halbuki, Kuvayi Seyyare dman karsnda ordu gibi baarl olamyordu. Bu konuda Ethem ile beraber 376

376

muharebelerde bulunan 61. Tmen Kumandan Albay zzettin (Orgeneral zzettin allar) yle der: Kuvvei Seyyare kumandanlar, kendiliklerinden mu harebeye karar verirlerdi. Baarl olamaynca gene hi bir tarafa haber vermeyerek kaarlard. Bunlarla dman karsnda omuz omuza bulunmak bir endie idi. 1920 yl sonlarnda Ethem ve kardeleri, artk zaptedilmez olmulard. Byk millet meclisinin Anadolu'da otorite salamasna alp, byk hizmetler yaptklar hlde, imdi kendileri bu otoriteyi tanmak istemiyorlard, Kumandanlar ve subaylar Ethem'in tavrndan rahatsz ol makta ve teessr duymakta idiler. Bir kurmay subay, o gn tuttuu notlarda, btn ordunun gr saylmak gereken u mahedeleri tesbit etmiti. 104 Yozgat isyannn bastrlmas, kardeler kuvayi seyyaresinin her fe rdini zengin etmi ve kuvayi seyyarenin mevcudunu arttrmtr. Ethem ve ka rdeleri bu isyan bastrdktan sonra kuvvetleriyle birlikte Ankara zerinden geriye dndkleri vakit, Ankara'da kendilerine gsterilen te zahrlerle, Anadolu'nun hkmet merkezinde dahi biricik kuvvet, eref ve iktidar sahibi adamlar olduklarn grdler. Balkesir, Bursa, Adapazar, Dzce ve Hendek'ten sonra Anadolu'nun o rtasnda dahi at oynatarak hemen b tn garbi ve orta Anadolu'da an, hret ve nfuz kuran Ethem ve kardeleri, kendilerini milli htillin efendisi say makta hakl gryorlard. Onlar, Byk Millet Meclisinde dahi mhim tutarlara malik oldular. Belki de, dncelerine gre, btn milli Anadolu varl, Meclis ve Hkmet onlarn tfeklerinin kuvveti ile yayordu. Onlar tekrar cephede bir vazife almak zere Eskie hir'e gndermek bile nezket ve siyasetle halledilmi bir mesele oldu. Onlar, merkezi vaziyetle b ulunan Ankara'da kalarak, icabnda, Anadolu'nun dier taraflarnda zuhur edecek ihtillleri sndrmee hazr bir kuvvet olarak kal mak arzusunu izhar ediyorlard. Bununla kasdettikleri he def malmdu. Fakat vatani hamiyetleri mevzuubahs edilerek ve koltuklanarak Eskiehir'e, garp cephesi emrine hareket etmelerine muvafakat ettirildiler. Ethem, Garp Cephesi Kumandannn emrine girmeyi de izzetinefsine yediremiyordu. Fakat Garp Cephesi Komutan General Ali
********************************************* 104 Rahmi Apak'n notlan, Bak: Garp Cephesi Nasl Kuruldu, S. 158 -159. 377

377

Fuad'n hakimane siyaset ve hareketi sebebi ile gemi az ya almad. Ankara'dan Eskiehir'e gelen Kuvvei Seyyare hi kimseye mracaat etmeksizin, kendi konak subaylar vastasile keyiflerinin istedii en gzel evleri boaltarak sahiplerini ilerinden kovup yerletiler. Cepheye hareket etmezden nce biraz yorgunluk kardlar. Gnlerce gezdi ler, elendiler, at oynattlar. Yozgat'ta alp arptklar banknotlar, sar liralar, k adnlara mahsus asm takmlarn burada israfla sarfeylediler, kamlarn gmlettiler, kllarn savatlattrdlar, hesaplarn dzelttiler. General Ali Fuat, bu kuvvei seyyareyi Bursa cephesi ne ve negl civarnda Uludan arkndaki kylere yerle tirerek, bunlar cephede megul etmek ve Beyce mntakasndan Bursa zerine aknlar icras suretile onlarn kah ramanlklarndan istifade etmek istiyordu. Fakat onlar cid d ilere girmek arzu etmediler. Onlar Simav, Tavanl ve Demirci mntakasn istiyor lard. Bu mntakadaki halk, evvelce onlarn aleyhinde tezahrlerde bulunmulard. Bu halktan intikam almak lzmd. Bundan maada, buradaki dman kuvvetlerinin zayf ve dank olduklarn biliyorlard. Bu sebepten Eskiehir istirahati bittikten sonra Ktahya ve Demirci zerine hareket eylediler. Ve Abdullah isimli bir serseriyi de Ktahya'da mmessil veya vali ola rak braktlar. Kuvvei Seyyare, Simav ile Demirci arasnda tesadf ettii bir dman piyade taburunu geriye srd, ileri yrye devam etti. Birka gn sonra civarda bulunan birka blkle takviye edilmi olan bu dman mfrezesine taarruz etti. Buradaki muh arebeyi Kuvvei Seyyare gzel yapt. Bir taburdan fazla muntazam dman ku vvetlerini bozguna uratt. Dman yzlerce l ve on be kadar yaral ve yarasz esir brakarak, hafif ve ar makineli tfeklerile birok eya ve tehizat terkederek kat. Kuvvei Seyyarenin de zayiat vard. En ileri gelen reis lerinden Hafz Hseyin Bey ehit olmutu. Bursa ve Balkesir malbiyetlerinden sonra, kk mikyasta da olsa, bir dman mfrezesine kar istihsal "dilen bu muvaffakiyet Ethem ve kardeler inin hret ve nfuzunu yeniden ok arttrd. Bundan maada, muntazam ord unun, mecbur askerlik Sistemile tekil edilen kt'alarn artk bir i gremiyecei, maal asker, yni etecilik usulnn umum olarak tatbik, tabur, alay ve t menlerin lavedilmesi hakknda teden beri yaplmakta olan propagandaya bir kat daha kuvvet verildi. Artk, Eskiehir 378

378

sokaklarnda, aktan aa subayln ve mecburi ask erlik hizmetinin kaldrlmas lzumu hakknda akl eren ve ya ermeyen herkes barp sylyordu. ar ktan gelen Yeil Ordu tekiltna girmi olan biroklar da ayn propa ganday yapmakta idiler. Kuvvei Seyyareyi ve bandakileri nizam altna almak, bir ordu birlii gibi faydal hale sokmak iin ok ura ld. zellikle M. Kemal Paa, ii tatllkla idare ve halletmek istiyordu. Aylarca toplantlar yapld, heyetler gidip geldi, fakat hi bir sonu alnamad, icra Vekilleri He yeti 1920 Aralk ay sonunda durumu grerek u karara varmt: 1 Birinci Kuvvei Seyyare, dier btn askeri kta lar gibi kaytsz ve artsz Byk Millet Meclisinin kanun larna, Hkmetin emirlerine ve nizamlarna ballk ve saygyla sorumlu ve askeri disiplin ile kaytl dr. 2 Birinci Kuvvei Seyyare kumandanlnn askeri i lerden ve vazifelerden dolay btn teklifleri ve nerileri ancak emri altnda bulunduu kuma ndanla ve ad geen kumandanlk kanalyla icab eden makamlara duyurulur. 3 Bahsedilen iler ile uramak Genel Kurmay Bakanlna aittir. Bu karar, Kuvayi Milliyeni n tasfiye karar idi. Olaylar, hzla geliecek ve mukadder olan akibete gidilecekti. Garp Cephesi Kumandan smet Bey (nn) 29 Aralk 1920 gn Kta hya civarnda bulunan 61. Tmen Kuman danlna aadaki emri verdi. 1 Kuvvei Seyyare Kumandan Ethem imzasile bugn Meclis Bakanlna ve kumandanlara ekilen ak telgrafta Yunanllara kar ve memleketin kuvvet ve baarsn zayf gsteren bir lisan kullanarak Byk Millet Meclisi hakknda hrmet ve itaatle asla kabili telif olmayan isnat ve tecavzlerde bulunmakta ve stanbul'dan ge lip Anadolu'ya katlan heyetin gya uygun bar artlan getirdii gibi gerek d beyanat nerolunmaktadr. Bu be yanat kendileri tarafndan halktan para toplanmamasn, kendileri tarafndan asker al nmamasn ve halk hakknda idam cezasnn ancak istikll Mahkemeleri vastasyla mmkn ve infaz olunabileceini ve ordunun muntazam tekilatna ve disiplinine uyulmasn iddetle talep eden Byk Millet Me clisi Hkmetlerine kar alenen isyan mahiyetindedir. Bu hususta Byk Millet Meclisinden yeni bir emir 379

379

almad isem de ak olarak isyan ilan edenlerin her trl tecavzlere ve isyan etmelerine de bir mani kalmam demek olup, bu telgrafla gdlen gaye tpk Damat Ferit hkmetinin syledii gibi milletin mukavemetini kracak ve ord uyu datacak bir propagandaya giriildiini gstermektedir. syan hazrlklarnn hedef ve genilii ve zaman zaman ortaya kacak durumlara kar milletin asl gvencesi, ancak ordunun aldatmalara kar v atanseverce direnii, subaylar heyetinin gerek silahl tecavzler ve gerekse f esatlkla gelen tehlikelere kar uyank bulunmalardr. 2 Kuvayi Milliye askerlerine hayatlar iin tehlikeli olduu korkusunu vererek millet aleyhine muharebe etmek iin yemin ettirmitir ve ordudan ele geecek subaylarn ldrlmesini kararlatrmlardr. 3 Askerin konaklayaca ikamet mahallerinde halktan propagandaclar tayin etmilerdir. Gerek ad geen ler ve gerekse benzerleri fesatlk yapanlar ordu iinde yakalanr yakalanmaz derhal kuruna dizilmelidir. 61. Tmen Kuvayi Seyyarenin zerine yrrken, s met Paa, Ktahya'dan 31 Ocak 1921 tarihinde Kuvvei Seyyare Kumandanna Ethem Beyefendiyehitab ile yazd uzun bir mektubun sonunda yle diyordu : Byk mcadelelere girimi kiilerde hayat korku su olmaz. Fakat herhangi bir arpmann baar artlarn, daha nce dikkate almak gerekir. O rdunun size kurun atmayaca, baz ktalarn size iltihak edecekleri hakknda ihtimal olarak aldnz teminata itimat etmeyiniz. dareniz, altndaki hakiki kuvvetlerin miktar malum, 5000 olduu ii tilmi olmakla beraber, 10000 hesap ediyorum. Kuvayi Milliyeyi lavettiimiz ve ele geecek komutan ve askerlerin hayatlar tehlikede kandrmacalar ile herkesin mal ve cann mdafaa kaygusuna drld ve ciddiyetle yemin ettirildii ve klliyetli topu ve p iyade cephanesi biriktirdi iniz kabul edilmi, ksacas bu faraziyeler sn geni l de tutularak lazm gelen tedbir dnlmtr. Hi kimse size bu kadar ak kardelik yapmad. te ben, vazi yeti bu suretle hlasa ettikten sonra Byk Millet Meclisinin karan vehile uygun grdnz ekil ve tertipte Kuv vei Seyyare bandan ekilmenizi, hem erefiniz, hem de Kuvayi Milli ye mensuplar in faydal sayyorum. Bugn baka hal aresi kalmamtr. Karlkl grtmz zaman ne kadar ak su rette fikir belirttimse bu defa da yazl olarak ak ve 380

380

samimiyetle hakikati sylyorum. Bu telgrafmn bir ter tip eseri saylmas veya bir pazarlk sebebi yaplmas yan l olur. Baki son selm... Kuvvei Seyyare, ordunun bu tarihteki kuruluuna ve gcne gre bir tmen gibi kabul edilmekte idi. Kuvvei Seyyare Kumandanl kararghnda kurmay subaylar ve emir subaylar yard. Ordu birlikleri harekete getii srada Kuvvei Seyyarenin emrinde 159. Piyade Alay ile u mfrezeler bulunuyordu. Sar Mehmet Mfrezesi, Pehlivan Aa (Parti Pehlivan) Mfrezesi, Halit Bey Mfrezesi, Makedonya Mfrezesi, Alaca Mfrezesi, Kmil avu Mfre zesi, Arif Kaptan Mfrezesi, evket Bey Mfrezesi, Tahsin Bey Mfrezesi, Kaptan Naci Mfrezesi, Dr. Fazl Mfrezesi (Emet Mfrezesi), Bolevik Taburu. erkez Ethem emrindeki kuvvetlerin says kesin ola rak bilinmemekle beraber 5000 civarnda tahmin edilmekte idi. Kuvvei Seyyarenin tasfiyesi iin harekete geirilen kuvvetler ise unla rd: Bat Cephesinden 11. ve 61. Tmenler ile Svari Tu gay. (Kuvvetleri, 2000 tfek, 500 kl, 29 ar makineli t fek, 20 top). Gney Cephesinden 8. ve 23. Tmenler ile her biri ikier alayl 1. ve 2. Svari Gruplar. (Bu kuvvetlerin mevcudu 2000 tfek, 1600 kl, 38 ar makineli tfek, 9 top). 159. Piyade Alay da dahil olduu hlde Ethem'in emrindeki kuvvetlerin svari, piyade ve top bakmndan miktar u ekilde tahmin ed ilmiti: 2000 tfek, 1800 kl, 12 ar makineli tfek, 4 top. Fakat Ethem, 159. Piyade Alayna gvenmiyordu. Or dunun bir paras olan bu birliin; kendisi ile beraber orduya kar savaaca pheli idi. Bu s ebeple piyade alaynn subaylarn ve erlerini toplayarak durumu anlatt, istiyenlerin kendi ile kalabileceini, istemiyenlerin de git mekte serbest olduklarn syledi. Gerekten 159. Piyade Alay pek az istisnas ile Ethem ile kalmak istememiti. Kuvvei Seyyareye kar 29 Aralk 1920 gn balaya n hareket bir aya yakn srd. Hareketin uzamasna, araya Birinci inn Muharebesinin girmesi sebep olmutu. Yunanllarn Bursa'dan ileri yrye getikleri haberi alnnca Kuvvei Seyyare karsndaki birliklerin nemli ks m nn mevzilerine sevk edilmi ve yalnz 61. Tmen 381

381

Ethem'in karsnda braklmt. nn muharebelerinden sonra, bu kuvvetler tekrar Kuvvei Seyyareye kar sevk edildi. Kuvvei Seyyarenin tasfiyesinde en byk yk, 61. Tmen ve bu Tm enin Kumandan Albay zzettin (allar) tamtr. Ethem'in emrindeki mfr ezelerden bir ksm yaplan muharebeler sonunda dalm, bz kk gruplar orduya iltihak etmi veya yakalanarak zararsz hle geti rilmilerdir. Yalnz Parti Pehlivan, mfrezesi ile Ethem'den ayrlm, Ayvalk blgesine ekilerek, dman gerilerinde, Mill Mcadelenin sonuna kadar Yunanllara kar dmtr. Vatansever bir komiteci olan Parti Pehlivan bu suretle gnahn affettirmek istemitir. Kuvvei Seyyarenin zerine yrmeden nce, Demirci Efe kuvvetleri tasfiye edilmiti. Bu iki Milis Kuvvetinin birlemesinden endie edildii iin, daha az gl ve tasfiyesi kolay olan Demirci Efe kuvvetlerine 15 Aralk 192 0 sabah afakla beraber Albay Rafet Bey bir baskn yapmt. Demirci Efe, bu baskndan Vakti ile haberdar edildii iin yanna kk bir kuvvet alarak bulunduu kyden kam ve sonra kendisine, bir kenara ekilip oturma m saadesi verilmitir. Demirci Efenin yars svari, yars pi yade olmak zere 800 kadar bir kuvveti vard. Bu kuvvetin bir ksm dalm, kalan ordu birlikleri iine alnmtr. Bylece Anadolu htillinin en g meselesi halledil mi oluyordu. Kuvayi Milliyenin zararsz ve kk mfrezelerine dokunulmad. Bu mfrezeler yava yava ve bir pln dahilinde urdu birlikleri ieris inde eritilmeye alld. Sakarya Muharebesi sonuna kadar Bat Anadolu'da birok Kuvayi Milliye Mfrez esi Milis Kuvveti olarak bulunmu ve dmana kar savamtr. Ancak, Sakarya zaferinden sonra btn Milis Kuvvetlerinin tasfiyesine muvaf fak olunabilmitir. BRNC CLDN SONU

382

KAYNAKA
1. Prof. Dr. Yavuz ABADAN, Trk inklab Tarihi Notla r Ankara 1956. 2. Akszc HSN, istiklal Harbinde Kastamonu Kastamonu 1933. 3. Halide Edip ADIVAR, Trkn Atele mtihan an Yaynlan, stanbul 1962. 4. Ahmet AAOLU, htill mi nklp m Aaolu Klliyat: 5, Ankara 1942. 5. Samet AAOLU, Kuvayi Milliye Ruhu Nebiolu Yaynevi, Birinci Bas, stanbul. 6. Abdlhalit AKIN, Atatrk'n D Politika ilkeleri ve Diplomasisi inklp ve Aka Kitabevleri Koli. ti., stanbul 1964. 7. Emekli Orgeneral Fahrettin ALTAY, istikll Harbimiz de Svari Kolordusu nsel Kitabevi, ikinci Bask, stanbul 1949. 8. Rahmi APAK, istikll Savanda Garp Cephesi Na sl Kuruldu stanbul 1942. 9. Damar ARIKOLU, Hatralarm stanbul 1961. 10. Prof. Dr. Fahir ARMAOLU. Siyasi Tarih Ankara 1942. 12. ATATRK'n Sylev ve Demeleri, Trk inklp Ta rihi Enstits Yaynlar: 1. Cilt: I, stanbul 1945; Cilt II. Ankara 1952: Cilt: III Ank ara 1954. 13. ATATRK'n Nbet Defteri (1931 - 1938), Trk nklp Tarihi Enstits Yaynlan: 8, Ankara 1955 (Topla yan: zel ahin Giray). 14. Falih Rfk ATAY, ankaya (Atatrk Devri Hatralar) - Dnya Yaynlar, No. 5. 15. Hikmet BAYUR, Atatrk (Hayat ve Eseri) Cilt I, Ankara 1963. 16. Yusuf Hikmet BAYUR, Yeni Trkiye Devletinin Hari ci Siyaseti, stanbul 1934. 383

383

17 Yusuf Hikmet BAYUR, Trk nklb Tarihi. Cilt: III (1914 - 1918 Genel Sava) Ksm 1-2 ve 3, Trk Tarih Kurumu Yaynlarndan VIII. Seri No. c, 14. e., Ankara 1953, 1955, 1957. 18. Cevat DURSUNOLU, Milli Mcadelede Erzurum. 19. Tevfik BIYIKLIOLU. Trakya'da Mill Mcadele Trk Tarih Kurumu Yaynlarndan VIII. Seri No. 25 ve 25. a.. Cilt: I, Ankara 1955; Cilt: II Ankara 1956. 20. Tevfik BIYIKLIOLU, Atatrk Anadolu'da (1919-1921) Trkiye i Bankas Atatrk ve Devrim, Seri No. 7, Ankara 1959. 21. M. Cemil BLSEL, Lozan stanbul 1933, Cilt: MI. 22. Norbert von BISHOFF, Ankara (Trkiye'deki Yeni Oluun Bir iz ah) eviri: Burhan Belge, Ulus Gazetesi Tercmeler Ktphanesi, No. 9, Ankara 1936. 23. General Fahri BELEN, Byk Trk Zaferi Ankara 1962. 24. Prof. Dr. Mahmut Esat BOZKURT, Atatrk htilli (Trk inklb Tarihi Enst its Derslerinden) stanbul niversitesi Yaynlan, inklp Enstits, Say: 160, stanbul 1940. 25. General Ali Fuat CEBESOY, Mill Mcadele Hatralar Vatan Neriyat, stanbul 1953. 26. General Ali Fuat CEBESOY, Moskova Hatralar Vatan Neriyat, stanbul 1955. 27. General Ali Fuat CEBESOY Siyas Hatralar Vatan Neriyat, stanbul. 28. CEMAL PAA'nn Hatralar Selek Yaynlar, stanbul 1959. 29. Emekli Orgeneral Ali Fuat ERDEN, Atatrk stanbul 1952. 30 Do. Dr. Mehmet GNLBOL Dr. Cem SAR, Ata-uk vr Trkiye'nin D Politikas (1919 - 1938), Mill Eitim Bakanl Yayn, Atatrk Serisi No. 5, stanbul 1963 31 Emekli Svari Albay erif GORALP, istikll Savann Yz stanbul 1958. 32 hsan DKUT, Miralay ehit Nazm Bey stanbul 33 Cell Nuri (LER), Trk inklb Suhulet Ktphanesi 34 Prof.Dr Suhpi Nuri LER, Siyasi Tarih Yksek ktisat ve Ticaret Mektebi Yaynlarndan, No. 45, stanbul 1941 384

384

35. Mahmut Kemal NAL, Osmon.li Devrinde Son Sadra-zamlar Mill Eitim Bakanl Yaynlar, Maarif Matbaas, stanbul 1940. 36. Cevdet Kerim NCEDAYI, Trk istikll Mcadelesi Konferanslar Maarif Vekleti Yayn, Devlet Matbaas, stanbul 1927. 37. NON'nn Sylev ve Demeleri Cilt: I, (1919 -1946) Trk Devrim Tarihi Enstits Yaynlar 2, stanbul 1946. 38. Yarbay SMAL HAKKI, Yunanllarla istikll Harbi (Ta biye ve sevklcey noktai nazarndan tetkik) Harbiye Mektebi Matbaas, stanbul 1931. 39. ilyas Sami KALKA VANOGLU, Milli Mcadele Hatra larm stanbul 1957. 40. Kzm KARABEKR. istikll Harbimiz Trkiye Yaynevi, stanbul 1960. 41. General Sami KARAMAN, istikll Mcadelesi ve En ver Paa zmit Sellloz Basmevi 1949. 42. Yakup Kadri KARAOSMANOLU, Ergenekon Cilt: i-II, stanbul 1929. 43. Yakup Kadri KARAOSMANOLU, Vatan Yolunda (Mil l Mcadele Hatralar) Selek Yaynlar, stanbul 1958. 44. Sleyman KLE, Mareal Fevzi akmak, ikinci Ba sl, Cilt: l-ll, stanbul 1953. 45. MEVLANZADE RIFAT, Trkiye inklbnn i yz Halep 1929. 46. Yunus NAD, Birinci Byk Millet Meclisinin Al ve syanlar Sel Yaynlar, Atatrk Ktphanesi: 10, stanbul 1955. 47. Yunus NAD erkes Ethem Kuvvetlerinin haneti Sel Yaynlar, Atatrk Ktphanesi: 16, stanbul 1955. 48. Abidin NESM. Trkiyenin Tekml Hamlesinde Ziya Gkalp Sebat Basmevi, stanbul 1940. 49. Recep PEKER, nklp Dersleri Notlar, Ankara 1936. 50. Prof. Edmond ROSSIER, Avrupann Siyasi Tarihi (1815 -1919) - eviri: Ali Kemal Akst, stanbul 1954. 51. Emekli General Ali hsan SABS, Harb Hatralarm, Ankara 1951, Cilt: V. 52. SADR ETHEM, Trk inklbnn Karakteri Maarif Vekleti Yayn, Devlet Matbaas, stanbul 1933. 53. General Liman von SANDERS, Trkiyede Be Sene Osmanl Genel Kurmay Bakanl, Harp Tarihi Yaynlarndan, stanbul 1921. 54. Galip Kemal SYLEMEZOLU, Hariciye Hizmetinde 385

385

30 Sene IV. cildin son ksm, stanbul 1955. 55. Galip Kemali SYLEMEZOLU, Yok Edilmek stenen Millet (L'assassinat d'un Peuple) Selek Yaynlan, stanbul 1957. 56. Prof. Bahri SAVCI Prof. Dr. Yavuz ABADAN, Tr-kiyede Anayasa Gelimelerine Bir Bak Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar No. 76, Ankara 1959. 57. TALAT PAA'nn Hatralar Gven Yaynevi, stanbul 1946. 58. Samih Nafiz TANSU, 2 Devrin Perde Arkas (Albay Hsamettin Ertrk'n Hatralar) Hilmi Kitabevi, stanbul 1957. 59. TARH VESKALARI DERGS. Maarif Vekleti Yayn lar. 60. Dr. Tark Z. TUNAYA, Trkiye'de Siyasi Partiler stanbul 1952. 61. Ali Fuat TRKGELD, Grp iittiklerim II. Basl Trk Tarih Kurumu Yaynlarndan II. Seri, No. 15, Ankara 1951. 62. Ali TRKGELD, Mondros ve Mudanya Mtarekeleri nin Tarihi Trk Devrim Tarihi Enstits Yaynlar: , 7, Ankara 1948. 63. Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi, Clit: 1 -28. 64. Hilmi URAN, Hatralarm Ankara 1959. 65. Esat URAS, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi Ankara 1950. 66. Ali Saib URSAVA, Kilikya Facialan ve Urfa'nn Kurtulu Mcad eleleri Ankara 1340 (1924). 67. Dr. A. Halk OLMAN, Trk - Amerikan Diplomatik Mnasebetleri (19391947), Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar No: 128-110, Ankara 1961. 68. Ruen Eref ONAYDIN, Atatrk (Tarih ve Dil Kurum lan Hatralar) Trk Dil Kurumu Yayn, Ankara 1954. 69. General Veysel ONVAR, istikll Harbinde Bolevik -lerle Sekiz Ay (19201921) stanbul 1948. 70. Yakn Tarihimiz (Dergi) Cilt: l-IV. stanbul 1963. 71. GENEL KURMAY BAKANLII HARB TARH DA RES YAYINLARI : 1 Harb Tarihi Vesikalar Dergisi. 2 Trk istikll Harbi, Cilt: I, Mondros Mtarekesi ve Tatbikat. 3 89 Sayl Askeri Mecmuann Tarih Ksm:

386

Yarbay Selhaddin, Birinci inn Muharebesi 1933. I 84 Sayl Asker Mecmuann Tarih Ksm: Orgeneral izzettin (allar), 61. Frkann Gediz ve Ktahya Muharebeleri, 1932. i 103 sayl Asker Mecmuann Tarih Ksm : Yarbay Sleyman zzet, 15. Piyade Tmeninin Azerba ycan ve imal Kafkasyadaki Hareket ve ve Muharebeleri, 1936. 107 Sayl Asker Mecmuann Tarih Ksm : Kurmay Yarbay Nami Malko, 1920 Ylnn Kur tulu Savalar, 1937. r 100 Sayl Asker Mecmuann Tarih Ksm : Kurmay Onyzba Fahri Aykut, Ktahya ve Es-ehir Muharebeleri, 1936. \ 96 Sayl Asker Mecmuann Tarih Ksm: Emekli Albay Mmtaz, istikll Savanda kinci Kolordu, 1935. 140 Sayl Asker Mecmuann Tarih Ksm: Korgeneral Baki Vandemir, Trk istikll Harbinde Sakaryadan Mudanyaya Kadar, I. Ksm, 1946. ) 134 Sayl Askeri Mecmuann Tarih Ksm: Kurmay Albay Huis Bayko, Sakarya Meydan Muharebesi, 1944. I 108 Sayl Asker Mecmuann Tarih Ksm: Kur. Yzb. F.S.T. Saner, stikll Savanda III Kolordu, I. Safha, Mrettep Kolordu, 1938. I 102 Sayl Asker Mecmuann Tarih Ksm: Binba Kzm Ara, istikll Savanda Kocaeli Blgesindeki Harekt, 1936. I 86 Sayl Asker Mecmuann Tarih Ksm : Orgeneral izzettin (allar), Sakarya Meydan Muharebesinde 1. Grub, 1932. I 079 Sayl Asker Mecmuann Tarih Ksm: Kurmay Yzba Fahri Aykut, istikll Savanda Drdnc Kolordu, 1935. | mm 113 Sayl Askeri Mecmuann Tarih Ksm : Kurmay Albay Mmtaz Ulusoy. stikll Savan da II. Kolordunun Harekt. 1939. I m 104 Sayl Askeri Mecmuann Tarih Ksm : Imekll Albay M efik (Aker.) istikll Harbinde 7 Tmen ve Aydn Milli Cidali, Cilt l-lll, 1037. f mm Korgeneral Baron Kress von Kassenstoln, Tk UM

387

You might also like