PAMUKLU MALZEMENN BOYANMASI GR Pamuk ve genel olarak selloz elyaf; - Reaktif, - Direkt (substantif), -Kp, - Kkrt, - ndigo, - Naftol,

- Pigment boyarmaddeleri ile renklendirilirler. Burada en ok kullanlan boyarmadde reaktif boyarmaddelerdir. Bu boyarmadde gruplarnn yannda, bugn iin nemi kalmayan; - ndigosol, - Oksidasyon ve - Diazolama boyarmaddeleri de selloz elyafn boyayan boyarmaddelerdir. Selloz elyaf, byk lde anyonik boyar-maddelerle ve bazik ortamda boyanrlar. Baz varlnda selloz aadaki ekilde yklenir; Seli - OH + OH- Seli O- + H2O Boyarmaddelerin selloz elyafna balanmas; - Direkt, kp, kkrt, naftol boyarmaddelerinde adsorbsiyon, - Reaktif boyarmaddelerde kovalent (kimyasal) balarla gerekleir. Adsorbsiyon esasna gre balanmada; dipol kuvvetleri, H- kprleri, Van der Waals kuvvetleri etki eder. Reaktif boyarmaddeler selloz liflerine kimyasal balarla balanrlar. Bu da, boyamann zellikleri asndan nem tar. Boyarmadde snflar ile pamuun boyanma ekli ve metodlar her bir boyarmadde ile ilgili balklarda verilmitir.

Selloz elyafnn boyanmas u admlarda gerekleir: 1- Amorf blgeler, intermiseler blgeler gibi liflerin kolay nfuz edilebilen blgelerine suyun girmesi ve ime, 2- Boyarmadde molekllerinin ve agregatlarn lif yzeyine adsorbsiyonu, 3- Boyarmadde molekllerine ve kk agregatlarn liflerin ierisine (kolay nfuz edilebilen blgelerine) difzyonu, 4- Boyarmadde molekllerinin lif iinde fiksaj, Flotte ile elyaftaki boyarmadde arasnda dinamik bir denge mevcuttur. Bu denge aadaki faktrlerce etkilenmektedir: 1- Boyanacak elyaf tr, 2- Boyarmadde snf, 3- Kimyasal maddeler ve yardmc maddeler, 4- pH deerinin boyama prosesi sresince sabit tutulabilmesi, 5- Flotte oran, 6- Boyama temperatr, 7- Boyama sresi. Pratikte optimal bir boyama prosesi gerekletirebilmek ve optimal bir boyama efekti elde edebilmek iin yukardaki yedi faktr kesinlikle gz nne alnmaldr. REAKTF BOYARMADDELER Reaktif boyarmaddeler; uygun koullar altnda, lif ile kimyasal reaksiyona girerek, kovalent (boyarmaddeler) ba kurma zelliine sahip tek boyarmadde snfdr. Pamuklu mamullerin boyanmasnda gnmzde yeterli haslkta ve en yaygn kullanlan boyarmadde eididir. Bu boyarmaddeler; haslklar, ok ynl kullanm olanaklar, parlak canl renkleri ile pamuklu sektrnde vazgeilmez bir neme sahiptir.

REAKTF BOYARMADDELERN ZELLKLER Reaktif boyarmaddelerin 1957'de bulunmas, kp boyarmaddelerinden sonra, pamuk boyaclnda ve basksnda grlmemi bir yank yaratmtr. Bugn ok eitli reaktif boyarmaddeler vardr. Bu boyarmaddeler nce selloz esasl lifler iin gelitirilmilerdir. Selloz ile direkt kimyasal ba oluturan reaktif boyarmaddeleri ilk olarak ICI (Zeneca) ve Ciba-Geigy firmasndaki kimyagerler retmilerdir. Reaktif boyarmaddeler pamuk, rayon, viskon, keten ve yn zerine parlak koyu nanslarda geni bir renk spektrumuna sahiptir. Boyarmadde grubu olarak azo grubu ieren reaktif boyarmaddeler andrma basklarda ok uygundur. SALLA Reaktif Boyarmaddelerin Kimyasal Yaps Reaktif boyarmaddeler, direkt boyarmaddeler gibi yksek lde suda znr boyarmaddelerdir. Ancak, direkt boyarmaddelerin tersine dk substantiviteye sahip olacak ekilde gelitirilmitir. Kovalent ban oluumu alkali ortamda olur ve bazen tersinir olabilir. Buharlama da boyar-maddenin fksajna yardm eder. Kovalent ban kuvveti, metal koordinasyon balarndan kuvvetlidir. Elektrostatik balar, hidrojen kprleri ve Van der Waals kuvvetleriyle oluan balar ok daha kuvvetlidir. Bunun sonucu olarak; reaktif boyarmaddeler ok iyi ykama, srtme ve k haslklar verir. Reaktif boyarmaddeler, genel olarak reaktif grubun kimyasal yapsna gre veya bu grubun kimyasal reaktivitesinin derecesine gre snflandrlrlar. Bunlar, direkt boyarmaddelerin kompleks molekllerinden daha basittir. Asit kloridler, vinilslfonlar, antrakinonlarm vinilslfon ve triazin trevleri v.b.'dir. Ynn amino gruplar, sellozun hidroksil gruplar ile reaksiyona girerler. En yaygn olarak kullanlan tipler azalan aktivi-teye gre u ekilde sralanr; 1- Diklortriazin (Procion M-Zeneca), 2- Diflorkloropirimidin (Diklorquinoksalin), (Levafix E - DyStar), 3- Vinilslfon (Remazol-DyStar), 4- Monoklortriazin (Procion H-Zeneca, Cibacron-Ciba), 5- Kloropirimidin (Drimarene-Clariant), 6- Akrilolamino (Primazine-BASF), 7- Monoflortriazin.
3

Reaktif boyarmaddenin kimyasal yaps; S -Kr-K-R S2 eklindedir. Burada; - znrlk salayan grup, Kr- Kromofor grup, K- Kpr grup, R- Reaktif grup, S1 Substitsyon reaksiyonu srasnda yer deitiren substitent, S2- Dier substitentlerdir. Reaktif Boyarmadde ile Selloz Elyaf Arasndaki Reaksiyon Reaktif boyarmaddeler selloz elyaf ile aadaki reaksiyona gre kovalent ba olutururlar. Bm - SO2 - CH = CH2 (vinilslfon grubu) + Sel. OH Bm - SO2 - CH2 CH2 O. Sel. Boyarmadde ile selloz liflerinin ba yapmasn salamak zere ok eitli yntemler vardr. Boyarmadde bir alkali zeltisinden tek adml emdirme, kurutma yntemi ile aktarlabilir ya da ntral bir zeltiden aktarlarak daha sonra ayrca alkali muamele uygulanabilir. Rengin inkiaf iin ayn zamanda s da kullanlr. Her durumda, kuma boyamadan sonra fikse olmam (boyarmadde banyosundaki su ile ba yapm olduu iin boyamada bir deeri olmayan), elyafa fiziksel balarla balanm boyarmaddelerin uzaklatrlmas amacyla iyice sabunlanr. Boyarmadde bnyesinde iki veya daha fazla reaktif grup bulunabilir, bu tip boyarmaddeler elyafla bifonksiyonel reaksiyona girerler. Sonuta; boyarmaddenin elyafla yapt ban ok salam olmas nedeniyle fikse edilmeleri de ok iyidir. Bu da, boyamann hasl ve boyarmadde verimi zerine etki eden nemli faktrlerden biridir. Reaktif boyamada istenmeyen yan reaksiyon, boyarmaddenin % 15-40'a kadar hidrolize olmasdr. Ancak son gelimeler, suya daha stabil boyarmadde retimi salamtr. Bifonksiyonel ve polifonksiyonel tipler bu adan avantajldrlar. rnein; Ciba firmasnn Cibacron C markalar bifonksiyonel etki gsterirler. Hem vinilslfon hem de monoflortriazin grubu ieren reaktif boyarmaddelerdir. Bu da, boyarmadde veriminin yksek olmasna neden olur.

Reaktif boyarmaddelerde yeni bir gelime % 97-98 verim ile boyamann mmkn olduu Cibacron LS (Ciba) boyarmaddeleridir. Bu boyarmaddelerde molekl sistemi modifiye edilmitir. Prensip; molekl ortasnda katlanabilir ( fleksibil), kendi etrafnda da dnebilen bir molekl bulunmasdr. Hareketli molekl selloz esasl mamullerde, elyaf iine daha fazla nfuz etmi boyamalar salamaktadr. Fikse orannn ok yksek ve hidroliz tehlikesinin hemen hemen hi olmad bu boyarmadde grubunda, 50-90 0C'de V saat boyama sresi ile zaman tasarrufu da salanmaktadr. lave bir avantaj, boyamalarn hi ard ilem olmad durumda bile yksek haslklar vermeleridir. Genelde, l scak sabunlama ve 2 souk durulama yeterlidir. Bu reaktif boyarmaddeler byk molekll olduklar iin, elyafa tutunma (adsorbe) hzlar da yksektir ve tuz gereksinimleri azdr. Cibacron LS reaktif boyarmaddeleri ile boyamada tuz tketimi, normal boyamalara nazaran % 80 daha dktr. Reaktif Boyarmaddelerin Reaktiflii Reaktif boyarmaddelerin lif ile reaksiyona girme koullan ve mekanizmas, boyarmaddedeki gruplarn reaktiflik derecesine bal olarak deiiklik gsterir. Boyarmaddenin aplikasyon zellii renk verici grup ve reaktif grup tarafndan belirlenmektedir. Reaktif grup ayrca reaksiyon sresi zerinde de etki sahibidir. Bu nedenle; diklorprimidin boyarmaddeleri, monoklortriazin grubu boyar-maddelerden daha hzl reaksiyona girerler, daha abuk boyarlar. Boyarmaddenin reaktiflii; heteroiklik halkaya, substituent grubun zelliklerine, dier substituentin zelliklerine baldr. ekil 18.28'de eitli reaktif boyarmadde markalar iin reaktiflik sras verilmitir. Reaktiflik, temperatr ve pH ile deiebilmektedir. 8-slfatoetilsulfon (vinilslfon) esasl Remazol boyarmaddeleri dnda tm reaktif boyarmaddeler, reaktif grup olarak heteroiklik halkal bileikler ierirler. Boyarmadde ile lif arasndaki kovalent ba, bunlardaki halkaya bal bir substitentin elyaf makromoleklndeki fonksiyonel gruplar ile yer deitirmesi sonucu oluur. Bu gruplar (-OH, -NH2, -SH) gruplardr.

eitli reaktif boyarmaddelerin selloz elyafna reaktiflii Reaktif Boyarmaddelerde Nans ve Substantivite Nans ve substantivite renk verici gruba baldr. Substantivite bir boyarmaddenin flotteden ayrlp elyaf zerine geip balanmas olaydr ve boyadan boyaya deiik gte olabilmektedir. Substantivite; temperatr, flotte konsantrasyonu, pH deeri, boyanacak materyalin yaps ile ok yakndan ilgilidir. Bunlarn deimesi ile, substantivite de buna bal olarak dk veya yksek arasnda hareket eder, deiir. Boyarmaddelerin materyale balanmam olan ksmnn ykama ile materyalden kolay veya zor ayrlmas da yine substantivite ile ilgili bir durumdur. Reaktif Boyarmaddelerin Snflandrlmas Reaktif boyarmaddeler, reaktif gruplarn reaktifliklerine gre grupta toplanacak ekilde zellik gsterirler. 1- Yksek reaktiflie sahip, soukta boyayan boyarmaddeler: Bu grup reaktif boyarmaddelere rnekler; Procion MX, Remazol, Drimaren R/K, Levafk E/EA/EN, Cibacron F boyarmaddeleridir. Diklortriazin (D.C.T), Diflorklorprimidin (D.C.C.P), Diklorkinoksalin (D.C.C) gibi gruplar soukta boyayan reaktif boyarmaddelerin reaktif gruplardr. Soukta boyayan reaktif boyarmaddeler iin temperatr 20-40C arasndadr.

Reaktiflik yksek olduu iin temperatr ykseltmeden ve alkali ilavesini arttrmadan elyaf ile ok kolay reaksiyona girerler. Bunlarn avantajlar; - Daha hzl boyama yapmak, - Daha az kimyasal madde tketimi, - Daha az enerji tketimi, - Yksek boyarmadde verimi, - Tekrarlanabilme olanann daha iyi olmas, - Ayn zamanda dk substantiviteleri yznden ykanmalarnn ok kolay olmasdr. Yksek scaklkta durulama yeterlidir. 2- Orta derecede reaktiflie sahip lkta boyayan maddeler: Esas olarak, bu grup snflandrma yaygn deildir. Genel olarak souk grupta deerlendirilirler. 3- Az reaktiflie sahip scakta boyayan boyarmaddeler: Bu tip monoklortriazin (M.C.T) veya triklorpirimidin (T.C.P) grubu ieren boyarmaddelerdir. Bunlara rnek markalar; Procion H-EXL, Cibacron E, Drimaren X/XN, Basilen E/P. Boyama temperatrleri 60-80C arasndadr, reaksiyon kabiliyetleri zayf olduu iin temperatr ykseltmek ve alkali ilavesini arttrmakla aktivite salanr. Scak boyamada temperatrn ykseklii nedeniyle ok dzgn boyamalar elde edilir ve boyarmadde nfuziyeti mkemmeldir. Bunlarn en byk avantajlar; - Hidroliz tehlikesinin az olmas, Daha iyi nfuz etmeleridir.

Depolama: Reaktif boyarmaddeler nemli ortamlarda hidrolize uradklar iin dikkatli bir ekilde skca kapal olarak depolamal, tartm srasnda kuru kak kullanlmaldr. Uygun koullarda depolandklarnda hemen hemen snrsz depolama mrne sahiptir ve 5-10 yl kullanlabilir. Reaktif Boyarmaddelerin Avantajlar - Ykama haslklar iyi, a haslklar mkemmeldir. Ykama haslklar katyonik ard ilem maddeleri ile arttrlabilmektedir.

- Parlak ve canl renkleri vardr. Reaktif boyarmaddelerle elde edilen renklerle, ancak asit boyarmaddelerinin ipek zerinde verdii sonu rekabet edebilir. - Reaktif boyarmaddelerin fiyatlar, direkt ve kp boyarmaddeleri arasndadr. - Yksek lde tekrarlanabilirlik mmkndr. - Dzgn boyama elde etmek kolaydr. - Renk paleti mkemmeldir. - Kombinasyon boyamalar (trikromi) iin uygundurlar. - Hemen hemen tm yar ve tam kontin metodlara gre uygulanabilirler. - Bu boyarmaddeler basit ve hzl aplikasyon teknikleri ekonomik adan nemlidir. Reaktif boyarmaddelerin fiyatlar, direkt ve kp boyarmaddeleri arasndadr. Reaktif Boyarmaddelerin Dezavantajlar Klor haslklar ve bazik zeltilere haslklar iyi deildir. Merserize, soda kaynatma, aartma gibi ilemlere dayankl olmadklarndan, terbiye grecek, iplii boyal kuma dokumada kullanlmazlar. Perboratl ykama haslklar baz vinilslfon tiplerinde ok iyi deildir. Zamanla renkte alma meydana gelir. Bazik ilemlerde, zellikle temperatr de yksek ise, liflere kovalent olarak balanan boyarmaddenin bir ksm kopar ve lifle reaksiyona girme yeteneini kaybeden boyarmadde ekline dnr. Reaktif boyarmaddelerle boyama ya da bask sonras ard ilemler uzun ve zaman alcdr. Dikkat gerektirir. Aksi takdirde ya haslklar dk olur. Ard ilemler reaktif boyama ve basklarda nemli bir maliyettir. Su ve atk su problemi getirir. Substantiflii dk olan boyarmaddelerde ard ilemler daha kolaydr. REAKTF BOYARMADDELERLE PAMUUN BOYANMASINA AT TEMEL BLGLER lkemizde pamuklu iin, gerek iplik, gerekse dokuma ve rme sektrnde en fazla kullanlan boyarmadde reaktif boyarmaddedir. Bunun nedeni; haslklarn yksek olmas, renklerin parlak ve canl olmas, nans zenginlii ile imalatnn da arad kaliteyi salamalarndan kaynaklanr.

Reaktif boyarmaddeler, suda znrlk salayc gruplar ierdiklerinden suda znrler ve boyama ilemi direkt olarak boyarmadde zeltileri ile yaplr. Direkt boyarmaddelerin pamuklu boyaclnda kullanm ekolojik nedenlerle snrlanmtr. DREKT BOYARMADDELERN ZELLKLER Molekl yaplar bakmndan byk bir ksm disazo ve poliazo boyarmaddeleri olan direkt boyarmaddelerle pamuk ve rejenere selloz liflerinin boyanmas ucuz ve basit bir ekilde yaplabilir. Direkt boyarmaddeler ucuz mallarda tercih edilmektedir. Ancak, siyah boyamalarda reaktif boyarmaddelerin fiyatlar nedeniyle (koyu tonlarda boyarmadde maliyeti artar) direkt siyah boyarmaddeler fazla kullanma sahiptir. Eko-tex 100 standartlarna gre, indirgendiinde kanserojen arilamin gruplar aa karan azo tipi baz direkt boyarmaddelerin kullanm yasaklanmtr. Direkt Boyarmaddelerin Avantajlar Suda znrler. Suda znmelerini yaplarndaki slfo gruplar, nadiren de karboksil gruplar salar. Buna gre substantif boyarmaddeler anyonik boyarmaddelerdir, Herhangi bir zel ilem yaplmadan lif tarafndan alnabilirler. Bu yzden direkt boyarmaddeler adn almlardr, Elyafa kar substantiviteleri yksektir, Boyanma ilemleri ok basittir, Boyama esnasnda kuvvetli pH deerleri ya da sert koullar gerekmediinden elyaf zarar grmez,
-

Direkt

boyarmaddeler

ucuzdur.

Ancak,

yksek

haslklara

sahip

ithal

boyarmaddeler ok ucuz deildir. Esas olarak direkt boyarmaddelerin maliyet avantajlar daha konsantre olmalar ve daha koyu boyamalar vermeleridir. rnein; % 2'lik bir direkt boyamayla canl krmz elde edilebilirken, ayn tonlarda reaktif boyama % 4-5'lik boyamalarla elde edilebilmektedir.

Direkt Boyarmaddelerin Haslklar Orta derecede, ya (ykama, ter ve su) hastalklara dk k haslklarna sahiptir. Boyarmaddeye bal olarak normal tiplerde ya haslklar (boyama koyuluuna da bal olarak) genellikle 3-4, bazlarnda 1-2, k haslklar 3-4, baz tiplerde 1-2'dir. Haslklar daha yksek olan pahal supra boyarmadde markalarnda, ard ilemden sonra ya haslklar 4-5, k haslklar 4-7'dir. Direkt boyarmaddelere metal tuzlar ile son ilem uygulanarak ya haslklarnn arttrlmas mmkndr. Bu maddeler gnmzde zel fiksatr markalan altnda piyasada bulunmaktadr. Direkt Boyarmaddelerin Snflandrlmas Dzgn boyamalarn eldesi iin, direkt boyar-maddelerin boyama zelliklerine gre snflandrlmas aada grld gibidir. A snf boyarmaddeler: Kendi kendine dzgnleen yani, migrasyon ve dzgnleme zellii iyi olan boyarmaddeler. Ya haslklar dktr. B snf boyarmaddeler: Kendiliinden dzgnlemeyen, fakat eklenen tuzun miktarnn ayarlanmas ile dzgnleme-si kontrol edilebilen boyarmaddeler. Herhangi bir dzgnszlk ok zor giderilir. C snf boyarmaddeler: Bu tip boyarmaddeler kendi kendine dzgnlemedii gibi, tuza kar ok hassas olduklar iin tuzun miktar ile oynayarak da tam bir sonu elde edilemez. Ancak hem tuz, hem de temperatrn kontrol edilmesiyle dzgnlk salanabilir. DREKT BOYARMADDELERLE PAMUUN BOYANMASI Direkt boyarmaddelerle boyama, zellikle ak tonlarda nemlidir. Direkt boyarmaddelerle boyamada boyarmadde seimi; nans, boyama hz, ektirme derecesine gre yaplr. Boyamaya etki eden en nemli faktrler; Zaman, Temperatr, Tuz konsantrasyonu'dur.
10

Direkt boyarmaddeler, anyonik yapda ve suda znen boyarmaddeler olup, selloz esasl elyaf ntral veya kalevi ortamda, bir elektrolit (tuz) beraberliinde (sodyumklorr gibi), kaynama temperatrnde boyarlar. Direkt boyarmaddelerle allrken yumuak scak su kullanlmaldr, nk sert su kelek oluumuna neden olur. Boyamalar bazik veya ntr ortamlarda yaplr. Boyama koyuluuna gre flotteye eklenilen maddelerin yzdelerinde deime olur. Direkt boyarmaddelerin zlmesi; nce gerekli boyarmaddeyi yumuak scak su ile pasta haline getirilir, daha sonra kartrarak kaynar su ile zlr ve bir mddet kaynatlr. Direkt boyarmaddelerde zme ileminin zenle yaplmas, haslklar zerinde nemli rol oynar. Direkt boyarmaddelerle piyasada yaplan boyamalar ektirme metoduna gre yaplmaktadr. Bu metoda gre rnek reeteler izleyen sayfalarda verilmitir. Direkt Boyarmaddelerle ektirme Yntemine Gre Boyama Direkt boyarmaddelerle en fazla uygulanan boyama ekli ektirme metodudur. Bu metodda flotteye ilave edilen yardmc madde ve kimyasallar; alkali ve tuz, baz hallerde egalize maddesidir. Direkt boyarmaddelerle boyama flottesine ilave edilen kimyasal maddeler: Flotteye eklenen soda, boyarmaddenin znmesini, znm olarak kalmasn ve boyamann dzgn bir ekilde yaplmasn salar. Baz direkt boyarmaddeler kaynama tempera-trnde uzun sre kalnca ya da pH 7'nin zerinde uzun sre kalnca nanslarn deitirirler, hatta bazlar tamamen bozunurlar. Bu da; boyarmaddenin byle durumlarda kolayca paralanp indirgendii anlamna gelir. Oksidasyon maddeleri ilavesi ile bu bozunma nlenebilir. Baz boyarmaddeler iin yalnzca amonyumslfat ilavesi bu tehlikeyi nler. Piyasada bu amala zel redksiyon nleyici maddeler bulunmaktadr. Bazik ortamda selloz lifi u ekilde dissosiye olur: Seli - COOH + OH Sell - COO + H2O Negatif ykl lif anyonlar ile boyarmadde anyonlar birbirini iteceinden boyama hz, ortamn pH deerine bal olarak azalr. Boyarmadde ortamda, BmSO3Na = BoSCV + Na+

11

eklinde dissosiye olur. Bu ift ynl bir reaksiyondur. Na+ arttka boyarmaddenin znmemi ekilde bulunmas artar. Yani, flotteye glauber tuzu (sodyumslfat) veya sofra tuzu (sodyumklorr) ilavesiyle boyarmaddenin dissosiyasyonu azalr ve selloz lifi tarafndan alnan boyarmadde molekl miktar artar. Tuz ve dk temperatr, adsorbsiyonu iyiletirir, yksek temperatr difuzyonu iyiletirir, hzlandrr. Kaynama noktasna gelmeden nce flotteye ya hi tuz konmamal ya da az miktarda eklenmelidir. Kaynama noktasna gelindikten sonra ise, tuz porsiyonlar halinde flotteye konmaldr. Tuzun flotteye kaynama noktasndan nce birden eklenmesi abraja neden olur. Direkt boyarmaddelerin bazlar tuz olmadan da ekebildikleri halde, dierleri tuzsuz ekemezler ve ok tuz gerektirirler. Yine baz boyarmaddeler, uzun ve ksa flotte oranlarnda ayn derecede eker, dierleri ise uzun flotte orannda ok daha az eker. Bu tip boyarmaddelerle boyanm mamullerin dk olan ya haslklarnn artmasn salamak amacyla katyonaktif yardmc maddelerle ard ilem uygulanr. Direkt boyarmaddelerle HT boyama metodu: Temperatrn 100C'nin zerine ykseltilmesiyle direkt boyarmaddelerin egalize (dzgnleme) zellikleri arttrlabilmektedir. Egalize olma veya dzgnleme yetenei, boyarmadde molekllerinin ok youn olduklar yerlerden daha az olan yerlere g etme zelliidir. HT metoduna gre boyamalarda, btn boyarmaddeler HT'ye uygun olmad iin seim yaparken dikkatli olmak gerekir. Koruyucu olarak amonyumslfat kullanlr. Direkt boyarmaddelerle ektirme metoduna gre rnek reeteler: 1) Kenta direkt boyarmaddeleri ile boyama reeteleri: Ak ton boyamalar iin; Bazik ortam Ntr ortam Kalsine soda % 0,5-1 Kalsine sodyum slfat % 2-5 Kristal sodyum slfat % 4-10 Koyu ton boyamalar iin; Kalsine soda % 1-2 % 2-5 veya % 4-10

12

Kalsine sodyumslfat % 10-20 % 10-20 veya Kristal sodyumslfat % 20-40 % 20-40

Ya haslklar nedeniyle boyamadan sonra kaynar soda-sabun ykamas yaplmaz. Ilk durulama (30C), ardndan souk durulama yeterlidir. Boyarmaddenin life fiksajn arttran veya daha byk molekl oluturan bir ard muamele ile ya haslklar gelitirilebilir. 2) Sirius Supra ve Benzo boyarmaddeleri (DyStar) ile ektirme metoduna gre uygulama: A- 0,2-1 gr/lt Egalize maddesi (Levegal KNS veya Levegal SL) B- % x Sirius Supra veya Benzo direkt boyarmadde C-1-20 gr/lt Kalsine sodyumslfat veya sodyumklorr (porsiyonlar halinde) Boyama kaynama derecesinde 45-75 dakika sreyle yaplr. Banyo 80C'de boaltlr. Gerekirse bu temperatrde 15 dakika boyamaya devam edilir. Boyama scak ve souk durulama ile bitirilir. Haslklar iin gerekirse haslk gelitirici maddelerle (Levogen BF veya Levogen DR) ile muamele edilir. 3) Tubantin direkt boyarmaddeleri (Beze-ma/CHT) ile boyama reetesi: A) 0,3-1 gr/lt Egalizatr, Sarabd SBF 0-2 gr/lt B) % x Tubantin boyarmadde C) 5-20 gr/lt Glauber tuzu ve sodyumklorr D) Katyonik ard muamele 0,3 ml/lt Asetik asit % 3 Fiksatr, Rewin MRT Boyama diyagram ekil 18.71'de verilmitir. Tubantin Turks markalan iin 0,5-1 gr/lt soda ilavesi ve glauber tuzu yerine sodyumklorr kullanm tavsiye edilir. Tubantin siyah boyarmaddeleri iin 2 gr/lt soda ilavesi ile boyama tavsiye edilir. 4) Siyah boyarmaddeler iin ok kullanlan Direkt Black VSF 600 (CI Direct Black 22) iin reete: % 2-4 Kalsine soda (pH 10-10,5) % 30 Soda

Kalsine sodyumslfat (veya sodyumklorr) Fiksaj ilemi: 0,5-2 gr/lt Fiksaj maddesi F.O=1:20

13

Temperatr 95-100C Sre 70 dakika Boyama diyagram ekil 18.72'deki gibidir. Direkt Boyarmaddelerle Yan ve Tam Kontin Metodlarla Boyama Emdirme metodunun prensibi, boyama iin hazrlanm yeterli hidrofillikteki kuman boyarmadde ile emdirilip herhangi bir metodla materyal zerinde fikse edilmesidir. Direkt boyarmaddelerin substantiflii fazla olduu iin emdirme metodlar iin ok uygun deillerdir ve nadiren uygulanrlar. Boyarmadde seimi iin kataloglardaki tavsiyelere uyulmas gerekir. Boyama derinlii, boyarmaddenin znrl ile doru orantldr. Direkt boyarmaddelerle boyamada emdirme metodlarnn en anlamls padroll metodudur. Bu metodla daha koyu nanslar elde edilir. Padbatch, padjig, padsteam metodlar da uygun boyarmaddeler seilerek uygulanabilmektedir. Souk bekletme metodunda flotteye bol miktarda re ya da tiyore katlr. KP (NDANTHRENE) BOYARMADDELER Kp boyarmaddeleri, pamuk boyaclnda, zellikle iplii boyal mamuller

iin, yksek fabrikasyon haslklar nedeniyle nemini koruyan bir boyarmadde eididir. KP BOYARMADDELERNN ZELLKLER Kp boyarmaddeleri normal halde suda znmezler, ancak indirgen madde ve sudkostik varlnda znr hale getirildikten sonra malzemeye aplike edilir ve oksitlenerek tekrar suda znmez halde fikse edilir. Buna gre kp boyarmaddelerin tanm aadaki ekildedir. Kp boyarmaddeler; genellikle keto gruplar ieren ve normal olarak redksiyona tabi tutulmu halde bir enol olarak lyko formunda sulu bazik banyodan elyafa aktarldktan sonra, lif iinde ykseltgenerek tekrar znmez keto yaps haline getirilen, suda znmeyen boyarmadde snfdr. Kp boyarmaddeler, ok az istisnalar olmasna karn, aka tanmlanabilen iki kimyasal gruba ayrlr; antrakinon ve indigo. Bu kimyasal ayrm bir dereceye kadar kullanmdaki ayrlmaya paraleldir. Kp boyarmaddeleri piyasada pasta, granlat veya sv halde bulunurlar. Toz markalarda boyarmadde pigmentleri daha iri olduundan kpleme sresi daha uzundur. Pigmentleme metodu ile boyamada ultra ince, mikrodispers boyarmaddeler kullanlr. Bu metoda uygun markalar, Alman markalarnda Tip 8059 olarak belirtilmitir.

14

Kp Boyarmaddelerinin Kullanm Yerleri Bunlar; pamuk, keten, viskonrayon iin en has boyarmaddelerdir. Nadir olarak poliamid boyamada kullanlabilir. Ayn zamanda yn, poliester, akrilik ve modakriliklere mordan kullanlarak uygulanabilirler. Kp boyarmaddeleri pamuk, viskon zerine renkli andrma basklarda ok byk nem tarlar. Kp boyarmaddeleri pamuklu yatak araf, nevresimler, hastane artikelleri, sk ykanan ar-tikeller, gmleklik pamuklular, masa rtleri, i elbiseleri, perdelikler (gnelik olarak ak renkli) ve benzeri yksek k ve ykama hasl istenen artikellerin boyanmasnda her zaman baar ile uygulanmaktadrlar. Kp Boyarmaddelerinin Avantajlar Kp boyarmaddeler snf olarak, zellikle de antrakinon tipleri a ve tm ya ilemlere kar yksek haslklar gsterirler. Ya haslklarn iyi olmas (4-5), suda znmez bileiklerin oluturulmasndandr. Ik haslklar genellikle ok iyidir ve 3-8 arasndadr. Kp boyarmaddeler boyama ve baskda has renkler olarak bilinen boyalarn temelini olutururlar. Kp boyarmaddeler sadece a, asitlere ve alkalilere kar direnli deil, ayn derecede kuvvetli ykseltgen aartclara kar da direnlidir. Peroksit haslklar 45, merserize haslklar 3-5, hipoklorit haslklar 4-5'dir (bazlarnda 2-3). Bu konuda kkrt boyarmaddelerinden stndrler. nk, kkrt boyarmaddeler klorlu ykamalara kar has deildirler. Ancak, kp boyarmaddelerin tmnn yksek haslklara sahip olmad bilinmelidir. Yksek fabrikasyon haslklar nedeniyle, iplii boyal olarak kullanlacak mamullerde temel boyarmadde snfdr.
-

Nans tekrar edilebilirlii iyidir. Giysinin kp boyarmaddesi ile boyandn belirten bir etiket, eer giysi parlak renklere boyanmsa kuman mutlaka ykama haslnn iyi olduunu garanti etmez. "Indanthren" ad kullanlm ise zellikle ykama ve k haslklarna sahip olan zel bir tip boyarmadde kullanldn

15

gsterir. Kp Boyarmaddelerinin Dezavantajlar Kp boyarmaddelerinin renkleri, reaktif ve direkt boyarmaddelere nazaran olduka donuktur. Bu, zellikle merserize olmam mamullerde daha belirginleir. Esas dezavantajlar, ok adml proses ve ok sayda kimyasal gerektirmeleridir. Boyarmadde nce sudkostik ve hidroslfit ile suda zlr hale indirgenir, sonra kuma zerine uygulandktan sonra oksitlenir. Kendi maliyetleri kadar, uygulama metodlarnn da maliyet ykseklii sebebiyle pahaldrlar. Kp boyarmaddelerinin bazlar, zellikle k etkisi altnda kullanlan mamullerde oksidasyon katalizatr etkisi gstererek liflerin zarar grmesine neden olur. Ancak, bazlar da a kar dayankll arttrrlar. Bir ksm hi etkilenmez. Kp Boyarmaddelerinin Snflandrlmas Kp boyarmaddeleri kendi aralarnda soukta boyayanlar, normal scaklkta boyayanlar ve yksek scaklkta boyayanlar olmak zere gruba ayrlrlar. Her grubun boyama metodu da farkldr. IK; Soukta boyayanlar (20-25C'de) IW; Ilkta boyayanlar (45-50C'de) N; Yksek scaklkta boyayanlar (55-60C'de) Temperatrleri ve metodlar farkl olan bu gruplarn kimyasal madde ilaveleri de farkldr.

KP BOYARMADDELERYLE PAMUKLU BOYAMA Kp boyarmaddeleri znmeyen pigmentlerdir. Ancak kuvvetli bir indirgen madde, rnein; alkali (sodyumhidroksit gibi) ierisinde znm hidroslfit kullanlarak suda znr hle getirilirler. Kuma bu zeltiye daldrlr. Bunu izleyen admda ak hava ile temas ya da bikromat gibi ykseltgeme banyolar iine daldrlarak

16

boyarmadde tekrar znmez hale gelerek, lifin bir paras gibi yap kazanr. Kp Boyarmaddelerle Boyamada nemli Faktrler Kp boyarmaddeleri; toz, pasta ve dispersiyon halinde mevcuttur. Toz formunun kullanlmadan nce pasta yaplmas gerekir. Ancak, uzun depolama mr gerektiinde toz formunda stabilite avantaj ortaya kar. Pastalar % 10-30 saf kp boyarmadde ierirler. Buna ilaveten pH' 8-9,5'a ayarlamak iin ilaveler ve dispersiyon maddeleri ierirler. Kp boyarmaddelerinde aranlan zellikler ve boyama ileminin etkililiinde rol oynayan faktrler unlardr: 1- Redksiyon kolayl, 2- Lyko (Leuko) kp formunun kolay znmesi, 3- Selloza doal afinite, 4- ektirme derecesi ve hz, 5- Boyama temperatr, 6- Boya banyosu alkalilii, 7- Reoksidasyon (tekrar oksitlenme) kolayl, 8- Hidroliz, dehalojenizyon, ar redksiyon ve an oksidasyona kimyasal stabilite, 9- Geciktirme ve ektirme maddelerinin etkisi, 10- Ard muamelelerin etkinlii. Kp Boyarmaddeleriyle ektirme Yntemine Gre Boyama Kp boyarmaddeleri ile ile veya bobin halindeki pamuk iplikleri, dokuma ve rme kumalar genel olarak ektirme metodu ile boyanrlar. Kp boyarmaddelerinin ektirme metoduna gre aplikasyonu, genel olarak drt adml bir prosestir.

l- Kpleme: Kp boyarmaddesi kuvvetli alkali, indirgen madde ieren banyoda indirgenerek znebilen lyko (leuko) kp boyarmaddesi haline getirilir. Lyko bileii kp boyarmaddelerinin, oksijenin ekilmesi (azaltlmas) ile aldklar durumdur. Kp boyarmaddelerinin lyko halindeki renkleri, kuma zerinde oksidasyondan sonra oluturulan renkten farkldr, buna kpe rengi denir. Suda znr ve bylece kp

17

boyarmadde, substantif boyarmadde gibi life geer. Havadaki oksijenin veya oksijen oluturucu maddelerin (rnein; hidrojenperoksit veya potasyumbikromat) etkisi ile suda znmezlik durumunu tekrar kazanr. 2- Alkali ortamda suda znen boyarmadde ile boyama yaplr. ektirme oran, boyarmad-denin belirli lif afinitesine bal olarak, ektirme maddeleri ve geciktirici maddeler ile kontrol edilir. 3- Sodyumkromat (Na2Cr2O7), potasyumiyodat (KIO3) veya hidrojenperoksit (H2O2) ile oksidasyon veya zel bir blmede hava akm ile oksidasyon sonucu, boyarmadde tekrar balangtaki suda znmez ekle dntrlr. 4- Son olarak ard ilemler yaplr. Bu admlarda ilemin yapl ile ilgili bilgiler aadadr. Boyarmaddenin kplenmesi: Kpleme, sudkostik ve hidroslfit ile yaplr. Boyarmadde markasna gre; kpleme sresi ve dayankll, indirgen madde ve baz konsantrasyonu, kpleme temperatr farkllk gsterir. ndirgen madde (hidroslfit) miktar: Kpleme srasnda boyarmadde ar indirgendiinde bozulmaya urar. Yetersiz indirgeme de boyama verimi der ve life fiziksel balanan boyarmaddeler haslklara olumsuz etki eder, dzgnsz boyamalar elde edilir. Flottede yeterli hidroslfit bulunup bulunmad, kp sars veya indanthren ans denilen indikatr (hidroslfit kad) ile belirlenir, Bu kat, flotte iine daldrldnda 3-5 saniyede mavi oluyorsa, yeteri kadar hidroslfit var demektir. Fazla hidroslfit miktar iin ise, redoks potansiyeli llr. Hidroslfit kadnn hazrlan: 1,5-2 gr/lt niasta 200-300 mi. suda znr. 70C'de 30 gr/lt ndanthren Gelb G ilave edilir. Kurutma kad bu zeltiye daldrlarak etvde kurutulur. Baz miktar Baz miktarnn da boyarmadde cinsine gre yeterli ayarlamasnn yaplmas gerekir. Fazla baz istenmeyen sabunlamalara ve bozuk boyamalara, yetersiz baz boyarmaddenin keto ekline dnmesine neden olur ki, keto eklinin tekrar oksitlenmesi

18

zordur. Kpleme ileminin yapl Kpleme, boyama banyosunda ya da baka bir kapta daha kk bir hacimde yaplabilir. Birinci durumda; boyarmadde dispersryonu szlerek 25-60C'ye kadar stlm banyoya konur. Gerekli sudkostik ve indirgen madde ilave edilir, 5-20 dakika kartrlarak kpleme yaplr. kinci durumda, yani, ana kpte kplemede; kpleme deriik ekilde yaplr. Deriik sudkostik ve indirgen madde (hidroslfit) ieren flotteye, deriik boyarmadde zeltisi szlerek katlr, seyreltilir. Birok durumda bu metod kullanlr. Ana kplerin dayanklln arttrmak iin, bir miktar koruyucu kolloid ilave edilir. Ana kpte kplenen boyarmadde, daha sonra ilave sudkostik ve sodyumhidroslfit ieren flotteye katlarak boyama yaplr. Bir kg boyarmadde iin; kullanlan sudkostik (38Be) 1,5-6 litre, hidroslfit (konz) 0,5-1,5 kg'dr. Ana kpte kpleme, 50-60C'de 10-15 dakika sre ile yaplr. Kplenmi bovarmadde ile boyama: Kp boyarmaddeleri ile boyamada, boyarmaddenin boyama zelliklerine gre, temperatr deiir. Kp boyarmaddelerinin boyarmaddeler; - Soukta boyayan (IK), - Ilkta boyayan (IW), Scakta boyayan (N) olarak gruplandrlrlar. molekl yaplar ve boyama artlar (temperatr,

hidroslfit, sudkostik, tuz konsantrasyonlar) arasnda yakn bir bant vardr. Buna gre

Boyarmadde molekllerinin bykl IK, IW, N ynnde artmaktadr. Boyarmadde almnn arttrlmas iin, agregasyon derecesi dk olan boyarmaddelerde flotteye tuz ilave edilir. Tuz ilavesi; agregasyon derecesini, dolaysyla adsorbsiyon hzn arttrr. Agregasyon derecesi byk olan boyarmaddelerde tuz ilavesine gerek yoktur. Agregasyon derecesinin artmas boyarmaddedeki negatif ykn azalmas, dolaysyla ykl selloz lifi tarafndan alnmasnn artmas anlamna gelir. Agregasyon derecesinin

19

ok byk olmas, boyarmaddenin life difzyonunu gletirmektedir. Bu durumda paralanma gerekir. Bu da, temperatrn ykseltilmesiyle salanabilir. Agregasyon derecesi kk olanlarda stmaya gerek yoktur. Agregat bykl, boyarmaddenin molekl bykl ile de yakndan ilgilidir. Lifteki boluklara nfuz edebilecek agregatlar iin en uygun byklk; Soukta boyayan IK boyarmaddelerinde 4-5 molekl, Ilkta boyayan IW boyarmaddelerinde 2-4 molekl, Scakta boyayan N boyarmaddelerinde 1-2 molekln birlemesiyle oluur. Sonu olarak; IK boyarmaddelerinde; - Dk temperatr (20-25"C), - Dk sudkostik konsantrasyonu (4-20 ml/lt), ok tuz (10-35 gr/lt). - Orta temperatr (45-50C), - Orta sudkostik konsantrasyonu (5-30 ml/1), Az tuz (5-25 gr/lt). - Yksek temperatr (60C zeri), - Yksek sudkostik konsantrasyonu (20-25 ml/lt), - Tuz kullanlmaz. (Tuz miktar kalsine sodyumslfat veya sodyumklorr iindir, sudkostik 38Be'dir). Kullanlan hidroslfit konsantrasyonu, N boyarmaddelerinde en fazladr. nk, hidroslfit artan scaklk ile paralanr. Kp boyarmaddeleriyle boyamada kristal sodyumslfat kullanlmas halinde, kataloglarda belirtilenin iki kat tuz kullanlr. N boyarmaddelerinde; IW boyarmaddelerinde;

KKRT BOYARMADDELER Pamukluda kullanm miktar olarak ikinci srada yer alan kkrt boyarmaddeleri, yksek haslklar ile de tatmin edici sonular verirler.

20

KKRT BOYARMADDELERN ZELLKLER Yaplarnda kkrt atomlar bulunan ve normal olarak sodyumslfrl zeltide boyama yaplan boyarmadde snfdr. Kkrt boyarmaddeleri ilk kez 1879'da yapld ve pamuk, keten iin kullanld. Normal suda znmeyen kkrt boyarmadde; znr indirgenmi formda sodyumslfr zeltisiyle kumaa aktarlan ve bunu izleyen bir oksidasyonla lif zerinde tekrar znrl olmayan hale getirilmesi eklinde bir yntemle uygulanan boyarmadde olarak tanmlanabilir. Kesikli ve kesiksiz boyama prosesleri uygulanabilir. Ancak, kesikli uygulamalar, ok daha fazla nem tar. Kkrt Boyarmaddelerinin Kullanm Yerleri Kkrt boyarmaddeleri, pamuk ve snrl olarak rejenere selloz iin kullanlmaktadr. Bazen naylonun renklendirilmesinde de kullanlr. elbiseleri, muamba, demecilik, pahal olmayan elbiselik kumalar iin zellikle uygundur. Bunlar, haki renk ve ii giysilerinde kullanlan ar kumalar iin mkemmel sonu verirler. Lacivert, kahverengi ve siyah gibi mat renklerin retiminde ve en ok da siyah iin kullanlrlar. Kkrt Boyarmaddelerinin Avantajlar - Ya haslklar ve ter haslklar iyidir. Genellikle direkt boyarmaddelerden daha iyi ya haslklara (4-5) sahiptir, ancak kp boyarmaddelerin-den ktdr. - Ik haslklar genelde iyidir. - Is ve kimyasal dayanm (asit ve baz dahil) genellikle lml-iyidir. Kkrt Boyarmaddelerin Dezavantajlar - Baz istisnalar dnda klorlama haslklarnn kt (fazla klor aartmas rengi sker), peroksit haslklar da iyi deildir. Bunun gelitirilmesi iin piyasaya kartlan katyonaktif alkolleme maddeleri (Soludurit markalar) indirgenmi boyarmaddeyi alkilleyerek ve oksitleyerek haslklarn gelimesini salar. - Parlak renkleri yoktur. - Eer uzun zaman depolanrsa, kumalarda zayflama grlr. zellikle siyah boyamalarda uzun sreli depolamada havadaki oksijen etkisiyle slfrik asit olumas

21

tehlikesi vardr. Bu durum elyaf hasarna yol at iin bu tr boyamalarda soda veya sodyumasetat ile bir son ilem yapmak nemle tavsiye edilir. Fibradurit FSN bu amala gelitirilmi ok etkili bir maddedir. - Baz kkrt boyarmaddeleri ile boyanm mallar depolama srasnda nans deitirirler. - Kkrt boyarmaddelerinin tekstil mamulne kaba bir tutum vermesini nlemek iin belirli liflere kkrt boyarmaddeleri uygulandnda elat oluturma maddeleri eklemek gereklidir. Belli baz zel olarak retilmi markalar, zellikle siyah renkler, pamuk zerine direkt baskda kullanlmaktaysa da, bask silindirleri, eser miktarda da olsa bu markalarda bulunabilen slfitten etkilendikleri iin baskda kullanmn dezavantaj sz konusudur. Boyama cihazlarnda da bakr, alminyum ve bunlarn alamlar zarar grecektir. Kkrt Boyarmaddelerinin Snflandrlmas Kkrt boyarmaddeleri kimyasal formda satlr: - Normal kkrt boyarmaddeleri, - Suda znebilir hale getirilmi (lyko) kkrt boyarmaddeleri, - Kkrt-kp boyarmaddeleri. Normal kkrt boyarmaddeleri: Boyarmaddclerin oksitlenmi formuna ihtiva eder ve bu nedenle suda znmez. Mamule afiniteli hale getirilmeleri iin indirgenmeleri gerekir. Suda znebilir hale getirilmi kkrt boyarmaddeleri: Bunlar, indirgenen kkrt boyarmaddelerinin tiyoslfatlama ilemine tabi tutulmas ile suda znen ve normal artlarda oksitlenmeyen forma getirilmi kkrt boyarmaddeleridir. Bu haliyle boyarmaddenin afinitesi yoktur, ancak suda znr. Kkrt-kp boyarmaddeleri: Kkrt ve kp boyarmaddeleri arasnda yer alan boyarmadde snfdr. Kp boyarmaddelerine nazaran daha ucuzdur. yi k ve ykama haslklarna ramen klor haslklar ktdr, kolaylkla indirgenebilir. Bunlarla boyamada niasta apresi uygulanmasndan kanlr.

22

Bu kkrt boyarmaddeleri, Color Index'te kp (vat) boyarmaddeleri olarak snflandrlmasna ve kpleme prosesine benzer olarak uygulanmasna ramen, aplikasyon zelliklerinde kp boyarmaddelerinden ok farkldr. KKRT BOYARMADDELERYLE PAMUUN BOYANMASI Kkrt boyarmaddelerinin tekstil mamulne aplikasyonu sodyumslfr

zeltisinde indirgenmi halde (suda znr durumda) yaplr. Lif iine difzyondan sonra boyarmadde kimyasal oksidasyon veya hava pasaj ile znmez formuna oksitlenir. Normal Kkrt Boyarmaddeleri ile Boyama Kkrt boyarmaddeleri normal halde suda znmezler. Sudkostik ve sodyumslfr yardm ile znr hale getirilmeleri gerekir. Boyama yksek scaklkta, bazik ortamda, tuz nicelii fazla ortamda yaplr. Bu da, boyar-maddenin kuman iine nfuziyetini kolaylatrr. Boyamadan sonra, oksitleme ncesi mamul, fazla boyarmadde ve kimyasallarn uzaklatrlmas iin ara durulamadan geirilir. Kuma nerilen oksitleme reetesine gre, rnein, potasyumbikromat ve asetik asit kullanlarak oksitlenir. Oksitleme ilemi dikkatlice yaplmaldr. nk, eksik (yetersiz) oksitleme nedeni ile boyar-maddenin nfuzu gecikebilir. Oksidasyon, kkrd slfrik aside de dntrebilir ve bylece kuma zarar grr. Pamuun kkrt boyamadan nce mcrserizasyonu, boya verimini % 30 - 40 arttrmasna neden olduu iin ok avantajldr. Emdirme yntemi ile boyama mmkn olduu halde, kkrt boyarmaddelerinin hemen hemen tm ektirme yntemi ile aplike edilmektedir. Kontin almalarda dezavantaj udur: Kkrt boyarmaddelerinin znr halde kalmas iin stlmas gerektiinden ve temperatr arttka, boyarmadde alm artacandan farkl boyama tonu ortaya kar. Koyu tonlarda bu zor fark edilir. Kkrt boyarmaddeleri ile ektirme yntemine gre boyama: Kkrt boyarmaddeleri haspel, jigger, aparat ve levent boyamada

uygulanabilmektedir.

23

Kkrt boyarmaddeleri ile kesikli boyama iin bir boya banyosu; - Boyarmadde, - Sodyumslfr (zrnk), - Soda, -Tuz, - Islatc ve - EDTA kompleks oluturucu maddesi ierir. Kkrt boyarmaddeleri ile boyamada yumuak su kullanlr. Zrnk miktar boyarmaddenin cinsine gre deiir ve boyarmadde arlnn 13 kat kristal zrnk katlr. Zrnn ierdii sodyumslfr miktar (Na2S) nemlidir. Kristal sodyumslfr % 30-32, kalsine sodyumslfr % 60-62 sodyumslfr ierir. Kullanlan sodyumslfrn temizlii sarl ipliklerin boyanmasnda nem tar. Aksi halde, sarg filtre gibi davranarak pislikleri zerine toplayacaktr. Bu amala zelti bekletilir, ktrlr veya szerek kullanlr. Flottedeki konsantrasyon 4-5 gr/lt'dir. Soda flotteyi stabilize eder ve kalsiyum tuzlarnn kmesini engeller. Boyama koyuluuna gre malzeme arlnn % 2-4'ii kadar kalsine soda kullanlr. Tuz ilavesi direkt ve azoik boyarmaddelerde olduu gibi, boyarmaddenin ektirilmesini salar, alnmay hzlandrr. Tuz miktar 5-20 gr/lt'dir. Fazla miktarlar bronzlamaya neden olur. Dzgn boyama zor ise, tuz ilavesi yararl olur. Ak ton merserize mamullerde tuz katlmazsa daha iyidir. EDTA (kompleks oluturucu), pamuklu mamullerden znm metal iyonlarn ve sudaki metal iyonlarn balamak iin ilave edilir. Islatc madde olarak kpksz ve anyonik maddeler tercih edilmelidir. Non-iyonik slatma maddeleri boyarmadde veriminin % 50 veya daha fazla dmesine neden olur. Kpk; kuma zerindeki boyay oksitler ve hatal bir boyama verir, makineyi de kirletir. Kkrt boyarmaddeleri ile kesikli boyamada, tekstil mamulndeki sert tutum oluumunu nlemek iin elat oluturma maddeleri gereklidir. Boyama 60-70"C'de veya 80-90C'de yaplr. Boyamadan sonra banyo temperatr dr-lr, kuma durulanr ve oksitlenir. Ara durulama, ya ve srtme haslklarn arttrr. Jigger boyamada yksek afinitede kkrt boyarmaddeleri ile
24

alldnda her iki utan boyarmadde verildiinde u dzgnsz-lkleri ve tekrarlanabilirlik sorunlar kar. yi bir boyama iin boyanan parti en az drt kez flotteden kmaldr. mmedial markalar (DyStar) iin normal kkrt boyarmaddelerine ait reeteler: Jigger boyama; %x mmedial kkrt boyarmaddesi

y gr/lt Sodyumslfr konz. (% 60-62'lik) 2 gr/lt Boyama slatcs (Leonil KS) 5 cm3/lt 0-20 gr/lt Oksidasyon nleyici (Stabilisal S) Glauber tuzu veya NaCl

Boyarmaddenin 2/3' balangta ilave edilir ve l pasaj boyanr, kalan 1/3' 1. pasaj sonunda ilave edilir. Tuz 2. pasajda ilave edilir ve 2 veya 3 pasaj daha ilem devam eder. Boyama kaynama derecesinde yaplr. Boyarmaddenin parti halinde ilavesinin nedeni, uzun metrajlarda flottedeki boyarmaddenin azalmas ve boydan izgiler olumasdr. Stabilisal S, Jigger boyamada kenarlardaki boyarmaddenin oksitlenerek farkl renk tonu vermesini nler. Boyama zaman 45 dakikadan az olmamaldr. Oksidasyon; alkali (sodal) (pH 10) veya asitli (asetik asitli) (pH 4-5) ortamda 70"C'de yaplr. Durulama ve ntrletirme ilemleri ile boyama bitirilir. Durulama tararak yaplr. Tipik oksidantlar olarak; sodyumbikromat, sodyumperborat, sodyumklorat, potasyumiyodat, potasyumbikromat ve hidrojenperoksit kullanlr. Hava oksidasyonu ve su ile oksidasyon tam renk tonlarn vermedii iin tavsiye edilmez. Sodyumperporat canl renk tonlar verir, ancak ya haslklar potasyumbikromat ile oksidasyonda elde edilen tonlara nazaran biraz dk olur. Hidrojenperoksit, canl renk tonlarna karlk daha dk ya haslklar verir. Elde edilen renk tonunun tekrar edilebilmesi azdr. Asetik asitli ortamlarda renk tonlar donuklamakla birlikte ya haslklar ve tekrar edilebilme artar. En iyi sonular,

25

potasyumbikromatla elde edilir. Ancak bunlar da evre asndan sakncaldr. Bu nedenle, bugn; hidrojenperoksit, sodyumbromat, sodyumklorit, sodyumiyodat, bunlarn karmlar veya zel oksidasyon maddeleri kullanlr. Asidik ortamdaki oksidasyon 70C'de, alkali ortamda oksidasyon ise 40C'de yaplr. Ard ilemler: Kkrt boyarmaddeleri ile boyama sonunda fazla flottenin iyi bir ekilde uzaklatrlmas gerekir. Aksi halde life nfuz etmeyen boyarmaddeler oksitlenerek life mekanik olarak tutunurlar. Bu da, srtme haslklarn drr ve boyamaya metalik bir grn verir. Buna bronzlama denir. Bronzlamay nlemek iin dier iki etken; dispergir maddesi ilavesi ve flotteye zel yardmc maddeler ilavesidir. Bylece, indirgenmi boyarmaddenin vaktinden nce oksitlenmesi nlenir. Kkrt boyarmaddelerde boyamada, malzemenin depolama srasnda s ve nem etkisi ile, bir ksm boyarmaddenin kkrdnn slfrik aside dnmesi sonucu zarar grmesini nlemek iin, soda veya sodyumasetat gibi bazik maddelerle ard ileme tabi tutulur. Bu, oluan slfrik asidi ntrletirir. Bu amala zel maddeler de piyasaya verilmitir (Fibradurit FSD - Hoechst). Ykama haslklarnn iyiletirilmesi ve zellikle siyah boyamalardaki kopma dayanmlarnn dlerini nlemek iin Solidogen FFL, FRT veya IH (Hoechst) markalan ile ard ilem yararldr. NDGO BOYARMADDELER ndigo ile boyama, denim mamullerde ok nemlidir ve bu mamullerin retiminin esasdr. Denim mamullerde zg hallama ile ayn aamada boyanr ve atks beyaz olarak dimi dokumaya tabi tutulur.

NDGO BOYARMADDELERN ZELLKLER lk bilinen kp boyarmaddesidir. Mavi renkli indigorfera cinsi bitkilerden elde edilen doal orijinli ve geleneksel bir boyadr. Bu boyarmaddeler balca selloz esasl ve
26

ksmen de protein elyafn boyanmasnda ve basksnda kullanlrlar. Gnmzde doal deil, sentetik olarak retilen indigo kullanlmaktadr. ndigo boyarmaddelerinin dier kp boyarmaddelerinden fark, kplenmi indigo boyarmaddesinin selloz liflerine afinitesinin dk olmasdr. Bu nedenle; ok ak tonda olan boyamalar dnda birka pasajda boyama yaplr. Yani, kplenmi indigo ile boyanr, oksitlenir, tekrar boyamaya balanr. ndigo boyarmaddeleri ile bobin gibi sarg halindeki materyaller koyu tonlarda boyanmaz. Ak en veya yumak zgler kullanlr. ndigo boyama prosesi byk ounlukla kontin olarak uygulanr. NDGO BOYARMADDELER LE BOYAMA ndigo boyama iin nce boyarmadde indirgenerek suda znr hale getirilir. Bunun iin; - ndigo boyarmadde alkol ve scak su ile pasta haline getirilir, - Daha sonra sudkostik (38Be) ve kartrlarak hidroslfit ilave edilir, 50-60 C'de 1/2 saat kpleme yaplr. Bu, ana kpte kplemedir. Kplemenin yeterli dzeyde olup olmad, kpe bir cam plaka sokularak anlalr. Cam plakadan akan svnn berrak sar renkten yeile dnmesi iin 12-15 saniye sre gemelidir. Renk tam sar deilse ve yeile dnme sresi daha ksa ise, bir miktar daha hidroslfit ilave edilmelidir. Hidroslfit ve sudkostik miktarnn ayarlanmas nemlidir; - Aznda yeterli kpleme olmaz, - Arsnda ise, fazla kpleme sonucu lifler tarafndan alnmas azalr ve izgili bir boyama ortaya kar. Sudkostik fazlas da boyamann renk tonu ve dzgnln olumsuz etkiler. Kplenmi boyarmadde; -Su, - Sudkostik, - Hidroslfit, - Dispergir maddesi ieren flotteye ilave edilir. Baz markalarda tuz ilavesi boyarmaddenin alnmasn arttrr. Yzeyde toplanan pigment tabakas alndktan sonra boyamaya balanr. Flottede sudkostik konsantrasyonu yetersiz ise, boyama mat ve dzgnsz olur. Ars da boya almn yavalatr.

27

Boyama 20-25 C'de birka kez durulama yaplr ve mamul kurutulur.

boya banyosuna daldrma eklinde

gerekletirilir. Boyamadan sonra asitle ntrletirme yaplmaz. ok iyi bir ekilde

ndigo boyarmaddeleri, indirgenmi durumda da bulunmaktadr. Bu takdirde, ayrca bir ana kpte kpleme yaplmadan dorudan boyama flottesine katlr. ndigo boyama, genellikle zg halinde ve son yllarda zel moda renkler iin kuma halinde de gerekletirilmektedir. ndigo boyama tesisinde ve ematik olarak ilem aklar, ekil 18.86'da verilmitir. nkiaf boyarmaddeleri, piyasada bulunan bu tip bir boyarmadde markas DyStar (Hoechst) firmasnn naftol (Naphtol) boyarmaddeleri serisi olduundan naftol boyarmaddeleri olarak da bilinir. NKAF BOYARMADDELERNN ZELLKLER Tekstil maddesi zerinde, znmeyen azo boyarmaddelerini oluturmak iin kullanlan boyarmaddelerdir. nkiaf boyarmaddeleri, azoik boyarmaddelerin bir eididir. nkiaf boyarmaddeleri nispeten az miktarda kullanlr, parlak krmz nanslar iin ok poplerdir. Bunu sar.ve siyah izler. Oranj, kahverengi, violetler ve dier renk eitleri de retilmektedir. nkiaf boyarmaddeleri; pamuk, keten, jt, rayon, zel amalarla naylon ve asetat liflerinde de kullanlabilir. Bunlar, diazolama ilemi souk ortamda yapldndan (diazolama ileminde ortama buz ilave edilir), buz boyarmaddeleri olarak da anlrlar.

nkiaf boyarmaddelerinin avantajlar: - Ik hasl ve klor dayanm nedeniyle parlak naftol krmz mehurdur. Bu boyarmaddeler, direkt boyarmaddelere gre ok stn ya haslklar verirler. Ik haslklar

28

ise, ktden mkemmele kadar deiir. Bunlarn selloz zerindeki haslklar, kp boyarmaddelerinden sonra ikincidir. Merserize ve aartma ilemlerine de dayankldrlar. Ancak bu zellikler, kplerde daha iyidir. Azoik krmz ve violet tonlar, kp boyarmaddelerinde mat olan renkleri tamamlamak iin kullanlrlar. nkiaf boyarmaddelerinin dezavantajlar; - Dk srtme haslklar ve - Reete hazrlamada hesaplamalarn karklGnmzde; baz inkiaf boyarmaddelerinin kullanmlar, insan salna zarar vermesi (allerjik ve hijyenik) ve ekolojik nedenlerle Ekotex standartlarna gre sakncal bulunmutur. NKAF (NAFTOL) BOYARMADDELERYLE BOYAMA Azoikdiazo komponenti ve kenetleme komponentinin kuma zerinde

kenetlenerek znmez renkler oluturulur. nkiaf boyarmaddelerinde, istenen haslklara uygun olarak seilen azoik kenetleme komponenti ve istenen rengi salayacak azoik diazo komponenti seilir. Uygun kombinasyon says snrldr. Boyama drt aamada gerekletirilir; - Naftolatla zeminleme, - Ara muamele, - Diazonyum tuzuyla muamele ve naftolatla di-azonyum tuzunun kenetlenmesi, - Ard muamele. nkiaf Boyarmaddeleriyle ektirme Metoduna Gre Boyama Bu boyarmaddelerle boyamada, kuma nce naftolle doyurulur, yani, naftol liflere emdirilir. Daha sonra diazolama komponenti kenetlenerek, lif zerinde znmez naftol boyarmadde-si oluturulur.

Naftolatla zeminleme: Naftolatla zeminleme, naftoln afinitesine bal olarak ektirme veya kontin

29

metoda gre yaplr. ektirme metodu iin afiniteli, kontin metod iin az afiniteli naftoller seilir. Azoik kenetleme komponentleri sv veya pasta gibi dispersiyonlar halinde satlr. Doal olarak suda znmez. Serbest naftol, pamua tuzlarndan daha az substantiftir. Genellikle kullanmdan nce sodyum tuzlarna dntrlr. Scak zme ynteminde; naftol Trk krmzs ya ile pasta haline getirilir. znnceye kadar NaOH ve kaynar su ilave edilir. Sonra soutulur. Scak zme metodu daha ok kontin yntemlerde uygulanr. Souk proseste, naftol, teknik etilalkol, sudkostik ve souk suda kartrlr. Etilalkol kullanm ilave masraf yaratmasna ramen, souk proses basittir ve genel olarak scak proses gerekmedike souk proses kullanlr. Serbest naftoller diazonyum tuzlan ile birlemeye muktedir deildir. Birleme naftolatlarla salanr. Bu nedenle NaOH ile naftol bileiklerinin sodyum tuzu olan naftolatlar oluturulur: 1- Naftol belirli miktarda etil alkol ile pasta haline getirilir. 2- Gerekli sudkostik ilave edilir. 3- Souk suyla seyreltilir, kartrlarak zlr. 4- Banyoya formaldehit ilave edilir ve 5-15 dakika beklenir. Zeminleme flottesi: 4-8 ml/lt Sudkostik (38 B6) 2-3 gr/lt Koruyucu kolloid 0-30 gr/lt Sodyumklorr x gr Naftolat y gr Formaldehit Zeminleme, genellikle 30C'de 30-45 dakikadr. Temperatr ykseldike substantiflik azalr, di-fuzyon artar. Bu nedenle temperatr dk tutulur. Koruyucu kolloid olarak Trk krmzs ya boya banyosunda naftolatlarn kmesini nlemek iin gereklidir. Naftolatlar pamua deiik substantiviteler gsterir. Afinite tuz ilavesiyle kontrol edilir. Genellikle 30 gr/lt glauber tuzu ilavesi, daha yksek substantiflikte naftoller iin gereklidir. Daha az substantif olanlar iin 50 gr/lt ilave edilir.
30

Kenetleme komponentinin afinitesi byk lde ve sonuta final boyama hasln verir. Daha az substantif kenetleme maddesi, daha byk miktarda atk brakr. Formaldehit ilavesi, naftolatn havann karbondioksitinden etkilenerek, naftole dnmesini engellemek iindir. Ara muamele: Tekstil mamulne aktarlan naftolat fazlasnn giderilmesi amacn tar. Bu, boyamalarn haslklar asndan nemlidir. Ara muamele skma, emme, santrifj veya sudkostik ve tuz ieren banyoda soukta durulama eklinde olabilir. Naftolatla zeminlenmi mamul, asit, su gibi hidrolize sebep olacak etkenlere hassastr. Diazonyum tuzu ile muamele Azoik diazo komponentleri veya stabil bazeler (fast base), hidroklorid tuzlan veya dier stabilize formlarda satlrlar. Bazlar (genellikle toz olanlar) serbest baze olarak satlrlar. Suda znmez baze satn alnmsa, kullanmadan nce, hidrokloridini hazrlamak iin deriik HC1 kullanlarak suda zlmektedir. Bu hazr bazeler son azoik boyarmadde moleklnn rengini saptarlar. Azoik bazeler selloza ok az afinitiye sahiptir. Bu nedenle, substantif naftol ilk olarak tekstil mamulne uygulanr. Azoik baze diazolanr ve tekstil mamul sonra diazolanm amin banyosuna daldrlr. Diazonyum tuzu, tekstil mamulnde znmez tip pigment renk maddesi oluturmak iin naftolatlarla direkt olarak bir kenetleme reaksiyonu oluturur. Diazonyum tuzu konsantrasyonu, kenetleme reaksiyonunu kolaylatrmak iin en azndan 0,5 gr/lt olmaldr. Diazonyum tuzu hidroklorik asit ve sodyumnitrit ile 8-12C'de serbest amin reaksiyonu ile hazrlanr. lk olarak baze (bir toz halinde) HC1 su ile pasta haline getirilir. Bu diazolama iin 20-30 dakika gerekir. Daha sonra kartrlarak sodyumnitrit zeltisi, pastaya dklr. Diazonyum tuzlar sya dayanksz olduundan buz ilave edilerek temperatr 5-15C'ye drlr. Diazonyum tuzlar paralanmaya balad zaman toksik ve andrc azotdioksit buharlar aa kar, kpk oluur. Diazonyum tuzu suya ok hassastr ve metal yzeyleri andrr. Bu nedenle, metalik olmayan tekneler gerektirir.

31

Diazo kenetlenmesi pH kontroll bir reaksiyondur. Ara durulamadan gelen mamul zerinde ar sudkostik bulunduundan ve diazolama asidik ortamda yapldndan diazolama banyosunda HC1 kullanlr. Aksi halde rahatsz edici yan reaksiyonlar meydana gelir. Ayn zamanda pH'n deimemesi iin flotteye monosodyumfosfat / disodyumfosfat, asetik asit / sodyumasetat gibi tamponlayclar konur. Ard ilemler: Son boyamann hasln korumak iin ykama ve sabunlama ilemleri yaplr. Eer hazr diazonyum tuzu kullanlmsa, bunlarn stabilizatr olarak ierdii alminyumslfat cinsinden tuzlar, kenetlenme srasnda bu tuzlarn hidroksitlerini oluturduklarndan ilk olarak asitleme ilemi yaplr. Asitleme ile, bu hidroksitler uzaklatrlr. Daha sonra iki sabunlama yaplr. Birinci sabunlamada, mekanik olarak balanan boyarmadde uzaklatrlarak srtme haslklar arttrlr ve rengin donukluu giderilir. 80"C'de 10 dakika sabunlamadan sonra scak ve souk suyla iyice durulanr. kinci sabunlamada malzemedeki boyarmadde paracklarnn birleerek bymesi ve sonuta ya haslklarn artmas salanr. kinci sabunlama, 80-100C'de 5-20 dakika sreyle yaplr. Malzeme, sonuta, scak ve souk suyla durulama ile bitirilir. nkiaf Boyarmaddeleri ile Kontin Metodla Boyama Kontin naftol boyamada ilem sralar; - Zeminleme flottesi ile emdirme (AF % 70-80), - Hava pasaj, - nkiaf flottesi ile emdirme, - Buharlama, - Scak durulama, - 2 tekne scak sabunlama, - Souk durulama. Kontin emdirme metodla boyamalar da ayn ilem sras ile gerekletirilir. Genelde, krmz renkli bazeler mavilerden daha hzl kenetlenirler. PGMENT BOYARMADDELER Pigment boyarmaddeleri zellikle baskda gittike nem kazanan bir boyarmadde snfdr. Boyamada kullanmlar snrldr.

32

PGMENT BOYARMADDELERN ZELLKLER Bunlar genel olarak, suda ve organik solventlerde znmezler, tekstil liflerine afiniteleri yoktur. Bu nedenle, dier boyarmaddelerden farkl bir renklendirme teknii kullanlarak tekstil mamulne aktarlrlar. Genellikle pamuklu ve sentetik liflerden yaplm kumalar iin kullanlrlar ise de, tm elyaf eitlerine aplikasyonlar mmkndr. Pigmentlerin Aplikasyon zellikleri Anorganik veya organik pigmentler, tekstil lifleri iin doal olarak hi afiniteye sahip deildir. Liflere afiniteleri olmadndan, kumaa aktarlmas ve kuma tarafndan tutulmas binder ad verilen reineler yardm ile olur. Daha sonra yksek scaklklarda kondense ilemine tabi tutulurlar. Pigment boyamalarda k hasl orta ve iyi derecededir. Haslk zellikleri kullanlan binderin kalitesi ile sk skya balantldr. Eer renk ok koyu ise, boyamann srtme haslklar birok durumda iyi deildir. Pigmentlerin ve reinelerin olaanst gelitirilmeleri ile gnmzde ok daha koyu renklerin boyanmas da mmkn hale gelmitir. Pigment eitleri Pigmentler; organik, anorganik ve metalik olmak zere e ayrlr. Fluoresan boyarmaddeler de, fluoresan etkisi yapan pigmentlerdir. Organik azo pigmentleri, genel olarak, anorganik pigmentlerden daha iyi srtme haslna sahiptir. ok iyi parlaklk verir. ounun alkali dayanm iyidir. Ancak baz organo metalik pigmentlerin dk alkali dayanm bask iin uygunsuzluk oluturur. Organik pigmentler: Anorganik pigment renklerine nazaran daha saf ve daha parlaktr. Anorganik pigmentler: Birok ar metal elementlerinin, oksitleri, slfatlar, karbonatlar, silikatlar ve kromatlarn kapsar. Bahsedilen metaller; titanyum, inko, baryum, kurun, antimon, zirkonyum,
33

kalsiyum, alminyum, magnezyum, kadmiyum, demir, molibden ve kromdur. Anorganik pigmentler genellikle daha ucuzdur, havaya daha dayankldr ve organik pigment renklerine gre kimyasal dayanm daha fazladr. Metalik pigmentler: Tekstil materyali zerine pigment baskclkta olduu gibi bir binder ile baslabilen, ince, disperse olabilen indirgenmi metaller. Fluoresan boyarmaddeler: Fluoresan etkisi yapan pigmentlerdir. Bu tip boyarmaddelerin k haslklar iyi deildir. Ya haslklarna da dikkat edilmelidir. Konsantrasyonlar dk olduu iin yksek miktarda kullanm gerektirirler. Dolaysyla boyama maliyetleri yksektir. Pigment Boyarmaddelerinin Olumlu zellikleri a) Ekonomik ve hzl olarak aktarlrlar. Boyama metodu basittir. Boyarmadde binder ile life balandndan, emdirme -kurutma -kondense ilemi yeterlidir. Ard ilem ve ykama gerektirmez. b) Pigmentler, boyarmaddeler gibi tekstil lifine balanmadklar iin her tr lif iin kullanlabilirler. Lif karmlar iin bu ok avantajldr. c) Birok pigment rengin k haslklar ok yksektir, bu nedenle perdeliklerde ok kullanlrlar. d) Life afiniteleri olmadndan emdirme metodunun uygulanmas kolaydr, bason fark ortaya kmaz. e) Burumazlk yksek terbiyesi ile ayn admda uygulanabilirler. f) Maliyetleri dktr. g) Lif ekim ilemleri srasnda, lif ekme eriyiine veya zeltisine ilave edilebilirler. Pigment Boyarmaddelerinin Olumsuz zellikleri a) Boyamalarn srtme ve mekanik ykama haslklar dktr. zellikle koyu renklerde 15-20 ykamadan sonra solmu grnm ortaya kabilir. Haslklar pigment boyarmaddenin deil, binderin bir zellii olarak ortaya kar. Bugn binderlerde olduka

34

nemli gelimeler kaydedilmitir. b) Pigment boyarmaddelerle birlikte kullanlan binderler kumata sertlik meydana getirirler. Bu efekt ak renklerde en azdr, ancak koyu renklerde nemli olabilir. Yksek binder kullanm daha fazla sertlie neden olur. c) Pigment boyarmaddelerle renklendirilmi kumalarda srtme hasl ok iyi deildir. Bu dezavantaj ak renklerde minimum iken koyu renklerde nemli olabilir. d) Migrasyon nedeniyle boyama esnasnda dz-gnszlk oluma tehlikesi vardr. e) Boyamalarda elde edilebilecek koyuluk art, belli bir konsantrasyondan sonra (10 gr/lt'nin zeri), normal boyarmaddelere oranla ok fazla boyarmadde kullanm ile salanr. Pigment Boyarmaddelerinin Kullanm Yerleri Nispeten basit ve ekonomik uygulama nedeniyle, zellikle masa rtlk, perdelik, araflk, triko penye giysiler, ucuz demelik ve giysilik tm tekstil materyalleri iin yaygn olarak kullanlr hale gelmilerdir. zel akar boya efektleri, modaya bal olarak uygulanr. PGMENT BOYARMADDELERYLE BOYAMA Pigmentlerle tekstil boyamacl, pigmentlerin lif molekl ile dier

boyarmaddeler gibi ba yapmamalar nedeni ile farkldr. Pigmentler tekstil materyali zerinde, reine oluturan balayclar (binderler) ile fiziksel olarak tutulurlar. Bu, boyann duvar zerinde tutulmas ile hemen hemen ayndr. Pigment boyarmaddelerle renklendirme tamamen farkl bir sistemdir. Dier boyarmaddelerin aksine suda znmezler ve tekstil lifine hibir ekilde balanmazlar, afiniteleri yoktur. Pigment partikller mikroskobik llerde renkli taneciklerdir ve lif yzeyinde binderlerle mekanik olarak tutulurlar. Pigmentler lif ve ipliklere uygulanamazlar, ancak kumalara dz renk ya da bask olarak ya da lif eldesi srasnda uygulanabilirler. Suda znmediklerinden ve kolayca kumaa nfuz etmediklerinden liflerin iinin renklendirilmesi iin kuvvetle sktrlmaldrlar. Pigment boyarmadde, genellikle bir binder (ba yapc reine) ile kartrlr ve binder pigment karm oluturulur. Pigmentin life yapmas iin binderin kondenzasyonu gerekir. Bu

35

adm; pigmentbinder karmnn kumaa aktarlmasndan sonra materyali 130-180C'ye kadar stmak ve l dakika ya da daha fazla sreyle bu ileme devam etmekten ibarettir. Pigment Boyama ncesi Mamulde Gerekli zellikler 1) Pigment boyama ncesi mamuln; iyi bir ekilde temizlenmi olmas ve iyi bir hidrofillik kazanmas gerekir. Aksi halde yetersiz ve dzgnsz temizlenmi mamulde, lekeli, abrajl boyama meydana gelir. 2) Mamulde hal artklar veya nterbiyeden gelen artklar bulunmamaldr. 3) Yaklm olmas gerekir. nk havlar zemine gre daha ak

boyanacaklarndan dzgn-sz bir boyama izlenimi verirler. 4) Homojen kurutulmu olmas gerekir. Ya olan ksmlar daha az flotte alacaklarndan, daha ak boyanm blgeler oluturacaklardr. OKSIDASYON BOYARMADDELER Bunlar, en eski sentetik boyalardan biridir. Oksidasyon srasnda tabii halinde tekstil mamuln gayet iyi boyayabilen ara rnlerdir. Anilin siyah en iddetli, en has siyahlardan biri olarak bu gruba bir rnektir. Baskclk iin mkemmel kahverengi renk verir. Difenil siyah da bu gruba dahildir. Anilin siyah, anilinyumklorrn asidik ortamda oksitlenmesi sonucu meydana gelir. Esasen pamua uygulanrlar. Bunun yannda; oksidasyon maddeleri ve dikkatli bir ilemle yn, ipek ve asetat boyarlar. Okside edilebilen ara rnlerin byk bir ksm krklerin boyanmasnda kullanlr ve bu tip materyallerin boyanmasnda kullanlan en yaygn yntem budur. Oksidasyon boyarmaddeleri ile boyamann esas; boyanacak malzemeyi uygun aromatik bir aminle muamele etmek ve sonra malzemenin zerinde bu amini oksitleyerek boyarmaddeyi oluturmaktr. ANLN SYAHI Anilinin doal oksidasyonu ile pamuk zerinde elde edilen siyah renkte boyarmaddelerdir. Anilin siyahnn; boyama ve bask ile, anilin, oksidasyon maddesi ve birok halde oksijen tayc katalizatrn bir araya getirilmesi gibi birok elde etme metodu vardr.

36

Anilin Siyahnn zellikleri - yi boyanm ya da baslm anilin siyah ykama ve a olaanst iyi haslk verir ve baz durumlarda klorlama hasl da iyidir. - Bilinen en nemli zellii; taklit edilemez, olaanst renk iddetidir. - Bunlarn yannda ucuzdur. - Kontin almaya uygundur. - Boyama srasnda life balanan boyarmadde miktar fazla olduu iin kuman tutumu da dolgundur. Aplikasyonda en byk zorluk; boyama srasnda hidrojenklorr buharlar aa kmas ve bunlarn liflere zarar vermesi ile oksidasyonun tam olmamas halinde zamanla renk tonunun yeile kaymasdr. Hidrojenklorr gazn uzaklatrmak iin aparatlarda iyi bir havalandrma dzenei olmas ve hidrojenklorr tesirsiz hale getirecek tamponlayc maddelerin ilavesi etkili olur. Anilin siyah ile boyama ynteme gre yaplabilir: - Tek banyolu boyama metodu, - Emdirme-oksidasyon metodu, - Emdirme-buharlama metodu. Anilin Siyah ile Tek Banyolu Boyama Metodu Malzeme anilin tuzu, anorganik asit ve potasyumbikromat ieren banyoda boyanr. Yani, ayn banyoda hem aktarma, ayn zamanda oksidasyon yaplr. Dolaysyla lif zerinde olmayan boyarmadde ksm da oksitlenir ve life mekanik olarak tutunur. Bu nedenle srtme haslklar dktr. pliklerin boyanmasnda uygulanr. Anilin Siyah ile Emdirme-Oksidasyon Metodu Emdirme Kurutma Oksitleme Ard ilemler eklinde uygulanr. Boyanacak kuma; anilin tuzu, oksidasyon tuzu, oksidasyon maddesi, oksidasyon katalizatr (amonyumvanadat, bakrslfat), asetik asit ieren flotte ile birka defa emdirilir. Koyulatrc ilavesi dzgn boyama iin nemlidir, boyarmaddenin migrasyonunu nler. Emdirmeden sonra mamul hotflue kurutucuda kurutulur ve
37

oksitlemenin tam olarak gerekletirilmesi iin potasyumbikromat ve slfrik asit ieren flotteyle muamele edilir. Ntrletirme, durulama ve soda-sabun zeltisi ile kaynatma, son durulama ile ilem tamamlanr. Anilin Siyah ile Emdirme-Buharlama Metodu Emdirme Kurutma Buharlama Oksitleme Ard ilemler eklinde uygulanr. Boyanacak mamul anilin tuzu, sodyumklorat, potasyumferrosiyanr, hidroklorik asit ve asetik asit, tamponlayc, koyulatrc ieren flotte ile emdirilir. Hot-flue'de 40C'de yeil renk meydana gelinceye kadar kurutulur, kontin buharlaycda 2-3 dakika buharlanr. 50"C'de potasyumbikromat ve soda ile oksitleme ve ntrletirme yaplr. Durulama, sabunlama ve son durulama ile ilem tamamlanr. DFENL SYAHI Anilin siyahndan daha pahal olmasna ramen, renk tonunun zamanla yeile dnmemesi ve liflere zarar verme tehlikesi daha az olmas asndan avantajldr. Boyamann esas; asetik asit ve st asidi karm ile scakta znen difenil siyah flottesine oksidasyon maddesi, oksidasyon katalizatr ilave edilerek hazrlanan kitreli flottede emdirme, hot-fluede kurutma, buharlama, durulama ve sabunlu kaynatma eklindedir. lave bir oksidasyon gerekmez. DAZOLAMA BOYARMADDELER Azo boyarmaddeleri snfna dahil olup, kromofor (renklendirici) grup olarak iki tane azo grubu ierirler. Gnmzde nemi kalmam bir boyarmadde snfdr. Substantif boyarmaddenin byk bir ksmn azo boyarmaddeleri oluturur ve bu tip boyarmaddelerin ya haslklar olduka dktr. Bunlarn ya haslklarn gelitirmek iin yaplan almalar sonucunda diazolama boyarmaddeleri ortaya kmtr. Diazolama boyarmaddeleri boyamadan sonra haslklarn gelitirilmesi amacyla bir veya daha fazla diazolanabilecek gruplar ieren azo tipi substantif boyarmaddelerdir. Direkt boyarmaddelerle olduu gibi boyama yaplr. Daha sonra ikinci bir banyoda, life balanm bulunan boyarmaddenin amino gruplar diazolamr.
38

Diazolama, asidik ortamda sodyum veya potasyum nitrit ile muameleyle yaplr. Diazolamadan sonra mamul iyice durulanr. nc banyoda diazonyum gruplar uygun bir komponentle kenetlenir. Kenetleme soukta uygun bir fenol, naftol veya aminle yaplr. Substantif boyarmaddede diazolanan gruplar ile kenetleme komponenti birletirilmi olur. Bylece, lif iindeki boyarmadde molekl bydnden ya haslklar artar. Ancak, bu durumda bile elde edilen haslklar, kp, naftol, kkrt, reaktif gibi iyi bir dzeyde deildir.

KAYNAKLAR Tekstil ve Konfeksiyon Aratrma Merkezi. Deirmenci Grup Boya-Bask Merkezi.

39

NDEKLER
PAMUKLU MALZEMENN BOYANMASI...............................................................................................1 GR.............................................................................................................................................................1 REAKTF BOYARMADDELER .................................................................................................................2 REAKTF BOYARMADDELERN ZELLKLER.................................................................................3 SALLA Reaktif Boyarmaddelerin Kimyasal Yaps....................................................................................3 Reaktif Boyarmadde ile Selloz Elyaf Arasndaki Reaksiyon.....................................................................4 Reaktif Boyarmaddelerin Reaktiflii.............................................................................................................5 Reaktif Boyarmaddelerde Nans ve Substantivite........................................................................................6 Reaktif Boyarmaddelerin Snflandrlmas...................................................................................................6

40

Reaktif Boyarmaddelerin Avantajlar............................................................................................................7 Reaktif Boyarmaddelerin Dezavantajlar.......................................................................................................8 REAKTF BOYARMADDELER LE PAMUUN BOYANMASINA AT TEMEL BLGLER...............8 DREKT BOYARMADDELERN ZELLKLER....................................................................................9 Direkt Boyarmaddelerin Avantajlar..............................................................................................................9 Direkt Boyarmaddelerin Haslklar..............................................................................................................10 Direkt Boyarmaddelerin Snflandrlmas...................................................................................................10 DREKT BOYARMADDELERLE PAMUUN BOYANMASI............................................................10 Direkt Boyarmaddelerle ektirme Yntemine Gre Boyama.....................................................................11 Direkt boyarmaddelerle ektirme metoduna gre rnek reeteler:..............................................................12 Direkt Boyarmaddelerle Yan ve Tam Kontin Metodlarla Boyama...........................................................14 KP (NDANTHRENE) BOYARMADDELER.......................................................................................14 KP BOYARMADDELERNN ZELLKLER.....................................................................................14 Kp Boyarmaddelerinin Kullanm Yerleri..................................................................................................15 Kp Boyarmaddelerinin Avantajlar............................................................................................................15 Kp Boyarmaddelerinin Dezavantajlar......................................................................................................16 Kp Boyarmaddelerinin Snflandrlmas...................................................................................................16 KP BOYARMADDELERYLE PAMUKLU BOYAMA........................................................................16 Kp Boyarmaddelerle Boyamada nemli Faktrler...................................................................................17 Kp Boyarmaddeleriyle ektirme Yntemine Gre Boyama.....................................................................17 KKRT BOYARMADDELER..............................................................................................................20 KKRT BOYARMADDELERN ZELLKLER................................................................................21 Kkrt Boyarmaddelerinin Kullanm Yerleri..............................................................................................21 Kkrt Boyarmaddelerinin Avantajlar.......................................................................................................21 Kkrt Boyarmaddelerin Dezavantajlar.....................................................................................................21 Kkrt Boyarmaddelerinin Snflandrlmas..............................................................................................22 KKRT BOYARMADDELERYLE PAMUUN BOYANMASI........................................................23 Normal Kkrt Boyarmaddeleri ile Boyama...............................................................................................23 mmedial markalar (DyStar) iin normal kkrt boyarmaddelerine ait reeteler: ....................................25 NDGO BOYARMADDELER.................................................................................................................26 NDGO BOYARMADDELERN ZELLKLER...................................................................................26 NDGO BOYARMADDELER LE BOYAMA.....................................................................................27 NKAF BOYARMADDELERNN ZELLKLER............................................................................28 nkiaf boyarmaddelerinin avantajlar:........................................................................................................28 nkiaf boyarmaddelerinin dezavantajlar;...................................................................................................29 NKAF (NAFTOL) BOYARMADDELERYLE BOYAMA................................................................29 nkiaf Boyarmaddeleriyle ektirme Metoduna Gre Boyama..................................................................29 nkiaf Boyarmaddeleri ile Kontin Metodla Boyama..............................................................................32 PGMENT BOYARMADDELER...............................................................................................................32 PGMENT BOYARMADDELERN ZELLKLER................................................................................33 Pigmentlerin Aplikasyon zellikleri...........................................................................................................33 Pigment eitleri..........................................................................................................................................33 Pigment Boyarmaddelerinin Olumlu zellikleri........................................................................................34 Pigment Boyarmaddelerinin Olumsuz zellikleri.......................................................................................34 Pigment Boyarmaddelerinin Kullanm Yerleri...........................................................................................35 PGMENT BOYARMADDELERYLE BOYAMA..................................................................................35 Pigment Boyama ncesi Mamulde Gerekli zellikler...............................................................................36 OKSIDASYON BOYARMADDELER...................................................................................................36 ANLN SYAHI.........................................................................................................................................36 Anilin Siyahnn zellikleri.........................................................................................................................37 Anilin Siyah ile Tek Banyolu Boyama Metodu..........................................................................................37 Anilin Siyah ile Emdirme-Oksidasyon Metodu.........................................................................................37 Anilin Siyah ile Emdirme-Buharlama Metodu..........................................................................................38 DFENL SYAHI.......................................................................................................................................38 DAZOLAMA BOYARMADDELER .....................................................................................................38 KAYNAKLAR............................................................................................................................................39

41