GEV

Gedik Eitim Vakf

Kaynak Teknolojisi Eitim Aratrma ve Muayene Enstits

KAYNAK TEKN EL KTABI

YNTEMLER VE DONANIMLAR

Prof. Dr. Selhaddin ANIK

NSZ
Kaynak tekniinin son 45 yl ierisindeki hzl geliimi ve eitli endstri dallarndaki uygulamas, konunun retim planlarna girmesini tevik etmi ve teknik retimin her kademe ve trnde daima aranlan ortak bir teknik haline getirmitir. Kaynak tekniinin retimi temele dayanmaktadr. Bunlardan biri yntemler, dieri kaynak kabiliyeti ve ncs de tasarmdr. Bu eser, bunlardan birincisi olan kaynak yntemlerini iermektedir. Klasik yntemler yannda modern yntemlere de yer verilmitir. Kitab hazrlarken mhendislik retiminde, mal Usulleri ad altnda verilen Kaynak Teknii ksmn esas olarak yazmaya altm. Bu kitap Makina Mhendislii, Uak Mhendislii, Gemi Mhendislii, Sanayi Mhendislii ve Metalrji Mhendislii renimi gren rencilerin daima faydalanaca bir eserdir. Ayrca endstride alan

mhendislerimizin de sk sk bavuraca bir kaynaktr. Eserin yazlarnn yazlmasnda, resim ve ekillerinin izilmesinde ellerinden gelen gayreti gsteren doktora rencilerim Y.Mh. Vural Ceyhun ve Y.Mh. Murat Vural'a teekkr ederim. Teekkrlerimin en by ve en iteni, kitabn bastrlmasn stlenen Gedik Holding ve zellikle Sayn Hakk Gedik'e olacaktr. Selhaddin ANIK 14. ubat. 1991 Gayrettepe-stanbul

NDEKLER
nsz 0. BLM: Kaynak Teknolojisi ve Gnmz Endstrisindeki yeri Literatr l.- BLM: Kaynan tarifi, nemi ve Snflandrlmas 1.- Kaynan tarifi 2.- Kaynan nemi 3.- Kaynan snflandrlmas 4.- Kayna uyguland malzemeye gre snflandrma 5.- Kayna gayesine gre snflandrma 6.- Kayna usul bakmndan snflandrma 7.- Kayna ilemin cinsine gre snflandrma 8.- Metal kayna 9.- Plastik malzeme kayna 10.-Lehimleme 11.-Literatr II. BLM: Kaynak Kabiliyeti 1.-Giri 2.- Eritme kaynanda kaynak kabiliyeti 3.- Elektrik diren kaynanda kaynak kabiliyeti 4.- Literatr III. BLM: Gaz Eritme Kayna 1.- Tarifi ve prensibi 2.- Asetilen gaz 3.- Asetilen istihsal cihazlar 4.- Erimi asetilen 5.- Oksijen gaz 6.- Kaynak fleleri 7.- Kaynak alevi 8.- Oksi-asetilen kaynanda kullanlan kaynak usulleri 9.- Kaynak pozisyon ve balant eitleri 10.- Kaynak azlar 11.- Literatr IV. BLM: Elektrik Ark Kayna 1.- Tarifi ve tarihesi 2.- Kaynak ark ve arkn elektriksel karakteristikleri 3.- Ark flemesi 4.- Elektrik ark kaynayla ilgili baz deyimler 5.- Akm membann karakteristikleri 6.- Kaynak makinalarnn snflandrlmas 7.- Doru akm ve alternatif akm ile kaynan mukayesesi 8.- Kaynak elektrotlar 9.- Kaynak azlarnn hazrlanmas 10.- El ile elektrik ark kaynanda elektrot hareketi 11.- Literatr V. BLM: Tozalt Kayna 1.- Tantm ve nemi 2.- Tozalt kaynann karakteristikleri ve el ile yaplan ark kaynayla mukayesesi 1 9 10 10 10 11 11 12 12 12 13 13 14 14 15 15 15 20 22 23 23 24 25 28 29 31 33 36 37 38 40 41 41 42 45 46 47 49 50 51 54 58 58 59 59 60

3.- Tozalt kaynanda kullanlan kaynak telleri 4.- Tozalt kaynanda kullanlan kaynak tozlar 5.- Kaynak dikiinin formu 6.- Tozalt kaynanda kaynak azlarnn hazrlanmas ve birletirme ekilleri 7.- Tozalt kaynanda akm ayar 8.- Uygulamada kullanlan dier tozalt kaynak usulleri 9.- Literatr VI. BLM: Gazalt Ark Kayna 1.- Tarifi ve snflandrmas 2.- Ark atom gazalt ark kayna 3.- TIG kayna 4.- MIG Kayna 5.- MAG Kayna 6.- Plazma TIG kayna 7.- Darbeli TIG-MIG-MAG Kayna 8.- Literatr VII. BLM: Termik Kesme Usulleri 1.- Oksijenle kesme 2.- Oksijenle rendeleme 3.- Tozaltnda oksijenle kesme 4.- Elektrik ark ile kesme 5.- Koruyucu gazla kesme 6.- Plazma ile kesme ve oyuk ama 7.- Literatr VIII. BLM: Kaynak Hatalar 1.-atlaklar 2.- Boluklar 3.- Kalntlar 4.- Yetersiz erime 5.-Nfuziyet azl 6.- D yzey hatalar 7.- Literatr IX. BLM: Kaynakl Paralarda Meydana Gelen Distorsyonlar ve Gerilmeler 1.- Gerilme ve distorsyonlarn esaslar 2.- Kaynak gerilmelerine ve arplmalarna etkiyen faktrler 3.- Distorsyon eitleri 4.- Aln dikilerinde Distorsyonlar 5.- ke birletirmelerinde distorsyonlar 6.- Kaynak gerilmeleri 7.-Kendini ekme momenti 8.- Distorsyonlara ve gerilmelere engel olmak iin alnacak tedbirler 9.- Kaynak plan ve kaynak sras plan 10.- Kaynak sralarna ait misaller 11.- Kaynakl paralarda distorsyonlarn dzeltilmesi 12.-Literatr X.BLM: Doldurma Kayna 1.- Tarifi ve nemi

60 61 63 65 70 71 73 74 74 74 75 80 82 84 86 87 88 88 91 93 93 94 95 95 96 96 98 99 99 100 101 103 104 104 105 106 106 107 108 109 110 111 115 115 117 118 118

2.- Doldurma malzemelerinin snflandrlmas 3.- Doldurma malzemeleri ve doldurmaya hazrlama 4.-TIG usul i|e doldurma 5.- MIG usul ile doldurma 6.- Tozalt kayna ile doldurma 7.-Pskrtme ile doldurma 8.-Literatr XI. BLM: Elektrik Diren Kayna 1.- Prensibi 2.- Elektrik diren kayna usulleri 3.-Nokta kayna 4.-Diki kayna 5.- Aln kayna 6.-Literatr XII. BLM: Srtnme Kayna 1.- Tarifi ve prensibi 2.-Srtnme kaynann eitleri 3.- Srtnme kaynann uygulanmas 4.- Literatr XIII. BLM: Elektron In le Kaynak 1.- Prensibi ve nemi 2.- Kaynan yaplmas ve kaynak makinalar 3.- Elektron n ile yaplan kaynan metalrjik zellikleri 4.-ekillendirmenin esaslar 5.- Literatr XIV. BLM: Laser In le Kaynak ve Kesme 1.-nemli ve prensibi 2.-Laser n ile kaynak ilemi 3.-Laser n ile kesme 4.- Laser n ile ileme usulleri 5.- Laser n ile kaynak ve ilemenin stnl 6.- Literatr XV. BLM: Sert Lehimleme 1.-Tarifi ve prensibi 2.- Lehimlemenin snflandrlmas 3.- Lehimleme ileminin karakteristik deerleri 4.- Dekapanlar ve lehim alamlar 5.- Lehimleme usulleri 6.- Lehimlemede kullanlan birletirme ve az hazrlama ekilleri 7.- Literatr XVI. BLM: Metal Pskrtme 1.-Tarifi ve geliimi 2.-Metal pskrtme usulleri 3.- Arkl pskrtme 4.- Plazma ark ile pskrtme 5.- Pskrtlecek yzeyin hazrlanmas 6.- Literatr XVII. BLM: Metal Yaptrma Teknii 1.-Giri 2.- Yaptrma balantlarnn dier zlemeyenbalantlarla

118 120 121 122 122 123 123 124 124 124 125 128 131 133 134 134 135 136 137 138 138 141 143 144 144 145 145 147 150 151 151 151 152 152 154 154 157 161 161 163 164 164 164 168 170 171 175 176 176

karlatrlmas 3.- Metal yaptrmann kullanma snrlar 4.-Yaptrmann esaslar 5.- Yaptrc eitleri ve zellikleri 6.- Yaptrma balantlarnn mukavemetine etki eden faktrler 7.- Metal yaptrmann teknolojisi 8.- Metal yaptrma konstrksiyonlarda dikkat edilecek hususlar 9.- Literatr XVIII. BLM: Dier Kaynak Yntemleri 1.-UItrason kaynak 2.-Souk basn kayna 3.-Patlamal kaynak 4.-Difzyon kayna 5.- Dar aralk kayna 6.- Literatr XIX. BLM: Plastik Malzemelerin Birletirilmesinde Kullanlan Kaynak Yntemleri 1.- Plastik malzeme zelliklerinin metal malzemelerle karlatrlmas 2.- Termoplastik malzemelere uygulanan kaynak yntemleri 3.-Sonu 4.-Literatr XX. BLM: Kaynakl malatn (Dizaynn) Esaslar XXI. BLM: Kaynak Tekniinde Gvenlii 1.-Giri 2.- Oksi-Asetilen kaynanda i gvenlii 3.- Elektrik ark kaynanda i gvenlii 4.- Kaynak tekniinde yangn tehlikesi 5.- zel kaynak usullerinde i gvenlii 6.- Literatr

176 178 178 180 182 183 185 186 187 187 188 189 190 194 200 201 201 205 211 211 212 216 216 216 218 220 221 222

0. BLM KAYNAK TEKNOLOJS VE GNMZ ENDSTRSNDEK YER

nmzdeki on yl ierisinde gezegenimiz bir milyar daha fazla insan tamak zorunda kalacaktr. Bu yzyln sonunda ise, eer dnya nfusu ayn hzla artmaa devam ederse, 8 milyarn zerine kacaktr. Onlar nasl barndracak, nasl besleyecek, nasl giydireceiz? Onlar nasl tayacak, nasl koruyacak ve bo zamanlarn nasl deerlendireceiz? Dnya nfusundaki artn, bizim prodktif kapasitemizi nerelere karacan bugn tahmin etmek olduka zordur. nsanolunun zeka ve becerileri prodktif olanaklar salayacaktr. Acaba kaynaklarmz yeterli olabilecek midir? Bugn mevcut olanlar kstldr ve hzla azalmaktadr. Gezegenimizin %70'ini kaplayan deniz ve gller ihtiyacmz daha birka yzyl karlayacak potansiyele sahiptir. Hem uzay hem de hidrosfer ayn sorunlar karmza karmaktadr. ok farkl mesafe ve birbirine ters artlarda, uzayda milyonlarca mil uzakta, 15.000 ayak denizin altndaki (5000 m) derinliklerde, gvenle kullanlabilecek yntem, ilem ve rnlerin gelitirilmesine ihtiya vardr. rnein, okyanusun derinliklerinden gkyzne ykselen Polariz Fzeleri, ok farkl basn ve scaklklara maruz kalmaktadr. Her ne kadar, bugn iin hidrosferdeki aratrmalara ayrlan harcamalar, uzay almalar yannda ok dk bir seviyede kalmakta ise de, okyanustaki kaynaklarn tmn kullanl hale getirmek iin harcanacak abalar, nmzdeki on yllk uzay harcamalarndan fazla olurdu. Bu sorulara verilecek cevaplar, endstrinin geleceini esasl bir ekilde etkileyecektir. Bunun nedeni, insanolunun fiziksel ihtiyalarnn karlanmasnda metal endstrinin byk rol oynamas ve birletirme (kaynak) teknolojisinin de metal endstrisinde imdiye kadar en faydal bir teknik olarak kullanlmasdr. Birletirme teknolojisinin tarihesi, gerekte bir grup insan ktlesinin tarihidir. Bunlarn byk bir ksm ufak tamircilik yapan, bir ksm da hayal kuranlardr desek daha uygun olur. Btn bunlarn hepsi de kendilerine gre bir katkda bulunmutur. Bu insanlar, sk sk kazanl olmayan aratrmalarla, arkadalarnn alaylarna bile maruz kalmlardr. Fakat btn bunlara ramen neye inanmlar ise, onun iin savaan bu insanlar, ufak katklar ile dnyamza iyi bir metal birletirme usuln armaan etmilerdir. Msr firavunlar zamannda yaplan ok gzel metal ilerine, eski el yaps aralara ve eski Ahid'de de metal ilerine sk sk rastlanmaktadr. Romallar zamannda, eitli ilemler daha iyi bir ekilde gelimitir. Bunlarn balcalar ise, lehimleme veyahut da demirci kayna ile yaplan birletirmelerdir. Roma medeniyetinde demirciliin tad nemi, tanrlardan birine, Ate Tanrs Vulcan'a demircilik ve dier

metal iiliine byk bir nem atfetmelerinden ileri gelir. Gnmzde demirci kayna, pratikte her ne kadar unutulmu ise de, orijinal bir metal birletirme ilemi olarak nazari itibara alnabilir. nsanlar 3.000 yldan ok nceleri, ilk defa iki metal parasn scak veya souk durumda ekileyerek birletirmeyi rendi. Bir kleden dverek elde edilebilecek altn levhasndan daha byk levha elde etmek iste yen ilk sanatkarlardan biri, altn paralarnn dvlerek birletirilebileceini bir ans eseri olarak bulmutur. Demirci kaynann bu tip rneklerine dnyann eitli mzelerinde, zellikle tarihi orta bronz devrine, yaklak olarak Milattan nce 1400-1000 yllarna kadar uzanan arkeolojik kazlar olarak rastlamak mmkndr. Gerekletirilen ilk kaynak rneklerinin bazlar, o gnk kstl olanaklar asndan deerlendirilebilirse, kymetleri daha iyi ortaya kar. rnein, Delhi'de bulunan 18,9 m (62 ayak) uzunluunda ve 40,6 cm (16 parmak) apndaki stunlar, byk bir ihtimal ile sa zamannda kaynak edilmitir. O zamanlardaki en fazla ergitme/dvme kapasitesinin 9072 gr (20 pound) olduu kabul edilirse, arkeologlarn bulduu byk paralarn dvlerek oluturulduu aka grlr. Bugn, btn lkelerde, demircinin ekici ile yapt basn kayna hemen hemen tarihe karmtr. rs, artk bir koleksiyon eyas haline gelmi, yalnz baz ky kede kalm demirci atlyelerinde ve yar hipodromlarnn nalbant atlyelerinde grnr hale gelmitir. Lehimleme ilemi eski devirlerde dnyann eitli blgelerinde, bu arada in, Japonya, Kuzey ve Gney Avrupa ve Anadolu'da geni lde kullanlmtr. Birinci Dnya Savandan sonra kaynak teknolojisi ilerlemelerini salamlatrm ve tamir yntemi olarak kullanlmas yannda, retim arac haline de gelmitir. Bununla beraber, kaynan en dinamik ve milletin ilgisini eken bir uygulamas da, sabote edilen Alman gemilerinin tamirinde yaplmt. Denizalt savalarnn balad tarihe rastlayan 1917 ylnn bir ubatnda, Alman askeri otoriteleri Amerikan limanlarnda esir alnan Alman gemilerinin yok edilmelerini istemilerdi. Buna da sebep, bu gemilerin en azndan 18 ila 24 aylk sre zarfnda tamire ihtiya gsterecek ekilde saf d braklmalar idi. Zira bu gemilerin ounda onarlmas g yaralar almt. Btn bunlara ramen, kaynan hzl bir ekilde uygulanmas ile 8 ay gibi ksa bir zamanda, gemilerin onarlmas bitmi ve bu da Amerika Birleik Devletlerinde sava, yk ve yolcu filosuna 500.000 gros tonluk bir kapasite art salamtr. Avrupa'da esen sava rzgrlar, 1939 ylnda Amerikan endstrisinde geni lde huzursuzlua yol amt. Bu durgunluun, kaynak teknolojisi zerindeki en nemli etkisi, talep azalmasndan dolay, gelime hzn yavalatmas olmutur. Avrupa'daki trampetlerin grlts arttka, Amerikan endstrisi gelecek gnler iin hazrla giriti. Kaynak endstrisinde nceleri az, sonralar da daha ok bir talep grnmeye baland. 1940 ila 1942 yllar arasnda kaynak endstrisi %350 nispetinde fazla bir kapasiteye eriti. Bu ise, gelecein ancak bir ksm idi. Artk kaynak en stn bir birletirme yntemi haline gelmiti. Sava srasnda metalden mamul her ey (gemiler, tanklar, uaklar ve silahlar) kaynakl konstrksiyon olarak yaplyordu.

Mevcut ilemlerin gelitirilmesi ve yeni yeni gelitirme yntemlerinin bulunmas yolunda yaplan aratrmalar srmekte ve her geen yl bu abalar daha da byk bir hz kazanmaktadr. Son 40 yl ierisinde saylamayacak sayda gelimeler kaydedilmitir. Bunlarn kayna genellikle uzay program ve savunma planlarnn sonucu doan istekler olmutur. rnein, kinci Dnya Savann isteklerinden biri olan Magnezyumdan imal edilen uaklarn kayna iin gelitirilen TIG/WIG kaynak yntemi, endstride hemen hemen btn yar otomatik kaynak yntemlerinde kullanlr hale gelmitir. Daha sonralar da hem endstride hem de askeri alanda uygulanan tamamen otomatik sistemler gelitirilmitir. Gnmzde konstrksiyonlar i verimi ve gvenliini arttrmaya, boyutlar ve arl kltmeye, ayn zamanda malzeme ve retim masraflarn azaltmaya yneliktir. Buna paralel olarak birletirme teknolojisi de srekli bir ekilde yeni problemlerle kar karya kalmaktadr. rnein, saclarn birletirilmesinde konstrktrler, ou zaman yaptrma ilemi ile elektrik diren nokta kayna arasnda bir tercih yapmak zorunda kalmaktadr. Bu da yaptrma ve nokta kaynandan ayn zamanda yararlanmak fikrini dourmutur. Bugn her iki yntemin kombinasyonu ile bu salanmaktadr. Bu teknoloji yani yaptrma 1950'li yllarda uak yapmnda kullanlmak zere gelitirilmitir. Rusya'da AN 22 ve AN 24 gibi byk nakliye uaklarnn blmlerinin birletirilmesinde ve ayrca YAK 40 yolcu uanda kullanld. Amerika Birleik Devletlerinde ise, Lockheed C- 5 askeri uaklarnn bir blmnde ve Sikorsky - 67'lerin gvdelerinin %10'unda perinin yerini ald. Ayrca uzay tatlarnn yakt tanklar ve oluklu saclarn birletirilmesi bu yntem ile gereklemi ve bylece arlk ve tama gcnden ekonomi salanarak hareket olanaklar arttrlmtr. Kombine edilen yaptrma ve nokta kayna usul, retim teknii ve konstrksiyon bakmndan nemli avantajlara sahiptir. Nokta kaynana nazaran mukavemet bakmndan daha iyidir. Bu zellik dinamik yklerde daha belirgindir. Korozyon davran ve salaml daha iyi sonular vermitir. Bu usuln verimli olduu yerler, zellikle hafif konstrksiyonlar olup, uak ve roket imali, demiryolu ve karayollar tatlarnn imalidir. 1950'li yllarda gelitirilen dier bir kaynak yntemi de patlamal (infilak) kaynak yntemi olup, endstriye girii yava olmutur. Her ne kadar patlamal ekil verme ile ilgili patentler 1900 yllarnda alnm ise de, patlamal kaynak yntemi yeni yeni eitli uygulama alanlarna girmitir. Uzun menzilli roket azlarna ve uak gvdesinin petek yaplarna uygulanan patlamal ekil verme yntemi ok iyi sonular vermitir. Gnmzde patlamal kaynak yntemi farkl metallerin birletirilmesinde geni apta kullanlmaktadr. 1950,1i yllarda gelien dier bir yntemde ultrasonik kaynak yntemidir. Bu yntem uak yapmnda nokta kayna kalitesini gelitirmek ve nokta kaynandan nce uak malzemesini temizleme iini kolaylatrmak gayesini gdyordu. Bugn yar iletkenler ve ince alminyum folilerin birletirilmesinde geni bir uygulama alanna sahiptir. 1960 ylnn banda elektrocruf kayna, ar paralarn dey pozisyondaki kaynanda

kullanlan yegne yntemdi. Elektrocruf kaynann ortaya kmas ile daha ince saclarn dey pozisyonda yaplan kaynak ilemi iin yeni bir usule duyulan ihtiya hemen kendini gstermitir. eitli aratrma laboratuarlarnda giriilen almalar sonunda elektrocruf kaynak makinasnn adaptasyonu ile koruyucu gaz altnda zl elektrodlar kullanarak yaplan yeni bir usul gelitirildi. Bu usul sayesinde 1/2 in kalnla kadar dikey pozisyondaki kayna yapmak mmkn oldu. Dey pozisyonda yaplan kaynakla ilgili dier bir gelime de MIG ve MAG kaynaklardr. Soy gaz ve soy gaz karmlar altnda yaplan TIG/WIG kaynak usul ile bugn btn metal alamlarn kaynak yapmak mmkndr. TIG-Plazma kaynann gelimesi, bu tekniin plazma kesmesi dnda plazma ile metal pskrtmede de geni apta kullanlmasna neden olmutur. Plazma teknolojisi de kaynak, kesme ve metal pskrtmede byk bir gelime vaat etmektedir. Karbondioksit atmosferi artnda yaplan MAG kaynak usul de geni bir uygulama alan bulmu ve tozalt kaynana gittike byyen bir rakip haline gelmitir. zl tel ile yaplan kaynak usul de MAG veya MIG gibi birok otomatik ve yar otomatik usullere rakip olmakta ve el ile yaplan ark kaynandan da birok i koparmaktadr. Tozalt kaynanda da birden fazla tel ile yaplan paralel, seri ve tandem usullerle kaynan gc arttrlm ve band eklindeki ilave metallerle de doldurma kayna (kaplama) konusunda byk gelimeler olmutur. Belirtilmesinde fayda umulan baka bir yenilik de srtnme kaynadr. Srtnme kayna anlay yeni deildir. Bununla ilgili patentlerin tarihi 1900 ylna kadar uzanr. 1959 ylnda, srtnme kayna bir bakm ilemi olarak Leningrad'da eitli iletmelerde ve baz makina bakm tesislerinde kullanlmaya balanmtr. rnein, ekoslovakya, da matkap, rayba, bak ve kalem gibi aletlerin onarmnda srtnme kayna kullanlm ve olduka byk bir ekonomi salanmtr. 1961 ylndan itibaren Amerikan meneli srtnme kayna makinalar da piyasada kendini gstermeye balad. Bugn, gelitirilmi srtnme kayna makinalar, ok geni bir imalat ktlesi tarafndan kullanlmaktadr. rnein, Ford Motor Co. bu ilemi Falcon ve Mustang modellerinde n takmlar ve geri hareket dilisinde, Chevrolet ise hareket milinin imalinde kullanmaktadr. Ayn zamanda bisiklet atal, kam, piston, amar makinas orta mili ve yumuak elik ile paslanmaz elie kadar deien eitli millerin imalinde kullanlmaktadr. Son seneler ierisinde gelien yeni bir kaynak usul de dner hareketli arklarda yaplan birletirmelerdir. Bu usulde, paralar ok ksa bir sre ierisinde aln alna kaynak yaplmaktadr. Srtnme kaynana ileride rakip olaca gzyle baklmaktadr. Kat faz balants olarak bilinen difzyon kayna son senelerde Amerika Birleik Devletlerinde ve Sovyet Rusya'da yaplan uzun aratrmalarn konusu olmutur. Difzyon kaynann kullanld balca iki nemli yer nkleer ve roket endstrisidir. Uak endstrisinin gerek yap, gerekse konstrksiyonunda, s deitirgelerinde, vakumda yksek basnca dayankl elektronik aletlerin imalinde ve korozyon ile reaktif svlara dayankl olmas gereken valf imalinde difzyon kayna byk bir nem tamaktadr.

Yaplan kaynak hacmi bakmndan, ilgin ilemlerden en nemlisi, elektron bombardman (n) ile kaynak metalini tavlamak ve eritmek fikri olmutur. Elektron bombardman ile metal kaynan uygulayan ve bunu ak bir ekilde ortaya koyan ilk aratrc Fransz Atom Enerjisi Komisyonundan Dr. J.A.Stor olmutur. Stor, alminyum kaynanda karlat glkleri yenmek iin bu konudaki almalarna devam etti. 0,050 in kalnlndaki alminyum, berilyum ve magnezyum alamlarndan yaplan akaryakt varil kapaklarnn kaynak edilmesi, Stor'un yapt ilk almalar arasndadr. Bu usul, derinliin ene olan byk oranndan tr rnein, Sovyet Rusya'da "Bacak Kayna" olarak tannr. Elektron n ile yaplan kaynan ilk pratik uygulamas reaktr teknii, roket ve uak inas gibi, tekniin yeni alan alanlarnda kendini gstermitir. Burada kullanlan zel malzemelerin ilenmesi imdiye kadar allm usullerle tatmin edici bir ekilde yaplamadndan, elektron bombardman seilmitir. Elektron bombardman ile kaynakta en byk dezavantaj, kaynak ileminin vakumda yaplmasdr (10 ila 10-6 Torr). Dk vakumlu elektron bombardman ile kaynak, ksa zamanda daha fazla otomotiv endstrisi ile dier imalat alanlarna kaymtr. nsanolunun uzayda daha fazla yol almas ve yabanc gezegenlerde bilimsel istasyonlar kurmas iin (dier bir deyimle yldzlara merdiven kurmas iin) ok daha gelimi bir birletirme yntem teknolojilerine ihtiya vardr. Ayn zamanda uzayda metalleri birletirme yollarn da gelitirmek gerekmektedir. phesiz elektron bombardman ile kaynak, uzay boluunda kullanlacak yntemlerin banda gelir. Uzayda, bir uzay gemisinden enerji salayarak altrlmak zere dizayn edilen bir cihazla, titanyum ile alminyum, 1/4 in kalnla kadar da dier metallerin birletirilmesi gerekletirilmitir. Burada TASS ajansnn bir haberini birlikte okuyalm: "Tass Ajansnn bir haberine gre, Sovyet Uzay Arac "Solyut 7", "Solyut T-11" ve "Solyut T-12" komplekslerinde bulunan iki bayan, Svetlana Savitzkaya ve Vladimir Yaben Jenibekov uu programna uygun olarak ara dna ktlar. Svetlana Savitzkaya, tarihte uzay arac dna kan ilk kadn oldu. 3 saat 55 dakika uzayda kaldlar. Svetlana Savitzkaya, uzayda metal plakalar kesme, kaynak ve lehim yapma ve pskrtme yolu ile kaplama ilemlerini denedi. Vladimir Jenibekov'da eitli gzlemler yapt" denilmektedir. Bugn uzay almalar hzla ilerlemekte ve sr olan birok nokta akla kavumaktadr. rnein, uzay aralarnda ve platformlarda kullanlacak malzemelerin mrleri bir faktrdr. Atmosferimizde bulunan gazlarn ou metallerin yorulma mrn azaltmaktadr. Uzayda bir miktar hidrojen hari, bu gazlar bulunmad iin, uzayda yaplan ve gerilmeye ilk defa uzayda maruz kalan uzay paralarnn yani aralarnn, arlk ve emniyet asndan, belirli avantajlar olduu ortaya kar. Yeryznde bir yllk yorulma mr olan bir parann uzayda 10 ila 20 yl arasnda bir yorulmaya dayanaca tahmin edilmektedir. Uzay istasyonlarnn yapm, uzayda gvenli birletirme yntemlerinin gelitirilmesini gerekli klmaktadr. Bu konudaki elektron bombardman ile kaynaa ilaveten Laser ve difzyon kaynan da mit verici yntemler arasnda sayabiliriz. Yaptrclarn da uzayda geni lde kullanlmas kanlmazdr.
-1

Laser teknolojisinin hzl geliimi, laser nndan metallerde ve plastik malzemelerde birok imalat problemlerinin zm iin faydalanma olana dourmutur. Laser, elektronik ve elektrik endstrisindeki ince tel veya levha kaynanda, ultrasonik kaynak usul ile iyice ekimektedir. . Acaba kaynak tekniinde otomatizasyon ve robotlarn kullanlmas hakknda neler sylenebilir? Kaynak teknolojisi, deiik kullanma alanlar nedeniyle, amaca uygun birbirinden farkl kaynak usullerine ve bunun sonucu olarak da farkl otomatizasyon tiplerine gerek duymaktadr. Kaynakta ekonomiklii salamann yannda, bir kalite ykselmesini de gerekletiren bu otomatlar, gelimelerini henz tamamlayamamlardr. Elektroniin hzl gelimesi ile desteklenerek, gelecek iin hedeflenen ama, gerek anlamda tam otomatik kaynak prosesini salamaktr. Gemite rijit otomatizasyon teknikleri, dkm, dvme, presleme ve kaynak gibi geleneksel imal usullerinde prodktiviteyi byk lde arttrmtr. Gelecek iin ise, esnek otomatizasyon tekniklerini gelitirmek ve imalatn eitli aamalarnda ortaya konulan deiikliklere ksa bir zaman sresinde uyabilmek iin bu teknikleri uygulamak gerekmektedir. Burada temel unsur imalat ve transport donanmlarnn bir sistem ierisinde entegrasyonu ve enerji ile malzeme bilgi aknn bu sistem ierisinde nmerik kontroldr. Burada rnek olarak otomobil endstrisini ele alalm. Otomobil retiminde binek arabalarnn yapm iin 700 preslenmi ve kesilmi para ile 400 adet tala kaldrlarak ilenmi para, cvata, perin, kvrma, lehimleme, yaptrma ve en ok kaynak yoluyla birbirine balanmaktadr. Toplam kaynaklar: yaklak olarak 5.000 nokta kaynandan, 30 metre ark kaynandan, 1 metre elektron bombardman kaynandan, 15 adet de srtnme kaynandan olumaktadr. Nokta ve ark kaynann otomatizasyonu ncelikle proses parametrelerinin ve proses aknn otomatik olarak kumanda ve ayarna dayanr. Dier taraftan kaynak donanm ierisinde i parasnn ve takmn otomatik olarak kullanlmasnn yansra, kaynak donanm arasnda i parasnn otomatik olarak sevk edilmesi de gereklidir. Kaynak, uygulama ve nakliye olmak zere fonksiyonun entegre edilmi bir imalat sistemi ierisinde birletirilmesi gerekir. Otomobil endstrisinde, allagelmi malzeme ve konstrksiyonlarda, kaynak prosesi nokta kayna ve elektrik ark kaynanda geni lde korunmaktadr. Dolaysyla gelimelerin arlk noktas, uygulama ve nakliye fonksiyonlarnn otomatizasyonunda ve entegre imalat sisteminin nmerik kontrolnde yatmaktadr. Bylece bir entegre imalat sisteminde kaynak donanmlar rijit ve esnek olarak otomatize edilebilir ve bunlar eitli tama dzenleri ile rijit, esnek veya serbest olarak balanabilir. Btn ekonomik, teknik ve kalitatif kriterlerin altnda, "Daimler-Benz" firmas, karoseri kaba yaps iin bir entegre imalat sistemi gelitirmitir. Bu sistemde kalite ynnden nem arzeden birletirmeler iin, zel tip makinalar (yani ok nokta kayna makinalar) ve dier kaynak ileri iin esnek niversal makinalar (yani endstri robotlar) kullanlmtr. Kaynak tekniinde dier imalat tekniklerinde olduu gibi, esnek otomatize edilmi sistemler nem kazanmaktadr. Bugn, kaynak fonksiyonu iin esnek otomatize edilmi sistemler, endstri robotlar

eklinde hizmet grmektedir. Ancak uygulama ve nakliye fonksiyonlar iin esnek otomatize edilmi, ekonomik zmler henz eksiktir. Gnmzde en byk gelime imkan bulan kaynak usulleri MIG/MAG ve tozalt kaynaklardr. Tozalt kayna tam mekanize edilmi kaynak iin tipik bir rnektir. Burada yalnz ilave metal otomatik olarak kaynak yerine gelmemekte, ayn zamanda uygun donanmlar ile kaynak kafas ve i paras arasnda izafi bir hareket de salanmaktadr. Erime gcnn ykseltilmesi ve bylece tozalt kaynak usulnn ekonomikliinin ortaya kmas, ok tel tekniinin ilavesi, bir ilave scak tel verme veya allm normal tellerin yerine band elektrodlarn kullanlmas gibi usullerin uygulanmas ile elde edilir ve bylece kalitenin ykseltilmesinde de baar salanm olur. Ark kayna robotlarnn ana kullanma alan MIG ve MAG kaynak usulleridir. Arkn yksek frekansl atelemesi, robotun kumanda sistemini bozacandan, yalnzca TIG kaynanda ok az kullanlr. Eskiden genellikle el ile uygulanan TIG kaynak usul, aradan geen zaman zarfnda yksek derecede bir otomatizasyona ulamtr. Kaynak sonularndaki yksek kalite ve kaynak parametrelerinin ayarlanabilmesi ve programlanabilmesi imknlarndan dolay, bugn bu usul ok daha yksek duyarllk ve doruluk istenen yerlerde uygulanmaktadr. rnein, kimya aletleri ve reaktr inas gibi impuls teknii ile duyarl i paralarnda veya zor pozisyonlarda dozlanm s verilmesine tam olarak imkan salayan bir usul gelitirilmitir. Bu usul ile ap 200 mm'nin zerindeki borularn evre dikilerinin kaynanda uzaktan kumanda edilebilen son derece duyarl bir kaynak uygulanmaktadr. Dier taraftan, okyanuslar hakknda da ok az ey bilinmektedir. Fakat srdrlen ve hzlandrlan aratrmalarn deerlerini dorulayacak kadar bilgi edinilmitir. Bugnk aratrmalarn ounun snrlandrd ky operasyonlar, elmas, altn, kalay ve manetiti ortaya kard. Meksika krfezindeki, Kuzey denizindeki ve Gney Kaliforniya aklarndaki petrol kuleleri, en nemli baz su alt bulularnn iaretidir. Dnya petrol rezervlerinin %50'sinin bulunduu derin sularda bugne kadar teebbse geilmemitir. Byle bir kuyu amak iin, bugn sahip olduumuz endstri ve teknolojiden daha ileri bir teknoloji ve endstriye sahip olmamz gerekmektedir. Bu yapldnda, tpk kylardaki kuyu ama da olduu gibi, kaynak teknolojisi, bu ilemlerde de nemli bir rol oynayacaktr. Okyanuslarn derinliklerinde yatan potansiyel el demeden durmaktadr. Byk bir ekonomik deeri haiz bulunan manganez, Pasifik Okyanusunun dibinde durmaktadr. zellikle manganez ieren cevherler, demir bakmndan zengin olduu gibi, bakr, kobalt, nikel, molibden, vanadyum, inko ve zirkonyum da iermektedir. Byle bir maden yata, btn dnyann ihtiyalarn bugnk hzla birka bin yl daha karlayabilir. Ktalarn kylar petrol, ya ve slfrce zengin olarak bilinmektedir. Toplam olarak 335 milyon mil kp (1.375 milyon km3) su, 15 milyon ton bakr, 7 trilyon ton bor, 15 milyon ton manganez, 20 milyon ton uranyum, 500 milyon ton gm ve 10 milyon ton altn ierdii tahmin edilmektedir. Bu kaynaklarn iletilmesi teknolojide fantastik bir ilerlemeyi gerektirmektedir. Ancak 10 yl ierisinde denizin 20.000 ayak (6.100 metre) derinliine ulaabilecek denizalt aralarna sahip olacaz.

Bu ise, okyanusun dibinin %95'i demektir. Muhtemelen 20 yl ierisinde, su altnda 18.000 ayaa (5.500 metre) kadar derinlikte, uzun sre hayatmz srdreceiz. Bu ortamda aratrmak, kefetmek ve yaamak iin yepyeni metallere ve projelere ihtiya duyulacak; belki bunlar birletirmek iin yepyeni teknolojilerin gelitirilmesi gerekecektir. rnein basnca dayankl gvdelere sahip her eit deniz alt aralarna ihtiya duyulacaktr. Fazla derinlikler iin camla kuvvetlendirilmi kompozit kreler gerekecektir. nk bu tip malzemenin basnca kar mukavemeti yksektir. Bugn iin baarlmas gereken konu, 12 ila 18.000 ayak (3.650 ila 5.500 metre) derinlikte dolaabilecek denizaltlarn imalidir. Bunlarn gvdelerinin %50 ila %60'nn silindirik olmas ve ayrca nkleer veya sv yakacak kullanan tesislere sahip bulunmas gerekir. Bu aralarn, yksek mukavemetli eliklerden, titanyumdan ve alminyumdan yaplabilecei grlmektedir. Bu malzemelerin istenmesindeki problemler ve birletirme teknolojisi, bizleri yine kaynakla kar karya getirecektir. Okyanuslarn bir takm baka faydalar da vardr. Bunlardan biri yiyecek (balk, plankton ve eitli bitkiler) dierleri ise udur: Okyanuslarn suyu tasfiye edilerek, dnyann artan su ihtiyac karlanabilir. Okyanuslarn geni alanlarn aratrmak, kefetmek, madenlerini iletmek ve diplerinde ziraat yapmak iin gerekli cihaz ve donanmlar dnmek u anda olanakszdr. Fakat bu yaplacaktr. Burada yine metallerden faydalanacaz. Bylece kaynak teknolojisinden geni lde yararlanlacaktr. Vakum pompalar, kompresrler, uzaktan kumandal televizyonlar ve dier komnikasyon donanmlarnda byk bir art grlecektir. Deniz altnda uzun bir sre yaanabilecek platformlar ve i istasyonlar, yaamak iin gerekli gaz depolar ve bir sr deniz alt yaantsyla ilgili cihazlarn imali gerekecektir. Eer dnyann artan nfusunun ortaya kard talepleri karlamak durumu ile kar karya isek, birletirme teknolojisinde yeni anlaylara ve reformcu yaklamlara gerek duyacaz demektir. Ksaca Milletleraras Kaynak Organizasyonundan bahsetmek yerinde olacaktr. Kaynak tekniinin zellikle kinci Dnya Savandan sonraki hzl gelimesi, dnya milletleri arasnda 1948 ylnda "Milletleraras Kaynak Enstitsnn" (International Institute of Welding IIW-lnstitut International de la Soudure MS) kurulmasna sebep olmu ve bu verimli sahann elde ettii baarlar, eitli memleket uzmanlarnn birbirleriyle temaslarda bulunmalarn bir ihtiya haline getirmitir. Milletleraras bir organizasyonun kurulmas fikri, 1947 ylnda Utrecht'de toplanan bir sempozyumda Hollandallar tarafndan ileri srld. lk toplant ayn sene ngiliz Kaynak Enstits tarafndan M.J.L. Adam'n bakanlnda yapld. Geici bir komite kuruldu ve tasarlanan cemiyetin ilk esaslarn kurma grevi bu komiteye verildi. Fransz Kaynak Enstitsnn daveti ile Paris'te ve svire Asetilen Cemiyetinin daveti ile de Bale'de toplantlar yapan Komite grevini gelitirdi. 9 Haziran 1948'de Belika Ekonomi bakanlnn himayesinde, Belika Kaynak Enstitsnn daveti ile Brksel'de yaplan iki gnlk bir milletleraras temas sonucunda Kuzey Afrika, Avusturya, Danimarka, spanya, Amerika

Birleik Devletleri, Fransa, ngiltere, talya, Norve, Hollanda, sve ve svire'nin itirakiyle (13 devlet) Milletleraras Kaynak Enstits kuruldu. Milletleraras Kaynak Enstitsnn ikinci maddesi: Enstitnn gayesinin tek veya baka bir organizasyonla ortak olarak, kaynan btn yntemleriyle gelimesini salamak, olduunu

belirtmektedir. Bunun iin Enstit, kaynan gelimesini salamak zere, hem kaynakta kullanlan ilkel maddelerin hem de kaynak malzemesinin gelimesine alacak, renim ve aratrma iin teknik ve bilimsel bilgilerin alveriiyle uraacaktr. Yine Enstit stats: Enstitnn ticari, endstriyel iler ve cret fiyat ve mmessillik gibi, faaliyetlerle uramayacana iaret etmitir. Ayrca yeni bulular destekleyecek, fakat herhangi bir kuruluun ticari karna alet olmayacaktr. Enstitnn bu noktalar gz nnde tutan iyi bir politikas vardr. Milletleraras Kaynak Enstits, Milletleraras Standardizasyon Komitesi ile de ibirlii yaparak kaynak standartlarn hazrlamaktadr. IIW/IIS, almalarn XVI alma komisyonu ile yrtmektedir. Bu komisyonlara ait u rnekleri verebiliriz: Gaz kayna (l), Elektrik ark kayna (II), Elektrik diren kayna (III), Modern Kaynak Yntemleri (IV), Kaynan muayene ve kontrol (V), Kaynakta i gvenlii (VIII), Kaynak Kabiliyeti (IX), Tozalt ve gazalt kayna (XII), Kaynakta retim (XIV), Kaynakta dizayn (XV) ve Plastik malzeme kayna (XVI). 31 yl sre ile Enstitnn almalarna katlan Trkiye, bu arada ilk nce Milletleraras Kaynak Enstitsnn hazrlad, bazs da 17 dildeki kaynak terim lgatlerinin Trkesini hazrlamtr. Ve bunlar her biri 1000'er kelime olmak zere Milletleraras Kaynak Enstits tarafndan baslmtr. Trkenin dahil olduu ciltleri yle verebiliriz: Genel kaynak terimleri, Oksi-Asetilen kayna, Elektrik ark kayna, Elektrik diren kayna, Termik kesme, Lehimleme, Modern kaynak usulleri, Metal pskrtme gibi. Sizlere kaynak teknolojisinin gelimesini ve hedeflerini genel bir ereve ierisinde vermeye altm. Bu arada Memleketimizdeki duruma da ksaca bir gz atalm. Trkiye'de kaynak ilk defa 1920 ylnda stinye ve Glck tersanelerinde balamtr. 1929'da Makina Kimya Endstrisinde, 1930'da Smerbank-Hereke Fabrikasnda, 1931'de Karayollar Merkez Atlyesinde, 1933'de Eskiehir Hava kmal Merkezinde ve 1934'de de Devlet Demir Yollar Eskiehir Fabrikasnda kaynan kullanldn grrz. Trkiye'nin ilk kaynaklar brahim Pekin ve ra Ziya Altnk ustalardr. Bu iki zat, kaynakl memleketimizde ilk uygulayanlardr. Trkiye'de kaynak konusunda ilk planl almaya 1937 ylnda Devlet Demiryollarnda balanmtr. Devlet Demiryollarnn Eskiehir Fabrikasnda, 1934 ylnda dank durumda birka kaynak cihaz mevcuttu. Daha sonralar 1937 ylnda zerk bir kaynak blm kuruldu ve btn kaynaklar buraya baland. Bu i iin Knoch isimli bir Alman kaynak uzman getirildi ve mhendis Nvit Osmay da kendisine yardmc tayin edildi. 1936 ylnn Austosunda gelen Knoch, 1937 ylnn Austosunda geri dnnce, bu tekilatn bana Nvit bey getirildi. Nvit Osmay ayrca 1936/37 yllarnda Alman Devlet Demiryollarnn atlyelerinde ve Wittenbergdeki Demiryol Kaynak Eitim Enstitsnde kaynak mhendislii staj grd. 1947 ylna kadar Eskiehir Kaynak ube Amirlii yapmtr. Nvit beyin Trkiye'de kaynak

tekniine yapt hizmetler oktur ve saysz kaynak yetitirmitir. Ayrca Oksi-Asetilen ve Elektrik Ark kaynaklar konusunda da iki ciltlik kitap yazmtr. Nvit Beyi, yapt bu hizmetlerden dolay kutlar ve kendisini sayg ile anarm. Trkiye'de kaynan gelimesi 1950'li yllarn ortasndan itibaren olmutur. rnein Teknik niversite renim planna kayna 1951'de almtr. Makina Malzemesi ve mal Usulleri Enstits endstriye ilk kaynak kurslarn 1955 ylnda amtr. Yine ayn Enstit 1958 ylnda Alman Kaynak Teknii Cemiyetinin esaslarna uygun Kaynak Mhendislii (Uzmanl) kursunu da yapmtr. Memleketimize klasik oksi-asetilen ve elektrik ark kaynann dnda, halen tozalt ve gazalt kaynak usullerinin kullanma alanlar byk bir gelime gstermitir. Gemi inaat, elik konstrksiyon, basnl kablar ve byk makina konstrksiyonlarnda tozalt kaynann klasik tek tel ile yaplan usul geni apta kullanlmasna ramen, ift telle yaplan tan-dem, seri ve paralel usullerle band elektrod uygulamas henz yoktur. Gazaltnda yaplan MAG kaynanda son on yl ierisinde, artan nispette, endstrimizin eitli alanlarnda rnein buhar kazanlar, gemi inaat, elik konstrksiyon gibi, kullanlmaktadr. Soygaz atmosferi altnda yaplan TIG/WIG ve MIG kaynaklar, yksek alaml elik ve demir olmayan malzemelerde geni bir kullanma alan bulmutur. Kimya endstrisi, petrokimya tesisleri, gda endstrisi bunlarn balca rnekleri arasndadr. Yine bu yntemlerin uygulanmas ile ilgili olarak Petrokimya tesislerinde ve helikopter imalatnda titanyum kayna tipik rnekleri tekil eder. Laser ve elektron nlar ile kaynak, Hava Kuvvetlerinde ve zel sektr iletmelerinde de grlmektedir. rnein Renault Otomobil fabrikasnda elektron n ile kaynak yaplmaktadr. Plazma kesmesinin kullanld bir ok endstri dal mevcuttur. Srtnme kayna matkap imalatnda, Memleketimizde kullanlmaktadr. ift tabanl tencereler difzyon kaynana ait verilecek rnekler arasnda bulunur. Nmerik kontroll ve programl oksijenle kesme makinalar tersanelerimize girmitir. Memleketimizde kurulmakta olan uak endstrisi ister istemez, programl nokta kayna donanmlarn, laser ve elektron bombardman ile kayna ve yaptrma tekniini daha ok kullanacaktr. u anda lkemizde yaptrma tekniinin endstriyel uygulamasna ait belirgin rnek vermek biraz zordur. Kaynak dikilerinin muayene ve kontrol da zellikle 1970'li yllardan sonra geni apta uygulama alanna sokulmu ve ciddi olarak kendisini hissettirmitir. Bu arada Trk Standartlar Enstits de kaynak standartlarnn karlmasna hz vermitir. Bu da sevindirici bir uygulamadr. zellikle d pazarlara alan memleketimiz endstrisinde kalitenin temini iin, muayene ve kontroln ciddi olarak yaplmasnn nemi byktr. Bugn memleketimizde bilumum elektrodlar, tozalt ve gazalt kaynak telleri, zl teller, yumuak ve sert lehim tel ve alamlar, btn kaynak gazlar, elektrik ark kaynak makinalar, tozalt ve gazalt kaynak cihazlar, kaynak fleleri ve detantrleri, nokta kayna makinalar, oksijenle kesme fle ve cihazlar, kaynak tozlar ve lehimleme dekapanlar retilmektedir.

10

Literatr (1)-ANIK, Selahaddin "Gnmz Endstrisinde Kaynan Yeri" Birinci Ulusal Kaynak Sempozyumu, .T.. Makina Fakltesi, 13-15 Kasm 1984. (2)- ANIK, Selahaddin "Kaynak Teknolojisinin Gelimesi" Bhler Kaynak Dnyas, Say 10, Ocak 1985. (3)- ANIK, Selahaddin "Kaynak Tekniinde Otomatizasyon" Bhler Kaynak Dnyas, Say 11, Austos 1985. (4)- ANIK, Selahaddin "Ark kaynanda Endstri Robotlarnn Kullanlmas" Bhler Kaynak Dnyas, Say 11, Austos 1985.

11

I.BLM KAYNAIN TARF, NEM VE SINIFLANDIRILMASI

1.- Kaynan tarifi Kaynak tatbik edilecei malzemenin cinsine gre, metal kayna ve plastik malzeme kayna olarak ele alnr. Metal kayna: Metalik malzemeyi s veya basn veya her ikisini birden kullanarak ve ayn cinsten ve erime aral ayn veya yaklak bir malzeme katarak veya katmadan birletirmeye "metal kayna" ad verilir. ki parann birletirilmesinde ilave bir malzeme kullanlrsa, bu malzemeye "ilave metal" ad verilir. Plastik malzeme kayna: Ayn veya farkl cinsten termoplastik (sertlemeyen plastik) malzemeyi s ve basn kullanarak ve ayn cinsten bir plastik ilave malzeme katarak veya katmadan birletirmeye, "plastik malzeme kayna" ad verilir. 2.- Kaynan nemi Paralarn kaynakla birletirilmesinin neminin kavranabilmesi iin, dier imal usulleriyle mukayese edilmesi gerekir. Her ne kadar her usuln stn olduu sahalar varsa da, birbirine ok yakn olduklar uygulamalar da vardr. 2.1.- Kaynak ile perinin mukayesesi Paralarn birletirilmesinde eski bir usul olmasna ramen, kaynan neminin bilinebilmesi bakmndan perinle kaynan karlatrlmas uygun olacaktr: a) Kaynak, arlk ve iilikten tasarruf salar. Arlktan salanan tasarruf, % 10 ila 30 arasndadr. ilikten salanan tasarruf ise, % 2035 civarndadr. eitli balant biimlerinde kaynak ve perinin nasl olduu, ekil 1.1'de grlmektedir. b) Kaynak ile, perine gre daha iyi bir szdrmazlk elde edilir. c) Kaynakl balantlarn mukavemeti, perinli birletirmelerden daha yksektir. Perinde esas malzemenin mukavemetine eriilmemesine ramen, kaynakta %100'ne eriilir. d) Kaynak ile, perine gre daha kolay ve ucuz balantlar elde edilir. e) Gemi inaatlarnda kaynakl birletirmelerin suya kar direnleri daha azdr. Dolaysyla geminin hzn azaltmazlar.

12

ekil I.1.- eitli birletirme tiplerinde kaynak ile perinin karlatrlmas. 22..- Kaynak ile dkmn mukayesesi Kaynak ile dkmn farklar aadaki biimde sralanabilir: a) Kaynakta model masraf yoktur. b) Cidar kalnlklar 6 mm'den az olan paralarn dkm glk arz ederken, kaynakla imalatnda bir zorluk yoktur. c) elik malzemeden dkmle para yapmnda baz zorluklar ortaya karken, ayn parann kaynakla imalat kolaydr. d) Kaynak, dkme gre arlk tasarruf salar. Arlktan salanan kazan %30 civarndadr. e) ok sayda retimde, dkm daha stndr. 3.- Kaynan snflandrlmas Kaynak metotlarn eitli bakmlardan snflandrmak mmkndr. Temel olarak kaynaklanan malzemenin cinsine, kaynak srasnda tatbik edilen ilemlere ve kaynak ileminin maksadna gre snflandrma yaplr. 4.- Kayna uyguland (esas) malzemeye gre snflandrma Kaynak uyguland malzeme cinsine gre "Metal Kayna" ve "Plastik Malzeme Kayna" olmak zere ikiye ayrlr. 5.- Kayna gayesine gre snflandrma

13

Kaynak yapl gayesine gre de "Birletirme Kayna" ve "Doldurma Kayna" diye ikiye ayrlr. 5.1.- Birletirme kayna; iki veya daha fazla paray zlmez bir btn haline getirmek iin kaynak yapmaktr. 5.2.- Doldurma kayna; bir i parasnn hacmindeki eksiklii tamamlamak veya hacmini bytmek, ayrca korozyona veya andrc tesirlere kar korumak maksadyla zerine snrl bir alan dahilinde malzeme kaynak etmektedir. Mesela; kaplama, zrhlama ve tampon tabaka kaplama doldurmas gibi. 6.- Kayna usul bakmndan snflandrma Kaynak icras srasnda takip edilen yola gre drde ayrlr. Bunlar el kayna, yar mekanize kaynak, tam mekanize kaynak ve otomatik kaynaktr. 6.1.- El kayna Kaynak, yalnz el ile sevk edilen bir kaynak aleti vastasyla yaplr. 6.2.- Yar mekanize kaynak Kaynak aleti, el yerine ksmen mekanize edilmi bir vasta ile sevk edilir. 6.3.- Tam mekanize kaynak Kaynak aleti, el yerine tamamen mekanize edilmi bir makina ile sevk edilir. 6.4.- Otomatik kaynak Gerek kaynak ilemi, gerekse i parasnn deitirilmesi gibi btn ana ve yardmc ilemler tam olarak mekanize edilmitir. 7.- Kayna ilemin cinsine gre snflandrma 7.1.- Eritme kayna Eritme kayna; malzemeyi yalnz scakln tesiri ile blgesel olarak (snrlandrlm bir ksmn) eritip, bir ilave metal katarak veya katmadan birletirmektir, (ekil I.2).

ekil I.2.- Eritme ve basn kaynann ematik olarak gsterilii. 7.2.- Basn Kayna Basn kayna; malzemeyi genellikle ilave metal katmadan basn altnda blgesel olarak stp birletirmektir (ekil 1.2).

14

8.- Metal kayna 8.1.- Eritme kayna usulleri Metallerin eritme kaynanda balca olarak, aadaki usuller kullanlr. 8.1.1.Dkm eritme kayna

8.1.2.- Elektrik diren eritme kayna 8.1.3.Gaz eritme kayna

8.1.4.- Elektrik ark kayna 8.1.4.1.- Karbon ark ile kaynak 8.1.4.2.- Metal ark ile kaynak 8.1.4.3.- Koruyucu gazla kaynak (Gazalt kayna) A.- TIG kayna a.- Normal TIG kayna b.- Plazma TIG kayna c.- Ark atom kayna B.-MIG kayna a.- Normal MIG kayna b.- Aktif gazla MIG kayna 8.1.4.4.- Metal koruyucu altnda (yaltlm elektrod ile) kaynak 8.1.4.5.- Tozalt kayna 8.1.5.8.1.6.8.2.Elektron bombardman ile kaynak Laser n ile kaynak Basn kayna usulleri

Metallerin basn kaynanda balca aadaki usuller kullanlr. 8.2.1.8.2.2.8.2.3.8.2.4.Souk basn kayna Ultrasonik kaynak Srtnme kayna Ocak kayna

8.2.5.- Dkm basn kayna 8.2.6.- Gaz basn kayna 8.2.7.- Elektrik diren kayna 8.2.8.- Elektrik ark basn kayna 8.2.9.- Difzyon kayna 9.- Plastik malzeme kayna Plastik malzeme kayna; ayn veya farkl cinsten termoplastik, yani sertlemeyen plastik malzemeyi s ve basn kullanarak ayn cinsten bir plastik malzemeye ilave ederek veya etmeden birletirmektir. Kaynak ilemi, kaynak yaplacak malzemelerin birbirine temas eden yzeylerinin scakln scak plastik hale gelme scaklna ykseltilerek yaplr. Bu esnada snr yzeylerindeki serbest hareketli molekl zincirleri birbiri ierisine akarak kmeleirler.

15

9.1.- Plastik malzeme kayna usulleri 9.1.1.- Scak gaz kayna 9.1.2.- Scak eleman kayna A.- Direkt scak eleman kayna B.- ndirekt scak eleman kayna 9.1.3.- Srtnme kayna 9.1.4.- Yksek frekans kayna 9.1.5.- Ultrasonik (ultrason ile) kaynak 10.- Lehimleme 10.11 .-Tarif ki veya daha fazla metalik malzeme, kendileri erimeden erime derecesi daha aada bulunan bir ilave metalin (yani lehim alamnn) erimesiyle birleirse, bu ileme "lehimleme" ad verilir. Lehimleme ilemi yaplrken ayrca bir dekapan kullanlr. 10.2.Lehimleme usulne gre snflandrma

10.2.1- Alevle lehimleme 10.2.2.- Havya ile lehimleme 10.2.3.- Blokla lehimleme 10.2.4.- Frnda lehimleme 10.2.5.- Tuz banyosunda lehimleme 10.2.6.- Daldrma ile lehimleme 10.2.7.- Hareketli lehim banyosunda lehimleme 10.2.8.- Endksiyonla lehimleme 10.2.9.- Direnle lehimleme 10.2.10.- Ekzoterm lehimleme 10.3.Lehim yerinin formuna gre snflandrma

10.3.1.- Kapiler lehimleme 10.3.2.- Lehim kayna 10.4.Lehimleme scaklna gre snflandrma

10.4.1.- Yumuak lehimleme 10.4.2.- Sert lehimleme 10.5.Lehimin verili ekline gre snflandrma 10.5.1.- Lehimin, ilem srasnda verilmesi ile yaplan lehimleme 10.5.2.- Lehimin, ilemden nce yerletirilmesi ile yaplan lehimleme 10.5.3.- Daldrma lehimleme 11.-Literatr (1) ANIK, Selahaddin "Kaynak Teknii Cilt l" .T.. Ktphanesi, Say 960, 1970 (1980)

16

(2) ANIK, Selahaddin-ANIK, E.Sabri "Soru ve Yantlar ile Kaynak Teknii" Birsen Kitabevi, 1980 (3) ANIK, Selahaddin "Kaynak Teknolojisi El Kitab" Ergr Matbaas, 1983.

17

II. BLM KAYNAK KABLYET

1.- Giri malat tekniinde gaye, yalnzca malzemelerin birletirilmesiyle para elde edilmesi deildir. Ayn zamanda yaplan parann alma artlarnda bozulmamas ve grevini yerine getirmesi gerekir. Bu sebepten, kaynakl balantlardan da baz esaslar yerine getirmesi istenir. Szkonusu esaslarn gereklenme derecesi, kaynaklanan malzemenin "kaynak kabiliyeti" olarak deerlendirilir. Kaynak edilen metal ve alamlar, uygulamada pek az istisna ile btn kaynak usullerinde kaynak yerinin erimeye yakn bir scakla kadar stlmak zorundadr. Burada kaynak tekniinde kulanlan s membann, kaynak usulnn de etkili olduunu unutmamak gerekir. Yksek scaklklara stlma sebebiyle malzemelerin gerek kaynak blgelerinde gerekse kaynaa komu blgelerinde, kimyasal ve metalurjik pek ok deime olmaktadr. rnein yksek karbonlu elik malzemelerin kaynanda, yksek souma hz sebebiyle kaynaa komu blgede ok yksek sertlikte bir yap ortaya kmaktadr. Tecrbeli bir kaynak, tamamen hatasz bir kaynak yapmann mesel her tip elik iin kolay olmadn gayet iyi bilir. Baz malzemeler iin ise hibir glk olmamasna ramen, hatasz tatminkr bir kaynak kalitesinin salanmas bakmndan zel tedbirlere ihtiya vardr. te byle hallerde, kaynak kabiliyetinden bahsedilir. 2.- Eritme kaynanda kaynak kabiliyeti Kaynak kabiliyeti kesin ve kantitatif olarak ifade edilebilen bir zellik olmayp, karmak bir anlam tar. Milletleraras Kaynak Enstitsnn (IIW-IIS)* IX numaral "Kaynak Kabiliyeti" Komisyonu, kaynak kabiliyetini yle tarif etmektedir: "Bir metalik malzeme, verilen bir usul ile bir maksat iin bir dereceye kadar kaynak yaplabilir diye kabul edilir. Uygun bir usul kullanarak kaynakl metalik balant elde edilgi zaman, balant yerel zellikleri ve bunlarn konstrksiyona tesirleri bakmndan tayin edilmi bulunan artlar salamaldr." IIW): International Institute of Welding IIS) : Institut International de la Soudure Yukardaki tariften de anlalaca zere, kaynak kabiliyeti yalnz malzemeye bal bir zellik deildir. Ayn zamanda, kaynak usulne ve kaynakl konstrksiyona da baldr. Bir metal veya alam, bir kaynak usulnde gayet iyi derecede bir kaynak kabiliyeti gstermesine ramen, dier bir usulde ok zayf bir kaynak kabiliyetine sahip olabilir. Bir malzemenin yksek kaynak kabiliyetine sahip olmas; kaynak artlar geni bir aralkta deiirken hibir tedbire gerek kalmadan, tatminkr bir kaynak kalitesinin elde edilebilmesi demektir. Dk derecede kaynak kabiliyeti, tatminkr bir netice alabilmek iin zel tedbirlere ihtiya olduunu ve kaynak artlarnn ok dar limitler arasnda tutulmasnn gerektiini ifade eder.

18

Kaynak kabiliyetinin derecesini belirten zellikler, malzemenin tipine gre deiir. Mesel; birok elik malzemenin kaynanda iyi mekanik zellikler elde etmek istenirken, ostenitik paslanmaz eliklerde snn tesiri altndaki blgenin korozyona dayankl olmas istenir. Kaynak kabiliyeti deyimi kaynaa elverililik, konstrksiyonun kaynak emniyeti ve imaltta kaynak yaplabilme kavramlarn iine alr. Bu kavramlarda malzeme, iml usul ve konstrksiyonun etkisi altndadr. (ekil II.1). Bir malzemenin kaynak kabiliyetinden sz edebilmek iin en azndan aadaki iki art gereklenmelidir:

ekil II.1.- Kaynak kabiliyetinin iml usul, malzeme ve konstrksiyon asndan ifadesi

a-) Paralarn belirli bir kaynak usul ile birletirilebilmesi mmkn olmaldr, (kaynaa elverililik deyimi). b-) Kaynak edilen malzeme, maruz kalaca zorlamalara dayanmaldr (kaynak emniyeti deyimi). Bir konstrksiyonun kendisinden beklenenleri salamas malzeme, konstrksiyon, iml usul ve iletme zorlamalar gibi faktrlerin tesiri altndadr. Hatal bir durum ortaya kt zaman, btn kusur malzemeye yklenemez. Dier faktrler de gz nne alnmaldr. Bu nedenle; kaynak konstrktr, malzeme mhendisi ve iletme mhendisi birlikte almak mecburiyetindedir. yi tasarlanm bir konstrksiyon, seilen malzeme ile bir dereceye kadar gerekletirilebilir. Fakat bu konstrksiyonun

19

bekleneni tam olarak verebilmesi iin, uygun bir iml usulnn de seilmesi gerekir. Pratikte kaynak kabiliyetinin ifadesi olarak "iyi kaynak edilebilir", "kaynak edilebilir" ve "artl olarak kaynak edilebilir" deyimleri kullanlr. Bu deyimlerin manalar elik malzeme iin yle ifade edilebilir: a-) yi kaynak edilebilir: Malzemenin hibir n ve nihai tavlamaya ihtiya olmadan kaynak edilebileceini ifade eder. b-) Kaynak edilebilir: Kaynak yaplacak malzemenin kalnl arttka, bir n tavlama gerekir. Bu tr malzeme iin, kaynak edilebilir deyimi kullanlr. c-) artl olarak kaynak edilebilir: Bu tr malzemede ya karbon oran yksektir veya bileiminde eitli alam elemanlar vardr. Kaynakl balantnn gei blgesinde sertleme ve atlama tehlikeleri sebebiyle, zel tedbirler alnmaldr. n tavlama tatbik edilmeli ve souma kontroll olmaldr. 2.1.- eliklerin eritme kaynanda kaynak kabiliyeti Endstrideki geni kullanma alanlar sebebiyle elik malzemelerde kaynak kabiliyetinin incelenmesi gereklidir. Alamsz veya hafif alaml yksek mukavemetli bir elie iyi bir kaynak kabiliyetine sahiptir diyebilmek iin, aadaki iki artn bir arada bulunmas gerekir: a-) Kaynaktan nce ve sonra iyi bir sneklie sahip olmaldr, b-) Kaynak metali esas metal ile kart zaman, gevrek olmayan bir kimyasal bileim salamaldr. Bu iki artn gereklenmesine tesir eden faktrler yle sralanabilir: A-) Esas metal a.- Bileim b.- Kalnlk c.- Isl ilem durumu d.- Sneklik e.- Scaklk f.- Saflk derecesi ve homojenlik B-) lve metal a.- Bileim b.- Akma snr ve sneklik c.- Hidrojen muhtevas d.- Saflk derecesi ve homojenlik e.- Elektrod ap (kaynak esnasnda paraya verilen s ynnden) C-) Dier faktrler a- Erime derecesi (az formu) b.- Rijidite c.- Form faktr (gei durumu)

20

d.- Kaynak sras e.- Kaynaknn ahsiyeti Yap eliklerinin kaynanda, kaynan neticesine tesir eden en nemli faktr esas metalin bileimidir. Bilhassa bileimindeki karbon ve manganez oran kaynak kabiliyeti bakmndan ok nemli olup, maksimum miktarlar snrlandrlmtr. Mesel; gaz alnm elikler iin sve'te maksimum karbon oran %0,25 olarak tavsiye edilmitir. Amerika Birleik Devletleri bu snr % 0.30'a karm ve daima bir n tavlama nermitir. Manganez ve dier alam elemanlarnn kaynak kabiliyeti zerindeki tesirleri, karbon cinsinden ifade edilerek "karbon edeeri" terimi ortaya atlmtr. Karbon edeeri eitli ekillerde ifade edilmitir. Milletleraras Kaynak Cemiyetinin karbon edeeri aadaki ifadeyle verilmektedir:

Karbon edeerinden faydalanlarak bir yap elii iin gerekli n tavlama scakl aadaki tabloda olduu gibi tavsiye edilmitir.

Karbon edeeri (%) 0,45'e kadar 0,45-0,60 aras 0,60'dan yukar

n tavlama scakl (C gerek yok 100-200 200-350

2.2.- eliklerin eritme kaynanda balant blgesi Kaynak blgesi genel olarak iki kma ayrlr. Bunlar eriyen blge ve snn tesiri altndaki blgedir. a-) Eriyen blge Kaynak banyosunda meydana gelen trblanstan dolay, katlamadan nce iyice birbirine karm esas ve kaynak metalinden ibarettir. Bu karmda esas metalin kaynak metaline oran, kaynak usul ve az biimine baldr. Belirli bileim ve miktarlardaki kaynak metalin karmndan oluan eriyen blgenin hesaplanan bileimi, kimyasal analiz neticeleri ile ayn deildir. nk baz elemanlar kaynak srasnda yanmakta ve kaybolmaktadr. Bu elemanlarn yanma derecesi; s memba, kaynak yerini evreleyen atmosfer ve kaynak usulne baldr. Eriyen blgenin katlamas, kendini evreleyen esas metale s iletimi ile olur ve yaps iri ve uzun tanelidir. Bilhassa kaln paralarn derin nfuziyetli kaynanda, eriyen blgenin ortasnda segregasyondan dolay bir boluk oluur (ekil 11.2).

21

ekil II.2.- Aln ve ke birletirmelerinde segregasyon blgeler (siyah ksmlar). b-) Isnn tesiri altndaki blge (ITAB)* Isnn tesiri altndaki blge, eriyen blgenin esas metal ile birletii ksmdan itibaren takriben 1400 il 700 C arasnda bir scakln etkisi altndaki blgedir(ekil II.3). Bu blgedeki scaklk dalm, kaynak artlarna bal olarak deimektedir (ekil II.4).

ekil II.3.- Isnn tesiri altndaki blgedeki (ITAB) tane yaps deiimi

(*) (ITAB) : Isnn Tesiri Altndaki Blge (WEZ) : Wearmebeeinflusster Zone

(HAZ) : Heat Affected Zone (ZTA) : Zone Thermiquement Affectee

22

ekil II.4.- Kaynak srasnda snn tesiri altndaki blge (ITAB)

ITAB'daki scaklk dalm ve souma hznn bilinmesi halinde, kaynaktan sonra bu blgede meydana gelecek i yapnn tespiti mmkn olmaktadr, %0,25'in zerinde karbon ihtiva eden alamsz yap elikleri ve yksek mukavemetli hafif alaml yap eliklerinde snn tesiri altndaki blgenin 900 "C'nin zerinde tavlanan ksmlarnda ok sert bir yap meydana gelir. Bu yap gevrek krlmalara ok uygun bir yapdr. ITAB'de atlak oluumunu nlemek iin Milletleraras Kaynak Enstitsnn kaynak Kabiliyeti komisyonu bu blgenin maksimum sertliinin 350 Vikers deerini amamasn tavsiye etmitir. Bir aln kaynanda ITABdaki sertlik dalm ekil 11.5'de grld gibidir.

ekil II.5.- Yksek mukavemetli bir eliin kaynanda ITAB'de sertlik dalm. 3.- Elektrik diren kaynanda kaynak kabiliyeti Elektik diren kaynanda, birletirilecek para malzemenin cinsine gre elektrik akmnn geiine byk bir diren gsterir. Bunun sonucu olarak, paralar snr. Ohm kanununa gre sya dnen elektrik enerjisi aadaki ifadeyle belirlenir: Ns = l . R Burada; Ns : Is enerjisine dnen elektrik enerjisi L : Kaynak yaplan paradan geen akm iddeti (kaynak akm iddeti) R: Kaynak yaplan parann elektrik direnci Yukardaki ifadeden, elektrik diren kaynanda kaynak kabiliyetinin malzemenin cinsine bal olduu ortaya kmaktadr. Elektrik direncinin dk olmas; ortaya kan s miktarn azaltacandan, kaynak yaplmas gleir. O halde; elektrik iletkenlii yksek bir malzemenin kaynak kabiliyeti, elektrik iletkenlii dk malzemeye gre daha ktdr. Elektrik diren kaynanda kaynak kabiliyetinin tarif
2

23

edilmesinde malzemenin s iletkenliinin ve erime noktasnn da gz nne alnmas gerekmektedir. Is iletkenliinin yksek olmas, kaynak iin gerekli s younlamasn zorlatrmaktadr. Bu sebepten s iletkenlii yksek bir malzemenin elektrik diren kaynanda kaynak kabiliyeti dk olmaktadr. Dier taraftan erime noktasnn yksek olmas, kaynak iin gerekli s miktarn artrmaktadr. Yukarda belirtilen sebeplerden dolay malzemenin elektrik iletkenlii, s iletkenlii ve erime noktas

gz nne alnarak elektrik diren kaynanda kaynak kabiliyeti aadaki ifadeyle verilebilir: Burada; S : : : te : Kaynak kabiliyeti faktr Elektrik iletkenlii (m/n.mm2) Is iletkenlii (cal/cm.sn.C) Erime noktas (C)'n gsterir.

Yukardaki ifade ile bulunan kaynak kabiliyeti faktrlerine gre elektrik diren kaynanda kaynak kabiliyeti aadaki biimde deerlendirilir: Kaynak kabiliyeti faktr 0,25'e kadar 0,25-0,75 aras 0,75-2,0 aras 2,0'den yukars Kaynak kabiliyetinin durumu Kt Yeterli iyi ok iyi

Tablo II.1'de baz metallerin fiziksel zellikleri ile kaynak kabiliyeti faktrleri, Tablo ll.2'de ise baz alamlarn fiziksel zellikleri ve kaynak kabiliyeti faktrleri verilmitir. Bu tablolarn incelenmesinden mesel; saf bakrn kaynak kabiliyeti ok kt iken (S =0,18), bakr alam olan pirincin kaynak kabiliyeti ok iyidir (S =3,2). Tablo II. 1.- Baz metallerin fiziksel zellikleri ile kaynak kabiliyeti faktrleri

24

Tablo II. 2.- Baz alamlarn fiziksel zellikleri ile kaynak kabiliyeti faktrleri.

4.- Literatr (1)ANIK, Selhaddin "Kaynak Teknii Cilt III" .T.. Ktphanesi, Say 1030, 1975 (2)- ANtK, Selhaddin- TLBENT, Kutsal (Baggerud) "Kaynak Metalrjisi" .T.. Ktphanesi, Say 670, 1966 (3)- ) LINNERT, G.E. "Welding Metallurgy (Iron and Steel)" Amerikan Welding Society, 1967 (4)- ANIK, Selhaddin "Metal ve alamlarda kaynak kabiliyeti" Sakarya D.M.M.A. Dergisi, say MMA-3, 197 (5)- SEFERIAN, D.-CHEVENARD, P. "Metallurgie de la Soudure" Dunod, Paris, 1965 (6)- ANIK, Selhaddin- DKCOLU, Adnan "Yap eliklerinin Kaynak Kabiliyeti" Gemi Mhendislii Dergisi, Say 100, Nisan 1986 (7)- RUGE, J. "Handbuch der Schweisstechnik- Band l: Werkstoffe"

25

Springer- Verlag Berlin- Heidelberg- New York, 1980 (8)- ANIK, Selhaddin "Kaynak Teknolojisi El Kitab" Ergr Matbaas, 1983

26

III. BLM GAZ ERTME KAYNAI

1.- Tarifi ve prensibi Kaynak iin gerekli snn biri yanc, dieri yakc olan gazlarn yaklmasyla oluan alevden faydalanlarak yaplan kaynaa "gaz eritme kayna" ad verilir. Yakc gaz olarak byk ekseriyetle oksijen kullanlr. Yanc gaz olarak ise aadaki gazlar kullanlmaktadr: Asetilen Hidrojen Metan Propan Btan (C2H2) (H2) (CH4) (C3 H8) (C4H10)

Propan- Btan karm (C3H8 -C4H10) Havagaz Benzin ve benzol buhar Yukardaki yanc gazlardan bazlarnn fiziksel zellikleri tablo III.1'de grlmektedir. Tablo III.1'deki yanc gazlarn fiziksel zelliklerinin incelenmesinden, ok farkl deerlere sahip olduklar grlr. Tablo III. 1.- Yanc gazlarn fiziksel zellikleri.

Gazlar zellikler Isl (kcal/m ) Alev scak. (C) Tutuma hz (cm/sn)

3

Asetil en C2H2)

Hidro jen (H2) 2580 0 2280 890 an

Prop

Bta n (C3H10)

H avagaz 4 200 2 000 7 05

deeri 0

1360

(C H 2170 0 2780 450

2830

3120 1350

2500 450

Gaz eritme kaynanda kullanlacak gazn seiminde aadaki artlar gz nne alnr: a-) Yksek bir sl deer, b-) Yksek bir alev scakl c-) Yksek bir tutuma hz, d-) Kaynak banyosunu havaya kar koruma, e-) Artksz bir yanma,

27

f-) Ucuz ve kolay retilebilme. Yukardaki artlar en iyi ekilde yerine getiren gaz, asetilendir. Bu sebepten ekseriyetle gaz eritme kaynanda asetilen gaz kullanlr ve gaz eritme kaynana "oksi-asetilen" kayna da denir. 2.- Asetilen gaz Karpitin su ile temas sonucunda elde edilen bir gazdr. 760mm cva basnc ve "C'de zgl arl 1,17 kg/m3 olup, havadan hafiftir. Bir kilogram 760 mm cva basncnda ve O "C'de 854 litredir. Asetilen, ierisindeki fosforlu hidrojen sebebiyle sarmsams bir kokuya sahiptir. Asetilen atmosferik basnta 80 C'de sv ve -83 "C'de kat hale geer. Asetilen hava ve oksijenle ok tehlikeli karmlar meydana getirir ve bu karmlarn patlamas, byk zararlara yol aar. Asetilenin hava ve oksijenle yapt patlayc gaz karmlar aadaki oranlardadr: Oksijen ile %2,3 il %93 nispetinde asetilen Hava ile %1,5 il %82 nispetinde asetilen Asetilen kararsz bir karbonlu hidrojen olduu iin, ayrma meyli fazladr. 1,5 atmosferden daha yksek bir basnla sktrld ve scakl da artt zaman, kendisini oluturan karbon ve hidrojene ayrlr. Bu esnada tutuma ve yanma olmadan, 11 misli bir basn artyla infilak eder. Bu sebepten asetilen cihazlarnda 1,5 atmosferden yksek basnlara izin verilmez. Basn 2 atmosferi at zaman zel emniyet tedbirleri alnmad takdirde, bir noktadan balayan ayrma btn gaz ktlesine yaylr. Dier taraftan scaklnda fazla ykselmesine izin verilmemelidir. Basn ve scaklk iin kabul edilen snrlar, 1,5 atmosferde 60 "C'dir. Asetilen retimi srasnda aadaki reaksiyon meydana gelir:

Yukardaki kimyasal reaksiyon incelenirse 1 kg karpit iin;

elde edilir. Bu deerler teorik deerlerdir. Pratikte 1 kg karpitin 250 litre asetilen verdii kabul edilir. Reaksiyon neticesinde meydana gelen 400 kcal'lk s ile, 10 litre su 40 C stlabilir. Asetilen retiminde kullanlan karpit (CaC2) ark frnlarnda kire ta ile kok kmrnn arasndaki reaksiyon sonucunda elde edilir. Bu retimde bir ton karpit iin, 3000 il 3500 Kwh'lik elektrik enerjisine ihtiya vardr. Karpit genel olarak tane byklne gre snflandrlr. Mesel DIN 53922'ye gre bu snflandrma aadaki biimdedir:

28

Karpitin tane byklne bal olarak 1 kg'ndan elde edilecek asetilen miktar deimektedir. Kimyasal olarak saf karpitin bir kilogram'ndan 760 mm cva basncnda ve O C'de 350 litre, yine ayn basn ve 15 "C'de 372 litre asetilen elde edilmektedir. Uygulamada kullanlan karpitin verdii asetilen miktar ise tane byklne bal olarak aadaki gibidir:

Ayrca karpitin su ile temas ederek asetilen haline dnme hz da tane byklne baldr. Tane byklne bal olarak 1 kg teknik karpitin asetilen haline geme sresi aada tablo halinde

verilmitir: 3.-Asetilen istihsal (retim) cihazlar Karpitin su ile temasn salayarak asetilen elde edilmesinde kullanlan vastalara, "asetilen istihsal cihazlar" veya "karpit kazanlar" ad verilir. Asetilen istihsal cihazlar eitli biimlerde snflandrlr. Bu snflandrmalar aada verilmitir. A-) Karpitin su ile temas ekline gre a.- Daldrma sistemli (sepetli) cihazlar: Bu tip cihazlar metal bir sepet ierisine konan iri taneli karpitin, sepetle beraber suya daldrlmasyla alr (ekil III.1).

ekil III. 1.- Daldrma sistemli istihsal cihaz

29

b.- Aktma sistemli (ekmeceli)cihazlar: Metalden yaplm ve blmelere sahip ekmecelerde bulunan karpit zerine suyun aktlmasyla alr (ekil III.2).

ekil III.2.- Aktma sistemli istihsal cihaz. c- Drme sistemli cihazlar: Karpitin suya dmesiyle alr (ekil III.3). d.- Pskrtme sistemli cihazlar: Suyun karpit zerine pskrtlmesiyle alr (ekil III.4).

ekil III. 3. ekil III.3- Drme sistemli istihsal cihaz ekil cihazlar III.4.Pskrtme sistemli

30

Yukardaki istihsal cihazlarndan ilk tanesinde retim sonunda meydana gelen Ca(OH)2 amur halindedir. Pskrtmeli sistemde ise, Ca(OH)2 toz halinde olup; bu tr cihazlara amursuz asetilen cihazlar da denir. Asetilen retiminde artan amurun atlmasnda ok itina gsterilmelidir, p bidonlarna atlmamaldr. Aksi halde amurdan kabilecek asetilen, patlayc karmlar meydana getirebilir. Karpit amuru, alan zel ukurlara doldurulmaldr. B-) Karpit kapasitesine gre a.- Montaj tipi istihsal cihazlar: Bu tr kazanlar en ok 2,5 kg'a kadar karpit alrlar ve montaj ilerinde kullanlrlar. b.- Atlye tipi istihsal cihazlar: 2 il 20 kg arasnda karpit alabilirler ve genellikle atlyelerde kullanlrlar. Bu tip bir cihaz iin atlyede en az 20 m2'lik alan ve 60 m3'lk bir hacim gereklidir. c.- Sabit tip istihsal cihazlar: 20 kg'dan fazla karpit alabilen bu cihazlar iin zel kazan dairelerine ihtiya vardr. Asetilen kullanma yerlerine, boru ebekeleri ile datlr. Kazan daireleri ve ileri, belirli kaidelere gre tertiplenmelidir. C-) stihsal edilen gazn basncna gre a.- Alak basnl istihsal cihazlar: Elde edilen asetilenin basnc en fazla 0,03 atmosferdir. b.- Orta basnl istihsal cihazlar: retilen gazn maksimum basncnn 0,2 atmosfer olduu cihaz cinsidir. c.- Yksek basnl istihsal cihazlar: Maksimum gaz basncnn 1,5 atmosfer olduu cihazlardr. D-) Kullanlan karpitin cins ve byklne gre a.- Toz karpit cihazlar: ok az kullanlan bir cihaz tipidir ve yalnz sabit tesislerde bulunur. b.- nce taneli karpit cihazlar: 2-7 mm arasnda tane byklnde karpit kullanlan cihazlardr. c.- Kle karpit kullanan istihsal cihazlar: ri taneli kle karpitlerin (25-80 mm) kullanld cihazlardr. d.- Biriket karpit kullanan istihsal cihazlar: Toz karpitin bir yaptrc ile preslenmesi neticesinde elde edilen biriketlerin kullanld cihazlardr. 3.1.-Asetilen istihsal cihaznn ksmlar stihsal cihazlarnn zerinde lmeler ve emniyet iin baz sistemler vardr. Bunlardan nemlileri aada ele alnacaktr. A-) Sulu geri tepme emniyet tertibat: Karpit kapasitesinin 1 kg' at cihazlarda bulunan bir emniyet tertibatdr (ekil III.5). Sulu geri tepme tertibat genel olarak, patlayc karmlarn meydana gelmesini nler. Bu grevi aadaki tarzlarda gerekletirir: a-) fleten geri tepen oksijenin kazana veya boru ebekesine gemesini nler, b-) Geri tepen alevi sndrr, c-) Alak ve orta basnl cihazlarda, havann emilerek kazana girmesini nler. Her kullanma yerinde bir emniyet tertibat olmaldr ve bir sulu geri tepme cihazna genel olarak birden fazla fle balanmamaldr.

31

ekil III. 5.- Sulu geri tepme emniyet tertibatnn grn. B-) Emniyet ventili ve manometresi: Yksek basn istihsal cihazlarnda, basncn 1,5 atmosferi gemesi halinde, otomatik olarak alan ve basnc dren tertibattr. Bunun yannda kazan ierisindeki basnc gsteren bir manometre vardr. Bu manometre zerinde 1,5 atmosferin yeri krmz olarak iaretlenmitir. C-) Basn reglatr: Alevin salad flece gelen asetilen gaz basncnn mmkn olduu kadar sabit olmas istenir. Tplerden salanan asetilenin kullanlmasnda bu art, basn drme manometreleriyle salanr. Asetilenin cihazdan elde edilerek kullanld hallerde basncn sabit tutulmas, cihaz ile sulu geri tepme emniyet tertibat arasna konan bir basn drme reglatryle temin edilir. 4.- Erimi asetilen Asetilen, istihsal cihazndan elde edildikten sonra gaz halinde hemen kullanlabilecei gibi; tplere doldurularak, daha sonra ve baka mahallerde kullanlmas da mmkndr. Bylece byk kolaylklar elde edilmektedir. Asetilenin tplere doldurulmasnda baz zorluklar ortaya kmaktadr. 1,5 atmosferlik snra uyularak yaplacak tp doldurmalar ekonomik deildir. Yksek basnlarda ve fazla miktarlarda asetilenin doldurulmas gerekir. Asetilenin yksek ayrma meyli bunun gerekletirilmesini zorlatrmaktadr. Bir yerden balayan ayrma btn ktleye yaylmakta ve bir yanma olmadan, basn 11 kat artmaktadr. Bu ayrmann ve ayran ksmlarn yaylmasn nlemek iin aadaki tedbirler ele alnabilir: a-) Ayrmann btn ktleye gememesi iin, gazn serin tutulmasna allr, b-) Gaz, gzenekli (porz) maddelere iyice yaylmaldr. c-) Gaz, aseton gibi svlarda eritilmelidir.

32

Gazlarn serin tutulmasna bilhassa doldurma srasnda nem verilir ve doldurmada tatbik edilen basn (15 atmosfer), kademeye ayrlr. Kademeler arasnda basncn meydana getirdii s, soutucu spirallerle alnr. Asetilen tplerinde gzenekli madde olarak, %25 yer igal eden porz madde bulunur. Tplerde geri kalan hacmin %38'ini aseton kaplar ve aseton gzenekli madde tarafndan emilir. Tplerde son %8'lik hacim ise, emniyet olarak braklr. Normal endstriyel tplerde 15 litre aseton bulunur ve 15 atmosfer basnta 1 litre asetonda 400 litre asetilen erir. Buna gre 15 atmosferlik basnta doldurulan bir asetilen tp, 15x400 = 6000 litre asetilen ihtiva eder. Bu asetilen erimi haldedir. 6000 litre erimi asetilen ihtiva eden normal tpler 40 litreliktir. Son zamanlarda gelitirilen tpler, 10000 litreye kadar asetilen ihtiva edebilmektedir. Bu tplerin hacmi 50 litredir. Bylece bu arlk 1/11'den 1/6'ya drlm olur. Tplerden asetilen kullanlrken baz kaidelere uymak gerekir. Normal bir tpten ksa bir sre iin saatte en ok 1000 litre ve srekli kullanma halinde ise en ok 600 litre asetilen ekilebilir. Bu deerlerden fazla alnmas halinde, tpteki asetonun da dar kma tehlikesi vardr. Bu deerlerin zerine klmas gerekirse, birden fazla tpn mtereken kullanlmas gerekir. Bunlar tp bataryalar olarak adlandrlr. Tp asetileninin biraz pahal olmasnn yannda, istihsal cihazndan elde edilene gre pek ok stn taraf da vardr. Bu stnlkleri yle sralanabilir: a-) Tp asetileni temizdir. b-) Tp asetileni her trl hava artlarnda ve her yerde kullanlabilir. c-) Tp asetileni ksa bir sre kullanlacak bile olsa, gazn alnmas kolaydr. Yani inktal kullanmaya uygundur, d-) Tp asetileni kolayca tanabilir, e-) Tp asetileni kazalara kar geni lde emniyetlidir. f-) Kire amuru gibi artklarn atlmas meselesi, tp asetilende sz konusu deildir. g-) Tp asetileni, istihsal cihazndan elde edilen asetilene gre biraz daha pahaldr. 5.- Oksijen gaz Kaynak tekniinde kullanlan oksijen gnmzde havadan elde edilmektedir. Balangta C.V. Linde usulyle retilmekte olan oksijen %99 saflkta idi. Yaklak 50 yl nce kaynak tekniinde kullanlmak zere gaz halinde nakledilirdi. Daha sonralar oksijenin nakliye ve depolanmasnda ekonomi salamak zere, sv hale getirilmesi uygun olmutur. 1 litre sv oksijenden 875 litre gaz oksijen meydana gelirken, gaz halinde 1 litre hacme 150 litre oksijen depolanabilir. Gaz oksijen kokusuz, tatsz ve renksiz olup; kendisi yanmaz. Fakat btn yanmalarda mutlaka bulunmas gerekir. Sv oksijen mavimsi renkte olup, -183 "C'de buharlar. Bir tehlike olmakszn oksijen istenen basnca sktrabilir. Kaynak tekniinde 150 "C'de sktrlm 40 litrelik tplerde bulunur. Boyle-Maryot kanununa gre 40 litrelik tpteki oksijen miktar: P.V.= 150 x 40 = 6000 litre = 6 m
3

33

Oksijenin daha yksek basnlarda sktrlmasn, tp malzemesinin mukavemeti etkilemektedir. Son zamanlarda zel elikten iml edilen tplerde 200 atmosferlik basn deerlerine klarak, 50 m3'lk tplerde 10 m3 oksijenin depolanmas mmkn olmutur. Bylece birim gaz miktar (1/9 yerine 1/5 veya 1/4) bana tanan tp arl azaltlm olmaktadr. Oksijenin depolama ve tanmasn daha ekonomik hale getirmek iin, sv hale getirilmesi gerekmektedir. Bylece %20 kadar bir hacim tasarrufu temin edilmektedir. Fakat sv oksijenin depolama ve nakliyesinde kullanlacak tank ve tankerlerin ok iyi izole edilmesi gerekir. nk sv oksijenin normal atmosferik basnta scakl -183 "C'dir. Kullanma yerlerine getirilen sv oksijen, gazlayclar ierisinde bulundurulur. 5.1.- Oksijen tplerinde basn ayar ve oksijen sarfiyatnn hesaplanmas Tpn basncnn (150 veya 200 atmosfer) kaynak iin gerekli alevin meydana getirildii fleteki kullanma basncna drlmesinde "basn drme manometrelerinden " faydalanlr. Manometreler tek veya iki kademeli olabilir. ki kademeli manometrelerde basn nce 20 atmosfere, daha sonra da kullanma basncna der (ekil III.6). Basn drme manometreleri zerinde iki tane manometre bulunur. Bunlardan tpe yakn olan tpn basncn, ikincisi ise fleteki kullanma basncn gsterir. Bir kaynak ilemi yaplrken, ne kadar oksijen kullanlacann bilinmesi gerekir. Oksijen sarfiyat kaynak ilemine balamadan nce ve kaynak ileminden sonra tp basncnn llmesiyle hesaplanmaktadr. Mesel; 40 litrelik standart bir oksijen tpnn kaynaktan nceki basnc 120 atmosfer ve kaynaktan sonraki basnc 90 atmosfer ise, basntaki 120 - 90 = 30 atmosferlik azalma neticesinde harcanan oksijen miktar: 40x30 = 1200 litre (1,2 m 3) olur. Yaplan bu hesaplama yaklaktr, scakla bal olarak deiir. Scakla bal olarak hesaplamada bir dzeltme faktr kullanlr. Mesel; 120 atmosfer basntaki bir tpte 40 x 120= 4800 litre gaz olmas gerekirken, 40 x 120 x 0,94 litre gaz vardr.

34

ekil III.6.- ki kademeli bir basn drme manometresi (oksijen iin) 5.2.Oksijen tplerinin muayenesi Oksijen tplerinin her be senede bir hidrolik muayeneye tabi tutulmas gerekir. Muayene basnc, normal doldurma basncnn 1,5 katdr. 150 atmosferde doldurulmu bir tpn muayene basnc 225 atmosferdir. Bu muayeneden sonra tpn boazna muayene basnc, muayene tarihi ve muayeneyi yapan messesenin ad yazlr. Bundan baka her tpn zerinde aadaki bilgilerin de bulunmas gerekir: a-) Tp iml eden messesenin ad b-) Tpn imlat numaras c-) Doldurulan gazn ad d-) Tpn bo arl e-) Tpn litre olarak hacmi f-) Tpn dolu arl g-) Doldurma basnc 6.- Kaynak fleleri Kaynak fleleri; yakc ve yanc gazlarn kartrlarak, kaynak alevini meydana getirmeye yarayan gerelerdir. fleler zerindeki vanalar yardmyla, gaz karm oranlar ve hzlarnn ayarlanmalar mmkn olmaktadr. Bir flecin litre cinsinden bir saatte verdii asetilen miktar, o flecin gc olarak ele alnmaktadr. Her flecin gc yazldr. Pratikte oksi-asetilen kaynanda O2/C2
H2

oran flecin gcne gre 1,1

35

il 1,3 arasnda deimektedir. Normal kaynak fleleri tek alevlidir. Ayrca ift alevli fleler de vardr. ift alevli flecin ndeki alevi paray n tavlamaya tabi tutar, arkadaki alevi ise kaynak yapma ileminde kullanlr. Gaz karmnn oluturulma biimine gre 4 tip kaynak fleci vardr: a-) Enjektrl (emme tipli) kaynak fleleri: Bu tr flelerde yksek basn altnda gelen oksijen gaz (2,5 atm.), asetilen gazn emer. Enjektrl fleler, alak ve yksek basnl asetilen ilemlerinde kullanlr. Kaynak yaplacak levha kalnlna gre kullanlacak fle deiir. Hangi levha kalnlnda, hangi flecin kullanlaca fle zerindeki numaralardan belirlenir. Standart tip bir enjektrl flecin bek numaralar ve kaynak edilebilecek sac kalnlklar aadaki gibidir: Sac Kalnl 0,3-0,5 mm 0,5-1 mm 1-2 mm 2-4 mm 4-6 mm 6-9 mm 9-14 mm 14-20 mm 20-30 mm 3 4 5 5 7 8 9 2 fle Bek Numaras 1

Kaynak srasnda harcanan asetilen miktarnn fle bek numaralarndan faydalanlarak hesaplanmas mmkndr. Mesel 9 +14'lk bir kaynak beki kullanlmas halinde harcanan asetilen miktar aadaki ekilde hesaplanr:

ekil III. 7'de bir enjektrl flecin ksmlar grlmektedir.

ekil III. 7.- Enjektrl (emme tipi) kaynak fleci. 1.- Oksijen ventili 2,- Yanc gaz (asetilen) ventili 3.- Oksijen kanal 4.- Asetilen kanal

36

5.- Oksijen basn memesi 6.- Karm memesi 7.- Karm borusu 8.-Az paras (flecin ucu).

b-) Enjektrsz (basnl tip) kaynak fleleri: Oksijen ve asetilenin, tablolarda veya iletmelerde verilen eitli basnlarda flece sevkedildii fle tipidir. Bu tip flelerde emme yoktur ve yksek basn iletmelerinde kullanlrlar. ekil lll.8'de enjektrsz bir flecin ksmlar grlmektedir.

1.- Oksijen ventili 2.- Yanc gaz (asetilen) ventili 3.- Oksijen kanal 4.- Asetilen kanal 5.- Karmn balad ksm 6.- Karm borusu 7.- Az paras (flecin ucu).

c-) Eit basnl kaynak fleleri: Asetilen ve oksijenin basncnn fle hortumuna gelmeden nce zel bir basn drc tarafndan eit basnca drld flelerdir. Bunlarda da bir emme yoktur ve yksek basn ilemlerinde kullanlrlar. Eit basnl bir flecin ksmlar ekil lll.9'da grlmektedir. d-) D karml kaynak fleleri: Bu tr flelerde asetilen ve oksijen, flecin azndan ktktan sonra karr. Bu sebepten flecin ucunda, serbest olarak dalgalanan bir alev meydana gelir. D karml fleler yalnz, tavlama fleci olarak kullanlr.

37

1.- Oksijen-yanc gaz (asetilen) ayar ventilleri 2.- Oksijen borusu 3.-Asetilen borusu 4.- Oksijen-asetilen kapama ventilleri 5.- Karm borusu 7.- Az paras (flecin ucu). fleler gayet hassas aletler olduundan, kullanlmalarnda dikkatli olmak lazmdr. fle azlarnn taklp karlmasnda, ara somunlarnn zedelenmemelerine dikkat edilmelidir. Isnan fleleri suya batrarak soutmal, kirlenen azlar tahta paras zerine srlerek temizlenmelidir. Enjektrl flelerin gaz iyi emip, emmedii daima kontrol edilmelidir. Hortum balantlarnn szdrmazl, sk sk kontrol edilmelidir. Yanc ve yakc gazn flece sevkedilmesinde zel hortumlar kullanlr. Kaln cidarl olan bu hortumlardan oksijen hortumlar 40 ve asetilen hortumlar ise 20 atmosferlik basnlarla kontrol edilirler. 7.- Kaynak alevi Gaz eritme kaynanda meydana gelen kaynak alevi incelenirken, oksijen-asetilen alevinin incelenmesi uygun olacaktr. nk en ok kullanlan alev trdr. Kaynak alevinin incelenmesinde sl, kimyasal, endstriyel ve ekonomik karakteristiklerinin incelenmesi gerekir. Bylece bizim iin en uygun gaz karmnn tesbiti mmkn olur. a-) Kaynak alevinin sl karakteristii: Kaynak yaplrken malzemenin blgesel olarak eritilmesini salayan, kaynak alevinin sl karakteristiidir. Bu sebepten bir kaynak alevinin alev scaklnn mmkn olduu kadar yksek ve ayn zamanda, sl deerinin de yksek olmas lazmdr. Isl karakteristik ierisine kaynak alevindeki scaklk dalm da girer. b-) Kaynak alevinin kimyasal karakteristii: Kaynak yaplacak malzemenin cinsine gre ntr, oksitleyici veya karbrleyici alev gerekebilir. Bu sebepten kaynak alevi istenen karakteri alabilmelidir. c-) Kaynak alevinin endstriyel karakteristii: Bu karakteristik, alevin kararllk ve ayarlanabilme karakterini ifade eder. Alevin kararll, yanma hz ve yanc gaz ile oksijenin karm oranna baldr. Alevin ayarlanabilirlii, gaz karmnn alevlenebilme kabiliyeti snrlarna baldr. d-) kaynak alevinin ekonomik karakteristii: Bir alevin ekonomik karakteristii denilince kaynan yaplma hz, yanma iin gerekli oksijen miktar akla gelir. Kaynan hz, alev scaklna baldr.

38

Oksijen miktarnn artmas, maliyeti artrr. 7.1.- Oksi-asetilen alevi Yanma alevi teorik olarak, bir hacim asetilen ile bir hacim oksijenin yanmasyla meydana gelir. Gerekte ise 1 m3 asetilenin tam olarak yanabilmesi iin, 2,5 m3 oksijene ihtiya vardr. Kaynak flecine gelen 1 m3 asetilen iin, oksijen tpnden 1 m3'oksijen ekilir. Geriye kalan 1,5 m3 oksijende havadan temin edilir. Bu ekilde meydana getirilen aleve, ntr veya normal alev denir. Normal bir alev mzrak blgesi, redkleyici blge ve yelpaze blgesi olmak zere blgeden meydana gelir. Bu blgelerin zellikleri ve blgelerdeki reaksiyonlar aadaki ekildedir. a-) Mzrak (ekirdek) blgesi: Bu blgede hibir reaksiyon meydana gelmez. Asetilenoksijen karm, alevlenme scaklnn altnda bulunur. b-) Redkleyici blge: Redkleyici gazlarn bulunduu ve snrlar belirli bir ekilde olan mavimtrak blgedir. Stasyoner yanmann meydana geldii blgedir. Gaz karmnn moleklleri bu blgeyi ok hzl olarak geer ve scakln birdenbire ykselmesiyle, birinci kademe yanma ad verilen aadaki reaksiyon meydana gelir: C2H2+02 --------- . 2CO + H2 +106500 cal En yksek scaklk, mzrak blgesinin (yani ekirdein) ucundan itibaren 2-3 mm uzakta teekkl eder. Bu uzaklk flecin byklne (gcne) gre biraz deiebilir Redkleyici blgede yalnz CO ve H2 gazlar vardr (ekil III.10).

39

ekil III.10.- Oksi-asetilen alevinde ulalan scaklklar, deiik karakterli alevlerin ematik grnmleri. c-) Yelpaze blgesi: Bundan nceki blgelerin en dnda bulunan ve redkleyici blge rnleriyle havann oksijeni arasnda yanmann meydana geldii d blgedir. Alevin bu blgesi her zaman oksitleyicidir ve bol miktarda azot ihtiva eder. Yelpaze blgesinde evredeki havann oksijeni ile CO ve H2 gazlan arasnda ikinci kademe yanma meydana gelir ve aadaki reaksiyonlar oluur:

Oksi-asetilen alevinin sl karakteri ele alnacak olursa, en yksek scakln mzrak blgesinin ucundan itibaren 5 mm uzakta teekkl ettii grlmtr. Mzrak blgesinden yelpaze blgesine doru gittike scaklk hzla dmektedir (ekil III.10). Oksi-Asetilen ana reaksiyonu yalnz CO ve H2 redkleyici gazlarn verir (alevin kimyasal karakteristii). 3000 oC'de diatomik hidrojen molekl (H2) dissosiasyona urayarak, hidrojen atomlarna (H) ayrlr, maksimum scaklk olan 3100 =C'de alevdeki bileenlerin oranlar hacimsel olarak aadaki gibidir: CO : %61, H2 : %22, H : %17 Dier alev trlerinde yanma rnleri Tablo III.1'de verilmitir. Tablo III. 1.- Kaynak alevlerinde yanma rnleri. Oksijenle Yaklan Gaz Redkleyici rnler H Asetilen Havagaz Propan Btan Hidrojen 17 7 5 7 H2 22 28 29 45 CO 61 20 36 Oksitleyici rnler H20 38 25 48 C02 5 5 Ntr rnler N2 2 -

Asetilen ile Oksijen arasndaki karm kabiliyeti ele alnrsa, oksi-asetilen alevinin endstriyel karakteri incelenmi olur. Asetilen ile oksijen arasndaki karm oranlarnn deitirilmesiyle tip alev elde edilmektedir:

40

a-) Karbonlayc (redkleyici) alev: Asetilen miktarnn fazla, yani O2/C2H2 orannn 1'-den kk olduu alev trdr. Asetilen miktar arttka serbest karbon teekkl eder ve alevin scakl der. Mesel O2/C2 orannn 0,75 olmas halinde scaklk 2929 C olur ve %20 karbon teekkl eder. Karbonlayc alev, dkme demir ve alminyum-alminyum alamlarnn kaynanda kullanlr. b-) Oksitleyici alev: Oksijen miktarnn fazla olduu, yani 02/C2H2 = 1,30...2,50 arasnda olan alev trdr. Bu orann 2,50 olmas halinde alev scakl 3000 oC'ye der. Bunun sonucu olarak, C02 ve H20 oksitlenme rnlerinin oran %50'yi bulur. Oksitleyici alev alevle dorultma, tavlama ve sertletirme, pirin malzeme kaynanda kullanlr. c-) Ntr (normal) alev: Asetilen ve oksijen miktarlarnn eit olduu alev trdr. Bu alev tr kendi iinde yumuak ve sert normal alev olarak ikiye ayrlr. Yumuak normal alev, ince cidarl eliklerin ve saclarn kaynanda; sert normal alev ise, kaln cidarl elik ve levhalarn kaynanda kullanlr. 8.- Oksi-asetilen kaynanda kullanlan kaynak usulleri fle ve kaynak telinin kaynak esnasnda hareketi ve kaynan yapl ynne gre, oksi-asetilen kaynanda iki temel usul vardr: a- Sola kaynak usul: leri kaynak usul olarak da adlandrlan bu usulde; kaynak kaynaa sadan balar ve sola doru devam eder (ekil III.11). Bu srada flece saa-sola doru hareket verilir ve kaynak teli (ubuu) da alevin nnde ok hafif zikzaklar izerek ilerler. Solak kimselerde bu yn terstir. Sola kaynak usul genellikle ince saclara (4 mm'ye kadar) tatbik edilir ve kaynak dikii kalitesi dktr. Nfuziyeti ve kaynan d grn ise, saa kaynaa nazaran daha iyidir. b-) Saa kaynak usul: Kaynak ilemine soldan balanarak, saa doru devam edilir ve kaynak banyosu soldan saa doru akar (ekil III.12). Solak kimselerde yine bu yn terstir. fle imkn nispetinde sakin tutulur ve kaynak teli, alevin arkasndan dairesel hareketler yaparak ilerler.

ekil III. 11.- Sola kaynak usul (ematik).

ekil III. 12.- Saa kaynak usul (ematik).

Bylece kaynak banyosu ilem esnasnda kararak, iyi bir nfuziyet salar. Bu usul genellikle 3 mm'den kaln saclarn kaynanda ekonomik olur. Kaynak dikiinin yava soumas sebebiyle, dikiin

41

kalitesi (bilhassa uzama kabiliyeti) yksektir. Saa kaynak usulnde levha kalnlna bal olarak gerekli deerler Tablo lll.2'de grlmektedir.

Tablo III.2.- Saa kaynak usulnde baz karakteristik deerler.

Sac kalnl (mm) 2 3 6 8 10 12

Kaynak ap (mm) 1,5 2 3,25 4 5 6

teli It/sa

Lifletin gc 200 300 600 800 1000 1200

1 m dikiin sresi (dak) 8-10 9-12 18-24 24-36 30-45 36-54

dikite

asetilen sarf. (litre) 35 60 220 400 665 960

9.- Kaynak pozisyon ve balant eitleri Oksi-asetilen kaynanda kullanlan kaynak pozisyonlar aadaki gibi tasnif edilebilir A-) Aln kaynaklar: Birletirilecek paralarn aln alna getirilmesiyle yaplan kaynak trdr. Paralarn bulunduklar pozisyonlara gre u alt snflandrmaya tabi tutulabilir: a-) Yatay pozisyonda aln kayna b-) Dikey pozisyonda, yatay aln kayna (korni pozisyonu). ekil lll.13'de ematik olarak grlmektedir. c-) Tavan aln kayna (ekil 111.14).

42

ekil III.13.- Dikey pozisyonda aln kayna

ekil III. 14.- Tavan aln kayna

d-) Dikey pozisyonda, dikey aln kayna (ekil III.15) e-) Eik (meyilli) aln kayna (ekil III.16)

ekil III. 15.- Dikey pozisyonda, dikey aln kayna. B-) ke kaynaklar a-) Yatay pozisyonda i ke kayna b-) Oluk pozisyonda i ke kayna (ekil III.16) c-) Dikey pozisyonda i ke kayna (ekil III.16) d-) Tavan pozisyonunda i ke kayna (ekil III.16) e-) Tavandaki oluk pozisyonundaki i ke kayna (ekil III.16)

43

ekil III. 16.- Kaynak pozisyonlarnn ematik olarak gsterilii. C-) Bindirme kaynaklar a-) Yatay pozisyonda bindirme kayna (ekil III. 17 b-) Korni pozisyonunda bindirme kayna c-) Dikey pozisyonda bindirme kayna D-) D ke kaynaklar 10.- Kaynak azlar Oksi-asetilen kaynanda kullanlan kaynak az biimleri Tablo III.18'de grlmektedir.

ekil III. 17.- Yatay pozisyonda bindirme kayna Tablo III. 3.- Oksi-asetilen kaynanda kaynak az biimleri

44

45

11.-Literatr (I)-ANIK, Selhaddin "Kaynak Teknii - Cilt 1" .T.. Ktphanesi, Say 960, 1973 (2)- ANIK, Selhaddin - GLKILlK, Ihsan "Oksi-asetilen Kayna" Trk Kaynak Cemiyeti Yayn, No 14, 1963 (3)- "Welding Handbook" (Section 2) American Welding Society, 1973 (4)- KEEL, C.F. und KEEL, C.G. "Der praktische Autogen-Schweisser" Verlag Schweiz. Verein fr Schweisstechnik, Basel, 1961

46

IV.BLM ELEKTRK ARK KAYNAI

1.- Tarifi ve tarihesi Kaynakl balant iin gerekli snn elektrotlar arasnda oluturulduu ve ark vastasyla saland eritme kayna trne "elektrik ark kayna" ad verilir. Elektrik ark kaynann ilk uygulamas, bir karbon elektrot ile i paras arasnda ark meydana getirilmesi biiminde olmutur (ekil IV.1). Bernardos usul olarak bilinen bu uygulamada, bir de ilve metal kullanlmtr (1885). Daha sonra 1889 senesinde Zerener kaynak arkn, iki karbon elektrot arasnda meydana getirmi ve arkn paraya flenmesini magnetik bir bobin vastasyla salamtr. Yine 1889 ylnda Slavianoff plak metalik bir elektrot ile i paras arasnda ark teekkl ettirerek, bugnk ark kaynann esasn bulmutur (ekil IV.2). Eriyen elektrot, kaynak aznn doldurulmasn salamtr.

ekil IV.1.- Benardos kaynak Yntemi 1.- Karbon elektrot 2.- Esas metal 3.- Elektrik ark 4.- Kaynak banyosu 5.- Tel elektrot 6.- Hamla

Yukarda anlatlan ark kaynann ilk uygulamalarnda, erimi haldeki metali havann zararl tesirlerinden korumak mmkn olmamaktadr. 1904 ylnda sveli Oscar Kjellberg, metalik ubuk zerine bir rt kaplayarak bu mahzuru ortadan kaldrmtr (rtl elektrot ile ark kayna).

47

ekil IV. 2.- Slavianoff Kaynak Yntemi 1.- Eriyen elektrod 2.- Esas metal 3.- Elektrik ark 4.- Kaynak banyosu 5.- Kaynak dikii 6.- Hamla

2.- Kaynak ark ve arkn elektriksel karakteristikleri Ark; kzgn bir katottan yayman elektronlarn, yksek bir hzla anodu bombardman etmesi neticesinde oluur. Bu bombardman arpma sonunda ntr molekllerin iyonize olmasna sebep olduundan, kuvvetli bir scaklk ykselmesi meydana gelir. Ortaya kan toplam enerjinin %85'i s ve %15'i de k enerjisine dnmektedir. Pratikte kaynak arknn gc, 0,3 il 160 kw ve s edeeri de 70 il 40.000 cal/sn arasnda deiir. Ark demeti, katodik leke (elektrodun negatif ucu) ve anodik krater (elektrodun pozitif ucu) arasnda dalr. Katodik leke ve anodik kraterde meydana gelen scaklklar, kullanlan elektrot malzemesi ve arkn meydana getirildii evreye bal olarak deimektedir (Tablo IV.1). Tablo IV.1.- Katodik leke ve anodik kraterdeki scaklklar.

Anodik kraterin Elektrodlar Karbon Gaz Hava Azot Hava Bakr Alminyum Tungsten Azot Hava Hava Hava Nikel Azot scakl (C) 3900 2300 2150 2150 3100 3950 2180 2180

Katodik lekenin scakl (C) 3200 2100 1900 1900 3100 2700 2100 2100

Kaynak esnasnda elektrodun ve i parasnn erimeleri, yukardaki tabloda grlen yksek scaklklar sebebiyle olur.

48

ekil IV.3.-Metalsel bir arkn elektrik rejimi Arkn ular arasndaki gerilim ve arktan geen akm iddeti, Ohm kanununa gre deimez. Akm iddeti artka, ulardaki gerilim nce hzla ve daha sonra da yava bir ekilde der (ekil IV.3). Ayn zamanda gerilim ve akm iddeti ark boyuna da baldr. Elektrodlar arasndaki uzaklk, "ark boyu" olarak adlandrlr. Ark boyu arttka, gerilim de artar. Bir elektrik arknda gerilim ile akm iddeti arasndaki deiim ekil IV.4'de grld gibidir ve bu deiim, "arkn statik karakteristii" olarak adlandrlr.

a, b ve c ark boylan iin gerilim ve akm iddetinin llmesinin ematik olarak gsterilii ekil IV.4.- Bir kaynak arknn statik karakteristii

Elektrik ark kayna esnasnda metallerin erime miktar, arkn gcne (sabit kaynak hzlarnda) baldr. Arkn gc denilince, ark gerilimi ve akm iddeti szkonusudur. O halde dzgn bir kaynak yaplabilmesi iin, ark geriliminin sabit tutulmas lazmdr (dolaysyla akm iddeti sabit kalr). Ark geriliminin sabit kalmas, arkn kararll olarak adlandrlmaktadr. 2.1.- Doru akm arknn kararll Metalsel bir arkn sabit gerilim altnda alma kararlln salamak iin, yeterli miktarda diren seri olarak balanmakta ve ok defa bu dirence, akmn hzl deimelerine kar koyacak bir elf ilve etmek gerekmektedir. Kaynak edilecek paralarn zerleri ounlukla ya, pas ve boya gibi yabanc maddelerle rtl olduundan; kolayca tekili bakmndan balangta, almadakinden daha yksek bir gerilim tatbik etmek gerekmektedir. Doru akm ark tekil etmek iin, 40 il 70 volt arasnda bir gerilim uygulanmaktadr. Arkn kararll zerinde aadaki faktrler etkili olmaktadr: a-) Metallerin iyonlama gerilimleri

49

b-) Metallerin termo-iyonik kabiliyetleri c-) Metallerin s geirgenlii Metallerin iyonlama gerilimleri ve termo-iyonik gerilimleri ne kadar dkse, ark o oranda kararldr. Metalin s geirgenlii arttka, katodik yaynma azalmakta ve bu sebepten arkn kararszl artmaktadr. Mesel bakr, pirin ve alminyum bronzlarnda arkn tekili zordur. Byle durumlarda arkn tutumasn ve kararlln salamak iin, elektrodun rtsne uygun maddelerin katlmas gerekir. Bylece iyonlama gerilimi, termo-iyonik kabiliyet ve s geirgenlii arzu edilen deerde tutulmu olur. Ayn zamanda ark uzunluu da sabit tutulmaldr. 2.2.- Alternatif akm arknn kararll ekil IV.5'de grlen ve alternatif akm arknda gerilim ile akm iddeti arasndaki deiimi veren diyagram, alternatif akm arknda gerilim ile akm iddeti arasndaki deiimi veren diyagram, alternatif akm arknn dinamik karakteristiini belirtir. Pozitif ynde ortaya kan tepe noktas, arkn kararszln gsterir. Arkn kararll arttka, tepe noktas ortadan kaybolur. Tepe noktasnn ortaya kmasna aadaki faktrler tesir eder: a-) Akmn frekans b-) Arkn boyu (uzunluu) c-) Devrede bir elfin bulunmas d-) Elektrot rtsnn cinsi e-) Elektrodun cinsi f-) Ark evreleyen ortamn cinsi Akmn frekans ve ark boyunun artmas, devrede bir elfin bulunmas, elektrot rtsnde oksitler ve karbonatlar gibi katklarn bulunmas arkn kararlln artrmaktadr.

ekil IV.5.- Alternatif akm arknn dinamik karakteristii

50

3.- Ark flemesi Magnetik malzemeden yaplm bir telden elektrik akm getii zaman, etrafnda bir magnetik kuvvet alan meydana gelir. Bu magnetik alann kuvvet hatlar, telin yaknnda sk ve uzaklatka da seyrektir (ekil IV.6).

ekil IV.6.- Bir telden elektrik akmnn gemesiyle oluan kuvvet alan. Bir kaynak ark da, hareket halinde bulunan bir iletkendir. Bu sebepten arkn etrafnda bir magnetik kuvvet alan oluur. Bu kuvvet alan magnetik malzemelerde, arkn flenmesine sebep olur (ekil IV.7).

ekil IV.7.- Kaynak esnasnda magnetik kuvvet hatlar.

Ark flenmesi kaynakta erime profilini bozmas sebebiyle, istenmeyen bir olaydr. Bu sebepten bu olayn nedenlerinin ve nleme arelerinin bilinmesi gerekmektedir. Ark flemesini aadaki faktrler etkilemektedir: a-) Paralel iki iletkendeki akmn yn b-) Akm geen iletkenin eimi

51

c-) Paradaki akm yn d-) Magnetik iletkenlerin tesiri

e-) Ayn parada birden fazla kaynaknn almas hali f-) Hava akmnn tesiri Yukardaki sebeplerden dolay meydana gelen ark flemesinin nlenebilmesi iin, aadaki tedbirler alnmaldr: a-) Elektroda uygun bir meyil verilmesi (ekil IV.8). b-) lk pasonun (kk pasosu) adm usulyle yaplmas (ekii IV.9). c-) Yeri deitirilebilen bir kutup tertibatnn kullanlmas, d-) Kaynak dikiinin puntalanarak yaplmas, e-) Ksa ark boyu ile kaynak yaplmas, f-) rtl elektrotla kaynak yaplmas, g-) Alternatif akm kullanlmas, h-) Magnetik fleme tertibat kullanlmas. I-) nce apl elektrodlarn tercih edilmesi.

efe/7 IV. 8.- Kaynak yaplrken elektroda verilecek meyilin biimi

52

ekil IV.9.- Aln kaynanda ark flemesini nlemek iin, adm usul kaynak 4.- Elektrik ark kaynayla ilgili baz deyimler a-) Bota alma gerilimi: Kaynak makinasnn kaynak yapmaya hazr durumda bulunduu, fakat kaynak yaplmad zaman kablolarn baland noktalar arasndaki gerilime "bota alma gerilimi" denir. b-) alma gerilimi: Kaynak yaplrken, yani ark yanarken kablolarn baland klemensler arasndaki gerilime "alma gerilimi" denir. Standart alma gerilimleri ve bunlara tekabl eden akm iddetleri aadaki gibidir: alma gerilimi Akm iddeti (volt) 25 30 35 400 (amper) 250 250-400

c-) Ark gerilimi: Kaynak yaplrken, para ile elektrodun ucu arasndaki gerilime "ark gerilimi" denir. d-) Kaynak akm: Kaynak yaplrken, alma gerilimine tekabl eden akm iddetine "kaynak akm" ad verilir. e-) Nominal iletme: tarifi eitli standartlara gre birbirinden farkldr. Mesel svire Standardnda el ile yaplan ark kayna iin nominal iletme yle tarif edilmektedir: Btn kaynak eviriminin sresi iki dakika ise; bunun %60' toplam ykleme sresi (72 saniye) ve geri kalan da (48 saniye) bota alma sresi olarak alnrsa, byle bir iletmeye "nominal iletme" denir. f-) Ayarlama alan: Bir kaynak makinasnn verebilecei en az ve en ok akm iddetlerinin belirttii alana verilen addr.

53

g-) Devrede kalma sresi: Kaynak makinasnn yk altnda alt srenin toplam alma sresine blnmesiyle bulunan srenin 100 ile arpm, yzde olarak devrede kalma sresini verir. Mesel svire Standardna gre devrede kalma sresi yledir:

5.- Akm membann karakteristikleri Elektrik ark kaynanda akm memba olarak kullanlan makinalarda statik ve dinamik karakteristikler sz konusudur. Bunlar akm memban karakterize ederler. 5.1.- Akm membann statik karakteristii Statik karakteristik, gerilime bal olarak akm iddetindeki deimeyi verir. Bir akm membann statik karakteristiini tespit etmek iin, akm memban deiken bir direnle yklemek gerekir. Bylece eitli diren deerlerinde belirli bir akm iddeti ve gerilim elde edilir. Kullanma yerine bal olarak akm memba, den (alalan) veya sabit (takriben yatay) tip statik karakteristikli olabilir. Den tip statik karakteristikli makinalar normal ark kayna ve TIG kaynanda, sabit tip statik karakteristikler ise MIG kayna gibi otomatik kaynaklarda kullanlr. a-) Den (alalan) tip statik karakteristik: ekil IV.10'da grld gibi; bu tip karakteristikte nemli nokta vardr (A,B,C noktalar). A noktas bota alma gerilimini gsterir ve bu noktada akm iddeti sfrdr. B noktas alma noktasdr ve ark karakteristii (Lk) ile kaynak makinas karakteristiinin (Kq) kesime noktasdr. Kaynak yaparken ark boyu deitiinden, ark gerilimi de bir miktar deiir ve ark karakteristii ekilde kesikli izgilerle gsterilen bir aralk ierisinde oynar. C noktas statik ksa devre akmdr ve bu srada, bu noktada gerilim sfrdr. Bu tip karakteristikli makinalarda bir akm ayar alan bulunur.

ekil IV. 10.- Den tip statik karakteristik E: Akm ayar alan

54

Lk: Ark karakteristii b-) Sabit tip statik karakteristik: Bu tip makinalarda gerilim ayar skalas vardr ve gerekli akm iddeti elektrodun ilerleme hz ile ayarlanr. ekil IV.11'de sabit tip statik karakteristik grlmektedir. Akm iddeti ayar, elektrodun ilerleme hz ile yaplr. ekildeki A noktas; ark karakteristii (Lk) ile sabit gerilim karakteristiinin (Kq) kesitii noktadr. Elektrod M motoru tarafndan sabit bir hz ile paraya sevkedilir. Ark boyu sabit kalrsa, daima A noktasnda alma yaplr. Herhangi bir ekilde ark boyu byrse, ark karakteristii Lk paralel olarak kayarak Lk pozisyonuna gelir ve yeni alma noktas A' olur. Bylece akm iddeti Al kadar der ve bu da erime gcn azaltr. Tel sabit hzda sevkedildiinden. ark boyu otomatik olarak eski deerini alr

ekil IV.11.- Sabit tip statik karakteristik. E: Akm menba ayar alan

5.2.- Akm membann dinamik karakteristii Bir akm membann dinamik karakteristii, akm iddeti ile gerilimin ok ksa zaman aralndaki deiim davrann ifade eder. Mesel byle bir durum, bota alma annda ark meydana getirmede ortaya kar. Yine benzer ekilde; ykleme halinden, bota almaya geite ani akm deimeleri vardr. Bir kaynak makinas bu tr ani akm deimelerine cevap verebilmelidir. 6.- Kaynak makinalarnn snflandrlmas Elektrik ark kaynan hem doru, hem de alternatif akm ile yapmak mmkndr. Buna gre kaynak makinalar iki temel gruba ayrlr: a-) Doru akm veren kaynak makinalar: Bunlara rnek olarak kaynak jeneratrleri ve kaynak redresrleri verilebilir. Kaynak jeneratrleri trifaze ebekeye bal bir elektrik motoru ve kaynak dinamosundan meydana gelir (ekil IV.12).

55

ekil IV. 12.- Bir kaynak jeneratrnn ksmlar Kaynak redresrleri de jeneratrlere benzerler. Bir transformatr ve bir de redresrden meydana gelirler. Transformatr ebeke akmn kaynak akmna evirir; yani gerilimi drr, akm iddetini ykseltir. Redresr ise, kaynak akmn doru akma evirir. Redresrlerin mteharrik ksmlar yok denecek kadar azdr. Bu sebepten jeneratrlere nazaran sessizdirler ve daha az bakma ihtiya gsterirler. Fakat ayn gl jeneratre gre, daha ardr ve daha ok yer igal ederler (ekil IV.13).

ekil IV. 13.- Bir kaynak redresrnn grn b-) Alternatif akm veren kaynak makinalar: Bu tr kaynak makinalar, kaynak transformatrleri olarak adlandrlrlar. Kaynak transformatrleri gerilimi yksek ve akm iddeti dk olan ebeke akmn, gerilimi dk fakat akm iddeti yksek olan kaynak akmna evirirler. ok yksek kaynak akmlar istendii zaman, ayn tip iki transformatrn paralel balanmas gerekir (ekil IV.14).

56

ekil IV. 14- Kaynak transformatrnn emas 7.- Doru akm ve alternatif akm ile kaynan mukayesesi Bu mukayese kaynak teknii, elektroteknik ve ekonomik bakmdan yaplacaktr: A-) Kaynak teknii bakmndan a-) Arkn kararll: Genel olarak hem doru akmda, hem de alternatif akmda kaynak arknn kararll ayndr. b-) Tutuma zellii: Kaln apl elektrodlarda her iki akm tr iin, tutuma zellii iyidir. Fakat 2,5 mm'den daha ince elektrodlarn doru akmda tututurulmas iyi iken, alternatif akmda ktdr. Bu mahzurun ortadan kaldrlmas iin, alternatif akm kaynak transformatrlerinde ayrca bir yksek frekans cihaz kullanlr. c-) Arkn flemesi: Bilhassa yksek akm iddetiyle yaplan kaynaklarda, doru akmda ark flemesi fazladr. Alternatif akmda ise, bu mahzur yoktur. d-) Kutup durumu: Doru akmda elektrodun istenen kutuba balanmas mmkn iken, alternatif akmda mmkn deildir. e-) Eritme gc: Doru akmla kaynakta eritme gc yaklak %2 daha fazladr. B-) Elektroteknik bakmndan a-) Verim: Kaynak jeneratrlerinde verim % 50 civarnda iken, kaynak transformatrlerinde yaklak % 80'dir. b-) ebekeye balama: Kaynak jeneratrleri trifaze ebekeyi eit olarak ykler. Fakat monofaze kaynak transformatrleri ebekeyi eit olarak yklemez. C-) Ekonomik bakmdan a-) Alm fiyat: Kaynak transformatrlerinin alm fiat, ayn gteki bir kaynak jeneratrnn fiatnn 1 /2 il 2/3' arasnda deiir. b-) Bakm masraf: Transformatrlerde hareketli ksmlar bulunmadndan, kaynak jeneratrlerine

57

gre bakm masraflar azdr. c-) Enerji masraf: Bir kaynak jeneratrnn enerji masraf, ayn gteki kaynak

transformatrnden %60 daha fazladr. 8.- Kaynak elektrodlar Elektrik ark kaynanda kullanlan elektrodlar, ya yalnz ark meydana getirmek iin yada hem arkn oluturulmasnda hem de ilve metal olarak kullanlr. Yine bunlar da kendi aralarnda eitli alt snflara ayrlrlar. 8.1.- Yalnz ark tekil etmek iin kullanlan elektrodlar Bu elektrodlar, ya para ile aralarnda ya da iki elektrod arasnda ark meydana getirir ve ayrca kaynak azn doldurmak iin bir ilve metal kullanlr. Eer ince saclarda birletirilecek ular kvrlm ise; kvrlan ksmlarn eritilmesiyle kaynak yaplabileceinden, ilve metal (kaynak teli) kullanlmasna lzum yoktur. Erimeyen elektrodlar da denilen yalnz ark tekilinde kullanlan elektrodlar, karbon veya tungstenden olabilir. Karbon elektrodlar: Genellikle daire kesitli olan karbon elektrodlar; amorf, grafit ve elektrografit trlerinde olabilir. Amorf elektrodlar: Toz haline getirilmi kok, grafit veya antrasit kmrlerinin bir yaptrc madde ile beraber basn altnda preslenmesiyle elde edilir. Grafit ve elektro-grafit elektrodlar grafit kmrnden iml edilirler. Bunlar amorf elektrodlardan daha yksek akm iddetiyle yklenirler ve mrleri de daha uzundur. Karbon elektrodlarn aplar 3 il 30 mm, boylar ise 200 il 1000 mm arasndadr. Tungsten eletrodlar: Koruyucu gaz atmosferi altnda yaplan kaynak usullerinde kullanlrlar. Bunlara rnek olarak ark atom ve argonark (TIG) kaynaklar verilebilir. Saf tungsten elektrodlar yerine, toryum ve zinkonyumla alamlandrlm elektrodlarn kullanlmas; daha yksek akm iddetiyle yklenebilen, mrleri daha uzun olan ve yksek elektron emisyonu olan elektrodlarn elde edilmesini salamtr. Alam eleman olarak toryum %0,35 il 2,2 arasnda, zirkonyum ise % 0,15 il 0,40 arasnda katlr. 82.- Hem arkn tekilinde hem de ilve metal olarak kullanlan elektrodlar Bu tr elektrodlar kaynak yaplrken erir ve kaynak azn doldururlar. Temel olarak iki grup altnda toplanrlar: a-) rtsz elektrodlar b-) rtl elektrodlar 8.2.1 .-rtsz elektrodlar rtsz elektrodlar ekme veya haddeleme yoluyla elde edilen ve d yzeyleri plak olan tellerden ibarettir. plak ve zl olmak zere iki tr vardr. plak elektrodlarn ilk uygulamalarnda kaynak yaplrken, dikii havann oksijen ve azotunun tesirinden korumak mmkn olmamakta idi. Fakat daha sonralar gelitirilen ve kaynak yerinin kaynak tozu veya gazlarla korunduu kaynak eitlerinde, havann zararl etkisinden korunmak mmkn

58

olmutur. Mesel kaynak dikii tozalt kaynanda kaynak tozu ile gazalt kaynaklarndan MAG kaynanda aktif bir gaz ile korunmaktadr. zl elektrodlarda elektrodun ekirdeinde ark stabilize eden baz organik maddeler vardr. z maddesinin kaynak esnasnda yanmasyla, meydana gelen gaz atmosferi kaynak yerini havann zararl tesirlerinden korur. Kaynak srasnda elektrod hem pozitif hem de negatif balanabilir. Orta derecede bir nfuziyet salanmaktadr. 8.2.2.- rtl elektrodlar rtl elektrodlar plak telin zerine daldrma veya presleme ile bir rt kaplanmasyla elde edilir. 1908 ylnda sveli Oscar Kjellberg tarafndan bulunan elektrot rts aadaki faydalan salamaktadr: a-) Arkn tutumas ve olumasn kolaylatrr. Bylece hem doru hem de alternatif akm ile kaynak yaplmas mmkn olur. b-) Eriyen metal damlalarnn yzey gerilimlerine tesir ederek; tavan ve dikine kaynak ilemlerinin yaplmasn kolaylatrr. c-) Bir koruyucu gaz ortam meydana getirerek, kaynak dikiinin havann oksijen ve azotunun tesirinden korumu olur. Bylece, kaynak dikiinin mekanik zellikleri ykselir, d-) Kaynak sonra dikiin zerini bir cruf tabakas ile rterek, dikiin yava soumasn salar. e-) Dikii alamlandrmak gayesiyle, kaynak banyosunun ierisine elemanlar katar, f-) Erime (kaynak) hzn ykseltir, g-) Erimi kaynak banyosunu dezokside eder. Elektrot rtsnn ierisinde balayc, cruf tekil edici, rtnn mukavemetini artran, ark stabilize eden, gaz atmosferi meydana getiren, oksidasyon ve dezoksidasyon yapc, alam tekil edici maddeler bulunur. rtl elektrotlar, rt karakteri ve rt kalnlna gre tasnif edilmektedirler. A-) rt karakterine gre rtl elektrotlar rt karakterine gre rtl elektrotlar rutil (titandioksit), oksit, asit, bazik, sellozik karakterli ve zel elektrodlar olarak snflandrlr: a-) Rutil karakterli elektrotlar: Bu elektrodlarn rtsnn byk ksmn, titandioksit tekil eder. Titandioksidin rtdeki oran yaklak %35'tir. rt kalnl ince, orta ve kaln tipte olabilir. rt kalnl arttka, dikiin kalitesi iyileir. Rutil karakterli rtnn kaynaktan sonra meydana gelen crufunun rengi kahverenginden siyaha kadar deiir. Cruf abuk katlar ve kaynaktan sonra diki zerinden kolayca kalkar. Bu elektrotlarla hem doru (elektrot negatif kutupta), hem de alternatif akmda kaynak yaplabilir. Tututurulmalar kolay olup, yumuak bir ark ile sakin bir alma salarlar ve srama kayplar azdr. Acemi bir kaynak bile, kolayca kullanabilir. b-) Asit karakterli elektrotlar: rtlerinde daha ok, demir oksit ve manganez bulunur. Genellikle kaln rtl olarak iml edilirler. Asit karakterli elektrotlarn cruflarnn tersinden grn bir ar peteini andrr ve diki zerinden kolayca kalkar. Bu elektrotlar, abuk akan dz dikiler verir ve dikey pozisyonda yukardan aaya doru kaynaklardan baka, her pozisyon iin uygundurlar. Hem doru

59

hem de alternatif akm ile kullanlabilir. Bu elektrotlarn aralk doldurma kabiliyetleri iyi olmadndan, kaynak azlarnn ok iyi hazrlanmas ve paralarn birbirine iyice uymas gerekir. c-) Oksit karakterli elektrotlar: rtlerinin %60'lk ksmn, demiroksit (Fe203 + Fe304) oluturur. Kaln rtl ol033228 iml edilirler ve kaynak esnasnda metal geii, du ak biimindedir. Oksit karakterli elektrotlar dz grnl, ince dikiler verirler. Yalnz dk karbonlu ve alamsz eliklerin oluk pozisyonundaki kaynaklarnda kullanlrlar. Aralk doldurma kabiliyetleri kt olduundan, birletirilecek paralarn birbirlerine iyice uymalar gerekir. Bu elektrodlarla yaplan dikilerin scak atlama meyilleri daha fazladr. d-) Bazik karakterli elektrotlar: rtnn byk ksmn kalsiyum, kalsiyum florr ve dier toprak alkali metallerin karbonatlar tekil eder. Genellikle kaln rtl olarak iml edilirler. Cruflarnn kalkmas, dier elektrotlara nazaran daha zordur. Bazik elektrodlarla ounlukla, doru akmda pozitif kutba balanarak veya alternatif akmla kaynak yaplr. Btn kaynak pozisyonlar iin uygun olup, iyi bir aralk doldurma kabiliyetleri vardr. Bazik elektrotlarla, sneklii dier elektrotlara gre yksek olan dikiler elde edilir. Bilhassa OxC'nin altnda sneklikleri iyidir. Bu elektrotlarn kullanld yerler aadaki uygulamalardr: - Bileimi bilinmeyen karbonlu ve hafif alaml eliklerin her trl kaynak birletirmelerinde. - Yksek karbonlu, fosforlu ve azotlu eliklerin kaynanda. - atlama hassasiyeti bakmndan, kaln kesitlerin (50 mm'de yukar) gvenilir kaynak ilerinde. - Tamamen rijit konstrksiyonlarda. - Yksek karbonlu eliklerin, dk karbonlu eliklerle birletirilmesinde. - OxC'nin altndaki scaklklarda alacak konstrksiyonlarda. - Dinamik zorlamalara maruz konstrksiyonlarda. - Yksek kaliteli kaynak konstrksiyonlarnda. Bazik elektrotlarn rtleri nem ekici olduundan, kuru yerlerde depolanmaldrlar. Rutubetli elektrotlarn kaynaktan nce 250 xC'de en az yarm saat kurutulmalar gerekir. Aksi takdirde, dikite gzenekler meydana gelir ve atlaklar olabilir. e-) Sellozik karakterli elektrotlar: rtlerinde, yandklar zaman gaz haline geen organik maddeler bulunur. ounlukla kaln rtl olarak iml edilirler. Diki zerinde ok az cruf meydana getirirler, srama kayplar yksektir. Doru akmda (pozitif kutba balanarak) veya alternatif akmda kullanlabilirler. Her pozisyondaki kaynakta, bilhassa yukardan aaya doru dikilerde kullanlabilir. Aralk doldurma kabiliyetleri yksektir. f-) zel elektrotlar: Bu tip elektrotlarn ierisine, derin nfuziyet elektrotlar ve demir tozlu elektrotlar girmektedir. Derin nfuziyet elektrotlar ile; iki taraftan birer paso ekilerek (2.d-2) mm kalnlktaki saclara az amadan, aln kayna yapmak mmkndr. Her bir taraftan ekilen pasonun, sac kalnlnn yarsn kaynak etmesi gerekir. Bylece az ama masraf ortadan kalkm olur. Bu elektrotlar kaln rtl olarak

60

iml edilirler. Demir tozlu elektrotlarn rtlerinin byk ksmn, demir tozu tekil eder. Bu tr elektrotlarla yaplan kaynak metali tartlrsa, arlnn elektrodun ekirdek telinin arlndan fazla olduu grlr. nk rty tekil eden demir tozu da eriyerek, dikie kararak bu fazlal meydana getirmektedir. Bu sebepten bu elektrotlara, yksek verimli elektrotlar da denir. B-) rt kalnlna gre rtl elektrotlar rt kalnlna gre rtl elektrotlar e ayrmak mmkndr: a-) nce rtl elektrotlar: Bu elektrotlarda rt ap (D) ile, tel ap (d) arasnda aadaki bant vardr: rt ap (D) tel ap (d) . 1,2 b-) Orta kaln rtl elektrotlar: rt ap(D) = tel ap . (1,2 il 1,55) c-) Kaln rtl elektrotlar: D apn, yani rt apnn, tel apnn 1,55 katndan byk olduu elektrotlardr. 9.- Kaynak azlarnn hazrlanmas El ile yaplan elektrik ark kaynanda kullanlan az biimleri tablo IV. 2'de grlmektedir.

61

Tablo IV.2.- Elektrik el ark kaynanda kaynak azlar

62

63

64

ekil IV. 15.- Kaynak pozisyonlar Kaynak azlarnn hazrlanmasnda para kalnlna, ekline ve cinsine gre giyotin makasla kesme, tala kaldrarak ileme, oksijenle kesme ve karbon ark veya zel elektrod ile oluk ama yntemlerinden birisi kullanlabilir. Kaynak az eklinin seilmesinde gznnde bulundurulacak hususlar unlardr:

65

Parann kalnl, Parann malzemesi, Kaynak pozisyonu, Kaynak yerine ulaabilme olana, Kaynak yaplan i yerinin takm tehizat olanaklar

- Ekonomik koullar ekil IV.15'teki i paralarn kaynak ile birletirmek iin kullanlan kaynak pozisyonlar u ekilde gruplayabiliriz: a-) Yatay kaynak oluk pozisyonunda, b-) Yatay kaynak i ve ke birletirmelerinde, c-) Dey kaynak aadan yukarya, d-) Dey kaynak yukardan aaya, e-) Korni kayna, f-) Tavan kayna. 10.- El ile elektrik ark kaynanda elektrot hareketleri El ile kaynak yaplrken elektroda verilecek hareket, kaynan kalitesine nemli oranda tesir eder. Kaynak yaplacak yere gre elektroda verilmesi gereken hareketler ekil IV.16'da grlmektedir.

a ve b: Kk pasonun kayna iin

c: Zikzak hareket (en ok kullanlan usul)

d ve e:

Doldurma kaynaklarnda ve son pasonun ekilmesinde h ve i: Tavan kaynaklar iin

f ve g: Geni ve son pasolarn ekilmesinde

ekil IV. 16.- El ile elektrik ark kaynanda elektroda verilecek hareketler. 11.- Literatr (1)- ANIK, Selhaddin "Kaynak Teknii Cilt l" .T.. Ktphanesi, Say 960, 1980 (2)- ANIK, Selhaddin - GEDIK, Halil (Marfels) "Elektrik Ark Kaynaks" Kaynak Teknii Pratii Serisi 1, 1971 (3)- ANIK, Selhaddin

66

"Elektrik Ark Kaynanda Arkn flemesi" Demir ve elik Dergisi, Cilt 9, Say 6, 1960

67

V. BLM TOZALTI KAYNAI

1.-Tantm ve nemi Temel olarak bir elektrik ark kaynadr. Kaynak ark, otomatik olarak kaynak yerine gelen plak bir elektrot ile i paras arasnda meydana gelir. Ayn zamanda, kaynak yerine devaml olarak bir toz dklr ve ark bu tozun altnda yanar. Bu sebepten bu usul tozalt ark kayna olarak adlandrlmtr. ekil V.1'de prensibi ematik olarak verilen bu usul, 1933 ylndan itibaren yaylmaya balam ve kinci Dnya Savandan sonra gelierek endstride nem kazanmtr.

ekil V.1.- Tozalt kaynann prensibi Tozalt kayna otomatik bir kaynak usul olmann yannda, yksek gldr. Bir paso ile 85 mm, iki paso ile 180 mm ve ok paso ile 300 mm kalnla kadar paralarn kaynan yapmak mmkn olmaktadr. Kaynak yaplabilecek en ince sac ise, 1,2 mm'dir. Bu usulde normal el ark kaynana nazaran elektrod teli daha yksek bir akm iddeti ile yklenebilir. Bu sebepten, derin nfuziyetli ve geni banyolu dikiler elde edilir. Mesel 4 mm apndaki bir elektrod el ark kaynanda 150 il 190 amper arasnda akmla kaynak yaplrken, tozalt ark kaynanda 400 il 650 amper arasnda bir akm ile kaynak yaplabilir. 2.- Tozalt kaynann karakteristikleri ve el ile yaplan ark kaynayla mukayesesi a-) Kaynak hz ve kaynak gc: Tozalt kaynanda 200 il 5000 amper akm iddeti ve 6 il 300 m/saat kaynak hzlar kullanlr. Bu deerler el ile yaplan ark kaynana gre ok yksektir. b-) Kaynak teli sarfiyat: Tozalt kaynanda eriyen metalin 2/3'n esas metal ve 1/3'n ilve metal oluturur. Bu sebepten ilve metal sarfiyat olduka azdr. El ile yaplan ark kaynanda, kaynak teli (ilve metal) kayb daha oktur.

68

c-) Nfuziyet: Kaynak az almadan, iki paso ile, 18 mm ve az aarak iki paso ile 140 mm kalnlktaki paralar kaynak yaplabilir. d-) Srekli kaynak yapabilme imkan: Tozalt kaynanda kaynak kafas (toz hunisi, tel ilerletme mekanizmas, ayar ve kumanda tertibat) hz ayarlanabilen ve sabit tutulabilen bir arabaya monte edildiinden, devaml kaynak yapma imkan vardr. Kalifiye kaynak kullanma zorunluluu ortadan kalkmaktadr. El kaynanda ise, kalifiye elemana ihtiya vardr. e-) Yksek kaliteli kaynak dikiinin salanmas: Kaynak yerinin iyi bir ekilde crufla rtlmesi, yava soumay temin eder. Bu ise kaynak hatalarnn meydana gelme imknn azaltr. f-) Elektrik enerjisi sarfiyatnn minimum olmas: Kaynak yerinin toz tarafndan gayet iyi bir ekilde rtlmesi sebebiyle, elektrik enerjisi kayb ok azdr. El ile yaplan ark kaynanda ise, evreye s ve k enerjisi olarak elektrik enerjisi kayb yksektir. g-) zel koruyucu emniyet tedbirlerine ihtiya olmamas: Tozun kaynak yerini gayet iyi ekilde korumas sebebiyle; ultraviyole nlar, gaz ve tozdan korunmak iin zel tedbirlere ihtiya yoktur. El ile yaplan kaynakta kaynaknn gz ve cildini korumak iin maske ve zel elbise kullanmas lazmdr. 3.- Tozalt kaynanda kullanlan kaynak telleri Yksek kaliteli elik teller kullanlr. Bu teller genellikle elektrik ark ocaklarnda retilir. Kaynak yerinin emniyeti bakmndan, manganez miktarlar yksektir. aplar 1,2 il 12 mm arasnda deiir. Tozalt kaynak tellerinin zerlerinin tamamen dz ve przsz, ya, pas ve pislikten arnm olmaldr. Tellerin paslanmasn nlemek ve kaynak esnasnda memeden tele akm geiini kolaylatrmak zere, tozalt kaynak tellerinin zerleri bakr ile kaplanr. Tozalt ark kaynanda kullanlan teller ierilerindeki manganez miktarlarna gre snflandrlr. Amerikan standardnda (AWS A5-17, ASTM A 558-65T) manganez miktarna gre; dk, orta ve yksek manganezli teller olarak tasnif edilmektedir. Bunlardaki manganez oranlar aadaki miktarlardadr: Dk manganezli Orta manganezli Yksek manganezli % 0,30 - 0,60 Mn % 0,90 - 1,25 Mn % 1,75 - 2,25 Mn

Tozalt kaynak tellerinde fosfor ve kkrt oranlarnn her birinin %0,03'n altnda olmas gerekir. Kullanlacak kaynak telinin seiminde, kaynak tozunun da gz nne alnmas lzmdr. Bu sebepten kaynak metalinin bileimini tespitinde, hem telin bileimi hem de tozun bileimi gz nne alnarak aadaki seimler yaplabilir: a-) Alaml bir tel kullanmak, b-) Alamsz bir tel ile alaml bir kaynak tozu kombinezonu semek, c-) Alam eleman ihtiva eden bir rt ve alamsz bir telden ibaret olan kompoze elektrodlar kullanmak.

69

4.- Tozalt kaynanda kullanlan kaynak tozlar Tozalt kaynandaki kaynak tozlar, el ile yaplan ark kaynandaki elektrod rtsnn grevini yerine getirir. Bu grev fiziksel olarak: a-) Kaynak banyosunu havann zararl etkisinden koruma, b-) Dikie uygun bir form verme, c-) Dikiin yava soumasnn salanmas, olarak sralanabilir. Kaynak tozu metalrjik olarak da, kaynak banyosuna ilve ettii elemanlarla yanma kaybn ortadan kaldrr ve dengeler. Tozalt kaynanda kullanlan tozlar, eitli ynlerden snflandrlabilirler. Bu snflandrma aadaki biimde yaplabilir: A-) Kaynan amacna gre a-) Hzl kaynak tozlar b-) Derin nfuziyet kaynak tozlar c-) nce sac kayna tozlar d-) Aralk doldurma kabiliyetine sahip kaynak tozlar B-) ml ekline gre a-) Erimi kaynak tozlar b-) Sinterlenmi kaynak tozlan c-) Aglomere kaynak tozlar C-) Kimyasal karakterine gre a-) Asit karakterli tozlar b-) Bazik karakterli tozlar c-) Ntr karakterli tozlar D-) Manganez miktarna gre a-) Yksek manganezli Tozlar b-) Orta manganezli tozlar c-) Manganezsiz tozlar Erimi tozlar; suni olarak eritilmi silikatlardr ve kat hallerinde kristal karakterli amorf ktlelerdir. Bu tozlarn imaltnda kuvars, manganez cevheri veya dolomit, kalkspat ve kil gibi maddeler uygun miktarlarda kartrlarak eritilir. Eritme ileminde ark frnlar veya alevli frnlar kullanlr. Sinterlenmi tozlarn imalinde uygun bileimdeki malzeme karm tlr. Daha sonra tlm tozlar belirli byklkte taneler halinde preslenir ve alevli frnlarda sinterlenir. Sinterlenen taneler daha sonra tekrar ufaltlr ve istenen tane byklnde olanlar ayrlr. Aglomere tozlar; ince tlm toz halindeki hammaddeye belirli byklkte olan hammaddenin katlmas ve bir yaptrc ile aglomere edilmesiyle elde edilir. Aglomere olmu bu karm daha sonra neminin alnmas iin, bir tavlamaya tabi tutulur. Aglomere tozlar son zamanlarda genie kullanlmakta olup, erimi tozlara gre eitli stnlkleri vardr. Aglomere tozlarla kaynak metali daha iyi

70

alamlandrlabilmekte, toz sarfiyat daha az olmaktadr. 4.1.- Kaynak tozundan istenen hususlar yi bir kaynak tozunun aadaki hususlar gerekletirmesi gerekir: a-) Kararl bir ark salanmaldr. Bilhassa alternatif akm ile kaynakta, akm yn deitirirken arkn snmesini nlemelidir. b-) istenen kimyasal bileim ve mekanik zelliklere sahip bir kaynak dikii vermelidir. c-) Uygun ve temiz bir i yap salamaldr. d-) Kaynak dikiinde, herhangi bir gzenek ve atlak teekklne sebep olmamaldr. e-) Kk pasolarnn ve dar aralklarn kaynanda, crufu kolayca kalkabilmelidir. f-) Gzenek teekklne sebep olacak organik maddeler ihtiva etmemelidir. g-) Az nem ekmelidir. 4.2.- Tozlarn kimyasal bileimleri ve kaynak metaline etkileri Genel olarak kaynak tozlarnn byk bir ksmn, Si02 tekil eder. Si02 kaynak tozunun yksek akm iddetiyle yklenmesini temin eder, ayn zamanda iyi bir dezoksidandr ve crufu daha akc hale getirir. Tozlarn ierisinde miktar olarak ikinci byk madde, MnO'dir. MnO dikiin emniyeti bakmndan nemlidir. Fakat tozun ierisindeki MnO miktar arttka, yksek akm iddetiyle yklenebilme kabiliyeti azalr. Bu sebepten yksek akm iddetiyle yklenen tozlarda MnO bulunmaz. Fakat manganezsiz ve silisyum miktar yksek tozlar kir ve pasa kar ok hassas olduundan, paralarn kaynak azlarnn ok iyi temizlenmesi gerekir. Tozda bulunan Si02 kaynak srasnda redklenerek, dikie Si verir. Si02 miktar arttka, dikie geen Si miktar da artar. Silisyum kaynak esnasnda kaynak banyosunu de-zokside ederek, dikiin gzeneksiz kmasn temin eder; kkrt ve fosfor segregasyonunu azaltr. Kaynak dikiindeki silisyum ve manganez birbirlerine gre miktarlar, dikiin mekanik zellikleri ynnden nemlidir. Manganezin silisyuma oran en az 2/1 olmaldr. (3/1'e kadar kabilir). Bu oran zerinde seilen kaynak teli ve tozunun etkisi olduu kadar, alma artlarnn da tesiri vardr. alma artlarnda akm iddeti ykseldike, manganez ve silisyumun yanma oran artar. Bylece dikie geen manganez ve silisyum miktar azalr. Kaynak hznn artmas, ark geriliminin azalmas kaynak metalindeki manganez ve silisyum orann azaltr. Yine kaynak teli apnn ve kaynak az asnn artmas, dikiteki manganez ve silisyum miktarlarn artrmaktadr. 4.3.- Kaynak tozlarnn fiziksel etkileri Kaynak tozunun zgl arl, erime aral, akcl, tane bykl ve ylma ykseklii kaynak dikii zerinde aadaki fiziksel etkileri yapar: a-) Ark blgesini atmosferin zararl etkilerine kar korur, b-) Katlaan cruf, dikiin yava soumasn salar, c-) Dikiin d formunu oluturur, d-) Esas metal ile kaynak metali arasndaki gei blgesinde entik oluturmaz.

71

5.- Kaynak dikiinin formu Kaynak dikiinde diki formu denince, dikiin ykseklii, derinlii ve genilii anlalr. Diki formu, i ve d diki formu olarak ikiye ayrlr. (ekil V.2).

ekil V.2.- ve d diki formu (ematik) Her diki formu; nfuziyet derinlii, erime genilii ve diki ykseklii ile karakterize edilir. Nfuziyet derinlii (t), erime genilii (b) ve diki ykseklii (h) ile gsterilirse; i diki formu (b/t) ve d diki formu (b/h) ifadeleriyle belirtilir (ekil V.2). (b/t) ve (b/h) oranlar aadaki deerlerde olabilir: diki formu D diki formu : 0,5 - 10 : 1,8

Yukardaki deerler ematik olarak ekil V.3'de grlmektedir.

ekil V.3.- I ve d diki formunun maksimum ve minimum deerleri (ematik) Diki formu, kaynakl balantdan beklenen zelliklerin salanmas bakmndan nemlidir. Diki formuna tesir eden faktrler aadaki gibi sralanabilir: a-) Akm iddeti: Akm iddeti arttka, bilhassa i diki formu deimekte ve nfuziyet artmaktadr. b-) Akm younluu: Akm younluunun artmasyla; yani ayn akm iddetinde tel apnn azalmasyla; nfuziyet ve diki ykseklii artar (ekil V.4).

ekil V.4.- Tel apnn diki formu zerindeki etkisi (ematik c-) Kaynak hz: Kaynak hznn artmasyla, nfuziyet ve diki genilii azalr (ekil V.5).

72

ekil V.5.- Kaynak hznn diki formu zerindeki etkisi (ematik) d-) Ark gerilimi: Ark geriliminin artmasyla; diki genilii artarken, nfuziyet ve diki ykseklii azalr (ekil V.6).

ekil V.6.- Ark geriliminin diki formu zerindeki tesiri (ematik) e-) Kaynak aznn hazrlanma ekli: Kaynak az asndaki deimeye gre, diki formunda oluan deimeler ematik olarak ekil V.7'de grlmektedir. Az as bydke, nfuziyet artmakta ve diki ykseklii azalmaktadr.

ekil V.7.- Az asnn diki formu zerindeki tesiri (ematik) f-) Azlar arasndaki aralk g-) Kaynak yaplan parann eimi: Parann eiminin tesiri, ekil V.8'de olduu gibidir. Eimin 6 x 'yi amas halinde bu etki kendisini gstermektedir. Silindirik paralarn kaynanda, kaynak kafasnn bulunduu yere gre bu tr eimli kaynaklar ortaya kmtr (ekil V.8).

ekil V.8.- Paralarn eiminin diki formu zerindeki etkisi (ematik)

73

ekil V.9.- Silindirik paralarn evresel dikilerinin kaynanda, telin bulunduu mevkiin dikiin formu zerine etkisi. h-) Akm cinsi ve kutup durumu: Doru akmla kaynakta elektrodun negatif kutba balanmas (doru kutuplama) halinde, pozitif kutba balamaya nazaran daha yksek erime ve derin nfuziyet salanmaktadr. Alternatif akm ile kaynakta elde edilen nfuziyet ve erime gc, doru akmda her iki kutupta yaplan kaynaktakinin ortalamasdr. i-) Kaynak kablosunun balant yeri: Kablonun balant yeri, ark flemesine tesir eder. Ark flemesi ise, ekil V.10'da grld gibi diki formunu deitirmektedir. Bu sebepten kablonun balant yeri, uygun bir ark flemesi salayacak biimde seilmelidir.

ekil V.10.- Ark flemesinin dikiin i formu zerindeki etkisi (birleme kifayetsizlii). k-) Kaynak tozunun tane bykl ve ylma yksekliinin tesiri: Tozun tane bykl arttka; nfuziyet ve diki ykseklii az miktarda dmekte, diki genilii de bir miktar artmaktadr. I-) Kaynak telinin memenin dnda kalan ksmnn artmasyla, nfuziyet azalr ve diki ykseklii artar. 6.- Tozalt kaynanda kaynak azlarnn hazrlanmas ve birletirme ekilleri Yksek erime gc olan bir kaynak tr olmas sebebiyle, tozalt kaynanda kaynak azlarnn hazrlanmas byk nem tar. Kaynak azlarnn hazrlanmasnda aadaki faktrler gznne alnr: a-) Esas metalin cinsi ve erime ekli b-) Parann kalnl

74

c-) Kaynak pozisyonu d-) Tek veya ift tarafl kaynak yaplabilme imkn e-) Paso says f-) Kaynak makinasnn gc ve otomasyonu Yukarda saylan faktrler gz nne alnarak iki temel az hazrlama usul tatbik edilir: A-Yardmc vastalarla az hazrlama Btn kaynak kesitinin erimesini temin etmek zere altlk ad verilen, yardmc vastalar kullanlr. Yardmc vasta olarak bakr veya sac erit altlk, toz altlk, kullanlabilir. Bakr altlk ile kaynak yaplrken, birletirilecek azlarn altna bir bakr altlk konur ve levhalara bastrlr. Altln paralara bastrlmas ksa paralarda bir eksantrik sistemle, uzun paralarda ise pnmatik veya hidrolik sistemle yaplr. Ergimi metalin akmamas iin, bu bastrma ileminin niform sekinde olmas lazmdr. ekil V.11'de bakr altlk kullanlarak hazrlanm bir kaynak az grlmektedir.

ekil V.11.- Bakr altlk ile az hazrlamada, hazrlama ekli ve lleri. Toz altlkla az hazrlamada, kaynak az altnda basnl bir toz ile desteklenir. Toza gerekli basn, iinden basnl hava geen bir hortumdan salanr (ekil V.12). Dikiin biimi, hortumdan geen hava basncna baldr. Basncn uygun olmamas halinde, ekil V.13'de grlen ve uygun olmayan diki formlar meydana gelir.

ekil V.12.- Toz altlk kullanarak yaplan kaynakta azn hazrlanmas ve gerekli yardmc vastalar.

75

1: Lastik hortumdan basnl hava gemeden evvelki durum 2: Lastik hortumdan basnl hava getikten sonraki durum. Altln kaynaktan sonra kaldrlmasnn szkonusu olmad hallerde, sac altlk kullanlr. Uygulama ekli.bakr altlkta olduu gibidir. Sac erit kalnlklar aadaki llerdedir: Sac kalnl 10 mm'ye kadar ise: erit kalnl erit genilii erit kalnl erit genilii 0,5 x sac kalnl 40 mm (0,2 veya 0,3) x sac kalnl 60 mm (maksimum)

Sac kalnl 12 mm'den byk ise:

ekil V.13.- Tok yataa tatbik edilen basncn az veya ok olmas halinde dikisin formu. Baz hallerde sac erit yerine, ekil V.14'de grlen ve para zerinde hazrlanan bir di kullanlr.

ekil V.14.- Para zerinde di brakarak, altlkt az hazrlama. B-) Yardmc vasta kullanmadan az hazrlama Genel olarak 16 mm'den kaln saclar, iki tarafndan kaynak yaplr. Bu takdirde de, kaynak azlarnn yardmc vastaya lzum kalmadan hazrlanmas gerekir. Sac kalnlna da bal olarak, pratikte aadaki az tipleri kullanlr: a-) l- (kt) aln dikii b-) Y- aln dikii c-) Simetrik ve simetrik olmayan ift Y- aln dikii. l- aln birletirmede kaynak yaplacak paralar kt olarak, aln alna getirilir ve birinci pasoda kesitin en az %50'si kaynak edilir. Sonra ters evrilir ve dier taraftan kaynak yaplr. ekil V.15'te ematik olarak uygulamas grlmektedir.

76

ekil V.15.- Tozalt kaynanda l-aln dikiinin hazrlanmas. l- aln birletirmesi, genellikle 4 il 18 mm kalnlklardaki saclara tatbik edilir. Saclar arasnda braklacak aralk nemli olup; 10 mm sac kalnlna kadar 0,5 mm ve 18mm kalnla kadar ise en ok 1 mm'dir. Y- aln dikii 16 il 30 mm kalnlklardaki saclara uygulanr. Kaynak aznn ekli ve lleri, ekil V.16'da olduu gibidir.

ekil V. 16.- Y-aln dikii hazrlanmas.

Simetrik ift Y-aln dikii, 18 il 60 mm kalnlklardaki saclara tatbik edilir (ekil V.17).

ekil V.17.- ift Y-aln dikiinin hazrlanmas.

77

Sac kalnlklarna bal olarak V,Y, ift-Y, U biimleriyle, ok pasolu olarak kaynak yaplabilir. Kaynakl balantlar aln birletirmelerin yannda, i ve d ke birletirmeleri eklinde olabilirler. ke birletirmeleri oluk veya yatay pozisyonlarda yaplabilir.

Oluk pozisyonunda i ke kaynanda para kalnlklarna bal olarak kaynak kafas paralara gre simetrik veya asimetrik pozisyonda olabilir. Bylece para kalnlklarna bal olarak, her parada deiik nfuziyet elde edilmi olur (ekil V.18).

ekil V. 18.- Tozalt kaynanda i ke birletirmelerinde, simetrik ve asimetrik pozisyon. Yksek akm iddeti kullanlarak, tek paso ile 12 mm'ye kadar kalnlklarda kaynak yaplabilir. Dikey sac kalnlnn 12 mm'yi gemesi halinde, dikey para zerinde az amak lazmdr. Yatay pozisyonda kaynakta, iki tarafl olarak kaynak yapma imkn vardr. Eit kalnlkta levhalarn kaynaklanmasnda simetrik diki elde edilebilmesi iin, kaynak teli yatay levha ile 60x'lik bir a tekil etmelidir. Ayn zamanda telin ekseninin diki ekseninden 1,5 il 2,5 mm akta olmas lazmdr. Bu uzakln deimesi halinde paralarda erime derinlikleri deimektedir (ekil V.19).

ekil V.19.- Yatay pozisyonda i ke kaynanda simetrik diki iin, telin paralara gre durumu.

78

Yatay pozisyonda i ke kaynanda ok paso kullanlmas durumunda, pasolarn tekili ekil V.20'de grld gibi olmaldr. D ke birletirmelerinde kullanlan az biimleri, ekil V.21'de grlmektedir.

ekil V.20.- Yatay pozisyonda i ke kaynanda, ok pasoda takip edilecek sra

ekil V.21.- D ke birletirmelerinde kullanlan kaynak az ekilleri. 7.- Tozalt kaynanda akm ayar Tozalt kaynanda ark geriliminin diki formu ve kaynak metalinin metalrjik bileimi zerinde nemli tesirleri olmas sebebiyle, sabit tutulmas gereklidir. Ark boyunun deimesiyle, arkta eriyen kaynak tozu miktar deiir. Kullanma yerine gre den veya sabit tip statik karakteristikli bir makina kullanlr. ki ayr karakteristik, prensip olarak ekil V.22'de grlmektedir. Burada (l) erisi alalan tip, (II) erisi sabit tip

79

statik karakteristii ifade etmektedir. Statik karakteristikler ile ark karakteristiinin kesime noktas olan A1', ilk alma noktasdr. Ark geriliminin herhangi bir sebeple deimesi halinde, yeni alma noktas A2 ve A2 olur. Akm iddetlerinde meydana gelen azalma, telin erime hzn azaltr ve bylece ark boyu tekrar eski halini alr. Den tip statik karakteristikli makinalarda akm iddetindeki azalma yetersiz olursa, ark boyunun ayarlanmas iin eitli ayar sistemleri kullanlr.

ekil V. 22.- Alalan ve sabit tip statik karakteristikler. 8.- Uygulamada kullanlan dier tozalt kaynak usulleri Byk kullanma imknlar sebebiyle, tozalt kaynann kullanma yerlerine gre eitli zel tipleri gelitirilmitir. Bu zel uygulamalar aada ele alnacaktr. A-) Tandem tozalt kaynak usul Birbirini takip eden ve ayn yrngede hareket eden iki elektrod ile yaplan bir tozalt kaynak usuldr (ekil V.23). Bu sistem aadaki avantajlar salamaktadr:

ekil V.23.- Tandem tozalt kaynak usulnn prensibi.

80

a-) Kaynak hz ykselir, b-) Gzenek teekkl byk lde nlenir, c-) Dikilerin atlamaya kar emniyeti artar, d-) Dikilerin kalitesi yksektir. Yukarda saylan sebeplerden dolay tandem usul, doldurma kaynaklar ve pasl paralarn kaynaklarnda iyi netice vermektedir. B-) Paralel tozalt kaynak usul ki elektrodun yan yana hareket etmesiyle, yaplan kaynak usuldr (ekil V.24). Bu usuln salad faydalar yledir, a-) Nfuziyet kontrol edilir. b-) Kaynak banyosunun paray delme tehlikesi azalmaktadr, c-) Aralk doldurma kabiliyeti artmtr, d-) Diki formunu deitirme imkn ortaya kar.

C-) Seri tozalt kaynak usul ekil V.25'de ematik olarak verilen bu usulde, nfuziyet ve esas metal ile kaynak telinin karm oranlarnn kontrol mmkn olmaktadr. Bylece nfuziyeti az, doldurma kaynaklarnn yaplmas mmkn olmaktadr. Bu usulde kaynak ark, birbirine seri olarak balanm iki elektrod arasnda meydana gelir. Bu ark sayesinde, paralar erir. Seri tozalt kaynak, aadaki faydalan salar:

81

ekil V.25.- Seri tozalt kaynak usul.

a-) Erime gc fazladr, b-) Toz sarfiyat azdr. b-) Toz sarfiyat azdr. c-) Nfuziyeti az olduundan, ince saclarn ve kapl saclarn kayna iin uygundur. D-) Korni usul tozalt kayna Dik pozisyonda aln alna getirilmi saclarn, ayn anda iki taraftan kaynann mmkn olduu kaynak usuldr (ekil V.26). Bylece hzl ve dengeli kaynak yapma imkn olmaktadr.

ekil V.26.- Korni usul tozalt kayna E-) Bant elektrodla tozalt kayna Tel elektrod yerine, bant eklindeki elektrodun kullanld bir tozalt kaynak usuldr. Bylece u avantajlar elde edilmektedir: a-) Erime gc yksektir, b-) Nfuziyet azdr, c-) Dikite gzenek azdr, d-) Yksek bir ekonomi salanr. Bant elektrodlar genellikle, dikdrtgen kesitlidirler ve ark btn elektrod kesitinde teekkl eder. Elektrodun hareketi enine, boyuna ve diagonal biimde olabilir (ekil V.27).

82

ekil V.27.- Bant elektrodla tozalt kayna. 9.- Literatr (1)-ANIK, Selhaddin "Kaynak Teknii Cilt II" .T.. Ktphanesi, Say 883, 1972 (2)-ANIK, Selhaddin - TLBENTI, Kutsal "Tozalt kaynak teknii" Trk Kaynak Cemiyeti Yayn, No.19, 1969 (3)- ANIK, Selhaddin "Kaynak Teknolojisi El Kitab" Ergr Matbaas, 1983 VI. BLM GAZALTI ARK KAYNAI 1.-Tarifi ve snflandrlmas Kaynak yaplacak blgenin bir gaz ortam ile korunduu, ark kayna tr "gazalt ark kayna" olarak adlandrlr. Koruyucu gazla kaynak olarak da bilinen bu kaynak usul ilk defa 1926 ylnda "Alexander" usul olarak ortaya kmtr. Bu usulde kaynak blgesi, metanol gaz ile korunmakta idi. Bundan baka yine 1926 senesinde kaynak yerinin hidrojen gazyla korunduu, "ark atom" ve 1928'de oksi-asetilen aleviyle korunan "Arcogen" usulleri gelitirilmitir. Daha sonraki senelerde yaplan almalarda, koruyucu gaz olarak helyum ve argon gibi soy gazlar, karbondioksit gibi aktif gazlarn kullanlmas uygulama alanna girmitir. Gazalt kaynanda arkn teekkl iin kullanlan elektrod malzemesi ve koruyucu gazn cinsine gre, aadaki gibi snflandrma yaplabilir: a-) Erimeyen elektrodla yaplan gazalt kayna a^) Erimeyen iki elektrodla yaplan gazalt kayna (ark atom kayna) a-) Erimeyen bir elektrodla yaplan gazalt kayna (TIG) b-) Eriyen elektrodla yaplan gazalt kayna b1) plak elektrodla soygaz atmosferi altnda gazalt kayna (MIG) b2-) Eriyen metal elektrod ile, karbondioksit atmosferi altnda gazalt kayna (MAG) 2- Ark atom gazalt ark kayna

83

Atomik hidrojen kayna olarak da bilinen bu gazalt kayna tr, en eski gazalt kayna uygulamasdr. Koruyucu gaz olarak kullanlan hidrojen gaz, ark scaklnda s alarak aadaki denkleme gre atomsal hale geer (ekil VI.1):

H 2 2H + 102cal/mol Atomsal hale geen hidrojen, daha sonra birleerek molekl halini alr ve ald sy geri verir. Ark atom kaynanda, zel kaynak transformatrleri kullanlr. Bunlarda bota alma gerilimi yksek olup, 60-80 volt arasnda alma gerilimleri vardr. Elektrod olarak, %99,8 - 99,9 saflkta tungsten elektrodlar kullanlr. Elektrodlarn aplar, 1,5 - 3 mm olup, boylar normal olarak 300 mm'dir. Hidrojen gaz kaynak yerine 0,3 atmosfer basnta sevk edilir. Isy abuk ileten alminyum gibi malzemelerin kaynanda, n tavlama yaplmas faydal olur. Atomik hidrojen kaynanda kullanlan az ekilleri, tablo Vl.1'de verilmitir.

ekil VI. 1.- Ark atom kaynanda kullanlan fle. a-) fle kafas, b-) Meme, c-) Tungsten elektrod. Tablo VI. 1.- Ark atom kaynanda kullanlan az ekilleri.

Sac 1-1,5 1-2 2-3 3-5 5-8 aln

Kaynak Kvrk Kt Kt Kt V-aln,

Elektrod ap 1,5 1,5 1,5 1,5-2 2-3

Paso says 1 1 1 1 1-2

84

3.- TIG - Kayna Amerika Birleik Devletlerinde ilk gelitirildii yllarda magnezyum gibi hafif metal alamlarnn kaynanda, helyum gaz koruyucu atmosferinde yaplmtr (heliark kayna). TIG sembol, "Tungsten Inert Gas" kelimelerinin ba harflerinin alnmasyla meydana getirilmitir. TIG kaynanda tunsten elektrod ile i paras arasnda ark teekkl ettirilir ve bu ark havann tesirinden argon veya helyum gaz atmosferiyle korunur. Kaynak ilemi iin ayrca, kaynak ilve metaline (kaynak teli veya ubuu) ihtiya vardr. ekil Vl.2'de TIG kaynann prensibi grlmektedir. ekil Vl.3'de de aln kayna yaplan az alm ince ve az alm (V-az) kaln bir parada TIG kayna uygulamas grlmektedir.

ekil VI.2.- TIG Kaynak donanm blok emas

ekil VI.3.- TIG Kaynann uygulama rnekleri. Kaynak fleci kaynak esnasnda, su veya hava ile soutulmaktadr. Ayrca bir otomatik kumanda

85

cihaz vardr. Bu tertibat soutma devresi iin bir gvenlik tertibat, koruyucu gaz iin ayar ventili, akm iin otomatik alter ve yksek frekans jeneratrn ihtiva eder. Bylece koruyucu gaz sarfiyat ihtiyaca gre ayarlanr, soutma tertibat almadan ark tutumaz ve fle korunmu olur. 3.1.- TIG kaynandaki koruyucu gazlar TIG kaynanda balangta helyum, daha sonra argon gaz kullanlmtr. Her iki gaz da, tek atomlu ve soydur. Bu sebepten dier elementlerle birlemezler, renksiz ve kokusuzdurlar, yanmazlar. Helyum gaz havadan hafif, argon ise ardr. Bu sebepten helyum uar ve koruma kabiliyeti azdr. Fakat argon, havadan daha ar olmas sebebiyle erimi metali daha iyi korur. Yksek akm iddetinin kullanlmas gereken hallerde, helyum gaz kullanlr. nk bu gaz, daha yksek ark gerilimi verir. Hafif metal ve alamlarn kaynanda kullanlan argon gaznn ok saf olmas gerekir (%99,99). erisinde bulunabilecek su buhar, oksijen ve azot gibi gayri safiyetler kaynan kalitesini drr. Bu sebepten paslanmaz elik, bakr ve alamlarnn kaynanda oksijen ve azotun oranlar srasyla %0,1 ve 1,5'un altnda olmas gerekir. Argon gaz 150-180 atmosfer basnta ve ierisinde 6 il 9 m3 gaz ihtiva eden tplerde tanr. Tpteki basn, basn drme manometreleriyle kullanma basncna drlr. 3.2.- TIG kaynanda kullanlan elektrodlar TIG kaynanda kullanlan elektrodlar saf tungsten veya tungstenin toryum ve zirkonyum ile alamlandrlmasyla elde edilen elektrodlardr. Bu elektrodlar, toz haldeki malzemenin sinterlenmesiyle elde edilir. Toryum ve zirkonyum ile alamlandrlm elektrodlarn aadaki stnlkleri vardr: a-) yi bir elektron emisyonu salarlar. b-) %25 daha yksek akm iddetiyle yklenmeleri mmkndr, c-) mrleri daha uzundur ve sarfiyatlar %50 daha azdr, d-) Ergimi metal ile temas halinde, srama ve buharlamalar azdr. Toryum ile alamlandrlm elektrodlar, ksa bir kullanmadan sonra ularnda meydana gelen trtrlarla tannrlar. Elektrodlarn uygun akm iddetleriyle yklenmeleri gerekir. Aksi halde; ar yklemede, elektrod ucunda erime ve bu sebepten kararsz bir ark meydana gelir. Elektrodun ucunun scakl akm younluu, akm cinsi, kutup durumu ve elektrodun apna baldr. Ayn zamanda, kaynaklanan paralara verilen s elektrod ucunun formuna baldr. Buna bal olarak diki formu da deimektedir (ekil VI.4). Elektrod ucunun dairesel olmas halinde; nfuziyetli az, genilii fazla bir diki ve konik ulu elektrodla genilii az, nfuziyeti fazla olan dikiler elde edilmektedir.

86

ekil VI.4.- Ayn akm iddetiyle yaplan TIG kaynanda, elektrod ucunun diki formu zerindeki etkisi. 3.3.- Kaynak fleleri TIG kaynanda kullanlan bir flecin yaps, ekil Vl.5'de grlmektedir. Hamla olarak da bilinen fleler; elektrod tutucu, gaz memesi ve soutma zarfndan meydana gelir. Gaz memeleri metal veya seramikten yaplr. Metal memeler su ile soutulur. 3.4.- Akm memba TIG kaynanda, doru veya alternatif akm kullanlabilir. Fakat alminyum ve magnezyum alamlarnn kaynanda alternatif akm kullanlmas gerekir. Doru akmda elektrodun negatif kutuba balanmas durumunda (direkt kutuplama); derin bir nfuziyet salanr, fakat erimi banyoda elektriksel temizleme tesiri yoktur. Bu sebepten yzeyde oksit tabakasnn meydana geldii, hafif metallerin kaynanda byle bir kutuplama uygun deildir. Direkt kutuplama, bakr ve paslanmaz elik gibi malzemelerin kaynanda uygun olmaktadr. Ters kutuplama halinde, elektrod fazla snr ve bu kutuplama hafif metallerde ince saclarn kaynanda kullanlr.

87

ekil VI.5a.- Su soutmal TIG kayna flecinin kesiti

ekil VI.5b.- Gaz soutmal TIG kayna flecinin kesit

Alternatif akm kullanlmas halinde, direkt ve ters kutuplamadakinin aras bir diki formu elde edilir (ekil VI.6). Akm reteci olarak jeneratrler, redresrler ve transformatrler kullanlabilir. Fakat iki tr akm da verebilmesi sebebiyle, daha ok redresrler kullanlmaktadr.

ekil VI.6.- Doru akmda negatif ve pozitif kutba elektrodun balan ile alternatif akmdaki nfuziyet miktarlar (ematik). Soldan saa doru: 1- Doru akmda elektrod negatif kutba bal (Diki genilii dar ve nfuziyet derin), 2- Doru akmda elektrod pozitif kutba bal (Diki genilii fazla ve nfuziyet az), 3- Alternatif akmda. 3.5.- Kaynak teknii Kaynak kalitesinin yksek olmas iin, kaynak azlarnn ve ilve metalin iyi temizlenmesi gerekir. Kir ve pislikler, mekanik olarak temizlenmesi lzmdr. Kimyasal temizleyicilerin (trikloretilen gibi) kullanlmas, ark scaklnda zehirli gazlarn teekklne sebep olabilir. Kaynak ilemi genel olarak, sadan sola doru yaplr. Hamla ve kaynak teline verilecek hareketler, oksi-asetilen kaynandaki gibidir. Alminyum ve alamlarnn kaynanda flecin durumu, ekil Vl.7'de

88

grlmektedir. Alminyum ve alamlarnn kaynanda sac kalnlnn 16 mm'yi at durumlarda, 150 x C'lik bir n tavlama faydal olur. Ark nce baka bir para zerinde tututurulduktan sonra, esas kaynak edilecek paralar zerine getirilmelidir. Paralarda meydana gelebilecek distorsiyonlar azaltmak iin, paralarn kaynaktan nce tespiti veya aksi ynlerde tertiplenmesi gerekir. Dkme paralarn kaynanda da atlama meyli sebebiyle, 150 il 250 xC arasnda bir n tavlama tatbik etmek gerekir. TIG kayna bakr, magnezyum ve alamlaryla, paslanmaz eliklerin kaynanda da kullanlr.

ekil VI.7.-Alminyum ve alamlarnn kaynanda hamlacn durumu 3.6.- TIG kaynann stnlkleri ve kullanma alanlar Genel olarak hafif metal ve alamlarla, bakr ve paslanmaz eliklerin kaynanda kullanlan TIG kayna ile 15 mm kalnla kadar paralarn kayna yaplabilir. Ayrca kaynak kabiliyeti kt olan bronzlar, titanyum alamlar, zirkonyum gibi malzemelerin kayna gzeneksiz olarak yaplabilir. TIG kaynann stnlkleri aadaki gibi sralanabilir: a-) Kaynak hz yksektir, b-) Kaynak ss bir blgeye teksif edilebilir, c-) Isl distorsiyonlar azdr, d-) Kaynak dikileri temizdir. e-) Kaynaktan sonra dikiin temizlenmesine lzum yoktur, f-) Kolay mekanize edilebilir. 4.- MIG kayna Soy gaz atmosferi altnda eriyen elektrodla yaplan bu gazalt kayna tr, SIGMA kayna olarak da bilinir. Soy gaz olarak genellikle, argon gaz kullanlmaktadr. MIG sembol, Metal Inert Gas ifadesinin ba harflerinin alnmasyla oluturulmutur. ekil Vl.8'de MIG kaynann prensibi grlmektedir.

89

ekil VI. 8.- MIG kaynak donanm blok emas 4.1.- Koruyucu gazlar MIG kaynanda koruyucu gaz olarak argon, helyum veya ikisinin karm kullanlr. Hafif metallerin MIG kaynanda kullanlan argon gaznn yksek saflkta olmas gerekir (%99,99). elik malzemelerin MIG kaynanda ise, argon gazna oksijen ve karbondioksit gazlar kartrlr. Bu karmda oksijen %3 il 6, karbondioksit %5 il 13 arasndadr. Gaz karmna bal olarak, dikite elde edilen diki formlar deimektedir (ekil VI.9). Karmda oksijenin bulunmas, arkn kararlln ve erimi damlalarn yzeyde kolayca tutunmalarn salamaktadr. Ayrca gzenek teekkln de nlemektedir.

ekil VI.9.- MIG kaynanda gaz karmlarna gre diki formunun deimesi 4.2.- Akm ekli ve menba MIG kaynanda doru akm kullanlr ve elektrod, genellikle pozitif kutuba balanr (ters kutuplama). Bylece hem derin bir nfuziyet, hem de oksit tabakasnn paralanmas salanm olur. Paslanmaz eliklerin i ke kaynanda ve doldurma kaynaklarnda, elektrod negatif kutuba balanr. MIG kaynanda sabit tip statik karakteristikli kaynak makinalar kullanlr. Bu makinalarda akm iddeti ayar, ark gerilimi ayarlanarak yaplr. Kaynak telinin sabit hzda sevkedilmesi, ark boyunun otomatik olarak sabit tutulmasn temin eder. 4.3.- alma teknii Bilinen diki biimlerinin hepsine MIG kayna uygundur. Yatay pozisyonlarda hem el, hem de otomatik olarak kaynak yaplabilir. Kaynak dikiinin ykseklii, genilii ve nfuziyeti ayn hamla tutuunda kaynak gerilimini, kaynak akm iddetini ve kaynak hzn deitirerek ayarlanabilir. Bu faktrlerin etkileri, tozalt kaynanda olduu gibidir. Kaynak srasnda kaynak hamlac, kaynak ynne ters istikamette en fazla 30o'lik bir eimle tutulur. Bylece kaynak, kaynak banyosuna ve elektrodun erime ilemine kolayca bakabilir. Eer

90

meyil fazla olursa, nfuziyet azalr ve diki incelir. Ayn zamanda fazla meyil gazn koruma kabiliyetini azaltr, dikite gzenek ve kalntlarn meydana gelmesine sebep olur. Byle alma tarz, ince saclarn ve kk pasolarnn kaynanda kullanlr. Eer derin bir nfuziyet ve kaln kaynak pasosu elde edilmek istenirse, hamlaca kaynak ynnde en fazla 30'lik bir eim verilir. Bu iki durum, ekil VI.10'da grlmektedir.

ekil VI. 10.- MIG kaynanda hamlaca (flece) verilen eimler. 4.4.- eitli malzemelerin MIG kayna MIG kayna ile hemen hemen btn malzemelerin kaynaklanmas mmkndr. Fakat baz kaidelere uyulmas gerekir. Alminyum ve alamlarnn kaynanda yalnz doru akm kullanlr ve otomatik olarak ilerleyen kaynak teli, daima pozitif kutuba balanr. Kaynak azlarnn iyi temizlenmesi, dikite gzenek teekkln azaltr. Yaplacak kimyasal temizlemelerde zehirli gaz oluumlarndan korunmak iin, iyi bir havalandrma yaplmaldr. nce alminyum levhalarn kaynanda distorsiyonu azaltmak iin, levhalar puntalanmal ve geri adm usulyle kaynaklanmaldr. Bakr ve alamlarnn kaynanda, gerekli durumlarda 200 il 400 xC'lik bir n tavlama tatbik edilir. Makina ile kaynak yaplmas durumunda, sola kaynak usul tatbik edilir. Kaynak ilemi doru akmla ve elektrod pozitif kutba balanarak yaplr. Paslanmaz eliklerin MIG usulyle kaynaklanmas, byk stnlk salar. nk erimi metal ile hava arasndaki reaksiyonlar sebebiyle, kayplar nlenmektedir. 5.- MAG kayna Eriyen elektrodla karbondioksit atmosferi altnda yaplan, gazalt kaynak usuldr. MIG kaynandan tek fark, kullanlan koruyucu gazn karbondioksit olmasdr. Bu sebepten MIG kaynak donanm, MAG kaynanda da kullanlr. MAG sembol, "Metal Activ Gas" ifadesinin kelimelerinin ba harflerinin alnmasyla, tekil edilmitir. MAG kayna; alminyum ve alamlar gibi kolayca oksitlenen malzemelerin kaynanda kullanlmaz. Gnmzde byk oranda, elik malzemelerin kaynanda kullanlmaktadr. MAG kaynanda kullanlan karbondioksit; renksiz kokusuz ve havadan ar bir gazdr. Kullanlacak karbondioksit gaznn saf ve kuru olmas gerekir. Gaz ierisinde bulunabilecek rutubet, dikii

91

gevrekletirir ve gzenek teekklne sebep olur. Kaynak

scaklnda karbondioksit

gaz,

karbonmonoksit ve oksijene ayrr. Ayrca C02, sv haldeki demir ile birleerek demiroksit meydana getirir. Demiroksit ise manganez ve silisyum ile birleerek, bu elementlerin kaybna sebep olur. Bu kaybn karlanabilmesi iin, kaynak telinin bu elementlerce zengin olmas gerekir. Bundan baka C02, karbon ile birleerek karbon kaybna ve karbondioksit, ayrarak karbon teekklne sebep olur. MAG kaynanda kullanlan kaynak flelerinin prensibi MIG kaynandaki flelere

benzemektedir. Burada da kaynak yerine fle iinde srekli beslenen bir tel elektrod gelmektedir. Bu yntemde kullanlan flelerin soutma sistemleri genellikle retici firmalarn kendi rnlerinin stnlklerine bal olarak savunduklar iki tre dayanr. ekil VI.11'de bu iki tr fle grlmektedir.

ekil VI. 11 a.- MAG kaynanda kullanlan su soutmal flecin grnm

ekil Vl.11 b.- MAG kaynanda kullanlan gaz soutmal flecin grnm. 5.1.- Kaynak telleri ve kaynak dikiinin zellikleri MAG kaynanda kullanlan tellerin, kaynak srasnda meydana gelebilecek eleman kayplarn karlayacak bileimde olmas lazmdr. Tellerin en fazla kullanlanlar; 1,6 - 2,4 ve 3,2 mm aplarndadr. Kaynak dikiinin zellikleri; kaynak telinin kalitesine, karbondioksit gaznn safiyet derecesine ve kaynak esnasndaki miktarna baldr.

92

5.2.- Kaynak teknii MAG kaynanda doru akm ve ters kutuplama kullanlr. Sabit gerilimli kaynak makinalaryla kaynak yaplr. Erime gc, akm iddetine baldr. MAG kaynanda, ksa ark boyu ile allr. Ark boyu, 1 il 2 mm arasndadr. Kaynak tabancas mmkn olduu kadar, paraya dik olarak tutulmaldr. Ark boyunun byk tutulmas halinde, diki ierisinde gaz kabarcklar kalr. Kaynak otomatik olarak veya el ile yaplabilir. El ile yaplmas durumunda, btn pozisyonlarda kaynak yaplabilir. Otomatik MAG kaynaklarnda, derin nfuziyetli ve muntazam grnl dikiler elde edilir. 5.3.- MAG kaynann, tozalt kayna ve MIG kayna ile mukayesesi A-) MAG kaynann MIG kaynayla mukayesesi MAG kaynann MIG kaynana gre stnlkleri aadaki gibi sralanabilir: a-) Karbondioksit argon gazna gre daha ucuz olduundan, gaz masraf daha azdr. b-) Karbondioksidin sv halde tanmas sebebiyle; ayn hacimli tplerde, misli daha fazla gaz tanabilir. c-) MAG kaynanda nfuziyet daha fazladr, d-) Daha yksek kaynak hzyla allr. e-) Ortaya kan ultraviyole nlar, daha azdr ve ak renkli maske kullanlr. B-) MAG kaynann tozalt kayna ile mukayesesi MAG kaynann tozalt kaynana gre stnlkleri aadaki gibi sralanabilir: a-) Tozalt kaynanda kaynak tozunun rutubet ekmesi ve dikiin hidrojen absorbe etmesi problemi, MAG kaynanda yoktur. b-) MAG kaynanda kaynak yeri, kaynak tarafndan daha iyi gzlenebilir, c-) MAG kaynanda kullanlan karbondioksit gaz, tozalt kaynandaki kaynak tozundan daha ucuzdur, d-) MAG kaynanda, daha derin nfuziyet elde edilir. 5.4.- Ksa ark boyu ile MAG kayna Bu kaynak trnn normal MAG kaynandan fark, ark boyunun daha ksa ve kullanlan kaynak tellerinin daha ince olmasdr. Bylece esas metale verilen s miktar azalmaktadr. Bu ise, ince saclarn kaynan kolaylatrmaktadr. Normal arkl MAG kaynanda, erimi metal ok ince taneler halinde akarken; ksa ark boyu ile yaplan MAG kaynanda ok iri taneli olarak geer. Ksa ark boyu ile yaplan MAG kaynanda kullanlan teller 0,6 il 1,2 mm aplarndadr. Buna gre, kullanlan akm iddetleri ve ark gerilimleri de dk olmaktadr. Tablo VI. 2'de ksa ark boyu ile yaplan MAG kaynana ait, kaynak karakteristikleri verilmitir. Ksa ark boyu ile yaplan kaynakta, periyodik olarak arkta meydana gelen ksa devrelerle ark uzunluu deimekte ve hemen de balangtaki boyuna erimektedir. Bu durum ise, ancak ok hafif alalan statik karakteristik!! akm memba ile salanabilmektedir.

93

Ksa ark boyu ile yaplan MAG kayna; ince saclarn kaynanda, dzgn bir ekilde hazrlanmam kaynak azlarnn birletirilmesinde stnlk salar. Erimi metalin iri damlalar halinde gemesi, aralk doldurma kabiliyetini artrmaktadr (ekil VI.12). Tablo VI.2.- Karbonlu elik malzemelerin ksa ark boyu ile MAG kaynanda, kaynak karakteristikleri.

Sac Kalnl 1,0 1,0 1,5 1,5 2,0 2,0

Birletirme ekli ap ke Kt aln ke Kt aln ke Kt aln

Kaynak teli 0,6 0,6 0,8 0,8 0,8 0,8

Ark gerilimi (volt) 16 16 17 17 19 19

ekil VI. 12.- Ksa ark boyu ile yaplan MAG kayna 6.- Plazma TIG kayna Plazma kavramndan; molekllerin, atomlarn ve elektronlarn oluturduu kzdrlm gaz anlalr. Bu gazn tamam, elektriksel olarak ntrdr. Plazma TIG kaynanda esas olarak, iki farkl ark dzeni kullanlr. Bunlardan birisi olan tayc olmayan ark, erimeyen tungsten elektrod ve su ile soutulan bakr meme arasnda teekkl eder. Bakr meme; ark odaklayc, g younluunu artrc ve bu sebepten plazma demetinin scakln ykseltici bir etki yapar. Tungsten elektrod negatif, bakr meme pozitif kutup olarak kullanlr. Dier ark sisteminde (tayc ark); ark toryumla alamlandrlm bir n odaklayan bakr memenin ierisinden geen tungsten elektrod ile i paras arasnda teekkl eder. Plazma gaz, elektrodla meme arasndaki silindirik hacma pskrtlr. Bu sistem plazma birletirme kaynanda (ekil VI.13) ve plazma ile yaplan

94

kesmede kullanlr. Tayc ark, yardmc ark ile elektrod ve meme arasnda yaklr. Tayc ark tututuu zaman, yardmc ark sner.

ekil VI. 13.- Plazma ark kaynann prensibi. Plazma birletirme kaynanda plazma gazna ilveten, kaynak banyosunu havann tesirlerine kar korumak zere ikinci bir gaz akm (argon) kullanlr. Plazma kayna cihazlarnn byk ounluunda nc bir gaz akm, plazma demetini odaklayc ve meme dnda daraltc olarak kullanlr. Odaklayc gaz olarak; argon-helyum, argon-hidrojen veya argon-azot gaz karmlar kullanlmaktadr. Plazma doldurma kaynanda, her iki ark beraber kullanlr. Bu uygulamada; den karakteristikli iki ayr akm memba, elektrod ile meme arasnda ve elektrod ile i paras arasnda bal olarak kullanlr (ekil VI.14). Her iki ark kaynak ilemi srasnda yanar. Genellikle toz halindeki doldurma malzemesi bir gaz akm zerinden kaynak blgesine iletilir, plazma demetinde eritilir ve tayc arkla esas malzemeye kaynak edilir. nc bir gaz akm da, kaynak banyosunu atmosferin etkilerinden korur. Plazma birletirme kayna, kaln saclarn kt aln (l) birletirilmelerinde ilve metal kullanmadan tatbik edilebilir. Kaynak hz, TIG usulnn yaklak iki kat kadardr. Plazma kayna ile hafif ve yksek alaml elikler, nikel ve alamlar, zirkonyum, bakr ve alamlar birletirilebilir. Mikroplazma donanmlar ile, 0.01 mm kalnlktaki folyeler 0,5 amper akm iddetiyle birletirilebilir. Plazma kaynanda ilave metal kullanlmas durumunda kaynak aznn ekli, dikiin grn ve yntemin uygulanma prensibi ekil Vl.15'de verilmitir.

95

1- Zarf (Soutulmu) 2- Katot 3- Anot 4- Ark (transfer olmam ark) 5- Argon 6- Plazma jeti 7- Ark (transfer olmu ark) 8-9Doru akm menba 10- paras ekil VI. 14.- Plazma ark pskrtme ve eritme hamlac emas.

ekil VI. 15.- Plazma kaynanda prensip ve diki formu. 7.- Darbeli TIG - MIG - MAG Kayna 7.1.- Darbeli (Pulslu) TIG/WIG Kayna Darbeli TIG kaynanda, kaynak akm periyodik ve ksa sreli olmak zere, farkl iki yksek deer l1, ve I2) arasnda deiir (ekil VI.16). Bu deiimin darbe frekans saniyede 1 il 5 arasndadr. Yksek akm darbelerinde (I1,) kaynak yerine fazla s verilmi olur ve bylece malzeme erir. Dk akm darbelerinde ise, kaynak yerine az miktarda s verilir. Bylece kaynak banyosu yava bir ekilde sour ve ksmen de katlar (ekil VI.17). Paraya, daha dorusu kaynak yerine, verilen s miktar (t1) ve (t2) zaman aralklar ile (I1,) ve (I2) akm iddetlerini deitirmek suretiyle istenen ekilde ayarlanabilir:

ekil VI. 16.- Darbeli TIG/WIG kaynanda akmn deiimi (ematik).

96

ekil VI. 17.- Darbeli TIG kaynanda s ak. Darbeli TIG kayna balca aadaki avantajlar salar: 1.- nce saclar, kaynak azlar fena hazrlanm olsa bile asgari distorsiyonla kaynak yaplr. 2.- Kaln saclarn zor kaynak pozisyonlarna kolaylkla uygulanabilir. Esas akm sresindeki souma faz, kaynak banyosunun zor pozisyonlardaki akmasn nler. 3.- Boru kaynaklarnda, borular arasndaki aralk toleranslar kenar kaymalar dolaysyla deise bile, kk pasosunun kayna rahatlkla yaplabilir. 4.- farkl kalnlklardaki paralarn birbirleriyle kaynanda, bir zorluk sz konusu deildir. 5.- Kk paralarn kaynak dikilerinin sonlarnda oluan s younlamas, bu usulle nlenmi olur. 6.- Kaynak yerindeki s miktarnn ayarlanabilmesi; kaynak banyosuna hakimiyeti daha kolay saladndan fena birletirme ekillerinde paralar arasnda kpr kurabilme imkann salar. 7.- Kurun gibi, erime derecesi dk metallerin el ile tavan kaynaklarnn yaplmas imkan dahiline girer. 8.- Kaynak metalindeki kristalizasyon ilemine uygun bir etki yapar. Bylece atlama meyline sahip alaml eliklerin, bu meyli azaltlm olur. Isya dayankl eliklerin kaynak dikilerinin mekanik zellikleri iyiletirilir. Titanyumun kaynanda porozite oluumu azaltr. 7.2.- Darbeli MIG ya da MAG kayna Darbeli (Impuls'lu) MIG veya MAG kaynanda damla geii ayarldr. Bu usulde kaynak akmnn ak zamana bal olarak bir minimum ile bir maksimum arasnda deiir (ekil VI.18). Bylece damlalarn geiine kumanda edilmi olur. Bugn saniyede 25, 33, 50 veya 100 darbeli kaynak akm kullanlmaktadr.

97

ekil VI.18.- Darbeli MIG ya da MAG kayna 8.- Literatr (1)-ANIK, Selhaddin (Keel) "Koruyucu gazla kaynak" .T.. Ktphanesi, No.486, 1962 (2)- ANIK, Selhaddin "Kaynak Teknii Cilt II" .T.. Ktphanesi, No.883, 1972 (3)- ANIK, Selhaddin - TLBENTI, Kutsal "Argonark Kayna" Trk Kaynak Cemiyeti Yayn, No.18, 1968 (4)- ANIK, Selhaddin "Kaynak Teknolojisi El Kitab" Ergr Matbaas, 1983

98

VII. BLM TERMK KESME USULLER

1.- Oksijenle kesme Oksijenle kesmede; demir nce tutuma scaklna kadar tavlanr ve sonra bu tavl blgeye basnl oksijen sevkedilerek, demirin yanmas suretiyle kesilmesi salanr. Kesme ileminde para, eritilmeden yaklarak paralanmaktadr. Her malzeme oksijenle kesilemez. Bir malzemenin oksijenle kesilebilmesi iin, aadaki artlar yerine gelmelidir: a) Kesilecek metal veya alam, oksijen karsnda yanabilmelidir. b) Kesilecek malzemenin yanma ss mmkn olduu kadar byk, s iletim katsays kk olmaldr. c) Tutuma scakl, erime scaklnn altnda olmaldr. d) Kesme esnasnda, akc bir oksit meydana gelmelidir. e) Kesme esnasnda meydana gelen oksidin erime scakl, esas malzemenin yanma scaklndan daha dk olmaldr. f) Oluun oksidin erime scakl, kesilecek metal veya alamn erime scaklnn altnda olmaldr. Tablo VII.1'de baz metallerin erime scaklklar ile oksitlerinin erime scaklklar verilmitir. Yksek alaml eliklerde, alam elemanlarnn meydana getirdii oksitler kesmeyi zorlatrr. Ayrca eliin bileiminde bulunan baz elementler de, kesmeyi zorlatrr. Mesel; karbon orannn artmasyla eliklerin kesilmesi zorlar. Teorik olarak %2'ye kadar karbon ihtiva eden elikler oksijenle kesilebilir. Fakat tatbikatta; karbon orannn %0,4' amas halinde kesilen azlar sertleir. Byle durumlarda kesilecek paralar 250 C'lik bir n tavlama ve 620 "C'lik son tavlamaya tabi tutulur. Tatbik edilecek n tavlama scaklklar karbon orannn ve alam elemanlarnn oranlarnn artmasyla, artar. Mesel karbon orannn % 0,25 0,4 oranlarnda 100 250 C'lk n tavlama uygulanrken; % 0,4 -1,5 karbon oranlarnda, 250 400 "C'lik n tavlamalar uygulanmaktadr. Metal ve alamlarn kesilebilme kabiliyetlerine kimyasal bileimlerinin yannda, d fomlar ve fiziksel zellikleri de tesir eder. zerleri pasl, yal, boyal ve katranl paralarn kesme kenarlarnn dzgn olmamasnn yannda, kesme hzlar da dktr. Parann ierisinde bulunan katmer, cruf kalntlar ve boluklar kesme ilemini zorlatrrlar. Oksijenle kesme esnasnda, kesilen kenarlar iyap ve zellik deiimine urarlar.

99

Tablo VII. 1.- Baz metal ve oksitlerinin erime scaklklar. Meta ller Al Co Cr Cu Erime scakl (C) 658 1490 1150 1084 i AI 20 CoO Cr203 Cu2O CuO Fe 1533 FeO Fe304 Fe203 Mn 1250 MnO Mn30 Mo Ni Si W 2655 1452 1414 3370 MoO3 NIO Si O2 W 02 W 03 Ti V 1727 1750 TI0 2 V203 V204 V205 Oksid erime 2050 1810 1990 1230 1336 1370 1527 1565 1785 1560 795 1990 1710 1277 1473 1775 1970 1277 650 Oksidin

Kesmede kullanlacak oksijenin mmkn olduu kadar saf ve rutubetinin az olmas gerekir. Oksijenin safiyetinin azalmas, kesme hzn drr. Mesel; oksijenin safiyetinin %99'dan %92'ye dmesiyle, kesme hz yarya der. Kesmede kullanlan oksijenin basnc, kesme hz ve kesilen yzeylerin dzgnlne tesir eder. Bunun yannda oksijenin basnc, kesilecek para kalnlna da baldr (tablo VII.2). Oksijenle kesmede oksijen sarfiyat; kesilen para kalnlna, oksijenin sarfiyatna, kesme hzna ve oksijenin basncna baldr. Tablo Vll.3'de, 1 litre asetilene karlk levha kalnlna bal olarak harcanacak oksijen miktarlar verilmitir.

100

Tablo VII.2.- Levha kalnlna bal olarak, oksijen basnc.

Sac kalnl (mm)

Oksijen basnc (atmosfer)

10 30 100 Tablo VII. 3.- Sac kalnlna gre, oksijen sarfiyat.

2-3 3-4 6-8

Sac kalnl (mm)

Oksijen sarfiyat (1 t/1 it asetilen)

3 5 10 15 75 100 200 1.1 - Kesme fleleri

9 8 6 6 9 12 17

Oksijenle kesmede kullanlan fleler; iki veya hortumlu tipte olabilir (ekil VII.1).

ekil VII.1.- Kesme fleleri (ematik) Kesme flelerinde gaz sevkeden memeler de eitli ekillerde olabilir. Bunlardan bazlar ekil Vll.2'de grlmektedir.

101

ekil VII.2.- Kesme flelerinde kullanlan balca meme sistemleri.

flelerde kullanlan memeler de, farkl yaplarda olabilir. Bunlardan bazlar; tek istikametli, dairesel, blok memelerdir. Kesme fleleri; kk, normal ve kuvvetli fleler olarak e ayrlrlar. Kk flelere 0,5 il 10 mm, normal flelerle 3 il 100 mm ve kuvvetli flelerle 100 mm'den kaln paralar kesilebilir. 1.2.- Kesme motorlar ve makinalar Kesme ileminin dzgnl ve hzl yaplmas bakmndan, motorlardan faydalanlmaktadr. Bunlar eitli biimlerde imal edilirler, el veya otomatik kumandaldrlar. Kesme motorlar, gezici cihazlardr. Motorlarla dairesel, dorusal ve eimli kesme ilemleri yaplabilir. Sabit tesislerde paralarn oksijenle kesilebilmesi iin, kesme makinalar kullanlr. Kesme makinalar sabit makinalar olup; dairesel, dorusal, eimli kesmelerin yannda, ablonla kesme ilemleri yaplabilir. 2.- Oksijenle rendeleme Oksijenle rendeleme (oyuk ama), prensip olarak oksijenle kesmenin ayndr. Rendelemede paralar tamamen kesilmeyip, zerlerinden bir para malzeme kaldrlmaktadr. Kaynak azlarnn hazrlanmasnda, hatal kaynak dikilerinin sklmesinde kullanlr (ekil VII.3). Temel olarak oksijenle kesmeye benzemesine ramen, aadaki uygulama farkllklar vardr:

102

ekil VII. 3.- Oksijenle rendelemenin kullanld yerlere ait baz rnekler. a-) Oksijenle kesmede meydana gelen cruf, byk oranda demir oksitten ibarettir ve kesme azndan abuk uzaklar. Oksijenle rendelemede cruf, az miktarda demir oksit ihtiva eder ve yksek bir s tar. b-) Oksijenle kesmede, kesme oksijeni yksek bir k hzna sahiptir ve bu hz ses hznn zerindedir. Oksijenle rendelemede oksijenin hz, ses hznn altndadr. Oksijenle rendelemenin uygulamas, ematik olarak ekil Vll.4'de verilmitir. Rendeleme fleci, kesme flecinin ayndr. Fakat daha uzun ve koniktir. Rendeleme esnasnda rende fleci rendelenecek yzeye 60-75'lik bir meyille tutularak stma (tavlama) aleviyle para yeteri kadar tavlandktan sonra, fle 15-30 meyilli olarak eilir ve rendeleme oksijeni alarak, rendeleme yaplr. Rendeleme genilii, oksijen demetinin ekline; rendeleme derinlii ise, oksijen basnc ve flecin meyline baldr. eliklerin rendelenebilme kabiliyetleri, kimyasal bileimlerine baldr. Yalnzca %2'-den fazla karbon, %1,5'den fazla krom, %10'dan fazla tungsten ihtiva eden eliklerin rendelenmesinde; ayrca bir n tavlama yapmak gerekir. Bunun dndaki elikler, herhangi bir ileme gerek kalmadan oksijenle rendelenebilirler.

ekil VII.4.- Rendeleme flecinin stma ve rendeleme ilemi esnasndaki durumu

103

Oksijenle rendelemenin kullanld yerler aadaki gibi sralanabilir: a-) 4 mm'den kaln paralara kaynak az almasnda, b-) Kaynak dikilerinin ters taraftan rendelenmesinde, c-) U ve lle azlarnn almasnda, d-) Kesici takmlarn ekillendirilmesinde, e-) Kaynak dikilerinin sklmesinde, f-) Kaynak pasolarndaki fazlalklarn ortadan kaldrlmasnda, g-) Dkm paralarn tamir edilmesinde. 3.- Tozaltnda oksijenle kesme Yksek alaml eliklerin, dkme demirin ve demir d metal ve alamlarn oksijenle yaklarak kesilememesi sebebiyle; tozaltnda oksijenle kesme gelitirilmitir. Bu sistemde; kesilecek para uygun scakla kadar tavlandktan sonra, basnl kesme oksijeni plverize haldeki tozlarla beraber kesme yerine sevkedilmektedir. Plverize haldeki tozun cinsine gre, trl tozaltnda oksijenle kesme vardr: a-) Airco usul (kimyasal) : Toz olarak, sodyumbikarbonatn kulanldusuldr. Kesme oksijeni ile beraber sevkedilen sodyumbikarbonat; kesme esnasnda meydana gelen oksitleri akc bir cruf haline getirir ve kolayca kesme azndan uzaklatrlmasn temin eder. b-) Cinox usul (mekanik): Kesme oksijeninin kinetik enerjisinden faydalanlarak, kesme blgesine kuvars tozlarnn sevkedildii bir usuldr. Yksek hzda sevkedilen tozlar, crufu kesme yerinden uzaklatrr. c-) Linde veya Oxweld usul (termik): Plverize madde olarak, demir tozu kullanlr. Reaksiyon ssn ykseltmek iin, demir tozuna % 10-40 arasnda alminyum tozu ilve edilir. Bu tozun kesme blgesine sevkedilmesi basnl hava ile yaplr. Tozun ekzo-termik yanmas sonunda meydana gelen s, demir oksidi akc hale getirir. Akc haldeki demiroksit dier oksitlerle kararak, onlar akc duruma getirir ve kesme blgesinden uzaklatrlmalarn temin eder. 4.- Elektrik ark ile kesme Elektrik arkyla kesmede prensip; elektrod ile para arasnda meydana getirilen arkn tesiriyle metal veya alamn eritilerek paralara ayrlmasdr. Arkn teekkl ettirilmesi; rtl elektrod, oksi-ark veya karbon elektrod ile olabilir. a-) Karbon elektrod ile kesme: aplan 5 il 25 mm arasnda deien, zerleri bakr ile kapl elektrodlar kullanlr. Bu elektrodlarn tutulmasnda 300 ampere kadar normal kaynak penseleri, 300 amperden yksek akmlarda su ile soutulan penseler kullanlr. Karbon elektrodlarla yaplan kesmelerde, kesme azlar ok bozuktur. Sonradan dzeltmek gerekir. Bu sebepten karbon arkyla kesme, hurdaya atlacak veya sonradan ilenmesine gerek olmayan paralarn kesilmesinde tatbik edilir. Yksek karbonlu eliklerin ve dkme demirlerin kesilmesinde, kesme azlarnda martenzit ve sementit teekkl sebebiyle sertleme grlr. b-) rtl elektrod ile kesme: eitli rt karakterindeki 4-6 mm aplarnda elektrodlarla, 60-70

104

amper akm iddetlerinde kesme ilemi yaplr. Bu tr kesmede de, kesilen azlar ok kabadr ve sonradan ilenmeleri gerekir. Kesme az zerindeki metalrjik tesirleri, oksijenle, karbon arkyla kesmede olduu gibidir. Bakrn kesilmesinde, 430 "C'lik bir n tavlama tatbik edilir. c-) Oksi-ark usulyle kesme: Oksijenle kesmeye benzer bir sistemdir. Kesilecek para ile elektrod arasnda meydana getirilen ark ile tavlama yapldktan sonra; ortas delik olan elektrodun ortasndan oksijen (basnl) gnderilerek, parann yaklarak kesilmesi temin edilir. Ayrca elektrod rtsnde bulunan demir oksidin yanmasyla da, ekzo-termik bir reaksiyon meydana gelir. Oksi-ark usulyle yumuak elikler, paslanmaz elikler, alminyum ve bakr malzemeler kesilebilirler. d-) Haval karbon arkyla kesme (arcair usul) : Bu usulde; karbon elektrodla tekil edilen ark tarafndan eritilen malzeme, basnl hava ile kesme yerinden uzaklatrlr. Bu kesme metodu; yakarak kesme olmayp, eritilerek kesmedir. Arcair usulnde kullanlan elektrod penselerinin, zel hava delikleri vardr. Karbon elektrodlara 200-500 amper akm tatbik edilir (ekil VII.5).

ekil VII.5,- Haval karbon ark ile kesme. 5.- Koruyucu gazla kesme 5.1.- MIG usulyle kesme Soy gaz atmosferi altnda eriyen elektrodlarla meydana getirilen ark ile paralar eritilerek, kesme ilemi yaplr. MIG kaynandan fark, yksek akm iddeti ve kaynak hz kullanlmasdr. Kesme ileminde, 2,4 mm apndaki alamsz elik elektrodlar kullanlr. Koruyucu gaz olarak; alminyumun kesilmesinde %1 oksijen ihtiva eden argon ve dier malzemeler iin %15-25 oksijen ihtiva eden argon gaz kullanlr. Kesmede elektrod, pozitif kutuba balanr. Kesme kalitesi, gerilim ve tel ilerleme hzna baldr. Gerilimin yetersiz olmas; kesmeyi yavalatr, kesme araln artrr ve kesilen yzeylerin przl kmasna sebep olur. Ark gerilimi olarak 22-27 volt ve tel ilerleme hz olarak 5-20 cm/dak deerleri kullanlr. Bu

105

deerlerde, temiz kesme yzeyleri elde edilir. Kesme ilemi el ile veya otomatik olarak yaplabilir. El ile 15 mm'ye, otomatik olarak 50 mm'ye kadar kalnlktaki paralarn kesilmesi mmkn olur. 5.2.- TIG usul ile kesme Alaml erimeyen elektrodla, soy gaz atmosferi altnda yaplan kesmedir. Kesme ilemini kolaylatrmak iin, argon gaznn ierisine hidrojen kartrlr. Ark scaklnda disosi-asyona urayan hidrojen, verdii ilve s ile kesmeyi kolaylatrr. Kesme hz ve derinlii, koruyucu gazdaki hidrojen miktarnn artmasyla artar. Makina ile yaplan kesmede, %35-40 hidrojen kartrlmas en iyi neticeyi verir. Ark gerilimi, 70 il 80 volt arasnda olup, bu gerilimi veren makinalar zel makinalardr. Elektrod negatif veya pozitif kutuba balanabilir. 6.- Plazma ile kesme ve oyuk ama 6.1.- Plazma ile kesme Malzemenin eritilmesiyle yaplan, bir kesme usuldr. ok atomlu gazlarn ayrmas ve tek atomlu gazlarn ksmen iyonize olmasyla meydana gelen plazma demeti malzemeyi eritir. Bu usul, eriyebilen btn malzemelere tatbik edilir. Plazma kesme fleci, direkt arkl veya indirekt arkl olabilir. Direkt arkl sistemde; anot i paras ve katot da toryumla alamlandrlm tungsten elektroddur. Indirekt arkll da anot, bakr memedir. Yksek frekans tututurma cihazyla tayc olmayan yardmc bir ark (ark) tungsten elektrodla yardmc anot olarak balanan kesme flecinin bakr memesi arasnda tekil edilir. Kesme flecine sevkedilen gaz veya gaz karm, yardmc arkla iyonize olur ve paraya doru iletken bir hat oluturur. Tungsten elektrod ile i paras arasndaki elektriki diren, tungsten elektrodla bakr meme arasndakinden daha az olduundan, ark i paras zerine atlar. Gaz karm olarak, tatbikatta argon-hidrojen karm kullanlr. Bu gaz karm ile, yksek kesme gcnde ok temiz kesme yzeyleri elde edilir. Plazma ile ulalan kesme hz, oksijenle salanandan daha yksektir. 6.2.- Plazma ile oyuk ama (rendeleme) Plazma ile oyuk ama, el ile veya otomatik olarak yaplr. El ile yaplanda, tayc olmayan arkl plazma; otomatik olarak yaplanda ise, tayc arkl sistem kullanlr. Plazma ile rendelemede fle paraya, 30-40'lik bir eimle tutulur. flecin alt kenar ile, i paras arasndaki mesafe, 3-5 mm arasndadr. Kesme esnasnda verilecek gaz miktarnn tesbiti nemlidir. Gaz miktarnn fazla olmas, plazma arkn soutur ve etkisini kaybettirir. 7.- Literatr (1)-ANIK, Selhaddin "Kaynak Teknii Cilt l" .T.. Ktphanesi, Say 960, 1973 (2)- ANIK, Selhaddin - KUNT, Erdal

106

"Haval karbon ark ile rendeleme" Demir ve elik Mecmuas, Say 1, 1958 (3)- ANIK, Selhaddin "Kesme Tekniindeki nkiaflar" 1959/1960 yl .T.. Makina Fakltesi Konferanslar (4)- ANIK, Selhaddin "Kaynak Teknolojisi El Kitab" Ergr Matbaas, 1983

107

VIII. BLM KAYNAK HATALARI

1.-atlaklar En tehlikeli kaynak hatasdr. Eritme kaynanda; esas metalde, kaynak metalinde veya snn tesiri altndaki blgede ortaya kabilir. atlaklar grnleri bakmndan aadaki biimde snflandrlr: a-) Boylamasna atlaklar (ekil VIII.1) b-) Enlemesine atlaklar (ekil Vlll.2a) c-) Yldz atlaklar (ekil Vlll.2b) d-) Krater atlaklar (ekil VIII.3) e-) Dank atlaklar (ekil VIII.4) f-) Mikro (kl) atlaklar

ekil VIII. 1.- Boylamasna atlaklar (ematik).

ekil VIII.2.- Enlemesine ve yldz atlaklar (ematik).

ekil VIII.3.- Krater atlaklar (ematik).

108

ekil VIII.4.- Dank ve dalgal atlaklar (ematik). 1.1.- Kaynak metali atlaklar Kaynak metalindeki blgesel gerilmelerden dolay meydana gelirler. Bu atlaklar; enlemesine, boylamasna, krater, yldz veya dank atlaklar eklinde olabilir. atla meydana getiren gerilmeler; kaynak metalinin kendini ekmesi ve bu ekmenin engellenmesi sebebiyle ortaya kar. Kaynak metalinde meydana gelen atlaklar, aadaki sebeplerden dolay ortaya karlar: a-) Kaynak yaplacak paralarn, birbirine iyi intibak etmemeleri, b-) Kaynak azlarnn dzgn olmamas, c-) Nfuziyet azl, d-) Kalntlar, e-) Malzemenin bileiminde kkrt orannn yksek olmas, f-) Malzemenin snekliinin dk olmas, Kaynak metalinde meydana gelen atlaklarn nlenebilmesi iin, u tedbirler alnmaldr: a-) Kaynak ilemi srasnda, diki kendini kolayca ekebilmelidir. b-) Bilhassa kaln saclarn ve sabit paralarn kaynanda; dikiin ekme gerilmelerine dayanabilmesi iin, pasolar geni olarak ekilmelidir. c-) Paralar birbirlerine iyi ekilde uydurulmal ve uygun kaynak sras takip edilmelidir, d-) Kk pasosunda meydana gelen atlaklar ortadan kaldrlmadan, sonraki pasolar yaplmamaldr. e-) Enine atlaklarn nlenmesi iin, sneklii yksek elektrodlar kullanlmaldr. 1 2.- Esas metal atlaklar Bu tr atlaklar genellikle, yksek mukavemetli ve yksek karbonlu eliklerde snn tesiri altndaki blgede meydana gelir. Bunun sebebi de, bu blgenin kaynak esnasnda sertlemesidir. Esas metalde meydana gelen atlaklarn sebepleri yle sralanabilir: a-) Esas metalin bileiminin sertlemeye sebep olmas, b-) Levhalarn kalnlnn fazla olmas, c-) Dk s girii ile kaynak yaplmas, d-) Ortam scaklnn dk olmas. Esas metalde ortaya kan atlaklarn nlenmesi iin, u tedbirler alnmaldr: a-) Paralarn kaynaktan nce ve sonra, uygun scaklklarda tavlanmas,

109

b-) Paralara verilen s miktarnn artrlmas. Bunun iin, kaln apl elektrod kullanlmas veya uygun bir kaynak usulnn seilmesi, c-) ok pasolu kaynaklarda, pasolar soumaya frsat braklmadan birbiri ardna ekilmelidir. d-) Dk scaklklarda allrken, bazik elektrodlar kullanlmaldr. 2.- Boluklar Gzenek olarak da adlandrlan bu hatalar; kaynak esnasnda meydana gelen gazlarn dikii terk edemeyip, ierde hapsolmas veya tam yzeyde iken katlamann tamamlanmas neticesinde ve bazen de metalin kendini ekmesi dolaysyla meydana gelirler. Boluklar dzenli veya geliigzel dalm yuvarlak ekilli, kanallar eklinde metal ierisinde veya diki yzeyinde bulunabilirler (ekil VIII.5).

ekil VIII.5.- Boluklar (ematik)

Kaynak metalinde meydana gelen boluklarn teekkl zerinde, aadaki faktrler etkili olmaktadr: a-) Esas metal kimyasal bileimi, b-) lve metalin (kaynak teli veya elektrod) kimyasal bileimi,

110

c-) Esas metal ve ilve metalin, kkrt miktarnn fazla olmas, d-) Elektrod rtsnn rutubetli olmas, e-) Dk akm iddeti ile kaynak yaplmas, f-) ok uzun veya ksa ark boyu ile kaynak yaplmas, g-) Erimi kaynak banyosunun abuk soumas, h-) Kaynak azlarnn kirli olmas, i-) Oksi-asetilen kaynanda karbonlayc bir alev kullanlmas. Kaynak dikiinde bulunan gzenekler; diki kesitini azaltmann yannda, gerilme ylmalarna ve entik teekklne sebep olurlar. Bu nedenle balantnn mukavemetini azaltrlar. Gzeneklerin meydana gelmemesi iin yukarda saylan sebeplerin ortadan kaldrlmas gerekir. Yani gaz meydana gelmesi veya meydana geldii takdirde dikii kolayca terketmesi temin edilmelidir. 3.- Kalntlar Kalntlar; kaynak metalinde bulunabilecek dekapan ve kaynak tozu kalntlar, oksit kalntlar ve ar metal kalntlardr. rnek olarak; alminyumun kaynanda teekkl eden AL2O3'in kaynak metali ierisinde kalmas, tungsten kalntlar verilebilir. Elektrik ark kaynanda; elektrod rts veya kaynak tozundan teekkl eden cruf paracklar, devaml veya kesikli hatlar eklinde kaynak metali ierisinde kalabilir (ekil-VIII.6).

ekil VI II. 6.- Kaynak dikiinde kalntlar (ematik) ok pasolu kaynakta; pasolar arasndaki cruflarn tam olarak temizlenmemesi, kalntlara sebep olur. Cruf kalntlar, mukavemeti drr ve atlaklarn oluumuna sebep olur. Kalntlarn nlenmesi iin; erimi banyo hareketlerinin kontrol, pasolar arasnda cruflarn iyi temizlenmesi gerekir. 4.- Yetersiz erime Kaynak metali ile esas metal veya ok pasolu birletirmede pasolar arasnda ortaya kan birleme azlklardr (ekil VIII.7). Oksi-asetilen kaynanda, uygun gte fle kullanlmamas sebebiyle ortaya kan yetersiz erimenin, elektrik ark kaynandaki nedenleri aadaki ekilde sralanabilir:

111

ekil VIII.7.- Yetersiz erime hatas (ematik).

a-) Cruf, oksit ve dier metalsel olmayan kalntlarn bulunmas, b-) Elektrodun yanl bir a ile tutulmas. Yetersiz erimenin nlenmesi iin oksi-asetilen kaynanda, uygun gte fle kullanlmas gerekirken; elektrik ark kaynanda u tedbirler alnmaldr: a-) Uygun akm iddetinin seilmesi, b-) Ksa ark boyu ile allmas, c-) Kaynak hznn ok yksek olmamas, d-) Elektrod tutu asnn doru olmas. Kaynak kesitindeki birleme azl; statik ve dinamik zorlamalar karsnda, dikiin mukavemetini drr. 5.- Nfuziyetin azl Erimenin btn malzeme kalnl boyunca olmamas eklinde ortaya kan, kaynaklanmam ksmlarn bulunmasdr. Elektrik ark kaynanda bu hata, aadaki sebeplerden dolay meydana gelir: a-) Uygun elektrod apnn seilmemesi, b-) Uygun akm iddetinin seilmemesi, c-) Kaynak aznn uygun olmamas, d-) Kk pasosunun kt ekilmesi. Bu hatann nlenmesi iin; uygun akm iddeti ve elektrodun seilmesi, uygun kaynak aznn yaplmas lazmdr. ekil Vlll.8'de nfuziyet azl, ematik olarak verilmitir.

ekil VIII.8.- Nfuziyet azl (ematik

112

6.- D yzey hatalar 6.1.- Yanma oluklar Esas malzeme ve diki kenarlarnda, yanmadan dolay meydana gelen oluk ve entiklerdir (ekil VIII.9).

ekil VIII.9.- Yanma oluklar (ematik). Yanma oluklar u sebeplerden dolay meydana gelir: a-) Akm iddetinin yksek olmas, b-) Hzl kaynak yaplmas, c-) Elektrod veya flecin byk olmas, d-) Elektrod kaynak teli veya flecin fazla zikzakl hareketler yapmas, e-) Elektrodun yanl a ile tutulmas, f-) Esas metalin ar derecede pasl ve elektrodun rutubetli olmas. Yanma oluklarnn nlenmesi iin, yukarda saylan sebepleri ortadan kaldrc tedbirlerin alnmas gerekir. Yanma oluklar entik etkisi yapar. 62.- Ar metal yma Diki zerine gereinden fazla, kaynak metali ylmasdr (ekil VIII.10). Ar metal yma, malzeme israfndan baka; gerilme dalmn da bozar. Kaynak hznn veya elektrod apnn yanl seilmesi neticesinde ortaya kar.

113

ekil VIII.10.- Ar metal yma (ematik). 6.3.- Fazla dbkey i ke dikii Dk akm iddetiyle kaynak yaplmas halinde ortaya kar (ekil VIII.11). Gereksiz malzeme ylmas ve entik etkisi sebebiyle, zararl bir kaynak biimidir.

ekil VIII. 11.- Fazla d bkey i ke dikii (ematik). 6.4.- Fazla sarkk (fkrm) diki Kaynak dikiinin arkasnda meydana gelir (ekil VIII.12). Bunun sebebi, erimi metalin katlamas esnasnda ortaya kan gazlardr. Gaz miktarnn fazla ve katlama sresinin uzun olmas durumunda meydana gelir.

ekil VIII.12.- Fazla sarkk diki (ematik). Bilhassa; % 0,20'nin zerinde karbonlu eliklerde, manganez ve silisyum oranlarnn dk olduu hallerde ortaya kar. 6.5.- Birleme olmadan kaynak metalinin esas metal zerine tamas Elektrik ark kaynanda yanl el hareketi neticesinde meydana gelir (ekil VIII.13). Bilhassa; eik veya dik dzlemlerde yaplan kaynaklarda ortaya kar. Elektrod tutu as ve hareketinin yanl olmas, akm iddeti ve ark boyunun fazla olmas bu hataya sebebiyet verir. Dinamik yklemelerde, gerilme ylmasna sebep olur.

114

ekil VIII.13.- Kaynak dikiinde tama ve akma (ematik 6.6.- Eksen kaymas ve asal distorsiyon Birletirilecek levhalarn, eksenleri tam akmadan kaynaklanmas veya katlama tamamlanmadan levhalarn hareket ettirilmesi neticesinde meydana gelen hata, eksen kaymas olarak adlandrlr (ekil VIII.14).

ekil VIII. 14.- Eksen kaymas ve asal distorsiyon (ematik). Levhalarn eksenlerinin kaynaktan sonra asal konum deitirmesi, asal distorsiyona sebep olur. 6.7.- Mahalli yanma ve tamalar 6.8.- Sramalar 7.- Literatr (1)-ANIK, Selhaddin "Kaynak Teknii Cilt l" .T.. Ktphanesi, Say 960, 1973-1980 (2)- ANIK, Selhaddin "Kaynak hatalar ve giderilmesi" Trk Kaynak Cemiyeti Yayn, No.2, 1960 (3)- KEEL, C. - HILLISCH, R. "Fehler beim Lichtbogenschvveissen und deren Vermeidung" Schweisstechnik, Heft III, 1952

115

IX. BLM KAYNAKLI PARALARDA MEYDANA GELEN DISTORSIYONLAR VE GERILMELER

1.- Gerilme ve distorsiyonlarn esaslar Uzunluu dier boyutlarnn yannda, ok byk olan bir para (ubuk) stlrsa ve serbest olarak hareket edebiliyorsa boyu uzar. Souduu zaman, tekrar eski uzunluuna eriir. Buna "serbest uzama ve kendini ekme" denir (ekil lX.1). Is etkisi altnda kalan bir ubuun uzama miktar, u formlle ifade edilir: l = l . t. L l : ubuun uzama miktar (mm) l : ubuun stlmadan nceki boyu (mm) t : ubuun balang ve son scaklklar arasndaki fark (C) L : Isl uzama katsays (mm/C) Genilik ve uzunluklar arasndaki farkn byk olmad paralarda, s karsnda uzama ise: F =F . t. F F : Levhann s etkisiyle yzeysel genleme miktar (mm2) F : Levhann stlmadan nceki alan (mm2) t : Balang ve son scaklklar arasndaki fark (C) F : Yzeysel genleme katsays (mm2/C)

ekil IX. 1.- Metalik bir konstrksiyonun snn etkisi ile uzayp ksalmas. Is etkisi altnda kalan bir parann, uzamasnn ve ksalmasnn tahdit edilmesi; parada basma ve ekme gerilmelerinin meydana gelmesine sebep olur. Bu gerilmeler plstik alanda ise, plstik ekil deiimi (distorsiyon) ve gerilme krlma deerini aarsa, krlmalar meydana gelir. Bu davran gerilmenin deeri kadar, malzemenin snek veya gevrek davranna da baldr. 2.- Kaynak gerilmelerinin ve arplmalarnn meydana gelmesine tesir eden faktrler Kaynakl paralarda meydana gelen gerilmeler ve arplmalarn sebepleri; stma gerilmeleri,

116

konstrksiyonun rijitlii ve malzemenin metalrjik zelikleri adlar altnda toplanabilir: A-) Istma gerilmeleri Yukarda belirttiimiz gibi; paralarn kaynak esnasnda stlmalar, eitli gerilmelerin teekklne sebep olur. Bu gerilmelerin deeri u faktrlere baldr: a-) Scaklk fark -Is miktar -Kaynak hz -zgl s -Is iletme kabiliyeti -Radyasyonla s yaylm -Parann hacmi ve formu b-) Elstiklik modl c-) Isl uzama katsays Scaklk farknn ve sl uzama katsaysnn artmasyla; tahdit edilmi uzama ve ksalma gerilmeleri artmaktadr. B-) Konstrksiyonun rijitlii Kaynak sl gerilmelerinin meydana getirdii distorsiyon miktar, konstrksiyonun rijitlii ve levha kalnlna baldr. Alnacak tedbirlerle, konstrksiyonun burkulma mukavemeti arttrlrsa; arplmalar azalr (ekil IX.2). Rijiditenin dk olmas, arplmalar artrr.

ekil IX.2.- Konstrktif tedbirlerie rijiditenin arttrlmas. C-) Malzemenin metalrjik zellikleri Kaynak ss sebebiyle paralarn yksek scaklklara stlmas ve soutulmas, i yap deimelerine neden olur. Mesel; eliklerin kaynanda kaynak blgesinde meydana gelen martenzitik yap, ekil deitirme kabiliyeti az olan bir i yapdr. Bu durum ise, arplmalara kar davranlara tesir eder. yapya bal olarak, malzeme kolay veya zor ekil deitirir. 3.- Distorsiyon eitleri Distorsiyonlar (arplmalar); enine, boylamasna, asal ve kalnlk olarak drt ksma ayrlr.

117

Bunlar ekil IX.3'de ematik olarak grlmektedir.

ekil IX. 3.- Distorsiyon trleri. Enine distorsiyonlar diki eksenine dik ynde, boylamasna distorsiyonlar diki ekseni ynnde meydana gelir. 4.- Aln dikilerinde distorsiyonlar 4.1 .- Enine distorsiyonlar Aln kaynaklarnda meydana gelen enine distorsiyonlarn bykl; kaynak yerine verilen s miktar, az genilii ve diki boyuna baldr. Tahdit edilmemi enine distorsiyonu veren eitli formller karlmtr. Bunlardan Malisius'un forml yledir: l = 1 ,3(0,6 . 1 . k. Q. 2 .b l : Kendini ekme miktar (mm) 1 : 0,0044 2 : 0,0093 k : 43 (plak elektrodla ark kaynanda) 50 (rtl elektrodla ark kaynanda) Q: Kaynak aznn kesiti (mm ) b: Az genilii (mm) Aln kaynanda enine distorsiyonu azaltmak iin, aadaki hususlar gznne alnmaldr: a-) Kaynak dikii puntalanmaldr. b-) Srayarak veya geri adm usulyle kaynak yaplmaldr. c-) Kaynak hz ykseltilmelidir. d-) nce apl elektrod ile ok pasolu kaynak yaplmaldr. e-) Kaynak az dzgn olarak hazrlanmaldr 4.2.- Boylamasna distorsiyonlar Kaynak metalinin erimesi esnasnda, dikiin civar blgeleri genlemek (uzamak) ister. Souk durumdaki civar blgeler boylamasna uzamay tahdit eder ve plstik bir ylma meydana gelir. Bu
2

118

durum, boylamasna distorsiyon ve gerilmelerin hasl olmasna sebep olur. Dikiin boyu arttka, boylamasna distorsiyon azalr. Aln kaynaklarnda boylamasna distorsiyon miktar, 0,1 il 0,3 mm/m arasndadr. Distorsiyon miktar, kaynak hz artrlarak veya kaynak aralkl olarak yaplarak azaltlabilir. 4.3.- Asal distorsiyon Aln dikilerinde meydana gelen asal distorsiyon miktar; kaynak aznn ekli, pasolarn tekil biimi ve sac kalnlna baldr. Pasolarn tekil biiminin asal distorsiyon zerindeki etkileri ekil IX.4'de grlmektedir.

ekil IX.4.- Dikiin oluum eklinin asal distorsiyon zerine etkisi. 1- Tozaltnda kaynak (1 paso) 2- Elektrik ark kayna (gen tarz doldurma) 3- Elektrik ark kayna (tabakalar halinde doldurma) 4- Elektrik ark kayna (kk pasolarla doldurma) 5- Oksi-asetilen kayna (1 paso) Kaynaktan evvel paralara ters ynde bir meyil vererek, kk pasosunun ters taraftan oyularak yeniden kaynaklanmas veya kaynak esnasnda paralarn iyi bir ekilde tesbit edilmesiyle asal distorsiyon azaltlabilir. 5.- ke birletirmelerinde distorsiyonlar 5.1.- Enine distorsiyonlar ke dikilerindeki enine distorsiyon derecesi aadaki oranla ifade edilmektedir:

Bu orann deeri; 0,3 ise distorsiyon az 0,5 ise distorsiyon normal 0,8 ise distorsiyon fazladr. 5.2.- Boylamasna distorsiyonlar Dikiin ierisinde meydana gelen ekme kuvvetleri, konstrksiyonun rijitliine kar bir etki

119

meydana getirir. Bunun iin, kirilerdeki boylamasna distorsiyon aadaki orana baldr:

5.3.- Asal distorsiyonlar Asal distorsiyona, tek tarafl tavlama sonunda sacda (levhada) meydana gelen scaklk farklar sebep olur. Paso saysnn ve levhalar arasndaki akln artmas, asal distorsiyonu artrr. ekil IX.5'de diki kalnlnn sac kalnlna oranna bal olarak, asal distorsiyondaki deime verilmitir. Ters ynde bir eim verilerek, asal distorsiyon nlenebilir.

ekil IX.5.- ke dikilerinde asal distorsiyon miktar. 6.- Kaynak gerilmeleri Kaynak esnasnda paralarn blgesel olarak stlmas, gerilmelerin ve distorsiyonlarn teekklne sebep olmakta idi. Gerilmeler; blgesel olarak stlan paralarn uzama veya ksalmalarnn tahdit edilmesi neticesinde meydana gelir. Gerilmeler de enine, boyuna ve derinlemesine gerilmeler olarak tasnif edilirler. 6.1.- Enine gerilmeler ekil IX.6'da grld gibi; kaynak esnasnda paralarn kaynak eksenine dik yndeki hareketlerinin tahdit edilmesiyle, enine gerilmeler meydana gelir. Enine gerilmeler ayn zamanda, boylamasna kendini ekmelerin hasl ettii enine gerilmelerle birleirler.

120

ekil IX.6.- Bir V-aln birletirmesinde boylamasna ve enlemesine gerilmeler. Srayarak ve geri adm usulyle kaynak, paso saysnn artrlmas enine gerilmelerin azaltlmasna salar. Hzl kaynak yaplmas da, enine gerilmeleri azaltr. 6.2.- Boylamasna gerilmeler Kaynak esnasnda kaynak ekseni boyunca paralarn farkl scaklklarda olmalar, boylamasna gerilmelerin teekklne sebep olur. Scaklk dalmndaki deimeye bal olarak, gerilme dalmndaki deime ekil IX.7'de grlmektedir.

ekil IX.7.- Scaklk dalmna bal olarak boylamasna gerilme dalm. Kaynak hz azaltlarak, n tavlama tatbik edilerek veya uygun kaynak sralar takip edilerek boylamasna gerilmeler azaltlabilir. 6.3.- ke dikilerinde kendini ekme gerilmeleri I ke dikilerinde kendini ekmeler sebebiyle meydana gelen gerilme dalm, ekil IX.8'de grld gibidir. Isnan blgedeki genleme ve kendini ekme, boylamasna ve enlemesine ynlerde kuvvetli biimde tahdit edilir. Bylece; byk ksm dikite toplanan eksenli bir gerilme hali meydana gelir. 7.- Kendini ekme momenti Boylamasna kendini ekme gerilmelerinin sebep olduu kendini ekme kuvvetleri, arlk merkezinden geen eksenin dnda bir kendini ekme momenti meydana getirir (ekil IX.8).

121

1- Is iletme blgesi 2- lk katlama blgesi 3- Son katlama blgesi ekil IX. 8.- ke dikilerinde kendini ekme tesiri. Bilhassa kaynaklar simetrik olmayan konstrksiyonlarda, bu momentler arplmalara sebep olurlar. Kendini ekme momenti u formlle hesaplanr.: Ms = Ps.e Ps : Kaynan kendini ekme kuvveti e: kaynan, arlk merkezine olan uzaklk Kaynak dikilerinin konstrksiyonun arlk merkezine getirilmesi veya dikilerin arlk merkezine gre simetrik olarak yer almas, kendini ekme momentinin tesirini ortadan kaldrr. Ayn zamanda, simetrik dikilerin ayn anda kaynak edilmesi gerekir (ekil IX.9).

ekil IX.9.- eitli durumlarda kendini ekme momentinin deeri.

Kaynak dikilerinin asimetrik biimde tertip edilmesi halinde kendini ekme momentinin tesirini ortadan kaldrmak iin, aksi ynde bir eim vermek gerekir. 8.- Distorsiyonlara ve gerilmelere engel olmak iin alnacak tedbirler 8.1.- Konstrktif tedbirler a-) Kaynak dikileri gerektiinden fazla olmamaldr. Aksi takdirde, gerilme ve distorsiyonlar artar. b-) Mmknse ince saclarn i ke dikileri inkital ekilde yaplmaldr, c-) Kaynak dikileri konstrksiyonun arlk merkezine yerletirilmeli veya simetrik olarak

122

tertplenmelidir. d-) Mmkn olduu kadar kuvvet hatlarnn ani yn deitirmelerinden kanlmaldr, e-) Kaynak dikileri birbirine ok yakn olmamaldr (aln dikilerinde en az 200 mm aralk olmal), f-) nce saclardan yaplan konstrksiyonlar, burkulma mukavemetlerini artracak ekilde takviye edilmelidir. g-) Mmkn olduu kadar, ekil deitirme kabiliyeti yksek malzemeler kullanlmaldr, h-) Konstrksiyon, kaynak srasnda paralarn kendini ekebilmeleri gznne alnarak tertiplenmelidir. 8.2.- Teknolojik tedbirler a-) Uygun kaynak sras takip edilmelidir, b-) Kk pasosu kaln bir elektrod ile yaplmaldr. c-) Asal distorsiyonu nlemek iin, mmkn olduu kadar kaln tabakalar halinde kaynak pasosu ekilmelidir. d-) Kk pasolarda yaplan kaynakta, pasolara nce levha kenarlarndan balanmaldr, e-) Dikiler srayarak veya geri adm usulyle yaplmaldr, f-) Takviyeler en son kaynak yaplmaldr. 8.3.- letmeyle ilgili tedbirler a-) Kaynak azlar dikkatli ekilde hazrlanmaldr, b-) Paralar kaynaktan evvel puntalanmaldr.

c-) Kaynak sras ve plnna uyulmaldr. d-) Sertleme kabiliyeti yksek malzemelerde n tavlama tatbik edilmelidir. 8.4.- Kaynaktan sonraki tedbirler a-) Gerilme ularnn ortadan kaldrlmas iin, kaynaktan sonra dikiler ekilenmelidir b-) Konstrksiyon statik bir zorlama tesiri altnda braklarak, akma snrnn ald blgelerde gerilmelerin ortadan kalkmas salanr. c-) Kaynaktan sonra uygun scaklklarda, tavlamalarn tatbik edilmesi gerilmeleri azaltr, d-) Dikiler zerindeki knt ve entikler, mekanik olarak ortadan kaldrlmaldr. 9.- Kaynak pln ve kaynak sras pln Kaynak srasnda oluan arplma ve kendini ekmelerin ortadan kaldrlmas; kaynaktan sonra byk masraflara sebep olan, dorultma ve dzeltme ilemlerini gerektirir. Bir dzeltme ilemi, yaklak olarak ilk kaynak zamanna eittir. Bylece zaman, iilik ve malzeme kayb olmaktadr. Uygun bir kaynak srasnn takip edilmesiyle, dzeltme iin gerekli zaman kaynak zamannn %10 il 20'sine dmektedir.

123

Bu sebepten; kaynak ve kaynak sras pln byk nem tar. 9.1 .-Kaynak pln Kaynak pln; kaynak tekniine ait btn bilgileri ihtiva eden, bir i talimatdr. Kaynak pln kaynak mhendisi veya teknolou tarafndan drt nsha olarak hazrlanr. Bir kaynak plnnda u bilgiler bulunur: a-) Paralar b-) Malzeme c-) Kaynak usul d-) Kaynak azlarnn ekli e-) Dikiin kalnl f-) Paso says g-) Kaynak pozisyonlar h-) Kaynak dikilerinin says I-) Mnferit kaynak dikilerinin boyu k-) Kaynak dikilerinin toplam uzunluu I-) Elektrodtipi m-) Elektrod ap n-) Elektrod miktar o-) Kaynak zaman (dak/m) p-) Toplam kaynak zaman (dak) r-) cret grubu s-) Dnceler 9.2.- Kaynak sras pln Kaynak sras plnnda; birletirilecek paralara ait kaynak dikilerinin ve pasolarn tekil tarz, uygulanacak sralar ayr ayr belirtilir. Kaynak sras pln kaynak teknolou veya mhendisi tarafndan hazrlanr ve ierisinde aadaki bilgiler bulunur: a-) Teknik resimler b-) Montaj resimleri c-) Kaynak usul d-) Gerekli kaynak tertibatlar ve aletleri e-) Gerekli imlat sresi Kaynak sras pln; yazl ksm, i sras listesi ve resimler olmak zere ksmdan meydana gelir. Bu ksmlarda aadaki bilgiler bulunur: a-) Yazl ksm -Malzeme

124

-Kaynak usul -Kaynak teli veya elektrod cinsleri -Kaynak snav -Kaynak konstrksiyonunun boyutu -Kaynak says -Sorumlu kaynak mhendisi veya mhendis b-) letme sras listesi -I sras -Kaynak az ekli ve hazrlama tarz -Kaynak sras -Dnceler (gerekli kaynak tertibatlar, sl ilemler) c-) Resimler -Krokiler -Kaynak yn (ekil IX.10)

ekil IX. 10.- Kaynak ynnn okla gsterilmesi. -Kaynak says (ekil IX.11)

ekil IX. 11.- 1. Kaynak (l) ve 2. kaynak (II) ile kaynak yaplacak ksmlar. - Diki sras (ekil IX.1 2)

ekil IX. 12.- Diki sras ve kaynak yn. 9.3.- Kaynak sras tespitinin esaslar a-) Birletirilecek paralarn mnferit olarak kendini ekebilmesini temin etmek zere, kaynak sras tesbit edilir. En fazla distorsiyona urayacak ve sabit balant salayacak paralar, en son olarak kaynak edilir. b-) arplma eilimi fazla olan ince saclarn kaynanda, paralar takviyelerle donatlr. ekil IX.13'de bir takviye sistemi grlmektedir.

125

ekil IX. 13.- nce saclarn kaynanda takviyeler ve kaynak sralar. c-) Boylamasna ve enlemesine dikilerin birbirleriyle karlamalar durumunda, nce enlemesine ve ksa olan dikiler yaplmaldr (ekil IX.14).

ekil IX. 14.- Birbirini kesen dikilerde kaynak sralar. d-) ki aln dikiinin birbiri ile karlamalar halinde, zorlamaya maruz yndeki diki nce ve devaml olarak kaynaklanmaldr (ekil IX.15).

ekil IX. 15.- ki aln dikiinin birbirini kesmesi halinde kaynak sras.

e-) Bir aln dikii ile bir i ke dikiinin birbirini kesmesi durumunda, aln dikii nce kaynak edilir (ekil IX.16).

126

ekil IX. 16.- Bir aln ile i ke dikiinin birbirini kesmesi hali.

f-) Bir metreden uzun aln birletirilmelerinde, kk pasosu geri adm usulyle kaynaklanmaldr. Bylece, enine distorsiyonun diki boyunca muntazam bir ekilde dalmas salanm olur (ekil IX.17).

ekil IX. 17.- Kk pasosunun geri adm usul ile kaynak edilmesi. g-) Kaynaa daima konstriksyonun arlk merkezinden balamal ve muntazam ekilde, da doru gidilmelidir. h-) Bir hacim tekil eden konstrksiyonlarn kaynanda; dikilerin sras, meydana gelecek arplma momentlerinin ortadan kaldrlmasn salayacak ekilde tertiplenmelidir (ekil lX.18).

ekil IX. 18.- evresel dikilerin kayna.

i-) Birbirinin tam simetriine den dikilerde arplma momentinin nlenmesi iin, bunlarn ayn anda kaynak yaplmas gerekir. k-) Byk konstksiyon gruplarnn birbirine birletirilmelerinde (mesel, gemi inasnda), toplam birletirme yeri btn gemi kesitinden gemelidir.

10.- Kaynak sralarna ait misaller a-) Kebentlerin kayna (ekil IX.19).

127

b-) U-profillerin kayna (ekil IX.20).

c-) Tayc kirilerin kayna (ekil IX.21).

11.- Kaynakl paralarda distorsiyonlarn dzeltilmesi Kaynakl paralarda meydana gelen distorsiyonlarn dzeltilmesinde baz esaslara uyulmas, dzeltme iin gerekli zaman en aza indirmemizde yardmc olur. Dzeltme ileminde aadaki sebeplerle, alevle dzeltme tatbik edilir: a-) Basit bir dzeltme usuldr, b-) Gerekli tertibat, her iletme veya atlyede bulunabilir, c-) Portatif bir sistem olup, her yerde kullanlabilir. 11.1.- Alevle dzeltmenin esas Alevle dzeltme ileminde; para malzemenin cinsi ve distorsiyon derecesine bal olarak, uygun bir scakla stlr ve eki, mengene gibi aletlerle dorultulur. Ayrca; ahap eki, gnye, germe civatalar, kriko ve delikli levhalar da kullanlr. Tavlama ileminde, ntr veya az miktarda yanc gazn fazla olduu alev tr kullanlr. flecin ekirdeinin paraya uzakl, 5 mm kadar olmaldr. Kaynakta olduu gibi, sac kalnlna uygun byklkte fleler kullanlr. Tavlama scakl 650 il 850 C arasnda bulunmaldr. Tavlama esnasnda, aadaki hususlar gznnde bulundurulmaldr: a-) Malzeme 200 il 350 C arasnda iken ekile vurularak, dorultulmamaldr. nk, bu scaklklar arasnda atlama tehlikesi vardr. b-) Tavlama scaklnn 850C'nin zerine kmas, bu blgede istenmeyen iyap deimelerine sebep olabilir. c-) Tavlanan ksmlarn scaklklar, daima kontrol edilmelidir,

128

d-) Genellikle, -5C'nin altndaki scaklklarda dorultma yaplmamaldr. Alevle tavlanacak alann genilii, distorsiyona uram alan kadardr. Tavlama alannn geni olmas, malzemenin akma kabiliyetine baldr. Tavlanacak blge genilii tesbit edilirken, malzeme (para) geniliinin de gznne alnmas lazmdr.

Tavlama esnasnda parann skca tesbit edilmesi, dorultmann tesirini artrr. Sertleme meyli olmayan malzemelerde tavlanan ksmlarn basnl hava ile abuk soutulmas, kendini ekme tesirini artrr. ok eksenli olarak distorsiyona uram ksmlarda; nce bir eksen, daha sonra dier eksen boyunca dorultma yaplmaldr. Kaynak dikiinin zorlamaya maruz kalan ksmlar, darbeli olarak dzeltilmemelidir. Byle yerler, tavlandktan sonra ekme ve basma tatbik eden aletlerle veya yarkl demirci basklaryla dzeltilmelidir (ekil IX.22).

ekil IX.22.- Kaynak dikiinin yarkt demirci ekici ile dzeltilmesi. 112.- Alevle dzeltme usulleri Alevle dzeltmede uygulanacak usuln seimi, dzeltilecek parann ekline baldr. ekil IX.23'de temel alevle dzeltme usulleri grlmektedir

129

ekil IX.23.- Temel alevle dzeltme uslleri. 116 A-) Noktalama usul a-) gen tertibi b-) Satran tertibi c-) Sral tertip d-) Helezoni tertip e-) Noktal tertip B-) Is yolu usul a-) Yan yana noktalama usul b-) izgisel usul c-) Zikzak usul d-) Is emberi veya elipsi C-) Is kamas usul D-) Kombine usul a-) Is yolu ve s kamas b-) Is ha ve s emberi 12.- Literatr (1)-ANIK, Selhaddin Kaynak Teknii Cilt l"

130

.T.. Ktphanesi, Say 960, 1973-1980 (2)- ANIK, Selhaddin "Kaynakl paralarda meydana gelen distorsiyonlara ve gerilmelere ait esaslar" O. Kaynak Teknii, K.T.2, 1966 (3)- ANIK, Selhaddin "Kaynak yaplrken takip edilecek sra" Trk Kaynak Cemiyeti Yayn No.8, 1961 (4)- KIHARA, H.-WATANABE, M.MASUBUCAI, K. - SATOH, K. "Researches on Welding Stress and Shrinkage Distorsion in Japan" The Society of Naval Architects of Japan 60 th. Anniversary Series Volume. 4, 1959 (5)- MALISIUS, R. "Schrumpfungen, Spannungen und Risse beim Schweissen" DVS-Fachbuchreihe Schvveisstechnik Band 10 Deutscher Verlag fr Schweisstechnik GmbH Dseldorf, 1977 (6)- ANIK, Selhaddin "Kaynakl paralarda oluan ekme ve arplmalar" Mhendis ve Makina Dergisi Say 284 ve 285,1983

131

X. BLM DOLDURMA KAYNAI

1.- Tarifi ve nemi Doldurma kayna; lehimleme, metal pskrtme veya eritme kayna usullerinin biriyle bir ana metal zerine, bileimi ve zellikleri verilen bir metalin bir veya birka tabaka halinde doldurulmas veya kaplanmasdr. Tamir veya eksik ksmlarn tamamlanmas maksadyla yaplan doldurmada dolgu malzemesi, esas metale ok yakn veya ayn bileimdedir. Esas metale yeni zellikler kazandrmak zere yaplan doldurmalarda, dolgu malzemesi deiik bileimdedir. Esas metale verilecek yeni zellikler unlar olabilir: a-) Sertlik, b-) Scak haldeki sertlik, c-) Anmaya kar dayankllk, d-) Abrazyona dayankllk, e-) Korozyona dayankllk, f-) Scak halde oksidasyona dayankllk, g-) Darbelere dayankllk. Dolgu malzemelerinin ou, yksek sertlie sahiptir. Bu sebepten doldurma kayna, sert dolgu olarak da bilinir. 2.- Doldurma malzemelerinin snflandrlmas Doldurma malzemesinin verdii zellikler, tatbik edilecek kaynak usul ve tatbik artlarn gsteren eitli kodlamalarla doldurma malzemelerinin ifade edilmesi mmkndr. eitli standartlarda doldurma malzemelerinin gsterilii aada verilmitir:

132

Tablo X.1.- IIW/IIS'ye gre doldurma malzemesinin alam gruplar

Tablo X.2.- DIN 8555'e gre doldurma malzemesinin alam gruplar

133

Aada AWS-A.5.13-56.T'de bulunan balca dolgu malzemesinin gruplar verilmitir. I-) Demir esasl olanlar A-) Sertleebilen alamlar 1- Karbonlu elikler a- Az b- Orta c- Yksek 2- Hafif alaml elikler a- Az karbonlu b- Orta karbonlu c- Yksek karbonlu d- Dkme tipler 3-Orta alaml elikler a- Orta karbonlu b- Yksek karbonlu c- Dkme tipler 4- Orta-yksek alamlar a- Az karbonlu b- Orta karbonlu c- Yksek karbonlu d- Dkme tipler 5- Hz elikleri B-) Ostenitik elikler - Krom ve Krom-Nikelli a- Az karbonlu b- Yksek karbon, az nikel c- Yksek karbon, yksek nikel 2- Yksek manganez C-) Ostenitik (sl ilem uygulamal) 1- Yksek kromlu demir 2- Yksek a- % 1,7 karbon b- % 2,5 karbon c- ok yksek alaml II-) Kobalt esasl alamlar A-) Hafif alaml B-) Yksek alaml III-) Karbrler A-) laveli B-) Kompozitler C-) Tozlar IV-) Bakr esasl alamlar A-) Bakr-inko B-) Bakr-silisyum C-) Bakr-alminyum V-) Nikel esasl alamlar A-) Nikel- bakr (Monel) B-) Nikel-krom (Nichrome) C-) Nikel- krom- tungsten- molibden (Hastelloy) 3.- Doldurma usulleri ve doldurmaya hazrlama Doldurma usulnn seimi, aadaki bilgilerin nda yaplmaldr: Ark kayna ile, birim zamanda daha ok metal ylabilir. Bundan dolay bu usul, byk yzeylerin kaplanmas iin uygun olmaktadr. Kk paralarn doldurulmas, kenar ve kelerin tamamlanmas fle ile daha hassas olarak yaplabilir. Ark ile yaplan doldurmada, ylan ilk tabakann bileimi esas metal ile karma sebebiyle deiir. Bu sebepten ark ile yaplan doldurmada, birden fazla tabaka halinde doldurma yapmak lazmdr. flele yaplacak doldurmada, byle bir mecburiyet yoktur. Doldurulmas gereken yzeyler tercihen, ta veya tala kaldrma ile temizlenmelidir. ok sert esas metal zerine sert dolgu yaplmas durumunda, dolgu tabakas ve esas metal arasnda bir tampon tabaka kullanmak gerekir. Bu tampon tabakasnn malzemesinin seimi, ok nemlidir. Tampon tabakas, alaml demir

134

yatak vazifesi grr ve atlamaya mani olur. Ark ile yaplan doldurmada; kuru elektrod kullanlr, mmkn olduu kadar dk akm iddetinde, ksa ark boyu ile ve elektrod dik tutularak doldurma yaplr. yi doldurma elektrodlar, dk kaynak akmnda kolayca erirler ve geni dikiler verirler (ekil X.1).

ekil X.1.- Ark kayna ile yaplan doldurmada pasolarn durumu flele yaplan doldurmada genellikle, sola kaynak usul kullanlr. Alev, yumuak ve karbonlayc olmaldr. Bakr ve alamlarnda ukur teekkln nlemek iin, oksitleyici alev kullanlr. Doldurma ileminden hemen sonra, paralara dorultma ilemi tatbik edilir. yi seilmi bir n arplma ekillendirmesi (ilemden nce parann ters ynde ekillendirilmesi), dzeltme ilemini kolaylatrr. Ayn zamanda bu ilem yaplarak, doldurma metalinin ekme gerilmesi yerine basma gerilmesiyle yklenmesi temin edilmi olur(ekil X.2).

ekil X. 2.- Dzeltme ilemini kolaylatran ters arplma ilemi. sttekiler yanl, alttakiler dorudur: a) Esas metal, b) Doldurma malzemesi. 1) Doldurulmu (scak), 2) Doldurulmu (souk), 3) Dzeltilmi 3.1.- n tavlama n tavlamann gayesi; esas metalde meydana gelebilecek olan arplmalar, atlaklar ve i gerilmeleri azaltmak ve ayn zamanda doldurma metalinin esas metal ile iyi bir ekilde birlemesini temin etmektedir. n tavlama scakl genel olarak, esas metalin ve doldurma malzemesinin bileimi ile parann boyutlarna baldr. n tavlamada u prensipler gznnde bulundurulur: Az su alan malzemeden yaplm kk paralara, ke ve kenar doldurmalarnda elektrod ve fle tarafndan tatbik edilen s yeterlidir; ayrca bir n tavlamaya gerek yoktur. Bunun dndaki malzemeler iin, tablo X.3'de verilen n tavlama deerleri tatbik edilir. Manganezli ostenitik elik (%1,3 C, %12 Mn) souk olarak doldurulmaldr ve baz hallerde doldurma ilemi su ierisinde yaplmal ve para ilemden sonra mmkn olduu kadar yksek hzda soutulmaldr. Bylece manganez karbrlerin kelmesiyle meydana gelen atlama tehlikesine ve C ile Mn miktarlarnn azalmasndan dolay ostenitik yapnn martenzite dnmesine engel olunur. 3.2.- Isl ilemler

135

Doldurulan ksmlarn sonradan ilenmesi (tala kaldrlarak) gerektii durumlarda, dolguyu yumuatmak ve sonra tekrar sertletirmek gerekir. 3.3.- Mekanik ilemler Cr-NI-Mn'li ostenit elik, Cr-NI-Mn'li ostenitik-ferritik elik ve manganezli ostenitik elikler souk olarak dvlebilirler. Bir ok halde, bu ilem dolgu tarafndan yerine getirilir. 4.- TIG usul ile doldurma Doru veya alternatif akm memba tarafndan i paras ile tungsten elektrod arasnda ark teekkl ettirildikten sonra, doldurma malzemesi el ile sevkedilir. Ayn zamanda dolgu malzemesi, bir asal gaz ortam ile korunur. Bu asal gaz; argon, helyum veya argon-helyum karm olabilir. Bu usulde flele yaplan doldurmada olduu gibi, esas metal ile dolgu malzemesinin karm ok azdr. Karbon ve alam elemanlarnn yanmalar gznne alnarak, doldurma malzemesi seimi yaplmaldr. TIG usul doldurmann otomatik ve yar otomatik uygulamalar da vardr. Tablo X.3.- Yksek karbonlu eliklerde doldurma ncesi n tavlama scaklklar

5.- MIG usul ile doldurma Eriyen metal elektrod (dolgu malzemesi) ile i paras arasnda ark tekil edilir ve bu ark, bir soy gaz atmosferi ile korunur. Otomatik veya yar otomatik olarak tatbik edilir. Kullanlan elektrik akm

136

younluu yksektir ve eriyen dolgu malzemesi miktar fazladr. Kullanlan dolgu malzemeleri ve sertlikleri, tablo X.4'de verilmitir. Tablo X.4.- MIG usul doldurmada kullanlan doldurma malzemeleri.

6.- Tozalt kayna ile doldurma Otomatik olarak bir kangaldan alnan dolgu malzemesi elektrod ile i paras arasn da tekil edilen ark ile doldurma yaplr. Yksek akm younluu veya birden fazla dolgu teli ayn anda kullanlarak, birim zamanda ok malzemenin ylmas temin edilir. Tozalt kayna ile doldurmada kullanlan doldurma teli ile kaynak tozunun bileiminin birbirine uygun olmas gerekir. Kaynak tozu erimi metali ve alam elemanlarn, havann zararl tesirlerine kar korumann yannda; ihtiva ettii alam elemanlaryla, erimi doldurma malzemesinin alamlandrlmasn da salar. Doldurmadan sonraki souma ne kadar hzl olursa, dolgu tabakas o kadar sert olur. 7.- Pskrtme ile doldurma 7.1.- Metal pskrtme ile doldurma Gaz alevi ile yaplan pskrtmede; tel eklindeki doldurma malzemesi, oksi-asetilen alevi ile eritilir ve basnl hava ile para zerine pskrtlr. Bu ilem bir tabanca vastasyla yaplr. Elektrik ark ile metal pskrtmede; tel eklinde iki doldurma malzemesi arasnda tekil edilen arkla eritilen doldurma malzemesi, basnl hava ile pskrtlr. Bu usulde, erime scaklklar yksek olan metallerin pskrtlmesi mmkn olmaktadr. 7.2.- Metal pskrtme ve eritme yolu ile doldurma Bu usulde; pskrtme tabancasna toz halinde gelen malzeme, kaplanmas gereken para zerine pskrtlr ve sonra ikinci bir ilemle para zerinde eritilir. Tabanca normal olarak oksi-asetilen ile alr ve toz basnl hava ile pskrtlr. Doldurulan tabakann eritilmesi genel olarak flele ve bazen de, endksiyonla ve frnda stma ile yaplr. Genellikle yksek ergime noktal, byk oranlarda nikel ihtiva eden kromlu ve borlu alamlar bu usulle pskrtlr. Doldurma malzemesinin para zerine kaplandktan sonra eritilmesi neticesinde, esas metal ile iyi bir yapma temin edilir. Bu sistemle, 2 mm kalnla kadar doldurma yapmak mmkndr. Kaplama tabakasnn sertlii ve younluu, yaklak olarak doldurma malzemesininkine eittir. 7.3.- Plazma ark ile doldurma

137

En yeni usullerden birisidir. Direkt tesirli plazma alevi kullanlr. Su ile soutulan ve ucu bir meme eklinde daralan ve anot olarak kullanlan bir zarf ve merkezinde izole edilmi bir katottan meydana gelir. Bu fleten geen gaz (argon, hidrojen ve azot), anot ve katot arasnda teekkl eden bir plazma jeti halinde kar. Toz halindeki doldurma malzemesi plazma jetinde erir ve para zerine pskrtlr. Doldurma malzemesinin para zerinde tutunmas, mekanik olarak yapmasdr. Bu usulde ok yksek scaklklar salanmas sebebiyle; erime scaklklar yksek olan krom, molibden, tungsten, tantal ile bunlarn oksitlerinin pskrtlmesi mmkn olmaktadr. 7.4.- Plazma ark ile doldurma ve eritme Kullanlan tabancada, iki ark vardr. Birincisi plazmay meydana getirir; ikincisi de tabanca ile i paras arasnda teekkl ederek doldurma malzemesinin para zerinde eriyerek daha iyi yapmasn temin eder. Doldurma tabakasnn kalnl, 0,25 il 6 mm arasnda deiir. Doldurma malzemesi, toz halindedir. 8. Literatr (1) - ANIK, Selhaddin - TLBENTI, Kutsal "Doldurma ve doldurma malzemesi" Trk Kaynak Cemiyeti Yayn, No.7, 1967 (2) - "Welding Handbook, Section III" Amerikan Welding Society, 1965

138

XI. BLM ELEKTRK DREN KAYNAI

1.- Prensibi Diren kayna; i paralarndan geen elektrik akmna kar i paralarnn gsterdii direnten salanan s ve ayn zamanda, basncn tatbikiyle yaplan bir kaynak usuldr. Malzemeden geen elektrik akmnn meydana getirdii snn dnda, herhangi bir s tatbik edilmemektedir. Is, kaynak edilecek ksmlarda meydana gelir ve basn kaynak makinasndaki elektrodlar veya eneler vastasyla uygulanr. Elektrik diren kayna iin gerekli alak gerilim ve yksek akm iddetindeki elektrik gc, kaynak transformatrlerinden salanr. Basn ise; hidrolik veya mekanik donanmlarla temin edilir. 2.- Elektrik diren kayna usulleri Elektrik diren kayna usulleri, icra ekillerine gre aadaki gibi tasnif edilebilir: A-) Nokta kayna a-) Normal nokta kayna b-) Kabartl nokta kayna B-) Diki kayna a-) Srekli diki kayna b-) Aralkl diki kayna C-) Aln kayna a-) Basnl aln kayna b-) Yakma aln kayna Bu diren kayna usulleri prensipleriyle, ematik olarak ekil Xl.1'de verilmitir. Btn diren kayna usulleri, uygun bir akm iddeti-kaynak zaman dzenlemesini gerektirir. Kaynak blgesinin snma ve souma hzlar, zaman ekonomisi bakmndan mmkn olduu kadar yksek olmaldr. Demir esasl malzemelerde bu hz gevrek bir kaynak dikii meydana getirecek kadar yksek ise, ayrca bir temperleme ilemi gerekir.

139

ekil XI. 1.- Balca diren kayna usullerinin ematik olarak gsterilii. 3.- Nokta kayna Nokta kayna; elektrodlar tarafndan bir arada tutulan i paralarnda geen elektrik akmna kar i paralarnn gsterdikleri direnten elde edilen s ile paralarn blgesel olarak eritilip basn altnda birletirilmeleridir. Kaynak dikiinin boyut ve ekli, elektrodlarn boyut ve ekline baldr (ekil Xl.2).

ekil XI.2.- Nokta kaynanda direnler ve scaklk gradyan

Genel olarak nokta kayna, drt periyottan meydana gelir: a-) Basma sresi: Elektrod kuvvetinin ilk uyguland an ile kaynak akmnn verildii ilk an arasnda geen sredir.

140

b-) Kaynak sresi: Kaynak akmnn getii zaman araldr. c-) Tutma sresi: Kaynak akmnn kesilmesinden sonra, elektrod kuvvetinin etkisinin devam ettii sredir. d-) l sre: Elektrodlarn i paras ile temasta olmad, zaman araldr. ekil Xl.3'de bu sreler ve bu srelerde elektrod kuvvetinin deiimi ematik olarak grlmektedir.

ekil XI. 3.- Nokta kayna ileminde eitli peryotlarn ematik olarak gsterilmesi. 3.1.- Nokta kayna usulleri Nokta kayna usulleri, iki temel grupta toplanrlar: a-) Tek noktal kaynak b-) ok noktal kaynak Tek noktal kaynak, akmn uygulama periyodu boyunca bir kaynak noktas meydana gelecek ekilde yaplan nokta kaynadr. ok noktal kaynakta ise, akmn tatbik periyodu sresinde ayn anda iki veya daha fazla kaynak noktas meydana gelir. ok noktal kaynakta noktalar seri veya paralel olabilir. 3.2.- Nokta kayna ileminin esaslar Diren kaynanda gerekli s, yksek kaynak akmlar ile salanmaktadr. Is retim hz, malzemenin direi ve akm iddetine baldr. Bu s miktar u formlle hesaplanr: Q = l . R. t Burada; (t) saniye cinsinden kaynak sresini, (R) ohm cinsinden i parasndaki toplam direnci ve (l) amper cinsinden kaynak akmn ifade eder. ekil Xl.4'de bir nokta kayna makinas, ematik olarak verilmitir.
2

141

ekil XI.4.- Nokta kayna makinasnn prensibi. Kaynak esnasnda elektrodlar i paralarna, nceden ayarlanm zamanlarda ve hzlarda yaklar ve uzaklar. Elektrodlarn yaklama hz yksek olmal, fakat elektrod yzeylerinin deformasyonuna sebep olmamaldr. Blgesel olarak stlan i paralar, kaynak ilemi esnasnda hem geniler hem de bzlrler. Kaynak makinasnn sekonder devresi; kaynak edilecek i paralar da dahil olmak zere, akmn akn etkileyen bir seri direntir. Bu devre zerinde herhangi bir noktada retilen s, o noktadaki direnle doru orantldr. Bu sebepten; sekonder devredeki elektriksel sistemler, sy istenilen yerde retecek ve dier blgeleri izafi olarak souk tutacak biimde dizayn edilmelidir. Verilen bir akm deeri iin, birim zamanda kaynak yerinde meydana gelen s miktarna u faktrler tesir eder: a-) Kaynak edilecek malzemenin direnci b-) Elektrod malzemesinin direnci c-) paralar arasndaki temas direnci d-) paralar ile elektrodlar arasndaki temas direnleri Kaynak esnasnda retilen s; i paralarna ve elektrodlara, evreye verilir. Bu snn bir ksm paralarn kaynaklanacak yerlerinin eritilmesine harcanrken, bir ksm da kayp olarak yaylmaktadr. Is kayplar, kaynak zamannn artmasyla artmaktadr. Kaynak esnasnda geen akm zerinde, tatbik edilen basncn ve paralarn yzey dzgnlklerinin de tesiri vardr. Kullanlan kaynak elektrodlar saf bakr olduunda iyi bir iletkendir. Fakat sertlikleri ve yumuama scaklklar dktr. Yksek akm iddeti, yksek basn ve yksek kaynak hzlarnda bakr alamlar kullanlmaktadr. Bakr-Tellur, Bakr kadmiyum, bakr krom ve bakr tungsten gibi. Genel olarak alamn sertliinin artmas, elektriksel ve direncini de arttrr. Bu nedenle herhangi bir uygulama iin belirli bir alamn seimi; onun mekanik zelliklerine gre deien sl ve elektriksel zelliklerin esas alnmas ile

142

gerekletirilir. rnein alminyumun kayna iin kullanlan elektrodlar, yksek basma mukavemeti yerine yksek iletkenlie sahip olmaldr. Dier taraftan paslanmaz eliin kayna iin kullanlan elektrodlarda maksimum basma kuvveti elde etmek iin yksek iletkenlikten fedakarlk edilir. Elektrodlarn ularnn abuk bozulmamalar iin su ile soutma yaplmaktadr. 3.3.- Kabartl nokta kayna Kabartl nokta kayna, prensip olarak normal nokta kaynana benzerdir. Normal nokta kaynanda sekonder akmn gei yzeyi, elektrod ularnn boyutlar ve ekilleriyle snrlandrlm iken; kabartl nokta kaynanda, birletirilecek paralarn birinde veya ikisinde bulunan kabartlarla snrlandrlmtr (ekil Xl.5).

ekil XI. 5.- Kabartl nokta kayna. Kabartl nokta kaynanda da, paralarn elektriki direnci ile blgesel erime salanr ve basn tatbik edilerek kaynak yaplr. Kabartlar, snn dzgn dalmn salar. Kabartlar, eitli biimlerde olabilir. Bu kabartlar preslerde ekillendirilebildii (sun'i kabart) gibi, paralarda tabii olarak da (tabii kabart) olabilir. ekil Xl.6'da baz kabart tipleri grlmektedir.

Seki l XI. 6.- Kabart tiplerinden bazlar

4.- Diki kayna Prensip olarak normal nokta kayna gibi olan diki kaynanda, elektrodlar tekerlek biimindedir (ekil Xl.7). Elektrodlarn bastrarak dnmeleriyle, srekli veya kesikli kaynak dikileri elde edilir. Kaynaklanacak paralarn biimlerine gre, zel elektrod tipleri de vardr. Diki kaynanda szdrmaz bir balant elde edilebilmesi, kaynak eridinin geniliine baldr. Kaynak eridinin ideal genilii, levha kalnlna bal olarak u formlle bulunur (ekil XI .8). L = 2(e + 1)

143

L : erit genilii (mm) e : Levha kalnl (mm)

ekil XI. 7.- Elektrik diren diki kaynann eitli ekilleri.

deal kaynak dikii elde edebilmek, kaynak akm iddeti ve kaynak hzna da baldr. Levha kalnlna bal olarak, akm iddeti ve kaynak hz arasndaki bant aadaki gibi olmaldr:

ekil XI. 8.- Kaynak eridinin ve dikiin genilii

144

Levha kalnl (mm) 0,5 1,0 1,5 2,0 3,0

Akm iddeti (amper) 9250-9 75. v 10600-2260. v 11850-3800.V 12850-5550.V 15000-9600.V

Kaynak Hz (m/dak) (v) 9,5 4,7 3,10 2,30 1,55

Elektrik diren diki kaynann; ezme kayna, yardmc ilve metal kullanarak diki aln kayna ve borularn aln diki kayna gibi zel uygulamalar vardr. Ezme kaynanda, levhalar hafife st ste bindirilir. Bu bindirme miktar, levha kalnlnn 1 il 1,5 katdr. (ekil Xl.9). Elektrodun basma kuvvetiyle, bindirilen ksmlar kaynak esnasnda ezilerek geni ve dz bir diki elde edilir

ekil XI. 9.- ki yzn ezilmesiyle salanan diki kayna. Fakat bu tip birletirmelerin mukavemeti, normal diki kaynann mukavemetinden dktr. Bu usul, birletirilecek yzeylerin dzgn olmasnn istendii durumlarda tatbik edilir. rnek olarak, kaynaktan sonra kaplanacak paralarn kayna verilebilir. Kalnlk fazlal olmadan diren kayna yaplabilmesi iin tatbik edilen dier bir zel uygulama, yardmc ilve metal kullanarak yaplan diki kaynadr. Birletirilecek levhalar aln alna getirilir ve kaynak srasnda, levhalar ile elektrodlar arasna 0,2 x 4 mm boyutunda yumuak elik erit bantlar konur. Bu bantlar daha dzgn bir temas direnci salar ve kaynak akmn birletirilecek levhalarn iki tarafna doru datr. Bu usul, 1 il 4 mm arasnda deien kalnlklardaki levhalara uygulanr. Borularn aln diki kayna, bantlardan dikili boru imlatnda kullanlr. Bir rulodanbant eklinde gelen levha kvrlarak, boru halini alr ve ayn eksene monte edilmi elektrodlarn altndan geirilerek kaynak edilir (ekil XI.10). Kaynak akm bir dikiten dierine band katederek ular. Kaynaktan sonra meydana gelen fazlalklar kesme aletleriyle otomatik olarak alnr.

145

ekil XI. 10.- Borularn aln diki kayna. 5.- Aln kayna Aln kayna, eittir a-) Basnl aln kayna b-) n stmasz yakma aln kayna c-) n stmal yakma aln kayna Basnl aln kaynanda, paralar yksek bir basnta temas ettirilir ve akm tatbik edilir. Yakma aln kaynanda ise, paralar temas etmeden elektrik akm uygulanr. 5.1.- Basnl aln kayna Kaynak edilecek paralar, kaynak transformatrnn kutuplarna elektriksel olarak balanm eneler vastasyla sktrlr (ekil Xl.11). Sktrma eneleri, sabit tezgahtan bamszdr.

A, B : Kaynak yaplacak paralar

F : Sktrma kuvveti

C : Gvdeden bamsz sktrma enesi U : Sekonder akmnn gerilimi D : Hareketii tablaya bal sktrma enesi S, R : Sekonder devre kablolar T : Transformatr l : Sekonder kaynak akm younluu

l : Sekonder kaynak akm younluu P :Kaynak yaplacak paralar

146

bastran kuvvet ekil XI. 11.- Basnl aln kayna maki nann prensibi ve akm younluu ile kuvvetin zamanla deiimi. Kaynak ilemi esnasnda; kuvvetli bir ekilde paralar birbirine bastrlr. Bu esnada paralara sekonder akm uygulanmamtr. Sekonder devre akm, paralarn sktrma enelerinin dnda kalan ksmlar zerinde kapanr. Paralarn temas yzeylerinde diren yksek olduundan, bu blgelerde erime balar. Ayn anda paralarn, sktrma kuvvetine kar mukavemetleri azalr. Bylece plstik hale gelen ve eriyen ular birbirine kaynar. Uygulanan basnlar 0,5 il 1,2 kg/mm2 arasndadr. Paralarn alnlar, olduka dzgn olmaldr. 5.2.- Yakma aln kayna

Kaynak edilecek paralar, eneler vastasyla sktrlr. Bu eneler kaynak makinasnn sekonderiyle balantl olup, kaynak akmnn srekliliini salarlar. Kaynak ilemi, u ekilde yaplr: - Paralar birbiri ile temas etmeden, eneler arasna sktrlr. - Transformatre, dolaysyla paralara akm tatbik edilir. - Hareketli tabla yava yava hareket eder. - Tabla hareketinin devamyla, paralar birbiriyle temas eder ve sekonder elektrik devresi kapanr. - Paralarn temas noktalarnda kvlcmlar karak, erime balar. Bylece paralarn alnlar kaynak scaklna ular. - Tablann ani hareketiyle birbirlerine tema eden alnlarda kaynama meydana gelir. Btn bu safhalar, ekil Xl.12'de grlmektedir. -

147

F : Sktrma kuvveti U : Sekonder akmn gerilimi l : Sekonder kaynak akm younluu P : Hareketli tablann uygulad kuvvet ekil XI. 12.- Yakma aln kayna safhalar ve kaynak parametrelerinin zamanla deiimi. Yakma aln kaynanda kaynak scaklna stma, direnle stmadan farkldr. Paralarn aln yzeylerinde bulunan przler, iki yzey arasnda yanmalarn (kvlcmlarn) olumasna sebep olur. Temas eden przlerin alan, toplam aln kesitlerinin ok az bir ksmdr. Temas eden przler, sekonder devre akmnn kapanmasna sebep olurlar. Przlerin temasndan doan basma ok zayf olduundan, temas noktalarnn direnci ok yksektir ok youn akm geirildiinde, przler kuvvetli olarak snr ve erimeye balarlar. Erime halindeki paracklar patlar ve yanan zerrecikler dar frlar. Frlayan bu zerreciklerin yerlerinde kraterler (ukurcuklar) ve yeni przler meydana gelir. Bu przler zerinde de benzer yanma ve patlamalar olur. Bylece, kvlcm btn yzeye yaylr (ekil Xl.13). Erime ve patlamalar sebebiyle meydana gelen malzeme kayb, hareketli tablalarn yaklamasyla karlanr.

148

ekil XI. 13.- Yakmann safhalar. a-) Hareketli tablann ilk hamlesi b-) Iki przn temas c-) Fkrma ve krater oluumu d-) Yeni kraterlerin temas e-) Yeni kraterlerin oluumu f-) Yanmann btn kesite yaylmas

Yanmann btn yzeyi kaplamas ve birletirilecek yzeyin tamamnn erimesinden sonra, tablann ani hareketiyle yksek scaklktaki yzeyler birbirine bastrlr. Bylece przlerin temas direnleri ortadan kalkar ve kvlcmlanma da biter. Kvlcmlanma sresi; malzemenin sl iletkenliine, paralarn kesitine, kvlcmlanma evrimine ve sekonder devre gcne baldr. 6.- Literatr (1) - LHEUREUX, G.E. - BELOTE, EJ. "Le Soudage par Resistance" Dunod, 1965 (2) - ANIK, Selhaddin - REN, Tuncer "Dvme alminyum alamlarnn elektrik diren kayna" Trk Kaynak Cemiyeti Yayn, No.16,1964 (3)- ANIK, Selhaddin - ERYREK, Barlas "Effect of Contact Resistance in Resistance Spot Welding" IIW/IIS - Do. 111-563-77,1977 (4)- ANIK, Selhaddin "Kaynak Teknolojisi El Kitab" Ergr Matbaas, 1983

149

XII. BLM SRTNME KAYNAI

1.- Tarifi ve prensibi Srtnme kayna, bir tr basn kaynadr. Malzemenin eritilmeden; srtnme ss ile plstik deformasyona uratlarak kaynakland bir usuldr. Srtnme ssnn meydana gelebilmesi iin, paralardan enaz birisinin hareket ettirilmesi gerekir. Bu hareket dnme eklinde olabilecei gibi, dorusal da olabilir. Her iki hareket trnn meydana getirilmesinde; kaynaklanacak paralardan biri veya her ikisi hareketli olabilir. ekil XII.1'de, hareket cinsleri grlmektedir. Basn, sabit olan para tarafnda Basn, dnen para tarafnda Basn, dnen her iki para tarafnda

ekil XI1.1.- Srtnme kaynanda, paralarn hareketlerinin trleri.

a-) Paralardan biri sabit, dieri dnmektedir b-) Her iki para ters ynde dnmektedir c-) Kaynaklanacak paralar sabit olup, arada bir para dnmektedir. d-) Paralardan birisi kk genlikti, alternatif hareket yapmaktadr. Srtnme kaynanda paralar arasnda srtnme sebebiyle snma meydana gelirken, bir de basn uygulanr. Bunun sonucu olarak balangta blgesel kaynamalar ve daha sonra, bu kaynam ksmlarn makaslanma durumu ortaya kar. Malzeme uygun plstiklie geldii zaman, hareket durdurulur ve basn ykseltilir. Bylece birleme blgesinde, plastik ylma meydana gelir. Paralarda

150

kaynaktan sonra eksenel ynde bir ksalma ortaya kar. 2.- Srtnme kaynann eitleri 2.1.- Srekli tahrikle srtnme kayna Srtnme enejisinin, dnme ile srekli bir tahrik grubu tarafndan saland srtnme kayna trdr (ekil Xll.2). Kaynak zerinde; devir says, srtnme kuvveti ve sresi, malzemenin bileiminin etkisi vardr.

ekil XII.2.- Srekli tahrikle srtnme kayna 1-) Tahrik motoru 2-) Fren 3a-) Dnen i parasnn baland ayna 3b-) Sabit parann balanma aynas 4a-) Dnen i paras 4b-) Sabit i paras 5-) Yma silindiri 2.2.- Volan tahrikli srtnme kayna Bu usulde; dnen bir volanda toplanm dnme enerjisinin, srtnme kayna ileminin elf frenlemesiyle paraya iletilmesiyle kaynak yaplr. ekil Xll.3'de prensibi grlen bu usulde; kaynak ileminin bandaki devir says, volann ktlesi, ylma basn ve sresi etkili rol oynar.

ekil XII.3.- Volan tahrikli srtnme kayna 1-) Tahrik motoru 2-) Deitirilebilir volan 3a-) Dnen parann baland ayna 3b-) Sabit parann baland aynas 4a-) Dnen i paras 4b-) Sabit i paras 5-) Yma silindiri

151

2.3.- Kombine srtnme kayna

Srekli tahrikli ve volan tahrikli usullerin beraber uyguland bir usuldr. 3.- Srtnme kaynann uygulanmas Srtnme kayna; ktle veya seri imaltta, ayn veya farkl cins malzemelerin kaynanda kullanlabilir. Bilhassa dier kaynak metotlarnn uygun olmad kaynak uygulamalarnda, tercih edilmektedir. 0,6 il 200 mm aplar arasnda dolu silindirik paralar ve 900 mm apna kadar boru paralar kaynak yaplabilmektedir. Srtnme kaynann tatbik edilecei malzemenin mukavemeti; eksenel basn ve dnme momentlerine kar yeterli olmaldr. Malzeme srtnme kaynana yetecek derecede, scak plstik ekil deitirme kabiliyetine sahip olmaldr. Malzemenin ierisinde gayri safiyetlerin bulunmas, atmosfer artlarna kar ilgisi, su alma durumu gibi faktrler srtnme kaynana snrlama getirmektedir. Srtnme kaynanda erime blgesi dardr ve balantnn mukavemeti yksektir. Srtnme sresi; malzemeye, kaynak azlarnn hazrlanmasna ve kaynak yaplacak paralardaki scaklk dalmna baldr. Bu sre, yeterli deformasyonu salayacak kadar olmaldr. Alamsz veya yksek alaml eliklere de, uzun srtnme sreleri gerekir. Bunlarda sertlemeyi nlemek iin, souma sreleri mmkn olduu kadar uzatlmaldr. Bu ise, snn tesiri altndaki blgenin geniletilmesiyle salanr. Ostenitik eliklerin yksek sneklik ve scak deformasyon deerleri sebebiyle, ksa srtnme sreleri yeterli olmaktadr. Tablo XII.1'de eitli malzemeler iin, srtnme kayna parametreleri ve ekil Xll.4'de ise eitli balantlarda az hazrlama ve kaynaktan sonraki durumlar grlmektedir.

152

Tablo XII. 1.- eitli malzemelerin srtnme kaynanda, kaynak parametreleri.

ekil XII.4.- Srtnme kayna rnekleri.

153

4.- Literatr (I)-VIIL', V.l. "Friction Welding of Metals" American Welding Society, 1962 (2) - "Reibschvveissen von metallischen Werkstoffen Konstruktion und Fertigung" Merkblatt, DVS 2909, Teil 3,1981 (3) - VIIL'.V.I. - SHTERNIN, LA "Welding with Friction Heating" Technical Information Bulletin, No.53,1957 (4) - ANIK, Selhaddin "Kaynak Teknolojisi E! Kitab" Ergr Matbaas, 1983 (5) - ANIK, Selhaddin - GULBAHAR, Bahadr "Metalik Malzemenin Srtnme Kayna" Mhendis ve Makina Dergisi Say 279, 1982

154

XIII. BLM ELEKTRON IINI LE KAYNAK

1.- Prensibi ve nemi Bir konstrksiyonun paralarnn birletirilmesinde faydalanlacak usuln seimi iin u hususlar gznne alnr: a-) Balant iin gerekli olan teknolojik kalite zellikleri (statik ve dinamik mukavemet, ekil deitirme kabiliyeti, korozyona dayankllk), b-) ekil ve boyut artlar (bzlmeler, kendini ekmeler, arplmalar ve kaynak yerine ulalabilirlik). c-) Uygulamann, usul teknii bakmndan ekonomiklii (yatrm maliyeti, iletme cretleri, enerji, bakm, tamirat, ilve metal). Yukarda belirtilen kriterler, yksek younluklu enerji menbann kaynak iin kullanlmas konusundaki aratrmalar ortaya karmtr. Laser nlaryla elde edilen sonular ince ve hassas kaynak ileri iin zel bir uyum gstermesine karlk; kaln kesitler iin ayn uyum salanamamtr. Elektron nlaryla kaynan gelitirilmesi, 100 mm'den kaln paralarn kolayca kaynaklanmasn mmkn klmtr. Elektron bombardman ile kaynak olarak da bilinen elektron n ile kaynan ilk uygulamalar; reaktr teknii, roket ve uak inaas gibi yeni ve nemli konularda olmutur. Bu sahalarda kullanlan zel malzemelerin ilenmesi, imdiye kadar allm vastalarla tatmin edici bir ekilde yaplamam ve paralarn ekillendirilmesinde genellikle zorluklarla karlalmtr. Elektron n ile kaynak makinasnn yaps, ematik olarak ekil XIII.1 .'de grlmektedir. Daha nceki blmlerde grld gibi; kaynak iin gerekli s gaz alevi, elektrik ark veya direnci ve srtnme gibi menbaalardan salanmakta idi. Elektron n ile kaynakta gerekli s, elektron nlarndan salanmaktadr. Elektron sm ile temin edilen snn veya gcn younluu, klsik kaynak usullerinden yksektir. (ekil XIII.2). Elektron nlarnn g younluu takriben 108 W/cm2dir. Bu g younluu ile, tabancadan 1 m uzaklklara kadar alma imkan ortaya kar. Elektron nlarnn s konsantrasyonu, gaz alevi ve elektrik arkndakinden 10.000 misli daha yksektir. Elektrik ark kaynanda yzeye braklan s, yarm daire eklinde bir blgeye yaylrken; elektron nn yksek s younluu sebebiyle, parann derinliklerine nfuz eden kanal eklinde bir s dalm ortaya kar.

155

1. Katot 2. Wehnelt silindiri 3. Anot 4. Ayar bobinleri 5. Magnetik mercek 6. Saptrma bobinleri 7. Hava girii 8. Kaynak hcresi 9. paras 10.Hareketli masa 11.Vakum flan

ekil XIII. 1.- Bir elektron n ile kaynak makinasnn yaps (ematik).

ekil XIII. 2.- Kaynak tekniinde kullanlan s menbaalarnn g younluklar

Elektronlar slarn brakmadan nce, parann derinliklerine kadar ilerleyen bir buhar teekkl ettirirler. Kaynak profilinin derinliinin ortalama geniliine oran, 25/1'e kadar kar (ekil Xlll.3).

156

ekil XIII. 3.- TIG, plazma ve elektron n ile yaplan kaynaklarda erime blgesi formlarnn karlatrlmas. Elektron n ile; mikron mertebesinden, 100 mm kalnlklara kadar levhalarn tek paso ile kayna mmkn olmaktadr. Dier kaynak usulleriyle bu kadar kaln levhalarn tek paso ile kayna yaplamamaktadr. Ayn zamanda; dier kaynak metotlarna nazaran, kaynak hz daha yksektir (ekil Xlll.4.). Kaynaktan sonra paralarda meydana gelen distorsiyon miktar da, yaklak olarak ark kaynann onda biri kadardr. Elektron n ile laser n ile kaynak karlatrlacak olursa; elektron n ile kaynakta harcanan g az, verim daha yksektir. Elektron nlarnn kumandas yani kaynak blgesine ynlendirilmesi, mekanik kumandal dier kaynak usullerine gre ok kolaydr. nk elektron demetinin ynlendirilmesi, elektrik veya magnetik alanlarda gerekletirilebilmektedir.

ekil Xlll.4.- eitli kaynak usullerinde sac kalnlklarna bal olarak, kaynak hz deiimi a-) TIG/WIG b-) MIG c-) Mikroplazma d-) Plazma e-) Elektron n Elektron n ile kaynakta; ekil XIII.1 'de grld gibi bir retete elde edilen elektron demeti ayar ve saptrma bobinleri, magnetik merceklerle ynlendirilir ve kaynak yerine ulatrlr. Saptrma bobinleri vastasyla, her istenen hareket elektron n demetine verilebilir.

157

2.- Kaynan yaplmas ve kaynak makinalar Elektron n ile yaplan kaynakta, birletirilecek paralar laln az formunda hazrlanr ve ilve metal kullanmadan kaynak yaplr. Derin nfuziyet sebebiyle altlk kullanlmaz. Fakat akmay veya yetersiz birlemeyi nlemek iin, kaynak karakteristikleri ok dikkatli olarak seilir. Elektron nnn birleme yerlerini etkilemeden gememesi ve araln erimi hacimle tamamen doldurulabilmesi iin, kaynaklanacak iki para arasndaki araln 1/100 mm'den fazla olmamas lazmdr. Bu dar tolerans, freze veya talama suretiyle azlarn itinal bir ekilde hazrlanmasn gerektirir. Dier kaynak usullerinde, bu kadar dar toleranslara gerek yoktur. Baz durumlarda metalrjik sebeplerden dolay, birletirilecek paralarn arasna mekanik olarak ilve bir tel veya bant yerletirilir. Araya konan bu ilve metal elektron nn tesiriyle esas metal ile beraber eriyerek, araln tam olarak doldurulmasn salar. Dier usullerde olduu gibi, elektron n ile kaynakta kaynak yerinin kimyasal olarak safln bozacak hibir ilem meydana gelmez. Bu sebepten kaynak metalinin bileimi esas metalinkiyle ayndr ve bir homojenlik salanm olur. Elektron nlarnn retimi, 10-4 Torr'dan daha kk bir yksek vakum gerekir. Vakum olmamas durumunda, elektronlar gaz molekllerine arparak hem enerjilerini kaybederler hem de dalrlar. Bu sebepten, elektron bombardman kayna vakum ierisinde yaplr. Bu durum ise; dier kaynak usullerine gre bir dezavantaj tekil eder. Ayn zamanda vakum kamarasnn bykl, i parasnn bykln snrlar. Elektron n reten tabanca ve alma kamaras, birbirlerine yalnz elektron nnn geecei dar bir delikle balanrlar ve iki hacim de ayr pompalarla tahliye edilirler (ekil Xlll.5). alma kamarasnn hacmi dili ark imaltnda 1 litre iken, uak ve roket kaynaklarnda 50 m3'e kadar kar. Seri imaltta kk i paralar iin kamara yar vakum makinalar ile bir dakika civarnda boaltlrken, yksek vakum tesislerinde pompalama sreleri 5 il 30 dakika arasndadr. Elektron n ile kaynakta; kamaral, zamanl veya srekli makinalar kullanlmaktadr. Kamaral makinalarda hacim 1 il 100 m3 arasnda deiir ve pompalama sreleri 2 il 20 dakika arasndadr. Deiebilen i paras tablalar ve dnebilen dzenlerle donatlmlardr. Genel maksatl makinalardr. Seri imaltta kullanlan zamanl makinalarda, alma kamaralar i parasnn boyutuna gre ayarlanabilir. Srekli makinalar, band veya ubuk eklindeki paralarn srekli olarak kaynaklanmas iin dizayn edilmitir (ekil Xlll.6). Daha ok yar mamul paralarn kaynak ve sl ileminde kullanlr.

158

a-) Kapak b-) Katot tayc c-) Anot diyafram d-) Magnetik mercek e-) Saptrma sistemi f-) Ventil g-) Bytc bak yeri h-) Buhar koruyucusu i-) paras k-) (Aydnlatma) I-) Difzyon pompas ekil XIII. 5.- Ayr tahliyeli elektron n tabancas. Iklandrma

ekil XIII.6.- Srekli makina.

159

Przsz, eri yzeyli, byk ve ar i paralarnn kaynanda tanabilir vakum kamaralar kullanlr. Bunlarda elektron n menba, i paras vakum kabnn eksik duvarn oluturacak ekilde ve vakum bakmndan szdrmaz tarzda, i paras tarafndaki ak kamarann zerine yerletirilir. Byk yzeyli uak paralarnn kaynaklanmas, bu ekilde yaplmaktadr. 3.- Elektron n ile yaplan kaynan, metalrjik zellikleri Balantnn metalrjik zellikleri zerinde, u faktrlerin etkisi vardr: a-) ok hzl snma ve souma evrimi, b-) Metal erime blgesinde, ksmen buhar haline geer, c-) Erimi banyoda gaz absorbsiyonu veya etkisi yoktur (oksidasyon gibi). Elektron n ile kaynakta, dikiin etrafndaki scaklk dalm dier kaynak usullerine gre ok deiiktir (ekil Xlll.7). Scaklk dikiin kenarnda hemen der ve ok dar bir snn tesiri altndaki blge meydana gelir.

ekil XIII.7.- eitli kaynak usulnde tek paso halindeki scaklk dalmlar a-) Gaz eritme kayna b-) Ak ark kayna c-) Elektron n ile kaynak Elektron n ile kaynakta yksek s konsantrasyonu sebebiyle, yksek ergime noktal malzemelerin (tungsten gibi) kayna kolayca yaplabilir. abuk souma sebebiyle erimi metalde tane irilemesi nlenmi olur. Fakat bu durum, dnmeyle sertleen malzemelerde sertlemeye sebep olur. Elektron n ile kaynakta nlarn odakland yerde meydana gelen yksek scaklk, byk oranda buharlamaya sebep olur. Bu durum kolay buharlaan malzemelerin kaynanda, bileimin deimesine sebep olur. Mesel; pirincin kaynanda kaynak blgesindeki inko yaklak olarak tamamen buharlar. erisinde gaz bulunan malzemelerin elektron n ile kaynanda, diki ierisinde hzl souma sebebiyle gaz kabarcklar kalr. Farkl s iletme kabiliyetindeki malzemelerin kaynanda elektron n ile kaynan kullanlmas, stnlk salar. nk youn s sebebiyle, paralar ayn anda erirler.

160

4.- ekillendirmenin esaslar Elektron n ile kaynakta derin bir nfuziyet elde edilmesi sebebiyle, T-birletirmelerde yatay levha tarafndan kaynak yapmak mmkndr. Bu durum bilhassa uak inasnda kaplama saclarnn ve petek konstrksiyonlarnda da takviyelerin birletirilmesinde kolaylk salar. Fakat T-birletirmelerinin klsik usullerde olduu biimde yaplmas da mmkndr. Elektron nlarnn yeterli enerji ile gnderilmesi halinde, hacimsel olarak birbirinden ayr olan blmlerde elektron n ile kaynak yapmak mmkn olmaktadr. Bylece ulalmas zor olan yerlerde, kaynak yaplm olur. Elektron n ile kaynakta kullanlan balca aln birletirmeleri aadaki ekillerde verilmitir (ekil Xlll.8)

ekil XIII. 8.- Elektrod n ile kaynak ilemi iin uygun birletirme biimleri ve n dorultular. Kaynaktan nce (solda), kaynaktan sonra (sada). 5.- Literatr (1)- ANIK, Selhaddin-DORN, Lutz-GLBAHAR, Bahadr "Elektron n ile kaynan dier rakip kaynak usulleriyle mukayesesi" Sakarya D.M.M.A. Dergisi, Say 9, 1980 (2)- ANIK, Selhaddin-DORN, Lutz-GLBAHAR, Bahadr "Elektron n ile kaynan teknikteki uygulamalar" Sakarya D.M.M.A. Dergisi, Say 11,1981 (3)- "Electron Beam Welding" Sciaky Electric Velding M.Ltd., 1971

161

XIV. BLM LASER IINI LE KAYNAK VE KESME LEM

1. - nemi ve prensibi Montaj paralarnn srekli olarak klmesi, birletirme tekniinin daha kk boyut alanlarna yaylmasn gerekli klmaktadr. Kk boyutlar kapsayan alanda, klasik kaynak usulleri (elektrik diren kayna mstesna) kullanlamaz. Bu durum; termokompresyon, ultrasonik, elektron n ve laser n ile kaynak gibi yeni birletirme usullerinin geliimini tevik etmitir. Bunlardan laser n ile kaynak, aadaki avantajlara sahiptir: a-) Birka mikron mertebesindeki blgelere odaklanabilirle kabiliyeti ve 108 W/cm2 'nin zerindeki yksek g younluu sebebiyle; tungsten gibi yksek ergime scakl (3400 C) olan metaller kendiliklerinden erirler ve sya duyarl civar blgeler zerindeki etki minimuma iner. b-) Laser n temassz olarak alr, yani takm ile i paras arasnda hibir mekanik kontakt olumaz ve i parasnn istenmeyen alamlanmas veya distorsiyonu nlenmi olur. c-) Kaynak sresi; iri taneli olma, tekrar kristalleme ve segregasyon gibi uygun olmayan i yap deimelerine engel olacak ve hzl retimi salayacak kadar ksadr. d-) Laser nn retimi; mikroplazma kaynandaki gibi koruyucu gazlarn kullanlmasn, elektron n ile kaynaktaki gibi vakumun salanmasn gerektirmez. Bu sebepten bilhassa seri imalat iin, retim hz, otomatize edilebilme imkan gibi stnlkleri vardr. Laser sistemi esas olarak, optik resonatr (Laser kafas) ve kumanda dzenli enerji menbanda meydana gelir. Laser kafasnn ierisine sevkedilen enerjinin bir blm, laser aktif madde (ortam) tarafndan hacim ve zamana bal olarak elektromagnetik bir na evrilir. Aktif madde kat, sv veya gaz eklinde olabilir. Sv hal laseri, malzeme ilemek zere imdiye kadar hi kullanlmamtr. Laserler srekli veya darbeli olarak alrlar. Farkl laserler, farkl dalga boylarnda n ortaya karrlar. Gaz hali laseri olarak, CO2- laseri kullanlr. CO2 laseri % 10 il 20 gibi olduka yksek verimle ve teorik olarak 50 il 100 W'lk k glerinde elde edilirler. Elde edilen n, 10 mikron dalga boyunda infraruj blgededir. C02 - laseri esas olarak, srekli ekilde alr. Fakat darbeli tahrik veya zel anahtarlarla, darbeli olarak da alabilir. ekil XIV. 1 'de, ematik olarak bir C02 - laserinin prensibi grlmektedir.

162

ekil XIV, 1, - CO2 - laserinin prensibi. Gaz hali laseri olarak, argon-iyon laseri de kullanlmaktadr. Bu laser 0,51 mikron dalga boyunda alr ve bu sebepten, iyi odaklanabilirle ve metal yzeylerine absorbe edilebilme avantajlar vardr. Yalnz verimi dktr (% 0,1'den kk). Kat hal laseri olarak tatbikatta; Neodin-YAG (Yitrium Alminyum Granat), Neodin Cam veya Rubin (yakut) kullanlr. Kat hal laserleri, optik olarak yani k eklinde tahrik edilirler. Kat hal laserlerinin birim hacim bana depolanan laser aktif Neodiyum gaz molekllerinin says, C02 laserindeki molekllerden ok fazladr. Bu sebepten kat laser kafalar, daha kk ve hafiftir. Inlarn dalga boyu l,06 mikron kadardr. G deerine bal olarak, laser kafalar ayrca soutulur. Bir kat hal laserinin prensip emas, ekil XIV.2' de verilmitir. Neodiyum-YA ve Neodiyum-Cam laserleri birbirinden, darbeli frekans ve g ekileri bakmndan ayrlrlar. Neodiyum-YA laseri, 800 W'lk glere kadar olan srekli iletmeler iin uygundur. Neodiyum-YA kristalinin ok iyi s iletmesi sebebiyle abuk soumas, cam kristale gre bir avantaj tekil eder. Fakat cam kristalleri daha ucuzdur. Cam kristalleri kt s iletimleri sebebiyle, olduka ksa darbe srasyla allr (4 Hz'den kk). Rubin laseri, YA veya Cam laserlerinden daha kt verime sahiptir. (%0,1 - 1 ) fakat dalga boyu 0,69 mikrondur.

163

ekil XIV.2.- Kat hal laserinin prensibi 2. - Laser n ile kaynak ilemi Laser n ile kaynak, bir eritme kaynadr. G younluu, malzeme kuvvetle buharlamadan eriyecek ekilde ayarlanmaldr. Teorik olarak ilave metal kullanlmadan kaynak yapld iin, paralar birbirlerine tam olarak yaklatrlmaldr. Azlar arasndaki akln miktar, erimi banyo geniliinin 1/5'i kadar olmaldr. Erimi banyo genilii ise, 100 mikron civarndadr. Laser kayna, aadaki stnlklere sahiptir: a-) Enerji evkinin ve zamana bal kumandann basitlii sebebiyle, hemen hemen btn malzemeler birbirleriyle kaynak edilebilirler, b-) yi bir ekilde otomatize edilebilir, c-) parasnn zerine, hibir kuvvetin tesiri yoktur, d-) Atmosferde alma imkn vardr, e-) Hibir takm anmas yoktur, f-) Byk alma aralklar imkan vardr, g-) Isnn tesiri altndaki blgeler dardr, h-) Zor ulalan yerlerde kaynak yapma imkan vardr. 2.1. - CO2 - Laseri ile kaynak Eritme kaynanda C02 - Laser n ile kaynan uygulanma snrlar, baz kaynak usulleriyle beraber mukayeseli olarak ekil XIV.3'de verilmitir. imdiye kadar yaplan uygulamalarda C02 - Laser n kayna, 3 mm'nin altndaki kalnlklarda bulunan levhalarn aln kaynanda kullanlmtr. Bu uygulamalarda, kk termik zorlamalarn meydana gelmesi laser n ile kaynan avantajdr. Fakat azlarn hassas olarak hazrlanmas ve ok konsantre edilmi n gnderilmesi gerekir. Optimum kaynak iin, levha kalnl ve malzeme cinsine bal olarak gerekli minimum gler ekil XIV.4'de

164

grlmektedir. Laser gcnn artmasyla, nfuziyet derinlii artmaktadr.

ekil XIV. 3.- C02 - Laser n ile kaynan, uygulama alan snrlar.

ekil XIV.4.-CO2 - Laser/ ile optimum kaynak iin gerekli minimum g. 22.- Kat hal laseri Kat hal laseri, darbe mm llerindeki, hassas ve mikrokaynaklar iin kullanlr.: a-) 0,1 ila 1,0 mm llerindeki, hassas ve mikrokaynak iin, b-) Aln, T ve bindirme birletirmelerinde temassz nokta ve diki kaynaklarnda, c-) Kaynak kabiliyeti ok dk malzemelerin kaynanda, d-) Tamamen ilenmi hassas paralarn kaynak ilemlerinde, e-) ok farkl kalnlklardaki levhalarn birletirilmelerinde, f-) Zor ulalan yerlerdeki kaynaklar iin, g-) Birok noktann ayn anda kayna iin, Kat hal laseriyle kaynak daha ok, hassas cihazlarda ve elektroteknikte kk paralarn ve farkl kimyasal bileimdeki paralarn kaynanda kullanlr. Byle uygulamalarda genellikle, nokta kayna

165

balantlar mukavemet iin yeterlidir. Nokta kayna balantlarnn yan yana dizilmeleriyle, diki kaynaklan yaplr. Laser nnn aynalarla saptrlmasyla, ayn anda birok noktada kaynak yaplabilir. Yksek hassasiyette monte edilmi yap gruplarnda; elektrik, magnetik ve mekanik zellikler bozulmadan laser n ile kaynak mmkndr. Laser kaynann uygulamalar, tablo XIV.1'de grlmektedir. Tablo XIV. 1. - Laser kaynann uygulama alanlar.

3. Laser sm ile kesme Laser n ile kesmede; dar kesme aznn genilii ve kesme kenarlarndaki snn tesiri altnda kalan blgeler, klasik kesme usullerine gre daha dardr. Kesmede genellikle, CO2-Laseri kullanlr. elikler (kurun, kalay, inko ve krom kapl), titanyum, zirkonyum, tantal, nikel ve bunlarn alamlar laser n ile kesilebilir. Alminyum, pirin, bakr, gm ve altn gibi yksek yanstmal malzemeler hibir ekilde CO2- Laseri ile kesilemezler. Laserle kesme; eriterek veya yakarak yaplabilir. Yakma ile kesme, eriterek kesmeye gre on kat daha yksek olabilir. Laser ile yaklarak kesme yaplabilmesi iin, malzemenin aadaki artlar salamas gerekir:

166

a-) Malzeme oksitlenebilmelidir. b-) Yanma sonunda ekzotermik reaksiyon meydana gelmelidir, c-) Malzemenin tutuma (yanma) scakl, erime scaklnn altnda olmaldr, d-) Malzeme, yksek scaklkta eriyen oksitler meydana getirmemelidir. Yukardaki artlar; %2'den az karbon ihtiva eden elikler, titanyum ve molibden gibi malzemeler salar. Ayrca organik ve anorganik malzemelerin de laser n ile kesilmesi mmkndr. Bunlara rnek olarak akrilik cam, polietilen, polipropilen, deri, ahap, lastik, yn ve pamuk gibi organik maddeler; cam, seramik, kuvarz, porselen, asbest, mika gibi anorganik maddeler verilebilir. Basnl oksijen veya hava kullanlarak, laser n ile su altnda kesme yaplabilir. Kesme ileminin yaplmasnda, laser kafas veya i paras hareket ettirilebilir. Byk paralarn kesilmesinde, laser kafasnn hareket ettirilmesi gerekir. nk i parasnn hareket ettirilmesi halinde, odak noktasnn yeri deiebileceinden kesme azlar bozuk olabilir. Laser kafasnn kumandas, fotoelektrik kopya veya pnmatik ayarlayclarla olabilir. Pnmatik ayarlayclar (reaktr memeli olanlar), zerlerinde delik veya girinti-knt ihtiva etmeyen srekli dzgn yzeyler iin uygundur. 10 mm levha kalnlklarna kadar, giyotinle kesme ve laser n ile kesme birbirleriyle rekabet halindedir. Giyotinle kesme ve zmbalamada, takmlarn imali daha ucuzdur. Fakat giyotinle kesmenin ekonomik olabilmesi iin, kesilecek para saysnn 1000 adedin zerinde olmas gerekir. Bu deerin altndaki kesmelerde, laser n ile kesme daha ekonomik olmaktadr. Ayrca laserle kesme; zmbalamaya gre daha az grltl ve evre sal ynnden daha az zararldr. Tablo XIV.2'de laser n ile yaplan kesmelere ait rnekler grlmektedir. Tablo XV/.2.- Laser n ile yaplan kesme rnekleri.

4.2.

- Yivleme (izme)

izme ilemi iin; izik izinde kr delikler meydana getiren, darbeli laser nlar kullanlr. Elmasla yaplan izmeye nazaran, daha hzl izme yaplr. Laserler izme ileminin uygulama alanlarndan biri de, yar iletken yapmnda kullanlan silisyum tabakalarn izilmesidir. izme hz, 10 ila 20 cm/sn mertebesindedir. Ayrca elektronik endstrisinde

167

alminyum oksidin izilmesi, kuvvetli ekilde takm anmasna sebep olur. nk alminyum oksidin sertlii, elmasn sertliine yakndr. CO2 - Laser n ile alminyum seramii, 0,6 mm derinlikte izilebilir. 4.3.- Gravr yapma, helezon ama ve hakketme Metal, oksit ve seramik malzemeler zerinden belirli kalnlklarda malzeme kaldrlarak; gravr, helezon ve hakketme ilemleri yaplabilir. Malzeme kaldrlarak ileme usul; mika, lastik, alminyum, sert metal ve kada hakketme yoluyla bask yaplmasnda kullanlr. 5.- Laser n ile kaynak ve ilemenin stnl Laser kaynann endstriyel uygulamaya girmesi, allm birletirme usullerinin hibirini alternatif kabul etmeyen birletirme ekillerinin ortaya kmasna sebep olmutur. Kaynak neticelerinin emniyeti, yksek alma hz, cret ve malzemeden salanan tasarruf laser n ile kaynaa byk stnlk salamtr. 6.- Literatr (1)- ANIK, Selhaddin - DORN, L. - GLBAHAR, B. "Laser kaynann teknikteki uygulama imkanlar" Sakarya D.M.M.A. Dergisi, Say 10,1980 (2)- BEARDSEN.E.L - SCHMATZ, D.J. "High Speed Welding of Sheet Steel with a CO2 - Laser" Welding Journal, Nr.4, sah. 227/229, 1973 (3)- ROESS, D. - RAUSCHER, G. "Materialbearbeitung mit Laserlicht" Schvveizerische Technische Zeitschrift, H.36/37, S.765/772

168

XV. BLM SERT LEHMLEME

1 .- Tarifi ve prensibi ki metalik malzeme; kendileri erimeden, erime derecesi daha dk olan bir ilave malzemenin (lehim alamnn) eritilmesiyle birletirilirce, bu ileme "lehimleme" ad verilir. Yukarda yaplan tariften de grlebilecei gibi, lehimleme srasnda birletirilecek paralar erimemektedir. Eritme kaynanda ise, birletirilecek paralar blgesel olarak eritilmektedir. Lehimlemede alma scaklna kadar tavlanan (stlan) esas malzemenin yzeyine den bir damla lehim alam yzeyde yaylmaya balar ve katlamadan sonra, yzeylerde birlemeyi salar. Burada birleme, bir difzyon olaydr. Esas malzemedeki baz elemanlar lehim alamna ve lehim alamndaki baz elemanlar, esas metale difzyon yoluyla geer. Bir lehim alamnn esas metal ile iyi bir ekilde birleebilmesinin birinci art, iyi bir slatmadr. Islatma, lehim alamnn esas metal zerinde yaylabilme kabiliyetidir. Lehim alam damlasnn esas metal yzeyine dmesiyle meydana gelen durum, ekil XV.1'de grld gibidir. Burada () sv haldeki lehim damlasnn kenar as, (T) lehim ile esas metal arasndaki snr yzeyi gerilimini, (T damlasnn yzey gerilimini ve (T aadaki ifade yazlr:
23) 13)

lehim

de yaylma gerilimini ifade ettiine gre yaylma (slatma) iin

Islatma yzeyinin bymesi, yani (a) asnn klmesi slatma olaynn ve lehim olaynn ve lehim yaylmasnn daha iyi olmasn salar. Islatmann deerinin belirtilmesinde, eitli kriterler ne srlmtr. Bunlardan "Feduska" tarafndan; slatma yzeyi (A) ile gsterilerek, aadaki slatma indeksi (l) tarif edilmitir:

ekil XV. 1. - Lehim damlas ile esas metal arasndaki birleme ve slatma. 1 -) Lehim damlas 2 -) Esas metal 3 -) Hava Yukarda grld gibi; (A) byr, (a) klrse slatma daha iyi olur. "Islatma (sulandrma)

169

malzemesi" ad verilen baz maddelerin kullanlmasyla, yaylma ve slatma kabiliyeti iyiletirilebilir. ekil XV.2'de lehim alamnn esas metal zerinde yaylmas ematik olarak grlmektedir. Sabit bir katlama scaklnda

ekil XV. 2. - Esas metalin ve lehim alamnn difzyon blgeleri. lehimin yaylma hz, VL ile gsterilmitir, iki malzeme arasndaki ayrma izgisi, difzyon dolaysyle ortadan kaybolur. Lehimin difzyon blgesi (DL), esas metalin difzyon blgesi (DG)'den daha byktr. Lehimlenmi malzemelerin katlama srasnda, katlama genellikle difzyon blgesinden balar. Difzyon blgesinin durumu, birletirilecek malzemelerin cinsine gre deiir. ekil XV.3'de, malzeme ve lehim alam cinsine gre difzyon blgesindeki deimeler grlmektedir. Burada; a-) Bakr ve bakr alamlarnn gm malzeme ile standart bir lehim alam kullanlarak lehimlenmesindeki durumu gsterir.

ekil XV. 3. - eitli lehimleme ve esas metal iftlerinde, difzyon blgeleri.

Bakr ile gmn birletirilmesinde difzyon blgesi (D = DG + DL ) genellikle kolay llebilir ve 2 ila 20 mikron arasndadr. b -) eliin standart bir lehim alam ile (L A 30 Cd veya L A 40 Cd) birletirilmesindeki durumu gsterir. Buradaki difzyon blgesi ok dar olup, genilii 0,5 mikron civarndadr. c -) eliin L Ms 60 lehimi ile birletirilmesindeki durumu gsterir. Difzyon blgesi ok geni olup, bir ka milimetre mertebesindedir. Difzyon, gayet kolay olmaktadr. Derin difzyon blgesi, birleme blgesinde ekme gerilmelerine ve dolaysyla atlamalara sebep olur. 2. -Lehimlemenin snflandrlmas Lehim ilemi, lehimleme scakl ve lehimleme aralna gre tasnif edilir: A-) Lehimleme scaklna gre

170

a-) Yumuak lehimleme b-) Sert lehimleme B-) Lehimleme aralna gre a-) Kapiler lehimleme b-) Lehim kayna Erime scakl, 450 C nin altnda bulunan lehim alamlaryla yaplan birletirmeye yumuak lehimleme, 450C nin stnde bulunan lehim alamlaryla yaplan birletirmeye de "sert lehimleme" ad verilir. Birletirilecek paralar arasndaki aklk 0,1 mm civarnda ise, kapiler lehimleme; paralara (V) veya (X) az alarak yaplan lehimlemeye de lehim kayna ad verilir. 3. -Lehimleme ileminin karakteristik deerleri 3.1. - Lehimlemede scaklklar alma scakl: Esas malzemenin temas yzeyleri arasnda, erimi durumdaki lehim alamnn girebilecei minimum scaklktr. Bu scaklk, yaklak olarak ilave metalin (lehim alamnn) st erime noktasna yakndr (tablo XV.1). Islatma (sulanma) scakl: Erimi haldeki lehim alamnn, esas malzeme zerinde tutunabilecei bir scaklktr. Bylece eriyen lehim alam, temas yzeyleri arasna akp, birlemeyi salar. Bu scaklk, birleme scakl olarak da bilinir. Maksimum lehimleme scakl: Lehimde bulunan alam elemanlarnn buharlaaca veya esas malzemenin tane irilemesine urayabilecei veya dekapann zarar grebilecei scaklktr. Tablo XV. 1. - Minimum sulanma ve alma scaklklar (St. 42 esas malzeme iin).

Islatma scakl ile alma scakl arasndaki esas fark; slatma scaklnn erimi haldeki lehim alamnn arala giriinden nce, alma scaklnn da giriten sonra llmesidir. Islatma scakl belirli snrlar arasnda bulunabilir. Fakat bilhassa alt snr nemlidir. Minimum slatma scakl olarak adlandrlan bu scaklk, esas metalin sv haldeki lehim alam ile birleebilecei minimum scaklktr. 3.2. - Paralar arasndaki aralklar

171

Kapiler lehimlemede sv haldeki lehim alam, kapiler tesir (kapiler doldurma basnc) ile birletirilecek aralkta ykselir veya ilerler. Paralarn arasndaki araln 0,1 ila 0,5 mm arasnda deimesi halinde erimi lehim alamnn dikine ykselme miktarlar, ekil XV.4' de verilmitir. Yaklak olarak 0,3 mm arala kadar kapiler ykselme miktar, aralk arttka nemli miktarda azalr. 0,3 mm'den sonra nemli miktarda deime olmaz. Kapiler ykselme miktar; lehim alamnn sv halindeki yzey gerilimi ile doru; paralar arasndaki aralk, yerekimi ivmesi ve lehim alamnn (sv haldeki)

ekil XV.4.- L Ag 30 Cd standart lehim alam ile bakr, pirin ve eliklerin birlemesinde kapiler ykselme miktarlar.

younluuyla ters orantldr. Frnda dekapanla yaplan lehimlemede erimi lehim alamnn yzey gerilimi 500 dyn/cm iken, redkleyici atmosferde veya vakumda yaplan lehimlemelerde ise 1000 dyn/cm olarak alnr. Paralar arasndaki aralk ile kapiler doldurma basnc arasndaki iliki, ekil XV.5'de grld gibidir. Araln 0,5 mm'nin zerinde olmas halinde,

ekil XV. 5. - Kapiler doldurma basnc ile lehimleme aral arasndaki iliki Pk : Kapiler doldurma basnc (mb) b : Lehimleme aral Artk kapiler lehimleme szkonusu olamaz. Iyi bir kapiler doldurma basnc elde edilebilmesi iin, araln seimi ok nemlidir. Eer birletirilecek paralar birbirlerine geecek tarzda hazrlanmsa,

172

aralk sabit kalr ve kapiler lehimleme yaplr. Paralarn birbirine geecek tarzda hazrlanmamas halinde, azlarn doldurulmasyla lehimleme yaplr (lehim kayna). Bu iki durumda birletirme biimleri ve scaklk dalmlar, eritme kayna ile mukayeseli olarak ekil XV.6' da verilmitir.

ekil XV. 6. - Eritme kayna, kapiler lehimleme ve lehim kaynanda azlarn ekli ve scaklk dalmlar. 1 -) Eritme kayna 2 -) Kapiler lehimleme 3 -) Lehim kayna Lehimlemede paralar arasnda braklan akln yannda, lehimlenecek blgenin genilik ve boyu da nemlidir. ekil XV.7'de lehimleme aralnn, eitli birletirme hallerinde bu boyutlar grlmektedir. Paralar arasnda braklacak aklktan sonra ikinci nemli boyut, lehimleme uzunluudur. Lehimleme aral (b), ilem esnasnda scakln etkisi ile bir miktar deiir. Araln seiminde, bu durumun gznne alnmas gerekir. Bu olay, bilhassa i ie giren silindirik paralarn lehimlenmesinde dikkati eker. Silindirik paralarda bu genleme miktar; Dt = D0 . (1 + .t) olarak ifade edilir. Burada; Dt : D0: : t : Isnmadan nceki ap (mm) Isndktan sonraki ap (mm) Lineer genleme katsays (mm/m.0C) Scaklk fark (C)'dr.

Eer birbiri ierisine geen silindirik paralar farkl malzemelerden yaplm ise, her birinin sl genlemesi ayr ayr hesaplanmaldr. Buna gre; birbirine geen silindirik paralarn ortalama ap R, d parann sl genleme katsays o2 ve i parannki a1 olmak zere aralktaki deime miktar aadaki ifadeyle bulunur:

Eer 2 1 fark pozitif ise aralkta genileme, negatif ise daralma olmaktadr.

173

ekil XV. 7. - Lehimleme aralnn boyutlar Modern imaltta lehimleme aral, otomatik olarak doldurulur. Lehimlenecek ksma konan lehim alam erime derecesine eritikten sonra, kendiliinden aral doldurur. Bunun temin edilebilmesi iin kapiler doldurma basncnn, 50 milibardan byk olmas ve lehim alamnn da uygun formda birletirilecek ksma konmas lazmdr. Bu ise, lehimleme aralnn, 0,2 mm'den kk olmas halinde salanr. 4. - Dekapanlar ve lehim alamlar 4.1. - Dekapanlar Genel olarak havada kalan metalik yzeylerde bir oksit tabakas teekkl eder. Lehimleme esnasnda sv haldeki lehim alamnn birleme salayabilmesi iin, yzeylerin temiz ve oksitsiz olmas gerekir. Bu sebepten lehimleme ileminde ayrca, dekapan ad verilen yzey temizleyicileri kullanlr. Dekapan metalik olmayan bir malzemedir. Birletirilecek yzeylere yeter miktarda srld zaman; yzeyleri temizleyerek, oksit filmini kaldrmakta ve lehimin yzeyle birlemesini salamaktadr. Ayrca, yeni oksit filminin meydana gelmesini engellemektedir. Lehimlemede kullanlan dekapanlarn vazifeleri, yle sralanabilir: a-) Oksit tabakasn zer ve yeniden oksitlenmeye engel olur. b-) Lehim alamnn yzey gerilimini azaltarak, esas metalin yzeyinin daha iyi slatlmasn ve lehimin yzeyde yaylmasn temin eder. c-) Dekapanlar, esas metal ile derhal birleen metal iyonlarn ihtiva ederler. Bunlar erime ilemi esnasnda redklenerek, birlemeyi kolaylatrrlar, d-) Baz hallerde rt vazifesini gren dekapanlar birleme blgesinin abuk soumasn nlerler. e-) Dekapanlar esas vazifelerini sv halde yerine getirdiklerinden; erime dereceleri, lehim alamnnkinden biraz dktr. Bylece; dekapann erimesi, lehimleme ilemine balamann zamannn geldiini ifade eder.

174

Bir elik malzemenin yzeyindeki oksit tabakasnn kalnl 35 mikron ise, bunu zebilmek iin yzeye srlen dekapann kalnl 0.01 mm civarndadr. Bir lehimleme aralnn iki tarafnda bulunan oksit tabakasnn tamamen zlebilmesi iin, araln en az 0,02 mm olmas lazmdr. Daha kk aralklarda, oksit tabakasnn zlmesi mmkn olmamaktadr. Sert lehimlemede ise aralk, en az 0,5 mm olmaldr. Tablo XV.2'de, dekapanlarn balca nemli elemanlar ve kullanlma ekilleri verilmitir. Son zamanlarda gelitirilen ve geni kullanma alan olan frnda ve koruyucu gazla yaplan lehimlemelerde, gaz dekapan kullanlmaktadr. Gaz dekapan olarak, dissosiye olmu amonyak gaz kullanlr. Frna gnderilen amonyak, hidrojen ve azota ayrarak dekapan vazifesi grr. Tablo XV. 2. - Dekapanlarn balca nemli elemanlar ve kullanma ekilleri.

Metalik malzemelerin lehimlenmesinde kullanlan dekapanlar, DIN 8511'de tesir scaklklarna gre drt grupta toplanmtr: a-) F-SH 1 Grubu : Etki scaklklar 600 il 800 C arasnda olup, bor bileikleri ve florrlerden meydana gelirler. alma scakl, 600C'nin zerinde olan lehim alamlar iin kullanlrlar, b-) F-SH 2 Grubu : Tesir scakl 750 il 1100 C arasnda olup, bor bileikleridir ve 800 "C'nin zerinde eriyen lehimler iin kullanlr, c-) F-SH 3 Grubu : Tesir scaklklar 1000 oC'nin zerinde olup, fosfatlar ve silikatlardan meydana gelirler, d-) F-SH 4 Grubu : Tesir scaklklar 600 ila 1000 C arasnda olan alamlardr ve 600 "C'nin zerinde eriyen lehim alamlar iin kullanlrlar. Dekapanlann etki sreleri, minimum 10 saniye olarak alnr. Dekapan, parann tavlanmaya balamasyla aktif duruma geer ve tesir scaklnda yzeydeki oksit tabakasn zer. Tavlamann ar olarak devam ettirilmesi, dekapann etkisiz hale gelmesine sebep olur. 5 dakikadan fazla srelerde yaplan tavlamalarda, dekapann oksit zme kabiliyeti kalmaz ve birletirilecek yzeylerde yeni oksitlerin meydana gelmesini nleyemez. Genel olarak lehimleme ileminin en ok 2 dakika iersinde

175

yaplmasyla, dekapann oksit zme kabiliyetinden tam olarak faydalanlm olur. Dekapanlarn kullanlmasnda, aadaki hususlarn gz nnde bulundurulmas gerekir: a-) Pasta halindeki dekapanlar, kullanlmadan nce iyice kartrlmaldr. b-Dekapan srlecek ksmlarn zerindeki pislikler, iyice temizlenmelidir, c-) Temizlenen ksmlar zerine dekapan, bir kl fra ile srlmelidir. d-) Dekapan, cilt ile temas etmemelidir. e-) Lehimlemenin yapld yer, kfi derecede havalandrmaldr, Lehimlemeden sonra dekapan artklar, mekanik veya kimyasal olarak temizlenmelidir. 4.2. - Lehim alamlar Pratikte en fazla kullanlan lehim alamlar, tablo XV.3'de grlmektedir. Bu alamlarn tatbik edildii esas metaller ve erime dereceleri ise, tablo XV.4'de verilmitir. Tablo XV. 3. - Pratikte en fazla kullanlan lehim alamlar.

Tablo XV.4. - Baz lehim alamlarnn tatbik edildii esas metaller ve erime scaklklar

176

Lehimlemede kullanlan alamlar, genel olarak gm lehimleri ve sya dayankl yksek scaklk lehimleri olarak iki grupta toplanrlar. A-) Gm lehimleri erisinde minimum % 8 gm ihtiva eden lehim alamlar, "gm lehimi" olarak adlandrlr. Alamdaki gm orannn st snr yoktur. Lehim alamlarna gm, aadaki sebeplerden dolay katlr: a-) Belirli bir erime derecesi elde etmek, b-) Yksek bir ekme mukavemeti salamak, c-) Lehimleme hzn ykseltmek. d-) Lehim balantsnn ekil deitirme kabiliyetini artrmak, e-) Lehimlenecek yerin rengini, paraya uydurmak, f-) Yksek korozyon mukavemeti salamak, g-) Lehimlemeden sonra temizleme ilemini azaltmak. Lehim alamlar ierilerinde; bakr, inko, kalay, kadmiyum, fosfor gibi elementleri ihtiva ederler. B-) Isya dayankl yksek scaklk lehimleri Erime scaklklar genellikle 800 il 1200 C arasnda olan, lehim alamlardr. Jet motorlarnn yakt sistemi borularnda, atom reaktrlerinde ve uzay tekniinde olduu gibi yksek scaklkta alan alanlarda kullanlmaktadr. Tablo XV.5'de, yksek scaklk lehim alamlar kullanma yerleriyle beraber verilmitir. Tablo XV. 5. - Yksek scaklk lehimleri.

177

5.- Lehimleme usulleri Sert lehimlemede paralarn lehimleme scaklklarna stlmasnda takip edilen yollara gre, aadaki lehimleme usulleri vardr: a-) flele lehimleme b-) Frnda lehimleme c-) Endksiyonla lehimleme d-) Elektrik direnci ile lehimleme e-) Elektrik ark ile lehimleme f-) Erimi lehim banyosuna daldrarak lehimleme g-) Dekapan banyosuna daldrlarak lehimleme Yukarda belirtilen usullerden her birisinin stn olduu uygulamalar vardr. rnein; farkl kalnlkta ve s iletimindeki paralarn lehimlenmesinde fle ile lehimlemenin kullanlmas uygun olmaktadr. Kk ve ince paralarn lehimlemesinde frnda lehimleme; kablo klemenslerinde, lehim banyosuna daldrarak lehimleme; kark paralarn lehimlenmesinde ise, dekapan banyosuna daldrarak lehimleme kullanlr. 6.-Lehimlemede kullanlan birletirme ve az hazrlama ekilleri 1 mm kalnla kadar ince paralarn birletirilmesinde, dz aln birletirmeler ve baz hallerde krlang kuyruu birletirme ekli kullanlr (ekil XV.8).

ekil XV. 8 - Aln alna lehimleme azlar. Balantnn ekme mukavemetinin yksek olmasnn istendii yerlerde, azlar belirli alarda birletirilir (ekil XV.9). Sert lehimlemenin tatbik edildii konstrksiyonlar, drt grupta toplanrlar:

178

ekil XV. 9. - Al birletirme rnekleri a-) Saplama birletirmeler (ekil XV. 10) b-) Boru birletirmeleri (ekil XV.11) c-) Flan birletirmeleri (ekil XV.12) d-) Sacdan mamul paralara ait birletirmeler (ekil XV.13)

ekil XV. 10. - Lehimleme ile saplama birletirmeler.

ekil XV. 11. - Lehimle boru birletirmeleri

179

ekil XV. 12. - Lehimleme ile flan birletirmeleri.

ekil XV. 13. - Satan mamul paralarn lehimlenmesi. 7. Literatr (1)-ANIK, Selhaddin "Sert lehimleme ve alak scaklkta kaynak teknii" skender Matbaas, 1965 (2) "Sert lehimleme" .T.. Mak. Fak. Makina Malzemesi ve mal Usulleri Ens. Yayn, No. 27, 1966 (3) - ANIK, Selhaddin - TLBENTI, K. - ZGKTU, T. "Kaynak Teknolojisi" Eitim Yaynlar, 1976 (4) - LUDER, E. "Handbuch der Lttechnik" VEB - Verlag Technik, Berlin, 1952 (5) - "Brazing Manual" American Welding Society, Inc. 1963 (6) - "Soldering Manual" - ANIK, Selhaddin

American Welding Society, Inc. 1964

180

(7)

- ANIK, Selhaddin

"Kaynak Teknolojisi El Kitab" Ergr Matbaas, 1983

181

XVI. BLM METAL PSKRTME

1. - Tarifi ve geliimi Erimi haldeki metali bir yzeye pskrterek, orada bir tabaka meydana getirmeye "metal pskrtme" ad verilir. Bir metal veya alam, elektrik ark ya da alev ile eritildikten sonra basnl hava ile kk paracklar halinde pskrtlr. Pskrtlen metal tozu, daha nceden hazrlanan yzeyde tutunarak orada bir pskrtme tabakas meydana getirir. Metal pskrtme, imalat ve tamiratta kullanlmaktadr. lk defa, 1910 ylnda svireli Schoop tarafndan alevle pskrtme; daha sonra 1920 ylnda, arkl pskrtme tabancas gelitirilmitir. 2. - Metal pskrtme usulleri

Metal pskrtme, metalin eritilmesinde faydalanlan menbaa gre; alevle pskrtme ve arkl pskrtme olarak ikiye ayrlr. 2.1. - Alevle pskrtme Gazl pskrtme olarak da bilinen alevli pskrtmede pskrtlecek metalin eritilmesi iin, gaz alevi kullanlr. Alevle pskrtme de kullanlma yerlerine gre, aadaki gibi snflandrlr: A-) Anti-korozif alevle pskrtme teknii a-) Tel sistemiyle alan cihazlar b-) Toz metal sistemiyle alan cihazlar c-) Plastik malzeme tozu ile alan cihazlar B-) malat ve tamiratta alevle pskrtme a-) Tel sistemiyle alanlar b-) Toz sistemiyle alanlar Bir alevle pskrtme cihaz, temel olarak u fonksiyonlar yerine getirir: a-) Pskrtlecek malzemenin nakli (mesel, pskrtlecek telin sarl olduu bobinden tibaren cihazdan geerek eriyinceye kadar takip ettii yol), b-) Telin bir yanc gaz-oksijen aleviyle eritilmesi, c-) Erimi metalin, pskrtme yaplacak esas metal zerine nakledilmesi. Yukardaki fonksiyonlar yerine getirmek zere; alevli pskrtme cihaznda tahrik sistemi, meme sistemi ve ventil sistemi olmak zere temel ksm vardr. Tahrik sistemi; telin eitli hzlarda sevkedilmesini salar. Kademesiz ayarlanabilme-si, tesbit edilen devir saysn koyabilmesi, hafif olmas ve emniyetli olmas istenir. Tahrik sistemi, elektrik motorlar veya basnl hava ile almaktadr. Meme sistemi; yanc gaz ile oksijenin karmn, telin erimesini ve pskrtlmesin! salayan

182

nemli bir ksmdr. ekil XVI.1'de bir alevli pskrtme memesi grlmektedir. Tel, meme sisteminin simetri ekseni boyunca ilerler. Telin etrafndaki kanaldan, oksijen-yanc gaz karm tele srnerek kar. Bunun etrafndaki kanaldan da, pskrtme veya nakil ilemini yapacak olan gaz darya pskrtlr. Meme ierisinde gaz karmn temin eden ksm, ilk uygulamalarda e basnc olarak almakta idi. Fakat bu sistemde gaz karm oranlarnn zaman zaman deimesi ve geri tepmeler meydana gelmesi sebebiyle, enjektrl sistemler gelitirilmitir. 2.1.1. -Yanc gaz-oksijen alevinde, eritilmesi Yksek alev scakl salayabilmek iin, yanc gaz olarak asetilen veya propan kullanlr. Oksijenin asetilenle tekil ettii alevin scakl 3200 C, propanla ise 2800 C'dir. Korozyona kar korumada yaplan pskrtmede dk ergime scaklkl alamlar kullanlmas sebebiyle, propan gaznn kullanlmas yeterli olmaktadr. Fakat yksek derecede eriyen metallerin kullanld pskrtmelerde, yanc gaz olarak asetilenin kullanlmas gerekir. Bir oksi-asetilen alevinin yanma kademeleri, ekil XVI.1'de verilmitir. Alevin ayar, eritilecek metal miktarna gre ayarlanr.

ekil XVI. 1. - Bir alevle pskrtme cihaznda yanmann kademeleri: 1- Pskrtlen tel, 2- Yanc gaz-oksijen karmnn geii, 3- Basnl havann geii, 4- Gaz karmnn yksek bir hzla k, 5- Yanc gazlarn ayrt blge (C ve H J, 6- Ak renkli parlak koni (kzarm karbon taneciklerinin tekil ettii), 7- Primer yanma blgesi (en yksek scakln hasl olduu blge 3200 C), 8- Sekonder yanma blgesi (1000 ila 2000 C arasndaki)

2.1.2.- Erimi telin pskrtlmesi ve toz haline gelmesi Genellikle eritmede, ntr bir alev kullanlr. Yalnz alminyum malzemenin eritilmesinde, hafif

183

karbonlayc (asetileni fazla) bir alev kullanlr. Erimi haldeki telin pskrtlmesi, ematik olarak ekil XVI.2'de grlmektedir. Erimi haldeki metalden pskrtlen taneciklerin bykl, 50 il 200 mikron arasnda olup; pskrtme basnc ve s gcne baldr. Pskrtme gc bydke, taneler klrler. Alev ayar ayn kalmak zere telin ilerleme hz azaltlrsa, taneler yine klr. Tanelerin ktaki scaklklar, erime scaklklarndan yaklak olarak 10 C daha yksektir ve hzlar yaklak 160 m/sn civarndadr. Paraya kadar uan taneciklerin scaklklar, hal erime scaklna yakndr ve paracklar plstik haldedir.

ekil XVI.2. - Pskrtme memesi ile para arasndaki durumun ematik olarak gsterilmesi: 1- Pskrtlen tel, 2- Gaz memesi, 3- Hava memesi, 4- Eriyen blge, 5- Toz haline gelme blgesi, 6- Parann yzeyi, 7- Ylan pskrtlm metal, - Erime as - Grlebilen alev konisinin as, - Toz haline gelme as. Paraya hzla arpan tanecikler, pul eklinde deforme olur ve nceden hazrlanm para (esas metal) yzeyindeki boluklara dolarlar (ekil XVI.3). ekil XVI.2'de gsterilen erime () ve toz haline gelme () alarnn klmesiyle, erime ve ylma

184

derecesi artar. Ylma derecesi, esas metal zerine ylan tel malzemesi miktardr. Toz haline gelme asnn artmasyla, ylma derecesi dmektedir. Tanelerin ufak olmas da, ylma derecesini azaltmaktadr.

ekil XVI.3. - Metal pskrtme tabakasnn yaps. 1- Esas metal yzeyi 2- Pskrtlen tabaka 3- Oksit kalntlar 4- Boluklar (gzenekler) Genel olarak pskrtme mesafesi, 100 il 200 mm arasndadr. Ince saclarn veya sya hassas malzemelerin zerine pskrtme yaplrken, byk pskrtme mesafeleri seilir. arplmalarn fazla olduu veya yapma mukavemetinin kritik bulunduu hallerde (alminyum malzeme), ilk tabaka ksa mesafelerden ve hzla pskrtlr. Pskrtme demetinin pskrtlen yzeyle tekil ettii a, 45 den az olmamaldr. Aksi halde, pskrtlen tabaka, sngerimsi bir yap olur. En iyi netice, 70 lik pskrtme alarnda elde edilmektedir. Ekonomik bakmdan dar al bir pskrtme demetinin kullanlmas tavsiye edilir. Bylece kalnl dzgn olan bir pskrtme tabakas salanm olur. Dar al pskrtme kullanlmas halinde, tabancann ilerleme hznn yksek olmas gerekir. Bylece istenen kalnlktaki pskrtme tabakas; birka defada ve her bir tabaka bir ncekine dik olacak ekilde pskrtlr (ekil XVI.4). Kenarlar daima, ilk nce ve 45C'lik a ile pskrtlmelidir.

ekil XVI.4. - Bir yzeyin pskrtlmesinde alma prensibi: 1- Kenarlarn ve kelerin pskrtlmesi (45 lik bir a ile ).

185

2- lk (esas) tabakann pskrtlmesi (zikzaklar aras 2-4 cm kadar olmal). 3- Dier tabakalarn pskrtlmesi (Daima bir evvelki tabakaya dikey olarak). Kt iklim veya atlye artlarnda, kum ile temizlenmi yzeylerde ince bir tabaka halinde su filmi kalr. Bu durum, iyi yapmay nler. Bu sebepten yzeylerin pskrtme ileminden nce 60 il 80C arasnda bir n tavlamaya tabi tutulmas ve atlyede klima tesisatnn bulunmas gerekir. Genel olarak; kum ile temizlemeden sonra hemen metal pskrtme yaplmaldr. Bu arada sre saatten fazla olursa, yapma iyi olmaz. 3.- Arkl pskrtme Arkl pskrtmede; pskrtlecek tellerin eritilmesinde, elektrik arkndan faydalanlr. Eritilmek zere pskrtme tabancasna gelen iki tel arasnda meydana getirilen ark ile erimi metal elde edilir. Bu arada erimi metal zerine gnderilen basnl hava ile pskrtme ilemi yaplr. Otomatik olarak iki ayn makaradan gelen teller, ayn zamanda ark tekil etmede kullanlan akm da naklederler (ekil XVI.5). Bir arkl pskrtme tesisatnda u ksmlar bulunur:

ekil XVI.5. Bir arkl pskrtme tesisat (ematik). 1- Tel makaralar, 2- Kumanda ve ayarlama cihaz, 3- Kompresr (70 rrfl/saat, 6 at), 4- Pskrtme tabancas, 5- Spiral mil, 6- Jeneratr (350 Amp.).

a-) Tel hareket mekanizmas: Tellerin devaml olarak memeye sevkedildii ve kademesiz olarak tel ilerleme hznn ayarlanabildii ksmdr. b-) Kontakt tertibat: Ark iin gerekli akm tellere ileten tertibattr. c-) Pskrtme tertibat: Ark vastasyla eritilen metalin, pskrtlmesine yarayan tertibattr. Bir arkl pskrtme tesisatnn ksmlar, ematik olarak ekil XVI.6'da grlmektedir. Pskrtme tabancalar iin, eitli konstrksiyonlar gelitirilmitir. ekil XVI.7'de srasyla; Schoop pskrtme memesi (a), ekoslovak tipi meme

186

(b) ve Alman tipi meme (c) grlmektedir. Schoop tipi memede, pskrtme demeti tam olarak teekkl edememektedir. nk tel memeleri ok dar aldr. ekoslovak meme sisteminde, meme ierisinde teller birbirleriyle 60 il 66'lik a yapmaktadr. Yatay tel memesi ayn zamanda, pskrtme memesi olarak da kullanlmaktadr. Bu sistemde pskrtme havas ile yalnzca, memelerden birisi soutulmaktadr. Dier meme ise, hafif bir hava akm ile soutulmaktadr.

ekil XVI.6. - Arkl pskrtme sistemi. A,A': Elektrotlar (teller) B,B': Tel makaralar C: Pskrtme memesi D : Elektrod (tel) hareket motoru E : Basnl hava girii S,S': Elektrik akm balantlar Alman meme sisteminde ise; teller tabancaya birbirlerine paralel olarak gelirler ve daha sonra kontakt memelerinde eilirler. Pskrtme memesi, tel memelerinin ortasnda bulunur. Elektrik ark ile pskrtme sisteminde, tel ilerleme hz ve allan akm iddeti nemli faktrlerdir. Bu iki faktr birbirleriyle ilgili olup; akm iddetinin ykselmesi halinde, tel ilerleme hznn da artmas gerekir.

187

a-) Schoop meme sistemi. 1- Tel memeleri 2- Pskrtme memesi b-) ekoslovak meme sistemi. 1- Soutma memesi 2- Pskrtme memesi 3- Tel memeleri c-) Alman meme sistemi 1- Pskrtme memesi 2- Ksa devre noktas 3- Kontakt ve tel sevk memesi. ekil XVI. 7. - Meme sistemleri Dzenli bir arkn salanamamas ve erimenin dzgn olmamas, grltl alma sebepleriyle arkl pskrtmede kaynak transformatrleri kullanlmaz. Arkl pskrtmede, kaynak jeneratrleri ve redresrleri kullanlr. Bu cihazlar, sabit bir erime miktar salarlar. Arkl psktmede erime gc, akm iddetine baldr. Tablo XVI.1'de eitli malzemeler iin arkl pskrtmenin alma deerleri verilmitir. Arkl pskrtmede metaller 4000 "C'nin zerinde erirler. Bu sebepten, metal paracklar daha scak ve daha fazla plstik durumdadrlar. Bunun neticesi olarak; tanecikler pskrtlen yzeye daha yasslam bir durumda ularlar ve bazlar birbirine kaynarlar. Arkl pskrtmedeki tabakann oksit miktar, alevle pskrtmedekinden daha azdr. Oksit kalntlar ve gzeneklerin teekklne, pskrtme mesafesi ve hava basnc etki eder. Tablo XV/.7. - Arkl pskrtmede alma deerleri.

Arkl pskrtmenin kullanld alanlar, yle sralanabilir: a-) Anan paralarn (millerin) doldurulmasnda. b-) mal edilen yeni paralarda olabilecek l dklklerinin tamamlanmasnda,

188

c-) Kr dkme demir paralarn zerindeki, dkm hatalarnn ortadan kaldrlmasnda, d-) Anmaya ve korozyona dayankl yzeylerin meydana getirilmesinde. Mesel; normal elikten imal edilmi paralarn zerlerine, krom-nikel elii pskrtlerek korozyona dayankl yzeylerin elde edilmesi gibi. e-) Atmosferin tesirlere kar yzeylerin korunmasnda; yzeylere ince bir tabaka halinde inko, alminyum, kurun ve kalay pskrtlmesi. 4.- Plazma ark ile pskrtme En yeni usullerden birisi de, plazma ark ile pskrtmedir. Plazma, elektrii ileten iyonize olmu bir gaz akmdr. Metal pskrtme ileminde, direkt tesirli plazma alevi kullanlr. Bunun prensibi; su ile soutulan ve ucu bir meme eklinde daralan ve anot olarak kullanlan bir zarf ve merkezinde izole edilmi olan katottan meydana gelir (ekil XVI.8). Bu fleten geen gaz (argon, helyum, hidrojen ihtiva eden azot) anot ve katot arasnda teekkl eden arkda snr ve iyonize olarak, memeden bir plazma jeti halinde kar. Bu jetin k hz 5000 il 6000 m/sn ve scakl 15000 il 25000 C arasndadr. Toz halindeki pskrtme malzemesi, plazma jetinde erir ve para zerine pskrtlr.

1. 2. 3. 4. 5. 6. ekil XVI.8. - Plazma ark hamlac.

Zarf Katot Anot Ark Argon Plazma jeti

Plazma jetinin retilmesinde akm menba olarak, bota alma gerilimi nispeten yksek olan redresrler kullanlr. alma gerilimi argon ve azot iin 20 il 80 volt arasndadr. Arkn tututurulmas iin genellikle, yksek frekans cihazlar kullanlr. Plazma ark ile pskrtmede de, taneciklerin yzeylerde tutunmas mekanik olarak olmaktadr. Plazma ile pskrtmede yksek erime scaklklar salanmas sebebiyle; erime scaklklar ok yksek olan krom, molibden, tungsten, tantal ve bunlarn oksitlerinin (alminyum oksit de dahil) pskrtlmeleri mmkn olmaktadr. 5. - Pskrtlecek yzeylerin hazrlanmas Pskrtlecek tabakann esas metal zerinde iyi bir ekilde tutunabilmesi iin, esas metalin yzeyinin uygun ekilde hazrlanmas gerekir. Bilhassa pskrtlen tabakann kalnl arttka; snn

189

tesiri ile meydana gelen kendini ekme gerilmeleri, tabakann yzeyde tutunma mukavemetini azaltr ve atlama ile tabakann kalkmas tehlikesi ortaya kar. Yzeylerin pskrtmeye hazrlanmasndan sonra; ya, su veya dier kirletici maddelerle temas etmemesi gerekir. Hazrlanan yzeylere, 4 saat ierisinde pskrtme yaplmaldr. Kuru ve rutubetsiz havalarda bu sre, daha da uzun olabilir. Yzeylerin pskrtmeye hazrlanmasnda; kum pskrtme veya mekanik olarak hazrlama metotlar tatbik edilir. 5.1. - Kum pskrterek yzey hazrlama Kum pskrtmede pskrtlecek malzeme olarak silis kumu veya elik kumu kullanlr. Byk yzeylerin hazrlanmasnda, tane bykl 0,5 il 2,0 mm arasnda olan silis kumlan basnl hava ile yzeylere pskrtlr. Kum taneleri keskin keli olmal ve yzeylere 60olik a ile pskrtlmelidir. Kum pskrtldkten sonra; kumun yzeye brakt tozlarn temizlenmesi iin, yzeylere kuru hava pskrtlmelidir. 5.2. - Mekanik olarak yzey hazrlama

Mekanik olarak yzeylerin hazrlanmas denilince; yzeylerde pskrtlen paracklarn kolayca tutunmalarn temin edecek, eitli ekillerin meydana getirilmesi anlalr. Bu ekiller temel olarak aadaki gibi gruplandrlabilir: a-) Vida ama (ekil XVI.9) b-) Testere dii vida ama (ekil XVI.10) c-) Karlkl ynlerde testere dii vida ama (ekil XVI.11) d-) Basit krlang kuyruu yark ama (ekil XVI. 12) e-) eitli profilde yarklar ama Vida ama ilemi; parann byk ksmlarnda daha kaba, ince ksmlarnda daha kk vidalarn almas eklinde uygulanr. Yksek zorlamaya maruz kalan paralara (silindir gmlekleri, yataklar ve milleri gibi), karlkl ynlerde testere vida alr. Byk, uzun ve geni paralara; basit krlang kuyruu yarklar alr.

ekil XVI. 11.- Karlkl ynlerde vida dii aarak yzeylerin hazrlanmas. Oklar pskrtme gstermektedir demetinin ynn

190

ekil XVI. 9. - Vida ama.

Sekil XVI.10- Testere dii vida ama

ekil XVI.12.- Basit krlang kuyruu aarak yzey hazrlama, (b) genilii, en az 2. t kadar olmal ve mmkn olduu kadar 1,5 mm' yi amamaldr.

5.3. - Yzey hazrlamann zel uygulamalar a-) Pskrtme tabakasnn sonradan ilenmesi durumunda, esas metal ile pskrtme tabakas arasndaki gei durumu: Bir milin doldurulmas halinde; esas metal ile pskrtme tabakas arasndaki gei, meyilli olmaldr (ekil XVI. 13).

ekil XVI. 13.- Bir milin doldurulmasnda, esas metal ile pskrtlen tabaka arasndaki gei durumu. ekil XVI. 14.- Millerin u ksmlarnn doldurulmas.

Bir milin u ksmnn psktme ile doldurulmas halinde; esas metal ile pskrtme tabakas arasndaki durum, ekil XVI.14'de grld gibi olmaldr. Millerin ularnn tamamnn doldurulmas durumunda tatbik edilecek yzey hazrlama, ekil XVI. 15'de olduu gibidir. Bir silindirin i ksmnn doldurulmas halinde, esas metal ile pskrtme tabakas arasndaki gei ve yzey hazrlama ekil XVI.16'da grld ekilde olmaldr.

191

ekil XVI. 15.- Millerin u ksmlarnn tamamen doldurulmas

ekil XVI.16.- Silindirlerin i ksmlarnn doldurulmas.

b-) Kama yuvas alm millerin pskrtme ile doldurulmas: Kama yuvalarnn mil ile pskrtlerek doldurulmas, sonradan frezelenmesi uygun deildir. nk frezeleme esnasnda pskrtme tabakas zedelenebilecei gibi, ilve iilik ve malzeme israfn gerektirir. Bunun iin; pskrtmeden nce kama yuvasna uygun tahta malzemeden bir kama hazrlanr ve yuvaya yerletirilir. Pskrtme, bundan sonra yaplr (ekil XVI.17).

ekil XVI. 17.- Kama yuval millerin doldurulmas. c-) Dkm hatalarnn pskrtlerek doldurulmas: Dkmden sonra meydana gelen boluklarn iine, doldurmadan evvel delik alr (ekil XVI.18). Boluklar ok sayda ve birbirlerine yakn ise, bunlar birletirilerek doldurma yaplr (ekil XVI.19).

ekil XVI 18. - Dkmdeki tek boluklarn doldurulmas.

192

ekil XVI. 19.- Dkmdeki yanyana boluklarn doldurulmas.

1- Boluklar 2- Boluklarn doldurulmas Dkm paralarda bulunan atlaklarn szdrmaz bir ekilde doldurulmas iin ekil XVI.20,21 ve 22'de grlen hazrlama biimleri uygulanr.

ekil XVI.20.- atlan bulunduu ksmn her iki tarafna yivler aarak pskrtme

ekil XVI. 21.- atlan bulunduu ksma bir krlang kuyruu oyuk aarak pskrtme

ekil XVI.22.- Kaln cidarl dkme paralarda, atlan her iki tarafna genie birer krlang kuyruu oyuk aarak pskrtme. 5.4.- Yzey hazrlama usullerinin kullanlma yerleri Yzey hazrlama usullerinin balca kullanma yerleri ve tatbik edilecekleri malzemenin cinsi, tablo

193

XVI.2'de verilmitir. Tablo XVI.2.-Yzey hazrlama usullerinin kullanlma yerleri.

6.- Literatr (1)-ANIK, Selhaddin "Alevle pskrtme tekniinin teorisi, donanm ve pskrtme artlar" O. Kaynak Teknii, K.T.5, 1968 (2) - ANIK, Selhaddin "Arkl pskrtme usul" O. Kaynak Teknii, K:T.4, 1967 (3) - ANIK, Selhaddin "Pskrtlecek yzeylerin hazrlanmas" O. Kaynak Teknii K.T.6, 1968 (4) - SCHOOP, M.U. - DAESCHLE, C.H. "Handbuch der Metallspritztechnik" Verlag Roscher Cie, Zrich, 1935 (5) - ANIK, Selhaddin "Gespritzte Metallbeschichtungen" Technische Rundschau (Bern), Nr. 26, 1978

194

XVII. BLM METAL YAPITIRMA TEKN

1.- Giri Metal yaptrma balants, iki metalik parann, yaptrma grevini yapan ve genellikle sentetik esasl bir yaptrc yardmyla zlemeyecek ekilde birletirilmesiyle salanr. Yaptrc, kimyasal reaksiyonlar sonucu markomolekllerin oluumu ile sertleir ve gerek kendi i mukavemeti gerekse para yzeylerine yapmas sonucu (adhezyon ve kohezyon kuvvetleri) d kuvvetlerin karlanmasn salar. Kat, odun, deri, ksele, lastik ve seramik gibi malzemeler ok eski zamanlardan beri yaptrma yoluyla birletirilmektedir. Metal yaptrma ise, kinci Dnya Sava sralarnda Amerika Birleik Devletlerinde uak yapmnda kullanlmak zere gelitirilmitir. Alminyum ve alamlar gibi baz metal ve alamlarda, dier birletirme ekillerinin uygulanmasnda ekilen glkler ve baz mukavemet yetersizlikleri yaptrma balantlarnn tercih nedeni olmutur. rnein, uak gvdesinin yapmnda perin ve kaynak yntemleri yeterli statik mukavemete sahiptirler; ancak dinamik mukavemeti yeterli deildir. Yaptrma balantlar, balant blgesinde dzgn gerilme salayarak, srekli mukavemeti arttrmakla ve ayrca ktle ekonomisi de salamaktadr. Metal yaptrma teknii; zellikle hafif metal konstrksiyonlar, sac levhalarn takviyesi, boru, mil ve gbekli balantlarn salanmasnda kullanlmaktadr. yi izolasyon zellikleri dolaysyle de elektroteknik endstrisinde kullanlmalar yaygnlamtr. Hassas cihaz teknii ve optik aletlerin retimi de metal yaptrmann arlk kazand uygulama alanlardr. Farkl malzemeleri rnein, metal-organik malzeme iftini uygun bir yaptrc ile en iyi bir ekilde birletirmek mmkndr. Buna pratik bir rnek olarak fren balatalarnn fren pabularna tespiti gsterilebilir. Ayrca kaynak, perin ve civata ile yaptrma kombine edildiinde, szdrmaz ve korozyon tehlikesi olmayan, mukavemet zellikleri iyiletirilmi balantlar elde edilir. zellikle otomotiv endstrisinde yaptrma-nokta kayna kombinezonu byk bir nem tar. 2.- Yaptrma balantlarnn dier zlemeyen balantlarla karlatrlmas 2.1.- Perin balantlar Perin balantlarnda gerilme yayl dzgn deildir. Perin delikleri kesiti kltr; ayrca entik etkisi nedeniyle deliklerin kenarlarnda kritik gerilme ular oluur. Bindirme perin balantlarnda kuvvet tam ortadan etkilenmedii iin, ilave olarak bir eilme momenti de ortaya kabilir.

195

ekil XVII. 1.- Bir perin balantsndaki gerilme dal. Bu nedenle konstrktr ana malzeme mukavemetinde % 15 il 35'lik bir azalma kabul ile daha ar bir kostrksiyon yapmak zorunda kalr. Perin balantlarnda srekli mukavemet deerleri dktr. Ayrca farkl malzemelerin birletirilmesinde korozyon problemi ve sl genleme farklar ortaya kar. Uak yapmnda da perin balarnn tekilindeki zorluklar nedeniyle istenilen yzey kalitesi salanamaz. 22.- Kaynak balantlar Kaynak yoluyla paralara uygun bir yerletirme ve ekillendirme vererek, malzemeden en iyi bir tarzda istifade edip, iyi bir birletirme yapmak mmkndr. Ancak kaynak ilemi esnasnda, malzemenin ergimesi ve daha sonraki souma artlar, malzemenin iyapsndaki deimeler, i gerilmelere ve dzgn olmayan gerilme dalmlarna yol aar. Dolaysyla de mukavemet deerlerinde bir azalma sz konusu olur. Farkl malzemelerin birbiriyle kaynak edilmesi de birok sorunlar dourur.

ekil XVII.2.- Bir kaynak balantsnda gerilme dal A: ITAB, Burada kristal yap deimitir. 2.3.- Lehim balantlar Lehimleme ile farkl malzemeleri birletirmek mmkndr. Ayrca kaynak ilemindeki kadar byk termik zorlamalara rastlanmaz. Lehimleme scakl birletirilen malzemenin ergime derecesinden daha dktr. Bununla birlikte sert lehimlemede de i yap deimeleri ortaya kabilir. Lehimlemede dekapan kullanld iin yzeyler iyi temizlenmezse korozyon tehlikesi doar. Hafif metallerin lehimlenmesi de olduka problemlidir. 2.4.- Yaptrma balantlar Metal yaptrma balantlarnda dier balantlar iin anlan sakncalarn birou grlmez. Ancak yaptrma balantlar, dier balantlarn yerini alan bir balant deil, onlar tamamlayan ve onlarn

196

uyguland hallerde etkili olan bir yntemdir. Yaptrma balantlarda, byk bir termik ve mekanik zorlama olmadan balantnn yaplabilmesi, dier yntemlere nazaran nemli bir avantajdr. Bylece birletirilecek paralarn zellikleri deimez. Scak perinleme ve kaynak balantlarnda olduu gibi; i gerilmeler yoktur. ekil XVII.3'de grld zere, yk ynndeki gerilme dalm ile yke dik yndeki gerilme dalm farkldr.

ekil XVII. 3.- Bir yaptrma balantsnda gerilme dalm. Saclarn deformasyonu ve Kuvvetin dourduu momentten tr, u ksmlarda gerilmeler daha byktr ve dolaysyla da kritiktir. Bu da, saclarn kenar ksmlarda inceltilmesiyle dengelenebilir. Yaptrcnn mukavemetinin dk olmas, byk yaptrma yzeyi gerektirir. Bu yzeyin bykl perin balantlarnda ki yzeylere yakndr. Yaptrma balantlarnn yk tama kabiliyeti; sac kalnlklar ile snrldr. Yaptrma yntemi kimyasal etkilere kar hassas olduundan her trl iletme artnda uygulanamaz. Kuvvet tama bakmndan kesinlikle dier yntemlerle mukayese edilemez. Ayrca yaptrma iin kullanlan zel cihazlar ve s donanmlar maliyeti nemli derecede etkilemektedir. 3.- Metal yaptrmann kullanma snrlar Dier balant yntemlerini tamamlayc ve zelliklerini iyiletirici olmak zere metal yaptrma balantlar aadaki amalar iin kullanlr ve bilhassa ince sac konstrksiyonlar iin uygundur. a-) Szdrmaz bir birletirme salamak, b-) Maksada uygun olmayan dier balantlarn yerini almak, c-) Tamamen yeni konstrksiyonlar yapabilmek. Yaptrma farkl malzemelerin, zellikle metal ve metal olmayan malzemelerin birletirilmesinde geni lde kullanlmaktadr. Termik ve mekanik zorlamalara kar hassas olan malzemeler (slah edilmi ve sertletirilmi elikler ve hafif metaller gibi) yaptrma yolu ile iyi bir ekilde birletirilebilirler. Yaptrma ilemi; seri imalat iin daha uygundur. Seri imalatta byk avantajlar salanmaktadr. 4.- Yaptrmann esaslar Yaptrma olayna etki eden faktrler, bugn dahi tm ayrntlaryla aklk kazanmamtr. Buna

197

ramen, bu konuda olduka salkl yaklamlar mevcuttur. 4.1.- Adhezyona yol aan kuvvetler Yaplan mukavemet deneyleri sonunda, yaptrma balantsnn kopmasnda, ayrlmann yaptrcnn iinde olutuu, metal yaptrmasnn yzeyinde ak bir krlmann olmad grlmtr. Bylece adhezyon olaynn daha arlk kazand sylenebilir. Adhez-yon olay mekanik adhezyon ve spesifik adhezyon olmak zere iki aamada yorumlanabilir. Mekanik adhezyon, kat yaptrc tabakann, kat metal yzeylerinin derinliklerine ve gzeneklerine nfuz ederek mekanik bir tutunma salanmasna denir. Bu tr balant, gzenekli maddelerin birletirilmesinde sz konusudur. Yaptrc-metal bann yaptrc-yaptrc i bandan daha kuvvetli olabilmesi spesifik adhezyon kavram ile aklanabilir. Burada fiziksel kuvvetler (molekller) ksmende kimyasal yzey balar (kemisorpsiyon) rol oynamaktadr. Kemisorpsiyon, katlarn temasta olduklar sv veya gaz molekllerini kendilerine doru ekerek yzey enejilerini kimyasal yolda azaltmalardr. Ancak kemisorpsiyonun yaptrma balantlarndaki rol zerinde aratrclar henz birlik salayamamlardr. Dolaysyla yaptrma olay daha ziyade molekler kuvvetle aklanmaktadr. Iyi bir yaptrma balantsnn ekme-makaslama deneyinde kohezyonlu kopmaya uramas istenir; yani yaptrc kendi ierisinden kopmaldr. Bylece daha iyi mukavemet deerleri, daha stn zellikli yaptrclarla salanabilir. Yaptrc, ekme-makaslama deneyinde i parasndan ayrlrsa adhezyonlu kopma sz konusudur. Bu halde yanl veya yetersiz bir yzey ilemi, yetersiz yaptrma yzeyi; dzgn olmayan zorlama etkileri hatra gelir ve yaptrma deerleri istenilen dzeyin altnda kalr. 4 2.- Yzey przllnn etkisi Yzey przlerinin form ve bykl, yaptrma asndan nemlidir. Kat bir malzemede tr yzey mevcuttur, a-) Geometrik yzey : En ile boyun arpmdr, b-) Gerek yzey : Yzey przll ile snrldr, c-) Effektif yzey : Yaptrc ile rlm yzey. Yzey przlendirme yolu ile effektif yzey bytlebilir. Ancak ok byk bir prz derinlii; vizkoz yaptrcnn tm boluklar doldurmasn nler (ekil XVII. 4). Iyi bir yzey ilemi sonunda ekil XVII.5'deki gibi bir yzey przll salanr. ekil XVII.4'de effektif yzey, gerek yzeyden kktr. ekil XVII.5'de ise, yumuak meyilli; az girintili kntl bir yz sz konusudur ve effektif yzey, gerek yzeye eittir.

198

ekil XVII.4.- ok derin przl yzeyde, yaptrcnn yzeyin derinliklerine nfuz edememesi.

ekil XVII.5.- Dalama ilemi ile iyiletirilmi bir yzey (alminyum ve alamlar iin) Yaptrma balantsnn kalitesi asndan 3 il 10 mikron prz derinlikleri nerilmektedir. Yaptrcnn tm boluklar kaplamas ve tutunmas asndan prz formu da nem tar (ekil XVII.6). En ok karlalan ve yapma asndan en uygun prz formu prizmatik przdr. Yzeyi kirlerden ve pisliklerden arndrma ve uygun ekilde przlendirme, iyi bir yapma mukavemeti iin gereklidir. Bunun iinde birletirilecek paralara yzey n ilemi uygulanr.

ekil XV7/.6.- Yzey prz formlar a)ve b)konik, c) silindirik, d)prizmatik, e) kresel

4.3.- Yaptrmaya etki eden dier faktrler Yaptrmaya etki eden dier faktrleri yle sralayabiliriz: a-) Adsorbe tabakalar b-) Yaptrcnn polaritesi

199

c) Yaptrcdaki balayc elemannn bzlmesi d-) Yaptrcnn balayc elemannn plastik davranlar e-) Sertleen yaptrc tabakasnn davranlar 5.- Yaptrc eitleri ve zellikleri Yaptrclarn esasn genel olarak suni reineler oluturur. Bunlarn ierisinde en fazla kullanlanlar fenol, epoksit ve akril reineleridir. Bunlar ticarette zel isimlerle tannmaktadr. Tablo XVII.1'de baz nemli yaptrclar ve Tablo XVII.2'de de bunlarn zellikleri verilmitir.

Tablo XVII. 1.- Baz nemli yaptrclar

200

Tablo XVII. 2.- Baz yaptrclarn yapsal ve mukavemet zellikleri.

Yaptrclar pasta, toz, sv veya kat halde bulunur. Yaptrclar genellikle iki bileenden oluur. Bunlardan biri esas yapmay salayan balayc eleman (reine) dieri ise sertletiricidir. Yapma, normal oda scaklnda veya yksek scaklklarda olabilir. Reinenin sertlemesi srasnda paralarn birbirine bastrlmas da gereklidir. Bu zelliklere gre yaptrclar yle gruplandrmak mmkndr: a-) Oda scaklnda sertleen yaptrclar (souk yaptrclar) b-) Oda scaklnda veya yksek scaklklarda bir basn etkisi gerektirmeden sertleen yaptrclar. Bu iki gruba giren yaptrclar genellikle iki bileenli olup, yaptrma ileminden hemen nce kartrlr. c-) 200 C'nin stnde sertleen yaptrclar (scak yaptrclar olup, bastrma kuvveti gereklidir. Bu gruplardan bir yaptrc seimi iin, kullanma amac ve yerinin gz nnde bulundurulmas gerekir. rnein, yaptrlacak paralarn malzemesi, ekli ve boyutlar, zorlama tr (dinamik, statik) gerilme cinsi (kesme, basma, ekme, syrma), kullanma scakl ve kimyasal etkilere maruz kalp kalmad gibi. Baz hallerde, zellikle yaptrma balantsnn dier bir balant tryle kombine edilmesi durumunda, zel yaptrclarn gelitirilmesi gerekir. 6.- Yaptrma balantlarnn mukavemetine etki eden faktrler 6.1.- Yzey n ileminin etkisi Adhezyonun, yani metal ile yaptrc arasndaki molekler kuvvetlerin etkili olabilmesi iin yzeyin temiz, kir, ya, oksit tabakas gibi yabanc maddelerden arnm olmas gerekir. Bu tabakalar uygun bir yntemle temizlenmelidir. Buna ramen ok kere tamamen temiz bir yzey elde etmek pratik olarak imknszdr. Yzey n ilemi, effektif malzeme yzeyinin bytlmesini de hedef alr. Dolaysyla her yzey n ilemi, przlendirme, ilevini de ierir. Uygun bir przlendirme, her zaman yaptrma mukavemetini ykselten bir etki yapar. 6.2.- I paralarnn mukavemete etkisi

201

I paralarnn yani yaptrlacak malzemenin mukavemeti de, yaptrma balantsnn mukavemetini etkileyen bir husustur. Bir malzemenin (metalin) mukavemeti ykseldike, genlemesi azalr. Zorlamaya maruz ve byk genlemeye sahip malzemelerde, i parasnn deformasyonu, tutunma mukavemetini aan gerilmelere ve dolaysyla daha kk genlemeye sahip malzemeler nazaran daha abuk bir ayrlmaya yol aar. Genel olarak yaptrc mukavemeti ile i paras mukavemetinin birbirine ok yakn olmas en uygun zmdr. 6.3.- Yaptrcnn etkileri Yaptrcnn sertlemesi srasnda bzlmeler oluur. Eer bu bzlmeler ok bykse, d yklerin karlanmasn nleyecek oranda i gerilmelere yol aabilir. Bu adan dk bzlme gsteren yaptrclar metal yaptrma iin tercih edilirler. Epoksit buna bir rnektir. Bunun yannda yaptrc tipinin yani sertletirici, ivmelendirici ve katalizatrlerin yapma mukavemetine etkisi ok byktr. Scak sertleen yaptrclar, ayn bazla souk sertleen yaptrclara nazaran daha iyi mukavemet deerleri gsterir. Ayrca yaptrc bileenlerinin oran da nemlidir. 6.4. - Sertleme artlarnn ektileri Sertleme ileminde scaklk, zaman ve baz hallerde de basn etkilidir. Sertleme artlar genellikle yaptrc imalats tarafndan verilir. Bunlara uyulmamas halinde yaptrcnn, dolaysyla yaptrma balantsnn zellikleri ktleir. En dk sertleme scakl seilirse, sertleme sresinin uzun tutulmas gerekir. Buna karn yksek sertleme scaklklar, ok ksa sertleme srelerine yol aar. 6.5.- Balant formunun etkisi Balant formu da tm mukavemete nemli lde etki eder. Syrlma, kesme, ekme tr zorlamalarda en iyi mukavemet deerlerini vermesine mukabil, pratikte hazrlama ve uygulama kolaylklar asndan basit bindirmeli balantlar, en uygun balant formunu oluturur. 6.6.- Bindirme uzunluunun mukavemete etkisi Bir yaptrma balantsnda, artan bindirme uzunluu ile tanabilir yk artar. Ancak bu artma lineer deildir. 6.7.- Yaptrma balantsna etki eden zorlama trnn etkisi Yaptrma balantlarnn, d yklere kar gsterdii mukavemet deerleri, eitli zorlama trlerinde yksek mukavemetten alak mukavemete doru olmak zere srasyla yle bir durumdadr: ekme (basma), kesme, eilme, darbeli zorlama, syrlma. 6.8.- Dier faktrler letme scakl, yaptrcnn kuluka sresi (bileenlerin kartrlmasndan sertlemenin balangcna kadar geen sre), sertleme sresi, hava scakl ve nemi, yaptrcnn iyi saklanmas ve depolama artlar yaptrma mukavemetini etkileyen faktrleri oluturur. Bal hava neminin % 65 dolaynda ve hava (ortam) scaklnn da 20 C civarnda olmas, yaptrma balantsnn mukavemeti asndan en uygun ortam artlardr. Oda scaklnda sertleen

202

yaptrclar iin hava scakl bilhassa nemlidir. ok dk scaklklar sertlemeyi glendirir. Yksek scaklklar ise kuluka sresini ok azaltr. ok yksek orandaki nemli hava, yaptrma bileenlerine olumsuz etki eder. Yaptrcnn uygun artlarda saklanmas ve uygun depolama sresi ierisinde kullanlmas gerekir. 7. Metal yaptrmann teknolojisi Bu ksmda metal yaptrma teknolojisinin pratikteki uygulamasna temas edilecektir. 7.1.- paralarnn hazrlanmas Yaptrma tabakasnn yk tama kabiliyeti, yaptrc tabaka kalnlnn 0,1 il 0.2 mm arasnda olmas halinde en yksek deere erimektedir. Homojen olarak dalm ince bir yaptrc tabakas elde edebilmek iin, yaptrlacak paralarn birbirine tam uymas ve dz olmalar gerekir. Byk boyutlu paralarda ok defa bir dzeltme ilemine ihtiya vardr. Bu tr paralardaki i gerilmeler, yaptrma ilemi iin uygun deildir. gerilmeler sonucu yaptrc tabaka hemen veya bir d kuvvet etkisi ile dahi zlr. Bunun iin yaptrlacak paralarn dzgn, yaptrma yzeyinin birbirine uygun ve i gerilmelerden arnm olmas istenir. Birbirine geen paralardan rnein boru ve geme balantlarda 0,1 il 0,3 mm mertebesinde bir boluk braklmal ve gerekli hallerde bir fatura taklmaldr. 7.2.- Yzey n ilemleri yi bir yapma mukavemeti iin, en nemli unsurlardan birinin, yzeyi kir, ya ve oksit gibi pisliklerden arndrmak ve uygun bir przlendirme salamak olduuna daha nce temas edilmi idi. Bunun iin de mekanik, kimyasal veya ksmen mekanik ksmen de kimyasal yzey n ilemi uygulamak gerekir. Yaptrma yzeylerinin yaszlatrlmas birok hallerde yeterlidir. Ancak yzeyde oksit tabakas varsa, bunun da temizlenmesi arttr. Ayrca yzey galvanize edilmi veya kadmiyum kaplanm boyanm veya haklanmsa bu tabakalarn da temizlenmesi gerekir. Yzey n ilemi srasyla u aamalardan oluur: a-) Yan giderilmesi b-) Yzeyin przlendirilmesi (Aktivasyon) c-) Yzeyin ykanmas d-) Yzeyin kurutulmas Ya giderici olarak en ok aseton, benzin, benzol, mazot, trikloretilen, perkloretilen, alkali temizleyicilerin sudaki eriyikleri kullanlr. Ya ve dier pisliklerin alnmas iin, yzeyler nce kaba olarak temizlenmeli ve daha sonra ayr bir kapta ikinci bir defa ykanmaldr. Yzeylerin przlendirilmesi zmparalama veya kum pskrtme yoluyla yaplabilir. O veya 20 veya biraz daha ince zmpara kad kullanlmak ve yzey, zmpara izleri eitli ynlerde olacak ekilde hazrlanmaldr. Tekrar yaptrlmaldr. Yzeylerin yaszlatrlmasndan sonra paralar genellikle souk su ile iyice alkalanarak ykanr kirlenmesine meydan vermemek iin przlendirilen yzeyler hemen

203

ve artklar giderilir; daha sonra eitli kimyasal maddelerle ikinci bir ileme tabi tutulur. Bylece yzeylerde herhangi bir temizleyici madde art da kalmam olur. Bu ekilde hazrlanan yzeyler temiz bir yerde genellikle scak hava ile kurutulur. Bundan sonra da yaptrma ilemine geilir. Temizlenen ve kurutulan paralar uzun sre zellikle rutubetli yerlerde braklmamaldr. Aksi takdirde oluan oksitler, balant mukavemetine byk lde olumsuz etki yapar. 7.3.- Yaptrclarn hazrlanmas ve uygulanmas Yaptrclar hazrlama scaklklarna gre souk yaptrclar (souk uygulama, soukta veya scakta sertleebilir) ve scak yaptrclar (scak uygulama, soukta veya scakta sertleebilir) olmak zere iki gruba ayrlr. Pratikte, souk yaptrclarda sonradan 100 C'ye kadar sertleme scakl uygulamas tavsiye edilir. Scak yaptrclarn sertlemesi yksek scaklklarda meydana gelir. Bu scaklk baz hallerde 200 oC'nin zerine kabilir. Souk yaptrclar sv veya pasta formundadr; scak yaptrclar ise, ksmen folyo, toz gibi kat formda bulunurlar. Yaptrclar genellikle birok bileenlerden oluur. Birok hallerde depolama sresi gznne alnarak bu bileenleri kartrma ilemi bizzat yaptrmay uygulayan kimse tarafndan yaplr. Bu husus zellikle souk yaptrclarda nemlidir. nk bunlarda kuluka sresi olduka ksadr ve kartrma ilemi yaptrcnn uygulanmasndan hemen nce yaplmaldr. Scak yaptrclarn bazlarnda ise, aylarca srebilen kuluka srelerine rastlanr. 7.4.- Paralarn balanmas Yaptrcnn uygulanmasndan sonra sra yaptrlan paralarn sktrlmasna gelir. Burada uygulanan basn olduka dktr ve dzgn kalnlkta bir yaptrma tabakas amalanr. Ayrca yaptrma basncnn yayl bir yk halinde uygulanmas gerekir. 8.- Metal yaptrma konstrksiyonlarda dikkat edilecek hususlar Metal yaptrma balantlarnda dikkat edilecek konstrktif esaslar yle sralayabiliriz: a-) Yaptrma balantlar daima byk uygulama yzeyi gerektirir. b-) Yaptrma balantlar, esas metalin akma snr gznnde bulundurularak hesaplanmaldr. c-) Yaptrma balantlar mmkn olduu kadar kayma (kesme) gerilmelerine maruz kalacak tarzda ekillendirilmelidir. ekme zorlamalar bu balant tr iin uygun deildir. Eilme ve zellikle syrlma zorlamalarndan kanlmaldr. d-) Yaptrma balantlarnn dinamik mukavemeti zel balant formlar ile veya kombine balantlarda kullanlarak nemli lde ykseltilmelidir. e-) Yaptrlan paralar yksek bir rijiditeye sahip olmaldr. f-) Yaptrma balantlar farkl metallerin birletirilmesinde zellikle metal ile metal olmayan malzeme birletirmelerinde ok uygundur. g-) Yaptrc kalnl yaklak olarak 0,1 mm olmaldr. Yaptrcya dolgu maddesi ilvesi yaptrc zelliklerini deitirir.

204

h-) Yaptrma balantlar szdrmazlk ve izolasyon zelliklerine sahiptir. i-) Yerinde kullanlan yaptrma konstrksiyonlar maliyetten nemli lde ekonomi salar.

ekil XVII. 7.- eitli yaptrma balantlar

205

9,-Literatr (1)-Dietz,A.G.H. "Engineering Laminates" Wiley, New York, 1949 (2) - Schirman, A.

"Das Einmaleins der Klebetechnik" Polygraph-Verlag, Frankfurt/Main, 1956 (3) - De Bruyne. N.A.

"The physics of adhesion" Materiaelenkennis 7(1947), Journal of Scientific Instrument24 (Feb. 1947), H.2, S.29/35 (4) - De Bruyne, NA and R. Hauvvnik "Adhesion and Adhesives" Elsevier-PubLAmsterdam, 1951 (5) - ANIK.S. - Dorn, L-Our, A. "Uam endstrisinde yaptrma teknii ve gelimesi" Segem, Say 10, Kasm 1987, S.24/30 (6) - ANIK, S. "Yaptrma ve nokta kaynann kombinasyonu" Mhendis ve Makina, Say

316, Mays 1986, S.24/30 (7) - Daniels, J.

"Design Implication of adhesive bonding in carbody construction" Int. J. Adhesion and Adhesives, Vol.4, January 1984, S.5/12 (8) - ANIK, S. - r, A.-Dikiciolu, A.

"Metal yaptrma ve kombine balantlar" Erciyes niversitesi II. Ulusal niversite Sanayi Ibirlii Sempozyumu, 23-25 Haziran 1988 (9) - ANIK, S. - Dorn L.

"Trageverhalten kombinierter Verbindung durch Puncktschvveissen und Kleben an hochfesten Staehlen unter statischer und dynamischer Belastung" Technische niversitaet Berlin und Technische Universitaet Istanbul 1986 (10) - ANIK, S. - apan, L-Our, A.

"Yaptrlan ve nokta kayna yaplan kombine balantlarn ekme-makaslama zorlamas altndaki davranlar" Uluda niversitesi Balkesir Mhendislik Fakltesi l. Balkesir Mhendislik Sempozyumu, 26-27 Nisan 1988, S.1/13 (11) - ANIK, S. -APAN, L-OUR, A.

"Yaptrlan ve nokta kayna yaplan kombine balantlarn eitti ortamlardaki statik davranlar" Uluda niversitesi Balkesir Mhendislik Fakltesi l. Balkesir Mhendislik Sempozyumu, 26-27 Nisan 1988, S. 314/331 (12) - ANIK, S. - APAN, L- R, A.

"Yaptrlan ve nokta kayna yaplan kombine balantlarn dinamik yk altndaki davranlar" 3. Ulusal Makina ve malt Kongresi, O.D.T.. Ankara, 21-23 Eyll 1988, S. 127/136

206

XVIII. BLM DER KAYNAK YNTEMLER

1.- Ultrasonik kaynak Ultrasonik kaynakta birletirilecek paralar, hareketli ultrasonik frekansla titreen sonotrot ile sabit duran bir altlk arasna konur ve az bir kuvvetle bastrlr, (ekil XVIII.1). Sonotrot tarafndan oluturulan ultrasonik titreimler, yzeye paralel olarak stteki paraya iletilir ve temas yzeylerinde yani alt ve st kaynak yerinde izafi bir harekete neden olur. Ultrasonik diki kaynanda bindirilen saclar dnen tekerlek eklindeki sonotrotlar tarafndan senkronize altran altlk makaralarna bastrlr. Tekerlek eklindeki sonotrotlarn levha titreimleri stteki i parasna iletilir.

ekil XVIII. 1.- Ultrasonik kaynan ematik olarak gsterilii. Kaynak yaplan metallerde yeterli bastrma kuvveti ve titreimi amplitt saladnda, i parasnn her iki deme (temas) yzeyindeki (kaynak yerindeki) przllklerin tepelerinde titreimler akmaya balar. Ayn zamanda yzeyde bulunan yzey tabakas (oksitler, pislikler, gazlar) kesme zorlamasyla yrtlarak kenarlara doru kayar. Bylece oluan srtnme ss, malzemenin kaynak blgesinde bir kuvaz-sv durumu hasl ederek, yeterli derecedeki yaklatrma sayesinde kaynak yaplan her iki blgede atomsal mertebede birletirme kuvvetleri etkili olur. ekil deitirme ve scaklk ykselmesiyle de rekristalizasyon balar. Bylece yeni oluan kristaller birinden (bir paradan) dierine geer. imdiye kadar bir erime ilemi gzlenmemitir. Zira oluan scaklk (eer mikroskopla grlen blgelerdeki ularda oluan scaklklar nazar dikkate alnmazsa) erime scaklnn 1/3' kadar daha aasndadr. Ultrasonik kaynak, bir pres (basn) kayna yntemidir. Ksmen veya tamamen mekanik hale sokulabilir. Kaynak ileminden sonra dikilerin tekrar ilenmesine gerek yoktur. Ultrasonik kaynak makinalar 2500 W gcne kadar ve 20 KHz alma frekansnda imal edilebilir. Mikrokaynak tekniinde kullanlanlar 100 il 600 W'dr. Makinalar, yksek frekans jeneratr, kaynak makinas ve uzaktan kumanda tertibatlarndan oluur. Ultrasonik kaynak yntemi; alminyum ve alamlar, bakr ve alamlar, plastik malzemeler, cam ve beton gibi malzemenin kaynanda kullanlmaktadr. Ayrca farkl malzemelerin birletirilmesinde baar ile tatbik edilebilmektedir. rnein alminyum ile seramik veya camn kayna gibi. Alt tabakann yani alttaki

207

parann kalnlnn bir snr yoktur. stteki parada ise, sonotrotlar tarafndan oluturulan titreimlerin, st paraya girileri srasnda snmlenmelerine dikkat edilmesi gerekir. 2 kW'lk makinalar ile kaynak edilecek maksimum st para kalnl alminyumda yaklak 2 mm nokta kayna iin ve 1 mm de diki kayna iindir. Dier taraftan ok ince teller ve foliler, rnein 0,005 mm kalnlnda birbirleri ile veya daha kaln paralar ile kaynak edilebilir. ok gevrek metallerde, i parasnn ierisinde kendiliinden yaylan titreimlerin, kaynak blgesine zarar vermesi tehlike oluturur. Bu olay uygun snmleme veya iki para arasna konan alminyum folilerle bir miktar nlenebilir. Diki kaynaklarnda, alminyumda szdrmaz dikiler salanabilir. 2.- Souk basn kayna Souk basn kayna oda scaklnda veya hafif scaklk uygulayarak basn altnda kat halde paralar birbirine birletirmektir. Paralarn en dk rekristalizasyon scakl, en yksek snr scaklk olarak alnr. Metallerin yzeyi evre koullarnda daima ya, oksit, slfr veya gaz gibi bir tabaka ile kaplandndan, bu tabakann kaynak ileminden nce temizlenmesi gerekir ve kaynak srasnda uygulanan basnla ekil deitirmelidir. Bylece u sonular salanr: - Ekseriya gevrek rt tabakas yrtlr. - temas ile kontakt noktalarnda serbest kalan blgelere evre atmosferinin gaz atomlar toplanmaz. - Serbest kalan yzeyler birbirine dediinde, atomlar aras balant kuvvetleri etkili olur ve bir balant oluur. - Kaynak iin gerekli temas yzeyleri formu eitli ekillerde oluturulabilir. Bunun iin eitli yntemler vardr: abBindirme souk basn kayna (bir veya ok kereli yma) Souk basn aln kayna, ekil XVIII.2. Akma preslerinde souk basn kayna (Akma presi kayna) ekil XVIII.3. ekme ilemi ile souk basn kayna, ekil XVIII.4.

c-Souk haddeleme ile kaplama def-

ekil XVIII.2.- Souk basn aln kayna

208

ekil XVIII. 3. - Akma presinde souk basn kayna.

ekil XVIII.4.- ekme ilemi ile souk basn kayna Bindirme kaynanda mekanik veya pnmatik olarak altrlan penseler kullanlr. Nokta kayna tek veya ift tarafl etki eden bask stampalar ile salanr. Kk kesitli aln kayna iin elle kullanlabilen zel aletler vardr. Byk kesitlerde souk basn kayna makinalar elverilidir ve ok vurulu makinalar tercih edilir. Temas yzeylerinin kaynak iin yeni bir kesitle hazrlanmas iin baz makinalar kesme takmlar ile tehiz edilmitir. Makinalar uygun balama elemanlarna sahip olduu takdirde, yuvarlak teller ve ince eritler, dier kesitlere kaynak edilebilir. Souk basn kayna temelde yeterli form verilebilen ve yzey tabakasnn snrlandrlm kaynak blgesi yrtlabilen btn malzemelere uygulanabilir. En uygun malzemeler anmaya uygun olanlardr. Demir d metallerde istenen souk basn kayna birletirmeleri salanmtr. rnein alminyum iletkenlerin bakr kontaklara birletirilmesi veya gm kontaktlarn bakrla kayna gibi souk basn kaynann esas tercih nedeni farkl malzemelerin birletirilmesidir. Burada erime noktalar ve alam nispetleri rol oynamaz. tektik, taneler aras fazlar ve dier ara tabakalar temas yzeylerinde olumaz. 3.- Patlamal kaynak Prensip bakmndan souk basn kaynana benzer. Her iki yntemde de dikey bir basn kuvveti, teetsel bir ykleme ile kombine ekilde etki eder. Bu yzeydeki oksit tabakasnn yrtlmasna ve yzeyin bymesine neden olur. Gerekli yksek basn, ilem gren paralardan patlayc madde ile ykl birinin patlamas ile dierine kar 2 il 25 olik bir a altnda ve 100 il 1000 m/sn hza kadar hzlandrlmas suretiyle ortaya kar. Bu srada arpma basnc 10 il 100 K bar'a kadar kar. ekil XVIII.5'de grld zere, hzlandrma yolu (mesafesi) iin nceden ayarlanm bir mesafe gereklidir. arpma yzeyinde metalde bir

209

plastik deformasyon hasl olur ve karlkl ylma ile dalgal bir birletirme yzeyi meydana gelir. Yzeydeki oksitler (oksit tabakas) birbirine arpan levhalarn arasndan jet hzyla dar frlar. Patlamal kaynak yntemi ile nokta ve izgisel ekilde birletirmeler elde edilebilecei gibi, geni levha yzeylerinin birbirleriyle birletirilmesi de salanr. Birletirilecek yzeylerin pisliklerden ari olmas ve metalik temiz bir yzeyin elde edilmesi kaynak iin ok nemlidir.

ekil XVIII.5.- Patlamal kaynan ematik olarak gsterilii. Temizlenen yzeyler birka mm gibi yeterli bir aralk braklarak kar karya (stste) getirilir. Aralklar dalgal metal eritler veya tellerle salanr. Bunlar sonra birlikte kaynak edilir. Birletirilecek tabakalann st yzeyine ince bir koruyucu plastik tabakas ve bunun zerine de patlayc madde yerletirilir. Patlayc tututurulunca yksek basn ve hzla (1200 ila 7000 m/sn) patlama olur ve stteki sac alttakine kaynak edilir Genel olarak % 5'den fazla uzayan (genleen) metal ve alamlar patlama kaynak yntem ile kaynak edilebilir. elik ve Alminyum, Titan, Tantal, Zirkonyum veya Bakr ve Alminyum gibi gevrek metalleraras bileikler oluturan malzemelerin kombinasyonunda da patlamal kaynak basan ile uygulanmaktadr. stteki patlayc ile ykl hzlandrlan parann kalnl 0,1 il 30 mm snrlan arasndadr. Fakat en uygun kalnlk 2 il 10 mm arasnda bulunur. Alttaki hareketsiz para iin bir snrlandrma yoktur. imdiye kadar kaynak yaplan en byk patlama alan 32 m2 ye kmtr. 4. - Difzyon kayna 4.1. -Giri Difzyon kayna, zellikle uzay ve nkleer enerji alannda geni apta kullanlan bir kaynak yntemidir. Prensibi ok eskiden beri bilinmesine ramen, uygulanmas ancak son yirmi be yl ierisinde olmutur. Difzyon kayna, birbirleri ile temasta olan yzeyler arasnda minimum makroskopik deformasyon ile belirli bir sre s ve basn uygulayarak kontroll difzyonla oluturulan kat hal (faz) kaynadr. Bu tanmdan grlecei zere, difzyon kaynann birinci aamas, birletirilecek paralarn

210

genelde bir vakum ortamnda stlmas ve basma kuvvetinin uygulanmasdr, ikinci aamada ise metal atomlarnn bir paradan dierine yaynmas ve kuvvetli bir ban olumasdr. Baz hallerde ince bir metal ara tabaka da kullanlmaktadr. Difzyon kaynanda ilemin dk scaklklarda yaplmas, birletirilecek paralardaki

deformasyonun ok azalmas ve ok deiik malzeme iftlerinin birletirilebilmesi (yani farkl metal ve alamlarn), donanmlarnn basitlii bu yntemin avantajlardr. lemin yava oluu, byk paralara uygulanmasnn zorluu ve tahribatsz kontrol olanann da snrl oluu dezavantajlarn tekil eder. 4.2.- Esas Souk basn kaynanda olduu gibi, difzyon kaynanda da ba oluumu iin birletirilecek yzeylerin birbirine temas arttr; yani birletirilecek paralarn yzeylerindeki mikroskobik kntlarn belirli blgelerde karlkl olarak birbirlerine temas etmeleri gerekir; ekil XVIII.6.a. Uygulanan d kuvvet ve scakln etkisiyle nce u noktalarda akma ve srnme oluur. Bu ilem yzeylerin harekete baladklar noktada oksit ve kir tabakasnn paralanmasyla balar, ekil XVIII.6.b. Birletirilecek paralarn yzeylerinin birbirine tamamen temas etmesi ile sonulanr.

ekil XVIII.6.- Difzyon kaynann esas, a-) Yzeylerin yalnz przl noktalarnda temas etmesi, b-) Deformasyon ve snr tabakann (snrn) oluumu, c-) Tane snrlarnn hareketi ve boluklarn yok oluu, d-) Hacimsel difzyon ve boluklarn yok oluu. Difzyon kaynanda ana parametreler zaman, scaklk ve basntr. Kaynak genellikle, dk basn, yksek scaklk ve dier kat faz kaynak yntemlerine gre daha uzun srede yaplr. Yntemi etkileyen bu esas deikenin yannda, birletirilecek paralarn yzey temizlii metalrjik etkenler ve bir ara tabakann kullanlmasnn da gz nnde tutulmas gereklidir. Birletirilecek yzeylerdeki btn pislikler, yalar ve oksitler, bir n hazrlk ileminden geirilerek temizlenmelidir. Yzeylerin snma esnasnda artan ortam artlarndan etkilenmemesi iin de vakumda soy gaz veya redkleyici bir ortamda allmaldr. Kaliteli bir yzeyin salanmas iin talama yaplabilir. ok hassas hazrlanm yzeyler de maliyeti arttrr. Birletirilecek paralardaki (metallerdeki) allotropik dnmlerin, beraberinde bir hacim deiiklii getirdii, bunun da l hassasiyetinin korunmas ve salam bir ba elde etmek iin unutulmamasnn gerektii bilinmelidir. Difzyon kaynann uygulanmasnda zellikle farkl metal veya alamlarn birletirilmelerinde

211

ekseriya bir ara tabaka kullanlr (ekil XVIII.7). Ara tabakalar kaynak alanndaki heterojenlii minimuma indirir ve birletirmenin oluumunun kolaylatrr (0.25 mm gibi). Ara tabakalar ince foliler eklinde olduu gibi, pskrtme veya elektrolitik kaplama eklinde de olabilir.

ekil XVIII. 7. - Difzyon kaynanda ara tabaka a-) Karlkl iki yzeyde b-) Yalnz bir yzeyde c-) Araya ayr bir tabaka koyma eklinde. Difzyon kaynanda scaklk, deformasyona, oksit znrlne, allotropik dnmlere, yeniden kristallemeye, difzyona ve ilemin ksa srede yaplmasna etkidiinden, en nemli parametredir. Ayn cins metallerin birletirilmesinde ilem scakl 0,7 T ergime olarak alnr (T ergime
O

K cinsinden metalin ergime scakl). Genelde ilem scakl (0,5 il 0,7). Tergime alnmaktadr. Difzyon kaynanda zaman baml bir ilem parametresidir. zellikle scaklkla ilikilidir. Birka

saniyeden birka saate kadar deiebilir. nc nemli deiken basntr. Belirli scaklk-zaman deerleri iin yksek basn iyi birletirmeler salar. ok yksek basn, fazla deformasyondan tr yzey bozulmalarna neden olur ve pahal donanmlara gerek duyulur. Tablo XVIII. 1 'de difzyon kaynandaki ilem parametreleri grlmektedir. Tablo XVIII. 1.- Metal iftlerinin difzyon kayna iin ilem parametreleri.

212

Bir difzyon kaynak donanm, birleme iin gerekli basn salayacak bir pres veya bask nitesi, ounlukla mekanik veya hidrolik bir pres, paralarn blgesel veya tamamen snmasn salayacak yksek frekansl indksiyon stma veya direkt diren stma nitesi, vakm veya koruyucu gaz ortam ve parann birleme ileminin gerekletirildii bir kaynak kamarasndan oluur (ekil XVIII.8). Difzyon kayna konstrktif olarak ekilde uygulanr (ekil XVIII.9). Aln, bindirme ve konik birletirmeler yaplabilir. Fakat paralar arasndaki farkl genlemeler sonucu oluan gerilmeler dolaysyla, alma basncnn iyi ayarlanmas gerekir.

ekil XVIII. 8. - Bir difzyon kaynak donanmnn ematik olarak gsterilii.

ekil XVIII.9.- Difzyon kaynanda birletirme ekilleri. a-) Konik yzeyler b-) Silindirik yzeyler c-) Dz yzeyler

213

5.- Dar aralk kayna 5.1. -Giri Dar aralk kaynandan, dar ve birbirlerine aa yukar paralel iki kenar arasndaki kaynak aznn kayna hatra gelir. Bylece kaynak metali sarfiyat (ilave metal rnein kaynak teli ve elektrot gibi), imalat sresi, enerji sarfiyat, kaynak distorsyonlar ve esas metalin sdan etkilenmesi asgariye iner. Dar aralk kayna zellikle son on yl ierisinde gelimi ve kullanlmaya balanmtr. Dar aralk kayna uygulamada bilhassa tozalt, TIG ve MAG kaynak yntemlerinde kullanlmaktadr. 5.2.- Tozalt dar aralk kayna Tozalt dar aralk kayna kaln kesitlerin birletirilmesi gayesiyle gelitirilmitir. Tozalt kaynann erime gc yksek olduundan, dar araln doldurulmasnda bu yntem baaryla kullanlmaktadr. Takriben 80 mm sac kalnlndan itibaren bir tabakada iki paso olmak zere iki paso olarak kaynak edilmektedir. Her tabakada pasonun bulunduu, 300 mm sac kalnlndan itibaren ekstrem para kalnlklarnda ise pasolu kaynak uygulanmaktadr. Bir tabakada tek pasonun bulunduu tek pasolu kaynak imdiye kadar uygulamada pek kullanlmamtr. Buna da sebep crufun kolayca temizlenememesidir. Japonlar, tek pasolu dar aralk kaynan uygulamaktadrlar. ekil XVIII.10'da farkl diki tipi ematik olarak grlmektedir. Tek pasolu sistemde azn her iki tarafnda da yeterli bir nfuziyet salanmas iin, telin azn tam eksenine isabet etmesi gerekir.

ekil. XVIII. 10 - Tozalt dar aralk kaynanda kullanlan az ekilleri rnein 5 mm apnda bir elektrot teli kullanldnda azn her iki tarafna olan mesafe 3,5 il 4,5 mm arasnda tutulmaldr. Az alar da takriben 1 il 2 dir. Uygun bir kaynak sonucu almak iin hassas ve kaynak donanmlar seilmelidir. ekil XVIII.11'de, pratikte kullanlan uygun kaynak donanmlarna ait farkl kaynak donanmlar ematik olarak verilmitir. Kaynak kafas, dar aralkta ekseriya yardmc bir tertibatla yanlara ve aa yukar hareket ettirilir. Tel-toz kombinezonunun seiminde aadaki kriterler gz nnde bulundurulmaldr: a) Crufu kolay kalkabilmelidir. b) Kaynak dikiinin kenarlarnda yanma oluklar (kertikleri) oluturmamaldr. c) Kaynak metali daima uygun kimyasal, metalrjik ve mekanikteknolojik zellikleri salayabilmelidir, d) Genel olarak aplar 3 il 5 mm olan massif teller kullanlr ve yksek derece bazik zelliklere sahip bir kaynak tozu tercih edilir. Bylece yksek derecede tok bir kaynak metali elde edilir.

214

ekil XVI11.11.- Farkl kaynak donanmlar a) Paralel ayarlanm tel hareket mekanizmas b) Ucu eik tarzda ayarlanan tel hareket mekanizmas c) Ucu eik ve dner olan tertibatla ayarlanan tel hareket mekanizmas Kaliteli bir tozalt dar aralk kayna iin, iyi bir pratik deneyim ve gerekli zel alet ve tertibatlara ihtiya vardr. Bylece iki yzeydeki birleme hatalar, cruf kalntlar, gzenekler ve arkn gereksiz olarak kenarlara arpmas nlenmi olur. Dar aralk tozalt kayna zellikle nkleer tesisler, kimyasal kablar, barajlar, makina inaat ve ak deniz tesisatlarnda baar ile kullanlmaktadr. Basnl reaktr kaplarnda 80 il 290 mm arasndaki sac kalnlklarnda uygun ve baarl sonular vermitir. Uygulanan azami sac kalnl 700 mm dir. Ekseriya slah edilmi ince taneli 20 Mn Mo Ni 5 5 (Malzeme No.1.6310) eliklerinde kullanlmaktadr. Tozalt dar aralk kayna, Yllardan beri kimya endstrisindeki yksek basnl kablarn, Hidrokrek tesislerin, amonyak sentez ve doalgaz kkrt giderme tesislerinin kaynanda kullanlmaktadr. Buralarda 230 mm kalnla kadar 10 Cr Mo 9 10 (Malzeme No.1.7380) tipi eliklerin kaynanda kullanlmtr. Tozalt dar aralk kaynann bir dier baarl uygulamas da nikel esasl Ni Cr 23 Cb 12 Mo (Malzeme No.2.4663) elik kaynadr. Scak atlama, bu balantlarn zel bir kriteridir. 1965 den beri dvme trbin kanatlarnn kayna, dar aralk tozalt kayna yntemi ile yaplmaktadr. Azami sac kalnl 250 mm ye kadar kmaktadr. Esas metal sya dayankl eliklerdir. Tozalt dar aralk kayna iki zamanl gemi diesel motorlarnn krank millerinin kaynanda da kullanlmaktadr. Birok hafif alaml eliklerde de 300 mm az derinliine kadar tozalt dar aralk kayna sz konusu olmaktadr. Tozalt dar aralk kayna halen gelime halindedir. zellikle ergime gc ve kaynak hznn ykseltilmesi bakmndan Tandem tozalt dar aralk kayna zerinde youn bir teknik ura verilmektedir. Dar aralk tozalt kaynanda uygun tozun gelitirilmesi, konkav diki grnnn salanmas, crufun kolay kalkmas ve atlaksz pasolarn elde edilmesi olduka nemli noktalardr. nce ift elektrodun (1,2 veya 1,6 mm apnda) kullanlmas ile dar aralk tozalt kaynanda erime gc ykseltilmektedir. nce apl elektrotlar daha ince kaynak kafalarnn adaptasyonunu

215

saladndan, aralklar daha da daraltabilmektedir. 5.3.- TIG/WIG-Dararalk kayna TIG-Dar aralk kayna (souk tel vererek), bilhassa nkleer enerji tesislerinde kullanlan borularn orbital kayna iin gelitirilmitir. Yksek kaliteli kaynak balantlar elde edilir. Mekanik orbital kaynaklarda, farkl pozisyonlardaki (yatay, dikey, tavan, dey gibi) birletirmeler, impulslu sistemlerde hibir problem yaratmadan kaynak edilmektedir. Az genilii takriben 8 mm ve kenar (az) as da en fazla 4dir. Tablo. XVIII.2'de konvensiyonel elektrik ark ve TIG kaynana ait avantajlar mukayeseli olarak verilmitir. Tablo XVIII.2.- Tek tarafl boru kaynanda konvensiyonel elektrik ark ve impulslu TIG kayna ile dar aralk TIG (impulslu) kaynann avantajlar

mpulslu (darbeli) dar aralk TIG kaynanda, diki hacminin salad ekonomi de, ekil XVIII.12'de grlmektedir. 15 mm kalnlktan itibaren, dar aralk TIG kayna, kaynak hacmi bakmndan olduka byk avantajlar salamaktadr.

216

ekil XVIII.12.- Konvensiyonel impulslu TIG kayna ile dar aralkl TIG kaynann, kaynak hacmi bakmndan salad avantaj (ekonomi)

5.4.- Gazalt (MIG/MAG) Dar Aralk Kayna Balangta, gzenek oluumu ve birleme hatalar nedeniyle gazalt dar aralk kayna uygulamada istenilen mertebede kullanlamad. Bugn, ok sayda gazalt dar aralk kayna gelitirilmi ve denenmitir. Son zamanlarda, zl elektrotlarla yaplan tandem yntemdeki gazalt dar aralk kayna olduka uygun sonular vermitir. ekil XVIII.13'de, bu yntem ematik olarak verilmitir. Burada gzenek oluumu bertaraf edilmitir.

ekil XVIII. 13.- Gazalt dar aralk kayna a- zl elektrotla tandem kaynak b- n ondlasyona tabi tutulmu elektrotla kaynak c- Akm kontaktr borusu ile hareketli elektrotla kaynak Gazalt dar aralk kaynanda zellikle, birleme hatalarnn ve porozite oluumunun azaltlmas ynnde allmaktadr. 200 mm kalnla kadar ve 10 il 12 mm az geniliindeki paralarn kaynanda yksek bir ekonomi salanmaktadr. Son zamanlarda 1,0 mm apndaki massif tel elektrotlarla, ift telli dar aralk kayna konusundaki almalar iyi sonulanmtr. Burada az aral 11 mm dir.

217

5.5.- Dar aralk kaynanda kaynak az Dar aralk kaynanda kullanlan az formlar, ekil XVIII.14'de mukayeseli olarak birarada verilmitir. ekilde (a) ile (f) kadar olanlar gazalt (MIG/MAG) kayna iin, (g) gazalt kaynanda yalnz korni pozisyonu ve (h) ile (i) tozalt kayna iindir.

ekil XVIII. 14.- Dar aralk kaynanda kullanlan kaynak az formlar a il f: MIG/MAG h : MIG/MAG (Korni pozisyonu) h ve i: Tozalt ekil XVIII.15'de de dar aralk kaynandaki zel az formlar grlmektedir. ekildeki (a) formunda, konvensiyonel tozalt kaynandaki diki kesiti 13650 mm2 olup, bu % 100 olarak kabul edilmitir, (b) tozalt kaynana aittir ve azlar paralel olduu zaman diki kesiti 6060 mm2 dir (% 44,4). Az as 1 olduunda diki kesiti 7000 mm2 olur (% 51,3). (c) de MAG kayna iindir ve azlar paralel olduu zaman diki kesiti 2440 mm2 (% 17,9) dir. Az as 1 olduunda da diki kesiti 3450 mm2 olur (% 25,3).

ekil XVIII. 15.- Dar aralk kaynanda kullanlan zel az formlar a- Konvensiyonel Tozalt kayna 13.650 mm2 % 100 b- Tozalt dar aralk kayna 1-paralel, 6060 mm2, % 51,3 c- MAG kayna 1-paralel, 2440 mm , %17,9 2-1 de, 3450 mm2, % 25,3
2

218

5.6.- eitli MAG-Dar aralk kaynak yntemleri ve torlar ekil XVIII.16'da uygulamada kullanlan nemli MAG-Dar aralk kaynak yntemleri grlmektedir. Bunlardan ark salnm eklinde hareket eden sistemler daha ok kullanlmaktadr. Bylece oluacak hatalar en aza indirilmektedir.

ekil XVIII. 16.- eitli MAG-Dar aralk kaynak yntemleri

ekil XVIII. 1 7.- MAG-Dar aralk kaynanda kullanlan adet kaynak torcu ekil XVIII.17'de de, eitli sac kalnlklar iin gelitirilen tip MAG-Dar aralk kayna, kaynak torlar verilmitir. Bunlardan birincisi (a), 70 mm kalnla (gaz sarfiyat 22 l/dak), ikincisi (b) 120 mm kalnla (gaz sarfiyat 20 l/dak) ve ncs de (c) 350 mm kalnla (gaz sarfiyat 40 l/dak) kadar

219

kullanlmaktadr. 5.- Literatr (1)- Ruge, J. "Handbuch der Schvveimmtechnik Band -II" Springer Verlag Berlin, 1980 (2) - ANIK, S. - KUNT, E."Ultrasonik Kaynak Teknii"

Demir ve elik Mecmuas, 1959, Say 5-6 (3) - Vitek, J. - MIKLANEK, L "Techologische Bedungungen fr die Oualtaetssteigerung beim Ultraschall schvveimmen von Metallen" Schvveimmtechnik (Berlin) 28 (1979) S.316-317 (4) - Cave, J.A. - WIlliams, J.D.

"The Mechanisms of Cold Premmure Welding by Rolling" J.Ynst. Met. 101 (1973), S.203-207 (5) - Heer, S.

"Teilautomatisches Kaltpress-Stumpfschvveissen" Schvveisstechnik (Berlin) 28(1978), S.443-445 (6) - Keller, K.

"Beitraege zum Exp!osivplatheren" Z.MetalIkunde 59 (1968) S.298-305, 383-389, 503-514. (7) - Prmmer, R.- Jaehn, F.

"Fofrtschritte beim explosiven Einschvveissen von Rohren in Rohrbden" Baender, Bleche, Rohre 17 (1976) S.415-418. (8) - Die Verfahren der Schvveisstechnik. Fachbuchreihe Schvveisstechnik Band 55 Deutscher Verband fr Schvveisstechnik, Dsseldorf 1974. (9) - ALTAN, E. - KARAHASANOLU, C.

"Yaynma Kayna" Mhendis ve Makina No.335, Aralk 1987. (10)-ANIK, S. "Dar Aralk Kayna" Meta 44 say 3 1991

220

XIX. BLM PLASTK MALZEMELERN BRLETRLMESNDE KULLANILAN KAYNAK YNTEMLER

1.- Plastik malzeme zelliklerinin metal malzemelerle karlatrlmas Plastik malzemelerin zelliklerini metallerinki ile karlatrrsak, aadaki byk farklar grlr: Metal atomlar tamamlanm bir elektron kabuuna (d kabuk) sahip olduklarndan, kimyasal maddelere kar dayankszdrlar. Plastik malzemeler ise kimyasal bileikler olarak molekler yapdadr ve moleklleri doymutur. Atomlar ise kimyasal balar ile soy gaz karakterine sahip olmulardr. Bu nedenle birok kimyasal maddelere kar dayankldrlar. Plastik malzemelerin deiik olan ba ve yap tr, fiziksel davranlarnn metalik malzemelere gre tamamen farkl olmas sonucunu dourur. Tablo XIX.1'de plastik malzemelerin deiik zellikleri verilmitir. Plastik malzeme moleklleri karbonun az miktarda metal olmayan malzemelerle yapt bileiklerdir. Bu maddeler genellikle oda scaklnda gaz halindedir. Propan C3H8 gibi tannm hidrokarbon bileikleri sabit byklkte olan molekllere sahiptir. Bunlarn tersine plastik malzemeler byk zincir veya a molekllerinden meydana gelirler. Farkl genileme ekillerine sahip olduklarndan sadece ortalama bir molekl ktlesi (molekl arl) belirlenebilir. Tablo XIX.2'de deiik molekl ekillerinin zellikleri verilmitir. Birok eitleri olan plastiin hangi gruptan olduunu anlamak ok kere zor bir i olur. Ayn plastik eitli biimlerde ekillendirilmi olabilir. Bir eit plastik, farkl ticari adlar alabilir. Bununla beraber, ok eitli ad ve ekilleri bulunan plastik, termik zellikleri bakmnda u iki gruptan biri iine girer. Termoplastikler ve Termosetler.

221

Tablo XIX. 1.- Plastik malzemelerin zellikleri.

Termoplastikler Termoplastik, stldnda yumuar ve soutulduunda da sertleir. Is veriliinin ne sreyle tekrar edildii nemli deildir. Istma ve soutma ilemini birka kez tekrarlayarak termoplastie yeniden eitli ekiller verilebilir. Termoplastik bu zellii bakmndan balmumuna benzer. Istldnda dklebilir, soutulduunda da kat hale gelir. Tekrar stldnda yine yumuar. Bu gruba giren nemli plastikler unlardr: Akrilikler, sellozikler, naylon, polistiren, polietilen, karbon florr ve viniller'dir. Termosetler Termosetler s verilmesiyle bir defa istenilen ekle sokulur ve bundan sonra tekrar stlp eritilerek ilk ekline dntrmek mmkn olmaz. Termosetlerin sertlemesi iin scakln ok fazla olmas gerekmez. Bu scaklk ekseriya 176 C nin az zerindedir. Termosetler sertletirildikten sonra tekrar stlsa da eski yumuak durumuna dnmez. Buradaki olay, yumurtann kaynatlmasna benzetilebilir.

222

Tablo XIX. 2.- Molekl eklinin tesiri.

Yumurta belirli bir sre kaynatlrsa, ii katlar ve bundan sonra kaynatmaya devam edilse de yumuayarak nceki sv haline dnmez. Bu grubun belli bal plastikleri fenolikler, aminler, poliesterler, epoksiler ve alkidler'dir. Plastik malzemeler yksek molekler bileiklerdir; polimerler olarak da adlandrlrlar. Zincir veya a eklindeki molekllerine makromolekller denir. Makromolekller monomer denilen tek molekllerden oluurlar. Makromolekller kimyasal reaksiyonlar sonucunda meydana gelirler. Tablo XIX.3'de metallerle plastik malzemelerin i yaplarnn karlatrlmas verilmitir.

223

Tablo XIX.3.- Metallerle plastik malzemelerin i yaplarnn karlatrlmas.

Tablo XIX.4.- Termoplastik malzemelere uygulanan basn kayna yntemleri.

2.- Termoplastik malzemelere uygulanan kaynak yntemleri Termoplastik malzemelere uygulanan basn kayna yntemleri tablo XIX.4'de toplu halde gsterilmitir. Bu yntemler daha sonra ekilleriyle birlikte daha detayl olarak dier tablolarda aklanmtr. 1- Scak eleman kayna Direkt scak eleman kayna

224

Scak eleman aln kayna Birletirilecek yzeyler kar karya getirilir ve aralarna konulan scak eleman ile kaynak scaklna kadar stlr, yzeyler birleme scaklna eritikten sonra scak eleman ekilerek uygulanan basma kuvveti ile (el veya mekanik olarak) birleme olur.

Kama eklindeki scak eleman ile i ke kayna Kama eklindeki bir scak eleman kaynak edilecek yzeylere gmlerek paray str ve daha sonra uygulanan bir basma ile ike dikii oluturulur.

Scak eleman ke kayna Parann birletirilecek yzeyleri scak elemanlarla stlr ve daha sonra el veya mekanik olarak uygulanan basn ile birletirme salanr.

225

Scak eleman yardmyla geme kayna Borunun girecei yzey zel bir scak eleman ile kaynak scaklna eristikten sonra scak eleman kartlr ve yerine boru geirilerek zel suretle uygulanan basn ile birleme salanr. Endirekt scak eleman kayna

Scak eleman-scak impuls kayna Scak elemanlar elektrikle stlr ve sonra uygulanan basn ile birletirme salanr. Scak elemana verilen elektrik akm kesildikten sonra basn uygulanr.

Scak eleman-scak temas kayna Scak eleman devaml surette stlr. El veya mekanik olarak salanan basn yalnz stma srasnda etkir.

226

Scak eleman-hareketli band kayna Paralar hareketli bandlar (transport bandlar) arasnda srekli olarak scak eleman tarafndan stlr ve daha sonra da basn uygulanarak birleme salanr. 2- Scak Gaz Kayna

flece hareket verilerek yaplan scak gaz kayna fle birletirilecek para yzeyi ile kaynak ilave malzemesi arasnda yelpazelendirme eklinde bir hareketle kaynak ssn salar. Burada basn kullanlan ilave malzeme ile salanr.

Scak gazla ekerek kaynak Kaynak ilave malzemesi kaynak cihaz ierisinden geerek snr ve kuvvet kaynak cihaz veya baka bir vasta ile salanr.

227

Scak gaz bindirme kayna Scak gaz, birletirilecek yzeylerin arasna uygulanr. Daha sonra salanan basn ile birleme salanr. Burada bir ilave malzeme kullanlmamaktadr.

Scak gaz ekstrzyon kayna lave malzeme bir ekstrder iinde scak gaz ile stlarak birletirme azna sevk edilir ve basn bir kaynak basks veya dier bir vasta ile salanr. Direk scak eleman kayna

a) Bobin eklindeki scak eleman ile kaynak Birletirilecek yzeyler bobin eklindeki bir scak eleman ile stlr. Daha sonra a'da olduu gibi malzemenin sl genlemesi ile veya b'de grld zere dtan uygulanan bir tertibatla basn oluturulur ve birleme salanr.

228

Scak kama kayna st ste gelen paralar arasnda bulunan bir scak kama ile yzeyler kaynak scaklna eritikten sonra uygulanan basn ile birleme salanr.

Scak eleman ile ayrarak kaynak st ste binmi iki para tel, band veya bak formundaki bir scak eleman ile hem kaynak edilmi hem de birbirinden ayrlm olur.

Srtnme Kayna Paralarn birletirme yzeyleri srtnme ile stlr ve daha sonra uygulanan basnla da ilave malzeme kullanlmadan birletirme salanr. Is a'da grld gibi bir yzeyin dier yzeye srtnmesi ile veya b'de olduu gibi araya bir srtnme elemannn konulmas ile elde edilir.

229

3. Inla ekstrzyon kayna lave kaynak malzemesi stlan bir scak kamaradan plastik bir halde nla stlm bulunan kaynak azna sevk edilir. Basn bir kaynak basks veya dier bir tertibatla salanr.

4. Ultrasonik kaynak Parann birletirilecek yzeyleri bir ilave malzeme kullanlmadan ultrason etkisi ile snr ve uygulanan basnla da kaynak gerekletirilir.

4.1. Direkt ultrasonik kaynak Bu yntemde kaynak edilecek yzey sonotrodun aln yzeyine yaklatrlr. Bylece sonotrod yzeyi ile kaynak yeri snr.

4.2. Endirekt ultrasonik kaynak Kaynak yeri sonotrodun aln yzeyinden uzakta bulunur. Dalga enerjisi para vastasyla kaynak

230

yerine iletilir. Burada sonotrod yzeyi ile kaynak yeri arasndaki ana malzeme snmaz.

5. Yksek frekans kayna Birletirilecek yzeyler bir yksek frekans membandan salanan yksek frekansla stlr ve sonra da basn uygulanarak kaynak yaplr. Burada ilave metal malzeme kullanlabilir veya kullanlmayabilir. 3.- Sonu Plastikler, endstri alannda aa, metal, seramik ve deri malzemelere nazaran en yeni olanlardr. Bununla beraber, ksa bir zamanda geni alanda kullanlmaya balanmtr. Bugn tketicilerce bilinen binlerce eya, sentetik malzemelerden yaplmaktadr. Endstride imal edilen plastik malzemelerin hzla gelimesinde ilk faktr scak gaz kaynann ok ynll olmutur. Bu kaynak ilemi, anma dayanm, hafiflik, dielektrik zellikler ve arzu edilen iyi darbe mukavemeti veren plastiklere ekonomik olarak uygulanmaya msaittir. Scak gaz kayna endstrideki byk miktarlardaki konstrksiyon donanmlarnn gerekletirilmesinde ve ufak paralarn imal edilmesinde kullanlr. lkemizde en yaygn kullanlan plastikler PVC ve polietilendir. Bu malzemelerin kaynak yntemleri de olduka yaygndr. Yksek frekans kayna defter kab, czdan, ayakkab imali, deniz yata ve oyuncaklar imalinde olduka uygulama alan bulmutur. Bu arada, scak eleman kaynann da memleketimizde geni apta bir kullanm alanna sahip olduunu belirtmekte fayda vardr. 4. Literatr (1)-NEUMANN, JA "Welding of plastics" 1959 (2)- Welding Handbook, Section three, American Weiding Society, 1965 (3)- Welding of Plastics in Japon, IIW Commission XVI, Document No. VI-131-69 (4)- Friction welding of Polyethylene, IIW-Document No. XVI-242 -1974 (5)- TRKOCAI, I. "Plastik malzemelerin kaynak yntemlerinin tantlmas" Mhendis ve Makina, Cilt 24, say 279, S.32-38. Temmuz - Aralk 1982 (6)- ANIK, Selhaddin - DKCOLU, A. - OUR, A.

231

"Plastik Malzemelerin Birletirilmesinde Kullanlan Kaynak Yntemleri" II. Ulusal Kaynak Sempozyumu Bildiri Kitab, stanbul 1989, S.8I-93

232

XX. BLM KAYNAKLI MALATIN (DZAYNIN) ESASLARI

Gnmzde kaynakl imalat yani dizayn, dier imalat yntemleri arasnda ok nemli bir yer igal etmektedir. Kaynak ileminin iyi yaplabilmesi kadar, yerinde ve aranan amalara uygun kullanlmas, hesaplanmas ve paralarn bu imal usulnn gerektirdii koullara gre ekillendirilmesi byk ehemmiyet ifade eder. Dkme paralara gre kaynakl kontrksiyonlarda malzeme uygun ekillendirilebildiinden daha hafif, fakat daha rijit imal edilebilme olanana sahiptir. Daha estetik ve daha amaca uygun dizaynlar gerekletirilir. Model masraf bulunmadndan, az sayda imalat yaplacak ise, maliyetten ve teslim sresinden byk ekonomi elde edilir. Iskarta para adedi ok daha azdr. Bir konstrktr, konstrksiyon projesi ile yapnn temel biimini belirler. Konstrktr bununla konstrksiyon iin amalanan gayenin yerine gelmesini stlenmi olur. Konstrksiyonda, zellikle kaynakl imalata ait bulunan bir konstrksiyonda; a)Mevcut zorlamalara uygun, b)Kaynak dikilerinin tahribatsz muayenesine uygun, c) Imalat yntemlerine uygun, d)Enaz distorsiyon oluturacak, e)Seilen malzemeye uygun, f) Tamir ve bakma uygun, g) Mekanizasyon ve otomatizasyona uygun, bir dizayn eklinin tercih edilmesi gereklidir. Btn bunlarn yannda projeyi yaparken konstrksiyonun ekonomik imalat da dnlmelidir. Kaynak teknii konstrksiyonda hibir imalat ynteminin salamad kadar serbestlik salar. Bu nedenlerle verilen tm koullara ve isteklere uygunluk bakmndan, kaynak zellikle elverilidir. Konstrktr ekonomiklii de gz nnde tutarak, mmkn olan konstrktif olanaklar tek tek ele almaldr. Konstrktr amaca uygun dizayn yapmak ve iletmesinin de imalat olanaklarn nazar itibara almak suretiyle, imalat maaliyetleri zerinde bir imalat mhendisinden daha fazla etkilidir. Hibir imalat ynteminde konstrktif ekillendirme, kaynak konstrksiyonunun da olduu kadar etkili deildir. Balangta, daha ziyade kaynakl konstrksiyonlar, dkme demir, dkme elik veya perinli konstrksiyonlar esas alnarak taklit ediliyordu. Kaynak tekniinin gelimesiyle, iyi bir kaynak konstrksiyonu iin ve zellikle ekonomik bir imalat iin dier koullarn da gz nnde tutulmasnn gerektii grld. Bu nedenle de perinli ve dkm konstrksiyonlarda bilinen kurallardan tamamen ayr davranmak uygundur. Her zaman, ok sayda kaynak dikii bir avantaj salamaz. "En iyi konstrksiyon enaz kaynak dikii

233

ierendir" sz de elikilidir. Fakat ok defa da dorudur. Hereyden nce bir kaynak dikiin bir maliyeti vardr. Dier taraftan da en iyi zmn de en basit olduu bilinen bir gerektir. Bu nedenle yalnz rekabet amac ile deil, bilakis "En iyi zm" amac ile istenenleri gerekletiren ekonomik bir konstrksiyon teknik olarak da en uygun zm anlamna gelir. Bu grev, konstruktrden projenin birok ekillendirme olanaklarnda, teknik olarak amaca ve imalata en uygun ve ucuz olan bulmasn talep eder. En uygun malzemenin seimi, burada zellikle byk bir nem tar. Malzeme, mevcut amacn gerektirdiinden daha yksek zellikleri haiz olmamaldr. Bu genellikle uygulamada daha pahal malzeme anlamn tar. Eer arlk veya benzer koullar, rnein anma ve korozyona dayanma gibi, art koulmu ise, bu durumda ister istemez zel malzemeler seilebilir. Byk iletmelerde en iyi zm bulmak iin konstrktrler, imalat planlamaclar, kalite kontrolcler, iletme ve imalat mhendisleri gibi elemanlar birlikte alr ve karar verir. En iyi zm daima mterek bir almaya baldr. Buna mukabil kk iletmelerde, konstrktr ve iletme mhendislerinin ok ynl olmas gerekir. Her probleme en iyi zm bulmak iin probleme ait teknik durumla ilgili mesleki yaynlar kullanlmal ve bu yoldaki deneyimlerden faydalanlmaldr. Genel olarak bir dizayndan konstrktr sorumludur. Fakat bu husus kaynakl imalatta ok snrl olarak szkonusu olmaktadr. Zira burada parann ekillendirilmesi, malzemenin seimi, kullanlacak ilave kaynak malzemesi, kaynak yntemi, kaynan muayene ve kontrol, kaynak srasnda paraya verilen s girdisi, kaynaktan nce ve sonra uygulanacak sl ilemler... gibi, birbirinin ierisine girmi birok etkenler bulunduundan, konstrktrn her konuda uzman bulunmad hususu gzard edilemez. Bunun iin kaynakl imalat yapan iletmelerde muhakkak surette bulunmas gereken kaynak mhendisleri ile de, konstrksiyon srasnda sk bir bilgi al verii yaplmaldr. Zira uzman kaynak mhendisi, kaynakl i parasnn imalatndan mtereken sorumludur. rnein, Almanya da zel bir eitimle yetitirilen uzman kaynak mhendislerinin imzalayarak sorumluluunu almad hibir kaynakl imalat, ilem grmez. Almanyada kaynakl imalat yapan iletmelerin muhakkak surette bir kaynak mhendisi bulundurmalar zorunludur. Yksek elik yaplar, kpr yapm, buhar kazanlar, basnl kaplar, gemi yapm, boru tesisatlar gibi kaynakl konstrksiyonlar iin zel spesifikasyonlar, standartlar ve artnameler mevcuttur. Bunlara da uyulmas zorunludur ve bundan da kaynak mhendisi sorumludur. Aada verilen bilgiler, kaynak konstrksiyonlar iin genel bir deerlendirme olup,

konstrksiyonlardaki eitli kaynak yntemlerinden istenen hususlar iermektedir. Her kaynakl parada, imalat maliyetleri de nemli olduundan aadaki hususlara uyulmas gereklidir. 1.- Paraya ait teknik resimlerin anlalr ve tam olmalar istenir. Yanl anlama ve hatalardan kanmak iin konstrktrn, imalatn gidii hakkndaki btn dnceleri ve onay alnmaldr. 2.- Konstrksiyonun tarz ve uygulamas iin kullanlan malzemenin kaynaa uygunluu arttr. 3.- Her konstrksiyon iin gerekli gerek para kalnl tespit edilmeli ve mmkn mertebe az

234

malzeme eidi ile allmaldr. 4.- I parasndan ar bir emniyet istenmemelidir. Kaynak dikiinin kesiti ve kalnl gereinden fazla olmamaldr. ke dikilerinde, imalat maliyetleri diki kalnl ile tedrici olarak artar. Kaynak dikiinin hacmi ne kadar az ise, mevcut gerilmeler, arplmalar ve daha sonraki dorultma ilemleri de o derecede azalm olur. 5.- zel kaynak kalitesi, ancak ortaya kan zorlamalardan kanlmayan hallerde (yerlerde) istenir. 6.- Uygulamann yapld atlye uygun ekilde donatlmal ve kaynak yntemlerinin en uygunu seilmelidir. 7.- En gvenli kaynak balants (en bata dinamik zorlama hallerinde) aln dikileridir. 8.- iddetli kuvvet aklar (sapmalar) konstrksiyon ve imalattan kaynaklanan entiklerden ve ani rijitlik deiikliklerinden ileri geldii iin, bunlardan kanlmaldr. 9.- Mmkn olduu kadar az sayda para, az sayda kaynakla birletirilmelidir ve hurdaya kan kesme artklarnn minimumda tutulmasna dikkat edilmelidir. 10.- Btn gayrete ramen kaynak dikii ylmalarndan kanlamyorsa, dkme elik, preslenmi veya dvme para kullanmak bazen daha iyi zm olabilir. 11.- Kaynak dikileri, mmkn mertebe konstrksiyonun daha az zorlanan yerlerine getirilmelidir. Bylece para kalnlna baklmakszn yerel olarak msaade edilen zorlamalar tanabilir. Bu suretle de zellikle yksek muayene maliyeti gerektiren yksek kalite istekleri ile ilgili olan zel artnamelerden daha kolay kanlabilir. Dikiler imkan nispetinde sistemin atalet eksenine (tarafsz izgisine) gre simetrik dzenlenmelidir. Iki taraftan ayn anda kaynak yaplmak suretiyle arplmalar en asgari dzeyde tutulabilir. 12.- Yalanma ve gevrek krlma tehlikesi nedeni ile souk ekil deitirmi blgelerin kaynandan kanlmal ve bu blgelere uygun bir mesafe braklarak kaynak yaplmaldr. 13.- Dizayn srasnda, malzemede segregasyon blgeleri varm gibi konstrksiyon yaplmaldr. Bylece malzeme seiminde malzemenin dkm tarznn gz nnde tutulmasna gerek kalmaz. 14.- nce sac konstrksiyonlarnda srekli i ke dikilerinden mmkn mertebe kanlmaldr. 15.- Kaynak yerlerine kolayca ulalabilmelidir. ekilen dikiin kusursuz ve kaliteli olmas iin kaynak serbeste hareket edebilmelidir. Eer kaynak dikiinin gerekletirilme si iin montaj srasnda belirli bir ilem gerekiyorsa, bu husus teknik resimde zellikle belirtilmelidir. Dikilerin yanna kolayca yaklalmas ve gerekli tahribatsz muayenelerin yaplmas iin de yeterli bir hareket alan bulunmaldr. 16.- eitli kaynak yntemlerinde oluk pozisyonu vazgeilmezdir. Bu el ile yaplan kaynakta en ekonomik pozisyondur. Oluk pozisyonunun salad rahatlk sayesinde, kaynak hatalarndan kolaylkla kanlabilir. Bylece de genellikle yksek bir verim salanr. Uygun kaynak pozisyonlar iin gerekli balama ve dndrme tertibatlar kullanmak yararldr. 17.- Toleranslar gereinden dk tutulmamaldr. Sonradan yaplan altrmalar pahalya mal olur. 18.- Isl ilemler ekonomik yaplmaldr. 19.- Imal edilen paralarda, asla fazla miktarda dzeltme istenmemelidir. Dzeltme ile i gerilme

235

koullar ktleebilir. Bu yzden de emniyet tehlikeye girer. Eer dzeltmeyi mteakip bir gerilme giderme tavlamas n grlmyorsa, i gerilme durumu daha da fenalar. Daha projelendirme srasnda arplmalar, distorsyonlar, eitli kendini ekme gibi form bozukluklar mmkn mertebe dk tutulmaya allmaldr. Bylece kaynaktan sonraki dzeltme ve dorulma ileminden tasarruf yaplr. Baz durumlarda dorultma ve distorsyonlardan kanmak iin daha kaln sa da kullanlabilir. yi dnlm bir kaynak plan ve sras ile elde edilen dorusallk ve dzlemsellikle yetinilmelidir. 20.- Her kaynak konstrksiyonunda distorsyon grlebilir. Eer kaynak yerinin mekanik olarak ilenmesi n grlyorsa, ileme paylar iin bir l vermek kolay deildir. Bu konuda eitli messeselerin tecrbe ile kazanlm zel iletme normlar vardr. Temel olarak konstrksiyonu kk grublara ayrmak gerekir. Bunlar tek tek ilenmeli, bunlardaki l sapmalar nceden verilen ilave distorsyon ile ksmen dengelenebilir. Distorsiyon ve arplma toleranslarn karlayacak derecede byk ileme paylar verilmelidir. Kaynak srasnda kullanlacak tertibatlarla, arplmalar dk deerlerde tutulabilir. Byle durumlarda ileme paylar azaltlabilir ve sonuta mekanik iletme maliyetleri de daha dk olur. Bir kaynak dikiinin kalitesine tesir eden faktrleri de yle bir araya toplayabiliriz: A.- Esas (ana) metal B.- Kaynak yntemi C.- letme zorlamalar (statik, dinamik, sl... gibi) D.- Ortamn tesirleri (scaklk, iklim, korozyon... gibi) E.- Geometrik faktrler (cidar kalnl, farkl kalnlklar, yzey durumu, diki fazlal, toleranslar... gibi) F.- Kaynaktan sonraki ilemler (sl ilem, dikilerin ilenmesi, souk sertletirme ve ekil verme... gibi) G.- Dikilerin tahribatsz muayenesi (radyografik, ultrasonik, manyetik toz, floresans sv emdirme... gibi) H.- Bakm ve tamir (kaynaktan sonra yaplacak bakm ve onarmlar... gibi) Literatr (1) ANIK, Selahaddin "Kaynakl imalatn (Dizaynn) esaslar" Bhler Kaynak Dnyas 91/3

236

XXI. BLM KAYNAK TEKNNDE GVENL

1.-Giri Gnmzde paralarn kaynakla birletirilmesi veya kesilmesi, imalt sanayinde geni ekilde kullanlmaktadr. Kaynak donanmlarnn kolayca tanabilmesi sayesinde; kaynak ve kesme ilemleri, en uzak antiyelerde bile kolayca yaplabilmektedir. Bir meslek sahibinin teknik bilgisi, ancak kendi mesleindeki tehlikeleri bildii mddete tamdr. Bu bakmdan kaynak ileriyle uraan ii, usta ve mhendisin her trl kazaya kar korunmasn bilmesi ve nceden tedbirlerini almas gerekir. Hatta iverenin iiye almaya balamadan evvel yazl olarak iin tehlikeli ynlerini ve alnmas gereken tedbirleri bildirmesi gerekir. Bylece ii kendi asndan iinin gerektirdii dikkat ve itinay gsterecek ve yanl hareketi neticesinde doacak hasardan kendisinin mes'ul olduunu da bilecektir. Kaynakla birletirme ve kesmede ortaya kabilecek tehlikeler; can ve mal kayplarna sebep olabilir. Ortaya kabilecek kaza ve zararlar, kaynak usul ve alma artlarna bal olarak deimektedir. Bu sebepten kaynakta i gvenlii, kaynak usullerine gre ele alnacaktr. 2.- Oksi-asetilen kaynanda i gvenlii Oksi-asetilen kaynanda en byk tehlikeyi, patlayc gaz karmnn meydana gelmesi tekil eder. Asetilen oksijenle % 2,8 il 93 ve hava ile % 1,5 il 81 oranlarnda kart takdirde, patlayc gaz karmlar meydana gelir. Karm oranlarnn geni olmas, bu tr kayna yapan kiinin daima gaz patlamas tehlikesiyle kar karya olduunu ifade eder. Bu tehlikeli karmlar ayn zamanda benzin, benzol, katran ve ya flarnn kayna srasnda da meydana gelir. Patlayc karmlarn tutumas iin, ufak bir kvlcm yeterli olmaktadr. Her asetilen retim cihaz; yeni olarak veya boaldktan sonra, retime balamadan evvel hava ile doludur. Asetilen retimi esnasnda, su ile temas eden karpitten elde edilmesiyle patlayc karm meydana gelmemesi iin cihazlarn kullanma tarifelerine gre havalandrlmas gerekir. Bu tr patlamalarn ounluu, sabit tip drme sistemli asetilen retim cihazlarnda meydana gelmektedir. Bunun nlenmesi iin, n doldurucu kullanlarak havann cihazn ierisine girmesi nlenmektedir. Patlayc karmlarn tutumas; karpit paralarnn birbirine arpmas, alevin cihazn ierisine geri tepmesi veya madeni paralarn birbirine srtmesiyle ortaya kabilir. Aadaki blmlerde oksi-asetilen kaynak ve kesme sistemlerinin kullanlmas esnasnda kazalarn nlenmesi iin, alnmas gereken tedbirler ele alnacaktr. 2.1.- Asetilen istihsal cihazlarnda alnacak tedbirler a-) Cihazlar iletmelerdeki gayeleri iin kullanlmal ve kullanma artlan, kullanc tarafndan iyice bilinmelidir.

237

b-) stihsal cihazlar mmkn mertebe ierisindeki beslenme suyu ile birlikte tanmaldr. c-) Cihazn paralarnn sklmesi esnasnda ok dikkatli davranlmal ve paralarn birbiriyle temas sonunda kvlcmn meydana gelmemesine dikkat edilmelidir. d-) Cihazn bulunduu yer, iyice havalandrmaldr. e-) Kn donan cihazlarn zlmesinde, scak su veya buhar kullanlmaldr. Alev veya ak bir atele zmek, yasaktr. f-) Cihazlardaki donmay nlemek iin, cihazlar kn pencere ve kaplarn yanndan uzak tutulmaldr. Bunun yannda, geceleri suyunun boaltlmas veya donmay nleyici kimyevi maddelerin katlmas da dnlebilir. g-) stihsl cihaznn cinsine gre karpit kullanlmal ve kazann kapasitesinden fazla karpit konmamaldr. h-) Kazana karpit koyarken veya amuru boaltrken, kazann yanna sigara veya ak atele yaklalmamaldr. 22..- Sulu geri tepme emniyet tertibatlarnn kullanlmasnda alnacak tedbirler a-) Her kesme ve kaynak ileminde, kazan ile fle arasna bir sulu geri tepme emniyet tertibat balanmas mecburidir. b-) Emniyet kabnn her kaynak ileminden evvel veya gnde birka defa su seviyesi kontrol edilmelidir. c-) Sulu geri tepme emniyet tertibatlar, en az ayda bir defa temizlenmelidir. d-) Arada srada emniyet tertibatnn btn ksmlar iyi bir ekilde kontrol edilmeli ve vazife yapp yapmad denenmelidir. e-) Her geri tepmeden sonra, su seviyeleri mutlaka kontrol edilmelidir. 2.3.-Oksijen ve asetilen tplerinin, supaplarn ve flelerin kullanlmasnda uyulmas gereken tedbirler a-) Tpler frlatlmamal, yuvarlanmamal ve iddetli sarsntlara kar emniyete alnmaldr. b-) Tpler depolanrken direkt olarak gne nlarnn altnda ve ar soukta braklmamaldr. c-) Dik duran tpler, bir ember veya zincirle dmeye kar emniyet altna alnmaldr. d-) Oksijen tplerinin ventili ve dier ksmlar, yal maddelerle temas etmemelidir. Yal ellerle, yal stp veya bezle tp ventilleri almamaldr. e-) Tp ventilleri sk kapanmal ve szdrmaz olmaldr. f-) Basn drme manometresi balangta, yava olarak alr. Eer hzl olarak alrsa; yksek basnla gelen oksijen ieride kalan hava ve gaz starak, salmastralarda bulunan tozlarn tutumasna sebep olabilir. g-) Donan ventiller, scak su veya scak havlu ile zlmelidir. Ak alev kullanlmamaldr. h-) Tp ventilleri elle alp kapanmal, herhangi bir alet kullanlmamaldr. I-) Tpler manyetik krenlerle nakledilmemelidir.

238

k-) Oksijen tpleri, asetilen tpleriyle beraber depolanmamaldr. I-) Yanar haldeki fleler tplerin zerine almamaldr. m-) fleler kullanldktan sonra, asklarna almal; frlatlp atlmamaldr. n-) flelerin az bekleri kendilerine mahsus zel anahtarlarla saplarna tespit edilmelidir. p-) flecin aznn tkanmas halinde; iki gaz da kapatlp, zel paybalarla temizleme yaplmaldr. r-) flecin asetileni emip emmedii, her kaynak ileminden evvel kontrol edilmelidir. s-) Asetilen tplerinde hortum balayc olarak, bakr boru kullanlmamaldr. 2.4.- Teneffs sisteminin korunmas Oksi-asetilen kaynanda alev kaynak mahallinin havasnn oksijenini yava yava aldndan, zamanla havadaki azot miktar ykselir ve dolaysyle nefes alma ilemi gleir. Bu nedenle, kaynak yaplan mahallin devaml ekilde havalandrlmas gerekir. Kapal yerlerde yaplan kaynak ve kesme ilemlerinde; gaz, duman ve buharlara kar sun'i havalandrma yaplmaldr. Genel olarak; kaynak atlyelerinin havas, saatte 10 il 12 defa deitirilmelidir. Kazan, kab ve gemi kamaras gibi kapal kk hacimlerin kaynanda, kaynak yerine sun'i olarak hava flenmelidir. Kurun, inko, kadmiyum veya zeri boyal paralarn kaynak ve kesme ilemlerinde havalandrma yaplmaldr. 3.- Elektrik ark kaynanda i gvenlii Elektrik ark kayna doru bir dzen ierisinde yapld zaman, emniyetli ve kazasz bir usuldr. Kaynak donanmnn hatasz dzenlenmesi ve kaynak mahallinin iyi havalandrlmasyla, emniyetli alma artlar salanr. Elektrik ark kaynanda ortaya kabilecek zararl durumlar; elektrik oku, toz ve duman, ark nlar balklar altnda toplanabilir. 3.1.- Elektrik oku Elektrik ark kaynanda elektrik oku (elektrik arpmas), byk bir tehlike arzeder. zellikle, kaynak makinasnn bota almas esnasnda meydana gelir. Kaynak yaplrken ark gerilimi 20 il 30 volt arasnda olmasna ramen, makinann bota almas esnasnda bu deer 65 il 100 volt arasnda bulunur. Bu deer, elektrik arpmasna sebep olabilir. Elektrik ark kaynanda elektrik arpmasna engel olmak iin, aadaki tedbirlerin alnmas gereklidir: a-) yi izole edilmi kuru eldivenler kullanlmaldr, b-) Kaynak pensleri, akm gemeyecek ekilde izole edilmi olmaldr, c-) Btn tesisat topraklanmaldr. d-) Kaynak kablolar salam olmal, zerlerinde izolesi bozulmu ksmlar bulunmamaldr, e-) Gemi kabinleri, kazanlar ve kablarn kaynaklanmas gibi dar yerlerde yaplan kaynaklarda, yalnz doru akm kullanlmal ve bota alma gerilimini snrlayan koruyucu alterler bulundurulmaldr. f-) Dar yerlerde yaplan kaynaklarda, kaynaknn metalik ksmlarla temasn nleyecek lastik

239

veya tahta altklar kullanlmaldr. g-) Kaynak aralarnda (yani makina bota alrken), elektrod pensesini koltuk altnda tutmamal ve izole edilmi bir para zerine (tahta gibi) braklmaldr. h-) Kaynak kablosunu takarken veya kutuplar deitirirken, makina bota altrlmamal; makina durdurulmaldr. 3.2.- Elektrik ark kaynanda nlar Kaynak yaplrken meydana gelen elektrik ark, bir enerji deiimini meydana getirir. Kaynak makinasndan alnan elektrik enerjisi, s ve k ekline dnr. Elektrik enerjisinin k haline geen miktar, % 15'idir. Bu nlar, kaynak yapan kiinin gzleri ve cildi zerinde zararl etkilere sahiptir. Elektrik ark kaynanda; parlak, ultraviyole ve infraruj olmak zere eit n meydana gelir: a-) Parlak nlar: Parlak nlar, gzleri kamatrrlar. Bu nlardan korunmak iin, maskeler kullanlr. Parlak nn iddeti, akm iddetine bal olarak deiir. Akm iddeti arttka, nn etkisi artar. Bu sebepten, daha koyu caml maskelerin kullanlmas gerekir. b-) Infraruj nlar: Bu nn etkisi, scaklk ile kendini gsterir. Kaynaknn vcudundaki ak ksmlarda, yanma eklinde etki yapar. Infraruj nlar kaynaklarda, fiziki bir gerginlik meydana getirir ve kaynak ileminin verimini drr. c-) Ultraviyole nlar: Ark kaynanda meydana gelen nlardan en tehlikeli olandr. Bu nlar, cilt ve gzde yanklarn meydana gelmesine sebep olurlar. Bu sebepten, btn vcudun ve gzlerin, bu nlara kar korunmas ok nemlidir. Byle bir na maruz kalm kiide, birka saat sonra ba ars ve daha sonra gzlerinde yanmalar meydana gelir. Ciltte meydana gelen yanklar, gne yan gibi yzeyseldir. Ultraviyole nlar yalnz kaynak yapan kiiler iin deil, ayn zamanda evresinde bulunanlar iin de zararldr. Bu sebepten kaynak yaplan yerin muhafaza altna alnmas veya kaynak yaplan yerin yaknnda, bulunmamaldr. Kaynak yapan kiinin bu nlardan korunmas iin; maskenin yannda, cildinde ak ksmlarnn bulunmamas gerekir. 3.3.- Toz ve dumanlardan korunma Kaynak esnasnda meydana gelen gaz, duman ve buhardan teneffs sisteminin korunmas; insan sal bakmndan nemlidir. Kaynak yaplan evredeki havann duman konsantrasyonu, 20 mgr/m3 deerini amamaldr. Tablo XXI.1' de 4 mm apndaki eitli elektrodlarla yaplan kaynakta meydana gelen duman miktar; tablo XXI.2 ve 3' de srasyla, havadaki nominal gaz konsantrasyonu ve toz konsantrasyonu verilmitir. Kaynak esnasnda ortaya kan gaz ve tozun kaynaknn salna zarar vermemesi iin, kaynak blgesi havalandrmaldr. Aspiratrlerle dakikada, 15 il 25 m3 hava emilmesi gerekir. Kaynak blgesindeki gazn durumunu lmeye yarayan aletler vardr.

240

Tablo XXI. 1.- eitli elektrodlarda meydana gelen duman miktarlar.

Elektrod cinsi

Duman (gr/elektrod)

miktar

Ntr karakterli Derin nfuziyet (ntr) Rutil karakterli Bazik karakterli Paslanmaz elik Dkme demir Tablo XXI.2.- Havadaki nominal gaz konsantrasyonlar.

0,52,50,51,51 ,0'den az 0,5-

1,5 4,0 1,0 2,5

2,5

Madde
3

Nominal (cm /m )
3

deer

Aseton Benzol Karbondioksit Karbonmonoksit Azotdioksit Tablo XXI. 3.- Havadaki toz konsantrasyonu.

500 35 5000 100 25

Madde

Nominal (mgr/m )
3

deer

Demir oksit Kurun inko oksit

15,0 0,15 15,0

4.- Kaynak tekniinde yangn tehlikesi Gerek gaz eritme kaynanda, gerekse elektrik ark kaynanda ortaya kan yksek scaklklar yangn tehlikesi ortaya karr. Yksek scaklk ve ak alev, herhangi bir yanc maddeyi aniden ve zor yanan bir maddeyi de ksa bir zamanda alevlendirebilir. Kaynak ssnn direkt tesiri altnda meydana

241

gelen yangn balanglar, genellikle kaynaknn gr sahas dahilindedir ve byk bir tehlike arzetmez. Malzemelerin alevlenme scaklklar farkldr. Fakat bu scaklklarn ou, kaynakta allan scaklklarn altndadr. Yanmann balamas kendi kendine alevlenme eklinde olabildii gibi, metal paracklarn kaynak srasnda sramasyla da olabilir. Kolayca yanabilen bir malzemenin zerine den bu kvlcmlar, ufak kzgn noktacklar meydana getirirler ve zamanla alevlenmeye sebep olurlar. Yukarda belirtilen sebeplerden baka, kaynaknn dikkatsiz almas neticesinde de yangn balayabilir. Gaz eritme kaynanda flelerin dikkatsiz kullanlmas, kaynaktan sonra yanc maddelerle temas ettirilmesi yangn balangcn ortaya karabilir. Elektrik ark kaynanda elektrod artklarnn geliigzel ekilde etrafa atlmas da, tutumalara sebep olabilir. Kaynak ileminin sebep olduu yangnlarn nlenebilmesi iin alnacak tedbirler yle sralanabilir: a-) Kaynak mahallinde mevcut olabilecek yanc malzeme, eya ve tozlarn kvlcm menzili dna karlmas gerekir. b-) Kapal yerlerde kaynak yaplrken; binann yanabilecek ksmlarnn alevin direkt temasna, radyasyon ssna ve srayan metal paracklarna kar yanmayan maddelerle korunmas veya slatlmas gerekir, c-) Ak atele tamir edilecek boru veya kaplarn yanabilir izolasyonlarnn, kaynak veya kesme ilemi sresince ilem yaplan yerden uzaklatrlmas lazmdr, d-) Kaynaknn kaynak srasnda maske kullanmas sebebiyle etrafn grememesinden dolay kabilecek yangn hemen tespit etmek zere, bir yardmc veya yangn sndrc elemann bulundurulmas gerekir, e-) Kaynaknn fleci uygun ekilde kullanmas, elektrod artklarn yanmayacak bir yere atmas gibi konulara dikkat edilmelidir, f-) Yangn kma ihtimali olan ksmlarn kaynaktan nce slatlmas faydal olur. 5.- zel kaynak usullerinde i gvenlii 5.1.- Gazalt kaynanda i gvenlii Normal elektrik ark kaynanda alnan tedbirlerin yannda, gazalt kaynanda daha koyu renkli gzlkler kullanlmaldr. Ayrca radyasyondan korunmak iin, kaynaknn kafasn ve boynunu tamamen kapatan maskelerin kullanlmas gerekir. Gazalt kaynanda ilem esnasnda ozon, karbonmonooksit ve fosgen gibi gazlarn ortaya kmas sebebiyle; iyi bir havalandrma yaplmaldr. 5.2.- Plazma ark kaynanda i gvenlii Plazma ark kaynanda yksek voltaj kullanlmas sebebiyle, elektrik arpmalarna, ortaya kan ultraviyole nlara, zehirli gazlara kar havalandrmaya dikkat etmek gerekir. Plazma demetinin fleten yksek bir hzda kmas sebebiyle, kaynak ok byk bir grltnn etkisi altndadr. Bu sebepten kaynacnn, zel tapa veya kulaklklar kullanmas gerekir.

242

Zehirleyici gaz olarak, azot oksitleri meydana gelebilir. Bilhassa, koruyucu gaz olarak azotun kullanlmas halinde iyi bir ekilde havalandrma yaplmaldr. Metal ve seramik malzemelerin pskrtlmesi esnasnda, pskrtlen malzemenin cinsine bal olarak tehlikeli toz ve dumanlar meydana gelebilir. Bu tozlarn kaynak tarafndan yutulmas halinde, ateinde artma meydana gelir. Ayrca tozlarn birikmesi, kapal yerlerde yangn ve patlama tehlikesi meydana getirir. 5.3.- Elektro-cruf kaynanda i gvenlii Elektrik direnci yksek olan cruflarn bu zelliklerinden faydalanlarak, paralarn azlarnn eritildii ve kaynaklad bir kaynak usuldr. Normal hallerde kullanlan tozlar; demir, manganez, alminyum ve kalsiyum silikatlar, kalsiyum florr ve kalsiyum karbonattan ibarettir. lem esnasnda ok az toz kullanldndan, dier usullere gre ok az duman meydana gelir. Balangtaki birka saniyelik sre gz nne alnmazsa, elektro-cruf kaynanda ark tozun altnda kaldndan civarda alanlar iin tehlike arzetmez. 5.4.- Elektron nlar ile kaynakta i gvenlii Elektron nlaryla kaynak donanm genel olarak paralarn ierisine yerletirildii ve dinamik olarak vakum haline getirilmi bir odack, bir elektron tabancas, yksek ve alak gerilimi reten elektron nlarn hzlandran ve ayarlayan bir kuvvet nitesinden meydana gelir. Kaynak makinasnn donanmlarnn d ksmlarndan meydana gelebilecek elektrik arpmalar, makinay imal edenin hatasdr. alma odac, kuvvet grubu ve pompalama nitelerinin hepsini kapsayan bir topraklama tesisat yaplmaldr. Bylece maksimum emniyet salanm olur ve kaynak, odacn d ksmnda bulunan her eye tehlikesizce dokunabilir. Elektriki bakmdan dikkat edilmesi gereken husus; vakum odas temizlenirken veya odaya kaynak edilecek parann yerletirilmesi esnasnda, yksek gerilim tesisatnn devreden karlmasdr. Yksek gerilimli elektron n kullanlmas sebebiyle, tehlikeli nlar meydana gelir. Bu nlarndan alanlarn korunabilmesi iin, kabinlerin ve gzetleme deliklerinin iyi izole edilmesi gerekir. Elektron n ile kaynak ileminde malzemelerde buharlama meydana gelmesi sebebiyle; kaynak edilecek parann berilyum ve pltonyum gibi zehirli elemanlar ihtiva etmesi durumunda zehirlenme tehlikesi meydana gelebilir. Byle durumlarda zehirli buharlarn temizlenmesi iin gerekli tertibat alnmaldr. 6.- Literatr

(1)-ANIK, Selhaddin "Kaynak tekniinde i emniyeti" O. Kaynak Teknii, K.T.5, 1968 (2)- ANIK, Selhaddin "Ark kaynanda nlardan korunma"

243

Demir ve elik Dergisi, Say 10, 1960 (3)- ANIK, Selhaddin "Oksi-asetilen kaynanda i gvenlii-Elektrik ark kaynanda i gvenlii" Makina Malzemesi ve ml Usulleri Ens. Yayn No. 30,1968 (4)- ANIK, Selhaddin "Kaynak Teknii Cilt l" .T.. Ktphanesi, Say 960,1973 (5)- ANIK, Selhaddin "Kaynak Teknolojisi El Kitab" Ergr Matbaas, stanbul 1983

244