BLM V

BRNC MERTEBEDEN DFERANSYEL DENKLEMLERN

UYGULAMALARI
Bu blmde birinci mertebeden diferansiyel denklemlerin geometrik ve
fiziksel uygulamalarna yer verilmitir. Diferansiyel denklemler, geometrik
problemlerin zmnde ve fiziksel srelerin aratrlmasnda nemli rol oynar.
Bu ekildeki problemlerin zmnn ilk amac probleme uyan diferansiyel
denklemi yazmaktr.
Birinci mertebeden diferansiyel denklemlerin genel zmlerinin bir
parametreli eri aileleri olduunu biliyoruz. Geometrik uygulamalarda belli
zellikleri nceden verilen ailelerin diferansiyel denkleminin kurulmas veya
eriler ailesinin bulunmas istenir. Bunun iin, eri zerindeki keyfi bir noktann
koordinatlar ile, ayn noktadan eriye izilen teetin eim as (trevin
geometrik anlam) arasnda bir bant bulmamz gerekir. Bundan baka, bu tr
problemlerin zmlerinde karlalan dzlemsel erilerin teet, normal
denklemleri, teet alt, normal alt uzunluklar, yay uzunluklar kavramlarnn
bilindiini kabul ediyoruz.
Bir fiziksel srecin diferansiyel denklemini kurarken, srecin keyfi
anndaki durumu ile, onun deime hz arasnda (trevin fiziksel anlam) bir
iliki bulmamz gerekir. Zamana bal olarak deiik deerler alan bir fiziksel
sre ( ) t Q ile gsterilirse, bir dt zaman aralnda
Q
nun deime hz
dt
dQ

eklinde tanmlanr. Bu nedenle, uygulamalarda karlalan baz hz
196
problemlerini, birinci mertebeden bir adi diferansiyel denklemin zm olarak
kolayca zmleyebiliriz.
5.1. Temel Bilgiler
5.1.1. Bir Erinin Dorultusu
( ) x f y denklemi ile verilen bir erinin , herhangi bir noktasndaki
teetin dorultusuna , erinin bu noktadaki dorultusu denir. O halde , teetin
eimini veren ( ) x f
deeri , erinin verilen noktadaki dorultusunu verecektir.
5.1.2. ki Erinin Kesime As
ki erinin kesime as ; bu erilerin kesime noktasndaki teetlerinin
yaptklar aya denir. O halde problem , iki teet yani iki doru arasndaki ay
bulmaktr.
5.1.3. Bir Erinin Herhangi Bir Noktadaki Teet ve Normalinin
Denklemleri, Teet Alt ve Normal Alt Uzunluklar
( ) x f y denklemi ile verilen bir erinin herhangi bir ( )
1 1
, y x M
noktasndaki teeti
( )
1 1
x x k y y
doru denkleminden kolayca bulunabilir. Teetin eimi verilen noktada , trevin
deerine eit olup ,
( )
1
x f k
dir. O halde teetin denklemi
197
( ) ( )
1 1 1
x x x f y y
dir. Normal ise, bu noktada teete dik olup, eimi
( )
1
1
x f
k

ve denklemi
( )
( )
1
1
1
1
x x
x f
y y

dir.
Teetin, deme noktas ile ox ekseni arasnda kalan parasna teet
uzunluu, normalin deme noktas ile ox ekseni arasnda kalan parasna normal
uzunluu, teetin uzunluunun ox ekseni zerindeki izdmne teet alt ve
normal uzunluunun ox ekseni zerindeki izdmne de normal alt denir.

y
( )
1 1
, y x M
y

T 0 P N x
ekil 5.1.
198
ekilden
k
MP
TN
TP
MP

:
tan
olup,
teet alt uzunluu
k
y
TP
1

normal alt uzunluu
1
ky PN
dir.
5.1.4. Yay Uzunluunun Diferansiyeli
( ) x f y fonksiyonu srekli ve treve sahip tek deikenli bir fonksiyon
olsun. Bu fonksiyonun herhangi bir noktasndaki ds yay diferensiyeli
dx
dx
dy
ds
dx
dy
dx
ds
2 2
1 , 1
,
_

+
,
_

+
veya
( ) ( ) ( ) ( ) ( )
2 2 2 2 2
, dy dx ds dy dx ds + +
formlleri ile verilir.
5.2. Dik Koordinatlarda Geometrik Uygulamalar
5.2.1. Yrngeler
Birinci mertebeden diferansiyel denklemlerin nemli bir geometrik
uygulamas yrngelerin aratrlmasdr.
xoy dzleminin bir D blgesinde bir parametreli bir eri ailesinin
denklemi
199
( ) 0 , , a y x (156)
olsun. Bu ailenin her bir erisi ile ayn as altnda kesien erinin bulunmas
problemine yrnge problemi denir. Erinin kendisine ise ailenin yrngesi
denir.
Her bir noktasnda (156) eri ailesinin bu noktadan geen erisi ile sabit
as yapan erilere bu ailenin eik (izogonal) yrngeleri, =
2

ise dik
(ortagonal) yrngeleri denir.
imdi verilen eri ailesinin yrngelerini bulalm. Bunun iin nce
ailenin diferansiyel denklemini kuralm. Bu amala x serbest deiken (bamsz
deiken), y ise aranan fonksiyon (baml deiken) olarak dnlrse, (156)
ifadesinin trevini alrsak,
0
) , , ( ) , , (

y
y
a y x
x
a y x
(157)
elde ederiz. (156) ve (157) ifadelerinden a yok edilirse
( ) 0 , , y y x F (158)
denklemi elde edilir. Burada (156) ailesinin (158) denkleminin genel integrali
olduu aktr.
200
ekil 5.2.
L
1
erisi (149) ailesinin bir yrngesi ve ( )
1 1
, y x M noktas bu eri
zerinde keyfi bir nokta olduunu kabul edelim (149) ailesinin bu noktadan
geen erisini L ile gsterelim. L ve L
1
erilerinin ( )
1 1
, y x M noktasndaki MT
ve MT
1
teetlerinin x ekseninin pozitif yn ile yapt alar srasyla ve
1
ile gsterelim. O halde
1
-= olur.
( )
1 1
, y x M
noktas L
1
erisi zerinde
hareket ettike ile
1
alar deiir, ama
1
- fark daima sabit olup, ya eit
olur.
Trevin geometrik anlamna gre
dx
dy
tg ,
1
1
1
dx
dy
tg
dir. =
1
- olduundan =
1
- bulunur. Buna gre
1
1
1
tg tg 1
tg tg
) ( tg tg
+


201
veya
1
1
1
1
1
dx
dy
k
k
dx
dy
dx
dy
+

(k=tg) (159)
ifadesi elde edilir. ( )
1 1
, y x M noktas (158) denkleminin L erisi zerinde
olduundan (159) ifadesine gre
0
1
, ,
1
1
1
1
1 1

,
_

dx
dy
k
k
dx
dy
y x F
olmaldr. ( )
1 1
, y x M noktas L
1
erisi zerinde keyfi nokta olduundan bu eri
boyunca
0
1
, ,

,
_

dx
dy
k
k
dx
dy
y x F
(160)
olur yani (160) ifadesi (156) ailesinin izogonal yrngelerinin diferansiyel
denklemidir.
2

olarak kabul edelim. O halde

2
1

olduundan
1
tg
1
tg

olur. Bylece MT ve MT
1
teetlerinin eim alar arasnda
1
1
dx
dy
1
dx
dy

202
ifadesi salanr. Burada yukardaki kural uygularsak (126) ailesinin dik
yrngelerinin
0 )
y
1
, y , x ( F

diferansiyel denklemini elde ederiz.

Verilen eriler ailesinin her bir erisi ile

as yapan erinin
bulunmas problemine yrngenin bulunmas problemi denir. Yrngelerin
diferansiyel denklemlerini kurmak iin verilen (156) eri ailesinin (158) eklinde
diferansiyel denklemini kurup, aada verilen iki duruma bakmak gerekir.
I. Durum:
2

olsun. O zaman (158) denkleminde

y
nin yerine
y k
k y
+

1
koymak gerekir. O halde elde edilen
0
1
, ,

,
_

+

y k
k y
y x F
denklemine (156) ailesinin izogonal yrngelerinin diferansiyel denklemi denir
ve bu denklemin zmler ailesine de, bu ailenin izogonal yrngeleri denir.
II. Durum :
2

olsun. O zaman (156) denkleminde

y
nn yerine
y

1
koymak gerekir. O halde elde edilen
0
1
, ,

,
_

y
y x F
203
diferansiyel denklemine (158) ailesinin ortogonal yrngelerinin denklemi denir
ve bu denklemin zmler ailesine de, bu ailenin ortogonal yrngeleri denir.
5.2.1.1. Dik Yrngeleri Bulma Yntemi:
a) nce, verilen ( ) 0 , , a y x eriler ailesinin diferansiyel denklemi
( ) y x h
dx
dy
,
kurulur.
b) a)da bulunan ( ) y x h
dx
dy
, denkleminde ( ) y x h , yerine
( ) y x h ,
1

veya
dx
dy
yerine
dx
dy
1

konulur; bylece

( ) y x h dx
dy
,
1

veya
( ) y x h
dy
dx
,
dik yrngenin diferansiyel denklemi elde edilir.
c) Bulunan dik yrnge diferansiyel denkleminin ( ) 0 , , c y x f genel
zm, aranlan dik yrnge ailesidir.
5.2.1.2. Dik Olmayan (Eik) Yrngeleri Bulma Yntemi:
a) nce, verilen ( ) 0 , , a y x eriler ailesinin diferansiyel
denkleminin trev formu
( ) y x h
dx
dy
,
bulunur.
204
b) Bu eri ailesine eik yrnge ailesinin diferansiyel
denklemi,

ve ( ) y x h , belli olduuna gre,

( )
( )
0
90 ,
, . 1
,

y x h tg
y x h tg
dx
dy
olarak kurulur.
c) Bu diferansiyel denkleminin genel zm ( ) 0 , , c y x f eriler
ailesi bulunur. Bu verilen ( ) 0 , , a y x eriler ailesinin eik yrngeler
ailesidir. ( ) 0 , , a y x ve ( ) 0 , , c y x f erilerine

-yrngeli eriler denir.

rnek 104. Koordinat merkezinden geen emberler ailesinin dik
yrngelerinin denklemini bulunuz.
zm: Koordinat merkezinden geen emberler ailesinin denklemi
x
2
+y
2
=R
2
dir. Bu ailenin diferansiyel denklemi
x+yy =0
dr. Bu diferansiyel denklemde y yerine
y
1

koyarsak dik yrngelerin

diferansiyel denklemini
0
y
y
x

veya
x
y
y
elde ederiz. Buradan
) 0 ( , x cx y
bulunur. Bu istenen dik yrngelerin denklemidir.
205
rnek 105.
ax y
doru ailesinin dik ve eik yrngelerini bulunuz.
zm:
ax y
ailesinin eimi
a
dx
dy

dr. Bunu (159) denkleminde yerine yazarsak,

k
dx
dy
a
a
dx
dy

1
bulunur. a yerine
ax y
den
a=y/x
alrsak
k
dx
dy
x
y
1
x
y
dx
dy

veya
ky x
y kx
dx
dy

bulunur. O halde eik yrngelerin denklemi homojen diferansiyel denklemdir.

Genel zm
x
y
arctg
2
1
2 2
ce y x +
bulunur.
206
2

ise k= olduundan
x
2
+y
2
=c
2
daire ailesi bulunur.
rnek 106.
1 ) ( + c x y
hiperboller ailesinin
0
45 lik eik
yrngelerini bulunuz.
zm:
1 ) ( + c x y

0 ) ( + + y c x y

ifadelerinden c yok edilirse, hiperboller ailesinin diferansiyel denkleminin trev
formu ve ( ) y x h , fonksiyonu
( )
2 2
, ; y y x h y
dx
dy

olur.
0
45 lik yrngelerin diferansiyel denklemi:
2
2
2 0
2 0
1
1
. 45 1
45
y
y
dx
dy
y tg
y tg
dx
dy
+

olup, bu denklemin genel zm (

0
45 lik yrnge ailesi):
nc y x
y
y
n + +

+
1
1
veya
y x
ce y y
+
+ ) 1 ( 1
olarak bulunur.
5.3. Geometrik Problemler
rnek 107.
ax y
2
(161)
parabollerine dik olan eri ailesini bulunuz.
207
zm: nce, (161) denkleminin her iki tarafnn x e gre trevi alnr ve
a yok edilirse,
y yx y 2
2
(162)
diferansiyel denklemi elde edilir. Bu denklemde
y
nn yerine
y

1
yazlrsa ,
(161) paraboller ailesine dik olan eri ailesinin diferansiyel denklemi
0 2
2
+ yx y y
olarak bulunur. Bu denklemin zm
c x
y
+
2
2
2
olararak elde edilir. Buradan grlyorki , aranan eri ailesi (0,0) merkezli bir
elips ailesidir. Her iki eri ailesi ekil 2. de birlikte gsterilmitir.
ekil 5.3.
208
rnek 108.
c y x 2
(163)
eriler ailesi ile
0
60 a yapan eriler ailesini bulunuz.
zm: nce (163) ailesinin diferansiyel denklemini bulalm. Bunun iin
(163) ifadesinin x e gre trevi alnrsa,
0 2 1 y
bulunur. Burada ,
y
yerine
y
y
+

. 60 tan 1
60 tan
0
0
konulursa ,
0
60 a yapan eri
ailesinin diferansiyel denklemi
0
3 1
3
2 1
+

y
y
veya
3 2
3 2 1
+
+
y
elde edilir. Bu denklemin integrali alnrsa
m x y +
+
+

3 2
3 2 1
bulunur.
rnek 109.
ax y x 2
2 2
+ (164)
eriler ailesi ile
0
45 a yapan eriler ailesini bulunuz.
209
zm: nce (164) ailesinin diferansiyel denklemini bulalm. Bunun iin
(164) ifadesinin x e gre trevi alnrsa,
a y y x 2 2 2 +
veya
a y y x +
bulunur. Buradan,
y
x a
y


olur. Burada,
y
yerine
y
y y
+

+

1
1
45 tan 1
45 tan
0
0
konulursa,
0
45 a yapan eri ailesinin diferansiyel denklemi
y
x a
y
y

+

1
1
veya
a x y
a x y
y
+
+

olur. Bu denklemin zm
( ) ( ) c ax x x y a x y + + + 2 2
2 2
olarak bulunur. Bu ise istenen eri ailesinin denklemi olur.
210
rnek 110. Herhangi bir noktasndaki teetinin koordinat
eksenlerinden ayrd paralarn arpm sabit reel a deerine eit olan erileri
bulunuz.
y
zm:
A

) , ( y x M
( ) x f y
0 B x
ekil 5.4.
zm: Problemi zmek iin ( ) x f y erisi zerinde keyfi bir
( ) y x M , noktas alalm. Bu noktadaki teetin denklemi
( ) x X y y Y
olur. Burada ( ) Y X, , teet zerinde keyfi bir noktadr. Bu teetin apsis ekseni ile
kesim noktasn bulalm. Bunun iin teetin denkleminde
0 y
yazarsak , kesim
noktas

,
_

0 , x
y
y
B
olur. Ordinat ekseni ile kesim noktas ( ) x y y A , 0 olur.
Problemin artna gre
211
a OB AO .
dr, yani,
( ) a
y
y
x x y y

,
_

dr. Bunu yeniden dzenlersek
( ) y a y x y
2
veya
y a y x y + .
Clairaut diferansiyel denklemi elde edilir. Bu denklemde
p y
dnm
yaplarak
p a xp y . +
denklemi elde edilir. Bu halde ,
pdx dp
p
a
x pdx dx y dy
1
1
]
1

+ +
2
veya
0
2

1
]
1

+ dp
p
a
x
olur. Buradan ;
0 dp
0
2
+
p
a
x
yazlr. Buna gre
c p dp 0
212
Clairaut diferansiyel denkleminde
c p
yazlrsa;
c a cx y . +
genel zm elde edilir. Dier taraftan;
p
a
x
2

olup;

'

p
a
y
p
a
x
2
2
ifadesi, Clairaut diferansiyel denkleminin parametrik zmdr. Bunlar ise
istenen eri ailesinin denklemidir.
rnek 111. Herhangi bir noktasndaki teet alt, deme noktasnn
koordinatlarnn aritmetik ortalamasna eit olan eriler ailesini bulunuz.
zm: Problemi zmek iin eri zerinde keyfi
) , ( y x M
noktasn ele
alalm. Bu noktadaki teet MT olsun. Teet altnn tanmna gre, teet alt ,
PT dir. Trevin geometrik anlamna gre
PT
y
y tg
213
olur.
( ) y x M ,
y

0 T P
ekil 5.5.
Buradan
y
y
PT

bulunur. Dier taraftan, problemin kouluna gre
2
y x
PT
+

dir. Bylece, aranan ailenin herbir erisi zerinde alnm
) , ( y x
noktasnda
2
y x
y
y +

koulu salanr. Buradan , ailenin her bir erisi
y x
y
y
+

2

homojen diferansiyel denkleminin integral erisi olduunu elde ederiz. Bu
denklemin zmn bulmak iin
xz y
deiken deiimi yaparsak ,
214
1
2
+

z
z z
z x
deikenlerine ayrlabilen diferansiyel denklemini elde ederiz. Bu denklemin
genel zm
c
z
z

2
) 1 (

eklinde bulunur. Burada
x
y
z yazarsak,
cy y x
2
) (
eriler ailesini elde ederiz.
rnek 112. Herhangi bir noktasnda normal alt , deme noktasnn
yarap vektr ile apsisinin farkna eit olan eriler ailesini bulunuz.
zm:

( ) y x M ,
T 0 P N x
ekil 5.6.
215
Tanma gre PN normal altdr.
MTN
ile gsterirsek,
PMN

olur. Buradan trevin geometrik anlamna gre
tg y
y
ON

elde ederiz.
Bylece,
y PN
olur. M noktasnn yarap vektr

2 2
y x OM +
olduundan, problemin kouluna gre,
OP OM PN
dir, yani,
x y x PN +
2 2

dir. Bylece, aranan eri zerindeki keyfi
) , ( y x
noktasnda
x y x y y +
2 2

koulu salanr. Bu denklem ise homojen diferansiyel denklemdir. Bu denklem
1
2 2

+
+
y x
y y x

eklinde dzenlenebilir.
) ( 2 ) (
2 2
y y x y x + +
olduundan, denklemi
0
) (
2 2
2 2

+
+
y x
y x d

eklinde yazabiliriz. O halde istenen eri, yani bu denklemin genel integrali
c x y x + +
2 2

216
olur.
rnek 113. Her noktasnda izilmi teetinin uzunluu, sabit
a
saysna
eit olan eriyi bulunuz.
zm: Problemi zmek iin nce teetin uzunluunu eri zerinde
alnm
) , ( y x M
noktasnn koordinatlar ve teetin eim as ile ifade edelim.
) , ( y x M
,
) (x f y
erisi zerinde keyfi bir nokta ve
) , ( Y X
ise erinin ayn
noktada izilmi teetinin keyfi noktas olduunu kabul edelim.
y
( ) y x M ,
0 A B x
ekil 5.7.
O zaman, teetin denklemi
) ( x X y y Y

eklinde olur. Bu teetin apsis ekseni ile kesiim noktas
) 0 , ( x
y
y
A +

217
olur.Bylece, teetin uzunluu AM ye eittir. AMB dik gen olduundan
2 2 2
BM AB AM +

dir. Buradan
y
y
x
y
y
x OA OB AB

+
,
y BM

olduundan elde ederiz ki, teetin uzunluu
y
y y
AM

2
1
forml ile hesaplanr. Problemin kouluna gre elde ederiz ki, aranan erinin
keyfi noktasnda
a
y
y y

+
2
1

olmaldr. Bu denklem treve gre zlmemi birinci mertebeden diferansiyel
denklemdir. Bu denklem
2 2
y a
y
y

t

deikenlerine ayrlabilen diferansiyel denklemdir. Bu denklemin genel zm
c x y a
y
y a a
a + t +

2 2
2 2
ln
eklindedir. Bu eriler traktirisa olarak adlandrlr.
rnek114. Herhangi bir noktadaki teetin koordinat balangcndan
uzakl, deme noktasnn apsisine eit olan eriyi bulunuz.
218
zm: Eri zerinde keyfi
) , ( y x
noktas ele alalm.
) , ( Y X
teetin bir
noktasdr.Bellidir ki,
) , ( y x
noktasnda bu eriye izilen teetin denklemi
) ( x X y y Y

formundadr. Bu dorunun koordinant balancndan uzakl
2
1 y
y y x
d
+

forml ile hesaplanr. Genel olarak
) , ( y x
noktasnn sa yar dzlemde
yerletiini kabul edelim. Problemin kouluna gre elde ederiz ki, eri zerindeki
keyfi noktada
x
y
y y x

+

2
1

denklemi salanr. Elde edilen denklem basit dnmlerden sonra
2 2
2 x y y xy
homojen denkleme getirilir ve onun genel zm
cx y x +
2 2

eklindedir.
rnek 115. Her noktasnda izilen teetin apsis ekseni ile kesiim noktas
koordinat balangcndan ve deme noktasndan ayn (eit) uzaklkta olan eriyi
bulunuz.
219
zm:
y ( ) y x M ,

0 A B x
ekil 5.8.
Eri zerinde keyfi
) , ( y x M
noktasn ele alalm. Bu noktadaki teeti
AM ile gsterelim. OX MB izersek, x OB olduu aktr. Problemin
kouluna gre AM OA dir. ekle gre yazabiliriz ki,
AB AM AB OA OB + +
dir. Problemi zmek iin AM ve AB yi M noktasnn koordinantlar ve
MAB
as ile ifade etmek gerekir. AMB den

tg
tg y y MB
AM
2
1
sin sin
+

tg
y
tg
MB
AB

elde edilir. Trevin geometrik anlamna gre,
y tg
olduunu dikkate alrsak,
AB AM OB + koulunu
y
y
y
y y
x

2
1

eklinde yazabiliriz. Buradan, basit dnmlerden sonra
220
0 2 ) (
2 2 2
y y x y y x
diferansiyel denklemini elde ederiz. Bu denklem
0 y
,
2 2
2
y x
xy
y

denklemlerine paralanr.
0 y
denkleminden
c y
elde edilir. Ama
c y

erileri apsis eksenine paralel dorulardr ve bylece, problemin koulu
salanmaz.
2 2
2
y x
xy
y

denklemi ise homojen diferansiyel denklemdir ve onun genel zm
cy y x +
2 2

emberler ailesidir.
rnek 116. Koordinat balangcndan geen erinin keyfi noktasndaki
normalinin bu noktadan OX eksenine kadar olan parasnn orta noktas
ax y
2
parabol zerindedir. Bu eri denklemini kurunuz.
zm: Eri zerindeki keyfi
) , ( y x
noktasnda normalin denklemi
) (
1
x X
y
y Y

dir. Bu normal
x
eksenini
) 0 , ( y y x +
noktasnda keser. Burada
) , ( Y X
normal
zerinde keyfi noktadr. Bu taktirde normalin
) , ( y x
,
) 0 , ( y y x +

221
noktalar arasndaki orta noktasnn koordinatlar )
2
,
2
2
(
y y y x +
olur. Problemin
kouluna gre )
2
,
2
2
(
y y y x +
noktas ax y
2
parabol zerinde olmaldr.
Yani normalin orta noktas
2
2
2
2
y y x
a
y +

,
_

veya
ax y ay y 4 2
2
+
diferansiyel denklemini salamaldr. Bylece , aranan eri denklemi
2
4 2 y ax y ay +
Bernoulli denkleminin
0 ) 0 ( y
koulunu salayan zm olmaldr. Koula
gre eri koordinant balangcndan geer. Bu zm
) 1 ( 4 4
2 2
a
x
e a a y +

eklindedir.
rnek 117. [ ] x , 0 aralnda orta ordinant , bu araln sa ucundaki
ordinanta orantl olan eriyi bulunuz.
zm: nce belirtelim ki, [ ] b a, aralnda tanml olan
) (x y y

erisinin orta ordinant

b
a
dx x y
a b
) (
1

dir. [ ] x , 0 aralnda uc noktasnn ordinant
) (x y
olduundan elde ederiz ki, eri
222

x
x ky ds s y
x
0
) ( ) (
1

denklemini veya
) ( ) (
0
x kxy ds s y
x

integral denklemini salamaldr. Bu denklemi zmek iin
x
e gre trevi
alalm. O zaman
) ( ) ( ) ( x y kx x ky x y +

deikenlerine ayrlabilen diferansiyel denklemi elde edilir. Yukardaki rnekten
farkl olarak bu problemde ek koul bulmaa gerek yoktur. Gerekten elde
edilmi integral denklemde

x
x
y ds s y
x
0
0
) 0 ( ) (
1
lim

olduundan ve sa taraf
) 0 ( ky
olduundan
) 0 ( y
in keyfi veya 1 k olduunu
elde ederiz.Elde edilmi diferansiyel denklemin zm ise
k
k
cx y

1

eklindedir.
rnek 118. Bir ayna bir noktadan, belirtilen bir yne paralel olan klar
yanstmaktadr. Bu aynann trn belirleyiniz.
zm: In kayna olarak koordinat balangcn ve yn olarak da
OX eksenini alalm.
) , ( y x M
ile, aynann keyfi bir noktasn gsterelim.
223
y
( ) y x M ,

N 0 M x
ekil 5.9.
Aynann OX ekseni ve
) , ( y x M
noktasndan geen
xoy
dzlemi ile kesitine
bakalm. Aynann kesitine
) , ( y x M
noktasndan geen MN teetini izelim.
In yansma kanununa gre, gelme as yansma asna eit olup, NOM
geni ikizkenardr. Yani,
OM NO
eitlii vardr. Buna gre
2 2 2
M O M M M O
M M
M O NO
M M
tg
+ +

yazlr. Eer,
dx
dy
tg ,
y M M
,
x M O

olduu dikkate alnrsa,
2 2
y x x
x
dx
dy
+ +

224
diferansiyel denklemi elde edilir. Bu diferansiyel denklemin zm, aynann
xoy
dzlemi ile kesitinin trn belirler. Elde edilen denklem homojen
diferansiyel denklemdir ve
zx y
dnm ile zlr. Bu denklemin genel
zm
c x y x + +
2 2
,
2 2
2 c cx y +
elde edilir. Buradan grlecei zere, aynann kesiti parabol, yzeyi ise
paraboloiddir.
5.4. Hz Problemleri
Nfus Art
Belli bir blgenin nfusunu gz nne alalm. Bu blgeden darya veya
dardan bu blgeye herhangi bir insan g olmadn kabul edelim. Bir t
zamanda bu blgedeki insanlarn says N, doum oran k ve lm oran m olsun.
Birim zamanda nfus deiimi nfus says ile orantl olduundan;
( ) N m k
dt
dN
(165)
yazlr. Eer t=0 annda nfus saymn
0
N
ile gsterirsek problem balang
deer problemine dnr. Yani ( ) t N fonksiyonu (165) ile birlikte balang
koulunu da salamaldr. Bylece,
( )
( ) t m k
e N t N

0
olur. Grld gibi k>m ise nfus artar , k<m ise nfus azalr.
rnek 119. Isparta ilinin nfusu 20 ylda iki katna kmtr. Bu ilin
nfusu ka ylda drt katna ulaacan hesaplaynz.
zm: Art hzn ilde yaayanlarla orantl olduundan
kN
dt
dN
(166)
225
yazlr. t=0 annda ilde yaayanlarn says
0
N
olsun. O zaman
( )
kt
e N t N
0

olur. Problemin artna gre ilin nfusu 20 ylda iki katna kmtr , yani
( )
0
2 20 N N
dr. Bunu (166) denkleminde dikkate alrsak,
k
e N N
20
0 0
2
olur. Buradan ,
2
2

k
e veya
20
2 ln
k
bulunur. (166) denkleminde yerine yazarsak ;
( )
t
e N t N
20
2 ln
0

bulunur. Nfusun 4 katna ulaaca zaman

1
t ile gsterelim. Problemin
kouluna gre
( )
0 1
4N t N
olmaldr. O zaman
( )
1
20
2 ln
0 1
t
e N t N
olur. Burada
( )
0 1
4N t N
olduunu dikkate alrsak ,
1
20
2 ln
0 0
4
t
e N N
elde edilir. Buradan ise 40
1
t yl bulunur.
rnek 120. Deneylerden bilindii zere yeteri kadar yem olduunda ,
bakterilerin artmas yemlerin miktarna baldr. Bakterilerin balang miktar
0
Q
ise , ne kadar zaman sonra bakterilerin miktar m defa artar.
zm: Bakterilerin t anndaki miktar ( ) t Q olsun. O zaman bakterilerin
deime hz , o anda mevcut bakterilerin miktar ile orantl olduundan ;
226
kQ
dt
dQ

eklinde yazlr. Bu denklem deikenlerine ayrlabilen diferansiyel denklemdir

ve bunun genel zm
( )
kt
ce t Q
olarak bulunur. Bakterilerin balang miktar
0
Q
olduundan
( )
0
0 Q Q
olur.
Bu balang koulundan yararlanlrsa ,
0
Q c
, yani
( )
kt
e Q t Q
0
(167)
bulunur. Bakterilerin m defa artma zamann
1
t ile gsterelim. Koula gre
( )
0 1
mQ t Q
dr. O zaman (167)den
1
0 0
kt
e Q mQ
ve buradan ,
k
m
t
ln
1

elde edilir.
rnek 121. Bir A maddesi, kimyasal reaksiyon sonucu baka bir
maddeye dnmektedir. t=0 annda mevcut madde miktar 60 kg olsun. Bu
madde miktarnn te biri 20 dakika iinde dier maddeye dnmektedir.
Herhangi bir t annda A maddesinden geriye ne kadar kaldn bulunuz.
zm: Herhangi bir t annda maddenin miktar ( ) t Q Q olsun. A
maddesi zamanla azaldndan ve azalma hz mevcut madde miktar ile orantl
olduundan
kQ
dt
dQ
(168)
227
olur. Burada k , orant sabitidir. Bu diferansiyel denklemin zm
( )
kt
ce t Q

(169)
dir. t=0 annda madde miktar ( ) 60 0 Q olduundan, (169)da t=0
yazlrsa, c=60 bulunur. c nin bu deeri (169)da yerine konulursa ,
( )
kt
e t Q

60
bulunur. Problemin artna gre mevcut madde miktarnn te biri 20 dakika
sonra dier maddeye dnmektedir , yani ( ) 20 20 Q kg dr. Bunu yukardaki
denklemde dikkate alrsak, k parametresini bulmak iin
k
e
20
60 20

bulunur. Buradan
20
1
3
1

,
_

k
e
elde edilir. Bylece, madde miktarn zamann fonksiyonu olarak veren ifade
( )
20
3
1
60
t
t Q
,
_

olur.
rnek 122. Ktlesi m olan maddesel noktaya , a ivmesi ile deimeyen
bir kuvvet etki ediyor. Ortam , harekette olan maddesel noktaya onun hzyla
orantl olan diren gsteriliyor. Balang annda maddesel nokta hareketsiz
kalmak artyla , zamana bal hareketin hz nasl deiir.
zm: Hareketin t anndaki hz ( ) t v ile gsterilirse, ( ) 0 0 v olur.
Buna gre, keyfi t annda maddesel noktaya ( ) t v ma kuvveti etki eder.
Burada

orant katsaysdr. Newtonun ikinci kanununa gre, kuvvetin

228
maddesel noktaya ivmesi
( )
m
t v ma
dir. t annda ki ivme, hzn t ye gre
trevi olduundan,
( )
m
t v ma
dt
dv

veya
a v
m dt
dv
+

olur. Elde edilen bu denklem, lineer homojen olmayan bir diferansiyel
denklemdir ve bunun genel zm
( )
( )
ds e a ce t v
t
s t
m
t
m

+
0

eklindedir. Buradan
( )

,
_

+
t
m
t
m
e a
m
ce t v

1
veya
( ) a
m
e
m
c t v
t
m

+
,
_

elde edilir. Balang artn kullanrsak ,
0
0

+
,
_

c
c a
m
a
m
c

bulunur. Bylece verilen denklemin ( ) 0 0 v balang artn salayan zm
( )

,
_

t
m
e a
m
t v

1
229
eklinde bulunur. Buradan grlmektedir ki , maddesel noktann hareket hz ,
zaman getike artp a
m

ya yaknsar. Belirli bir zamandan sonra maddesel

noktann hareketi a
m

hzna dzgn olarak yaknsayacaktr.

Problemler
1. Teetinin eim as deme noktasnn ordinatnn karesine eit olan ve
) 1 ; 1 (
noktasndan geen eriyi bulunuz.
2. Btn normalleri ayn bir noktadan geen erinin ember olduunu ispat
ediniz.
3. Her bir noktasnda normal altnn uzunluu 2 olan ve (-1;-2) noktasndan
geen erini bulunuz.
4. Herhangi bir noktasndaki teetinin OX ekseninden ayrd para teetin iki
katna eit olan erileri bulunuz.
5. Teet alt deme noktasnn , apsisinden k kez byk olan eriyi bulunuz..
6. Bir erinin her noktasndaki teetinin
oy
ekseni zerinde ayrd para
2
2xy dir. Bu eriyi bulunuz.
7. Her noktasndaki normali, koordinant balangcndan geen eriyi bulunuz.
8. Normal alt uzunluu sabit olan erileri bulunuz.
9.
2 2 2
c y x + daire ailesinin 45
0
yrngelerini bulunuz.
10. ax y 4
2
parabollerinin tepe noktas (0,0) koordinat balang noktasnda
olsun. bu parabollere dik olan eri ailesini bulunuz.
230
11. a y x
n n
+ erilerinin,
xm
x
y

1
erilerine dik olmas iin
n
in deeri ne
olmaldr.
12. A cx y +
2
parabollerine dik olan erilerin, m y y x +
2 2
2 denklemi ile
verilen elips ailesi olmas iin Ann deerini bulunuz.
13. Ktlesi
m
olan bir cisim , yerden olduka yksekte bulunan bir noktadan ilk
hzsz olarak serbest dmeye braklyor. Cisme etki eden yer ekim kuvveti
sabit ve hava direncinin , cismin hz ile orantl olduu kabul edildiine
gre, herhangi bir
t
annda cismin , balang noktasndan ne kadar uzaklkta
olduunu ve o anda hangi hzla hareket etmekte olduunu bulunuz.
14. Dorusal hareket yapan bir cismin hz, hareket dorusu zerindeki sabit bir
noktaya olan uzaklndan iki birim fazla olacak biimdedir. Eer 0 t ve
5 v ise hareket denklemini bulunuz.
15. Bir lkenin nfusu 40 ylda iki katna kmtr. Art hznn lkede
yaayanlarla orantl olduunu varsayarak, nfusun ka ylda katna
ulaacan hesaplaynz.
16. Bir radyoaktif maddenin eksilme miktarnn maddenin imdiki ktlesi ile
orantl olduu varsaylyor. Maddenin yar mn bulunuz.
17. Motorlu tekne suyun direncinin tesiri altnda hareketini yavalatr. yle ki,
bu kuvvet teknenin hz ile orantldr. Teknenin ilk hz
s
m
5 . 1
, s 9 sonraki
hz
s
m
1
dir. Ne zaman hz
s
m
1
ye kadar azalr? Tekne , duruncaya kadar
ne kadar yol alr?
18. Sv ile dolu silindirik kabn dibinde bir delik vardr. Svnn bu delikten
akma hz svnn kaptaki seviyesine orantl olduunu ve bir gnde svnn
231
%10nun aktn kabul ederek, ne kadar zamandan sonra kaptaki svnn
yars akar?
19. Hacmi 20lt olan kapta hava vardr. (80% azot, %20 oksijen) Kaba saniyede
0.1lt azot baslarak, aralksz kartrlyor. Ve ayn hzla karm kaptan
aktlyor. Ne kadar zaman sonra kaptaki havann %99u azot olur.
20. Hacmi 200
3
m olan oda havasnn %15i karbon gazdr. Odaya dakikada
%0.09u karbon gaz olmak zere 20
3
m hava baslr. Ne kadar zaman sonra
karbon gaznn deeri kat azalr.
21. Ykseklii 6 metre , taban ap 4 metre olan silindirik tank dik durumda
konulmu ve su ile doldurulmutur. Bu su , tank dibinde bulunan
m
12
1

yarapl dairesel bir delikten ne kadar zamanda boalr.
22. Bir radyoaktif maddenin yarlanma mr 30 gndr. Ka gn sonra bu
maddenin balangtaki miktarnn %1 i kalr.
23. Kalnl m h 10 olan tahtaya bir kurun
sn m v / 200
0

hzla giriyor ve
tahtadan sn m v / 80
1
hzla kyor. Diren kuvvetinin hzn karesi ile
orantl olduu bilindiine gre , kurunun tahtadan geme zamann
bulunuz.
24. Direnci R , indksiyon akm L ve voltaj ( ) t u olan devreye , elektrik iddeti
( ) t u Ri
dt
di
L + diferansiyel denklemi olacak biimde veriliyor. R ile Lyi
sabit ve kt u kabul ederek , bu denklemin ( ) 0 0 i artn veren zmn
bulunuz.
232
25. ap 2 metre olan bir yarm kre su ile doludur. Kabn dibinde bulunan 0,2m
apl dairesel delikten su ne kadar zamanda boalr.
26. Havann basncnn deniz seviyesinde
2
/ 1 cm kg , 500 m ykseklikte ise
2
/ 92 , 0 cm kg ye eit olduu bilinmektedir. Buna gre hava basncnn
ykseklikten bamsz olduunu bulunuz.
27. Bir parat 1,5 km ykseklikten atlam ve paratn 0,5 km yksekte
amtr. Paratn aana kadar ne kadar zaman gemitir. (Normal
younluklu bir havada insann dme hz 50 m/sn dir . Younluun
ykseklie bal deiimini dikkate almaynz ve havann direncihzn karesi
ile orantldr.)
28. Radiumun bozunma hz mevcut miktar ile orantldr. Bir miktar Radiumun
25 yl iinde %1.1 inin baka maddeye dnt bilindiine gre radiumun
yar mrn bulunuz.
233