Hidroloji Ders Notu

Hidroloji
Ders Notu

naat Mhendislii Blm
2010
1

n a a t M h e n d i s l i i B l m Hi d r o l o j i De r s No t u

1. GR
nsanolu ya, scaklk ve buharlama gibi faktrlerdeki deiimlerin suyun bolluu ve ktl ile alakal
olduunu anlam ve bunlarn zamanla olan salnmlarn yorumlayarak incelemitir. Eski devirlerde insanlar
henz su evriminin varlndan bile haberdar deillerdir. Buna ramen ayrntlarn bilmeden bile olsa,
yeryznde akarsularn hidrolojik olaylardan etkilendiini kavramlardr. Zamanla suyun ortaklaa olarak
insanlara hizmet verecek baz yaplarn ve tarmsal faaliyetlerinin gelitirilmesinde rol oynamas, hidroloji (su
bilimi) konusunun ilk belirtilerini ortaya karmtr. Ancak, o zamanlarda bilim henz snflandrlmam
olduundan hidroloji gibi bir bilim dalnn sistematik olarak varlndan kimse bahsetmemitir.
Suyun birok faydalar yannda, kirlenmesi halinde hastalklarn yaylmas, normalden fazla miktarlarda
yalarn olmas durumunda da taknlarn ortaya kmas eitli mal ve can kayplarna sebep olmaktadr.
Buradan da insanlarn deiik faaliyetlerinde su ile i ie olduu anlalmaktadr. Gemite akarsulardan elde
ettikleri sulan szerek ime ve kullanma suyu olarak kullanan insanolu, nfusun ve evre kirliliinin artmas
ile suyu insana yararl hale getirebilmek iin birtakm yntemleri de gelitirmeye balamtr. Suya kar talebin
artmas, baz yllarn kurak gemesi ve nfusun artmas sonucu tarm rnlerine olan talebin de artmas ile artk
akarsular yln baz aylarnda talebi karlayamama sorunu ortaya kmtr. Bylece, ilk mhendislik
almalar ile fazla planl olmasa da, su biriktirmek iin kk edde ve bentlerin yaplmasna balanmtr. Bu
tr yaplarda, suyun fazla olduu zamanlardaki talep fazlasnn biriktirilerek ihtiya duyulan baka zamanlarda
kullanlmas nem kazanmtr.
Sanayi devriminin gelierek btn dnyaya yaylmas ile suya olan talep daha da artmtr. nk, ime
ve tarmda ihtiya duyulan su miktarna ilave olarak, bir de sanayide ok miktarda su kullanlmasna
balannca, barajlar gibi byk biriktirme haznelerinin ina edilmesine ve bylece ok byk su hacimlerinin
biriktirilerek kullanlmasna balanmtr. Sanayi devriminin ilk zamanlarnda cmerte kullanlan sularn,
son yllarda anlalabilmi bir mahzuru ortaya kmtr. Bu da, evrenin ve doada mevcut olan temiz su
kaynaklarnn kirlenmesine ve kullanlamaz hale gelmesine neden olmaktadr. nk kirli sular, akarsu,
deniz ve gller gibi yzeysel su ktlelerine kartndan, bu ortamlarn kirlenmesine sebep olur.

1.1. Hidrolojinin Tanm
Yeryznde canllarn yaamn devam ettirmek iin suyu kullanmak ve kontrol altna almak istemesi
gerektiinden insanlar tarihin balangcndan beri su ile ilgilenmiler, suyun her trl zelliklerini tanmaya,
hareketini yneten yasalar belirlemeye, oluturabilecei tehlikeleri belirlemeye, nlemeye ve sudan en iyi
ekilde yararlanmaya almlardr. Suyun hareketini inceleyen bilime hidromekanik, bu bilimin teknikteki
uygulamasna da hidrolik denir. Hidroloji ise suyun dnyadaki dalmn ve zelliklerini inceler.
Hidrolojinin en geni tanm, 1962 senesinde A.B.D. Bilim ve Teknoloji Federal Konseyi Bilimsel Hidroloji
Komisyonu tarafndan nerilmitir ve nerdikleri tanm ise: "Hidroloji, yerkresinde (yani yeryznde, yeraltnda
ve atmosferde) suyun evrimini, dalmn, fiziksel ve kimyasal zelliklerini, evreyle ve canllarla karlkl
ilikilerini inceleyen temel ve uygulamal bir bilimdir". Bu tanm ile hidroloji, suyun tm zaman ve
konumlarndaki atmosfer (havakre), litosfer (kayakre), hidrosfer (sukre) ve biyosfer (canlkre) durumlar ile
en genel anlamda alakaldr.
2


Hidroloji dier birok bilimlerin alanlarna da girmektedir. Disiplinler aras bir nitelii olan hidroloji
bilimi matematik, fizik ve kimya gibi bilimlerle ok yakn bir iliki iindedir. Hidrolojiyle dier bilimler
arasndaki snrlar kesin olarak belirginletirmek ok gtr. Konusu dolaysyla, meteoroloji (hava bilimi),
klimatoloji (iklim bilimi), jeoloji (yer bilimi), oinoloji (okyanus bilimi), glasyoloji (buzul bilimi), limnoloji
(gl bilimi), kriyoloji (kar ve buz bilimi), potamoloji (yzey akarsular bilimi). Hidroloji ile ilikili dier
konular ylece sralayabiliriz. Tarm ve ziraat konular, inaat, jeoloji ve evre konular, ormanclk, su
rnleri, takndan korunma, akarsu ulatrmacl, su enerjisi retimi, su temini konular, vs.

1.2. Hidrolojinin Tarihesi
Yeryznde canllar iin en nemli unsur olan suyun nasl ve ne kadar bulunduunun iyi incelenmesi
gerekir. Bunun iin de hidroloji insanlk tarihi ile balar, ancak bilim olarak tanm ve aratrma yntemleri
sonradan gelmitir.
Yakn gemite bilgisayar teknolojisindeki gelimeler hidrolojide devrim yapt ve hidrolojik analizi
daha geni bir alanda mmkn kld. Artk veri bankalar oluturmak ve bilgisayar ve telekomnikasyon
sistemlerinin yardm ile verileri uzak istasyonlardan analiz merkezlerine ulatrmak ve bu veri ile her trl
karmak analizi yapmak son derece kolaylamtr. Hatta bu ilemleri, hzlar ve kapasiteleri ok artm olan
kiisel bilgisayarlarla yapmak da mmkn hale gelmitir.
Baz hidrolojik problemleri zmek zere hazrlanm zel modeller (yazlmlar ile birlikte)
hazrlanmtr. Bunlardan bazlar hazrlayanlar tarafndan satlmakta, bazlar ise internet ortamnda cretsiz
olarak datlmaktadr. lk hidrolojik model Stanford niversitesinde gelitirilmitir, Stanford Havza Modeli
olarak adlandrlr ve ya, buharlama, szlme, yzey ve yeralt suyunu da kapsayan hidrolojik devir
elemanlarn benzetirir. Daha sonra Amerikan Ordu Mhendisler Birlii (Army Corps of Engineers),
Hidrolojik Mhendislik Merkezinde hidrolojik ve hidrolik problemleri zmek zere bir dizi model
gelitirmitir. Bunlardan HEC1 (1973) takn veya yamur ve kar erime hidrograflarn bulur, HEC2
(1976) belli bir nehir geometrisinde en yksek debi deerinin meydana getirecei su yz profilini hesaplar.
Amerikan evre Koruma Ajans, Saanak Suyu letme Modelini (SWMM) gelitirmitir. Bu model tek olay
modelidir ve hidrograf bulunmas ile rusubat ve pissu yklerinin tahminini gerekletirir. Amerikan Toprak
Muhafaza Servisi (SCS) ya analizinden takn telemesine kadar pek ok hidrolojik konuyla ilgilenen bir
model gelitirmitir. Bu modelin bilgisayara uyarlanm ekli TR20 diye adlandrlm ve daha sonra
gelitirilerek yerleik alanlar ve kk havzalar iin TR55 adyla kullanlmtr.
A.B.D.de Illinois Eyaleti Su leri tarafndan gelitirilen ve genellikle yerleik alanlar iin kullanlan
ILLUDAS (Illinois ehir drenaj alan simlasyonu) modeli, zamanalan metodunu kullanarak hidrograf tayin
eder ve en yksek akmlar ve hacimleri tahmin eder. Amerikan Ordu Mhendisleri Birlii HEC dizisine
ilave olarak, ehir hidrolojisini devaml simle eden STORMu (Depolama, Artm, stakm ve Akm
Modeli) gelitirmitir.
Brigham Young niversitesinde gelitirilen Havza Modelleme Sistemi (WMS) modeli HECT in
btn ilemlerini yapar ve havzann hidrolojik analizini verir. Danimarka Hidrolik Enstitsnde gelitirilen
MIKE dizisi havza veya nehir ann modellemesini yapar ve hidrolik ve hidrolojik zmler verir.
3


Son yllarda Uzaktan Alglama (UA) ve Corafi Bilgi Sistemleri (CBS) teknolojileri de hidrolojik
almalara girmitir. Uzaktan Alglama, cisimlere dokunmadan hatta hava fotoraflar ve uydu grntleri
kullanarak ok uzak mesafelerden bilgi edinme bilimidir. Corafi bilgi sistemleri ise corafi tabanl (mekansal)
bilgileri toplama, depolama, arma, sorgulama, analizlerini yapma ve farkl biimlerde kt hazrlamak iin
meydana getirilen kullanc, yazlm ve donanm kombinasyonudur (birlikteliidir). Dier yer bilimlerinde
olduu gibi, hidrolojide de veriler mekansal olduklar iin, bu tekniklerin kullanm sadece veri toplama
aamasnda deil hidrolojideki mekansal dalml problemlerin zmnde de ok faydal olmaktadr. Klasik
metotlarda deikenler modellere havza veya alan ortalamas olarak girilirken imdi corafi bilgi sistemleri
sayesinde havzadaki veya alandaki deiimleriyle aktarlabilmektedir. Dolaysyla almalar daha kapsaml
yaplabilmektedir. Ayrca bu tekniklerle modellerin parametre deerleri deitirilerek denemeler yapmak da
ok kolay olmaktadr. Bu sistemlerin Trkiyede kullanm pek ok alanda olduu gibi hidrolojide de
balamtr ve bilhassa takn almalarnda ok gzel sonular alnmaktadr.

1.3. Hidrolojinin naat Mhendisliinde Yeri ve nemi
Su kaynaklarn gelitirme almalar birok mhendislik ve uzmanlk dallarn ilgilendirirse de bu
almalarda en byk sorumluluk inaat mhendislerine dmektedir. Bu nedenle mhendislik
hidrolojisinin inaat mhendisliinde nemli bir yeri vardr. Mhendislik hidrolojisi, yerkresinde bazen
fazla (taknlar gibi) bazen de eksik (kuraklk gibi) olan suyun kontrol ve dzenlenmesi iin inaat
mhendislerini temel veri ve tekniklerle donatr. Hidrolik yaplarn boyutlandrlmasnda mhendislik
hidrolojisi almalar girdileri oluturur.
Byk ve kk hidrolik yaplarn tasarmnda suyun alan ve zaman iindeki dalmnn, dier bir
deimle miktarnn ve ekstrem debi deerlerinin bilinmesi zorunludur. Yani inaat mhendislii asndan
hidrolojik evrim bileenlerinden biri olan ak deikeni en nemlisidir. nk hidrolik evrimin ancak
yeryzndeki blm kontrol altna alnabilmektedir.
naat mhendisliinde karlalan ve zm bekleyen sorunlar ve projelendirilmeleri iletme ile yakn
ilgilidir. Bunlara aadaki rnekleri vermek mmkndr.
- Bir barajn dolusavak kapasitesinin belirlenmesinde
- Baraj aktif hacminin bulunmasnda
- Takndan korunmak amacyla yaplacak yaplarn hacimlerinin bulunmasnda
- Derivasyon yaplarnn boyutlandrlmasnda
- Islah almalarnda sedde kotlarnn tespitinde
- Kprlerin tasarm ve iletilmesi almalarnda
- me ve kullanma sularnn kaynak miktarlarnn hesaplanmasnda
- Su ulamnda
- Bir HESin projelendirilmesinde kullanlacak debi ve d yksekliinin belirlenmesinde
- Yamur suyu kanalnn boyutlandrlmasnda
- Karayolu bzlerinin boyutlandrlmasnda
- me suyu ve sulama suyu iin gerekli suyun hesaplanmasnda
4


Bu gibi rneklerin says oaltlabilir. Bu almalar ana grupta toplamak mmkndr.
- Suyun kullanlmas amacyla yaplan almalar
- Su miktarnn kontrol amacyla yaplan almalar
- Su kalitesinin kontrol amacyla yaplan almalar

Su kaynaklarnn gelitirilmesi ile ilgili mhendislik almalarnn hemen hepsinde karmza kan
sorular hidroloji bilimi cevaplandrr. Bu cevaplarn yeterli bir dorulukla bilinmesi byk nem tar. Zira
ekonomik nedenlerle hidrolojik hesaplarda statik ve mukavemet hesaplarnda kullanlan 3 veya 4 gibi bir
emniyet katsaysnn kullanlmasna izin verilmez. Tahmin edilenden byk bir taknn gelmesi byk
zararlara yol aabilir, te yandan hidroelektrik tesisinde mevcut debi iin fazla bir tahmin yaplmas beklenen
gcn elde edilememesine yol aar. Bylece baz hallerde tehlikeli, baz hallerde de ekonomik ynden
sakncal sonular ortaya kabilir.
Su yaplarnn projelendirilmesinde takip edilen adm vardr: hidrolojik tasarm, hidrolik tasarm ve
yapsal tasarm. Bunlar arasnda en nemlisi hidrolojik tasarmdr, zira yapya dair byklkler bu admda
bulunur ve bu byklklerin yanl olmas durumunda dier admlarn doruluu ve titizlikle uygulanmalar
hibir anlam tamaz. Gemiteki su yaplarnn yklmalar incelendiinde bunlarn %90nn hidrolojik
tasarm admndaki hata ve ihmallere dayand grlr.
Dnya nfusunun ve kii bana su tketiminin hzla art sonunda tad nemin daha iyi
anlalmasyla son yllarda hidroloji ile ilgili alma ve aratrmalar younlamtr. Bunun bir rnei 1965
1974 yllar arasnn UNESCO tarafndan Uluslararas Hidroloji On Yl ilan edilmesiyle balayan ve 1975
ylndan sonra Uluslararas Hidroloji Program ad altnda sren almalardr. Ancak hidrolojik olaylarda ie
karan etkenlerin saysnn pek ok oluu incelemeyi gletirmektedir. Hidrolojik problemlerin her biri
zel, bal bana bir alma ister. Birinin sonucu bir dierine uygulanamaz, zira artlar bir problemden
dierine ok deiir, en azndan artlarn bir ksm farkldr. Dolaysyla, belli metotlar ve analizler deiik
problemlere uygulanp sadece o problem iin geerli olabilecek sonular bulunur. Bu nedenlerle hidroloji
henz dier birok mhendislik biliminin dzeyine ulaamamtr.

1.4. Trkiyede Hidroloji
Su kaynaklarnn deerlendirilmesi asndan lkemiz Tablo ve ekilde grld gibi 26 adet su
toplama havzas ayrlmtr. Su ile ilgili projelerin planlama, iletme ve bakm safhalarnn en iyi bir biimde
yaplabilmesi iin bu havzalarda hidroloji lm a ve akm lmleri iin de eitli kontrol kesitlerinde
oluturulan istasyonlar kurulmutur.

5


Tablo Trkiye akarsu havzalarnn hidroelektrik potansiyelleri ve sulama alanlar
HAVZA
ADI
ALAN
km
2

YAI
mm
TOPLAM SU
10
9
m
3

AKI
10
9
m
3

BARAJ
ENERJS
10
9
kW saat
NET
ENERJ
10
9
kW saat
PROJE
SAYISI
SULAMA
ALANI
10
6
ha
1. Meri
2. Marmara
3. Susurluk
4. K. Ege
5. Gediz
14560
24100
23765
9032
17110
640
766
730
730
639
9.32
18.46
17.35
6.59
10.93
1.25
7.62
5.35
2.20
1.81
0.981
5.230
10.792
2.908
3.802

1.300
0.042
0.425

11
3
2
11.79
3.66
2.37
2.09
2.82
6. K. Menderes
7. B. Menderes
8. B. Akdeniz
9. Antalya
10. Burdur

7165
24903
22615
14518
8764
740
656
865
910
436
5.30
16.34
19.56
13.21
3.82
1.12
2.95
7.76
11.24
0.31
1.533
6.806
13.804
23.827
0.981
0.142
0.907
2.752
4.014

12
13
16

1.80
5.90
2.12
2.32
2.36
11. Akay
12. Sakarya
13. B. Karadeniz
14.Yeilrmak
15. Kzlrmak
8377
56504
29682
36129
78646
472
534
803
556
459
3.95
30.17
23.83
20.09
36.10
0.45
6.03
10.04
5.54
6.28
0.613
11.380
17.564
18.624
19.675

2.362
2.125
5.277
6.935

20
30
16
28
2.72
12.77
2.28
4.01
19.81
16. Konya
17. D. Akdeniz
18. Seyhan
19. Asi
20. Ceyhan
56554
22484
20731
10885
21222
437
669
629
837
758
24.71
15.04
13.04
9.11
16.08
3.36
12.27
7.06
1.20
7.21
1.235
26.920
21.024
4.897
21.103
0.104
4.769
6.880
0.120
4.634
3
20
18
1
9
15.69
0.94
2.49
1.58
4.41
21. Frat
22. D. Karadeniz
23. oruh
24. Aras
25. Van
26. Dicle
120917
24022
19894
27548
15254
51489
582
1291
540
462
507
814
70.37
31.01
10.74
12.73
7.74
41.91
33.48
14.00
6.46
5.54
2.59
21.81
84.254
48.381
21.926
12.982
2.470
47.620
37.723
11.416
10.614
2.256
0.257
17.284
71
69
39
11
7
34
16.88
0.26
0.82
4.83
1.70
3.68
Toplam 766870 652 503.30 186.50 431.332 122.421 433 132.00

lkemizde yalar hem yldan yla hem de akarsu havzalarna bal olarak farkllklar gsterir.
Genellikle, ky blgeleri yeterli ya (800 1 000 mm/yl) alr. zellikle dalk olan ky blgelerinde
ya boldur (1 000 2 500 mm/yl). Kuzey ky blgesi (Karadeniz Blgesi) Trkiyede en fazla ya alan
(1 260 2 500 mm) yeridir. Marmara ve Ege blgelerinde, Dou Anadolunun yaylalarnda ve dalarnda
ya ykseklii 500 1 000 mm/yldr. Kylardan i blgelere gidildike ya azalr. Anadolunun
birok yerinde ve Gneydou Anadoluda ya ykseklii 350 500 mm/yldr. Kuralkla beraber yaz
aylarnda yksek scaklk ve yksek buharlama seviyesinden dolay Anadolu, Trkiyenin en az ya
alan yerlerinden biridir (250 600 mm/yl). Anadolu, Tuz Gl evresi Trkiyenin en az ya alan
yeridir (250300 mm/yl). Trkiye genelinde ortalama ya ykseklii 643 mm dir. Trkiyenin hemen
hemen her yerinde kar ya grlr. Fakat kar yann grld gn says ve karn yerde kalma sresi
bakmndan blgesel farkllklar gstermektedir. Akdeniz Blgesinde kar ya ylda 1 gn ve daha az,
Dou Anadoluda 40 gnden fazladr. Karn yerde kalma sresi Akdeniz ve Ege kylarnda 1 gnden az,
Marmara ve Karadeniz kylarnda 1020 gn, Anadoluda 2040 gn ve Dou Anadoluda Erzurum
Kars blmnde 120 gn civarndadr. Yksek dalarda yln her mevsimi karla rtl alanlara rastlamak
mmkndr. Dalarda bulunan karlar yava yava eriyerek akarsular ve yeralt sularn besler. lkenin su
potansiyelinin ou Gney Dou (%28) ve Dou Karadeniz Blgesindedir (%8).
Trkiyenin yllk ortalama ya ykseklii olan 643 mm, ylda ortalama 500 km
3
(1 km
3
= 1 milyar
m
3
) suya tekabl etmektedir. Ortalama ak katsays 0.37 ve yllk ak ise 186 km
3
. Bu saydan komu
lkelerden gelen su, suda yaayan canllar ve denizcilik iin gerekli olan su, vs. karlacak olursa yllk
ortalama tketilebilir (kullanlabilir) su potansiyeli 107 km
3
olur.
6


ekil 1. Trkiye akarsu havzalar

ekil 1. Trkiyede nemli nehirler, gller ve barajlar

1.5. HDROLOJNN METOTLARI
Hidroloji genel olarak gzlemlere dayanan bilim dal olup yaplan tahminlerdeki isabet yzdesi salkl
lm ve fiziksel yorumlardan geer. Hidrolojik almalarnda genelde u yntemler kullanlr:

1. lmler
Btn hidrolojik almalarda ilk adm gerekli doal verilerin toplanmas iin lmler yaplmasdr.
Hidrolojik olaylar laboratuarda benzetirmek bugn iin mmkn olmadndan lmlerin dorudan
doruya doada yaplmas gerekmektedir. Bunun iin yeteri sklkta bir lm ann kurulmas, bu adaki
istasyonlarn yeterli hassasiyeti olan aralarla donatlmas ve bu leklerin itinal bir ekilde okunmas
gerekir. Hidrolojik veriler gerek zamanla gerekse yerden yere ok deitikleri iin lmlerin sk noktalarda
7


ve srekli olarak yaplmas gereklidir. Son yllarda hidrolojik lmlerde hassasiyeti arttran aralar
kullanlmaktadr, bu arada nkleer tekniklerin kullanlmas gittike yaygnlamaktadr.

2. Verilerin ilenmesi
lmler sonunda elde edilen bilgiler ok sayda ve danktr. Bu verilerin insan eliyle kaydedilmesi
yerine otomatik olarak kartlara, eritlere geirilmesi ve veri tabanlar halinde saklanmas uygundur. Bu
kaytlar en iyi ekilde yararlanlabilecek hale getirmek gerekir. Bu i iin gnmzde ileri bilgi ilem
metotlar kullanlmakta, ilemler bilgisayarlarla yaplmaktadr.

3. Matematik modeller kurulmas
Btn hidrolojik verileri lerek elde etmek ekonomik olmayaca gibi birok hallerde mmkn de
olmadndan lmlerin bulunmad ya da yetersiz olduu hallerde hidrolojik olaylar yneten kanunlarn
belirlenmesi iin bu olaylarn matematik modellerinin kurulmas ve bunlarn doruluunun lm
sonularyla karlatrlarak kontrol edilmesi gerekir. Fizik kanunlar esas alnarak kurulan bu modeller
doadaki hidrolojik sistemlerin soyutlanm benzerleri olarak dnlebilir. Bu modellerin kurulmasnda
sistem analizi metotlar nem kazanmaktadr. Hidrolojik modeller insanlarn doada yapacaklar
deiikliklerin sonunda hidrolojik byklklerde oluacak deimelerin tahmininde de kullanlr.

4. Olaslk hesab ve istatistik metotlarnn kullanlmas
Hidrolojik olaylar deerleri zaman iinde deien ok sayda deikenin etkisi altnda meydana geldikleri
iin nceden kesinlikle belirlenemeyen bir nitelik tarlar. rnein elde bulunan 30 yllk lm sonularn
kullanarak bir akarsuda gelecek 100 yl iinde grlecek en byk takn kesin olarak belirlemek mmkn
deildir. Bu bakmdan olaslk teorisi ve istatistiin hidrolojide kullanlmas byk nem tar. Ancak bu
bilimler yardmyla 100 yllk takn debisi iin tahminler yapmak mmkn olabilir. Bu bilimlerin hidrolojideki
nemleri son yllarda daha iyi anlalm ve hidroloji retiminde bu gibi metotlara byk bir yer verilmeye
balanmtr. Ancak unutulmamas gereken bir nokta bu metotlar gz kapal olarak uygulamamak, daima
nce hidrolojik olayn fiziksel ynlerini incelemek zorunluluudur.
Hidrolojik olaylarn incelemesinde deikenlerin okluu ve aralarndaki ilikilerin karmakl yznden
teorik bir analiz ou zaman mmkn olmadndan yaklak yntemler kullanmak gerekir. Bu sebeple birok
problemlerin zm iin birden fazla yntem kullanlabilecei grlr. Bunlarn arasnda uygun bir seim
yapmak bilgi ve deneyimi gerektirir. Kullanlacak metot incelenen olayn zaman leiyle de ilikilidir.

1.6. Hidrolojik evrim
Su doada eitli yerlerde ve eitli hallerde (sv, kat, gaz) bulunmakta ve yer kresinin eitli
ksmlar arasnda durmadan dnp durmaktadr. Suyun atmosferden topraa ve yeryznden tekrar
atmosfere dnmesi iin takip ettii yollarn hepsine hidrolojik evrim denir. Hidrolojik evrimi gzden
geirmeye atmosferden balanacak olursa, ekil 1de grld gibi, atmosferde buhar halinde bulunan su
younlaarak ya eklinde yeryzne der. Karalar zerine den suyun byk bir ksm (%6075 kadar)
zeminden ve su yzeylerinden buharlama ve bitkilerden terleme yoluyla denizlere erimeden atmosfere geri
dner, bir ksm bitkiler tarafndan alkonur (tutma), bir ksm zeminden szlerek yeraltna geer (szma).
8


Geriye kalan su ise yerekimi etkisi ile hareket ederek akarsulara ve onlar yoluyla denize ular (yzeysel
ak). Yeraltna szan su ise yeralt ak yoluyla sonunda yeryzne karak yzeysel aka katlr. Denizlere
ulaan su da buharlaarak atmosfere geri dner. Grld gibi su kat, sv ve gaz hallerinde doann eitli
ksmlar arasnda ve eitli yollar izleyerek dnp durmaktadr. Bu evrim iin gerekli enerji gneten ve
yerekiminden salanr. Yerkresinin iklim sistemi ile yakndan ilikili olan hidrolojik evrim gnlk ve
yllk periyotlar olan bir sretir.

ekil 1. Hidrolojik evrim

Hidrolojik evrimin mhendislik hidrolojisi bakmndan daha anlaml ve daha ayrntl bir diyagram
ekil 2de grlmektedir. Bu diyagramda hidrolojik evrim doadaki eitli biriktirme sistemleri arasnda
ilikiler eklinde gsterilmitir. Atmosfer biriktirme sisteminden yzeysel biriktirme sistemine den yan
bir ksm szma yoluyla zemin nemi biriktirme sistemine, oradan da perkolasyon yoluyla yeralt biriktirme
sistemine gemektedir. Her sistemin de buharlama ve terleme yoluyla atmosfer ile ilikileri bulunduu
gibi yzeysel biriktirme sistemi yzeysel ak, zemin nemi biriktirme sistemi yzeyalt ak ve yeralt
biriktirme sistemi de yeralt ak eklinde sularnn bir ksmn akarsu biriktirme sistemine gndermektedir.
Bunlara akarsu biriktirme sistemine den ya eklenip buharlama kayplar ktktan sonra geriye kalan su
akarsularda ak eklinde denizlere veya gllere ulamakta, oradan buharlama ile atmosfere geri
dnmektedir. Hidrolojik evrim srasnda su ayn zamanda yeryznden skt kat taneleri akarsular
yoluyla gl ve denizlere tayarak yerkabuunun biim deitirmesine neden olur.

Atmosfer biriktirme sistemi
Akarsu
biriktirme
sistemi
Deniz ve gl
biriktirme
sistemi
Yzeysel
biriktirme
sistemi
Zemin nemi
biriktirme
sistemi
Yeralt
biriktirme
sistemi
Buharlama ve terleme
Ya
Szma
Perkolasyon
Yzeysel
ak
Yzeyalt
ak
Yeralt
ak
Ya Ya Buharlama Buharlama
Akarsu
ak

ekil 2. Mhendislik hidrolojisi bakmndan hidrolojik evrim
9


1.7. Hidrolojide Sistem Kavram
Hidrolojide, fizik kurallarndan ok iyi bilinen ve dier mhendislik dallarnda problemlerin zmnde
yeterli olan eitlik; ktle, durum ve momentum formlleri, kolaylkla kullanlamaz. nk, hidrolojik
sistemler homojen ve izotropik deillerdir, sistem parametrelerinin ou aka tanmlanamaz, bilinmeyen
parametreler vardr, parametrelerin zamana ve mekana gre deiimini belirlemek zor hatta imkanszdr veya
sistemlerin fiziksel davranlar konusunda bilgi yetersizlii sz konusudur. Bu nedenlerle hidrolojik
problemlerin zmnde sistem kavram, yaklak metotlar ve istatistiksel metotlar kullanlr.
Sistem, dzenli bir ekilde birbirleriyle ilikili olan ve evresinden belli bir snrla ayrlan bileenler
takm olarak tanmlanr. Sistemi evresinden ayran snrn izilmesi incelenen problemin zelliklerine
baldr. Hidrolojik almalarda gz nne alnan sistem bir akarsu havzasnn bir blm olabilecei gibi
bir havzann tm de olabilir, birka havza bir arada bir sistem olarak da dnlebilir. Bir sistemin
evresiyle olan ilikileri girdi ve kt vektrleriyle belirlenir.
Bir biriktirme sisteminin girdileri (x) sisteme evresinden giren sular, ktlar (y) ise sistemden evreye
kan sulardr. Sistemi herhangi bir andaki durumunu sistemde o anda depolanm olan S su miktar belirler.
Sistem, o andaki durumuna gre girdileri ktlara dntrr:

y(t)=f(x(t))

SSTEM
f
Girdi kt
evre
x (t) y (t)

ekil 3. Sistem kavram

Yerkresinde insann varl hidrolojik evrimi etkilemektedir. Bu diyagram hidrolojinin
mhendislikteki nemini de ortaya koymaktadr. Mhendislik hidrolojisinde yzeysel akn ayn k
noktasna gnderen blge olarak tanmlanan su toplama (drenaj) havzasn esas nite olarak ele almak uygun
olur. nsann hidrolojik evrim zerindeki etkisi ya safhasnda suni ya eklinde grlr. Diyagramda
bir havzaya den yan bir ksmnn buharlama ve terleme ile atmosfere geri dnd bir ksmnn
zemine szarak yer alt tama ve biriktirme sistemine katld, bir ksmnn da yzeysel tama ve biriktirme
sisteminde yzeysel ak haline getii grlmektedir. nsan doal bitki rtsn deitirerek tutma, terleme
ve szma kayplarn etkileyebilir. Bunun sonunda yzeysel ak deiir. rnein ormanlarn kesilmesi
sonunda yzeysel ak hacminin ve taknlarn byd grlmtr. ehirleme de szma kayplarn
azaltacandan yzeysel ak zerinde etkili olur, yer alt biriktirme sistemini de etkiler. Bir yandan da kirli
artklarn akarsulara dklmesiyle insan doada sularn kirlenmesine, bylece su kalitesinin dmesine sebep
olmaktadr. ehirlemenin ve endstrinin ilerlemesiyle daha da nem kazanan bu sorun insann hidrolojik
evrim zerine etkisinin olumsuz bir ynn yanstmaktadr. nsanlar tarafndan meydana getirilen byk
biriktirme hazneleri akarsulardaki ak rejimini deitirirler, bu hazneler ayn zamanda nemli miktarda
buharlamaya yol at iin haznelerden buharlama diyagramda ayrca gsterilmitir.
nsan kendisi iin gerekli olan suyu akarsular ve haznelerden su alarak yzeysel sistemden ve yerekimi
ya da pompajla yer alt sisteminden elde edebilir. Bir havzada mevcut toplam su miktar hidrolojik
10


almalarla belirlenir. Bu miktar ihtiyala karlatrarak suyun en ekonomik ekilde kullanlmasn
salamak ise su kaynaklarn gelitirme almalarnn konusudur.

Atmosfer
Ya
Buharlama
ve terleme
Haznelerden
buharlama
Su toplama
havzas
Szma Yzeysel ak
Yzeysel tama ve
biriktirme sistemi
Yeralt tama ve
biriktirme sistemi
Mevcut
toplam su
Optimizasyon
Toplam su
ihtiyac
Suyun
kullanlmas
Su kalitesinin
kontrol
Su miktarnn
kontrol
Su kaynaklarnn gelitirilmesi almalar
Havzalar aras
iletim
Su
fazlas
Su
fazlas
Akarsulardan ve
haznelerden su alma
Yerekimi ve
pompajla su alma

ekil 4. Bir akarsu havzas iin insan tarafndan deitirilmi ekliyle hidrolojik evrim

1.8. Hidrolojinin Temel Denklemi
Btn fiziksel olaylar iin yrrlkte olan ktlenin korunumu ve enerjinin korunumu ilkeleri
hidrolojik evrimin herhangi bir parasna da uygulanabilir.

Ktlenin Korunumu:
Ktlenin korunumu ilkesi hidrolojik evrimin herhangi bir parasnda suyun ne yok olduunu, ne de
yoktan var olduunu gsteren sreklilik (su dengesi, su btesi) denklemine gtrr.

xy=dS/dt

Bu denklemde x gz nne alnan hidrolojik sisteme birim zamanda giren su miktar, y birim zamanda
sistemden kan su miktar, S ise sistemde birikmi su miktardr. Bu denklem herhangi sonlu bir t zaman
aralndaki deerler (X, Y, S) gz nne alnarak da yazlabilir.

XY=S

Bu denklemi belli bir zaman aralnda sisteme giren X su miktar ile kan Y su miktarnn farknn birikmi
su miktarndaki S deiimine eit olduunu gsterir.
Bu denklemin uygulanmasna bir rnek olarak aadaki ekildeki verilen yer kresi parasn ele
alalm. Bu sisteme giren su miktar X
1
(ya), X
2
(yzeysel ak) ve X
3
(yeralt ak) bileenlerinden
meydana gelir. Sistemden kan su Y
1
(buharlama ve terleme), Y
2
(yzeysel ak) ve Y
3
(yeralt ak)
bileenlerinin toplamdr. S birikmesi ise S
1
(tutma), S
2
(yzeysel biriktirme), S
3
(yeralt biriktirme),
S
4
(kar rts) ve S
5
(zemin nemi) bileenlerinin toplamdr. Snin bileenlerinden S
1
ve S
2
ok hzl
11


deitii halde dier bileenlerin zaman iinde deiimi daha yavatr. Bu nedenle tnin kk deerlerinde
(saat, gn) sadece S1 ve S
2
yi, byk deerlerinde (ay, yl) ise S
3
, S
4
ve S
5
i gz nne almak yeterli
olabilir. Herhangi bir t zaman aralnda X>Y ise (yani giren su kan sudan fazla ise) S

art iaretli olur,
yani sistemde birikmi olan su miktar artar. Bunun tersine X<Y ise (yani giren su kan sudan az ise) S

eksi iaretli olur, yani sistemde birikmi olan su miktar azalr.

X1
Y1
X2
X3
Y2
Y3
S1 A
S2 A
S
4 A
S5 A
S3 A

ekil 5. Sistem olarak havza

Bu denklemin uygulanmasna dier bir rnek olarak aadaki ekildeki verilen hazneyi ele alalm.
ekilde grld gibi bir haznenin girdileri ya ile yzey ve/veya yzeyalt sular, ktlar ise
buharlama, gl tabanndan szma ve hazneden alnan su olabilir.

ekil 5. Sistem olarak depolama

Bu durumda denklem aadaki ekilde ifade edilebilir:

S=P+SF+I+GWFSWE

Denklemdeki terimler ekilde gsterilmitir. Bu elemanlarn hepsi ayn anda veya beraberce bulunmazlar.
artlara gre farkl zamanlarda farkl elemanlar girdi ve ktlar meydana getirir.

Enerjinin Korunumu:
Ktlenin korunumu ilkesinden elde edilen sreklilik denklemi btn hidrolojik olaylara uygulanabilir.
Fiziin dier temel ilkesi olan enerjinin korunumu ise s ile ilgili hidrolojik olaylarn (buharlama, karn
erimesi gibi) incelenmesinde kullanlr. Ktlenin korunumu ilkesini ifade eden denkleme benzer ekilde
enerjinin korunumu denklemi:

H
X
H
Y
=H

eklinde yazlabilir. Burada H
X
ve H
Y
herhangi bir t zaman aralnda sisteme giren ve kan s, H ise t
sresinde sistemin ssndaki deiimdir.
12


Hidrolojik sistemler hakkndaki bilgilerimizin yetersiz oluu, sistemlerin genellikle heterojen ve zaman
iinde deiken yapda olmalar yznden temel denklemlerin hidroloji problemlerine uygulanmasnda bir
ok glklerle karlalr. Denklemlerdeki byklklerin yeterli bir dorulukta llmesi genellikle ok zor
olur. Bu nedenle zellikle tnin kk deerlerinde bu denklemleri kullanarak gvenilir sonular elde
etmek mmkn olmaz.

1.9. Yerkresinin Su Dengesi
Doa su miktar bakmndan dinamik denge halindedir. Su tkenmez bir doal kaynak olup
yerkresindeki toplam su miktar zamanla deimez. Uzun bir sre gz nne alndnda hidrolojik
evrimin herhangi bir parasna giren ve kan su miktarlar birbirine eittir. rnein yeryzne bir ylda
den ya, o yl iinde buharlaarak havaya geri dnen su miktarna eittir. Bu miktar ortalama olarak yla
100 cm kadardr.
Dnyadaki suyun nerelerde olduunun detayl izah iin, aadaki grafie ve veri tablosuna bakalm.
Dnyadaki toplam suyun yaklak 1 386 milyon km
3
n yani % 96dan fazlasnn tuzlu su olduuna dikkat
edin. Btn tatl su kaynaklarnn % 68inden fazlas buz ve buzullarn iinde hapsedilmitir. Tatl suyun
dier % 30u ise yer altndadr. Nehirler, gller gibi yzeysel tatl su kaynaklar, dnyadaki toplam suyun
yaklak % 1inin 1/150 olan 93 100 km
3
n oluturur. Bununla birlikte insanlarn her gn kulland su
kaynann ounu nehirler ve gller tekil etmektedir.

Tablo Yerkresinin su kaynaklar
Su Kayna Su Hacmi (km
3
) Tatl Su (%) Toplam Su (%)
Okyanuslar, denizler ve krfezler 1 338 000 000 96.5
Buz tepeleri, buzullar ve kalc kar 24 023 500 68.6 1.74
Yer alt suyu (tatl) 10 530 000 30.1 0.76
Yer alt suyu (tuzlu) 12 870 000 0.94
Toprak nemi 16 500 0.05 0.001
Zemin buzu ve srekli don olan toprak 340 600 1.00 0.022
Gller (tatl) 91 000 0.26 0.007
Gller (tuzlu) 85 400 0.006
Atmosfer 12 900 0.04 0.001
Bataklk suyu 11 470 0.03 0.0008
Nehirler 2 120 0.006 0.0002
Biyolojik su 1 120 0.003 0.0001
Toplam Su
Tatl Su
1 385 984 610
35 029 210
100
2.5
100

Su evrimi ierisinde hareket eden su miktarndan ok daha fazlas okyanuslarda depolanmtr. Dnyada
yaklak 1 386 000 000 km
3
suyun 1 338 000 000 km
3
nn okyanuslarda depoland tahmin edilmitir. Yani
toplam yeryzndeki suyun yaklak % 96.5i okyanuslarda bulunmaktadr. Okyanuslar, denizler, gller ve
nehirler atmosferdeki nemin yaklak % 90nn salarlar, geri kalan % 10u ise bitki yzeyindeki
buharlamadan meydana gelir. Okyanuslar zerinden buharlaan su miktar, den ya miktarndan daha fazla
iken karalar zerinde durum tersi olup ya miktar buharlama miktarn gemektedir. Okyanuslardan
buharlaan suyun ou, okyanuslara ya olarak geri dner. Buharlaan suyun sadece % 10u karalar zerine
nakledilerek ya olarak der. Buharlaan su moleklleri havada yaklak 10 gn kalr. Her hangi bir
zamanda atmosferde bulunan su hacmi yaklak 12 900 km
3
tr. ayet atmosferdeki btn su miktar ya
olarak yere bir kerede dseydi, dnyann zemini 2.5 cm derinliinde suyla kaplanrd.
13


Aadaki ekil ve tabloda verilen dnyann su btesinde grld gibi, dnyadaki su dengededir.
Okyanuslardaki 13 cm/yllk eksik miktar karalardan gelen 31 x 30/70=13 cm/yl ile dengelenir. 30/70 oran
yeryzndeki kara ve okyanus alanlarnn yaklak orann gstermektedir. Okyanuslardaki 13 cm/yllk
eksik miktar karalardan okyanuslara tanrken suda znen saysz yararl mineral ve benzeri kimyasallar,
deniz ve okyanuslara aktarlr. Bu ekilde deniz ve okyanuslara ylda 5 milyar ton kimyasal madde
tanmaktadr. Bu maddeler, deniz ve okyanuslardaki yaam iin zorunludur.

Tablo Kresel su dengesi

Ya
(cm/yl)
Buharlama
(cm/yl)
Akm
(cm/yl)
Okyanuslar 112 125 13
Ktalar 72 41 31
Tm Dnya 100 100 0

ekil . Kresel su dengesi ematik gsterimi

Aadaki tabloda ktalarn su bteleri verilmitir. Tablodan da grld gibi her ktada buharlama
ve ak miktarlarnn toplam ya miktarna eittir. Yatan buharlamayla olan kayp incelendiinde
Avustralya ve Afrikann zor durumu aka grlmektedir. Afrikada nfusun okluu da ilave edilince bu
ktann su probleminin bykl ortaya kmaktadr.

Tablo Ktalarn su btesi
Ya
(cm/yl)
Buharlama
(cm/yl)
Akm
(cm/yl)
Kayp yzdesi
(%)
Afrika 67 51 16 76.12
Asya 61 39 22 36.07
Avustralya 47 41 6 87.23
Avrupa 60 36 24 60.00
Kuzey Amerika 67 40 27 59.70
Gney Amerika 135 86 49 63.70

ZML PROBLEMLER
Problem 1.1. Yzlm 200 km
2
olan bir glde belli bir ylda yllk ya ykseklii 70 cm olarak
llmtr. Gle giren akarsularn yllk ortalama debisi 1,20 m
3
/sn, glden kan akarsularn yllk
ortalama debisi 1,27 m
3
/sndir. O yl boyunca gldeki su seviyesinin 9 cm ykseldii gzlenmitir. Gldeki
suyun yeraltna szmas ihmal edilebilecek kadar azdr. Bu verilere dayanarak o yl iinde gl yzeyindeki
yllk buharlama yksekliini hesaplaynz?

(1km
2
= 10
6
m
2
, 1 hektar = 10
4
m
2
ve 1 dekar (dnm) = 10
3
m
2
)
14


Q
giren
= 0.7 x 200x10
6
+ 1.2 x 86400 x 365=140xl0
6
+ 37,84xl0
6
= 177,84xl0
6
m
3
/yl
Q
kan
= 1,27 x 86400 x 365=40,05xl0
6
m
3
/yl
Q
birikme
= 200xl0
6
x 0.09 =18x l0
6
m
3
/yl
Q
kan
Q
giren
Q
birikme

40.05x10
6
+ B = (l 77.84 18)xl0
6

B = 159.84xl0
6
40.05xl0
6
= 119,79xl0
6
m
3

m 6 . 0
10 x 200
10 x 79 . 119
Ykseklii Buharlama
6
6
= =

Problem 1.2. Bir kasabann su ihtiyacn karlamak iin kurulan kk bir barajn hazne hacmi 14 milyon
m
3
dr. ubat ay basnda haznede 8 milyon m
3
su vardr. Bu aydaki ya ykseklii 120 mm, buharlama
ykseklii 35 mm dir. ubat ay iinde hazneye giren ak 6,7 milyon m
3
, kasabann su ihtiyac 0,18 milyon
m
3
dr. Haznedeki su yzeyi alan 1,1 km
2
dir. Kasabann su ihtiyac karlandktan sonra bu ay iinde
hazneden savaklanacak hacmi hesaplaynz?

Q
giren
= 6.7xl0
6
+ 0.12 x 1.lxl0
6
= 6.83xl0
6
m
3

Q
kan
= 0.035 x 1.l x l0
6
+ 0.18 x l0
6
= 0.22xl0
6
m
3

Q
birikme
= 14xl0
6
8xl0
6
= 6xl0
6
m
3

Q
kan
= Q
giren
Q
birikme

0.22 x l0
6
+ Savaklanan = (6.836) x l0
6

Savaklanan = 0.83x10
6
0,22x10
6
= 0,61x10
6
m
3

Problem 1.3. 1972 ylnda Temmuz ay banda Demirkpr Baraj haznesinde bulunan su miktar 404 x 10
6

m
3
dr. Ayn ayn sonunda haznede bulunan su miktar ise 359 x 10
6
m
3
dr. Bu ay zarfnda enerji retimi
iin sarf edilen su miktar 58 x 10
6
m
3
, hazne yzeyinden buharlama miktar ise 9 x 10
6
m
3
dr. Bu verilere
gre bu ay iinde Gediz Nehrinin baraja getirdii ortalama debiyi bulunuz?

Q
kan
= 58xl0
6
+ 9xl0
6
= 67xl0
6
m
3

Q
birikme
= 359x l0
6
404x l0
6
= 45xl0
6
m
3

Q
giren
= Q
kan
+ Q
birikme

Q
giren
= 45x l0
6
+ 67x l0
6
= 22x l0
6
m
3

sn / m 21 . 8
31 x 86400
10 x 22
Debi
3
6
= =

Problem 1.4. Orta Anadoluda bulunan birka glden biri olan ve Ankarann 20 km gneyinde yer alan
Mogan Gl son yllarda blgenin su ihtiyacn karlamada ve piknik alan olarak kullanlmaktadr. Havza
alan 926 km
2
dir ve aadaki ekilde gsterildii gibi ak aas (mansap) ksm zel evre Koruma
kapsamna alnmtr. Gl ve evresindeki kirlenme durumunu aratrmak zere Orta Dou Teknik
15


niversitesi tarafndan bir alma yaplmtr (Altn bilek et al., 1995). Bu aratrmada gln su btesini
bulabilmek iin iki meteorolojik istasyonda ya ve buharlama, be akm istasyonunda debi, birka kuyuda
yeralt suyu ve ayrca gl seviyesi lmleri yaplmtr.
1117 Temmuz 1994 haftasnda ortalama gl k akm 29 lt/sn olarak gzlenmitir. Ayn haftada
llen buharlama 72.5 mm (buharlama tavasndan) ve ya derinlii 0.8 mmdir. Gl seviyeleri hafta
banda ve sonunda 972.51 m ve 972.45 m, bunlara tekabl eden yzey alanlar da 7.02 km
2
ve 6.94 km
2

olmutur. Glden szma ile yeralt ve yzeyalt sularna katk 0.096 m
3
/sn olarak tahmin edilmitir. Bu sre
iin gle giren su miktarn m
3
/sn ve lt/sn cinsinden bulunuz? (Buharlama tava katsays 0.7 olarak
alnacaktr).

ekil

Havzay dnmeden, sadece gl bir sistem olarak alp devamllk denklemi yle yazlabilir.
X Y = S
Bu durumda Mogan Gl sisteminin girdileri ya (P) ve giren akm (I), ktlar ise kan akm (Q),
buharlama (E) ve yeralt suyu akm (G)dir. Denkleme konulduklarnda yle olur:
(I + P) (Q + E +G) = S
Hafta iin toplam ya miktar gln yzey alan ile ya derinlii arplarak bulunabilir.
P = (0.8 mm x10
3
m) x ((7.02 + 6.94)/2) km
2
x10
6
m
2
=5584m
3

Haftalk toplam kt ve yeralt suyu miktar, ortalama debilerin zamanla arplmasyla elde edilir.
16


Q=29x 10
3
x 3600 x 24 x 7 = 17539.2m
3

G = 0.096 x 3600 x 24 x 7 = 58060.8 m
3

Buharlama miktar tavada okunan deerin tava katsays 0.7 ve ortalama gl alanyla arplmasyla bulunur.
Tava katsays kullanmann sebebi 5. konuda anlatld gibi tavadan olan buharlamann glden olandan
daha fazla olmasdr.
E = 72.5 x 10
3
x 6.98 x 10
6
= 506050 m
3

E = 506050m
3
x 0.7=354235 m
3

Depolamadaki deiiklik aada verildii gibi derinlik ve hacim olarak bulunur.
S = S
2
S
1
= 972.45 972.51 = 0.06 m
0.06 x 6.98 x l0
6
= 418800 m
3
(gl hacmindeki azalma)
Bu deerler devamllk denkleminde yerlerine konulduunda gerekli girdi akm bulunabilir.
(I + 5584) (17539.2 + 354235 + 58060.8) = 418800
7 gn iin I = 5451 m
3

I = 5451 x 10
3
/ (7 x 24 x 3600) = 9 lt/sn

Problem 1.5. Yzey alan 40 hektar olan bir gl iin belli bir ayda girdi ve kt akmlarnn 0.170 m
3
/sn ve
120 lt/sn olduunu kabul edelim. Bu ayda toplam ya 38 mm ve depolamadaki art 140 x 10
3
m
3
olsun.
Glden szma kayb olmadn kabul ederek buharlama miktarn m
3
ve mm cinsinden bulunuz?

Bu problem de devamllk denklemi bir ay iin yazlarak zlebilir.
S = X Y
Giren akm ve ya olarak sistemin iki girdisi vardr.
Giren akm 0.170 m
3
/sn x 86400 sn/gn x 30 gn = 440640 m
3
/ay
Ya 38 mm x 10
3
mx40 ha x 10
4
m
2
/ha = 15200 m
3
/ay
Szma ihmal edildii iin, kan akm ve buharlama olmak zere sistemin iki kts vardr.
kan akm = 120 lt/sn x 10
3
m
3
/snx86400 sn/gnx30 gn = 311.040 m
3
/ay
Bu deerler devamllk denkleminde yerlerine konularak, tek bilinmeyen olan buharlama bulunabilir.
140 x 103 = 440.640 + 15200 311.040 E
E = 4800 m
3
/ay
E = 4800/(40 x10
4
) = 0.012 m = 12 mm/ay

Problem 1.6. Yerkresinde karalarn alan 148.9 x 10
6
km
2
, denizlerin alan 361,1 x 10
6
km
2
dir. Karalar
zerinde yllk ortalama ya ykseklii 720 mm, buharlama ykseklii 410mmdir. Denizler zerindeki
yllk ortalama ya ykseklii 1120 mm olduuna gre denizlerdeki yllk buharlama yksekliini bulunuz?

Dnyadaki su dengede olduuna gre denizler iin;
S=0 olmaldr.
Karalar zerinde aka geen su ykseklii;
Ya yksekliiBuharlama ykseklii=720 410=310 mm
Bu aka geen 310 mm su denizlere dklecektir. Bu su yksekliinin denizlerde oluturaca ykseklik;
17


(310) x (148.9x l0
6
) / (361.1x l0
6
)=128 mmdir.
Denizler iin ; S=XY 0=1120+128Y
Y=1248 mm buharlama ykseklii bulunur.

Problem 1.7. Demirkpr baraj glnde 1971 yl Haziran ay banda 495.5 milyon m
3
su bulunmaktadr.
Bu ay boyunca Gediz Nehrinin baraj glne getirdii ortalama debi 15.8 m
3
/sndir. Haziran aynda glden
8.5 milyon m
3
su buharlamtr, gl zerine ya dmemitir. Enerji retimi iin bu ay baraj glnden
50.5 milyon m
3
su ekilmitir. Haziran ay sonunda glde 476.4 milyon m
3
su bulunduu bilindiine gre
baraj glnden bir ay boyunca ne kadar sznt olmutur?

Haziran ay iin baraj glne sreklilik denklemi uygulanrsa:
X Y = S
Gldeki hacim deiimi:
S =476.4 495.5= 19.1 x 10
6
m
3

Gle giren su hacmi:
X=30x86400x15.8=41x10
6
m
3

Glden kan su hacmi:
Y=8.5x10
6
+50.5x10
6
+F
Bu deerleri sreklilik denklemine yerletirerek F sznt hacmi bulunur:
(418.550.5)x

10
6
F = 19.1 x10
6

F =1.1 x 10
6
m
3

Problem 1.8. Yzey alana 40 km
2
olan bir glde Haziran aynda gle giren akarsuyun ortalama debisi 0,56
m
3
/s, glden kan suyun ortalama debisi 0,48 m
3
/s olarak llmtr. Aylk ya ykseklii 45 mm,
buharlama ykseklii 105 mm dir. Gln tabanndan ay boyunca szma ykseklii 25 mm olarak tahmin
edilmitir. Bu ay boyunca glde su hacminin ne kadar deitiini hesaplaynz?

Hidrolojik evrimin herhangi bir parasna bir t zaman aralnda giren su hacmi X, kan su hacmi Y, bu
zaman aralnda o parada birikmi su hacmindeki deime de S ile gsterilirse sreklilik denklemine gre:
XY= S yazlabilir.
Bu problemde X gle giren akarsuyun getirdii X
1
ak ile X
2
ya bileenlerinden olumaktadr. Bir aylk
zaman sresi iin:
X
1
=0,56 x 30 x 86400 =145 x 10
4
m
3

X
2
= 0,045 x 40 x 10
6
= 180 x 10
4
m
3

Y ise glden kan akarsudaki Y
1
ak hacmi, Y
2
buharlamas ve Y
3
szmasndan oluur:
Y
1
= 0,48 x 30 x 86400 =125 x 10
4
m
3

Y
2
=

0,105 x 40 x 10
6
= 420 x 10
4
m
3

Y
3
= 0,025 x 40 x 10
6

= 100 x 10
4
m
3
Gln hacmindeki S deiimi su dengesi denkleminden hesaplanabilir :
S = (145 x 10
4
+180 x 10
4
) (125 x 10
4
+ 420 x 10
4
+ 100 x 10
4
)= 320 x 10
4
m
3

18


Buna gre Haziran ay boyunca gln hacminde 320 x 10
4
m
3
azalma olmutur. Bu gl seviyesinde
320 x 10
4
/ (40 x 10
6
) = 0.08 m
azalmaya kar gelir.

Problem 1.9. 1970 yl Temmuz aynda Hirfanl baraj biriktirme haznesinin yzey alan 400 km
2
dir. Bu ay
boyunca hazneye depolanan su hacminde 150 X 10
6
m
3
azalma olmutur. Barajn yaknndaki bir buharlama
leeninde bu ayin buharlama ykseklii 20 cm olarak llmtr. Temmuz ay iin leen katsays 0,75
dir. Bu ayda barajn knda llen ortalama debi 130 m
3
/s dir. Buna gre Hirfanl, barajnn giriinde K-
zlrmak nehrinin o aydaki ortalama debisini hesaplaynz?

Baraj haznesine giren su hacmi Kzlrmak nehrinin getirdii X hacminden ibarettir (Bu ayda hazneye ya
dmedii kabul edilmitir). Hazneden kan hacimler ise Y
1
ak ve Y
2
buharlamasdr.
Y
1
= 130x31x86400 = 348X106 m
Hazneden buharlamay hesaplamak iin leende llen buharlama miktarn leen katsays ile arpmak gerekir.
Y
2
= 0,75x 0,2 x400 x 10
6
= 60 x 10
6
m
3

Su dengesi denklemini uygulayarak:
X (348 x10
6
+ 60 x 10
6
) = 150x 10
6
X=258x10
6
m
3

Bu hacimden Kzlrmakn aylk ortalama debisi hesaplanabilir:
Q = 258x10
6
/(31x86400) = 96 m
3
/sn

Problem 1.10. Bir ehrin su ihtiyacn karlamak iin yaplan bir haznenin yzey alan 17 km
2
dir. Hazneyi
besleyen akarsuyun hazne alan 50 km
2
dir. Gnlk ortalama su ihtiyac 4,9 x 10
4
m
3
dr. Yllk ya
yksekliinin 88 cm, yllk buharlama yksekliinin 125 cm ve haznedeki yllk ak yksekliinin 33 cm
olduu bir ylda haznenin hacminde ne kadar deime olur?

Su dengesi denkleminin ifadesi:
XY = S
Bir yllk bir zaman sresi iin X, hazneye giren X
1
ak ve X
2
yandan oluur. X
1
ak hacmi, yllk ak
yksekliini havza alan ile arparak bulunur:
X
1
=0.33 x 50x10
6
= 16.5x10
6
m
3

Hazne zerine dzen yan meydana getirdii X
2
hacmi:
X
2
= 0.88 x 17x10
6
=15x10
6
m
3

Y ise Y
1
buharlamas ile Y
2
yllk su ihtiyacndan oluur:
Y
1
= 1.25 x 17x10
6
= 21x10
6
m
3
Y
2
= 365 x 4.9x10
4
= 18x10
6
m
3

Bu deerleri su dengesi denklemine koyarak hazne hacmindeki deime bulunur:
S = (16.5x10
6
+15x10
6
) (21x10
6
+18x10
6
)= 7.5x10
6
m
3

Eksi iareti haznedeki su hacminin azalm olduunu gsterir.

19


Problem 1.11. Bir akarsu deltas iindeki yzlm 50 km olan bir adada tarm iin gerekli sulama suyu
ihtiyac gz nne alnarak yllk evapotranspirasyon ykseklii 180 cm olarak hesaplanmtr. Adaya 87 cm
ya den bir yln kurak yaz aylarnda 4 ay boyunca adaya sifonla gnde ortalama 44x10
4
m su
aktarlm, geriye kalan 8 ayda ise gnde ortalama 28x10
4
m su deltaya geri verilmitir. Bu yl boyunca
zemin neminin 4 cm artt grlmtr. Bu verilere gre yl boyunca adaya yeraltndan szarak geen suyun
toplam hacmini hesaplaynz?

Evapotranspirasyon kayb: Bir blgede terleme ile ve zeminden su ve kar yzeylerinden buharlama ile
meydana gelen toplam su kayplarna ET kayplar denir.
Bir yllk zaman sresi iin su dengesi denklemindeki bileenlerin deerlerini hesaplayalm. Yala gelen su;
X
1
=0.87 x 50x10
6
=43.5x 10
6
m
Sifonla aktarlan su;
X
2
=122 x 44x10
4=
53.7x10
6
m
Evapotranspirasyon kayb;
Y
1
=1.80 x 50x(10
4
) =90x10
6
m
Deltaya geri verilen su;
Y
2
=243x28x10
4
=68x10
6
m
Zemin nemindeki art;
S=0.04 x 50x10
6
=2x10
6
m
Bu deerleri su dengesi denklemine koyarak adaya yeraltndan szan suyun hacmi bulunur.
43.5x10
6
+ 53.7x10
6
+ X
3
(90x10
6
+68x10
6
) =2x10
6

X
3
=62.8x10
6
m

Problem 1.12. Bir akarsu zerinde hazne yzey alan 100 km olan bir baraj ina edilecektir. Blgedeki
ortalama yllk ya ykseklii 100 cm dir. Leen katsays 0,7 olan bir buharlama leeni ile yllk buharlama
ykseklii 160 cm olarak llmtr. Hazne ina edilmeden nce havzann ak katsaysnn 0,20 olduu
bilinmektedir. Buna gre baraj ina edilip hazne dolduktan sonra akarsudaki yllk ak hacmi ne kadar deiir?

Baraj yaplmadan nce 100 km
2
lik alana den yan yzeysel ak haline geen ksm:
X
1
= 0.20x1.00x100x10
6
= 2x10
7
m
3

Baraj yapldktan sonra bu alana den yan hepsi ak haline geecek, fakat ayrca su yzeyinden
buharlama olacaktr:
X
2
= 1.00x100x10
6
= 10x10
7
m
3

Y
2
= 0.7x1.60x100x10
6
=11.2x10
7
m
3
S=XY=10x10
7
11.2x10
7
= 1.2x10
7
Buna gre barajn yaplmasndan sonra, akarsudaki yllk ak hacmindeki ortalama azalma
2x10
7
(1.2x10
7
) = 3.2 x 10
7
m
3

Bu sonu baraj haznesinden olan buharlama etkisiyle akarsudaki ak hacminde nemli bir azalma meydana
geldiini gstermektedir.
20


2
olan bir akarsu havzasnda Eyll aynda 50 mm ya dyor.
Havzann k noktasnda bu ayda gzlenen ortalama debi 2.3 m
3
/s dir. Havzadaki gzleme kuyularnda bu
ay boyunca yeralt su yzeyinin 60 mm alald grlyor. Eyll aynda evapotranspirasyon ykseklii 100
mm dir. Bu verilere gre bu ay boyunca zemin nemi ne kadar deimitir?

Havzada Eyll ay iin yazlan su dengesi denklemindeki byklkleri su stunu ykseklii cinsinden
hesaplayalm. Havzadan kan yzeysel ak hacmini su yksekliine evirirsek:
Y
1
=2.3x 86400 x 30/200x10
8
= 0,03 m = 30 mm
X
1
=50 mm (Ya)
Y
2
=100 mm (Evapotranspirasyon)
S
1
= 60 mm (Yeralt suyundaki alalma)
Bu deerleri su dengesi denklemine koyarsak:
50 (30 + 100) = S=S
1
+S
2
= 60 + S
2
Zemin neminde S
2
= 20 mm. azalma olmutur. Bu sonular, gre evapotranspirasyon iin gerekli suyun
ksmen zemin neminden karland anlalmaktadr.

Problem 1.14. Bir kasabann su ihtiyacn karlamak iin kurulan kk bir barajn hazne hacmi 14x10
6

m
3
dr. Aylk ya ve leen buharlamas ykseklikleri, akarsuyun hazneye getirdii aylk ak hacimleri ve
kasabann aylk su ihtiyac Tablo 1.1de verilmitir. Haznenin alanhacim erisi aadaki ekilde
gsterilmitir. Ayrca akarsuyun kurumamas iin her ay belli miktarda su brakmak gerekmektedir. 50 aylk
bir sre boyunca hazne hacminin deiimini hesaplaynz?

Hesaplarn yapl tabloda gsterilmi olup aklamalar aada verilmitir
Kolon 1: Yl ve ay.
Kolon 2: Hazne zerindeki aylk ya ykseklii (mm) .
Kolon 3: Hazne yaknndaki aylk leen buharlamas ykseklii (mm).
Kolon 4: Akarsuyun getirdii aylk ak hacmi (10
3
m
3
).
Kolon 5: Kasabann aylk su ihtiyac (10
3
m
3
).
Kolon 6: Ya dolaysyla hazneye giren su hacmi (10m): Kolon 3deki ya yksekliini kolon 12deki
hazne alan ile arparak bulunur.
Kolon 7: Hazneden buharlaan su hacmi (10
3
m
3
) : Kolon 3deki leen buharlama yksekliini 0,70 olarak
alnan leen katsays ve kolon 12deki havza alan ile arparak bulunur.
Kolon 8:Akarsuya braklmas gereken aylk hacim (10 m)
Kolon 9:Ay boyunca haznedeki birikmi hacimdeki deime (10 m):
Su dengesine gre bulunacaktr.
S=Kolon 4+Kolon 6(Kolon 5+Kolon 7+Kolon 8).
Kolon 10:Ay sonunda hazne hacmi (10 m):Bir ay nce Kolon 10daki deere Kolon 9da hesaplanan deer
eklenerek bulunur. Hazne hacmi 14x 10
6
m lk kapasiteyi at takdirde fazlas akarsuya savaklanacaktr.
Kolon 11: Ay sonunda hazne alan (km
2
) : Alan hacim erisinden Kolon 10 daki hacme gre bulunur.
21


Kolon 12: Aylk ortalama hazne alan (km
2
) : Kolon 11 : de o ayn ve bir nceki ayn deerlerinin
ortalamasdr.
Kolon 13: Savaklanan su (10
3
m
3
) : Hazne hacmi 14x10
6
m
3
at takdirde fazlas akarsuya
savaklanacaktr. Bu olayn sz konusu devrede ubat 1954 ve ubat 1958 de olmak zere 2 defa meydana
geldii grlmektedir.

ekil

Tablo
Y
l

v
e

A
y

Y
a

(
m
m
)

L
e
e
n

B
u
h
a
r
l
a
m
a
s

(
m
m
)

A
k
a
r
s
u
y
u
n

G
e
t
i
r
d
i
i

H
a
c
i
m

(
1
0
3
m
3
)

K
a
s
a
b
a
n
n

S
u

h
t
i
y
a
c

(
1
0
3
m
3
)

Y
a

(
1
0
3
m
3
)

B
u
h
a
r
l
a
m
a

(
1
0
3
m
3
)

A
k
a
r
s
u
y
a

B
r
a
k
l
a
n

H
a
c
i
m
(
1
0
3
m
3
)

S

(
1
0
3
m
3
)

S

(
1
0
3
m
3
)

H
a
z
n
e

A
l
a
n

(
k
m
2
)

O
r
t
a
l
a
m
a

H
a
z
n
e

A
l
a
n

(
k
m
2
)

S
a
v
a
k
l
a
n
a
n

H
a
c
i
m

(
1
0
3
m
3
)

(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11) (12) (13)
22


1954
Ocak
ubat
Mart
Nisan
Mays
Haziran
Temmuz
Austos
Eyll
Ekim
Kasm
Aralk

110
120
15
20
5
0
0
0
0
0
20
110

35
50
90
120
170
210
220
200
170
110
60
30

3045
6704
145
17
16
5
0
0
0
0
0
9

150
180
195
375
660
660
660
600
550
375
195
150

130
19
25
6
0
0
0
0
10
19
103

38
80
105
207
171
170
147
120
75
40
20

5
5
10
10
15
20
20
15
15
10
10
5

6612
121
448
860
846
850
762
685
450
226
63

8000
14000
13879
13431
12571
11725
10875
10113
9428
8978
8752
8689

0.90
1.27
1.27
1.24
1.19
1.13
1.08
1.03
0.99
0.95
0.94
0.94

1.09
1.27
1.25
1.22
1.16
1.10
1.05
1.01
0.97
0.95
0.94

612
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
1955
Ocak
ubat
Mart
Nisan
Mays
Haziran
Temmuz
Austos
Eyll
Ekim
Kasm
Aralk

230
30
85
10
50
0
0
0
0
50
20
170

35
45
90
120
170
215
235
200
165
110
70
35

1635
50
520
20
17
5
1
0
0
0
0
5

150
180
195
375
660
660
660
660
550
375
195
150

228
31
89
10
51
0
0
0
0
38
15
124

24
33
66
87
120
144
148
119
92
59
36
26

5
5
10
10
15
20
20
15
15
10
10
5

1684
137
338
442
727
819
827
734
657
406
226
52

10373
10236
10574
10132
9405
8586
7759
7025
6368
5962
5736
5684

1.04
1.04
1.06
1.03
0.98
0.93
0.87
0.82
0.77
0.74
0.73
0.72

0.99
1.04
1.05
1.04
1.01
0.96
0.90
0.85
0.80
0.76
0.73
0.73

0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
1956
Ocak
ubat
Mart
Nisan
Mays
Haziran
Temmuz
Austos
Eyll
Ekim
Kasm
Aralk.

50
130
60
20
15
12
0
0
0
25
110
130

35
40
95
115
170
210
220
195
160
110
55
35

99
500
21
12
8
1
0
0
0
0
0
2

150
180
195
375
660
660
660
600
550
375
195
150

36
95
44
14
10
7
0
0
0
9
34
38

18
20
49
58
80
90
85
67
47
27
12
7

5
5
10
10
15
20
20
15
15
10
10
5

38
390
189
417
737
762
765
682
612
403
183
122

5646
6036
5847
5430
4693
3931
3166
2484
1872
1469
1286
2264

0.72
0.75
0.74
0.70
0.65
0.58
0.52
0.45
0.38
0.32
0.30
0.28

0.72
0.73
0.74
0.72
0.67
0.61
0.55
0.49
0.42
0.35
0.31
0.29

0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
1957
Ocak
ubat
Mart
Nisan
Mays
Haziran
Temmuz
Austos
Eyll
Ekim
Kasm
Aralk

250
50
120
130
0
0
0
5
10
20
10
110

30
40
90
110
170
215
220
195
155
105
60
30

2730
1500
2430
5520
45
15
5
1
0
0
0
15

150
180
195
375
660
660
660
600
550
375
195
150

108
32
89
133
0
0
0
5
10
19
9
99

9
18
47
79
139
160
163
138
104
68
38
19

5
5
10
10
15
20
20
15
15
10
10
5

2674
1329
2267
5189
769
825
838
747
659
434
243
60

3838
5167
7434
12623
11854
11029
10191
9444
8785
8351
8117
8057

0.58
0.68
0.85
1.19
1.13
1.09
1.03
0.99
0.94
0.92
0.90
0.89

0.43
0.63
0.74
1.02
1.17
1.11
1.06
1.01
0.96
0.93
0.91
0.90

0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
1958
Ocak
ubat

90
180

30
40

800
8500

150
180

83
200

19
31

5
5

709
8484

8766
1400

0.94
1.27

0.92
1.11

0
3250

Problem 1.15. Kzlrmak nehri zerindeki Hirfanl barajnn knda 1971 su yl boyunca akarsuda
llen aylk akmlar, haznede depolanan su hacmindeki deimeler ve haznede llen aylk buharlama
deerleri Tablo 1.2de verilmitir. Bu deerleri kullanarak baraj ina edilmi olmasayd ayn akarsu kesitinde
gzlenecek aylk akm deerlerini (tabii akmlar) hesaplaynz?

23


Bir ay boyunca haznede depolanan su hacmindeki art S, akarsudaki ak hacmi Y, hazneden buharlaan su
hacmi E ile gsterilirse, baraj ina edilmi olmasayd gzlenecek X ak hacmi su dengesine gre:
X = S + Y + E

Tablo Tabii aklarn hesab
Yl ve ay
llen Ak Hacmi
Y (10
3
m
3
)
Depolanan Hacimdeki
Deime S (10
3
m
3
)
Buharlama
E (10
3
m
3
)
Tabii Ak Hacmi
X (10
3
m
3
)
1970 Ekim
Kasm
Aralk
1971 Ocak
ubat
Mart
Nisan
Mays
Haziran
Temmuz
Austos
Eyll
319
405
512
605
419
709
785
633
558
150
169
276
229
194
131
162
69
24
392
219
98
88
100
120
13
6
3
4
6
13
18
26
39
53
44
34
103
217
384
447
356
698
1195
878
695
115
113
190

denkleminden hesaplanabilir. Hesaplarn yapl Tablo 1.2de gsterilmitir. (Not: Eksi iaretli S deerleri
o ay boyunca haznede depolanan su hacminin azaldn ifade etmektedir) .

ZLECEK PROBLEMLER
Problem 1.16. Alan 350 km
2
olan bir baraj glnde austos ayndaki su hacmi 125x10
6
m
3
azalmtr.
Buharlama ykseklii 13 cm, rezervuardan kan ortalama debi 115 m
3
/sn olduuna ve bu ay iinde
rezervuara hi ya dmediine gre baraj gln besleyen akarsuyun ortalama debisini hesaplaynz?
Sonu: 85.3 m
3
/sn

2
olan bir akarsu havzasna ekim aynda 60 mm ya yamtr.
Havzadan kan akmn ortalama debisi 3.2 m
3
/sn, yeralt suyu alalmas 70 mm ve evapotranspirasyon
(buharlama + terleme) kayplar 120 mm olduuna gre bu ayda zemin neminin ne kadar deitiini
hesaplaynz? Sonu: 24.3 mm

Problem 1.18. Yzey alan 40 km
2
olan bir glde haziran aynda gle giren akarsuyun ortalama debisi 0.56
m
3
/sn, glden kan suyun ortalama debisi 0.48 m
3
/sn olarak llmtr. Aylk ya ykseklii 45 mm,
buharlama ykseklii 105 mmdir. Gln tabanndan ay boyunca szma ykseklii 25 mm olarak tahmin
edilmitir. Bu ay boyunca gldeki su hacminin ne kadar deitiini hesaplaynz? Sonu: 320x10
4
m
3
azalma
olmutur.

Problem 1.19. Demir kpr baraj glnde 1971 yl haziran ay banda 495.5 milyon m
3
su bulunmaktadr.
Bu ay boyunca Gediz nehrinin baraj glne getirdii ortalama debi 15.8 m
3
/sndir. Haziran aynda glden 8.5
milyon m
3
su buharlamtr. Gl zerine ya dmemitir. Enerji retimi iin bu ay baraj glnden 50.5
milyon m
3
su ekilmitir. Haziran ay sonunda glde 476.4 milyon m
3
su bulunduu bilindiine gre baraj
glnden bir ay boyunca ne kadar sznt olmutur? Sonu: 1.1x10
6
m
3

24


2
olan bir baraj glne (rezervuara) 10 gnlk srede 20 mm yamur yamtr.
Bu srede rezervuara giren ve rezervuardan kan akarsularn ortalama debisi Q
g
= 11 m
3
/sn, Q
= 10 m
3
/sn,
szma ykseklii 10 mm ve barajdaki su seviyesindeki alalma miktar 8 mm olduuna gre, bu srede
oluan buharlama yksekliini hesaplaynz? Sonu: 35.28 mm

Problem 1.21. 25 km
2
lik yzey alanna sahip bir gle Haziran aynda giren akarsuyun ortalama debisi 0.21
m
3
/sn, glden kan suyun ortalama debisi 0.26 m
3
/sn olarak llmtr. Aylk ya ykseklii 10 mm,
buharlama ykseklii 57 mmdir. Gln tabanndan ay boyunca szma ykseklii 12 mm olarak tahmin
edilmitir. Bu ay boyunca gldeki su hacminin ne kadar deitiini hesaplaynz?

Problem 1.22. me suyu amal bir baraj haznesinin ortalama gl alan 20 km
2
, gle den yllk ortalama
ya 800 mm, su yzeyinden buharlama kayb 1050 mmdir. Hazneyi besleyen derenin debisi 130000
m
3
/gn ve kasabann ime suyu ihtiyac gnde 100000 m
3
olduuna gre, sene banda hacmi 19x10
6
m
3

olan baraj glnn yl sonundaki hacmi nedir?

Problem 1.23. Bir baraj glnde Temmuz ay banda 595x106 m
3
su bulunmaktadr. Bu ay boyunca 18
m
3
/sn debili bir nehir tarafndan baraj beslenmitir. Temmuz aynda glden 10x10
6
m3 su buharlamtr. Bu
ayda gl zerine ya dmemitir. Enerji tketimi amal olarak bu ay glden 60x10
6
m
3
su ekilmitir. Bu
ayn sonunda glde 571x10
6
m
3
su bulunduuna gre baraj glnden bir ay boyunca ne kadar sznt
olmutur?

Problem 1.24. Yzey alan 300 km
2
olan bir glde yllk ya ykseklii 80 cm olarak llmtr. Gle
giren akarsularn yllk debisi 1.5 m
3
/sn, glden kan akarsularn yllk ortalama debisi 1.6 m
3
/sndir. Yl
boyunca gldeki su seviyesinin 12 cm ykseldii gzlenmitir. Gldeki suyun yeraltna szmas ihmal
edilecek kadar azdr. Bu verilere gre glden o ylki buharlamay hesaplaynz.

Problem 1.25. Endstri suyu temini ve takn amal bir baraj haznesinde, Eyll ay banda depolama
hacmi 23.5x10
6
m
3
, gl yzey alan 5.2 km
2
dir. Bu ayda hazneden ime suyuna 3.4x10
6
m
3
su verilmi ve
ay sonunda hazne hacmi 20.1x10
6
m
3
e, gl yzey alan ise 4.1 km
2
ye dmtr. Eyll aynda ortalama
tava buharlamas 150 mm, tava katsays 0.80, ortalama ya 12 mm olduuna gre, Eyll aynda
akarsudan havzaya giren ak miktarn hacimsel olarak hesaplaynz?

Problem 1.26. Mart aynda yzey alan 1000 hektar olan bir gl, bu ay ierisinde 5 m
3
/sn verdiye sahip bir
akarsu tarafndan beslenmi olup, glden ortalama 7.5 m
3
/snlik bir boalm gereklemitir. Mart ay
ierisinde blgede ortalama toplam ya miktar 7 cm olarak llm, gl rezervuarnda ise 10 milyon
m
3
lk bir azalma gzlenmitir. Gl tabanndan birim alanda szma ile meydana gelen kayp 0.9 cm ise, Mart
ay iin gl yzeyinden olan buharlama miktarn hesaplaynz?

Problem 1.27. Aadaki veriler 1971 Hazirannda Gediz Nehri zerindeki Demirkpr Barajnda
gzlenmitir. Bu baraj glnden olacak buharlamay bulunuz. Ayrca ayet burada A snf bir buharlama
tavas olsa idi, tavada gzlenecek buharlama miktar ne olurdu?
25


Ay bandaki depolama : 495.5 x l0
6
m
Ay sonundaki depolama : 476.4x l0
6
m
Haznenin ay iin ortalama yzey alan : 42.5 km
Ortalama giren akm : 15.8 m/sn
Enerji iin kullanlan su miktar : 50.5x l0
6
m
Aylk ya : Yok
Ortalama aylk szma : 424.38 lt/sn

Problem 1.28. Yukardaki problemde Temmuz 1971de szma, buharlama, girdi akm ve enerji iin
kullanlan su miktar ayn kalrken gl alannn % 3 azaldn ve ya olmadn kabul ederek bu ay iin
depolamadaki deiiklii bulunuz?

Problem 1.29. Haziran aynda 120 mm ya alan bir havzada buharlama ve terlemenin beraberce 40 mm
olduunu kabul edelim. Ayrca aylk toplam szlme de 12 mm olsun. Alan 73 km
2
olan bu havzada baka
kayp olmadn kabul ederek yzey akmn mm derinlik, m
3
hacim ve lt/sn ortalama debi olarak bulunuz?

2
olan bir havzada meydana gelen bir saanan 12 mm ya braktn kabul
edelim. Havzada, akma katkda bulunmayan ve alan 5 km
2
olan, bir de gl bulunsun. Saanak srasnda
szlme derinliinin 3 mm ve baka kayp olmadn kabul ederek, havzadan olacak yzey akm hacmini
bulunuz?

Problem 1.31. Alan 71 hektar olan bir gl iin belli bir ayda ortalama girdi ve kt akmlar 0.219 m
3
/sn ve
120 lt/sn olsun. Bu aydaki toplam ya 41.5 mm ve depolamadaki art 41200 m
3
ise, glden olacak szmay
ihmal ederek, aylk buharlamay m
3
ve mm cinsinden bulunuz?

Problem 1.32. 60 km
2
yzey alana sahip bir baraj haznesinin haziran, temmuz, austos ve eyll aylarna ait
ya, yzeyden buharlama, tabandan szma, hazneye gelen akm ve hazneden kan akm verileri aadaki
tabloda verilmitir. Haziran ay banda hazne hacmi 20 milyon metrekp olarak hesaplanmtr. Verilenleri
kullanarak her ay sonundaki hazne hacim deerlerini hesaplaynz.

Tablo
Haziran Temmuz Austos Eyll
Ya (mm) 15 10 5 6
Buharlama (mm) 20 25 30 15
Szma (m
3
) 700000 800000 400000 300000
Gelen akm (m
3
/sn) 9 6 4 2
kan akm (m
3
/sn) 8 7 6 5
Gn says 30 31 31 30

26


2. HDROMETEOROLOJK (KLMSEL) FAKTRLER
Bir yerin hidrolojik zellikleri orann iklimine, dier bir deyile hidrometeorolojik faktrlerine,
topografyasna ve jeolojisine baldr. Topografya; ya, gl ve bataklk oluumu ile akm hzlar zerindeki
etkisi nedeniyle nemlidir. Jeolojinin nemi bir yandan topografyay etkilemesinden, bir yandan da blgedeki
yeralt toprak yaplar ve katmanlar hakknda bilgi vermesinden gelir. Bu yeralt toprak yaplarndan biri olan
akiferler yeralt suyu depolardr ve su bu depolardan ya pompayla karlr ya da kendi yatay hareketleriyle
alak seviyelerdeki yzey sularna veya denizlere doru akar. Bir blgenin iklimi uzun yllar ortalamas olarak
orann hava durumunu verir ve byk lde blgenin dnya zerindeki corafi yerine dayanr. Herhangi bir
andaki durum ise o blgedeki ve o andaki hava durumunu belirler. klimsel ya da hidrometeorolojik faktrler,
gne radyasyonu, scaklk, atmosfer basnc, nem ve rzgardr. Bu faktrler ya, buharlama ve terleme
gibi hidrolojik devir elemanlar zerinde direk etkili olduklarndan nem tarlar.

2.1. Gne Radyasyonu
Dnyann ana enerji kayna olan gne radyasyonu, hava durumunu ve iklimi belirler. Gerek gne gerekse
dnya, temelde karaktle olarak ve scaklklar iin teoride mmkn olan en yksek miktarda radyasyon yayarlar.
Radyasyonun lm, aktinometre ve radyometre denilen aletlerle yaplr.
Atmosferin st snrna gneten gelen snn ortalama deeri yaklak olarak sabit olup gne nlarna
dik bir dzlemde yaklak olarak dakikada 2 kal/cm
2
dir, bu ksa dalga boylu (0.24 mikron) nlar
halindedir. Yerkresinin gne evresinde dn srasnda belli bir enlemle atmosferin st snrna bir
gnde gelen toplam enerji miktar mevsime gre deiir. 40 enleminde bu deer kn 318 kal/cm
2
ye der,
yazn 1001 kal/cm
2
ye kadar ykselir. Gneten gelen enerjinin %33 atmosfer tarafndan yanstlr, %22
kadar hava ve su buhar moleklleri tarafndan tutularak (absorpsiyon) atmosferde kalr. Bylece gneten
gelen snn %45i dorudan doruya, ya da atmosfer tarafndan datlarak yeryzne eriir. Ancak bu
ortalama bir deer olup yeryzndeki bir noktaya gneten gelen radyasyon enleme, mevsime, saate ve
atmosfer artlarna bal olarak %22 ile %66 arasnda deiebilir. Yeryzne varan snn da bir ksm
yanstlr, yanstma oran (albedo) yzeyin karakterine baldr. Deiik yzey durumlar iin albedo
deerleri aadaki tabloda verilmitir.

Tablo Deiik yzeyler iin albedo deer aralklar
Yzey durumu Albedo (%)
Su yzeyi 6
Yeil orman 1020
Otla kapl alanlar 1530
Koyu plak toprak (kuru) 1025
Koyu plak toprak (nemli) 520
Eski kirli kar 4050
Yeni beyaz kar 8095

te yandan snan yerkresi, scakl dk (ortalama 15 C) olduu iin atmosfere uzun dalga boylu (480
mikron) nlar yayar. Bunlarn bir ksmn atmosfer radyasyon ve konveksiyon yoluyla yeryzne geri gnderir.
Bu ekilde yeryznden atmosfere giden ve geri dnen enerji, gneten gelen ksa dalga boylu nlarn enerjisinin
2.53 kat kadardr. Atmosferin snmasnda uzun dalga boylu nlarn etkisi daha nemlidir.

27


Atmosferin
st snr
K
o
n
v
e
k
s
i
y
o
n
b
u
h
a
r
l
a
m
a
Yeryz
Absorbsiyon
100
113 6 24
30 15
24 21
23
2
2
26
49
4
26
33
3
22
52 15
98
67

ekil . Gneten gelen radyasyon 100 alndnda gre yerkresinin
s dengesindeki eitli bileenlerin ortalama deerleri

Yeryzne gelen toplam s miktar yerden yere ve gnden gne deiir. Ancak yerkresi btn olarak gz
nne alnp uzun bir zaman sresi (bir yl gibi) dnldnde gelen ve giden enerjiler eit olur. Yeryzne
varan snn bir ksm yerkresinin scakln deitirir, bir ksm da eitli ilemlerde kullanlr (fotosentez gibi
kimyasal ve biyolojik olaylar, buharlama). Buharlamada kullanlan enerjinin ortalama deeri gneten gelen
enerjinin %24 kadardr. Yukardaki ekil atmosferin ve yeryznn enerji dengesini gstermektedir.
Dnya yzeyindeki net radyasyon aadaki denklem yardmyla hesaplanabilir.

( )

Bu denklemde R net radyasyon (Ly/dak), S gelen gnesel radyasyon (%), yzeyin yanstma katsays
(albedo) (%) ve L dnyann net uzun dalga radyasyonudur (Ly/dak) (1 Ly/dak = 1 kal/cm
2
/dak).
Dnyada enerji transferi yolla olur. Birincisi, elektromanyetik dalgalarn ktleler aras enerji transferi
yapt radyasyondur ve gne enerjisi hidrolojik devire bu yolla girer. kincisi snn maddede farkl
scaklktaki katmanlar dolaysyla bir noktadan dierine getii kondksiyon, ncs ise daha scak olan
yer zerindeki scak hava ktlesinin ykselmesinde olduu gibi hareketli bir maddenin sz konusu olduu
konveksiyon yoludur.

2.2. Scaklk
Scaklk hissedilebilen snn ls olarak tanmlanr ve buharlama, terleme ve kar erime hzlarna ve
ya tipine etki ettii iin ok nemlidir. Scaklnda bir deiiklik olmakszn maddenin 1 gramn bir
halden dierine geirmek iin gerekli olan sya snma ss denir. Scaklk, canl hayat, corafi olaylar ve
dier iklim elemanlarn temelden etkilemektedir. rnein yan oluabilmesi iin yeryzndeki sularn
buharlap ykselmesi ve younlamas, scakla baldr. Basn ve rzgarlar da scakln kontrol
altndadr.
Yeryznde scakln kayna gnetir. Aydan yansyan, yldzlarn yere gnderdii enerji ve yerin i
ss hesaba katlmayacak kadar azdr. Bundan dolay yeryz ve atmosferin snmasn salayan enerji
kaynann yalnzca gne olduunu sylenebilir. ayet gneten gelen enerji olmasayd yeryznn
scakl 273.4C olurdu.
28


Scaklk Etmenleri
A. Gne nlarnn geli as
I. Yerin ekli
II. Yerin eksen eiklii ve yllk hareketi
III. Yerin gnlk hareketi
IV. Bak ve eim
B. Gne nlarnn atmosferde ald yol
C. Gnelenme sresi
D. Ykselti
E. Kara ve denizlerin dal
F. Nem
G. Okyanus akntlar
H. Rzgarlar
I. Bitki rts

Scaklk lm
ou scaklk lmleri normal, maksimum ve minimum termometreler kullanlarak yaplr. Scakln
gnlk deiimi, gn doumu civarnda meydana gelen en dk deer ile gne maksimum yksekliine
ulatktan yaklak 1/3 ila 3 saat sonraki en yksek deer arasnda olmaktadr. Hidrolojide en sk kullanlan
scaklk terimleri aada verilmitir.

Ortalama gnlk scaklk: gnde sadece iki lm yapldnda gnlk en dk ve en yksek
scaklklarn ortalamasdr. Bazen saatlik lmler de yaplmaktadr, o zaman bu lmlerin ortalamas alnr.
Ortalama aylk scaklk: o ay iin ortalama gnlk scaklklarn ortalamasdr.
Ortalama yllk scaklk: o yl iin ortalama aylk scaklklarn ortalamasdr.
Scaklkta corafi konuma, ykseklie ve zamana (gn ve mevsim gibi) gre deiimler gzlenir, dolaysyla
belli yer ve zamanlar iin ortalama deerler tariflenir. Normal scaklklar denilen bu deerler genelde
karlatrma amacyla kullanlrlar. Bunlar belirli bir gn, ay, mevsim veya yl iin gemi 30 yllk bir
dnemden elde edilen ortalama deerlerdir. Her 10 yl sonunda, birinci on yl atlp son on yl eklenerek
tekrar hesaplanmalar gerekir. Mesela 19811990 dnemi iin 19511980 arasndaki 30 yl ve 1991 den
itibaren 19611990 arasndaki 30 yl kullanlr.
Gnlk aralk: Bir gnn en yksek ve en dk scaklklar arasndaki farktr.
Derecegn: Bir gn iin ortalama gnlk scakln, belirlenen bir temel scaklktan bir derecelik
farkdr. Temel scaklk, probleme gre belirlenir, mesela kar erimesi problemlerinde, temel scaklk 0 C
olarak alnr ve negatif farklar sfr kabul edilir.
Scaklk deime oran (d oran): Scakln ykseklik ile deiimidir (dt/dz =dikey scaklk eimi).

Suyun scaklk ile hal deiimi
Dier maddeler gibi suyun da kat, sv ve gaz olmak zere hali vardr. Aadaki ekilde, bu hal
ile birbirlerine dnmlerine verilen isimler gsterilmitir.
29


Kat Gaz Sv
Sblimleme
Younlama (katlama)
Erime
Donma
Buharlama
Younlama

ekil Su iin hal deiimi

Su iin erime ve younlama snma slar sabit ve 79.7 kal/grdr. Buharlama ise ykseklie dayal
basn deiikliklerine bal olarak farkl scaklklarda olutuu iin buharlama snma ss (597.3 0.56 T)
kal/gr forml ile bulunur. Burada T, C cinsinden scaklktr.
Suyun son derece nemli bir zellii suyun sv hali zerinde batmadan yzebilen, suyun kat hali olan
buzdur. Hemen hemen tm dier maddeler iin, kat form sv formdan daha youn iken su da bu durum tam
tersidir. Suyun hacmi belirli bir scakla (+4 Cye) dene kadar azalr, daha sonra tekrar artmaya balar.
Donduunda ise hacmi sv hale gre daha fazladr. Bu nedenle suyun kat hali, sv halinden daha hafiftir.
Bu yzden buz, suyun dibine batmayp su stnde yzer. Dier tm kimyasal maddelerin kat halleri, sv
haline gre youn olduundan dipten yukar donmaya balarlar. Suyun bu zellii k aylarnda ya da her
zaman souk olan blgelerde sudaki yaamn devam etmesine olanak tanr. Deniz, nehir ve gllerin st ksm
donar, buz st ksmda kald iin su iindeki canllar yaamlarn srdrmeye devam edebilirler.

Tablo Suyun birim hacim arlnn scaklkla deiimi
Scaklk
(C)
Birim Hacim Arlk
(kg/m
3
)
Scaklk
(C)
Birim Hacim Arlk
(kg/m
3
)
20 920.3 4 1000.0
10 918.6 10 999.7
0 (Buz) 916.7 20 998.2
0 (Su) 999.9 30 995.7

2.3. Atmosfer Basnc
Atmosfer dnya etrafndaki yaklak 25 km kalnlnda gaz, su buhar ve kirlilik paracklarndan oluan
bir karmdr. Bu gazlarn drt ana bileeni nitrojen (%78), oksijen (%21), argon (%0.9) ve karbondioksittir
(%0.03). ok az miktarda baka gazlar da grlr ki bunlardan ozon, ltraviole radyasyonunun dnyaya
ulamasn nlemesi asndan ok nemlidir.
Atmosfer basnc, yer yzeyinde birim bir alan zerindeki hava stununun arl olarak tanmlanr.
Deniz seviyesinde deeri, 76 cm yksekliindeki civa stunu veya 1033.22 cm yksekliindeki su stununun
arlna veya 1013.25 milibara eittir ve bu miktara 1 atmosfer (atm) denilir. Atmosfer basncn etkileyen
faktrler unlardr:

A. Scaklk
Hava sndka genleir ve hafifler. Souduka skr ve arlar. Bu nedenle havann souk olduu
yerlerde basn yksek, scak olduu yerlerde dktr. Yani scaklkla basn arasnda ters orant vardr. Bu
yzden ekvatorda alak basn alan, kutuplarda ise yksek basn alan bulunur.

B. Mevsim
Mevsime gre scaklk deitii iin atmosfer basnc da deiir. rnein; Trkiyede yaz mevsiminde
daha ok alak basn alanlar, k mevsiminde ise yksek basn alanlar oluur.

30


C. Ykseklik
Ykselti ile basn arasnda ters orant vardr. Ykseklere kldka atmosferin basnc der. Bunun
nedeni ykseldike atmosferin kalnl ile birlikte arlnn ve gazlarnn younluunun azalmasdr. Bu
nedenle buharlama alak yerlerde yksek yerlere nazaran daha dk hzlarla gerekleir.

Tablo Standart atmosferik havann zelliklerinin deniz seviyesinden
olan ykseklikle deiimi
Ykseklik (km) Scaklk (C) Basn (kPa)
0
0.5
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
15.0
11.8
8.5
2.0
4.5
11.5
17.5
24.0
30.5
37.0
43.5
50.0
101.325
95.461
89.874
79.495
70.108
61.640
54.020
47.181
41.061
35.600
30.742
20.436

D. Yerekimi
Yerekimi ile basn arasnda doru orant vardr. Yerekimi arttka basn da art gsterir. Cisimlerin
arl yerekimine baldr. Yerekimi dnyann eklinde dolay ekvatorda az, kutuplarda fazladr. Buna
bal olarak hava basnc ekvatorda, kutuplara gre daha azdr.

E. Dinamik Etkenler
Hava ktlelerinin, scaklk dnda baka bir kuvvetle, alalarak ylmas veya ykselerek
seyreklemesi sonucunda da basn deerleri deiir. Dinamik etkenlerin rol, atmosferi oluturan gazlarn,
atmosfer younluunu etkilemesi ile olur. Buna gre younluun artmas ile basn artar. Younluun
azalmasna bal olarak, basn da azalr.

F. Rzgarlar
Rzgarlar havann younluunu ve scakln etkileyerek atmosfer basncn deitirir.

2.4. Buhar Basnc
Nem, havadaki su buharnn lsdr. Havadaki su buhar, akarsu, gl, deniz, gibi su yzeylerinin ve
slak zeminin buharlamasndan ve bitkilerin terlemesinden meydana gelir. nsan faaliyeti sonunda havaya az
bir miktar su buhar ilave edilir. Bilindii gibi herhangi bir gaz karmnda, her gaz dierlerinden bamsz
olarak bir ksm basn uygular. Su buharnn ksm basncna buhar basnc denir.
Su buhar atmosferde 6000 m ykseklie kadar bulunabilir. Havann iindeki su buhar miktar
ykseklik ile hzla azalr. Bu azalma serbest atmosferde, da yamalarndaki azalmaya gre daha da hzldr.
Su buhar miktarnn ykseklik ile deiimi aadaki tabloda verilmitir. Tablodan da grlmektedir ki
yeryzndeki nemin ilk 3000 m de yer alr.

Tablo Su buhar miktarnn (gr/m
3
) ykseklik ile deiimi
Ykseklik (km) 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5 3.0 4.0 5.0
Serbest atmosferde 0.83 0.68 0.51 0.41 0.34 0.26 0.17 0.11
Yamalarda 0.83 0.70 0.58 0.48 0.40 0.34 0.23 0.16
31


Bir hava ktlesinde bulunabilecek maksimum su buhar miktar, scakln bir fonksiyonudur ve dier
gazlarn varlndan neredeyse bamszdr. Scakln artmas ile hava ktlesinde bulunan su buhar miktar da
artar. Bir hava ktlesi belirli bir scaklkta mmkn olan maksimum su buharn ierdiinde doygun olur. Su
buharnn doygun bir hava ktlesinde uygulad basnca doygun buhar basnc (e
w
) denir ve bu basn verilen
belli bir scaklkta mmkn olan en yksek buhar basncdr. Deiik scaklklar iin doygun buhar basnlar
aadaki Tablo da verilmitir. Donma noktasnn altndaki scaklklarda buz zerindeki buhar basnc su
zerindekinden dktr.

Tablo Farkl scaklklar iin mm Hg cinsinden doygun buhar basnc (e
w
)
t (C) 0.0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 t (C)
9* 2.32 2.30 2.29 2.27 2.26 2.24 2.22 2.21 2.19 2.17 9
8 2.51 2.49 2.47 2.45 2.43 2.41 2.41 2.40 2.38 2.34 8
7 2.71 2.69 2.67 2.65 2.63 2.61 2.59 2.57 2.55 2.53 7
6 2.93 2.91 2.89 2.86 2.84 2.82 2.80 2.77 2.75 2.73 6
5 3.16 3.14 3.11 3.09 3.06 3.04 3.01 2.99 2.97 2.95 5
4 3.41 3.39 3.37 3.34 3.32 3.29 3.27 3.24 3.22 3.18 4
3 3.64 3.64 3.62 3.59 3.57 3.54 3.52 3.49 3.46 3.44 3
2 3.97 3.94 3.91 3.88 3.85 3.82 3.79 3.76 3.73 3.70 2
1 4.26 4.23 4.20 4.17 4.14 4.1.1 4.08 4.05 4.03 4.00 1
0 4.58 4.55 4.52 4.49 4.46 4.43 4.40 4.36 4.33 4.29 0
0 4.58 4.62 4.65 4.69 4.71 4.75 4.78 4.82 4.86 4.89 0
1 4.92 4.96 5.00 5.03 5.07 5.11 5.14 5.18 5.21 5.25 1
2 5.29 5.33 5.37 5.40 5.44 5.48 5.53 5.57 5.60 5.64 2
3 5.68 5.72 5.76 5.80 5.84 5.89 5.93 5.97 6.01 6.06 3
4 6.10 6.14 6.18 6.23 6.27 6.31 6.36 6.40 6.45 6.49 4
5 6.54 6.58 6.63 6.68 6.72 6.77 6.82 6.86 6.91 6.96 5
6 7.01 7.06 7.11 7.16 7.20 7.25 7.31 7.36 7.41 7.46 6
7 7.51 7.56 7.61 7.67 7.72 7.77 7.82 7.88 7.93 7.98 7
8 8.04 8.10 8.15 8.21 8.26 8.32 8.37 8.43 8.48 8.54 8
9 8.61 8.67 8.73 8.78 8.84 8.90 8.96 9.02 9.08 9.14 9
10 9.20 9.26 9.33 9.39 9.46 9.52 9.58 9.65 9.71 9.77 10
11 9.84 9.90 9.97 10.03 10.10 10.17 10.24 10.31 10.38 10.45 11
12 10.52 10.58 10.66 10.72 10.79 10.86 10.93 11.00 11.08 11.15 12
13 11.23 11.30 11.38 11.45 11.53 11.60 11.68 11.76 11.83 11.91 13
14 11.98 12.06 12.14 12.22 12.30 12.38 12.46 12.54 12.62 12.70 14
15 12.78 12.86 12.95 13.03 13.11 13.20 13.28 13.37 13.45 13.54 15
16 13.63 13.71 13.80 13.90 13.99 14.08 14.17 14.26 14.35 14.14 16
17 14.53 14.62 14.71 14.80 14.90 14.99 15.09 15.17 15.27 15.38 17
18 15.46 15.66 15.66 15.76 15.86 15.96 16.06 16.16 16.16 16.36 18
19 16.46 16.57 16.68 16.79 16.90 17.00 17.10 17.21 17.32 17.43 19
20 17.53 17.67 17.75 17.86 17.97 18.08 18.20 18.31 18.43 18.54 20
21 18.65 18.77 18.88 19.00 19.11 19.23 19.35 19.46 19.58 19.70 21
22 19.82 19.94 20.06 20.19 20.31 20.43 20.58 20.69 20.80 20.93 22
23 21.05 21.19 21.32 21.45 21.58 21.71 21.84 21.97 22.10 22.33 23
24 22.27 22.50 22.63 22.76 22.91 23.05 23.19 23.31 23.45 23.60 24
25 23.75 23.90 24.03 24.20 24.35 24.49 24.64 24.79 24.94 25.08 25
26 25.31 25.45 25.60 25.74 25.89 26.03 26.18 26.32 26.46 26.60 26
27 26.74 26.90 27.05 27.21 27.37 27.53 27.69 27.85 28.00 28.16 27
28 28.32 28.47 28.66 28.83 29.00 29.17 29.34 29.51 29.68 29.85 28
29 30.03 30.20 30.38 30.56 30.74 30.92 31.10 31.28 31.46 31.64 29
30 31.82 32.00 32.19 32.38 32.57 32.76 32.95 33.14 33.33 33.52 30
t (C) 0.0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 t (C)
(* tnin negatif deerleri buz zerindeki durumu gsterir)

Su yzeyi ile temas halindeki bir hava ktlesinde, buharlama ve younlama daima birlikte bulunurlar.
Buharlama gne nmlarnn etkisi ile yeryzndeki su ve buz ktleleri, bitki rts ve nemli zeminlerde
bulunan sv veya kat haldeki sularn gaz haline dnmesi olaydr. Younlama ise havadaki su buharnn
sv ya da kat hale dnmesidir. Younlamann meydana gelmesi, havann nem bakmndan doyma noktasn
amasna baldr. Havadaki bal nemin %100e ulat noktaya doyma noktas denir. Doyma noktas ald
32


takdirde hava su buharnn fazlasn tayamaz. Fazla olan su buhar sv ya da kat hale dnr. rnein. 1 m
3

havann 25C scaklkta tayabilecei nem 23.09 gramdr. 15C de ise 12.85 gram kadar nem tayabilir. Buna
gre 25Cde doymu havann scakl 15Cye derse doyma noktas alm olur. Arta kalan 23.09 12.85
= 10.24 gr nem younlar.
Belirli bir scaklk (T
a
) ve buhar basncna (e
a
) sahip bir hava ktlesi ekilde doygun hale ular. Eer
havann ierdii buhar miktar sabit tutulup scaklk drlrse, ktle kendi iindeki buhar ile doygunlua
ular. ekil deki (1) numaral yol bunu gstermektedir. Bu yeni scakla iy noktas scakl, T
d
, denir.
Eer hava ktlesinin scakl sabit tutulur ve buna buhar eklenirse, ekil deki (2) numaral yolda grld
gibi, yeni bir buhar ierii ile doygunluk gerekleir. Atmosferde bir hava ktlesini yaltarak scakln veya
ierdii buhar miktarn sabit tutmak mmkn olmadndan, doada bu iki yolla doygunluk elde edilemez.
Bu durumlar sadece laboratuvarda gerekleebilir. Bir hava ktlesi kendi haline brakldnda, (3) numaral
yolla gsterilen nc bir ekilde, buhar ieriini biraz arttrarak ve ssnn bir blmn kaydedip yeni bir
scakla derek doygunlua ular. Bu yeni scakla slak nokta scakl, T
w
, denir.

1
2
3
e
(mm Hg)
T iin ew d
T iin ew w
T iin ew a
T
w
T
a
T
d
w
T
( C)
o
(e , T )
a a

ekil Doygun buhar basnc

Bir hava ktlesi;
- souk bir hava ktlesi ile karlarsa
- souk bir blgeden geerse
- ykselmeye urarsa
scakl azalr ve havann nem tama kapasitesi azalacandan younlama meydana gelir. Yine ayn hava
ktlesi;
- scak bir hava ktlesiyle karlarsa
- scak bir blgeden geerse
- alalmaya urarsa
scakl artar ve havann nem tama kapasitesi artacandan younlama sona erer. Younlama sonucunda
ok kk su taneciklerinin bir araya gelmesiyle bulutlar oluur. Eer hava ktlesi doygun deilse
buharlama hz younlama hzndan fazla olacaktr. Buharlama, buharlaan svnn ssn azaltr,
younlama ise arttrr.
Belirli bir scaklkta gzlenen buhar basnc ile doygun buhar basnc arasndaki farka doygunluk
eksiklii denir (e
w
e
a
) ve hava ktlesini doygun duruma getirmek iin gerekli olan buhar miktarn gsterir.

33


Mutlak nem: 1 m
3
havada herhangi bir anda llen su buhar miktarnn gr/m
3
olarak deerine mutlak nem
denir. Mutlak nem, yerden ykseldike, kylardan i blgelere gidildike azalr. nk deniz seviyesinden
yukarlara kldka scaklk ve basn azalr. Havann nem alma kabiliyeti, scaklk ve basncn dmesiyle
azaldndan k aylarnda mutlak nem, yaz aylarndan daha azdr. Gndz mutlak nem geceden daha fazladr.
nk gndz scaklk daha yksek olur, buharlama artar. Mutlak nemin artmas iin buharlama artlarnn
gereklemesi gerekir. Yani su yzeyi ve scakln olmas gerekir.
Bu bilgiler nda, yeryznde mutlak nemin en fazla olduu yer Ekvator ve evresi olurken; en dk
kutuplarda grlr. nk Ekvatorda hava scak olduundan, daha, fazla su buhar alabilir. Kutuplara doru
hava scakl azaldndan, nem alabilme yetenei azalr. Ekvatordan kutuplara doru gidildike mutlak
nem azalr.

Maksimum nem: Hava, basncna ve scaklna gre belirli bir miktarda nem alabilir. 1m
3
havann belli
scaklkta tayabilecei en fazla su buhar miktarna maksimum nem denir. Maksimum nem scakla bal
olarak deiir. Scaklk arttka hava genileyeceinden tayabilecei nem miktar artar. Scaklk azaldka
hava daralr ve bylece tayabilecei nem miktar azalr. Scaklkla maksimum nem doru orantldr.
Scaklklara gre 1m
3
havann tayabilecei maksimum nem miktar aadaki tabloda verilmitir.

Tablo Havann alabilecei maksimum nem miktar
Scaklk (C) Nem (gr/m
3
) Scaklk (C) Nem (gr/m
3
)
30 0.37 15 12.85
20 1.10 20 17.33
10 2.38 25 23.09
0 4.85 30 30.66
5 6.80 35 42.20
10 9.39 40 50.90

Yeryznde scakln ok olduu tropikal blgeler ve scak llerde maksimum nem fazla iken, scakln
dk olduu kutup evresi, yksek dalar ve dier souk blgelerde maksimum nem dktr.

Nispi nem: Mutlak nemin maksimum neme oran havann neme doyma orann verir. Bu orana nispi (relatif)
nem denir. Yzde (%) olarak ifade edilir. Nispi nem gerek buhar basncnn doygun buhar basncna yzde
olarak oran olarak da tarif edilebilir f = (e
a
/ e
w
) x 100. Nispi nem ile scaklk ters orantldr. Scaklk
dtke maksimum nem azalacandan, nispi nem ykselir. Scaklk deerleri ykseldike, maksimum nem
artacandan nispi nem der. Nispi nem l blgelerinde ve kara ilerinde az, ekvatoral blge gibi yal
blgelerde ve deniz kylarnda oktur.
Nemli bir hava ktlesinin younluu

)
P
e
378 . 0 1 (
T R
P
=
d
m

tamamen kuru bir hava ktlesinin younluu ise

T R
P
=
d
d

34


denklemleri ile hesaplanr. Bu denklemlerde P mb cinsinden atmosfer basnc, R
d
kuru hava iin gaz sabiti (2.87
mb m
3
/kg/K), T Kelvin (K) cinsinden mutlak scaklk (K=C+273) ve e mb cinsinden su buhar basncdr.
zgl nem (gr/kg ), nemli havann ktlesindeki birim su buhar ktlesi olarak aadaki ekilde ifade edilir.

P
e
622
e 0.378 - P
e
622 = q
h

Ayn ekilde karma oran (gr/kg), su buhar younluunun nemli havadaki kuru ksmn younluuna
oran olarak gr/kg cinsinden aadaki ekilde ifade edilir.

e - P
e
622 = w
r

zgl nem ve karma orann ifade eden denklemlerden grld gibi q
h
ve w
r
birbirine yakn
deerlerdir. Buna ramen w
r
deeri q
h
deerinden biraz daha byktr.
Nispi (relatif) nem de yeniden aadaki eklinde ifade edilebilir

f= (e
a
/ e
w
) x 100 = (q
ha
/ q
hw
) x 100 = (w
ra
/ w
rw
) x 100

Bir yerde 1 cm
2
lik birim alan zerindeki hava stununun ierdii buhar miktarna oras iin yaabilir su
denir. Yaabilir suyun derinlii, su buharnn younluunun hava stunu boyunca integralini alarak, u
ekilde hesaplanr.

dz = W
z
o
v

Bu ifadedeki
v
su buhar younluu olup
T R
e
622 . 0 =
d
v
eklinde ifade edilir.
v
ve dznin deerleri
yerine konur ve integral yerine farkl katmanlar zerinden toplama kullanlrsa, yaabilir su miktar yle
bulunur.

) P
q ( 01 . 0 = W
h

Burada W mm cinsinden yaabilir su,
h
q bir katmann gr/kg cinsinden ortalama zgl nemi ve P ise
katmann st ve alt seviyeleri arasndaki mb cinsinden basn farkdr. Ayn denklem karma oran dikkate
alnarak aadaki ekilde yazlabilir.

) P
w ( 01 . 0 = W
r

Burada W mm cinsinden yaabilir su,
r
w bir katmann gr/kg cinsinden ortalama karma oran ve P ise
katmann st ve alt seviyeleri arasndaki mb cinsinden basn farkdr.
Nem, aadaki ekilde gsterilen psikrometre adndaki bir aletle llr. Bu ara iki termometreye
sahiptir. Birinin depo blmnn zerinde slak bir muslin vardr; bu termometre slak nokta scakln,
dieri ise kuru nokta scakln ler. Gzlenen buhar basnc bu durumda aadaki denklem ile hesaplanr.

35


)
873
T
+ (1 ) T - (T P 0.000661 - e = e
w
w a 1 w a

Burada e
a
gzlenen buhar basnc (mb), e
w1
slak nokta scakl T
w
e karlk gelen doygun buhar basnc
(mb), P atmosfer basnc (mb), T
a
ile T
w
ise srasyla kuru ve slak nokta scaklklardr (C).

ekil Nem ler (psikrometre)

Rzgar
Yksek basn alanndan alak basnca doru hareket eden, yatay ynl hava hareketlerine rzgar denir.
Dikey hava hareketi ise hava akm olarak adlandrlr. Rzgar oluumunun temel nedeni, iki nokta
arasndaki basn farkdr. Rzgarn esmesi, iki nokta arasndaki basn fark ortadan kalkncaya kadar
devam eder. Rzgar, hidrolojik devirin nemli iki eleman olan ya ve buharlamann oluma ve
gereklemesi iin nemlidir.

Rzgarn Yn:
Rzgarn yn daima yksek basn alanndan, alak basn alanna dorudur. Yksek basn alanndan,
alak basn alanna doru hareket eden hava ktleleri, en ksa yolu takip edemezler nk dnyann ekseni
etrafnda dnmesi sonucunda oluan merkezka kuvvetinden dolay, rzgarlarn ynlerinde de sapmalar
meydana gelir. Rzgarn yn, geldii coraf yne gre adlandrlr ve bunun iin aadaki ekilde
gsterilen ve rzgar gl denilen 16 pusula yn kullanlr. Bir yerde rzgarn en ok estii yne hakim
rzgar yn denir.

ekil2.6 Rzgargl
Rzgarn Hz:
Rzgar hzn len alete anemometre denir. Rzgarn hz m/sn veya km/saat olarak ifade edilir. Rzgarlar,
hzlarna gre; hafif, orta iddetli ve iddetli olarak gruplandrlr. Rzgarn hzn belirtmek iin bofor lei
kullanlr. Bu izelge rzgarn yeryzndeki cisimler zerinde yapm olduu etkiye gre rzgarn hzn
tahmin etmeye yarar.
36


ZML PROBLEMLER
Problem 2.1. Kuzey yarmkresinin atmosferine gneten gelen radyasyonun ortalama olarak % 24 dorudan
doruya, % 17 si bulutlar tarafndan, % 6 s atmosfer tarafndan datlarak yeryzne ulamakta, % 19 u da
hava ve su buhar moleklleri tarafndan tutulmaktadr. Buna gre kuzey yarmkresinin atmosferinin albedosunu
hesaplaynz?

Gneten atmosferin d yzne gelen radyasyonun yeryzne ulaan ve atmosferde tutulan yzdelerinin
toplam:
0.24 + 0.17 + 0.06 + 0.19 = 0.66
Enerji dengesine gre radyasyonun geriye kalan ksm (% 34) atmosfer tarafndan uzaya yanstlmaktadr.
Buna gre kuzey yarmkresinin atmosferinin albedosu (radyasyonu yanstma yzdesi) % 34 dr.

Problem 2.2. Yerkresinin atmosferine gneten bir ylda gelen ksa dalga boylu radyasyonun deeri 100
alnacak olursa yeryzne erien radyasyon 43 dr. te yandan, yeryznn atmosfere yayd uzun dalga
boylu radyasyonun deeri 120, dorudan doruya uzaya gnderdii radyasyonun deeri de 11dir Atmosfer
uzun dalga boylu radyasyonun 111 deerindeki ksmn yeryzne geri gndermektedir.
a) Buna gre yeryznde buharlamada kullanlan enerjiyi hesaplaynz?
b) Atmosfere gneten gelen enerjinin ortalama deeri gnde 680 kal/cm
2
olduuna gre yeryzndeki yllk
buharlama yksekliini hesaplaynz?

a) Yeryznn enerji dengesi yazlacak olursa:
43 + 111 = 120 + 11 + E
Denklemin sol tarafndaki byklkler yeryzne gelen, sa tarafndaki byklkler yeryznden giden
radyasyonu gstermektedir. Buharlamada kullanlan enerji E = 23 olarak bulunur. (Yerkresine gneten
gelen enerji 100 alndna gre).

b) Bir ylda buharlamada kullanlan enerji:
0,23 x 365 x 680 kal/cm
2
olur. Suyun buharlama ss 590 kal/cm
2
alnarak yllk buharlama ykseklii
cm 97
590
680 x 365 x 23 . 0
=
bulunur.

Problem 2.3. Yerkresinin atmosferinin st ucuna gneten gelen radyasyon 100 alnacak olursa yeryzne
erien radyasyon 45dir.te yandan yeryznn atmosfere yayd uzun dalga boylu radyasyon
104,dorudan doruya uzaya gnderdii uzun dalga boylu radyasyon 15dir.Atmosfer uzun dalga boylu
radyasyonun 98lik ksmn yeryzne geri gndermektedir. Atmosferin st ucuna gneten gelen enerjinin
ortalama deeri yeryznn cmsi bana gnde ortalama 680 kaloridir. Buna gre yeryznde
buharlamada kullanlan enerjiyi ve yllk buharlama miktarn hesaplaynz? (Suyun buharlama ss 590
kalori/cm dr)

37


Yeryznn enerji dengesi gneten gelen enerjinin yzdeleri cinsinden yazlrsa, gelen ve giden enerjilerin
fark buharlamada kullanlan enerjiyi vereceinden;

ekil

4510415+98=24
Bir ylda buharlamada kullanlan enerji;
365x0.24x680=59570 kal/cm
Suyun buharlama ss 590 kal/cm alnarak yerkresi
in yllk buharlama ykseklii;
59570/590=101 cm
(Buharlama yk.=buharlamada kullanlan enerji/suyun buharlama enerjisi)

Problem 2.4. Bir dan etek ve zirvesinde yaplan barometre lmlerinde, civa stunu ykseklii, srasyla,
h
1
=74 cm ve h
2
=59 cm olarak kaydediliyor. Bu dan yksekliini bulunuz? (
hava
=1.27 kg/m
3
;
civa
=13.6 t/m
3
)

P
hava1
=
civa
x h
1
=13.6 x 0.74=10.06 t/m
2
P
hava2
=
civa
x h
2
=13.6 x 0.59=8.02 t/m
2

P= P
hava1
P
hava2
=10.068.02=2.04 t/m
2
=2040 kg/m
2

P=
hava
x H
da

H
da
=P/
hava
=2040/1.27=1606 m

Problem 2.5. Bir hava ktlesinin scakl 30C ve nispi nemi % 60tr. Buna gre doygun buhar basnc ve
havann gerek buhar basnc ile i noktasndaki scakl hesaplaynz?

Doyma noktasndaki buhar basnc, doygun buhar basnc tablosundan 30C iin
e
w
=31.82 mm Hg veya
e
w
=31.82 x 4/3=42.4 milibar bulunur.
Hava ktlesinin o anda sahip olduu gerek buhar basnc
e
a
=nispi nem x e
w
=0.6 x 31.82 = 19.09 mm Hg veya
e
a
=0.6 x 42.4=25.4 milibar
Doygunluk noksan deeri
Doygunluk noksan =e
w
e
a
=42.425.4=17.0 milibar veya
Doygunluk noksan=31.8219.09=12.72 mm Hg.
38


Younlama veya i noktasndaki scaklk, o andaki gerek buhar basnc e
a
=19.09 mm Hg olduundan,
doygun buhar basnc tablosu vastasyla enterpolasyonla bulunur.
19.11 mm Hg iin, T
d
=21.4C
19.00 mm Hg iin T
d
=21.3C
e
a
=19.09 mm Hg iin T
d
=21.38C

Problem 2.6. 1000 mb basn altndaki bir hava ktlesinde kuru nokta termometresi ile llen scaklk 25C
ve ya nokta termometresi ile llen scaklk ise 17.2C olduuna gre doygun buhar basnc, gzlenen
buhar basnc, nispi nem ve i noktas scakln hesaplaynz?

e
w
=23.75 mm Hg veya
e
w
T
w
=17.2C iin e
w1
=14.71 mm Hg veya
e
w1
)
873
2 . 17
+ (1 17.2) - (25 000 1 x 0.000661 - 61 . 19 = )
873
T
+ (1 ) T - (T P 0.000661 - e = e
w
w a 1 w a

e
a
=14.35 mb
e
a
=14.35 / (4/3)=10.76 mm Hg
31 . 45 % =
67 . 31
35 . 14
= 100 x
e
e
= f
w
a

a
doygun buhar basnc tablosu vastasyla e
a
=10.76 mm Hg iin T
d
=12.36C

Problem 2.7. 10Cdeki 1 kg doymu havann basnc 900 mbden 1000 mbye karsa ise su buhar
deiimi nasl olur?

e
w
=9.2 mm Hg veya
e
w
10Cde ve 900 mb basnta 1 kg doymu havada su buhar miktar gr olarak,
kg
gr
48 . 8 =
00 9
12.27
622 =
P
e
622 = q
w
hw

kg
gr
63 . 7 =
000 1
12.27
622 =
P
e
622 = q
w
hw

10Cde ve 900 mb basnta 1 kg doymu havada 8.48 gr su buhar tanabilir. 10Cde ve 1000 mb basnta
1 kg doymu havada ise ancak 7.63 gr su buhar tanabilir. Eer bu havann basnc 900 mbden 1000 mbye
karsa su buhar tama kapasitesi dtnden fazlalk olan 8.487.63=0.85 gr su buhar ya halinde
yeryzne dner.
39


Problem 2.8. Ak hava basnc 900 mb olan bir yerde 20C scaklndaki havann nispi nemi % 70dir.
Buna gre bu havann 1 kg iinde bulunan su buhar miktarn gr olarak hesaplaynz?

e
w
=17.53 mm Hg veya
e
w
e
a
=nispi nem x e
w
=0.7 x 23.37 = 16.36 milibar
20Cde ve 900 mb basnta 1 kg havadaki su buhar miktar gr olarak,
kg
gr
31 . 11 =
00 9
16.36
622 =
P
e
622 = q
a
ha

Problem 2.9. Ak hava basnc 1000 mb olan 10Cdeki 1 m
3
doymu havann iinde ka gr su bulunur?

e
w
=9.2 mm Hg veya
e
w
kg
gr
63 . 7 =
000 1
12.27
622 =
P
e
622 = q
w
hw

Nemli hava ktlesinin younluu
3
d
m
m
kg
23 . 1 = )
1000
12.27
378 . 0 1 (
) 273 + 10 ( x 87 . 2
1000
= )
P
e
378 . 0 1 (
T R
P
=
olarak hesaplanr. q
hw
deeri younluk (
m
) ile arplrsa 1 m
3
doymu havann iinde su buhar miktar gr
olarak bulunur.
x
kg
gr
63 . 7
3 3
m
gr
38 . 9 =
m
kg
23 . 1

Problem 2.10. Ak hava basnc 1 atmosfer ve scakl 20
o
C olan 2 m
3
hava ierisindeki su buhar miktar
20 grdr. Bu hava iin mutlak nem, maksimum nem ve nispi nemi hesaplaynz?

1 m
3
hava ktlesinin sahip olduu gr cinsinden su buhar miktar mutlak nem ile ifade edilir.
Mutlak nem =
3
m
gr
10 =
2
20

e
w
=17.53 mm Hg veya
e
w
20Cde ve 1 atmosfer (1013.25 mb) basnta 1 kg doymu havada su buhar miktar gr olarak,
kg
gr
35 . 14 =
25 . 013 1
23.37
622 =
P
e
622 = q
w
hw

40


Hava ktlesinin younluu
3
d
m
m
kg
19 . 1 = )
1013.25
23.37
378 . 0 1 (
) 273 + 20 ( x 87 . 2
25 . 1013
= )
P
e
378 . 0 1 (
T R
P
=

q
hw
deeri younluk (
m
) ile arplrsa 1 m
3
doymu havann iinde gr olarak su buhar miktar yani
maksimum nem bulunur.
Maksimum nem = x
kg
gr
35 . 14
3 3
m
gr
08 . 17 =
m
kg
19 . 1
Mutlak nemin maksimum neme oran havann neme doyma orann yani nispi nemi verir
5 . 58 % = 100 x
08 . 17
10
=
nem Maksimim
nem Mutlak
= nem (relatif) Nispi

Problem 2.11. Aada 900 m ykseklie kadar gerekli bilgileri verilen bir hava stunu iin yaabilir su
miktarn hesaplaynz?

Tablo
Ykseklik z
(m)
Hava basnc P
(mb)
zgl nem q
h

(gr/kg)
900 984 5.9
750 989 5.4
500 995 5.1
300 1002 4.8
150 1010 4.5
0 1022 3.9

Hesaplamalar bir tablo halinde aadaki tabloda verilmitir.

Tablo
Ykseklik z
(m)
Hava basnc P
(mb)
zgl nem q
h

(gr/kg)
P
(mb)
h
q
(gr/kg)
P
h
q
900 984 5.9
5
6
7
8
12
5.65
5.25
4.95
4.65
4.20
28.25
31.50
34.65
37.20
50.40
750 989 5.4
500 995 5.1
300 1002 4.8
150 1010 4.5
0 1022 3.9
Toplam 182.00

Toplam yaabilir su miktar
) P
q ( 01 . 0 = W
h
= 0.01 x 182=1.82 mm

Problem 2.12. 10
o
C scaklk ve %70 nispi neme sahip bir hava ktlesi deniz seviyesinden 1000 m
ykseklikteki (900 mb atmosfer basncnda) bir da resifine hareket etmeye zorlanyor.
a) Gzlenen ve doygun buhar basnlarn ve deniz seviyesindeki i noktas scakln bulunuz?
b) Eer 650 mlik (935 mb) younlama seviyesinde ve resifin tepesinde doygun karma oranlar srasyla
5.32 gr/kg ve 4.80 gr/kg ise, younlama seviyesi ile dan tepesi arasnda braklan ya ve yaabilir su
miktarn hesaplaynz?

41


a) Doyma noktasndaki buhar basnc, doygun buhar basnc tablosundan 10C iin
e
w
=9.20 mm Hg veya
e
w
e
a
=nispi nem x e
w
=0.7 x 9.20 = 6.44 mm Hg veya
e
a
=0.7 x 12.27=8.59 milibar
Doygunluk noksan deeri
Doygunluk noksan =e
w
e
a
=12.278.59=3.68 milibar veya
Doygunluk noksan=9.206.44=2.76 mm Hg.
a
doygun buhar basnc tablosundan.
e
a
=6.44 mm Hg iin T
d
=4.8C

b) zgl nem deerleri bilinmediinden, yaabilir su denkleminde karma oranlar kullanlabilir.
Younlama seviyesinde, w
rw1
=5.32 gr/kg (650 m)
Resifin tepesinde, w
rw2
=4.80 gr/kg (1000 m)
rw
w =(5.32+4.80)/2=5.06 gr/kg
P=935900=35 mb
) P
w ( 01 . 0 = W
rw
=0.01 x (5.06 x 35)=1.77 mm yaabilir su
Braklan ya=5.324.80=0.52 gr/kg

ZLECEK PROBLEMLER
Problem 2.13. Bal nemlilii % 80 olan bir hava ktlesinin bileiminde 13.6 gr nem vardr. Bu havann
doyma noktasna ulaabilmesi iin ka gr neme ihtiya vardr? Sonu: 3.4 gr

Problem 2.14. Aadaki hava ktlelerinin mutlak nemlilii ayn ise, hangisinin bal nemlilii en fazladr?
Sonu: 27 C

Tablo
I. II. III. IV. V.
5 C 27 C 12 C 6 C 3 C

Problem 2.15. 0C scaklktaki 1 m
3
havann maksimum nemi 4.8 gramdr. Byle bir havann iinde 2.4
gram nem bulunduuna gre bal nemlilii yzde katr? Sonu: 50

Problem 2.16. Bal nemi % 70 olan bir hava ktlesi 3 gr daha nem alrsa doyma noktasna ulaacaktr. Bu
havann tad mutlak nem miktar ka grdr? Sonu: 7 gr

Problem 2.17. Yukardaki tabloda be farkl merkezin mutlak ve bal nem oranlar verilmitir. Buna gre
hangi merkezde scaklk daha yksektir? Sonu: 5

42


Tablo
Merkez
Bal nem
(%)
Mutlak nem
(gr/m
3
)
1 80 10
2 60 10
3 50 10
4 40 10
5 30 10

Problem 2.18. Aada verilen artlar iin hava younluunu kg/m
3
cinsinden bulunuz?
a) 30
o
C scaklk ve 1000 mb basnta kuru hava
b) 30
o
C scaklk ve 1000 mb basnta f=%70 olan nemli hava

Problem 2.19. Aadaki artlar altndaki hava iin younluk, gzlenen ve doygun buhar basnlar ve i
noktas scakln hesaplaynz?
a) T=20
o
C, P= 900 mb ve f=0.0 b) T=25
o
C, P= 950 mb ve f=0.70

Problem 2.20. 10
o
C scaklkta 1000 mb basn altnda ve %80 nispi neme sahip olan havann younluunu
gr/cm
3
cinsinden hesaplaynz. Eer basn ve nem ierii sabit tutularak scaklk 10
o
C arttrlsayd nispi nem
ne olurdu?

Problem 2.21. Bir hava ktlesinin scakl 25
o
C, nisbi nem oran 0.47 olarak llmtr. Atmosfer basnc
1000 mb olduuna gre:
(a) Havann gerek buhar basncn hesaplaynz.
(b) Havann mutlak ve zgl nem miktarlarn hesaplaynz.
(c) Havann younluunu hesaplaynz.

Problem 2.22. Aada gerekli zellikleri verilen hava stunu iin yaabilir su miktarn hesaplaynz?

Tablo
Ykseklik z
(m)
Hava basnc P
(mb)
zgl nem q
h

(gr/kg)
500 855 5.3
375 864 4.3
250 882 3.5
125 901 2.9
0 922 2.5

43


3. YAI
Havada bulunan su buharnn, younlaarak sv ya da kat biimde yeryzne dmesine ya denir.
Yeryzndeki btn su kaynaklar ile ilgili olan almalarn salkl yrtlmesi iin mutlaka yalarn
zaman ve alan dalm zelliklerinin tesbit edilmesi gereklidir. Ancak, bu sayede su temini, kullanm,
kaynaklarn iletilmeleri, tarm ve ziraat almalar en iyi bir ekilde yaplabilir. Yalarn trleri, iddetleri,
sklklar (frekanslar), kapsadklar alanlar, istatistik parametreleri, alansal ortalamalar, vb. zelliklerinin
bilinmesinde saysz pratik yararlar vardr.
Yan meydana gelme mekanizmasnda souma, younlama ve damlalarn bymesi gibi safhalarn
hepsinin tamamlanmas gerekir. Genel olarak, yan meydana gelmesi iin gerekli olan drt nokta unlardr:
(a) Yeterli derecede su buhar kayna eklinde havada nemin bulunmas,
(b) Bu su buharnn youma noktasnn altna kadar soumas, yani i noktasna kadar soumas,
(c) Su buharnn bu souma sonucunda su damlack ve buz paracklar haline dnmesi,
(d) Bu damla ve paracklarn byyerek yerekimini yenmesi ve yeryzne ulamas.

Ya eitleri
Havada bulunan su buharnn younlamas gkyznde olursa yamur, kar ve dolu yeryznde olursa iy,
kra ve kr meydana gelir.
Yamur: Bulutu oluturan su damlacklarnn yere dmesine yamur denir. Younlamann devam etmesi
ile arl artan su damlacklar ya eklinde yere der. Yeryznde grlen yalarn byk bir blm
yamur eklindedir.
Kar: Havadaki younlama 0 Cnin altnda gerekleirse su buhar donarak kristalleir. Byle yalara kar
ad verilir.
Dolu: Bazen havann dikey olarak hzl ykselmesi sonucu, su damlacklar donarak buz taneleri halinde
yere der. Bu tr yalara da dolu denir. Dolu yalar daha ok konveksiyonel hava hareketlerinde
grlr.
iy: Havadaki su buharnn, souk zeminler zerinde su tanecikleri eklinde younlamasna iy denir.
zellikle ilkbahar aylarnda grlr.
Kra: Genellikle sonbaharda ve k balarnda, souk zeminlerde buz kristalleri grlr. Buna da kra
denir.
Kr: Havadaki su buharnn, ok soumu aa dallar, tel, saak, vb cisimler zerinde younlaarak buz
tabakas haline gelmesine kr denilmektedir.

Ya Mekanizmalar
Yan meydana gelmesi iin gerekli artlardan biri olan souma havann yukarya kmas ile olur.
Yeryznden yukarya kldka basn azalacandan ideal gaz kanununa gre hava ktlesinin scakl da
azalr. Bu ykselme eitli nedenlerle olabilir ve ykselmenin nedenine gre eitli ya tipleri tanmlanr.

1. Scaklk Fark (Konvektif) Yalar: Toprak stndeki hava, hem snr hem de topraktan nem alarak
ykselir. Ykselen hava genileyerek sour ve belirli bir ykseklikte iindeki su buharnn youmas ile
44


bulut ve daha sonra da bulut iinden ya meydana gelir. Bu tr yalara konvektif ya denir. Topran
nem ihtiva ettii yaz aylarnn balangc ile sonbahar aylarnda bu tr yalar olduka sk grlr. Eer
ilkbahar mevsiminde ve yaz mevsimi balangcnda fazlaca yaan yamurlardan toprak iyice doygun bir hale
gelmi olursa, konvektif tr yalara btn yaz aylan boyunca rastlamak mmkndr.

ekil Konvektif ya

Bu yalar doal olarak yerel ve olduka kk alanlar kapsar. Bir ehrin bir ksmnda ya
grlmesine ramen dier ksmnda grlmemesi bu trden bir mekanizmann rol oynadn gsterir. Gk
grlemesi, imek akmas ve hatta bazen dolu bile dmesine sebep olarak gerek bir frtna manzaras
verirler. Scak olan bir yere yazn den yalarn da hepsi konvektif trdendir. Bu yalarn troposferden
yeryzne getirecekleri ya miktar fazla deildir. Bilhassa, yaz aylarnda etraf dalarla evrilmi olan
sahalarda ortaya kar. Trkiyede bilhassa yaz aylarnda lenden sonra snan havann ortaya kard bu tr
yalar Orta Anadoluda olduka sk bir ekilde meydana gelir.

2. Basn Fark (Cephe) Yalar: Bir scak hava ktlesi ile bir souk hava ktlesi dey bir cephe boyunca
karlatklarnda scak hava ykselir, souk hava aaya iner. Cephe boyunca souk havann scak havay
iterek ilerlemesi halinde souk cephe ya, scak havann souk havay iterek ilerlemesi halinde ise scak
cephe ya grlr. Cephe yalarnn iddeti orta, sresi uzundur ve geni bir alan kaplar. Bu yalarn
gnlerce veya aylarca devam edenleri bulunmaktadr. Ya miktarlar dier ya tipleri ile mukayese
edilemeyecek kadar fazladr. Trkiyede meydana gelen yalarn ou bu yalardr.

ekil Cephe ya

Bu tr yalarda topografyann da etkisi bulunmaktadr. Dalk blgelerdeki cephesel yalar ayn
ya mekanizmasnn dzlk yerlerde olmas halinde daha az yaa neden olur.

3. Ykseklik Fark (Orografik) Yalar: Nem ve younlama ekirdei ykl olan bulutlarn rzgar
vastas ile salanan yatay hareketleri sonucunda arpacaklar yksek dalarn yamalar onlarn zorunlu
olarak yukarya doru daha da ykselmesine sebep olur. Ykselen bu nemli ktleler gittike souyarak ve
ilave olarak bulutun iinde de an soumalar meydana geldiinden, su buhar younlaarak ve yerekimi
kuvvetine kar koyacak ekilde byyerek der. Bylece, ykseklik fark sonucunda meydana gelen ya
45


trlerine orografik ya denir. Daha ziyade yksek irtifalarn bulunduu yerlerde ortaya kan bu ya
trnn etki sahalar olduka kktr. Sra dalarn denize bakan yamalarnda ykl olduklar nemi ya
halinde brakrlar. Trkiyede, Rize dolaylarnda grlen yan byk bir yzdesi orografik trdendir. Bu
blgelerde, yaz ve k aylarnn olduka yal olduklar gze arpar.

ekil Orografik ya

Younlama olmamas halinde ykselen hava ktlesi yaklak olarak her 1000 mde 10C sour (kuru
adyabatik genleme). Younlama noktasna ulalrsa souma hz der ve yaklak her 1000 mde 5C
souma gerekleir (slak adyabatik genleme).

4. Yapay Oluturulan Yalar: Atmosfere mdahale ederek yapay yamur yadrmak iin bulutlara gm
iyodr veya kuru buz (kat karbondioksit) serpmek gerekir. Gm iyodr, buz kristaline benzer bir kristal
yapsna sahip olduu iin 4C ve daha dk scaklklarda etkili bir buz ekirdei olarak hizmet eder.
Gm iyodr kullanmak kuru buzdan daha kolaydr. nk bir uan kanadndan kan veya yer
yzeyindeki kaynaklardan kan yanc maddelerden buluta tanabilir.
Yamur yadrmak iin yaplan herhangi bir bulut tohumlama ileminde birinci problem tohumlamaya
uygun bulutun bulunmasdr (tohumlama bulutlar oluturmaz). Bulut tohumlama ilemindeki ikinci problem
ise, younlama ekirdei olarak hizmet edecek olan higroskopik maddelerin, bulut iindeki en uygun yere
zamannda ve doru miktarda ulatrlmasdr. Ayrca, iyi bir sonu almak iin bulut souk olmaldr. Bulut
tohumlamasnda bulut partikllerinin bymesine neden olan buz kristali yntemi kullanld iin, en
azndan bulutun bir paras sper soumu olmaldr.
Mevcut teknikler yan ok dk olduu alanlarda ve orta yal alanlarda, kurak mevsimde nemli
bir tesire sahip deildir. Eer yle olsayd Afrikann kurak lkelerindeki alk meselesi zlebilirdi. En iyi
neticeye yan ok iyi olduu yer ve mevsimlerde ulaabilmektedir. Bir yerde suni tohumlama ile ya
arttrlrken dier bir yerde azalma olabilmektedir. Bulut tohumlamasn deerlendirirken, bulut tipi,
scakl, nem ierii ve damlack byklnn dalm gibi dier faktrler de dnlmelidir. Baz
deneyler bulut tohumlamasnn ya artrmadn gstermesine ramen, dierleri doru artlar altnda
tohumlama ilemi ya %520 arasnda artraca grlmtr.

Yan llmesi
Ya belli bir zaman sresinde yatay bir yzey zerine den ve dt yerde kalarak biriktii kabul
edilen su stununun ykseklii ile ifade edilir. Ya ykseklii hidrolojik almalarda ou zaman mm
46


cinsinden ifade edilir. 1 mm ya 1 kg/m
2
yaa edeerdir. Hidroloji hesaplamalarnn mhendislik
uygulamalar iin gvenilir olmas, salkl gzlem ve lmlerin yaplmas ile mmkndr.

1 Yamurun llmesi
Yamurun llmesinde yazc ve yazc olmayan ya lerler kullanlmaktadr. Ya lerler
konulduklar yerlerin ya yksekliini verir. Yalar, alan zerinde ne kadar niform dalrsa, o kadar az
sayda ya lere ihtiya vardr. Doada, yukarda izah edilen ya trlerinin oluumundan da anlalaca
zere niform olmayan durumlar sz konusudur. Bu sebeple dalk olan engebeli yerlere daha sk ya lerlerin
konulmas gereklidir. Genel kural olarak, her 800 1000 km
2
ye ortalama bir tane ya lerin konulmas
gereklidir. Gnmzde gzlem ve lmler uak ve uydu gibi hareketli vastalar aracl ile de yaplabilmektedir.

a) Yazc Olmayan Ya lerler (Plvyometre): Yalarn sreli ve dzenli zaman aralklarnda llmelerini
salayan cihazlardr. Bunlar gelen olarak ana ksmdan ibarettir. Yamur suyunun toplanmasna yarayan
silindirik depo eklinde bir gvde; yamurun toplanarak bu depoya girmesini salayan ve bundan daha nemlisi,
yasz zamanlarda olabilecek buharlamay nleyen huni ksm ve biriken suyun llmesine yarayan eelli
ubuk. Plvyometreler ya yksekliinin zamanla deiimini kaydedemezler, ancak belli bir zaman aralndaki
toplam ya verirler. Okumalar genellikle gnde bir defa (bazen 6 veya 12 saatte bir) yaplr.

ekil Yazc olmayan ya ler

b) Yazc Yalerler (Plvyograf):
Yazc ya lerlerin tartl, devrilen koval ve amandral olmak zere tipi mevcuttur. Ayrca
mikrodalga radarlar da ya lmnde kullanlmaktadr. Trkiyede en yaygn olarak tartl tip kullanlr.
Burada bir terazi zerine oturtulmu standart kesitli bir kaba den ya, srekli tartlarak bir kayt edici ile
silindir etrafna sarlm zel kada yazlr. Silindirin dnme hzna bal olarak bir gnlk veya bir haftalk
toplam ya erileri elde edilir. Aadaki ekil tartl olarak alan bir yazc ya ler verilmitir.

ekil Tartl plvyograf

Yazc ya lerler ya miktarnn zaman iinde deiiminin bilinmesini saladklar gibi baz
gnlerde ya lere yaklamann zor olduu hallerde de yararl olurlar. Bunlar ya yksekliinin zamanla
deiimini kat zerine kaydederler. te byle bir grafiin genel grnm aadaki ekilde verilmitir. Bu
47


grafikten yararlanarak, bir frtna iinde yan zamanla nasl deitii hakknda bilgi edinmek mmkndr.
Bu grafiklerin yorumlanmasndan aadaki sonular karlabilir.
(a) stasyonun bulunduu yerde ka defa yan vuku bulduunun says kolayca belirlenir. Bu grafikte A,
B, C ve D olmak zere 4 ya olduu grlmektedir.
(b) Her bir yan balang zaman (t
b
) ve biti zaman (t
s
),
(c) Her bir ya iin biti zamanndan balang zaman kartlarak, o yan devam ettii sre (t
s
t
b
),
(d) Grafik zerinde bir frtnann balang zaman ve biti zamanna kar gelen ya ykseklikleri
(rnein; A yann balang zaman kar gelen P
A
ve biti zamanna kar gelen P
B
deerleri),
(e) Biti zamanndaki ya miktarndan balang zamanndaki ya miktar karlarak, o frtnadan dolay
troposferin istasyon noktasna brakt yan ykseklik cinsinden deeri (P
B
P
A
),
(f) Her bir frtnaya ait erinin eimindeki deiimi hesap ederek, yan hz diye tabir edebileceimiz
iddetini ve buradan da en byk iddetini ayrntl olarak bulmak mmkndr. Basit olarak ortalama iddet,
rnein, A ya iin (P
B
P
A
)/[(t
s
)
A
(t
b
)
A
] oran olarak hesaplanr.

T
o
p
l
a
m

Y
a

(
m
m
)
Zaman
(
t

)
s

A
(
t

)
b

A
(
t

)
s

B
(
t

)
b

C
(
t

)
s

C
(
t

)
b

D
(
t

)
s

D
(
t

)
b

B
A P
B P
C P
D P
A
B
C
D

ekil Ya lerden elde edilen grafik

2 Karn llmesi
Kar ya; ulam, tarm, salk ve hidroloji olaylarnda deiik boyutlarda etkisini gstermektedir.
lkemizde kar ya youn olarak Dou Anadolu Blgesinde ve Kasm Mays aylar arasnda
grlmektedir. Bu dnem ierisinde karn ilk yad andan itibaren tamamen eriyecei zamana kadar geen
srede kar ktlesinde, atmosferik koullara bal olarak yapsal deiiklikler olaca gibi erime, buharlama
ve szma sonucu kayplar da oluacaktr. Bu durumda kar rtsnn zelliklerinin zamana gre deiimini
doru olarak gzlemlenmesi gerekmektedir
Akarsu havzalarnn genel hidrolojik zellikleri; beslenme alannn yapsna ve klimatolojisine bal
olduu gibi bu havzadaki akarsuyun rejimi de byk lde yan karakteristiine baldr. Bu nedenle
havzalara den karn zelliklerinin bilinmesi ve llmesi, hidrolojik parametrelerin belirlenmesinde doal
su deposu olmas nedeniyle byk nem tamaktadr.
Havza fiziksel olarak dar, uzun ve eimli bir zellik gsteriyorsa bu havzaya den ya takna daha
kolay neden olur. Havzaya den ya kat yani kar olarak dyorsa havzada hidrolojik ve klimatolojik
olaylarda karn etkisi byk olmaktadr. Havzann depolad kar, erime mevsiminde sv haline dnme
zelliine bal olarak zararl etkiler oluturabilecei gibi kullanm amacna uygun olarak yaplan kar
lmleri; baraj, HES vb tesisler ile de yararl hale getirilebilir. Karn yararl olmasnn yannda zararl (,
ulam engellemesi gibi) etkileri de bulunmaktadr. Bu nedenle kar hakknda her trl bilginin edinilmesi
48


gereklidir Havzada depolanan karn enerji retiminde ve sulama sahalarnda daha verimli kullanlabilmesi
iin kar su edeerinin bilinmesi gerekmektedir. Su temini iin yaplan hesaplar ve n tahminlerde kar su
edeerinin tespiti amac ile kar lmlerinin yaplmas gerekmektedir.
Akmlarn byk bir ksmnn kar erimesinden olutuu havzalarda, kar lmleri nemli bir yer
tutmaktadr (Frat havzasnda oluan akmn %70i kar erimesinden meydana gelmektedir). Kar, havzada
depolanm su olarak durmaktadr. Yamaya balad andan itibaren atmosferik koullara bal olarak
havzada birikir. Bir ksm kar, yad andan ksa bir sre sonra eriyerek aka geer.
Baz durumlarda ise kar, ilkbahar mevsimine kadar birikir ve scakln etkili olmas ile erimeye balar.
Bu erimede arazinin topografik yaps nemlidir. Havzada biriken kar, su edeeri llerek aka
geebilecek su miktar hesaplanr. Bunun iin havzada biriken kar miktar belirli periyotlarla llerek
izlenmeli ve bylece suya ilikin yaplacak planlamalar bu deerlere gre dzenlenmelidir.
Souk blgelerde yalarn byk bir ksm kar eklinde dmekte ve erime mevsimine kadar
depolanarak beklemektedir. Kar, erime mevsimi balangcndan itibaren akma geerek yer alt ve yer st su
kaynaklarn beslemektedir. Hava scaklklarnn artmas ile erime artmakta ve bu erime hzna bal olarak
taknlara da neden olabilmektedir. Doada depolanarak bekleyen kar, yeralt ve yer st akmlarnda etkili
olmas nedeniyle hidrolojide nemli yere sahiptir. K mevsiminde yaan kar, zeminde kalma sresine bal
olarak ktle hareketleri ile gnlk yaantmz etkilemektedir. Bu etkileme; ulamn durmas veya aksamas,
kar , binalarda kar yk etkisi ve erime mevsiminde takn oluumu ile insan aktivitelerinin olumsuz
etkilenmesi eklinde olmaktadr. Erime, alak kotlarda erken ve hzl olurken yksek kotlarda daha ge ve
yava olacaktr. Yaan kar miktarna ve mevsimsel artlara bal olarak erime, bahar aylar boyunca da
devam edecektir. Kardaki yava erime (havzann zelliine bal olarak) sulama mevsimi boyunca ihtiyaca
cevap verecek (depolama yardmyla) kadar su temini salayabilir. Hava scaklklarndaki hzl artlar
sonucunda hzl kar erimesi taknlara neden olabilmektedir.
Bu amala havzada bulunan karn su olarak miktarnn bilinmesi, yazn sulama ve enerji amal su
tketiminin doru planlanmasn salayacaktr. Buna gre depolanmas gereken ve su yaplarndan
braklmas gereken su miktar hakknda nceden bilgi sahibi olunacaktr. Su yaps bulunmayan yerlerde
takn iin nceden hazrlkl olunacaktr. Ayrca bu deerlerin bilinmesi, planlanan her trl su yaplarnn
boyutlandrlmas iin de veri oluturmaktadr.

Kar lmlerinden Elde Edilen Verilerin Hidrolojik almalarda Kullanlmas
- Proje almalarnda ve muhtemel takn hesaplarnda,
- Kar biriken alanlarda hidrolojik dengenin tayini ve mevsimsel akm miktarnn belirlenmesi,
- Kar ihtiva eden havzalar iin ak hidrograflarnn analizinde,
- Her istasyon blgesindeki kar su edeerinin ve depolama kapasitesinin tayininde,
- ehircilik planlamalarnda, bina inaatlarnda kar yknn tayini,
- Feyezan potansiyelinin hesaplanmasnda,
- Burada verilerin toplanmas yalnz su kaynaklarnn gelitirilmesinde deil, ulam, ziraat, ngrs,
spor faaliyetleri, turizm ve ekonomik hayatn birok blmleri ile de yakndan ilgilidir.
49


Kar lm ve Yntemleri
Kar lmleri kar yann llmesi ve kar rtsnn llmesi olarak iki gruba ayrlr. Kar ya da
yamur lekleriyle llr. Yazc olmayan yalerler ve tartl plvyograflar (i kap karlarak) kar
lmeleri iin kullanlabilir. Toplanan karn donmayp erimesi iin iine kalsiyum klorr, etilen glikol gibi
antifriz maddeler katmak gerekir. Kar lmelerinde lein kar rts altnda kalmamas iin yerden olduka
yksee yerletirilmesi zorunludur. Yeryznde toplanan karn kalnl ise 30x30 cmlik beyaz bir tahta
zerinde toplanan karn eelle llmesi ile belirlenir.
Kar rts ile ilgili lmler karla rtl blgenin alannn llmesini, bu blgede kar kalnlnn ve
kar younluunun deiiminin belirlenmesini kapsar. Karn erimesiyle meydana gelecek ak hacminin
hesabnda karn su edeerini, yani kar eridii zaman meydana gelecek su stunu yksekliini bilmek nem
tar. Su edeerini lmek iin kara kk bir silindir sokularak veya sondaj borusuyla alnan numune
eritilir, meydana gelen su stununun ykseklii llr. Kar rtsnn younluu (%), karn su edeerinin
kar kalnlna blnmesiyle elde edilir. Yeni yam karlarda 0.1 olan younluk karn zamanla skmas
sonunda 0.30.6ya kabilir.

Ya lm Hatalar
Plvyometre ve plvyograflarla yan llmesinde eitli hatalar meydana gelebilir. Bu hatalardan
dolay okumalar yan gerek deerini gstermeyebilir. Okunan deerler genellikle gerek deerlerden
daha kk olur. En iyi artlarda bile %10 kadar hata bulunmas beklenebilir.
lm hatalar cihazn kendisinden kaynaklanan hatalar ve onun konumundan kaynaklanan hatalar
olarak iki ksma ayrlabilir. Cihazn kendisinden kaynaklanan hatalara; uzun sreler (gnlk veya daha fazla)
boyunca ya toplam yksekliinin llmesinden kaynaklanabilecek hatalar, ya lerdeki huninin yzey
alana den ya gecikmeli olarak alt taraftaki silindirik kaba iletmesi sonucu oluan hatalar, souk
havalarda atmosferdeki su buharnn souk huni yzeylerinde youup silindirik kaba akmasndan meydana
gelebilecek hatalar rnek olarak verilebilir.
Cihazn konumundan kaynaklanan hatalara neden olan en nemli etki rzgardan kaynaklanr. lein
yerden ykseklii arttka rzgar hz da artar ve lee girebilen ya yzdesi azalr. Yaplan hatalar hafif
yalarda %50ye kadar kabilir. Bu hatalar azaltmak iin lei mmkn olduu kadar yere yakn ve
rzgar etkisinden uzak bir noktaya yerletirmek ve rzgar perdeleri kullanmak uygun olur. Rzgar perdeleri
hava akmn ynelterek lein az zerinde evriler ve dey akmlar meydana gelmesine engel olurlar.

(a)

(b)

(c)
ekil Ya lmne rzgarn etkisi: (a) rzgar perdesiz lek, (b) nipher perdeli lek, (c) alter perdeli lek

Ayrca bir ya ler yerletirilirken, etrafnda 100 metre yarapa kadar olan ksa mesafelerde yan
olduka niform deimesini engelleyecek etkilerin bulunmamas veya daha da iyisi, 1000 metre yarapl
50


bir etraf alannda bu artlarn geerli olmasn temin etmeye almaldr. Ya lerler olduka byk bir
bnyeye sahip olduklarndan snr tabakas iinde bir engel tekil eden yaplar olarak aadaki ekilde
grld gibi lmlerde azaltc veya fazlalatrc hatalara sebep olabilir.

ekil Ya lerlerin etrafndaki hava akmlar

Dier nemli bir hata nedeni de ya lerin hemen yaknndaki baz bina, duvar, aa, vb. engellerin
hava akmnda deiimlere neden olmasdr. Bu tr hatalarn azaltlabilmesi iin aadaki ekilde gsterildi-
i gibi tm yap ve aalarn ya lerlerin stnden geen yatay dzlem ile 30lik a yapan yzeyin
altnda kalmas salanmaldr.

ekil Civar engellere mesafe

Ya lekleri A
Hidroloji almalar iin veri salayacak lm a noktalar, su kaynaklarnn gelitirilmesi muhtemel
olan yerleri de dnerek, lke sathna planl bir ekilde serpitirilmelidir. Hidroloji ve meteoroloji lm
istasyonlarnda kayt edilen balca byklkler ya, buharlama, scaklk, rzgar ve nispi nem miktarlardr.
Ya iddetinin dzensiz bir ekilde deitii dalk blgelerde ve denizden gelen havann etkisi altnda kalan
yerlerde lm a daha sk olmaldr. Ancak ekonomik nedenlerle bu a istendii kadar sklatrlamaz. Dnya
Meteoroloji Tekilat optimum lek skl olarak dz blgelerde 600900 km
2
de, dalk blgelerde 100200
km
2
de, yan fazla deitii dalk adalarda 25 km
2
de ve ok kurak blgelerde ve kutuplarda 150010000
km
2
de bir lek tavsiye etmektedir.
lkemizde bata Devlet Su leri (DS), Devlet Meteoroloji leri (DM), Elektrik leri Etd daresi
(EE) ve Tarm, Orman ve Ky leri Bakanl gibi baz kurulular, hidrolojik verilerin llmesini temin
ederler. DMlere bal 1224 ve DSnin ilettii 402 olmak zere toplam 1626 adet lm istasyonu vardr.
Ayrca Tarm, Orman ve Ky leri Bakanlnn ilettii 65 adet istasyon da saylrsa toplam say 1692 olur.
Dnya Meteoroloji Tekilatnn standartlarna gre dz arazilerde her 600900 km
2
lik alana bir tane istasyon
dmesi gerektii dnlrse bu saynn lkemiz yzlmn temsil etmeye yetmedii sonucuna varrz.
lkemizin zellikle Dou Anadolu ksmlarnn fazlaca engebeli olduu dnlrse iyi bir temsil iin en
azndan ilave 3000 tane lm noktasnn daha kayt yapabilir hale getirilmesi lazmdr.
51


Genelde rnekleme hatalar ortalama ya derinlii attka artar, ancak istasyonlarn younluu, ya sresi
ve alan arttka azalr. Aadaki ekilde ya lm hatasnn istasyon says ile deiimi grlmektedir.

ekil Ya lm hatasnn istasyon says ile deiimi

Eksik Ya Verilerin Tamamlanmas
Bir lekteki kaytlarn bir ksm eksik ise bu ksm tamamlamak iin yaknda bulunan leklerin
kaytlarndan faydalanlabilir. En yakn lekteki yllk ortalama yalar N
A
, N
B
ve N
C
eksik olan yaa
kar gelen okumalar P
A
, P
B
ve P
C
ise yllk ortalama ya N
X
olan lekteki bilinmeyen ya ykseklii
aadaki yntemlerle tahmin edilebilir.

a) Aritmetik Ortalama Metodu: N
A
, N
B
ve N
C
deerlerinin N
X
den farklar %10dan az ise aritmetik
ortalama metodu kullanlr.

3
P + P + P
= P
C B A
X

b) Normal Oran Metodu: N
A
, N
B
ve N
C
deerlerinin N
X
den farklar %10dan fazla ise normal oran metodu
kullanlr.

(
+ + =
C
C
X
B
B
X
A
A
X
X
P
N
N
P
N
N
P
N
N
3
1
P

c) Arlkl Ortalama Metodu: Aritmetik ortalama ve normal oran metotlarnda istasyonlarn birbirinden
olan uzaklklar hesaba katlmamtr. Genelde, birbirine yakn olan istasyonlarn karlkl etkisi daha
fazladr. Uzaklklarn da iin iine katlmas halinde arlkl ortalama metodu kullanlr.

ekil Arlkl ortalama metodu

2
4
2
3
2
2
2
1
2
4
4
2
3
3
2
2
2
2
1
1
X
d
1
+
d
1
+
d
1
+
d
1
d
P
+
d
P
+
d
P
+
d
P
= P

52


Burada P
X
istasyonuna en yakn istasyonlar P
1
, P
2
, P
3
ve P
4
ve bu istasyonlarn P
X
istasyonuna uzaklklar d
1
,
d
2
, d
3
ve d
4
ile gsterilmitir.

d) Korelasyon Yntemi: Birbiri ile ilikisi olabilecek iki istasyonda yaplm ayn zamanl ya lmlerinin
bir kartezyen koordinat takmnda noktalanmas ile salma diyagram elde edilir. Byle bir salma
diyagramna en kk kareler yntemi ile uygun bir doru veya erinin geirilebilmesi yalar arasnda bir
bantnn olduunu gsterir. Bu bant aracl ile kaytlar tam olan istasyon verilerinden dier istasyonun
eksik verisine kar gelen deerler hesap edilebilir. Bu yntemin uygulanmasnda en nemli nokta, nce
salma diyagramndaki noktalarn belirgin bir doru veya eri etrafnda toplanm olduunu grmek ve
iliki fonksiyonunu bulabilmektir. ki farkl yerde llen ya dizisini X
1
, X
2
, X
3
,.., X
n
ve Y
1
, Y
2
,
Y
3
,.., Y
n
ile gsterirsek bunlarn kartezyen koordinat sisteminde salmas aadaki ekildeki gibi olabilir.

ekil Salma diyagram

Eer bu salma diyagram bir doru ile temsil edilebiliyorsa istatistikteki en kk kareler yntemi ile
aadaki dorunun a ve b katsaylar elde edilir.

bX + a = Y
(1)

Bu doru, veri dizilerinin arlk merkezi olan aritmetik ortalamalarn belirttii noktadan geer. Bunun
anlam (1) nolu denklemde iki tarafn aritmetik ortalamalarnn alnmas ile

X b + a = Y

(2)

denkleminin geerli olacadr. ki bilinmeyen olan a ve bnin zmlenebilmesi iin ikinci bir denkleme
gerek vardr. Bunun iin (1) nolu denklemin iki tarafnn sa taraftaki bamsz X deikeni ile arpldktan
sonra aritmetik ortalamalarnn alnmas ile

2
X b + X a = XY

(3)

denklemi bulunur. statistiksel olarak sol taraftaki X ve Y verilerinin karlkl arpmlarnn ortalamas olan
XY terimi, korelasyon katsaysn temsil eder. Korelasyon saysnn 1e yaklamas temsil edilen dorunun
lm deerleri ile uygunluunu gsterir.
Denklem (2) ve (3)den a ve b katsaylar X
i
ve Y
i
(i = 1, 2, 3,...., n) dizileri cinsinden hesaplanr. Eer,
Y
i
dizisi eksik verileri temsil ederse X
i
dizisi verilerinden bunlara kar gelebilecek eksik Y
i
deerleri
denklem (1)den hesaplanabilir.
53


Kaytlarn Homojen Hale Getirilmesi
Bir ya leinin yerinde, konumunda ya da lme metodunda bir deime yaplp yaplmadn
kontrol etmek ve yaplmsa eski kaytlar sonrakilerle homojen duruma evirmek iin ift toplam ya
erisi metodu kullanlr. Bunun iin bir eksene o blgedeki dier btn leklerin yllk yalarnn
ortalamas, dier eksene de sz konusu lekteki yllk ya, zaman iinde geriye gidilerek, her bir yln
ya ncekilerin toplamna katlmak zere tanr. Bylece iaretlenen noktalara uydurulan bir dorunun
eimindeki krklk lein yerinin deitirildii yl gsterir. Aadaki ekilde grlen eim deiiklii o
istasyonun yerinde, konumunda ya da lme metodunda bir deime olduunu gsterir. Eski deerleri
homojen hale getirmek iin aadaki denklem kullanlr.

gzlenen
o
a
dzeltilen
P
M
M
= P

Burada M
a
son ksmn (son yllarn) eimini ve M
o
dzeltme yaplan ksmn (ilk yllarn) eimini gsterir.

ekil ift toplam ya erisi

Burada anlatlan ift toplam eri metodu sadece ya kaytlarnn deil, herhangi bir hidrolojik
bykle ait kaytlarn homojenliinin kontrolnde de kullanlabilir (tutarllk analizi). Homojenliin
bozulmas lme sistemindeki bir deiiklik dnda hidrolojik sistemdeki bir deiiklikten de
kaynaklanabilir, rnein bir yalerin yaknna yksek bir bina yaplmas lmleri etkiler.

Kaytlarn Uzatlmas
Meteorolojik bakmdan homojen bir blgede ya ykseklikleri bamsz olacak kadar birbirinden uzak
olan eitli leklerde elde edilen kaytlarn hepsine birden belli bir lekte eitli yllarda elde edilmesi
muhtemel kaytlar gzyle baklabilir (istasyonyl metodu). Bylece blgedeki 10 lekte 30 yl sreyle
elde edilmi olan kaytlar 1 lekteki 300 yllk kaytlar gibi kullanlabilir. Ancak bunu yaparken dikkatli
olmak gerekir. Meteorolojik bakmdan homojen olan bir blgede leklerdeki kaytlar gerekte birbirinden
tamamen bamsz olamayaca iin elde edilen kaydn efektif uzunluu 300 yldan daha ksa olacaktr. Bu
uzunluk istatistik yntemlerle belirlenebilir.

Blgesel Ortalama Ya Yksekliinin Bulunmas
Bir blgedeki ortalama ya ykseklii:

A
dA P
= P
A
ort

54


eklinde tanmlanr, burada dA yzey elemann, A blgenin toplam alann gstermektedir. Ancak blgenin
her noktasna bir lek yerletirmek mmkn olmayacana gre mevcut leklerden faydalanarak
hesaplanan yaklak bir deerle yetinmek gerekir. lekler ne kadar sk olursa elde edilen sonucun
doruluu o kadar artar, nk topografya, bitki rts, gller ve yaplar gibi etkenler yan niform
dalmasna engel olurlar. Mevcut verileri en iyi ekilde deerlendirerek blgesel ortalama ya
yksekliini en az hata ile hesaplayabilmek iin her bir ya leinin evresinde o lekteki okumayla
temsil edilebilecek alan belirleyen metotlar kullanlr:

1. Aritmetik Ortalama: En basit usul btn leklerin okumalarnn aritmetik ortalamasn almaktr. Dalk
blgelerde ve iddetli yalar srasnda ya ykseklii ksa mesafeler iinde hzla deitii iin ya
iddetinin niform dalmad bu gibi hallerde aritmetik ortalama iyi sonu vermeyebilir. Bu metot ya
leklerinin olduka niform dald 500 km
2
den kk blgelerde kullanlabilir. Bu metotta havza
dndaki istasyonlar alana ne kadar yakn olursa olsunlar kullanlmazlar.

n
P
= P
i
ort

2. Thiessen Metodu: Bu metotta blge her bir lein evresinde o ekilde paralara blnr ki her nokta en
yakn olduu lee ait para iinde kalsn. Bunu yapmak iin birbirine yakn lekler doru paralaryla
birletirilip orta dikmeler izilir ve her bir lein evresinde bu dikmelerin meydana getirdii okgenin
(Thiessen okgeni) o lekteki yala temsil edildii kabul edilir. Thiessen okgeni izilirken blgenin
dnda kalan, fakat meteorolojik bakmdan blge ile homojen karakterde olduu kabul edilebilen lekler de
gz nne alnr (ekildeki B, C, G, K ve J lekleri gibi). Bylece arlkl bir ortalama ile ortalama ya
hesaplanr, her bir lein evresinde kalan alann yzdesi o lekteki yaa arlk olarak verilir.

A
Ai P
= P
i
ort

Burada A
i
, ya ykseklii P
i
olan lein evresindeki blgenin alandr.

ekil Thiessen okgeni

Bu metotla elde edilen sonular genellikle aritmetik ortalama ile elde edilenden daha iyidir. Thiessen
okgeni yatan yaa deimedii iin bir blgede bir kere izilmesi yeterli olur. Bu metot 5005000 km
2

55


arasndaki blgelerde kullanlabilir. leklerin niform dalmamasndan ortaya kan etkileri hesaba katar.
Ancak orografik yalarda aada anlatlan izohiyet metodu daha iyi sonular verebilir.

3. zohiyet Metodu: Ya ykseklii ayn olan noktalar birletiren eriler olan izohiyetler (e ya
izgileri) izilir. ki ardk izohiyet arasndaki alanda ya yksekliinin izohiyetlerin deerlerinin
ortalamasna eit olduu kabul edilerek arlkl bir ortalama ile ortalama ya ykseklii bulunur.

A
Ai P
= P
i
ort

Burada A
i
blgede ardk iki izohiyet arasnda kalan alanlar ve
i
P

ardk iki izohiyetin ya
yksekliklerinin ortalamasdr.

ekil E ya izgileri (izohiyetler)

E ya izgilerini izerken blgenin topografyasna ve yan dalna ait bilgileri de kullanmak
imkan olduu iin bu metot zellikle dalk blgelerde daha iyi sonu verir.

Yan Zaman Davranlar
Bir ya istasyonunda llen ya ykseklii zaman iinde nemli deimeler gsterebilir.
Meteorolojik koullarn etkisiyle yan yllk bir periyodik bileeni vardr. Yan yl boyunca deiimi
blgenin su btesini etkiler. Yalar yldan yla da nemli lde deiebilirler. Kurak ve yal yllarn
dizilii, akmlar dzenleme amacyla yaplan baraj haznelerinin kapasiteleri zerinde etkili olur.
Ya deiiminin zamanla olan karakteristiklerini tesbit edebilmek iin deiik grafik ve hesaplama
yntemleri kullanlmaktadr. Mhendislik ve su yaplarnn projelendirilmesinde esas alman en uzun sre bir
yldr. Ya yllk deiimlerinin aratrlmas insan faaliyetleri ve toplum asndan nemlidir. Yl ii artan
veya eksilen eilimlerin (sistematik art veya azal) ve mevsimlik salnmlarn aratrlmas, aylk veya
yllk ya verileri ile yaplmaktadr. Bu eilim ve salnmlar, gelecekte ortaya kmas muhtemel olan
kuraklk ve takn gibi baz hidrolojik olaylarn ihtimali hakknda bilgi verebilir. Kuraklk ve su taknlarnn
ortaya kmasnda nemli bir karar faktr de, son yllardaki ya verilerinde gemi ya verilerine
kyasen grlebilecek daha fazla bamllk veya srarllktr. On yl boyunca kayt edilmi olan ortalama
56


yllk ya miktarlarnda gzlenecek bir deiiklik, iklim deiikliinin balangc hakknda fikir verebilir.
Yllk yalar birbiri ile kyaslanarak, hangi yllarda ne tr hava olaylarnn cereyan ettii ve benzer
olanlarnn gruplandrlarak ortalama tekerrr etme (tekrar ortaya kma) sreleri ve varsa peryodiklikleri
tespit edilebilir. Bilhassa, tropikal ve lkemiz gibi lman enlemlerdeki yalarn genel olarak mevsim ve
aylk deiimlerinin, aylk yalarn o yln ortalamasndan olan farklarnn incelenmesi ile mevsimlik en
byk ya miktarlarnn tahminleri yaplabilir. Bunun iin, o yerdeki aylk ya serilerine ihtiya vardr.

Yalarn Gemi Gzlem Dizisi ve Kayan Ortalamalar
Ya gemi gzlemlerinin ilk grsel yorumlarnn kolayca yaplabilmesi iin dey eksende ya
miktarlar yatay eksende ise zaman gsterilmek zere izilen grafiklere ya rnek fonksiyonu ad verilir.
Byle bir rnek fonksiyonu, aadaki ekilde yllk toplam ya miktarlar iin gsterilmitir.

ekil rnek fonksiyonu ve 3l kayan ortalama

rnek fonksiyonundan zamanla yan deiimi hakknda ilk grsel bilgiler elde edilebilir. En byk,
P
b
ve en kk ya P
k
deerlerinin hangi zamanlarda ve ne sklkla meydana geldikleri hakknda yorumlar
yaplabilir. rnek fonksiyondaki u (ekstrem) deer salnmlarn yumuatmak iin kayan ortalamalar
yntemi kullanlarak daha az salnml ve dzgnl fazla olan bir grafik elde edilir. Kayan ortalamalar
yntemi esas olarak, 2 veya daha fazla saydaki ya deerlerinin ardk aritmetik ortalamalarnn hesap
edilmesidir. Yukardaki ekilde 3 ardk ya deerinin aritmetik ortalamalar ile hesap edilen kayan
ortalamalar grafii de gsterilmitir. Eer P
1
, P
2
, P
3
, P
4
,.., P
n
gibi bir ya dizisi varsa

1
P =(P
1
+P
2
+P
3
) / 3,
2
P =(P
2
+P
3
+P
4
) / 3,..,
2
_
n
P =(P
n2
+P
n1
+P
n
) / 3

gibi 3l kayan ortalamalar dizisi elde edilir. Kayan ortalamalar grafiinde ilk ya dizisindeki sivrilikler bir
lde giderilmi olur. Bu ekilde daha belirgin olarak ya kaytlar iinde bulunan eitli peryodiklik ve
trendlerin ortaya karlmas mmkndr. Yumuatlm olan ya dizisinin dier hidrolojik deikenlerle
ilikilerinin aratrlmas daha da kolay olur.

Eklenik Farklar Yntemi
Daha byk lekte ya deiimlerinin incelenmesi iin, ya verilerinin aritmetik ortalamadan olan
farklarnn (P
i
P ) eklenik yani ardk toplamlar alnr. Aritmetik ortalamadan olan ya farklar + veya
deerlere sahiptir. Tanm olarak bu farklarn tmnn toplam ve dolays ile de aritmetik ortalamas sfra
eittir. Bir j anndaki toplam ardk farklar T
j

)
P P ( = T
j
1 = i
_
i j

57


eklinde hesap edilir. Bylece, her j zaman iin farkl olabilen ardk toplamlar deeri vardr. Bu yntem sadece
aylk veya yllk ya verileri iin kullanlr. Aadaki ekilde eklenik farklar grafii ematik olarak gsterilmitir.

ekil Eklenik farklar dizisi

Eklenik farklar grafiinin iki nemli zellii vardr. Bunlardan ilki eklenik farklarn sfr ekseni etrafnda
salnmlar yapmasdr. kincisi ise en son eklenik fark miktarnn tanm gereince mutlaka sfra eit olmasdr.
Sfr etrafnda salnm yapan eklenik farklardan, gemi yalarn sebep olduu kurak ve sulak srelerin
belirlenebilmesi mmkndr. Mhendislik asndan, eklenik farklar sadece ya ile idare edilen herhangi bir
su faaliyetinde (mesela tarm, su temini gibi) talep miktarnn gemi yalarn aritmetik ortalamalarna eit
olmas durumunda, sadece yan bu talebi karlamada yeterli (sulak) veya yetersiz (kurak) kalmas
durumlarn gsterir. stenirse birok konumda llen ya verilerinin kyaslanabilmesi iin rnek
fonksiyonlarn ya ortalamas yzdesi olarak da boyutsuz hale getirilmesi gerekir. Byle bir boyutsuz
grafikteki genlikler, ortalamadan olan en byk sapmalarn genlii hakknda bir fikir verir. Genliklerin az
olmas yan deikenliinin az olduuna iaret eder. Bu grafik sayesinde yal ve yasz srelerin trend
yani gidileri hakknda kyaslamal bilgiler de elde edilebilir.
Eklenik farklar grafiinde ortalamadan olan srekli artlar sulak veya yal srenin devamlln
gsterir. Benzer ekilde kurak srelerin sreklilikleri hakknda da fikirler bu grafik vastas ile yrtlebilir.
Eer bir yere dorudan doruya yamur suyundan su temin ediliyorsa, bu taktirde eklenik farklar grafiinin en
byk ve en kk noktalarndan izilen yatay izgiler arasndaki dey mesafe biriktirme haznesinin en kk
(en ideal) hacmini, H, verir. Bu hacim o yan fazlalklarn biriktirerek eksikliklerin ortaya kmas halinde
kullanlmasn salar.

Toplam Ya Erisinden iddet Zaman Grafiinin Elde Edilmesi
Bir yazc ya lerden elde edilen ya kayd P ya yksekliinin zamanla deiimini gsteren bir
Pt erisi eklindedir. Buna toplam ya erisi denir, genellikle bu eri basamakl bir izgiyle
yaklatrlarak incelenir.

ekil Toplam ya erisi

58


Birim zamanda den ya yksekliine ya iddeti denir. Ya iddetin bilinmesi halinde pratikte
verilen bir zaman sresinde ortalama olarak ne kadar ya yksekliinin olabilecei hesaplanr.

t
P
dt
dP
= i

Yazc istasyonlarn kaydettii toplam ya erisi hidrograf analizinde kullanlmaya elverili deildir.
Basamak eklindeki iddetzaman grafiine (hiyetograf) evrilmesi gerekir. Bunun iin, kaydedilen toplam
ya erisi aa yukar sabit iddetleri gsteren doru paralarna ayrlr. Bu doru paralar iin ya
ykseklii ve zaman aralklar bulunup ya iddeti hesaplanr. t zaman aral blgenin byklne gre
uygun ekilde seilir, genellikle 16 saat arasnda kalr, fakat gerekirse 5 dakikaya kadar inilebilir. Aadaki
gibi bir tablo yaplmas hesaplarda kolaylk salar. Sonra ya iddetleri zamana kar izilerek istenilen
grafik elde edilmi olur. Ya iddeti (i) genellikle mm/st olarak ifade edilir.
Ya iddetleri, yan aka gemesi, ehir yamur suyu hesaplamalarnda toplama kanalizasyon
sisteminin planlanmasnda, yeralt suyu beslenmesinde, hava alan drenaj hesaplarnda ve tarm almalarnda
kullanlan nemli bir byklktr. Pratikte, 5 dakikalk olan ya iddetleri olduka fazla kullanlr. Benzer
ekilde 10 ve 15 dakikalk veya daha uzun sreli 1, 3 ve 6 saatlik ya iddetlerinin toplam ya erisinden
bulunmas da mmkndr.

ekil Hiyetograf

Tablo Hiyetografn bulunmas
Zaman
(dak)
P
(mm)
t
(dak)
P
(mm)
i
(mm/st)
t
o

t
1

t
2

.
.
t
n1

t
n

P
o

P
1

P
2

.
.
P
n1

P
n

t
1
=t
1
t
o

t
2
=t
2
t
1

t
n
=t
n
t
n1

P
1
=P
1
P
o

P
2
=P
2
P
1

P
n
=P
n
P
n1

i
1
=(P
1
/t
1
)/60
i
2
=(P
2
/t
2
)/60

i
1
=(P
n
/t
n
)/60

Ya iddeti hafif yalarda 1 mm/saat deerinden iddetli yalarda 20 mm/saate kadar deiebilir.
iddeti 2.5 mm/saatten az olanlar yalar hafif, 2.57.5 mm/saat arasnda olanlar orta iddetli, 7.5
mm/saatten fazla olanlar iddetli yalar olarak adlandrlr. Seyrek olarak 100 mm/saat ve daha iddetli,
ksa sreli yalar da grlebilir. Yan sresi bydke ya sresi boyunca hesaplanan ortalama ya
iddeti genellikle azalr. Ya iddetine tesir eden balca faktrler aada verilmitir.

(a) Su Buhar Giri Hz: Yan meydana gelmesinde kaynak olan su buharnn frtna alanna girmesi
gereklidir. Frtnann dier btn artlar mevcut olsa bile, o frtnaya zamannda gerekli su buhar doal
59


olaylarca salanmazsa frtna hafif bir yaa sebep olur. Ayn frtna artlarnda girdi olan su buharnn
artmas ile yan miktar ve iddeti artar. Ancak, bunun bir fiziksel st snr vardr ki, buna Muhtemel En
Byk Ya ad verilir. Bylece, frtnann iine giren su buharn yaa dntren meteoroloji,
termodinamik ve fizik kurallarna uyan doal bir mekanizmann olduu anlalr.

(b) Sv ve Kat Parack retim Hz: Frtnaya giren su buharnn, su damlack ve buz parac hallerine
dntrlmesi lazmdr. Bundan sonra dier aamalar gelierek ya lerlere kadar ulaabilen miktarda
yalar meydana gelir. Bylece ya hznn dolayl da olsa kaldrma hzna, souma ve youma hz ile
bal olduu anlalr.

(c) Frtna Mekanizmas: Frtna esnasnda iine giren su buharn yaa dntrecek bir mekanizmann
bulunmas.

Boyutsuz Toplam Ya Erisi
Yan zamansal deiimi nemlidir ve bu deiim bir yerden dierine de farkllklar gsterir. Yazc
bir ya lerden elde edilen toplam ya erisi boyutsuz hale sokulabilir. Bunun iin bir frtnal yan
meydana getirdii toplam ya erisi gz nnde tutarak aadaki ilemler yaplabilir.
(a) Her bir ya deeri toplam yaa blnerek dey eksende gsterilecek olan boyutsuz deerler elde edilir,
(b) Zamanlar da toplam ya sresine blnerek yatay eksende gsterilecek boyutsuz deerler elde edilir,
(c) Toplam ya miktarnn toplam ya sresine blnmesi ile yan ortalama iddeti bulunur.
Yukardaki (a) ve (b) klarnda elde edilen deerlerin bir kartezyen eksen takmnda gsterilmesi ile elde
edilen srekli artan eriye (c) kknda bulunan deer isim olarak verilirse bu ekilde elde edilmi olan
erilere boyutsuz toplam ya erisi (ortalama zaman grafii) ad verilir.

ekil Boyutsuz toplam ya erisi

Trkiye iin bu grafikler aadaki ekilde verilmitir. Bunlara birer fonksiyon uydurularak toplam
ya ve zaman yzdeleri arasndaki matematiksel bantlar da bulunabilir.

60


ekil Boyutsuz toplam ya erisi (ortalama zaman grafii) (zer, 1995)

Sonu Hiyetograf
Yukarda anlatlan blgesel ortalama ya yksekliinin bulunmas metotlar bir saanak iin yan alansal
dalmn ve ortalamasn verir, ancak bu ortalamann zamanda deiimi de nemlidir. Bu deiimi gsteren
ortalama hiyetografa sonu hiyetograf denir. Zamansal dalm ortalamas istasyonlarda elde edilen
iddetzaman grafiklerinin (hiyetograf) kullanlmasyla bulunur. Grafiklerdeki zaman aral dakika, saat,
gnvs olabilir. Hiyetograflarn birletirilmesinde aritmetik ortalama ve Thiessen okgenleri metotlar kullanlr.
Aritmetik ortalama metodunda sadece alann iindeki istasyonlar kullanlr. Her zaman aral iin bu
istasyonlardaki ya iddetlerinin aritmetik ortalamas alnarak sonu hiyetograf bulunur.

n
i
= i
i
j

Burada i
j
her bir zaman aral iin blgenin ortalama ya iddeti ve n alan iindeki istasyon saysdr.
Thiessen okgenleri metodunda alann iinde ve civarndaki btn istasyonlar kullanlr. Dier metotta
olduu gibi her zaman aral iin istasyonlarda gzlenen iddetlerin ortalamas bulunur, sadece bu ilem
yaplrken alanlarn oran istasyonlarn arl olarak kullanlr.

A
i A
= i
i i
j

Burada i
j
her bir zaman aral iin blgenin ortalama ya iddeti ve A
i
her bir lein evresinde Thiessen
okgenleri metodu ile bulunan alan ve A toplam alandr.
Sonu hiyetograf iin bir rnek aadaki ekilde her iki metot iin verilmitir. ekilde grld gibi
aritmetik ortalama metodunda sadece havza iinde olan drt istasyon (B, F, G ve I) kullanlmtr. Thiessen
okgenleri metodunda ise bunlara ilaveten, etki alanlar ne kadar kk olursa olsun (E istasyonu gibi) dier
btn istasyonlar hesaplamaya katlmtr.

61


ekil Sonu hiyetografnn bulunmas

Sreiddet Bants
Mantki olarak, ksa srelerde iddetli yalarn uzun srelerde ise hafif yalarn ortaya kaca
dorudur. Yazc ya lerlerden elde edilen toplam ya erisinden bizim tesbit edeceimiz bir dizi ksa
srelere kar gelen ya iddetleri yukarda izah edildii gibi hesaplannca ortaya bir dizi ya iddeti
deeri kar. Buradan da ya iddeti ile sresi arasnda aadaki ekilde gsterildii gibi ters fakat
dorusal olmayan bir bantnn olaca sonucuna varlr.

62


Ya sresi, t
p
Y
a
i
d
d
e
t
i
,

i

ekil Toplam ya erisine ait sre iddet bants

Bu erilerin en genel matematik ifadeleri i ya iddeti ve t
p
de sre olmak zere
c
) b + t (
a
= i
p

eklinde bir bant olur. En basit hesaplamalarda c = 1 alnr. Bu durumda a, b ve c yukardaki ekildeki
eriye en iyi uyacak biimde en kk kareler yntemi ile tesbit edilmelidir. Pratik almalarda b ve cnin
deiik sreler iin olduka sabit deerlerinin kmasna ramen, a katsays deikendir. Her bir yre iin bu
katsaylarn elde edilmesi gerekmektedir. Baz blgeler iin ise sreiddet ilikisi

b
p
t a = i

ifadesi ile verilmitir. Mesela, stanbulun deiik yreleri iin bu son ifadenin geerli olduu bulunmutur.
stanbul Master Plan (1999) tarafndan yaplan almalar sonunda Gztepe, Kartal, Saryer ve Yeilky iin
bu katsaylarn 100 yllk tekrar sresinde deerleri aadaki izelgede verilmitir.

Tablo a ve b katsaylar
stasyon Ad
Katsaylar
a b
Gztepe 47 0.27
Kartal 95 0.17
Saryer 47 0.27
Yeilky 44 0.26

Yazc Olmayan Ya lerlerde Toplam Ya Erisinin Bulunmas
Yazc ya lerlerden alnan eri yukarda bahsedildii gibi bir toplam ya erisidir. Bu eri zamana
kar yan toplam yksekliini gstermektedir ve erinin herhangi bir zamandaki eimi veya zamana gre
ilk trevi, o an iin ya iddetini verir. Dier taraftan yazc olmayan ya lerlerde sadece gnlk toplam
ya ykseklii elde edilir. Daha nce anlatld gibi bu tek toplam deer hidrograf analizi iin uygun
deildir. Dolaysyla mmkn olduu nispette bu bir tek deerin zaman boyunca dalm bulunmaldr. Bu
istasyonun civarnda ayn hidrolojik karakteristiklere sahip bir yerde bir yazc ya ler olduu takdirde
yazcdan alnan diyagram kullanlarak dierinin toplam ya deerinin zamana gre dalm bulunabilir. Bu
iki istasyonda yan zamanla deiimi ayn kabul edilerek toplam deerlerin oran dier zamanlar iin de
kullanlp yazc olmayan istasyonda yan deiimi bulunur. Aadaki ekilde grld gibi yazc
istasyondaki deer, bulunan oranla (P
B
\P
A
) arplarak yazc olmayan istasyonun tahmini deeri her an iin
bulunup, bu istasyon iin de toplam ya erisi izilebilir.

P (mm)
63


ekil Yazc olmayan ya lerlerde toplam ya erisinin bulunmas

Yan Yerel Dalm
Bir saanak srasnda blgesel ortalama ya ykseklii ya merkezindeki noktasal deerden daha
kk olduundan ya yksekliinin yerel dalmn incelemek iin e ya izgilerini izmek gerekir.
Bu izgiler ya yksekliinin maksimum olduu bir ya merkezini evreleyen kapal eriler eklindedir,
bu bakmdan bir tepenin evresindeki tesviye erilerine benzerler. Ya merkezinin evresinde belli bir
alandaki ortalama ya ykseklii alan bydke azalr.
Ya merkezinden uzaklatka ya yksekliinde meydana gelen azalma ya sresi arttka daha yava
olur. Aadaki ekillerde ya merkezinin evresinde belli bir alan iindeki ortalama ya yksekliinin ya
merkezindeki ya yksekliine oran gsterilmitir. Ya sresi 30 dakika iken alann bymesiyle bu oran
hzla azald halde ya sresi 24 saate knca azalmann ok yava olduu grlmektedir.

ekil Bir gnden ksa ya sreleri iin yan yerel dalm

ekil Bir gnden uzun ya sreleri iin yan yerel dalm

Belli bir ya sresi iin ya yksekliinin merkezden uzaklatka azalmas Hortona gre u
formle uymaktadr:

n
A k
_
o
e P = P

Burada P
o
merkezdeki ya ykseklii, P ise alan A olan blgedeki ortalama ya yksekliidir, k ve n
sabitlerinin her bir ya sresi iin belirlenmesi gerekir. Yan yerel dalm iin baka bir forml:

|
|
.
|
\
|
+
=
A b a
t A
1 P P
m
p _
o

t
p
ya sresi, a, b ve m blgesel sabitlerdir.

Ya YksekliiAlanSre ve Ya iddetiAlanSre Analizi
Ya yksekliialansre erileri deiik byklkteki alanlar zerinde, deiik srelerde olan
maksimum yalar bulmak iin hazrlanr. Bunun iin bir alanda meydana gelen belli sreli ve tek merkezli
bir saanak alnp eya izgileri izilir. Sonra her eya erisinin iindeki alann ortalama ya
64


ykseklii bulunur. Bu yksekliklere karlk gelen alanlara kar noktalanp, noktalardan bir eri
izildiinde o saanak sresi iin ya yksekliialansre erisi belirlenmi olur.

ekil Bir saanak iin ya yksekliialansre erisinin izilmesi
Ancak tek saanaktan elde edilen bu eri bu alan iin en fazla yalar gstermeyebilir, dolaysyla bu alan
temsil edebilecek ya yksekliialansre erisini bulmak iin mmkn olduu nispette ok sayda saana
incelemek gerekir. Ayn sreye sahip pek ok saanak yukarda anlatld gibi analiz edilerek elde edilen
noktalara stten zarf erisi geirilerek bu sre iin alan temsil eden ya yksekliialan erisi bulunur.

ekil Belli bir sre iin ya yksekliialan

Ayn ekilde farkl sreler iin analiz yapldnda ya yksekliialansre erileri elde edilir. Bu
amala iddetli bir yan kaytlar aadaki ekilde analiz edilir:
1. Blgedeki ya merkezlerinin evresinde her bir izohiyetin iinde kalan alan llp ortalama ya
ykseklikleri hesaplanr. Bylece ya sresi iin ya yksekliinin alana gre deiimi belirlenmi olur.
2. Blgedeki btn lekler iin toplam ya erileri izilir. Yazc olmayan leklerin okumalar da yazc
leklerin kaytlarndan ve dier meteorolojik bilgilerden faydalanarak belli sreli (genellikle 6ar saatlik)
ksmlara blnr. Bylece her bir lekte 6 saatlik basamaklar olan toplam ya erileri izilir.
3. Her bir izohiyetin iinde kalan blge iin 6, 12,... saatlik ya yksekliialan izgileri elde edilir. Bunun iin
6, 12,... saatlik srelerde yan alana gre dalmnn toplam yan alana gre dalmna benzer olduu
kabul edilir.
4. Her bir ya sresi iin (6, 12,... saat) ya yksekliinin alana gre deiimi noktalandktan sonra zarf
erileri izilir.
Bylece o blge iin maksimum ya yksekliinin alana ve ya sresine gre deiimini gsteren
grafikler elde edilir. Bir rnek aadaki ekilde grlmektedir. Bu grafikler eitli yalar iin hazrlanarak
birbiriyle karlatrlmaldr. Bu metodun uygulanabilmesi iin blgede yeter sklkta bir ya lei a
bulunmas gerekir.
Bu gibi almalar sonunda elde edilen bilgilerin toplanmasyla eitli ya haritalar izilebilir. Bu haritalar
ortalama, maksimum, minimum,... yalar gsterebilirler. Ya sresi de gn, hafta, ay, mevsim, yl olabilir.
P (mm)
65


Ayrca eitli dn aralklar iin (2, 5, 10, ..., 100, ... yl) eitli srelerde maksimum yalar gsteren haritalar
da hazrlanr.

ekil Ya yksekliialansre erisi

Ya iddetialansre erisi yukardaki ya yksekliialansre erisinin ordinatlarnn ya
sresine blnmesi ile elde edilir. Bu eri aadaki ekilde verilmitir.

ekil Ya iddetialansre erisi

Olabilir Maksimum Ya
Yklmas can kaybna yol aabilecek byk barajlarn dolu savaklarnn hesabnda esas alnmak zere
havzann olabilir maksimum yann belirlenmesi istenebilir. Olabilir maksimum ya havzada belli bir
ya sresi iin fiziksel olarak mmkn olabilecek en byk ya yksekliidir. Bu yan almas
olaslnn ihmal edilebilecek kadar kk olduu kabul edilir.
Olabilir maksimum yan tahmini iin nce gzlenmi en iddetli yalara gre havzann ya
yksekliialansre erileri hazrlanr. Sonra bu erilerdeki ya ykseklikleri iki ynden artrlr. Bir
yandan gzlenmi olan yalardaki hava ktlelerinin su buhar muhtevas, rzgarlar ve su buharn yaa
eviren mekanizmann etkinlii mmkn olabilecek maksimum deerlerine karlr. te yandan
meteorolojik bakmdan benzer olan komu blgelerde gzlenmi iddetli yalar da meteorolojik farklar gz
nne alnacak ekilde o blgeye kaydrlr. Bylece gzlenmi olan saanaklarda llen ya
ykseklikleri fiziksel bakmdan mmkn olabilecek en byk deerlerine karlm olur. Bu metodu
66


orografik yalar iin kullanmak doru olmaz, zira burada ya ykseklii yerden yere hzla deiir. Bu
durumda olabilir maksimum ya belirlemek iin ya modelleri kullanlr. Btn bu almalarda
meteoroloji uzmanlaryla ibirlii yapmak gerekir.
statistik yntemler kullanlarak kk alanlar ve ksa sreli yalar iin olabilir maksimum ya
(OMY) belirlenebilir. yllk maksimum yalarn ortalamas ve o standart sapmas olmak zere;

OMY = +(530)o

eklinde hesaplanabilir. Uygulamada ounlukla

OMY = +15o

denklemi kullanlr.

Ya iddetiSreTekerrr Erileri
Ya iddetisretekerrr erileri, hidrolik yaplarn, bilhassa kk hidrolik yaplarn tasarmnda
kullanlan nemli bir ilikidir. Bu iliki de aadaki ekilde verildii gibi ya yksekliialansre
erilerinde olduu gibi bir eriler ailesiyle ifade edilir. Bir saanakta gelen su derinlii sabit olduunda,
yan iddeti saanan sresi ile ters orantldr. Gelen su derinlii P, saanak sresi t ise ya iddeti
i=P/t olduundan, t ne kadar ksa ise ya iddeti o kadar fazladr. Ayrca bu iddet, tekerrr sresinin
(frekansn) artmas ile de artar. Gayet tabiidir ki ortalama tekerrr (yineleme) sresi 10 yl olan bir yan
iddeti, ortalama tekerrr sresi 50 yl olan bir yan iddetinden daha azdr. ekildeki her bir eri belli bir
tekerrr sresi iin ya iddetinin referans sresi (ya sresi) ile nasl deitiini gsterir. Belli bir ya
sresi dnldnde de ya iddetinin tekerrr sresi ile (frekansla) artt grlr.

ekil Ya iddetisretekerrr erileri

Yaplacak yapnn nemi bydke ve yklmas halinde maddi manevi byk zararlara yol aacak
yaplarda tekerrr sresi byk seilir. Menfezler gibi kk hidrolik yaplarn tasarmlarnn yaplaca
alanlarda bu erilerin elde edilmeleri gerekir. rnein ky yolundaki bir menfezin hesabnda 5 ylda bir
gelmesi ihtimali olan ya ykseklikleri esas alnrken, daha nemli yollarda bu sre yolun nemine gre daha
byk seilir. Bir rnek olarak Ankara iin 47 yllk veri ile elde edilen iddetsretekerrr erileri dorusal
ve yar logaritmik lekle aada verilmitir.

67


(a)

(b)
ekil Ankara iin ya iddetisretekerrr erileri (a) dorusal lekte (b) yar logaritmik lekte

Ya iddetisretekerrr erilerinin izilebilmesi iin nce uzun yllar boyunca deiik zaman
srelerinde (rnein, 5, 10, 15, 30, 60, 120, 360, 720 ve 1440 dakikalk) gzlenmi olan yalarn toplam
yksekliklerinin mevcut olmas lazmdr. stenildiinde bu ya srelerinden yllk olmak art ile yan
iddeti de hesap edilebilir. Birecik stasyonu iin deiik srelerdeki ya yksekliinin yllk deiimi
aadaki tabloda verilmitir.

Tablo Deiik srelerdeki ya yksekliinin yllk deiimi
stasyon Ad: Birecik stasyon No: 745
Yllar
Sre (dakika)
5 10 15 30 60 120 1440
1965 5.5 11.0 14.0 24.5 25.9 31.8 60.0
1966 3.4 4.4 5.3 7.0 8.0 11.2 25.9
1967 2.8 5.5 6.5 6.5 6.5 10.0 22.9
1968 7.0 13.1 15.2 15.2 15.4 17.5 42.6
1969 8.2 8.5 9.0 10.4 10.5 14.7 19.3
1970 8.8 10.2 10.9 13.3 16.0 26.2 37.3
1971 4.5 6.5 9.5 13.3 15.4 15.4 38.0
1972 3.8 7.5 8.6 11.3 13.2 13.2 46.2
1973 1.3 2.1 2.2 2.4 3.0 3.0 31.5
1974 2.6 4.0 4.3 5.1 5.6 5.6 32.4
1975 9.3 14.4 16.6 16.8 16.9 16.9 24.2
1976 8.1 14.2 17.1 20.3 21.7 22.4 42.3
1977 2.3 2.4 2.4 2.9 4.0 7.5 21.6
1978 2.7 3.0 4.0 4.9 6.1 6.1 15.7
1979 3.2 4.3 6.2 7.5 11.6 14.6 20.4
1980 7.2 8.7 10.2 12.4 14.2 16.0 38.3
1981 5.0 7.2 10.2 14.9 23.6 37.3 64.6
1982 4.5 6.0 7.9 9.9 10.0 12.0 21.3
1983 4.8 6.5 7.6 8.0 8.5 13.0 18.5
1984 3.5 4.1 4.3 4.7 5.1 5.5 43.6
1985 3.0 5.5 6.2 6.4 9.0 9.0 34.2

Byle bir tabloda ilk bakta dikkat edilecek hususlar unlardr.
(a) Her satrda sre arttka yan ykseklii asla azalmayacak ekilde artmaktadr,
(b) Ksa sreler arasndaki ya yksekliindeki artlar uzun srelerdeki artlardan daha fazladr. Bu ise
ksa sreli ya iddetlerinin uzun srelerden daha fazla olacann ilk belirtisini verir,
(c) Her sre iin deiik yllarda gzlenmi olan ya ykseklikleri sistematik deil de rastgele salnmlar gsterir.
Eer bir ya, her T ylda meydana geliyorsa, herhangi bir ylda meydana gelme ihtimali

p = l/T

68


olur. Burada T tekerrr sresi ve p meydana gelme ihtimalidir. rnein 2, 5, 10, 25, 50 ve 100 ylda bir
meydana gelecek yalar ele alnrsa, bunlarn sras ile meydana gelme ihtimalleri de yukardaki
denklemden 0.500, 0.200, 0.100, 0.040, 0.020 ve 0.01 olarak hesaplanr. Eer bir ya, her T ylda meydana
geliyorsa, herhangi bir ylda meydana gelme ve gelmeme ihtimallerinin toplam 1 olduundan, meydana
gelmeme ihtimali aadaki ekilde bulunur.

q = 1 l/T

Burada T tekerrr sresi ve q meydana gelmeme ihtimalidir.
te bu ihtimallere kar gelecek olan ya miktarlarn her sre iin hesaplanmakta izlenecek yol yledir.
(a) Her bir sre iin, mesela 10 dakika, yukardaki izelgeden yllk toplam ya ykseklii dizisi gz
nnde tutulur,
(b) Bu deerler en knden balamak zere en bye doru sraya dizilir ve her birine bir mertebe, m,
verilir. Bylece, birinci sradakinin mertebesi m = 1 ve sonuncu sradakinin ise m = n, yani mevcut veri
saysdr. Aadaki tabloda n = 21dir.
(c) Mertebe ve veri says esas alnmak zere her bir toplam yan meydana gelmeme ihtimali,

1 + n
m
= q

ampirik denklemi ile hesap edilir. Bylece elimizde toplam ya ykseklikleri ve bunlara kar gelen meydana
gelmeme ihtimal deerleri bulunur. Bu ve bundan nceki admlar dier zaman sreleri iin de yaplarak
yukardaki tablodaki her stun iin ya ykseklikleri ve meydana gelmeme ihtimal dizileri elde edilir.
(d) Farkl tekerrr srelerinde muhtemel olan toplam ya yksekliklerini belirleyebilmek iin analitik veya
grafik zmler kullanlabilir. Grafik zmlerde, nceki admlarda elde edilen ikili diziler zel hazrlanm
deiik ihtimal katlarna noktalanr. Noktalardan geen en iyi doru gzle veya uygun bir metotla
bulunabilir. Grafiklerde ordinat deerleri yle ayarlanmaldr ki, gzlem noktalar kadn alt tarafnda kalsn
ve dorunun uzatlmas mmkn olsun. Aksi takdirde aranlan deerler kadn dnda kalabilir. En iyi
doruyu veren ihtimal kad bundan sonra yaplacak hesaplar iin esas tekil eder. Pratik almalarda
ihtimal kad eitleri arasnda normal (Gauss), Gamma, Weibull, lognormal, Gumbel, vb, deiik katlar
bulunmaktadr.
(e) Her bir sre iin grafikler oluturulup farkl tekerrr srelerinde muhtemel olan toplam ya ykseklikleri
bu grafikler zerinden okunur. Farkl tekerrr srelerinde muhtemel olan toplam ya ykseklikleri okumalar

Tablo Standart zamanlarda Bilecik stasyonunda muhtemel toplam yalar
Tekerrr Sre (dakika)
(Yl) 5 10 15 30 60 120 1440
2 4.5 6.6 7.8 9.5 11.0 13.4 31.4
5 7.0 10.5 12.5 15.6 17.8 22.7 45.6
10 8.7 13.1 15.6 19.7 22.3 28.8 55.1
25 10.6 16.4 19.5 24.8 28.1 36.5 67.0
50 12.3 18.8 22.4 28.7 32.3 42.2 75.8
100 13.9 21.2 25.2 32.4 36.5 47.9 84.6

69


(f) Yukardaki tabloda verilen deerler ayn tekerrr srelerinde muhtemel olabilecek ya iddetlerine
evrilirse ya iddetisretekerrr erilerinin deerleri elde edilir.

Tablo Standart zamanlarda Bilecik stasyonunda muhtemel ya iddetleri
Tekerrr Sre (dakika)
(Yl) 5 10 15 30 60 120 1440
2 54.0 39.6 31.2 19.0 11.0 6.7 1.3
5 84.0 63.0 50.0 31.2 17.8 11.4 1.9
10 104.4 78.6 62.4 39.4 22.3 14.4 2.3
25 127.2 98.4 78.0 49.6 28.1 18.3 2.8
50 147.6 112.8 89.6 57.4 32.3 21.1 3.2
100 166.8 127.2 100.8 64.8 36.5 24.0 3.5

Yan i ortalama iddeti, t
p
sresi ve T dn sresi (tekerrr sresi) arasnda:

n
p
X
) t + a (
T K
= i

eklinde genel bir forml verilebilecei ileri srlmtr. Burada T en az i iddetinde iki yan grlmesi
arasnda geen ortalama yl saysdr. K, X, a ve n deerleri her bir blge iin lme sonularndan elde
edilecektir. Bir blge iin elde edilen forml ekstrapolasyon ile o blgede daha uzun sreli, ya da dn
aral daha byk olan yalarn iddetini tahminde kullanlabilir. Bu zellikle yamur suyunu tayan
kanalizasyon tesislerinin boyutlandrlmasnda faydal olur. T dn aral proje esaslarna gre seildikten
sonra t
p
ya sresini havzann gei sresine eit alarak yukardaki formlnden i proje ya iddeti
hesaplanr. Bu formldeki katsaylar Trkiyenin eitli blgeleri iin D.M.. ve D.S.. tarafndan
hesaplanmtr.

Yan Frekans
Verilen bir T
o
rasat sresinde, iddeti verilen bir deere eit veya ondan byk olan yalar n defa
gzleniyorsa, ortalama T senede bir, bu yaa eit veya daha byk iddette bir ya meydana gelecek
demektir. Buna sz konusu yan tekerrr sresi denir.

n
T
= T
o

Sz konusu yan frekans da aadaki ekilde ifade edilir.

o
T
n
=
T
1
= f

Yan Hidrograf Biimine Etkisi
Havza zerinde niform dalm bir ya halinde hidrografn tepe noktas yan bitmesinde sonra
grlr. Havza zerinde tabaka halinde tutulan yan etkisi ile hidrografn tepe noktas ileriye kayar,
maksimum debi azalr. Ya havza zerinde niform dalmamsa ya merkezi k noktasna
yaklatka hidrografn tepe noktas ne gelir. Havza zerinde yan membadan mansaba ilerlemesi halinde
70


maksimum debi (ak piki) artar, tepe noktas daha ge grlr. Ya iddetinin zamanla deimesi halinde
ise iddetli yalar balangta grldnde hidrografn tepe noktas ne gelir, pik debi azalr.

ekil Yan hidrografn biimine etkisi

KAR ERMES
Kar eklinde yeryzne den yalar genellikle uzun bir sre dtkleri yerde kalr ve ancak havann
snmasyla eriyerek ak haline geerler. Bir k mevsimi boyunca yaan karlarn erimesiyle meydana
gelecek toplam ak bilmek zellikle biriktirme haznelerinin iletilmesi bakmndan nemlidir. lkbaharda
herhangi bir gnde eriyecek karlarn meydana getirecei akn bilinmesi ise akarsudaki taknlarn hesab
asndan nem tar.
Toplam ak hacminin hesab iin blgede karla rtl alan, karn su edeeri, yamur eklinde den
yan miktar, szma ve buharlama kayplar bilinmelidir. Toplam ak hacmi bu verilere bal olarak su
dengesinden hesaplanabilir.
Karn eriyerek su haline gemesi iin belli bir snn verilmesi gerekir. Kardan 1 cm
3
su erimesi iin
0Cde 80 kaloriye ihtiya vardr. Karn scaklna ve su muhtevasna gre bu deer 65 ile 90 kalori arasnda
deiebilir. Bu s eitli kaynaklardan gelebilir:
1. Gne nlar: Kar eriten balca eken gne dr. Bu nlarn ssnn karn erimesinde kullanlma
oran karn nlar yanstma yzdesine (albedo) baldr; yeni yam temiz kar gelen nlarn %8090n
yanstr, eski ve kirli karda bu %4050ye kadar der. Gne nlarnn etkisiyle bir gnde eriyen karn
meydana getirdii su ykseklii gneli gnlerde 60 mmye kadar kabilir. Kar rtsnn yayd, uzun
dalgal nlar nedeniyle bulutsuz havalarda erime gnde 20 mmye debilir.
2. Karn zerindeki havann ss: Sakin havada molekler kondksiyon ile s iletimi ihmal edilecek kadar
azdr. Rzgarl havada ise konveksiyon yolu ile nemli miktarda s iletimi olur. Bu ekilde eriyen kar gnde
1020 mm su ykseklii meydana getirebilir.
3. Havadaki nemin kar yzeyinde younlamas: Bu srada ortaya kan s kar eritir. 1 cm nemin
younlamas sonunda 7.5 cm su meydana getirecek kadar kar erir. Bu younlama da rzgarl ve scak
havalarda nem kazanr. Bu ekilde eriyen kar miktar havann ssyla eriyen miktar mertebesindedir.
4. Yamurlar: Karn zerine yaan yamurlarn etkisi pek nemli deildir. rnein 10Cde 1 cm yamur dmesi
ancak 1 mm su meydana getirecek kadar kar eritebilir. te yandan scakl 0Cnin altnda olan bir kar rts
zerine den bir yamurun donmasyla aa kan s kar rtsnn scakln nemli lde ykseltebilir.
5. Zeminden iletilen s: Etkisi nemsizdir. Bu ekilde eriyen kar ancak 0.5 mm kadar su ykseklii
meydana getirebilir. Zemini doygun hale getirerek eriyen karn derhal aka gemesine neden olabilir.
6. Karn kendi arlndan doan skma: Yukarda da belirtildii gibi yeni yam karlarda 0.1 olan
younluk karn zamanla skmas sonunda 0.30.6ya kabilir.
71


Karn erime miktarn gne nlarnn, hava scaklnn, rzgar hznn ve buharlama basncnn
fonksiyonu olarak enerji dengesi metodu ile hesaplamak mmknse de havzann eitli yerlerinde bu
faktrler farkl deerler alabilecekleri ve kolayca belirlenemeyecekleri iin byle bir hesap g olur. Bu
bakmdan basit metotlar kullanlmas tercih edilir. Eriyecek kar miktarnn tahmininde kullanlan baz
ampirik formller aada verilmitir.

A. Yamurlu gnlerde

M = 0.24 k W T + 0.013 P T + 1. 3 T + 2.3

Burada M mm cinsinden bir gnde karn erimesiyle meydana gelen su ykseklii, W km/saat cinsinden
rzgar hz, P mm olarak gnlk ya ykseklii, T gnn ortalama scaklk derecesidir (C), k katsays sk
ormanlk blgelerde 0.3den ak blgelerde 1.0e kadar deiir. Bu denklemde sa taraftaki ilk terim
havann ss ve havadaki nemin younlamas ile meydana gelen erimeyi, ikinci terim yamurun etkisini,
son iki terim de gne nlar ve zeminden gelen snn etkisiyle erimeyi ifade etmektedir.
Blgede orman rts yzdesinin 6080den byk olmas halinde aadaki denklem kullanlmaldr.

M = 0.013 P T + 3.5 T + 1.3

B. Gneli Gnlerde

M = 0.24 k W T + 1.3 F T + 0.1 (1F) H
i
(1)

Burada F blgede ormanla rtl olan alann yzdesi, H
i
gneten gelen radyasyon (kal/cm
2
gn), kar
yzeyinin albedosudur. Yukardaki formller Fnin 0.6dan kk olmas halinde kullanlabilir. Bu
formlleri kullanabilmek iin gerekli olan veriler genellikle llmediinden pratik kar erimesinin hesabnda
bunlarn yerine derecegn metodu ad ile bilinen daha basit bir yol kullanlr.
Derece gn metodunda bir gnde karn erimesiyle meydana gelecek su yksekliinin o gnn T ortalama scaklk
derecesi ile orantl olduu kabul edilir, zira T deeri gelen radyasyon, rzgar ve nem etkisini birlikte ifade eder.

M = K T

Burada M Karn erimesiyle bir gnde meydana gelecek su ykseklii (mm), T gnlk ortalama scaklk (C)
ve K derecegn faktrdr. Bu faktrn deeri erime ilerledike artar. K derecegn faktrnn deiimi

Tablo
Havzann durumu K (mm/C)
Dk ak potansiyeli 1
Ormanlk blgeler; kuzeye bakan ak yamalar 23
Ortalama ak potansiyeli 3
Ormanlk gneye bakan yamalar; ak arazi 34
Yksek ak potansiyeli 15

Bylece bir gnde eriyen kara kar gelen su ykseklii hesaplanabilir. Gz nnde tutulmas gereken
bir nokta eriyen karn bir ksmnn nce karn kendi iinde boluklarda ve klcal kanallarda nem halinde
tutulmas ve ancak belirli bir nem yzdesi ald zaman ak haline gemesidir. Bu ekilde tutulabilen
suyun karn edeerine oran 0.10.3 arasnda deiir, yeni yam karlarda bu oran yksektir.
72


Gz nne alnan blgedeki arazi kotu nemli miktarda deiiyorsa kar yn kalnlnn ve scaklk
derecesinin kotla deimesini de hesaba katmak gerekir. Bunun iin bu gibi blgeler kot fark 300500 myi
gemeden paralara ayrlp kar erimesi her bir para iin ayr hesaplanr.

Mevsimlik Gsterge
Ya mevsimliinin belirlenebilmesi iin eitli gstergeler gelitirilmitir. Yan zamanla ortaya
koyduu sanki mevsimlik salnmlar ve buna bal olarak tarm faaliyetlerinin ayarlanmas sz konusu
olduundan, aratrclar mevsimlik gsterge lt bulmak iin almlardr. Burada iki yol takip
edilmitir. Bunlardan birincisi, istatistik yntemlerden yararlanarak yan balama ve biti zamanlarn
yaa neden olan baz faktrlere balayan yaklamdr. Bu faktrler arasnda, o yerin deniz sahilinden olan
uzakl, enlem derecesi, ortalama deniz seviyesinden olan ykseklii gibi daha ziyade corafya bilgileri
gelir. Bylece, ya verileri ve dier faktrler arasnda oklu regresyon zmlemeleri uygulanabilir. kinci
yaklamda ise, aylk yalarn yllk ortalamalarn yzdesi olarak ifade edilmesinden sonra, baz tecrbeye
dayanan bilgilerinde esas alnmas ile geerli olabilecek formllerin teklif edilerek uygulanmasdr. Mesela,
byle bir genel mevsimlik gsterge, yal srelerin balang ve bitilerindeki ardk yalarn esas
alnmas, yalarn balang ve bitimi ile ilgili olduka yaklak ortalama zamanlar tesbit edilebilir.
Benzer olarak, potansiyel buharlama + terlemenin ya gemesi veya yan o blge iin kritik
saylabilecek bir seviyenin altna dmesi ile bulunan zamanlarn ortalamalarndan yararlanarak mevsimlik
gstergeler gelitirilebilir. Mesela, aylk yalarn yllk ortalamalarnn, Y, on ikide birinin yzdesi olarak
ifade edilmesinden sonra blgesel olarak eit yzde deer erilerinin (kontur) izilmesi ile mevsimlik
haritalarn yaplmas da mmkndr. Byle haritalar mutlak ya deerlerinden bamsz olarak aylk ya
dalmnn blgedeki deiimleri hakknda faydal bilgiler verir. Mevsimlik gsterge, MG, olarak aylk
ya deerlerinden istifade ile bir yl iin tarif edilen gsterge

12
1 = i
_
i
12 / Y Y
Y
1
= MG
T
T

eklinde hesap edilir. Burada Y
i
, iinci ayn ortalama ya miktarn gsterir. MGnin alabilecei en kk
deer sfra eittir. Bunun anlam, her ayn yalarnn birbirine eit olmasdr. En byk deer ise yllk
yaa e deer bir yan sadece bir ayda meydana gelmesi anlamna gelir. Her iki durum da gerekle
badaamaz ve bu iki deerin arasnda MG deerleri bulunur. MGnin deerlerine gre o ya blgesi
mevsimlik ya rejimlerine ayrlr. MG < 0.2 olmas durumunda yl iinde olduka niform aylk yalarn
bulunduu ok niform mevsimlik ya; 0.60 < MG < 0.80 arasnda mevsimlik, ve MG > 1.2 gibi
durumlarda ise u (ekstrem) denilen mevsimsellikler ayrt edilebilir.

73


ZML PROBLEMLER
Problem 3.1. Bir istasyonda iddetli bir ya srasnda aadaki tablodaki okumalar elde edilmitir. Buna
gre toplam yan zamana gre deiimini gsteren eriyi ve ya iddetinin zamana gre deiimini
gsteren eriyi ( hiyetograf) iziniz.

Tablo
Zaman 02:16 02:20 02:22 02:25 02:27 02:30 02:32
Toplam ya miktar (mm) 0.5 3.0 8.0 13.0 18.0 23.0 25.5

Tablo
t (st) P (mm) t (dk) P (mm) i = P / t (mm/st)
02:16 0.5
4 2.5 37.5
02:20 3
2 5 150
02:22 8
3 5 100
02:25 13
2 5 150
02:27 18
3 5 100
02:30 23
2 2.5 75
02:32 25.5

ekil

ekil

Problem 3.2. Bir yazc ya leinde bir frtna srasnda aadaki tabloda verilen toplam ya
okumalar elde edilmitir. Buna gre:
a) Toplam ya erisini iziniz? (Ya lei devrilen koval tipten olup erideki her basamak 0.5 mm
ya yksekliine kar gelmektedir).
b) Bu ya srasnda ya iddetinin zamanla deiimini hesaplayarak hiyetograf iziniz?
c) Ya yksekliini ya sonundaki toplam yksekliin, zaman da ya sresinin yzdesi olarak ifade
ederek toplam ya erisini boyutsuz ekilde iziniz?

74


Tablo
t
(saat)
P
(mm)
t
(saat)
P
(mm)
t
(saat)
P
(mm)
14:43
14:51
14:58
15:20
15:31
16:12
16:47
18:54
17:00
17:08
17:10
17:13
17:15
0.5
1
1.5
2
2.5
3
3.5
4
6
9.5
11.5
13
15.5
17:20
17:22
17:25
17:31
17:35
17:38
17:42
17:50
18:01
18:17
19:05
19:15
19:22
18.5
20
20.5
23.5
24
24.5
25
25.5
26
26.5
27
27.5
28
19:27
19:34
19:40
19:45
19:51
19:57
20:03
20:14
20:29
20:43
20:58
22:45

28.5
29
29.5
30
30.5
31
31.5
32
32.5
33
33.5
34

a) Toplam ya erisi (Pt bants) aada izilmitir.

b) Ya iddeti i=P/tnin zamanla deiimi aadaki tabloda hesaplanp hiyetograf izilmitir.

Tablo
t
(saat)
P
(mm)
t
(dakika)
P
(mm)
i=P/t
(mm/saat)
14:43
14:51
14:58
15:20
15:31
16:12
16:47
16:54
17:00
17:08
17:10
17:13
19:05
17:15
17:20
17:22
17:25
17:31
17:35
17:38
17:42
17:50
18:01
16:17
19:15
19:22
19:27
19:34
19:40
19:45
19:51
19:57
19:03
19:14
19:29
19:43
19:58
22:45
0.5
1.0
1.5
2.0
2.5
3.0
3.5
4.0
6.0
9.5
11.5
13.0
15.5
18.5
20.0
20.5
23.5
24.0
24.5
25.0
25.5
26.0
26.5
27.0
27.5
28.0
28.5
29
29.5
30
30.5
31
31.5
32
32.5
33
33.5
34
8
7
22
11
41
35
7
6
8
2
3
2
5
2
3
6
4
3
4
8
11
16
48
11
7
5
7
6
5
6
6
6
11
15
14
15
107
0.5
0.5
0.5
0.5
0.5
0.5
0.5
2.0
3.5
2.0
1.5
2.5
3.0
1.5
0.5
3.0
0.5
0.5
0.5
0.5
0.5
0.5
0.5
0.5
0.5
0.5
0.5
0.5
0.5
0.5
0.5
0.5
0.5
0.5
0.5
0.5
0.5
3.75
4.29
1.36
2.73
0.73
0.86
4.29
20.0
26.25
60.0
30.0
75.0
36.0
45.0
10.0
2.73
1.88
0.63
2.73
3.75
2.73
1.88
0.63
2.73
4.29
6.0
4.29
5.0
6.0
5.0
5.0
5.0
2.73
2.0
2.14
2.0
0.28


ekil Hiyetograf

c) Aadaki tabloda yan balad saat olan 14:43 balang olarak 0 alnarak (Pt) deiimi yeniden
dzenlenmitir. Ayn tablo zerinde ya ykseklii ya sonundaki toplam yksekliin (34 mm) ve zaman da
ya sresinin (8 saat, 2 dakika) yzdesi olarak hesaplanarak toplam ya erisi boyutsuz olarak izilmitir.
75


Tablo
t
(saat)
P
(mm)
02 . 8
t

34
P

t
(saat)
P
(mm)
02 . 8
t

34
P

0.0
0.15
0.37
0.48
1.29
2.04
2.11
2.17
2.17
2.19
2.22
2.24
2.29
2.31
2.34
2.40
2.44
2.47
2.51
0.5
1.0
1.5
2.0
2.5
3.0
3.5
4.0
6.0
9.5
11.5
13.0
15.5
18.5
20.0
20.5
23.5
24.0
24.5
0.0
0.016
0.03
0.077
0.10
0.18
0.26
0.27
0.28
0.288
0.294
0.299
0.309
0.31
0.32
0.33
0.34
0.346
0.35
0.02
0.03
0.04
0.06
0.07
0.09
0.10
0.12
0.18
0.28
0.34
0.38
0.46
0.54
0.59
0.60
0.69
0.71
0.72
2.59
3.07
3.18
3.34
4.22
4.33
4.40
4.45
4.52
4.58
5.03
5.09
5.15
5.21
5.32
5.47
6.01
6.16
8.02
25.0
25.5
26.0
26.5
27.0
27.5
28.0
28.5
29.0
29.5
30.0
30.5
31.0
31.5
32.0
32.5
33.0
33.5
34.0
0.27
0.39
0.41
0.44
0.54
0.57
0.58
0.59
0.60
0.62
0.63
0.8
0.65
0.66
0.69
0.72
0.75
0.78
1.0
0.74
0.75
0.76
0.78
0.79
0.81
0.82
0.84
0.85
0.87
0.88
0.90
0.91
0.93
0.94
0.98
0.97
0.99
1.0

ekil Boyutsuz toplam ya erisi

Problem 3.3. Bir saanan yazc lm aletinden alnan toplam ya ykseklii erisi aadaki ekilde
verilmitir. Bu saanan iddetzaman grafiini elde ediniz.

Toplam ya ykseklii erisi ekilde gsterildii gibi yaklak olarak doru paralarna blnr. Bu doru
paralarnn eimleri tekabl ettikleri sreler iin iddet deerlerini verirler. zm aadaki tabloda
verilmi ve grafik olarak da ekilde gsterilmitir.

ekil
Tablo
Zaman (st) P (mm) t (st) p (mm) i (mm/st)
0 0
1
2
1
2
3
2
10
10
20
10
10
10
10
5
20
5
3.3
5
1 10
3 20
4 40
6 50
9 60
11 70

ekil

Problem 3.4. Bir yazcl ya lein, bir ya frtnas srasnda birbirini takip eden zaman aralklarnda
kaydettii ya ykseklikleri aadaki tabloda verilmitir. Buna gre bu ya olayna ait sreiddet
bantsn bulunuz?

Tablo
t (dk) P (mm) t (dk) P (mm)
0 0 30 50
5 5 35 58
76


10 11 40 65
15 18 45 71
20 27 50 75
25 40

Tablo
t
(dk)
P
(mm)
t
(dk)
P
(mm)
Yan
sresi (dk)
Maksimum
toplam ya (mm)
Ortalama iddet
(mm/dk)
0 0
5
5
5
5
5
5
5
5
5
5
5
6
7
9
13
10
8
7
6
4
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
13
23
32
40
47
54
60
66
71
75
2.60
2.30
2.13
2.00
1.88
1.80
1.71
1.65
1.58
1.50
5 5
10 11
15 18
20 27
25 40
30 50
35 58
40 65
45 71
50 75

ekil Verilen frtnaya ait sreiddet bantlar

Problem 3.5. 10 km
2
alana sahip bir su toplama havzasna 1 saatte 100 mm ya dyor. Buna gre ya
suyu miktarn, ya debisini, birim yzey ya debisini ve ya iddetini hesaplaynz?

Ya suyu miktar = 10x10
6
x 0.1 = 1x10
6
m
3

Ya debisi = 10x10
6
x 0.1 / 3600 = 277.8 m
3
/sn
Birim yzey ya debisi = 277.8 / 10 = 27.78 m
3
/sn/km
2

Ya iddeti = 100 / 60 = 1.67 mm/dk

Problem 3.6. Bir akarsu havzasndaki 10 ya leinde 195168 yllar arasnda llen yllk ya
ykseklikleri aadaki tabloda verilmitir. 8 numaral lekteki okumalarn homojenliinden phe edilmektedir.
(a) ift toplam ya erisi metodu ile o numaral lein homojenliini kontrol ediniz. lein
konumundaki deime hangi ylda olmutur?
(b) 8 numaral lekte bu yldan nceki okumalar homojen hale getiriniz.

Tablo
Yl P1 P2 P3 P4 P5 P6 P7 P8 P9 P10
1951 52 76 80 57 61 72 102 103 114 107
1952 43 58 62 47 45 60 80 91 92 92
1953 52 66 72 55 53 65 89 89 96 100
1954 73 94 99 78 77 100 137 159 139 152
77


1955 37 55 55 41 41 49 72 95 76 82
1956 42 54 51 48 47 56 70 101 78 80
1957 51 63 69 59 55 64 96 134 112 108
1958 52 65 67 59 53 61 86 105 94 89
1959 46 60 66 52 51 58 87 117 99 100
1960 52 74 79 58 55 71 96 135 108 110
1961 51 68 70 56 56 68 106 125 108 110
1962 53 73 71 56 55 72 103 131 112 109
1963 47 66 63 55 55 65 99 120 102 103
1964 43 61 60 48 44 62 87 110 94 93
1965 50 65 64 59 56 65 87 108 98 96
1966 55 75 79 60 55 78 106 138 118 113
1967 60 80 84 69 65 83 120 166 131 132
1968 52 64 64 58 56 65 88 118 109 100

Datalar yeni yllardan eski yllara doru sralanr ve aadaki grafikte noktalanrsa homojenliin 1955
ylnda bozulduu grlr. 1955den nceki okumalar homojen hale getirmek iin bu deerleri dorularn
eimlerinin oran ile arpmak gerekir.
23 . 1 =
1018
_
1340
1703
_
2145
73
_
1018
118
_
1703
=
M
M
o
a

gzlenen gzlenen
o
a
dzeltilen
P 1.23 = P
M
M
= P

Tablo

Tablo
Yl 8. lekte llen deerler 8. lek iin homojen hale getirilmi deerler
1954 159 196
1953 89 109
1952 91 112
1951 103 127

78


ekil

Problem 3.7. Bir ya frtnas srasnda A, B ve C istasyonlarnda ya ykseklikleri P
A
=50 mm, P
B
=55
mm ve P
C
=40 mm olarak llmesine ramen X istasyonunda lm yaplamamtr. Bu istasyonlarn yllk
ortalama ya ykseklikleri N
X
=600 mm, N
A
=630 mm, N
B
=640 mm ve N
C
=580 mm olduuna gre, X
istasyonunda lm yaplamayan ya belirleyiniz?

A, B ve C istasyonlarndaki yllk ortalama ya yksekliklerinin X istasyonundan %10dan fazla deiip
deimedii kontrol edilmelidir.
03 . 1 =
580
600
=
N
N
ve 94 . 0 =
640
600
=
N
N
, 95 . 0 =
630
600
=
N
N
C
X
B
X
A
X

Grld gibi oranlar 0.91.1 arasnda olduundan deiimler %10dan azdr ve aritmetik ortalama metodu
kullanlabilir.
3 . 48 =
3
40 + 55 + 50
=
3
P + P + P
= P
C B A
X
mm bulunur.

Problem 3.8. Bir havzada 18 saat sreyle devam eden bir frtna iin X leine ait ya ykseklii
bilinmemektedir. Bu frtna srasnda X leine en yakn olan A, B, C leklerinde llen ya
ykseklikleri P
A
=7.1 cm, P
B
=8.9 cm, P
C
=12.2 cm ve X, A, B, C leklerine ait yllk ortalama ya
ykseklikleri de N
X
=60.5 cm, N
A
=47.3 cm, N
B
= 72.3 cm, N
C
=98.4 cm olarak bilindiine gre, X leindeki
eksik olan (18 saatlik frtnaya karlk gelen) ya yksekliini hesaplaynz.

A, B ve C istasyonlarndaki yllk ortalama ya yksekliklerinin X istasyonundan %10dan fazla deiip
61 . 0 =
4 . 98
5 . 60
=
N
N
ve 83 . 0 =
3 . 72
5 . 60
=
N
N
, 28 . 1 =
3 . 47
5 . 60
=
N
N
C
X
B
X
A
X

Grld gibi oranlar 0.91.1 arasnda olmad iin deiimler %10dan fazladr ve aritmetik ortalama
metodu kullanlamaz. Bunu yerine normal oran metodu kullanlarak
cm 0 . 8 2 . 12
4 . 98
5 . 60
9 . 8
3 . 72
5 . 60
1 . 7
3 . 47
5 . 60
3
1
P
N
N
P
N
N
P
N
N
3
1
P
C
C
X
B
B
X
A
A
X
X
=
(
+ + =
(
+ + = bulunur.

79


Problem 3.9. Aadaki tabloda A, B, C ve D istasyonlarnn yllk ya ykseklikleri cm olarak verilmitir.
C istasyonunun eksik olan verilerini bulunuz.

Tablo
Yl 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997
A 93 70 87 82 85 81 88 94 84 71
B 116 61 89 96 94 81 97 100 83 86
C ? 153 149 133 ? 152 157 142 ? 150
D 52 69 88 96 72 59 67 65 85 91

A, B, C ve D istasyonlarndaki yllk ortalama ya ykseklikleri
N
A
= 83.5 cm, N
B
= 90.3 cm, N
C
= 148 cm, N
D
= 74.4 cm
A, B ve D istasyonlarndaki yllk ortalama ya yksekliklerinin C istasyonundan %10dan fazla deiip
99 . 1
4 . 74
148
N
N
ve 64 . 1
3 . 90
148
N
N
, 77 . 1
5 . 83
148
N
N
D
C
B
C
A
C
= = = = = =

Grld gibi oranlar 0.91.1 arasnda olmad iin deiimler %10dan fazladr ve aritmetik ortalama
metodu kullanlamaz. Bunu yerine normal oran metodu kullanlarak
cm 80 . 152 52
4 . 74
148
116
3 . 90
148
93
5 . 83
148
3
1
P
N
N
P
N
N
P
N
N
3
1
P
D
D
C
B
B
C
A
A
C
1988 C
=
(
+ +
(
+ + =
cm 32 . 149 72
4 . 74
148
94
3 . 90
148
85
5 . 83
148
3
1
P
N
N
P
N
N
P
N
N
3
1
P
D
D
C
B
B
C
A
A
C
1992 C
=
(
+ +
(
+ + =
cm 34 . 151 85
4 . 74
148
83
3 . 90
148
84
5 . 83
148
3
1
P
N
N
P
N
N
P
N
N
3
1
P
D
D
C
B
B
C
A
A
C
1996 C
=
(
+ +
(
+ + = bulunur.

Problem 3.10. ekilde grlen havzada bulunan S
A
, S
B
ve S
C
ya lekleri ile lm yaplmaktadr.
Havzada 8 saat sren bir ya frtnas iin bu lekler tarafndan kaydedilen hiyetograflar aada
verilmitir. Buna gre Thiessen okgenleri metodunu kullanarak 8 saat sren bu ya frtnas iin blgesel
ortalama ya yksekliini hesaplaynz.
S
r = 0.2 km
Yarm
daire
0.1 km 0.1 km 0.1 km 0.1 km
0
.
1

k
m
0
.
1

k
m
0
.
1

k
m
0
.
1

k
m
A
S
B S
C

ekil

0 2 4 6
0
5
10
15
i

(
m
m
/
s
t
)
t (saat)
20
25
15
10
12.5
2.5
8

S
A
istasyonu
0 2 4 6
0
5
10
15
i

(
m
m
/
s
t
)
t (saat)
20
25
17.5
15
12.5
2.5
8

S
B
ve S
C
istasyonlar
ekil

80


Birbirine yakn lekler doru paralaryla birletirilip orta dikmeler izilir ve her bir lein evresinde bu
dikmelerin meydana getirdii okgenin (Thiessen okgeni) o lekteki yala temsil edildii kabul edilir.
Her bir lein evresinde kalan alann yzdesi o lekteki yaa arlk olarak verilir.

S
0.1 km 0.1 km 0.1 km 0.1 km
0
.
1

k
m
0
.
1

k
m
0
.
1

k
m
0
.
1

k
m
A
S
B S
C
0.2 km

ekil

A
A
= 0.0914 km
2
A
B
= 0.0714 km
2
A
C
= 0.06 km
2
A = 0.2228 km
2

P
A
= 80 mm P
B
= P
C
= 95 mm
mm 85 . 88
2228 . 0
95 x 06 . 0 95 x 0714 . 0 80 x 0914 . 0
A
Ai P
P
i
ort
=
+ +
= =

Problem 3.11. Dicle Nehri zerinde kurulacak olan bir barajn havzasnda llen yllk ya ykseklikleri
aadaki tabloda verilmitir. Bu blgedeki ortalama yllk ya yksekliini aritmetik ortalama, Thiessen ve
izohiyet metotlar ile bulunuz.

Tablo
Ya lei
Yllk ya
ykseklii (mm)
Ya lei
Yllk ya
ykseklii (mm)
Maden
Dicle
Arcak
Yayla
Ergani
Palu
989.2
889.8
1158.0
839.2
760.1
563.5
Elaz
Gkdere
Lice
Hani
Mermer
425.5
886.6
1305.8
1016.8
740.4

a) Aritmetik Ortalama:
mm 1 . 969 =
4
2 . 839 + 0 . 1158 + 8 . 889 + 2 . 989
=
4
P
= P
4
1 = i
i
ort

Sadece bu havza iinde bulunan drt lekteki deerler hesaba katlmtr. Blgenin alan olduka byk ve
yan havza zerindeki dalm niformdan uzak olduu iin aritmetik ortalama ile bulunan sonuca
gvenilmez.

b) Thiessen Metodu: Havzaya komu olan lekleri de kullanarak izilen Thiessen okgeni aadaki
ekilde grlmektedir. Bu poligonun havzay ayrd A
i
(i = 1,. . . ,10) alanlar llerek aadaki tabloda
81


gsterildii ekilde P
ort
deerleri hesaplanmtr. (Elaz ya lei havzadan olduka uzakta olduundan
Thiessen okgeninin iziminde gz nne alnmamtr).

ekil

Tablo
Ya
lei
P
i

(mm)
A
i

(km)
P
i
A
i

Maden
Dicle
Arcak
Yayla
Ergani
Palu
Gkdere
Lice
Hani
Mermer
989.2
889.8
1158.0
839.2
760.1
563.5
886.6
1305.8
1016.8
740.4
651.2
750.2
609.1
462.0
136.1
79.0
125.5
80.6
319.7
3.0
664167
667528
705349
387710
103450
44517
111268
105248
325071
2221
3216.4 3096529
mm 7 . 962 =
4 . 3216
3096529
= P
ort

c) zohiyet Metodu: Yllk ya izohiyetleri aadaki ekilde grld gibi izildikten sonra havzada
ardk izohiyet izgileri arasnda kalan A
i
alanlar llm ve tablo doldurulmutur.

ekil
Tablo
zohiyetler
P
i

(mm)
A
i

km
P
i
A
i

12001300
11001200
10001100
9001000
800900
700800
1250
1150
1050
950
850
750
246.1
262.4
450.1
1027.1
905.2
325.5
307625
301760
472605
975745
769420
244625
3216.4 3071780

mm 0 . 955 =
4 . 3216
3071780
= P
ort

Ayn verileri kullanarak blgenin yllk ya yksekliialan erisi de izilebilir.

Tablo
zohiyetler Ai Pi Ai
Port (mm)
Pi Ai / Ai
12001300
11001300
10001300
9001300
8001300
7001300
246.1
508.5
958.6
1985.7
2890.9
3216.4
307625
609385
1081990
2057735
2827155
3071780
1250.0
1198.4
1128.7
1036.3
977.9
955.0

ekil

82


Problem 3.12. Bir havza iin, ya istasyonlar, Thiessen okgenleri ve izohiyet erileri aadaki ekilde
gsterilmitir. Ya miktarlar, okgen alanlar ve izohiyet erileri arasndaki alanlar da tabloda verildiine
gre:
a) mm cinsinden iki gnlk alansal ortalama ya
i) Aritmetik ortalama metodu ile,
ii) Thiessen okgenleri metodu ile,
iii) Eya haritas metodu ile,

b) Sonu hiyetografn (iddeti mm/gn, zaman gn cinsinden alnz)
i) Aritmetik ortalama metodu ile,
ii) Thiessen okgenleri metodu ile bulunuz.

ekil

Tablo
Ya
stasyon 1. gn 2. gn
Thiessen
okgen alan
(km
2
)
A 15 20 5
B 25 32 40
C 26 36 25
D 32 40 30
E 24 32 50
F 18 24 10
G 20 25 40

Ya
(mm)
zohiyetler
aras alan
(km
2
)
>70 20
6070 60
5060 70
4050 50

a) Alansal ortalama ya:
i) Aritmetik ortalama metodu: Bu metotta sadece havza iindeki istasyonlar (B, D, E ve G) alnr.
Birinci gn iin: P
1ort
= (25 + 32 + 24 + 20)/4 = 25.25 mm/gn
kinci gn iin: P
2ort
= (32 + 40 + 32 + 25)/4 = 32.25 mm/gn
ki gn iin toplam ya ykseklii: 25.25 + 32.25 = 57.50 mm.
ii) Thiessen okgenleri metodu ile: Hesaplamalar bir tablo halinde gstermek daha kolaydr. Byle bir
zm aadaki tabloda verilmitir.

Tablo
stasyon
Ya (mm)
okgen alan
(km
2
)
okgen katsays
A
i
/ A
1
i
P
A
A

2
i
P
A
A

1. gn 2. gn
A 15 20 5 0.025 0.375 0.500
B 25 32 40 0.200 5.000 6.400
C 26 36 25 0.125 3.250 4.500
D 32 40 30 0.150 4.800 6.000
E 24 32 50 0.250 6.250 8.000
F 18 24 10 0.050 0.900 1.200
G 20 25 40 0.200 4.000 5.000
Toplam 200 1.000 24.325 31.600

Tabloda grld gibi iki gnlk ortalama ya 24.3 + 31.6 = 55.9 mmdir.
iii) zohiyet metodu: Hesaplamalar aadaki tabloda, P
nax
= 80 mm ve P
nin
= 40 mm kabul edilerek
verilmitir.
83


Tablo
zohiyet
(mm)
Ortalama ya
ykseklii (mm)
zohiyet erileri
arasndaki alan (km
2
)
Ya hacmi
(mm x km
2
)
7080 75 20 1500
6070 65 60 3900
5060 55 70 3850
4050 45 50 2250
Toplam 200 11500

Alansal ortalama ya derinlii: 11500 / 200 = 57.5 mm

b) Sonu hiyetograflar:
Aritmetik ortalama ve Thiessen okgenleri metotlarndan bulunan gnlk ortalama deerler zamana kar
izilerek sonu hiyetograflar elde edilir.

ekil

Problem 3.13. Bir havza zerinde meydana gelmi 10 saatlik bir saanan izohiyet haritas aadaki
ekilde verilmitir. Bu saanak iin, alansal ortalama ya yksekliini bulunuz ve 10 saatlik ya
yksekliialan erisini iziniz.

ekil

zohiyet haritasndan P
max
= 75 mm ve P
min
= 18 mm kabul edilebilir. zm aadaki tabloda verilmitir.
Tabloda grld gibi 10 saatlik saanan alansal ortalama ya 48.3 mmdir.
10 saatlik ya yksekliialan erisi tablodan bulunan deerler noktalanarak aadaki ekilde verildii
gibi izilebilir.

Tablo
zohiyet
limitleri
(mm)
Ortalama
ya
ykseklii
(mm)
Eriler
aras
alan
(km
2
)
Toplam
alan
(km
2
)
Ya
hacmi
(mm.km
2
)
Toplam
hacim
(mm.km
2
)
P
ort

(mm)
7570 72.5 7 7 507.5 507.5 72.5
7060 65 25 32 1625 2132.5 66.6
6050 55 30 62 1650 3782.5 61.0
5040 45 25 87 1125 4907.5 56.4

P (mm)

84


4030 35 20 107 700 5607.5 52.4
3020 25 15 122 375 5982.5 49.0
2018 19 3 125 57 6039.5 48.3
Toplam 125 6039.5 48.3
ekil

Problem 3.14. Bir havzada meydana gelen 90 dakika sreli iki saanan izohiyet haritalar aadaki
ekilde verilmitir. Bu havza iin saanak sresi 90 dakika olan ya yksekliialan erisini aadaki
tabloda verilen deerleri kullanarak iziniz.
Tablo

zohiyet limitleri
(mm)
Alan (km
2
)
Saanak 1 Saanak 2
> 70 3 6
6 0 7 0 12 14
5 0 6 0 15 16
4 0 5 0 18 14
3 0 4 0 22 15
2 0 3 0 20 16
< 20 4 13

ekil

Her iki saanak ayr ayr dnlerek her biri iin, izohiyet erileri iindeki ortalama ya ykseklikleri
bulunur. lemler aadaki tablolarda verilmitir.
Saanak 1: Eya erileri haritasndan P
max
= 78 mm, P
min
= 16 mm olarak

kabul edilebilir.

Tablo
zohiyet
limitleri (mm)
Ortalama ya
ykseklii (mm)
Alan
(km
2
)
Toplam alan
(km
2
)
A
i
P
i

(mm km
2
)
A
i
P
i
(mm km
2
)
P
ort

(mm)
>70 74 3 3 222 222 74
7060 65 12 15 780 1002 66.8
6050 55 15 30 825 1827 60.9
5040 45 18 48 810 2637 54.9
4030 35 22 70 770 3407 48.7
3020 25 20 90 500 3907 43.4
<20 18 4 94 72 3979 42.3

Saanak 2: Eya erileri haritasndan, P
max
= 80 mm, P
min
= 14 mm olarak kabul edilebilir.

Tablo
zohiyet
limitleri (mm)
Ortalama ya
ykseklii (mm)
Alan
(km
2
)
Toplam alan
(km
2
)
A
i
P
i

(mm km
2
)
A
i
P
i

(mm km
2
)
P
ort
(mm)
> 70 75 6 6 450 450 75
7060 65 14 2 910 1360 68
6050 55 16 36 880 2240 62.2
5040 45 14 50 630 2870 57.4
4030 35 15 65 525 3395 52.2
3020 25 16 81 400 3795 46.9
< 20 17 13 94 221 4016 42.7

85


ki saanan izohiyet erileri iindeki ortalama ya ykseklikleri, eklenik alanlara gre noktalandktan
sonra btn noktalara stten izilen zarf erisi havzann 90 dakikalk ya yksekliialan erisini verir.

ekil
Problem 3.15. Dnyada 18601964 yllar arasnda kaydedilen maksimum ya ykseklikleri ve bu
yalarn sreleri ift logaritmik eksen takmnda iaretlenerek maksimum ya ykseklii sre bants
iin bir doru izgi elde edilmitir. Bu bantnn denklemi P mm ve t saat cinsinden ifade edilmek zere:
5 . 0
t 370 = P
eklindedir. Buna gre ya iddetinin zamanla deiimini belirleyiniz.

Ya sresi boyunca ortalama ya iddeti
5 . 0
t
185
=
dt
dP
= i bants elde edilir. Ya sresi arttka ya iddetinin azald grlmektedir. Bu iddetli
yalarn tipik bir zelliidir.

2
olan bir havza zerinde 30 dakika sren bir ya srasnda ya
iddetlerinin zamana gre deiimi aadaki ekilde verilmitir.
5 . 0
t
3
= i

Burada i ya iddeti (mm/st) ve t ya sresi (st). Buna gre:
(a) Bu yaa ait toplam ya erisinin denklemini bulunuz?
(b) Ya sonundaki toplam ya yksekliini hesaplaynz?
dt
t
3
= dt i = dP
dt
dP
= i ) a (
5 . 0

t 6 = P dt
t
3
= dP
5 . 0
5 . 0

st / mm 25 . 4 = 5 . 0 x 6 = t 6 = P ) b (
5 . 0 5 . 0

Problem 3.17. Dicle havzasnda gzlenmi olan 33 iddetli frtnaya ait kaytlar analiz edilerek 100036000
km arasndaki standart alanlar zerinde 12er saat aralkl sreler iin aadaki tabloda gsterilen ya
ykseklikleri belirlenmitir. Bu verileri kullanarak havzann ya yksekliialansre bantsn iziniz.
Havzann k noktasnda kurulacak barajn projelendirilmesinde 48 saatlik ya esas alnacana gre
proje ya yksekliini belirleyiniz.

P (mm)
86


Tablo
A
(km)
Ya sresi
12 saat 24 saat 36 saat 48 saat 60 saat 72 saat 84 saat
1000
2000
5000
10000
15000
20000
25000
30000
35000
36000
58.5
55.1
48.1
43.8
40.0
36.7
33.8
31.2
28.9
28.5
107.8
99.4
86.2
79.0
72.0
66.0
61.0
56.1
51.8
51.0
132.1
126.9
111.0
101.1
92.0
85.0
78.2
72.1
66.0
60.0
149.0
142.7
123.9
113.0
103.1
94.9
86.0
80.0
74.0
73.0
163.7
152.5
134.8
118.5
106.9
98.1
91.1
84.0
76.9
75.7
191.2
179.2
158.2
142.1
129.9
119.9
110.1
101.9
93.0
91.6
200.5
185.2
162.9
147.2
135.0
123.7
115.0
105.0
96.2
95.0

Her bir ya ykseklii iin ya sresinin alana gre deiimi noktalanp bu noktalarn zarflar izilerek
aadaki ekildeki eriler elde edilmitir. Bu eriler havzadaki en iddetli yalarda ortalama ya
yksekliinin ya sresi ve gz nne alnan blgenin alan ile deiimini gsterirler. Bu ekli kullanarak
havzann k noktasnda kurulacak bir barajn dolu savann hesabnda kullanlacak maksimum ya
ykseklii 48 saatlik ya sresi iin 73.6 mm olarak okunur. Ancak bu deer gzlenen yalarn zarf
erisinden okunduu iin olabilir maksimum ya deildir. Projede olabilir maksimum ya esas alnmak
istenirse gzlenmi frtnalar maksimize etmek gerekir. 48 saatlik sre iin aadaki ekilden noktasal ya
165 mm olarak okunur. Yan alan iindeki dalmnn benzer olduu kabul edilirse 48 saat sreli olabilir
maksimum ya ykseklii 36000 kmlik alan iin:
mm 4 . 85 =
165
6 . 73
8 . 191 bulunur. Bu deer proje ya ykseklii olarak kullanlabilir.

ekil

Problem 3.18. Antalya iin ya iddetsredn aral iliki aadaki denklem ile ifade edilmitir.
p
2 . 0
t + 16
T 2500
= i
eklinde verilmitir. i mm/st, T yl ve t
p
dakika olarak alnacaktr. Dn aral T = 5 yl olan t
p
= 15 dakika
sreli yan iddetini belirleyiniz?

87


st / mm 11 =
15 + 16
25005
= i
2 . 0

Problem 3.19. Alan 1500 km olan bir havzada 1, 2, 5, 10, 25, 50 ve 100 yllk aralklarla grlen 0.5, 1, 2,
3, 6, 12 ve 24 saat srekli saanak deerleri aadaki tabloda verilmektedir. Bu bilgilerden yararlanarak bu
havzaya ait bir ya iddetisrefrekans bants elde ediniz.

Tablo
Ya sresi
(saat)
Tekerrr
aral (yl)
Toplam ya
ykseklii (cm)
Ya iddeti
(cm/saat)
0.5
0.5
0.5
0.5
0.5
0.5
0.5
1
1
1
1
1
1
1
2
2
3
3
6
6
12
12
12
12
12
12
12
24
24
24
24
24
24
24
1
2
5
10
25
50
100
1
2
5
10
25
50
100
1
100
1
100
1
100
1
2
5
10
25
50
100
1
2
5
10
25
50
100
0.5
0.65
0.9
1.11
1.40
1.57
1.80
0.61
0.82
1.10
1.40
1.70
1.90
2.20
0.74
2.50
0.80
2.70
1.00
3.15
1.10
1.40
1.90
2.30
2.70
3.15
3.60
1.30
1.60
2.20
2.70
3.15
3.60
4.05
1.0
1.30
1.80
2.22
2.80
3.14
3.60
0.61
0.82
1.10
1.40
1.70
1.90
2.20
0.37
1.25
0.27
0.90
0.17
0.52
0.09
0.12
0.16
0.19
0.225
0.26
0.30
0.054
0.066
0.092
0.113
0.131
0.150
0.168

Verilen toplam ya ykseklii ve ya srelerine gre hesaplanan ya iddetleri tablonun son stununda
grlmektedir. Belirlenen bu ya sresi, ya iddeti ve frekans deerlerini aadaki ekilde ift
logaritmik kat zerinde iaretleyerek bu havzaya ait ya iddetisrefrekans bants elde edilmitir.
Bu tip bantlar zellikle ehirlerin yamur suyu ebekelerinin hesabnda yararl olur. Projede kullanlacak
tekerrr aral seildikten sonra bu bantdan eitli ya sreleri iin ya iddetleri okunarak toplam
ya ykseklikleri hesaplanabilir.

88


ekil Ya iddetisrefrekans bants

Problem 3.20. Bir istasyonda 40 yldan beri rasat yaplm ve iddeti 1 mm/dkya eit veya daha byk olan
bir ya 8 defa gzlenmitir. Buna gre bu yan tekerrr sresi ve frekansn bulunuz?

Yan tekerrr sresi
5 =
8
40
=
n
T
= T
o
yl bulunur.
Sz konusu yan frekans da aadaki ekilde hesaplanr.
2 . 0 =
5
1
=
T
1
= f yl
1

Problem 3.21. 0.2 yl
1
frekansl yalara ait sreiddet bants bulunmak isteniyor. 45 yllk gzlem
neticeleri elde mevcut ise
(a) Bu frekanstaki yalar 45 yl ierisinde ortalama ka defa meydana gelecektir?
(b) t
p
= 20 dk, r = 120 lt/sn/ha iin tekerrr says 13 ve t
p
= 20 dk, r = 180 lt/sn/ha iin tekerrr says 5 ise, 5
ylda bir meydana gelen 20 dk sreli yan verimi ne olur?

(a)

2 . 0 =
T
1
= f yl
1
dan T=5 yl bulunur.
9 = n
n
45
= 5 =
n
T
= T
o
olur.
(b) 5 ylda bir meydana gelen 20 dk sreli yan tekerrr says
9 = n
n
45
= 5 =
n
T
= T
o

olur.

Tablo
t
p
(dk) r (lt/sn/ha) n (yl)
20 120 13
20 180 5

n = 9 yla tekabl eden deer enterpolasyon yaplarak aadaki ekilde bulunabilir.
0.1 1.0 10.0 100.0
Ya Sresi (saat)
0.01
0.10
1.00
10.00
Y
a
i
d
d
e
t
i

(
c
m
/
s
a
a
t
)
Tekerrr
1 Yl
2 Yl
5 Yl
10 Yl
25 Yl
50 Yl
100 Yl
89


ha / sn / lt 150 = ) 9 13 (
5 13
120 180
+ 120 = r
_
_
_

Problem 3.22. Bir yamur srasnda yazcl bir ya lein izdii erinin koordinatlar aada
verilmitir. Bu ya olayna ait sreiddet bantsnda 5, 10 ve 15 dk srelerine ait ya iddetlerini
mm/dk ve ya verimlerini lt/sn/ha olarak bulunuz?

Tablo
t
p
(dk) 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45
P (cm) 0 4 9 16 24 35 45 53 57 61

Problemin zm aadaki tabloda verilmitir. Ya verimi hesaplanrken 1mm yan 1 kg/m
2
ve
1hektarn 10000 m
2
ye eit olduu unutulmamaldr.

Tablo
t
p
(dk) 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45
P (cm) 0 4 9 16 24 35 45 53 57 61
P (cm) 4 5 7 8 11 10 8 4 4

t
p
= 5 dk iin:
i = 11/5 = 2.200 mm/dk r = 2.200 x 166.67 = 366.7 lt/sn/ha
t
p
= 10 dk iin:
i = (11+10)/10 = 2.100 mm/dk r = 2.100 x 166.67 = 350.0 lt/sn/ha
t
p
= 15 dk iin:
i = (11+10+8)/15 = 1.933 mm/dk r = 1.933 x 166.67 = 322.2 lt/sn/ha

Problem 3.23. Bir ya lei tarafndan 45 yl iinde kaydedilen deiik sre ve iddetteki yalar
aadaki tabloda verilmitir. 5 yllk ya iin sreiddet bantsn tayin ediniz?

Tablo
Yalarn
sresi (dk)
iddeti (cm/st) verilene eit veya daha byk olan yamurlarn says
1.0 1.25 1.5 1.75 2.0 2.5 3.0 4.0 5.0 6.0 7.0 8.0 9.0
5 123 47 22 14 4 2 1
10 122 78 48 15 7 4 2 1
15 100 83 46 21 10 3 2 1 1
20 98 64 44 18 13 5 2 2
30 99 72 51 30 21 8 6 3 2
40 69 50 27 14 11 5 3 1
50 52 28 17 10 8 4 3
60 41 19 14 6 4 4 2
80 18 13 4 2 2 1
100 13 4 1 1
120 8 2

iddeti 5 yllk yaa eit olan veya onu geen yalar 45 yllk rasat sresinde
9 = n
n
45
= 5 =
n
T
= T
o

90


defa meydana geldii kabul edilirse, genelletirilmi sreiddet deerleri enterpolasyon yoluyla yukardaki
tablodan iki ekilde elde edilebilir. (a) verilen ya iddetlerinin her biri iin, kendisine eit veya daha uzun
sreli yalarn 9 defa meydana geldii ya sresini bularak, (b) verilen ya sresinin her birisi iin,
kendine eit veya ondan daha byk iddete sahip yalarn 9 defa meydana geldii ya iddetini bularak.
Enterpolasyon, yatay ve dey olarak krk izgilerle gsterilen kegen boyunca yaplm ve sonular

Tablo
Yalarn
sresi (dk)
iddeti (cm/st) verilene eit veya daha byk olan yamurlarn says
1.0 1.25 1.5 1.75 2.0 2.5 3.0 4.0 5.0 6.0 7.0 8.0 9.0
5 123 47 22 14 4 2 1
10 122 78 48 15 7 4 2 1
15 100 83 46 21 10 3 2 1 1
20 98 64 44 18 13 5 2 2
30 99 72 51 30 21 8 6 3 2
40 69 50 27 14 11 5 3 1
50 52 28 17 10 8 4 3
60 41 19 14 6 4 4 2
80 18 13 4 2 2 1
100 13 4 1 1
120 8 2

Tablo
t
p
(dk)
i (cm/st)
5
6.50
10
4.75
15
4.14
20
3.50
30
2.46
40
2.17
50
1.88
60
1.66
80
1.36
100
1.11
i (cm/st)
t
p
(dk)
1.0
116.0
1.25
89.9
1.5
70.0
1.75
52.5
2.0
46.7
2.5
29.0
3.0
25.7
4.0
16.0
5.0
9.3
6.0
7.5

st / cm 50 . 6 = ) 9 14 (
4 14
6 7
+ 6 = i
_
_
_

dk 0 . 116 = ) 9 13 (
8 13
100 120
+ 100 = t
_
_
_
p

Problem 3.24. Bir ya lei tarafndan 45 yl iinde kaydedilen deiik sre ve iddetteki yalar
yardmyla elde edilen 5 yllk ya iin sreiddet bants aadaki tabloda verilmitir. Buna gre
tabloda verilen deerleri t
p
60 dk iin bir ift logaritmik kat zerine iaret ederek 5 yllk ya iin
sreiddet bantsnn denklemini bulunuz?

Tablo
t
p
(dk) 5 7.5 9.3 10 15 16 20 25.7 29 30 40 46.7 50 52.5 60
i (cm/st) 6.50 6.00 5.00 4.75 4.14 4.00 3.50 3.00 2.50 2.46 2.17 2.00 1.88 1.75 1.66

Verilen deerler aadaki ekilde bir ift logaritmik kat zerine iaret edilmitir. Verilen t
p
ya
srelerine 2 dk ilave edilerek bulunan (t
p
+ 2) deerlerine karlk gelen ayn ya iddetleri iaretlendiinde
telenmi bir nokta dizisi elde edilir. Bunlar aadaki ekilde kk daireler ile gsterilmitir. + sembol ile
iaretlenen noktalar nazaran bu halde gzlem sonularnn bir doru izgi stne dt grlr. ift
logaritmik katta doru izgisinin denklemi kolaylkla yazlabileceinden bu ekilde hareket edilmitir.
Yani t
p
yerine hangi d deeri iin (t
p
+ d) noktalarn bir doru zerine dt aratrlm ve d=2 dk
91


bulunmutur. Bu doru kesikli olarak sola ve saa doru uzatldnda dey ekseni A ve B noktalarnda
keser. A noktasnn ordinat i = 26 ve A noktasnn ordinat ise i = 1.23 okunur. ift logaritmik katta doru
izginin denklemi,
n
p
) 2 + t ( A = i

eklinde olup n deeri doru izginin eimine eittir. Bu deer
66 . 0 =
1 log 100 log
26 log 23 . 1 log
=
) d + t ( log ) d + t ( log
log log
= n
_
_
_
1
p
_
2
p
1 i
_
2
i

olarak bulunur. O halde sreiddet bantsnn denklemi
66 . 0
p
) 2 + t (
26
= i olarak bulunur.

1 10 100
1
10
30
A
B
Gzlenen noktalar
Zaman lei ile saa doru
2 dk kadar kaydrlm noktalar
Y
a
i
d
d
e
t
i

(
c
m
/
s
t
)
Zaman (dk)

ekil

Problem 3.25. Aadaki verilen blge zerindeki 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 ve 9 nolu rasat istasyonlarnda ya
ykseklikleri llmektedir. Bu blge zerinde, 30 saat sren bir ya frtnasna ait izohiyetler izilmi ve
iki izohiyet arasndaki ksmi alanlar hesaplanarak Tablo 1de verilmitir. Ayrca bu frtna srasnda blge
zerindeki rasat istasyonlarnda llen ya yksekliklerinin zamanla deiimi de Tablo 2de verilmitir.
Buna gre bu blge iin maksimum ya yksekliinin alana ve ya sresine gre deiimini gsteren
grafii elde ediniz?

92


ekil

Tablo 1.
zohiyet
(mm)
ki izohiyet arasndaki
ksmi alan (km
2
)
zohiyet
(mm)
ksmi alan (km
2
)
zohiyet
(mm)
ksmi alan (km
2
)
200190 1.5 150140 44.6 10090 138.4
190180 4.4 140130 61.2 9080 161.0
180170 12.8 130120 78.3 8070 187.6
170160 20.0 120110 92.1
160150 31.5 110100 119.2

Tablo 2.
stasyon
No
Zaman aral (saat)
06 612 1218 1824 2430 Toplam
1 0 30 40 40 20 130
2 0 25 40 90 45 200
3 15 20 25 45 15 120
4 20 15 15 30 10 90
5 20 20 20 30 10 100
6 10 30 50 20 20 130
7 0 30 45 60 15 150
8 0 20 30 50 20 120
9 0 10 20 30 20 80

Aadaki tabloda izohiyetleri kaplad alanlara bal olarak ortalama ya ykseklikleri hesaplanmtr.

Tablo
zohiyet
zohiyetlerin
kaplad alan
Ksmi
alan
ki izohiyetin
ortalamas
Ksmi alanlar zerindeki
ya suyu hacmi
Toplam ya
suyu hacmi
Ortalama ya
ykseklii
(mm) (km
2
) (km
2
) (mm) (m
3
) (m
3
) (mm)
200
190 1.5 1.5 195 292500 292500 195
180 4.4 2.9 185 536500 829000 188
170 12.8 8.4 175 1470000 2299000 180
160 20.0 7.2 165 1188000 3487000 174
150 31.5 11.5 155 1782500 5269500 167
140 44.6 13.1 145 1899500 7169000 161
130 61.2 16.6 135 2241000 9410000 154
120 78.3 17.1 125 2137500 11547500 147
110 92.1 13.8 115 1587000 13134500 143
100 119.2 27.1 105 2845500 15980000 134
90 138.4 19.2 95 1824000 17804000 129
93


80 161.0 22.6 85 1921000 19725000 123
70 187.6 26.6 75 1995000 21720000 116

zohiyetlerin evreledii alanlara, 6 saatlik zaman aralklarnda den ya ykseklikleri ve bunlarn toplam
ya yzdesi cinsinden deerleri aadaki tabloda hesaplanmtr.

Tablo
stasyon
No
Zaman aralklar (saat)
06 612 1218 1824 2430 Toplam
1
(mm)
(%)
0
0
30
23
40
30.8
40
30.8
20
15.4
130
100
2
(mm)
(%)
0
0
25
12.5
40
20
90
45
45
22.5
200
100
3
(mm)
(%)
15
12.5
20
16.7
25
20.8
45
37.5
15
12.5
120
100
4
(mm)
(%)
20
22.2
15
16.7
15
16.7
30
33.3
10
11.1
90
100
5
(mm)
(%)
20
20
20
20
20
20
30
30
10
10
100
100
6
(mm)
(%)
10
7.7
30
23
50
38.5
20
15.4
20
15.4
130
100
7
(mm)
(%)
0
0
30
20
45
30
60
40
15
10
150
100
8
(mm)
(%)
0
0
20
16.7
30
25
50
41.6
20
16.7
120
100
9
(mm)
(%)
0
0
10
12.5
20
25
30
37.5
20
25
80
100

zohiyetlerin evreledii alanlara ait ortalama yalar ve bu yalarn 6 saatlik zaman aralklarna dallar
aadaki tabloda hesaplanmtr. Bir izohiyetin evreledii ya alanna ait, zamana gre ya ykseklii
yzdeleri belirlenirken, bu alanda bulunan istasyonlarn her biri iin hesaplanan ya ykseklii
yzdelerinin ortalamalar alnr. rnein 130 mm izohiyeti ile evrelenmi, 61.2 km
2
yzlml alan iin
1824 saatleri arasndaki ya ykseklii (%) belirlenirken, bu alan ierisindeki 2, 7, 1 ve 6 nolu
istasyonlara ait belirtilen saatler arasndaki ya yksekliklerinin (%) ortalamas alnr.
Ortalama ya yksekliinin 06 saatleri arasndaki yzdesi (%) = 93 . 1 =
4
7 . 7 + 0 + 0 + 0

4
23 + 23 + 20 + 12.5

4
.5 8 3 + 30.8 + 30 + 0 2

4
15.4 + 30.8 + 40 + 45

4
15.4 + 4 . 5 1 + 10 + 5 . 2 2
bulunur.

Tablo
zohiyet
(mm)
Alan
(km
2
)
Zaman aral
(saat)
Ortalama ya
(mm)
Ya ykseklii
(%)
Ya ykseklii
(mm)
190 1.5
06
612
1218
1824
195
0
12.50
20.00
45.00
0
24.4
39.0
87.8
94


2430 22.50 43.8
180 4.4
06
612
1218
1824
2430
188
0
12.50
20.00
45.00
22.50
0
23.5
37.6
84.6
42.3
170 12.8
06
612
1218
1824
2430
180
0
12.50
20.00
45.00
22.50
0
22.5
36.0
81.0
40.5
160 20.0
06
612
1218
1824
2430
174
0
12.50
20.00
45.00
22.50
0
21.8
34.8
78.3
39.2
150 31.5
06
612
1218
1824
2430
167
0
16.25
25.00
42.50
16.25
0
27.1
41.8
71.0
27.1
140 44.6
06
612
1218
1824
2430
161
0
16.25
25.00
42.50
16.25
0
26.2
40.3
68.4
26.2
130 61.2
06
612
1218
1824
2430
154
1.93
19.63
29.83
32.80
15.83
3.0
30.2
45.9
50.5
24.4
120 78.3
06
612
1218
1824
2430
147
3.37
18.65
27.52
35.07
15.42
4.9
27.4
40.4
51.6
22.7
110 92.1
06
612
1218
1824
2430
143
3.37
18.65
27.52
35.07
15.42
4.8
26.7
39.4
50.1
22.0
100 119.2
06
612
1218
1824
2430
134
5.74
18.84
26.44
34.34
14.64
7.7
25.2
35.4
46.0
19.6
90 138.4
06
612
1218
1824
2430
129
7.80
18.58
25.23
34.21
14.20
10.1
24.0
32.5
44.1
18.3
80 161.0
06
612
1218
1824
2430
123
6.93
17.90
25.20
34.58
15.40
8.5
22.0
31.0
42.5
18.9
70 187.6
06
612
1218
1824
2430
116
6.93
17.90
25.20
34.58
15.40
8.0
20.8
29.2
40.1
17.9

Tablo
Alan
A
(km
2
)
6 saat 12 saat 18 saat 24 saat 30 saat
Ya
ykseklii
P (mm)
Ya
iddeti
i (mm/st)
Ya
ykseklii
P (mm)
Ya
iddeti
i (mm/st)
Ya
ykseklii
P (mm)
Ya
iddeti
i (mm/st)
Ya
ykseklii
P (mm)
Ya
iddeti
i (mm/st)
Ya
ykseklii
P (mm)
Ya
iddeti
i (mm/st)
1.5 87.8 14.6 131.6 11.0 170.6 9.5 195.0 8.1 195.0 6.5
95


4.4 84.6 14.1 126.9 10.6 164.5 9.1 188.0 7.8 188.0 6.3
12.8 81.0 13.5 121.5 10.1 157.5 8.8 180.0 7.5 180.0 6.0
20.0 78.3 13.1 117.5 9.8 152.3 8.5 174.1 7.3 174.1 5.8
31.5 71.0 11.8 112.8 9.4 139.9 7.8 167.0 7.0 167.0 5.6
44.6 68.4 11.4 108.7 9.1 134.9 7.5 161.1 6.7 161.1 5.4
61.2 50.5 8.4 96.4 8.0 126.6 7.0 151.0 6.3 154 5.1
78.3 51.6 8.6 92.0 7.7 119.4 6.6 142.1 5.9 147.0 4.9
92.1 50.1 8.4 89.5 7.5 116.2 6.5 138.2 5.8 143.0 4.8
119.2 46.0 7.7 81.4 6.8 106.6 5.9 126.2 5.3 133.9 4.5
138.4 44.1 7.4 76.6 6.4 100.6 5.6 118.9 5.0 129.0 4.3
161.0 42.5 7.1 73.5 6.1 95.5 5.3 114.4 4.8 122.9 4.1
187.6 40.1 6.7 69.3 5.8 90.1 5.0 108.0 4.5 116.0 3.9

ekil Ya yksekliialansre erisi

ekil Ya iddetialansre erisi

Problem 3.26. Scakl 15.5C ve younlama noktas 12.2C olan bir hava kitlesi deniz seviyesinden
ykseklii 1220 m olan bir da silsilesinin zerinden atktan sonra, 915 m aadaki bir ovaya inmektedir.
Buna gre (1) younlamann balayaca ykseklii, (2) dan tepesindeki scakl, (3) da atktan sonra
ovadaki scakl bulunuz. (Hava akm aa inmeye balamadan nce iindeki su buharnn yamur haline
geldii ve younlama noktasnn her 1000 mde 2C azald kabul edilecektir).

0
412 m
1220 m
305 m
Rzgar yn

ekil

(1) Younlamann balad ykseklii H
d
, younlama noktas scakln T
d
ve hava scakln T ile
gsterirsek, younlama balad anda T=T
d
olur. Buna gre,
96


T=15.510xl0
3
x H
d
=T
d
=12.22x10
3
H
d

15.512.2=8x10
3
H
d

3.3=8xl0
3
H
d

H
d
=(3.3/8)x10
3
=412m
Hava, bu ykseklie ulancaya kadar kuru adyabatik hzla sour. Bu yksekliin stnde ise slak adyabatik
souma meydana gelir.

(2) Dan tepesindeki hava scakl = 15.5412 (10x10
3
) (1220412)x5x10
3
= 15.54.124.04=7.34C

(3) Eer aa inen hava kuru adyabatik hzla snrsa,
Ovadaki hava scakl = 7.34+915xl0xl0
3
= 7.34+9.15=16.49C olur.

Problem 3.27. Deniz seviyesinde olan bir yerde saatte 60 km hzla esen rzgarlar sahile paralel bir da
silsilesi zerinde ykselmektedir. Rzgarn esi dorultusunda yamacn eimi 1/20, hava scakl 15C ve
nispi nemi %100 ise, mm/st olarak olabilir maksimum ya ne olur?

Saatte 60 km hzla esen doygun hava 1/20 eimli yama zerinde saatte 60/20=3 km ykselir ve bu esnada
su buhar yamur halinde der. Bu slak adyabatik bir genleme olduundan scaklktaki dme hz
yaklak her 1000 mde 5Cdir. Buna gre 3 km ykselen hava 3 x 5=15C sour ve hava scakl
1515=0Cye der. Aada verilen eitli scaklklar iin deniz seviyesi ile ykseltisi verilen bir yer
arasndaki hava stununda debilecek ya suyu ykseklikleri grafiine gre, deniz seviyesi zerindeki
hava tabakasnn btn kalnl (~12 km) boyunca tutabilecei toplam su miktar
15C iin 33.0 mm
0C iin 8.4 mmdir.
0Cde 3 km kalnlnda havann ihtiva ettii ya ykseklii ise grafikten 7.6 mm bulunduundan, 3 km
rakml yerdeki hava stununun ya ykseklii 8.47.6 =0.8 mm olur. Scakl 15C olan hava stunu
deniz seviyesinde souyup scakl 0Cye dseydi burada brakaca su miktar 33.08.4=24.6 mm
olacakt. Bu souma, ykselme sonucu meydana geldiinden 3000 m yukarda yeryzne den ya
ykseklii 24.60.8=23.8 mm olur. Buna gre olabilir maksimum ya 23.8 mm/st iddetindedir.

97


ekil eitli scaklklar iin, deniz seviyesi ile ykseltisi verilen bir yer
arasndaki hava stununda debilecek ya suyu ykseklikleri

Problem 3.28. Trkiyede deniz seviyesinde llen en byk gnlk ya ykseklii 01.08.1965 tarihinde
Zonguldakta tespit edilmitir ve 18C hava scaklnda 431.5 mm bulunmutur. Zonguldakn yllk ya
ortalamas 1250 mmdir. Buna gre Ankarada debilecek olabilir maksimum ya hesaplaynz?
Ankarann yllk ya ykseklii 350 mmdir.

Zonguldakta rastlanan en yksek gnlk ya annda hava scakl 18C olduuna gre, debilecek
maksimum ya ykseklii, deniz seviyesi ile ykseltisi verilen bir yer arasndaki hava stununda
debilecek ya suyu ykseklikleri grafiine gre 43.2 mm bulunur. Bu deer Zonguldak deniz kenarnda
olduu iin hava tabakasnn btn kalnl (~12 km) boyunca tutabilecei toplam su miktarn gsterir.
Grafikten deniz seviyesi ile 900 m ykseklik arasnda debilecek maksimum ya ykseklii 12.7 mm
okunur. Buna gre Ankara zerindeki hava tabakasnn btn kalnl (900 m12 km) boyunca tutabilecei
toplam ya ykseklii 43.212.7=30.5 mmdir. Yaplan rasatlarn deerlendirilmesi sonucunda ,
maksimum gnlk (hg) ya ykseklii ile ortalama senelik (hs) ya ykseklii arasnda
Z
Z
A
A
) h (
) h (
=
) h (
) h (
s
g
s
g

Ampirik bantsnn yazlabilecei anlalmtr. Ankara ve Zonguldak iin bulunan deerler yerine yazlrsa,
3 . 228 = ) h (
1250
5 . 431
=
350
) h (
A
A
g
g
mm/gn bulunur. Bulunan bu deer deniz seviyesine gre hesaplanmtr.
Ancak Ankara deniz seviyesinden 900 m yksekte olmasndan dolay bulunan deerin bu ykseklie gre
yeniden belirlenmesi gerekir. Olabilir maksimum yalar arasndaki oran, debilecek ya ykseklikleri
arasndaki orana eit kabul edilirse
2 . 161 = ) OMY (
5 . 30
) OMY (
=
2 . 43
3 . 228
A
A
mm/gn bulunur.

Problem 3.29. Aadaki tabloda bir havzada 19542005 yllar arasnda llen yllk maksimum ya
ykseklikleri verilmitir. Buna gre bu havzada grlebilecek olabilir maksimum ya hesaplaynz?

Tablo
Yl Yllk Yl Yllk Yl Yllk Yl Yllk
98


Maksimum
Ya (mm)
Maksimum
Ya (mm)
Maksimum
Ya (mm)
Maksimum
Ya (mm)
1954
1955
1956
1957
1958
1959
1960
1961
1962
1963
1964
1965
1966
39.1
28.9
27.9
21.3
40.8
35.3
23.9
23.7
22.8
30.2
32.7
40.7
40.1
1967
1968
1969
1970
1971
1972
1973
1974
1975
1976
1977
1978
1979
35.9
33.4
45.4
25.9
21.8
35.6
21.1
35.2
21.2
27.1
42.3
37.7
40.9
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
35.9
38.2
40.4
29.5
30.8
32.3
38.2
45.4
26.2
46.8
23.0
30.2
53.2
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
45.0
31.4
35.1
44.0
20.6
56.1
27.0
25.2
41.6
25.3
32.7
43.4
24.5

Olabilir maksimum ya aadaki denklem ile hesaplanabilir
OMY = +(530)o
Burada yllk maksimum yalarn ortalamas ve o standart sapmasdr. Uygulamada ounlukla
OMY = + 15o
kullanlr.
71 . 33 =
P
n
1
=
n
i
1 = i
74 . 8 ) 71 . 33 P (
1 52
1
) P (
1 n
1
5 . 0
n
2 _
i
_
5 . 0
n
2 _
i
_
1 i 1 i
=
(
=
(
= o
= =

OMY = + 15o = 33.71 + 15 x 8.74 = 164.81 mm

Problem 3.30. Bir kar numune alcs, ap 5 cm ve ykseklii 3 m olan bir silindir eklindedir. Numune
alcsnn daras 7 kg ve kar ile dolu iken arl 11.5 kg lldne gre:
a) Kar numunesinin su edeerini bulunuz?
b) Kar numunesinin younluunu hesaplaynz?

(a) Kar numunesinin arl = 11.57 = 4.5 kg
Bu kar eritildii zaman 4.5 kglk bir su arl oluacaktr. Hacimsel olarak bu suyun deeri
3 3
_
su
su
su
m 10 x 5 . 4 =
1000
5 . 4
=
G
= V

Kar numunesinin su edeeri
m 29 . 2 = h 10 x 5 . 4 = h
4
05 . 0
3
_
2

(b) Kar numunesinin younluu
Younluk (%) = Kar numunesi su edeeri / Kar numunesi derinlii = 2.29 / 3 = 0.76

Problem 3.31. 1000 m ykseklikte ksmen ormanlk bir blgede ya iddeti 1 cm/gn, rzgr hz 40 km/saat
ve doygun havadaki scaklk 6C olduuna gre, eriyen kar miktarn tahmin ediniz. k=0.6 olarak alnacaktr.

P=10 mm/gn, V= 40 km/saat, T=6C verildiine ve k=0.6 seildiine gre aadaki denklemden,
99


M= (0.24 k V + 0.013 P + l.3) T + 2.3
M=(0.24 x 0.6 x 40 + 0.013 x l0 + l.3) x 6 + 2.3 = 45.44 mm bulunur. Buna gre karn erimesi sonunda bir
gnde meydana gelecek su ykseklii 45.44 mm dir.

Problem 3.32. Bir havzann alankot erisi (hipsometrik eri) aadaki ekilde verilmitir. Blgenin 1100
mnin yukarsndaki ksm kar ile rtldr. 1000 m kotunda bulunan meteoroloji istasyonunda gnlk
ortalama scaklk 7.6 C olarak llmtr. Yksekliin 100 m artmasna karlk scakln 0.7 C
azaldn ve derecegn faktrnn 0.53 olduunu kabul ederek bir gnde kar erimesi sonunda oluacak
debiyi hesaplaynz?

ekil Hipsometrik eri

Verilere gre donma snr (scakln 0C olduu kot):
2086 = 100
7 . 0
6 . 7
+ 1000

1100 m ile 2086 m arasndaki ksm kot fark 250 m olan 4 paraya ayrlp her bir parann alan ekilden
okunur, ortalama scaklk ve kar erimesiyle oluan su ykseklii hesaplanr.

Tablo
Blgenin
snrlar
Kot (m)
Alan
(km
2
)
Ortalama
kot (m)
Ortalama
scaklk
(C)
Kar erimesiyle
oluan su
(mm/gn)
Su hacmi
(10
6
m
3
/gn)
11001350 1080 1225 6.0 3.18 3.43
13501600 440 1475 4.3 2.28 1.02
16001850 180 1725 2.5 1.32 0.24
18502086 80 1968 0.8 0.42 0.03
TOPLAM 1780 4.72

sn / m 5 . 54 =
3600 x 24
10 x 72 . 4
= debi ortalama Gnlk
3
6

Problem 3.33. Bir havzada alankot bants aada gsterildii gibidir. Havzann 1500 mnin
yukarsndaki ksm karla kapldr. 1800 mdeki bir istasyonda gnlk ortalama scaklk 5C olarak
llmtr. Scakln her 200 m ykseldike 1C dtn kabul ederek ve derecegn faktrn 3
alarak gnlk kar kalnlndaki azalmay hesaplaynz? (Kar rtsnn younluu 0.3).

Tablo
100


Kot (m) 0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500
Bu kotun stnde kalan alan (km2) 1350 1300 1150 900 700 450 200 0

Havzada karla kapl alan 3500 m ile 1500 m kotlar arasndadr. Bu ykseklikler arasnda kalan alan
tablodan okunduunda 900 km
2
dir.
Donmann olduu ykseklik = 1800 + 5/1 x 200 = 2800 m
Karla kapl alandan donma olan alan kararak, erimenin olaca alan belirlenir. Buna gre 1500 m ile 2800
m kotlar arasndaki karla kapl alandaki kar eriyecektir (1500 mnin zerinde kalan alan) (2800 mnin
zerinde kalan alan) = (900 km
2
300 km
2
) = 600 km
2

Kar rtsnn balad 1500 mdeki scaklk = 5C + (300 m/200 m) x 1C=6.5Cdir.
Karla kapl alandaki ortalama scaklk = (6.5C+0C) / 2 = 3.25Cdir.
Bir gnde kar erimesi ile meydana gelecek su stunu M = K T=3 x 3.25 = 9.75 mmdir.
Btn havzadaki ak hacmi = (9.75 x 10
3
) m x 600x10
6
m
2
= 5.85x10
6
m
3
dr.
Kar yksekliinde bir gnlk azalma 9.75 mm / 0.3 = 32.5 mmdir.

Problem 3.34. Kk bir akarsu havzasnn kuzeye bakan yamac balangta su edeeri 33 mm olan kar
tabakas ile rtldr. Takriben ayn kottaki bir istasyonda kar ya ve scaklk lmeleri aadaki tabloda
verilmitir. Nisan aynn 2sinden 12sine kadar olan bir sre iin gnlk kar erimesini tahmin ediniz.
Derecegn faktrnn 2 olduu kabul edilmektedir.

Tablo
Tarih
Karn su
edeeri (mm)
Kar ya
(mm)
Toplam su
edeeri (mm)
Gnlk ortalama
scaklk ()
2 Nisan
3 Nisan
4 Nisan
5 Nisan
6 Nisan
7 Nisan
8 Nisan
9 Nisan
10 Nisan
11 Nisan
12 Nisan
33
33
29
13
0
0
0
6.2
10
8
2
0
0
0
0
0
0
62
38
0
0
0
33
33
29
13
0
0
6.2
10
10
8
2
2
2
8
9
5
1
2
1
1
3
7

zm aadaki tabloda verilmitir. Potansiyel kar erimesi M = K T denkleminden hesaplanmtr.
Scakln eksi deerlerinde kar erimesi yoktur ve sfr alnr. Yukardaki tabloda da grld gibi yeni
yaan karn younluu 0.1 olarak alnmtr. Potansiyel kar erimesi, toplam su edeerinden byk olmas
halinde toplam su edeeri kadar erime meydana gelebilir. Potansiyel kar erimesi, toplam su edeerinden
kk olmas halinde ise potansiyel kar erimesi kadar erime meydana gelebilir. Toplam su edeerinden,
tahmin edilen kar erimesinin karlmas ile geri kalan su edeeri bulunur.

Tablo
Tarih
Karn su
edeeri
(mm)
Kar
ya
(mm)
Toplam su
edeeri
(mm)
Gnlk ortalama
scaklk
()
Potansiyel
kar erimesi
(mm)
Tahmin edilen
kar erimesi
(mm)
Geri kalan
su edeeri
(mm)
101


2 Nisan
3 Nisan
4 Nisan
5 Nisan
6 Nisan
7 Nisan
8 Nisan
9 Nisan
10 Nisan
11 Nisan
12 Nisan
33
33
29
13
0
0
0
6.2
10
8
2
0
0
0
0
0
0
62
38
0
0
0
33
33
29
13
0
0
6.2
10
10
8
2
2
2
8
9
5
1
2
1
1
3
7
0
4
16
18
10
0
0
0
2
6
14
0
4
16
13
0
0
0
0
2
6
2
33
29
13
0
0
0
6.2
10
8
2
0

Problem 3.35. Bir havzada kar erimesinden meydana gelecek muhtemel maksimum ak hidrografnn
belirlenmesi istenmektedir. Havzada derecegn faktrnn maksimum deeri 3.0 olarak tahmin edilmitir.
Kar rtsnn alan 10000 km
2
olarak alnacaktr. Havzada gzlenmi gnlk scaklklarn analizinden 120
gn sreli maksimum scaklklar belirlenerek bunlar aadaki tabloda gsterildii ekilde dizilmitir. Bu
verilerle maksimum kar erimesi hidrografn hesaplaynz.

Hesaplar derecegn metoduna gre yaplacaktr. Scakln 4C olduu bir gnde kar erimesinden meydana
gelen su ykseklii M = 4 x 3 = 12 mm, ak hacmi 12x10
3
x 10000x10
6
= 12x10
7
m
3
, gnlk ortalama debi:
sn / m 1400 =
86400
10 x 12
3
7

olarak bulunur. Dier gnler iin de hesaplar benzer ekilde yaplrsa, kar erimesi hidrograf aadaki
ekilde izilebilir.

Tablo
Gn
Scaklk
(C)
Debi
(m
3
/sn)
Gn
Scaklk
(C)
Debi
(m
3
/sn)
1 4 1400 11 18 6300
2 6 2100 12 17 5950
3 8 2800 13 16 5600
4 10 3500 14 14 4900
5 12 4200 15 13 4550
6 13 4550 16 12 4200
7 14 4900 17 10 3500
8 16 5600 18 8 2800
9 17 5950 19 6 2100
10 18 6300 20 4 1400

102


ekil Kar erimesi hidrograf

Problem 3.36. Gneten gelen net radyasyonun 150 kal/cm
2
, konveksiyon yolu ile havadan kar rtsne iletilen
radyasyonun 75 kal/cm
2
olduu bir gnde havadaki nemin 0.5 mmsi kar yzeyinde younlamtr, ayn gn 25 mm
yamur dmtr. Kar rtsnn su edeeri 50 mmdir. Bu verilere gre eriyecek kar miktarn hesaplaynz.

Kardan 1 cm
3
su erimesi iin yaklak 80 kaloriye ihtiya vardr. Gneten gelen radyasyonla ve
konveksiyonla iletilen radyasyonun yol aaca erime:
mm 28 = cm 8 . 2 =
80
225

Havadaki nemin 1 mmsinin younlamas sonunda eriyecek karn su edeeri yaklak 7.5 mm olduundan
0.5 mm nemin younlamasyla 3.75 mmlik erime olur. 1 cm yamur dmesi ise 1 mm su meydana
getirecek kadar kar eriteceine gre 2.5 cm yamur dmesi ile 2.5 mm erime olur. Buna gre karn
erimesiyle meydana gelecek su ykseklii:
28 + 3.75 + 2.5 =34.25 mm bulunur.
Bu deer kar rtsnn su edeerinden az olduuna gre bu kadar erime meydana gelebilir.

ZLECEK PROBLEMLER
Problem 3.37. 120 km
2
lik bir havzada meydana gelen bir saanan toplam ya deerleri aadaki
tabloda verilmitir.
1) Bu saanan toplam ya erisini iziniz.
2) Bu saanan hiyetografn bulunuz.
3) ayet yan % 35i akma geiyorsa, bu havzadan gelecek toplam akm hacmini bulunuz.

Zaman (st) 0:0 3:00 5:00 5:30 6:00 7:00 8:00
Ya ykseklii (mm) 0 24 30 35 37 38 38

103


Problem 3.38. Bir havzada bir frtna srasnda llen ya iddetleri aadaki tabloda verilmitir. Bu
ya iin hiyetograf ve toplam ya erisini iziniz?
Tablo
Zaman 0 1 2 3 4 5 6
i (mm/st) 13 19 46 20 33 19

Problem 3.39. A, B ve C istasyonlarnn yllk ya ykseklikleri cm olarak aada verilmitir. B
istasyonunun eksik olan verilerini tahmin ediniz.

Tablo
Yl 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989
A 97 80 94 71 88 83 86 82 89 95
B 121 125 ? 144 102 140 124 128 ? 148
C 80 68 53 70 89 97 73 60 68 66

Sonu: P
B(1982)
= 117.31cm, P
B(1988)
= 126.94cm

Problem 3.40 ekildeki S
5
ya lm istasyonunda Nisan ve Mays aylarna ait lmler teknik
sebeplerden dolay gerekletirilememitir. Ad geen istasyonda bu aylara ait ya ykseklikleri S
1
, S
2
, S
3

ve S
4
istasyonlarndan elde edilen veriler kullanlarak arlkl ortalama metoduyla P
Nisan
=40 mm ve
P
Mays
=50 mm olarak tahmin edilmitir. Buna gre d
1
ve d
2
uzaklklarn hesaplaynz. Sonu: d
1
= 17.35 km
ve d
2
= 36.34 km

Kuzey
Gney
Dou Bat
d
1
d
2
d
3
d
4
S
1
S
4
S
3
S
2
P
4
P
3
P
2
P
1
S
5

ekil
Tablo
stasyon P
Nisan
(mm) P
Mays
(mm) Mesafe (km)
S
1
45 56 d
1
?
S
2
48 40 d
2
?
S
3
30 52 d
3
25
S
4
34 36 d
4
30

Problem 3.41. Aada verilen yllk ya verilerini (P) kullanarak blgeye ait alansal yllk ortalama ya
(a) Aritmetik ortalama, (b) Thiessen okgeni ve (c) zohiyet metotlarna gre hesaplaynz? (zohiyet erileri
40 mmde bir izilecektir).

104


ekil
Tablo
stasyon P(mm) stasyon P(mm)
A 1000 G 880
B 940 H 760
C 900 I 720
D 960 J 780
E 860 K 680
F 820

Problem 3.42. Yllk ya ykseklikleri ve ekli verilen havzada yllk ortalama ya yksekliini (a) Thiessen
yntemi, (b) Aritmetik ortalama yntemi ve (c) izohiyet yntemine gre hesaplaynz.

Tablo
stasyon A B C D E F G
P (cm) 120 110 100 90 85 70 65

Sonu: (a) Port = 91.08cm, (b) 86.25cm, (c) 91.21cm

Problem 3.43. ekilde grlen havzada bulunan S
A
, S
B
, S
C
ve S
D
istasyonlarnda ya ykseklikleri
llmektedir. Havzada 3 gn sren bir ya frtnas iin bu lekler tarafndan kaydedilen hiyetograflar
aada verilmitir. Buna gre Thiessen okgenleri metodunu kullanarak bu havzada 1., 2., ve 3. gnlere ait
blgesel ortalama ya yksekliklerini ayr ayr hesaplaynz.
Sonu: P
1ort
= 16.41 mm; P
2ort
= 26.41 mm ve P
3ort
= 11.41 mm

105


S
r = 0.4 km
Yarm
daire
0.2 km 0.2 km 0.2 km 0.2 km
0
.
2

k
m
0
.
2

k
m
0
.
2

k
m
0
.
2

k
m
A
S
B
S
C S
D

ekil

0 1 2 3
0
5
10
15
i

(
m
m
/
g
n
)
t (gn)
20
25
20
10
5
30

S
A
ve S
C
istasyonu
0 1 2 3
0
5
10
15
i

(
m
m
/
g
n
)
t (gn)
20
25
20
30
15
30

S
B
ve S
D
istasyonu
ekil

Problem 3.44. Bir havzada 6 ya istasyonu bulunmaktadr. Bu havzada Thiessen okgenleri metoduyla
Mays ve Haziran aylarna ait blgesel ortalama ya ykseklikleri srasyla 34.7 mm ve 22.5 mm olarak
hesaplanmtr. Buna gre aadaki tabloda verilen deerleri kullanarak toplam havza alann belirleyiniz.
Sonu: 194.7 km
2

Tablo
stasyon P
Mays
(mm) P
Haziran
(mm) Thiessen okgen alan (km
2
)
1 35 20 25
2 38 24 ?
3 42 18 35
4 24 16 45
5 30 26 38
6 44 32 ?

Problem 3.45. Bir havzada meydana gelen 8 saatlik bir saanan havza iinde ve dndaki istasyonlarda
gzlenmi iddetzaman hiyetograflar aadaki ekilde verilmitir. Bu saanan sonu hiyetografn
aritmetik ortalama ve Thiessen okgenleri metodu ile bulunuz. Havza alan 85 km
2
dir.

106


ekil

Problem 3.46. Karadeniz yresindeki bir ya istasyonunun 24 saatlik ya ykseklikleri her gn llm
ve her yln 24 saatlik maksimum ya ykseklikleri aadaki tabloda verilmitir. Buna gre tekerrr sresi
10, 20, 50, 100 ve 200 yl olan ya yksekliklerini grafik zmler yardmyla hesaplaynz?

Tablo
Mertebe
m
24 saatlik mak.
ya yk. (mm)
Mertebe
m
24 saatlik mak.
ya yk. (mm)
Mertebe
m
24 saatlik mak.
ya yk. (mm)
Mertebe
m
24 saatlik mak.
ya yk. (mm)
1 95.4 14 151.2 27 209.4 40 274.1
2 106.1 15 158.1 28 215.9 41 288.2
3 107.8 16 159.3 29 216.3 42 297.6
4 108.9 17 160.7 30 224.1 43 304.6
5 116.1 18 162.1 31 228.7 44 307.5
6 117.3 19 163.8 32 230.6 45 316.3
7 125.4 20 173.7 33 234.2 46 341.2
8 133.1 21 177.9 34 236.1 47 398.2
9 134.2 22 188.1 35 241.0 48 427.4
10 135.1 23 189.7 36 248.2 49 447.9
11 137.3 24 191.3 37 249.4 50 583.2
12 141.1 25 198.2 38 256.5 51 696.5
13 146.5 26 207.5 39 263.4

Problem 3.47. Bir havzann eitli tekerrr (T, yl) ve ya sreli (t, dk) ya ykseklikleri (P, mm)
aadaki tabloda verilmitir. Ya yksekliisretekerrr erilerini iziniz. Bu eriler yardmyla t=50
dk sreli ve T = 50 yl tekerrrl yan yksekliini, ayrca 25 dk sreli ve 30 mm yksekliindeki yan
tekerrr sresini tahmin ediniz.

Tablo
Tekerrr
(yl)
Ya sresi (dk)
15 35 70 200
5 20 24 28 36
10 25 29 36 42
50 32 35 43 51
100 40 46 51 57

Sonu: t=50 dk sreli ve T = 50 yl tekerrrl yan ykseklii P = 38.4 mm
25 dk sreli ve 30 mm yksekliindeki yan tekerrr sresi T ~30 yl bulunur.

107


Problem 3.48. Bir havzann eitli tekerrr (T, yl) ve ya sreli (t, dk) ya iddeti deerleri (i, mm/st)
aadaki tabloda verilmitir. Ya iddetisretekerrr erilerini iziniz ve t=40 dk sreli, T = 10 yl
tekerrrl yan iddetini belirleyiniz.
Sonu: t=40 dk sreli ve T = 10 yl tekerrrl yan iddeti 42 mm/st

Tablo
Ya
sresi (dk)
Tekerrr sresi (yl)
2 5 10 50
10 42 54 66 90
30 34 40 44 52
60 30 35 38 43
120 26 29 35 39

Problem 3.49. Kk ve niform bir kar rtsne sahip bir akarsu havzasnn alanykseklik bants
aadaki ekilde grlmektedir. Ortalama kar snr 750 m ve scaklk lme istasyonu 1250 mde
bulunmaktadr. Yksekliin her 100 m artmasna karlk scakln 0.6 C azald ve derecegn
faktrnn 4 olduu kabul edilmektedir. stasyonda gnlk ortalama scaklk 3C olduuna gre kar erimesi
ile meydana gelecek debiyi hesaplaynz. Sonu: 24.3 m
3
/sn

0 50 100 150 200 250 300 0 3 6 9
0
250
500
750
1000
1250
1500
1750
0
250
500
750
1000
1250
1500
1750
Arazi alan (km ) Scaklk ( C)
o 2

ekil

108


4. BUHARLAMA
Genel olarak buharlama gne nmlarnn etkisi ile yeryzndeki su ve buz ktleleri, bitki rts ve
nemli zeminde bulunan sv veya kat haldeki sularn gaz haline dnmesi olaydr. Buharlama olaynn
balamas iin gerek ve yeter art, gne nm ile temasa geecek su kaynaklarnn bulunmasdr.
Buharlama her ne kadar dorudan gne nmna bal olarak grlmekte ise de, bunun havann kapal
olduu zamanlarda buharlama olmayaca anlamna gelmemesi gerekir. Buharlama oluurken su buhar
basn farklarnn da nemi vardr. Deiik yzeylerde oluan buharlama eitleri vardr. Ancak, bunlarn
hepsinde fiziksel oluum mekanizmas ayndr. Uygun su buhar basn farknn (eiminin) bulunduu btn
hallerde sv veya kat yzeylerden buharlama olur.
Atmosferden yeryzne den yan nemli bir ksm tutma, buharlama ve terleme yoluyla, ak
haline gemeden atmosfere geri dner. Bu kayplarn belirlenmesi zellikle kurak mevsimlerde hidrolojik
bakmdan byk nem tar. Buharlama btn su kaynaklar almalar iin nemlidir, zira haznelerin
kapasitelerini, havzalardaki verimi, pompa istasyonlarnn bykln ve bitkilerin su tketim miktarlarn
etkiler. Bazen tek bir barajdan buharlaan su, baraj glndeki suyun te birini bulur.

Buharlama Fizii
Bir yerde buharlamann olabilmesi iin baz n artlarn ayn anda mevcut olmas gereklidir. Bunlar
sras ile:
(a) Su Kayna: Buharlamaya bir kaynak tekil edecek sv veya su muhtevas olan kat halde ktlelerin
bulunmas gereklidir. Bunlar arasnda okyanus, deniz, gl, dere, ay, rmak gibi serbest yzeyli su ktleleri
ile serbest yzeyli olmayan bitki ve zemin gibi ktleler gelir.
(b) Enerji Kayna: Su molekllerinin snarak kinetik enerji kazanmalar iin gerekli olan sy dorudan
doruya gneten, havadaki hissedilebilir sdan, yeryznden veya suyun kendisinden alrlar.
(c) Buhar Basnc Fark: Havadaki gerek su buhar basncnn mutlaka doygun su buhar basncndan daha
kk olmas gereklidir (e
a
< e
w
). Ancak, bu taktirde buharlama kaynandan havaya doru su
molekllerinin hareketi sz konusudur. Havadaki gerek su buhar basncnn doygun su buhar basncna
eit olmas halinde buharlama sona erer (e
a
= e
w
).

Buharlama Miktarn Etkileyen Faktrler
Buharlamay artran veya azaltan baz artlar, birok etkenler mevcuttur. Buharlamay azaltmak
isteyen bir mhendis iin bu etkenlerin neler olduklar, nemleri, tesir dereceleri bilinmelidir. Bu etkenler ya
hava artlaryla veya buharlama yzeyi ile ilgilidir. Buharlamaya tesir eden etkenler aada verilmitir.
1. Enerji: Su molekllerinin hzlarn artrarak buharlamay salamak iin enerji gereklidir. 1 gram suyun
buharlamas iin gerekli s ortamn scaklk derecesine gre 539597 kalori arasnda deiir. Doadaki su
ktlelerinin buharlamas iin gerekli enerji gneten gelen nlarla salanr. Gneten dorudan doruya
gelen enerji yannda karalarda ve sularda depolanm olan rzgarlarla evreden tanan s enerjisi de
buharlamada rol oynar.
109


2. Albedo: Yzeyin gne radyasyonunu yanstma katsays (albedosu) enerji karakterini verir. Albedo az
olduunda yanstlan miktar da az olur ve absorbe edilen ksm artar, bu da buharlamaya gerekli enerjiyi
artrdndan buharlama artar. Ak su yzeyleri iin albedo ok dktr. Bitki ile kapl alanlarda ise
0.100.25 civarna kadar kar.

3. Nispi Nem: Havann nemi arttka daha fazla buhar alma durumu ortadan kalkar ve buharlama hz
der.

4. Hava Scakl: Havann scakl iki trl etki yapar. Bir yandan doygun buhar basncn (e
w
) artrp
havann buhar tama kapasitesini artrrken, dier yandan da buharlamaya gerekli enerjiyi salar.

5. Su Scakl: Suyun scakl arttnda sudaki molekl hareketi, dolaysyla su yzeyinden kaan su
molekl miktar artar ve buharlama hzlanr.
6. Hava Basnc: Yksekliin artmas ile hava scakl azalacandan buharlamann da azalmas beklenir.
Fakat bu azalma hava basncn azalmasndan dolay meydana gelecek artmadan daha kktr. Dolaysyla
yksekliin artmas ile hava basnc azalacak ve buharlama artacaktr. Hava basncn 760 mm Hgden 500
mm Hgye dmesi buharlamay yaklak olarak %20 artrr.

7. Buharlama Yerinin Enlemi: Kutuplar blgesinde buharlama az, ller kuanda ve civarnda
buharlama fazladr.

8. Mevsim ve Gnn Zaman: Yazn ktan daha ok, gndzn geceden daha fazla buharlama olur.

9. Havann Hareketi: Buharlaan su, su yzeyinden uzaklamad takdirde bir sre sonra buhar basnc
fark sfra deceinden (e
w
e
a
= 0) buharlama durur. Buharlamann devam etmesi iin difzyon ve
konveksiyon ile su buharnn su yzeyinden uzaklamas gerekir. Bu da havann hareketi (rzgar) ile
mmkndr. Rzgarlar yatay dorultuda iletimin yannda dey dorultuda trblansl difzyon yolu ile
alverii de artrdklarndan buharlamay devam ettirmekte nemli rol oynarlar.

10. Su Derinlii: Derinliin fazla olduu su ktleleri daha fazla s depo ettiklerinden derin sularda
buharlama, kn s sulara gre daha fazla olmakta, yazn ise daha az olmaktadr.

11. Yzey Przll: Yzeyin przll, ince ve kaln taneli oluu gibi aerodinamik karakterine gre
buharlama deiir. Yzeyin genilii de buharlamaya etki eder.

12. Tuzluluk: Su ktlesinin tuzluluu buharlamay ters ynde etkiler. Tuzluluk %1 orannda arttnda
buharlama %1 orannda azalr. Denizlerdeki buharlama tatl sulara gre yaklak olarak %23 daha azdr.

13. Kimyasal Film: Su yzeyinde ok ince bir kimyasal film oluturarak buharlamay azaltmak mmkn
olabilir. Bu zellikle kurak blgelerdeki byk biriktirme hazneleri iin nem tar.

Su Yzeyinden Buharlama
Su yzeyindeki molekller yeterli bir kinetik enerji kazandklar zaman kendilerini tutmaya alan
dier molekllerin ekiminden kurtulup su ortamndan havaya frlarlar. Su yzeyi yaknlarnda srekli olarak
110


sudan havaya, havadan suya geen molekllere rastlanr. Sudan havaya geen molekllerin says daha fazla
ise buharlama olduu kabul edilir.

ekil Su yzeyinden buharlama

Meteorolojik artlara bal olarak yeryzndeki su yzeylerinden gnlk buharlama miktar 110 mm
arasnda deiir. Bu miktarn belirlenmesi zellikle baraj gllerinde nem tar. rnein Keban barajnn
biriktirme haznesinden ylda 800 milyon m
3
suyun buharlaarak kaybolaca tahmin edilmitir. Su
yzeyinden buharlama miktarnn hesab, olay etkileyen faktrlerin okluu nedeniyle ok gtr.
Buharlaan su miktar dorudan doruya llemez. Ya kk kaplarda llen buharlamaya, ya da su
(enerji) dengesi veya su buhar transferinde llebilen dier byklklere bal olarak belirlenir. Bu i iin
eitli metotlar kullanlabilir:

1. Su Dengesi Metodu: Bir su ktlesine (gl, hazne gibi) sreklilik denklemi uygularsak:

E = P + X Y F S

Bylece belli bir zaman aralndaki E buharlama miktar, ayn zaman aralndaki P ya, X (Q
g
) ve Y
(Q
) ktleye giren ve kan ak miktarlar, F yeraltna szan su miktar ve ktlenin hacmindeki S deimesi
cinsinden elde edilmi olur.

F
A
Q
E P
Q
g
S

ekil

Bu metodun baaryla uygulanabilmesi iin denklemin sandaki byklklerin presizyonlu olarak
llmeleri gerekir, aksi halde Enin hesabnda yaplan hata byk olur. Pratikte bu byklklerin (bilhassa
F deerinin) belirlenmesi ok g olduundan ancak uzun sreli (aylk, yllk) buharlama miktarlar bu
ekilde hesaplanabilir. Bu metotla hesaplanacak buharlama miktarndaki hata en iyi artlarda %10 kadardr.

2. Enerji Dengesi Metodu: Su ktlesine enerjinin korunumu ilkesi uygulanrsa:

H
e
= H
i
H
o
H
c
H

Burada H
i
ktleye giren s (gne ss ile giren akmlarn getirdii snn toplam), H
o
ktleden kan
akmlarn ss ile yansyan snn toplam, H
c
su yzeyinden atmosfere kondksiyonla kaybolan s, H
e

111


buharlamada kullanlan enerji, H su ktlesinin scaklndaki deime iin gerekli sdr. Ktleye giren ve
kan akmlarn tad s genellikle ihmal edilebilir. Gelen gne ss ile yansyan snn fark (H
i
H
o
)
piranometre, aktinometre ve radyometreler ile llr. H
c
nin llmesi mmkn olmadndan H
e
bal
olarak ifade edilmesi yoluna gidilmektedir.
Su yzeyinden s transferi ile su buhar transferinin birbirine benzer olaylar olduu dnlerek
buharlamada kullanlan H
e
ss ile kondksiyonla atmosfere geen H
c
ssnn orantl olduu kabul
edilebilir:

H
c
= R H
e

Burada R Bowen oran adn alr ve u ekilde hesaplanr:

a
_
w
a
_
w
o
4
_
e e
T T
p 10 x 6 = R

Bu denklemde p
o
kg/cm
2
cinsinden atmosfer basnc, T
w
ve T
a
C cinsinden suyun ve havann scakl, e
w
ve
e
a
kg/cm
2
cinsinden suda ve havadaki buhar basnlardr. Bowen orannn deeri genellikle 0.2 ile 0.3
arasnda kalr. te yandan, L suyun buharlama ss, E buharlaan suyun hacmi olduuna gre buharlama
iin gerekli enerji:

H
e
=L E

olur. L deeri normal atmosfer basncnda 590 kal/cm
3
alnabilir. Bu ifadeler H
e
= H
i
H
o
H
c
H
denkleminde yerine yazlrsa:

) R + 1 ( L
H H H
= E
_
o
_
i

Bu metot prensip bakmndan doru ise de denklemin sa tarafndaki byklklerin llmesi g
olduundan seyrek olarak kullanlabilir. tinal lmeler yaplmas artyla hafta veya daha uzun zaman
srelerindeki buharlama bu metotla belirlenebilir. Hata en iyi artlarda % 1020 olur.

3. Ktle Transferi Metodu: Snr tabakas teorisini, trblansn karm uzunluu ve trblansl difzyon
kavramlarn kullanarak su yzeyinden havaya su molekllerinin iletimi olay iin yaplan teorik analizler
sonunda buharlama miktarn su yzeyinden iki farkl ykseklikte llen nem, scaklk ve rzgar hz
cinsinden veren formller ileri srlmtr. Bunlara bir rnek ThorntwaiteHolzman formldr:

2
_ _
) z / z ( ln t
) w w ( ) e e ( K
= E
1 2
1 2 2 1

Bu formlde E saatlik buharlama miktar, e
1
ve e
2
yerden z
1
ve z
2
ykseklikte havann buhar basnlar (mm
Hg), w
1
ve w
2
ayn yksekliklerde rzgar hz (km/st), t havann ortalama scaklk derecesidir (C). K sabit
bir katsaydr. Yaplmas gereken lmlerin ok oluu ve hesaplanan deerlerdeki hatann fazla oluu
yznden bu gibi formller fazla kullanlmamaktadr.
4. Ampirik Formller: Bunlarn en basiti Dalton yasasnn ifadesi olan
112


E = C (e
w
e
a
)

denklemidir. Buharlama miktarnn su yzeyinde ve havadaki e
w
ve e
a
buhar basnlarnn farkyla orantl
olduunu ifade eden bu difzyon denklemindeki Cyi etkileyen faktrlerin en nemlisi rzgar hzdr. Rzgar
hznn da etkisini hesaba katan Meyer forml:

|
.
|
\
|
+ =
16
w
1 ) e e ( 11 E
8
a
_
w

eklindedir. Kk su birikintilerinde formlde 11 katsays yerine 15 deerinin alnmas tavsiye edilmitir.
Burada E aylk buharlama miktar (mm), e
w
ve e
a
su yzeyinde ve havadaki buhar basnlar (mm Hg), w
8

su yzeyinden 8 m yksekte km/saat cinsinden llen rzgar hzdr. Hefner glndeki aratrmalarn
sonularna dayanarak verilen bir forml:

E = N w
2
(e
w
e
a
)

Bu forml E gnlk buharlama yksekliini (mm) yerden 2 m ykseklikte llen w
2
rzgar hz (m/sn), e
w
,
ve e
a
buhar basnlar (milibar) cinsinden verir. Rzgar ynnde buhar basnc gittike arttndan gl alan
bydke buharlama azalmaktadr. Bu etkiyi gstermek zere N=029l/A
0.05
eklinde hesaplanr (A, m
2

cinsinden gl alan). Bu formln hatas %30un altndadr.
Btn bu ampirik formllerin genel yaps:

E = A (e
w
e
a
)
n
(l + b w)

eklindedir. A, n ve b katsaylar iin hesaplanmak istenen buharlama sresi ve rzgar hznn lld
ykseklie gre eitli ifadeler ileri srlmtr. Bu formllerin ancak elde edildikleri artlara benzer
durumlarda geerli olduklar unutulmamaldr.
Yukarda verilen formller su yzeyi scaklnn hava scaklna eit olmas durumuna gre
karlmlardr. Su yzeyinde scaklnn hava scaklndan farkl olmas halinde ise birok forml
gelitirilmitir. Bunlardan Rohwer forml en ok tannm ampirik formllerden biridir.

E = 0.47 (l + 0.27 w) (e
sw
e
a
)

Burada E gnlk buharlama miktar (mm), e
sw
su yzeyi scaklndaki doygun buhar basnc (mm Hg
stunu), e
a
havadaki gerek buhar basnc (mm Hg stunu) ve w rzgar hzdr (m/sn). 0.47 katsays orijinal
formlde 0.44 olup daha sonra yaplan almalar sonucunda deitirilmitir.

5. Penman Forml: Su yzeyinden buharlamann hesabnda kullanlabilen Penman forml, dnyada
hemen hemen her yerde kullanld gibi Trkiyede de kullanlan ve ok iyi sonular veren bir formldr.
Penman forml buharlama miktarn hesaplamak iin iklim verilerini kullanr. Veri olarak ortalama hava
scakl, nispi nem, rzgar hz ve gn saatlerinin bilinmesi gerekir. Teorinin kabulne gre, buharlama
iin gerekli enerji gne ve atmosferden gelen ksa dalga radyasyonundan salanr ve buhar atmosferdeki
trblans ile buharlama yerinden uzaklar.
113


+
E +
60
H
= E
a

Bu formlde herhangi bir t scakl iin doygun buhar basnc erisine izilen teetin eimi (mm Hg/C),
H su ve kara ktlelerinin stlmasnda faydalanlan net enerji miktar (kal/cm
2
/gn), E
a
ktle transferi
nedeniyle buharlama (mm/gn) ve psikrometre sabiti ( = 0.49 mm Hg/C). Yukardaki formlde H
deeri 60a blnerek mm/gn cinsinden ifade edilmitir. H deeri aadaki ekilde hesaplanabilir.
H = R
I
R
B

R
I
= R
C
(1 r)
|
.
|
\
|
+ =
D
n
48 . 0 20 . 0 R R
A C

|
.
|
\
|
+ =
D
n
80 . 0 20 . 0 ) e 077 . 0 47 . 0 ( Ta 10 x 74 . 117 R
a
_ 4 9
_
B

Burada R
A
uzaydan dnya atmosferine giren ksa dalgal radyasyon halindeki gne enerjisi (kal/cm
2
/gn),
R
C
yeryzne ulaan gne enerjisi (kal/cm
2
/gn), R
I
yeryzne ulaan R
C
nin yeryznde tutulan miktar
(kal/cm
2
/gn) ve R
B
ise R
I
enerjisinin uzun dalgal radyasyon halinde geri verilen ksm (kal/cm
2
/gn), r
yzeyin radyasyonu yanstma yzdesi (albedo), n o gnn gneli saatlerinin toplam (saat), D gnein
domas ile batmas arasndaki gndz saatleri (saat), T
a
yeryznn mutlak scakl (tC + 273) ve e
a

havadaki gerek buhar basncdr (mm Hg). Gne nlarndan gelen enerjinin yansyan, geri verilen ve
buharlama iin harcanan ksmlar aadaki ekilde grlmektedir.

ekil

E
a
deeri aadaki forml ile hesaplanr.
E
a
= 0.35 (e
w
e
a
) (0.50 + 0.54 w
2
)
Burada e
w
gnlk ortalama scaklkta doymu buhar basnc (mm/Hg), e
a
havann buhar basnc (relatif nem x
e
w
) ve w
2
yerden 2 m yksekte llen rzgar hz (m/sn) (rzgar hz baka bir h yksekliinde w olarak
llm ise w
2
/w oran aadaki tablodan hesaplanr)
Penman forml ile hesaplanan potansiyel ETden gerek ETye geilirken mevsime gre 0.6 ile 0.9
arasnda deien bir katsay ile arpmak gerekir. Bu katsaynn deeri kn 0.6, ilk ve sonbaharda 0.7, yazn
0.80.9 alnabilir. Yllk ortalama deer olarak 0.75 deeri kullanlabilir.

114


Tablo Penman formlndeki nn scaklk ile deiimi

Tablo Kuzey enlem derecelerine gre Penman formlndeki R
A
radyasyon deerleri

Enlem derecesi O M N M H T A E E K A Yllk Toplam
0 844 963 878 876 803 803 792 820 891 866 873 829 8540
20 631 795 821 914 912 947 912 887 856 740 666 599 8070
40 358 538 663 847 930 1001 941 843 719 528 397 318 6750
60 86 234 424 687 866 983 892 714 494 258 113 55 4850
80 0 3 143 518 875 1060 930 600 219 17 0 0 3660
90 0 0 55 518 903 1077 944 605 136 0 0 0 3540

Tablo Kuzey enlem derecelerine gre gnn gneli saatleri (D)
Kuzey enlemler O M N M H T A E E K A
0 12.0 12.0 12.0 12.0 12.0 12.0 12.0 12.0 12.0 12.0 12.0 12.0
5 11.8 11.9 12.0 12.2 12.3 12.4 12.3 12.3 12.1 12.0 11.9 11.8
10 11.6 11.8 12.0 12.3 12.6 12.7 12.6 12.4 12.1 11.8 11.6 11.5
15 11.3 11.6 12.0 12.5 12.8 13.0 12.9 12.6 12.2 11.8 11.4 11.2
20 11.0 11.5 12.0 12.6 13.1 13.3 13.2 12.8 12.3 11.7 11.2 10.9
25 10.7 11.3 12.0 12.7 13.3 13.7 13.5 13.0 12.3 11.6 10.9 10.6
30 10.4 11.1 12.0 12.9 13.6 14.0 13.9 13.2 12.4 11.5 10.6 10.2
35 10.1 11.0 11.9 13.1 14.0 14.5 14.3 13.5 12.4 11.3 10.3 9.8
40 9.6 10.7 11.9 13.3 14.4 15.0 14.7 13.7 12.5 11.2 10.0 9.3
50 8.5 9.9 11.7 13.6 15.3 16.3 15.9 14.2 12.5 10.6 9.0 8.1

Tablo Penman formlnde kullanlacak rzgar hz oranlar
h (m) 1 3 4 5 10 15 20
w
2
/w 1.50 0.83 0.75 0.68 0.55 0.48 0.46

Tablo eitli yzeylerin albedo deerleri
Yzey Cinsi r
Yeni yam kar 0.800.95
Kirlenmi kar 0.400.50
Nemli toprak (bitki rts yok) 0.100.20
Killi kuru toprak (bitki rts yok) 0.200.35
Kumlu kuru toprak (bitki rts yok) 0.250.45
Tahl 0.100.25
Patates 0.150.25
Pamuk 0.200.25
ayr 0.150.25
ne yaprakl aalar 0.100.15
Yapran dken aalar 0.150.20
Su yzeyi (NisanAustos) 0.060.08
Su yzeyi (ubatMart, EyllEkim) 0.080.10
Su yzeyi (KasmOcak) 0.100.13

6. Buharlamann llmesi: Serbest su yzeyinden buharlamay belirlemenin en iyi yolu buharlama
leeni (buhar l ama t avas ) denen metal kaplar kullanmaktr. Bunlarn eitli tipleri mevcut olup, Trkiye
dahil olmak zere birok lkede en ok kullanlan tip A snf buharlama leenidir. A snf buharlama
leeninin ap 122 cm ve derinlii 25.4 cmdir. Leen 20 cm derinlikte su ile doldurulup su yzeyindeki
alalma bir limnimetre ile llerek buharlama miktar belirlenir. Yal gnlerde ya ykseklii de
ayrca llerek hesaba katlr. Buharlama leeni yerden 15 cm yksee yerletirilir. Leendeki su seviyesi
st kenardan yaklak 5 cm aada olacak ekilde leene her gn su eklenir.
t (C) 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22
=de
w
/dt (mm Hg/C) 0.47 0.51 0.58 0.64 0.72 0.80 0.88 1.00 1.09 1.18
t (C) 24 26 28 30 32 34 36 38 40
=de
w
/dt (mm Hg/C) 1.34 1.45 1.63 1.85 1.99 2.25 2.43 2.69 2.90
115


Leendeki buharlama ykseklii geni bir su ktlesindeki (hazne ya da gl) buharlama miktaryla ayn
olmaz. Buharlama leeninde llen deer gerek deerden daha fazladr. Zira kabn duvarlarndan alna s
enerjisi de buharlamaya tesir edip gzlenen deeri arttrr. Bu nedenle gerek buharlama miktarna gemek
iin leendeki okumann leen katsays ile arplmas tavsiye edilmektedir. A snf leende yllk
buharlama iin katsay 0.7 kabul edilebilir. Bu deerin deime snrlar 0.60.8dir, 0.7 kabul edilmesiyle
yaplacak hata %15in altnda kalr. Buna gre leenden yllk buharlama yksekliinin %70inin leen
yaknndaki bir glden yllk buharlama miktarna eit olaca kabul edilebilir. Aylk buharlama hesabnda
ise leen katsays daha geni snrlar arasnda deiir, sonbaharda yksek, ilkbaharda dk deerler alr.

E
G
= C E
L

Burada E
G
gldeki buharlama ykseklii, C leen katsays ve E
L
leende llen buharlama yksekliidir.
Buharlama leeninde llen buharlama yksekliinden gldeki buharlama yksekliini belirleyebilmek
iin aadaki bant kullanlabilir.

L G
E
e e
e e
= E
a
_
a
_
WL
WG

Burada
WG
e gl yzeyindeki ortalama su scaklnda doygun buhar basnc (mm Hg),
WL
e leendeki su
scaklnda doygun buhar basnc (mm Hg) ve e
a
havann buhar basncdr (mm Hg).

ekil A snf buharlama leeni

Ak su yzeylerindeki buharlamay bulmak iin kullanlan buharlama leenleri ekilde
yerletirilir. Buharlama leeni ya buharlama miktar bulunmak istenen gln kenarndaki bir toprak zerine
konur, ya ayn yerde su yzeyi toprak yzeyi ile ayn seviyeye gelecek ekilde topraa gmlr ya da glde
yzer vaziyette konur. En az 5000 km
2
ye bir buharlama leeni yerletirilmesi tavsiye edilmektedir.
Trkiyede buharlama lmleri D.M. ve D.S.. tarafndan yaplmaktadr. lmlerde slak filtre
kadndan buharlamay, dnen erit zerine kaydeden ve standart leenlere benzer sonular veren yazc
lekler de kullanlmaktadr.

Zemin ve Kar Yzeyinden Buharlama
Zemin yzeyinden buharlama su yzeyinden buharlamaya benzer. Ancak, zellikle az geirimli
zeminlerde, su molekllerinin yenmeleri gereken diren daha byktr. Zeminin st ksmnda yeterli su
varsa (arazi kapasitesi deerinde) zeminden buharlama su yzeyinden buharlamaya eit olur. Aksi halde
zeminden buharlama miktar zeminde mevcut su miktar ile snrldr, kuruma noktasna dldnde
116


buharlama tamamen durur. Bu bakmdan zeminin st tabakalardaki nem ve zeminin su iletme kapasitesi
nemli rol oynar. Pratikte yeralt su yzeyi yeryznden 13 mden daha aada olursa zeminden
buharlama miktar ok azalr.
Kar yzeyinden de buharlama olur. Kar ve buz kat halden dorudan doruya buhar haline geebilir.
Sblimasyon denen bu olayn meydana gelebilmesi iin havann ileme noktas (mevcut buhar basncnda
doymu hale geecei scaklk derecesi) kar yzeyinin scaklndan az olmaldr. Kardan buharlama ok
rzgarl havalarda gnde 5 mmye varabilir, fakat genellikle ayda 530 mm kadardr, bu deer ayn artlarda
su yzeyinden buharlamann 1/51/4 kadardr.

Terleme ve Tutma
Bitkilerin suyu kkleriyle zeminden ekip yaamalar iin gerekli ilemlerde faydalandktan sonra
yapraklarndan buhar halinde havaya vermelerine terleme (transpirasyon) denir. Terleme bitkilerin bymesi
ile ilgili olduundan sadece byme mevsiminde gndz saatlerinde grlr. Bitkiler topraktan aldklar
suyun ok kk bir ksmn fotosentez iin ilerinde tutar, byk bir ksmn kullandktan sonra atmosfere
geri verirler. Terleme kayb bitki cinsine gre gnde 0.1 ile 7 mm arasndadr.
Bir bitkinin bymesi srasnda terledii suyun arlnn, kkleri hari kendi arlna oranna terleme
oran denir, bu oran bitki cinsine, zemine ve iklime gre ok deiir, ine yaprakl aalar iin 100200
arasnda deien bu oran dier aalarda 1000e kadar kabilir, tarm bitkilerinde 2002000 arasnda
deerler alr.
Terleme buharlamann bal olduu btn etkenlere, ayrca bitki rtsne, zemin cinsine ve zeminde
mevcut su miktarna baldr. Terlemenin maksimum deerinin ayn artlar altnda serbest su yzeyinden
buharlama miktarna eit olaca kabul edilebilir. Zemin nemi kuruma noktasnn altna dnce terleme
durur. Yeraltndaki kapiler blgeye kadar erien derin kkleri olan bitkiler btn yl boyunca su
bulabildikleri halde kkleri derine gidemeyenler kurak mevsimlerde su bulamaz. ok kurak blgelerdeki
bitkiler kkleriyle 30 m derinlikteki suyu alabilmektedirler. Ormanlk blgelerde hava nemli ve souk,
rzgar hz da az olduu iin terleme nemli miktarda azalr.
Zemin nemi ile ilikili olan gerek terleme miktarnn belirlenmesi gtr. Ancak hidrolojide sadece
terlemeyi deil bitkilerle kapl topraktan toplam buharlama ve terleme kayplarn belirlemek daha yararl
olur. Esasen zeminden buharlama ile terleme birbirini karlkl olarak etkiler. Terlemeyi lmek iin
fitometre denen kaplarda istenen bitki yetitirilir, zemin yzeyinden buharlamay nleyerek kabn
arlndaki deimeden terleme hesaplanr.
Bitkilerin buharlama kayplar zerine etkileri tutma eklinde de olur. Tutma bitkiler tarafndan
alkonan ve yer yzeyine hi varamayan ya olarak tanmlanr. Tutma kayb bitki ile rtl alann
yzdesine ve bitkilerin tutma kapasitesine baldr. Bitkiler tarafndan tutulan suyun byk bir ksm bir sre
sonra buharlaaca iin tutma kayplarna uzun bir sre iinde buharlama kayplar gzyle baklabilir.
Ancak tutma kapasitesine varlnca tutulan suyun bir ksm bir sre sonra dal ve yapraklardan damlayarak, ya
da aacn gvdesinden szlerek zemine iner, bunlar tutma kayplar arasnda dnlmemelidir. Tutma
miktar yan balangcnda daha fazladr, bitkiler slandka azalr. Tutma miktar bitkilerin tutma
kapasitesine bal olduu iin hafif yalarda yan daha byk bir yzdesi (%40a kadar) tutulur. Bu
117


bakmdan tutma kayplar bitki rts sk, yalar ksa sreli ve dk iddetli olan blgelerde nem
kazanr. Tutma kapasitesi bitki cinsine gre deiir, ine yaprakl aalarda daha byktr, aa cinsine gre
0.73.0 mm arasnda deiir. ne yaprakl aalar yl boyunca zerlerine den yan %2530unu,
yaprak dken aalar ise %1015ini tutarlar. Ormanlk blgelerde tutma kayplar yllk yan 1/3ne
eriebilir.

Evapotranspirasyon Kayplar
Bir havzann hidrolojik dengesi allrken genellikle bu alanda meydana gelecek olan toplam
buharlama ile ilgilenilir. Bir blgede bitki, toprak ve su karm yzeylerde oluacak olan buharlamaya
evapotranspirasyon (ET) denir. Evapotranspirasyon kayplarnn potansiyel ve gerek deerleri arasnda bir
ayrm yapmak gereklidir.

Potansiyel ve Gerek Evapotranspirasyon
Her zaman yeterli zemin nemi bulunduu takdirde meydana gelecek kayba potansiyel
evapotranspirasyon ad verilir. Gerek evapotranspirasyon ise mevcut zemin nemiyle snrl olduu iin daha
az olabilir, zemin kuruma noktasna gelince gerek evapotranspirasyon sona erer. Trkiyede yllk ya
ykseklii 640 mm olduuna ve bunun %37si yzeysel ak haline getiine gre yllk ortalama
evapotranspirasyon kayplar 0.63x640=400 mmdir, bu deer yldan yla fazla deimez.
Gerek evapotranspirasyon zeminin nemine, bitki rtsne ve bitkilerin gelime durumuna bal olduu
iin belirlenmesi gtr. Bitkilerin kklerinin yeralt suyuna kadar inmemesi halinde zeminden alnan
numunelerin neminde zamanla meydana gelen deimeleri lerek evapotranspirasyon miktar belirlenir.
Dier bir lme metodu lizimetre denen cihazlar ile evapotranspirasyon miktarn bulmaktr.

Potansiyel Evapotranspirasyonun Hesab: Bir blgenin eitli elemanlar iin farkl olan buharlama
miktarlarn belirlemek g olacandan toplam evapotranspirasyon kayplarn tahmin etmek iin eitli
formller ileri srlmtr. Evapotranspirasyon hesaplarnda blgedeki bitki rtsnn cinsini hesaba katmayan
formller (Thorntwaite ve Turc gibi) ve bitki rtsnn cinsini hesaba katan formller (BlaneyCriddle gibi)
bulunmaktadr. Tahmin yntemlerinin mevcut basit meteoroloji verilerine dayanmasna karlk, verdii
sonular bir tahmin olmaktan teye gidememektedir. Hesaplar srasnda yaplan kabuller ve yaklaklklar
dolays ile bulunan tahmin deerleri arpk olabilir. Bunlarn gerek lmlerle tahkik edilmesinde yarar
vardr. Genel olarak, ET bir blge iin su btesi denkleminin kullanlmas ile hesap edilebilirse de burada
en zor tesbit edilecek bileen, yeralt suyuna olabilecek szmalardr. Eer blgenin alt geirimsiz bir jeolojik
tabaka ile kapl ise, su btesi yaklam doruya ok yakn sonular verir.

1 Thorntwaite Forml: Bu yntem bitki trn gz nne almad iin deiik bitki trlerinin
yetitirildii byk ovalar iin kullanl olmaktadr. Bilhassa yer alt su seviyesinin yksekte olduu yerlerde
iyi sonular verir. Sadece ortalama aylk s derecesi ile teorik olarak gne enerjisinin var olduu sreyi gz
nne alr.

118


a
p
I
t 10
G 6 . 1 U |
.
|
\
|
=

Burada U
p
aylk evapotranspirasyon (mm), G aylk gndz saatleri ortalamasnn yllk gndz saatleri
ortalamasna oran (aylk gnelenme faktr), t blgenin aylk ortalama scakl (C) ve I yllk s indisidir.
Yllk s indisi aadaki ekilde hesaplanr.

12
1 = n
n
i = I

514 . 1
5
t
i
n
|
.
|
\
|
=

Burada i aylk s indisidir. a deeri I yllk s indisine bal bir deer olup aadaki ekilde ifade edilir.
a = 6.75x10
7
I
3
7.71x10
5
I
2
+ 1.7921x10
2
I + 0.49239

Kuzey enlem derecelerine gre aylk gnelenme faktr G deerleri aadaki tabloda verilmitir.

Tablo Kuzey enlem derecelerine gre aylk gnelenme faktr G deerleri
Enlem derecesi Ocak ubat Mart Nisan Mays Haziran Temmuz Austos Eyll Ekim Kasm Aralk
0 1.04 0.94 1.04 1.01 1.04 1.01 1.04 1.04 1.01 1.04 1.01 1.04
5 1.02 0.93 1.03 1.02 1.06 1.03 1.06 1.05 1.01 1.03 0.99 1.02
10 1.00 0.91 1.03 1.03 1.08 1.06 1.08 1.07 1.02 1.02 0.98 0.99
15 0.97 0.91 1.03 1.04 1.11 1.08 1.12 1.08 1.02 1.01 0.95 0.97
20 0.95 0.90 1.03 1.05 1.13 1.11 1.14 1.11 1.02 1.00 0.93 0.94
25 0.93 0.89 1.03 1.06 1.15 1.14 1.17 1.12 1.02 0.99 0.91 0.91
26 0.92 0.88 1.03 1.06 1.15 1.15 1.17 1.12 1.02 0.99 0.91 0.91
27 0.92 0.88 1.03 1.07 1.16 1.15 1.18 1.13 1.02 0.99 0.90 0.90
28 0.91 0.88 1.03 1.07 1.16 1.16 1.18 1.13 1.02 0.98 0.90 0.90
29 0.91 0.87 1.03 1.07 1.17 1.16 1.19 1.13 1.02 0.98 0.90 0.89
30 0.90 0.87 1.03 1.08 1.18 1.17 1.20 1.14 1.03 0.98 0.89 0.88
31 0.90 0.87 1.03 1.08 1.18 1.18 1.20 1.14 1.03 0.98 0.89 0.88
32 0.89 0.86 1.03 1.08 1.19 1.19 1.21 1.15 1.03 0.98 0.88 0.87
33 0.88 0.86 1.03 1.09 1.19 1.20 1.22 1.15 1.03 0.97 0.88 0.86
34 0.88 0.85 1.04 1.07 1.20 1.20 1.22 1.16 1.03 0.97 0.87 0.86
35 0.87 0.85 1.03 1.09 1.21 1.21 1.23 1.16 1.03 0.97 0.86 0.85
36 0.87 0.85 1.03 1.10 1.21 1.22 1.24 1.16 1.03 0.97 0.86 0.84
37 0.86 0.84 1.03 1.10 1.22 1.23 1.25 1.17 1.03 0.97 0.85 0.83
38 0.85 0.84 1.03 1.10 1.23 1.24 1.25 1.17 1.04 0.96 0.84 0.83
39 0.85 0.84 1.03 1.11 1.23 1.24 1.26 1.18 1.04 0.96 0.84 0.82
40 0.84 0.83 1.03 1.11 1.24 1.25 1.27 1.18 1.04 0.96 0.83 0.81
41 0.83 0.83 1.03 1.11 1.25 1.26 1.27 1.19 1.04 0.95 0.82 0.80
42 0.82 0.83 1.03 1.12 1.25 1.27 1.28 1.19 1.04 0.95 0.82 0.79
43 0.81 0.82 1.02 1.12 1.26 1.28 1.29 1.20 1.04 0.95 0.81 0.77
44 0.81 0.82 1.02 1.13 1.27 1.29 1.30 1.20 1.04 0.95 0.80 0.76
45 0.80 0.81 1.02 1.13 1.28 1.29 1.31 1.21 1.04 0.94 0.79 0.75
46 0.79 0.81 1.02 1.13 1.29 1.31 1.32 1.22 1.04 0.94 0.79 0.74
47 0.77 0.80 1.02 1.14 1.30 1.32 1.33 1.22 1.04 0.93 0.78 0.73
48 0.76 0.80 1.02 1.14 1.31 1.33 1.34 1.23 1.05 0.93 0.77 0.72
49 0.75 0.79 1.02 1.14 1.32 1.34 1.35 1.24 1.05 0.93 0.76 0.71
50 0.74 0.78 1.02 1.15 1.32 1.36 1.37 1.25 1.06 0.92 0.76 0.70

2 BlaneyCriddle Forml: Bu forml blgedeki bitki rtsnn cinsini de hesaba katan potansiyel
evapotranspirasyon formldr ve zellikle bitkilerin su ihtiyacnn belirlenmesinde kullanlr. Bilhassa kurak ve
yar kurak iklimler iin uygundur.

U
p
= 25.4 k f p
100
32 + t 8 . 1
= f

119


Formlde U
p
aylk evapotranspirasyon (mm), k aylk bitki su ihtiyac katsays, f aylk bitki su ihtiyac
faktr, p gz nne alnan aydaki gndz saatlerinin btn yldaki gndz saatlerine oran ve t aylk
ortalama scaklk derecesidir (C). BlaneyCriddle forml yaklak olarak aadaki gibi yazlabilir.

U
p
= 45 k p (t + 18)

Aylk bitki su ihtiyac katsays k aadaki gibi tayin edilir.

k = k
t
k
c

burada k
t
scakla bal aylk bitki su ihtiyac katsays ve k
c
bitki cinsine bal aylk bitki su ihtiyac
katsaysdr. Scakla bal aylk bitki su ihtiyac katsays k
t
aadaki gibi hesaplanr.

k
t
= 0.03l t + 0.240

burada t aylk ortalama scaklktr (C). k
c
katsays bitki cinsine ve byme sresine bal olarak
deimektedir. Bitki cinsine ve byme sresine bal olarak k
c
deerleri aadaki tabloda verilmitir. Bu
tablo kullanlrken, belirli bir bitki iin herhangi bir aya ait bitki byme oran, yetime sresi
balangcndan, o ayn ortasna kadar geen srenin, yetime sresine blnmesiyle elde edilir. rnein
yetime sresi 10 Mays 15 Ekim olan bir bitkinin Temmuz ayna ait byme oran, 10 Mays 15
Temmuz arasndaki gn saysnn 10 Mays 15 Ekim arasndaki gn saysna blnmesi ile bulunur.

Tablo BlaneyCriddle formlndeki k
c
deerleri
Bitki Cinsi
Bitki Byme Oran
0.00 0.10 0.20 0.30 0.40 0.50 0.60 0.70 0.80 0.90 1.00
Pamuk 0.40 0.42 0.43 0.57 0.73 0.87 0.88 0.78 0.54 0.38 0.29
eker pancar 0.60 0.64 0.72 0.81 0.88 0.93 0.95 1.15 1.22 0.88 0.68
Msr 0.50 0.48 0.57 0.72 0.85 0.92 0.92 0.92 0.95 0.91 0.67
Ayiei 0.46 0.47 0.47 0.49 0.57 0.70 0.83 0.90 0.88 0.87 0.86
Patates 0.23 0.29 0.42 0.61 0.77 0.87 0.90 0.90 0.90 0.91 0.95
Fasulye 0.52 0.55 0.56 0.61 0.70 0.81 0.88 0.88 0.83 0.73 0.65
Nohut 0.28 0.31 0.35 0.43 0.52 0.60 0.64 0.63 0.59 0.58 0.60
Dar 0.36 0.38 0.42 0.50 0.60 0.67 0.70 0.71 0.74 0.73 0.60
Yer fst 0.38 0.41 0.45 0.48 0.52 0.58 0.65 0.66 0.62 0.54 0.43
Biber 0.48 0.51 0.60 0.78 0.79 0.76 0.84 0.92 0.94 0.72 0.40
Domates 1.00 1.07 1.03 0.94 0.87 0.87 0.87 0.85 0.77 0.62 0.61
Kavunkarpuz 0.37 0.37 0.40 0.44 0.50 0.57 0.68 0.58 0.43 0.41 0.42
Soan 0.65 0.77 0.91 1.02 1.07 1.05 0.94 0.75 0.62 0.48 0.34
Salatalk 0.16 0.23 0.38 0.55 0.64 0.67 0.81 0.83 0.68 0.49 0.35
Hububat (klk) 0.52 0.68 0.80 0.84 0.83 0.81 0.79 1.30 1.30 0.95 0.20
Hububat (yazlk) 0.86 0.91 0.94 0.88 0.65 0.69 1.30 1.43 1.33 0.97 0.66
Korunga 0.82 0.87 0.83 0.76 1.17 1.31 1.23 0.94 1.06 1.10 0.78
Fi 1.05 1.10 1.05 0.95 0.83 0.82 0.97 1.12 1.10 0.80 0.40
Yonca 0.86 0.93 0.97 1.00 1.02 1.05 1.07 1.06 0.98 0.84 0.63
eftali 0.55 0.58 0.62 0.68 0.77 0.80 0.80 0.78 0.63 0.41 0.27
Turungiller 0.66 0.67 0.68 0.73 0.78 0.80 0.82 0.80 0.77 0.73 0.68
Meyve 0.58 0.72 0.84 0.92 0.97 0.95 0.85 0.68 0.52 0.35 0.25
Sebze 0.34 0.42 0.55 0.67 0.76 0.80 0.82 0.78 0.69 0.56 0.41
Susam 0.38 0.40 0.46 0.50 0.53 0.60 0.67 0.71 0.70 0.58 0.56
Ba (sulanan) 0.65 0.66 0.68 0.70 0.72 0.75 0.86 0.96 0.62 0.38 0.38
ayrmera 0.87 0.90 0.91 0.92 0.93 0.92 0.92 0.89 0.85 0.80 0.73
eltik 2.12 2.32 2.32 0.95 0.73 0.82 0.97 1.10 1.21 1.13 0.95

Hesaplarn yaplmasna zeminin kuruma noktasnda bulunduu ve zemin neminin artamaya balad
aydan balamak uygun olur (Ekim ay). klim artlar zeminde kar rtsnn meydana gelmesi iin elverili
120


ise k aylarnda ya fazlasnn kar rts halinde birikerek ilkbahar aylarnda erimeye balayaca da gz
nnde tutulmaldr.

Tablo BlaneyCriddle formlndeki p deerleri
Ay
Kuzey Enlemleri
24 26 28 30 32 34 36 38 40 42 44
Ocak 7.58 7.49 7.40 7.30 7.20 7.10 6.99 6.87 6.76 6.62 6.49
ubat 7.17 7.12 7.07 7.03 6.97 6.91 6.86 6.76 6.73 6.65 6.58
Mart 8.40 8.40 8.39 8.38 8.37 8.36 8.35 8.34 8.33 8.31 8.30
Nisan 8.60 8.64 8.68 8.72 8.75 8.80 8.85 8.90 8.95 9.00 9.05
Mays 9.30 9.38 9.46 9.53 9.63 9.72 9.81 9.92 10.02 10.14 10.26
Haziran 9.20 9.30 9.38 9.49 9.60 9.70 9.83 9.95 10.08 10.21 10.38
Temmuz 9.41 9.49 9.58 9.67 9.77 9.88 9.99 10.10 10.22 10.35 10.49
Austos 9.05 9.10 9.16 9.22 9.28 9.33 9.40 9.47 9.54 9.62 9.90
Eyll 8.31 8.31 8.32 8.34 8.34 8.36 8.36 8.38 8.38 8.40 8.41
Ekim 8.09 8.06 8.02 7.99 7.93 7.90 7.85 7.80 7.75 7.70 7.63
Kasm 7.43 7.36 7.27 7.19 7.11 7.02 6.92 6.82 6.72 6.62 6.49
Aralk 7.46 7.35 7.27 7.14 7.05 6.92 6.79 6.66 6.52 6.38 6.22

3 Turc Forml: P yllk toplam ya miktar ve L de scakln bir fonksiyonu olmak zere dnyada
birok akarsu havzas iin yaplan lmler sonucunda yllk toplam evapotranspirasyon miktar aadaki
ekilde tanmlanmtr. Bu forml bilhassa orta derecede rutubetli iklimler iin uygundur. Sonularnn
yaklak olduu bu forml ancak fizibilite almalarnda kullanlabilir.

5 . 0
2
2
g
L
P
9 . 0
P
U
|
|
.
|
\
|
+
=
3
t 05 . 0 + t 25 + 300 = L

Bu formllerde U
g
yllk evapotranspirasyon (mm), P yllk ya ykseklii (mm), t yllk ortalama scaklk
derecesi (C).
Burada verilen formllerden Thorntwaite ve BlaneyCriddle formlleri potansiyel evapotranspirasyonu
verdikleri halde, Turc forml gerek evapotranspirasyonu verir. Belirli bir blgede hangi formln
kullanlmas gerektiine karar verirken bu hususlarn gz nnde tutulmas gerekir.
Yukarda formllerle hesap edilen evapotranspirasyonu deerleri, tarm ve bitki yetitirilmesinde en ok
aranan meteoroloji bilgileri arasnda gelmektedir. Bunlarn hepsinin verdii sonulara mutlaka phe ile
baklmas ve uygulamann tarm yaplacak yerdeki genel ve mikro lekteki meteoroloji bilgilerine gre
dzeltilerek yerel hale getirilmesi gerekir. Bilhassa tecrbe ile elde edilen formllerin geerlilii sadece
bulunduklar yreler iindir. Bu tr denklemlerdeki katsaylarn mutlaka allan yerdeki evre ve
meteoroloji artlarna gre yeniden tesbit edilerek ayarlanmas gereklidir. Tarm hesaplamalarnda, Penman
yaklam teorik bir esasa sahip olmas asndan dnyann birok yerinde kullanlr. Ancak, katsaylarnn
yerel verilere gre ayarlanamamas durumunda gerek d sonular elde edilir.

Gerek Evapotranspirasyon Hesab: Bir blgedeki aylk gerek evapotranspirasyon miktarlar aylar iin
potansiyel ET ve ya ykseklikleri bilindiine gre zemin nemi biriktirme sistemine su dengesini
uygulayarak u ekilde bulunabilir:
121


1. Herhangi bir ay iin P
i
ya ykseklii, hesaplanan U
pi
potansiyel
evapotranspirasyon miktarndan fazla ise (P
i
>U
pi
):
a) O ayn U
gi
gerek evapotranspirasyon miktar potansiyel evapotranspirasyon miktarna eit olacaktr
(U
gi
=U
pi
).
b) Yala evapotranspirasyonun fark zemin nemini arttracaktr (Z
i
=P
i
U
pi
).
c) Zemin nemi maksimum deerine ulatktan sonra suyun fazlas ak haline geecektir (R
i
=P
i
U
pi
Z
i
).
2. Herhangi bir ay iin ya ykseklii, hesaplanan potansiyel
evapotranspirasyon miktarndan az ise (P
i
< U
pi
):
a) Gerek evapotranspirasyon miktar o ayn ya ykseklii ile mevcut zemin neminin bir ksmnn veya
hepsinin toplamna eit olacaktr (U
gi
= P
i
Z
i
).
b) Zemin neminin buharlaan ksm kuruma noktasna varlncaya kadar zemin neminden azalmaya sebep
olacaktr (Z
i
).

Evapotranspirasyonun (ET) Dorudan llmesi
Evapotranspirasyonun dorudan llmesinde aadaki ekilde genel ksmlar gsterilen "lizimetre"
denilen cihazlar kullanlmaktadr. Lizimetreler bitkilerin kk tabakasnn alt tarafna olabilecek su
szmalarn veya yeraltndan buraya kabilecek su girdilerini nleyerek su dengesi yaklamnn kullanlmas
iin veri elde edilmesine yarayan cihazlardr. Bunlar, birka cm apndan 10 mye kadar varan deiik
aplarda olabilir.

ekil ematik olarak lizimetre

Burada ok kk bir alandaki bitkilerin tpk bir vazoya benzer ekilde yere gml olarak yaplan
geirgen olmayan silindirik bir kaba alnmas sz konusudur. Ancak, gml olan bu vazonun altndan
suyun gidebilmesine yarayan bir delik ve suyu uzaa tayan bir boru vardr. Gml olan bu byk vazo,
tabanndan veya yanlarndan dardaki zemin ile hi irtibat bulunmaz ve sadece zeminin st yz atmosfer
ve mikrometeoroloji olaylar ile temas halindedir. Lizimetrenin altnda arln lmek iin bir tertibat
yaplmtr. Bylece, ya ve ET olaylarnn zamanla getirecekleri deiimlerin kayt edilmesi ve nem
miktarndaki kayplarn bulunmas mmkn olmaktadr. Bir lizimetrede su btesi denkleminin aadaki
ekilde yazlmas mmkndr.

P + Q
g
= Q
+ ET + Z
i

Burada P ya miktarn, Q
g
ilave edilen su miktarn, Q
szan su miktarn, ET evapotranspirasyon

miktarn ve Z
i
zemin nemindeki deiimi gsterir. Hesaplanan ve llen ETler arasndaki oran zamanla
sabit kalmakszn bitkinin yana ve kapsad alann byklne gre deikenlik gsterebilir.
122


Buharlamann Azaltlmas
Su kaynaklarnn iletilmesi problemlerinde buharlama kayplarnn en aza indirilmesi dnlr fakat
tamamen ortadan kaldrlamaz. Bir su yapsnn inas iin birbirinden farkl buharlamaya sahip olan deiik
konumlar mevcut ise, bunlar arasndan buharlamas en az olan yeri semek lazmdr. Mesela, az su yzne
sahip olabilecek derin su biriktirme haznelerinin yaplmas buharlamay azaltr. Yine haznenin derin bir
boazda ina edilmesi halinde yn o ekilde seilebilir ki, hem su yz fazla gne nmna maruz
kalmasn, hem de rzgara kar korunabilir bir halde olsun. Nemli veya yan nemli blgelerde su buhar
basncnn eimi fazla olmayacandan; yksekliin fazla olmas halinde daha souk hava buharlamay
azaltacandan, bu gibi iklim zellikleri olan yerlere haznelerin yaplmas, kurak yerlere yaplmasna gre
daha elverilidir. Ayrca, birok kk baraj yerine byk bir barajn seilmesi buharlamay azaltr.
Scak havalarda su yzeyinden buharlama kayplarn azaltmak iin gl yz naylon rt veya baz
kimyasal maddeler ile rtlr. Bylece, suyun hava ile olan temas kesilir. Ayrca, gller etrafnda rzgar
perdeleri ile gl stndeki rzgar dolamn yavalatarak buharlama bir dereceye kadar azaltlr.
Haznede bulunan suyun dikkatlice iletilerek kullanlmas da buharlamann azalmasna sebep olur.
Mesela, scak olan st tabakalardan suyun ekilmesi ile buharlamada kullanlacak olan snn bir ksmnn
alnmas sz konusudur. Bilhassa, ortaklaa iletilen hazneler halinde scakl fazla olandan suyun ncelikle
ekilmesi ile buharlama kayplar bir miktar nlenmi olur. Birikmi suyun buharlama kayplarn
azaltabilmek iin etrafna bir engel konarak rzgarn hz kesilmi, bylece de su yz ile hava arasndaki su
buhar basnc eimi azaltlm olur. Bu tr engeller aa dikilmesi ile de yaplabilir.
Buharlamay azaltabilmek iin akla gelen yollardan bir tanesi de su ile hava arasndaki irtibat kesecek
ekilde fiziksel bir engelin yerletirilmesidir. Yeraltnda suyun depo edilmesi bu trden olup buharlama
kayplar pratik olarak tamamen kesilebilir ama bu pahal bir zmdr.
Yzeyden olan buharlamay azaltmann bir baka ekli de, su yznde yzen paralar veya polietilen
tr malzemelerden yaplm krelerin konulmasdr. Bu zm de olduka pahaldr. Bundan baka su
yzeyinde ok ince bir filim tabakas tekil edecek olan baz kimyasal maddelerin kullanlmas da
mmkndr. Bu maddelerin suya zarar vermemeleri ve toplanmadan su zerinde yzmeleri gerekmektedir.
Hidrokarbonlarn birou bu i iin kullanlabilir ve benzer olarak su yznde ince bir ya tabakasnn da
bulunmas buharlamay azaltr. Bu tr nlemlerin su ii ekolojik dengeye ve su ile hava arasndaki gaz al
veriine zararlar vardr. Monomolekler filim tabakas ile buharlama, yumuak ve durgun iklimi olan
blgelerde % 50ye varan oranlarda azaltlabilir. Scak iklimlerde bu oran % 40a, scak ve rzgarl bl-
gelerde ise % 20ye kadar inmektedir. Bununla beraber filmi rzgarl havalarda su yzeyinde tutmak g
olmaktadr.

ZML PROBLEMLER
Problem 4.1. Su yzeyi alan 50 km
2
olan bir glde, Temmuz ay sresince 10 cmlik bir seviye alalmas
gzlenmitir. evrede bulunan bir ya leine gre bu ay sresince den ya ykseklii 50 mmdir.
Gln tabanndan bir ay sresince 30 mm yksekliinde bir szma olduu tahmin edilmektedir. Glden kan
123


ortalama akm 0.50 m
3
/sn ve gle giren akarsuyun ortalama debisi 0.60 m
3
/sn olduuna gre Temmuz aynda
gldeki su yzeyinden ne kadar buharlama olmutur.

P = 0.05 x 50x10
6
= 2.5x10
6
m
3
/ay
Q
g
= 0.60 x 31 x 86400 = 1.61x10
6
m
3
/ay
Q
= 0.50 x 31 x 86400 = 1.34x10

6
m
3
/ay
F = 0.03 x 50x10
6
= 1.5x10
6
m
3
/ay
S = 0.10 x 50x10
6
= 5x10
6
m
3
/ay
X Y = S
(2.5x10
6
+ 1.61x10
6
) (1.34x10
6
+ 1.5x10
6
+E) = 5x10
6

E = 6.24x10
6
m
3
/ay
E= 6.24x10
6
/ 50x10
6
= 0.125 m/ay

Problem 4.2. Bir barajn rezervuar yzey alan 32 km
2
dir. Rezervuara bir gnde gelen s enerjisi 500
kal/cm
2
dir. Su yzeyinin albedosu %10 dur. Gldeki gnlk buharlama hacmini hesaplaynz. Bowen oran
0.25 alnacaktr. (Gle giren ve kan akarsularn getirdii ve gtrd slar ihmal edilecek ve o gn
boyunca gldeki scaklk derecesinin deimedii kabul edilecektir.)

H
i
=Ktleye giren s (gne ss ile akmlarn getirdii snn toplam) = 500 kal/cm
2

H
o
=Ktleden kan akmlarn ss ile yansyan snn toplam = 500 x 0.1=50 kal/cm2
H=0
R=Bowen oran (Su yzeyinden kondksiyonla kaybolan enerji / Buharlamada kullanlan enerji) = 0.25
L=Suyun buharlama ss (Normal atmosfer basncnda 590 kal/cm
3
)
gn / cm 61 . 0 =
) 25 . 0 + 1 ( 590
0 50 500
=
) R + 1 ( L
H H H
= E
_ _ _
o
_
i

Gnlk buharlama hacmi = 0.0061 x 32x10
6
=195200 m
3

Problem 4.3. Bir gln su yzeyi scakl 15.5 C, hava su scakl 26.7 C, nispi nem 0.40 ve rzgar hz
3.60 m/sn olduuna gre su yzeyindeki buharlama miktarn hesaplaynz.

Su yzeyindeki scaklk hava scaklndan farkl olduundan buharlama miktarn hesaplarken Rohwer
forml kullanlabilir.
15.5 C su yzeyi scakl iin e
sw
= 13.20 mm Hg
26.7 C hava su scakl iin e
w
= 26.32 mm Hg e
a
= 26.32 x 0.40 = 10.53 mm Hg
E = 0.47 (l + 0.27 w) (e
sw
e
a
) = 0.47 (l + 0.27 x 3.60) (13.20 10.53) = 2.47 mm/gn

Problem 4.4. Bir biriktirme haznesi civarnda yaz aylan boyunca llen hava scaklklar, bu scaklklarda
e
w
doymu havann buhar basnc, relatif nem ve rzgar hzlar aadaki tabloda verilmitir. Haznede
meydana gelecek aylk buharlama yksekliklerini Meyer forml ile hesaplaynz.

124


|
.
|
\
|
+ =
16
w
1 ) e e ( 11 E
8
a
_
w

e
a
= Relatif nem x e
w

Tabl o
Ay
t
(C)
Relatif nem
(%)
e
w
(mm Hg)
Rzgar hz w
(km/st)
Aylk buharlama E
(mm)
Mays 12 74 10.6 11 51.2
Haziran 16 73 13.6 8 60.6
Temmuz 17 77 14.2 8 54.0
Austos 18 78 15.0 9 56.7
Eyll 13 79 114 8 38.5
Ekim 9 85 8.5 11 23.7

Problem 4.5. R
A
= 800 kal/cm
2
/gn, n/D = 0.4, w
2
= 3 m/sn, t = 18C ve nispi nem = 0.6 olduuna gre
serbest su yzeyinden buharlama miktarn Penman forml ile mm/gn cinsinden hesaplaynz.

t = 18C iin e
w
= 15.46 mm Hg ve e
a
= 15.46 x 0.6 = 9.28 mm Hg bulunur.
t = 18C iin deeri tablodan 1.00 olarak okunur.
|
.
|
\
|
+ =
D
n
48 . 0 20 . 0 R R
A C

= 800 (0.20 + 0.48 x 0.4) = 313.6 kal/cm
2
/gn
R
I
= R
C
(1 r) = 313.6 (1 0.06) = 294.8 kal/cm
2
/gn
|
.
|
\
|
+ =
D
n
80 . 0 20 . 0 ) e 077 . 0 47 . 0 ( Ta 10 x 74 . 117 R
a
_ 4 9
_
B

R
B
= 117.74x10
9
(18 + 273)
4
(0.47 0.077 x 9.28
0.5
) (0.20 + 0.80 x 0.4) = 103.4 kal/cm
2
/gn
H = R
I
R
B
= 294.8 103.4 = 191.4 kal/cm
2
/gn
E
a
= 0.35 (e
w
e
a
) (0.50 + 0.54 w
2
) = 0.35 (15.46

9.28) (0.50 + 0.54 x 3) = 4.59 mm/gn
gn / mm 65 . 3 =
49 . 0 + 00 . 1
59 . 4 x 49 . 0 +
60
4 . 191
00 . 1
=
+
E +
60
H
= E
a

Problem 4.6. Bir biriktirme haznesi yaknndaki A snf buharlama leeninde llen aylk buharlama
ykseklikleri ve leen katsaylar aadaki tabloda verilmitir. Bu hazneden yaz aylar boyunca meydana
gelecek buharlama kaybn hacim olarak hesaplaynz.

Tablo
Ay E (mm) Leen katsays Hazne yzey alan (km
2
)
Mays
Haziran
Temmuz
Austos
Eyll
130
150
160
145
100
0.63
0.66
0.68
0.70
0.71
2.63
2.53
2.42
2.35
2.30

E
G
= C E
L

125


Tablo
Aylar Buharlama kayb (m
3
)
Mays 0.63 x 0.130 x 2.63x10
6
= 215397 m
3

Haziran 0.66 x 0.150 x 2.53x10
6
= 250470 m
3

Temmuz 0.68 x 0.160 x 2.42x10
6
= 263296 m
3

Austos 0.70 x 0.145 x 2.35x10
6
= 238525 m
3

Eyll 0.71 x 0.100 x 2.30x10
6
= 163300 m
3

Toplam 1130988 m
3

Problem 4.7. Havann ortalama buhar basncnn ve ortalama rzgar hznn gl ve buharlama leeni iin
ayn olduunu farz ederek, yzc bir buharlama leeni ile gnde 5 mmlik bir buharlamann llmesi
halinde, (a) glde buharlama ne olur (b) buharlama leeninin katsaysn hesaplaynz. Hava scakl 25C,
buharlama leenindeki su scakl 20C, gl yzeyindeki ortalama su scakl 19C ve nispi nem 0.45dir.

(a) Hava scakl 25C iin e
w
= 23.75 mm Hg e
a
= 23.75 x 0.45 = 10.69 mm Hg
Buharlama leenindeki su scakl 20C iin
WL
e = 17.53 mm Hg
Gl yzeyindeki ortalama su scakl 19C iin
WG
e = 16.46 mm Hg
gn / mm 22 . 4 = 5
69 . 10 53 . 17
69 . 10 46 . 16
= E
e e
e e
= E
_
_
a
_
a
_
L G
WL
WG

(b) E
G
= C E
L
= 4.22 = C x 5 ise C = 0.844 bulunur.

Problem 4.8. 30 kuzey enleminde olan bir yerde aylk hava scaklklarnn, uzun bir rasat sresindeki
ortalamalar aadaki tabloda verilmitir. Buna gre Thorntwaite formln kullanarak ortalama hava
scakl 25 C olan bir Temmuz aynda, buharlama ve terleme potansiyelini hesaplaynz.

Tablo
Aylar O M N M H T A E E K A
t (C) 5 0 5 9 13 17 19 17 13 9 5 0

30 kuzey enleminde Temmuz ay iin aylk gnelenme faktr G deerleri 1.20dir. Yllk s indisi (I)
aadaki tablo yardmyla 35.67 olarak hesaplanr.
12
1 = n
n
i = I

514 . 1
5
t
i
n
|
.
|
\
|
=

Tablo
t (C) 5 0 5 9 13 17 19 17 13 9 5 0
i
n
0.00 0.00 1.00 2.43 4.25 6.38 7.55 6.38 4.25 2.43 1.00 0.00

a = 6.75x10
7
x 35.67
3
7.71x10
5
x 35.67
2
+ 1.7921x10
2
x 35.67 + 0.49239 = 1.064
a
p
I
t 10
G 6 . 1 U |
.
|
\
|
= = 1.6 x 1.2 (10 x 25/35.67)
1.064
= 15.24 cm = 152.4 mm.

126


Problem 4.9. 400 km
2
yzlmndeki bir havzada aylk hava scaklklarnn, uzun bir rasat sresindeki
ortalamalar aadaki tabloda verilmitir. Bu havzada yllk ortalama ya ykseklii 700 mm ise, Turc
formln kullanarak evapotranspirasyon kaybn hesaplaynz.

Tablo
t (C) 5 0 5 9 13 17 19 17 13 9 5 0

Yllk ortalama scaklk = 102 / 12 =8.5C
3
t 05 . 0 + t 25 + 300 = L = 300 + 25 x 8.5 + 0.05 x 8.5
3
= 543

5 . 0
2
2
g
L
P
9 . 0
P
U
|
|
.
|
\
|
+
= = 700 / (0.9 + 700
2
/543
2
)
0.5
= 437 mm / yl

Problem 4.10. 1000 km
2
yzlmndeki bir havzada yllk ortalama ya ykseklii 900 mm, yllk
ortalama scaklk 8.5C ve yllk szma ykseklii 100 mmdir. Buna gre bu havzadaki yllk ortalama ak
miktarn m
3
/sn cinsinden hesaplaynz.

Turc forml gerek buharlamay verdiinden ya alanlarndaki su dengesine tatbik edilebilir.
3
t 05 . 0 + t 25 + 300 = L = 300 + 25 x 8.5 + 0.05 x 8.5
3
= 543

5 . 0
2
2
g
L
P
9 . 0
P
U
|
|
.
|
\
|
+
= = 900 / (0.9 + 900
2
/543
2
)
0.5
= 471.3 mm / yl
Ya = Ak + Buharlama + Szma
Ak = 900 471.3 100 = 328.7 mm / yl
Ak = 0.3287 x 1000x10
6
/ (86400 x 365) = 10.42 m
3
/ sn

Problem 4.11. 40 kuzey enlemindeki bir havzada 100 km
2
lik alan aada gsterilen amalarla
kullanlmaktadr. Yaz aylarnda kayda deer bir ya yamamaktadr. BlaneyCriddle formln
kullanarak yaz aylarnda ne kadar sulama suyu gerektiini hesaplaynz.

Tablo
Bitki tr
Ekilen alan
(km
2
)
k
(mevsimlik)
Ay
Ortalama
scaklk ( C)
p
Buday 80 0.8
Haziran 26 10.08
Temmuz 31 10.22
Yonca 20 0.4
Austos 30.2 9.54
Eyll 25 8.38

Aada verilen BlaneyCriddle forml
U
p
= 25.4 k f p
100
32 + t 8 . 1
= f
127


Buna gre
U
p1
=161.4 mm U
p2
=182.3 mm U
p3
=83.7 mm U
p4
=65.6 mm
Haziran ay iin gerekli sulama suyu=U
p1
x 80x10
6
=12 912 000 m
3

Temmuz ay iin gerekli sulama suyu =U
p2
x 80x10
6
=14 584 000 m
3
Austos ay iin gerekli sulama suyu =U
p3
x 20x10
6
=1 674 000 m
3

Eyll ay iin gerekli sulama suyu =U
p4
x 20x10
6
=1 312 000 m
3

Problem 4.12. Bir sulama projesinde 2500 ha alann %60nda eker pancar, %40nda kavunkarpuz
yetitirilmektedir. Aylara gre byme oranlar, aylk ortalama scaklk ve bitkilerin yararlanabilecei ya
ykseklii aadaki tabloda verilmitir. Buna gre sulama suyu ihtiyacn belirleyiniz. (Arazi 40 kuzey
enlemindedir).

Tablo
Ay M N M H T A E
t (C) 6.3 11.1 15.7 19.8 23.0 22.6 18.8
P (mm) 38.1 35.4 48.4 39.8 16.4 10.1 16.6
Byme oran (. pancar) 0.02 0.13 0.30 0.47 0.64 0.82 0.95
Byme oran (Kavun, Karpuz) 0.07 0.26 0.50 0.75 0.94

Gerekli tablodan eker pancar ve kavunkarpuzun byme oranlarna bal olarak aylk kc katsaylar
okunur. Sonra ekim alanlarna gre arlkl ortalama alnarak ortalama kc deeri bulunur.

Tablo
Ay M N M H T A E
k
c
(. pancar) 0.61 0.66 0.81 0.92 1.03 1.15 0.78
k
c
(Kavun, Karpuz) 0.37 0.42 0.57 0.51 0.41
k
c
(Ortalama) 0.61 0.66 0.63 0.72 0.85 0.89 0.63
k
t
0.44 0.58 0.73 0.85 0.95 0.94 0.82
k 0.27 0.38 0.46 0.61 0.81 0.84 0.52
p 8.33 8.95 10.02 10.08 10.22 9.54 8.38

k
t
deerleri k
t
= 0.03l t + 0.240 denklemi ile hesaplanr ve aylk k katsaylar k = k
t
k
c
denklemine gre
bulunur. p katsaylar ilgili tablodan okunur. Bylece aylk evapotranspirasyon ykseklikleri belirlenir.
U
p
= 25.4 k f p
100
32 + t 8 . 1
= f

Tablo
Ay M N M H T A E
U
p
(mm) 24.8 44.9 70.5 105.6 154.3 147.9 72.9
P (mm) 38.1 35.4 48.4 39.8 16.4 10.1 16.6
Sulama suyu (mm) 0 9.5 22.1 65.8 137.9 137.8 56.3
Sulama suyu (10
6
m
3
) 0 0.24 0.55 1.65 3.45 3.45 1.41

Hesaplanan U
p
deerlerinden bitkilerin kullanabilecei P ya ykseklikleri karlarak gereken sulama suyu
ykseklii bulunur. Bu ykseklik sulama alan olan 2500 ha=25xl0
6
m
2
ile arplarak aylk sulama suyu
ihtiyac m
3
cinsinden belirlenir (Gerekte sulama sistemindeki eitli kayplardan dolay salanmas gereken
sulama suyu miktar hesaplanan deerlerden daha fazladr).
128


Problem 4.13. Aylk ortalama scaklklar aadaki tabloda verilen 36 kuzey enlemindeki bir arazide pamuk
bitkisinin aylk su ihtiyacn hesaplaynz. Belirtilen blgede pamuun byme mevsimi 01 Mays05 Ekimdir.

Tablo
Aylar Mays Haziran Temmuz Austos Eyll Ekim
t (C) 29 34 33 26 18 14

Problem aadaki tablo yardmyla zlrse

Tablo
Aylar
t
(C)
p f
Bitki byme
oran
k
c
k
t
k U (mm)
Mays 29 9.81 8.26 0.10 0.42 1.14 0.48 100.7
Haziran 34 9.83 9.16 0.29 0.56 1.29 0.72 167.5
Temmuz 33 9.99 9.13 0.48 0.84 1.26 1.06 245.8
Austos 26 9.40 7.41 0.68 0.80 1.05 0.84 158.1
Eyll 18 8.36 5.38 0.87 0.43 0.80 0.34 46.5
Ekim 14 7.85 4.49 0.99 0.30 0.67 0.20 22.8
Toplam 741.4

36 kuzey enlemindeki blge iin p deerleri ilgili tablodan alnmtr. Bitki byme oranlar, byme
mevsiminin bandan (01 Mays) her bir ayn 15ine kadar olan gn saysnn toplam byme sresi olan 01
Mays05 Ekim arasndaki gn saysna (158 gn) blnmesi ile elde edilmitir. Ekim ayndaki byme
oran hesaplanrken 1 Ekim 5 Ekimin ortasndaki gn olan 3 Ekim alnmtr. Yani Ekim ay iin byme
oran 156/158 = 0.99 olarak hesaplanmtr. k
c
deerleri bitki byme oranlarna bal olarak ilgili tablodan
alnmtr.
p
100
32 + t 8 . 1
= f

U
p
= 25.4 k f k
t
= 0.03l t + 0.240 k = k
t
k
c

Problem 4.14. 38 kuzey enleminde bulunan bir havzada 8000 m lik bir toprak Tablo: 3.4 de gsterilen
amalarla kullanlmaktadr. Bu havzaya ait aylk ortalama scaklkla bitkilerin yararlanabilecei aylk
ortalama ya ykseklii ve ekilen bitki trlerine ait aylk k deer1eri tabloda verilmitir. Bu verilere gre
Blaney Criddle formln kullanarak sulama mevsimi (ubat Kasm) boyunca havzaya ne kadar sulama
suyu gerektiini hesaplaynz. (Sulama mevsimi boyunca zemin neminin hep ayn kalaca ve mevcut aylk
ortalama ya yksekliinin o ay iin hesaplanan sulama suyu ihtiyacndan fazla olduu aylarda, sulama
suyuna gerek olmad kabul edilecektir.)

Eer havzada tek tip bir bitki ekiliyorsa, bu havzaya ait aylk evapotranspirasyonun hesaplanmasnda
kullanlacak bu formlde tek bir k deeri olacaktr. Halbuki bu problemde olduu gibi havzada farkl trlerde
bitki ekilmesi halinde her bitkinin ekili olduu alann yzdesini gz nnde bulundurarak arlkl ortalama
ile her ay iin havzaya ait bir ortalama k deeri hesaplamak gerekmektedir.
Havza iin aylk ortalama k deerleri hesaplanrsa:
ubat : k
ort
=0.35 x 0.70 = 0.245
Mart : k
ort
=0.35 x 0.70 = 0.245
129


Nisan : k
ort
=0.35 x 0.70 + 0.35 x 0.75 = 0.508
Mays : k
ort
=0.35 x 0.85 + 0.35 x 0.75 = 0.560
Haziran : k
ort
=0.35 x 0.85 + 0.30 x 0.70 + 0.35 x 0.75 = 0.773
Temmuz : k
ort
=0.35 x 0.85 + 0.30 x 0.70 = 0.510
Austos : k
ort
= 0.35 x 0.85 + 0.30 x 0.70 = 0.510
Eyll : k
ort
=0.35 x 0.85 = 0.300
Ekim : k
ort
=0.35 x 0.70 = 0.245
Kasm : k
ort
= 0.35 x 0.70 = 0.245

Tablo

Bu k deerleri belirlendikten sonra, her aya ait p deerleri 38 enlemi iin ilgili tabloda okunarak havzaya ait
aylk evapotranspirasyon miktarlar Blaney Criddle formlne gre hesaplanr. Aylk evapotranspirasyon
miktarndan o aydaki faydalanlabilen ya ykseklii karlarak sulama suyu ihtiyac hesaplanmtr.
Aylk ihtiyalarn toplanmasyla da havzaya ait mevsimlik sulama suyu ihtiyac bulunur.

Tablo
Ay
t
(C)
p k
ort

U
p

(mm/ay)
P
(mm/ay)
Sulama suyu
ihtiyac (mm/ay)
ubat
Mart
Nisan
Mays
Haziran
Temmuz
Austos
Eyll
Ekim
Kasm
7.4
7.8
8.1
14.9
21.0
24.2
23.2
17.3
14.1
1.8
6.76
8.34
8.90
9.92
9.95
10.10
9.47
8.38
7.60
6.82
0.245
0.245
0.508
0.560
0.773
0.510
0.510
0.300
0.245
0.245
19.1
23.9
53.5
83.0
136.4
98.9
90.5
40.3
27.1
15.0
4.6
6.4
90.2
102.0
26.7
52.1
39.4
6.4
80.0
36.8
14.5
17.5

109.7
46.8
51.1
33.9

TOPLAM 587.7 446.6 273.5

Problem 4.15. Bir havzada bir yln aylar boyunca hesaplanan potansiyel evapotranspirasyon miktarlara ile
llen aylk ya ykseklikleri aadaki tabloda gsterilmitir. Buna gre aylk gerek evapotranspirasyon
yksekliklerini ve ak yksekliklerini belirleyiniz. Zemin cinsine gre zeminin tutabilecei maksimum
nemin 100 mm ya yksekliine kar geldii kabul edilecektir. Yaz sonunda (Ekim banda) zemin
neminin sfr olduu kabul edilecek ve hesaplara bu aydan balanacaktr.

Tablo
Aylar E K A O M N M H T A E
Potansiyel U
p
(mm) 50 24 14 11 16 31 51 84 109 127 115 83
P mm) 80 79 82 58 66 69 64 70 74 51 55 56
Ay
t
(C)
P
(mm)
k deerleri
Yonca (%35) Domates (%30) Tahl (%35)
ubat
Mart
Nisan
Mays
Haziran
Temmuz
Austos
Eyll
Ekim
Kasm
7.4
7.8
8.1
14.9
21.0
24.2
23.2
17.3
14.1
1.8
4.6
6.4
90.2
102.0
26.7
52.1
39.4
6.4
80.0
36.8
0.70
0.70
0.70
0.85
0.85
0.85
0.85
0.85
0.70
0.70

0.70
0.70
0.70

0.75
0.75
0.75

130


Hesaplar aadaki tabloda verilmitir.

Tablo
Potansiyel evapotranspirasyon U
p
(mm) 50 24 14 11 16 31 51 84 109 127 115 83
Ya ykseklii P (mm) 80 79 82 58 66 69 64 70 74 51 55 56
Zemin nemindeki deime (mm) Z
i
30 55 15 14 35 51
Ay sonundaki zemin nemi Z (mm) 30 85 100 100 100 100 100 86 51 0 0 0
Gerek evapotranspirasyon U
gi
(mm) 50 24 14 11 16 31 51 84 109 102 55 56
Ak ykseklii R (mm) 0 0 53 47 50 38 13 0 0 0 0 0

- Ekim ay iin U
p
= 50 mm < P = 80 mm olduuna gre, U
g
=U
p
= 50 mm olur. PU
g
=30 mmlik ya
ise, (bu ayn banda (Eyll sonunda) zemin nemi sfr olduu iin) zemine szarak zemin nemini
artracaktr. Ya fazlasnn hepsi zemine szd iin bu ayda ak ykseklii (R) sfr olur. Bu ayn
sonunda zemin nemi 30 mm ye ykselir.
- Kasm ay da Ekim ay ile ayn zellie sahiptir. Aralk aynda ise yine U
p
<P olup U
g
=U
p
=14 mm dir. P
U
g
=68 mmnin 15 mmsi zemine szmakta (Kasm sonunda zemin nemi 85 mm olup, tam doygun hale
gemek iin daha 15 mm ye ihtiya vardr) ve geriye kalan 53 mmsi de ak gemektedir.
- Ocak, ubat, Mart ve Nisan aylar boyunca U
g
<P olup U
g
= U
p
ve zemin doymu durumda olduu iin
R=PU
g
olmaktadr.
- Mays aynda ise U
p
=84 mm>P=70 mm olup, aradaki fark (U
p
P=14 mm) zemin neminden karlanarak
yine U
g
= U
p
=84 mm olmaktadr. Bu takdirde zemin nemi 100 14 = 86 mmye dmektedir. Dolaysyla
bu ay aka geen miktar sfr olmaktadr.
- Haziran ay iin de Mays ayna alt zellikler mevcuttur. Temmuz aynda ise durum deimektedir. yle
ki, bu ayda U
g
=127 mm>P=51 mm olup aradaki 76 mmlik farkn ancak 51 mmsi (Haziran sonunda
zeminde ancak 51 mmlik nem mevcuttur) zemin neminden karlanabilmekte ve U
g
=51 (ya
ykseklii) + 51 (zemin nemi) = 102 mm olmaktadr (U
g
<U
p
).
- Austos ve Eyll aylarnda ise U
p
>P olup, zemin nemi de sfr olduu iin U
g
=P olmaktadr. Dolaysyla
R=0 olacaktr.

Problem 4.16. imenle kapl bir blgede P aylk ya ykseklikleri (mm), t aylk scaklk deerleri (C), k
aylk bitki su ihtiyac katsays ve p gz nne alnan aydaki gndz saatlerinin btn yldaki gndz
saatlerine oran aadaki tabloda verilmitir. Bir yl boyunca aylk potansiyel evapotranspirasyon (U
p
)
deerlerini Blaney Criddle forml ile hesapladktan sonra aylk gerek evapotranspirasyon (U
g
) deerlerini
ve yzeysel ak yksekliklerini (R) bulunuz. Ekim ay banda zemin nemi 10 mm olarak llmtr.
Zeminin kuruma noktasnn zerinde arazi kapasitesine eriinceye kadar tutabilecei maksimum nem 120
mm ya yksekliine kar gelmektedir.

Tablo
t (C) 10 8 6 4 2 2 15 20 25 28 27 22
k 0.43 0.33 0.23 0.18 0.17 0.22 0.60 0.77 0.93 1.02 0.98 0.80
p 7.75 6.72 6.52 6.76 6.73 8.33 8.95 10.02 10.08 10.22 9.54 8.38
131


P (mm) 30.6 90.8 15.7 120.6 80.8 192.6 50.8 64.8 32.6 10.6 5.4 45.4

Tablo
t (C) 10 8 6 4 2 2 15 20 25 28 27 22
k 0.43 0.33 0.23 0.18 0.17 0.22 0.60 0.77 0.93 1.02 0.98 0.80
p 7.75 6.72 6.52 6.76 6.73 8.33 8.95 10.02 10.08 10.22 9.54 8.38
f 3.88 3.12 2.79 2.65 2.40 2.97 5.28 6.81 7.76 8.42 7.69 6.00
U
p
(mm) 42.3 26.1 16.3 12.1 10.4 16.6 80.5 133.3 183.3 218.2 191.4 121.9
P (mm) 30.6 90.8 15.7 120.6 80.8 192.6 50.8 64.8 32.6 10.6 5.4 45.4
Z
i
(mm) 11.7 64.7 0.6 55.9 29.7 68.5 21.8
Z (mm) 0 64.7 64.1 120 120 120 90.3 21.8 0 0 0 0
U
gi
(mm) 42.3 26.1 16.3 12.1 10.4 16.6 80.5 133.3 54.4 10.6 5.4 45.4
R (mm) 0 0 0 52.6 70.4 176.0 0 0 0 0 0 0

Problem 4.17. Ormanlk bir blgede aalarn tutma kapasitesi 4 mm dir. Bir ya srasnda saatlik ya
ykseklikleri ve buharlama miktarlar aadaki tabloda verilmitir. Buna gre aalar tarafndan tutulan su
yksekliinin zamanla deiimini belirleyiniz ve yan ne kadarnn buharlap ne kadarnn zemine
ineceini hesaplaynz.

Tablo
t (st) 1 2 3 4 5 6 7 8 9
P (mm) 1.5 2.5 2.0 3.5 1.5 0.5 0.5 0 0
E (mm) 0.5 0.5 0.5 0.25 0.5 1.0 1.0 1.5 1.5

Den yatan (P) buharlama kayplar (E) ktktan sonra geriye kalan ksm aalar tarafndan tutulan su
miktarn arttrr (S). Ancak tutulan miktar tutma kapasitesini (S
max
) anca geriye kalan zemine iner. Su
dengesi esasna gre hesaplarn yapl aadaki tabloda gsterilmitir. Grld gibi bu ya srasnda
den 12 mm suyun 7.25 mm si buharlamakta, 4.75 mmsi ise buharlamadan zemine inmektedir.

Tablo
t (st) 1 2 3 4 5 6 7 8 9
P (mm) 1.5 2.5 2.0 3.5 1.5 0.5 0.5 0 0 12
E (mm) 0.5 0.5 0.5 0.25 0.5 1.0 1.0 1.5 1.5 7.25
S (mm) 1.0 2.0 1.5 3.25 1.0 0.5 0.5 1.5 1.5
SS
max
(mm) 0.5 3.25 1.0 4.75
S (mm) 1.0 3.0 4.0 4.0 4.0 3.5 3.0 1.5 0

ZLECEK PROBLEMLER
Problem 4.18. 100 hektar yzey alana sahip bir glde Haziran aynda meydana gelen buharlama ykseklii
su dengesi metodu ile hesaplanacaktr. Aada verilenleri kullanarak bu ay ierisindeki buharlamay mm
cinsinden bulunuz. Sonu: 467.4 mm/ay

Tablo
Gle giren debi (m
3
/sn) 0.6
Glden kan debi (m
3
/sn) 0.4
Gl tabanndan szma (m
3
/gn) 700
132


Gl yzeyine den ya (mm/ay) 20
Gl seviyesinde ykselme (mm/ay) 50

Problem 4.19. Bir ehrin ime, kullanma suyunu karlamak, elektrik enerjisi retmek ve sulama sahasnn
su ihtiyacn karlamak gibi nedenlerle yaplm olan ok amal bir barajn glnn yzey alan 1:25000
lekli bir haritadan planimetre ile 400 cm
2
olarak llmtr. Temmuz ay boyunca gnde 16 saat sulama
yaplmakta olup, sulama debisi 12 m
3
/sndir. me suyu ihtiyac 10
5
m
3
/gn olup, HES iin 1.5 m
3
/snlik debi
ekilmektedir. Gle giren akarsularn getirdikleri debi ortalama 10 m
3
/sn olarak belirlenmitir. Temmuz
ayndaki toplam ya ykseklii 20 mm ve buharlama 40 mm olarak llmtr. Buharlama leen
katsays 0.7dir. Bu ay sresince gl seviyesinde 20 cmlik bir dme llmtr. Tm bu verilere gre
baraj glnden szma olup olmadn, varsa yksekliini hesaplaynz. Sonu: 0.11 m

2
olan bir gle bir gnde gelen toplam s enerjisi 600 kal/cm
2
dir. Bu snn
%15i yansmaktadr. Gle giren ve kan akarsularn getirdii ve gtrd slar ihmal edildiinde ve o
gn boyunca gldeki suyun scakl deimediine gre gldeki gnlk buharlama yksekliini
hesaplaynz. Sonu: 0.69 cm

Problem 4.21. Bir biriktirme haznesi civarnda Austos ay boyunca llen ortalama hava scakl, bu su
scaklktaki e
w
doymu havann buhar basnc, nispi nem ve rzgar hzlar aada verilmitir. Hazneden
meydana gelecek aylk buharlama yksekliini Meyer forml ile hesaplaynz. t = 18C, nispi nem %78,
ew = 15.46 mm Hg ve w = 9 km/st. Sonu: 58.46 mm

Problem 4.22. Kurtboaz Barajndan Ankaraya su getiren ak kanaln boyu 12 km, genilii 3.4 mdir. A
Tipi buharlama leeninde okunan deerlerin Haziran, Temmuz ve Austos iin srasyla 325 mm, 470 mm
ve 510 mm olduunu kabul ederek su kaybn aadaki birimlerle bulunuz.
a) her ay iin hacim (m
3
)
b) her ay iin debi (lt/sn)
c) ay iin toplam hacim (m
3
)
d) ay iin ortalama debi (lt/sn)

Problem 4.23. Bir baraj glnn aylk ortalama yzey alan ve yakndaki bir buharlama leeninde okunan
ortalama gnlk buharlama deerleri yedi ay iin verilmitir. Bu glde meydana gelecek aylk ortalama
buharlamalar mm ve m
3
olarak bulunuz.

Tablo
Ay Mart Nisan Mays Haziran Temmuz Austos Eyll
E (mm/gn) 1.7 2.1 3.1 3.9 4.3 4.1 1.8
A (ha) 3.3 3.0 2.5 1.7 1.5 1.2 1.1

Problem 4.24. Bir biriktirme haznesi yaknndaki buharlama leeninde llen aylk buharlama
ykseklikleri (E
L
, mm), leen katsaylar (C) ve hazne alanlar (A, km) aadaki tabloda verilmitir. Bu
haznede meydana gelecek buharlama miktarn hesaplaynz. Sonu: Toplam = 916.7x10
3
m
3

133


Tablo
Ay E
L
C A (km
2
)
Mays 110 0.61 2.58
Haziran 130 0.63 2.48
Temmuz 140 0.66 2.37
Austos 125 0.68 2.30
Eyll 80 0.70 2.25

Problem 4.25. Bir sulama sahasnn iinde yer alan meteoroloji istasyonunda llen uzun sreli aylk
ortalama scaklklar ve aylk gnelenme faktr deerleri aadaki tabloda verilmitir. Thorntwaite
yntemi ile NisanEyll sulama dnemindeki toplam evapotranspirasyon kaybn hesaplaynz. Sulama
sahas 35 kuzey enleminde yer almaktadr.

Tablo
t (C) 5 7 10.2 13 22 25 32 32 28 20 12 15
G 0.87 0.85 1.03 1.09 1.21 1.21 1.23 1.16 1.03 0.97 0.86 0.85

Problem 4.26. 38 kuzey enleminde bulunan bir sahada sadece eker pancar ekilmektedir. eker pancarnn
byme mevsimi 12 Nisan16 Austos olduuna gre Temmuz ve Austos aylar iin bitki sulama su
ihtiyalarn hesaplaynz.

Tablo
Aylar Nisan Mays Haziran Temmuz Austos
Aylk ortalama scaklk (C) 10 12 15 18 23
llen ya (mm) 40 30 17 7 5

Problem 4.27. 12000 hektarlk sulanabilir bir arazi ortalama olarak ylda 200 mm ya almaktadr. Bu arazi
iin aadaki artlara gre yllk ne kadar sulama suyu gerekli olduunu mm ve m
3
cinsinden bulunuz.

Tablo
rn cinsi Meyve Tahl Aa
Alan (ha) 2400 6000 3600
Su tketimi (10
3
m
3
/ha) 2.4 5.5 4.0

Problem 4.28. Bir sulama projesi kapsamnda 2000 ha yzlm olan bir tarm alannn sulanmas amacyla
bir hazne ina edilecektir. Bu tarm alannn %30unda yonca, %40nda turungiller ve geri kalan %30unda
ise eker pancar retilecektir. Bu bitkilere ait aylk k deerleri, aylk ortalama scaklk ( t ), aylk ortalama
ya ykseklii ( P ) ve bu aylara ait gndz saatlerinin btn yldaki gndz saatlerine oran ( p ) aadaki
tabloda verilmitir. Buna gre ina edilecek haznenin kapasitesini hesaplaynz. Sulama mevsimi boyunca
zemin neminin hep ayn kalaca ve mevcut aylk ortalama ya yksekliinin o ay iin hesaplanan sulama
suyu ihtiyacndan fazla olduu aylarda, sulama suyuna gerek olmad kabul edilecektir.

Tablo
Ay Mart Nisan Mays Haziran Temmuz Austos Eyll Ekim Kasm
k (Yonca) 0.41 0.70 0.64 0.67 0.74 0.67 0.64 0.40 0.41
k (Turungiller) 0.41 0.36 0.44 0.43 0.44 0.41 0.41 0.64 0.41
k (. pancar) 0.19 0.27 0.55 0.87 0.69 0.36 0.15 0.10 0.03
P (mm) 35 50 15 15 10 10 10 15 15
134


t (C) 5 10 15 20 25 25 15 10 5
p 0.0833 0.0895 0.1002 0.1008 0.1022 0.0954 0.0839 0.0775 0.0672

Problem 4.29. Bir sulama projesi kapsamnda bir tarm arazisinin Nisan Eyll aras aylar iin sulanmas
amacyla bir hazne ina edilecektir. Haznenin kapasitesi 20 milyon metrekp olarak tasarlanmtr. Bu tarm
arazisinin %40nda eker pancar ve geri kalan ksmnda ise patates yetitirilecektir. Tabloda verilenleri
kullanarak sulama yaplacak tarm arazisinin alann belirleyiniz. Aylk potansiyel evapotranspirasyon
deerleri Blaney Criddle forml ile hesaplanacaktr.

Tablo
Ay Nisan Mays Haziran Temmuz Austos Eyll
k (. Pancar) 0.27 0.55 0.87 0.69 0.36 0.15
k (Patates) 0.36 0.44 0.56 0.66 0.42 0.22
P (mm) 45 50 20 15 10 35
t (C) 15 25 25 28 30 24
p 0.0895 0.1002 0.1008 0.1022 0.0954 0.0839

Problem 4.30. 150 hektarlk bir alann % 70ine fasulye % 30una msr ekilmitir. 34 K enleminde olan bu
alanda Austos ay iin ortalama scaklk 28 Cdir. Bu alann Austos ay iin su ihtiyacn, mm/ha/ay,
m
3
/ay ve lt/sn cinsinden bulunuz.

Problem 4.31. Yeni bir tarmsal alanda Tablo 1de verilen rnler ekilerek yeralt suyu ile sulanacaktr.
Tablo 2de aylk ortalama ya ve scaklklar, normal ve kuru bir yl iin verilmitir. 34K enleminde olan
bu alan iin bitki su ihtiyacn ve gerekli sulama suyu miktarn normal ve kuru bir yl iin bulunuz.

Tablo
rn Alan (ha) Byme mevsimi (ay)
Msr 100 Haziran Eyll
Tahl 50 Mart Haziran
Domates 70 Haziran Eyll
Patates 100 Haziran Eyll
Pamuk 200 Haziran Eyll
Tabl o
Ay Mart Nisan Mays Haziran Temmuz Austos Eyll
t
ort
(C) 12.3 15.7 18.2 21.3 22.4 21.6 16.8
P
ort
(mm) 18.5 23.4 15.2 7.3 3.1 1.3 8.9
P
kuru
(mm) 6.2 12.3 8.6 3.1

Problem 4.32. Bir akarsu havzasnda bir yl boyunca llen P aylk ya ykseklikleri (mm), t aylk
scaklk deerleri (C), k aylk bitki su ihtiyac katsays ve p gz nne alnan aydaki gndz saatlerinin
btn yldaki gndz saatlerine oran aadaki tabloda verilmitir. Bir yl boyunca aylk potansiyel
evapotranspirasyon (U
p
) deerlerini Blaney Criddle forml ile hesapladktan sonra aylk gerek
evapotranspirasyon (U
g
) deerlerini ve yzeysel ak yksekliklerini (R) bulunuz. Ekim ay banda zemin
nemi bulunmad kabul edilmektedir. Zeminin kuruma noktasnn zerinde arazi kapasitesine eriinceye
kadar tutabilecei maksimum nem 100 mm ya yksekliine kar gelmektedir.

Tablo
135


P (mm) 30 90 20 120 80 190 50 65 5 0 0 45
t (C) 12 7 5 3 1 1 13 15 23 28 30 20
k 0.43 0.33 0.23 0.18 0.17 0.22 0.60 0.77 0.93 1.02 0.98 0.80
p 0.0750 0.0672 0.0652 0.0676 0.0672 0.0833 0.0895 0.1002 0.1008 0.1022 0.0954 0.0839

Problem 4.33. 1971 ylnn aylar boyunca Dicle Baraj havzasnda hesaplanan potansiyel
evapotranspirasyon miktarlar ve llen aylk ya ykseklikleri aadaki tabloda verilmitir. Zeminin
tutabilecei maksimum nemin 100 mm ya yksekliine kar geldii ve Ekim ay banda zemin neminin
sfr olduu kabul edilecektir. Buna gre toplam ak yksekliini hesaplaynz. Sonu: 190.7 mm

Tablo
U
p
(mm) 111.5 44.4 5.2 9.4 7.0 45.6 82.5 148.4 201.3 227.0 207.9 170.6
P (mm) 28.8 93.8 8.8 61.0 75.2 163.5 6.5 9.2 0.0 0.0 0.0 25.2

Problem 4.34. Bir havzada Mays ayndaki buharlama miktarn belirleyebilmek iin alan 2 m
2
olan bir
lizimetre ile lmler yaplmtr. Mays ayndaki ya ykseklii 167 mm, szan su miktar 140 lt,
lizimetrenin 1 Mays tarihindeki arl 7980 kg ve 31 Maystaki arl ise 7940 kgdr. Mays ayndaki
buharlama miktarn bulunuz. Sonu: 117 mm

136


5. SIZMA
Yeryzne den yan bir ksm yerekimi, kapiler ve molekller gerilmeler etkisiyle zeminin iine
szlr, bu olaya szma denir. Szan su nce zemin nemini artrr ve yzeyalt akn meydana getirir, geriye
kalan da derinlere szarak (perkolasyon) yeralt suyuna karr. Szma hem yzeysel ak miktarn bir kayp
eklinde etkilemesi, hem de zemin nemini meydana getirmesi ve yeralt suyunun en nemli kayna olmas
bakmndan nem tar. Bu bakmdan bir ya srasnda zemine szacak su miktarnn belirlenmesi gerekir.
Szmann mhendislikte rol nemlidir. nk szma miktar taknlarn abuk veya yava kabarmasna
bu da takn debilerinin byk veya kk olmasn etkilemektedir. Ayrca szma yzeysel ak bir kayp
olarak etkilemekte yeralt suyu ve zemin nemi iin ise pozitif ynde etkilemektedir. Mhendislik
yaplarndan olan barajlarn depolama hacimlerinin tayininde szma nemli rol oynar. Ayrca szma sulama
olaynn belirlenmesinde de gereklidir.

Szma Kapasitesi
Belli artlar altnda birim zamanda zemine szabilecek maksimum su miktarna szma kapasitesi denir.
t
F
dt
dF
f
A
A
~ =

(1)

Burada f szma kapasitesi, F toplam szma ykseklii ve t zamandr.
Szma kapasitesi eitli etkenlere baldr. Bunlardan en nemlileri:
1. Zeminin tane bykl ve geirimlilii: Yzeyin kk veya byk daneli olmas szmaya tesir eder.
Mesela kumlu toprakta szma kapasitesi, killi topraa gre daha fazladr. Gevek zeminlerde szma
hareketine kar koyan diren daha kk olduu iin szma kapasitesi daha yksektir, genellikle porozitesi
byk olan zeminlerde szma kapasitesi de byk olur.
2. Balang nemlilii: Islak bir zeminde kapiler boluklar ksmen suyla dolmu olduundan szma kapasitesi
kuru zemine gre daha azdr.
3. Yzey eimi: Eim arttka szma azalr. Bununla beraber %16ya kadar eimin etkisi azdr, fakat
%16dan fazla eimlerde szma hz azalr.
4. Bitki rts ve organik maddeler: Bunlarn varl yzeysel ak engelleyecei, suyun zemine girmesini
kolaylatraca, yamur darbelerinin zemini sktrmasna engel olaca ve zeminin geirimliliini
artraca iin szma kapasitesini ykseltir.
5. Zemin yzeyinin durumu: Yzeyde ok ince tanelerin, kalsiyum karbonat ve sodyum karbonat gibi
maddelerin birikmesi suyun girmesini zorlatracandan szma kapasitesini azaltr.
6. Zeminde hava birikintileri bulunmas szmay zorlatrr.
7. Topran ilenme ekli de szmay eitli ekillerde etkiler.
8. Yzeyde biriken su kalnlnn artmas ile szma kapasitesi de artar.
Bu gibi etkenler nedeniyle plak arazide szma kapasitesi 0.2525 mm/st arasnda deien deerler alabilir,
bitki rtsnn varl bu deerleri 37 katma karr.
Szma kapasitesi dorudan doruya llemediinden szma kapasitesini belirlemek iin gz nne alman
blgede ya ve ak miktarlar llr, gerekirse evapotranspirasyon, tutma ve yzeysel biriktirme gibi dier
137


kayplar da hesaba katarak su dengesinden szma kapasitesi bulunur. Bu usul doal havzalarda
uygulanabilecei gibi laboratuvarlarda infiltrometre denen kk deney havzalarnda ya topra sabit derinlikte
tutulan ince bir su tabakasyla rterek veya yapay yamur yadrarak da yaplabilir. Arazide szma
kapasitesinin llmesi iin halka infiltrometre kullanlr. ap 30 cm olan ii bo bir boru topraa 60 cm
aklr ve ii su ile doldurulur. Borudaki su seviyesini sabit tutmak iin eklenmesi gereken su ykseklii szma
kapasitesini verir, deneylere 23 saat devam edilir. Borunun aklmas srasnda zeminin rselenmesi, yamur
damlalarnn arpma etkisinin benzetirilemeyii gibi etkenler dolaysyla elde edilen sonular gerei tam
olarak yanstmaz. Son zamanlarda szma lmeleri iin radyoaktif izleyiciler de kullanlmaktadr.
Standart szma erisi ya srasnda szma kapasitesinin zamanla deimesini gsterir. Doal bir
havzada veya bir infiltrometrede iddetli bir ya srasnda llen yalardan aklar kararak elde edilen
standart szma erisine tipik bir rnek aadaki ekilde grlmektedir. Ya devam ettike szma kapasitesi
azalr, bunun nedenleri zemin neminin artmas, kil tanelerinin ierek zeminin boluklarn tkamas, su ile
birlikte kat tanelerin zeminin boluklarna girmesi, zeminin ve yzeyin zelliklerinin deimesi (yamur
damlalarnn darbelerinin zemini sktrmas) olabilir. Zemin yzeyinin bitki rtsyle kapl olmas halinde
szma kapasitesindeki azalma daha kk olur.

ekil Standart szma erisinin ak ve ya kaytlarndan elde edilmesi

Horton standart szma erisi iin genel bir denklem ileri srmtr:
f = f
c
+ (f
o
f
c
) e
k t
(2)
Bu denklemde yan balamasndan sonra t anndaki szma kapasitesi f, yan balangcndaki szma kapasitesi
f
o
, ya ilerledike (13 saat iinde) szma kapasitesinin eriecei limit deer f
c
ile gsterilmitir. f
o
, k ve f
c
zemin
cinsine ve bitki rtsne bal deerlerdir. Yan balangcndaki f
o
deeri bundan nceki yalardan beri geen
sreye de baldr. f
c
zemin arazi kapasitesine eritiinde szma kapasitesinin alaca deeri, yani perkolasyon
hzn gstermektedir. Baz zemin cinslerine ait standart szma erileri aadaki ekilde gsterilmitir.

138


ekil eitli zeminlerin szma kapasitelerinin ya boyunca deiimi

Horton denklemi zemin nemi biriktirme sisteminin, net kts depolanm su miktar ile orantl olan
(dorusal) bir hazne olduunu kabul ederek elde edilebilir. Bunun iin aadaki ekle gre:

ekil Horton denkleminin elde edilmesinde kabul edilen sistem

f
c
f = k (h H) (3)
yazlabilir. Burada f szma kapasitesinin t anndaki deeri olarak zemin nemi biriktirme sisteminin girdisini,
f
c
perkolasyon hz olarak ayn sisteminin ktsn gstermektedir. t annda sistemde depolanm su
ykseklii hdr, limit durumda h=H olduundan (H: arazi kapasitesi) f = f
c
olur. Zemin nemi biriktirme
sistemine sreklilik denklemi uygulanrsa:
dt
dh
= f f
c
_

(4)

yazlabilir. (3) ve (4) denklemlerinden:
dt
dh
k =
dt
df
_

(5)

dt
df
k
1
= f f
_
c
_

(6)

Bu diferansiyel denklem dzenlenip integre edilirse:
dt k =
f f
df
_
c
_

(7)

ln (f f
c
) = k t +C (8)
C integrasyon sabiti t=0 iin f = f
o
balang koulunu kullanarak belirlenirse:
f = f
c
+ (f
o
f
c
) e
k t
(9)
Horton denklemi elde edilmi olur. Yan balangcndan t anna kadar szma ykseklii, Horton
denklemini integre ederek bulunabilir: ( C + e
a
1
= dx e
ax ax
)
139


) e 1 (
k
f f
t f
e
k
f f
t f dt f F
t k
_
_ c
_
o
c
t
0
t
0
t k
_
c
_
o _
c
|
|
.
|
\
|
+ =
|
|
.
|
\
|
= =
(10)

0 1 2 3 4 5 6
0
5
10
15
20
25
30
35
S
z
m
a

k
a
p
a
s
i
t
e
s
i

(
m
m
/
s
t
)
Zaman (st)
fo
fc
F
c

ekil

(10) denklemindeki (f
c
t) terimi, f
c
hzyla, t zamannda yeraltna szan toplam su miktarn ifade eder. kinci
terim ise yukardaki ekilde F
c
ile gsterilen alana karlk gelir. t = iin, bu alan
k
f f
= F
c
_
o
c
(11)
veya
c
c
_
o
F
f f
= k (12)
bulunur.
Standart szma erisi iin baka denklemler de ileri srlmtr. Hortona gre:
f = f
c
+ C
1
C
2
S
a
1.4
(13)
Bu denklemde C
1
bitki rts katsays (0 < C
1
l), C
2
zemin ve yzey zellikleri katsaysdr. S
a
yzey
altnda mevcut biriktirme kapasitesidir. f , f
c
mm/st ve S
a
mm cinsindendir. S
a
zaman getike azalacaktr.
S
a
daki azalmann ff
c
kadar olduu kabul edilmektedir.
Benzer bir iliki Philip (1954, 1957) tarafndan gelitirilen (14) denklemidir. Denklemin herhangi bir t
zamanna kadar integrasyonu ile de (15) denklemi ile verilen toplam szma miktar bulunur.
a +
2
t b
= f
2 / 1
p
(14)
F = b t
1/2
+ a t (15)
Bu denklemlerdeki a ve b parametrelerinin deneysel olarak bulunmalar gerekir.

Szma Hz
Szma hz (V
f
) bir ya srasnda birim zamanda zemine gerekten giren su miktardr. Szma
kapasitesi ve szma hznn tanmlarndan anlalaca gibi ya iddetinin szma kapasitesinden byk
olmas halinde (i > f) szma hz szma kapasitesine eit olur (V
f
= f), te yandan ya iddeti szma
140


kapasitesinden kk (i < f) ise szma hz ancak ya iddeti kadar olabilecektir (V
f
= i). Bu nedenle
standart szma erisini btn ya sresince ya iddetinin szma kapasitesinden byk kald iddetli
yalarn kaytlarndan elde etmek gerekir.
Btn ya boyunca ya iddetinin szma kapasitesinden byk olmas halinde herhangi bir andaki
szma kapasitesi standart szma erisinden okunabilir.

ekil Balangta ya iddeti szma kapasitesinden az olduunda szma hznn hesab (ya iddeti sabit)

Ya iddetinin ya balangcnda bir sre iin szma kapasitesinden kk olup daha sonra szma
kapasitesinin stne kmas halinde (stteki ekil), ya iddetinin szma kapasitesini at blgede (t > i
o
)
szma hznn belirlenmesi g olur. Yan balangcnda szma hz szma kapasitesinden kk
olduundan zemine standart szma erisinin verdii deerden daha az su szm olacaktr, bu nedenle zemin
nemindeki art da standart szma erisini izleyen bir yatakine gre daha azdr. Bunun sonucu ya
iddeti szma kapasitesinin stne knca szma hz, standart szma erisinden okunacak deerden daha
fazla olur. Herhangi bir andaki szma kapasitesinin o ana kadar olan toplam szma miktarna bal olduu
kabul edilerek bu blgedeki szma hz u ekilde belirlenir. t
s
anna kadar henz zemin standart szma
erisinin izlenmesi halindeki kadar nemlenmi olmadndan szma hz ya iddetine eit olacak, t
s

anndan balayarak zaman ekseni boyunca kendine paralel olarak kaydrlm standart szma erisine
uyacaktr. t
s
ve t
o
u denklemleri salayacaktr:
dt f = dt i
t
0
o
t
0

(16)

i (t
s
) = f (t
o
) (17)
(16) denklemi szma kapasitesinin o ana kadar szan su miktarna bal olduu kabulne dayanarak
yazlmtr. Denklemin sol taraf t
s
anna kadar zemine szan su miktarn, sa taraf ise standart szma erisi
boyunca t
o
anma kadar szma yksekliini gstermektedir. i ya iddetinin zamanla deiken olmas
halinde de szma hz benzer dncelerle belirlenebilir. Aadaki ekilde (16) denkleminin uygulanmas
taral alanlarn eitliini verir. Buna gre t
o
ve t
s
deerleri bu iki alan eit olacak ekilde deneme ile bulunur.

141


ekil Balangta ya iddeti szma kapasitesinden az olduunda szma hznn hesab (ya iddeti deiken)

Szma ndisleri
Nispeten kk ve homojen blgelerde ak miktarn hesaplamak iin standart szma erisine gre
belirlenen szma miktarn yatan kartmak yoluna gidilebilir. Ancak blgede ya iddeti ve szma
kapasitesi yerden yere deiiyorsa standart szma erisini elde etmek kolay olmaz, bunun yerine ya
srasndaki ortalama szma miktarn gsteren szma indisleri kullanlr. Bylece byk havzalarda ya
boyunca szma kapasitesinin ortalama bir deerde sabit kald kabul edilir, bu deere szma indisi denir.
Szma indisinin kullanlmas zellikle zeminin ya balangcnda slak, yan iddetli ve ya sresinin
ksa olmas halinde iyi sonu verir, zira byle bir ya srasnda szma kapasitesi fazla deimeyecektir.
ki farkl szma indisi kullanlmaktadr:
(l) indisi: Aadaki ekilde gsterildii gibi ya iddeti erisi zerinde yle bir yatay izgi izilir ki bu
izgiyle hiyetograf arasnda kalan alan taral toplam ak yksekliine kar gelsin, bu ekilde izilen izginin
ordinat indisi olarak tanmlanr. Buna gre ya iddeti szma indisinden byk olunca aradaki farkn
ak haline getii kabul edilmektedir.

ekil szma indisinin tanm

(2) W indisi: P ya yksekliini, R ak yksekliini, S yzeysel biriktirme yksekliini, t
p
ya iddetinin
szma kapasitesinden byk olduu sreyi gstermek zere W indisi yle tanmlanr:
p
_ _
t
S R P
= W (18)
142


Yzeysel biriktirmeyi de iine ald iin indisinin deeri W indisinden byktr. Ancak yan iddetli
ve uzun sreli olmas halinde bu iki indisin deeri birbirine yaklar. S yzeysel biriktirme yksekliinin
belirlenmesi gtr, bu deer genellikle 1050 mm arasnda deiir, baz yalarda yzeysel biriktirme
kapasitesinin tm dolmayabilir. Szma indislerinin hesabnda yan balangcnda tutma, yzeysel
biriktirme, v.b. dolaysyla meydana gelen kayplar tahmin edilerek ya yksekliinden karlrsa daha
doru sonular elde edilir. Belli bir blgede bu indislerin deerleri yan balangcndaki zemin nemine
bal olarak deiir. Bir havzann szma indisini bir nceki yatan beri geen zamana, gz nne alnan
yan sresine ve toplam ya yksekliine bal olarak belirlemeye gayret edilmelidir. Bu amala ilerde
tanmlanacak olan gemi ya indisi bir parametre olarak kullanlabilir. Ancak, ak hesaplarnda emniyetli
olmak iin zeminin ok slak olmas durumuna kar gelen szma indisinin minimum deerini (yani f
c
limit
deerini) kullanmak yoluna gidilebilir. Bu indislerin gerek szma miktarn (szma hzn) deil, potansiyel
szma miktarn gsterdikleri unutulmamaldr.

ZML PROBLEMLER
Problem 5.1. ap 35 cm olan bir halka infiltrometre ile yaplan deneyde aadaki tabloda verilen
deerler llmtr:

Tablo
t (dk) 0 2 5 10 20 30 60 90 150
Eklenen su hacmi (cm
3
) 0 278 658 1173 1924 2500 3345 3875 4595

(a) Szma kapasitesinin zamanla deiimini belirleyerek zeminin standart szma erisini iziniz.
(b) Bu denklem iin Horton denklemindeki fc, fo ve k deerlerini belirleyiniz.
(c) 10. ve 30. dakikalardaki ortalama szma kapasitesinin deerini Horton denklemiyle hesaplaynz.

(a) Szma kapasitesinin zamanla deiimi aadaki tabloda hesaplanmtr. Halka infiltrometrenin alan 962
cm
2
olduundan eklenen su hacimleri bu deere blnerek eklenen su ykseklikleri belirlenir. Eklenen su
yksekliklerinin arasndaki fark o zaman aralnda zemine szan F yksekliini verir. Szma kapasitesi de
birim zamanda zemine szan su miktar olarak hesaplanr. Hesaplanan bu deerlere gre izilen standart
szma erisi aadaki ekilde grlmektedir.

Tablo
t
(dk)
t
(st)
Eklenen su
hacmi (cm
3
)
Eklenen su
ykseklii (cm)
F
(cm)
f = F/t
(cm/st)
0 0 0
2 0.033 278 0.289 0.289 8.76
5 0.050 658 0.684 0.395 7.90
10 0.083 1173 1.219 0.535 6.45
20 0.167 1924 2.000 0.781 4.68
30 0.167 2500 2.599 0.599 3.59
60 0.5 3345 3.477 0.878 1.76
90 0.5 3875 4.028 0.551 1.10
150 1.0 4595 4.777 0.749 0.75

143


ekil

(b) Yukardaki tablodan f
c
= 0.75 cm/st ve f
o
= 8.76 cm/st olarak belirlenir. k katsaysnn deerini
hesaplamak iin Horton denklemi
f f
c
= (f
o
f
c
) e
k t

eklinde yazlr ve her iki tarafn logaritmas alnrsa
ln(f f
c
) = ln(f
o
f
c
) k t
olur. Buna gre ln(f
o
f
c
) sabit bir deer olduundan denklem [ln(ff
c
); t] eksen takmnda eimi k olan bir
doru eklinde grlr. Bu dorunun koordinatlar aadaki tabloda hesaplanmtr.

Tablo
t (st) 0.033 0.083 0.167 0.33 0.50 1.00 1.50
f (cm/st) 8.76 7.90 6.45 4.68 3.59 1.76 1.10
f f
c
8.01 7.15 5.70 3.93 2.84 1.01 0.35
ln(f f
c
) 2.08 1.97 1.74 1.37 1.04 0.01 1.05

Bu noktalarn [ln(ff
c
); t] eksen takmnda iaretlenmesiyle elde edilecek dorunun eimi bize k katsaysn
verecektir. Buradan k katsays 2.1 olarak belirlenir.

ekil

(c) Horton denklemi f = f
c
+ (f
o
f
c
) e
k t
= 0.75 + (8.76 0.75) e
2.1 t
= 0.75 + 8.01 e
2.1 t
olarak belirlenir.
t = 10 dk = 10/60 st iin f = 0.75 + 8.01 e
2.1 x (10/60)
= 6.39 cm/st
t = 30 dk = 10/60 st iin f = 0.75 + 8.01 e
2.1 x (30/60)
= 3.55 cm/st
144


Problem 5.2. Bir havzaya ait standart szma erisini belirlemek amacyla ekildeki sistemle suni yamur
deneyi yaplmtr. Deney sonularna ait ya ve ak deerleri aadaki tabloda verilmitir.

Tablo
Zaman (dk) Suni ya (cm) Ak (cm)
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
55
60
0
0.81
1.77
2.59
3.69
4.66
5.55
6.45
7.44
8.38
9.32
10.32
11.24
0
0
0.30
0.75
1.40
2.11
2.80
3.46
4.11
4.84
5.60
6.29
7.02

(a) Deney sonularndan yararlanarak toplam szma yksekliinin (F) zamanla deiimini hesaplaynz ve
szma kapasitesinin zamanla deiimini belirleyiniz.
(b) Toplam szma yksekliinin zamanla deiimini gsteren eriyi iziniz.
(c) Toplam szma ykseklii erisinden yararlanarak standart szma erisini belirleyiniz.

ekil

(a) Toplam szma ykseklii (F) ve szma kapasitesinin (f) zamanla deiimi aadaki tabloda hesaplanmtr.

Tablo
Zaman (dk) Suni ya P (cm) Ak R (cm) F = PR (cm) f = F/t (cm/st)
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
55
60
0
0.81
1.77
2.59
3.69
4.66
5.55
6.45
7.44
8.38
9.32
10.32
11.24
0
0
0.30
0.75
1.40
2.11
2.80
3.46
4.11
4.84
5.60
6.29
7.02
0
0.81
1.47
1.84
2.29
2.55
2.75
2.99
3.33
3.54
3.72
4.03
4.22

9.72
7.92
4.44
5.40
3.12
2.40
2.88
4.08
2.52
2.16
3.72
2.28

145


(b) Toplam szma yksekliinin zamanla deiimi aadaki ekilde izilmitir.

ekil

(c) Toplam szma ykseklii erisinin herhangidir t
i
apsisli noktasndaki teetinin eimi, ya
balangcndan itibaren t
i
sre sonraki standart szma kapasitesinin deerini verir (f
i
= F/t). Standart szma
erisinin zamanla deiimi aadaki ekilde izilmitir.

ekil

2
olan bir havza zerinde 30 dakika sren bir ya srasnda ya iddetinin
zamana gre deiimi aadaki ekilde verilmitir.
i = 3 / t
0.5

Burada i mm/st ve t st cinsindendir.
(a) Bu yaa ait toplam ya erisinin denklemini elde ediniz.
(b) Ya sonundaki toplam ya yksekliini hesaplaynz.
146


(c) Bu ya boyunca szma kapasitesi Horton denklemine gre deimektedir. Yan balangcnda szma
kapasitesi f
o
= 4 mm/st, szma kapasitesinin eriecei limit deer f
c
= 2 mm/st ve katsay k = 0.5 st
1
dir. buna
gre bu ya boyunca szma yksekliini hesaplaynz.
(d) Bu yatan meydana gelen dolaysz ak yksekliini hesaplaynz.

(a) Ya iddetinin zamana gre deiimini gsteren ifade i = dP/dt = 3 / t
0.5
eklinde verildiine gre,
bunun integralini alarak bu yaa ait toplam ya erisinin denklemi P = 6 t
0.5
olarak bulunur.
(b) Ya sresi 30 dakika (0.5 st) olduuna gre
P = 6 t
0.5
= 6 x 0.5
0.5
= 4.24 mm olarak bulunur.
(c) Horton denklemi f = f
c
+ (f
o
f
c
) e
k t
= 2 + (4 2) e
0.5 t
= 2 + 2 e
0.5 t
eklini alr. Ya sonunda szma
kapasitesi t = 0.5 st iin
f = 2 + 2 e
0.5 t
= 2 + 2 e
0.5 x 0.5
= 3.56 mm/st bulunur. Ya sonundaki ya iddeti
i = 3 / t
0.5
= 3 / 0.5
0.5
= 4.24 mm/st olarak bulunur. f
son
< i
son
olduundan bu sre boyunca szma hz V
f
= f
son

olur. Dolays ile bu ya sonundaki toplam ya ykseklii, Horton denkleminin 0 0.5 st arasndaki
integrasyonu ile hesaplanr.
mm 88 . 1 e
5 . 0
2
t 2 dt ) e 2 2 ( dt f F
5 . 0
0
t 5 . 0
_
_
5 . 0
0
t 5 . 0
_
5 . 0
0
.5 0 - 0
= = + = =

olur.
(d) Bu yatan meydana gelen dolaysz ak ykseklii (R), toplam ya yksekliinden toplam szma
yksekliinin karlmasyla bulunur.
R = P F = 4.24 1.88 = 2.36 mm bulunur.

Problem 5.4. ekilde grlen standart szma kapasitesi erisinin denklemini bulunuz. F
c
= 1.2 cm

ekil

1
_
st 5 =
2 . 1
1 7
=
F
f f
= k
_
c
c
_
o

f = f
c
+ (f
o
f
c
) e
k t
= 1 + (7 1) e
5 t
=
t 5
e
6
+ 1

147


Problem 5.5. Horton denkleminin parametreleri f
o
= 8 cm/st, f
c
= 1 cm/st ve katsay k = 4 st
1
dir. Buna gre
2 halk bir alandan bir gn iinde zemine szan toplam su hacmini bulunuz.

cm 75 . 25 = ) e 1 (
4
1 8
+ 24 x 1 = ) e 1 (
k
f f
+ t f = F
24 x 4
_
_
_
t k
_
_ c
_
o
c

Q = 2x10
4
x 0.2575 = 5150 m
3
/gn

Problem 5.6. Bir ya srasnda llen ya iddetleri ve szma kapasitesinin kronolojik zamanla deiimi
aada verildiine gre dolaysz akn toplam yksekliini bulunuz.

Tablo
t (st) 01 12 23 34 45 56 67
i (mm/st) 2.50 2.50 4.05 6.00 5.00 2.50 1.50
f (mm/st) 5.50 4.03 3.05 2.40 2.00 1.73 1.50

zmler aadaki tabloda verilmitir.

Tablo
t (st) 01 12 23 34 45 56 67
i (mm/st) 2.50 2.50 4.05 6.00 5.00 2.50 1.50
f (mm/st) 5.50 4.03 3.05 2.40 2.00 1.73 1.50
V
f
(mm/st) 2.50 2.50 3.05 2.40 2.00 1.73 1.50
i V
f
(mm/st) 0.00 0.00 1.00 3.60 3.00 0.77 0.00

Bu ya srasnda dolaysz akn toplam ykseklii t = 1 st olduundan R = 1.00 + 3.60 + 3.00 + 0.77 =
8.37 mm bulunur.

Problem 5.7. Bir ya frtnas srasnda, ya iddetleri ve szma kapasitesinin deiimi aadaki tabloda
verilmitir. Dolaysz akn toplam yksekliini ve bu ya iin zeminin szma indisini bulunuz.

Tablo
t (dk) 05 510 1015 1520 2025 2530
i (mm/st) 91.4 100.0 112.0 125.0 75.0 30.0
f (mm/st) 86.4 58.0 42.0 36.0 31.0 25.0

(a) zmler aadaki tabloda verilmitir.

Tablo
t (dk) 05 510 1015 1520 2025 2530
i (mm/st) 91.4 100.0 112.0 125.0 75.0 30.0
f (mm/st) 86.4 58.0 42.0 36.0 31.0 25.0
V
f
(mm/st) 86.4 58.0 42.0 36.0 31.0 25.0
i V
f
(mm/st) 5.0 42.0 70.0 89.0 44.0 5.0

Bu ya srasnda dolaysz akn toplam ykseklii t = 5 dk olduundan R = (5.0 + 42.0 + 70.0 + 89 +
44.0 + 5.0) x 5 / 60 = 21.25 mm bulunur.
(b) nce < 30 mm/st kabul ederek indisinin hesab iin bir deneme yapalm.
[(91.4 ) + (100.0 ) + (112.0 ) + (125.0 ) + (75.0 ) + (30.0 )] x 5 /60 =21.25
148


= 46.4 mm/st > 30 mm/st olduundan hesapta yaplan kabul salanmamtr. 30 mm/st < < 75 mm/st
olduunu kabul edelim.
[(91.4 ) + (100.0 ) + (112.0 ) + (125.0 ) + (75.0 )] x 5 /60 =21.25
= 49.68 mm/st bulunur. Bu deer 30 mm/st < < 75 mm/st snrlar ierisinde kaldndan yaplan kabul
dorudur.

Problem 5.8. Ya verimi 166.7 lt/sn/ha ve szma kapasitesi (a) 1.5 mm/dk ve (b) 0.5 mm/dak olduuna
gre, 100 km
2
lik bir ya alan iin gre dolaysz akn toplam yksekliini m
3
/sn olarak hesaplaynz.

Ya verimi r = 166.7 i i = r / 166.7 = 166.7 / 166.7 = 1 mm /dk
(a) f = 1.5 mm/dk > i = 1 mm /dk olduundan Dolaysz ak = 0 olur.
(b) f = 0.5 mm/dk < i = 1 mm /dk olduundan Dolaysz ak = 0.5 mm /dk olur.
Q = 0.5 mm /dk = 0.5 x 166.7 lt/sn/ha = 83.35 lt/sn/ha = 0.08335 m
3
/sn/ha
100 km
2
= 10000 ha olduundan Q = 0.08335 x 10000 = 833.5 m
3
/sn

Problem 5.9. Standart szma erisi f = 1 + 5 e
5 t
denklemi ile veriliyor. Bu denklemde t saat ve f cm/st
cinsindendir. Buna gre 10 ha alandan (a) 20 dk (b) 2 st sonra, birim zamanda, zemine szabilecek su
miktarn m
3
/st olarak hesaplaynz. (c) 2 st sresince zemine szan su hacmini bulunuz.
f = f
c
+ (f
o
f
c
) e
k t
= 1 + 5 e
5 t
f
c
= 1 cm/st, f
o
f
c
= 5, f
o
= 5 + f
c
= 5 + 1 = 6 cm/st, k = 5 st
1

(a) t = 20 dk = 20 / 60 = 1 / 3 st
f = 1 + 5 e
5 t
= 1 + 5 e
5/3
= 1.944 cm/st
Q = 100000 x 1.944/100 = 1944 m
3
/st
(b) (a) t = 2 st
f = 1 + 5 e
5 t
= 1 + 5 e
5x2
= 1 cm/st
Q = 100000 x 1/100 = 1000 m
3
/st
(c)

cm 3 = ) e 1 (
5
1 6
+ 2 x 1 = ) e 1 (
k
f f
+ t f = F
2 x 5
_
_
_
t k
_
_ c
_
o
c

F = 100000 x 3/100 = 3000 m
3

Problem 5.10. 1 ha alannda bir zemine 2 st sresince toplam olarak 300 m
3
su szmtr. 2 stden sonra
szma kapasitesi pratik olarak deimemekte ve saatte zemine 100 m
3
su szmaktadr. Yan
balangcndaki szma kapasitesi 6 cm/st olduuna gre Horton denklemini bulunuz.

1 ha alannda bir zemine 2 st sresince toplam olarak 300 m
3
su szdna gre toplam szma ykseklii
F = 300 / 10000 = 0.03 m = 3 cm
f
c
= 100 / 10000 = 0.01 m /st = 1 cm / st
F = F
c
+ f
c
t = F
c
+ 1 x 2 = 3 F
c
= 1 cm bulunur.
1 =
k
1 6
=
k
f f
= F
_
c
_
o
c
k=5 st
1
bulunur. Bylece Horton denklemi
f = f
c
+ (f
o
f
c
) e
k t
= 1 + (61) e
5 t
=1 + 5 e
5 t
olarak bulunur.
149


Problem 5.11. Standart szma erisi f = 1 + 5 e
5 t
denklemi ile veriliyor. Bu denklemde t saat ve f cm/st
cinsindendir. (a) 1.2 mm/dk iddetindeki bir ya srasnda, ya balangcndan 2 st sonra szma hznn
deeri ne olur. (b) Ya baladktan sonra 2 st sresince 1 halk bir alandan zemine szan toplam su hacmini
bulunuz.

(a) Ya balangcndan 2 st sonra szma kapasitesi
f = 1 + 5 e
5 t
= 1 + 5 e
5 x2
= 1 cm/st olarak bulunur. Ya iddeti i = 1.2 mm/dk = 7.2/cm/st olduundan
i > f bulunur. Bu durumda szma hz V
f
= f = 1 cm/st bulunur.
(b) Horton denklemindeki katsaylar
f = f
c
+ (f
o
f
c
) e
k t
= 1 + 5 e
5 t
f
c
= 1 cm/st, f
o
f
c
= 5, f
o
= 5 + f
c
= 5 + 1 = 6 cm/st, k = 5 st
1

Szan su ykseklii
cm 3 = ) e 1 (
5
1 6
+ 2 x 1 = ) e 1 (
k
f f
+ t f = F
2 x 5
_
_
_
t k
_
_ c
_
o
c

Szan su hacmi F = 100000 x 3/100 = 300 m
3
bulunur.

Problem 5.12. Bir ya srasnda zeminin standart szma erisi Horton denklemine uymakta olup bu eride
yan balangcndaki szma kapasitesi 106.7 mm/stdir. Standart szma erisinde yan balangcndan 5 dk ve
30 dk sonra grlen szma kapasiteleri srasyla 78.7 ve 25.4 mm/stdir. Buna gre Horton denklemini bulunuz.

f = f
c
+ (f
o
f
c
) e
k t
= f
c
+ (106.7f
c
) e
k t

t = 5 dk = 5/60 = 1/12 st iin
f = f
c
+ (106.7f
c
) e
k/12
= 78.7
t = 30 dk = 30/60 = 1/2 st iin
f = f
c
+ (106.7f
c
) e
k/2
= 25.4
Bylece iki bilinmeyenli iki denklem yazlm olur. Bu denklem takmn zlrse fc = 15.2 ve k 4.39 st
1

bulunur. Bylece Horton denklemi f = f
c
+ (f
o
f
c
) e
k t
= 15.2 + 91.5 e
4.39 t
bulunur.

Problem 5.13. Bir ya srasnda zeminin standart szma erisi Horton denklemine uymaktadr. Yan
balangcnda szma kapasitesi f
o
= 70 mm/st, szma kapasitesinin eriecei limit deer f
c
= 10 mm/st ve
katsay k = 5 st
1
dir. telenmi ferisini kullanarak i = 3 cm / st iddetinde 2 saat devam eden bir ya
srasnda, zeminden taan suyun hidrografn bulunuz.

Szma kapasitesi 3 cm / st deerine ininceye kadar su zemine szar. Bu zaman
f = f
c
+ (f
o
f
c
) e
k t
= 1 + (7 1) e
5 t
= 3 t = 0.22 st = 13.2 dk
Bu ana kadar depo edilen su hacmi
cm 02 . 1 = ) e 1 (
5
1 7
+ 22 . 0 x 1 = ) e 1 (
k
f f
+ t f = F
22 . 0 x 5
_
_
_
t k
_
_ c
_
o
c
eklinde hesaplanr. Bu andan itibaren szma
ve ya iddeti birbirine eit olur. Fakat zemine szan su hacmi henz 1.02 cmden kk olduundan, su
zemine ayn hzla szmaya devam eder. Zemine szan su hacminin 1.02 cm olmas iin
1.02 = 3 t t = 0.34 st = 20 dk gemesi gerekir.
150


ekil

Taan suyun bir ksm zemin ukurlarn doldurur, bir ksm ise h derinliinde bir su tabakas tekil ederek
akar. Saat 6 ile 6:
20
arasnda, szma kapasitesi 3 cm / st deerindedir. Bden sonra zemin szan su, szma
kapasitesi erisini t = 20 13.2 = 6.8 dk kadar saa doru paralel kaydrarak bulunur. Taan suyun
hidrograf aadaki tabloda verilmitir. t < 20 dk iin szma hz ya iddetine eit olacaktr. t > 20 dk iin
szma hzlar 6.8 dk telenmi standart szma erisine uyarak azalacaktr.

Tablo
t
(dk)
f (t)
(mm/st)
t 6.8
(dk)
f (t 6.8)
(mm/st)
i
(mm/st)
V
f

(mm/st)
i V
f

(mm/st)
0 70.0 30 30 0
5 49.5 30 30 0
10 36.1 30 30 0
13.2 30.0 30 30 0
15 27.2 30 30 0
20 21.3 13.2 30.00 30 30 0
30 14.9 23.2 18.68 30 18.68 11.32
40 12.1 33.2 13.77 30 13.77 16.23
50 10.9 43.2 11.64 30 11.64 18.36
60 10.4 53.2 10.42 30 10.42 19.60
90 10.03 83.2 10.06 30 10.06 19.94
120 10.00 113.2 10.00 30 10.00 20.00

Problem 5.14. Bir ya srasnda, 90 120 dakikalar arasnda hesaplanan szma kapasitesi ve ya
hiyetograf deerleri aadaki tabloda verilmitir. Szma kapasitesini gsteren eriyi basamakl bir izgi ile
temsil ederek bu ya iin zeminin szma indisini bulunuz.

Tablo
t (dk) 9095 95100 100105 105110 110115 115120
i (mm/st) 100 100 125 125 75 75
f ' (mm/st) 86.4 58 42 36 31 25

Zaman aralklar 5 dakika olduundan, toplam ak R = (5/60) x 321.6 = 26.8 mm olarak hesaplanr.

151


Tablo
t (dk) 9095 95100 100105 105110 110115 115120 Toplam (mm/st)
i (mm/st) 100 100 125 125 75 75 600
f ' (mm/st) 86.4 58 42 36 31 25 278.4
i f ' (mm/st) 13.6 42 83 89 44 50 321.6

ekil

ekil

indisini bulmak iin hiyetograf yle iki ksma ayrlr ki ak gsteren st taraftaki alan 26.8 mm olsun.
2 (100 ) x (5/60) + 2 (125 ) x (5/60) + 2 (75 ) x (5/60) = 26.8 mm = 46.4 mm / st bulunur.

ekil

o
= 5.5 mm/st, szma kapasitesinin eriecei limit deer f
c
= 1.2 mm/st ve
katsay k = 0.42 st
1
dir. Ya iddetinin zaman ile deiimi aadaki tabloda verilmitir.

Tablo
Zaman (st) 0 1 2 3 4 5 6 7
i (mm/st) 1.0 1.5 4.0 5.0 4.0 2.5 1.0

(a) telenmi ferisini kullanarak szma hznn zamanla deiimini belirleyip toplam szma yksekliini
ve ak yksekliini hesaplaynz.
(b) Bu ya iin zeminin szma indisini bulunuz.

(a) Hangi ya iddetinin zemini doygun hale getirdii ve ak olayn balatt deneme ile bulunur. Ya
niform olmadndan, hiyetografn basamaklarndan hangisinin bu iddette bir ya verdiini aratrmak
152


gerekir. i = 5.0 mm/st hiyetograf basama iin bir deneme yapalm. nce i = f = 5.0 mm/st alarak buna
karlk gelen zaman ve F deerini bulalm.
f = 1.2 + (5.5 1.2) e
0.42 x t
= 5 mm/st buradan t = 0.29 st bulunur. Bu sre iin zemine szabilecek
maksimum su ykseklii
mm 52 . 1 = ) e 1 (
42 . 0
2 . 1 5 . 5
+ 29 . 0 x 2 . 1 = ) e 1 (
k
f f
+ t f = F
29 . 0 x 42 . 0
_
_
_
t k
_
_ c
_
o
c
bulunur. Bu deer hiyetografn 1.5
mm/st olan basamana denk gelir. Balangta yaplan kabul olan 5.0 mm/st deerine denk gelmez. Bu
nedenle i = 4.0 mm/st hiyetograf basama iin bir deneme yapalm. i = f = 4.0 mm/st alarak buna karlk
gelen zaman ve F deerini bulalm.
f = f
c
+ (f
o
f
c
) e
k t
= 1.2 + (5.5 1.2) e
0.42x1
= 4 mm/st buradan t = 1.0 st bulunur. Bu sre iin zemine
szabilecek maksimum su ykseklii
mm 71 . 4 = ) e 1 (
42 . 0
2 . 1 5 . 5
+ 0 . 1 x 2 . 1 = ) e 1 (
k
f f
+ t f = F
0 . 1 x 42 . 0
_
_
_
t k
_
_ c
_
o
c
bulunur. lk iki hiyetograf
basamann ve 3. hiyetograf basamann t' saat yalar bu ykseklikte su brakmaldr.
1 x 1 + 1 x 1.5 + t' x 4 = 4.71 t' = 0.55 st olur. Bylece yaplan kabul gereklemi ve 4.0 mm/stlik
hiyetograf 1.55 saat telenmi standart szma erisi ile kesimi olur.

ekil

Buna gre t < 2.55 st iin szma hz ya iddetine eit olacaktr. t > 2.55 st iin szma hzlar 1.55 saat
telenmi standart szma erisine uyarak azalacaktr. t > 6 st iin hiyetograf telenmi standart erisinin
altnda kaldndan (i < f) szma hz tekrar ya iddetine eit olur. Szma hznn ya boyunca deiimi
yukardaki ekilde gsterilmitir. Kaydrlm standart szma erisinin altnda kalan alan ya boyunca
toplam szma yksekliini verir. 2.55 6 saatleri arasndaki eri altndaki alan hesaplanrken bu saatlere
standart szma erisinde karlk gelen 1 (2.55 1.55 ) ile 4.45 (6 1.55) saatleri arasnn integral alnr.
F = 1 x 1 + 1.5 x 1 + 0.55 x 4 + dt f
45 . 4
1
+ 1 x 1 = 1 + 1.5 + 2.2 + 9.3 + 1 = 15 mm bulunur.
Ya boyunca meydana gelen ak ykseklii toplam ya ykseklii Pden toplam szma ykseklii Fyi
kararak bulunur.
R = P F = 1 + 1.5 + 4 + 5 + 4 + 2.5 + 1 15 = 4 mm bulunur.
153


(b) ekildeki hiyetografa yle bir yatay izgi izilir ki bu izgi ile hiyetograf arasnda kalan alan daha nce
hesaplanm olan R = 4 mmlik ak yksekliine kar gelsin.
R = 4 = (4 ) x 1 + (5 ) x 1 + (4 ) x 1 = 3 mm/st bulunur.

o
= 106.7 mm/st, szma kapasitesinin eriecei limit deer f
c
= 16.5 mm/st ve
katsay k = 4.39 st
1
dir. Ya iddetinin zaman ile deiimi aadaki tabloda verilmitir.

Tablo
Zaman (dk) 0 10 20 30 40 50 60 70 80
i (mm/st) 10 20 25 60 80 50 40 10

(a) telenmi ferisini kullanarak szma hznn zamanla deiimini belirleyip toplam szma yksekliini
ve ak yksekliini hesaplaynz.
(b) Bu ya iin zeminin szma indisini bulunuz.

(a) Hangi ya iddetinin zemini doygun hale getirdii ve ak olayn balatt deneme ile bulunur. Ya
niform olmadndan, hiyetografn basamaklarndan hangisinin bu iddette bir ya verdiini aratrmak
gerekir. i = 60 mm/st hiyetograf basama iin bir deneme yapalm. nce i = f = 60 mm/st alarak buna
karlk gelen zaman ve F deerini bulalm.
f = f
c
+ (f
o
f
c
) e
k t
= 16.5 + (106.7 16.5) e
4.39 x t
= 60 mm/st buradan t = 0.167 st bulunur. Bu sre iin
zemine szabilecek maksimum su ykseklii
mm 41 . 13 = ) e 1 (
39 . 4
5 . 16 7 . 106
+ 167 . 0 x 5 . 16 = ) e 1 (
k
f f
+ t f = F
167 . 0 x 39 . 4
_
_
_
t k
_
_ c
_
o
c
bulunur. lk hiyetograf
basamann ve 4. hiyetograf basamann t' saat yalar bu ykseklikte su brakmaldr.
(10 + 20 + 25) x (10 / 60) + 60 t' = 13.41 t' = 0.0707 st olur. Bylece yaplan kabul gereklemi ve 60
mm/stlik hiyetograf 24.24 dakika telenmi standart szma erisi ile kesimi olur.

ekil
154


Buna gre t < 34.24 dk iin szma hz ya iddetine eit olacaktr. t > 34.24 dk iin szma hzlar 24.24 dk
telenmi standart szma erisine uyarak azalacaktr. t > 70 dk iin hiyetograf telenmi standart erisinin
altnda kaldndan (i < f) szma hz tekrar ya iddetine eit olur. Szma hznn ya boyunca deiimi
yukardaki ekilde gsterilmitir. Kaydrlm standart szma erisinin altnda kalan alan ya boyunca toplam
szma yksekliini verir. 34.24 70 saatleri arasndaki eri altndaki alan hesaplanrken bu saatlere standart
szma erisinde karlk gelen 10 (34.24 24.24) ile 45.76 (70 24.24) saatleri arasnn integral alnr.
F = 10 x 10/60 + 20 x 10/60 + 25 x 10/60 + 60 x 4.24/60 +
76 . 45
10
dt f + 10 x 10/60 = (10 + 20 + 25) x 10/60 +
4.24 + 19 +10 x 10/60 = 34.07 mm bulunur.
kararak bulunur.
R = P F = (10 + 20 + 25 + 60 + 80 + 50 + 40 + 10) x 10/60 34.07 = 15.09 mm bulunur.
R = 15.09 = [(60 ) + (80 ) + (50 ) + (40 )] x 10/60 = 34.87 mm/st bulunur.

Problem 5.17. Szma kapasitesi f = 15.2 + (106.715.2) e
4.39 t
denklemine gre deien bir yerde, 15.2
mm/st iddetinde niform bir ya 30 dk sonra kesilmekte ve 1 st sonra tekrar ya balamaktadr. Ya
iddetinin zaman ile deiimi aadaki tabloda verildiine gre toplam szma yksekliini ve ak
yksekliini hesaplaynz.

Tablo
t (dk) 030 3090 90100 100110 110120
i (mm/st) 15.2 0 100 125 75

Eer ya iddeti daima szma kapasitesinin stnde kalsayd, zemine su standart szma kapasitesi denklemine
gre szacakt. Gerek durum byle olmadndan, 30 dakika iinde zemine szan su miktar F = 0.5 x 15.2 =
7.6 mm olacaktr. Standart szma kapasitesi erisinde bu deer 5 dk ve 78.7 mm/sta karlk gelir.
mm 6 . 7 = ) e 1 (
39 . 4
2 . 15 7 . 106
+ t x 2 . 15 = ) e 1 (
k
f f
+ t f = F
t x 39 . 4
_
_
_
t k
_
_ c
_
o
c

Buradan t = 0.083 st = 5 dk bulunur.
f = 15.2 + (106.7 15.2) e
4.39 x 0.083
= 78.7 mm/st
Yasz geen ksa devrelerde szma kapasitesi deimeden kalabilir. Fakat yasz devre 1 saat veya daha
uzunsa szma kapasitesinde bir art meydana gelmesi beklenir. Bu artn 30. dakikadaki szma kapasitesinin
%30u kadar olduu kabul edilebilir. 30. dakikadaki szma kapasitesi deeri Horton denkleminden f = 25.4 mm/st
bulunur. Yasz periyot sonunda, yani 90. dakikada szma kapasitesinin 78.7 + 0.3 x 25.4 = 86.4 mm/st deerine
ulat kabul edilebilir. Standart szma kapasitesi erisinde bu deer yaklak olarak 3 dkya karlk gelir.
f = 15.2 + (106.7 15.2) e
4.39 x t
= 86.4 mm/st t 3 dk
155


3 dkdan itibaren standart szma kapasitesi erisi 87 dk (90 3) telenerek ya hiyetograf ile kesitirilir. f '
erisinin altnda kalan alan 90 ile 120 dakikalar arasndaki szma yksekliini verir. Bu erinin altnda kalan
alan bulunurken standart szma kapasitesi denkleminde 3 (90 87) ile 33 (120 87) dakikalar dikkate alnr.
F = 15.2 x 30/60 +
33
3
dt f = 7.6 + 22.47 = 30.07 mm bulunur.
kararak bulunur.
R = P F = 15.2 x 30/60 + 100 x 10/60 + 125 x 10/60 + 75 x 10/60 30.07 = 27.53 mm bulunur.

0 30 60 90 120 150
0
20
40
60
80
100
120
140
15.2
100
125
75
S
z
m
a

k
a
p
a
s
i
t
e
s
i

(
m
m
/
s
t
)
Y
a
i
d
d
e
t
i

(
m
m
/
s
t
)
Zaman (dk)
f
f '
87 dakika

ekil

Problem 5.18. Szma kapasitesi f = 10 + 72 e
0.3 t
denklemine gre deien bir yerde, ya iddetinin zaman
ile deiimi aadaki tabloda verildiine gre (a) toplam szma yksekliini ve ak yksekliini
hesaplaynz. (b) bu ya iin zeminin szma indisini bulunuz. Denklemde f
o
ve f
c
mm/st, k st
1

birimindedir.

Tablo
t (st) 02 24 46
i (mm/st) 30 70 15

f = 10 + 72 e
0.3 t
t = 2 st iin f = 49.5 mm/st
t = 8 st iin f = 16.53 mm/st
Bulunan bu deerler aadaki ekilde gsterilmitir.

156


ekil

02 ve 46 saatleri arasnda szma hz ya iddetine eit olacaktr. 24 saatleri arasnda szma hz standart
szma erisine uyarak azalacaktr. C + e
k
1
= dt e
kt kt

mm 47 . 79 = e
3 . 0
72
t 10 = dt ) e 72 + 10 ( = dt f = F
4
2
t 3 . 0
_
_
4
2
t 3 . 0
_
4
2
4 - 2

F = 30 x 2 + 79.47 + 15 x 2 = 169.47 mm
R = P F = 30 x 2 + 70 x 2 + 15 x 2 169.47 = 60.53 mm
hesaplanm olan R = 60.53 mmlik ak yksekliine kar gelsin.
R = 60.53 = (70 ) x 2 = 39.72 mm/st bulunur.

Problem 5.19. Alan 7.5 km
2
olan bir havzada meydana gelen yan zamana gre toplam deerleri aada
verilmitir. Toplam yzey ak miktar 0.135x10
6
m
3
olduuna gre bu ya iin zeminin szma indisini
bulunuz.

Tablo
Zaman (st) 0 1 3 6
P (mm) 0 8 38 71

Ya iddetleri aadaki tabloda hesaplanarak hiyetograf izilir.

Tablo
t (st) P (mm) t (st) P (mm) i (mm/st)
0 0
1 8 8
1 8
2 30 15
3 38
3 33 11
6 71

Yzey akm derinlii = R = V/A = 0.135x10
6
/7.5x10
6
= 0.018 m = 18 mm

157


ekil

ekildeki hiyetografa yle bir yatay izgi izilir ki bu izgi ile hiyetograf arasnda kalan alan daha nce
R = 18 = (15 ) x 2 + (11 ) x 3 = 9 mm/st bulunur.

2
olan bir havzada meydana gelen yzey akmnn hacmi 8x10
6
m
3
dr.
Aadaki ekilde hiyetograf verilen ya iin zeminin szma indisini bulunuz.

Yzey akm derinlii = R = V/A = 8x10
6
/100x10
6
= 0.08 m = 80 mm

ekil

ekildeki hiyetografa yle bir yatay izgi izilir ki bu izgi ile hiyetograf arasnda kalan alan daha nce
R = 80 = (30 ) x 4 + (20 ) x 4 = 15 mm/st bulunur.

Problem 5.21. Bir havzada szma kapasitesinin zaman ile deiimi llm ve aadaki tabloda
verilmitir.

Tablo
Zaman (st) 0 2 4 6 8 10 12
f (mm /st) 5.5 3.5 1.8 1.5 1.35 1.2 1.2

Buna gre szma kapasitesini gsteren eriyi basamakl bir izgi ile temsil ederek:
(a) Horton denklemine gre bu havza iin k katsaysnn deerini hesaplaynz.
(b) Bu havzada bir ya srasnda llen ya iddetleri aadaki tabloda verilmitir. Bu deerlere gre
szma hznn deiimini hesaplaynz.
(c) Ya ve akn zamanla deiimini gsteren erileri iziniz.
(d) Toplam ak yksekliini hesaplaynz.
(e) Bu ya iin zeminin szma indisini bulunuz.
158


Tablo
Zaman (st) 0 1 2 3 4 5 6
i (mm /st) 2.0 2.5 4.0 6.0 5.0 2.5 1.5

(a) k katsaysnn deerini hesaplamak iin Horton denklemi
f f
c
= (f
o
f
c
) e
k t

eklinde yazlr ve her iki tarafn logaritmas alnrsa
ln(f f
c
) = ln(f
o
f
c
) k t
olur. Buna gre ln(f
o
f
c
) sabit bir deer olduundan denklem [ln(ff
c
); t] eksen takmnda eimi k olan bir
doru eklinde grlr. Bu dorunun koordinatlar aadaki tabloda hesaplanmtr.

Tablo
t (st) 0 2 4 6 8
f (cm/st) 5.5 3.5 1.8 1.5 1.35
f f
c
4.3 2.3 0.6 0.3 0.15
ln(f f
c
) 1.46 0.83 0.51 1.2 1.9

Bu noktalarn [ln(ff
c
); t] eksen takmnda iaretlenmesiyle elde edilecek dorunun eimi bize k katsaysn
verecektir. Btn ln(ff
c
) deerlerine 1.9 eklenerek tmnn pozitif olmas salanmtr. Bu ilem k
katsaysnn deerini deitirmez. Buradan k katsays 0.42 olarak belirlenir.

ekil

Bylece Horton denklemi f = f
c
+ (f
o
f
c
) e
k t
= 1.2 + (5.5 1.2) e
0.42 x t
= 1.2 + 4.3e
0.42 x t

(b) Szma hznn zamanla deiimi aadaki tabloda hesaplanmtr (i > f ise V
f
= f, i < f ise V
f
= i). Bu
tablodaki t = 1, t = 2 ve t = 5 st iin szma kapasitesi deerleri Horton denkleminden hesaplanmtr.

Tablo
t (st) 0 1 2 3 4 5 6
i (mm/st) 2.0 2.5 4.0 6.0 5.0 2.5 1.5
f (mm/st) 5.5 4.0 3.5 2.4 1.8 1.7 1.5
V
f
(mm/st) 2.0 2.5 3.5 2.4 1.8 1.7 1.5

Not: Yan balangcnda (02 saatleri arasnda) ya iddeti szma kapasitesinden kk olduundan,
zemin standart szma erisi haline gre daha az doymu olacak, bu nedenle, t = 2 anndan itibaren gerek
szma hzlar tabloda gsterilen deerlerden biraz daha fazla olacaktr.
159


(c) Ya srasnda akn zamanla deiimi aadaki tabloda hesaplanmtr.

Tablo
t (st) 0 1 2 3 4 5 6
i (mm/st) 2.0 2.5 4.0 6.0 5.0 2.5 1.5
V
f
(mm/st) 2.0 2.5 3.5 2.4 1.8 1.7 1.5
Ak iddeti (mm/st) 0 0 0.5 3.6 3.2 0.8 0

ekil

ekil

(d) Toplam szma miktar F = (2.0 + 2.5 + 3.5 + 2.4 + 1.8 + 1.7 + 1.5) x 1 = 15.4 mm
Toplam ya ykseklii P = (2.0 + 2.5 + 4.0 + 6.0 + 5.0 + 2.5 + 1.5) x 1 = 23.5 mm
Toplam ak ykseklii R = P F = 23.5 15.4 = 8.1 mm
(e) ekildeki hiyetografa yle bir yatay izgi izilir ki bu izgi ile hiyetograf arasnda kalan alan daha nce
R = 8.1 = (2.5 ) x 1 + (4 ) x 1 + (6 ) x 1 + (5 ) x 1 + (2.5 ) x 1 = 2.38 mm/st bulunur.

ekil

Problem 5.22. 8 saatlik bir ya srasnda her saat sonunda llen ya ykseklikleri aadaki tabloda
verilmektedir. Yan balangcndaki szma kapasitesi 5 mm/st, szma kapasitesinin eriecei limit deer 2
mm/stdir. Havzann standart szma erisi Horton denklemine uymaktadr. Szma kapasitesini gsteren eriyi
basamakl bir izgi ile temsil ederek:
(a) Hiyetografn deerlerini hesaplaynz.
(b) Standart szma kapasitesi erisini iziniz.
(c) Szma hz erisini iziniz.
(d) 8 saatte szma yksekliini hesaplaynz.
160


(e) Ak yksekliini hesaplaynz.
(f) Bu ya iin zeminin ve W szma indisini bulunuz.
(g) Yzeysel biriktirme olmadna gre W szma indisini bulunuz.
Horton denklemindeki katsay k=0.4 st
1

Tablo
Zaman (st) 0 1 2 3 4 5 6 7 8
P (mm) 0 6 10 15 18 24.5 26.5 28 29

(a) Hiyetografn belirlenmesi iin ilk olarak aadaki tabloda gsterilen ilemler yaplmtr.

Tablo
0 0
1 6 6
1 6
1 4 4
2 10
1 5 5
3 15
1 3 3
4 18
1 6.5 6.5
5 24.5
1 2 2
6 26.5
1 1.5 1.5
7 28
1 1 1
8 29

(b) Horton denklemi f = f
c
+ (f
o
f
c
) e
k t
= 2 + (5 2) e
0.4 x t
t = 1 st f = 2 + (5 2) e
0.4 x 1
= 4.01 mm/st
t = 2 st f = 2 + (5 2) e
0.4 x 2
= 3.35 mm/st
t = 3 st f = 2 + (5 2) e
0.4 x 3
= 2.90 mm/st
t = 4 st f = 2 + (5 2) e
0.4 x 4
= 2.61 mm/st
t = 5 st f = 2 + (5 2) e
0.4 x 5
= 2.41 mm/st
t = 6 st f = 2 + (5 2) e
0.4 x 6
= 2.27 mm/st
t = 7 st f = 2 + (5 2) e
0.4 x 7
= 2.18 mm/st
t = 8 st f = 2 + (5 2) e
0.4 x 8
= 2.12 mm/st

Aada hiyetograf ve standart szma erisi ayn grafik zerinde gsterilmektedir.

161


ekil

(c) i > f ise V
f
= f, i < f ise V
f
= i olduundan szma hz erisi aadaki gibi izilebilir.

ekil

(d) 8 saatteki szma ykseklii, szma hzzaman erisinin altnda kalan alandan hesaplanr.
F = 4.01x1 + 3.35x1 + 2.90x1 + 2.61x1 + 2.41x1 + 2x1 + 1.5x1 + 1x1=19.78 mm
(e) Ak ykseklii (R) = Ya sresince den toplam ya ykseklii Szan suyun ykseklii
Ya ykseklii (P) = 6x1 + 4x1 + 5x1 + 3x1 + 6.5x1 + 2x1 + 1.5x1 + 1x1 = 29 mm
R = P F = 29 19.78 = 9.22 mm

(f) ekildeki hiyetografa yle bir yatay izgi izilir ki bu izgi ile hiyetograf arasnda kalan alan daha nce
R = 9.22 = (6 ) x 1 + (4 ) x 1 + (5 ) x 1 + (6.5 ) x 1 = 3.07 mm/st bulunur.

ekil

162


(g) W indisini belirleyebilmek iin t
p
ya iddetinin szma kapasitesinden byk olduu srenin
belirlenmesi gerekir. Szma kapasitesihiyetograf erisinden t
p
= 5 st bulunur.
. bulunur st / mm 95 . 3 =
5
0 22 . 9 29
=
t
S R P
= W
_ _
p
_ _

Problem 5.23. Bir ya srasnda llen toplam ya ykseklikleri aadaki tabloda verilmitir.

Tablo
Zaman (saat) Toplam ya ykseklii (mm)
0 0
1 10
2 12
3 16
4 21

a) Toplam ya erisini ve hiyetograf iziniz.
b) Ya sresince zemine szan su yksekliini hesaplaynz.
c) Toplam dolaysz ak yksekliini hesaplaynz.
d) Bu ya iin zeminin szma indisini bulunuz.
Ya srasnda zeminin standart szma erisi f
o
= 8 mm/st, f
c
= 2 mm/st ve k = 0.7 olmak zere Horton
denklemine uymaktadr.


ekil Hiyetograf

Horton denklemi f = f
c
+ (f
o
f
c
) e
k t
= 2 + (8 2) e
0.7 x t
= 2 + 6 e
0.7 x t
t = 0 st f = 2 + 6 e
0.7 x 0
= 8.00 mm/st
t = 1 st f = 2 + 6 e
0.7 x 1
= 4.98 mm/st
t = 2 st f = 2 + 6 e
0.7 x 2
= 3.48 mm/st
t = 3 st f = 2 + 6 e
0.7 x 3
= 2.73 mm/st
t = 4 st f = 2 + 6 e
0.7 x 4
= 2.36 mm/st
0 1 2 3 4
Zaman (st)
0
5
10
15
20
25
P

(
m
m
)
0 1 2 3 4
Zaman (st)
0
2
4
6
8
10
12
i

(
m
m
/
s
t
)
163


0 1 2 3 4
Zaman (st)
0
2
4
6
8
10
12
i

(
m
m
/
s
t
)
10
2
4
5
Standart szma erisi
4.98
3.48
2.73
2.36

ekil

Ya ykseklii 21 P = mm
Szma ykseklii:
0 1 aras mm 31 . 6 e
7 . 0
6
t 2 dt ) e 6 2 ( dt f F
1
0
t 7 . 0
_
_
1
0
t 7 . 0
_
1
0
1 0
= = + =
}
=

1 2 aras 2 1 2 F
2 1
= =
mm
2 4 aras mm 59 . 5 e
7 . 0
6
t 2 dt ) e 6 2 ( dt f F
4
2
t 7 . 0
_
_
4
2
t 7 . 0
_
4
2
4 2
= = + =
}
=

9 . 13 59 . 5 2 31 . 6 F = + + =

mm
Ak ykseklii 1 . 7 9 . 13 21 R F P R = = = mm
(10 ) x 1 + (4 ) x 1 + (5 ) x 1 = 7.1 | 97 . 3 ~

mm/st

Problem 5.24. Bir havzada 7 saat sren bir frtna sonras ya hiyetograf aadaki ekilde verilmitir. 02
saatleri arasnda dolaysz ak ykseklii 4.22 mm olarak belirlenmitir. 67 saatleri arasnda szma
ykseklii 11.28 mm olarak hesaplanmtr. Havzann standart szma erisi Horton denklemine uymakta
olup, szma kapasitesinin eriecei limit deer f
c
=8 mm/saat ve k=0.2 saat
1
olarak verildiine gre:
(a) Standart szma erisini belirleyiniz.
(b) Toplam szma ve dolaysz ak yksekliklerini hesaplaynz.
(c) Verilen ya iin zeminin szma indisini bulunuz.

164


i
(mm/saat)
t
(saat)
0 1 2 3 4 5 6 7
i = 3X
i = 2X
i = 30
30
0

ekil

6 7 saatleri arasndaki szma ykseklii 11.28 mm olarak bilindiine gre
mm 28 . 11 ) e
2 . 0
8 f
t 8
dt e ) 8 f ( 8
dt f F
7
6
t 2 . 0
_
_
o _
7
6
t 2 . 0
_
_
o
7
6
7 - 6
= =
(
+ = =
Buradan f
o
= 20 mm/st bulunur. Horton denklemi
f = f
c
+ (f
o
f
c
) e
k t
= 8 + (20 8) e
0.2 x t
= 8 + 12 e
0.2 x t
t = 0 st iin f = 20 mm/st
t = 2 st iin f = 16.04 mm/st
t = 3 st iin f = 14.59 mm/st
t = 6 st iin f = 11.61 mm/st
t = 7 st iin f = 10.96 mm/st
(b) X deerini bulmak iin 0 2 saatleri arasndaki szma yksekliini bulalm.
mm 78 . 35 ) e
2 . 0
12
t 8
dt e 12 8
dt f F
2
0
t 2 . 0
_
_
2
0
t 2 . 0
_
2
0
2 - 0
= =
(
+ = =

0 2 saatleri arasndaki ya ykseklii, bu saatler arasndaki szma ve dolaysz ak yksekliklerinin
toplamna eittir.
P = (3X) x 2 = F + R = 35.78 + 4.22 X = 6.67 mm/st bulunur.
0 1 2 3 4 5 6 7 8
0
10
20
30
40
S
z
m
a

k
a
p
a
s
i
t
e
s
i

(
m
m
/
s
t
)
Y
a
i
d
d
e
t
i

(
m
m
/
s
t
)
Zaman (st)
20
30
13.34
16.04
14.59
11.61
10.96
t

ekil

165


Standart szma erisinin 3 6 saatleri arasndaki hiyetograf kestii nokta
f = 8 + 12 e
0.2 x t
= 13.34 mm/st t = 4.05 st
Toplam szma ykseklii F = F
02
+ i
34.05
x (4.05 3) + F
4.056
+ F
67

4.05 6 saatleri arasndaki szma ykseklii

mm 21 . 24 ) e
2 . 0
12
t 8
dt e 12 8
dt f F
6
05 . 4
t 2 . 0
_
_
6
05 . 4
t 2 . 0
_
6
05 . 4
6 - 05 . 4
= =
(
+ = =

F = 35.78 + 13.34 x (4.05 3) + 24.21 + 11.28 = 85.3 mm
Toplam ya ykseklii P = 20 x 2 + 13.34 x 3 + 30 x 1 = 110 mm
Toplam dolaysz ak ykseklii R = P F = 110 85.3 = 24.7 mm
(c) ekildeki hiyetografa yle bir yatay izgi izilir ki bu izgi ile hiyetograf arasnda kalan alan daha nce
R = 24.7 = (20 ) x 2 + (30 ) x 1 = 15.1 mm/st bulunur.

Problem 5.25. Bir akarsu havzasnda 5 saat sren bir frtnada llen ya iddetleri aadaki tabloda
verilmitir. Havzann standart szma erisi Horton denklemine uymakta olup, szma kapasitesinin eriecei limit
deer f
c
= 4 mm/st olarak belirlenmitir. t = 4 saat iken erinin teetinin eimi 1.292 ve t = 5 saat iken erinin
teetinin eimi 0.866 olarak hesaplanmtr. 23 saatleri arasndaki szma ykseklii 9.93 mm olduuna gre:
(a) Standart szma kapasitesi erisini iziniz.

Tablo
t (saat) 01 12 23 34 45
i (mm/st) 30 20 15 5 10

Standart szma erisinin herhangi bir t noktasndaki teetinin eimi, o erinin t noktasndaki trevi demektir.
Buna gre Horton denklemi f = f
c
+ (f
o
f
c
) e
k t
olarak ifade edildiinden
t = 4 st iin df/dt = k (f
o
f
c
) e
k t
= k (f
o
4) e
4 k
= 1.292
t = 5 st iin df/dt = k (f
o
f
c
) e
k t
= k (f
o
4) e
5 k
= 0.866
bu iki denklem zlrse k = 0.4 olarak bulunur. Burada e
kt
nin trevinin k e
kt
olduu unutulmamaldr.
2 3 saatleri arasndaki szma ykseklii 9.93 mm olarak bilindiine gre
mm 93 . 9 = ) e
4 . 0
4 f
t 4 = dt e ) 4 f ( + 4 = dt f = F
3
2
t 4 . 0
_
_
o _
3
2
t 4 . 0
_
_
o
3
2
3 - 2

Buradan f
o
= 20 mm/st bulunur. Horton denklemi
f = f
c
+ (f
o
f
c
) e
k t
= 4 + (20 4) e
0.4 x t
= 4 + 16 e
0.4 x t
t = 0 st iin f = 20 mm/st
t = 1 st iin f = 14.73 mm/st
t = 2 st iin f = 11.19 mm/st
166



0 1 2 3 4 5 6
0
5
10
15
20
25
30
35
S
z
m
a

k
a
p
a
s
i
t
e
s
i

(
m
m
/
s
t
)
Y
a
i
d
d
e
t
i

(
m
m
/
s
t
)
Zaman (st)
30
20
15
5
10
14.73
11.19
8.82
7.23
6.17

ekil

(b) 0 1 saatleri arasndaki szma ykseklii

mm 19 . 17 = ) e
4 . 0
16
t 4 = dt e 16 + 4 = dt f = F
1
0
t 4 . 0
_
_
1
0
t 4 . 0
_
1
0
1 - 0

1 2 saatleri arasndaki szma ykseklii

mm 84 . 12 = ) e
4 . 0
16
t 4 = dt e 16 + 4 = dt f = F
2
1
t 4 . 0
_
_
2
1
t 4 . 0
_
2
1
2 - 1

4 5 saatleri arasndaki szma ykseklii

mm 67 . 6 = ) e
4 . 0
16
t 4 = dt e 16 + 4 = dt f = F
5
4
t 4 . 0
_
_
5
4
t 4 . 0
_
5
4
5 - 4

Toplam szma ykseklii F = 17.19 + 12.84 + 9.93 + 5 x 1 + 6.67 = 51.63 mm
Toplam ya ykseklii P = 30 x 1 + 20 x 1 + 15 x 1 + 5 x 1 + 10 x 1 = 80
Toplam dolaysz ak ykseklii R = P F = 80 51.63 = 28.37 mm
(c) ekildeki hiyetografa yle bir yatay izgi izilir ki bu izgi ile hiyetograf arasnda kalan alan daha nce
R = 28.37 = (30 ) x 1 + (20 ) x 1 + (15 ) x 1 = 12.21 mm/st bulunur.

Problem 5.26. 4 saat sren bir ya srasnda saatlik ya ykseklikleri srasyla 12.5, 10.0, 9.0 ve 2.5 mm
olarak llmtr. Zemin iin Horton denklemindeki bitki rts katsays 1.0 (ormanlk blge), zemin
cinsi katsays 0.22 (kumiri silt) ve szma kapasitesinin limit deeri 5 mm/st olarak verilmitir. Yan
balangcnda yzey altndaki mevcut biriktirme kapasitesi 12.5 mmdir. Szma kapasitesini gsteren eriyi
basamakl bir izgi ile temsil ederek toplam szma ve ak yksekliklerini hesaplaynz.

Ya hiyetograf aadaki tabloda hesaplanmtr.

Tablo
167


0 0
1 12.5 12.5
1 12.5
1 10.0 10.0
2 22.5
1 9.0 9.0
3 31.5
1 2.5 2.5
4 34

Horton denklemine gre szma kapasitesi f = f
c
+ C
1
C
2
S
a
1.4
eklinde ifade edilir. Bu denklemde f , f
c
mm/st
ve S
a
mm cinsindendir S
a
zaman getike azalacaktr. S
a
daki azalmann ff
c
kadar olduu kabul
edilmektedir. Buna gre hesaplarn yapl aadaki tabloda verilmitir.

Tablo
t (st) S
a
(mm) f (mm/st) ff
c
(mm/st)
1
2
3
4
12.5
5.0
2.9
1.9
12.5
7.1
6.0
5.5
7.5
2.1
1.0
0.5

Hesaplanan deerler ya iddetleri ile karlatrlrsa ilk 3 saat boyunca ya iddetlerinin szma
kapasitelerinden byk olduu grlr, dolaysyla bu sre boyunca szma hzlar szma kapasitelerine eittir.
Ancak 4. saatte ya iddeti szma kapasitesinden az olduundan szma hz ya iddetine eit olacaktr.
Szma kapasitesini gsteren eriyi basamakl bir izgi ile temsil edersek toplam szma ykseklii
F = 12.5 + 7.1 + 6 + 2.5 = 28.1 mm bulunur. Toplam ak ykseklii ise
R = P F = 34 28.1 = 5.9 mm bulunur.

ZLECEK PROBLEMLER
2
olan bir su toplama havzasna youn bir ekilde den yan ortalama
ykseklii 128 mm olarak llmtr. Bu havzann en alt noktasndaki bir debi lme istasyonunda, yan
dourduu nehir kabarmasnn bandan sonuna kadar 18960000 m
3
su getii tespit edilmitir. 128 mm
yan yzde ka yzeysel ak olarak lme noktasna gelmitir? Ne kadar szma olarak kaybolmutur?

2
olan bir havzada 30 dakika sren bir ya srasnda ya iddetinin
zamana gre deiimi i = 4 / t
0.5
dir. Burada i ya iddeti (mm/st) ve t ya sresini (st) gstermektedir.
(a) Yaa ait toplam ya erisinin denklemini elde ediniz.
(b) Ya sonunda toplam ya ykseklii ne kadardr.
(c) Bu ya boyunca szma kapasitesi Horton denklemine gre deimektedir. Yan balangcnda szma
kapasitesi f
o
=5 mm/st, szma kapasitesinin eriecei limit deer f
c
=2.5 mm/st ve katsay k=0.5dir. Buna gre
bu ya boyunca szma yksekliini hesaplaynz. Sonu: 2.36 mm
(d) Bu yatan meydana gelen dolaysz ak ykseklii ne kadardr. Sonu: 3.29 mm

168


Problem 5.29. Bir havzada takn srasnda llen ak ykseklii 50 mmdir. Ya srasnda llen ya
iddetleri aadaki tabloda verilmitir.

Tablo
Zaman (st) 0 1 2 3 4 5 6
i (mm/st) 13 19 46 20 33 19

(a) Hiyetograf iziniz.
(b) Bu ya iin zeminin szma indisini bulunuz. Sonu: 18.4 mm/st
(c) Hiyetograf zerinde ak ve szmay gsteren ksmlar taraynz.

2
olan bir havzada meydana gelen yan saatlik ve meydana gelen akmn da
gnlk ortalama deerleri aadaki tablolarda verilmitir. Bu ya iin zeminin szma indisini bulunuz.

Tablo
Tarih: Ekim 4 5 6 7 8 9 10
Q (m3/sn) 0 49 212 175 207 213 0

Tablo
Tarih 5 Ekim
Saat 9 10 11 12 13 14
P (mm) 14.3 8.0 7.2 3.8 2.0 1.3

Tablo
Tarih 6 Ekim
Saat 4 5 6 7 8 17 18 19 20
P (mm) 1.0 0.0 0.8 0.0 13.9 17.2 2.0 0.9 1.5

Problem 5.31. Belirli bir toprak iin yaplan infiltrometre deneyi sonular aada verilmitir. Bir grafik
kadnda szmay zamana kar izerek Horton denklemindeki f
c
, f
o
, k parametrelerini tayin ediniz.
Tablo
t (dk) 0 2 5 10 20 30 60 90 150
f (cm/st) f
o
8.76 7.90 6.45 4.68 3.59 1.76 1.10 0.75

Problem 5.32. nfiltrometre deneyi sonular yukarda verilen alanda, 120 dakikalk bir saanak meydana
gelmitir. Bu szma erisini ve aada verilen saanak bilgisini kullanarak (a) etkili ya derinliini, (b) bu
ya iin zeminin szma indisini ve (c) toplam szma miktarn hesaplaynz.

Tablo
t (dk) 030 30100 100120
i (mm/st) 40 72 34

2
olan bir havzada meydana gelen bir saanan toplam ya ykseklii
deerleri ve meydana getirdii akmn toplam hidrograf ordinatlar aada verilmitir. Sabit ve 28 m
3
/snlik
bir baz akm kabul ederek (a) yzey akm derinliini (b) bu ya iin zeminin szma indisini (c) etkili
ya sresini (d) toplam szma miktarn bulunuz.
169


Tablo
t (st) 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24
P (mm) 0 0 22 48 54 54
Q (m
3
/sn) 28 28 80 200 440 640 530 335 220 175 122 60 28

Problem 5.34. Bir havzada szma kapasitesinin ya srasnda zamanla deiimi ve bu havzada bir ya
srasnda llen ya iddetleri aadaki tablolarda verilmitir. Bu verilere gre;
(a) Standart szma erisini iziniz ve k katsaysnn deerini hesaplayarak havza iin oluturacanz Horton
denklemine gre t=1, t=3 ve t=5 saatler iin szma kapasitesinin deerlerini hesaplaynz.
(b) Ya iddeti ve szma kapasitesi deerlerine bal olarak 6 saatlik sre iin szma hz deerlerini
belirleyiniz.
(c) Ya ve akn zamana gre deiimini iziniz.
(d) Toplam ak yksekliini hesaplaynz.
(e) Bu ya iin zeminin szma indisini bulunuz.

Tablo

Problem 5.35. Bir havzada bir ya srasnda llen ya iddetlerinin zamana gre deiimi aadaki
tabloda verilmitir. Bu havza iin Horton denklemi f = 1.5 + 5e
0.5t
ise a) szma hznn ve ak iddetinin
zamanla deiimini hesaplaynz b) yan ve szma hznn zamana gre deiimini ayn grafik zerinde
izerek gsteriniz.

Tablo

2
olan bir havzada bir takn srasnda llen dolaysz ak ykseklii 52
mmdir. Ya srasnda llen ya iddetleri aadaki tabloda verilmitir. Bu ya iin zeminin szma
indisini bulunuz.

Tablo

170


Problem 5.37. Toplam 10 cm ya yksekliine sahip bir saanak sonucunda meydana gelen toplam yzey
ak 5.8 cm.dir. Aada bu yan zamana gre dalm verilmitir. Bu ya iin zeminin szma indisini
bulunuz.

Tablo

Problem 5.38. ap 29.7 cm olan infiltrometre ile yaplan bir deneyde aadaki deerler elde edilmitir.
(a) Szma kapasitesinin zamanla deiimini belirleyerek standart szma erisini iziniz.
(b) Horton denklemini elde ediniz.
(c) 20. ve 50. dakikalardaki szma kapasitelerini tahmin ediniz.
(d) Balangtan 4 saat sonraki toplam szma hacmini tahmin ediniz.

Tablo
Zaman (dk) 0 3 7 13.5 23 33 63 93 153
Top. Ek. su hac.V (cm
3
) 0 288 658 1210 1951 2537 3646 4391 5101

Sonu:
Tablo
t (saat) 0.05 0.067 0.108 0.158 0.167 0.50 0.50 1.00
f= F / t 8.32 7.97 7.37 6.766 5.066 3.20 2.15 1.025

f = 1.025 + 7.295e
1.286 t

t = 20 dk f
20
= 5.78 cm/st, t = 50dk f
50
= 3.52 cm/st
V = 6750 cm
3
.

Problem 5.39. Frtna sresi 75 dk sren bir yan iddetinin zamanla deiimi i = 6 / ( t
0.8
) eklindedir.
Bol ya alan havzann yz lm 4 km
2
dir.
(a) Toplam ya erisinin denklemini elde ediniz ve ya sonundaki toplam ya yksekliini
hesaplaynz.
(b) Ya boyunca szma kapasitesinin Horton denklemine gre deitiini kabul ederek ya boyunca
szma yksekliini hesaplaynz. f
c
= 3mm/st, f
o
= 5mm/st, k = 0.6 st
1
olarak alnacaktr.
(c) Yatan meydana gelen dolaysz ak yksekliini ve bu ya iin zeminin szma indisini bulunuz.
Sonu:
P = 30 t
0.2
, t = 1.25 st iin P = 31.37 mm
F = 5.51 mm
Dolaysz ak ykseklii = 25.86 mm, Szma indisi = 4.41 mm/st

Problem 5.40. Toplam ykseklii zamana bal olarak P = 5.6 t
0.6
eklinde deien ( P, cm; t, st) yamur,
105 dakika sreyle, balangtan 15 dakika sonraki szma kapasitesi 6.82 cm/st ve balangtan 54 dakika
sonraki szma kapasitesi de 3.45 cm/st olan zemine szmtr. Zemin iin k = 2.14 st
1
dir.
171


(a) Ya iddetinin ve szma kapasitesinin zamanla deiiminin denklemlerini elde ediniz.
(b) Ya boyunca 20er dakika ara ile ya iddeti ve szma kapasitesi deerlerini hesaplayp zamanla
deiimini iziniz.
(c) Ya sonunda toplam ya, toplam szma ve yzeysel ak yksekliklerini hesaplaynz.
Sonu:
i = 3.36 / t
0.4
, f = 2.334 + 7.619 e
2.14 t

Tablo

P = 8.488 cm, F = 7.739 cm, R = 0.749 cm.

Problem 5.41. Bir ya srasnda kaydedilen toplam ya ykseklikleri aadaki tabloda verilmitir. (a)
Hiyetograf iziniz. (b) Ak ykseklii 10 mm olduuna gre bu ya iin zeminin szma indisini bulunuz.

Tablo
Zaman (dk) 0 15 30 45 60 75 90 105 120
P (mm) 0 8 18 36 53 61 65 67 67

Sonu: = 50 mm/st

verilmitir. Havzann standart szma erisi Horton denklemine uymakta olup, szma kapasitesinin eriecei limit
deer f
c
= 6 mm/st olarak belirlenmitir. t = 3 saat iken szma kapasitesi 10.91 mm/st ve t = 5 saat iken szma
kapasitesi 7.81 mm/st olarak hesaplanmtr. Buna gre:

Tablo
t (saat) 01 12 23 34 45
i (mm/st) 40 30 24 8 18

Sonu: f = 6 + 22 e
0.5t
F = 68.52 mm R = 51.48 mm = 15.13 mm/st

verilmitir. Havzann standart szma erisi Horton denklemine uymakta olup, katsay k 0.2 st
1
dir. 3 4 saatleri
arasndaki szma ykseklii 12.964 mm ve t = 3 saat iken erinin teetinin eimi 1.537 olarak hesaplanmtr.
Buna gre:
t (st) 0.33 0.67 1.00 1.33 1.67 2.00
i (cm/st) 5.24 3.94 3.36 3.00 2.74 2.55
f (cm/st) 6.09 4.15 3.23 2.78 2.55 2.44
172



Tablo
t (saat) 01 12 23 34 46
i (mm/st) 30 20 5 30 10

Sonu: f
c
= 6 mm/st; f
o
= 20 mm/st; f = 6 + 14 e
0.2t
; F = 73.04 mm ; R = 31.96 mm; = 16.01 mm/st

Problem 5.44. Bir blgede 6 saat sren iddetli bir ya srasnda aadaki tabloda verilen toplam ya
ykseklikleri elde edilmitir. Yan 2 3 saatleri arasnda szma ykseklii 15 mm olarak lldne
gre:
(a) Szma kapasitesi erisini iziniz.
(b) Toplam szma yksekliini hesaplaynz.
(c) Toplam dolaysz ak yksekliini hesaplaynz.
(d) Bu ya iin zeminin szma indisini bulunuz.
Ya srasnda zeminin standart szma erisi Horton denklemine uyup yan balangcndaki szma
kapasitesi (f
o
) 20 mm/saat ve katsay (k) 0.2 saat
1
dir.

Tablo
Zaman (saat) Toplam ya ykseklii (mm)
0 0
1 40
2 70
3 90
4 105
5 110
6 115

Sonu: f
c
= 7.26 mm/st f = 7.26 + 12.74 e
0.2 t
F = 73.28 mm R = 41.72 mm = 16.09 mm/st

173


6. YERALTI SUYU HDROLOJS VE KUYU HDROL
Yeralt sular jeolojik zamanlarn her devresinde meydana gelen hidrolojik ve jeolojik olaylarn
sonucunda depolanr. Yerkresindeki tatl suyun %0.76s yeraltnda bulunur. Toplam tatl su miktarnda
%68.6 ile ilk sray alan kutuplardan sonra yeralt suyu depolamas %30.1 ile ikinci sradadr. Yeraltnda ve
yeryzndeki sularn srekli iliki halinde bulunmalar yeralt suyunun nemini artrr. zellikle kurak
blgelerde akarsular ancak yeraltndan beslendikleri takdirde yazn kurumazlar. Akarsulardaki toplam
akmn yaklak %30u yeraltndan beslenir. Yeryzndeki bitkiler gerekli suyu yeryznn hemen altndaki
zemin neminden salarlar. Kuyularla yeraltndaki hazneden karlan su insanlar tarafndan geni lde
kullanlmaktadr. Yeraltndan elde edilen suyun iyi bir zellii de doal bir ekilde filtrelenmi olduundan
genellikle bakterilerden, organik maddelerden, koku ve tatlardan arnm, kimyasal bileimi ve scaklk
derecesi fazla deimeyen, iyi kalitede bir su olmasdr. Yerst su kaynaklarnn tkendii kurak
mevsimlerde insanlar su ihtiyacn kuyularla yeraltndan salayabilirler. Bugn Trkiyede kullanlan suyun
%40 kadar yeraltndan salanmaktadr. Gelecekte yeni biriktirme hazneleri ina etmek olanann giderek
azalacak olmas, buna karlk yeraltnda byk bir doal hazne bulunmas ve dengeleme sresinin uzun
olmas nedeniyle bu yzdenin artmas beklenebilir.
Hidrolojinin yeralt suyu hidrolojisi (hidrojeoloji) denen kolu yeraltndaki suyun bulunu ekillerini,
zelliklerini ve hareketini inceler. Bu blmde yeraltnda suyun hangi blgelerde ve ne ekillerde bulunduu,
nasl beslendii, hareketinin hangi hidrolik yasalaryla belirlenebilecei ksaca anlatlacak, yeraltndaki
suyun kuyularla ekilmesi zerinde durulacaktr.

Yeraltndaki Suyun Blgeleri
Yeraltndaki suyun kaynan hemen hemen tmyle yalardan sonra zemin yzeyinden szan su
oluturur. Yerkresinin derinlerinde oluup kayalardaki atlaklardan ykselen jvenile suyunun ve tortul
kayalarn boluklarnda daha nceden birikmi connate suyunun yzdesi ok azdr. Aadaki ekilde
yalarn nasl yeralt suyuna dnt grlmektedir.

Geirimsiz tabaka
Yeralt suyu haznesi
Zemin nemi
Szma
Ya
ekim
Ak
Yeralt suyu
akm
Derin
szma

ekil

Yalardan sonra yeryznden szan u nce doymam blgeye gelir. Bu blgede zeminin
boluklarnda hava ve su birlikte bulunur. Sonra aaya doru hareketine devam eden su doymu blgeye
(yeralt suyu) eriir. Doymu blgenin st yzeyine yeralt su yzeyi denir, bu yzey boyunca boluklardaki
suyun basnc atmosfer basncna eittir. Yeralt su yzeyinin hemen zerinde suyun kapiler gerilmelerle
174


ykselerek tutunduu bir kapiler saak vardr. Kapiler blge hemen hemen doymu durumda olmakla birlikte
burada su basnc negatiftir (emme). Kapiler saan st snr boluklarn %99 orannda su ile doymu
olduu seviye olarak tanmlanabilir. Yeralt suyu alt taraftan suyu geirmeyen bir tabaka ile snrlanmtr.
ekilde grld gibi yeralt su yzeyinden yukarda olan akarsular yeralt suyunu beslerler; buna karlk
alakta olan akarsular ise yeralt suyu tarafndan beslenirler.

ekil Yeraltnda suyun bulunduu eitli blgeler

Yeraltndaki suyun blgeleri aadaki ekilde ematik olarak gsterilmitir. Boluklarda suyun hava ile
birlikte bulunduu doymam blgedeki suya vadoz (askda) su denir. Doymam blgenin de ksma
ayrld grlmektedir. Bitki kklerinin eriebildii blgedeki suya zemin suyu (zemin nemi) denir.
Bununla kapiler blge arasndaki ara blgede yzeysel (molekler) gerilmelerle tanelerin evresinde tutulan
pelikler su ve yerekimi etkisi altnda aaya doru hareket eden su bulunabilir.

ekil Yeraltndaki suyun snflandrlmas

Yeraltndaki eitli blgelerde bulunan suyun basncnn deiimi aadaki ekilde gsterilmitir. Daha
nce de belirtildii gibi yeralt su yzeyi boyunca basn atmosfer basncna eittir, bunun iin A noktasna
balanan manometredeki su seviyesi Ann hizasna kadar ykselir. Doymu blgede basn dalm
hidrostatiktir, yani basn yeralt su yzeyinden aaya doru dorusal olarak artar, B noktasna balanan
bir manometrede su seviyesi yeralt su yzeyine kadar ykselir. Kapiler saakta negatif basnlar grlr, bu
basnlarn deeri yeralt su yzeyinden yukarya doru artar. Doymam blgede de basn negatiftir, h
c

kapiler basncndan dolay C noktasna balanan manometredeki su seviyesi bu noktadan h
c
kadar aada
kalr. Kapiler saakta ve doymam blgede boluklardaki suyun basnc atmosfer basncndan dk
olduundan bu blgelere alan kuyulara yeraltndan su akm olmaz. Doymu blgeye kadar inen bir kuyuya
175


ise yeraltnda basnl olarak bulunan suyun girdii grlr. Bu nedenle insanlar yeraltndaki suyu ancak
yeralt su yzeyinin altna kadar uzanan kuyularla karabilirler.

ekil Yeraltndaki eitli blgelerde suyun basncnn deiimi

1. Doymam Blge: Yeryznn hemen altndaki doymam blgede zemin tanelerinin arasndaki
boluklarn sadece bir ksmnda su bulunur. Bu blgenin derinlii eitli deerler alabilir. Bataklklarda
yeralt su yzeyi zemin yzeyine kadar kar, doymam blge bulunmaz. ok kurak blgelerde ise
doymam blgenin derinlii 300 mye kadar kabilir. Doymam blgedeki suyu kuyular vastasyla yzeye
karmak mmkn olmadndan bu blgedeki su bizi daha ok bitkilerin su ihtiyacn karlamak asndan
ve drenaj problemlerinde ilgilendirir.
Doymam blgede bulunan su zemin tanelerinin evresinde molekler ve kapiler gerilmelerle
tutulmaktadr. Bu blgedeki su yerekiminin ve kapiler gerilmelerin etkisi altnda hareket eder. Bu hareket
olduka kark olup incelenmesi zordur, kapiler gerilmelerin iddetine gre hareketin yn aaya veya
yukarya doru olabilir. Suyun molekler adezyon kuvvetleriyle taneye yapan ve yerekimi etkisiyle
taneden ayrlmayan ksmna pelikler su denir. Tanelerin ap kldke yzey alanlarnn oran arttndan
pelikler suyun oran da byr.
Doymam blgenin alt ksmndaki kapiler saan ykseklii zemin danelerinin byklne ve
ekline baldr. Aadaki tabloda eitli zeminler iin llen kapiler ykseklik deerleri verilmitir. Bu
tabloda verilen tm zeminlerin poroziteleri %41 olup llen deerler 72 gn sonundaki sonulardr. Dane
boyutu 0.020.05 mm olan siltte 72 gn sonra hala ykselme gzlenmitir.

Tablo eitli zeminler iin kapiler ykseklikler
Zemin cinsi Dane bykl (mm) Kapiler ykseklik (cm)
nce akl 25 2.5
ok kaba kum 12 6.5
Kaba kum 0.51 13.5
Orta kum 0.20.5 24.6
nce kum 0.10.2 42.8
Silt 0.050.1 105.5
Silt 0.020.05 200

176


Doymam blgenin alt ksmndaki kapiler saan kalnl h
c
, kapiler basn yksekliine eit olup bu
deer zeminin D boluk ap ile ters orantldr. h
c
deerinin belirlenebilmesi iin aadaki ampirik forml
verilmitir.
h
c
= 0.3 / D
Burada h
c
ve D cm cinsindendir.
Doymam blgede kklerin eriebilecei ksmdaki zemin neminin bir ksmndan bitkiler
faydalanabilir. Bitkiler derinlii bitki cinsine gre 0.310 m arasnda deien bu blgedeki suyu kkleriyle
ekerler (osmos olay). Doymam blgede yerekimi etkisiyle aaya doru hareket sona erdikten sonra
geriye kalan suyun yzdesine arazi (tarla) kapasitesi denir. Ya sona erdikten 15 gn sonra zemin nemi
arazi kapasitesine eit bir deer alr. Bu suyun tanelerin yzeylerine skca yapm olan bir ksm bitkiler
tarafndan zeminden karlamaz (higroskopik su). Bitkilerin zeminden ekemeyecei suyun yzdesine
kuruma (solma) noktas denir. Kuruma noktas 15 atmosferlik osmotik basnca kar gelen su yzdesidir.
Aadaki ekilde zemin neminin alabilecei eitli deerlere verilen adlar gsterilmitir. Arazi kapasitesi ile
kuruma noktas arasndaki fark bitkinin kullanabilecei suyun yzdesini gsterir. Bu deerler zemin cinsine
gre deiir, baz ortalama deerler aadaki tabloda gsterilmitir.

ekil Doymam blge zemindeki su miktarnn deiimi

Tablo eitli zeminler iin arazi kapasitesi ve kuruma noktas deerleri (*)
Zemin cinsi Arazi kapasitesi Kuruma noktas Faydal su yzdesi
Kum 612 26 46
Kumlu lem 1018 48 610
Lem 1826 812 1014
Killi lem 2331 1115 1014
Siltli kil 2735 1317 1418
Kil 3139 1519 1620
(*) Kuru zemin arlnn yzdesi olarak

Zemindeki su miktarnn llmesi olduka gtr. Laboratuvarda zemin numunesinin tartlmas ve
sonra etvde kurutulup tekrar tartlarak aradaki farkn bulunmasyla zemin nemi belirlenebilir. Zeminin
direncinin iindeki su miktar ile deimesi esasna dayanan elektrik diren aletleri, termogravimetrik
metotlar, lizimetreler, seramik bir fincann zemine sokulup zemindeki su basncnn manometre ile llmesi
esasna dayanan tansiyometreler ise arazide kullanlabilir. En gvenilir sonular ntron metodu ile elde
edilebilir, zemine aklan bir borudan verilen ntronlarn hzlarnn azal miktar zemindeki su miktar ile
bantldr. Kobalt 60 izotopunun yayd gamma nlar da bu i iin kullanlabilir.
177


Yal mevsimlerde zeminden szan su doymam blge arazi kapasitesine eritikten sonra yeralt
suyuna katlr. Kurak mevsimlerde ise doymam blgedeki suyun byk bir ksmn (kuruma noktasna
kadar) bitkiler alr, ara blgedeki suyu bitkiler kullanamadndan bu blge arazi kapasitesinde kalr.

2. Doymu Blge: Boluklar tamamyla yeralt suyu ile dolmu olan, bu suyu bir noktadan dierine
iletebilen ve bylece boluklarndaki suyun darya kartabilmesine imkan veren formasyonlara akifer (su
tayan tabaka) denir. Bir jeolojik formasyonun akifer niteliinde olabilmesi iin porozitesinin yeter derecede
yksek olmas ve zemindeki boluklarn da olduka byk olmas gerekir. Bu formasyonlar kum, akl
tabakalar, tortul ktleler, atlakl kayalar, boluklu kalkerler olabilir. Byle bir formasyon alt taraftan
geirimsiz ya da ok az geirimli bir tabaka ile snrlanm olduu iin su aaya doru hareketine devam
edemez, boluklar tamamyla doldurur. Bylece inaat mhendislerini zellikle ilgilendiren doymu blge
(yeralt suyu blgesi) meydana gelmi olur.

ekil Bir akiferin kesiti

Doymu blgelerde aada belirtilen drt farkl jeolojik oluum grlebilir.
(a) Akifer: Doygun ve geirgen bir jeolojik yapdr. Genellikle kum ve akldan oluan bu yap, suyun
bulunmas ve normal hidrolik basn altnda suyun ekonomik miktarda hareketi iin ok uygun olduundan
su temini iin olumludur.
(b) Akifj: Granit gibi kaya yapsndadr, dolaysyla su iermedii gibi su iletimi de mmkn olmadndan
tamamen geirimsiz olarak kabul edilir.
(c) Akiklud: Kil gibi nispeten geirimsiz bir oluumdur. Genelde su ierdii halde su iletimi ok dk
olduu iin geirimsiz kabul edilir. Sktrldnda geirimsizlik daha da artt iin, dolgu barajlarda
geirimsizlii temin etmek iin ortadaki ekirdek ksm kilden oluturulur.
(d) Akitard: Ekonomik boyutlarda olmasa da snrlad akiferi sznt ile besleyebilecek bir yapdr.
Genellikle iinde kum veya akl olan bir oluumdur.

Akiferler
Akiferler snfa ayrlabilir. Bunlar serbest yzeyli ve basnl ve szntl akiferlerdir. Bazen bir
blgede st ste iki akifer bulunduu grlebilir. Alttaki serbest akiferin yukarsndaki doymam blgenin
iinde bulunan dier bir geirimsiz tabakann zerindeki akifere tnemi (asl) akifer denir. Ya da alttaki
basnl akiferin st snr olan geirimsiz tabakann zerinde serbest bir akifer bulunabilir.

178


1. Basnl (Artezyen, Snrlanm) Akiferler: Bu akiferler st taraftan da bir geirimsiz tabaka ile
snrlanmlardr, atmosfer basnc ile temasta olan bir serbest yzeyleri yoktur. Bu bakmdan basnl akiferlerdeki
akm borulardaki basnl akma benzer. Bir basnl akifere giren kuyular, borulara taklan piyezometrelere
benzetilerek bu kuyulardaki statik su yzeyine piyezometre yzeyi denir. Akm basnl olduundan piyezometre
yzeyi, akiferin yukarsndadr. Aadaki ekilde grlen akifer 2 ve akifer 3 basnldr.
Artezyen akifere giren bir kuyuda su akiferin st snrnn yukarsna kadar ykseldiine gre zemin
yzeyinin yeter derecede alak olduu baz hallerde zeminden yukarya da fkrabilir. Yukardaki ekilde 3
nolu kuyu fkran bir kuyudur. 1 ve 2 nolu kuyularda artezyen akifere girdikleri halde zemin yzeyi
yksekte olduundan suyu pompa ile ekmek gerekir.

2. Yar Basnl (Szntl) Akiferler: Yar basnl bir akiferi snrlayan geirimsiz tabakann herhangi bir
yerinde su szdran bir ksm varsa, byle akifere szntl akifer denir. Szan suyun yn geirimsiz tabakann
iki tarafndaki akiferlerin su basnlarna (piyezometrik seviyeye) baldr. Hangi tarafn basnc daha fazla
ise sznt dierine doru olur. Aadaki ekilde A blgesindeki sznt yukar doru iken B blgesindeki
sznt aa doru olur.

3. Serbest Yzeyli (Snrlanmam) Akiferler: Bu gibi akiferlerde yeralt suyunun st snn yeralt su
yzeyidir, bu yzey boyunca doymu blge, doymam blge ile temas etmektedir. Doymam blgenin
boluklarnda hava da bulunduuna gre yeralt su yzeyi boyunca atmosfer basnc mevcuttur. Bu bakmdan
yeralt su yzeyi bir serbest su yzeyine kar gelir ve serbest yzeyli akiferdeki akm bir ak kanaldaki
serbest yzeyli akma benzer. Aadaki ekilde grlen akifer 1 serbest yzeylidir. Serbest yzeyli bir
akiferin st snr olan yeralt su yzeyinin yeri akifere giren kuyulardaki statik su seviyesi (kuyudan su
ekilmesi halindeki seviye) ile belirlenir. Genellikle bu yzey arazinin topografyasn takip eder, tepelerin
altnda ykselir, ukur blgelerde alalr.

ekil Akifer tipleri
179


Akiferlerin Depolama zellikleri
Bir akiferde depolanabilecek su miktar, akiferin porozitesine (boluk oranna) baldr. Porozite,
malzemedeki boluklarn hacminin toplam hacme oran olarak tanmlanr.

Yksek porozite

Dk porozite
ekil

hacim Toplam
hacmi Zemin
1 =
hacim Toplam
hacmi Boluk
= p
_

Kuru zemin arl = (1 p) x zgl arlk
Porozite, farkl yaplarda ok deiik deerler alabilir. Akiferin taneleri arasndaki boluklarn
bykl kilde mikroskobik boluklardan kalkerde byk tnellere kadar deiebilir. Baz zemin cinsleri
iin porozite % olarak aadaki tabloda verilmitir. Ancak porozitenin byk oluu her zaman yeraltndan
fazla miktarda su elde edilebileceini gstermez. Zira suyun bir ksm molekler ve klcal gerilmelerle
boluklarda tutulur, darya alnamaz. nce taneli zeminlerde tanelerin toplam yzey alan byd iin
molekler gerilmeler byk olur. Dolaysyla silt ve kil gibi baz zeminler boluk oranlar yksek olduu
halde ok fazla su brakmazlar. Bu nedenle zeminin su tutma ve iletme zellikleri baka bir karakteristik ile
belirlenir. Depolama katsays (S), birim yatay alan iin basn yksekliinde bir birim alalma (ykselme)
srasnda topran brakt (ald) su hacmi olarak tarif edilir ve boyutsuz bir byklktr. Aadaki
ekilde basnl ve serbest yzeyli akifer iin depolama katsays gsterilmitir.

Tablo eitli zeminler iin porozite deerleri
Zemin cinsi Porozite (%) Zemin cinsi Porozite (%)
Kaba akl 28 Kireta 30
Orta akl 32 Silt 46
nce akl 34 Siltta 35
Kaba kum 39 Kil 42
Orta kum 39 Tf 41
nce kum 43 ist 38

Tablo Dane byklne gre zemin snflandrmas
Zemin cinsi Dane bykl (mm)
Kil < 0.004
Silt 0.0040.062
ok ince kum 0.0620.125
nce kum 0.1250.25
Orta kum 0.250.50
Kaba kum 0.501.0
ok kaba kum 1.02.0
ok ince akl 2.04.0
nce akl 4.08.0
Orta akl 8.016.0
Kaba akl 16.032.0
ok kaba akl 32.064.0
180


ekil (a) Basnl akiferde depolama katsays

(b) Serbest yzeyli akiferde depolama katsays

Akiferin zellii; bazen depolama katsays (S) yerine zgl depolama katsays (S
S
) ile , birim alan iin
deil birim hacim iin tarif edilir. kisi arasndaki iliki de aadaki denklem ile ifade edilebilir.
S = b S
S
Burada b akiferin kalnln gsterir.
ki tip akiferdeki depolama zelliklerinin farkllndan dolay basnl ve serbest yzeyli akiferlerin su
brakma mekanizmalar da farkldr.

1. Serbest Yzeyli Akiferde Su Braklmas: Serbest yzeyli bir akiferde alan bir kuyudan su
ekildiinde, topraktaki boluklarda bulunan su azalaca iin yeralt su tablas ile belirlenen basn izgisi
der. Ancak boluklardaki su tamamen ekilmez, bir miktar higroskopik ve kapiler su olarak yerinde kalr.
Dolaysyla serbest yzeyli akiferin zgl depolama katsays poroziteden daha dktr ve zgl verim
olarak adlandrlr. Dier bir deile akiferden elde edilecek su hacminin toplam hacme oranna zgl verim
denir. Farkl zemin cinsleri iin zgl verim deerleri aadaki tabloda verilmitir.

Tablo eitli zeminler iin zgl verim deerleri
Zemin cinsi zgl verim (%) Zemin cinsi zgl verim (%)
Kaba akl 23 Kireta 14
Orta akl 24 Silt 8
nce akl 25 Siltta 12
Kaba kum 27 Kil 3
Orta kum 28 Tf 21
nce kum 23 ist 26

Zemin taneleri ne kadar ince ise, zgl verim ile porozite arasndaki fark o kadar byktr. Killerin
porozitesi % 42 gibi yksek bir deerde olduu halde, zgl verimleri ok dktr. Yerekimi etkisi ile
kendi kendine drene olmayp boluklar arasnda kalan su miktarna ise zgl su tutma miktar denir. Dier
bir deyile , boluklardan karlamayan su hacminin toplam hacme oranna zgl su tutma denir. zgl su
tutma miktar, tarla kapasitesi olarak da adlandrlr. zgl veri ile zgl su tutma miktarnn toplam
poroziteye eittir. eitli zeminler iin porozite ve zgl verim deerlerini gsteren tablolar incelendiinde,
kilin % 42 orannda boluu olduu halde sadece % 3 su brakt ve % 39 orannda su tuttuu grlr. Bu
da kilin niin geirimsiz bir malzeme olarak kullanlabildiini aka gsterir. Dier taraftan kaba akl
depolad suyun sadece % 5ini tutar ki bu da onun akifer malzemesi olarak uygunluunu aklar.

181


2. Basnl Akiferde Su Braklmas: Basnl akiferlerde depolama katsays akiferlerin skabilirlii ve
elastisitesinin bir fonksiyonudur. Akiferin zerindeki yaplarn ve dier malzemelerin arl (
T
), akiferi
meydana getiren toprak daneler (
S
iskelet basnc) ve boluklardaki suyun basnc (P) tarafndan tanr.
T
=
S
+ P
Bu akifere alan bir kuyudan su ekildiinde boluklardaki suyun basnc dP miktarnda azalr. Akiferin
zerindeki arlk deimedii iin su basncndaki dP azalmas iskelet basncnda bir artma ile
karlanmaldr.
d
S
= dP
Artan basntan dolay akiferde bir miktar skma olur. Her ne kadar bu skma az olsa da yine de boluk
hacminde bir azalmaya sebep olur, dolaysyla akiferden bir miktar su braklmasn salar. ayet akifer
elastik ise akiferin beslendii dnemlerde bu mekanizma ters ynde oluur.

Yeralt Suyunun Beslenmesi ve Kayplar
Serbest yzeyli akiferlerdeki yeralt suyunun beslenmesi u ekilde olur:
1. Yalardan sonra yeryznden szan suyun doymam blge arazi kapasitesine eritikten sonra daha
derine szmas (perkolasyonu) ile.
2. Yeralt su yzeyinden yukarda olan, besleyen akarsulardan ve gllerden szma ile.
3. Sulama kanallarndaki suyun szmas ile.
4. Yerin derinliklerinden faylarla yukarya kan su ile: Bu suyun miktar nemsiz olduu gibi genellikle
mineraller tad iin kalitesi iyi deildir.
5. Havadaki su buharnn zemin zerinde younlamas ile: Havann scaklnn ileme noktasnn altna
dmesi halinde grlr, ancak bu ekilde zemin neminde meydana gelen artn miktar genellikle ok azdr.
Yalarla yeryzne den su ancak btn dier ihtiyalar karladktan sonra yeralt suyu blgesine
inebilir. Bu da ancak iddetli ve uzun sreli yalardan sonra mmkn olabileceinden yeralt suyunun
beslenmesi aralkl olur. Yeralt suyu beslenmese ve kayplar olmasa idi yeralt su yzeyi hareketsiz bir su
yzeyi gibi yatay bir konum alrd. Fakat gerekte yeralt suyunda devaml olarak beslenme ve kayplar
olduu iin denge konumuna varlamaz. Farkl yalar, farkl zemin cinsleri, gl, akarsu ve kuyularn
etkisiyle eitli blgelerde yeralt su yzeyinde alalma ve ykselmeler olur. Beslenmenin fazla olduu
yerlerde su yzeyi ykselir ve buralardan yeralt su yzeyinin alak olduu yerlere doru akm balar.
Genellikle yeryznn yksek blgelerinde yeralt su seviyesi de yksektir. Hareket zemin tanelerinin
gsterdii diren dolaysyla genellikle ok yava olduundan dengeye varlmas ok uzun bir zaman
gerektirir. Ancak yeraltnda byk atlaklar ve boluklar varsa, akm hzl olacandan dengeye abuk
varlr. Kalkerli kayalar suyun eritmesiyle meydana gelen byk boluklar karstik blgelerde grlr
(Trkiyenin gney batsnda, gller blgesinde ve gneydousunda olduu gibi).
Basnl akiferler ise yeryzne aldklar beslenme blgelerinde szma ile ve stteki geirimsiz
tabakann atlaklarndan giren su ile beslenirler. Basnl akiferlerin beslenme blgeleri genellikle kk
olduundan buralardan fazla su elde edilemez. Ancak, basnl akiferden bir miktar su ekilince basncn
dmesiyle su genilemekte, akifer skmakta ve ksa bir sre iin kuyuya akm artabilmektedir, bu srada
zeminde kmeler olabilir.
182


Yeralt suyundan kayplar u ekillerde olabilir:
1. Klcal blge bitkilerin kklerine kadar vardnda terleme ile (baz l bitkilerinin kkleri 10 m derine
inmektedir).
2. Klcal blge yeryzne yaklatnda zeminden buharlama ile (bu yoldan kayplar 0.350.5 mm tane
apl zeminlerde en yksek deere varr).
3. Yeralt su yzeyinin yeryzn kesmesi halinde:
(a) Akmn geni bir alana yaylmasyla yzeyde birikme ve buharlama eklinde (bataklklar),
(b) Bir akarsuyu besleyerek (zellikle kurak mevsimlerde kurumayan akarsular yeralt suyu ile beslenirler),
(c) Yeralt suyunun kk bir blgede yeryzne kmas ile (kaynak),
4. nsanlar tarafndan alan kuyulardan pompajla ve artezyen kuyulardan fkrarak.
Bir havzadaki yeralt suyu hareketi yeralt suyu haritasndan belirlenebilir. Kuyularda llen statik su
seviyelerinin birletirilmesi ile yeralt su yzeyine ait tesviye erileri izilir. Yeralt suyu akm bu erilere
dik dorultuda olup yeralt suyu yeralt su yzeyinin yksek olduu yerlerden alak olduu yerlere doru
hareket eder. rnek olarak aadaki ekilde grlen yeralt suyu haritasnda yeralt suyu akmnn genel
yn Adan Cye dorudur. A blgesinde akarsu, yeralt su seviyesinden yksekte olduundan yeralt
suyunu beslemektedir. C blgesinde ise akarsu, daha alakta olup yeralt suyu tarafndan beslenir. D
blgesinde pompajla yeraltndan su ekildii iin yeralt su seviyesinde yersel bir dme grlmektedir. E
blgesinde ise akarsudan alnan su yeraltna basldndan yeralt su seviyesi ykselmitir.

ekil Yeralt suyu haritalarna bir rnek

Yeralt suyu haritalarn izmek iin gzleme kuyular alarak bu kuyulardaki statik su seviyesi ayda,
mmknse haftada bir llp kaydedilir. Bu lmler eritmetre ile yaplabilecei gibi elektrikli, yzgeli
ve ses yanksna dayanan yazc dzenler ile de yaplabilir. Trkiyede bu gibi lmler D.S.. tarafndan
yaplmaktadr.

Yzey Alt Suyunun Hareketi
Darcy Kanunu
Darcy tarafndan kumlardan yaplm ortamda ve laboratuvar artlarnda yeralt suyu akm
incelenmitir. Onun laboratuvar dzeneinde basit bir silindir haznenin iine, iki kesit arasna iyice
yerletirilmi kum ortamda su hareketindeki basn farkn, yani hidrolik yk kayplarn lmek iin belirli
aralkta iki piyezometre konulmutur. Silindir iindeki kum ortamdan Q debisinin gemesi ile meydana
gelecek yk kayb h kadardr.

183


Q
Q
h A
L A

ekil Darcy deneyi

Bu deney dzeneinde sadece kontrol edilebilen akm debisidir. Bunun deiik deerleri iin ortaya
kan yk kayb llr. Darcy, ayn kum numunesi iin debinin yk kayplar ile doru orantl, numune
uzunluu ile ters orantl ve bir K orantllk katsays ile doru orantl olduunu bulmutur. Darcy deiik
deneyler iin bulduu sonularn aritmetik ortalamasn alarak aadaki denklemi gelitirmitir.
I K A =
dL
dh
AK =
L
h
AK = V A = Q
f

Burada Q debi, K orantllk katsays, I hidrolik eim (L uzunluu boyunca h yk kayb), A akma dik
kesit alan, dh / dL hidrolik ykn sadece mesafe ile deitiini gsteren terim ve V
f
akm hzdr. Gerekte
akm ancak zeminin boluklarnda yer aldndan gerek V
g
hz V
f
den daha byktr.
V
g
= V
f
/ p
Bu denklemde p zeminin porozitesini gstermektedir.
Darcy denkleminin her iki taraf enkesit alan Aya blnrse
q = K I
bulunur. Burada q zgl debi yani birim alandan geen debidir.
Permenan olmayan akm durumunda Darcy denklemi
L
h
AK = Q

eklinde yazlr. Burada L / h terimi hidrolik ykn mesafe ve zaman ile deitiini gsterir.
Darcy yasasndaki K orantllk katsays svnn ve ortamn zelliklerine bal olan bir sabitedir. Bu
katsayya hidrolik iletkenlik (geirimlilik (permeabilite) katsays) denir. Yukardaki denklemden anlalaca
gibi K katsays uzunluk/zaman, yani hz boyutundadr. K katsays gerek zeminin, gerek akkann
zelliklerine baldr. Hidrolik iletkenliim en ok kullanlan birimi m/gndr. Baz zemin tipleri iin hidrolik
iletkenlik deerleri aadaki tabloda verilmitir, daha geni aralktaki deerler de aadaki ekilde
gsterilmitir.

Tablo eitli zeminler iin hidrolik iletkenlik deerleri
Zemin cinsi Hidrolik iletkenlik K (m/gn) Zemin cinsi Hidrolik iletkenlik K (m/gn)
Kaba akl 150 Kil 0.0002
184


Orta akl 270 Kumta 3.1
nce akl 450 Kireta 0.94
Kaba kum 45 Tf 0.2
Orta kum 12 Bazalt 0.01
nce kum 2.5 Granit 1.4
Silt 0.08 ist 0.2

ekil Farkl zemin cinslerinde hidrolik iletkenlik aralklar

Hidrolik iletkenlikleri farkl olan su tabakalar iin edeer hidrolik iletkenlik belirlenerek niform
tabaka eklindeymi gibi dnlebilir. Eer su tabakalar birbirine paralel bal ise edeer hidrolik
iletkenlik
Q = K
1
I A
1
+ K
2
I A
2
+ K
3
I A
3
= K
e
I (A
1
+ A
2
+ A
3
)
3 2 1
3 3 2 2 1 1
e
A + A + A
K A + K A + K A
= K

n 2 1
n n 2 2 1 1
e
A ... + A + A
K A ... + K A + K A
= K

eklinde hesaplanr.

K
K
K
1
2
3
A
A
A
1
2
3
Boykesit Enkesit

ekil Paralel bal su tabakas

Eer su tabakalar aadaki ekilde grld gibi birbirine seri olarak bal bulunuyorsa, yani akm
bir tabakadan kp, geirimlilii tamamen farkl baka bir tabakaya geiyorsa edeer hidrolik iletkenlik
n
n
2
2
1
1
n 2 1
e
K
L
... +
K
L
+
K
L
L ... + L + L
= K

eklinde hesaplanr.

K1 A K2
1
L
2
L
Boykesit Enkesit

ekil Seri bal su tabakas
185


Farkl enkesite sahip su tabakalar yerine, hesap kolayl salamak bakmndan, tek bir enkesite sahip
su tabakasnn hesaplarda kullanlmas istenirse, edeer enkesit alan bulmak gerekir. Aada iki farkl
enkesite sahip su tabakas iin edeer enkesit alan hesab verilmitir.
Q = K I
1
A
1
= K I
2
A
2
= K I A
e

yazlarak edeer enkesit alan hesaplanr.
2 1 1 2
2 1 2 1
e
L A + L A
) L + L ( A A
= A

1
L
1
A
K
2
L
2
A
K

ekil ki farkl enkesite sahip su tabakas

Aada grlen kama eklindeki bir su tabakasnn edeer enkesit alan
1
2
1
_
2
e
A
A
log 3 . 2
A A
= A

olarak ifade edilir.

Kuyu ekseni
Boykesit
Plan
A
1
A
2

ekil Kesik kama eklinde su tabakas

Doymam Blgede Akm
Doymam blgedeki akmn incelenmesi daha g olur. Bu blgede akma yerekiminden baka
molekler ve kapiler kuvvetler de etki yaptndan potansiyeli kapiler basnla ilgilidir. Bu blgedeki akm
iin de Darcy denklemi kullanlabilir. Ancak bu blgede boluklarn bir ksmnda hava bulunduu iin suyu
ileten ksmn kesiti daha kk olacandan K hidrolik iletkenlii zemindeki su miktar ile birlikte azalr.
Boluklardaki su hacminin toplam boluk hacmine oranna doygunluk derecesi denildiine gre K
doygunluk derecesinin fonksiyonu olur, doygunluk derecesi azalnca K hzla azalr.
te yandan doymam blgedeki su basnc da atmosfer basncndan dktr. Bu negatif basnca
kapiler basn denir. Zeminin doygunluk derecesi azaldka kapiler basn artar. Buna gre Darcy
186


denklemindeki K hidrolik iletkenlii kapiler basncn fonksiyonu olarak ifade edilebilir. Her bir zemin cinsi
iin K ile kapiler basn arasnda bir bant vardr.
Doymam blgede Knn deiken olmas, genellikle akm artlarnn zamanla deimesi ve snr
artlarnn karkl yznden Darcy denkleminin zmlerinin elde edilmesi ancak baz zel hallerde
mmkn olabilir.
Green ve Ampt, doymam blgedeki akma bir rnek olarak szma olayn incelemilerdir. Zemin
neminin doymam blgedeki
i
, deerinden doymu blgedeki p porozite deerine (btn boluklar su ile
dolu) ani olarak getii kabul edilirse t anndaki F szma ykseklii
F = L (p
i
)
olur. Burada L zemin yzeyinin altndaki szma derinliidir. h
c
kapiler gerilme, V
f
= f szma hz olmak zere
I = (h
c
+L) / L alarak Darcy denklemi yazlrsa:
L
L + h
K = dt / dF = f
c

Yukardaki iki denklemi birletirip integre ederek:
t K
) p ( h
F
1 ln ) p ( h F
i
_
c
i
_
c
+
(
(
u
+ u =
t anndaki F szma ykseklii bulunmu olur. Szma hz:
(
(
+ u
= =
F
F ) p ( h
K dt / dF f
i
_
c

Doymam blgede K hidrolik iletkenlii doymu blgedekinden daha kk olup h
c
nin fonksiyonudur.
Kilde 0.03 cm/stden kumda 12 cm/ste kadar deiir. h
c
kapiler gerilmesi kumda 1 cmden kilde 150 cmye
kadar deerler alr.

Doymu Blgede Akm
Akiferin taneleri arasnda kk, dzensiz, birbirleriyle ilikili boluklarda yeralt suyu yerekimi
etkisiyle hareket eder. Yeralt suyu akm suyun enerjisinin yksek olduu yerlerden alak olduu yerlere
dorudur. Srtnme ile meydana gelen enerji kayplarnn byk olmas yznden bu hareket genellikle ok
yavatr, suyun hz gnde bir ka metre ile ylda birka metre arasnda deiir. Bu nedenle yeralt suyu
akm hemen her zaman laminerdir, ancak ok byk boluklu zeminlerde ve kuyu yzeylerinin yaknnda
trblansl hareket grlebilir.
Taneler arasndaki kk ve deiken kesitli dzensiz kanallarda yer alan akmn ayrntl olarak
incelenmesi ok gtr. Ancak olaya makroskobik lekte baklrsa, yani su molekllerinin bu kanallardaki
hareketi yakndan incelenmeyip de ok sayda boluu iine alan bir zemin kesiti gz nne alnrsa
hareketin Darcy yasasna uyduu grlmtr.
Akiferlerin hidrolik zelliklerini belirlemek iin bazen iletim kapasitesi ve biriktirme katsays diye
adlandrlan byklkler de kullanlr. Birim genilikte bir akifer kesitinden birim eim altnda birim
zamanda geen su miktarna zeminin iletim kapasitesi denir. Buna gre T iletim kapasitesi iin u ifade
yazlabilir:
187


T = Q / B I
Burada B akiferin geniliidir. Tnin boyutu uzunluk
2
/zamandr. m akiferin kalnl olduuna gre:
Q = m B V = m B K I
ifadesinden T ile K arasndaki bant elde edilebilir:
T = m K
Piyezometre izgisindeki birim alalmaya karlk akiferin yatayda birim kesitli bir parasndan darya
kacak suyun hacmine biriktirme katsays denir. S
c
biriktirme katsays boyutsuz olup artezyen akiferde
zeminin cinsine gre 0.00003 ile 0.005 arasnda deiir, serbest akiferde ise zgl verime eit olaca
tanmndan anlalabilir. letim kapasitesi ve biriktirme katsays zellikle zamanla deiken yeralt suyu
akmnn incelenmesinde nem kazanr.
dL
dh
K = V
=K h olmak zere V hznn bir potansiyeli bulunduu sonucuna varlr:
V = d /dL = grad
Buna gre yeralt suyu akm bir potansiyel akmdr, potansiyel akmlar iin kullanlan metotlar yardmyla
incelenebilir.
Yeralt suyu akm viskoz bir svnn laminer akm olduuna ve te yandan ancak ideal akkanlarn
hareketinin potansiyel (evrintisiz) akm koullarn gerekletirdii bilindiine gre, yeralt suyu akmnn
potansiyel bir akm olduu sonucu elikili gibi grnebilir. Ancak olay makroskobik lekte
incelediimizden V hz gerek akm hz deildir, kk kanallardaki evrintilerin birbirini dengelemesi
sonunda ortalama hzn bir potansiyele sahip olduu dnlebilir.

Su Kuyular
Yeralt suyu mhendisliinde kuyular ok nemlidir. Kuyular farkl ihtiyalar iin yeryzne su
pompalamakta kullanldklar gibi, akifere deniz suyu girmesini veya yeralt suyu kirlenmesini nlemek iin
topraa su enjekte etmek amacyla da kullanlrlar.
Yeralt suyu birok havzalarda miktar bakmndan bol ve iyi kalitede olduu iin alan kuyulardan
yeryzne karlr. Ancak bir akiferden fazla miktarda su ekmek bazen sakncal olabilir. Yeraltndan
ekilen su miktar ar derecede fazla olursa yeralt su yzeyi fazla alalaca iin pompaj masraftan artar,
deniz kylarnda tuzlu su akifere girer. Bunlardan saknmak iin ekilen su miktarnn belli bir deeri
amamas gerekir. Bir akiferden sakncalar yaratmadan ekilebilecek en fazla su miktarna gvenli veri denir.
Gvenli veri u etkenlerle snrlanm olabilir:
1. Kurak blgelerde beslenme miktar ile: Havzadaki yllk ya P, ak R, evapotranspirasyon U, akiferden
dier kayplar G ile gsterilirse su dengesine gre gvenli veri PRUG eklinde hesaplanabilir. ekilen
veri bu deeri aarsa yeraltnda depolanan su hacmi azalr, fazla su ekmeye uzun sre devam edilirse yeralt
su yzeyindeki alalma sakncal olmaya balar.
2. Zeminin iletim kapasitesi ile: Akiferin beslenme kaynaklan yeterli olduu halde zemin istenen miktarda
suyu kuyulara iletmeyebilir. Bu durumda gvenli veri akiferin kuyulara ilettii miktarla snrlanr.
188


3. Akiferin kirlenmesi tehlikesi ile: Yeralt su yzeyinin alalmas deniz suyunun ve dier zararl sularn
akifere girmesine yol aabilir, ekosistem bozulur. Bu durumda gvenli veriyi byle bir tehlike yaratmayacak
ekilde semelidir. Gvenli veriyi belirlerken bir veya birka kuyuyu deil akiferin tmn gz nne almak
gerekir.
Baz hallerde yeralt suyunu yapay olarak beslemek yoluna gidilebilir. Zira yeraltnda saklanan su iin
depo, kanal ve boru masraflar gerekmedii gibi buharlama ve kirlenme tehlikesi de azdr. Bu bakmdan
yal mevsimlerde su fazlas aadaki ekillerde akifere verilir:
1. Szdrma ile: rnein bir akarsuyun yaknna alan bir kuyu ile yeralt su seviyesi drlp akarsudan
yeralt suyuna szan miktar artrlabilir.
2. Yayma ile: Dz ve geirimli zeminlerde su yeryzndeki geni bir alana biriktirilerek zemine szmas
salanr.
3. Basma kuyular ile: Su kuyulardan yeraltna baslr.

Su Kuyularnn Hidrolik Hesab:
Arazide yaplan akifer snamas lmlerinden yararlanarak, akifer parametrelerinin tespit edilebilmesi
iin gerek permenan gerekse permenan olmayan akmlar iin deiik modeller bulunmaktadr. Bu model ve
zmlerin hepsi akifer malzemesi, geometrik ekli ve akm durumlar ile ilgili olarak yaplan bir takm
kabuller ile mmkndr. Bu bakmdan elde edilen her formln geerlilik snrlar, kabuller gz nne
alnarak beklenmelidir. Kuyu hidroliinde problemlerin zmnde yaplan kabuller; akifer, yeralt suyu
akm, Dupuit ve kuyu kabulleri olmak zere drt ana gruba ayrlr.

(I) Akifer Kabulleri: Akifer jeolojisi ve geometrisi basitletirilerek zmn matematik bakmdan olabilir
hale dntrlmesi iin drt esas kabul yaplr.
(a) Akifer malzemesi homojen ve izotroptur.
(b) Akifer alansal olarak ok yaygn, kalnlk olarak niform ve yatay tabakal kabul edilir.
(c) Akifer malzemesinin ince daneli olduu ve bylece gzenekli bir ortam tekil ettii dnlr.
(d) Akifer parametrelerinin zaman ve konumdan bamsz olduklar kabul edilir.

(II) Yeralt Suyu Akm Kabulleri: Yeralt suyu hz, debisi, hidrolik geirgenlii ve akm kanunlar ile ilgili
kabullerdir.
(a) Yeralt suyu akm permenan ve yar permenandr.
(b) Yeralt suyu akmnn laminer ve Darcy kanununun geerli olduu kabul edilir.
(c) Kuyudan ekilen suyun debisi sabittir.
(d) Yeralt suyu akm radyal olarak meydana gelir.
(e) Balangta piyezometrik yzey yataydr.

(III) Dupuit Kabulleri: Basnl akiferlerde yeralt suyu hareketinin incelenmesi alt ve stte geirimsiz
tabakalarn bulunmas sonucunda akm alannn geometrisinin deimeyecek biimde belli olmas bakmndan
serbest yzeyli akiferlerden daha kolaydr. Serbest yzeyli akiferlerdeki modelleme ve zmlerin zorluu zaman
ve konumla deiken olan yeralt suyu yzeyinin deiimindendir. Zamanla olan yeralt suyu yzeyi yani
189


piyezometrik yzey deiimleri sonucunda, sadece doygun tabaka kalnlnn deiimi deil, kuyu civarnda
dmn fazla olmas dolaysyla akm e potansiyel izgilerinin de dey olmamas sz konusudur. Bu sebeple
yeralt suyu hz her noktada yatay olmayp zellikle kuyu civarnda yatayla nemli derecede eim yapar.

ekil Dupuit kabul

Akm alan iinde hidrolik eim noktadan noktaya deiir. Bu eim deiiklikleri yeralt suyunun
saysal zmlerinin bulunmasnda glklere sebep olur. te bu glkleri bertaraf etmek iin Dupuit
tarafndan verilen aadaki kabuller yaplr.
(a) Su homojendir ve her dorultuda fiziksel zellikleri ayndr.
(b) Akmn her noktasnda yeralt suyu hz yataydr ve ayn deyde niform hz dalm vardr. Su tablas
yaknnda bile hz yatay ve niformdur.
(c) Bir deyin her noktasndaki hidrolik eim onun yzeyindeki eime eittir.
(d) Yeralt suyu hz, su tablasnn eiminin tanjant ile orantldr. Oysa gerekte sins ile orantldr.
(d) Kapiler blge ihmal edilebilecek kadar kktr.
(e) Akifer malzemesi ve su skabilir deildir.
(f) Thiem basnsz akiferde, akifer iletkenliinin sabit olduu varsaymn yapmtr.

(IV) Kuyu Kabulleri: Kuyulara doru olan yeralt suyu akmnn incelenebilmesi iin aadaki kabullerin
yaplmasnda yarar vardr.
(a) Kuyu kesitinin dairesel olduu varsaylr.
(b) Kuyu akifer doygun blgesine tepeden tabana kadar tam nfuz eder.
(c) Kuyu ap ok kktr.
(d) Kuyu kayplarnn bulunmad kabul yaplr.

1. Basnl Akiferde Permenan Akm
m kalnl sabit olan basnl bir akiferde alan bir kuyudan ekilen Q debisi ile piyezometre yzeyinin
h kotu arasndaki bant aadaki ekilde bulunabilir. r yarapl silindirik yzeyden giren debi:
Q = V
f
A =K I 2 r m
m r 2
dr
dh
K = Q

olarak hesaplanr. Bu denklemi integre edersek:

2
h
1
h
2
r
1
r
dh m
Q
K 2
=
r
dr

190


1
2
1 2
r
r
ln
) h h (
m K 2 = Q
_

olarak bulunur. Bu denkleme Thiem denklemi denir. Ayn denklem su yzeyindeki alalmalar cinsinden
aadaki ekilde yazlabilir.
1
2
_
r
r
ln
) s s (
m K 2 = Q
2 1

h
Basnl akifer
Piyezometrik yzey
Q
m
Geirimsiz tabaka
1
2
Gzlem
kuyular
r
1
r
h
1
h
2
r
2
s
Geirimsiz tabaka
h
o

ekil Basnl akifer

2. Yar Basnl Akiferde Permenan Akm
Bu tr akiferlerde Q debisi iki bileenden oluur. Bunlar incelenen akiferden alnan su ve yar geirimli
tabakann verdii serbest sudur. Toplam pompaj debisinden yar geirimli tabakann verdii serbest su
miktarnn karlmas ile kuyu debisi dzeltilmise, Thiem formlnn uygulan geerli olur. Buna gre
yar basnl akiferde permenan akm iin Thiem forml aadaki gibi yazlabilir.
1
2
_
_
r
r
ln
) s s (
m K 2 = ' Q Q
2 1

h
Serbest yzeyli akifer
Basnl akifer
Akitard
Szma
Piyezometrik yzey
Q
m
Geirimsiz tabaka
1
2
Gzlem
kuyular
r
1
r
h
1
h
2
r
2
b
s

ekil Yar Basnl akifer
191


Darcy kanunu kullanlarak birim alandan szan debi
b
s
' K = ' q
eklinde ifade edilir. Burada q' birim alandan szn debi (zgl debi), K' akitardn dikey geirgenlii, s
alalma ve b akitardn kalnldr.

3. Serbest Yzeyli Akiferde Permenan Akm
Serbest yzeyli bir akiferdeki pompaj kuyusundan ekilen suyun Q debisi, Darcy yasas ve Dupuit
hipotezleri kullanlarak hesaplanabilir. r yarapl silindirik yzeyden giren debi:
Q = V
f
A =K I 2 r h
h r 2
dr
dh
K = Q

Bu denklemde deikenler ayrlarak integrasyon yaplrsa:
dh h
Q
K 2
=
r
dr
2
h
1
h
2
r
1
r

1
2
1
_
2
r
r
ln
h h
K = Q
2 2

olarak bulunur. Bu denkleme ThiemDupuit denklemi denir. h deerlerini lmek g olduundan bunlar su
yzeyindeki alalmalar cinsinden yazmak yoluna gidilebilir:
1
2
2
1
_
_
2
2
_
r
r
ln
) s m ( ) s m (
K = Q
Burada s
1
ve s
2
gzleme kuyularnda su yzeyinin alalma miktarlardr.

Q
Statik Y. S. Y.
Serbest akifer
1 2
s
s
r
r
m
r
Geirimsiz tabaka
h
s
1
2
1
2
Gzlem
kuyular
Pompaj
kuyusu
h
1
h
2
Pompajdan
sonra Y. S. Y.

ekil Serbest yzeyli akifer

192


4. Basnl Akiferde Permenan Olmayan Akm
Yukarda verilen denklemler zamanla deimeyen akm iindir. Bu duruma varlncaya kadar yeralt su
yzeyi alalmaya devam edeceinden bu denklemler kullanlamaz. Theis bir pompaj kuyusu ve evresindeki
yeraltsuyu seviyesi alalmasn aadaki eitlikle ifade etmitir.
) u ( W
T 4
Q
= dx
x
e
T 4
Q
= s
u
x
_

Burada s pompaj kuyusundan r uzaklkta t annda piyezometre yzeyindeki alalma, T akiferin iletim
kapasitesi ve u Boltzman deikeni olup aadaki ekilde tanmlanmtr.
T t 4
S r
= u
2

Burada S akiferin biriktirme katsaysdr. W(u) kuyu fonksiyonu aada verilen denklem veya tablodan
hesaplanabilir.
...
+
! 4 x 4
u
! 3 x 3
u
+
! 2 x 2
u
u + u ln 5772 . 0 = ) u ( W
4
_
3 2
_ _ _

Tablo unun eitli deerleri iin W(u) deerleri
u 1.0 2.0 3.0 4.0 5.0 6.0 7.0 8.0 9.0
x l 0.219 0.049 0.013 0.038 0.0011 0.00036 0.00012 0.000038 0.000012
x l0
1
1.82 1.22 0.91 0.70 0.56 0.45 0.37 0.31 0.26
x l0
2
4.04 3.35 2.96 2.68 2.47 2.30 2.15 2.03 1.92
x l0
3
6.33 5.64 5.23 4.95 4.73 4.54 4.39 4.26 4.14
x l0
4
8.63 7.94 7.53 7.25 7.02 6.84 6.69 6.55 6.44
x l0
5
10.94 10.24 9.84 9.55 9.33 9.14 8.99 8.86 8.74
x l0
6
13.24 12.55 12.14 11.85 11.63 11.45 11.29 11.16 11.04
x l0
7
15.54 14.85 14.44 14.15 13.93 13.75 13.60 13.46 13.34
x l0
8
17.84 17.15 16.74 16.46 16.23 16.05 15.90 15.76 15.65
x l0
9
20.15 19.45 19.05 18.76 18.54 18.35 18.20 18.07 17.95
x l0
10
22.45 21.76 21.35 21.06 20.84 20.66 20.50 20.37 20.25
x l0
11
24.75 24.06 23.65 23.36 23.14 22.96 22.81 22.67 22.55
x l0
12
27.05 26.36 25.96 25.67 25.44 25.26 25.11 24.97 24.86
x l0
13
29.36 28.66 28.26 27.97 27.75 27.56 27.41 27.28 27.16
x l0
14
31.66 30.97 30.56 30.27 30.05 29.87 29.71 29.58 29.46
x l0
15
33.96 33.27 32.86 32.58 32.35 32.17 32.02 31.88 31.76

u < 0.01 olduunda, W(u) kuyu fonksiyonundaki ilk terimden sonraki terimler ok kk olacandan
bu durumda yeralt suyu seviyesindeki alalma deeri aadaki ekilde yazlabilir.
)
T t 4
S r
ln 5772 . 0 (
T 4
Q
= ) u ln 5772 . 0 (
T 4
Q
= s
2
_ _ _ _

Denklemdeki terimler dzenlenip ve e tabanldan 10 tabanl logaritmaya geilirse
S r
T t 25 . 2
log
T 4
Q 30 . 2
= s
2

Bu zm Cooper Jacob zm olarak adlandrlr.
Yeralt suyu akm denkleminin Theis veya Cooper Jacob metotlaryla zmnn baz pratik
uygulamalar vardr. En nemlileri unlardr:
193


(a) Kuyu testi yaparak belli bir debi iin zamana kar seviye alalmas gzlemi ile akifer zelliklerinin (S ve
T) bulunmas.
(b) zellikleri (S ve T) belli bir akiferde, belli bir debi iin belli mesafe ve zamanlarda seviye alalmasnn
bulunmas.
(c) ) zellikleri (S ve T) belli bir akiferde, belli bir yer ve zaman iin kabul edilebilir en fazla seviye
alalmas iin ekilebilecek en byk debinin bulunmas.

Akifer zelliklerinin Theis Veya Cooper Jacob Metotlaryla Bulunmas
Akifer zellikleri (S ve T) grafiksel yolla Theis veya Cooper Jacob metodu kullanlarak bulunabilir.
Theis metodundaki s denklemi ve Boltzman deikeni unun logaritmas alnarak aadaki ekilde
yazlabilir.
) u ( W log +
T 4
Q
log = s log

u log
S
T 4
log
t
r
log
2
+ =
|
|
.
|
\
|

Bu iki denklemin benzerlikleri kullanlarak ve bir kuyu testi yaplarak Theis grafik metodu denilen bir
metotla akifer zellikleri bulunabilir. Kuyu testinde sabit bir debi uzun bir sre boyunca pompalanr. lem
admlar yledir.
(a) Loglog grafik kadna W(u) deerleri, u deerlerine kar izilir (tip eri). Bu tip eri grafii aadaki
ekilde a ile gsterilen grafiktir.
(b) Kuyu deneyi verileri r
2
/tye kar s olarak effaf bir loglog grafik kadna izilir. Bu grafik aadaki
ekilde b ile gsterilen grafiktir. Yukardaki iki grafiin loglog katlar ayn lekte olmaldr.
(c) Deney verileri tip erisinin zerine konularak eksenler birbirlerine paralel olacak ekilde kaydrlarak
noktalarn mmkn olduu kadar fazlasnn eriyle akmas salanr.
(d) Rastgele bir nokta seilerek bu noktann drt eksendeki koordinat deerleri okunur. W(u)
*
ve u
*
deerleri
a grafiinden, (r
2
/t)
*
ve s
*
deerleri de b grafiinden aadaki ekilde gsterildii gibi elde edilir.
(e) Akiferin zellikleri iletim kapasitesi (T) ve depolama katsays (S) aadaki denklemlerde verildii gibi
bulunur.
*
*
s 4
) u ( W Q
= T

*
*
) t / r (
u T 4
= S
2

ekil Theis grafik metodu
194


Bu metodun birka deiik ekli vardr.
(a) Birinci yolda, tip erisi W(u) ya kar 1/u ve kuyu deneinin veri deerleri de sye kar t/r
2
olarak izilir.
Dier ilemler nceki yolda olduu gibidir.
(b) kinci yolda, uzun bir sre boyunca su ekilen tek kuyu yerine, farkl uzaklklarda birok kuyudan su
pompalanarak deney yaplr. Bu durumda seviye alalmas s deerleri r2/tye kar izilirken t zaman
sabitken mesafe r deeri her kuyu iin farkl olmaktadr. lemin dier admlar daha nce anlatld gibidir.
Bu metoda alalmamesafe metodu denir.
Cooper Jacob metodunda da akifer zellikleri Theis metoduna benzer bir ekilde bulunur. Bu metotta,
kuyu deneyi sonucunda elde edilen seviye alalma deerleri (s), zamana (t) kar (s dorusal, t de logaritmik
eksende olmak zere) yarlogaritmik eksen kadna iaretlenir. Deneye uzun sre devam edildiinde
zamann artmas ile noktalar dz bir doru zerinde olur. Bu doru s = 0 olan zaman eksenini kesinceye
kadar uzatlr ve bylece kesim noktas s = 0 ve t = t
o
koordinatlarna sahip olur. Bu deerler aadaki
denklemde yerine yazlrsa
0 =
S r
T t 25 . 2
log
T 4
Q 3 . 2
=
S r
T t 25 . 2
log
T 4
Q 30 . 2
= s
2
o
2

elde edilir.
2
o
2
o
r
T t 25 . 2
= S 1 log =
S r
T t 25 . 2
log
bulunur. Doru zerinde iki nokta 1 (t
1
, s
1
) ve 2 (t
2
, s
2
) alnrsa
S r
T t 25 . 2
log
T 4
Q 30 . 2
= s
2
1
1

S r
T t 25 . 2
log
T 4
Q 30 . 2
= s
2
2
2

elde edilir. Bu iki eitlik taraf tarafa karlrsa
1
2
2
1 _
2
2
1
_
2
t
t
log
T 4
Q 30 . 2
=
S r
T t 25 . 2
log
T 4
Q 30 . 2
S r
T t 25 . 2
log
T 4
Q 30 . 2
= s s
elde edilir. Eer t
2
/ t
1
= 10 alnrsa, log t
2
/ t
1
= 1 olur. s
2
s
1
yerine s yazlrsa
s 4
Q 30 . 2
= T
elde edilir. Burada s bir logaritmik blme iin alalmay, dolaysyla dorunun eimini verir.

ekil Cooper Jacob grafik metodu
195


Daha nce bahsedildii gibi Cooper Jacob metodunun kullanlabilmesi iin u deerinin kk olmas
gerekir. Dolaysyla S ve T deerleri bulunduktan sonra u deerinin 0.01den kk olup olmad kontrol
edilmelidir. ayet kk deilse, deerlerin tekrar bulunmas iin yeniden bir doru izilir. Bu yeni doru,
daha uzun zamanlara kar gelen noktalardan geirilir. Bu ekilde devam edilerek u < 0.01 durumunu
salayan S ve T deerleri bulunur.

5. Yar Basnl Akiferde Permenan Olmayan Akm
Hantush ve Jacob yar basnl bir akiferde yeralt suyu seviyesinin alalmasn aadaki denklem ile
ifade etmilerdir.
) B / r , u ( W
T 4
Q
= dy )
y B 4
r
y exp(
y
1
T 4
Q
= s
u
2
2
_ _

Burada W(u, r/B) szntl akifer iin kuyu fonksiyonudur,
T t 4
S r
= u
2
ve yeni terim
' K
b T
= B eklinde ifade
edilir. b akitardn kalnl ve K' akitardn dikey hidrolik iletkenliidir. W(u, r/B) fonksiyonunun deerleri
aadaki ekilde ve tabloda verilmitir. Akifer zellikleri (S ve T), aada ilem admlar verilen grafik
metodu ile belirlenir.
(a) Loglog grafik kadna farkl r/B deerleri iin W(u, r/B), 1/uya kar izilir (tip eriler). Aadaki
ekilde bu tip eriler grlmektedir.
(b) Kuyu deneyi verileri t/r
2
ye kar s olarak effaf bir loglog grafik kadna izilir. ki grafiin loglog
katlar ayn lekte olmaldr.
(c) Deney verileri tip erileri zerine konularak eksenler birbirlerine paralel olacak ekilde kaydrlr ve
noktalarn mmkn olduu kadar fazlasnn akt r/B tip erisi tespit edilir.
(d) Rastgele bir nokta seilerek bu noktann drt eksendeki koordinat deerleri okunur. W(u, r/B)
*
ve (1/u)
*
,
(t/r
2
)
*
ve s
*
deerleri elde edilir.
(e) Akiferin zellikleri iletim kapasitesi (T) ve depolama katsays (S) aadaki denklemlerde verildii gibi
bulunur.
*
*
s 4
) B / r , u ( W Q
= T

*
*
) u / 1 (
) r / t ( T 4
= S
2

Akitardn kalnl b ve r/B deerleri bilindii taktirde, akitardn dikey geirgenlii K' aadaki ekilde
bulunur.
' K
b T
= B
ise
' K
b T
/ r =
B
r

Burada r gzlem kuyusunun pompaj kuyusundan olan uzakldr.

196


ekil Szntl akiferler iin tip erileri

Tablo Szntl akiferler iin kuyu fonksiyonu W(u, r/B) deerleri

6. Serbest Yzeyli Akiferde Permenan Olmayan Akm
Serbest yzeyli akiferlerde iletim kapasitesi (T) su derinliine bal olarak deitiinden sabit bir deeri
yoktur. Seviye alalmas arttka su tabakasnn kalnlnn azald gz nnde tutularak gerekli
dzeltmeler yaplmak art ile, basnl akiferler iin verilen formller serbest yzeyli akiferlere de
uygulanabilir. Jacob bu durumu dikkate alarak gzlenen seviye alalmalarnn ne ekilde dzeltilebileceini
gstermitir. Kuyudan uzaklklar r
1
ve r
2
olan noktalarda su derinlikleri h
1
ve h
2
olsun. Bu snrlara gre
serbest yzeyli akiferde kuyu denklemi
1
2
1
_
2
r
r
ln
h h
K = Q
2 2

197


olur. Ayn snrlar iin ise basnl kuyu denklemi
1
2
1 2
r
r
ln
) h h (
m K 2 = Q
_

ekilde yazlabilir. Bu denklem su yzeyindeki alalmalar cinsinden aadaki ekilde yazlabilir.
h
1
= h
o
s
1
h
2
= h
o
s
2
1
2
_
1
2
1
_
2
r
r
ln
) s s (
m K 2
r
r
ln
) h h (
m K 2 Q
2 1
= =
Serbest yzeyli akiferdeki kuyu denklemi de su yzeyindeki alalmalar cinsinden aadaki ekilde
yazlabilir.
h
1
= m s
1
h
1
2
= (m s
1
)
2
= m
2
2ms
1
+ s
1
2
h
2
= m s
2
h
2
2
= (m s
2
)
2
= m
2
2ms
2
+ s
2
2
1
2
2
2
_
2
_ 2
1
_
1
1
2
2
1 1
_ 2 _ 2
2 2
_ 2
r
r
ln
)2m/2m s 2ms ( ) s 2ms (
K
r
r
ln
) s + 2ms m ( ) s + 2ms m (
K Q = =
1
2
2
2 _
2
_
2
1 _
1
r
r
ln
)
2m
s
s ( )
2m
s
s (
m K 2 Q =
yazlabilir. Bu iki denklem karlatrlrsa Theis tarafndan verilen hesap ynteminin serbest yzeyli
akiferlerde uygulanabilmesi iin, gzlenen seviye alalmalarnn dzeltme ekli kendiliinden ortaya
kmaktadr. Buna gre s
2
/2m kadar bir dzeltme miktar s seviye alalmalarnn gzlenen deerinden
karlmaldr. m yerine su tabakasnn statik derinlii konulur ve aynen basnl akiferlerde olduu gibi
hareket edilir.
Serbest akiferlerdeki ksa sreli deneylerde Theis yntemi uygulanmaz. Theis ynteminin
kullanlabilmesi iin uzun sreli deneylere ve pompalama kuyusundan yeterince uzak gzlem kuyularna
gereksinim vardr. Eer uzun sreli deneyler ve pompalama kuyusundan yeterince uzak gzlem kuyular
mevcut deilse, serbest yzeyli akiferlerde akifer zellikleri grafiksel yolla Neuman metodu kullanlarak
bulunabilir. Bu metoda gre serbest yzeyli bir akiferde alan kuyu, suyu iki mekanizma ile alr.
Balangta pompalanan su, elastik depodan aniden serbest hale geen sudur. Bu dnem srasnda, akiferin
tm kalnlndan su alnd iin su ak yataydr. Daha sonra su tablas alalmaya balar ve pompalanan su,
birbiriyle balantl gzeneklerden yerekimi drenaj ile depodan gelir. Alnan bu su, zgl verim olarak
ifade edilir. Akiferden yerekimi drenaj ile su alnmaya balad iin yatay ve dey su ak sz
konusudur. Neuman metodu hidrolik geirgenliin yatay ve dey ynde farkl olmas halinde de
kullanlabilir.
) , u , u ( W
T 4
Q
= s
B A

Bu denklemde W(u
A
, u
B
, ) serbest yzeyli akiferler iin kuyu fonksiyonudur. u
A
, u
B
ve aadaki ekilde
tanmlanr.
198


T t 4
S r
= u
2
A

T t 4
S r
= u
y
2
B
h
2
v
2
K m
K r
=

Burada r gzlem kuyusunun uzakl, S elastik depolama katsays, S
y
zgl verim, t sre, T iletim
kapasitesi, K
v
dey hidrolik iletkenlik, K
h
yatay hidrolik iletkenlik, m akiferin ilk doygun kalnldr. W(u
A
,
) ve W(u
B
, ) deerleri aadaki tablolarda verilmitir.

Tablo Serbest yzeyli akiferler iin W(u
A
, ) fonksiyonu deerleri

Tablo Serbest yzeyli akiferler iin W(u
B
, ) fonksiyonu deerleri

199


Serbest yzeyli akiferlerde akifer zelliklerinin Neuman metodu ile belirlenmesinde ilem admlar
yledir:
(a) Loglog grafik kadna 1/u
A
deerleri, W(u
A
, ) deerlerine ve 1/u
B
deerleri, W(u
B
, ) deerlerine
kar izilir (tip eriler). izilen tip eriler aadaki ekilde grlmektedir. [1/u
A
, W(u
A
, )] erilerine tip A
erileri ve [1/u
B
, W(u
B
, )] erilerine de tip B erileri denir. deerlerinin sol tarafndaki eriler tip A
erileri olup 1/u
A
deerleri stteki X ekseninde verilmitir. deerlerinin sa tarafndaki eriler tip B erileri
olup 1/u
B
deerleri alttaki X ekseninde verilmitir.

ekil Neuman ynteminde kullanlan tip erileri

(b) Pompaj kuyusundan r kadar uzaktaki bir gzlem kuyusu iin effaf bir loglog grafik kadna [zaman t,
dm s] erisi izilir. Tip eriler ve [t, s] erisi ayn lekteki loglog grafik kadna izilmelidir.
(c) Balangtaki zaman dm verileri tip A erileri zerine konularak eksenler birbirlerine paralel olacak
ekilde kaydrlarak noktalarn mmkn olduu kadar fazlasnn erilerden biri ile akmas salanr.
aktrlan tip A erisinden deeri belirlenir.
(d) Rastgele bir nokta seilerek bu noktann drt eksendeki W(u
A
, )
*
, (1/u
A
)
*
, s
*
ve t
*
koordinat deerleri
okunur.
(e) Akiferin iletim kapasitesi (T) ve elastik depolama katsays (S) aadaki denklemler ile bulunur.
*
*
A
s 4
) , u ( W Q
= T

2
r
u T t 4
= S
*
A
*

Elastik depolama katsays iin bulunan S deeri, akiferdeki drenaj henz tamamlanmadndan uzun sreli
hesaplarda kullanlamaz. Bu durumda aadaki ilemler yaplr.
(f) Sonraki zaman dm verileri tip B erisi zerine aktrlr. aktrlan tip B erisinin deeri, tip A
erisinden belirlenen deeri ile ayn olmaldr.
(g) Rastgele bir nokta seilerek bu noktann drt eksendeki W(u
B
, )
*
, (1/u
B
)
*
, s
*
ve t
*
koordinat deerleri
okunur.
(h) Akiferin iletim kapasitesi (T) ve zgl verimi (S
y
) aadaki denklemler ile bulunur.
*
*
B
s 4
) , u ( W Q
= T

2
y
r
u T t 4
= S
*
B
*

Tip B erisi ile hesaplanan iletim kapasitesi, tip A erisi ile hesaplanan iletim kapasitesine yaklak olarak
eit olmaldr. Ayrca Sy / S > 10 artnn salanmas gerekmektedir.
200


() Yatay hidrolik iletkenlik deeri aadaki denklem ile belirlenir.
m
T
= K
h

Buradaki T deeri, tip A erisi ve tip B erisi ile bulunan deerlerin ortalamasdr.
(i) Dey hidrolik iletkenlik deeri, aktrlm tip erisinin deeri kullanlarak aadaki denklem ile
belirlenir.
2
h
2
v
r
K m
= K

Genel Durumlar in zmler
Daha nce akland gibi, analitik zmler iin aada verilen kabuller yaplmtr:
(1) Tek kuyu vardr.
(2) Kuyudan su sabit bir debi ile ve devaml olarak pompalanmaktadr.
(3) Akifer her ynde sonsuzdur.
Bununla beraber yaplan bu kabuller zm iin yeterli deildir. Gerekte karlalan durumlarda zm
yapabilmek iin bir kabul daha yaplarak, akifer sisteminin ve ifade eden denklemin dorusal olduu
dnlr. Bundan sonra sperpozisyon yaplarak, oklu kuyular, sonlu akiferler ve deien pompalama
debileri gibi genel problemler zlr.

1. oklu Kuyu Durumu
Sistemin ve onu ifade eden denklemin dorusal olduu kabul edilirse birden fazla kuyudan su
pompalandnda akiferdeki bir noktadaki seviye alalmas, her bir kuyu iin dierlerinden bamsz olarak o
noktada bulunan alalma deerlerinin toplamna eit olur. Aadaki ekilde iki kuyunun eit debi ile
alt, dolaysyla ayn ekilme erilerine sahip olduu bir durum gsterilmitir. Pompalama debileri farkl
olduunda ekilme erileri farkldr ancak ilemler ayn ekilde yaplr. Her hangi bir noktadaki toplam
alalma aadaki denklemde verildii gibi btn kuyularn tek tek alalma deerlerinin toplamna eittir.

ekil Basnl akiferde iki kuyu iin seviye alalmas

) u ( W
T 4
Q
+ ) u ( W
T 4
Q
= s + s = s
2
2
1
1
2 1

201


Burada
T t 4
S r
= u
2
1
1
,
T t 4
S r
= u
2
2
2

, Q
1
, Q
2
kuyulardaki debiler, r
1
, r
2
gzlem noktasnn kuyulara uzakl ve s
1
,
s
2
gzlem noktasnda kuyularn seviye alalmalardr. Genelde n tane kuyu olduu bir durum
dnldnde denklem aadaki gibi yazlabilir.
) u ( W
T 4
Q
= s
n
1 = i
i
i

Burada Q
i
i kuyusunun debisi,
T t 4
S r
= u
i
2
i
i
i kuyusunun Boltzman deikeni, r
i
i kuyusunun gzlem noktasna
uzakl ve t
i
i kuyusunda pompalama balamasndan itibaren zamandr. Basnl bir akiferde eit debiler (Q
1
= Q
2

= Q
3
) pompalayan ve birbirlerine eit mesafede olan kuyu bulunduu durumda alalma erisi aadaki ekilde
verildii gibi olur. Beklenildii gibi ortadaki kuyuda en dk seviye, yanlardaki kuyularda da eit seviye grlr.

ekil kuyulu sistemde seviye alalma erisi

Deiken Pompalama
Dier bir genel durum da tek bir kuyudaki deien pompalama debisidir. Byle bir durum iin t
o

zamannda Q
o
debisi ile pompalamaya balanlp t
1
, t
2
, ..., t
n
zamanlarnda debide Q
1
, Q
2
, ..., Q
n
artlar
olduu dnldnde, belli bir r mesafesinde seviye alalmas yle olur.
n
1 = i
i i o
o
) u ( W Q
T 4
1
+ ) u ( W
T 4
Q
= s
Burada
T t 4
S r
= u
*
2
o
,
T ) t t ( 4
S r
= u
i
_
*
2
i

, t
*
alalmann bulunaca zaman, t
i
debide Q
i
artnn olduu zamandr.
Byle bir durum, aadaki ekilde debide t
1
ve t
2
zamanlarnda iki kere art olmas iin gsterilmitir.

202


ekil Deiken pompalamada alalma erisi
Debideki deiim durumunun bir sonucu da pompalamann t
d
gibi bir zamanda durduu kuyunun
toparlanmas durumudur. Pompalama durduktan t
*
gibi bir zamanda edeer pompalama grafii aadaki
ekilde gsterilmi, durumu anlatan denklem de aada verilmitir.

ekil Pompalama durduktan sonra toparlanma durumu

[ ]
) u ( W ) u ( W
T 4
Q
= s
2
_
1

Burada
T t 4
S r
= u
*
2
1
,
T ) t t ( 4
S r
= u
d
_
*
2
2
.
Pompalama durmadan nce (t< t
d
) seviye alalmas eskisi gibi bulunur. Bu tip problemlerde, zmde
kolaylk asndan edeer pompalama grafiinin izilmesi faydal olur.

Sonlu Akiferler
Yeralt suyu denklemlerinin zm iin yaplan kabullerden biri de akiferin her ynde sonsuzluudur ki
gerek hayatta byle bir ey mmkn deildir. Bir kuyunun civarnda, bir veya birka ynde geirimsiz veya
besleyen bir snr olabilir. Besleyen (ya) snr, bir nehir, bir gl veya bir hazne ve engelleyici (geirimsiz)
snr da kayalk bir alan olabilir. Besleyen bir snr mevcut olmas durumunda seviyedeki alalma daha azdr,
zira kuyudaki su snrdaki su kaynandan beslenmektedir. Kayalk bir snr durumunda ise kuyuya su veren
alan daha az olduu iin kuyudaki seviye alalmas daha fazla olacaktr. Bu tip durumlarda zm iin imaj
kuyu ve sperpozisyon kavram kullanlr. Bu kavrama gre snrn olduu yerde akiferin sonsuza kadar
uzad, ancak snrdan itibaren o noktadan gerek kuyuya simetrik olarak hayali bir kuyu bulunduu (imaj
kuyu) varsaylr.
Geirimsiz snr olmas durumunda imaj kuyunun gerek kuyu ile ayn debiyi pompalad, dolaysyla
ayn alalmaya sahip olduu kabul edilir. Bu durumda gerek (toplam) alalma aadaki ekilde gsterildii
gibi her ikisinin toplamna eittir ve aadaki denklemde verildii gibi bulunur.
[ ]
) u ( W + ) u ( W
T 4
Q
= s
i r

Burada
T t 4
S r
= u
2
r
r
,
T t 4
S r
= u
2
i
i
.
203


ekil Geirimsiz snrn etkisi

Besleyen bir snr olmas durumunda ise imaj kuyusundan gerek kuyunun debisine eit bir debinin
topraa enjekte edildii farz edilir. Bu ekilde gerek kuyudaki seviye alalmas, aadaki ekilde grld
gibi azalr. Nehir veya gln bulunduu noktada bu iki alalma erileri birbirlerine eit ve ters etkide
olduklar iin, o noktadaki alalma seviyesi nehir veya gldeki su seviyesine eit olur. Aadaki denklem bu
durumdaki alalmay gsterir.
[ ]
) u ( W ) u ( W
T 4
Q
= s
i
_
r

Burada
T t 4
S r
= u
2
r
r
,
T t 4
S r
= u
2
i
i

204


ekil Besleyen snrn etkisi
maj kuyu yaklam gerek kuyunun evresinde birden fazla snrlayc oluum bulunmas durumunda
da kullanlr. Kuyunun ald akiferin bir tarafnda kayalk bir yap, bir tarafnda da bir nehir bulunabilecei
gibi, bu oluumlar birbirlerine paralel, dik veya bir a ile kesiir durumda da olabilirler. Hatta farkl snrlar
kuyunun veya drt yannda da bulunabilir.
Byle durumlardan biri kuyunun iki tarafnda geirimsiz snr olmasdr. Aadaki ekilde gsterilen,
iki tarafnda paralel bir ekilde geirimsiz arazi (kayalk) bulunan alvyonlu bir vadi bu duruma rnek olarak
verilebilir. Durumu aklayan imaj kuyu sisteminde, vadideki gerek kuyunun bir imaj (1) numaral
geirimsiz snrn solundaki I
1
, dier imaj da (2) numaral geirimsiz snrna gre simetrik olan I
2
'dir. Dier
taraftan bu iki imaj kuyu da, dier geirimsiz snr iin birer imaj kuyu yaratrlar, yle ki I
1
imaj kuyusunun
(2) snrna gre I
3
imaj, I
2
imajnn da (1) snrna gre I
4
imaj olur.

ekil Basnl vadi akiferinde imaj kuyular

Bylece devam edildiinde, snrlar birbirlerine paralel olduu iin her iki ynde snrlara gre simetrik
olarak sonsuz sayda imaj kuyu olur. Pratikte kuyu saysna karar vermede kuyularn etkisi gz nne alnr.
Bir kuyu iftinin etkisi belli bir deerin altna dnce imaj kuyu ilavesi durdurulur. Her iki snrn da
geirimsiz olduu durumda btn imaj kuyular gerek kuyu ile ayn debide su pompalyor kabul edilir.
205


Paralel snrlardan birisinin veya ikisinin besleyen olmas durumunda kuyu tipi deiecei iin her bir
yeni imaj kuyu konulduunda tipine dikkat edilmelidir. Hatta imaj kuyunun yeri belirlenir belirlenmez
tipinin ne olduu da zerine iaretlenirse hesaplamalar srasnda hata yaplmas nlenmi olur. Aadaki
ekilde byle durumlara rnekler gsterilmitir.

B
e
s
l
e
y
e
n

s
r
B
e
s
l
e
y
e
n

s
r
I
5
I
4 I
1
I
2 I
3
I
6 Gerek kuyu
Su eken kuyu
Su basan kuyu

ekil Paralel snrlarda imaj kuyu sistemleri

Bir baka durum olarak yar sonsuz akifer dnlebilir. Burada iki paralel snr kendilerine dik olarak
bir nc snr ile kesilmektedir. Byle durumlar iin rnekler aadaki ekilde verilmitir. ekilde de
grld gibi, imaj kuyularn yerleri bulunurken snrlarn uzantlar alnmtr.

B
e
s
l
e
y
e
n

s
r
Gerek kuyu
Su eken kuyu
Su basan kuyu

B
e
s
l
e
y
e
n

s
r
Gerek kuyu
Su eken kuyu
Su basan kuyu
G
e
i
r
i
m
s
i
z

s
r
Geirimsiz snr

206


B
e
s
l
e
y
e
n

s
r
Gerek kuyu
Su eken kuyu
Su basan kuyu
G
e
i
r
i
m
s
i
z

s
r

ekil Yar sonsuz akiferler iin imaj kuyu sistemleri

Bu durumun bir uzants da dikdrtgen akiferdir. Gerekte olduka az grlebilecek byle bir akiferin,
iki tarafnn geirimsiz iki tarafnn da besleyen snr (birleen iki nehir kolu veya gle dklen bir nehir
dnlebilir) olduu durumda imaj kuyular sistemi aadaki ekilde verilmitir. Grld gibi imaj
kuyular her ynde sonsuza kadar devam etmektedir. Elbette ki, pratikte sadece kabul edilen alalma
seviyesinin bulunduu kuyular dikkate alnrlar. Daha nce de bahsedildii gibi bu tip problemlerde kuyu
tiplerinin doru iaretlenmesine dikkat edilmelidir.

ekil Dikdrtgen akifer iin imaj kuyu sistemi

Snrlar birbirini kesecek ekilde yaklarsa al akifer meydana gelir. Birbirini 90 a ile kesen iki
besleyen snr, iki geirimsiz snr ve biri geirimsiz dieri besleyen snr olan durumlara rnek aadaki
ekilde verilmitir.

Besleyen snr
Gerek kuyu
Su eken kuyu
Su basan kuyu
B
e
s
l
e
y
e
n

s
r
Gerek kuyu
Geirimsiz snr
Gerek kuyu
B
e
s
l
e
y
e
n

s
r
Geirimsiz snr
G
e
i
r
i
m
s
i
z

s
r

ekil Dik kesien snrlar arasndaki akiferlerde imaj kuyu sistemi

207


Snrlarn birbirini farkl ayla kesmesi durumunda geometriye dikkat edilmelidir. Aadaki ekilde
birbirini 45 a ile kesen iki farkl tip snr iin imaj kuyular verilmitir.

ekil 45 ayla kesien snrlar arasndaki akiferlerde imaj kuyu sistemi
Hidrolik letkenliin llmesi
Bir zeminin hidrolik iletkenliini ortalama tane apna ve poroziteye bal olarak belirlemek iin eitli
formller ileri srlmse de bunlar genellikle iyi sonu vermezler. rnein ince tanelerin iri tanelerin
arasna girmesi ile iletkenliin azalmasn bu formllerde hesaba katamayz. k zgl geirimliliini zeminin
D etkin tane apna ve p porozitesine bal olarak veren ampirik bir forml aadaki gibidir.
3 2
2 _
p D
) p 1 (
C = k

Burada k zgl geirimlilik, p porozite, D zeminin etkin tane ap ve C tane biim katsaysdr. K ile k
arasndaki bant da aadaki ekilde verilmitir.
K = k /
Burada suyun zgl arl ve dinamik viskozitedir. knn boyutu uzunluun karesidir. Saysal deeri
ok kk olduundan denelikle Darcy birimi cinsinden ifade edilir (1 Darcy = 0.987x10
8
cm
2
).
Hidrolik iletkenlii lerek bulmak genellikle en iyi yoldur. Bu lme laboratuvarda ya da arazide
yaplabilir.

1. Laboratuvarda lme: Bunun iin permeametre denen aletler kullanlr. ekil ada grlen sabit ykl
permeametrede sabit bir H yk kayb iin zemin numunesinden geen Q debisi llmektedir. Zemin
numunesinin uzunluu L, kesit alan A ile gsterildiine gre Darcy denkleminden hidrolik iletkenlik:
H
L
A
Q
= I / V = K
f

eklinde hesaplanr.
Geirimlilii az olan zeminlerde Q debileri ok kk deerler alaca iin deiken ykl
permeametreler kullanmak uygun olur (ekil b). Burada ykn zamanla deimesi llr ve buradan
hidrolik iletkenlik hesaplanr. Herhangi bir t annda dey borudaki debi a kesit alan ile ykteki dH/dt
azalmasnn arpmna eittir. Buna gre:

208


ekil (a) Sabit ykl permeametre; (b) Deiken ykl permeametre

dt
dH
a =
L
H K A
= Q
_

(alalma olduundan negatif alnmtr.)
Deikenleri ayrp bu denklemi integre ederek:

1
t
0
1
H
o
H
_
dt
L
A
K =
H
dH
a

1
o
1
H
H
ln
t A
aL
= K

Permeametrelerde denenebilen zemin numunelerinin boyutlar kk olduu iin ancak o blgedeki K deeri
belirlenebilir, akiferin ortalama hidrolik iletkenlii bulunamaz, ayrca numuneler alnrken
rselenebilecekleri iin laboratuvarda elde edilen sonulara her zaman gvenilemez, bu nedenlerle iletkenlii
arazide lmek tercih edilir.

2. Arazide lme: Hz ve potansiyel metotlar olmak zere iki metot kullanlabilir.
(a) Hz Metodu: Belli bir noktadan akifere verilen bir maddenin bir gzleme kuyusuna erimesi iin geen
zaman llr ve buradan yeralt suyu akmnn V
g
gerek hz hesaplanr. Zeminin porozitesi bilindiine ve
yeralt su yzeyinin eimi lldne gre Darcy denklemi kullanlarak zeminin K deeri bulunur. Hz
metodunda izleyici madde olarak kimyasal tuzlar, boyalar, fluoresan maddeler, elektrolitler ve radyoaktif
izleyiciler kullanlabilir. zleyicinin bir kuyudan dierine zeminin boluklarndaki eitli yollar izleyerek
ulamas nedeniyle var zamann presizyonlu bir ekilde lmek g olur.
(b) Potansiyel Metodu: Pompaj yaplan bir kuyudan eitli uzaklklardaki gzleme kuyularnda su
yzeyinin alalmalar gzlenir ve buradan zeminin iletim kapasitesi hesaplanr. Bu amala Thiem ve Theis
metotlar kullanlabilir. Pompaj kuyusundan ekilen debi ve iki gzleme kuyusundaki h
1
, h
2
su derinlikleri
veya su yzeyindeki alalmalar s
1
, s
2
biliniyorsa K, Thiem metodu kullanlarak hesaplanabilir.
Pompaj deneylerinde kararl hale varlmas uzun bir zaman gerektirir. Deneyin balangcnda yeralt su
yzeyi alalmaya devam ederken kuyuya giren suyun nemli bir ksm alalma konisinden boalan su olduu
iin Thiem metodu ile hesaplanan K deerleri gerek deerlerden byk olur. Su yzeyinin alalmaya devam
ettii srada okumalarn deerlendirilmesi iin zamanla deien yeralt suyu hareketi denklemini (Theis
metodu) kullanmak gerekir.
Hidrolik iletkenliin llmesinde hatrda tutulmas gereken bir nokta zeminlerin genellikle homojen ve
izotrop olmadklar, yani iletkenliin gerek noktadan noktaya, gerekse hareketin yn ile deitiidir.

209


ZML PROBLEMLER
Problem 6.1. Silindirik bir zemin rneinin ap 10 cm ve uzunluu 5 cmdir. Tpte bulunan hava ve su
karldnda geriye kalan hacmi 219.8 cm
3
dr. Bu zeminin porozitesini hesaplaynz.

44 . 0 =
5 x 5 x
8 . 219
1 =
hacim Toplam
hacmi Zemin
1 = p
2
_ _

Problem 6.2. Porozitesi %40 olan niform bir kum ve porozitesi %30 olan niform bir akl numunesi
verildiine gre:
(a) 1 m
3
kum ve 2 m
3
akl kartrld zaman porozite ne olur.
(b) Elde edilebilecek minimum poroziteyi hesaplaynz.

(a) 2 m
3
akln boluk hacmi = 2 x 0.3 = 0.6 m
3

akln boluklar tamamen doldurulduktan sonra geriye kalan kum hacmi = 1.0 0.6 = 0.40 m
3

17 . 0
2 40 . 0
70 . 0 x 2 60 . 0 x 1
1
hacim Toplam
hacmi Zemin
1 p
_ _
=
+
+
= =
(b) lave edilen kum, akl taneleri arasndaki boluklar tam olarak doldurduu zaman, minimum porozite
meydana gelir. Bu halde 1 m
3
akln boluk hacmi olan 0.30 m
3
, kum ile doldurulursa minimum porozite
elde edilir.
12 . 0
1
70 . 0 x 1 60 . 0 x 30 . 0
1
hacim Toplam
hacmi Zemin
1 p
_ _
=
+
= =

Problem 6.3. 250 halk bir alanda yeralt su seviyesi 4.5 m alalmaktadr. Porozite %30 ve zgl su tutma
%10 ise, zgl verim ve yeralt su haznesinin hacmindeki deiimi bulunuz.

zgl verim = Porozite zgl tutma = 0.30 0.10 = 0.20
Akiferden elde edilecek su hacminin toplam hacme oranna zgl verim olduuna gre
Su haznesinin hacmindeki deiim = 0.20 x 4.5 x 250x10
4
= 225x10
4
m
3

Problem 6.4. Bir zeminin yeralt su yzeyi zerinde kalan blgesinin kalnl 450 cmdir. Zemin kumlu lem
olup porozitesi 0.40, zgl arl 2.65 t/m
3
dr. Kuru zemin arlnn yzdesi olarak arazi kapasitesi
%15, kuruma noktas %6dr.
(a) Bir yatan sonra zemin doymu halden arazi kapasitesine geerken yerekimi ile yeralt suyuna inen su
yksekliini hesaplaynz.
(b) Bitkilerin faydalanabilecei su yksekliini hesaplaynz.

(a) Yatan hemen sonra zemin doymu halde iken btn boluklar su ile dolmu olacana gre
Mevcut su ykseklii = 0.40 x 450 =180 cmdir.
Yatan bir sre sonra suyun bir ksm yerekimi ile aaya inerek yeralt suyuna karr (perkolasyon),
doymam blgede ancak kapiler ve molekler gerilmelerle tutulan su kalr (arazi kapasitesi).
210


Kuru zemin arl = (1 p) x zgl arlk
Kuru zeminin arl = (1 0.40) x 2.65 = 1.59 t/m
3

Arazi kapasitesi = 0.15 x 1.59 = 0.239 t/m
3

Arazi kapasitesinde 450 cmlik blgede mevcut su ykseklii = 0.239 x 4.50 =1.075 t/m
2

1 mm su yksekliinin 1 kg/m
2
olduu gz nne alnrsa bu deer 1075 mm = 107.5 cmdir.
Perkolasyon ykseklii = 180 107.5 = 72.5 cm

(b) Kuruma noktasnda zeminin su muhtevas = 0.06 x 1.59 = 0.095 t/m
3

Bitkilerin faydalanabilecei su yksekliini = Arazi kapasitesi Kuruma noktas = 0.239 0.095 = 0.144 t/m
3

Bulunan bu deerin su ykseklii = 0.144 x 4.50 = 0.648 t/m
2
= 648 mm = 64.8 cmdir.
Bitkiler ancak kuruma noktasna kadar sudan yararlanabileceklerine gre kullanabilecekleri maksimum su
ykseklii 64.8 cmdir. Ancak bitkilerin bu suyun ne kadarn kullanabilecekleri kklerinin derinliine
baldr.
Problem 6.5. ekilde grlen yatayla 45lik a yapan, iyice sktrlm bir kum tabakas iinden geen
debiyi hesaplaynz. (x = 3 m, h = 0.15 m, A = 0.186 m
2
ve K = 204 m/gn)

ekil

L = 3 / Cos 45 = 4.24 m
gn / m 34 . 1 186 . 0 x
24 . 4
15 . 0
x 204
L
h
K = A I K = Q
3
= =

Problem 6.6. Sabit bir yk altnda alan bir permeametrede uzunluu 30 cm, kesit alan 100 cm
2
olan
zemin numunesinden 0.1 cm
3
/sn debi geirilirken yk kayb 9 mm olarak llmtr. Zeminin hidrolik
iletkenliini hesaplaynz.

211


ekil

Akmn hz = Vf = Q / A = 0.1 / 100 = 0.001 cm / sn
Piyezometre izgisinin eimi = I = H / L = 0.9 / 30 = 0.03
Hidrolik iletkenlik = K = V / I = 0.001 / 0.03 = 0.033 cm / sn
olarak bulunur.

Problem 6.7. Deiken ykl bir permeametrede zemin numunesinin ap 20 cm ve uzunluu 50 cmdir. 2
cm apl boruda llen ykn deney srasnda 18 saniye iinde 100 cmden 70 cmye dt gzleniyor.
Zeminin hidrolik iletkenliini hesaplaynz.

ekil

a = 2
2
/ 4 = 3.14 cm
2

A = 20
2
/ 4 = 314 cm
2

Deiken ykl permeametrede hidrolik iletkenlik aadaki forml ile bulunur.
sn / cm 10 x 9 . 9
70
100
ln
18 x 314
50 x 14 . 3
H
H
ln
t A
aL
K
3
_
1
o
1
= = =

Problem 6.8. Tortul ktlelerden oluan iki su tabakasnn kalnlklar 3 m ve 9 mdir. Bu tabakalarn
geirimlilik katsaylar srasyla 50 m/gn ve 20 m/gn ise ve akm su tabakalarna paralel olarak geliyorsa
edeer hidrolik iletkenlii bulunuz.

212


K
K
1
2
A
A
1
2
Boykesit
Enkesit

ekil Paralel bal su tabakas

gn / m 5 . 27
9 3
20 x 9 50 x 3
A A
K A K A
K
2 1
2 2 1 1
e
+
+
=
+
+
=

Problem 6.9. ekilde grlen su tabakasnn edeer hidrolik iletkenlii bulunuz.

K = 10 m/gn
1
A
K = 1 m/gn
2
1
L =12 m
2
L =6 m
Boykesit
Enkesit

ekil Seri bal su tabakas

gn / m 5 . 2
1
6
10
12
6 12
K
L
K
L
L L
K
2
2
1
1
2 1
e
=
+
+
=
+
+
=

Problem 6.10. Aadaki ekilde grlen su tabakas, 3 m uzunluunda niform kesitli yatay bir ksmla,
eksen izgisi yatayla 30lik a yapan, 6 m uzunluunda kama eklinde dier bir paradan meydana
gelmektedir. Bunlarn hidrolik iletkenlikleri srasyla 1.22 m/gn ve 4.07 m/gndr. Tabakalarn ularndaki
kesit alanlar 0.372 m
2
ve 0.093 m
2
olup kama eklindeki tabakadan su, serbeste atmosfere almaktadr.
Toplam yk kayb 1.8 m olduuna gre debiyi ve piyezometre izgisini bulunuz.

ekil

h
k
= I x L
I = Q / K A
A K
L Q
h
k
=
213


Kama eklindeki su tabakasnn edeer enkesit alan
2
_
1
2
1
_
2
e
m 201 . 0
093 . 0
372 . 0
log 3 . 2
093 . 0 372 . 0
A
A
log 3 . 2
A A
A = = =

m 8 . 1
201 . 0 x 07 . 4
6 x Q
372 . 0 x 22 . 1
3 x Q
A K
L Q
A K
L Q
h
e 2
2
1 1
1
k
= + = + =

Q = 0.129 m
3
/gn
Balangtaki piyezometre kotu = 1.8 m
L =3 m (x = 3 m) iin m 853 . 0
372 . 0 x 22 . 1
3 x 129 . 0
A K
L Q
h
1 1
1
k
= = = Piyezometre kotu = 1.8 0.853 = 0.947 m
L =6 m (x = 5.6 m) iin kamann kndaki kesit alan = (0.372 + 0.093) / 2 = 0.233 m
2

2
_
1
2
1
_
2
e
m 297 . 0
233 . 0
372 . 0
log 3 . 2
233 . 0 372 . 0
A
A
log 3 . 2
A A
A = = =

m 17 . 1
297 . 0 x 07 . 4
3 x 129 . 0
853 . 0
A K
L Q
A K
L Q
h
e 2
2
1 1
1
k
= + = + =
Piyezometre kotu = 1.8 1.17 = 0.63 m
Benzer ekilde L =8.4 m (x = 7.7 m) iin Piyezometre kotu = 0.18 m bulunur.

Problem 6.11. ekildeki su tabakasnn edeer hidrolik iletkenliini bulunuz. 1 m genilikten geen debi 3
m
3
/gn/m olduuna gre B noktasnda suyun ykselebilecei kotu hesaplaynz.

ekil

gn / m 15
10
60
20
120
60 120
K
L
K
L
L L
K
2
2
1
1
2 1
e
=
+
+
=
+
+
=

q = K
e
x I x A = 15 x I x (10 x 1) = 3 I = 0.02
h
k
= I x L = 0.02 x (120 + 60) = 3.6 m
Bdeki su kotu = 15 3.6 = 11.4 m

Problem 6.12. ekilde kesiti verilen iki geirimsiz tabaka arasndan geebilecek debiyi hesaplaynz.
Piyezometre ykseklikleri AA kesitinde 11.2 m ve CC kesitinde 10.6 mdir.

214


ekil

05 . 0
8 4
6 . 10 2 . 11
I =
+
=

BC arasnda gn / m 10
5 x 3 5 x 2
5 x 5 x 3 5 . 17 x 5 x 2
A A
K A K A
' K
3 2
3 3 2 2
e
=
+
+
=
+
+
=

AC arasnda

gn / m 12
10
8
20
4
8 4
' K
L
K
L
L L
K
e
2
1
1
2 1
e
=
+
+
=
+
+
=

Q = K
e
x I x A = 12 x 0.05 x (5 x 5) = 15 m
3
/gn

Problem 6.13. Aadaki ekilde verilen iki hendek arasndaki yeralt suyu akm 5 m
3
/gn/m olduuna gre
A, B ve C noktalarndaki piyezometre kotlarn bulunuz.

ekil
Adaki piyezometre kotu = 100 m
gn / m 33 . 43
30
30
50
100
30 100
K
L
K
L
L L
K
2
2
1
1
2 1
e
=
+
+
=
+
+
=

q = K
e
x I x A = 43.33 x I x (5 x 1) = 5 I = 0.023
AB arasndaki yk kayb h
k
= I x L = 0.023 x (100 + 30) = 3.0 m
Cdeki piyezometre kotu = 100 3.0 = 97 m
AB arasndaki yk kayb h
k1
= I
1
x L
1

q = K
1
x I
1
x A = 50 x I
1
x (5 x 1) = 5 I
1
= 0.020
h
k1
= I
1
x L
1
= 0.020 x 100 = 2.0 m
Bdeki piyezometre kotu = 100 2.0 = 98 m bulunur.

Problem 6.14. Aadaki ekilde verilen su tabakasndan ekil dzlemine dik birim genilikten geen debi 2
m
3
/gn/m olduuna gre, B noktasndaki su seviye kotunu bulunuz. (K = 10 m/gn)

215


ekil

m 94 . 4
4
6
log 3 . 2
4 6
A
A
log 3 . 2
A A
A
_
1
2
1
_
2
e
= = =
q = K x I x A
e
= 10 x I x (4.94 x 1) = 2 I
1
= 0.040
h
k
= 100 x 0.040 = 4 m
B noktasndaki su seviye kotu = 100 4 = 96 m

Problem 6.15. Serbest yzeyli bir akiferde alan iki gzlem kuyusu arasndaki uzaklk 70 mdir. A
kuyusunda statik su kotu 75.0 m, B kuyusunda ise 74.4 mdir. A kuyusundan yeraltna verilen bir radyoaktif
izleyicinin B kuyusuna varmas iin 3 saat 40 dakika getii llmtr. Zeminden alnan rnein
porozitesi %13 ve akiferin kalnl 30 mdir. (Su scakl 10C alnacaktr).
(a) Akiferlerde yeralt su yzeyinin eimini bulunuz. Yeralt suyu akm hangi yndedir?
(b) Yeralt suyu akmnn gerek hzn ve filtre hzn hesaplaynz.
(c) Akiferin hidrolik iletkenliini hesaplaynz.
(d) Akiferin iletim kapasitesini hesaplaynz.
(e) Zeminin zgl geirimlilik katsaysn hesaplaynz.

ekil

(a) A ve B kuyular arasnda yeralt su yzeyinin eimi
0086 . 0 =
70
4 . 74 0 . 75
=
r
h
= I
_

Akm Adan Bye dorudur.
(b) Yeralt suyu akmnn gerek hz
sn / cm 53 . 0 =
3600 x 67 . 3
100 x 70
=
t
L
= V
g

Yeralt suyu akmnn filtre hz
V
f
= V
g
x p = 0.53 x 0.13 = 0.069 cm/sn
(c) Darcy yasasndan hidrolik iletkenlik denklemi ile
216


K = V
f
/I = 0.069/0.0086 = 8.02 cm/sn
(d) Zeminin iletim kapasitesi
T = m x K = 30 x 100 x 8.02 = 24060 cm
2
/sn
(e) Zeminin zgl geirimlilik katsays
2 8
_
2
_
3 3
2 6
_
m 10 x 075 . 1 = sn / m 10 x 02 . 8 x
m / kg 10 x 1
m / sn kg 10 x 134
= K
= k
(10C su scaklnda dinamik viskozite 134x10
6
kg sn /m
2
alnmtr.)

Problem 6.16. Kalnl 6 m olan temiz bir kum ve akl tabakas 1x10
1
cm/sn deerinde bir hidrolik iletkenlie
sahiptir ve bu tabakann tabanna kadar nfuz eden bir nehirin sular ile beslenmektedir. Eer sadece tek taraftan
beslenen bir szdrma galerisindeki su seviyesi, su tabakasnn tabannn 0.6 m yukarsnda bulunuyorsa ve bunun
nehire uzakl 10 m ise, galerinin 1 m uzunluundan giren yeralt suyunun debisi ne olur.

Nehir
m
R
h
r
Galeri
ho

ekil
Galeri tek taraftan besleniyorsa 1 m uzunluk iin alan
A = h x 1
Galerinin 1 m uzunluundan giren yer alt suyunun debisi
q = K x I x (h x 1)
C h
2
K
r q dh h K dr q dh h K dr q h
dr
dh
K q
2
+ =
}
=
}
= =
Eer r = R ise h = m olur ve r = 0 ise h = h
o
olur.
C m
2
K
R q
2
+ =
2
o
_ 2
o
h
2
K
C C h
2
K
0 = + =

Bu deer ilk denklemde yerine yazlrsa
R
) h m (
K
2
1
q h
2
K
m
2
K
R q
2
o
_ 2
2
o
_
2
= =
elde edilir. Buradan galerinin 1 m uzunluundan giren yer alt suyunun debisi
m / sn / m 10 x 78 . 1
10
) 6 . 0 6 (
10 x 1
2
1
R
) h m (
K
2
1
q
3 3
_
2 _ 2
3
_
2
o
_ 2
= = =
217


Problem 6.17. Serbest yzeyli bir akiferde alan 0.25 m yarapndaki bir kuyudan 0.016 m
3
/sn debi ile su
ekilirken kararl halde kuyudan 10 m uzaktaki gzlem kuyusunda yeraltsuyu seviyesi 14.60 m ve 30 m
uzaktaki gzlem kuyusunda yeraltsuyu seviyesi 14.79 m olduuna gre akiferin hidrolik iletkenliini
hesaplaynz.

1
2
1
_
2
r
r
ln
h h
K = Q
2 2

sn / m 10 x 1 =
) 60 . 14 79 . 14 ( x
10
30
ln 016 . 0
=
) h h (
r
r
ln Q
= K
3
_
2 _ 2
1
_
2
1
2
2 2

Problem 6.18. 40 m kalnlkta serbest yzeyli bir akiferden 40 cm yarapl bir pompaj kuyusu ile 0.03 m
3
/sn
debi ekilmektedir. Kararl hale ulaldktan sonra pompaj kuyusundan 20 m ve 50 m uzaklktaki iki gzlem
kuyusunda yeralt su yzeyinin 3.2 m ve 1.9 m alald gzlenmitir.
(a) Zeminin hidrolik iletkenliini ve iletim kapasitesini hesaplaynz.
(b) Pompaj kuyusundaki alalmay bulunuz.

(a) m = h
1
+ s
1
h
1
= 40 3.2 = 36.8 m
m = h
2
+ s
2
h
2
= 40 1.9 = 38.1 m
sn / m 10 x 99 . 8 =
) 8 . 36 1 . 38 ( x
20
50
ln 03 . 0
=
) h h (
r
r
ln Q
= K
5
_
2 _ 2
1
_
2
1
2
2 2

T = m K = 40 x 8.99x10
5
= 3.6x10
3
m
2
/sn
(b) m 64 . 30 h
4 . 0
20
ln
h 8 . 36
10 x 99 . 8 03 . 0
r
r
ln
h h
K Q
p
p
_
2
5
_
p
1
p
_
1
2 2 2
= = = =
m = h
p
+ s
p
s
p
= 40 30.46 = 9.36 m

Problem 6.19. Kalnl 6 m olan yatay tabanl basnl (artezyen) bir akiferde alan bir kuyudan 0.05 m
3
/sn
su kyor. Bu kuyudan 50 m ve 120 m uzaklktaki iki gzlem kuyusunda su derinlikleri 11.5 m ve 13 m
olarak okunuyor. Bu akiferin hidrolik iletkenliini hesaplaynz.

1
2
1 2
r
r
ln
) h h (
m K 2 = Q
_

sn / m 10 x 74 . 7 =
) 5 . 11 13 ( 6 2
50
120
ln x 05 . 0
=
) h h ( m 2
r
r
ln Q
= K
4
_
_ _
1 2
1
2

Problem 6.20. Kalnl 25 m olan basnl bir akiferde alan kuyudan 10 m
3
/st debiyle su
pompalanmaktadr. Bu kuyudan 120 m ve 780 m uzaklktaki iki gzlem kuyusunda seviye alalmalar
srasyla 7.0 m ve 1.5 m olarak llmtr. Bu akiferin hidrolik iletkenliini ve iletim kapasitesini
hesaplaynz.

218


1
2
_
r
r
ln
) s s (
m K 2 = Q
2 1

st / m 0217 . 0 =
) 5 . 1 7 ( x 25 2
120
780
ln x 10
=
) s s ( m 2
r
r
ln Q
= K
_ _
1
2
2 1

T = m K = 25 x 0.0217 = 0.5425 m
2
/st

Problem 6.21. Siltli lemde kapiler gerilme h
c
=16.7 cm, efektif hidrolik iletkenlik K=0.65 cm/st, porozite
p=0.50, balangta doymuluk derecesi
i
=0.16dr. Ya iddetinin szma hzndan byk olduunu kabul
ederek yan balangcndan t=l saat sonra szma hzn ve szma yksekliini hesaplaynz.

GreenAmpt denklemini kullanarak t = l saat iin F szma ykseklii
1 x 65 . 0
) 16 . 0 50 . 0 ( 7 . 16
F
1 ln ) 16 . 0 50 . 0 ( 7 . 16 t K
) p ( h
F
1 ln ) p ( h F
i
_
c
i
_
c
+
(
+ = +
(
(
u
+ u =
deneme ile F=3.17 cm bulunur. t = l saat iin szma hz
st / m 81 . 1
17 . 3
17 . 3 ) 16 . 0 50 . 0 ( 67 . 1
65 . 0
F
F ) p ( h
K dt / dF f
i
_
c
=
(
+
=
(
(
+ u
= =
olarak bulunur.

Problem 6.22. Basnl bir akiferden devaml olarak 12 lt/sn su pompalayan bir kuyuda deney yaplm ve
seviye alalmalar 100 m uzaklktaki bir gzlem kuyusunda llmtr. Aada verilen deney verilerini ve
Theis metodunu kullanarak bu akiferin zelliklerini bulunuz. 1 yllk pompaj sresinin sonunda gzlem
kuyusundaki su seviyesinde meydana gelecek alalma miktarn hesaplaynz.
Tablo
t (dk) 1.9 4 7 9.5 15 19.5 30 40 60 80 100 126 166.5 204 240
s (m) 0.055 0.13 0.24 0.32 0.42 0.49 0.60 0.70 0.80 0.86 0.95 1.00 1.03 1.07 1.12

nce log log grafik kadna tip erisi [W(u) u] izilir. Sonra r
2
/t deerleri bulunarak ayn lekte effaf
bir log log kadna s deerleri izilir.
Tablo
t (dk) 1.9 4 7 9.5 15 19.5 30 40 60 80 100 126 166.5 204 240
s (m) 0.055 0.13 0.24 0.32 0.42 0.49 0.60 0.70 0.80 0.86 0.95 1.00 1.03 1.07 1.12
r
2
/t (m
2
/dk) 5263 2500 1429 1053 667 513 333 250 167 125 100 79 60 49 42

kinci grafik birincisi zerine konup, eksenler birbirine paralel kalacak ekilde kaydrlarak deney
noktalarnn aadaki ekilde gsterildii gibi mmkn olduu nispette tip erisinin zerine gelmesi
salanr. Daha sonra rastgele bir nokta seilerek iki grafiin eksenlerinden bu noktann aada verilen
koordinatlar okunur.
W(u)
*
= 1.85 u
*
= 0.072 s
*
= 0.6 m (r
2
/t)
*
= 300 m
2
/dk

219


ekil

Bu deerler kullanlarak akifer zellikleri, iletim kapasitesi (T) ve depolama katsays (S), aadaki gibi
bulunur. 12 lt/sn = 0.72 m
3
/dk
dk / m 177 . 0
6 . 0 4
85 . 1 x 72 . 0
s 4
) u ( W Q
T
2
*
*
= = =
4
2
10 x 7 . 1
300
072 . 0 x 177 . 0 x 4
) t / r (
u T 4
S
*
*
= = =
1 yllk pompaj sresinin sonunda gzlem kuyusundaki su seviyesinde meydana gelecek alalma miktar ise t
= 1 yl = (365 x 24 x 60) dk iin
6
_
4 2 2
10 x 6 . 4
177 . 0 x 60) x 24 x 365 ( x 4
10 x 7 . 1 x 100
T t 4
S r
u = = =

Tablodan u = 4.6x10
6
iin W(u) = 11.72
m 79 . 3 72 . 11
177 . 0 x 4
72 . 0
) u ( W
T 4
Q
s = = =

Problem 6.23. zotropik basnl bir akifere tam nfuz eden bir kuyunun sabit debisi 12 lt/sndir. Pompaj
sresince seviye alalmalar 100 m uzaklktaki bir kuyuda gzlenmi ve llen t ve s deerleri aadaki tabloda
verilmitir. Cooper Jacob metodunu kullanarak iletim kapasitesi (T) ve depolama katsaysn (S) bulunuz.

Tablo
t (dk) 2 4 7 10 15 20 30 40 60 80 100 120 160 200 240
s (m) 0.28 0.37 0.46 0.52 0.57 0.64 0.71 0.80 0.85 0.92 0.95 0.97 1.03 1.09 1.12

Verilen deerler (s, t) aadaki ekilde gsterildii gibi yar logaritmik bir grafik kadna izilir.

220


ekil

Bir logaritmik blme iin alalma, dolaysyla dorunun eimini s = 0.48 m olarak bulunur. Buradan iletim
kapasitesi (T) ve depolama katsays (S) aadaki ekilde bulunur. 12 lt/sn = 0.72 m
3
/dk
dk / m 275 . 0
48 . 0 4
72 . 0 x 30 . 2
s 4
Q 30 . 2
T
2
= = =

Noktalardan geirilen doru geriye doru uzatlarak s deerinin sfr olduu andaki zaman t
o
=1.6 dk olarak
okunur.
5
2 2
o
10 x 9 . 9
100
275 . 0 x 6 . 1 x 25 . 2
r
T t 25 . 2
S
= = =
Bilindii gibi Cooper Jacob metodunun kullanlabilmesi iin Boltzman deikeninin 0.01den kk olmas
gerekir. Bu problemde bu durumun salanp salanmad kontrol edilirse
3
5 2 2
10 x 75 . 3
275 . 0 x 240 x 4
10 x 9 . 9 x 100
T t 4
S r
u
= = =
Bulunan bu u deeri 0.01den kk olduundan Cooper Jacob metodu bu problemin zmnde
kullanlabilir.

Problem 6.24. Aadaki ekilde grld gibi konumlanm bir kuyuda (PK) pompalama hz grafikte
verilmitir. Yar sonsuz ve basnl akiferin kalnl 10 m, hidrolik iletkenlii 1.5 m/gn ve depolama
katsays 0.006dr. Pompalama sresi olan 90 gnn sonunda, ekilde gsterilen konumda olan gzlem
kuyusundaki (GK) seviye alalmasn bulunuz.

ekil

maj kuyu ve elenik pompalama grafii aadaki ekilde verilmitir.
221


ekil

Gzlem kuyusunda, gerek kuyudan dolay olan alalma iin kuyu fonksiyonu aadaki gibi bulunur.
m 5000 50 50 r
2 2
p
= + =
m 25000 150 50 r
2 2
i
= + =
T = m x K = 10 x 1.5 = 15 m
2
/gn
( )
3
_
2
p 1
10 x 6 . 5
15 x 90 x 4
006 . 0 x 5000
u = =
Tablodan u = 5.6x10
3
iin W(u) = 4.62 (+)
( )
3
_
2
p 2
10 x 3 . 8
15 x 60 x 4
006 . 0 x 5000
u = =
Tablodan u = 8.3x10
3
iin W(u) = 4.22 ()
Gzlem kuyusunda, imaj kuyusundan dolay olan alalma iin kuyu fonksiyonu aadaki gibi bulunur.
( )
2
_
2
i 1
10 x 8 . 2
15 x 90 x 4
006 . 0 x 25000
u = =
Tablodan u = 2.8x10
2
iin W(u) = 3.04 (+)
( )
2
_
2
i 2
10 x 2 . 4
15 x 60 x 4
006 . 0 x 25000
u = =
Tablodan u = 4.2x10
2
iin W(u) = 2.64 ()
Kuyu fonksiyon deerlerinin yanna konulan iaretler seviye alalmasna etkinin tipini gstermektedir. Buna
gre alalma miktar yle olur.
| | m 24 . 2 ) 64 . 2 22 . 4 ( x 50 ) 04 . 3 62 . 4 ( x 100
15 4
1
s = + + =

Problem 6.25. Bir nehirle snrlanan szdrmal bir akifere alan kuyudan 40 saat boyunca 50 lt/sn su
pompalanmtr. Akifer zellikleri; T = 0.01 m
2
/sn ve S = 0.0001dir. stteki akitardn dikey hidrolik
iletkenlii 5x10
9
m/sn ve kalnl 40 m ise, nehirle kuyu arasnda orta mesafede bulunan bir gzlem
kuyusundaki seviye alalmasn t = 45 saat iin bulunuz.

222


ekil

Toplam seviye alalmas, gerek kuyu ile aadaki ekilde gsterildii gibi nehrin dier yannda 600 m
uzaklkta olan imaj kuyunun etkileriyle olan alalmalarn farkna eittir.

ekil

Dier taraftan her iki kuyu iin de seviye alalmas yeniden toparlanma durumu olarak, ekilde gsterilen
grafie gre bulunur. Szntl akiferlerde kuyu fonksiyonunu bulmak iin B deeri de belirlenmelidir.
m 27 . 8944
10 x 5
40 x 01 . 0
' K
b T
B
9
= = =

Pompaj kuyusunun kuyu fonksiyonu:
3
_
2
p 1
10 x 389 . 1
01 . 0 x ) 3600 x 45 ( x 4
0001 . 0 x 300
u = =
Tablodan u = 1.389x10
3
ve r/B = 300 / 8944.27 = 0.03354 iin W(u, r/B) = 5.8385
2
_
2
p 2
10 x 250 . 1
01 . 0 x ) 3600 x 5 ( x 4
0001 . 0 x 300
u = =
2
ve r/B = 300 / 8944.27 = 0.03354 iin W(u, r/B) = 3.8423
maj kuyusunun kuyu fonksiyonu:
2
_
2
i 1
10 x 250 . 1
01 . 0 x ) 3600 x 45 ( x 4
0001 . 0 x 900
u = =
2
ve r/B = 900 / 8944.27 = 0.1 iin W(u, r/B) = 3.6753
1
_
2
i 2
10 x 125 . 1
01 . 0 x ) 3600 x 5 ( x 4
0001 . 0 x 900
u = =
1
ve r/B = 900 / 8944.27 = 0.1 iin W(u, r/B) = 1.7313
Bu durumda toplam alalma
| | m 0208 . 0 ) 7313 . 1 6753 . 3 ( 10 x 50 ) 8423 . 3 8385 . 5 ( 10 x 50
01 . 0 4
1
s
3 3
= =

223


Problem 6.26. Homojen, izotrop ve basnl bir akiferde alan iki kuyudan devaml olarak 100 lt/sn su
pompalanmaktadr. Kuyulardan 200 m uzaklkta bir nehir vardr. Pompalama baladktan 10 gn sonra,
aadaki ekilde gsterildii gibi yerletirilmi iki gzlem kuyusunda seviye alalmasnn ne kadar olacan
bulunuz. Akifer zellikleri; T = 5000 m
2
/gn ve S = 4x10
5
.

ekil

Sistemin imaj kuyular aadaki ekilde gsterilmitir. Gerek ve imaj kuyularnn gzlem kuyusuna
uzaklklar
m 62500 150 200 r
2 2
p
= + =

m 102500 250 200 r
2 2
i
= + =

ekil

Kuyu fonksiyonlar aada verilmitir.
( )
5
_
5
2
p 1
10 x 25 . 1
5000 x 10 x 4
10 x 4 x 62500
u = =

5
iin W(u) = 10.765
( )
5
_
5
2
i 1
10 x 05 . 2
5000 x 10 x 4
10 x 4 x 102500
u = =

5
iin W(u) = 10.2272
Gerek kuyularn gzlem kuyusuna uzaklklar ayn olduu iin seviyedeki alalmaya etkileri de ayndr.
Onun iin alalma hesab biri iin yaplp sonu iki ile arplr. Her biri iin alalma deeri ise gerek kuyu
ile imajn meydana getirdikleri deerin farkna eittir. 100 lt /sn = 8640 m
3
/gn
| | m 148 . 0 ) 2272 . 10 765 . 10 ( 8640
5000 4
2
s = =
kinci gzlem kuyusu snrn (nehrin) dier tarafnda olduu iin onda seviye azalmas olmaz.

224


Problem 6.27. Homojen ve basnl bir akiferde alan bir kuyudan aadaki grafikte verilen programla
pompalama yaplmtr. Pompalama durdurulduktan 10 gn sonra, kuyudan 50 m uzaklkta seviye
alalmasn bulunuz. Akifer zellikleri; T = 5000 m
2
/gn ve S = 4x10
5
.

ekil

Pompalama debisinin deitii durumlarda edeer pompalama grafikleri hazrlanr. Aadaki ekilde
verilen edeer pompalamalarn her biri iin seviye alalmas bulunup aritmetik olarak toplanr.

ekil

7
_
5 2
1
10 x 25 . 1
5000 x 40 x 4
10 x 4 x 50
u = =

7
iin W(u) = 15.37 (+)
7
_
5 2
2
10 x 67 . 1
5000 x 30 x 4
10 x 4 x 50
u = =

7
iin W(u) = 15.08 (+)
7
_
5 2
3
10 x 5 . 2
5000 x 20 x 4
10 x 4 x 50
u = =

Tablodan u = 2.5x10
7
iin W(u) = 14.65 ()
7
_
5 2
4
10 x 5
5000 x 10 x 4
10 x 4 x 50
u = =

Tablodan u = 5x10
7
iin W(u) = 13.93 ()
T = 5000 m
2
/gn = 208.33 m
2
/st
| | m 099 . 0 93 . 13 x 100 65 . 14 x 200 08 . 15 x 100 37 . 15 x 200
33 . 208 4
1
s = + =
225


Problem 6.28. Basnl bir akiferde alan bir kuyu Aadaki ekilde grld gibi iki snr arasndadr ve
kuyuda aadaki grafikte verilen ekilde pompalama yaplmtr. Seviye alalmasn t = 30 saat iin her
gzlem kuyusunda bulunuz. Akifer zellikleri; T = 0.005 m
2
/sn ve S = 0.001. (Her snr iin sadece bir imaj
kuyusu alnz).

ekil

ekilden de grlecei gibi snrlara gre yerletirilen imaj kuyular gzlem kuyular 2 ve 3 ile ayn yerlerde
olur. Gzlem kuyusu 2 zerine gelen imaj kuyusu su eken, gzlem kuyusu 3 zerine gelen imaj kuyusu da
su basan kuyudur. Edeer pompalama program aadaki grafikte verilmitir.

ekil
Gzlem kuyusu 1 iin kuyu fonksiyonu
3
_
2
1
10 x 157 . 1
005 . 0 x ) 3600 x 30 ( x 4
001 . 0 x 50
u = =
3
iin W(u) = 6.22 (+)
3
_
2
2
10 x 335 . 1
005 . 0 x ) 3600 x 26 ( x 4
001 . 0 x 50
u = =
3
iin W(u) = 6.10 ()
3
_
2
3
10 x 736 . 1
005 . 0 x ) 3600 x 20 ( x 4
001 . 0 x 50
u = =
3
iin W(u) = 5.82 ()
Gzlem kuyusu 2 zerine gelen imaj kuyusu su eken, gzlem kuyusu 3 zerine gelen imaj kuyusu da su
basan kuyu olmas ayrca bu kuyularn gzlem kuyusu 1e uzaklklar r
1
ve r
2
nin de eit olmalar sebebiyle
etkileri birbirini gtrr, dolaysyla hesap yapmaya gerek yoktur. O halde seviye alalmas
226


| | m 041 . 0 82 . 5 x 005 . 0 10 . 6 x 005 . 0 22 . 6 x 010 . 0
005 . 0 4
1
s = =

Snrlarn dnda pompalama yaplan gerek kuyu olmad iin gzlem kuyular 2 ve 3de seviye alalmas
yoktur.

Problem 6.29. Kalnl 20.1 m, hidrolik iletkenlii 14.9 m/gn ve depolama katsays 0.0051 olan basnl
bir akiferde alan bir kuyudan 2725 m
3
/gn debiyle ekim yaplmaktadr. Pompaj baladktan 1 gn sonra
kuyudan 7.0 m mesafede oluacak dm hesaplaynz.

T = K x m = 14.9 x 20.1 = 299 m
2
/gn
4
_
2 2
10 x 1 . 2
299 x 1 x 4
0051 . 0 x 0 . 7
T t 4
S r
u = = =
Tablodan u = 2.1x10
4
iin W(u) = 7.9
Buna gre pompaj baladktan 1 gn sonra kuyudan 7.0 m mesafede oluacak dm
m 73 . 5 9 . 7
299 x 4
2725
) u ( W
T 4
Q
s = = =

Problem 6.30. letim kapasitesi 1x10
3
m
2
/ sn ve depolama katsays 0.07 olan basnl bir akiferde 45 cm
apl bir kuyu almtr. 2 yl sonra yeralt su yzeyindeki maksimum alalmann 6 myi gememesi
istendiine gre kuyudan ne kadar su ekilebilir.

) u ( W
T 4
Q
s = Q W(u) = 6 x 4 x 1x10
3
= 0.075 m
3
/ sn
8
_
3
_
2 2
10 x 4 . 1
10 x 1 x ) 86400 x 365 x 2 ( x 4
07 . 0 x 225 . 0
T t 4
S r
u = = =
Tablodan u = 1.4x10
8
iin W(u) = 17.56
Buna gre ekilebilecek maksimum debi
Q W(u) = 0.075 = Q x 17.56 = 0.075 Q = 0.0043 m
3
/ sn = 4.3 lt / sn
olarak bulunur.

Problem 6.31. letim kapasitesi 2x10
3
m
2
/sn ve depolama katsays 0.075 olan basnl bir akiferde alan
kuyudan pompa yardmyla su karlmaktadr. Bu kuyudan 100 ve 200 m uzaklklarda iki gzlem kuyusu
bulunmaktadr. 2 yl sonra birinci gzlem kuyusunda su seviyesinin 4 m alald gzlendiine gre:
(a) Pompaj kuyusundan karlan suyun debisini hesaplaynz.
(b) kinci gzlem kuyusunda suyun alalma seviyesini bulunuz.

(a)

) u ( W
T 4
Q
s
1
= Q W(u) = 4 x 4 x 2x10
3
= 0.101 m
3
/ sn
227


3
_
3
_
2 2
1
1
10 x 5 . 1
10 x 2 x ) 86400 x 365 x 2 ( x 4
075 . 0 x 100
T t 4
S r
u = = =
Tablodan u = 1.5x10
3
iin W(u) = 5.99
Buna gre ekilebilecek maksimum debi
Q W(u) = 0.101 = Q x 5.99 = 0.101 Q = 0.017 m
3
/ sn = 17 lt / sn
(b) ) u ( W
T 4
Q
s
2
= 0.017 W(u) = s
2
x 4 x 2x10
3

s
2
= 0.676 W(u)
3
_
3
_
2 2
2
2
10 x 9 . 5
10 x 2 x ) 86400 x 365 x 2 ( x 4
075 . 0 x 200
T t 4
S r
u = = =
Tablodan u = 5.9x10
3
iin W(u) = 4.56
s
2
= 0.676 W(u) = 0.676 x 4.56 = 3.08 m

ZLECEK PROBLEMLER
Problem 6.32. ekildeki yeralt su tabakasndan alnabilecek debiyi hesaplaynz. Piyezometre kotlar AA
kesitinde 12.5 m ve CC kesitinde 12.0 mmdir. Sonu: Q = 12.5 m
3
/gn

ekil

Problem 6.33. 70 cm yarapl bir kuyu ile 55 m kalnlndaki bir serbest yzeyli akiferden 45 lt/sn
debisinde su ekilmektedir. Pompaj balangcndan yeterli bir sre sonra kuyudan 15 m ve 50 m uzaklktaki
iki gzleme kuyusunda su yzeyleri 7 m ve 4 m alaldna gre, zeminin hidrolik iletkenliini ve pompaj
kuyusundaki alalma miktarn hesaplaynz. Sonu: K = 5.81x10
5
m/sn, s
o
= 15.65 m

Problem 6.34. Hidrolik iletkenlii 4x10
4
m/sn olan basnl bir akiferde alan bir kuyudan 0.50 m
3
/sn
debisinde su alnmaktadr. Kuyudan 25 m ve 35 m uzaklktaki gzlem kuyularnda su ykseklikleri 38 m ve
43 m olduuna gre akiferin kalnln hesaplaynz. Sonu: m = 13.39 m

Problem 6.35. Serbest yzeyli bir akiferde iki gzlem kuyusu arasndaki mesafe 70 mdir. Statik su
seviyeleri A kuyusunda 75 m, B kuyusunda ise 74.4 mdir. A kuyusunda braklan bir sv B kuyusuna 36.7
saatte varyor. Zeminin porozitesi %13, akifer kalnl 30 mdir. Y.A.S. yzeyinin eimini, yeralt su
akmnn gerek hzn, fiktif hzn ve hidrolik iletkenliini hesaplaynz.
Sonu: I = h
L
/ L = 0.0086, V
g
= L / t = 0.053 cm/sn, V
f
= 0.0069 cm/sn ve K = 0.802 cm/sn

228


Problem 6.36. Aadaki ekilde verilen akifer sistemi iin btn imaj kuyularn yerletirip tiplerini belirtiniz.

ekil

Problem 6.37. Bir artezyen kuyudan 30 lt/snlik su ekilirken bu pompaj kuyusundan 60 m uzaklktaki bir
gzlem kuyusunda llen alalma deerlerinin zamanla deiimi aadaki tabloda verilmitir. Bu verilere
gre zeminin iletim kapasitesini, depolama katsaysn ve 1 yllk pompaj sresinin sonunda gzlem
kuyusundaki su seviyesinde meydana gelecek alalma miktarn Theis ve CooperJacob metotlarn
kullanarak hesaplaynz.

Tablo
Balangtan itibaren
geen zaman t (dk)
Gzlem kuyusundaki
alalma s (m)
Balangtan itibaren
geen zaman t (dk)
Gzlem kuyusundaki
alalma s (m)
0 0.000 18 0.672
1 0.201 24 0.720
1.5 0.266 30 0.760
2 0.302 40 0.810
2.5 0.339 50 0.850
3 0.369 60 0.880
4 0.415 80 0.927
5 0.455 100 0.965
6 0.485 120 1.000
8 0.534 150 1.040
10 0.567 180 1.072
12 0.601 210 1.100
14 0.635 240 1.120
Sonu: Theis metodu: T = 1240 m
2
/gn, S = 0.000191 ve s = 2.36 m
CooperJacob metodu: T = 1200 m
2
/gn, S = 0.000195 ve s = 2.43 m

3
m/sn ve tabaka kalnl 200 m olan basnl bir akiferin depolama
katsays 0.015 olarak hesaplanmtr. Bu akiferde alan bir kuyudan 40 lt/sn debi ile su ekilmektedir. Bu
kuyudan r kadar uzaklkta bir gzlem kuyusunda 2 yl sonraki alalma 29 cm olarak llmtr. Buna gre
verilenleri kullanarak:
(a) Pompaj kuyusu ile gzlem kuyusu arasndaki uzakl (r) hesaplaynz.
(b) Kuyudan ayn debiyle su ekilmeye devam edilmesi halinde 20 yl sonra gzlem kuyusunda gzlenecek
alalmay hesaplaynz.

4
m/sn ve tabaka kalnl 50 m olan basnl bir akiferin depolama
katsays 0.05 olarak hesaplanmtr. Bu akiferde alan bir kuyu ile su ekilmektedir. Yaplan
229


hesaplamalarda yeralt su seviyesinde 3 ve 6 yl sonraki alalmalar arasnda s
6yl
= s
3yl
+ 2 eklinde bir bant
olduu bulunmutur. (Bantdaki s
6yl
ve s
3yl
metre cinsindendir). Aadaki verilenleri kullanarak:
(a) 3 ve 6 yl sonra yeralt su seviyesindeki alalmalar hesaplaynz.
(b) Bu kuyudan ekilecek debiyi bulunuz. (Verilenler: t=3 yl iin u
3
=6.0x10
8
; t=6 yl iin u
6
=6.0x10
12
)

Problem 6.40. Basnl bir akiferde alan kuyudan srekli olarak 80 lt/sn debi ile su ekilirken 50 m
uzaklktaki bir gzlem kuyusunda alalma deerlerinin zamanla deiimi belirlenmitir. Bu veriler
yardmyla Theis grafik metodu kullanlarak yaplan analizlerde t = 2 dk iin W(u) = 2.96 deeri elde
edilmitir. Akiferin depolama katsays da 0.000256 olarak hesaplanmtr. Buna gre:
(a) Akiferin iletim kapasitesini bulunuz.
(b) t = 2 dk annda gzlem kuyusundaki alalmay hesaplaynz.
Sonu: (a) T = 0.0444 m
2
/ sn; (b) s = 0.424 m

Problem 6.41. Basnl bir akiferde alan kuyudan srekli olarak Q=100 m
3
/gn sabit debi ile su ekilirken
100 m uzaklkta bir gzlem kuyusunda llen alalma deerlerinin zamanla deiimi belirlenmitir. Elde
edilen veriler kullanlarak izilen (sr
2
/t) grafii ve ayrca W(u)u grafii aada verilmitir. ki grafiin st
ste getirilerek aktrlmas sonucu grafikler zerindeki ortak noktalar belirlenmi ve grafikler zerinde
iaretlenmitir. Buna gre akiferin iletim kapasitesini (T) ve depolama katsaysn (S) hesaplaynz.
Sonu: Grafikten; s = 0.167 m, r
2
/t = 3x10
6
m
2
/gn, u = 8x10
2
, W(u) = 2.1
T = 100 m
2
/gn, S = 1.07x10
5

ekil

Problem 6.42. ekilde verildii gibi szntl ve basnl bir akiferi gz nne alalm. Akitardn zerindeki
serbest yzeyli akiferde yeralt suyu tablas tabandan 50 m yksekliktedir. Basnl akiferin piyezometrik
yzeyi ekilde gsterildii gibi dorusal eimlidir. Akitardn kalnl 20 m ve dey hidrolik iletkenlii
4.0x10
6
m/sn ise birim genilik iin akifere olan toplam szmay x = 0 mden x = 500 mye kadar olan
blm iin bulunuz.

230


ekil

Problem 6.43. Drt tarafndan geirimsiz ortamlarla tamamen snrlandrlm, 200 m kalnlndaki basnl
bir akiferin zellikleri; S = 0.001 ve T = 0.01 m
2
/sndir. ekilde verildii gibi akiferin tam ortasnda, akiferin
tabanna kadar nfuz eden bir kuyu bulunmaktadr. Pompalamaya balamadan nce piyezometrik yk her
yerde sabit ve akiferin st seviyesinden 100 m yukardadr. Kuyudan 10 gn boyunca 2.5 m
3
/st su
pompalanm ve sonra durdurulmutur. Bu durumda kuyudaki piyezometrik ykseklii bulunuz.

ekil

Problem 6.44. Balangta doygun kalnl 50 m olan serbest yzeyli bir akiferde 0.072 m
3
/sn sabit debili
bir pompaj testi yaplmtr. ekilde gsterildii gibi pompaj kuyusundan 500 m uzaklkta geirimsiz bir
tabaka vardr. Seviye alalmalar pompaj kuyusundan 70 m uzaklktaki bir kuyuda gzlenmektedir. Deney
neticesinde T = 0.015 m
2
/sn ve S = 0.1 bulunmutur. Geirimsiz snrn gzlem kuyusundaki seviye
alalmasn pompaj baladktan ne kadar sonra etkileyeceini bulunuz. (Not: Arazide llebilecek en kk
alalmann 0.005 m olduu kabul ediniz).

ekil

Problem 7.45. Basnl bir akiferdeki kuyudan ekilen debinin zamanla deiimi aadaki grafikte
verilmitir. Akifer zellikleri; S = 0.0001 ve T = 0.0012 m
2
/sn ise kuyudan 120 m uzaklkta ve t = 24 saatte
seviye alalmasn bulunuz.

231


ekil

Problem 6.46. Homojen, zotropik ve basnl bir akifere alan bir kuyudan devaml olarak 0.0319 m
3
/sn su
pompalanmaktadr. Bir gzlem kuyusu aadaki ekilde gsterildii gibi yerletirilmitir. Akifer zellikleri;
T = 0.085 m
2
/sn ve S = 0.0036 eklindedir.
(a) Pompalama baladktan ne kadar sonra gzlem kuyusunda snr etkisi grlr ve bu snr hangisidir.
(llebilir en kk alalmann 0.01 m olduunu kabul ediniz).
(b) Gzlem kuyusundaki seviye alalmasn t = 5 dakika iin bulunuz.

ekil

Problem 6.47. Basnl bir akiferde alan bir kuyudan aadaki grafikte gsterilen ekilde pompalama
yaplmtr. Akifer zellikler; T = 0.006 m
2
/sn, S = 0.0001 ve balangta piyezometrik seviye yataydr.
Pompalama baladktan 40 saat sonra kuyudan 500 m mesafedeki bir noktada seviye alalmasn bulunuz.

ekil

Problem 6.48. Szdrmal ve basnl bir akifer sa tarafnda geirimsiz bir tabaka ile snrldr. Aadaki
ekilde gsterilen bu akiferin zellikleri; S = 0.0001, T = 0.006 m
2
/sn ve akitardn dikey hidrolik iletkenlii
K' = 2x10
9
m/sndir. Basnl akiferin piyezometrik seviyesi ile stndeki ortamn yeralt suyu tablas
seviyesinin ayn olduu bir zamanda 18 lt/snlik pompalama balamtr. Kuyu ile snr arasndaki orta
noktada pompalama baladktan 37.5 saat sonras iin seviye alalmasn bulunuz.

ekil

Problem 6.49. Bir nehrin iki tarafnda devam eden basnl bir akifere pompaj iki de gzlem kuyusu aadaki
ekilde gsterildii gibi almtr. Akifer zellikleri; S = 0.0001, T = 0.006 m
2
/sn ve kuyu yaraplar 1.0 mdir.
Kuyulardan 25 saat boyunca 10 lt/sn su pompalanmtr.
(a) Pompalama baladktan 20 saat sonra gzlem kuyularndaki seviye alalmasn bulunuz.
(b) Pompalama baladktan 30 saat sonra pompaj kuyusu 1 ve gzlem kuyusu 2deki seviye alalmasn bulunuz.

232


ekil

Problem 6.50. Aralarnda 120 m mesafe olan iki kuyu basnl bir akiferden su basmaktadr. Her bir kuyu
iin ayr ayr ve sonra ikisi iin toplam seviye alalmasn 20 m aralklarla iki kuyunun 60 m dlarna
giderek aada verilen durumlar iin hesaplaynz ve iziniz. Akifer zellikleri; T = 0.0004 m
2
/st ve S =
0.0001dir.
(a) Her iki kuyudan da 12 m
3
/st debi pompalanmaktadr.
(b) Farkl debiler, Q
1
= 12 m
3
/st, Q
2
= 8 m
3
/st, pompalanmaktadr.

ekil

Problem 6.51. Bir pompaj kuyusundan 50 m uzaklktaki gzlem kuyusunda yaplan pompaj deneyi verileri
aadaki tabloda verilmitir. Basnl akiferdeki bu kuyudan 14 lt/snlik bir debi pompalanmaktadr.
(a) Theis grafik metodunu kullanarak akifer zellikleri T ve Syi bulunuz.
(b) Cooper Jacob metodunun kullanlp kullanlamayacan kontrol ediniz. Eer kullanlabilirse bu metotla
da akifer zellikleri T ve Syi bulunuz.

Tablo
t (dk) 2 4 6 8 10 15 20 30 40 60 90 120
s (m) 24 42 55 66 75 90 102 112 130 138 156 168

233


7. AKARSU AKIMI
Akarsu akm bir hidrolojist veya hidrolik mhendisi iin hidrolojik devrin en nemli elemandr. Zira akarsular
her eit ihtiya iin en uygun su kaynaklardr ve akarsulardan su almak da ok kolaydr. Bunun yannda
akarsularda genellikle tuzluluk problemi olmad iin her trl kullanm iin kullanma hazr su demektir.
Yzeysel ak miktarnn belirlenmesi hidrolojide en ok karlalan problemlerdendir. Su
kaynaklarndan faydalanma ile ilgili eitli tesislerde su miktarna dair sorularla karlalr. rnein
taknlarn kontrol ile ilgili almalarda maksimum debiyi, su kuvveti tesislerinin projelendirilmesinde
ylda belli bir sre mevcut olan debiyi bilmek gerekir.
Yzeysel ak miktarn dier hidrolojik byklklere bal olarak belirlemek iin birok almalar
yaplm ve yaplmaktadr. Ancak birok hallerde bu metotlar yeterli dorulukta sonular vermezler, nk
bantlarn ekli henz kesinlikle belirlenebilmi deildir. Bu bakmdan gvenilir sonular elde edebilmek
iin bir lme istasyonlar a kurarak yzeysel ak dorudan doruya lmek gerekir. Hidrolojinin akm
lmeleri ile ilgilenen koluna hidrometri denir.

Hidrometrik stasyonlar A
Akm lm istasyonlar an planlarken, kurulacak istasyon says ve istasyonlarn yeri optimum
ekilde belirlenir. Akm lm alar ok pahalya mal olurlar, ancak toplanlan veri hidrolik yaplarn
tasarm iin ok nemlidir.
Bir blgedeki her nemli akarsuyun akmlar, denize dkld yere yakn bir noktada ve en az birka
byk kolu da akarsuya katlmadan nce llmelidir. Hangi akarsularn kullanlaca ve/veya gelitirilecei
biliniyorsa nce onlarn akmlarnn llmeye balanmas gerekir.
lm istasyonu iin yer seiminde gz nne alnmas gereken nemli noktalar vardr. Bunlar arasnda
en nemli unsur, istasyonun ulalabilirliidir. ayet istasyon uzaktan alglama ile ynetilmiyorsa, gnde en
az iki kere gidilmesi gerekmektedir. Dier nemli bir nokta, kesitlerdeki oyulma ve biriktirmelerdir. Bu
nedenle kesitler belli zamanlarda bu gibi durumlar iin kontrol edilmeli, ayrca byle etkilerin azaltlmas
iin istasyonlar kurplardan ve ani dlerden de uzak yerlere konulmaldr. stasyonlar tip olabilir:
1. Baz (Esas) Hidrometrik stasyonlar: Srekli olarak iletilen bu istasyonlar nemli akarsularn azlar
yaknnda ve balca kollarnda kurulur. lm yaplmayan kesitlerdeki akmlar baz istasyonlardaki kaytlara
dayanarak tahmin edilir.
2. Sekonder (Tali) Hidrometrik stasyonlar: Baz hidrometrik istasyonlar temel an sadece belirli yllar
boyunca desteklemek zere tesis edilen hidrometrik istasyonlardr.
3. Geici (zel Maksatl) Hidrometrik stasyonlar: Kurulmas planlanan su yaplarnn yaknnda ya da
aratrma amacyla belli bir sre iletilirler.
Trkiyedeki hidrometri istasyonlarnn gnlk debileri her yl EE tarafndan Su Yl Akm
Neticeleri, DS. tarafndan da Akm Gzlem Yll ad altnda yaynlanmaktadr. Her yllkta bir su yl
boyunca llen debiler bulunur. Su yl bir nceki takvim ylnn 1 Ekiminden balayp o takvim ylnn 30
Eyllne kadar srer. rnein; 1986 su ylnn balangc 1 Ekim 1985, sonu 30 Eyll 1986dr. Su ylnn 1
Ekimde balatlmasnn nedeni, bu tarihte yeralt su seviyesinin en dk deerlere dmesidir. Bylece
yksek sularn bulunduu dnem iki yl arasnda blnmemi olur.
234


14 Yeilrmak Havzas
1413: Yeilrmak Nehri Durucasu H.E. Santral
YER: (36 06'43" D 40 44'40" K) Amasya Taova karayolunun 33. kmsindeki Durucasu Hidroelektrik Santral nndedir.
YAI ALANI: 21667.2 km
2
YAKLAIK KOT: 301 m
GZLEM SRES: 4 Temmuz 1954 30 Eyll 1992
ORTALAMA DEB: Gzlem sresi 65.753 m
3
/sn
1992 su yl 47.210 m
3
/sn
ANLIK ENOK VE ENAZ AKIMLAR: 1992 Su ylnda en ok akm: 262.0 m
3
/sn 29.03.1992
1992 Su ylnda en az akm: 12.5 m
3
/sn 16.08.1992
Gzlem sresinde en ok akm: 739.0 m
3
/sn 16.05.1980
Gzlem sresinde en az akm: 1.00 m
3
/sn 22.08.1957
SEVYE LE: Eel ve Limnigraf
DNCELER: 1971 ylnda Kule Limnigraf ayn kesite kuruldu. Sediment numunesi ve su kalitesi alnmaktadr.
Anahtar erisi (Seviyeler cm Akmlar m
3
/sn)
Seviye Akm Seviye Akm Seviye Akm Seviye Akm Seviye Akm
100 13.0 160 47.0 210 94.0 280 187.0 400 408.0
110 17.0 170 55.3 220 105.0 300 218.0 440 494.0
120 21.7 180 64.0 230 117.0 320 253.0 480 588.0
130 27.2 190 73.5 240 130.0 340 289.0 520 692.0
140 33.0 200 83.0 260 157.0 360 328.0 550 770.0
Akmlar 1 Ekim 1991den 30 Eyll 1992ye kadar m
3
/sn olarak
Gn Eki. Kas. Ara. Oca. ub. Mar. Nis. May. Haz. Tem. Au. Eyl.
1 27.2 31.8 40.3 33.7 28.9 36.3 196.0 69.7 51.2 67.8 20.5 15.8
2 23.9 31.8 36.9 33.0 28.4 35.6 169.0 65.9 52.0 64.9 18.0 15.8
3 22.8 30.7 36.9 31.8 27.2 36.3 154.0 66.8 58.8 64.9 18.5 14.9
4 24.5 30.7 35.0 32.4 25.6 39.5 151.0 66.8 53.6 60.5 19.0 14.9
5 26.1 33.0 33.7 32.4 24.5 46.3 149.0 64.0 54.5 64.9 18.5 14.9
6 27.2 33.0 32.4 33.0 25.6 46.3 139.0 57.9 52.0 46.0 18.0 13.7
7 31.3 32.4 31.8 33.7 26.7 45.5 134.0 57.0 47.8 39.4 17.6 13.7
8 31.3 32.4 31.8 33.7 27.2 45.5 135.0 62.3 43.3 33.9 15.8 17.1
9 39.5 32.4 31.8 33.7 26.7 44.8 138.0 67.8 39.5 32.1 13.7 18.0
10 62.3 31.8 32.4 33.7 26.7 42.5 134.0 62.3 41.0 33.3 13.7 18.5
11 50.3 31.3 33.0 33.0 26.7 41.8 130.0 63.1 43.3 30.3 17.1 20.5
12 36.9 30.7 32.4 33.0 26.7 41.0 127.0 64.0 44.0 26.0 17.6 22.0
13 33.7 30.1 31.8 33.0 27.2 41.8 131.0 63.1 39.5 23.0 17.6 28.0
14 32.4 30.1 31.8 35.0 28.4 45.5 133.0 59.6 41.8 21.5 15.8 28.0
15 31.3 29.5 31.3 34.3 29.5 53.6 129.0 55.3 47.0 20.0 14.0 27.0
16 30.1 28.9 30.7 32.4 30.7 67.8 116.0 52.0 48.7 18.5 12.5 20.5
17 30.1 28.9 30.1 31.3 31.8 82.1 105.0 51.2 61.4 18.5 12.5 17.6
18 29.5 28.9 28.9 31.8 34.3 127.0 96.2 56.2 65.9 20.5 13.7 18.0
19 30.1 29.5 28.9 31.3 63.1 208.0 86.3 63.1 63.1 17.1 14.4 18.5
20 30.1 30.1 28.4 35.6 52.0 213.0 83.0 57.9 65.9 16.7 13.4 20.0
21 29.5 29.5 28.4 29.5 44.8 190.0 86.3 52.8 74.4 18.5 13.7 16.3
22 28.9 29.5 28.9 29.5 42.5 160.0 88.5 52.8 80.2 24.5 14.4 14.9
23 28.4 29.5 28.9 29.5 41.0 153.0 99.5 49.5 77.3 37.3 12.8 15.8
24 27.2 28.9 29.5 28.9 40.3 142.0 99.5 47.0 76.3 24.0 14.4 17.6
25 27.2 28.9 29.5 28.9 38.8 127.0 95.1 51.2 71.6 23.0 23.0 20.0
26 27.2 28.9 30.1 28.9 38.2 129.0 88.5 57.0 63.1 21.0 24.0 23.5
27 27.2 28.9 33.0 29.5 37.5 147.0 88.5 57.9 72.6 18.5 22.0 22.5
28 27.2 28.9 32.4 28.9 36.9 178.0 84.1 57.9 80.2 20.5 19.0 19.0
29 27.2 31.8 32.4 27.8 35.6 253.0 78.3 60.5 65.9 20.5 19.0 18.5
30 30.7 38.2 32.4 28.4 262.0 73.5 58.8 63.1 22.5 18.0 18.5
31 32.4 33.0 28.9 233.0 54.5 23.0 15.8
Toplam 964.0 921.0 989.0 981.0 974.0 3314.0 3517.0 1826.0 1739.0 973.0 518.0 564
Ortalama 31.1 30.7 31.9 31.6 33.6 107.0 117.0 58.9 58.0 31.4 16.7 18.8
lt/sn/km
2
1.43 1.42 1.47 1.46 1.55 4.93 5.41 2.72 2.68 1.45 0.771 0.867
Akm mm 3.84 3.67 3.94 3.91 3.88 13.2 14.0 7.28 6.93 3.88 2.07 2.25
mil m
3
83.3 79.6 85.4 84.7 84.1 286.0 304.0 158.0 150.0 84.1 44.8 48.7
Su yl (1992) Yllk toplam akm 17279 m
3
/sn 1493. milyon m
3
68.9 mm 2.18 lt/sn/km
2

ekil EE Akm yllndan rnek bir sayfa
235


Yllklarda; istasyonun numaras, ad, akarsuyun ad ve havzas, istasyonun yeri, ya alan, gzlem
sresi, gzlem sresinde ve o su ylndaki ortalama, maksimum ve minimum debiler ile istasyonun anahtar
erisi sayfann st tarafnda gsterilmitir. Bu bilgilerin altnda da, o yla ait gnlk debilerin tablosu ile
aylk toplam, maksimum, minimum, ortalama debiler, zgl debi ve aylk ak ykseklii verilmitir (ekil).
Trkiyede, akmn ana birimi olarak m
3
/sn veya kk akarsular iin lt/sn kullanlr. Suyun hacmi
metrekple ifade edilirse de bu durum ok byk rakamlarn ortaya kmasna sebep olaca iin hacim 10
6
m
3
(hektometre kp) ile ifade edilir. Debi bir alanla ilikilendirilmek istendiinde, birim alandan gelen akm
nemli olur ve havza verimi denilen bu deer m
3
/sn/km
2
veya lt/sn/km
2
olarak verilir. Havza verimi genelde
havzalarn karlatrlmalarnda kullanlr. Akmla ya karlatrmak iin, drenaj alan zerindeki akm
derinlii bulunur ve ay veya yl gibi belli bir sre iin mm veya cm olarak ifade edilir.

Akm lmleri
Akm lmleri ad altnda; seviye, kesit, hz ve debi lmleri anlalr.

Su Seviyesi lm
Nehirdeki su seviyesi; yazc (limnigraf) veya yazc olmayan (limnimetre) aletlerle belli bir kot baz
alnarak llr. Baz alnan kotun, nehirdeki minimum su seviyesinin daha altnda bir seviye olmas gerekir.

1. Yazc Olmayan lerler (Limnimetre): Akarsu yatandaki su seviyesi, en basit olarak eel ad verilen
bir cetvelle llr. Eel; "cm" blmesi olan, tahta veya metal bir ubuktur ve genellikle bir kpr ayana,
bir kaza veya herhangi bir yapya her zaman iin suyun iinde kalacak ekilde konulur. Belli aralarla eelde
suyun ykseldii seviye okunur. ayet yatak geni ve su seviyelerindeki deimeler ok fazla ise eitli
blgeler iin birka eel birden kullanlr veya yatan bir evinde yumuak bir eim varsa eel bu eve
konulur. Aadaki ekilde eellerin farkl tip yerletirilmeleri grlmektedir.

ekil Yazc olmayan seviye lerler

Baka bir limnimetre tipinde; blmeli bir telin ucuna balanan bir arlk, okuma yaplaca zaman su
yzne dedirilerek sabit bir gstergeden seviye okunur. Bu limnimetrenin stnl, akarsuyun dnda
kald iin akmdan zarar grmemesi ve yksek sularda da yanna varlabilmesidir. Buna benzer
amandral lekler de vardr. Daha presizyonlu lmeler iin elektrikli lekler kullanlr. Bunlarda, bir
arln suya demesi ile bir elektrik devresi kapanr ve seviye hassas olarak okunabilir. Rezistans ve
kapasitans kullanan elektrikli lme dzenleri de vardr.
236


Su zerindeki kpr gibi kotu (ykseklii) belli bir yapdan bir arlk sarktp su yzeyine kadar olan
mesafeyi lp sonra bu mesafeyi yapnn yksekliinden kararak su seviyesini bulmakta dier bir yntemdir.
Yazc olmayan lerler ile lm yapldnda karlalan baz problemler vardr:
(a) lmlerin hassasiyeti tamamen gzlemi yapan kiiye baldr.
(b) Su seviyesi lmler arasnda ok fazla deiebilir, bilhassa ani taknlarda bir iki saat iinde debi ok
farkl olabilir, ancak bunlarla ilgili veri elde edilemeyebilir.
Yazc olmayan lekler gnde bir defa (Trkiye'de saat 8de), ya da iki defa (Trkiyede saat 8 ve
16da) okunur. Takn zamanlarnda daha sk (16 saatte bir) okuma yaplmas uygun olur.
Bir istasyonda her gn yaplan okumalardan gnlk ortalama seviye bulunur. Trkiyede bu seviye u
ekilde hesaplanmaktadr. Gnde bir gzlem yaplan istasyonlarda a, b, c srasyla bir gn nceki, o gnk ve
bir gn sonraki okumalar gsterdiine gre o gnk ortalama seviye aadaki arlkl ortalama ile bulunur:
18
c 4
18
b 13
18
a
h + + =

Gnde iki okuma yaplyorsa a bir gn nce saat 16daki okumay, b ve c o gnk okumalar, d bir gn sonra
saat 8deki okumay gsterdiine gre gnlk ortalama seviye u formlle hesaplanr:
12
d
12
c 5
12
b 5
12
a
h + + + =

Bu formllerle hesaplanan h seviyesindeki hata %5 kadardr. Yksek sular srasnda daha sk okuma
yapldnda bunlar grafik halinde izilerek ortalama seviye grafikten okunur. stasyonda limnigraf varsa
gnlk ortalama seviye elde edilen kayttan belirlenir.

2. Yazc lerler (Limnigraf): Limnigraflar su seviyesinin zaman iinde deiimini srekli olarak
kaydeder ve bunlar ile yaplan lmlerde okuma hatalar ortadan kalkar. Yazc olmayan lerler ok basit
ve ucuz olmakla beraber, su seviyesinin hzla deitii zamanlarda hidrograf doru olarak elde edebilmek
iin lmlerin ok sk aralklarla yaplmas gerekir. lm yapan kiilerin bu sklkla istasyona gitmeleri ise
zordur. Bu sebeple mmkn olduu nispette limnigraflar kullanlr.
Akarsuyla bir boru vastasyla bantl olan bir sakinletirme kuyusundaki suyun yzeyindeki bir
amandrann hareketi, amandrann bal olduu telin zerinden getii bir makaray dndrr.
Makarann dnmesiyle bir yazc u, srekli olarak dnmekte olan bir kat erit zerinde hareket eder ve
seviyenin zamanla deimesi otomatik olarak kaydedilmi olur. Aadaki ekilde gsterildii gibi
kaydedici dzenein kontrol edilebilmesi iin genellikle kuyunun iine ve dna da birer eel konulur.
Sakinletirme kuyusu iindeki su, yzgeci d etkilerden koruyaca gibi akarsu yzeyindeki salnmlar
ksmen snmlendirmeye de yarar. Kuyuyu akarsuya birletiren borunun giriine yzen cisimlerin
girmemesi iin ve salnmlar sndrmek amacyla zgara koymak uygun olur. Kuyu ile nehir arasnda en az
iki balant vardr. Bu sayede borulardan biri herhangi bir nedenle tkanrsa dahi dieri ile balant devaml
olarak salanr. Sonular telsiz, telefon ve telgraf vastasyla uzaa iletmek, otomatik olarak bir diskete
kaydederek bilgisayara vermek de mmkn olabilmektedir. Limnigraflarla su seviyesi 3 mm civarnda bir
hassaslkla kaydedilebilir.

237


ekil Yazc ler

ekil Limnigraf

Dier bir limnigraf tipinde, bir borudaki delikten sabit miktarda basnl hava veya azot gaz suya
kabarcklar halinde braklr. Deliin stndeki basncn suyun derinlii ile bantl olmasndan yararlanarak
manometre ile seviye llp kaydedilir. Kabarckl lek gvenilir, ucuz, iletmesi kolay ve su seviyesinin
byk deimelerini izleyebilecek niteliktedir. Sakinletirme kuyusunu gerektirmedii gibi okumalarn
uzaktan kayd da kolay olur. Takn seviyesinin yukarsnda yerletirilebilir, fazla kat madde tayan
akmlarda kullanlabilir ve donmadan az etkilenir. Bir limnimetredeki okumalara balanarak kontrol
edilmeleri gereken diyaframl basn lerler de kullanlabilir.
Su yznn eimi iki kesitte llen seviyelerden hesaplanabilir. Bu kesitlerin arasndaki uzakln,
akarsuyun geniliinin 5 kat kadar olmas ve seviye okumalarnn ayn anda yaplmas gerekir. Bilhassa
kvrntlarda su yz eimi iki ky boyunca farkl olabileceinden her iki ky boyunca ayr ayr lmler yapmak
uygun olur. Su yz eimi genellikle ok kk olduundan seviye lmlerinde byk bir presizyon gerekir.
Taknlar srasnda debiyi hesaplayabilmek iin su yz eimini bilmek nem tar. Fakat bu artlarda
seviye lmleri yapmak g olduundan genellikle eimi ykselen suyun brakt izlerden faydalanarak
tahmin etmek gerekir.

3. Takn Seviyesi lerleri: Byk takn hadiselerinde eellerden bilgi almak mmkn deildir, zira
byle taknlar bunlarn seviyelerinin ok zerinde olurlar. Byle az grlen byklkteki taknlar iin
normal eel seviyelerinden ok ykseklere, mesel byk aa gvdelerine veya elektrik direklerine, zel
lerler konulur. Bunlarn deiik tipleri vardr. Bazlarnda bir borunun iinde suyla birlikte ykselip sonra
geri inemeyen kk yzgeler, bazlarnda suyla temas ettiinde eriyip cetveli boyayan zel boyalar, dier
bazlarnda da suyun en st seviyesinde alete yapan yer mantar bulunmaktadr. Alt taraflarnda suyun
girecei delikler olan boru eklindeki bu aletlerin st taraflarnn kapal olup yamurdan korunmalar gerekir.
238


Bu lerler iin bir rnek aadaki ekilde verilmitir. Taknlardaki en yksek seviye yaklak olarak suyun
aalarda ve yaplarda brakt izlerden de tahmin edilebilir.

ekil Takn seviyesi len alet

Debi Hesaplanmas
Yukarda anlatld ekilde yazc veya yazc olmayan aletler vastasyla nehirdeki su seviyesi devaml
olarak llr. lm yaplan kesitin ekli genellikle dzgn olmad iin seviye deerlerinin debi
deerlerine evrilmesi arazide yaplan debi lmlerinin ayn andaki seviye deerleri ile ilikilendirilmesi ile
yaplr. Bu iliki anahtar erisi ile elde edilir. zel durumlar dnda anahtar erisi nehir yatann dengede
olduu bir srede farkl seviyeler iin debi lmleri yaplarak bulunur.

1. Hz lmleriyle Debi Bulunmas: Bir kesitteki debi, ayn kesitte hz lmleri yaplarak bulunabilir.
Hzn llmesi iin kullanlan deiik tipte aletler vardr. Bunlardan en ok kullanlan mulinedir. Mulinede
yatay veya dey bir eksen etrafnda akmn etkisiyle dnebilen bir pervane, mulineyi akm dorultusunda
ynelten bir kuyruk paras ve mulinenin akm tarafndan srklenmesini nlemek iin bir arlk bulunur.
Pervanenin dnme hz akmn hzyla bantldr. Muline suya, nceden belirlenmi noktada ve derinlikte
daldrlarak belli bir sre altrlr, sonra da pervanenin belli sredeki dnme saysndan aadaki denklem
kullanlarak hz bulunur.
V = a + b N
Burada V hz (m/sn), N saniyedeki dnme says, a muline katsays (0.02 0.03) ve b muline katsays (0.60
0.70). a ve b katsaylar her muline iin ayrdr ve imal edilen fabrikada deneylerle bulunup zel olarak
verilirler. Ancak, uzun kullanmlar sonunda bu katsaylar deiebilecei iin, mulineler belli aralklarla hzn
belli olduu laboratuvar kanallarnda kalibre edilirler.
Muline ile yaplan lmlerde hata genellikle %0.5'den azdr. Fakat ok trblansl akmlarda baz
farklar ortaya kabilir. Ayrca muline ile ok dk hzlar da lmek mmkn olmamaktadr.
Mulineler dey eksenli ve yatay eksenli olabilirler. Aadaki ekilde dey eksenli ve yatay eksenli
mulineler grlmektedir. Yatay eksenli mulineler dey eksenlilere gre daha doru sonular verirler, zira
kesit ierisindeki sekonder hzlar da dey eksenli mulineleri dndrebilir. Buna karlk dey eksenli
mulineler kat maddelerin andrmasna kar daha dayankl olurlar.

239


Dey Eksenli Muline

Yatay Eksenli Muline
ekil

Muline ile hz lerken bir dey zerindeki ortalama hz bulmak iin genellikle su yznden derinliin
0.6s kadar aada bir okuma yapmak yeterli olur (V
i
= V
0.6
). Derinlii 0.5 mden fazla olan akmlarda su
yznden derinliin 0.2si ve 0.8i kadar aada iki okuma yaplp llen hzlarn ortalamas alnr (V
i
= [V
0.2

+ V
0.8
] / 2). Logaritmik hz dalmna gre bu ekilde llen hzlar dey zerindeki ortalama hza eit olur.
Derinlii daha fazla olan akmlarda su yznden derinliin 0.2si, 0.6s ve 0.8i kadar aada okuma
yaplp llen hzlarn ortalamas alnr. Suyun st buzla kaplysa derinliin yarsndaki hz llp 0.88 gibi
bir katsay ile arplr.

V
0.2
0.2 hi
0.6 hi
0.2 hi
Ai
B
C
B
C
0.6 hi
0.4 hi
V
0.8 V
0.6
A
A

ekil

Sonra her dilimin alan ortalama hz ile arplp o dilimden geen debi bulunur. Bu debilerin toplam ise
btn kesitteki debiyi verir.
= =
= =
n
1 i
n
1 i
i i i
V A Q Q
Burada Q toplam debiyi (m
3
/sn), Q
i
i dilimindeki debiyi (m
3
/sn), A
i
i diliminin alann, V
i
ayn dilimdeki
ortalama hz (m/sn) ve n de dilim saysn gstermektedir. Dilim alan, A
i
, o dilimin genilii ile derinliinin
arplmas ile bulunur.
Kesitin iki ucundaki ke dilimlerinde hzn ok kk olmas nedeniyle debi ok kktr. Bu nedenle
bu ksmlarda debinin sfr olduu kabul edilebilir.

ekil

240


Bir akarsuda takn zamanlarnda muline ile debi llmesi olduka zordur. Byle anlarda daha basit bir
hz lme usul akm tarafndan srklenen yzgelerin belli bir yolu almalar iin geen zaman lmektir.
Bu usulle lme yapabilmek iin akarsuda yeterli uzunlukta (en az kesit geniliinin 5 kat kadar) dz bir
para bulunmas gerekir. Su yznde hareket eden bir yzge kullanlyorsa ortalama hz elde etmek iin
yzgecin hz 0.80.9 gibi bir katsay ile arplr. Akmn derinlii boyunca uzanan yzgelerle ortalama hz
iin daha gvenilir bir deer elde edilebilir. ok sayda yzge kullanlp sonularn ortalamas alnarak
muline ile elde edilen sonulardan %15den fazla fark etmeyen hzlar elde etmek mmkndr. Fakat
genellikle yzgelerle elde edilen hzlarn ok presizyonlu olmadklarn kabul etmek gerekir.
ok geni akarsularda (1 kmye kadar) su yzeyinden belli bir mesafedeki kesitsel ortalama hz ses st
dalgalar ile llebilir. Akm dorultusu ile as yapan bir dorultunun iki kyy kestii noktalardan bu
dorultu boyunca her iki ynde ses st dalgalar gnderilir. Ses st dalgasnn hareketsiz suda ilerleme hz
C, akmn ortalama hz V olduuna gre aadaki ekilde 1den 2ye doru ilerleyen ses st dalgasnn
hz V
12
=C+V cos , 2den le doru ilerleyen ses st dalgasnn hz V
21
=CV cos olur. Buna gre
llen V
12
ve V
21
deerlerinden akmn hz
cos 2
V V
V
21 12
=

olarak bulunur.

1
2
V
V

c
o
s
o
o

ekil Akmn ortalama hznn ses st dalgalar yardmyla llmesi

Dier bir metot da Doppler yntemi kullanlarak akarsularda hz llmesidir. Ultrasonik Doppler
Hzleri ak rahatsz etmeden ak ierisinde asl duran yaklak 1 m apndaki paracklarn hareketlerinin
Doppler frekans ile llmesi prensibine dayanmaktadr. Belli bir noktaya odaklanan sinyaller bu noktadan
gecen partikller tarafndan salr. Salan sinyallerin frekans partikl hzna bal olarak deiir. Detektr ile
toplanan bu salm sinyallerin frekans ifti (df) ak hz ile doru orantldr. Alnan sinyallerin bykl ve
modlasyonu grltye, paracklarn hzna ve byklne, toplayc detektrn yerine, dalga boyuna ve iki
sinyal arasndaki aya baldr. Byk ve kk akkan paracklar farkl frekans genlikleri
oluturduklarndan partikl hzlarn parack apnn fonksiyonu olarak lmek mmkn olmaktadr.

2. Kimyasal lmle Debi Bulunmas: ok trblansl akmlarda, ok yksek (7 m/snden fazla) ya da ok
dk hzlarda, akarsuda fazla kat madde hareketi bulunmas halinde ve buz rts altnda muline ile lme
yapmak zor olduundan debiyi lmek iin ani veya srekli enjeksiyon metotlarn kullanmak uygun olur.

241


(a) Ani Enjeksiyon Metodu: Akarsuya bir kesitten ani olarak bir kimyasal tuz, floresan boya veya zararsz bir
radyoaktif madde katlr. Mansaptaki dier bir kesitte katlan izleyicinin konsantrasyonunun zamanla deiimi
llr. Akarsuya katlan eriyiin hacmi H
1
, iindeki izleyici konsantrasyonu C
1
, eriyik katlmadan nce
akarsudaki izleyici konsantrasyonu C
o
ise, mansaptaki kesitte zamana gre llen konsantrasyon deiimi C(t)
olduuna gre akarsuyun debisi, izleyici maddenin ktlesinin korunumu ilkesine gre u formlle hesaplanr:

~
}
t ) C C (
C H
dt ) C C (
C H
Q
o
1 1
0
o
1 1

C(t) konsantrasyon deiiminin yeterli presizyonla llmesi halinde bu metot kullanlabilir.
(b) Srekli Enjeksiyon Metodu: Bu metotta enjeksiyon srekli olarak yaplr. Enjeksiyon sresi mansaptaki
lm istasyonunda llen izleyici konsantrasyonunun sabit bir C
2
deerine erimesine imkan verecek
kadar uzun olmaldr. Akarsuya birim zamanda katlan eriyik hacmi Q
1
ve eriyikteki izleyici konsantrasyonu
C
1
olduuna gre yine ayn ilkeye gre akarsuyun debisi bulunabilir:
2 1 1 1 o
C ) Q Q ( C Q QC + = +

1
o 2
2 1
Q
C C
C C
Q
=

Burada C
1
akarsuya katlan eriyiin iindeki izleyici konsantrasyonu, C
o
eriyik katlmadan nce akarsudaki
izleyici konsantrasyonu, C
2
srekli enjeksiyon sonunda mansaptaki lm istasyonunda llen sabit izleyici
konsantrasyonu ve Q
1
akarsuya birim zamanda katlan eriyik hacmidir.

Q
Q + Q
Enjeksiyon
noktas
rnekleme
noktas
1
Q , C
1
1
C2
Co

ekil

Srekli enjeksiyon metodunun uygulanmas daha kolay olur. Bu metotlar kullanrken dikkat edilecek
nokta iki kesit arasndaki uzakln izleyicinin akma tam olarak karmasn salayacak kadar byk
olmasdr. Yanal dorultuda karma dey dorultudaki karmaya gre daha yava olduundan
enjeksiyonun kesitin eitli noktalarnda birden yaplmas daha uygun olur. Kullanlan izleyicinin evreye
zarar dokunmamak, ucuz olmal, kk konsantrasyonlarda bile kolayca llebilmelidir.

3. Hacimsel Yntemle Debi Bulunmas: Bu yntemle su daha nce hacmi belli olan bir yere ynlendirilir.
Suyun bu yeri dolduraca sre tespit edilir. Q = dV/dt eitliinden debi bulunur.

4. Manning Denklemiyle Debi Bulunmas: Debinin hesab iin ak kanallardaki niform akm denklemleri
(Manning denklemi gibi) kullanlabilir. Ancak bunun iin su yzeyi eiminin, kesit karakteristiklerinin ve
242


przlln bilinmesi gerekir. Bu yola bazen taknlardan sonra takn debisinin tahmininde bavurulur. Bu
ekilde tahmin edilen debilerde hata yzdesi byk olur (en iyi koullarda %10).
2 / 1 3 / 2
J R
n
1
V =

Burada V ortalama hz (m/sn), R hidrolik yarap (kesit alan/slak evre) (m), J enerji eimi (m/m) ve n Manning
przllk katsays (m
1/3
sn). Aadaki tabloda yatak malzemesine gre tahmini przllk katsays vermitir.

Tablo Manning n deeri iin rnekler
Kanal veya boru malzemesi n
Dzgn toprak 0.018
Sk akl 0.023
yi durumda doal kanal 0.025
Otlu tal doal kanal 0.035
Kt durumda doal kanal 0.060
Dzgn demir, kaynakl elik 0.012
Normal beton, asfaltlanm dkme demir 0.013
Dkme demir boru 0.015
Bkml metal boru 0.022

5. Dorudan Debi lm
Kk akarsularda ince veya kaln kenarl savaklar, Parshall veya Venturi savaklar, orifisler gibi
dzeneklerle debi llmesi de mmkndr. Bu tr yaplar iin mevcut olan hidrolik formller yardmyla debiye
geirilir. Bu yaplarla ilgili ayrntl bilgi akkanlar mekanii ve ak kanal hidrolii kitaplarnda bulunabilir.

lm Yaplmayan Kesitlerdeki Akmlarn Tahmini
Bir akarsuyun lm yaplmam olan bir kesitindeki akmlar, o akarsuda (yoksa komu akarsularda)
yakndaki bir kesitte llm olan akmlara dayanarak tahmin edilebilir. Bunun iin en basit yol kesitlerdeki
debilerin kesitlerin ya alanlar ile doru orantl olduunu kabul etmektir. Takn debilerinin tahmininde
ise debilerin ya alanlarnn lden kk bir kuvveti ile (A
0.2
A
0.7
) orantl olduunu kabul etmek gerekir,
ancak takn debilerinin bu ekilde tahmini gvenilir sonular vermez.

Debi lmlerinin Deerlendirilmesi
Debi lmlerinin analizi sonucunda, eitli eriler elde edilir. Bu eriler yardmyla takn
zamanlarndaki debi, akarsuda yln belli bir sresinde mevcut olan debi, barajlarn hazne hacimleri gibi
byklkler tespit edilebilir. Aada bu eriler ile ilgili ayrntl bilgiler verilmitir.

1. Anahtar Erisi: Akm lmelerinin amac akarsuyun bir keskindeki su seviyesini ve kesitten geen debiyi
(birim zamanda geen su hacmini) zamana bal olarak belirlemektir. Sreklilik denklemine gre debi ortalama
hz ile ak kesiti alannn arpmna eit olduundan debiyi lmek iin hz ve kesit lmeleri yapmak ve elde
edilen sonulardan debiyi hesaplamak gerekir. Ancak, bu gibi lmeleri srekli yapmak ok zor ve masrafl
olacandan pratikte bir istasyonun debiseviye bants (anahtar erisi) bir kere belirlendikten sonra sadece su
seviyesini lmekle yetinilir. Bir istasyonda her gn yaplan okumalardan faydalanlarak nce gnlk ortalama
seviye bulunur. Daha sonra bu deerler kullanlarak anahtar erisinden gnlk debi okunur.

243


h1
h2
h3
h4
Q
1
Q
2
Q
3
Q
4
h (m)
Q (m /sn)
3

ekil 4.8 Anahtar erisi

Anahtar erisini belirlemek iin farkl akm koullarnda seviye ve debi lmleri yaplr. Bu lmler
sonunda elde edilen ardk noktalarn seviyeleri arasndaki farkn akarsudaki en byk seviye deiiminin
%10undan fazla olmamas istenir. Bu eriyi izerken genellikle seviye dey eksende, debi yatay eksende
gsterilir. Logaritmik lek kullanlmas halinde anahtar erisi doruya yakn olacandan bu gsterim ekli
daha uygundur.

ekil

Anahtar erisinde kk bir debi deiimine karlk olduka byk bir seviye deiimi olabilmesi iin
kesitin dar ve derin olmas uygun olur. Hz dalmnn niform olmas asndan da kesitin dzgn olmas istenir.

Oyulma ve Biriktirmelerin Anahtar Erisine Etkileri
Anahtar erisinin karld kesitte seviye ve debi arasndaki belirli ve tek deerli bir bantnn
bulunmas gerekir, byle bir kesite kontrol kesiti denir. Ancak baz nedenlerle byle bir kesitte de anahtar erisi
zamanla deiebilir. Bunun bir nedeni akarsu kesitinde zamanla deiiklikler olmasdr (tabann taranmas,
kpr yapm, bitkilerin yetimesi gibi). Alvyal akarsularda tabann hareketli olmas nedeniyle oyulma ve
ylmalar sonunda anahtar erisi deiebilir. Bu nedenlerle kesitin anahtar erisinin deiip deimediini
arada bir (ylda birka defa) kontrol etmek gerekir. Kontrol sonunda llen debiye kar gelen seviyenin
anahtar erisindeki deerden farkl olduu grlrse anahtar erisi aradaki fark kadar kendisine paralel olarak
kaydrlr (ift uygulama). zellikle taknlardan sonra bu kontrol yapmak gerekir. Akarsuyun buz tutmas da
buz ile srtnme ve su yzeyi kotunun okunmasndaki zorluk yznden anahtar erisini deitirir. Bu
bakmdan buz rtsnn bulunmas hali iin ayrca bir anahtar erisi elde etmek gerekir.

244


h1
h2
h3
h4
Q
1
Q
2
Q
3
Q
4
h (m)
Q (m /sn)
3
B
i
r
i
k
m
e
O
y
u
l
m
a

ekil Anahtar erisinde deiim
Anahtar erisinin karld kesitin kontrol kesiti olmamas halinde debiseviye bants tek deerli
olmaz. rnein su yz eiminin deimesi halinde (barajlarn kabarma erisi iinde kalan kesitlerde, bir
hareketli balamann veya kprnn arkasnda, bir gln veya akarsuya bir kolun kart yerin memba
tarafnda) anahtar erisi de eime bal olarak deiir. Bu durumda eitli su yz eimleri iin farkl eriler
kullanmak gerekir. Akarsu boyunca iki ardk istasyon arasndaki su yz seviyelerinin fark (d) F ile
gsterildiine gre Q ile F arasnda yle bir bant bulunduu kabul edilebilir:
n
o o
F
F
Q
Q
|
|
.
|
\
|
=

Burada Q seilen bir F dne kar gelen debidir, ak kanallardaki hz formllerine gre n ssnn deeri
0.5e yakn olmaldr, zira d su yz eimi ile orantldr. Ancak dnn lld kesitlerin arasnda su
yzeyi dorusal olmayabilecei iin n deerini lerek belirlemek gerekir. Buna gre belli bir F
o
d iin
hQ
o
anahtar erisi belirlenir. Dier bir F dnn mevcut olmas halinde llen h seviyesine gre anahtar
erisinden okunan Q
o
debisi yukardaki formlde konarak akarsudaki Q debisi hesaplanr. Akarsuda uygun bir
doal kontrol kesitinin bulunmamas halinde yapay bir kontrol kesiti ina etmek uygun olur.

Anahtar Erisinin Uzatlmas
Takn zamanlarnda debi lm ok g olduu iin anahtar erisini takn debilerine doru uzatmak
gerekir. Fakat anahtar erisinin llm olan debilerin yukarsndaki blgede ekstrapolasyonu her zaman iyi
sonu vermez. Bu i iin kullanlan usullerden biri Q debisi ile h seviyesi arasnda yle bir bant kabul etmektir:
n
o
_
) h (h K = Q

Bu bantdaki K, h
o
ve n sabit deerleri o istasyonda llm deerlerden yararlanarak elde edilir. Bunun
iin de yukardaki denklemin logaritmik kat zerinde bir doru eklinde grlmesinden yararlanlr. yle
ki, yukardaki denklemin her iki tarafnn logaritmas alnrsa,
K log ) h (h log n = Q log
o
_
+
ekline dnr. Bu ise, [log (hh
o
); log Q] eksen takmnda bir doruyu gsterir ve bu dorunun eimi n
deerini verir. K, (hh
o
)=1 deeri iin Qnun ald deere eit olacaktr. h
o
deeri ise, daima (hh
o
)n
deerinin pozitif olmas gerektiinden h
o
<h
min
olacak ekilde deiik deerler alarak [log (hh
o
); log Q]
eksen takmndaki eriyi izdiimizde, bunlar doruya en yakn sonu veren h
o
deeri zm olarak kabul
edilecektir. Bu dorunun eimi de n deerini verecektir. Seviyenin farkl blgelerinde (alak, orta ve yksek
sularda) sabitler farkl deerler alabilir.
Anahtar erisinin uzatmnda kullanlan bir metot da aada verilen Chezy denklemine dayanr.
245


J R C A = Q

Burada A slak kesit alan, C Chezy przllk katsays, R hidrolik yarap ve J su yzeyinin veya enerji
izgisinin eimidir. Bir kesit iin J C nin sabit olduu kabul edilip, bilinen Q ve R A deerleri bir
grafik kadna noktalandnda genelde doruya yakn bir iliki verirler. Dolaysyla bu doru uzatlabilir ve
aranlan takn deeri tahmin edilebilir. Anahtar erisinin uzatmnda Chezy denklemi yerine Manning
denklemi de kullanlabilir.
2 / 1 3 / 2
J R A
n
1
Q =

Burada n Manning przllk katsaysdr. Bir kesit iin J
n
1
nin sabit olduu kabul edilip, bilinen Q ve
3 / 2
R A
deerleri bir grafik kadna noktalandnda genelde doruya yakn bir iliki verirler. Dolaysyla
bu doru uzatlabilir ve aranlan takn deeri tahmin edilebilir.

2. Debi Gidi Erisi: Yukarda anlatld ekilde hesaplanan gnlk debilerle o istasyondaki debi gidi
erisi izilir. stasyonun yerinde bir deime olmas halinde ya kaytlarnn analizi iin anlatlana benzer
ekilde ift toplam debi erisi metoduyla kaytlar homojen hale getirilmelidir. Debi gidi erisinin periyodu 1
yl olan periyodik bir bileeni vardr, ancak bu periyodik bileenin evresindeki alkantlarn miktar
genellikle byktr. Ayrca havza biriktirme sisteminin etkisiyle herhangi bir gnn debisi ile ondan nceki
gnlerin debileri arasnda bamllk grlr.

Zaman (Gn)
365 0
D
e
b
i

ekil Gnlk ortalama debi deerleri kullanlarak izilen debi gidi erisi

Zaman (Ay)
D
e
b
i

ekil Aylk ortalama debi deerleri kullanlarak izilen debi gidi erisi

246


llen debilerin analizine balamadan nce eer varsa insan etkisinin giderilerek doal aklara geilmesi
gerekir. Bu etkiler hazne iletmesi, sulama ve baka maksatlarla su evirmeden kaynaklanabilir. Havza
zelliklerinde meydana getirilen deiikliklerin akmlara etkisinin belirlenip giderilmesi ise ok gtr.
Debi gidi erisine hidrograf da denir. Kk akarsularda gnlk ortalama deerlerle anlk akmlar
arasnda byk fark vardr. Dier taraftan byk akarsularda anlk maksimum deerlerle gnlk ortalama
deerler arasnda byk farkllk yoktur.

ekil Anlk ve gnlk ortalama akmlar arasndaki iliki

3. Debi Sreklilik Erisi: Debi sreklilik erisi kronolojik sra yerine, belirli bir debinin ulat gn says
esas alnarak izilen eriye denir. Buna gre debi sreklilik erisi akarsuda mevcut debinin sz konusu
debiye eit veya ondan byk olduu gn saysn gsterir. Eldeki bir debi gidi erisinden faydalanarak
debinin belli bir deere eit, ya da ondan byk olduu zaman yzdesi hesaplanp dey eksene debiler,
yatay eksene zaman yzdeleri tanarak debi sreklilik erisi elde edilebilir. Debi sreklilik erisini elde
ederken mmkn olduu kadar uzun bir sreye ait debi gidi erisini kullanmak uygun olur.

T (zaman)
% (zaman yzdesi)
t
365 0
2
t
1
(t + t )/T
1 2
D
e
b
i
D
e
b
i
365
0
0
100

ekil Debi sreklilik erisinin elde edilmesi

Sreklilik erilerinin birbirleriyle karlatrlmasn kolaylatrmak iin bazen dey eksende gerek
debilerin yerine debilerin ortalama debiye oran gsterilir, bylece debiler boyutsuz hale getirilir. Bir
akarsuda belli bir sre iinde elde edilmi olan sreklilik erisini daha uzun bir sreye uzatmak iin
yaknndaki bir akarsuyun boyutsuz debileri iin izilen sreklilik erisinden faydalanlabilir. Ayn i bir
akarsuyun iki ayr kesiti arasnda da yaplabilir.
Debi sreklilik erisi akarsuda belli bir zaman yzdesinde mevcut olan debinin bilinmesi gereken hallerde
kullanlr. rnein tabii debili bir hidroelektrik tesisin gvenilir gc belirlenirken optimum bir debinin seilmesi
byk nem arz eder. Bu deer genellikle %50 yani 4380 saatlik sreye tekabl eden Q
50
olarak alnr. Debi
247


sreklilik erisi, gnlk ortalama debi rastgele bir deiken olarak dnldnde elde edilen toplam olaslk
erisine benzemektedir. Debi iin olduu gibi seviye iin de giri ve sreklilik erileri izilebilir.

4. Hazne Hacminin Tayininde Kullanlan Eriler
Yl boyunca dzenli akma sahip olan ok az sayda akarsu vardr. Akmlar genellikle yazn ok dk,
bahar aylarnda ise ok yksek deerler arasnda salnr. Bundan dolay, ihtiyac karlayabilmek iin
akmlarn dzenlenmesi gerekir. Ayrca ihtiya da farkl bir ekilde deiim gstermektedir. yle ki, yazn
akm en dk seviyedeyken ihtiya en yksek deerdedir. Btn bu nedenlerle akmlarn dzenlenmesi
nem kazanr ve bu da genellikle nehir zerine hazne ina edilmesiyle salanr.
Hazneler genellikle takn kontrol ve su temini iin yaplan depolama yaplardr. Su temini hazneleri;
ime, sanayi, sulama ve hidroelektrik enerji gibi farkl ihtiyalar iin su depolarlar. Ayrca ksa veya uzun
sreli su eksiklii dnemleri iin yaplrlar. Ksa sreliler aylk, en fazla bir yllk problemli dnemi atlatmak
iin ina edilirken; uzun sreliler yllar boyu srebilecek kuraklk devrelerinde de kullanlabilecek ekilde
tasarlanr ve ina edilirler. Aadaki ekilde bir haznenin ksmlar grlmektedir.

ekil Haznenin ksmlar

Hazneden su alnabilecek en dk kota minimum gl seviyesi denilir. Bu seviyenin altndaki hacim l
hacimdir ve haznenin ekonomik mr sonunda sedimentle dolaca varsaylr. Haznenin normal iletimi
srasnda suyun ykselecei en yksek seviyeye normal gl seviyesi denir. Bu iki seviye arasndaki hacim
faydal depolama veya aktif depolamadr ve normal iletme srasnda su salar. Dolusavak st seviyesi gln su
tutma seviyesini, bu seviye ile normal gl seviyesi arasndaki hacim de haznenin takn kontrol kapasitesini
verir. Tasarm debisi getii srada su seviyesi en yksek durumuna ular ve bu seviyeye maksimum gl
seviyesi ad verilir. Bu seviye ile gln su tutma seviyesindeki depolamaya artan (fazla) depolama denilir ve
geici bir depolamadr. Zira ileriki bir kullanm iin saklanamaz, sadece takn srasnda oluur.
Bir haznenin ana gayesi su depolamak olduu iin, kapasitesi ok nemlidir. Dolaysyla btn gerekli
aratrmalar yaplp nereye ina edileceine karar verilince ilk i olarak haznenin ykseklikalan ve
ykseklikhacim erileri elde edilir. Bunun iin nce ilgili blgenin, uygun e ykselti erileri aralnda
ayrntl bir topografik haritas karlr. Baraj ekseni ilendikten sonra her e ykselti erisinin iinde kalan
alan planimetre ile llr ve ykseklikalan erisi elde edilir. Bu alanlar ve e ykselti erileri arasndaki
ykseklik fark kullanlarak, yksekliklere tekabl eden hacimler bulunur. Byle bir ilem aadaki ekilde
gsterilmitir. Ykseklikdepolama erisine, ykseklikhacim veya ykseklikkapasite erisi de denilir ve
248


bir hazne iin ok nemlidir. Ykseklikalan ve ykseklikhacim erilerinin bir grafikte izilmesiyle hazne
iin ykseklikalanhacim erileri elde edilir.

ekil

ekil Hazne iin ykseklikalanhacim erileri

Hazne Hacmi Hesab
(a) Toplam Debi Erisi Yardmyla Hazne Hacminin Hesab: Bir balang anndan herhangi bir t anna
kadar akarsudan geen toplam ak hacmi:
}
=
t
0
dt Q H
eklinde hesaplanabilir. Pratikte t
i
zaman aralnda (ay, yl gibi) ortalama debi Q
i
ise toplam ak hacmi:
=
i i
t Q H
eklinde hesaplanr. Toplam akn zamana gre deiimini gsteren eriye toplam debi erisi denir. Bu
erinin herhangi bir noktasndaki teetin eimi, o anda akarsudaki debiye eittir.
Aadaki ekildeki rnekten anlalaca gibi erinin iki noktasnn ordinatlarnn fark o zaman aralnda
geen toplam hacme eittir. Eri zerindeki iki noktay birletiren dorunun eimi de o zaman aralndaki
ortalama debiyi gsterir. rnekte AB zaman aralndaki ortalama debinin 356 m
3
/sn olduu grlmektedir.
Toplam debi erisi biriktirme haznelerinde gerekli kapasiteyi hesaplamakta kullanlr. Bir rnek olarak
aadaki ekilde gz nne alman zaman (5 yl) iinde akarsuya devaml olarak bu zaman aralndaki ortalama
debiyi (356 m
3
/sn) verebilmek iin yaplmas gerekli haznenin hacmini bulalm. Bunun iin eriye AB dorusuna
249


paralel teetler izilir, C ve Dden izilen A' B' ve A'' B'' teetlerinin arasndaki A' A'' dey uzakl gerekli hazne
hacmini verir. Bu sre boyunca akarsuda 228 m
3
/sn gibi daha kk bir debiyi bulundurabilmek iin gerekli
hazne hacmi ise eimi 228 m
3
/snyi ifade eden GH dorusuna paraleller izerek bulunur (I J uzunluu).

ekil Toplam debi erisi

(b) Giren Debilerin ekilen Debiden Olan Farklarnn Toplamnn Zamana Gre Deiimine Gre
Hazne Hacminin Hesab: Toplam debi erisinin ordinatlar zamanla srekli olarak arttndan eriyi daha
byk lekli olarak izebilmek amacyla,
=
i ort i o
t ) Q Q ( H
eklinde hesaplanan, giren debilerin ekilen (ortalama) debiden olan farklarnn toplamnn zamana gre deiimi
izilebilir. Hazne kapasitesi bu erinin en yksek ve en alak noktalar arasndaki dey uzaklk olarak okunur.

Hazne
kapasitesi
H
o
t

ekil Toplam debi erisinin giren debilerin ekilen debiden olan
farklarnn toplamnn zamana gre deiimine gre izilmesi

(c) Debi Gidi Erisi Yardmyla Hazne Kapasitesinin Hesab: Hazne kapasitesini tayin etmek iin
kullanlabilecek dier bir yntemde akarsuyun ve ihtiyalarn aylk deerleri ile debi gidi erileri izilir ve
bunlar karlatrlr. Aadaki ekilde byle bir karlatrma verilmitir.

250


Zaman
Q
V1
F1
Gelen Debi
htiya Debisi
V2
F2

ekil Debi gidi erisi ile hazne kapasitesinin tayini

Fazla hacimler F, eksik hacimler V ile gsterilirse gz nne alnan sre iin ortaya kan F ve V hacimleri
incelenerek hazne kapasitesi belirlenir. Burada genelde durum sz konusudur.
1 Fazla hacimlerin toplam, eksik hacimlerin toplamndan byk ise (
V F >
) Vlerin en by, hazne
hacmi seilir ve bir iletme kontrol yaplarak bu seilen hacmin doruluu incelenir. Bu durumda belli bir
miktar suyun kullanlmadan savaklanmas sz konusu olabilir.
2 Fazla hacimlerin toplam, eksik hacimlerin toplamna eit ise (
V F =
) gelen tm sularn kullanlmas
sz konusudur. Tam dengeleme denilen bu durumda F ve Vlerden en by, hazne hacmi seilerek kontrol
yaplr. Bu durumda suyun tamam savaklanmadan kullanlr.
3 Fazla hacimlerin toplam, eksik hacimlerin toplamndan az ise (
V F <
) ihtiyac karlayacak yeterli
su yok demektir. Bu durumda Flerin en by, hazne hacmi seilerek gelen sudan olabildiince
faydalanmaya allr. Bu durumda suyun tamam savaklanmadan kullanlr.

ZML PROBLEMLER
Problem 7.1. Bir akarsu enkesitindeki debiyi belirlemek zere muline ile yaplan lmlere ait bilgiler
aadaki tabloda verilmitir. Bu muline iin hz forml
V= 67.5 N + 4.5
eklindedir. Burada N mulinenin saniyedeki devir says (devir/sn) ve V akmn hzdr (cm/sn). Bu bilgilere
gre:
a) Akarsuyun bu enkesitinin eklini iziniz.
b) Enkesitte lm yaplan her bir dey zerindeki ortalama hz deerlerini hesaplaynz.
c) lm yaplan ardk iki dey arasndaki enkesit diliminin alann (A
i
) ve bu alandan geen debiyi (Q
i
)
hesaplaynz.
d) Toplam enkesit alann (A) ve toplam debiyi (Q) bulunuz.
e) Hesaplanan bu debiye gre; enkesitteki su yzeyi geniliini (B), ortalama akm derinliini (h
ort
) ve
ortalama hz (V
ort
) hesaplaynz.

Tablo
No
x
(m)
h
(m)
z
(m)
N
(devir
Zaman
(sn)
251


says)
Sa
Sahil
0 0
1 0.3 0.23 0.14 14 100
2 1.5 0.35 0.21 15 100
3 3.0 0.36 0.22 15 100
4 4.5 0.36 0.22 16 100
5 6.0 0.35 0.21 17 100
6 7.5 0.37 0.22 21 100
7 9.0 0.92
0.18
0.74
35
28
50
50
8 9.9 1.40
0.28
1.12
38
31
50
50
9 10.8 1.95
0.39
1.56
39
35
50
50
10 11.8 2.14
0.43
1.28
1.71
48
49
37
50
50
50
11 12.6 2.10
0.42
1.26
1.68
45
48
31
50
50
50
12 13.5 1.50
0.30
1.20
43
33
50
50
13 14.4 0.67
0.13
0.54
38
29
50
50
14 15.0 0.29 0.17 48 100
Sol
Sahil
15.3 0
x: Muline ile lm yaplan noktann sa sahilden olan uzakl
h: Muline ile lm yaplan deylerde suyun derinlii
z: Muline ile lm yaplan noktann su yznden olan mesafesi

Yukardaki tabloda verilen deerler yardmyla nce muline hz formlnden noktasal hzlar bulunmu ve
lm yaplan her bir dey iin ortalama hzlar hesaplanmtr. Daha sonra akarsu enkesiti izilmi ve
muline ile lm yaplan ksmlar dikkate alnarak enkesit dilimlere ayrlmtr. Dilimlerin alanlar enkesitten
tek tek hesaplanm ve dilimlerin ortalama hzyla arplarak her bir dilimden geen debi belirlenmitir.
Toplam alan 12.711 m
2
ve toplam debi 6.0576 m
3
/sn olarak bulunmutur. Her bir dilim iin dilim
geniliinin, lm yaplan derinlii ile arpm da her bir dilimin yaklak alann verir. Bu ekilde bulunan
toplam alan 12.795 m
2
ve toplam debi 6.1302 m
3
/sndir. Buradan da grlmektedir ki yaklak olarak
hesaplanan sonular kesin sonulara yakn deerler vermitir.
Enkesitteki su yzeyinin genilii B = 15.3 mdir.
Ortalama akm derinlii, h
ort
= A / B = 12.711/15.3 = 0.83 m
Ortalama hz, V
ort
= Q / A = 6.0576 / 12.711 = 0.48 m / sn
bulunmutur.

252


1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
0.6 0.75 0.9 0.85 0.9 0.95 0.9 1.2 1.5 1.5 1.5 1.5 1.35 0.9

ekil

Tablo
Dilim
No
x
(m)
h
(m)
z
(m)
N
(devir
says)
Zaman
(sn)
N
(devir/sn)
Noktasal
hz
(m/sn)
l
(m)
Dilimlerin
ortalama hz
V
i
(m/sn)
Dilimlerin
alan
A
i
(m
2
)
Dilimlerin
debisi
Q
i
(m
3
/sn)
Sa Sahil 0 0
1 0.3 0.23 0.14 14 100 0.14 0.14 0.90 0.14 0.190 0.0266
2 1.5 0.35 0.21 15 100 0.15 0.15 1.35 0.15 0.456 0.0684
3 3.0 0.36 0.22 15 100 0.15 0.15 1.50 0.15 0.536 0.0804
4 4.5 0.36 0.22 16 100 0.16 0.16 1.50 0.16 0.538 0.0861
5 6.0 0.35 0.21 17 100 0.17 0.16 1.50 0.16 0.531 0.0850
6 7.5 0.37 0.22 21 100 0.21 0.19 1.50 0.19 0.654 0.1243
7 9.0 0.92
0.18
0.74
35
28
50
50
0.70
0.56
0.52
0.43
1.20 0.48 1.055 0.5064
8 9.9 1.40
0.28
1.12
38
31
50
50
0.76
0.62
0.57
0.47
0.90 0.52 1.268 0.6594
9 10.8 1.95
0.39
1.56
39
35
50
50
0.78
0.70
0.58
0.53
0.95 0.56 1.814 1.0158
10 11.8 2.14
0.43
1.28
1.71
48
49
37
50
50
50
0.96
0.98
0.74
0.70
0.72
0.55
0.90 0.66 1.898 1.2527
253


11 12.6 2.10
0.42
1.26
1.68
45
48
31
50
50
50
0.90
0.96
0.62
0.66
0.70
0.47
0.85 0.61 1.721 1.0498
12 13.5 1.50
0.30
1.20
43
33
50
50
0.86
0.66
0.63
0.50
0.90 0.57 1.324 0.7547
13 14.4 0.67
0.13
0.54
38
29
50
50
0.76
0.58
0.57
0.44
0.75 0.51 0.567 0.2892
14 15.0 0.29 0.17 48 100 0.48 0.37 0.60 0.37 0.159 0.0588
Sol Sahil 15.3 0
TOPLAM 12.711 6.0576
l: Dilimler arasndaki genilik

Problem 7.2. ekildeki akarsu enkesitinde muline ile yaplan lmler sonucunda elde edilen hz deerleri
aadaki tabloda verilmitir. Buna gre akarsu enkesitinden geen debiyi belirleyiniz.

Tablo
Nokta A B C D E F G H
Hz (m/sn) 0.57 0.97 0.65 1.95 1.35 3.16 1.25 1.15

A
B
C
D
E G
F H
5 m 5 m 10 m 10 m 5 m
0.5 m
1 m

ekil

= =
= =
n
1 i
n
1 i
i i i
V A Q Q = [5x0.75/2] x 0.57 + [(0.75 + 1.5)/2 x 5] x [(0.97 + 0.65)/2] + [10 x 1.5] x [(1.95 + 1.35)/2]
+ [10 x 1.5] x [(3.16 + 1.25)/2] + [5 x 0.5] x [1.15] = 66.325 m
3
/sn

Problem 7.3. Bir nehrin belli bir enkesitinde debi hesaplanmas iin muline ile yaplan lm sonular ve
muline denklemi aada verilmitir. Bu enkesitteki toplam debiyi bulunuz.
V = a + b N
Burada a = 0.04 (V < 1 m/sn iin) ve b = 0.65 (V < 1 m/sn iin).

4 m 4 m 4 m 4 m
1 m
4 m
5 m
3 m
2 m
0.8 m
26 d/dk
20 d/dk
70 d/dk
50 d/dk
80 d/dk
64 d/dk
60 d/dk
40 d/dk
46 d/dk
30 d/dk
25 d/dk
15 d/dk
4 m 4 m
A B C
D E F

ekil

V
A0.2
= 0.04 + 0.65 x 26/60 = 0.322 m/sn
254


V
A0.8
= 0.04 + 0.65 x 20/60 = 0.257 m/sn
V
A
= (V
A0.2
+ V
A0.8
) / 2

= (0.322 + 0.257) / 2

= 0.2895 m/sn
Benzer ekilde dier noktalardaki hzlarda bulunabilir.
V
B
= 0.6858 m/sn
V
C
= 0.8195 m/sn
V
D
= 0.5815 m/sn
V
E
= 0.4517 m/sn
V
F
= 0.2567 m/sn
U ksmlardaki dilimler gen, orta ksmlardaki dilimler ise yamuk kabul edilebilir.
= =
= =
n
1 i
n
1 i
i i i
V A Q Q = (4x2/2) x 0.2895 + (4x4) x 0.6858 + (4x5) x 0.8195 + (4x3) x 0.5815 + (4x2) x 0.4517
+ (4x1.6/2) x 0.2567 = 39.93 m
3
/sn

Problem 7.4. Bir akarsu enkesitine ait deerler ve bu enkesitte yzge yardmyla yaplan hz lmlerine ait
bilgiler aadaki tablolarda verilmitir. Bu bilgilere gre:
(a) Akarsuyun bu enkesitinin eklini iziniz.
(b) Akmn hznn enkesit genilii boyunca deiimini belirleyiniz.
(c) Enkesiti dilimlere ayrarak enkesit alann ve akmn debisini hesaplaynz.
(d) Toplam debiyi hesaplaynz.

Tablo
Kenardan olan uzaklk
x (m)
Akmn derinlii
h (m)
x (m)
Akmn derinlii
h (m)
25
30
35
40
45
0
1.95
2.86
3.02
3.65
50
55
60
65
67.5
6.55
4.07
2.36
1.85
0

Tablo
x (m)
Yzgecin 100 m yol almas
iin gereken zaman t (sn)
25
35
45
50
55
60
67.5
(Sol sahil)
122
32.8
23.4
34.5
161.3
(Sa sahil)

Bir akarsuda takn zamanlarnda muline ile debi llmesi olduka zordur. Byle anlarda yzgeler
yardmyla hz lm yaplr; enkesite ait deerlerden de yararlanarak akmn debisi hesaplanr. Yzge su
yzeyindeki akm hz ile ilerlediinden hz o deydeki ortalama hzdan daha byktr. Akmn hz
yaklak olarak yzgecin hznn 0.80 ile arplmas ile bulunabilir. Problem ait zmler aada verilmitir.

255


0 25 30 35 40 45 50 55 60 65 67.5
1 2 3 4 5 6 7 8

ekil

Tablo
x (m)
Yzgecin 100 m yol almas
iin gereken zaman t (sn)
Yzgecin hz
V (m/sn)
Ortalama hz
Vort = 0.8 V (m/sn)
25
35
45
50
55
60
67.5
(Sol sahil)
122
32.8
23.4
34.5
161.3
(Sa sahil)
0
0.82
3.05
4.27
2.90
0.62
0
0
0.66
2.44
3.42
2.32
0.50
0

Tablo
Dilim no
Ortalama hz
(m/sn)
Alan
(m
2
)
Debi
(m
3
/sn)
1
2
3
4
5
6
7
8
0.33
0.66
1.55
2.44
3.42
2.32
0.50
0.17
10.32
13.83
15.39
19.67
29.39
20.83
12.55
7.26
3.41
9.13
23.85
47.99
100.51
48.33
6.28
1.23
Toplam 129.24 240.73

Problem 7.5. Bir saanaktan sonra meydana gelen akm llerek, gnlk ortalama debiler olarak aada
verilmitir. lgili kesit iin havza alan 2075 km
2
ise 6 gnlk ortamla debiyi
(a) m
3
/sn
(b) lt/sn/km
2

(c) mm su ykseklii/gn ve
toplam saanak iin
(d) m
3
su hacmi
(e) mm su ykseklii olarak bulunuz.
256


Tablo
Gn 1 2 3 4 5 6 Toplam
Q (m
3
/sn) 10.0 30.0 22.5 10.3 4.5 2.7 80.0
6 gnlk ortalama debi iin:
(a) sn / m 33 . 13
6
80
Gnler
debiler ortalama Gnlk
Q
3
ort
= =
|
|
.
|
\
|
=

(b)
2
2
3 3
ort
ort
km / sn / lt 424 . 6
2075
1000
33 . 13
) km ( Alan
) m / lt ( 1000 ) sn / m ( Q
Q = = =

(c) gn / mm 555 . 0
10 x 2075
1000 x 86400
33 . 13
) km / m ( 10 ) km ( Alan
) m / mm ( 1000 ) gn / sn ( 86400 ) sn / m ( Q
Q
6 2 2 6 2
3
ort
ort
= = =

Toplam saanak iin:
(d)
3 6 3
toplam T
m 10 x 912 . 6 86400 x 80 )) gn / sn ( 86400 x ) sn / m ( Q ( V = = =

(e) mm 33 . 3 m 00333 . 0 10 x 2075 / 10 x 912 . 6 d
6 6
T
= = =

Problem 7.6. Bir akm gzlem istasyonunda anahtar erisinin bulunmas iin aada verilmi olan lmler
yaplmtr. Anahtar erisini iziniz.

Tablo
Su seviyesi (cm) 20 30 40 50 60 80 100 150 200 250
Debi (m
3
/sn) 6.9 9.9 15.2 22.5 32 66 116 279 486 720

Bir akarsu kesitinde debi ile seviye arasndaki banty gsteren eriye anahtar erisi denir. Anahtar erisinin
karld kesite kontrol kesiti denir. Kontrol erisinde lmler yaplrken lm yaplan ardk noktalar
arasndaki seviye farknn akarsudaki en byk seviye deiiminin %10undan fazla olmamas gerekir.

ekil

Problem 7.7. Bir akarsu kesitinde seviye ve debi lmlerinin sonular aadaki tabloda verilmitir.
(a) Anahtar erisini iziniz.
(b) Anahtar erisinin Q = K (h h
o
)
n
denklemine uyduunu kabul ederek bu denklemdeki sabitlerin
deerlerini belirleyiniz.
257


(c) 4.42 mlik seviyeye kar gelen takn debisini tahmin ediniz.

Tablo
h (m) 0.52 0.59 0.76 1.06 1.23 1.30 1.55 1.61 1.71
Q (m
3
/sn) 28.9 40.7 76.4 138.7 186.8 217.9 267.4 282.0 302.8
h (m) 1.82 2.04 2.08 2.38 2.67 2.72 2.81 3.02
Q (m
3
/sn) 370.7 427.3 455.6 537.7 682.0 691.2 707.5 772.6

(a)

ekil Anahtar erisi

(b) Q = K (h h
o
)
n

denklemindeki K, n ve h
o
sabitlerinin deerlerini belirlemek iin denklemin iki tarafnn logaritmas alnrsa:
log Q = log K + n log(h h
o
)
olduu grlr. Buna gre log Q ile log (h h
o
) arasnda dorusal bir iliki vardr. nce h
o
n deeri
logaritmik katta Q ile (h h
o
) arasndaki ilikiyi dorusal bir ilikiye en fazla yaknlatracak ekilde
deneme yoluyla belirlenir. h
o
iin srasyla 0, 0.365 ve 0.30 deerleri alnarak Q=f(h h
o
) deiimi
incelenmitir. h
o
= 0.3 m iin sonular bir doru etrafnda toplanmaktadr. Dolaysyla h
o
= 0.3 m alnabilir.

258


ekil

Yukardaki grafikten (h h
o
) = l iin Q = 205 m
3
/sn okunur, denkleme gre K = 205 olur. Dorunun eimi
n = 8.5/6.5 = 1.3 olarak hesaplanr. Bylece denklem aadaki ekilde yazlabilir.
Q = 205 (h 0.3)
1.3

(c) h = 4.42 m iin denklemden
Q = 205 (4.42 0.3)
1.3
= 1292 m
3
/ sn
olarak bulunur.

Problem 7.8. Bir akm gzlem istasyonunda anahtar erisinin elde edilmesi iin aadaki tabloda verilen
lmler yaplmtr.
(a) Anahtar erisinin Q = K (h h
o
)
n
(b) Bir takn srasnda seviye 2.8 m olarak llmtr. Takn debisini tahmin ediniz.

Tablo
h (cm) 20 30 40 50 60 80 100 150 200 250
Q (m
3
/sn) 6.9 9.9 15.2 22.5 32 66 116 279 486 720

(a) Q = K (h h
o
)
n

denklemindeki K, n ve h
o
sabitlerinin deerlerini belirlemek iin denklemin iki tarafnn logaritmas alnrsa:
log Q = log K + n log(h h
o
)
olduu grlr. Buna gre log Q ile log (h h
o
) arasnda dorusal bir iliki vardr. nce h
o
n deeri
logaritmik katta Q ile (h h
o
) arasndaki ilikiyi dorusal bir ilikiye en fazla yaknlatracak ekilde
deneme yoluyla belirlenir. h
o
= 0.2 m iin bunun saland yaplan denemelerden bulunmutur. Bu ekilde
noktalarn arasndan gzle geirilen dorudan (h h
o
) = l iin Q = 60 m
3
/sn okunur, denkleme gre K = 60
olur. Dorunun eimi 2.60 olarak llr, yleyse n = 2.60 olur. Denklem aadaki ekilde yazlabilir.
Q = 60 (h + 0.2)
2.6

259


ekil Anahtar erisinin ekstrapolasyonu

b) h = 2.8 m iin h h
o
= 2.8 + 0.2 = 3.0 m olur. Yukardaki ekilden h h
o
= 3.0 m iin Q 1050 m
3
/ sn
olarak okunur. Ayn deer yukardaki denklemden de hesaplanabilir.
Q = 60 (h + 0.2)
2.6
= Q = 60 (2.8 + 0.2)
2.6
= 1044 m
3
/ sn

Problem 7.9. Bir akarsu zerinde aralarnda 600 m uzaklk bulunan iki ardk istasyonda llen debi ve su
yz seviyeleri aadaki tabloda verilmitir. Bu lm sonularndan yararlanarak ardk istasyonlar
arasndaki su yz seviyelerinin fark (d) F ile Q debisi arasnda var olduu kabul edilebilen
n
o o
F
F
Q
Q
|
|
.
|
\
|
=
eklindeki banty belirleyiniz. (Burada Q
o
seilen bir F
o
dsne kar gelen debidir). Bu banty
kullanarak F = 0.35 mlik bir dde 1. istasyonda llen h = 7.61 mlik su seviyesine kar gelen debiyi
hesaplaynz.

Tablo
llen debi
Q (m
3
/sn)
stasyondaki su seviyeleri h (m)
1. stasyon 2. stasyon
2.63
2.24
6.78
0.76
15.48
11.68
15.68
11.79
6.75
3.16
10.22
19.66
15.96
8.33
3.63
3.57
2.97
4.91
1.83
7.61
6.41
6.63
7.17
4.42
3.28
5.58
8.30
8.07
6.60
4.18
3.30
2.66
4.60
1.52
7.31
6.10
6.16
6.94
3.97
2.91
5.19
7.95
7.80
6.40
3.97

Kontrol kesiti olmayan kesitlerde debi seviye bants tek deerli olmayp su yz eimine (veya dye)
de baldr. Q ile F arasndaki
n
o o
F
F
Q
Q
|
|
.
|
\
|
=
260


bantsnn her iki tarafnn logaritmas alnrsa
o o
F
F
log n
Q
Q
log =
ekline dnr ki, bu da
|
|
.
|
\
|
o o
F
F
log ,
Q
Q
log
eksen takmnda bir doru denklemini gsterir. Bu dorunun eimi de n ssn verir. Buna gre belli bir F
o

ds iin h Q
o
anahtar erisi belirlenir ve dier bir F dsnn mevcut olmas halinde llen h
seviyesine gre anahtar erisinden okunan Q
o
debisi
n
o o
F
F
Q
Q
|
|
.
|
\
|
=
formlne konarak akarsudaki Q debisi hesaplanr. Bu esastan hareket edilerek problemin zm iin
aadaki tablodaki deerlere gre F
o
= 0.31 m ds iin 1. istasyondaki h deerleri ile llen Q debileri
arasnda bir h Q
o
anahtar erisi izilmitir. Daha sonra tabloda, verilen dier her bir h deeri iin bu
anahtar erisinden bir Q
o
debisi okunmu ve ayn h iin llen Q debisi ile anahtar erisinden okunan Q
o

debisi arasndaki Q/Q
o
oran hesaplanmtr. Ayn ekilde verilen dier F dleri iin de F/F
o
oranlar
(F
o
=0.31) hesaplanarak aadaki ekilde
o o
F
F
log n
Q
Q
log =
dorusu izilmitir. n deeri dorunun eiminden
65 . 0
060 . 0
039 . 0
F
F
log
Q
Q
log
tg n
o
o
= = = =
olarak bulunur. (Bu deer akmn hznn eimin karekk ile orantl olmas halinde beklenen teorik n =
0.50 deerine yakndr). Bylece aranan bant
65 . 0
o
31 . 0
F
Q
Q
|
.
|
\
|
=
eklinde belirlenmi olur.
Tablo
llen debi
Q (m
3
/sn)
stasyondaki su seviyeleri h (m) Ardk iki istasyondaki
su seviyeleri fark (d) F (m)
(F
o
= 0.31)
F / F
o

Okunan debi
Q
o
(m
3
/sn)
Q / Q
o

1. stasyon 2. stasyon
2.63
2.24
6.78
0.76
15.48
11.68
15.68
11.79
6.75
3.16
10.22
19.66
15.96
3.57
2.97
4.91
1.83
7.61
6.41
6.63
7.17
4.42
3.28
5.58
8.30
8.07
3.30
2.66
4.60
1.52
7.31
6.10
6.16
6.94
3.97
2.91
5.19
7.95
7.80
0.27
0.31
0.31
0.31
0.31
0.31
0.47
0.23
0.45
0.37
0.39
0.35
0.27
0.87
1.00
1.00
1.00
1.00
1.00
1.52
0.74
1.45
1.19
1.26
1.13
0.87

11.80
13.80
5.30
2.90
8.40
18.60
17.40

1.33
0.85
1.27
1.09
1.22
1.06
0.92
261


8.33
3.63
6.60
4.18
6.40
3.97
0.20
0.21
0.65
0.68
11.80
4.70
0.71
0.77

ekil Normal ve logaritmik eksen takmlarnda izilen anahtar erisi

ekil llen deerlere gre izilen
o o
F
F
log n
Q
Q
log = dorusu ve n katsaysnn hesaplanmas

F = 0.35 mlik bir dde h = 7.61 mlik su seviyesine kar gelen debiyi hesaplamak iin anahtar erisinden
h = 7.61 m iin Q
o
= 15.60 m
3
/sn okunur. Q
o
= 15.60 m
3
/sn ve F = 0.35 m deerlerini, bulunan bantda
yerine koyarak
sn / m 90 . 16 Q
31 . 0
35 . 0
60 . 15
Q
3
65 . 0
= |
.
|
\
|
=
262


bulunur.

Problem 7.10. Savak as 50 ve savak yk 10 cm olan bir gen savaktan geen debiyi hesaplaynz.

o
h

ekil

gen savaklarda debi forml aadaki ekildedir.
2 / 5
h
2
tg g 2
15
8
Q =
Burada gen savak as, h savak yk, g yerekimi ivmesi ve savak katsaysdr. katsays
2 / 1
h 0087 . 0 565 . 0 + =
eklinde verilmektedir. Verilen deerler formllerde yerine yazlrsa
568 . 0 10 . 0 x 0087 . 0 565 . 0
2 / 1
= + =
sn / m 10 x 98 . 1 10 . 0
2
50
tg g 2
15
8
568 . 0 Q
3 3 2 / 5
= =
olarak bulunur.

Problem 7.11. 1 m geniliindeki yanal bzlmesiz dikdrtgen bir savakta su yk 15.3 cm olarak
llmtr. Savak kreti akarsu yatandan 0.60 m yukarda olduuna gre bu dikdrtgen savan geirdii
debiyi bulunuz.

nce kenarl yanal bzlmesiz dikdrtgen ekilli savakta debi forml aadaki ekildedir.
2 / 3
e
h g 2 b
3
2
Q =
Burada; b savak genilii, h
e
etkili savak yk, g yerekimi ivmesi ve savak katsaysdr. katsays
P
h
083 . 0 602 . 0 + =
eklinde verilmektedir. Burada P savak ykseklii ve h savak ykdr. Etkili savak yk ise aadaki
bant ile hesaplanr.
h
e
= h + 0.0011

263


b
h
P

ekil Yanal bzlmesiz dikdrtgen ekilli savak

623 . 0
60 . 0
153 . 0
083 . 0 602 . 0
P
h
083 . 0 602 . 0 = + = + =
h
e
= h + 0.0011 = 0.153 + 0.0011 = 0.1541 m
sn / m 111 . 0 1541 . 0 g 2 1
3
2
623 . 0 h g 2 b
3
2
Q
3
e
2 / 3 2 / 3
= = =

Problem 7.12. 90lik bir gen savakta llen savak yk 0.32 mdir. Seviye lmlerinde 1.5 mmlik
bir hatann yaplmasnn mmkn olduunu kabul edersek, debinin hangi hassasiyet derecesinde
llebileceini bulunuz. Eer gen savak yerine, kret uzunluu 0.90 m olan yanal bzlmesiz dikdrtgen
bir savak olsayd, ayn debi, hangi hassasiyette llebilirdi. Kretin akarsu yatandan 0.60 m yukarda
olduunu kabul edilecektir.

(a) gen savak iin debi ile savak yk arasndaki iliki aadaki ekilde belirlenebilir.
2 / 5
h
2
tg g 2
15
8
Q =
2 / 1
h 0087 . 0 565 . 0 + =
570 . 0 32 . 0 x 0087 . 0 565 . 0
2 / 1
= + =
sn / m 078 . 0 32 . 0
2
90
tg g 2
15
8
570 . 0 Q
3 2 / 5
= =
sn / m 078 . 0 h 347 . 1
3 2 / 5
=
2 / 5
h 347 . 1 Q =
Bu ifadenin her iki yannn lni alnrsa
ln Q = ln 1.347 + 2.5 ln h
olur. Her iki tarafn trevi alnrsa
h
dh
5 . 2
Q
dQ
=
bulunur. Sonsuz kk byklkler yerine sonlu farklarla hesap yaplrsa
012 . 0
32 . 0
0015 . 0
5 . 2
h
h
5 . 2
Q
Q
= = =
olur. Yani muhtemel hata %1.2 civarndadr.
264


(b) nce kenarl yanal bzlmesiz dikdrtgen ekilli savak kullanlmas durumunda debi forml olarak
2 / 3
e
h g 2 b
3
2
Q =
P
h
083 . 0 602 . 0 + =
h
e
= h + 0.0011
kullanlr.

b
h
P

ekil Yanal bzlmesiz dikdrtgen ekilli savak

0.078 m
3
/snlik debinin dikdrtgen savak zerinden hangi savak yknde geeceini deneme yanlma ile
bulalm.
h = 0.132 m iin Q = 0.080 m
3
/sn
h = 0.131 m iin Q = 0.079 m
3
/sn
h = 0.130 m iin Q = 0.078 m
3
/sn
Buna gre savak yk 0.130 m kabul edilebilir. Yukardaki ekilde yaplan ilemler tekrarlanrsa dikdrtgen
savak iin
h
dh
5 . 1
Q
dQ
=
bulunur. Sonsuz kk byklkler yerine sonlu farklarla hesap yaplrsa
017 . 0
130 . 0
0015 . 0
5 . 1
h
h
5 . 1
Q
Q
= = =
olur. Yani muhtemel hata %1.7 civarndadr. u halde problemde verilen artlar iin, gen savakla daha
byk bir hassasiyetle debi llebilir.

Problem 7.13. Bir dere yatanda meydana gelen ani bir takn srasnda llen su seviyeleri aadaki
ekilde grlmektedir. Su yz eimi 0.015 ise takn debisini hesaplaynz. Manning przllk katsays
0.075 olarak alnacaktr.

2 2 3 3 4 2 m
2
6
2
1
2

265


ekil

Enkesit alan A = 48 m
2
ve slak evre = 199.91 m olarak bulunur. Buradan hidrolik yarap
R = A / = 48 / 199.91 = 0.24
olur. Bilinen deerler Manning denkleminde yerine yazlrsa
sn / m 27 . 30 48 015 . 0 24 . 0
075 . 0
1
A J R
n
1
Q
3 2 / 1 3 / 2 2 / 1 3 / 2
= = =

Problem 7.14. Aada enkesiti ve Manning przllk deerleri verilen akarsu iin suyun pik debisini
hesaplaynz. Su yz eimi 0.016 olarak llmtr.

3 m 5 m n = 0.030
n = 0.036
n = 0.030
4 m 4 m 2 m

ekil

2 / 1 3 / 2
J R A
n
1
Q =

sn / m 17 . 11 016 . 0 83 . 0 x 3
030 . 0
1
Q
3
2 / 1 3 / 2
1
= =
sn / m 56 . 131 016 . 0 58 . 3 x 16
036 . 0
1
Q
3
2 / 1 3 / 2
2
= =
sn / m 71 . 56 016 . 0 56 . 1 x 10
030 . 0
1
Q
3
2 / 1 3 / 2
3
= =
Q = Q
1
+ Q
2
+ Q
3
= 11.17 + 131.56 + 56.71 = 199.44 m
3
/sn

Problem 7.15. Bir akarsuyun debisini lmek iin A istasyonundan saat 8de 1 m
3
su ierisinde eritilmi 20
kg boya katlm ve 12 km mansaptaki B istasyonundan saatte bir alnan numunelerdeki boya
konsantrasyonu llerek aadaki tablodaki deerler elde edilmitir.
(a) Akarsuyun debisini hesaplaynz.
(b) Bu kesitler arasnda akarsuyun ortalama hzn hesaplaynz.

Tablo
t (st) 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
C (t) (10
9
) 0 0 2 6 12 8 7 3 1 0

(a) Akarsuya katlan eriyiin hacmi H
1
, iindeki izleyici konsantrasyonu C
1
, eriyik katlmadan nce akarsudaki
izleyici konsantrasyonu C
o
ise, mansaptaki kesitte zamana gre llen konsantrasyon deiimi C(t) olduuna
gre akarsuyun debisi, izleyici maddenin ktlesinin korunumu ilkesine gre u formlle hesaplanr:
266


~
}
t ) C C (
C H
dt ) C C (
C H
Q
o
1 1
0
o
1 1

C
o
= 0
H
1
= 1 m
3

G
su
=
su
x V
su

G
su
= 1 t/m
3
x 1 m
3
= 1000 kg
C
1
= 20 / 1000 = 0.02
H
1
x C
1
= 1 m
3
x 0.02 = 0.02 m
3

t = 1 saat = 3600 sn
C(t) = 39x10
9

olduuna gre, akarsuyun debisi
sn / m 143
3600 x 10 x 39
02 . 0
t ) C C (
C H
Q
3
9
o
1 1
= =

=

olarak bulunur.
(b) zleyici bulutunun arlk merkezinin B istasyonuna var zamann hesaplamak iin momentler alnrsa:
st 65 . 4
39
181
C
t x C
t
m
= =
=
Buna gre akmn ortalama hz:
sn / m 72 . 0
3600 x 65 . 4
12000
V
m
= =

Problem 7.16. Bir akarsuyun debisini lmek iin A istasyonundan srekli olarak floresan boya eriyii
enjekte edilmekte ve A istasyonun mansabnda bulunan B istasyonunda lm yaplmaktadr. A
istasyonundan enjekte edilen eriyikteki boyann hacimsel konsantrasyonu % 20 olup enjeksiyon debisi
(akarsuya birim zamanda katlan eriyik hacmi) 6 cm
3
/sndir. Uzun sreli enjeksiyon sonunda B istasyonunda
llen boya konsantrasyonu 3 x 10
9
olarak bulunmutur. Akarsuyun debisini hesaplaynz.
Akarsuya birim zamanda katlan eriyik hacmi Q
1
ve eriyikteki izleyici konsantrasyonu C
1
olduuna gre
akarsuyun debisi
sn / m 400 10 x 6
0 10 x 3
10 x 3 20 . 0
Q
C C
C C
Q
3 6
9
9
1
o 2
2 1
=

olarak bulunur.

Problem 7.17. Bir akarsuya ait debi sreklilik erisi aada verilmitir. Bu akarsu zerinde ina edilecek bir
hidroelektrik tesisin gvenilir gcnn hesaplanmasnda kullanlacak debiyi belirleyiniz.

267


0 25 50 75 100
0
250
500
750
1000
D
e
b
i

(
m

/
s
n
)
3
Zaman Yzdesi
Q
50
Debi Sreklilik izgisi

ekil Debi sreklilik erisi

Hidroelektrik tesisin gvenilir gc hesaplarken genellikle yln %50sinde var olan debi esas alnr. Debi
sreklilik erisi zerinden bu deer (Q
50
) 135 m
3
/sn olarak okunur.

Problem 7.18. Bir akarsu zerinde bir yl boyunca llen debi deerleri ve bu gzlem deerlerinden
yararlanarak debinin belli bir deere eit ya da ondan byk olduu zaman yzdeleri aadaki tabloda
verilmitir. Enerji ihtiyacnn fazla olduu bilindiine gre bu nehir zerine ina edilecek olan santraln
donatm debisini belirleyiniz. Yln yars boyunca akarsuda mevcut olan debiyi ve gzlenen en byk
debinin yln ka gnnde akarsuda mevcut olduunu bulunuz.

Tablo
Debi (m
3
/sn) 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5 3.0 3.5 4.0 4.5 5.0
Zaman yzdesi (%) 100 95 80 65 55 40 35 25 20 10

Enerji ihtiyacnn fazla olduu durumlarda ina debisi Q
30
debisi seilir. Bu deer
Q
30
=3.75 m
3
/sndir.
Yln yars boyunca akarsuda mevcut olan debi Q
50
dir.
Q
50
=2.67 m
3
/sndir.
Gzlenen en byk debi olan 5.0 m
3
/snlik debinin yln ka gnnde akarsuda mevcut olduunu bulmak
iin;
Zaman yzdesi=Mevcut olduu gn says/365
0.10= Mevcut olduu gn says/365
Mevcut olduu gn says 36 gn olarak bulunur.

Problem 7.19. DS tarafndan 1966 ylndan beri akm deerleri llen Haldizen Suyu, Uzungl stasyonu
verilerinden faydalanarak 30 yllk sre iin ortalama aylk akmlar hesaplanm ve aadaki tabloda
verilmitir.

(a) Debi gidi erisini iziniz. En ok ve en az su gelen aylar belirtiniz. Ayrca yllk ortalamadan daha az
ve daha ok su gelen aylar belirtiniz.

(b) Debi sreklilik erisini iziniz. Ylda 3, 4 ve 6 ay akarsuda mevcut olan debileri belirleyiniz.
268


Tablo
Aylar E K A O M N M H T A E Toplam
Akm 10
6
m
3
6.40 6.14 4.89 3.75 3.56 6.12 18.04 32.07 28.52 15.47 7.52 4.73 137.21

(a) Akarsuyun yllk ortalama debisi=137.21 x 10
6
/(365 x 60 x 60 x 24) = 4.35 m
3
/sn

Her ayn ortalama debisi aylk hacim zamana blnerek bulunur. rnek olarak Ekim ay iin debi=6.40 x
10
6
/(31 x 60 x 60 x 24) = 2.39 m
3
/sn

Tablo
Aylar E K A O M N M H T A E Yllk
Debi m
3
/sn 2.39 2.37 1.83 1.40 1.47 2.29 6.96 11.97 11.00 5.78 2.81 1.82 4.35

E K A O M N M H T A E
Aylar
0.0
3.0
6.0
9.0
12.0
15.0
D
e
b
i

(
m

/
s
n
)
3

ekil Debi gidi erisi

ekilden de grld gibi en az su Ocak aynda, en fazla su Mays aynda akmaktadr. Yllk ortalama debi 4.35
m
3
/sn olduuna gre Nisan, Mays, Haziran ve Temmuz aylarnda gelen su yllk ortalama debiden daha fazla,
dier sekiz ayda ise yllk ortalama debiden daha azdr. Suyun ok olduu aylarda kar erimesi etkili olmaktadr.
(b) Aada debi sreklilik erisi iin debiler bykten ke doru sralanp zaman yzdeleri
hesaplanmtr. rnek olarak en byk debi deeri 11.97 m
3
/sn iin bunun meydana gelme sresi, yzde
olarak (1/12) x 100=8.33 bulunur.

Tablo
Sralanm Debiler (m
3
/sn) Zaman Yzdesi
11.97 8.33
11.00 16.67
6.96 25.00
5.78 33.33
2.81 41.67
2.39 50.00
2.37 58.33
2.29 66.67
1.83 75.00
1.82 83.33
1.47 91.67
1.40 100.00
269


0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
Zaman Yzdesi
0
2
4
6
8
10
12
14
D
e
b
i

(
m
/
s
n
)
3

ekil Debi sreklilik erisi

Akarsudan 3, 4 ve 6 ay geen debileri bulmak iin bu srelerin bir yllk sreye gre yzdeleri bulunmaldr.
3 ay iin zaman yzdesi=(3/12) x 100=25
4 ay iin zaman yzdesi=(4/12) x 100=33.33
6 ay iin zaman yzdesi=(6/12) x 100=50
Tablo veya yukardaki debi sreklilik erisinden bu yzdelere kar gelen debiler
3 ay iin debi=6.96 m
3
/sn
3
/sn
3
/sn

Problem 7.20. Bir akarsuda 10 yllk sre iin ortalama aylk debiler hesaplanm ve aadaki tabloda
verilmitir. Bu akarsu zerine yaplmas planlanan hidroelektrik santral iin biriktirme haznesi yapmadan
0.70 risk ile alnabilecek ina debisini bulunuz.
Tablo
Debi m
3
/sn 2.49 2.57 1.73 1.30 1.57 2.19 6.86 11.77 11.20 5.28 2.91 1.93

Aadaki tabloda debi sreklilik erisinin datalar hesaplanmtr. Bunun iin debiler bykten ke
doru sralanp zaman yzdeleri hesaplanmtr. rnek olarak en byk debi deeri 11.77 m
3
/sn iin bunun
meydana gelme sresi, yzde olarak (1/12) x 100=8.33 bulunur.

Tablo
Sralanm debiler (m
3
/sn) Zaman Yzdesi
11.77 8.33
11.20 16.67
6.86 25.00
5.28 33.33
2.91 41.67
2.57 50.00
2.49 58.33
2.19 66.67
270


1.93 75.00
1.73 83.33
1.57 91.67
1.30 100.00

Biriktirme haznesi yapmadan 0.70 risk ile alnabilecek ina debisi, 0.30luk zaman yzdesinde alnacak debi
yani Q
30
debisine karlk gelir. Yukardaki tablodan bu deer

Q
30
=5.92 m
3
/sn olarak bulunur.

Problem 7.21. Aada bir akarsuya ait aylk akmlar verilmitir. O yla ait (a) debi gidi erisini, (b) debi
sreklik erisini ve (c) debi toplam erisini iziniz.

Tablo
Aylar K A O M N M H T A E E
Akm 10
6
m
3
38.2 35.3 53.5 23.5 27.3 16.2 22.9 23.0 23.1 23.5 58.5 51.0

Problem 7.22. Bir baraj glne giren aylk akmlar aadaki tabloda verilmitir. Bu baraj glnden yl
boyunca giren akmlarn ortalamasna eit bir debiyi ekmeyi salayacak aktif hacmi, toplam debi erisi
yntemi ile hesaplaynz.

Tablo
Akm 10
6
m
3
296 386 504 714 810 1154 746 1158 348 150 223 182

Toplam akm deerleri aadaki gibi hesaplanr.

Tablo
Akm 10
6
m
3
296 386 504 714 810 1154 746 1158 348 150 223 182
Toplam akm 10
6
m
3
296 682 1186 1900 2710 3864 4610 5768 6116 6266 6489 6671

Balang ve biti noktasn birletiren dorunun eimi ortalama debiyi verir.

Q
ort
=6671 x 10
6
/(365 x 86400) 212 m
3
/sn

Toplam debi erisi zerinde AC arasndaki blgede (EkimAralk) giren debi ekilecek debiden kktr,
toplam debi erisinin bu blgedeki eiminin AB dorusunun eiminden (ortalama debi) az olmas bunu gsterir.
CD arasnda (OcakMays) ise toplam debi erisi AB dorusuna gre daha dik olduuna gre giren debi
ekilecek debiden fazla olmaktadr. DB arasnda (HaziranEyll) tekrar giren debi ortalamadan kk olur.
Ardk yllar boyunca hazneye giren aylk akmlarn deimedii kabul edilirse hazne CD arasnda
dolacaktr, buna gre Ocak banda tamamen bo olan hazne Mays sonunda dolmu olacaktr. Bu aralkta
hazneye giren toplam akm hacmi C ve D noktalarndan AB dorusuna izilen paralellerin arasndaki dey
uzaklk olarak okunur (1880xl0
6
m
3
). Buna gre gerekli hazne kapasitesi 1880xl0
6
m
3
olur, Ocak aynn banda
bo olan hazne Mays sonunda dolar, sonra tekrar boalmaya balar ve Aralk sonunda tamamen boalm olur.

271


E K A O S M N M H T A E
0
4
8
12
16
20
24
28
32
36
40
44
48
52
56
60
64
68
72
0
Q
o
r
t
=
2
1
2

m

/
s
n
Toplam Debi izgisi
H
a
z
n
e

H
a
c
m
i
1
8
.
8

x

1
0

m
8
3
3
T
o
p
l
a
m

A
k

H
a
c
m
i

(
1
0

m

)
3
8
Zaman (Ay)
A
B
C
D

ekil Toplam debi erisi ve gerekli hazne hacminin tayini

Problem 7.23. Yukardaki problemde verilen baraj glne giren aylk akm deerlerini kullanarak bu baraj
glnden yl boyunca giren akmlarn ortalamasna eit bir debiyi ekmeyi salayacak aktif hacmi
(a) Giren debilerin ekilen debiden olan farklarnn toplamnn zamana gre deiimi yntemi
(b) Debi gidi erisi yardmyla hesaplaynz.

(a)
i ort i o
t ) Q Q ( H =

Tablo
Ay
Hacim
(10
6
m
3
)
Debi
(m
3
/sn)
H
o

(m
3
/sn)
H
o

(m
3
/sn)
1 296 111 101 101
2 386 149 63 164
3 504 188 24 188
4 714 267 55 134
5 810 335 123 11
6 1154 431 219 208
7 746 288 76 284
8 1158 432 220 504
9 348 134 78 426
10 150 56 156 270
11 223 83 129 141
12 182 70 142 1

272


o
H
Aylar
11 12 9 10 7 8 5 6 3 4 1 2
600
500
400
300
200
100
0
100 -
200 -
300 -
6
9
3

m

/
s
n
3

ekil Hazne hacminin giren debilerin ekilen debiden olan farklarnn
toplamnn zamana gre deiimine gre hesaplanmas

Hazne kapasitesi = 504 (188)=693 m
3
/sn
Hazne hacmi = 693 x 31 x 86400 = 1856 x 10
6
m
3
olarak bulunur.
(b) Debi gidi erisi yardmyla hazne kapasitesinin hesab yaplrsa, V F = olduundan tm sularn
kullanlmas sz konusudur. Tam dengeleme denilen bu durumda F ve Vlerden en by, hazne hacmi seilerek
kontrol yaplr. Yukardaki tabloda balang ve son deerler ihtiya olduundan bunlar toplanarak gsterilmelidir.
Hazne hacmi = 693 x 31 x 86400 = 1856 x 10
6
m
3

olarak bulunur. Bu durumda savaklanacak su miktar bulunmamaktadr.

693 F
V 693

ekil Fazlalk ve ihtiya izgisi

Problem 7.24. rnek 1de verilen bir baraj glne giren aylk akm deerlerini kullanarak bu baraj glnden
yl boyunca giren akmlarn ortalamasna eit bir debiyi ekmeyi salayacak aktif hacmi, debi gidi erisi

Ortalama akm = 6671 x 10
6
/12 = 555.92 m
3

Tablo
Akm
10
6
m
3

296 386 504 714 810 1154 746 1158 348 150 223 182
Toplam akm
10
6
m
3

555.92 555.92 555.92 555.92 555.92 555.92 555.92 555.92 555.92 555.92 555.92 555.92
Toplam akm
10
6
m
3

259.92
169.9
2
51.9
2
158.08 254.08 598.08 190.08 602.08
207.9
2
405.9
2
332.9
2
373.9
2
F =1802.4 x 10
6
m
3

V =1802.4 x 10
6
m
3

273


V F = olduundan tm sularn kullanlmas sz konusudur. Tam dengeleme denilen bu durumda F ve
Vlerden en by, hazne hacmi seilerek kontrol yaplr. Yukardaki tabloda balang ve son deerler
ihtiya olduundan bunlar toplanarak gsterilmelidir.
Hazne hacmi=1802.4 x 10
6
m
3


1802.4 F
V 1802.4


Problem 7.25. Kritik bir periyotta bir akarsuyun aylk akmlar aadaki tabloda verilmitir. Bu nehir
zerine ina edilecek bir barajdan yl boyunca giren akmlarn ortalamasnn:

a) %100ne eit bir debiyi ekmeyi salayacak aktif hazne hacmini belirleyiniz.
b) %75ine eit bir debiyi ekmeyi salayacak aktif hazne hacmini belirleyiniz.
c) %50sine eit bir debiyi ekmeyi salayacak aktif hazne hacmini belirleyiniz.

Tablo
Aylar E K A O S M N M H T A E
Akm (10
6
m
3
) 2.21 4.12 5.23 6.94 8.05 10.96 8.02 11.63 3.50 1.60 2.20 1.80

Toplam akm deerleri aadaki gibi hesaplanr.

Tablo
Aylar E K A O S M N M H T A E
Akm (10
6
m
3
) 2.21 4.12 5.23 6.94 8.05 10.96 8.02 11.63 3.50 1.60 2.20 1.80
Toplam akm 10
6
m
3
2.21 6.33 11.56 18.50 26.55 37.51 45.53 57.16 60.66 62.26 64.46 66.26

Balang ve biti noktasn birletiren dorunun eimi ortalama debiyi verir.
Q
ort
=66.26 x 10
6
/(365 x 86400) = 2.10 m
3
/sn
(a) Yukardaki rnekte belirtildii ekilde baraj glnden yl boyunca giren akmlarn ortalamasnn
%100ne eit yani ortalama debiyi ekmeyi salayacak hazne kapasitesi bulunur.
Q
%100ort
=66.26 x 10
6
/(365 x 86400) = 2.10 m
3
/sn
izilecek dorunun koordinatlar (0, 0) ve (66.26 x 10
6
, 365) dir.
6
m
3
, Savaklanacak su hacmi yok.

274


0 E K A O M N M H T A E
0
10
20
30
40
50
60
70
Zaman (Ay)
H
a
z
n
e

H
a
c
m
i
1
8
.
0

x

1
0

m
6
3
T
o
p
l
a
m

A
k

H
a
c
m
i

(
1
0

m

)
3
6
Q
o
r
t
=
2
.
1
0

m

/
s
n
3
V

ekil

(b) Ortalama debinin %75i 1.58 m
3
/snye karlk gelir. Grafik zerinde 1.58 m
3
/snyi ifade eden doru
izilir. Bu dorunun, grafikteki maksimum ve minimum noktalara teet olacak ekilde paralelleri alnr. Bu
iki paralel izgi arasndaki dey mesafe yl boyunca giren akmlarn ortalamasnn %75sine eit bir debiyi
ekmeyi salayacak hazne kapasitesi verir.
Q
%75ort
=49.70 x 10
6
/(365 x 86400) = 1.58 m
3
/sn
6
, 365) dir.
Hazne hacmi=9.41x10
6
m
3
, Savaklanacak su hacmi = 16.58 m
3

0
10
20
30
40
50
60
70
Zaman (Ay)
T
o
p
l
a
m

A
k

H
a
c
m
i

(
1
0

m

)
3
6
Q
=
1
.
5
8

m

/
s
n
3
V
2
V
1

ekil

275


(c) Ortalama debinin %50i 1.05 m
3
/snye karlk gelir. Grafik zerinde 1.05 m
3
/snyi ifade eden doru
izilir. Bu dorunun, grafikteki maksimum ve minimum noktalara teet olacak ekilde paralelleri alnr. Bu
iki paralel izgi arasndaki dey mesafe yl boyunca giren akmlarn ortalamasnn %50sine eit bir debiyi
ekmeyi salayacak hazne kapasitesi verir.
Q
%50ort
=33.13 x 10
6
/(365 x 86400) = 1.05 m
3
/sn
6
, 365) dir.
Hazne hacmi=3.23x10
6
m
3
, Savaklanacak su hacmi = 33.14 m
3

0
10
20
30
40
50
60
70
Zaman (Ay)
T
o
p
l
a
m

A
k

H
a
c
m
i

(
1
0

m

)
3
6
Q
=
1
.0
5
m
/s
n
3
V
1
V
2

ekil

Problem 7.26. Bir akarsu zerinde planlanan baraja gelen ortalama aylk akmlar ve aylk ihtiya sular
toplam milyon m
3
olarak aadaki tabloda verilmitir. Barajn faydal hacmini bulunuz.

Tablo

Tablo
Aylar O M N M H T A E E K A O M
Akm
10
6
m
3

49.72 55.83 71.55 80.41 54.19 29.83 14.36 8.98 10.33 12.07 11.88 30.27 41.47 58.76 67.87
htiya
10
6
m
3

25.07 22.64 25.07 31.09 32.23 31.19 32.23 32.23 31.19 25.07 24.26 25.07 25.07 22.64 25.07
Aylar O M N M H T A E E K A O M
Akm
10
6
m
3

49.72 55.83 71.55 80.41 54.19 29.83 14.36 8.98 10.33 12.07 11.88 30.27 41.47 58.76 67.87
htiya
10
6
m
3

25.07 22.64 25.07 31.09 32.23 31.19 32.23 32.23 31.19 25.07 24.26 25.07 25.07 22.64 25.07
276


F =276.1 x 10
6
m
3

V =88.72 x 10
6
m
3

V F > olduundan en byk V, hazne hacmi olarak seilir ve kontrol edilir. Yukardaki tabloda
balang ve son deerler fazlalk olduundan bunlar toplanarak gsterilmelidir.

6
m
3

olarak bulunur. Savaklanacak su miktar ise 187.4 x 10
6
m
3
dr.

276.12
88.72
F
V


Problem 7.27. Elektrik retmek iin baraj yaplacak farkl akarsuda en kurak periyot iin hesaplanan
fazlalk ve eksiklik hacimleri milyon m
3
olarak sra ile aada verilmitir. Her bir baraj iin faydal hacmi
bulunuz. Balangta baraj haznelerinin dolu olduunu kabul ederek basit bir iletme almas yapp faydal
hacimlerin yeterliliini kontrol ediniz.

a) 1. Baraj iin: F
1
=200, V
1
=50, F
2
=75, V
2
=90, F
3
=30, V
3
=60, F
4
=75, V
4
=80 dir.

b) 2. Baraj iin: F
1
=20, V
1
=35, F
2
=70, V
2
=60, F
3
=40, V
3
=20, F
4
=65, V
4
=40, F
5
=35, V
5
=75 dir.

c) 3. Baraj iin: F
1
=15, V
1
=65, F
2
=70, V
2
=80, F
3
=40, V
3
=20, F
4
=65, V
4
=40, F
5
=30, V
5
=75 dir.

a) 1. Baraj iin:
200
50
75
90
30
60
75
80
F
V

ekil 1. baraj iin fazlalk ve ihtiya izgisi

F =200+75+30+75=380 x 10
6
m
3

V =50+90+60+80=280 x 10
6
m
3

V F > olduundan en byk V, hazne hacmi olarak seilir ve kontrol edilir. Hazne, en byk V
hacminden nceki 75 x 10
6
m
3
lk fazlaln olduu yerden 90 x 10
6
m
3
lk dolu hacim ile iletmeye alrsa
Hazne hacmi=(90+30+5) x 10
6
=125 x 10
6
m
3

olarak bulunur. Savaklanacak su miktar ise (75+25) x 10
6
=100 x 10
6
m
3
dr.

b) 2. Baraj iin:

Akm
htiya
10
6
m
3

24.65 33.19 46.48 49.32 21.96 1.36 17.87 23.25 20.86 13.00 12.38 5.20 16.40 36.12 42.80
277


20
35
70
60
40
20
65
40
F
V
35
75


F =20+70+40+65+35=230 x 10
6
m
3

V =35+60+20+40+75=230 x 10
6
m
3

Vlerden en by, hazne hacmi seilerek kontrol yaplr. 75 x 10
6
m
3
lk ihtiya hacminden nceki 35 x
10
6
m
3
6
m
3
Hazne hacmi=(75+15+5) x 10
6
=95 x 10
6
m
3


c) 3. Baraj iin:

15
65
70
80
40
20
65
40
F
V
30
75


F =15+70+40+65+30=220 x 10
6
m
3
V =65+80+20+40+75=280 x 10
6
m
3

V F < olduundan ihtiyac karlayacak yeterli su yok demektir. Bu durumda Flerin en by, hazne
hacmi seilerek gelen sudan olabildiince faydalanmaya allr. Hazne, en byk F hacminin bulunduu
yerden 70 x 10
6
m
3
Hazne hacmi=(70+15) x 10
6
=85 x 10
6
m
3

olarak bulunur. Faydal hacmin yeterlilii iin yaplan kontrolde 60 x 10
6
m
3
lk eksiklik grlmektedir. Bu
durumda da savaklanacak su miktar bulunmamaktadr.

Problem 7.28. Baraj yaplacak bir yerde 30 yllk lmlerden bulunan kritik dnem (1983 1985) aylk net
akm deerleri aada gsterilmitir. Her yl niform bir ekilde bu barajdan 33 milyon m
3
su ekilebilmesi
iin faydal hacim ne kadar olmaldr.

Tablo Kritik dneme ait aylk net akm deerleri (m
3
/sn)
Yl E K A O M N M H T A E
1983 0.5 1.0 1.0 3.0 3.5 2.7 1.7 1.0 1.0 0.7 0.3 0.4
1984 0.6 1.6 1.3 2.4 1.4 3.0 1.3 0.7 0.3 0.3 0.5 0.1
1985 0.5 1.3 1.2 5.3 2.3 3.5 1.8 1.1 0.5 0.4 0.2 0.1

zm aadaki tabloda verilmitir.

Tablo
278


Aylar
Gelen debi
(m
3
/sn)
Gelen hacim
(10
6
m
3
)
ekilen hacim
(10
6
m
3
)
Fark hacim
(10
6
m
3
)
Ekim 0.5 1.34 2.75 1.41
Kasm 1.0 2.59 2.75 0.16
Aralk 1.0 2.68 2.75 0.07
Ocak 3.0 7.78 2.75 5.03
ubat 3.5 8.45 2.75 5.72
Mart 2.7 7.23 2.75 4.48
Nisan 1.7 4.41 2.75 1.66
Mays 1.0 2.68 2.75 0.07
Haziran 1.0 2.59 2.75 0.16
Temmuz 0.7 1.87 2.75 0.88
Austos 0.3 0.80 2.75 1.95
Eyll 0.4 1.04 2.75 1.71
Ekim 0.6 1.61 2.75 1.14
Kasm 1.6 4.15 2.75 1.40
Aralk 1.3 3.48 2.75 0.73
Ocak 2.4 6.43 2.75 3.68
ubat 1.4 3.39 2.75 0.64
Mart 3.0 8.04 2.75 5.29
Nisan 1.3 3.37 2.75 0.62
Mays 0.7 1.87 2.75 0.88
Haziran 0.3 0.78 2.75 1.97
Temmuz 0.3 0.80 2.75 1.95
Austos 0.5 1.34 2.75 1.14
Eyll 0.1 0.26 2.75 2.49
Ekim 0.5 1.34 2.75 1.41
Kasm 1.3 3.37 2.75 0.62
Aralk 1.2 3.21 2.75 0.46
Ocak 5.3 14.21 2.75 11.45
ubat 2.3 5.56 2.75 2.81
Mart 3.5 9.37 2.75 6.62
Nisan 1.8 4.67 2.75 1.92
Mays 1.1 2.95 2.75 0.20
Haziran 0.5 1.30 2.75 1.45
Temmuz 0.4 1.07 2.75 1.68
Austos 0.2 0.54 2.75 2.21
Eyll 0.1 0.26 2.75 2.49

F =53.33x10
6
m
3

V =25.22x10
6
m
3

V F > olduundan en byk V hazne hacmi olarak seilir ve kontrol edilir. Yukardaki tabloda balang
ve son deerler ihtiya olduundan bunlar toplanarak gsterilmelidir. Hazne, en byk V hacminden nceki
12.36x10
6
m
3
lk fazlaln olduu yerden 9.84x10
6
m
3
Hazne hacmi=(9.84) x 10
6
m
3

olarak bulunur. Savaklanacak su miktar ise (14.24 + 7.42 + 6.45)x10
6
m
3
dr.

9.47
F
V
16.89
5.91
12.36
9.84
24.08


279


Problem 7.29. Elektrik retmek iin baraj yaplacak bir akarsuda Ocak ayndan itibaren gelen akmlar
milyon m
3
olarak sra ile 21, 20, 40, 45, 86, 20, 15, 9, 7, 12, 27 ve 25 dir. Aylk su ihtiyalar sabit olup 24
milyon m
3
dr. Gerekli faydal hacmi ve bir ylda savaklanacak su hacmini bulunuz. letme periyodu
balangcnda hazne dolu kabul edilecektir.

Tablo
Gelen Hacim (10
6
m
3
) 21 20 40 45 86 20 15 9 7 12 27 25
htiya Hacmi (10
6
m
3
) 24 24 24 24 24 24 24 24 24 24 24 24
Farklar (10
6
m
3
) 3 4 16 21 62 4 9 15 17 12 3 1

Vler eksik hacimleri ve Fler fazla hacimleri gstermek zere
V
1
=(3+4) x 10
6
=7 x 10
6
m
3

F
1
=(16+21+62) x 10
6
=99 x 10
6
m
3

V
2
=(4+9+15+17+12) x 10
6
=57 x 10
6
m
3

F
2
=(3+1) x 10
6
=4 x 10
6
m
3

F =(99+4) x 10
6
=103 x 10
6
m
3

V =(7+57) x 10
6
=64 x 10
6
m
3

V F > olduundan en byk V hazne hacmi olarak seilir ve kontrol edilir. Hazne, en byk V
hacminden nceki 99 x 10
6
m
3
6
m
3
Hazne hacmi=(57+3) x 10
6
= 60 x 10
6
m
3

olarak bulunur. Savaklanacak su miktar ise 39 x 10
6
m
3
dr.

7
99
57
4 F
V


Problem 7.30. 10 yllk gzlemlerden belirlenen akarsuyun belli bir kesitindeki aylk ortalama debi deerleri
a) Baraj yaplmakszn bu akarsudan ekilebilecek debi ne kadardr.
b) Yllk ortalama debinin %50si akarsudan alnabilmesi iin yaplacak barajn faydal hacmi ne kadardr.
c) Yllk ortalama debinin %70i akarsudan alnabilmesi iin yaplacak barajn faydal hacmi ne kadardr.
d) Yllk ortalama debinin %100 akarsudan alnabilmesi iin yaplacak barajn faydal hacmi ne kadardr.

Tablo
Aylar A O M N M H T A E E K
Debi (m
3
/sn) 55 79 93 110 132 62 42 28 27 28 40 39

a) Akarsuda gzlem boyunca llen en kk debi 27 m
3
/sn olduundan gnlk veya haftalk biriktirme
bile gerektirmeden akarsudan her zaman 27 m
3
/sn debi alnabilecektir.
280


b) Aylk ortalama akmlardan akarsuyun yllk ortalama debisi, her ayn gn says dikkate alnarak
Q
ort
=[(55+79+110+62+28+27+40)x31+(132+42+28+39)x30+93x28] / 365=61 m
3
/sn bulunur.

Ortalama debinin %50si olan 30.5 m
3
/sn akarsudan alnacaktr. Gelen debiden alnan debi karlarak her ay
iin eksiklik ve fazlalklar belirlenir.

Tablo
Debi (m
3
/sn) 55 79 93 110 132 62 42 28 27 28 40 39
Alnan debi (m
3
/sn) 30.5 30.5 30.5 30.5 30.5 30.5 30.5 30.5 30.5 30.5 30.5 30.5
Farklar (m
3
/sn) 24.5 48.5 62.5 79.5 101.5 31.5 11.5 2.5 3.5 2.5 9.5 8.5
Gn says 31 31 28 31 30 31 30 31 31 30 31 30
Hacim x 10
6
(m
3
) 65.6 129.9 151.2 212.9 263.1 84.4 29.8 6.7 9.4 6.5 25.4 22.0

F =(65.6+129.9+151.2+212.9+263.1+84.4+29.8+25.4+22.0)x10
6
=984.3 x10
6
m
3

V =(6.7+9.4+6.5) x 10
6
= 22.6 x 10
6
m
3

V F > olduundan en byk V hazne hacmi olarak seilir ve kontrol edilir. Bylece barajn faydal
hacmi belirlenmi olur. Yukardaki tabloda balang ve son deerler fazlalk olduundan bunlar toplanarak
gsterilmelidir.

984.3
22.6
F
V


6
m
3
c) Ortalama debinin %70i olan 42.7 m
3
/sn akarsudan alnacaktr. Gelen debiden alnan debi karlarak
her ay iin eksiklik ve fazlalklar belirlenir.
Tablo
Debi (m
3
/sn) 55 79 93 110 132 62 42 28 27 28 40 39
Alnan debi (m
3
/sn) 42.7 42.7 42.7 42.7 42.7 42.7 42.7 42.7 42.7 42.7 42.7 42.7
Farklar (m
3
/sn) 12.3 36.3 50.3 67.3 89.3 19.3 0.7 14.7 15.7 14.7 2.7 3.7
Gn says 31 31 28 31 30 31 30 31 31 30 31 30
Hacim x 10
6
(m
3
) 32.9 97.2 121.7 180.3 231.5 51.7 1.8 39.4 42.1 38.1 7.2 9.6

F
=(32.9+97.2+121.7+180.3+231.5+51.7)x10
6
=715.3 x10
6
m
3

V
=(1.8+39.4+42.1+38.1+7.2+9.6) x 10
6
= 138.2 x 10
6
m
3

V F >
olduundan en byk V hazne hacmi olarak seilir ve kontrol edilir. Bylece barajn faydal
hacmi belirlenmi olur.

715.3
138.2
F
V

281



6
m
3

d) Ortalama debinin %100 olan 61 m
3
/sn akarsudan alnacaktr. Gelen debiden alnan debi karlarak
her ay iin eksiklik ve fazlalklar belirlenir.

Tablo
Debi (m
3
/sn) 55 79 93 110 132 62 42 28 27 28 40 39
Alnan debi (m
3
/sn) 61 61 61 61 61 61 61 61 61 61 61 61
Farklar (m
3
/sn) 6 18 32 49 71 1 19 33 34 33 21 22
Gn says 31 31 28 31 30 31 30 31 31 30 31 30
Hacim x 10
6
(m
3
) 16.1 48.2 77.4 131.2 184.0 2.7 49.2 88.4 91.1 85.5 56.2 57.0

F =(48.2+77.4+131.2+184+2.7)x10
6
=443.5 x10
6
m
3

V =(16.1+49.2+88.4+91.1+85.5+56.2+57) x 10
6
= 443.5 x 10
6
m
3

V F = olduundan F ve Vlerden en by, hazne hacmi seilerek kontrol yaplr. Bylece barajn
faydal hacmi belirlenmi olur. Yukardaki tabloda balang ve son deerler ihtiya olduundan bunlar
toplanarak gsterilmelidir.

443.5 F
V 443.5


6
m
3

Problem 7.31. Zamant Nehri zerindeki 1822 nolu istasyonda 1971 1990 yllar arasnda llen yllk
akmlar aadaki tabloda verilmitir. Yllar aras tam dzenleme iin gerekli hazne kapasitesini
hesaplaynz.

Tablo
Yl 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980
Akm 10
6
m
3
515 533 417 374 678 632 735 658 642 955
Yl 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990
Akm 10
6
m
3
864 882 581 582 406 486 666 940 563 519

Yllk akmlarn ortalamas 631.4x10
6
m
3
olarak bulunur. Yllk akmlardan ortalama akm karlrsa, yllk
fazlalk ve eksiklik akmlar elde edilir. Aadaki tabloda zm verilmitir.

Tablo
Yl 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980
Farklar 10
6
m
3
116.4 98.4 214.4 257.4 46.6 0.6 103.6 26.6 10.6 323.6
282


Yl 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990
Farklar 10
6
m
3
232.6 250.6 50.4 49.4 225.4 145.4 34.6 308.6 68.4 112.4

F =1338x10
6
m
3

V =1338x10
6
m
3

Vlerden en by, hazne hacmi seilerek kontrol yaplr. Yukardaki tabloda balang ve son deerler
ihtiya olduundan bunlar toplanarak gsterilmelidir. 994.8x10
6
m
3
lk fazlaln olduu yerden 994.8x10
6

m
3
Hazne hacmi=994.8x10
6
m
3


867.4
994.8
470.6
343.2 F
V


Problem 7.32. Bir akarsu zerindeki akm istasyonunda llen akmlarn 21 yllk ortalamas 14.92
m
3
/sndir. Bu istasyon iin kritik periyodun 1994, 1995, 1996 ve 1997 yllarnda meydana geldii belirtilmi
ve bu yllarn aylk akm deerleri aadaki tabloda verilmitir. Ortalama gelen debinin %90 elektrik
retiminde kullanlacana gre faydal hazne hacmini bulunuz.

21 yllk ortalama debi 14.92 m
3
/sn olduuna gre bu debinin %90 olan 13.43 m
3
/sn ihtiya debisidir. Bu
durumda 28, 29, 30 ve 31 gn sren aylarn ihtiyalar srasyla 32.49 x 10
6
m
3
, 33.65 x 10
6
m
3
, 34.81 x 10
6

m
3
ve 35.97 x 10
6
m
3
dir. Her ay iin gelen akm deerleri ihtiya deerlerinden karlarak
Tablo
Yl Ay
Gelen Akm
10
6
m
3

htiya
10
6
m
3

Gelenhtiya
10
6
m
3

Farklar
10
6
m
3

1994
Ekim 7.99 35.97 27.98

120.69
Kasm 12.00 34.81 22.81
Aralk 15.10 35.97 20.87
Ocak 16.90 35.97 19.07
ubat 14.80 32.49 17.69
Mart 23.70 35.97 12.27
Nisan 78.60 34.81 43.79
96.11 Mays 74.00 35.97 38.03
Haziran 49.10 34.81 14.29
Temmuz 26.90 35.97 9.07

146.83

Austos 20.50 35.97 15.47
Eyll 18.10 34.81 16.71

1995
Ekim 12.50 35.97 23.47
Kasm 19.50 34.81 15.31
Aralk 18.80 35.97 17.17
Ocak 20.80 35.97 15.17
ubat 14.80 32.49 17.69
Mart 19.20 35.97 16.77
Nisan 52.70 34.81 17.89

147.94
Mays 121.00 35.97 85.03
Haziran 73.30 34.81 38.49
Temmuz 42.50 35.97 6.53
283


Austos 24.00 35.97 11.97 25.08
Eyll 21.70 34.81 13.11

1996
Ekim 46.20 35.97 10.23 19.22
Kasm 43.80 34.81 8.99
Aralk 25.80 35.97 10.17

68.36
Ocak 16.60 35.97 19.37
ubat 15.30 33.65 18.35
Mart 15.50 35.97 20.47
Nisan 36.80 34.81 1.99
80.81 Mays 100.00 35.97 64.03
Haziran 49.60 34.81 14.79
Temmuz 27.10 35.97 8.87
32.05 Austos 21.90 35.97 14.07
Eyll 25.70 34.81 9.11

1997
Ekim 45.30 35.97 9.33 9.33
Kasm 22.90 34.81 11.91

88.41
Aralk 16.80 35.97 19.17
Ocak 14.00 35.97 21.97
ubat 14.80 32.49 17.69
Mart 18.30 35.97 17.67
Nisan 93.60 34.81 58.79
164.11 Mays 117.00 35.97 81.03
Haziran 59.10 34.81 24.29
Temmuz 30.10 35.97 5.87
28.15 Austos 19.20 35.97 16.77
Eyll 29.30 34.81 5.51

F =517.52 x 10
6
m
3

V =509.57 x 10
6
m
3

V F >
olduundan en byk V, hazne hacmi olarak seilir ve kontrol edilir. Yukardaki tabloda
balang ve son deerler ihtiya olduundan bunlar toplanarak gsterilmelidir.

148.84
F
V
96.11
146.83
147.94
25.08
19.22
68.36
80.81
32.05
9.33
88.41
164.11

Hazne, en byk V hacminden nceki 164.11 x 10
6
m
3
lk fazlaln olduu yerden 148.84 x 10
6
m
3
lk
dolu hacim ile iletmeye alrsa:
6
+ 50.72 x 10
6
=199.56 x 10
6
m
3

olarak bulunur. Savaklanacak su miktar ise 7.95 x 10
6
m
3
dr.

ZLECEK PROBLEMLER
Problem 7.33. Aadaki nehir kesitinde verilen muline lm verilerini kullanarak debiyi hesaplaynz.
Muline katsaylar a = 0.05 ve b = 0.80dir.

284


ekil

Problem 7.34. Bir nehrin debi lm kesitinde aadaki tabloda verilen bilgiler toplanmtr. Bu enkesit iin
debiyi ve enkesitteki ortalama hz bulunuz.
Tablo
Sol sahilden mesafe
(m)
Toplam derinlik
(m)
Hz (m/sn)
0.2 h 0.8 h 0.6 h
0 0
0.5 0.4 0.72
1.0 0.7 0.95 0.74
1.5 1.2 1.28 1.14
2.5 1.4 1.29 1.15
3.0 0.8 1.04 0.88
3.5 0.3 0.63
4.0 0

Problem 7.35. Aadaki tabloda belli bir akarsu enkesitinde elde edilen lm bilgileri verilmitir.
(a) Kesit eklini yaklak iziniz.
(b) Btn noktalardaki hzlar bulunuz. (Muline katsaylar a = 0.04 ve b = 0.70dir).
(c) Kesitteki hz deiimini iziniz.
(d) Her bir dilimdeki debileri bulunuz.
(e) Kesitteki toplam debiyi bulunuz.
(f) ayet 0.8 m/sn bu kesitteki malzeme iin kritik bir hz ise, bu kesitte oyulma olup olmayacan kontrol ediniz.
(g) Havzann verimini bulunuz (m
3
/sn/km
2
)

Tablo
Sahilden mesafe
(m)
Toplam derinlik
(m)
0.2 h 0.6 h 0.8 h
Devir says t (sn) Devir says t (sn) Devir says t (sn)
0
1
0
0.6

16

40

4
8
1.2
2.8
48
52
30
30

14
12
35
30
12
16
3.1
2.7
64
57
35
35

13
14
30
34
20
23
2.0
1.4
39
37
30
30

16
15
40
38
25
28
1.0
0.8
35
31
36
40

14
13
36
35
32
36
0.7
0.7
30
28
50
50

14
10
40
40
285


40
44
0.6
0.5

18
15
50
45

48
50
0.3
0

12

50

Problem 7.36. Aadaki akarsu enkesiti ekilde grld gibi dilimlere ayrlm ve her bir dilimde muline
ile hz lmleri yaplmtr. Her bir dilim iin bulunan ortalama hz deerleri ekil zerinde verildiine gre
akarsu enkesitinden geen toplam debiyi hesaplaynz. Sonu: 12.38 m
3
/sn

1 m 1 m 1 m 1 m 1 m 1 m 1 m
1

m
2

m
2
.
5

m
3

m
2

m
1
.
5

m
V =0.7 m/sn
1ort
V =0.8 m/sn
2ort
V =1.1 m/sn
3ort
V =1.2 m/sn
4ort
V =0.9 m/sn
6ort
V =0.8 m/sn
7ort
V =1.15 m/sn
5ort
1 2 3 4 5 6 7

ekil

Problem 7.37. Bir akarsu kesitinde eitli dilimlerde llen kydan uzaklk (x) ve derinlik (h) deerleri ile,
katsaylar a = 0.17, b = 0.09 olan bir muline ile yaplan lmlerde lm sreleri (t) ve dnme saylar (d)
aada verilmitir.
(a) Her bir dilimin alan, ortalama hz ve debisini, tm kesitin toplam alan ile ortalama hzn hesaplaynz.
(b) Baka bir muline ile lm yaplrken, V = 1.95m/sn iken n = 22, V = 2.15m/sn iken
n = 28 olarak llmtr. Muline katsaylarn ve hz formln elde diniz. Bu muline ile yaplan bir
lmde 55 saniyede muline 40 dn yaptna gre akm hzn hesaplaynz.

Tablo
Dilim No 1 2 3 4 5 6 7 8
x (m) 0 1 2 3 4 5 6 7 8
h (m) 0.0 0.30 0.60 0.70 0.65 0.40 0.25 0.15 0.0
t (sn) 120 120 120 150 120 60 120 90
d
20 26 32 45 28 17 20 12
26 35 24

Sonu: a)

Tablo
Dilim No 1 2 3 4 5 6 7 8
A
i
(m
2
) 0.15 0.45 0.65 0.68 0.53 0.33 0.20 0.08
V
ort
(m/sn) 1.07 1.34 1.48 1.61 1.34 1.70 1.07 0.89
Q
i
(m
3
/sn) 0.161 0.603 0.962 1.095 0.710 0.561 0.214 0.071

A
top
= 3.07 m
2
, V
ort
= 1.426 m/sn
b) a = 1.224, b = 0.033, V = 1.224 + 0.033N, V = 2.676 m/sn

Problem 7.38. Bir akarsu kesitindeki seviye ve debi deerleri aada verilmitir.
286


(a) Anahtar erisini izerek h = 1.65 m iin Q deerini ve Q = 200 m
3
/sn iin h deerini hesaplaynz.
(b) Kesitte h
o
= 0.50 m ve n = 1.70 olduuna gre anahtar erisi denklemini elde ederek h = 6 m iin debiyi
ve Q = 700 m
3
/sn iin su seviyesini hesaplaynz.

Tablo
h (m) 0.80 1.05 1.30 1.42 1.85 1.90 2.20
Q (m
3
/sn) 60 80 95 120 170 230 350

Sonu: (a) h = 1.65 m iin Q = 146.7 m
3
/sn, Q = 200 m
3
/sn iin h = 1.88 m
(b) Q = 129.3 ( h0.50 )
1.70
, h = 6.0 m iin Q = 2389 m
3
/sn, Q = 700 m
3
/sn iin h = 3.2 m

Problem 7.39. K = 22 olan bir akarsu kesitindeki seviye ve debi deerleri aada verilmitir. Kesitte bir
takn srasnda h = 3.5 m iken Q = 90 m
3
/sn olarak tahmin edildiine gre anahtar erisi denklemini elde
ediniz. Q = 120 m
3
/sn iken h = ?

Tablo
h (m) 0.9 1.2 1.4 1.6
Q (m
3
/sn) 5.5 13 21 28

Sonu: Q = 22( h 0.429 )
1.256
, Q = 120 m
3
/sn iin h = 4.289 m.

Problem 7.40. Bir akm gzlem istasyonunda gzlenen seviye akm debisi verileri kullanlarak ift
logaritmik eksenli bir grafik kadnda Q ile (h h
o
) arasndaki ilikiyi dorusal bir ilikiye en fazla
yaknlatracak h
o
deeri deneme yoluyla 0.2 olarak bulunmutur. Bu grafik zerinden aadaki tabloda
verilen deerler okunduuna gre, 2.6 m akm derinliinde kesitten geecek akm debisini belirleyiniz.
Anahtar erisinin Q = K (h h
o
)
n
denklemine uyduu kabul edilecektir.

Tablo
h h
o
(m) 0.5 1.0 1.5 2.0
Q (m
3
/sn) 8.7 80.0 292.8 735.2

Sonu: K = 80, n = 3.2, Q = 2157.72 m
3
/sn

Problem 7.41. Bir akm gzlem istasyonunda gzlenen seviye akm debisi verileri kullanlarak ift
logaritmik eksenli bir grafik kadnda Q ile (h h
o
) arasndaki ilikiyi dorusal bir ilikiye en fazla
yaknlatracak h
o
deeri deneme yoluyla 0.2 olarak bulunmutur. Aada verilen grafikten yararlanarak:
(a) Anahtar erisinin denklemini karnz. Anahtar erisinin Q = K (h h
o
)
n
denklemine uyduu kabul
edilecektir.
(b) Q = 20 m
3
/sn ve Q = 300 m
3
/sn akm debileri iin akm seviyelerini belirleyiniz.
(c) h = 0.2 m ve h = 4 m akm seviyeleri iin akm debilerini belirleyiniz.

287


10.0 100.0 1000.0 10000.0
0.1
10.0
1.0
Q (m /sn)
3
h

-

h

(
m
)
o

ekil

Problem 7.42. Bir akarsuda ok byk bir takn meydana gelmitir. Bu taknn debisi llememi, ancak
su seviyesinin 4.52 m olduu belirlenmitir. Daha nce yaplm seviye debi lm sonular bilinmektedir
ve aadaki tabloda verilmitir.
(a) Anahtar erisinin Q = K (h h
o
)
n
(b) 4.52 m seviyeye tekabl eden takn debisini bulunuz.
Not: h
o
= 0.3n logaritmik katta Q ile (h h
o
) arasndaki ilikiyi dorusal bir ilikiye en fazla yaklatran
deer olduu belirlenmitir.

Tablo
h (m) 0.51 0.58 0.77 1.07 1.22 1.29 1.56 1.62 1.70
Q (m
3
/sn) 28.9 40.7 76.4 138.7 186.8 217.9 267.4 282.0 302.8
h (m) 1.81 2.05 2.09 2.37 2.66 2.73 2.82 3.01
Q (m
3
/sn) 370.6 427.4 455.7 537.6 682.1 691.3 707.6 772.7

Problem 7.43. Kk bir derenin debisini lmek iin A istasyonundan srekli olarak floresan boya enjekte
edilmektedir. Eriyikteki izleyicinin hacimsel konsantrasyonu 80 ppm, enjeksiyon debisi ise 10 cm
3
/sndir.
Uzun sreli enjeksiyon sonunda, mansaptaki lm istasyonunda llen izleyici konsantrasyonu 8 ppb
olarak bulunmutur. Derenin debisini hesaplaynz.

Problem 7.44. Bir nehir zerindeki A hidrometri istasyonunda 220 m
3
/sn debi llmtr. Bu lm
yerinde nehir suyunun tuz konsantrasyonu 0.4 kg/m
3
' tr. Hidrometri istasyonunun hemen mansabndaki bir
endstri tesisinden nehre atk su verilmektedir. Bu endstri tesisinden 2 km uzaktaki B hidrometri
istasyonunda debi 225 m
3
/sn ve nehir suyundaki tuz konsantrasyonu 1.0 kg/m
3
olarak llmtr. Buna gre
endstri tesisinden nehre verilen atk su ierisindeki tuz konsantrasyonunu hesaplaynz. Sonu: 27.4 kg/m
3

Problem 7.45. Yeilrmak Nehrinin 1413 nolu istasyonunun ekil *de verilen gnlk verilerinin
hidrografn 14 Ocak 20 ubat tarihleri iin izerek bu sre iin aadakileri bulunuz.
(a) Gnlk maksimum debi (m
3
/sn),
288


(b) Gnlk minimum debi (m
3
/sn),
(c) Gnlk ortalama debi (m
3
/sn),
(d) Toplam akm miktar (10
6
m
3
)
(e) Toplam akm derinlii (mm)
(f) Havza verimi (m
3
/sn/km
2
)

Problem 7.46. Yeilrmak Nehrinin 1413 nolu istasyonunun ekil *de verilen verilerini kullanarak aylk
ortalama akmlar 1992 yl iin stun grafii olarak iziniz ve aadakileri bulunuz.
(a) Yllk ortalama akm (m
3
/sn),
(b) Aylk akmlarn standart sapmas (m
3
/sn),
(c) Aylk akmlarn toplama gre yzdeleri,
(d) Aylk maksimum ve minimum akmlar arasndaki fark

Problem 7.47. Aada bir akarsu gzlem istasyonunda llm yllk ortalama debiler verilmitir.
(a) Debi sreklilik erisini iziniz.
(b) Gze alnan zaman srecinin %65inde var olan debiyi hesaplaynz
(c) 95 m
3
/snlik debi ka yl mevcuttur.

Tablo
Q
ort
82 90 75 65 83 125 83 111 107 94 88 59
Q
ort
80 109 76 94 95 83 103 91 88 96 80 94
Q
ort
106 96 86 110 99 86 82 78 82 89 83

Sonu: b) %65 var olduu debi Q = 83 m
3
/sn c) 11 yl

Problem 7.48. Bir akarsu gzlem istasyonunda llm yllk ortalama debiler (m
3
/sn) aadaki tabloda
verilmitir. Gze alnan zaman srecinin %60nda var olan debiyi belirleyiniz.

Tablo
Yl Q
ort
Yl Q
ort
Yl Q
ort
Yl Q
ort
Yl Q
ort
Yl Q
ort
Yl Q
ort

1974 82 1979 75 1984 83 1989 125 1994 107 1999 94 2004 59
1975 80 1980 76 1985 95 1990 83 1995 88 2000 96 2005 94
1976 106 1981 96 1986 86 1991 91 1996 99 2001 82 2006 82
1977 90 1982 65 1987 110 1992 103 1997 111 2002 88 2007 89
1978 109 1983 94 1988 80 1993 83 1998 78 2003 86 2008 83

Problem 7.49. Yeilrmak Nehri zerindeki 1413 nolu istasyonda 1 Ekim 1995 30 Eyll 1996 tarihleri
arasnda llen gnlk debiler (m
3
/sn) aadaki tabloda verilmitir. Gnlk debileri kullanarak yl boyunca
sreklilik erisini iziniz. Yln yars boyunca akarsuda mevcut olan debiyi bulunuz.

Tablo
1 27.2 31.8 40.3 33.7 28.9 36.3 196.0 69.7 51.2 67.8 20.5 15.8
2 23.9 31.8 36.9 33.0 28.4 35.6 169.0 65.9 52.0 64.9 18.0 15.8
3 22.8 30.7 36.9 31.8 27.2 36.3 154.0 66.8 58.8 64.9 18.5 14.9
4 24.5 30.7 35.0 32.4 25.6 39.5 151.0 66.8 53.6 60.5 19.0 14.9
289


5 26.1 33.0 33.7 32.4 24.5 46.3 149.0 64.0 54.5 64.9 18.5 14.9
6 27.2 33.0 32.4 33.0 25.6 46.3 139.0 57.9 52.0 46.0 18.0 13.7
7 31.3 32.4 31.8 33.7 26.7 45.5 134.0 57.0 47.8 39.4 17.6 13.7
8 31.3 32.4 31.8 33.7 27.2 45.5 135.0 62.3 43.3 33.9 15.8 17.1
9 39.5 32.4 31.8 33.7 26.7 44.8 138.0 67.8 39.5 32.1 13.7 18.0
10 62.3 31.8 32.4 33.7 26.7 42.5 134.0 62.3 41.0 33.3 13.7 18.5
11 50.3 31.3 33.0 33.0 26.7 41.8 130.0 63.1 43.3 30.3 17.1 20.5
12 36.9 30.7 32.4 33.0 26.7 41.0 127.0 64.0 44.0 26.0 17.6 22.0
13 33.7 30.1 31.8 33.0 27.2 41.8 131.0 63.1 39.5 23.0 17.6 28.0
14 32.4 30.1 31.8 35.0 28.4 45.5 133.0 59.6 41.8 21.5 15.8 28.0
15 31.3 29.5 31.3 34.3 29.5 53.6 129.0 55.3 47.0 20.0 14.0 27.0
16 30.1 28.9 30.7 32.4 30.7 67.8 116.0 52.0 48.7 18.5 12.5 20.5
17 30.1 28.9 30.1 31.3 31.8 82.1 105.0 51.2 61.4 18.5 12.5 17.6
18 29.5 28.9 28.9 31.8 34.3 127.0 96.2 56.2 65.9 20.5 13.7 18.0
19 30.1 29.5 28.9 31.3 63.1 208.0 86.3 63.1 63.1 17.1 14.4 18.5
20 30.1 30.1 28.4 35.6 52.0 213.0 83.0 57.9 65.9 16.7 13.4 20.0
21 29.5 29.5 28.4 29.5 44.8 190.0 86.3 52.8 74.4 18.5 13.7 16.3
22 28.9 29.5 28.9 29.5 42.5 160.0 88.5 52.8 80.2 24.5 14.4 14.9
23 28.4 29.5 28.9 29.5 41.0 153.0 99.5 49.5 77.3 37.3 12.8 15.8
24 27.2 28.9 29.5 28.9 40.3 142.0 99.5 47.0 76.3 24.0 14.4 17.6
25 27.2 28.9 29.5 28.9 38.8 127.0 95.1 51.2 71.6 23.0 23.0 20.0
26 27.2 28.9 30.1 28.9 38.2 129.0 88.5 57.0 63.1 21.0 24.0 23.5
27 27.2 28.9 33.0 29.5 37.5 147.0 88.5 57.9 72.6 18.5 22.0 22.5
28 27.2 28.9 32.4 28.9 36.9 178.0 84.1 57.9 80.2 20.5 19.0 19.0
29 27.2 31.8 32.4 27.8 35.6 253.0 78.3 60.5 65.9 20.5 19.0 18.5
30 30.7 38.2 32.4 28.4 262.0 73.5 58.8 63.1 22.5 18.0 18.5
31 32.4 33.0 28.9 233.0 54.5 23.0 15.8

Problem 7.50. Manavgat ay zerindeki 901 nolu istasyonda 1941 1980 yllar arasnda llen aylk
akmlar (10
6
m
3
) aadaki tabloda verilmitir. Buna gre bu akarsudan biriktirme haznesi yapmadan
%70 riskle alnabilecek aylk akm miktarn bulunuz.

Tablo
1941 237 252 1223 1029 821 820 669 549 417 344 272 223
1942 219 241 453 738 709 834 778 707 534 414 324 249
1943 240 500 728 930 562 527 657 576 435 362 287 231
1944 235 233 332 807 874 975 813 733 570 446 361 280
1945 240 329 576 932 619 572 688 711 532 407 323 250
1946 237 295 1037 776 681 719 748 734 523 408 315 246
1947 238 237 641 820 808 673 543 439 342 280 231 192
1948 186 467 1052 1027 949 713 650 616 464 367 283 219
1949 193 167 247 350 419 791 804 789 555 391 275 208
1950 184 195 342 579 271 411 551 505 323 239 187 153
1951 135 120 173 631 516 777 609 455 328 236 175 138
1952 172 193 347 493 865 645 603 513 388 295 215 162
1953 144 405 649 958 956 684 764 706 564 422 294 221
1954 189 163 153 436 506 532 552 483 323 247 190 150
1955 139 200 716 947 681 529 519 438 317 252 198 155
1956 134 219 342 362 753 565 503 424 294 223 167 128
1957 110 101 126 184 192 553 290 265 203 145 112 98
1958 100 102 418 772 500 776 597 426 293 217 158 121
1959 108 97 294 983 512 326 316 293 227 177 136 107
1960 102 145 436 767 418 557 446 392 246 180 134 105
1961 95 86 292 426 692 364 430 343 240 178 128 96
1962 91 84 291 255 518 553 429 366 269 204 146 109
1963 108 98 750 836 828 613 560 491 381 318 264 205
1963 170 138 333 163 278 366 262 211 177 134 102 87
1965 83 75 208 444 614 591 601 583 397 292 226 160
1966 127 118 579 1083 639 655 557 500 378 303 249 205
1967 172 143 717 709 382 546 705 573 412 324 269 215
1968 187 389 621 952 617 801 589 537 406 343 287 230
1969 210 314 640 748 484 573 569 548 379 302 247 197
290


1970 179 157 644 633 742 766 555 459 351 311 247 194
1971 215 306 446 411 392 518 440 387 316 237 188 152
1972 146 211 410 228 297 353 335 307 249 206 159 126
1973 167 167 133 121 291 434 358 323 224 165 116 93
1974 98 90 21? 136 182 406 298 245 173 125 99 85
1975 83 103 599 560 434 502 572 539 407 322 254 185
1976 147 189 359 469 377 370 520 432 329 265 196 145
1977 209 194 786 421 370 403 459 426 289 243 191 148
1978 128 105 157 694 869 638 591 519 356 283 233 178
1979 177 195 552 870 591 445 371 351 308 257 201 149
1980 123 204 488 696 434 559 594 506 367 311 260 205

Problem 7.51. Aadaki tabloda Esenay zerindeki Kemer istasyonunda yaplan 1970 ve 1971 yllarna ait
ortalama debi deerleri (m
3
/sn) verilmitir. Buna gre iki yl boyunca akarsuyun ortalama debisine eit bir
ihtiyac karlayabilmek iin akarsu zerinde yaplacak bir haznenin hacmini toplam debi erisi metodu ile
hesaplaynz. Sonu: 8920x10
6
m
3

Tablo
1970 600 588 1493 1057 1477 1901 1213 884 669 613 519 502
1971 584 630 635 659 742 1193 1030 743 576 473 451 444

Problem 7.52. Aadaki aylk akmlar verildiine gre o yla ait
(a) Debi gidi erisini
(a) Debi sreklilik erisini
(a) Debi toplam erisini iziniz.

Tablo
Aylar K A O M N M H T A E E
Akm (10
6
m
3
) 38.2 35.3 53.5 23.5 27.3 16.2 22.9 23.0 23.1 23.5 58.5 51.0

Problem 7.53. 1993 ylnda Kzlrmakta llen aylk toplam akmlar aadaki tabloda grlmektedir.
Debi gidi erisi yardmyla, bu nehir zerine ina edilecek bir barajdan yl boyunca giren akmlarn
ortalamasnn %100ne, %50sine ve %30una eit bir debileri ekmeyi salayacak aktif hazne hacimlerini
ayr ayr belirleyiniz.

Tablo
Akm (10
6
m
3
) 320 410 528 738 834 1178 770 1182 372 164 247 206

291


8. HAVZA
Su meteorolojisi hesaplamalarnn en nemli unsurlarndan biri yzey ekilleridir. nk yalar
yeryzne ular ulamaz bu ekillerin etkisi ile gl, nehir, rmak, dere ve yeraltna szma gibi ksmlara ayrlr.
Yzey ekillerinin etkisini hesaba katmak iin deiik parametrelerin bilinmesi gerekir. Bu bilgilerin tmn
bir topografya haritasndan karmak mmkndr. Topografya haritalar bir alanda ortalama deniz seviyesinden
e ykseklikte olan noktalarn birletirilmesi ile ortaya kan izgilerden oluur. rnein, aadaki ekilde
grlen topografya haritasnda en dk ykseltili olan noktalan birletiren 60 izgisi ile en byk ykseltili
noktalar birletiren 130 izgisi ve bunlar arasnda birok eykselti (mnhani) izgileri vardr.

ekil Topografya haritas

Eykselti (mnhani) izgilerinin ifade ettii yeryz ekilleri aadaki ekilde grlmektedir.

ekil Eykselti (mnhani) izgileri

Bir topografya haritasndan ofiste elde edilen bilgilerin kontrol edilmesi asndan, bizzat araziye
giderek orada grsel yorumlar ve lmeler yapmakta saylamayacak kadar faydalar mevcuttur. Yzey
ekilleri tarm, su kaynaklar, sulama, yeralt suyu beslemesi ve takn snrlarnn tespit edilmesi gibi
konularda nemlidir. Bu bakmdan, bir mhendis ne kadar ofis almas yaparak gerekli saysal bilgi ve
szel yorumlar yaparsa yapsn, mutlaka almann uygulanaca yere giderek grsel ve o yre
sakinlerinden szel bilgiler de almaldr. Arazi almalarnda, topografya haritas yannda jeoloji
haritalarnn da bulunmasnda yarar vardr. Kullanlacak topografya haritalarnn 1/25.000 leinde olmas
yaplacak almalarn rahatl ve elde edilecek saysal bilgilerin gvenirlilii asndan nemlidir. Ancak,
1/50.000 veya 1/100.000 lekli haritalar da kullanlabilir.
nceden yaplm topografya haritalarnn bulunmamas veya elde edilememesi hallerinde, jeodezik
lmler yolu ile o yrenin mutlaka basit bile olsa en azndan topografya haritas taslann karlmas
292


yararldr. Bunun iin hava fotoraflar (ortofoto) veya gnmz teknolojilerinden olan uzaktan alglama
yntemlerinden yararlanlabilir.

Havza ile lgili Topografya Tanmlar
Troposferden yeryzne ulaan yalarn ilk karlatklar engel, yeryzn rten bitki rts, su
alanlar (gl, nehir, okyanuslar) veya jeolojik birimlerdir. Bunlarn karmak olarak bir alan zerinde
bulunmalar ile ok deiik ykseltilere sahip olan noktalar topluluunun meydana getirdii inili kl
yzey ekilleri ortaya kar. Bu yzey ekillerinin yeryzne den yalarla etkileimi sonunda rt trne
ve yzey eilimlerine bal olarak ya, kendisinin kolayca akabilecei yollar seer. Bylece ya, yzey
tr ve ekillerinin etkisi ile ak haline dnr. Bu aklar, yzeysel olabilecei gibi geirimli jeolojik
katmanlarn yerekimi ile derinliklerine inen szma ak eklinde de kendisini gsterir. Yan aka
dnmesi sonunda ortaya kacak su miktarn hesap edebilmek iin hidrolojik hesaplamalarda, yeryz
geometrik zelliklerini temsil eden deiik byklklerin tanmlanmas gereklidir. Aslnda, topografya
byklklerinin her biri yzey ekillerinin deiik geometrik zelliklerinin bir ltdr. Bu zellikler, nce
tanm olarak bilinmeli, sonra da bunlardan bazlarnn haritalardan saysal olarak karmlarnn yaplmas
gereklidir. Ya sonucu ortaya kan akm hesap edebilmek iin nce inceleme alannn yzey ekillerinin
iyi tanmlanmas uygun olur.

Su Ayrm ve Toplama Noktalar: Meteorolojik olarak troposferde cereyan eden ya olaylarnn byk bir
ksm aslnda ok byk karalar zerinde olumaktadr. Ya sular yeryzne ulancaya kadar bir engele
rastlamayacaklar iin akarak nerelere gidecekleri konusunda herhangi bir sorun yoktur. Yzeye ular
ulamaz, karlat engeller nedeni ile ilk nce troposferde kaplad alann bir takm alt alanlara blnmesi
zorunluluu ile karlar. Bunun en basit rnei aadaki ekilde grld gibi niform olarak
troposferden yeryzne ulaan yamur tabakasnn bir tepeye rastlamas halinde hemen iki blgeye
ayrlmasdr. Buradan da topografya haritalarnda tepelere kar gelen noktalarn atmosferden gelen ya
sularn ayran ilk noktalar olduu anlalr. Bu tr tepe noktalarna su biliminde su ayrm noktas ad verilir.
yle ise bir topografya haritasndaki her tepe noktas su ayrm veya taksim noktas olarak dnlmelidir.
ki komu tepe noktas arasnda mutlaka bir tane ukur noktas (vadi) vardr. Bu noktalar iki tepe noktas
arasnda bulunan en dk ykseltili ksmlardr. Bylece, aadaki ekilde grld gibi ykseltisi komu
tepe noktalarndan daha dk bir nokta sz konusu ise, bu takdirde iki tepe arasna den ya oraya doru
sal sollu akarak toplanr.

ekil Su ayrm ve toplama noktalar

293


ncelenen alann topografya haritasnda bulunan byle dk ykseltil; noktalara su toplama noktalar
ad verilir. Buradan da, bir yerde arazinin dmdz olmad mddete orada birok su ayrm ve toplama
noktalarnn bulunaca sonucuna varlr.
ok zel durumlarda topografya haritalarnda tespit edilen her tepe noktas su ayrm noktas
olmayabilir. Bunu tespit edebilmek iin su ayrm noktalarnn jeoloji haritalarndan aadaki ekilde
grld gibi kesitlerinin kartlmas gerekir. st tarafta geirimsiz bir tabakann bulunmas halinde A
tepe noktas su ayrm noktas deildir.
Byle durumlarda su ayrm noktas B noktasdr. nk o nokta sana gelen sulan yeraltndan sa
tarafa, soluna gelenleri ise yzeyden sol tarafa aktarak tpk bir su ayrm noktas vazifesi grr. zellikle,
ok nemli almalarn yaplmas istendii durumlarda byle jeolojik ayrntlara gerek olabilir. Ancak,
pratik almalarda sadece topografya haritasndan elde edilen su ayrm ve toplama noktalar yeterlidir.

ekil Jeolojik kesit ve su ayrm noktas

Su Ayrm ve Toplama izgileri: Bir topografya haritasnda birbirine yakn su ayrm noktalarnn
birletirilmesi ile oluan izgiye su ayrm izgisi ad verilir. Dier bir ifade ile iki komu akarsu havzasn
ayran izgiye su ayrm izgisi denir. rnein, aadaki ekildeki 700 eykselti izgisi zerindeki
noktalarn her biri su ayrm noktasdr. te bu izgi, yeryznde milyonlarca sene boyunca meydana gelmi
olan su toplama alanlarnn birbirinden ayrt edilmesine yarar. Benzer ekilde, birbirine yakn olan su
toplama noktalarnn birbiri ile birletirilmesi sonucunda elde edilen izgiye su toplama izgisi ad verilir. Bir
topografya haritasnda bulunan bu izgilere mecra ad da verilir. Bunun anlam su ak olan izgidir. Aslnda
bunlar dere, ay, rmak veya nehir gibi akarsu yataklarnn bulunduu muntazam olmayan izgilerdir. Bu
izgilerin hepsi ayn bir aa yaprann damarlar gibi bir ana damardan (nehir) ayrlrlar. Aadaki ekilde
600 kodunda olan e ykseklik erisi su toplama izgisidir.

ekil Su ayrm ve toplama izgileri

Su Toplama Havzas: Su toplama izgisi zerinde istenen herhangi bir noktaya su temin eden alan
belirleyebilmek iin, o noktann hemen yaknndaki su ayrm izgisinin harita ve/veya arazide tespit
294


edilmesi gereklidir. Su ayrm izgisine havza snr da denir. Bu snrlarn belirlenmesi ile verilen blge su
toplama alanlarna ayrlr. Bu alanlara daha sonra grlecei zere havza ad verilir.
Tm su toplama izgilerinin (yan mecra) birletii ve k noktasna suyu toplayan esas su toplama
izgisine esas mecra denir. Bir su ayrm izgisinin snrlad alana dier bir ifade ile bir akarsuyun sularn
toplayan alana su toplama havzas (drenaj havzas, akarsu havzas) ad verilir. Bunun anlam, o su toplama
izgisinin iindeki btn noktalara den yalar eninde sonunda o havzadaki su toplama izgileri
topluluunu takip ederek bir noktada toplanrlar. Ykseltisi en dk olan bu noktaya havzann k noktas
ad verilir. k noktas genellikle deniz veya gl sahillerinde olur. Su toplama izgisi bu noktadan balamak
zere havzay epe evre sardktan sonra kendi zerine kapanr. Denize ulaan akarsularn havza alanlar "d
drenaj alan", denize ulamayan akarsularn havza alanlar ise "i drenaj alan" (kapal havza) olarak
isimlendirilir. Dnyadaki kara paralar toplam alannn yaklak olarak 1/4 kapal havza olup bunlarn
ekserisi Asya, Afrika ve Avustralyada bulunmaktadr.
Bir havzann damarlar gibi olan su toplama izgileri tamamen o havzann iinde kalr. Havzada en
yksek nokta genelde su ayrm izgisi zerinde bir yer olur. k noktasna mansap noktas ad da verilir.
Bir havza iindeki su kaynaklarnn yalar olmad zaman beslenmesi havzann yksek noktalarndaki
yeralt suyu kaynaklar vastas ile olur. En yksek kaynak noktalar su toplama izgileri topluluunun
mansap noktasndan en uzakta olan ular tekil eder. Bu noktalara havzann menba noktalar ad verilir.

ekil Su toplama havzas

1. Blmde belirtildii gibi Trkiye btn sathi topografya haritalarndan yararlanarak ilk admda
byk nehirleri ieren 26 tane su toplama havzalarna blnmtr. Tabii bu havzalarn iinde de, ayn su
ayrm ve toplama izgileri kavram ile daha kk alt su toplama havzalarna blnmeleri mmkndr.
Bunun iinde, daha ayrntl olan byk lekli topografya haritalarndan yararlanmak gerekir.
Hidroloji asndan havzaya, ya aka dntren doal bir sistem olarak da baklabilir. Byle bir
dnmde en fazla rol oynayan zellikler havzann yzey ekilleri ile ilgili olan byklklerdir. Bu
byklkler milyonlarca sene boyunca jeolojik evrimler sonunda ortaya kmtr. Byle bir dnm
sisteminde deiken girdi olarak gelen ya miktardr. Yukardaki ekilde gsterilen havza genel olarak
almalarda ksma blnr. Bu ksmlar aras snrlar ok nesnel (sbjektif) olarak belirlenir. Bunlar,

1. Alt veya aa havza: k noktasn iinde bulunduran havzann deniz veya gllere yakn ksmlarn kapsar.
Bu ksmda esas mecra eimi ok az ve k noktasnda ok ince taneli kumlardan oluan deltalar vardr.

295


2. Orta havza: Burada eimler alt havza ksmndan daha byktr ve akarsularn braktklar kat madde
boyutlar da daha byktr.

3. st veya yukar havza: Tm havzann bir bakma kaynak ksmn tekil eder. Bu ksmda eimler fazla, arazi
ok engebeli, yksek da ve tepeler bulunur. Kurak srelerde nehir, rmak, ay ve dere gibi su toplama izgilerinde
akan sularn bulunmas yukar havzada bulunan ve kar erimesi veya yeralt sularnn katks ile olmaktadr.

Havza zellikleri
Havza ya akma eviren bir transfer sistemi olarak grlebilir. Sistemin girdisi yan hiyetograf,
kts da havza knda gzlenen akmn hidrografdr. Hiyetograf ya iddetinin zamanla deiimini,
hidrograf ise bir akarsu kesitinde debinin zamanla deiimini gsteren grafiklerdir. Bu sebeple akarsu ve
havzann karakteristikleri hidrograf ekli iin ok nemlidir. Bir akarsuyun ve havzasnn zelliklerini
belirleyen en nemli karakteristikler aada verilmitir.

ekil Bir sistem olarak havza

1. Havza Alan ve Snr: Bir akarsuyun su potansiyeli ve takn debileri havza alan ile ifade edilen havza
byklne baldr. Bir yzeye den ya tek bir k noktasna toplayan mecralarn tmn ieren
arazi parasnn yatay dzlem zerindeki izdm alanna havza alan denir. k noktasna ulaan ak
miktar her eyden nce bu alan ile doru orantldr. Ya miktarlar, P, genel olarak belirli bir zaman
sresindeki ykseklik cinsiden verilir. te bunun havza alan, A, ile arplmas sonunda, o alana gz nnde
tutulan zaman sresinde troposferden gelen toplam su hacmi bulunmu olur. rnek olarak zerinde rasat
istasyonu bulunmayan bir akarsudaki n planlama almalarnda, havzann yllk ortalama su verimi
(m
3
/yl).

A P = Q

eitlii ile hesaplanabilir. Burada; ak katsays, P havzada uzun yllara ait ortalama yllk ya ykseklii
(m) ve A akarsuyun planlama yaplan ksmnn k noktasndaki havza alandr (m
2
). Hidrolojide P
deeri ak ykseklii olarak bilinir.
Havza alannn bulunmasnda yine topografya haritasndan ve onun leinden yararlanlr. Dzgn
olmayan alanlarn bulunmas halinde havza alan, ya dzgn alt alanlara blnerek her bir alt alan bilinen
geometrik formllerle hesap edilir ve toplanr veya milimetrik bir kadn ka tane kare biriminin yaklak
olarak istenilen alana dtnn belirlenmesi ile bulunabilir. Ayrca alan Planimetre denilen cihazlar
vastas ile dorudan doruya okunarak ve harita leine gre dzeltmeler yaparak da hesaplanabilir.
Nehir mecrasnn bir noktasnn st tarafnda kalan ve ald yatan oluan ak, o noktadaki kesitten
geiren alana, o noktann su toplama havzas veya drenaj havzas denir. Buradan anlalaca zere, bir
296


akarsu mecrasnn her bir noktas iin oraya yzeysel suyu tayan ayr drenaj havzas ve alan vardr. Byle
bir nokta, k noktasna yaklatka drenaj alan byr, k noktasnda akmas ile drenaj alan havza
alanna eit olur.
Havza alan bydke, havzaya den ya miktar artacandan hidrografn pik deeri, toplam su
hacmi ve pik debiye ulama sresi byyecektir. Ayrca, havza alan bykl, sediment iletim oran ile
ters orantldr. Alan bydke sediment iletim oran klmektedir.

A B

A
B
t (saat)
q

(
m

/
s
n
)
3

ekil Havza alannn hidrograf ekline etkisi

2. Havzann Biimi: Alan, evre ve baz uzunluklar gibi havza karakteristikleri aadaki ekilde gsteril-
mitir. Nehrin en uzun kolu ana kol olarak adlandrlr ve bu kolun uzunluu da ana kol uzunluu, Lyi verir.
Ana akarsu uzunluu takn hidrograflarnn eklini belirlemektedir. Ana akarsu uzunluunun ksa olmas
taknlarn bymesine, pike ulama ve takn srelerinin ksalmasna neden olmaktadr.

ekil Akarsu uzunluunun hidrograf ekline etkisi

Ana kol havza snrna kadar uzatlarak bulunan noktann (A noktas) havzann kna ku uuu
uzaklna havza uzunluu, L
H
, denilir. Havza genilii, B
H
ise yle tarif edilir.

H H
L / A = B

ekil Havza

297


Havza arlk merkezinin ana kol zerindeki izdmnn ka olan mesafesi L
c
, havza kndan en
uzak noktaya dz izgi zerinden llen mesafe de L
o
ile gsterilir ve bu uzunlua havzann en uzun ap
denilir. L
c
mesafesi ters orantl olarak havzada oluan ak bykln etkilemektedir.
Havza ekli gsteren baz indisler vardr. Bunlardan drd aada verilmitir, beincisi olan atallama
oran ise blmnde anlatlmtr.

Havza karesellik indisi:
H H 1
B / L = SI

Havza dairesellik indisi:
2
d
2
A
4 =
A
A
= SI

Havza skklk indisi:
A
28 . 0 = K
C

Burada A havza alan (km
2
), A
d
ayn evre uzunluuna sahip dairenin alan (km
2
) ve havza evre uzunluu (km).

Havza eim indeksi:
(
(
(
|
|
.
|
\
|
=
2
C
_ _ C
a
K
12 . 1
1 1
12 . 1
A K
L

ve
(
(
(
|
|
.
|
\
|
+ =
2
C
_ C
b
K
12 . 1
1 1
12 . 1
A K
L

Havza eim indeksi, edeer dikdrtgen ve hipsometrik eri kavramlarndan karlr. Edeer
dikdrtgen, havza ile ayn alan, hipsometrik eri, skklk indeksi, drenaj younluu ve bitki rtsne sahip
bir dikdrtgendir. Bu indeksin yarar, havzalarn sahip olduu karmak ekil ve ykseklik ilikisinin, yani
havzalarn hipsometrik dalmnn, toporafik haritadan, basit bir geometrik ekle dntrlm olmasdr.
Bu dikdrtgen edeerinin boyutlar L
a
ve L
b
dir. Bu deerler skklk indisi kullanlarak hesaplanr.
arpmlar, dikdrtgene dntrlm havzann alann verir. L
a
ve L
b
uzunluklar ile izilen dikdrtgenin
iine, eykselti erileri ksa kenara paralel olacak ekilde izilir. Eykselti erileri arasnda kalan alanlar
dikdrtgenin ksa kenarna blnerek L
b
dorultusundaki ara mesafeler bulunur. Ortaya kan ekilden,
ykseklik dilimleri arasnda kalan alanlar ve boyutlar grsel, rakamsal ve oransal olarak izlenebilmektedir.
Aadaki ekilde bir havza dikdrtgen edeeri grlmektedir.

ekil Havza dikdrtgen edeeri

Dnyadaki tm havzalar biim bakmndan birbirinden farkldr. En basit olarak L ana akarsu uzunluu
(km) ve Ada havza alan (km
2
) olmak zere, biim katsays

A
L
= B
2
K

298


ile tanmlanr. Bu katsay ne kadar bykse havzann o kadar uzun ve dar olduu anlalr. Genel olarak,
byk havza alanlar iin biim katsays da byktr.
Eagleson (1970) havza alannn (A), ana akarsu kolunun uzunluu (L) ile ilikisi incelenmitir. Havza
eklini karakterize eden eitli parametreler gelitirilmitir. Eagleson havzann en byk geniliini (B) esas
alarak havza ekli iin iki ayr tanm vermektedir.

Havza biim faktr:
L B
A
= m , Havza grnm oran:
L
B
= a

Havza biim faktr ve havza grnm oran yardmyla a m =
L
A
2

parametresi elde edilir. A ile L arasndaki bant ekil zerinde iaretlenmi ve yaklak olarak L= 1.73 A
0.5
olduu belirlenmitir. Bu ifadeden anlald gibi byk havza, kk havzaya gre biraz daha uzun
olmaktadr. Fakat bir btn olarak ekilleri arasnda olduka iyi bir benzerlik vardr. Bu benzerlik ayn
akarsuyun ana ve tali havzalar arasnda daha belirgindir.
Havzann biimi takn pik debilerini ve dier hidrografik deerleri zellikle havzadaki aklarn
ayarlanmasn etkileyen nemli bir parametredir. Bir havzann eklinin, o havzann knda gzlenen akm
hidrografnn ekline ve pik deere etkisi byktr. Aadaki ekilde grld gibi ayn alana sahip, ayn
yaa maruz kalan yuvarlak bir havza ile uzun bir havzann davranlar ayn olmaz. Uzun havzadan daha
yayvan ve pik deeri daha dk bir hidrograf meydana gelir. Buradan havza arlk merkezinin ana kol
zerindeki izdmnn ka olan mesafesi L
c
ksaldka pik debinin byd sylenebilir.

A B

t (saat)
q

(
m

/
s
n
)
3
A
B

ekil Havza eklinin hidrografa etkisi

Ayn ekilde gene yakn ekildeki bir havzada, havza knn bir kede veya bir kenarn ortasnda
olmasna gre (yani havzann yerleimine gre) erken veya ge pik debi gzlenir.

ekil Havza yerleiminin hidrograf ekline etkisi

Havza Yneyi: Havzann genel olarak dnk bulunduu yn ifade eder. Havza yn ya ynne dnk
olan havzalar, arkas dnk olan havzalardan daha byk takn olutururlar. Dikdrtgen kabul edilebilen
299


havzalarda yney, maksimum ykseklikten minimum ykseklie olan yn olarak alnr. Ana su yolunun
izdii eri, yneyden 45den fazla a yapyorsa, tek bir yney deeri vermek yerine bileen ynler vermek
daha dorudur.
3. atallama Oran: Kantitatif jeomorfolojide akarsu a dereceli bir akarsu sistemi ile tanmlanr.
Aadaki ekilde grld gibi bir akarsu hibir baka kol almayp sadece toprak yzeyinden gelen sular
alyorsa bu kola 1. derece kol denir. ki tane 1. derece kol birleince 2. derece kolu, iki tane 2. derece kol
birleince 3. derece kolu meydana getirirler ve derecelendirme bylece devam eder. Herhangi dereceden bir
kol daha dk dereceden kollar alabilir, yle ki 3. dereceden bir kol pek ok 2. ve 1. dereceden kolu alabilir
ve hala ayn 3. derece koludur. Ancak kendisiyle ayn dereceden bir kolla birleince bir st dereceye geer.
Havzann derecesi ana kolun havza kndaki derecesine eittir. Ana kol ise daha nce tarif edildii gibi
en uzun koldur. Havzann veya ana kolun derecesi genellikle havza bykl, kanal lleri ve akarsu
debisiyle orantldr. Havza derecesi arttka havza alan byr, toplam mecra uzunluu fazlalar ve yzeysel
ak debisi artar.
Akarsu derecelendirilmesi, kullanlan haritann leine ok hassastr. Zira 1/25.000 lekli haritann
1/50.000 lekli haritaya gre daha ok ayrnt gsterecei ve nehrin daha byk bir dereceye sahip olaca
aktr. Dolaysyla ayet derecelendirme bir karlatrma iin kullanlacaksa, havzalar iin ayn lekli
haritalarn kullanlmas gerekir ve bu lek dikkatle seilmelidir.

ekil Bir akarsuyun havzas ve yan kollar

Bir akarsu an karakterize eden en nemli byklk atallama Oran olup Horton tarafndan
aadaki ekilde tarif etmitir. Bu oran herhangi bir derecedeki kollarn saysnn bir sonraki derecedeki
kollarn saysna blmdr. atallama orann bulmak iin farkl dereceler arasndaki oranlarn ortalamas
alnr. Akarsularda atallama oran genellikle 2 ile 5 arasnda deiir.

1 + u
u
b
N
N
= R

Burada R
b
atallama oran, N
u
ve N
u+1
ise srasyla u ve u+1 dereceli kollarn saylardr.
300


Gerek bir havzadaki farkl dereceler arasndaki atallama oranlar sabit bir deere yaklar ve bu
deere de havzann atallama oran denir. Bu oran havzann ekli hakknda bir bilgi verir, dolaysyla havza
knda gzlenen hidrografn ekline de k tutar.
atallama orann bulmak iin dier bir yolda da u deerleri apsiste ve Log N
u
deerleri ordinatta
iaretlenerek eim erisi izilir. Eim erisinden elde edilen eimin logaritmasnn tersi (1/Log b) havzann
atallama orann verir.

ekil atallama oran

atallama orannn hidrograf ekline etkisi aadaki ekilde gsterilmitir. ekilde de grld gibi
atallama oran bydke havza uzamakta ve dolaysyla kta daha yayvan bir hidrograf olumaktadr.
Dier bir ifade ile farkl atallama oranlarna sahip ayn alanl havzalara ayn yan dmesi halinde, bu
havzalarn k noktalarndan ayn hacimde su kar ama bunlardan daha uzun ve dar olanndan meydana
gelecek en byk debi deeri, dierlerinden daha kk olur.

ekil atallama orannn hidrograf ekline etkisi

4. Drenaj Younluu ve Drenaj Frekans: Drenaj younluu (D
d
), 1 km
2
ye den ortalama akarsu
uzunluu olarak tanmlanr. Havza iinde su tayan tm doal kollarn, toplam uzunluunun havza alanna
blnmesi ile elde edilir. Blgedeki iklim artlarnn akarsu uzunluuna etkisini gsteren bu deer, genellikle
0.52.5 km/km
2
arasnda deiir.

A
L
= D
u
d

301


Burada D
d
km/km
2
cinsinden drenaj younluu, L
U
havzadaki btn derecelerdeki kollarn toplam
uzunluu (km) ve A da km
2
cinsinden havza alann gsterir.
Drenaj younluu ne kadar byk olursa, o havzann sularn k noktasna tamas da o kadar hzl olur.
Ayn alana sahip havzalardan drenaj younluu byk olanda daha byk pik ve daha ksa sreli
hidrograflar grlr.

D
d1 d2
D
D >
d1 d2
D
A B

t (saat)
q

(
m

/
s
n
)
3
A
B

ekil Drenaj younluunun hidrograf ekline etkisi

Bir akarsu havzasnn drenaj frekans (D
f
) ise yl boyunca kurumayan toplam akarsu kolu saysnn
havza alanna blnmesi ile elde edilir. Drenaj frekans, havza yzeyindeki akm a younluunu
tanmlamaktadr.

A
N
= D
T
f

Burada D
f
drenaj frekans, N
T
havzada kurumayan toplam akarsu kolu says (adet) ve A da km
2
cinsinden
havza alann gsterir. Aadaki ekilde drenaj younluu ve drenaj frekans iin hayali bir havzadan
rnekler verilmitir.

ekil Hayali havzalar iin drenaj younluu ve drenaj frekanslar

Hidrografn ekli zerinde drenaj frekans, drenaj younluu ile ayn etkiye sahiptir. Drenaj frekans ne
kadar byk olursa, o havzann sularn k noktasna tamas da o kadar hzl olur. Tm zellikleri ayn
havzalardan drenaj frekans byk olanda daha byk pik ve daha ksa sreli hidrograflar grlr.

A B
t (saat)
q

(
m

/
s
n
)
3
A
B

ekil Drenaj frekansnn hidrograf ekline etkisi
302


5. Havza Ortalama Eimi: Eimli olan alanlarda su ak haline geeceinden, yzeysel ak
hesaplamalarnda en nemli byklklerden biri havza eimini temsil eden bir bykln tanmlanarak
topografya haritasndan hesap edilmesidir. Yan havza k noktasna ulamasnda havza alan kadar
nemli olan eimin tanm yine topografya haritasndaki eykseklik erilerinden yararlanarak deiik
aratrclar tarafndan yaplmtr. Bunlardan en basiti Horton tarafndan aadaki ekilde tariflenmitir.

A
h
M
= e
d

Burada, e
d
havza ortalama eimi, M havza alan iinde bulunan eykseklik (mnhani) izgilerinin
toplamn (m), h eykseklik erileri arasndaki aralk (m) ve A ise havza alann (m
2
) gsterir. Benzer
ekilde baka bir ortalama eim tanm ise aada verilmitir.

M
h N
= e
d

Burada N havza iindeki toplam e ykseklik erilerinin saysn gsterir.
Havza ortalama eiminin bulunmasnda dier bir yntem de, nce eykseklik erileri arasnda kalan
alanlar ve bu erilerin havza iinde kalan uzunluklar bulunur. Bulunan alanlarn ortalama eykseklik erisi
uzunluuna blnmesi ile ortalama erit (iki komu e ykselti aras) genilii elde edilir. Eykseklik
erilerinin ykseklikleri ordinatta ve bunlara kar gelen ortalama erit geniliklerinin toplam da apsiste
iaretlenerek eim erisi izilir. Bu erinin eim eitliinden havzann ortalama eimini verir.

Y
k
s
e
k
l
i
k

(
m
)
Toplam erit genilii (m)
y = a x + b
e = a
d

ekil Havza ortalama eimi

Takn hidrograflarnn sresi, alan bykl ile birlikte eime de bal olarak deimektedir. Havza
eimi, sularn toplanma zamanna etkisi ile takn piklerini ve hidrograf srelerini dorudan etkilemektedir.
Havzadan dearj olacak ayn miktar su hacmi, eime bal olarak farkl srelerde havzay terk etmekte, bu da
takn piklerinin bykln etkilemektedir. Drenaj alanlar ve dier tm zellikleri ayn olan fakat
eimleri farkl olan havzalardan eimi byk olanda akm hz artacandan hidrografn pik deerleri daha
byk, pike ulama ve takn sresi daha ksa olacaktr.

303


e
d1 d2
e
e >
d1 d2
e
A B

t (saat)
q

(
m

/
s
n
)
3
A
B

ekil Havza ortalama eiminin hidrograf ekline etkisi
Eim ayrca, yan aka geen miktarn da dorudan etkilemektedir. Bir su toplama havzasnn eimi
arttka, yatan oluan akn yl iindeki dalm gelii gzel (dzgn olmayan) bir ekilde olur. Birim
havza alanndan gelen yzeysel suyun miktar (ya debisi) artar, fakat yan aka gei sresi azalr.
Eim, hem yaak orann, hem sularn toplanma zamanna bal olarak taknlarn pik deerlerini ve
hem de anma hzn etkilediinden, sedimantasyon asndan en nemli havza faktrn oluturmaktadr.

6. Havza Medyan Ykseklii: Bir havzann medyan ykseklii hesaplanrken hipsometrik erisinden
(alanykseklik erisinden) yararlanlabilir. Hipsometrik erinin bulunmas iin, ncelikle su toplama
havzasnn toporafik haritas zerinde deerlendirmeye alnan her eykselti erilerinin arasnda kalan alan
llerek toplam alana oranlanr ve birikimli deerleri bulunur. Daha sonra eykselti erilerinin zerinde
kalan alanlar hesaplanr. Bulunan bu deerlere karlk gelen eykselti erilerinin ykseklikleri aritmetik
koordinatla noktalanarak hipsometrik eri elde edilir. Bu eri, belli hipsometrik erisi zerinde kalan alan
veya yzdesini gsterdii gibi bir havzann dz veya eimli olduunu da gsterir.

ekil Havza ve alanykseklik erisi

Hipsometrik eriden, havza alannn yarsnn altnda, dier yarsnn da stnde kald ykseklik olan
havza medyan ykseklii H
0.50
bulunur. Bir havzann en yksek ve en alak nokta ykseklikleri iin, bazen
alan ykselti erisinde srasyla % 9095 ve % 510 alana karlk gelen deerler alnr.
Havzann nispi kot fark aadaki denklem ile bulunur.

K
N
= [(H
max
H
min
) / ] x 100

Burada K
N
nispi kot fark (%), H
max
havza maksimum kotu (m), H
min
havza minimum kotu (m) ve havza
evre uzunluudur (m). Havza ortalama ykseklii (H
ORT
) aadaki ekilde hesaplanr.

H
ORT
= (H
max
+ H
min
) / 2

Kk bir havzann deniz seviyesinden ortalama ykseklii,

304


p o
p o
ort
logH - H log
H - H
434 . 0 = H

ampirik bants yardmyla da hesaplanabilir. Burada, H
p
k noktasndaki ykseklik ve H
o
su ayrm
izgisi zerindeki en byk yksekliktir.

7. Ana Akarsu Eimi: Ana akarsu eiminin belirlenmesinde Bensonun gelitirdii yntem yaygn olarak
uygulanmaktadr. Bu yntemde akm gzlem istasyonundan (k noktasndan) itibaren kaynak ynndeki
toplam ana akarsu uzunluu saptanr. Ana akarsu uzunluunun % 10u ile % 85i harita zerinde
iaretlenerek elde edilen iki noktay birletiren dorunun eimi ana akarsu eimi olarak alnr.

L 75 . 0
h h
= e
10 . 0
_
85 . 0
a

Burada e
a
akarsuyun eimi, h
0.10
toplam uzunluun % 10undaki ykselti (m), h
0.85
toplam uzunluun %
85indeki ykselti (m) ve L akarsuyun toplam uzunluudur (m).

ekil Ana akarsu eiminin belirlenmesi

Ana akarsu eimi, yan derelerden ana yataa ulaan sularn, havza k noktasna ulama sresini,
dolaysyla taknlarn pik deerini ve yatak anmn etkilemektedir. Akarsu eimini bulmann bir yolu da
havzann % 10undan fazla alanlarn sularn toplayan kollarn eimlerinin ortalamasn almaktr.
Akarsu eiminin hidrograf ekline olan etkisi aada grlmektedir. Eimi daha byk olan akarsuda
akm hz artacandan takn hidrograflarnn pik deerleri daha byk, pike ulama ve takn sresi daha
ksa olacaktr.

ekil Akarsu eiminin hidrograf ekline etkisi

8. Ana Akarsu Harmonik Eimi: Ana akarsu topografik harita zerinde 10 eit paraya blnerek her bir
parann uzunluu ve kot fark belirlenir. Belirlenen kot farklar uzunluklara blnerek her blme ait eim
(e
i
) bulunur. Daha sonra aadaki denklem kullanlarak harmonik eim bulunur.

305


2
10
1 i
i
h
e
1
10
e
(
(
(
(
(
=
=

Burada e
h
harmonik eim ve e
i
eit uzunluktaki paralardan her birinin eimi.

9. Takn Yata Przll: ??? Takn yata przll genellikle Manning przllk katsays (n)
ile ifade edilir. Cowan, przllk katsaysna etki eden nemli etkenleri dikkate alarak n przllk
katsays hesab iin aadaki denklemi nermitir.
n = (n
s
+ n
1
+ n
2
+ n
3
+ n
4
) m

Bu denklemde n
s
kanaln getii zeminin zelliine bal przllk katsays, n
1
kanal dzensizliine bal
dzeltme katsays, n
2
kanal enkesitinin deiimine bal dzeltme katsays, n
3
kanalda mevcut engellere
bal dzeltme katsays, n
4
dzeltme faktr ise bitki rtsne bal dzeltme katsays ve m katsays ise
kvrm faktrdr. Bu katsaylar kanaln zelliine gre aadaki tabloda verilmitir.

Tablo
Takn Yata Koullar n Deerleri
Takn
yatann
ierdii
malzeme
Toprak
n
s

0.020
Kaya 0.025
Kum 0.024
akl 0.028
Takn
yata
dzensizlii
Yok
n
1

0.000
nemsiz 0.0010.005
Orta 0.0060.010
Byk 0.0110.020
Takn yata
enkesitindeki deiim
Tedrici n
2
0.000
Engellerin
etkisi
hmal edilebilir
n
3

0.000
nemsiz 0.0100.015
Byk 0.0200.030
ok byk 0.0400.060
Bitki
rts
Dk
n
4

0.0050.010
Orta 0.0100.025
Yksek 0.0250.050
ok yksek 0.0500.100
Ar derecede 0.1000.200
Kvrm derecesi nemsiz m 1.000

Eer takn yata ierisinde farkl przlle sahip yzeyler mevcut ise aadaki denklem
kullanlarak ortalama przllk hesaplanr.

n + ......... + n + n
= n
m m 2 2 1 1

Burada
1
,
2
,..
m
deerleri n
1
, n
2
,..n
m
przllklere sahip yzeylere karlk gelen slak evreler ve
toplam slak evredir.
Takn yata przllnn hidrograf ekline olan etkisi aada grlmektedir. Takn yata
przllnn kk olmas taknlarn bymesine, pike ulama ve takn srelerinin ksalmasna neden
olacaktr.
306


ekil Takn yata przllnn hidrograf ekline etkisi

10. Gei Sresi: Bir akarsu havzasnn hidrolojik bakmdan en nemli zelliklerinden biri yzeysel akn
havzann en uzak noktasndan k noktasna varmas iin geen zaman olarak tanmlanan gei sresidir. Gei
sresi havzann alan arttka byr, eimin artmas ile de azalr. Gei sresi u srelerin toplamna eittir:
1. Ya iddetinin szma kapasitesini amas iin gereken sre,
2. Yzey birikintilerinin dolmas iin geen sre,
3. Tabaka halinde akn akarsu ana varmas iin geen sre,
4. Akarsu anda suyun k noktasna varmas iin gereken sre.
Gei sresi zellikle havzada olabilecek taknlarn en byk debi miktarlarnn hesaplanmasnda
nemlidir. Bir havzann gei sresinin hesaplanmasnda kullanlan birok ampirik denklem bulunmaktadr.
Bunlardan bazlar aada verilmitir.
(a) SCS Denklemi:
L
t 67 . 1 t
c
=
( ) ) e CN 1410 /( ) CN 86 . 22 2540 ( L t
5 . 0 7 . 0 7 . 0 8 . 0
L d
=
Burada t
c
gei sresi (saat), t
L
gecikme zaman olup etkili yan arlk merkezinden hidrograf pikine
kadar olan zamana eittir (saat), L havza uzunluu (m), CN eri numaras ve e
d
yzde olarak havzann
ortalama eimidir. CN eri numaras bitki rts, arazinin kullanlma ekli, hidrolojik zemin grubu ve
yan balangcndaki nem muhtevasnn fonksiyonu olup tablolar halinde verilmitir. CN eri numaras 0
100 arasnda deerler alr. ayet bir havzann karakteristikleri deiiyorsa, bu alanlarn oranlar
kullanlarak btn havzay temsil eden bir eri numaras bulunabilir.
(b) Kirpich Denklemi:
77 . 0
a
c
e
L
0195 . 0 t
(
=

Burada t
c
gei sresi (dakika), L ana akarsu uzunluu (m), e
a
ise en basit olarak hesaplanan ana akarsu
eimidir. Bu eim ise, ana akarsu uzunluunu Lnin yatan memba ve mansab arasndaki kot farkna (m)
blnmesi ile elde edilir (e
a
=[H
memba
H
mansap
]/L). Eri numaras 80den kk olan havzalar iin yaplan
uyarlama aada verilmitir.
t
c
= t
c
[1 + (80 CN) 0.04]
(c) Kinematik Dalga Denklemi:
3 . 0
d
4 . 0
6 . 0 6 . 0
c
e i
n L
943 . 6 t =
307


Burada t
c
gei sresi (dakika), L ana akarsu uzunluu (m), i ya iddeti (mm/st), n Manning przllk
katsays ve e
d
havza ortalama eimidir.
eitli havzalardaki aklar birbirleriyle karlatrmak iin havza verimi kullanlr. Bu k noktasnda
llen debiyi havza alanna blerek bulunur, birimi genellikle m
3
/sn/km
2
veya 1t/sn/km
2
dir. Bir akarsu
havzasnn k noktasndan belli bir sre iinde geen ak miktar bazen ak ykseklii ile ifade edilir.
Ak ykseklii ak hacmini havza alanna blerek bulunur. 1 mm ak ykseklii 1000 m
3
/km
2
ye kar
gelir. Belli bir sredeki ak yksekliinin ayn sredeki ya yksekliine oranna havzann ak katsays
denir, bu boyutsuz saynn deeri genellikle 0.05 ile 0.50 arasnda deiir.

11. Havzada Depolama: Bir akarsu havzasnn doal veya yapay su depolama zellikleri akarsu rejimini
etkilemektedir. Havzann depolama karakteristikleri, szlme, doal knt alanlar ve havzadaki insan
yaps depolama yaplarnn bir fonksiyonudur. Havzann depolama karakteristiklerine bal olarak kt
hidrografnn ekli deimektedir.
Akarsu havzasndaki gl ve rezervuarlarn yzey alanlar toplamnn havza alanna oran depolama
parametresi olarak tanmlanr. Akarsu havzasnda bu parametrenin %1 den byk olmas durumunda
depolamann etkisi gz nne alnmaldr.

alan Havza
alan Hazne + Gl
= i Parametres Depolama

12. Toprak zellikleri ve Yzey rts: Yzeyin zellikleri ya srasnda ve sonrasnda szma hadisesi
iin ok nemlidir. Beton ve asfalt gibi maddelerle kapl yzeyler szlmeyi nleyip yzey akmn
arttrrken, kum gibi kk taneli ve gzenekli topraklar szlmeyi artrp yzey suyunu azaltr. Dolaysyla
bir havzada gzenekli alann yzdesi szlme miktar iin ok nemlidir. Ayn sebeple bir havzadaki
kentleme de havzann kt hidrograf zerinde byk etkiye sahiptir. Aadaki ekilde grld gibi
kentleme arttka (A durumu) yzeydeki kaplamal alan artar ve yzey akm miktar hem hacim hem de pik
debi olarak ykselir. Ayn zamanda pike erime zaman da ksalr.

t (saat)
q

(
m

/
s
n
)
3
A
B

ekil Kentlemenin hidrograf ekline etkisi

Yeraltsuyu dnldnde ise havzann jeolojisi byk nem kazanr. Kayalarn tipi ve yerleim ekilleri
ile yeralt toprak katmanlar ve onlarn zellikleri, yeralt suyu depolamasn ve suyun hareketini etkiler.
Yzey rts tiplerinden bitki rtsnn zel bir nemi vardr ve bitki rts yaak ilikisini
aada anlatlan drt ekilde etkiler.
308


1) Tutulma: Tutulma bitki rtsyle kapl bir alanda yan yapraklar zerinde kalan ksmdr. Yan bu
ksm topraa ulaamaz ve yapraklardan buharlama ile tekrar atmosfere dner, dolaysyla tutulmann yzey
akma etkisi negatiftir.

2) Su Tketimi: Bu ksm, bitkilerin kkleri vastasyla topraktan kendi bymeleri (yaamalar) iin
aldklar su miktardr. Bu ekilde topraktan alnan suyun bir ksm gvdede harcanrken bir ksm da terleme
ile yine atmosfere dner. Topraktan suyun alnmas toprak nemini azaltr ve szlmeyi pozitif olarak etkiler.

3) Mekanik diren: Bir alan bitkiyle kapl olduu zaman, bu yzeyde olan akm yavalar, dolaysyla su
yzeyde daha uzun sre kalr ve daha fazla szlme olur.

4) Bitki kklerinin etkisi: Bitkilerin bymesi srasnda kkleri geliirken topra gevetip daha fazla boluk
meydana gelmesine sebep olurlar. Ayrca bir de bu boluklardaki suyu emerek daha fazla szlme olmasn
salarlar.
Aadaki ekilde grld gibi bitki rts ile kapl (B durumu) yzeyde akm miktar hem hacim
hem de pik debi olarak der. Ayn zamanda pike erime zaman da uzar.

t (saat)
q

(
m

/
s
n
)
3
A
B

ekil Bitki rtsnn hidrograf ekline etkisi

13. klim Tipi: Havzaya ait meteorolojik deerler, havzann iklim ve bitki rts tipini belirlemektedir. Bu
amala, farkl bilim adamlar tarafndan, ya etkinliine bal iklim tipleri iin birok forml
gelitirilmitir. Erin (1957), bu dorultuda yapt bir almayla, yllk ortalama ya ile yllk ortalama
maksimum scaklk deerlerinden bir indis hesaplam ve Ya Etkinlii ndisi adn verdii bu deere
karlk gelen belli aralklar tespit ederek, blgelerin iklim ve bitki rtsn snflandrmtr. Yine, De
Martonne (1942), ayn amala Kuraklk ndisi formln gelitirerek, indis deerlerine gre iklim tipi
snflar belirlemitir.

Erinin ya etkinlii indisi aadaki denklem ile hesaplanr.

om
m
T
P
= l

Burada I
m
ya etkinlii indisi, P yllk ortalama ya (mm) ve T
om
yllk ortalama maksimum scaklk (C).

Tablo Erinin ya etkinlii indis deerleri
ndis klim Tipi Bitki rts Tipi
<8 Tam kurak l
815 Kurak lstep
1523 Yar kurak Step
2340 Yar nemli Park grnml kuru orman
4055 Nemli Nemli orman
>55 ok nemli ok nemli orman
309


De Martonnenin kuraklk indisi aadaki denklem ile hesaplanr.

I
a
= [P / (T + 10) + (12 p /(t + 10))]/2

Burada 10 scakln 0 Cnin altnda olduu yerlerde tyi pozitif yapmaya yarayan sabit, P yllk ortalama
ya (mm), T yllk ortalama hava scakl (C), p en kurak ayn ya (mm) ve t en kurak ayn ortalama
scakl (C).

Tablo De Martonnenin kuraklk indis deerleri
ndis klim Tipi
810 Yar kurak
1120 Stepyar nemli
2128 Yar nemli
2935 Nemli
3655 ok nemli
5673 Islak

Sonu olarak yukarda belirtilen faktrler yannda havzadaki yzey akn etkileyen birok faktr
bulunmaktadr. Eer bu faktrler yzey akn kolaylatrc etkiye sahipse artrlm pik ve daha ksa sreli
hidrograflar grlr. Fakat bu faktrler yzey akn zorlatrc etkiye sahipse azaltlm pik ve daha uzun
sreli hidrograflar grlr.

Corafi Bilgi Sistemi Olanaklar ile Baz Havza zelliklerinin Belirlenmesi
Corafi Bilgi Sistemi (CBS), belirli bir amala yeryzne ait grafik ve grafik olmayan bilgilerin
toplanmas, bilgisayar ortamna girilmesi, depolanmas, ilenmesi, analizi ve sunulmasna ynelik donanm,
yazlm ve personelden oluan bir btn olarak adlandrlr. CBS yazlmlar kullanlarak, grid formatndaki
ykseklik verilerinden drenaj havzalar, drenaj alar belirlenebilmekte ve drenaj havzas verileri
hesaplanabilmektedir. Bu hesaplamalar arasnda hidrolojik analizde etkili olan alan, eim, yn, ak
uzunluu, yzey ak uzunluklar v.b. gibi birok nemli deer bulunmaktadr. Aadaki ekilde CBS ile
oluturulan topografik bir harita grlmektedir.

ekil CBS ile oluturulan Ovack Merkez topografik haritas

Corafi Bilgi Sistemleri, havza almalarnn her aamasnda kullanlabilir. rnek bir havza iin Ky
Hizmetleri Genel Mdrlnce klasik yntemlerle belirlenen havza zellikleri ile CBS ortamnda belirlenen
310


havza zellikleri aadaki tabloda verilmitir. Klasik yntemle yaplan lmler genellikle topografik harita
zerinden elle ve basit lme aletleri ile yaplan lmlerdir. CBS ile yaplan ilemlerde ise topografik harita
saysallatrlarak bilgisayar ortamna aktarlmaktadr. CBSde oluabilecek hata yalnzca saysallatrma
srasnda oluabilmektedir. Ancak alan ve uzunluk lmleri gibi deerlendirmeler dorudan, bilgisayar
zerinde yapld iin elle yaplan lmlere gre daha hassas olmaktadr. CBS ortamnda saysallatrma
ilemi ve gerekli yazlmlar hazrlandktan sonra, sz konusu karakteristiklerin belirlenmesi olduka ksa bir
zaman ierisinde gerekletirilebilmektedir.

Tablo Havza karakteristiklerine ilikin analiz sonularnn karlatrlmas (Aslan, 2005)

Akarsu
Karalar zerindeki yzeysel sular yerekimi tesiri ile en byk eim ynnde belirli bir mecrada
toplanarak izgisel bir akm oluturur. Akarsu, bu ekilde oluan doal su yollar iinde hareket eden sular
iin kullanlan genel szcktr. Akarsular, andrma, tama ve ylma ile yeryznn ekillenmesini
etkileyen d etkenlerden biridir. Ayrca yer kabuunun belirli bir blgesinin sularn toplayarak hidrolojik
evrimin nemli bir halkasn da olutururlar. Akarsular, hi yamur veya kar dmeyen veya scakln her
zaman donma noktasnn altnda bulunduu ya da tam deniz seviyesinde olan kara paralarnda grlmez.
Bir akarsuyun balang noktas genel olarak bir veya birden fazla kaynaktr. Bununla beraber balang
noktas gl, yeralt suyu veya buzul olan akarsular da mevcuttur. Bir akarsuyun kt yerden ilk dere ile birletii
yere kadar olan kesimine kaynak deresi veya balang deresi, iki veya daha fazla akarsuyun birletikleri yere ise
"akarsu kava" denir, Daha geni bir akarsudan, bir glden ayrlan akarsu kesimine "ayak" (akarsu aya, gl
aya) denir. Bir havza blmnden gelen yzeysel sularn toplanarak havzay terk ettii akarsu kesitine "k
noktas", akarsuyun deniz, gl veya hazne ile birletikleri yere "az", akarsularn az ksmnda kat maddelerin
toplanmas (alvyonlanma) sonucu oluan geni birikinti depolarna ise "delta" ismi verilir.
Bir akarsu ana akarsu kolu ve buna karan yan kollardan oluur. Akarsu kollarndan debisi daha byk
veya boyu daha uzun veya kayna daha yksekte olan genellikle ana akarsu kolu olarak isimlendirilir.
Bununla beraber kavaktan sonra daha kk olan akarsu kolunun ismini alan akarsular da mevcuttur. Bir
akarsu kolu ile yan kollarn tmnn meydana getirdii ebekeye "akarsu a" (drenaj a, kanal a) denir.
Bir akarsuyun ortalama su seviyesindeki kesit ksmna "akarsu yata", akarsu yatan her iki taraftan
araziye balayan evli kenar eritlerine "ky", takn su seviyesi zerinde kalan ky eridine ise "yksek
ky" denir. Ak ynne baklarak akarsuyun sa ve sol kylar belirlenir.
311


Yalnz ortalama su seviyesi zerindeki debilerde su altnda kalan, ky ile yksek ky arasndaki arazi
eridine "takn yata" (sel yata) denir. Tekerrr aral ayn olan taknlarda su altnda kalan arazi
kesimlerine ise takn blgesi denir.
Doal akarsu yata geen suyun gc ile orantl bir ekilde deiime urar ve genellikle ok dzensiz
ekiller gsterir. Akarsularda yatak geniliinin havza alannn karekk ile orantl olduu A. Schoklitsch
tarafndan gsterilmitir. Bir akarsuyun birbirini takip eden kesitlerinde su yznn orta noktalarn
birletiren izgiye "yatak ekseni", en dk kotlu taban noktalarn birletirerek elde edilen izgiye "talveg"
ve akn en hzl olduu noktalar birletiren izgiye de "yatak yrngesi" (aknt yrngesi) ismi verilir. Bir
akarsu kesitinin kaynak tarafnda kalan akarsu blmne "memba blgesi" az tarafnda kalan blmne ise
"mansap blgesi" denir.
Bir akarsu kvrmnda dirsein d tarafnda bulunan kyya " d ky" (i bkey ky), i tarafnda
bulunan kyya da "i ky" (d bkey ky) ismi verilir. Planda d kynn erilik yarap genel olarak i
kydan daha byk olur. Akarsu kvrmlarnda d kyda oyulma, i kyda ise ylma meydana gelir.
Bir akarsuyun iki noktas arasndaki talveg uzunluunun ku uuu mesafeye oranna "dolanma oran"
(erilik oran) denir. Menderes, birisinde saat ibresi ynnde, dierinde aksi ynde akmn olutuu birbirini
takip eden iki kvrmdan oluur. Mendereslenme doal fiziksel sebeplerle byk kvrmlar yaparak uzun bir
yol takip eden akarsular iin kullanlan bir szcktr. Akarsuyun iki ayr noktasn veya kvrmlarn memba
ve mansap kollar arasnda kalan boynu, dorudan doruya birletiren oyulma ile doal olarak oluan veya
yapay olarak alan kanala yargn ismi verilir.

ekil Bir akarsuyun plan

Akarsularn Snflandrlmas
1) ToporafikMorfolojik zelliklere Gre Snflandrma:
a Da Akarsular: Eimi 0.01 den byk akarsular. Byk eim, hzl ak ve fazla olmayan
mendereslenme ile karakterize edilebilen akarsulardr. (Da dereleri, deli ay ve vahi dere gibi).
b Plato (Yayla) Akarsular: Eimi 0.01 ile 0.001 arasnda olan akarsular. Ova akarsularna benzer zellikler
gstermelerine karn erozyonun eimin artt plato kenarlarndan kaynak blgesine doru hzla ilerledii
akarsulardr.
c Ova Akarsular: Eimi 0.001 ile 0.0001 arasnda olan akarsular. Kaynaktan itibaren eimi ok az olan,
planda fazla mendereslenme grlen akarsulardr.
d Geni Akarsu ve Haliler: Eimi, 0.0001 den kk olan akarsular.

312


2) Akarsu Boyunca Akmn Deiimine Gre Snflandrma:
a Sulak Akarsular: Havza bydke debisi artan sulak blge akarsulardr.
b Bozkr Akarsular: Genellikle kurak blgelerde grlen bu tip akarsularn boyu arttka buharlama ve
szma sonucu debisi azalmaktadr. Bunlardan bazlar, mansaba gidildike yataktaki su tamamen
kaybolduundan kuru dereye dnmektedir.
c Karstik Akarsular: Yeraltnda toplanan ve akarsu ebekesi oluturacak ekilde ksmen veya tamamen
yzeye kan veya yzeyde akarken kalkerli arazide bir sre ksmen veya tamamen yeraltnda devam ederek
tekrar yzeye kan akarsulardr.

3) Akmn Srekliliine Gre Snflandrma:
a Srekli Akl Akarsular: Yatanda yl boyunca su bulunan akarsular (sulu dere gibi).
b Periyodik Akl Akarsular: Yatanda yalnz bol yal mevsimlerde su bulunan ve yasz zamanlarda
su bulunmayan akarsular (kuru dere gibi).
c Sel Vadileri: Senelerce yata kuru olmasna ramen ani bir saanaktan sonra ksa bir sre byk nehir
grnm kazanan l akarsular.
d Arktik Akarsular: Yln te ikisinde don grlen akarsular.

4) Akm Rejimine Gre Snflandrma:
Akarsular, akmn sene iindeki deiimi olan akm rejimine gre dzenli ve dzensiz rejimli akarsular
olmak zere iki grupta toplanr. Akm rejimi dzenli akarsularda sene iindeki akm deiimleri ayn
devrelerde ayn zellii gsterir. Dzensiz rejimli akarsularda ise senenin herhangi bir devresinde bir yl
taknlar, dier yl kk debiler veya bir yl sulak, dier yl kurak periyot meydana gelebilir. Akm
rejimlerine gre nemli akarsu tipleri aada verilmitir.
a Yamur (Plvial) Rejimli Akarsular: Yalnz veya ncelikle yamurla beslenen ve debi gidi izgileri
havzadaki yamur erilerine benzeyen akarsulardr. Bu tip akarsular Yamurlu Okyanus, Yamurlu Akdeniz
ve Yamurlu Tropikal rejimli akarsular olmak zere grupta toplanr.
b Kar (Nival) Rejimli Akarsular: ncelikle kar erimesi ile beslenirler. Bu tip, karl da ve karl ova rejimli
akarsular olmak zere iki grupta incelenir.
c Buzul (Glaziye) Rejimli Akarsular: Yalnz veya ncelikle buzul erimesi ile beslenen bu tip akarsularda
havzann en az % 1520 si buzullarla kapl olup, kk debiler k aylarnda, takn debileri ise yaz aylarnda
grlr.
d Karma Rejimli Akarsular: Akarsularn pek ounda, yukarda akm rejimlerinden birden fazlasnn etkili
olduu karmak rejimler grlr. Bu tip akarsulara karma rejimli akarsular denir. KarYamur
(NivoPlvial) veya Yamur Kar (PlvioNival) rejimli akarsular.

5) Byklklerine Gre Snflandrma:
Akarsu, dere, ay, su, rmak ve nehir szcklerinin hepsinin ortak addr. Dilimizde hi veya nemli bir yan
kolu olmayan en kk akarsulara dere, derelerin birlemesi ile oluan akarsulara ay, ay ve derelerin
birlemesi ile oluan akarsulara ise nehir ismi verilmektedir. Bu szckler, akarsuyun geirdii su miktarna
gre tarif edilmediinden birbirinden kesin snrlarla ayrlmamtr. Bu nedenle de birok dere ay, birok
313


ay ise nehir byklnde olabilmektedir. Dilimizde kullanlan rmak ve su kelimeleri ise belirsiz bir anlam
tamakta, aralarnda ak bir fark olmad gibi nehir veya ay byklnde olabilmektedirler. Kzlrmak,
Yeilrmak, Gkrmak, Karasu, Gksu, Munzur Suyu, Aksu, Kksu,gibi. Burada akarsular
byklklerine gre dere, ay ve nehir olmak zere grupta incelenecektir.
a Dere: Kk drenaj havzasnn sularn toplayan genellikle s yatakl ve boylan da kk olan akarsulara
verilen isimdir. Derelerin drenaj havzalar dalk, tepelik veya ovalk blgelerde bulunabilir. Bu durumda
bunlara srasyla vahi dere (sel deresi), da deresi ve ova deresi ismi verilir.
I Vahi dereler, kk ya havzas, ok dik ve sk deien eimi, zaman zaman ve yer yer sel rejiminde
akm, ani yn deitiren dzensiz dar yata ve takn esnasnda ok byk birim ak debileri ile
karakterize edilen akarsulardr. Takn esnasnda fazla miktarda srnt ve ask maddesi tanr. Tanan
malzeme vadi eiminin azald yerlerde veya vahi derenin akarsuya dkld kavak blgesinde yelpaze
eklinde birikir (ylma konisi). Takn zamanlar dnda akm ynnden olduka fakir olan vahi derelerde
nemli bir kat madde tanm olmaz.
II Da dereleri, vahi derelere nazaran daha az eimli, daha dzenli ve geni vadilerde akarlar. Byk
yalarda tehlikeli taknlar oluur. Takn sular ve bunlarn beraberinde tad ta, akl ve amur
ktleleri nemli zararlar meydana getirir.
III Ova dereleri da derelerine gre daha kk ve niform eime sahiptirler. Engebeli blgelerde veya
dzlklerde akarlar. Minimum debilerle taknlar arasndaki fark daha kktr. Byk miktarda kat madde
tanm yalnz takn sresince meydana gelir.
b ay: Derelerin birlemesi ile oluan akarsulardr. Byklkleri dere ile nehir arasnda bulunur. (Kelkit
ay, Porsuk ay, Botan ay, Koca ay, Akay gibi). lkemizde ay byklnde birok akarsu, "Su"
olarak isimlendirilmektedir. (Karasu, Zap Suyu, Munzur Suyu, Aksu gibi).

ekil Bir vahi derenin ematik gsterilmesi

c Nehir: Uzunluklar genellikle 500 km den daha byk olan, denizlere dklen, byk ya havzalar
kk eimleri ve birok yan kollan ile karakterize edilen akarsulara nehir ismi verilir. Nehirleri de;
I Dalk Blge II Engebeli Blge IIIOva nehirleri olmak zere snflandrmak mmkndr.
314


Trkiyede "Nehir" tanmna giren akarsular Meri, Sakarya, Filyos, Kzlrmak, Yeilrmak, oruh, Dicle,
Frat, Asi, Ceyhan, Seyhan, Gksu, Manavgat, Kpr ay, Byk Menderes, Simav aydr.

6) Akarsu Yatann Fiziksel zelliklerine Gre Snflandrma:
a Yatak geniliinin deiimine gre;
I niform, II Dzensiz ve III Adacklarla kollara ayrlm yatakl akarsular.
b Yatan adacklarla kollara ayrlma durumuna gre;
I Tek adack ve II Birden fazla adack ile yata kollara ayrlm akarsular.
c Dolanma oranna gre;
I Dk (11.3), IIOrta (1.32.0) ve III Yksek (> 2.0) derecede erilik gsteren akarsular.
d Takn blgesinde glckler olumas durumuna gre;
I Glck Olumayan, II Az sayda ve III ok sayda glck oluan akarsular.
e Ky Yksekliine Gre;
I Alak kyl (< l.5m), II Orta ykseklikte kyl (l.53.0 m.) ve III Yksek kyl (3.06.0m) akarsular.
f Yatak kenarndaki doal sedde formasyonlarna gre doal seddeleri
I Hi olmayan, II Orta derecede gelimi ve III yi derecede gelimi akarsular.
g Takn yata durumuna gre; (takn yata, akarsu yatana gre)
I ok geni, II Orta genilikte ve III Dar olan akarsular.
h Bitki rtsne gre;
I Kylarnda bitki rts bulunmayan
II Her iki kyda dar bir eritte
III Yalnz dirseklerin i ksmlarnda
IV Akarsu vadisinin tamamnda bitki rts bulunan akarsular olmak zere snflandrmak mmkndr.

Akarsu Yatann Oluumu
Plan Durumu: Yzeysel sular yerekimi etkisiyle en byk eim ynnde dorusal olarak hareket ederken
yoluna kan engeller sonucu en byk eim ynnden sapmak zorunda kalr. Bu nedenle de doada akarsu
yataklar genel olarak kvrm ve kar kvrm eklinde vadi boyunca uzanrlar. Yatay dzlemdeki izdm
planlarna gre akarsu yataklarnda grlen deiik ekiller aadaki gsterilmitir.

ekil Farkl akarsu ekilleri
Kvrmlarda akan suyun d kyy srekli andrmas ve i kyda birikmeler meydana getirmesi sonucu
kvrmlar gittike birbirine yaklar ve birok durumlarda menderesler oluur. Bat Anadoluda akan Byk
315


Menderes Irma birok kvrmlar yaparak aktndan, akarsu literatrnde "Menderes" kelimesi kvrmlar
ifade eden uluslararas bir szck olarak kullanlmaktadr. Bir akarsu kvrmnn uzunluu, (/2)D
deerinden daha byk olmas durumunda menderes olarak isimlendirilir. Burada D menderes boyunu ifade
etmektedir. Menderesler kararl akarsu plan ekilleri olmayp byk zaman dilimlerinde vadide mansaba
doru ilerlerler. Tam gelimi bir menderes ile ilgili menderes boyu ve menderes genilii gibi baz terimler
aadaki ekilde verilmitir.

ekil Akarsularda menderes oluumu

rgl akarsularda su adalar etrafnda birleip ayrlan kanallarda akar. Bu tip akarsularn kaba yatak
malzemesi zerinde s ve geni yatakl olduklar grlr. Genelde doada ok ender olarak uzun dzgn
akarsu yata bulunur. Bunlar menderesli denemeyecek kadar az kvrmlara sahip olduklar iin dzgn
olarak adlandrlrlar.
Balangta dzgn olan bir akarsu ayet yatak ve bilhassa iki kenar oyulabilir malzemeden oluuyorsa
zamanla su akm ile dnemeler yapmaya balar. Menderesler veya rgler olumas bir eit enerji
krlmas olarak da izah edilebilir. Her iki durumda da akarsuyun bir eit dengede olduu dnlebilir.
Sadece bu denge eimdedir ve kanalda bir deiiklik olmayacak anlamna gelmez. Aadaki ekilde farkl
akarsu yatak alarndan rnekler verilmitir.

ekil Farkl drenaj ekilleri

Bir akarsu vadisinde kvrmlarn d snrlarna izilen teetlerin oluturduu arazi eridinin genilii
genellikle normal akarsu yatak geniliinin 10 ile 20 kat byklndedir. Kvrntl bir yatakta akan su,
merkezka kuvveti tesiriyle d kyda srekli olarak ky anmasna ve taban oyulmasna, i kyda ise
birikme meydana gelmesine sebep olur. Akarsu kvrmlarnn meydana gelmesinin baka bir sebebi de atalet
316


kuvvetleri nedeniyle su ktlesinin belirli bir yndeki hareketinin bir engelle saptrlncaya kadar devam
etmesidir.

ekil Bir akarsu kvrmnn plan

Enkesit Durumu: Akarsular ve akarsu vadileri alvyonlu oluumlar sonucu bugnk grnmlerini
kazanmlardr. Akarsularda grlen eitli vadi ekilleri ya i kuvvetler tesiriyle meydana gelen byk
kvrmlar, katlanmalar, kntler (tektonik vadiler) ya da suyun andrmas (erozyon vadileri) sonucu
olumulardr. Tektonik vadilerin ekli de akarsu erozyonu sonucu srekli olarak deimektedir.
Akarsu yatandaki erozyon ise taban ve ky erozyonu olmak zere iki ksmda incelenir. Erozyon sonucu
tanan kat maddeler akarsuyun belirli yerlerinde toplanarak akarsu yatann deiiminde nemli rol
oynarlar. Suyun akt tabakalarn ayn sertlikte olmas durumunda 1. aamada yamalarn kaznmas ve
tabann anmas sonucu V eklindeki vadiler oluur. ayet aaya doru anma sert kaya tabakalar
nedeniyle engellenirse akan su tm gc ile kylar andrr. Bu ikinci aamada yamalardaki anma etkili
olur ve zamanla U eklinde vadiler oluur.

ekil V ve U eklindeki vadi oluumu

ekil Enkesitin akarsu boyunca deiimi

Aadaki ekilde (a) ile gsterilen V ekilli vadilerde akarsu vadi tabann tamamen kaplar. ekil (b) ile
gsterilen geni tabanl vadilerde ise taban anmas azalm veya durmu ve tabandaki birikmeler sonucu
317


vadi genilemitir. Bu tip vadilerde birikmeler sonucu menderesler oluur. ekil (c) ile gsterilen yatk
vadilerde ky anmas taban anmas yannda n plana kmtr. Aadaki ekilde (d) ile gsterilen buzul
devrinden beri oluan vadiler genellikle U eklindedir. Bunlara oluk vadiler de denir.

ekil Vadi ekilleri a) Vvadi, b) geni tabanl vadi, c) yatk vadi, d) Uvadi

Boykesit Durumu: Daha nce de belirtildii gibi her akarsuda yata boyunca karakteristik blm
bulunur. Bunlar byk eimli, dar vadili dalk blgedeki akarsu kesimi (memba ksm); akarsuyun engebeli
arazide akt ve yatann denge profiline ulat orta blge (orta ksm); akarsuyun eiminin azald geni
vadili dz arazideki akarsu blm (mansap ksm). Sonu olarak bir akarsuyun eimi kaynaktan deltaya
doru srekli olarak azalmaktadr.

ekil Bir akarsuyun plan ve boykesiti

Memba Ksm: Akarsularn balang noktas (kaynak) ounlukla dalk blgede olduundan memba
ksm da bu blgede bulunur. Bu akarsu blm byk eim, yksek ak hzlar, derin vadiyi takip eden dar
kvrmlar ve vadi yamalarnn devam eklindeki akarsu yata ile karakterize edilir. Akarsu taban iri
malzemeden (ta ve iri akl) oluur. Bu akarsu blmnde erozyon, zellikle taban erozyonu ok etkilidir.

Orta Ksm: Eim memba blmne gre daha az, vadi daha geni ve taban malzemesi daha incedir. Bu
akarsu blmnde belirli bir zaman periyodunda giren ve kan kat madde debisi arasnda denge
kurulmutur. Suyun srkleme gc ile taban ve ky malzemesinin direnci birbirini dengeler. Doada bu
artn tam olarak gereklemesi mmkn olmaz.

Mansap Ksm: Eim, akarsuyun orta blmnden daha azdr. Byk lde ylmalar meydana gelir.
Akarsuyun denize veya bir gle dkld az ksmnda delta oluur. Bu akarsu blmnde kolaylkla
oluan menderesler arasndaki arazi paralan takn esnasnda tamamen su altnda kalabilir ve akarsu ou
zaman yatan deitirir. Bu akarsu kesiminde taban erozyonundan ziyade ky erozyonu etkilidir.

Eim
Dnyann dnmesi sonucu meydana gelen eim azalmalar, suyun srkleme gerilmesinin azalmasna,
dolaysyla vadideki ylmalara neden olurlar. Bu ylmalar, taban erozyonu olmadan akarsuda menderesler
318


olumasn salar. Akarsularda belli bir karlatrma noktasndan aa doru inildike eim azalmaktadr.
Herhangi bir x mesafesindeki J
x
eimi,

x
_
o x
e J = J

bants ile ifade edilebilir. Burada J
o
balang olarak alnan bir noktadaki taban eimi, ise eim ile
deien bir katsaydr. rnek olarak Rio Grande nehri iin J
0
= 0.0022 ve = 5.8 10
6
deerleri verilebilir.

ZML PROBLEMLER
Problem 8.1. Bir havzada 250 mde bir geirilen ardk eykselti erilerinin uzunluklar ve eykselti
erileri arasnda kalan alanlar toporafik haritadan llerek aadaki tabloda verilmitir. Buna gre havza
ortalama eimini hesaplaynz?

Tablo
Eykselti kotlar
Aralktaki
alan (km
2
)
Eykselti
uzunluu (km)
1250
70.828
180.576
541.074
89.178
24.708
6.335
11.500
1500 84.950
1750 296.600
2000 178.050
2250 57.350
2500 14.300
2750 4.150

Ortalama eimi bulmak iin ortalama eim erisi oluturulur. Eriyi oluturulurken, 250 mde bir geirilen
ardk eykselti erilerinin arasnda kalan alanlar eykselti erileri ortalama uzunluuna oranlanr ve
ortalama erit genilikleri elde edilir. Bu geniliklerin biriken deerleri apsiste ve ilgili ykseklik deerleri de
ordinatta iaretlenerek eim erisi izilir. Sonra bu erinin eim eitliinden havzann ortalama eimi
belirlenmitir.

Tablo Eim erisi hesaplar

Tablo yardmyla aadaki eim erisi oluturulmu ve havza ortalama eimi %21 bulunmutur.
319


ekil Havza ortalama eim erisi

Problem 8.2. Bir su toplama havzasnn topografik haritas zerindeki eykselti erilerinin arasnda kalan
alanlar llm ve aadaki tabloda verilmitir. Buna gre havza medyan yksekliini bulunuz?

Tablo
Ykseklikler (m) Aralktaki alan (km
2
) Ykseklikler (m) Aralktaki alan (km
2
)
11801250 1.519 20002250 89.178
12501500 70.828 22502500 24.708
15001750 180.576 25002750 6.335
17502000 541.074 27502883 0.982

Havza medyan yksekliinin belirlenebilmesi iin hipsometrik erinin izilmesi gerekmektedir. Hipsometrik
erinin bulunmas iin, ncelikle su toplama havzasnn topografik haritas zerinde deerlendirmeye alnan
her eykselti erilerinin arasnda kalan alan toplam alana oranlanr ve birikimli deerleri bulunur. Daha
sonra eykselti erilerinin zerinde kalan alanlar hesaplanr. Bulunan bu deerlere karlk gelen eykselti
erilerinin ykseklikleri aritmetik koordinatla noktalanarak hipsometrik eri elde edilir. Hipsometrik
eriden, havza alannn yarsnn altnda, dier yarsnn stnde kald ykseklik olan havza medyan
ykseklii bulunur.

Tablo Havza alanykseklik dalm

320


Hipsometrik eriden; havza alannn yarsnn altnda, dier yarsnn da stnde kald ykseklik olan
havza medyan ykseklii 1844.55 bulunmutur. Bilindii gibi medyan ykseklii, havzay alan baznda ikiye
blen eykselti deeridir. Hipsometrik eri incelendiinde, maksimum kot fark 1703 m (28831180) olan
havzada, alann takriben %28inin 11801750 kotlar arasnda; %59unun 17502000 kotlar arasnda; kalan
%13nn 20002883 kotlar arasnda bulunduu grlmektedir.

ekil Hipsometrik eri

Problem 8.3. Aada profili verilen ana akarsuyun uzunluu 69200 mdir. Buna gre bu akarsuyun eimini
belirleyiniz?

ekil Ana akarsu profili

Bensonun gelitirdii yntem olan ana akarsu uzunluunun % 10u ile % 85i harita zerinde
iaretlenerek elde edilen iki noktay birletiren dorunun eimi ana akarsu eimi olarak alnr.
Mesafenin %85ine karlk gelen ykselti = 1895 m
Mesafenin %10una karlk gelen ykselti = 1252 m
24 . 1 % = 0124 . 0 =
69200 x 75 . 0
1252 1895
=
L 75 . 0
h h
= e
_
10 . 0
_
85 . 0
a

321


ekil Benson yntemi ile ana akarsu eiminin belirlenmesi

Problem 8.4. Uzunluu 69200 m olan bir akarsu topografik harita zerinde on eit paraya blnm ve her
bir parann balang ve sonundaki kot deerleri aadaki tabloda verilmitir. Buna gre bu akarsuyun
harmonik eimini bulunuz?

Tablo

Bir akarsuyun harmonik eimini aadaki denklem ile bulunur. Bu denklemdeki deerler aadaki tabloda
hesaplanmtr.

2
10
1 i
i
h
e
1
10
e
(
(
(
(
(
=
=

Tablo
Sra
No
Kot
(m)
Kot Fark (h)
(m)
Ara Mesafe (l)
(m)
e
i
= h / l
i
e
i
e / 1
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11801252
12521289
12891345
13451519
15191586
15861657
16571720
17201822
18221978
19782200
72
37
56
174
67
71
63
102
156
222
6 920
6 920
6 920
6 920
6 920
6 920
6 920
6 920
6 920
6 920
0.010
0.005
0.008
0.025
0.010
0.010
0.009
0.015
0.023
0.032
0.102
0.073
0.090
0.159
0.098
0.101
0.095
0.121
0.150
0.179
9.80
13.68
11.12
6.31
10.16
9.87
10.48
8.24
6.66
5.58

012 . 0 = )
90 . 91
10
( = e
2
h

olarak hesaplanr.

Sra
No
Kot
(m)
Sra
No
Kot
(m)
1
2
3
4
5
11801252
12521289
12891345
13451519
15191586
6
7
8
9
10
15861657
16571720
17201822
18221978
19782200
322


Problem 8.5. Belirli bir kesitte bir akarsuyun havza alan 1300 km
2
, havzann en byk genilii 32 km ve
ana akarsu kolunun talveg uzunluu 60 km olduuna gre havza biim ve grnm oranlarn, ana akarsu
kolu uzunluu ile havza alan arasndaki banty belirleyiniz?

Havza biim faktr = m = A/(B x L) = 1300/(32 x 60) = 0.677
Havza grnm oran = a = B/L = 32/60 = 0.533 elde edilir.
Ana akarsu kolu uzunluu ile havza alan arasndaki bant A/L
2
= m x a olacandan,
A/L
2
= 0.677 x 0.533= 0.361 hesaplanr. Buradan L = 1.66 x A
05
elde edilir.

Problem 8.6. Aada verilen havzann alan 915.2 km
2
dir. Buna gre bu havzann atallama oran ve
drenaj frekansn bulunuz?

ekil Havza

Havzadaki akarsularn her bir derecesine karlk gelen akarsu saylar tespit edilmi ve aadaki tabloda verilmitir.

Tablo Havza akarsu dereceleri ve saylar
Akarsu derecesi (u) Akarsu says (N
u
)
1 222
2 49
3 13
4 3
5 1
Toplam 288

atallama orann (R
b
) bulmak iin u deerleri apsiste ve Log N
u
deerleri ordinatta iaretlenerek eim
erisi izilir. Eim erisinden elde edilen eimin logaritmasnn tersi havzann atallama orann verir.
323


ekil atallama oran

R
b
= 1 / log b
R
b
= 1 / log (0.59) =4.36 bulunur. Bir akarsu havzasnn drenaj frekans (D
f
) ise yl boyunca kurumayan
toplam akarsu kolu saysnn havza alanna blnmesi ile elde edilir.

915.2
288
=
A
N
= D
T
f

Akarsu says/km
2

Problem 8.7. Eri numaras 77 olan bir havzada havza uzunluu 26000 m, havza eimi ise %3dr. Bu
havzann gei sresini hesaplaynz.

( ) ( ) ) 3 x 77 x 1410 /( ) 77 x 86 . 22 2540 ( 26000 ) e CN 1410 /( ) CN 86 . 22 2540 ( L t
5 . 0 7 . 0 7 . 0 8 . 0 5 . 0 7 . 0 7 . 0 8 . 0
L d
= =

t
L
= 7.05 saat

saat 77 . 11 05 . 7 x 67 . 1 t 67 . 1 t
L c
= = =

2
olan kk bir havzadaki ana derenin uzunluu 1.8 km ve derenin membas ile
mansab arasndaki kot fark 22 mdir. Bu havza iin gei sresini hesaplaynz.

Havzann alan A = 5 km
2
= 5x10
6
m
2

Dere eimi e
a
= 22 / 1800 = 0.0122
Kirpich denkleminden gei sresi t
c
hesaplanabilir.
dakika 15 . 34
0122 . 0
1800
0195 . 0
e
L
0195 . 0 t
77 . 0
77 . 0
a
c
=
(
=
(
=

Problem 8.9. Aadaki tabloda 19752005 yllarna ait Afin meteoroloji istasyonu iklim verileri
grlmektedir. Buna gre havzaya ait iklim tipini belirleyiniz?

Tablo Afin meteoroloji istasyonu iklim verileri (19752005)
324


Erinin ya etkinlii indisi kullanlarak havzann iklim tipi aadaki denklem ile hesaplanr.
5 . 11 =
4 . 38
442
=
T
P
= l
om
m
bulunur. Erinin ya etkinlii indisi tablosundan havzann iklim tipi kurak olarak
belirlenir. De Martonnenin kuraklk indisi kullanlarak havzann iklim tipi belirlenirse
I
a
= [P / (T + 10) + (12 p /(t + 10))]/2
I
a
= [442.0 / (10.2 + 10) + (12 x 1.1 /(22.8 + 10))]/2 = 11.1 bulunur. De Martonnenin kuraklk indisi
tablosundan havzann iklim tipi yar kurak snrna yakn, stepyar nemli olarak belirlenir.

Problem 8.10. Aada bir havza iin 19542005 yllar arasnda llen yllk toplam ya, yllk en byk
ya ve yllk en byk ak deerleri verilmitir. Buna gre bu havzaya ait llen yalarn eilim
analizini yapnz?

Tablo Yllk toplam ya, yllk en byk ya ve yllk en byk ak deerleri
325


Verilen havza iin 19542005 yllar aras ortalama ya 421.0 mm bulunur. Ortalama yaa gre, kurak sre ve
fazla ya belirlemek amacyla, uzun yllar llen yllk yalarn eilim analizi aadaki ekilde verilmitir.

ekil llen yalarn eilim analizi (19542005)
2
olan bir dere havzasnn 10 yllk ortalama ya 560 mm ve ak katsays
0.36 dr. Su ayrm izgisinin en yksek yeri 1800 m ve havza k noktas 1200 m kotunda olduuna gre
derenin yllk su verimini ve ortalama havza yksekliini hesaplaynz?

Havzann ortalama yllk su verimi,
326


Q = x P x A= 0.36 x 560 x 10
3
x 182 x 10
6
= 36.69 x 10
6
m
3
dr.
Kk havzalarn deniz seviyesinden ortalama ykseklii yaklak olarak aadaki ampirik bir bant ile
bulunur.
m 1482 =
log1200 - 1800 log
1200 - 800 1
434 . 0 =
logH - H log
H - H
434 . 0 = H
p o
p o
ort

Problem 8.12. Bir akarsu havzasnn alan 1350 km
2
dir. Havza iinde su tayan tm doal kollarn uzunluu
3130 km ve yl boyunca kurumayan toplam dere says 5036 dr. Akarsuyun drenaj younluu ve dere frekansn
hesaplaynz?

Akarsu havzalarnda iklim etkilerini gsteren en nemli parametre olan drenaj younluu, havza iinde su
tayan tm doal kollarn toplam uzunluklarnn havza alanna blnmesi ile elde edilir. Dolays ile verilen
havzann drenaj younluu,
2 u
d
km / km 32 . 2 =
1350
3130
=
A
L
= D

olur.
Dere frekans ise, yl boyunca kurumayan toplam dere saysnn havza alanna blnmesi ile bulunur.
Havzann dere frekans,
) km / 1 ( 73 . 3 =
1350
5036
=
A
N
= D
2 T
f
dir.

Problem 8.13. Aadaki ekilde grlen akarsuyun atallama oranlarn hesaplaynz?

ekil Bir havzada akarsularn dereceleri

N
u
, u dereceli akarsularn says olmak zere, yukardaki ekilden N
1
= 15, N
2
= 7, N
3
= 2, N
4
= 1 deerleri
bulunur. Akarsuyu karakterize eden atallama oranlar ise,
1 + u
u
b
N
N
= R
327


denklemi ile R
1
= N
1
/N
2
= 15/7 = 2.1, R
2
= N
2
/N
3
= 7/2 = 3.5, R
3
= N
3
/N
4
= 2/1 = 2.0 olarak belirlenir. Bu
deerlerin ortalamas alnrsa R
b
=(2.1+3.5+2)/3=2.53 bulunur.

Problem 8.14. Balama (reglatr) yaplacak bir akarsu kesitinde taban kotu 830 m dir. Kaynak ynnde
ana derenin toplam uzunluu 120 km olup kaynan bulunduu noktann kotu 940 m dir. Ana akarsu
uzunluunun %10u ile %85indeki kotlar 841 m ve 928 m olduuna gre akarsu eimini hesaplaynz?

Ana akarsu uzunluunun %10u ile %85i harita zerinde iaretlenerek elde edilen iki noktay birletiren
dorunun eimi, ana akarsu eimi (Benson eimi) olarak aadaki denklem ile hesaplanabilir.
00097 . 0 =
120000 x 75 . 0
841 928
=
L 75 . 0
h h
= e
_
10 . 0
_
85 . 0
a

olarak hesaplanr.

Problem 8.15. Bir akarsuyun belirli bir kesitindeki taban eimi 0.0018 dir. Bu akarsu iin katsays 6.5 x
10
6
olduuna gre: a) Akarsuyun eimi 200 km aada ne kadardr? b) Akarsuyun eimi ka km aada
verilen eimin yarsna der?

a) Akarsuyun belirli bir karlatrma kesitinden x kadar aadaki eimi aadaki eitlik yardm ile
hesaplanabilir.
x
_
o x
e J = J
Verilen deerlere gre
00049 . 0 = e 0018 . 0 = J = e J = J
200000 x
6
_
10 x 5 . 6
_
200
x
_
o x

olarak hesaplanr.

b) Eimin %50 azalmas iin
x
6
_
10 x 5 . 6
_
x
_
o
x
e = 50 . 0 = e =
J
J

olmaldr. Her iki tarafn lni alnrsa x = 106638 m = 106.6 km bulunur. 106.6 km aada, eim ilk dee-
rinin yarsna der.

Problem 8.16. Bir akarsu havzasnda ana akarsu uzunluu 3000 m ve akarsuyun membas ile mansab
arasndaki kot fark 19.5 m olduuna gre bu havzann su toplanma zamann hesaplaynz?
77 . 0
a
t
e
L
0195 . 0 T
(
(
=

e
a
=(H
memba
H
mansap
)/L
e
a
=19.5/3000=0.0065
Tt=0.0195 (3000/ 0065 . 0 )
0.77
=64.5 dakika

328


ZLECEK PROBLEMLER
Problem 8.17. Yukardaki topografik harita zerinde:
a) Dldlz deresinin A ile gsterilen kesiminin drenaj havzasn belirleyiniz?
b) Havzann alann belirleyiniz?

A
.
K
lek: 1/25.000
329


9. YZEYSEL AKI
Bir akarsu kesitinden belli bir anda geen su paracklar o kesite eitli yollar izleyerek erimi
olabilirler. Bir akarsuda gzlenen yzeysel akn izledii yola gre ne ekilde snflandrlabileceini bilmek
yzeysel akla ya arasndaki bantlar nispeten basit bir ekilde ifade edebilmek asndan nem tar.
Bu blmde nce yzeysel akn yer ald akarsu havzasn belirleyen balca zellikler zerinde
durulacak, sonra akn ne ekilde ksmlara ayrlabilecei anlatlacaktr.

Akn Ksmlara Ayrlmas
Bir su toplama havzasndan toplanarak havzann k noktasndaki bir akarsu kesitinden geen toplam
ak eitli ksmlardan meydana gelir. Havzaya den yatan daha nceki blmlerde sz edilen kayplar
ktktan sonra geriye kalan ya fazlas yzeysel ak haline geer, yerekimi etkisi ile arazinin eimine
uyarak havzann yksek noktalarndan alak noktalarna doru hareket eder. Dier taraftan zemine szan
suyun bir ksm zeminin st tabakalarnda (doymam blgede) ilerleyerek geirimsiz bir tabakaya
rastlaynca yzeye kabilir, buna yzeyalt ak denilir. Zemine szan suyun bir ksm ise daha derinlere
inerek yeralt suyuna karr ve sonunda yeralt ak eklinde bir akarsuyu besleyebilir.

ekil Akn ksmlara ayrlmas

Yzeyalt akn dierlerinden ayrmak g olduundan bir akarsudaki toplam ak akarsuya var
sresine gre iki paraya ayrmakla yetinilir:
1. Dolaysz ak: Yzeysel akla yzeyalt aknn gecikmesiz (zemine szdktan ksa bir zaman sonra akarsuya
ulaan) ksmndan meydana gelir. Genellikle yzeyalt aknn byk bir kesimi dolaysz ak iinde dnlr.
2. Taban ak: Yeralt ak ile yzeyalt aknn gecikmeli (akarsuya uzun bir zaman sonra ulaan)
ksmndan meydana gelir.
Dolaysz ak ancak ya iddeti szma kapasitesini at zaman meydana gelecei iin iddetli
yalardan sonra nem tar. Hzl olarak hareket edip akarsuya ksa zamanda eritii iin taknlarn balca
kayna dolaysz aktr. te yandan taban ak yeraltnda hareket ettiinden hz ok yavatr, akarsuya
erimesi uzun zaman alr. Buna karlk akarsuyu srekli olarak besledii iin yasz srelerde akarsuyun
balca beslenme kayna olur. Taban aknn katks nemli olan akarsular yl boyunca kurumaz, bu
akarsularda takn debisinin ortalama debiye oran fazla byk deildir.
330


Yan yukarda belirtilen ksmlara ayrlmas ya iddeti, sresi, yan havza zerinde dalm gibi
ya karakteristiklerine, daha nce anlatlan havza zelliklerine ve yeralt su seviyesinin durumu gibi eitli
etkenlere baldr. Bir ya srasnda yeryzne den sularn dalmn ematik olarak incelemek iin ya
iddetinin zamanla deimedii bir saana gz nne alalm. Yan ilk anlarnda zemin kuru olduu iin
suyun byk bir yzdesi zemine szar. Szan su nce zemini nemli hale getirir, sonra yzeyalt ak ve yeralt
ak haline geer. Yeryzne den sularn bir ksmn bitkiler tutar, bir ksm yeryzndeki ukurlarda birikir
(yzeysel biriktirme), bir ksm da havza zerinde akarsu ana varlncaya kadar grlen tabaka eklinde ak
meydana getirir. Ya devam ettike bu gibi kayplar gittike azalr, yan daha byk yzdesi yzeysel ak
halinde havzann k noktasnda grnmeye balar. Ya srasnda ve yatan hemen sonra herhangi bir
anda akarsudan geen akn nemli bir ksm yzeysel aktr, yeralt aknn ve yzeyalt aknn miktar
byle bir saanak boyunca fazla deimez. Akarsudaki akn kk bir ksm da dorudan doruya akarsu
zerine den yatan ileri gelir, ya devam ettike akarsuyun yzey alannn artmasyla bu bileen de biraz
byr.

ekil Sabit iddette bir ya srasnda yeryzne den sularn dalmnn zaman iinde deiimi

zerine den ya ayn sre iinde k noktasna gnderen noktalardan oluan izgiye izokron denir.
Ya devam ettike k noktasndan gittike daha uzaktaki izokronlarla snrlanan alanlar k noktasndaki
aka katlmaya baladklar iin akarsudaki debi de gittike artar. Gz nne alnan ya uzun bir sre devam
ederse havzann btnnn k noktasndaki aka katkda bulunduu bir duruma varlr, bu andan sonra ya
kesilinceye kadar akla ya dengede bulunaca iin k noktasndaki ak sabit bir deerde kalr. Bu durumun
meydana gelebilmesi iin yan en az havzann gei sresine eit bir sre boyunca devam etmesi gerekir.
Bir havzaya den yan, havzann en uzak noktasndan havza kna ulamas iin geen sre olarak
ifade edilen gei sresi (t
c
) boyunca, yan dzgn olduu (sabit iddetle geldii) kabul edilir ve pik debi
de bu sre sonunda meydana gelir. Ya sresi t
p
nin gei sresine gre etkisi aadaki ekilde
gsterilmitir. lk durumda ya sresi t
c
den ksadr ve meydana gelen maksimum debi, bu alandan
gelebilecek pik debiden (Q) kktr. Pik debi ancak ya sresi gei sresine eit veya bykse meydana
gelebilir (2. ve 3. durumlar). Ya bittikten sonra akm aniden sfr olmaz, alan yzeyindeki suyun tamam
k noktasndan kana kadar, yine t
c
ye eit bir sre kadar devam eder.

331


Q Q Q
t t t
t t t
i i i
t < t p c
t > t p c t = t p c
Qp
Qp
c t
c t c t c t
1. Durum 2. Durum 3. Durum

ekil Farkl ya sreleri iin pik debiler

YaAk Bantlar
Verilen bir ya yksekliine kar gelecek dolaysz ak yksekliinin tahmin edilebilmesi iin
akya bantlar kurmak faydal olur. Bu bantlar akm lmleri bulunmayan havzalarda ak
yksekliini tahmin etmekte kullanlabilirler. Akla ya arasndaki en basit bant, eitli yalara ait
ak yksekliklerini ya ykseklikleriyle balayarak kurulabilir. Bir eksene ya ykseklikleri, dierine
ak ykseklikleri tandnda elde edilen noktalarn izilecek bir eri etrafndaki sapmalar genellikle ok
fazla olur. Byle bir eri iddetli yalarda ak katsaysnn bydn de gsterir, bunun nedeni byle
yalarda kayplarn yzdesinin daha az oluudur.

ekil Akla ya arasndaki basit bant

Noktalarn eri etrafnda sapmalarnn fazla oluu, olayda baka etkenlerinde bulunduuna iaret eder.
Bunlarn en nemlisi yan balangcndaki zemin nemidir. Zira zemin nemi szma miktarn etkiler, ancak
zeminin geirimsiz olduu blgelerde (yerleme blgeleri gibi) bu etki azalr, akla ya arasnda basit bir
332


bant elde edilebilir. Ancak yatan nceki zemin nemi dorudan doruya llemediinden zemin
nemiyle ilgili olan baka deikenler kullanlr. Bu amala en ok kullanlan deikenler unlardr:
1. Gz nne alnan yatan nceki yalar (gemi yalar) zemin nemi iin gayet uygun bir l
oluturur. Zemin nemi zerine yakn gemiteki yalarn etkisi daha fazla olaca iin yalara meydana
geli zamanlarna gre arlk vermek gerekir. Buna gre N inci gnn gemi ya indisi P
aN
, bir nceki
gnn gemi ya indisi P
a(N1)
cinsinden hesaplanr:

N ) 1 N ( N
P P K P
a a
+ =

(1)

Burada, P
N
, N inci gn meydana gelen yan yksekliidir. (1) bantsnn elde edilmesinde zemin nemini
ifade eden gemi ya indisinin yasz bir gnde azalma, miktarnn o gnn bandaki gemi ya
indisi deeri ile orantl olduu kabul edilmektedir:

) 1 N ( N ) 1 N ( a a a
P ) K 1 ( P P

=

(2)

K katsays daima lden kk olup 0.85 ile 0.98 arasnda deiir, Knn deeri buharlama kayplar ile ilgili
olduundan mevsimden mevsime deiebilir. Herhangi bir yan korelasyonunda kullanlacak gemi ya
indisi, o yan balad gnn balangcndaki deer olarak alnr. Gemi ya indisinin hesap ekli
aadaki ekilde grlmektedir. Hesaba gemi yalarn etkisinin ihmal edilecek derecede azalm olduu
kurak bir devreden sonra P
a
=0 alarak balamak gerekir. Bundan sonraki gnlerin gemi ya indisleri (1)
denklemi ile hesaplanr. Eer t gn boyunca ya dmemi ise N inci gndeki gemi ya indisi, t gn
nceki indis cinsinden hesaplanabilir.

) t N ( N a a
P K P
t
=

(3)

Gemi ya indislerini kullanarak bu indisin bir parametre olarak grnd bir akya erileri ailesi
elde edilir. Bu ekilde akya bantsndaki dalmalar nemli lde azaltlm olur.

ekil Gemi ya indisinin hesab

333


Kohler indisi olarak bilinen (1) denklemindeki gemi ya indisinden baka eit indisler de ileri
srlmtr. Bunlardan biri:

n
t / P P
) t N ( N a a
=

(4)

eklindedir. Buradaki n ss blgeden blgeye 0.51 arasnda deimektedir. Ayrca ok basit olarak, bir
nceki yatan beri geen gn says da gemi ya indisi olarak alnabilir.
2. Yan meydana geldii haftann numaras da parametre olarak kullanlabilir. nk yl boyunca hafta
numaras bitki rtsnn durumunu, topran ileni eklini ve evapotranspirasyon miktarn karakterize
eder.
3. Yan balangcnda akarsuda mevcut olan akm miktar (taban ak) akarsuyun kurumad nemli
blgelerde korelasyon parametresi olarak kullanlabilir.
4. Yan belli bir iddetin zerinde devam ettii sre de szmay etkiledii iin parametre olabilir.
Bu parametrelerin birden fazlas birlikte gz nne alnd taktirde daha gvenilir bir akya
bants elde edilebilir. Bu gibi bantlar ancak elde edildikleri havza iin geerli olurlar.
Uzun sreli (aylk, yllk) akya korelasyonlarnda gemiteki artlarn etkisi birbirini gtrr. Bu
bakmdan sre olarak bir su yl alnrsa yala ak arasnda basit bir iliki kurulabilir.

YaAk Bantlar
lm yaplmayan akarsularn akm verileri bir takm modellerle salanabilmektedir. Ya ak
modelleri olarak adlandrlan bu modeller; Rasyonel metot, Mc Math metodu ve SCS metodudur.

1. Rasyonel Metot: Akarsu yaplarnn projelendirilmesinde en ok karlalan problemlerden biri
akarsudaki pik debinin belirlenmesidir. Sz konusu yapnn cinsine ve havzann byklne gre bu i iin
eitli metotlar kullanlabilir. Bu metotlar arasnda en basit olan ve en ok kullanlan Rasyonel metottur. Bu
metotta bir havzaya den yala ayn havzann akm ilikilendirilir. Rasyonel metodun dayand kabul;
belli iddetle bir ya aniden balayp durmadan yadnda, bunun meydana getirdii akm gei sresine
kadar artar, gei sresinde btn havzann katks tamamlandktan sonra sabit olarak devam eder
eklindedir. Pik debi aadaki denklem ile bulunur.

A i C Q=

Burada Q pik debi (m
3
/sn) C ak katsays (boyutsuz), i gei sresi (t
c
) boyunca gelen ortalama ya
iddeti (m/sn) ve A havzann alandr (m
2
).
Rasyonel metot 25 km
2
den byk havzalarda kullanlamaz. nk bu metodun kullanlabilmesi iin
yan en az havzann gei sresi kadar devam etmesi gerekir. Byk havzalarda yan gei sresi kadar
srmesi ve btn havza zerine niform dalmas olasl azdr. Ayrca byk havzalarda yzey iletme
kanallarnn dolmas da nemli bir zaman alacandan uzak noktalardaki ak k noktasna ok ge
varlabilir. Bylece maksimum debi gei sresinin bitiminden nce grlebilir. Rasyonel metot havzadaki
334


geirimsiz blgelerin yzdesi byk olduu takdirde daha iyi sonular verirler. Bu bakmdan balca
kullanma yerleri ehirlerde kanalizasyon tesisleri iin yamur debisinin hesabndadr.
i ya iddeti, havzann gei sresi kadar devam eden bir yan iddeti olarak alnmaldr, zira
bundan daha zn sren yalar maksimum debide bir art meydana getirmez. Ya sresi, gei sresine
(t
c
) eit kabul edilir ve yapnn nemine bal olarak ya tekerrr seilir. Bu deerler yardmyla havzaya
ait yalarn iddet sre tekerrr deerlerini gsteren grafiklerden, ya iddeti belirlenir. Trkiyedeki
eitli havzalara ait ya iddeti erileri Devlet Su leri tarafndan hazrlanan ya atlaslar veya Devlet
Meteoroloji leri Genel Mdrlnn hazrlam olduu Trkiye yaiddettekerrr erileri adl
yaynlarda bulunmaktadr. Yaynlarda Trkiyenin tm havzalarna ait ya iddeti sre tekerrr erileri
verilmitir.
ayet bir havzann karakteristikleri deiiyorsa, bu alanlarn oranlar kullanlarak btn havzay temsil
eden bir C ak katsays bulunabilir.

=
i
i i
ort
A
) C A (
C

Burada A
i
ilgili blgenin alann C
i
de ayn alann eri numarasn verir.

Tablo Rasyonel metot iin verilen C ak katsaylar
Alan tarifi Ak katsays Alan tarifi Ak katsays
yeri Gelimemi blgeler 0.100.30
ehir merkezinde 0.700.95
evre alanlarda 0.500.70 Yollar
Asfalt 0.700.95
Yerleim blgeleri Beton 0.800.95
Tek tek evler 0.300.50 Ta parke 0.700.85
Ayrk oklu evler 0.400.60 Gezi yolu 0.750.85
Bitiik oklu evler 0.600.75
Kenar mahalleler 0.250.40 atlar 0.750.95
Apartman gruplar 0.500.70
imen; Kumlu toprak:
Sanayi Dz, % 2 0.050.10
Hafif 0.500.80 Orta, % 27 0.100.15
Ar 0.600.90 Dik, % 7 0.150.20

Demiryolu alanlar 0.200.40 imen; Ar toprak:
Dz, % 2 0.130.17
Park ve mezarlklar 0.100.25 Orta, % 27 0.180.22
Dik, % 7 0.250.35
Oyun alanlar 0.200.35

Yukardaki tabloda verilen C ak katsaylar tekerrr sreleri gz nne alnarak yeniden
belirlenmelidir. Bunun iin C ak katsaylar tekerrr srelerine bal olarak verilen C
f
katsays ile
arplmaldr. arpm deeri 1.0i gememelidir.

Tablo
Tekerrr (Yl) C
f

10 1.0
25 1.1
50 1.2
100 1.25

335


Rasyonel formln uygulanmasnda aadaki admlar takip edilir.
1. Drenaj alan iin t
c
gei sresinin bulunmas (ya sresi, gei sresine eit kabul edilir),
2. Ak katsays Cnin belirlenmesi,
3. Yapnn nemine gre T tekerrr sresi seilip, bu sre iin bir i ya iddetinin bulunmas,
4. Aranan pik deer Qnun bulunmas.
Ya sresinin havzann gei sresinden az olmas halinde rasyonel metodu biraz deitirerek
kullanmak mmkndr. Bu durumda debinin maksimumdan getii anda havzann ancak bir ksmna den
ya k noktasna varabilmi olacaktr. Bu durumda rasyonel forml u ekilde deitirmek gerekir:
Q = C i A

iin yaklak olarak t
p
/t
c
deeri alnabilir.

2. Mc Math Metodu
Mc Math metodu Rasyonel metodun bir deitirilmi halidir. Yzey ak formlnde akarsu yata
eimine ilave olarak yzey ak katsays, yamur iddeti ve drenaj alan dikkate alnmaktadr. Bu metot
byklne baklmakszn dz ve dze yakn alanlarda zellikle drenaj kanal kapasitelerinin
belirlenmesinde kullanlr. ok dik alanlarda iyi sonu vermemektedir. Havzada yalardan sonra yzey
aka geen ve drenaj sistemiyle uzaklatrlmas gereken ak miktarnn belirlenmesinde kullanlr. Mc.
Math forml

5 / 4 5 / 1
a
A e i C 0023 . 0 Q=

eklindedir. Burada Q debi (m
3
/sn), C ak katsays, i yalarn seilen tekerrr sresi iin gei sresine
karlk gelen ya iddeti (mm/st), e
a
ana akarsu yatak eimi (formlde e
a
x 1000 alnr) ve A havza alandr
(ha). Formldeki C katsays topran cinsi (C
1
), topografya (C
2
) ve bitki rtsne (C
3
) bal olup

C = C
1
+ C
2
+ C
3

eklinde hesaplanr. C
1
, C
2
ve C
3
katsaylar aadaki tabloda verilmitir.

Tablo Mc Math formlndeki C ak katsaylar
Akm artlar
Bitki rts Toprak cinsi Topografya
C
1
C
2
C
3

Alak ok iyi rtl 0.08 Kumlu 0.08 Dz 0.04
Alakorta yi rtl 0.12 Hafif 0.12 Hafif eimli 0.06
Orta Olduka rtl 0.16 Orta 0.16 Tepelik 0.08
Yksek Seyrek rtl 0.22 Ar 0.22 Tepelikdik 0.11
ok yksek plak 0.30 Kaya 0.30 Dik 0.15

Rasyonel formln uygulanmasnda aadaki admlar takip edilir.
1. Drenaj alan iin t
c
gei sresinin bulunmas (ya sresi, gei sresine eit kabul edilir),
2. Ak katsays Cnin belirlenmesi,
3. Yapnn nemine gre T tekerrr sresi seilip, bu sre iin bir i ya iddetinin bulunmas (i ya
iddetinin belirlenmesi Rasyonel metottaki gibi yaplr),
336


4. Aranan pik deer Qnun bulunmas.

SCS Metodu
SCS metodu (eri numaras metodu) ampirik bir model olup, ya sonras szmayla ayrlan ksmn
karlmasndan sonra geriye kalan artk ya (dolaysz ak) yksekliinin hesaplanmasnda
kullanlmaktadr. Bu metot kk ve orta byklkte havzalarda kullanm iin uygundur. Q artk ya
yksekliini (cm), P ya yksekliini (cm), ve F de szma yksekliini (cm) gstermek zere:

F P Q =

yazlabilir. ok uzun sreli yalarda Fnin ulaaca maksimum deer S ile gsterilirse

P
Q
S
F
=

kabul edilebilir. Bu iki denklemden:

S P
P
Q
2
+
=

Balangta yan %20si kadar bir ksmnn tutulduu ya da yzeydeki ukurlarda birikip buharlat
kabul edilerek P yerine P0.2S konursa:

S 8 . 0 P
) S 2 . 0 P (
Q
2
+
=
elde edilir. Eer P < 0.2S ise Q = 0 olur. Yukardaki denklem kullanlarak belli bir P yandan meydana
gelecek akm bulmak iin bilinmeyen Snin tahmin edilmesi gerekir. Bu nedenle havzay temsil eden bir
ak eri numarasnn (CN) belirlenmesi gerekir. Bu CN deeri yzeydeki bitki rts, arazinin kullanlma
ekli, hidrolojik zemin grubu ve yan balangcndaki nem muhtevasnn bir fonksiyonu olup 0 100
arasnda deiir. CN deeri belirlendikten sonra S deeri

4 . 25
CN
2540
S =

bantsndan cm cinsinden bulunur. t anna kadar P(t) ya ykseklii deerleri kullanlarak eitli t anlar
iin Q(t) deerleri belirlenir. t anndaki R(t) ak ykseklii, Q(t)ye eittir.

0.2S
F
Q
i
t
P = Q + 0.2S + F

ekil Yan bileenleri

337


Ak yksekliini bulmak iin belirlenmesi gereken ak eri numaras ya blgedeki birim hidrograftan
veya havzann toprak ve bitki rts ile szma durumuna gre tablolardan elde edilir. Deneysel almalar
yardmyla bulunan eri numaralar, orta nem durumu (II. durum) iin Tablo 1de verilmitir. Ancak bu
tablodaki eri numaralar orta nemli bir zemin iin karldndan bu eri numaralarnn, zemin zemine gre
dzeltilmeleri gerekir. Ya ncesi nem durumunu gstermesi iin 5 gnlk toplam ya limitlerine gre,
Tablo 2de gsterilen 3 farkl durum belirlenmitir. Bu nem durumuna gre kuru zemin durumu (I. durum),
orta nemli zemin (II. durum) ve doygun zemin (III. durum) sz konusudur. Bu 3 nem durumu esas alnarak
gerekli ise orta nemli durumun ak eri numaralar aadaki bantlar kullanlarak dzeltilmelidir.

)] II ( CN 013 . 0 3 . 2 [ / ) II ( CN ) I ( CN =

)] II ( CN 0057 . 0 43 . 0 [ / ) II ( CN ) III ( CN + =

Bu bantlarda CN(I), CN(II) ve CN(III) srasyla I., II. ve III. nem durumlarn gstermektedir. II. nem
durumundan dierlerine gei iin Tablo 3 de kullanlabilir. Genel olarak eitli tekerrrl taknlarn
sentetik hesabnda orta nemli durumu (II. durum), muhtemel maksimum takn hesabnda, en kt durum
ortaya kmas iin doygun zemin durumu (III. durum) esas alnr.
ayet bir havzann karakteristikleri deiiyorsa, bu alanlarn oranlar kullanlarak btn havzay temsil
eden bir eri numaras bulunabilir.

=
i
i i
ort
A
) CN A (
CN

Burada A
i
ilgili blgenin alann CN
i
de ayn alann eri numarasn verir.

Tablo 1 Orta nem durumu iin arazi kullanmna ve hidrolik zemin gruplarna gre eri numaralar, CN(II)
Arazi kullanm durumu Hidrolojik artlar
Hidrolojik zemin grubu
A B C D
Nadasa braklm, dz sral veya plak arazi 77 86 91 94
Mera veya
ayr
Zayf: Youn bitki rts %25ten az 68 79 86 89
Orta: Youn bitki rts %2550 arasnda 49 69 79 84
yi: Youn bitki rts %50den fazla 39 61 74 80
allk
Aalk
iftlik arazileri 59 74 82 86
Ak alanlar, imler,
parklar, golf sahalar ve
mezarlklar
yi: Alann %75ten fazlas imen kapl 39 61 74 80
Orta: Alann %5075i imen kapl 49 69 79 84
Zayf: Alann %50den az imen kapl 68 79 86 89
Ticaret merkezleri Ortalama % 85i geirimsiz 89 92 94 95
Sanayi blgeleri Ortalama % 72si geirimsiz 81 88 91 93
Yerleim blgeleri
Alan Geirimsizlik
500 m
2
den az %65 77 85 90 92
1000 m
2
%38 61 75 83 87
1500 m
2
%30 57 72 81 86
2000 m
2
%25 54 70 80 85
4000 m
2
%20 51 68 79 84
Kaplamal park alanlar, atlar, ara yollar 98 98 98 98
Cadde ve yollar
Kaplamal, zgara ve kanall 98 98 98 98
akl 76 85 89 91
338


Toprak 72 82 87 89
Kapl ve ak hendekli 83 89 92 93
A Grubu: Derin kumlu zeminler, derin bitki topra, agregal siltler (zeminin szma hz 0.76
cm/stden fazla)
B Grubu: S bitki topra, kumlu lemler (zeminin szma hz 0.38 0.76 cm/st)
C Grubu: Killi lemler, organik maddeli topraklar ve ok killi topraklar (zeminin szma hz
0.127 0.38 cm/st)
D Grubu: Islak, ar plastik killer, tuzlu topraklar (zeminin szma hz 0.127 cm/stden az)

Tablo 2 Ya ncesi nem durumunun tahmini iin ya limitleri
Ya ncesi zeminin nem durumu
5 Gnlk toplam ya (mm)
KasmMart aylar NisanEkim aylar
I. Durum (kuru zemin) 13.0dan az 35.0dan az
II. Durum (orta nemli zemin) 13.028.0 35.053.0
III. Durum (doygun zemin) 28.0dan fazla 53.0dan fazla

Tablo 3 Ak eri numaralarnn dzeltilmi deerleri
Orta nemli zemin
(II. Durum)
Kuru zemin
(I. Durum)
Doygun zemin
(III. Durum)
Orta nemli zemin
(II. Durum)
Kuru zemin
(I. Durum)
Doygun zemin
(III. Durum)
100 100 100 50 31 70
95 87 99 45 27 65
90 78 98 40 23 60
85 70 97 35 19 55
80 63 94 30 15 50
75 57 91 25 12 45
70 51 87 20 9 39
65 45 83 15 7 33
60 40 79 10 4 26
55 35 75

Son yllarda havzalar temsil eden CN deerlerinin bulunmasnda corafi bilgi sistemleri (CBS) de
kullanlmaya balanmtr. Uydu grntlerinden havzalara ait arazi kullanm, toprak grubu, bitki rts,
drenaj zellikleri vb. gibi konulardaki verilerin tematik olarak elde edilmesi mmkndr. Uydu
grntlerinden elde edilen ve dier kaynaklardan toplanan veriler, CBS veri taban iinde geometrik
dzeltmeleri yapldktan sonra depolanabilmektedir. Daha sonra bu veriler, istenen almalarda dzenleme,
yeni veri girii ve analizle kullanma hazr hale getirilmektedir.

ZML PROBLEMLER
Problem 9.1. Bir havzada bir yl iinde grlen iddetli yalarda llen toplam ya (P) ve ak (R)
miktarlar ile her bir yan gemi ya indisi (P
a
) aadaki tabloda verilmitir.
(a) Tablodaki ak ve ya deerlerini kullanarak grafik metotla havza iin basit bir ya ak bants elde
ediniz.
(b) Bu banty kullanarak her bir ya iin ak miktarn tahmin ediniz. Bunlar gerek deerler ile
karlatrarak standart hatay hesaplaynz.

Tablo
No P
a
(mm) P (mm) R (mm) No P
a
(mm) P (mm) R (mm)
1 44 28 13 14 51 40 19
2 24 29 10 15 28 39 15
3 26 45 24 16 29 52 24
339


4 23 142 73 17 11 89 26
5 19 29 4 18 24 29 10
6 21 39 5 19 32 29 0
7 15 80 19 20 33 65 11
8 64 44 17 21 67 90 40
9 71 53 20 22 19 129 44
10 26 69 31 23 56 38 14
11 22 30 10 24 38 74 28
12 6 25 8 25 38 29 16
13 51 41 18

(a) En basit ya ak bants, P ya ykseklii ile onun sonucu meydana gelen R ak yksekliinin
aadaki ekildeki gibi grafik olarak belirtilmesiyle bulunur. ekilde gz karar ile geirilmi olan eri hafif
bir erilie sahip olup yan yksek deerlerinde ak yzdesinin arttn gsterir. Bu tip bantlar
balang artnn yzeysel ak zerine etkisini gz nne almadklar iin ekilde grld gibi noktalarn
eri evresindeki dalm fazladr.

ekil Ak ya bants

(b) Her bir yatan meydana gelecek olan ak deerleri yukardaki ekildeki eriden okunarak tahmin
edilir. Belirli bir yan dnlmesi halinde ak tahminindeki hata, gzlenen ak ile okunan ak
arasndaki farktr. Gerekli hesaplar aadaki tabloda verilmitir.

Tablo
No P (mm) Gzlenen R (mm) Okunan R (mm) Hata e (mm) e
2
(mm
2
)
1 28 13 10 3 9
2 29 10 10 0 0
3 45 24 16 8 64
4 142 73 73 0 0
5 29 4 10 +6 36
6 39 5 14 +9 81
7 80 19 30 +11 121
8 44 17 15 2 4
9 53 20 19 1 1
10 69 31 25 6 36
11 30 10 11 +1 1
340


12 25 8 9 +1 1
13 41 18 14 4 16
14 40 19 14 5 25
15 39 15 14 1 1
16 52 24 16 6 36
17 89 26 34 +8 64
18 29 10 10 0 0
19 29 0 10 4 16
20 65 11 24 +15 225
21 90 40 35 5 25
22 129 44 61 +17 289
23 38 14 13 1 1
24 74 28 27 1 1
25 29 16 10 6 36
Toplam 1089

mm 6 . 6
25
1089
N
e
= hata Standart
5 . 0
5 . 0
2
=
(
=
(
(

olarak bulunur.

Problem 9.2. Bir nceki problemde verilen deerleri gemi ya indisine gre P
a
25, 25 < P
a
50 ve P
a

> 50 olmak zere 3 gruba ayrnz. Bu grubu her biri iin ayr ayr ak ya bantlarn grafik olarak
elde ediniz. Bu bantlar kullanarak her bir ya iin ak miktarn tahmin ediniz ve standart hatay
hesaplaynz.

Her bir grup iin aadaki tablolar ve ekiller hazrlanr. Her bir yatan meydana gelecek olan ak
deerleri aadaki ekillerdeki erilerden okunarak tahmin edilir.

ekil Ak ya bants (P
a
< 25 mm iin)

341


ekil Ak ya bants (25 mm < P
a
< 50 mm iin)

ekil Ak ya bants (P
a
> 50 mm iin)

Tablo
2
(mm
2
)
2 29 10 7 3 9
4 142 73 73 0 0
5 29 4 7 +3 9
6 39 5 9 +4 16
7 80 19 21 +2 4
11 30 10 7 3 9
12 25 8 6 2 4
17 89 26 24 2 4
18 29 10 7 3 9
22 129 44 45 +1 1
Toplam 65

Tablo
2
(mm
2
)
1 28 13 10 3 9
3 45 24 18 6 36
10 69 31 29 2 4
15 39 15 15 0 0
16 52 24 21 3 9
19 29 0 10 +4 16
20 65 11 27 +16 256
24 74 28 32 +4 16
25 29 16 11 5 25
Toplam 371

Tablo
2
(mm
2
)
8 44 17 17 0 0
9 53 20 22 +2 4
13 41 18 16 2 4
14 40 19 15 4 16
21 90 40 40 0 0
23 38 14 14 0 0
Toplam 24

342


mm 3 . 4
25
24 371 65
N
e
= hata Standart
5 . 0
5 . 0
2
=
(
+ +
=
(
(

olarak bulunur. Gemi ya indisinin parametre olarak iin iine katlmas ile gzlenen yalarn meydana
getirecei aklarn tahminindeki hatann bir miktar azald grlmektedir. Bunun nedeni gemi ya
indisinin ya balangcnda zeminin nemlilik durumunu ifade etmesidir. Zemin nemi szma miktarn
etkiledii iin ya ak bantlarnda gz nne alnmas gereken bir byklktr.

Problem 9.3. Alan 0.01 km
2
olan bir blgenin yamur suyu ebekesinin hesabnda tekerrr 5 yl olan ya
esas alnacaktr, blgenin gei sresi 20 dakika olarak hesaplanmtr. Ya iddeti sre tekerrr
bantlarndan t
p
= 20 dakika ve T = 5 yl iin i = 100 mm/st olarak belirlenmitir. Blgede yerleme ayrk
nizamda olup ak katsays C = 0.30 alnacaktr. Buna gre yamur suyu kanal hesap debisini belirleyiniz.

i = 100 mm/st = 0.1/3600 m/sn
A = 0.01 km
2
= 0.01x10
6
m
2

Q = C i A = 0.3 x (0.1/3600) x 0.01x10
6
= 0.083 m
3
/sn
Yamur suyu kanal 0.083 m
3
/snlik debiye gre hesaplanacaktr.

Problem 9.4. Genilii 500 m ve uzunluu 1000 m olan bir ormanlk alanda gei sresinin 30 dakika
olduu tahmin edilmektedir. Ormana 45 dakika sreyle 50 mm/st iddetinde bir ya dyor. Ormanlk
alanda drenaj kanalnn k noktasnda grlecek en byk debiyi hesaplaynz. C = 0.10 alnacaktr.

Ya sresi gei sresinden byk olduu iin Rasyonel metot kullanlabilir.
i=50 mm/st = 0.05/3600m/sn
A=500 x 1000 = 500000 m
2

Q = C i A = 0.10 x 0.05/3600 x 500000 = 0.69 m3/sn bulunur.

Problem 9.5. Yzlm 0.7 km
2
olan bir kasabann kanalizasyon sisteminin hesabnda kullanlacak
maksimum saanak debisinin bulunmas istenmektedir. Kasabann %60i iskan (C = 0.75), %20si sanayi
blgesi (C = 0.95), %15i otlak (C = 0.35) ve %5i yol (C = 0.95) olarak kabul edilebilir. Rasyonel metodu
kullanarak istenen debiyi hesaplaynz. Blgede olas maksimum ya iddeti 6 mm/sttir.

Blge iin ortalama ak katsays hesaplanrsa:
C = 0.6 x 0.75+0.2 x 0.95+0.15 x 0.35+0.05 x 0.95 = 0.74
i = 6 mm/st = 0.006/3600 m/sn = 1.67x10
6
m/sn
A = 0.7 km
2
= 0.7x10
6
m
2

Q = C i A = 0.74 x 1.67x10
6
x 0.7x10
6
= 0.865 m
3
/sn
343


Problem 9.6. 1/25000 lekli haritadan alan 800 cm
2
ve ana akarsu uzunluu 22.25 cm llen bir drenaj
sahasnda gei sresi 60 dakika olarak belirlenmitir. Bu gei sresine karlk gelen 5 yl tekerrrl ya
iddeti 0.1 mm/dkdr. Ana akarsuyun balang ile biti noktalar arasndaki kot fark 150 metre ve havzann
ak katsays 0.40 olduuna gre bu drenaj sahasnn k noktasnda grlecek maksimum debiyi Mc Math

Havzann alan A = (25000)
2
x 800 = 50x10
10
cm
2
= 50x10
6
m
2
= 5000 ha
Ana akarsu uzunluu L = 22.25 x 25000 = 556250 cm = 5562.5 m
Ana akarsu eimi e
a
= 150 / 5562.5 = 0.027 (formlde e
a
x 1000 alnr)
Ya iddeti i = 0.1 mm/dk = 6 mm/st
sn / m 71 . 9 5000 27 x 6 x 40 . 0 x 0023 . 0 A e i C 0023 . 0 Q
3 5 / 4 5 / 1 5 / 4 5 / 1
a
= = =

Problem 9.7. Yozgat iline ait 20 km
2
lik bir drenaj havzasnn %20si su geirmez sathlar (C
100
= 0.90),
%50si dalgal plak sathlar (C
100
= 0.70) ve %30u dz plak sathlardan (C
100
= 0.60) olumaktadr. Buna
gre 800 kotunda meydana gelecek Q
100
debisini bulunuz.

800.00
950.00
L

=

1
0
0
0
0

m

ekil
1 10
80
Yozgat 90
100
20 30
10
20
30
40
50
60
70
2 3 4 5 6 7 8 9
2
.3
3
5
1
0
2
5
5
0
1
0
0
Sre (saat)
M
a
k
s
i
m
u
m

t
o
p
l
a
m

y
a

(
m
m
)

ekil

C
ort
= 0.20 x 0.90 + 0.50 x 0.70 + 0.30 x 0.60 = 0.71
e
a
= 150 / 10000 = 0.015
c
hesaplanabilir.
dakika 118
015 . 0
10000
0195 . 0
e
L
0195 . 0 t
77 . 0
77 . 0
a
c
=
(
=
(
=
t
c
= 118 dakika = 1.97 saat iin P = 48.5 mm ve i = 48.5 / 1.97 = 24.62 mm/st = 6.84x10
6
m/sn
Q = C i A = 0.71 x 6.848x10
6
x 20x10
6
= 97.13 m
3
/sn

344


Problem 9.8. Zonguldak yresindeki bir havzann alan 1/5000 lekli bir haritadan 12x10
2
cm
2
ve
akarsuyun uzunluu ise 600 cm olarak llmtr. Ana akarsuyun membandaki kot 3000 m ve
mansabndaki kot ise 2420 m olarak belirlendiine gre:
(a) Mc Math metoduna gre 10 yl tekerrrl debiyi bulunuz. (C = 0.55 alnacaktr).
(b) Ayn havzann %80i dalgal otlaklar (C
10
= 0.25) ve %20si am ormanlar (C
10
= 0.30) olduuna gre
10 yl tekerrrl debiyi rasyonel metotla bulunuz.

1 10
100
Zonguldak
200
300
20 30
30
40
50
60
70
80
90
2 3 4 5 6 7 8 9
2
.3
3
5
1
0
2
5
5
0
1
0
0
Sre (saat)
M
a
k
s
i
m
u
m

t
o
p
l
a
m

y
a

(
m
m
)

ekil
(a) Havzann alan A = (5000)
2
x 1200 = 3x10
10
cm
2
= 3x10
6
m
2
= 300 ha
Ana akarsu uzunluu L = 600 x 5000 = 3000000 cm = 30000 m
Ana akarsu eimi e
a
= 580 / 30000 = 0.0193 (formlde e
a
x 1000 alnr)
c
hesaplanabilir.
dakika 7 . 249
0193 . 0
30000
0195 . 0
e
L
0195 . 0 t
77 . 0
77 . 0
a
c
=
(
=
(
=
t
c
= 249.7 dakika = 4.16 saat iin P = 92.5 mm ve i = 92.5 / 4.16 = 22.24 mm/st
sn / m 88 . 4 300 3 . 19 x 24 . 22 x 55 . 0 x 0023 . 0 A e i C 0023 . 0 Q
3 5 / 4 5 / 1 5 / 4 5 / 1
a
= = =
(b) i = 22.24 mm/st = 6.18x10
6
m/sn
C
ort
= 0.80 x 0.25 + 0.20 x 0.30 = 0.26
Q = C i A = 0.26 x 6.18x10
6
x 3x10
6
= 4.82 m
3
/sn

Problem 9.9. Drenaj alan 2 km
2
olan bir arazide yaplmas tasarlanan ak ana drenaj kanalnn uzunluu 5
km ve kanal ba ile sonu arasndaki kot fark 80 mdir. Rasyonel ynteme gre ak ana drenaj kanalnn
kapasitesini (Q
10
) hesaplaynz. C katsays 0.71dir. Blge iin ya iddeti sre tekerrr ilikisi
aadaki denklem ile ifade edilmektedir.

45 . 0
p
25 . 0
) 13 t (
T 106
i
+
=

345


Bu denklemde i ya iddeti (mm/st), T tekerrr (yl) ve t
p
ya sresini (dakika) gstermektedir.

(a) Havzann alan A = 2 km
2
= 2x10
6
m
2

Ana akarsu eimi e
a
= 80 / 5000 = 0.016
c
hesaplanabilir.
dakika 6 . 67
016 . 0
5000
0195 . 0
e
L
0195 . 0 t
77 . 0
77 . 0
a
c
=
(
=
(
=
Ya sresi, gei sresine eit alnarak aadaki bant ile ya iddeti belirlenir.
st / mm 15 . 26
) 13 6 . 67 (
10 x 106
) 13 t (
T 106
i
45 . 0
25 . 0
45 . 0
p
25 . 0
=
+
=
+
=
(b) i = 26.15 mm/st = 7.26x10
6
m/sn
Q = C i A = 0.71 x 7.26x10
6
x 2x10
6
= 10.31 m
3
/sn

Problem 9.10. 2.5 km
2
alana sahip olan bir havaalan drenaj sistemi tekerrr sresi 50 yl alnarak
boyutlandrlmak isteniyor. Bu blgede 50 yllk ya iin sre iddet bantsnn denklemi aada
verilmitir. Alann gei sresi 50 dakika olarak tahmin edildiine gre drenaj sistemi hangi debiye gre
boyutlandrlmaldr.

38 . 0
p
) 10 t (
35
i
+
=

Bu denklemde ya iddeti cm/st ve ya sresi dakika cinsindendir.

st / cm 39 . 7
) 10 50 (
35
) 10 t (
35
i
38 . 0 38 . 0
p
=
+
=
+
=
i = 7.39 cm/st = 2.05x10
5
m/sn
Havaalan tmyle kaplamal bir yzeye sahip olduundan, ak katsays C = 1 alnabilir.
Q = C i A = 1 x 2.05x10
5
x 2.5x10
6
= 51.25 m
3
/sn

Problem 9.11. Kk bir havza; 1.5 km
2
ekili alan (C
25
= 0.20), 2.5 km
2
orman (C
25
= 0.10) ve 1.0 km
2

ayrla kapl alandan (C
25
= 0.35) olumaktadr. Havzadaki derenin uzunluu 1.8 km ve derenin membas ile
mansab arasndaki kot fark 22 mdir. Bu havza iin ya iddeti sre tekerrr bantsnn denklemi
aada verilmitir. Buna gre tekerrr sresi 25 yl olan debiyi hesaplaynz.

46 . 0
p
2 . 0
) 13 t (
T 80
i
+
=

346


Bu denklemde ya iddeti cm/st, tekerrr sresi yl ve ya sresi dakika cinsindendir.

(a) Havzann alan A = 5 km
2
= 5x10
6
m
2

Dere eimi e
a
= 22 / 1800 = 0.0122
c
hesaplanabilir.
dakika 15 . 34
0122 . 0
1800
0195 . 0
e
L
0195 . 0 t
77 . 0
77 . 0
a
c
=
(
=
(
=
st / cm 87 . 25
) 13 15 . 34 (
25 x 80
) 13 t (
T 80
i
46 . 0
2 . 0
46 . 0
p
2 . 0
=
+
=
+
=
i = 25.87 cm/st = 7.19x10
5
m/sn
C
ort
= (1.5 x 0.20 + 2.5 x 0.10 + 1.0 x 0.35) / 5= 0.18
Q = C i A = 0.18 x 7.19x10
5
x 5x10
6
= 64.71 m
3
/sn

Problem 9.12. Bir dere yatann yol gei ksmna menfez yaplacaktr. Belirlenen yerin memba tarafndaki
drenaj sahas 185 hadr. Drenaj sahasndaki ana dere yatann uzunluu 1150 m ve eimi 0.004dr. Bu
drenaj sahas iin ya iddeti sre tekerrr bantsnn denklemi aada verildiine gre tekerrr
sresi 25 yl olan debiyi hesaplaynz. C ak katsays 0.35 olarak alnacaktr.

70 . 0
p
2 . 0
) 20 t (
T 1000
i
+
=

Bu denklemde ya iddeti mm/st, tekerrr sresi yl ve ya sresi dakika cinsindendir.

Drenaj sahasnn alan A = 185 ha = 1.85 km
2
= 1.85x10
6
m
2

Dere yata uzunluu L = 1150 m
Dere yata eimi e
a
= 0.004
c
hesaplanabilir.
dakika 15 . 37
004 . 0
1150
0195 . 0
e
L
0195 . 0 t
77 . 0
77 . 0
a
c
=
(
=
(
=
st / mm 12 . 112
) 20 15 . 37 (
25 x 1000
) 20 t (
T 1000
i
70 . 0
2 . 0
70 . 0
p
2 . 0
=
+
=
+
=
i = 112.12 mm/st = 3.11x10
5
m/sn
Q = C i A = 0.35 x 3.11x10
5
x 1.85x10
6
= 20.14 m
3
/sn

347


Problem 9.13. ekilde verilen blge iin yamur suyu ebekesi debilerini hesaplaynz. 1 2 noktalar
arasndaki ak zaman 10 dakikadr. Hesaplarda tekerrr aral 5 yl olan ya gz nne alnacaktr. Bu
blgede 5 yllk ya iin sre iddet bantsnn denklemi aada verilmitir.

) 15 t (
267
i
p
+
=

Bu denklemde ya iddeti cm/st ve ya sresi dakika cinsindendir.

ekil
Alan
ad

A

B
Alan
(m
2
)

40500

81000
C
5

()

0.8

0.5
Giri zaman
(dk)

10

30

Ya iddetini hesaplamak iin nce ya sresinin hesaplanmas gerekir. Her bir dren iin ya sresinin
gei sresine eit olduu kabul edilir. Gei sresi de iki ksmdan olumaktadr.
(1) Giri zaman: Yzeysel akn drene ulamas iin gerekli zamandr.
(2) Ak zaman: Suyun dren iindeki ak zamandr, boru uzunluunu borudaki ak hzna blerek
hesaplanr.
Memba Alan (1 Nolu Baca):
Alan A = 40500 m
2

C = 0.8
Gei sresi t
c
= 10 dk
Ya iddeti sn / m 10 x 97 . 2 st / cm 68 . 10
) 15 10 (
267
) 15 t (
267
i
5
p
= =
+
=
+
=
Q = C i A = 0.8 x 2.97x10
5
x 40500 = 0.96 m
3
/sn
Mansap Alan (2 Nolu Baca):
Alan A = 40500 + 81000 = 121500 m
2

C
ort
= [0.8 x 40500 + 0.5 x 81000] / 121500 = 0.6
A 1 2 iin gei sresi = 10 + 10 = 20 dk
B 2 iin gei sresi = 30 dk
t
c
= 30 dk
Ya iddeti sn / m 10 x 65 . 1 st / cm 93 . 5
) 15 30 (
267
) 15 t (
267
i
5
p
= =
+
=
+
=
Q = C i A = 0.6 x 1.65x10
5
x 121500 = 1.20 m
3
/sn

348


Problem 9.14. ekilde verilen blgenin yamur suyu drenaj ebekesini boyutlandrnz. Hesaplarda tekerrr
aral 10 yl olan ya gz nne alnacaktr. Mevcut boru aplar (cm): 10, 20, 30, 40, 50, 60, 70, 80, 90,
100, 110, 120, 130, 140, 150, 160, 170, 180, 190, 200.

I
II III
A
B
C

ekil

Tablo
Parsel Alan (km
2
) Ak katsays Giri zaman (dk)
I 1.2 0.60 30
II 1.4 0.75 32
III 0.8 0.70 26

Tablo
Boru Uzunluk (m) Eim (m/m) Przllk katsays, n
AB 500 0.005 0.01
BC 800 0.006 0.01

0 10 20 30 40 50 60
Ya Sresi (dk)
0
2
4
6
8
10
12
i

(
m
m
/
s
t
)

ekil Ya iddeti-sre-tekerrr erisi (T = 10 yl)

AB borusu:
I. parsel iin gei sresi t
c
= 30 dk
t
c
= 30 dk iin ya iddeti i = 3.5 mm/st = 9.72x10
7
m/sn
Alan A = 1.2x10
6
m
2

349


C = 0.60
Q = C i A = 0.60 x 9.72x10
7
x 1.2x10
6
= 0.70 m
3
/sn
A J R
n
1
Q
2 / 1 3 / 2
=
Dairesel boru iin
2
D
4
A =
4
D
R =
|
.
|
\
|
|
.
|
\
|
=
2
2 / 1
3 / 2
D
4
005 . 0
4
D
01 . 0
1
70 . 0 D = 0.65 m ise D = 0.70 m seilir.
D = 0.70 m iin A = 0.385 m
2

V = Q/A = 0.70 / 0.385 = 1.82 m/sn
AB borusunda ak zaman t = L/V = 500/1.82 = 275 sn = 4.6 dk
BC borusu:
I. parsel iin gei sresi t
c
= 30 + 4.6 = 34.6 dk
II. parsel iin gei sresi t
c
= 32 dk
III. parsel iin gei sresi t
c
= 26 dk
Bunlar arasnda en byk sre olan 34.6 dk iin ya iddeti i = 2.8 mm/st = 7.78x10
7
m/sn
Alan A = (1.2 + 1.4 + 0.8)x10
6
m
2
= 3.4x10
6
m
2

C
ort
= (0.60 x 1.2x10
6
+ 0.75 x 1.4x10
6
+ 0.70 x 0.8x10
6
)/ 3.4x10
6
= 0.69
Q = C i A = 0.69 x 7.78x10
7
x 3.4x10
6
= 1.83 m
3
/sn
|
.
|
\
|
|
.
|
\
|
=
2
2 / 1
3 / 2
D
4
006 . 0
4
D
01 . 0
1
83 . 1 D = 0.90 m seilir.

Problem 9.15. yi durumdaki bir im zeminde ya ykseklikleri aadaki tabloda verilmitir. Yan
balangcnda nem muhtevas orta seviyededir. Buna gre artk ya hiyetografn belirleyiniz. CN = 80
olarak alnacaktr.

Tablo
t (st) 0 1 2 3 4 5 6 7
P (cm) 0.0 0.5 2.27 3.2 5.8 11.7 13.3 13.5

cm 35 . 6 4 . 25
80
2540
4 . 25
CN
2540
S = = =

bulunur. Q(t) artk ya ykseklikleri aadaki denklem yardmyla bulunur. Ardk Q deerleri arasndaki
Q farklarn t = 1 saate blerek i(t) ya iddetleri 1 saatlik zaman aralklaryla belirlenir.
S 8 . 0 P
) S 2 . 0 P (
Q
2
+
=

Tablo
t (st) 0 1 2 3 4 5 6 7
P (cm) 0.0 0.5 2.27 3.2 5.8 11.7 13.3 13.5
350


Q (cm) 0.0 0.0 0.14 0.45 1.9 6.5 7.9 8.05
Q (cm) 0.0 0.14 0.31 1.45 4.6 1.4 0.15
i = Q/t 0.0 0.14 0.31 1.45 4.6 1.4 0.15

2
olan bir baraj havzasnda, 150 mm yan ortaya karaca ak yksekliini
bulunuz. Topraklarn %70i orta hidrolojik zellikte allktr. Geri kalan arazi ise zayf olarak nitelenen
meralardr. Zeminin szma hz 0.50 cm/sttir.
(a) Yatan nce zeminin orta (II. durum) nem durumu iin hesap yapnz.
(b) Yatan nce zeminin kuru durumu (I. durum) iin hesap yapnz.

(a) Zeminin szma hz 0.50 cm/st olduuna gre zemin hidrolojik grubu Bdir. Orta nem durumu iin Tablo
1deki eri numaralar kullanlarak ayrlk kullanm iin eri numaras 56 bulunur. Zemin hidrolojik grubu
B ve zayf nitelikli mera iin eri numaras ayn tablodan 79 okunur. Bu durumda havzann arlkl ortalama
eklindeki eri numaras
CN = 0.70 x 56 + 0.30 x 79 = 62.9
bulunur. Su tutma potansiyeli
cm 0 . 15 4 . 25
9 . 62
2540
4 . 25
CN
2540
S = = =

P = 15 > 0.2 S = 0.2 x 15 =3 olduundan ak ykseklii
cm 33 . 5
15 x 8 . 0 15
) 15 x 2 . 0 15 (
S 8 . 0 P
) S 2 . 0 P (
Q
2 2
=
+
=
+
=

bulunur.
(b) Yatan nce zemin kuru ise
4 . 42 ] 9 . 62 x 013 . 0 3 . 2 [ / 9 . 62 )] II ( CN 013 . 0 3 . 2 [ / ) II ( CN ) I ( CN = = =
hesaplanr. Su tutma potansiyeli
cm 51 . 34 4 . 25
4 . 42
2540
4 . 25
CN
2540
S = = =

bulunur. P = 15 > 0.2 S = 0.2 x 34.51 = 6.9 olduundan ak ykseklii
cm 54 . 1
51 . 34 x 8 . 0 15
) 51 . 34 x 2 . 0 15 (
S 8 . 0 P
) S 2 . 0 P (
Q
2 2
=
+
=
+
=

bulunur.

Problem 9.17. Bir blgede 18 saat sreli ve 100 yl tekerrrl proje ya ykseklii 97 mm olduuna gre
ak yksekliini bulunuz. Havzann eri numaras orta nem durumu iin 78 olarak belirlenmitir. Ancak
takn srasnda havzann doygun olaca beklenmektedir.
Verilen bilgilere gre orta derecede nem durumu iin eri numaras 78 olarak verilmiti. Ancak blgede
iddetli yalar doygun zemin mevsiminde meydana geldiinden eri numarasnn doygun zemin durumuna
dntrlmesi gerekir. Eri numaras
89 ] 78 x 0057 . 0 43 . 0 [ / 78 )] II ( CN 0057 . 0 43 . 0 [ / ) II ( CN ) III ( CN = + = + =
351


hesaplanr. Eri numaras 89 alnarak
cm 14 . 3 4 . 25
89
2540
4 . 25
CN
2540
S = = =

bulunur. P = 9.7 > 0.2 S = 0.2 x 3.14 = 0.63 olduundan ak ykseklii
cm 74 . 6
14 . 3 x 8 . 0 7 . 9
) 14 . 3 x 2 . 0 7 . 9 (
S 8 . 0 P
) S 2 . 0 P (
Q
2 2
=
+
=
+
=

bulunur.

Problem 9.18. Baraj yaplacak bir havzada 18 saat sreli 100 yl tekerrrl proje ya ykseklii 112 mm
olduuna gre ve yan zaman iinde dalm katsaylar aada verildiine gre belli zaman aralklar ile
ak yksekliklerini bulunuz. Havzann ak eri numaras 89dur.

Tablo
Zaman (st) 2 4 6 8 10 12 14 16 18
Boyutsuz zaman 0.11 0.22 0.33 0.44 0.56 0.67 0.78 0.89 1.00
Ya oran
*
0.35 0.49 0.59 0.68 0.76 0.83 0.89 0.95 1.00
* Ya yksekliinin toplam ya yksekliine oran

Ya yksekliinin toplam ya yksekliine oran 2 saat aralklarla verildiine gre toplam ya
ykseklii olan 112 mm ya oran ile arplarak balangtan itibaren 2 saat farklarla drenaj alanna den
ya ykseklikleri bulunmu ve aadaki tabloda gsterilmitir. rnek olarak ilk 2 saat sonunda ya
ykseklii 112 x 0.35 = 39 mm hesaplanmtr. Ak eri numaras 89 iin havzada S biriktirme faktr
cm 14 . 3 4 . 25
89
2540
4 . 25
CN
2540
S = = =

bulunur. P = 3.9 > 0.2 S = 0.2 x 3.14 = 0.63 olduundan ak ykseklii
cm 7 . 1
14 . 3 x 8 . 0 9 . 3
) 14 . 3 x 2 . 0 9 . 3 (
S 8 . 0 P
) S 2 . 0 P (
Q
2 2
=
+
=
+
=

bulunur.

Tablo
Zaman (st) 2 4 6 8 10 12 14 16 18
Ya ykseklii (mm) 39 55 66 76 85 93 100 106 112
Ak ykseklii (mm) 17 30 39 48 56 64 70 76 82

ZLECEK PROBLEMLER
Problem 9.19. Bir park yerinin genilii 120 m ve uzunluu 240 m olup gei sresinin 20 dakika olduu
tahmin edilmitir. Park yerine 30 dakika sre ile 50 mm/st iddetinde bir ya dyor. Ak katsays 0.85
alndna gre park yerinin drenaj kanalnn k noktasnda grlecek en byk debiyi hesaplaynz. Sonu:
0.34 m
3
/sn

352


Problem 9.20. 0.180 km genilii ve 0.275 km uzunluu olan bir blgenin yamur suyu ebekesi hesab
yaplacaktr. Blgenin gei sresi 30 dakika olarak hesaplanmtr. Blgede 30 dakika sren bir ya
sonundaki toplam ya ykseklii 27.5 mm olarak llmtr. Buna gre yamur suyu kanal hesap
debisini belirleyiniz (ak katsays 0.65 alnacaktr)

Problem 9.21. 1.2 km
2
lik bir alann ya iin ya yksekliisretekerrr bilgileri aadaki tabloda
verilmitir. Bu alann 25 yl tekerrrl maksimum yzey akn bulunuz. Bu alann % 60 ve % 20lik blmleri
iin akm katsaysn srasyla 0.75 ve 0.85 olarak alnz. Alann gei sresi 20 dakika olarak kabul edilebilir.

Tablo Ya ykseklii sre tekerrr verileri
Sre (dk)
Tekerrr (yl)
2 5 10 25 50 100
10 8.0 12.0 14.0 17.0 19.5 22.0
20 9.5 14.5 19.0 23.5 27.0 33.5
30 11.0 17.5 23.0 30.0 36.5 43.5
45 12.0 18.5 24.0 32.5 39.5 48.5

Problem 9.22. Bir araba park alannn boyutlar 240 m x 500 m ve gei sresi 20 dakikadr. Bu alann % 30
ve % 70i iin akm katsaylar srasyla 0.70 ve 0.90dur. Bu alana yakn bir yerdeki istasyondan elde edilen
iddetsretekerrr bilgileri aadaki tabloda verilmitir. Bu alann k noktas iin 10 yllk maksimum
debiyi m
3
/sn cinsinden bulunuz.
Tablo Ya iddeti sre tekerrr verileri
Tekerrr
(yl)
Ya sresi (dk)
5 10 15 20 30 60 120
2 60 46 36 28 24 13 7
5 96 82 68 56 48 26 14
10 119 106 90 77 65 34 18
25 149 136 116 102 85 45 23

Problem 9.23. Ankara yresindeki bir havzann alan 6 km
2
, havzadaki ana derenin uzunluu 2.4 km ve
derenin membas ile mansab arasndaki kot fark 40 mdir. Ankara iin ya iddetisretekerrr erileri
aada verildiine gre tekerrr sresi 50 yl olan debiyi hesaplaynz. C ak katsays 0.25 olarak
alnacaktr.

ekil Ankara iin ya iddetisretekerrr erileri
353


Problem 9.24. Bilecik iline ait 10 km
2
lik bir drenaj havzasnn %30u su geirmez sathlar (C
50
= 0.90),
%50si dalgal plak sathlar (C
50
= 0.70) ve %20si dz plak sathlardan (C
50
= 0.60) olumaktadr. Buna
gre havza knda meydana gelecek Q
50
debisini bulunuz. Bilecik stasyonuna ait ya
yksekliisretekerrr bilgileri aadaki tabloda verilmitir. Drenaj havzasnn gei sresi 20 dakika
olarak kabul edilebilir.

Tablo Bilecik stasyonunda muhtemel ya iddetleri
Tekerrr Sre (dk)
(Yl) 5 10 15 30 60 120 1440
2 54.0 39.6 31.2 19.0 11.0 6.7 1.3
5 84.0 63.0 50.0 31.2 17.8 11.4 1.9
10 104.4 78.6 62.4 39.4 22.3 14.4 2.3
25 127.2 98.4 78.0 49.6 28.1 18.3 2.8
50 147.6 112.8 89.6 57.4 32.3 21.1 3.2
100 166.8 127.2 100.8 64.8 36.5 24.0 3.5

Problem 9.25. ekilde verilen blgenin yamur suyu drenaj ebekesini boyutlandrnz. Hesaplarda tekerrr
aral 5 yl olan ya gz nne alnacaktr. Mevcut boru aplar (cm): 50, 60, 70, 80, 90, 100.

Sonu: AB Borusu t = 30 dk iin i = 1.2 mm/st Q = 0.48 m
3
/sn D = 0.80 m
BC Borusu t = 37 dk iin i = 0.9 mm/st Q = 0.77 m
3
/sn D = 1.00 m

I I
III IV
A
B
C
I

ekil
Tablo
Parsel Alan (km
2
) Ak katsays Giri zaman (dk)
I 0.9 0.65 28
II 1.2 0.70 30
III 1.3 0.75 34
IV 1.1 0.60 32

Tablo
Boru Uzunluk (m) Eim (m/m) Przllk katsays, n
AB 400 0.001 0.01
BC 500 0.001 0.01

354


0 10 20 30 40 50 60
Ya Sresi (dk)
0
1
2
3
4
i

(
m
m
/
s
t
)

ekil Ya iddeti-sre-tekerrr erisi (T = 5 yl)

Problem 9.26. ekilde verilen havaalan projesinin yzeysel drenaj ebekesi debilerini belirleyiniz.
Hesaplarda tekerrr sresi 5 yl olan ya gz nne alnacaktr. Aada verilen ya iddeti sre
tekerrr erileri kullanlacaktr. Ak katsays kaplamal yzeyler iin 0.9, im rtl yzeyler iin 0.3
alnacaktr. Drenler beton olup Manning przllk katsays n = 0.015 alnacaktr.

ekil Havaalan drenaj ebekesi

ekil Havaalan civar iin ya iddeti sre tekerrr erileri

Problem 9.27. ekilde verilen blge iin yamur suyu ebekesi debilerini hesaplaynz. Hesaplarda tekerrr
sresi 5 yl olan ya gz nne alnacak, minimum 20 dakikalk giri zaman kabul edilecektir. Aada
verilen ya iddeti sre tekerrr erileri kullanlacaktr. Ak katsays oturma alanlarnda 0.3, i
alanlarnda 0.6 alnacaktr.
355


ekil Meskun blge drenaj ebekesi

ekil Meskun blge civar iin ya iddeti sre tekerrr
erileri

356


10.

Hidroloji Ders Notu

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hidroloji Ders Notu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Hidroloji

szan su miktarn, ET evapotranspirasyon

= 0.50 x 31 x 86400 = 1.34x10

You might also like