T.C.

SLEYMAN DEMREL NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLM DALI

II. ABDLHAMD DNEM MAR FAALYETLER (TRKYE RNEKLER )

DOKTORA TEZ

Danman Do. Dr. Ahmet HALAOLU

Hazrlayan A. evki DUYMAZ

ISPARTA-2003

NDEKLER NSZ ............V KISALTMALAR.......VII ZET................VIII ABSTRACT........IX ARATIRMADA AMA, YNTEM VE KAYNAKLAR ...........................................X GR.................................................................................................................................1 KLASK OSMANLI MAR TEKLATININ KURULUU VE GELM ...............6 A) HASSA MMARLAR OCAI VE MMARLAR.......................................................7 1- Merkez Elemanlar..........................................................................................7 2- Merkeze Bal Dier Mimarlar.....................................................................12 3- Hassa Mimarlar Oca Tara Elemanlar.......................................................14 4- Hassa Mimarlar Oca Dndaki Mimarlar...................................................17 B) OSMANLI MAR SSTEMNN LEYNDE DER GREVLLER..............18 1- Teknik Elemanlar............................................................................................18 2- Yardmc ve dari Elemanlar...........................................................................20 C) KLASK OSMANLI DNEM OSMANLI MAR FAALYETLERNN MAL KAYNAKLARI ..............................................................................................................24 1- Sultanlarn mar Faaliyetlerine Yapt zel Harcamalar..............................25 2- ahslarn mar Faaliyetlerine Yapt Harcamalar.......................................27 3- Vakflarn mar Faaliyetlerine Yapt Harcamalar.......................................29

II

BRNC BLM XIX. YZYIL OSMANLI MAR TEKLATI VE II. ABDLHAMD DNEM MAR FAALYETLERNDE ETKN OLAN KURUMLAR A) XIX. YZYIL OSMANLI MAR TEKLATI........................................................32 1- Ebniye-i Hassa Mdrl............................................................................32 2- Ebniye-i Hassa Muavinlii............................................................................35 3- Ebniye Meclisi daresi....................................................................................36 4- Ebniye-i Miriyye Tamirat Mdrl..........................38 5- Ebniye-i Seniyye daresi.................... 39 6- Evkaf Tamirat Mdrl.............................................................................39 7- mar Meclisleri........................................... ....40 B) II. ABDLHAMD DNEM MAR TEKLATI............................ .42 1- Belediye Tekilat......................... .42 2- Nfia Nezareti................................. ...47 3- mar Faaliyetlerinin Uygulanmasnda Yer Alan Nizamnameler................57 a) Turuk ve Ebniye Nizamnamesi..................................................................58 b) Ebniye Kanunu..........................................................................................59 c) Nfia Nezaretinin Sret-i Tekil ve Vezifine Dair Nizamname............60 4- mar Faaliyetlerinde i cretleri..................... ............62 KNC BLM II. ABDLHAMD DNEM MAR FALYETLERN MEYDANA GETREN ORTAM VE BU ORTAMA ETK EDEN FAKTRLER A) OSMANLI DEVLETNDE BATILILAMA DNEM MAR ORTAMI..........66 1- Osmanl Devletinde Batllama Hareketleri.66 2- Osmanl Mimarsinde Batllama Anlay.......73 B) II. ABDLHAMDN MAR FAALYETLERNE ETK EDEN GRLER...83 1- Siyasi Grleri...............83 2- Dini Grleri.........................85 3- Ekonomik Grleri....... 85 4- Sanat Gr...86

III

C) II. ABDLHAMD DNEM SYASAL, SOSYAL, EKONOMK YAPI ERSNDE MAR FAALYETLERNE ETK EDEN DER FAKTRLER.........87 1- Osmanlclk deolojisinin Etkisi ................89 2- Dyn- Ummiye daresinin Etkisi......91 3- Osmanl-Alman likilerinin Etkisi........................................93 4- Hicaz Demiryolu Projesinin Etkisi.............................94 D) II. ABDLHAMD DNEMNDE GAYRMSLM TEBAA VE YABANCI MMARLARIN FAALYETLER..................................................................................95 1- Osmanl Tebaas Gayrimslim Mimarlar ve Faaliyetleri....97 2- Yabanc Mimarlar ve Faaliyetleri.......99 NC BLM II. ABDLHAMD DNEM MAR FAALYETLER A) ASKER YAPILAR.........................105 B) DN YAPILAR...................109 1- Camiler..........................110 2- Trbeler.....................119 3- Tarikat Yaplar.................121 C) ETM-KLTR YAPILARI...........121 1- Medreseler..... .....125 2- Mektepler. ...126 a) dadiler.. ..126 b) Sanayi-i Nefise Mektebi...... ...151 c) Mekteb-i Tbbiye- ahane..... ....152 d) Dier Mektepler .. ...152 3- Ktphaneler............ ...156 4- Mzeler......... ......156 D) SVL YAPILAR...... ..157 1- Ticaret Yaplar.... ...157 2- Saat Kuleleri... ....159 3- Konut Mimarisi...... .....168

IV

E) SALIK YAPILARI... ....171 1- Darlceze... ...171 2- Hastahaneler... .172 F) RESM YAPILAR...... .....174 1- Bayndrlk Yaplar.........174 a) emeler......... 174 b) Baraj-Bent ve Sulama Tesisleri..... .182 c) Hamam ve Kaplcalar........... ..183 d) Yol, Cadde, Sokak almalar....... 183 e) Kprler...... 185 f) Demiryolu Yaplar..... 186 g) Liman ve Rhtmlar......... 192 2- Kamu Yaplar................. ....193 a) Ttn Rejisi Binas-Osmanl Bankas....... ..193 b) Dyn- Ummiye Binas............... 193 c) Hkmet, Adliye ve Belediye Konaklar........... .194 d) Hapishaneler............................... 196 e) Askerlik Daire-ubesi, Redif, Telgrafhane ve Dier Binalar..........196 G) YILDIZ SARAYI.........................................199 SONU..................................208 BBLYOGRAFYA...................................213 BELGELER VE FOTORAFLAR............................................240

NSZ XVI. yzyla gelindiinde Osmanl Devleti gcnn ve ihtiamnn zirvesindedir. XVII. yzyln sonlarnda Osmanl Devleti, tarihte yeni bir dneme girmeye balar. Bu dnem duraklama ve gerilemedir. Bu durumun ana kayna dnyadaki siyasal, sosyal ve ekonomik alandaki deiimdir. zellikle batnn geliim ve retim anlaynda a yakalamas ve ynlendirmesiyle bu duruma ayak uyduramayan Osmanl Devletini temelinden sarsmaya balamtr. XIX. yzyln balarndan itibaren bilim ve teknolojide ilerleme kaydeden Avrupa, sanayi ve ticaretini gelitirerek douya ynelmesi sonucu kendini gelitirememi toplumlar zerinde stn bir konuma geer. Osmanl toplumu ise, bu dnemlerde sanayi ve ticaret olduka geri hatta retim mekanik olmaktan uzak hla elle yaplmakta ve retilen mallar ise batl rnlerle rekabet edemez haldedir. Rekabet ortamnn olmad bir toplum artk ucuz hammaddenin elde edildii bir kaynak ve mallarn pazarland ak pazar haline gelir. Osmanl Devleti ierisinde meydana gelen nemli i ve d olaylar, devletin dal ve kne ivme kazandrr. Bu durumu nlemek amacyla bir ok aba ortaya konur. Ordunun modernizasyonu, ekonominin dzeltilmesi iin yaplan mali reformlar, siyasi ve idari alandaki yenilikler, Tanzimat ve Islahat Fermanlar, Merutiyetin ilan gibi giriimler kt gidie bir son vermek iin ortaya koyulan abalardr. Ancak abalarn sonucu devletin kurtarlmasna yetmemitir. Aslnda devletin knn temelinde, bu sorunlara ek olan sosyo-ekonomik sorunlar yatar. Osmanl Devletinin bat ile arasnda geliim asndan en nemli fark; bilim, teknik, ekonomik ve siyasal alanda geliimi yakalayan ve topluma entegre edecek insan faktrnn olmamasdr. XIX. yzyln sonlarnda farkna varlan bu gerek iin, her alanda yetimi elaman ihtiyacn karlamak ve bat seviyesini yakalamak amacyla eitime nem verilir. Osmanl Devletinin kalknmasnda yer alan en nemli unsurlardan biri de, lke corafyas zerinde yaayan insanlarn ayn lde devlet imkanlarndan yararlanmasdr. Bu da lkenin imar ile mmkn olacaktr. ehirleme, ulam, sanayi, ticaret, tarm gibi olgular ciddi anlamda yol, su, mimari gibi ina ve imar faaliyetleriyle mmkn olacaktr.

VI

Osmanl Devletinin kuruluundan son dnemine dein ortaya konulan imar faaliyetleri lkenin gelimilik gstergesinin yannda kltrnn de bir yansmas olmutur. II. Abdlhamid dnemi imar faaliyetleri, devletin ierisinde bulunduu tm olumsuzluklara ramen, youn bir ekilde ortaya koyulmaya allr. Bu dnem Osmanl topraklar ierisinde yer alan imar faaliyetleri rneklerinden gnmze kadar ulaabilenler Trk toplumunun bir kltr varl olarak yerini almtr. Bir toplumun kltr varlklar, o toplumun gemiten gelecee uzanan kprleridir. Kltr varlklar mevcut olduu srece, toplumda bir tarih kavramndan sz edilebilir. Bu da milli ve tarihi bir uura sahip olmakla mmkndr. Toplumlar, varlklarnn temeli olan kltr mirasna sahip kmad srece de tarih sahnesinden silinmeye mahkum olurlar. Bu alardan bakmam, bir tarih bilincimin olumasn salayarak aratrma konumuzun belirlenmesinde bana yol gsteren ve almamn balangcndan sonuna kadar destek veren hocam, Prof. Dr. Bayram KODAMANa minnettarm. Tezin aratrma, yntem asndan geliimi ve oluumunda yardmlarn esirgemeyen tez danman hocam Do. Dr. Ahmet HALAOLUna sonsuz kranlarm sunarm. almamn ou aamasnda her konuda yardmlarn esirgemeyen Yrd. Do. Dr. Hasan BABACANa, Alper BERe, Ferruh TORUKa ve almann balangcndan sonuna kadar byk bir zveriyle beni destekleyen eim Ayen DUYMAZa sonsuz minnet ve kranlarm sunarm.

Kasm 2003, Isparta

A. evki DUYMAZ

VII

KISALTMALAR a.g.e. a.g.m. a.g.w.s. bkz. Fot. BOA Y.A.HUS Y.A.RES. Y.EE. Y.MTV Y.PRK. Y.PRK.HH IRCICA T. TTK YK TDVA : ad geen eser : ad geen makale : ad geen web sayfas : baknz : Fotoraf : Babakanlk Osmanl Arivi : Yldz Sadaret Husus Maruzat Evrak : Yldz Sadaret Resm Maruzat Evrak : Yldz Esas Evrak : Yldz Mtenevv Maruzat Evrak : Yldz Perkende Evrak : Yldz Perkende Evrak Hazne-i Hassa Nezareti Maruzat : slam Tarih, Sanat ve Kltr Aratrma Merkezi : Ticaret, Nfia, Zirat, Orman, Medin Nezaretlerine ait Evrak ve Defterler Katalou : Trk Tarih Kurumu : Yksek renim Kurumu : Trk Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi

Y.PRK.BK : Yldz Perkende Evrak Bakitbeti

VIII

ZET XVII. yzylla birlikte Osmanl Devletinde balayan yenileme-batllama hareketleri, II. Abdlhamid dneminde de devam etmitir. Toplumsal hayatn her alannda kendini hissettiren batllama hareketi bu dnemde de, gerek devlet politikas gerekse batnn etkisiyle kltr ve sanat alannda da etkin bir biimde kendisini gstermitir. Bu etkide, stanbulda yaayan farkl kltrlere ait topluluklarn, bat ile olan siyas ve ekonomik ibirliinin pay byktr. Bat etkisinin sanat ve mimari alanda geliimi ise, bat kkenli askeri uzmanlar, mimarlar, sanatlar ve gayrimslim halk tarafndan salanmtr. Mimaride bat kaynakl etkiler, Neo-Klasik, Neo-Gotik, Art Nouvea sluplardr. II. Abdlhamid dnemi stanbulda ina edilen yaplarn ounluunda bu sluplar gze arpar. Bu da dnemin mimari anlayn ortaya koymutur. Batl tarzlarnn dnda, Panislamist politikann da etkisiyle oluan slam Eklektizmi de yaygn bir ekilde mimaride kullanm alan bulmutur. II. Abdlhamid dnemi imar ve ina faaliyetleri, devletin ierisinde bulunduu ekonomik skntya ramen youn bir uygulama alan bulur. Bu dnem imar ve ina faaliyetlerinin saysal deerini vermek olduka zordur. mar faaliyetleri, sultan, ynetici snf, halk ve bu nn ortak giriimleriyle oluturulmutur. Bu dnemde imar faaliyetleri, devlet snrlar ierisinde yer alan tm yerleim birimlerinde gerekletirilmeye allmtr. Bu faaliyetler ncelikli olarak devletin kalknmas ve halkn ihtiyalar n planda tutularak yaplmtr. Hicaz Demiryolu inas bunun en iyi gstergesidir. II. Abdlhamid dnemi ina edilen ve dnemin nemli mimar yaplar olarak gnmze kadar gelen, Yldz Saray, Yldz Camii, Sirkeci ve Haydarpaa Gar Binas, Darlceze, Mekteb-i Tbbiye- ahane yaplar yalnzca stanbuldaki birka rnektir. Bakent dnda Anadoluda da, okul, hastane, adliye binas, hkmet kona, saat kuleleri, emeler, kpr, yol, cadde ve demiryolu yaps ina ve imar faaliyetleri rnekleri yer almaktadr. Bu dnemde ina ve imar yaplan, gnmzde de mevcut olan eserlerin birou aslna uygun olarak ilevini srdrmektedir. Bunun en iyi rnekleri, eitim yaplar ve saat kuleleridir. Gnmze kadar ulaamayan rnekler ise plansz ve arpk kentleme ile tarih bilincinden yoksun toplumsal anlay sonucu yok olmutur.

IX

ABSTRACT The westernization movements commenced in XVII century also continued during the Abdulhamids time. The westernization movements that felt in the every field of the social life were also seen effectively in the field culture and arts as the result of both national policy and western influence. The political and economic relations of the multi-ethnic societies in Istanbul with the West played a major role in this process. The military experts who were western origin, architectures, artists and non-Muslims developed the increasing western influence in the field of arts and architect. Western origins effects in the architect are the style of Neo-Classic, Neo-Gothic and Art Nouvea. These styles are dominated mostly in the buildings in Istanbul which were constructed during the Abdulhamids time. These constitute the architectural comprehension of this period. Apart from these styles, Islamic eclecticism as the result of pan-Islamism policy were widely used in the architect. Despite the increasing financial problems, the activities of reconstruction and building of the Abdulhamid period were carried out. It is quite difficult to reveal the number of the activities of reconstruction and building of this period. Reconstruction activities were carried out by the initiative of sultan, administrative class and people. These activities were tried to materialized in the whole residential area within the boundaries of the state. These activities were carried out to develop the state and to meet the peoples needs: The construction of the Hidjaz Railway was the best example of it. Yldz Palace, Yldz Mosque, the building of Sirkeci and Haydarpaa Railway Station, Royal Faculty of Medicine (Mekteb-i Tbbiye-i ahane), Alms-house (Darlceze) are a few example that reached today from Abdulhamids time. Apart from these, many more reconstructions and buildings activities at everywhere in Anatolia had done such as schools, hospitals, watch towers, bridges, roads, fountain, streets and railways. Many of these buildings which were built and reconstructed during this period that are still in used today maintain its function. Education buildings and watch towers are the best examples. The buildings which could not reach today were destroyed as the result of distorted urbanization and lack of historical conscious.

ARATIRMADA AMA, YNTEM VE KAYNAKLAR a) Aratrmann Amac ve nemi XIX. yzyl Osmanl Devletinin her alanda hzl bir dn yaand dneme rastlar. Devletin kurtarlmas yolundaki giriimlere st seviyede gerekletirilmesine gayret edilmitir. Yenileme adna yaplan bu giriimlerin zn, batllama hareketi oluturur. Osmanl mparatorluunda batllama ve yenileme hareketlerinin ana amac devletin bozulan dzenin ve itibarnn yeniden kazandrlmas esasna dayandrlmtr. Tanzimat ve Islahat Fermannn ilan edilmesi, bu amaca ynelik giriimlerdendir. Bu fermanlar devletin her alanda yeniden yaplanmasn ngrr. Mimar alanda yaplan yenilikler de bu fermanlar sayesinde bir ivme kazanarak, yenileme hareketinin baarya ulamasnda kltr ve sanat alannn vazgeilmez bir unsuru olacaktr. XIX. yzyln sonu ve XX. yzyln balar gerek Trk gerekse dnya siyasi tarihi asndan nemli olaylarn yaand bir dnem olmas nedeniyle II. Abdlhamid ve dnemi ile alkal yaplan almalar daha ok siyasi alanda younlar. Ancak imar faaliyetleri noktasnda yaplan almalara bakldnda ayn younluu gremiyoruz. Bu eksikliin bir lde giderilmesi almamzn hazrlanmasndaki ana k noktasn oluturmaktadr. almann konu ieriini, Osmanl Devletinde imar faaliyetlerinin tekilat yaps, tekilatn tarihi sre ierisindeki deiim ve geliimi, Osmanl imar sisteminin kaynaklar ve bunlara bal olarak II. Abdlhamid dneminde ortaya konulan imar faaliyetleri oluturmaktadr. mar faaliyetleri erevesinde ele alnan konunun daha spesifik olmas asndan da almamz, II. Abdlhamid Dnemi mar Faaliyetleri (Trkiye rnekleri) olarak adlandrlmtr. Bu almada temel ama, II. Abdlhamidin saltanat boyunca, gnmz Trkiyesi snrlar ierisinde yer alan imar faaliyetleri ile geni bir coraf alana yaylm olan eserlerin, toplu halde ve yap trlerine gre ele alnmas hedeflenmitir. Bir ok eserin ilk inasndan gnmze dein geirdii evre ve bugnk durumunun belirlenmesi de almaya zgnlk katacaktr. Ayrca imar faaliyetlerinin, XIX. yzyl Osmanl dnyas zerindeki ekonomik ve kltrel etkileri ortaya konulmaya allmtr.

XI

b) Aratrmada Yntem almamzn konu ierii bakmndan, dnemin imar faaliyetlerinin, salkl bir ekilde ortaya konulmas ile sonularnn yazya aktarlma aamas u ekilde gereklemitir. 1- Yayn Tarama Ankara ve stanbul ktphanelerindeki konu ile ilgili olan, sreli yayn ve kitaplar incelenmitir. Ankarada, Trk Tarih Kurumu, Bilkent niversitesi, Yksek renim Kurumu Dkmantasyon Merkezi ve Milli Ktphane almamzla ile ilgili ana kaynaklarn yer ald merkezlerdir. zellikle, Bilkent niversitesi Ktphanesinde yer alan II. Abdlhamid Albmleri almamzn en nemli materyallerinden biridir. Albmlerden almamzla ilgili grsel malzeme elde edilmitir1. Yksek renim Kurumu Dkmantasyon Merkezi tez tarama servisinde konumuz erevesine giren yksek lisans ve doktora tezleri taranm olup bu tezlerin konu ve plan ierikleri de aratrmamzn ekillenmesinde yardmc olmutur. stanbulda, Boazii niversitesi, stanbul niversitesi, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi Ktphanesi, slam Tarih, Sanat ve Kltr Aratrma Merkezi (IRCICA), Beyazt Devlet Ktphanesi, Basn Mzesi ve Taksim Atatrk Kitaplndan almamzla ilgili bilgiler ieren belge ve dokmanlar elde edilmitir. 2- Ariv almas Ariv almas, konumuz ile dorudan balantl olan belgelerin yer ald stanbul Babakanlk Osmanl Arivinde yaplmtr. Aratrmamz kapsamndaki dnemi ieren tm kataloglar tek tek taranarak konu ile dorudan alkal belgelere ulalmtr. Ariv belgelerinin taranmas noktasnda karlalan en byk sorun; mceddeden ve tevsan ibareli belgeler olmutur. Mceddeden, nceki dneme ait yeniden ina veya restore; Tevsan, mevcut yapnn belli birimlerinin geniletilerek ina edilmesi anlamna gelmektedir. almamz ait olan dnemde yer alan yaplarda bu tr ve bunun dndaki belge rneklerine de yer verilmitir. Ancak, almamz iin nem arz eden, ilk ina ibareli belgeler olup konumuzun ana temasn da bu ibareye ait belgeler oluturmaktadr. Yani, padiah hkmlerini ieren, rade veya rade-i Seniyye kararlar dorultusunda bir yapnn temelinden bitiine kadar olan evredeki imar
Albmler, Trkiyede, stanbul nv. Kt., IRCICA ve Bilkent nv. Kt. mevcuttur. Bu konudaki yardmlarndan dolay Bilkent nv. Kt. Audiovisual blm sorumlusu Ktphaneci sayn Evrim Ergine teekkr ederim.
1

XII

faaliyetler olarak ele alnmtr. 3- nternet Taramas Kreselleme olgusuyla klen dnyann, bilgiye ulamadaki nemli arac internettir. almamz kapsamnda, internette yapm olduumuz taramalarda 5710 web sayfasna ulalmtr. Ancak bu sayfalarn byk ounluu birbirini tekrarlayan sayfalar niteliindedir. Elde edilen bilgi, belge ve dokmanlar da almamz iin nemli kaynak olma zelliini tamaktadr. 4- Alan Aratrmas Aratrmamzn, ariv almasndan sonraki safhas, mevcut bilgilerin dorulanmas asndan mimar yaplarn gnmzdeki durumunun tespiti iin yerinde yaplan alan aratrmasdr. almamz kapsamnda, Trkiyenin birok kentine gidilip buralarda II. Abdlhamid dnemini ieren ve gnmze kadar gelebilen yaplarn yerinde tespiti yaplm ve bunlarn resimleri ekilerek mevcut durumlar belgelenmitir. Bu noktadaki nemli eksikliimiz, coraf sahann geni olmas nedeniyle birok kente gidilememi olmasdr. Ancak bu noktadaki eksikliimiz mevcut kaynaklar ve internet taramas dnda, ikili ilikiler neticesinde, yaplarn bugnk mevcut durumlarn gsteren fotoraflarn elde edilmesiyle giderilmitir. 5- Tasnif almas ve Yazm Aamas Tasnif, elde edilen bilgi ve belgelerin deerlendirilip yazm aamasna getirilmesidir. Bu bilgilerin, tez danman ve tez izleme komitesince deerlendirilmesi ve mevcut eksikliklerin belirli dnemlerde giderilmesinin ardndan bir plan oluturularak yazm aamasna geilmitir. Tez almasnn ieriini bir btn hlinde gsteren indekiler, tez almasnn olumasnda byk pay ve emei olan kiiler iin ayrlm nsz, metin ierisindeki gereksiz tekrarlar nlemek asndan oluturulan Ksaltmalar, tezin ngilizce ve Trke zet ksm, tezimizin hangi amala yazldn ve nemini vurgulayan Aratrmada Ama, Yntem ve Kaynaklar bal altnda ele alnmtr. almamzn Birinci Blm ncesi, imar ve mimari kavramlarnn tanmlanmas, bu kavramlarn insanla olan ilikisinin kronolojik bir biimde anlatld, Klasik Osmanl mar Tekilatnn Kurulu ve Geliimi ierisinde Hassa Mimarlar Ocann ileyii, tekilat, mimarlar ve dier grevliler ile bu dnem imarn mali kaynaklarnn ele alnd Giri ile devam etmektedir.

XIII

Birinci Blm, XIX. Yzyl Osmanl mar Tekilat ve II. Abdlhamid Dnemi mar Faaliyetlerinde Etkin Olan Kurumlar ana balyla incelenmitir. Blm ierisinde, XIX. yzyl Osmanl imar tekilatnn tarihi geliimi ve imar tekilatnda yer alan kurumlara yer verilmitir. Blmn almamz iin nem arz eden II. Abdlhamid Dnemi mar Tekilat ierisinde yer alan Belediye Tekilat ve Nfia Nezareti incelenerek nezaretin mali kaynaklar ele alnmtr. Ayrca dnemin imar uygulamalarna ait nizamnameler ve imar faaliyetlerinde ii cretlerine de yer verilmitir. kinci Blm, II. Abdlhamid Dnemi mar Faaliyetlerini Meydana Getiren Ortam ve Bu Ortama Etki Eden Faktrler ad ile ele alnmtr. Bu blmde, Osmanl Devletinde batllama dnemi imar ortam ierisinde, batllama ve mimariye yansmalar, padiahn ve dnemin siyasal, sosyal, ekonomik yap ierisinde imar faaliyetlerine etkisi ile bu dnemde yer alan gayrimslim, yabanc mimarlar ve faaliyetleri zerinde durulmutur. Kltr ve imar politikalarn oluturan siyasal, sosyal, ekonomik etkiler ile bu etkilere bal olarak II. Abdlhamidin grleri zerinde durulmutur. kinci blmde amalanan, dnemin kltr ve sanat ortamnn geldii kaynaklar ortaya koymaktr. nc blm, II. Abdlhamid Dnemi mar Faaliyetlerine ayrlmtr. Bu blmde, II. Abdlhamid dneminde ina edilen yaplar hakknda bilgiler verilmitir. mar faaliyetleri, Asker, Din, Eitim-Kltr, Sivil, Salk ve Resm Yaplar olarak guruplandrlmtr. Yldz Saray, ynetim ve idari merkez olmas yannda dnemin zgn yap gurubunu oluturmas nedeniyle ayr olarak ele alnmtr. Yap guruplar kendine ait ina edilmi olan yap rneklerine gre ayrlmtr. Bu ayrm rneklerin bir grup altnda daha sistematize olmasn salamtr. ncelenen her yap, metin hlinde anlatldktan sonra ekler ksmnda -var ise- her yapya ait ilk hli ile gnmzdeki durumunu gsteren fotoraflar, ilk ina tarihlerine ve onarmlara ait ariv belgeleriyle yer almtr. Sonu blmnde, elde edilen tm veriler nda konunun bir deerlendirmesi yaplmtr. Bu deerlendirmelerde, dnemin imar faaliyetlerini oluturan kaynaklar, ortam, kurumlar ve rneklerin analizi yer almaktadr. almamz, mevcut kaynak ve yaynlara ait Bibliyografya ile ariv belgeleri ve fotoraflarn yer ald Belgeler ve Fotoraflar blmleriyle son bulmutur.

XIV

c) Aratrma Kaynaklar 1- Ariv Belgeleri Ariv Belgeleri, Babakanlk Osmanl Arivinde yer alan II. Abdlhamid Dnemi analitik tasnifli kataloglardr. Cevdet Tasnifi Kataloglarnda da II. Abdlhamidin saltanatn ilk yllarna ait belgeler mevcuttur. Ancak bu kataloglarda yer alan belgeler konumuz iin yetersiz olduu grlmtr. almamzla ilgili en nemli ariv belgeleri, Yldz Saray Ariv Belgeleri ve Hazne-i Evrak Mdrl-radeler Kataloglardr. a) Yldz Saray Ariv Belgeleri: II. Abdlhamidin saltanat boyunca Yldz Saraynda toplanm olan defter, belge ve gazetelerden oluan fondur. Belgeler be grupta ele alnr2. 1-Yldz Esas Evrak (Y.EE) II. Abdlhamidin Yldz Saraynda bulunduu dnemdeki devlet ileriyle ilgili almalar, resm ve zel makamlarn saraya sunduklar arzlar, yerli yabanc devlet adamlar ve elilerle yaplan grmeler gibi konular ele alan raporlar, teklifler, mtalaanameler, jurnaller, istirhamlar gibi vesika ve risaleler yer alr. Sadrazam Kamil Paa Evrak da daha sonra bu evrakn sonuna eklenmitir3. almamzda, bu evrakn son blmlerinde yer alan fotoraflardan oluan bir albm ile stanbulda, ina ve tamirleri yaplan, saray ve yallara ait masraf defterlerinden ilgili blmlerde bahsedilmitir. 2- Yldz Sadaret Resm Maruzat Evrak (Y.A.RES.) Padiaha sunulmadan nce Sadaret makamnda tutulan tezkirelerdir. radeleri kmad iin sarayda kalan tezkirelerin yer ald evraktr. radesi kan belgeler ise radeler Tasnifinde yer alr4. Bu evraka ait bir dosya almamzda kullanlmtr. 3- Yldz Sadaret Husus Maruzat Evrak (Y.A.HUS) Padiaha bilgi vermek amacyla, Sadaret makamnca takip edilen, i ve d konularn yer ald, Osmanl devletini ilgilendiren belgelerdir5. almamzda bu evrakla ilgili dosya yer almaktadr.

2 3

Komisyon, Babakanlk Osmanl Arivi Rehberi,stanbul 2000, s. 361. Komisyon, a.g.e., s. 361-364. 4 Komisyon, a.g.e., s. 365. 5 Komisyon, a.g.e., s. 365.

XV

4-Yldz Mtenevv Maruzat Evrak (Y.MTV) Genelde asker konular ieren bu evrak aslnda ierisinde yer alan konular itibaryla ok eitlilik arz eder. Bu evrakta, adl, idar, mal ve haric konular yer almaktadr6. 5- Yldz Perkende Evrak (Y.PRK.) II. Abdlhamidin saltanat dneminde maruzat adyla saraya sunulan belgeleri iermektedir. Yldz Saray Ariv Belgeleri ierisinde en fazla belge eitliliine sahip evrak blmdr7. Yldz Perkende Evrak Hazne-i Hassa Nezareti Maruzat (Y.PRK.HH), Yldz Perkende Evrak Maarif Nezareti Maruzat (Y.PRK.MF), Yldz Perkende Evrak Mbeyn Bakitbeti (Y.PRK.BK)ne ait belgeler almamzda yer almaktadr. 6- Ticaret, Nfia, Zirat, Orman, Medin Nezaretlerine Ait Evrak ve Defterler Katalou (T) II. Abdlhamid dnemi ncesi ve sonras dnemleri ieren her defter kronolojik olarak tasnif edilmitir. almamz kapsamnda ele aldmz Nfiaya ait belgelerde youn olarak, teskereler, gelir-gider makbuzlar, bina ruhsatlar, ihtarnameler, izinler, maalar gibi belgeler karmza kar. Ancak imar faaliyetleri asndan nadiren rastlanlan belgeler mevcuttur. Bu blme ait defterlerin tamam henz almam olup analitik tasnifi yapldnda imar faaliyetlerine ait bir ok belge kaca phesizdir. b) Hazne-i Evrak Mdrl-radeler Tasnifi Kataloglar: rade, dilemek, arzu etmek, meram etmek manasnda olup rade-i Seniyye ve rade-i ahane ise Padiah tarafndan yaplmas ve yaplmamas istenen emir ve buyruklar olarak ifade edilir8. BOAda yer alan iradeler be ayr grup altnda ele alnm olup bu iradelerin tamam gzden geirilmitir. almamzda, rade Evkaf I (1310-1334H./18921916M.), rade Maarif I (1310-1334H./1892-1916M.), rade Dahiliye I (13101315H./1892-1897M.) kataloglar en youn olarak kullanlan kataloglardr.

6 7

Komisyon, a.g.e., s. 366-367. Komisyon, a.g.e., s. 368-369. 8 Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl II, stanbul 1993, s.75-79.

XVI

2- Yayn ve Aratrmalar a) Salnameler Salname; belirgin bir blgede, belirli zamanlarda, sosyal, ekonomik, corafi, demografik vb. bilgiler ieren yllklardr9. almamzda, 1300 H.-1327 H./1883-1910 M. yllar aras, Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye adl Devlet Salnamesi ile Vilayet Salnameleri, Maarif Salnameleri ve Nevsaller incelenmitir. Bu salnameler hakknda ilgili blmlerde bilgi verilmitir. zellikle, Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiyye:1319-21de dnemin eitim politikalar hakknda istatistiki bilgiler ve eitim yaplarnn resimleri yer almaktadr. b) Gazeteler II. Abdlhamid dneminde yaynlanan, kdam, Malmat, Osmanl, Sabah, Servet, Servet-i Fnn, Tercman- Hakkat gazetelerinde, zellikle padiahn tahta knn 25. yl trenleriyle ilgili olarak yaplan al, temel atma ve enliklerle ilgili bilgiler verilmektedir10. Bu bilgilerin almamza ait ina ve imar faaliyetleriyle ilgili blmlerinden yararlanlmtr. c) Fotoraf Albmleri Fotoraf Albmleri, Osmanl topraklar ierisinde kalan tarih, coraf ve kltrel neme sahip birok eserin fotoraflarndan olumaktadr. II. Abdlhamid Albmleri olarak bilinen bu albmlerin ounluu ABD Washington DC Kongre Ktphanesi, Hollanda-Leiden Inter Documantation Company, stanbul niversitesi Merkez Ktphanesi, IRCICA ve Bilkent niversitesinde mevcuttur11. Albmler, aratrmaya ait grsel materyalin, dnem ierisindeki mevcut durumu ile gnmzdeki durumunun karlatrlmas asndan nem arz eder. d) Aratrma ve ncelemeler II. Abdlhamid dnemi, Osmanl tarih aratrmalar ierisinde en youn almalarn ve yazl kaynan mevcut olduu dnem olarak grebiliriz. Konumuzla ilgili dorudan ele alnm kapsaml bir alma olmamakla birlikte daha dar kapsaml ya da konuyu farkl ynleriyle ele alan kitap, makale ve yaynlanmam lisansst tezler
9

Pakaln, a.g.e, c. III, s. 105-107. Bu konu ile ilgili olarak bkz. Sevim akmak, Sultan II. Abdlhamidin 25. Cls Yldnm Kutlamalar, (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits, stanbul 2000. 11 Albmlerin bulunduu bu yerlerle temasa geilmi ve Bilkent niversitesinde mevcut olan kopyadan istifade edilmitir.
10

XVII

mevcuttur. almamzn olgunlamas safhasnda bu kaynaklardan da byk lde istifade edilerek destek salanmtr. Eserlerin okluu nedeniyle tamamndan burada sz edemiyoruz. Ancak yararlandmz eserlerin tm dipnotlarda ve bibliyografya blmnde verilmitir. almamza esas olan imara ait bilgilerin yer ald kaynaklara bakldnda, II. Abdlhamidin hayat, kiilii, saray hayat ve hatralar ile ilgili almalarda ina ve imar ile ilgili bilgiler ksa ifadeler halinde yer almaktadr. II. Abdlhamid dnemini imar faaliyetleri asndan ele alan eserler unlardr12: Ufuk Glsoyun Hicaz Demiryolu adl eserinde, demiryolu inasnn meydana gelii, sebepleri, mali kayna, inas ve II. Abdlhamid dnemi sonras durumu ele alnmtr. Ariv belgelerinin arlkl olarak ele alnd eserde demiryolu gzerghnda yer alan yaplar hakknda bilgiler eksik kalmaktadr. Aydn Talayn, Eserleri ve Hizmetleriyle Sultan Abdlhamid adl eserinde; II Abdlhamid dnemi tmyle ele alnm ve padiahn saltanat boyunca yapm olduu her alandaki faaliyetleri bir el kitab niteliinde sunulmaya allmtr. Eserde ounlukla dnemin salnamelerinden ve gazetelerinden yararlanlmtr. mar faaliyetleriyle ilgili blmlerinde topluca yer ald nemli bir alma olarak grlebilir. Ancak eserde, bilimsel yntem asndan net verilere ulalamyor. Pars Tulacnn, Osmanl ehirleri, adl eser kentlerin ksa tariheleri verilerek bu kentlerde imar edilmi eserlerin ina tarihi ve isimlerinden sz edilir. Eser, Trkiye ii ve d, zellikle XIX yzyl Osmanl mimari eserlerini anlatmas asndan nem arz eder. Ancak kaynak gsterilmemesi eserin gvenilirliini kaybeder. Yazarn Balyan Ailesi adl eseri batllama dnemi Osmanl dnyas kltr, sanat, mimari asndan tek ve zgn alma olarak grlebilir. Dnemi eitim-kltr faaliyetler asndan ele alan, Osman Erginin, Trk Maarif Tarih 1-4, adl eserin II. Abdlhamid dnemi eitim kurumlarn geliimi ve bu eitim kurumlarnn ayrmna gidilerek bilgiler verilmesi eseri alannda zgn klmaktadr. Bayram Kodamann, Abdlhamid Devri Eitim Sistemi, Hasan Ali Ycelin, Trkiyede Orta retim adl eseri yazld dnemde mevcut tm eitim kurumlarn knyesi ve fotoraflarnn verilmesi karlatrma asndan nem arz etmitir. Ancak, mevcut eserler de daha ok, dnemin eitim sisteminin geliimi
12

Analizi yaplan eserlerin tam knyesi bibliyografya ksmnda yer almaktadr.

XVIII

zerinde durulmaktadr. Konuyu imar ve tarihi adan ele alan almalar, tek bir rnek zerinde younlamtr. Atilla etinin Bursada Bir Eitim-retim Kurumu: Bursa ddisi (1883) ve Sosyo-Kltrel nemi, Hseyin Krolu, Konya Lisesi Tarih, Hseyin Albayrak, Tarih inde Trabzon Lisesi gibi almalar rnek verilebilir. mar faaliyetlerinde arlkl olarak verilen yazl eserler, mimar alanda olumutur. Bunlarn tamam tek bir konu zerinde spesifik ve bakent merkezli almalardr. rnein, Afife Baturun, 19. Yzyl stanbul Mimarlnda Bir Stilistik Karlatrma Denemesi: A. Vallaury / R. DAronco, ve Yldz-Serencebeydeki eyh Zafir Trbe, Kitaplk ve emesi, Mustafa Cezarn, Sanatta Batya Al ve Osman Hamdi, . Hakk Konyalnn, Abideleri ve Kitabeleri ile skdar Tarih, Metin Szenin, Cumhuriyet Dnemi Trk Mimarl adl eserlere yer vermek mmkndr. Ayrca dnemin mimari sluplarnn olumasnda etkin olan yabanc mimarlarla ilgili olarak, Mustafa Akpolatn, Fransz Kkenli Levanten Mimar Alexandre Vallaury, Afife Baturun A. Jasmund, Aye Nasrn, Trk Mimarlnda Yabanc Mimarlar, Mehmet Yavuzun. Osmanlda Alman Mimarlar ve Eserleri, adl almalar yer almaktadr. II. Abdlhamid dnemi tarada yer alan imar faaliyetlerini anlatan eserler, stanbul rnekleri kadar youn deildir. Bunlara rnek olarak, Hakk Acunun Anadolu Saat Kuleleri, Abdlkadir Dndarn Arivlerdeki Plan ve izimler I Altnda Osmanl mar Sistemi (XVIII. ve XIX. Yzyl) adl yaynlar zikredilebilir. Ayrca dnemin imar politikalarnn Anadoludaki uygulamalarnn hayata geirilmesine dair raporlarn ele alnd, Hayri Mutluan Yakn Tarihimizde lk Kalknma Plan (Sosyal-ktisadi ve Teknik) adl alma nem arz etmektedir. Tarada dnemin imar faaliyetleri, monografik kent almalar ierisinde de rastlamak mmkndr. Kemal Kutgn Eypgiller, Bir Kent Tarih:Kastamonu, Komisyon, Trkiyede Vakf Abideleri ve Eski Eserler,I-IV, smail Hakk Akansel, Erzincanda Tarihi Kla ve Askeri Yaplar, Kazm Baykal, Bursa ve Antlar, Murat Yksel, Trabzonda Trk-slam Eserleri ve Kitabeleri adl eserler rnek verilebilir. Dnemin imar faaliyetlerinin yrtlmesinde etkin olan kurumlar, XIX.-XX. yzyl Osmanl imar sisteminin deiim ve geliim srecini de ortaya koymutur. Osman Ergin, Mecelle-i Umr- Belediyye, Ali Akyldz, Osmanl Merkez Tekilatnda Reform, Musa adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik

XIX

Yaplar, lber Ortayl, Tanzimat Devrinde Osmanl Mahalli dareleri, lhan Tekeli, Tanzimattan Cumhuriyete Kentsel Dnm, Arzu T. Terzi, XIX. Yzyl Sonlarnda Ebniye-i Seniyye daresi (Grevleri ve Tekilat) adl eserler nem arz etmektedir. almamz ilgilendiren tezler mevcut yaynlardaki eksiklii biraz da olsa gidermeye yneliktir. Bunun en nemli nedeni mevcut yaynlarn daha nce yazlm olmas yeni bilgilerin eksik kalmasna yol amtr. Bu almalara baz rnek eserler olarak, Sevim akmakn Sultan II. Abdlhamidin 25. Cls Yldnm Kutlamalar, Dilek Dibudakn stanbulda 19. Yzyln kinci Yarsndan 1923e Eitim Binalar, Aye Nasrn Trk Mimarlnda Yabanc Mimarlar, Burcu zgvenin dd Schools: Standart Secondary School Buildings in the Ottoman Empire (1884-1908), Nee Yldrann, stanbulda II. Abdlhamid Dnemi (1876-1908) Mimarsi adl almalar gsterilebilir.

GR mar kelimesinin kkeni, arapa bir isim olan umrandan gelmektedir. Anlam ise, enlendirme, bayndr hale getirme, mamurluk, medeniyet, ilerleme ve mutluluk eklinde ifade edilir1. nsan yaad yeri veya ehri ihtiyalar orannda yaanlr bir hale getirme abas ierisindedir. Bulunduu evreyle uyum salayan insan, bu evreyi deitirmek, gelitirmek ve yaanlr meknlar oluturmak adna da mar ve mimar faaliyetlerde bulunur. Mimar, insanolunun yerleik hayata gemesiyle birlikte, ihtiyalarn karlamak amac ile ortaya kan bir yap biimidir. Bir yapnn mimar eser olabilmesi iin drt ana unsuru olmas gereklidir. Bunlar, ilevsellik, estetik, teknik ve shhliktir2. Mimarlk, her toplumun yapsna, ihtiyalarna, ekonomisine ve teknolojik gelimelerine bal bir sanattr3. nsanolunun varoluundan gnmze yaad corafyada en dikkate deer uralarndan biri de bulunduu evreyi ihtiyalar dorultusunda dzenlemek ve deitirmektir. Bu deiimin ilk rnei konut yapmdr4. Tabiattaki tm canllar gibi insanlar da dardan gelebilecek tehlikelere kar bir yere, bir eye snma ihtiyac duymulardr. Ancak, konutu sadece fiziki ihtiyalarn karland maddi eler olarak deerlendirmek yanltr. Bunlar ayn zamanda sosyal, kltrel ve duygusal ihtiyalarmz da karlayan, insana ait olma hissini alayan ortamlardr. nsann yerleik hayata gemesiyle beraber, ilk imar faaliyetlerini de ortaya koymutur. Ortaya konulan ilk eserler, tapnak, saray, kale gibi antsal mimar rnlerinden daha ncelikli, ihtiyalarn n planda olduu basit konutlar ve depolar olmutur. Bu durum, mimarnin kkeninin konut mimarsinde olduunu gstermektedir.

1 2

Ferit Develliolu , Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara 2000, s.433,1120. Celal Esad Arseven, Sanat Ansiklopedisi, c. 3, stanbul 1993, s. 1352. 3 Doan Hasol, Ansiklopedik Mimarlk Szl, stanbul 1975, s. 308. 4 Vitruvius, Mimarlk zerine On Kitap, (ev: Suna Gven), stanbul 1993, s.27.

Uygarln balang noktas saylan Anadoluda, eski yerleim merkezlerine baktmz zaman, yerleik hayatn ilk rneklerine rastlamamz mmkndr. lk yerleimler su kaynaklarna yakn dzlklere ve yamalara yaplmtr. Alacahyk, atalhyk, ayn yerleimleri ilk ky denilebilecek yapya sahip eski yerleimlerdir. zellikle atalhyk, bir avlu etrafnda kmelenmi, birbirine bitiik, dikdrtgen planl, aklklar fazla olmayan, kk evlerden oluan dnemine gre byk saylabilecek bir kent diyebiliriz5. Bu durum bir kentin imarnda, savunma ncelikli bir yapy n plana almas anlamna gelmektedir. Anadoluda ortaya kan uygarlklar olarak bildiimiz, Asur, Hitit, Urartu, Frig, Yunan, Hellen, Roma ve Bizans topluluklarnda imar ve buna bal olan mimarnin ortak belirleyicisi savunma ve inan olmutur. Bu dnemlerde kentler, surlarla evrili, corafi artlarn uygun olduu (iklim, toprak yaps vs.) blgelerde imar edilmeye allmtr6. mar edilen bu ehirler din, siyas ve ticar merkez olarak ina edilmitir. Trklerde yerleik hayata dair izler, M..III-IV. yzyllara kadar eskiye dayand Maverannehir, Dehistan, Sistan, Harezm, Crcan, Talas ve u ovalarndaki kalntlar gstermektedir7. Asyada uzun yllar gebe ve yargebe bir hayat sren Trklerin konut ihtiyalarn yaz geirdikleri yaylaklarda yurt ad verilen adrlarda, k ise klaklar ad verilen ahap veya kerpi evlerde geirdiklerini tarihi kaynaklardan reniyoruz. zellikle adr, gebe Trklerin hayatnda nemli bir yer igal etmi, hatta gerek Orta Asyada gerekse Anadoluda ta-tula gibi malzemelere dayal mimaryi bile etkilemitir8. Gktrkler dneminde etraf surlarla evrili bir kentin imar sz konusu olmutur. Ancak, inlilerin sayca stn olmas byle bir kentte savunma zorluu yaanaca iin bundan vazgeilmitir. Yaam ekli olarak klak ve yaylak biimli

Firuzan Knal, Eski Anadolu Tarihi, Ankara 1991, s.12. Vitruvius, a.g.e., s.12-16. 7 Metin Szen-Cengiz Eruzun, Anadolu da Ev ve nsan, stanbul 1992, s.20 8 Josef Strzygowski-Heinrich Gluck-Fuat Kprl, Eski Trk Sanat ve Avrupaya Etkisi, Ankara 1973, s.60.
6

konar-ger anlay hakimdir. tken ve Karakurum gibi kentler bu anlayla idari ya da ticari merkez olarak kullanlmtr9. Trklerde ehir hayatnda batya doru geldike bir artn ve buna bal bir imar anlaynn ortaya konulduu gzlenir. Trkistan ve Maverannehir blgelerinde bir kent-ehir kavramn ieren yerleik hayata dair kerpi evler karmza kar. ehir, Arapada medine eski Trkede ise Balk anlamna gelmektedir. Moolcas balsagun olup Karabalsagun kentinin ad da buradan gelmektedir10. Trklerde en eski yerleim birimi olarak, Karluklular dnemine ait AkBeim (Balasagun) ehri saylmaktadr. X-XII. yzyllarda Trk ehirleri bymeye, gelimeye ve kendilerine zgn bir ehir anlayna brndn grmekteyiz. Kentlerin imar ana ksmdan olumaktadr. Birinci ksm, ynetici birimimin ve yaplarnn yer ald kale (diz, kuhandiz), ikinci ksm halkn yaad, sosyal hayatn yer ald ehiristan (ahristan), nc ksm ise alveri, tarm ve hayvancln yapld Rabat (birun) olarak adlandrlmaktadr11. Uygur Trkleri, yerleik hayata ve bunun gereklerini yerine getiren kent kltrne geen ilk Trk kavmi olmutur. Budizme inanan Uygurlar, ehirlerinin biimlenii ve imarn da buna gre dzenlemilerdir. Bir Uygur kenti olan Hoo (dikut), kareye yakn dikdrtgen planl oluu budist inanlarndan kaynaklanmaktadr12. Trklerin slamiyeti kabulyle birlikte kentlerin ve buna bal olarak oluturulan mimar eserlerin imarnda din merkezli olma zelliini gstermektedir. Dini anlayn en nemli mimar yansmas olan Cami etrafnda oluan bir ehirleme olgusu karmza kar. Ulu cami merkezli yerleimde, caminin etrafnda oluan sivil ve idari yaplama sz konusudur. Semerkant, zkent, Kagar, Leker-i Bazar, Karahanl ve Gazneli dnemi imar edilmi nemli kentlerdir13.

stn Alsa, Trk Kent Dzenlemesi ve Konut Mimarl, stanbul 1993, s.12. stn Alsa, a.g.e., s. 13. 11 Mustafa Cezar, Anadolu ncesi Trklerde ehir ve Mimarlk, stanbul 1977, s.90. 12 stn Alsa, a.g.e., 15. 13 Mustafa Cezar, Tipik Yaplaryla Osmanl ehirciliinde ar ve Klasik Dnem mar Sistemi, stanbul 1985, s.31.
10

Byk Seluklu dnemi ehirleme ve imar anlayna, gelien ve deien zamann da etkisiyle, ticaretin ve buna bal ortaya kan kervansaraylarn katks byk olmutur. Ticaret sayesinde, tarm ve el sanatlar gelierek kentlerin nfus artna ve deiimine sebep olmutur. Bgunk in-Trkistan-ran-Irak-SuriyeAnadolu hattnda yer alan kervanyollar ve bu yollar zerindeki ehirler byk lde imar edilmilerdir. Bu dnemlerde savunma yaps olarak ina edilen Ribatlar daha
14

sonra

snrlarn

genilemesiyle

birlikte

kervansaraylara

dnmlerdir . XIII. yzylda Moollarn batya doru ilerleyiinde birok kent

yamalanm ve yok edilmitir. ok geni bir corafi alanda etkisi olan bu ilerleyi sonucu, Trkistan, ran ve Anadoludaki nemli kentler eski ihtiamn kaybetmitir. Zamanla kentlerin imar iin yeniden ina ve onarm sz konusu olmutur. Trklerin Anadoluya girmesi ve yurt edinmesiyle birlikte, burada daha nce varolan uygarlklarn izleriyle karlamlardr. Bu izlerin varl olan kltrlerin yaad topraklarda, yeni kentler kurma ve imar etme yoluna gitmilerdir. Trkler, Anadolunun X-XV. yzylarda Trklemesiyle birlikte nceden varolmu kltrlere ait izlerin evresinde kendi kentlerinin imarn yapmaya balamlardr. Antalya, Alanya, Konya, Kayseri, Sivas gibi kentler Anadolu Seluklu dneminin nemli kentleridir. Anadolu Seluklu dneminde kentlerin, dini, idari ve ticari rollerinin n plana kmas gelimelerinde etken rol oynamtr. Kentlerin imarnda byk lde Sultanlarn rol vardr. Sultanlar isimlerini yaatmak iin, kanallar, kprler, kaleler, yeni yerleim merkezleri, binalar, ribatlar ve medreseler yapamay bir grev saymaktadr15. zelllikle ticaret yaps olan kervansaraylar tamamen Sultann istei ve finans ile yaplm olup bunlarn himayesini de stlenmitir16. Bu durum ekonominin gelimesine ve lke kalknmasna dorudan etkisi olmutur. Trk-slam mimarsine baktmz zaman, balangcndan XVI. yzyla kadar nasl bir yaplanma iine girdii hakknda elimizde fazla bilgi yoktur. Ancak
14

M. Fuad Kprl, Vakfa Ait Tarihi stilahlar, Vakflar Dergisi, II, Ankara 1942, s. 267Nizamlmlk, Siyasetnme, (Tercme: M.Altay Kymen), stanbul 1990, s.12. Osman Turan, Seluk Kervansaraylar, Belleten, X, Say 39, Ankara 1946, s. 471-496.

278.

15 16

Trk- slam mimar yapsnn, sultanlarn mimarye destek vermelerinden dolay saraya bal bir ekilde gelime gsterdiini grmekteyiz17. Sultanlarn mimarye, sadece maddi kaynak asndan deil estetik adan da destek olduklar gr de mevcuttur18. slam devletlerinde her eyin devletten beklenmesinden dolay, mimarlk ve dier alanlarda iveren sultanlar, ehzadeler ve dier devlet adamlar olmutur. Bu anlay Trk devletlerinde de aynen devam etmitir. bn-i Bibi ve Yazczade Alinin verdii bilgilerden, Seluklu saraynda Mimar Ba ve buna bal birtakm grevlilerin olduu anlalmaktadr19. Bir toplumun, devlet olabilmesi iin, baz zellikler tamas gerekir. Bu zelliklerden toprak (lke) bu hususiyetlerin banda gelmektedir. nk her bamsz devletin, hak ve hrriyetlerini, mutlak surette kullanabildii, belirli snrlarla tespit ve tayin edilmi bulunan coraf bir toprak paras diye tarif edilen "lke" kavram, ancak belli bir topraa sahip olmakla mmkn olabilir. te bu topraa sahip toplumlar, belli bir sistem ve tekilatlanma ierisinde memleketin imar ve inasn gerekletirebilirler. Bunun neticesinde de toplumun kltr, uygarlk, sanat ve mimarsinden sz edilebilir. Topraa olmayan toplumlarn byle bir hususiyeti de olamaz.

Nusret am, slamda Sanat, Sanatta slam, Ankara 1997, s. 123. Nusret am, Osmanl Mimarsinde ve Sanatnda Sultanlarn Estetik Rolleri, Osmanl, c.10, Ankara 1999, s. 67. 19 bni Bibi, Anadolu Seluklu Devleti Tarihi, (ev. M. Nuri Genosman) Ankara 1941, s. 101. Ayrca bkz. Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, Ankara 1980, s. 388.
18

17

KLASK OSMANLI MAR TEKLATININ KURULUU VE GELM Osmanllar fetih politikas gerei feth etmi olduklar yerlerin ihtiyalarn karlamak amac ile mar faaliyetlerine byk nem vermi olup Seluklulardaki gibi bir tekilatlanma ierisinde mar sistemini oluturmulardr. Ama Osmanllarn bu sistemi ne zaman kurduklar tam bilinmemekle beraber Bursann fethi yllarna kadar inmektedir20. Osman Gazinin Karacahisarda yaptrd camiden itibaren devlet hizmetinde mimar ve ustalarn istihdam edilmesi ve bu dnemlerde mar ve ina faaliyetlerinin youn olmas bu tekilatn kuruluunun ilk aamas kabul edilmektedir21. Fatih Sultan Mehmed dneminde bu tekilat yaps nem kazanarak daha sistemli hale gelmitir. XVI. yzylda ise bu yap zirveye ulam ve Mimar Sinan ile kurumsal bir zellik kazanmtr22. Hassa Mimarlar Oca23, Osmanl Saray tekilat iinde Birun24 blmnden saylan ve saray eminliklerinden biri olan ehreminlie bal idi25. Hassa mimarlar Oca, ok geni bir kadroya sahip olmasna ramen her mimar veya usta adaynn ulfeli olarak hemen mimarlk kadrosuna geirilmedii grlm ve bu i iin deneyim ve liyakat aranmtr26. mar tekilat ile ilgili kaynaklar incelendiinde, mimarlarla alkal detayl bilgiye rastlayabiliyoruz ama bunlarn dnda kalan iiler hakknda tam bilgi sahibi olamyoruz. Bunun temel sebebi olarak da mimarlarn bu tekilatn asl eleman olarak grlmesi bunlarn dnda kalan kiilerin ise yardmc personel snf

Orhan Erdenen, Osmanl Devri Mimarlar, Yardmclar ve Tekilatlar, Mimarlk, Say 27, Ocak 1996, s. 15. 21 erafettin Turan, Osmanl Tekilatnda Hassa Mimarlar, Tarih Aratrmalar Dergisi, c. I, Say I, Ankara 1964, s. 157. 22 Zeki Snmez, Mimar Sinan ve Hassa Mimarlar Oca, Mimar Sinan Dnemi Trk Mimarl ve Sanat, stanbul 1988, s. 252. 23 Hassa Mimarlar Tekilat hakknda daha ayrntl bilgi iin bkz. Ahmet Refik Altnay, Trk Mimarlar, stanbul 1977; Orhan Erdenen, a.g.m., s. 15-18.; erafettin Turan, a.g.m.,s. 157-202. 24 Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl,II, stanbul 1993, s.236. Birun, Osmanl devlet tekilatnda en byk memurdan en knn yer ald ynetim birimidir. 25 erafettin Turan, a.g.m., s. 158-159; Zeki Snmez, a.g.m.,s.251-258. 26 Abdlkadir Dndar, Arivlerdeki Plan ve izimler I Altnda Osmanl mar Sistemi (XVIII-XIX. Yzyl), Ankara 2000, s.11.

20

ierisinde deerlendirilmesinden kaynaklanmaktadr27. Bu durum Mimarbann, Osmanl Devleti ierisindeki tm ina ve onarm ilerini denetlemekle grevli olduunu ortaya koymaktadr. Mimarbann taradaki grevini ise, merkezden grevlendirilen elemanlar, ehir mimarlar veya kadlar imarla ilgili karalan hkmler erevesinde yapmtr28. Devletin snrlar geniledike bu yapda kendine zg biimi ile bir takm gelimeler gstermitir. Merkezdeki Hassa mimarlar kadrosu dnda, sefer mimar, su mimar, kpr mimar, kale mimar gibi kadrolar oluturularak bir yandan tekilatn yaps geniletilmi dier taraftan da ihtisaslamaya gidilmitir. Merkezdeki bu yapnn yan sra tarada da vilayet ve ehir mimarlklar kurulmutur. Bu yap XIX. yzyln balarna kadar devam etmitir29. A) HASSA MMARLAR OCAI VE MMARLAR 1- Merkez Elemanlar Hassa Mimarlar Oca merkez elemanlar olarak, Mimarbalar, Mimar- Sni, Hassa Mimarlar, Mimar Kethdalar ve Mimar Katipleri yer almaktadr. Hassa Mimarlar Ocann bakan, Mimarbalardr. Osmanl devlet sistemi ierisinde mimarbalar Bayndrlk Bakan ve Belediye bakanlarna paralel bir ok grev yklenmilerdir. Mimarbalar padiah ve hanedan yelerinin isteklerini yerine getirmiler bu istekler dorultusunda projeler retmilerdir. Mimarbalar stanbul'da oturduklarndan dolay buradaki yaplarnda ba sorumlusu durumundadr. Mimarbalar ayn zamanda kaak yaplamay nlemekle de sorumlu idiler. Bu konu ile ilgili stanbulda mimarlara hitaben yazl hkmlerde yer almaktadr30. Mimarlar, zellikle stanbulda, kad ile birlikte ana yollar zerinde meydana gelen yaplamay kontrol etmekle sorumluydular. Baz esnaf ve semt sakinleri, dkkanlarn yola tararak ardak yapp veya dkkanlarn genileterek yollarn daralmasna neden olurlar. Mimarbalar ve grevliler, yollarn daralmasna ve
Zeki Snmez, a.g.m, s. 252. Cengiz Orhonlu, Osmanl mparatorluunda ehircilik ve Ulam zerine Aratrmalar, (Der. Salih zbaran), zmir 1984, s. 1-26. 29 Zeki Snmez, a.g.m., s. 252. 30 Abdlkadir Dndar, a.g.e.,s.18. Ayrca bkz. Orhan Erdenen, a.g.m., s. 17-18.
28 27

grntnn bozulmasna yol aan durumlara engel olmulardr. Bu konuda, hkm ve fermanlar belirli aralklarla karlarak grevliler uyarlmtr31. Osmanl mar sistemi ierisinde cami ve mescitler evresine belirli mesafeler dahilinde ina yaplmasna msaade edilmezdi. Bu alanlar ierisine bir yaplama olursa hemen yklrd. Bunlarn yan sra stanbula su tayan yollar zerine ina faaliyeti, ba ve bahe olarak kullanlmas yasaklanmtr. Mimarba ve mimarlar bu durumu engellemekle grevlendirilmilerdir32. stanbul'da zel ahslarn yaptraca han, hamam, dkkan, hatta evlerin inaatlarnn da, hassa mimarlarnn iznine balanmtr. Hassa mimarlar mara aykr yaplar ykmakla yetkili idiler. Bu konu da kadlardan da destek almlardr33. Bylece stanbuldaki her yapnn, bayndrlk ve mar hizmetleri mimarbalarn denetiminde yaplmtr. Tarada ise bu i, o blgenin mimar yetkilisi denetiminde yaplrd. Mimar Aalar ina edilmesi gereken bir yapy, yetkili kimseler ile grp karara baladktan sonra durumu Divan- Hmayuna bildirirlerdi34. Mimarbalar devlet merkezinde olduu kadar eyaletlerde de ina halinde bulunan kpr, cami, kale gibi bir ok yapy da kontrol etmekle grevli idiler. Mimarbalar inaat yapm ve onarm faaliyetlerinde alan esnafn cret ayarlamalarnda da sorumlu olduklarn grmekteyiz35. Mimarbalar zaman zaman padiah veya Divan- Hmayun tarafndan stanbul dnda baz mir binalarn yapm, tamir ve tamir kefi iin grevlendirilmilerdir. Mimarbalarn nasl atandklar konusunda bilgiler yetersizdir. Fakat mimarbalar Hassa mimarlar ocanda alan kiiler arasndan Divan- Hmayun tarafndan seildii ifade edilmektedir36. XVII. yzyl ortalarna kadar mimarbalar kayd- hayat art ile grevlerini srdrmlerdir. Mimarbalar, ilerin aksamad, kurumda devamlln saland mddete ve

Ahmed Refik Altnay, Onuncu Asr Hicride stanbul Hayat, (Hazrlayan: Abdullah Uysal), Ankara 1987, s. 35-38; Abdlkadir Dndar, a.g.e.,s.19. 32 Abdlkadir Dndar, a.g.e., s. 20. 33 Ahmed Refik Altnay, Hicri Onikinci Asrda stanbul Hayat, stanbul 1988, s. 67-68. 34 Abdlkadir Dndar, a.g.e., s. 21. 35 Doan Kuban, Trk ve slam Sanat zerine Denemeler, stanbul 1995, s. 145-146. 36 Abdlkadir Dndar, a.g.e, s. 25-30.

31

kalitenin salanabilmesi iin, byk bir kusur olmadka azledilmemilerdir37. Mimarbalar, zel mlkiyetleri yannda ulfe, arpalk ve harlardan oluan eitli gelirlere sahiptiler38. Bunun yannda mimarbalar dier devlet grevlilerine gre olduka dk ulfe almlardr. 1534 ylnda Mimarba 55 ake yevmiye alrken, Emir-i Alem39 200, Mirahur-u Bzrg40 150 ake yevmiye almakta idi. Mimarbalarn hazineden aldklar bu gelirlerinin dnda baka gelir kaynaklar da mevcut idi. Tamir ve bakm ilerinden zaman zaman belirli oranda cret almlardr. Daha nce bulunmu olduklar grevlerden kalma tmarlar bulunduundan yksek gelirli zeamet sahibi idiler41. Mimar- Sani, Mimarbadan sonra yetkili ikinci kiidir. Bu unvan, Mimarbann herhangi bir sebepten dolay ehir veya lke dna kmasndan dolay ona vekalet etmesi iin geici bir sre verilirdi. rnein, Mimar Sinan 1584 ylnda Hacca gidince, 16 safer 1584 tarihli bir hkmle Mimar Mehmed Suba mimar- sani olarak vekalet etmitir42. Osmanl mar tekilat ierisinde mimarba ve mimar- saniden sonra, marla ilgili konularda yer alan ekip olarak Hassa Mimarlar gelmektedir. Hassa mimarlar lkedeki tm yap ilerinden sorumlu olduklar iin nemli bir grev ve sorumluluklar var idi. Hassa Mimarlar, merkez ve tara elemanlar olarak ikiye ayrldklar gibi uzmanlk alanlarna gre de belirli blmlere ayrlmlardr. Hassa Mimarlar mimarbann emrinde srekli mar ilerinde grev almlardr. Hassa mimarlarnn kadro saysnn azl ve lkedeki mar faaliyetlerinin younluu gz nne alnd zaman hassa mimarlarn dnda bunlarla beraber alan ama bu ksma kaytl olmayan grevlilerinde olduu kesindir43. Hassa Mimarlar tecrbe ve deneyimlerine gre halife (kalfa), stat (usta) ve
erafettin Turan, a.g.m., s. 161. Fatma Afyoncu, XVII. Yzylda Hassa Mimarlar Oca, Ankara 2001, s.23. 39 Mehmet Zeki Pakaln, a.g.e.,I, s.526. Osmanl dnemi eyalet sancaklarnn korumasndan sorumlu zabittir. 40 Mehmet Zeki Pakaln, a.g.e., II, s. 541-542. Osmanl dneminde sarayn at ilerinden sorumlu reis. 41 Erhan Afyoncu, XVI. Yzylda Hassa Mimarlar, Prof.Dr. smail Aka Armaan, zmir 1999, s.207-208. Abdlkadir Dndar, a.g.e., s. 31-32. 42 Orhan Erdenen, a.g.m., s.18. 43 Zeki Snmez, a.g.m., s. 252.
38 37

10

mlzm (asistan, rak) olmak zere ana gruba ayrlmaktadr. Her grupta kendi ierisinde ehliyet ve kdeme gre belirli ksmlara ayrlmakta idi44. Sultan ve vezirler ile st dzey memur veya erafn inaatlar hassa mimarlarnn planlama ve gzetimleri ile gerekleirdi. Hassa Mimarlar, Ser Mimaran- Hassann emrinde altklarndan onun verdii ileri yapmak durumunda idiler. Mimarba, mimarlar bilgi, beceri ve kabiliyetlerine gre istedii yerde istihdam edebilirdi45. Bunlarn yan sra hassa mimarlar, mimarbann izni ve emri ile bir yapnn teknik ileri, yaplan malzemenin kalitesi, onarm ileri ve muhasebe gibi konularn takip ederdi. Aratrmalara gre, baz belgelerden, kadrolu mimarlarn yan sra kadrosuz yani maasz olarak bir ok mimarn hassa mimarlar ocanda alt anlalmaktadr. Bu alan mimarlar kadrolu bir mimarn lm veya herhangi bir sebeple bu meslei brakmas ile bunlarn yerine atanmlardr. 1802 ylna kadar Mimarbana bal olan Hassa Mimarlar bu tarihten sonra hendese ilmini renmeleri gereinden dolay Hendeshaneye balanmtr. Osmanl mimarlarnn nasl yetitii veya yetitirildii hakknda bilgiler yeterli olmamakla birlikte geleneksel yntem olan usta-rak ilikisinin daha hakim olduu bilinir. Kaynaklarda, alannda uzman bir mimarn bir yeri tamir etmesi veya bir inaat yapmas istendii zaman buna yallna bahane ederek yapamayacan ifade eden bunun yerine yetitirdii raklarndan falan kiiyi tayin edin eklinde bir ok ifade yer almaktadr46. Ayrca, Osmanl Devleti devirmi olduu acemi olanlarnn bir ksmn inaatlarda grevlendirmitir. Bu srada bilgi ve kabiliyeti elverenler mimarla heves sarm ve bu ekilde de mimar yetimitir. Mimarbalar ve mimar aalar emrinde altrm olduu mimarlarn yetimesine katk amac ile yapm olduklar bir ok inaatn kontroln onlara brakmas sayesinde de bamsz hareket edebilen mimarlarn yetimesi daha abuk olmutur47. Osmanl dneminde btn sanatlar ve mimarlar kendi meslekleri ile ilgili Ehl-i Hiref tekilatna bal idi. Bu kurulu hem bir sendika hem de sanat ve

44 45

erafettin Turan, a.g.m, s. 159. Hakk nkal, Osmanl Hanedan Trbeleri, Ankara 1992, s. 159-163. 46 Abdlkadir Dndar, a.g.e, s. 36-39. 47 smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, Ankara 1995, s. 555.

11

zanaatkarlarn yaptklar ilerin kalitesini denetleyen toplumsal bir kurulutu48. Hassa Mimarlar odas bir takm mhendislik okulu idi. Buraya girenler kdemli mimarlarn nezaretinde yetiir. Belirli kademelerden sonra mimarbala kadar ykselebilirlerdi. Burada mimarlarn iyi yetimesi iin tatbikatn yan sra teorik bilgilerde verilirdi49. Hassa Mimarlar ocandaki mimarlarn ykselmeleri ve bo kadrolara

atanmalar mimarbann arz ile Divan- Hmayun veya Sadrazamn buyrultusu ile yaplmaktayd. Bu uygulama, III. Selim (1789-1807) zamannda kurulan Mhendishane-i Berr-i Hmayundan mhendis mezun oluncaya kadar devam etmitir50. Hassa Mimarlar cretlerini ulfe ve har olarak almakta idiler51. Ulfe miktar sabit olmayp zaman gre ve Osmanl devletinin mal durumuna gre deimekte idi. Ulfe miktar XVI. yzyla kadar iyi iken devletin ekonomik gcnn zayflamas ile giderek azalmtr. Buda zamanla iyi mimarlarn yetimesine engel olmutur52. Hassa mimarlar alm olduklar bu sabit cretlerinin dnda yapm olduklar bir takm iler karl yaptran kii veya vakftan da makamlarna gre bir takm cretler almlardr. stanbul dna ktklar zamanda kendilerine harcrah denmitir53. Mimar Kethdalar, Hassa Bamimarl ile alkal yap ile ilgili ileri takip eden kimselerdir. Bunlar gn ierisinde sokak ve arlarda gezerek yanl ve izinsiz yaplamann nne gemek iin grevlendirilmilerdir. Mimar kethdalarndan da mimarbala atananlar olmutur54. Mimar Ktipleri, Hassa mimarlar ocanda grevli meslek grubundandr. Mimar Ktipleri, mimarye dayal tm konularda yazmalardan sorumlu bir

Filiz aman, Mimar Sinan Dneminde Sarayn Ehli Hiref Tekilat Mimar Sinan Dneminde Trk Mimarl ve Sanat, stanbul 1988, s. 73-77. 49 erafettin Turan, a.g.m., s.177. 50 Seluk Mlayim, Mimar Sinan ve Halefi Uluslar aras Mimar Sinan Sempozyumu Bildirileri, (Ankara 24-27 Ekim 1988), Ankara 1996, s. 347; erafettin Turan, a.g.m, s. 160. 51 Fatma Afyoncu, a.g.e., s. 32-33. 52 erafettin Turan, a.g.m., s. 162. 53 Abdlkadir Dndar, a.g.e, s. 43. 54 BOA, CS 4015.

48

12

birimdir55. 2- Merkeze Bal Dier Mimarlar Osmanl kara ordusu sefere kaca zaman hassa mimarlarndan bir ksm da ordu ile sefere katlarak nemli grevler stlenmilerdir. Ordunun geecei yollarn dzenlenmesi ve almas, kprlerin inas, askere su temini iin su yollarnn tamiri veya su kuyularnn almas, kuatlan ehirler etrafna kk surlarn yaplmas mimarbann veya hassa mimarlarndan birinin bakanlnda yeteri kadar mimar, duvarc, dlger, marangoz, demirci gibi ekip tarafndan salanrd. Bu ekip, ordu sefere kmadan nce yola kar ve grevini tamamlard. Bu mimarlar zel bir vazife ile grevlendirildikleri iin XVI. yzyldan itibaren Sefer Mimar tabiri ile adlandrlmaya balanmlardr56. Osmanl ordusu sefere kmadan aylar ncesinden hazrlklar yaplrd. Ordunun geecei yollar, kprler ve konaklayaca yerler ok sk bir almadan sonra hazr hale getirilirdi. Bu iler iinde Hassa mimarlar ocandan yeteri kadar mimar ve yardmc eleman grevlendirilirdi. Bu grevlendirilen kimselerin hem ilerini yapmas salanr hem de alanlarnda uzmanlamas iin imkn tannrd. Sefer mimarlar ordu seferden dndkten sonra veya sefer olmad zamanlarda hassa mimarlar ocanda veya herhangi bir mimarlkla alkal alanda kendi grevlerine devam ederlerdi. Sefer mimarlar odasnda herhangi bir sebeple boalma olduu zaman bu kadrolara yeni atamalar yaplmtr. rnein Mimar Sinan Divan- Hmayuna gndermi olduu bir mektubunda, yevmi on ake ile sefer mimar olan Rstemin vefat nedeniyle bu greve, halen ake ile mermercilik hizmetinde bulunan Mustafa bin Abdullahn atanmasn arz etmitir. Mimar Sinann bu teklifi uygun bulunarak Mustafa bin Abdullah yevmi 6 ake ile bu greve atanmtr57. Osmanl devleti yerleim yerlerinin ihtiyalarnn tam olarak karlanmas ile yakndan ilgilenmitir. Su yollar, kanallar ve sarnlarn yaplmas zel bir mimari alan olarak gelimitir. Bu alanda kendini yetitirenlere de Su Yolu Mimar
55 56

Orhan Erdenen, a.g.m., s. 18. erafettin Turan, a.g.m., s. 173. 57 Abdlkadir Dndar, a.g.e., s. 46.

13

denmitir. Devlet ierisinde bu alanda en yetkili kimse ise Su Yolu Nazrdr58. Kendi alanlarnda ilerlemi su yolu mimarlarna her tarafta byk ihtiya duyulmutur. Osmanl devletinin glenmesine paralel olarak donanmas da gelimitir. Donanmann merkezi stanbuldaki Tersane-i Amiredir. Bundan dolay Tersane mimarlarnn merkezide stanbuldur. Dier illerde ihtiya duyulan mimar, neccar v.b elmanlar stanbuldan grevlendirilmekteydiler59. Osmanl devletinde gemi yapmnda uraan mimarlara Tersane-i Amire Mimarlar denilmektedir. Bu isim ad altnda anlan mimarlarn Osmanl denizcilik tekilat ile orantl tekilatlanmadklarn gryoruz. Osmanlnn denizcilik ve tersanecilik alannda en gl olduklar dnemlerde bu isme rastlayamyoruz. Tersane mimarlar daha ok Hassa mimarlar oca altnda tekilatlanmlardr. Tersane-i Amire mimarlarnn bu ad altnda tekiltlanmalar XVIII. yzyla rastlamaktadr. Bu yzylda mimarlar arasnda ba mimar, ikinci, nc, drdnc mimar olmak zere hiyerarik bir yap mevcuttu60. Tersane-i Amire mimarlar, her trl gemiyi ina etmenin yan sra, gemilerin yanat rhtm, iskele gibi meknlar ina etmekle ykmldrler. Osmanl Devleti, imparatorluk snrlar ierisinde gerekli olan yerlere yol ve kpr yapmtr. Bu yaplan kprler ya devlet eli ile veya vakf yolu ile yaplmtr. Bir yere kpr ihtiyac olup olmad tespit edildikten sonra, Divan- Hmayuna bir rapor ile bildirilirdi. Divan- Hmayun gerekli incelemeyi yaptktan sonra bu raporu Mimarbana havale ederdi. Mimarba da Hassa mimarlar arasndan baz mimarlar kpr kefi iin grevlendirir, yerinde gerekli incelemeler yapar ve son ekli ile Divan- Hmayuna bildirirdi. Divan- Hmayunda bu rapor dorultusunda kprnn yaplp yaplmamasna karar verirdi61. Yaplan kprlerin devam ve muhafazas iin Meremeti (tamirci, onarmc) denilen grevliler atanr ve bunlar Avarz- Divaniye ve Tekalif-i rfiye
58 59

Cengiz Orhonlu, a.g.e., s. 81. dris Bostan, Osmanl Bahriye Tekilat, XVII. Yzylda Tersane-i Amire, Ankara 1992, s. Abdlkadir Dndar, a.g.e., s. 49. Cengiz Orhonlu, a.g.e., s. 27-66.

XIII, 1.

60 61

14

vergilerinden muaf tutulurlard. Bu vergi muafiyeti nemli bir zellik olduu iin halk arasnda reva bulmutur. Bu vergi muafiyeti kendilerini kprc esnaf diye iddia edenlerin oalmas zerini 1833 ylnda kaldrlmtr62. Kprclerin banda XIX. yzyla kadar kprc ba ad ile anlan bir muhafz bulunurdu. Zarar gren bir kpr mmknse ayn usta tarafndan yaptrlmaya allmtr. XIX. yzyla kadar Osmanl kprlerinin yapm, devam ve tamiri iin faaliyette bulunmulardr. Buralarn muhafazas iin zel elemanlar ve ustalar grevlendirmitir63. Trk asker mimarsinde kalelerin ayr bir yeri vardr. Osmanl srekli savaa hazr bir ordu bulundurduu iin ve feth etmi olduu yerleri muhafaza edebilmek iin kale yapmna byk nem vermitir. na edilmi bu kalelerin korunmas iinde Hisar Erenleri, Kale Muhafzlar ad ile zel bir birlik kurmutur. Bu birliklerin bal olduu merkezde iki ayr daire kurulmutur. Ayrca, tamir ve bakm ilerini yrtmek iinde ayr bir birim oluturulmutur64. Kale mimarlarnn ne zaman ortaya kt kesin olarak bilinmemektedir. na edilecek kalelerin mimarlarna ve stanbuldan hassa mimarlar arasndan gnderilen Kale Mimarlar tabirine, XVII. yzyln sonlar ile XVIII. yzyln balarnda rastlanmaktadr65. Bu cmleden ayrca u anlalmaktadr ki Osmanl kale inasna ok byk bir nem vermesine ramen, her kalede bir mimar veya yetkili bulundurmamtr. Devlet, kale inas veya onarlmas gereken yerlerde yerel imknlar dahilinde yaplmasn istemi, yerel imknlarn yeterli olmad durumlarda da stanbuldan usta mimarlar yollamtr. 3- Hassa Mimarlar Oca Tara Elemanlar Osmanl devleti topraklarnn bymesine paralel olarak lkeyi Rumeli ve Anadolu Beylerbeylii olmak zere iki merkeze ayrmtr. Daha sonra bu beylerbeyliklerine, Rum Beylerbeylii, Bosna Beylerbeylii ve Diyarbekir Beylerbeylii eklenmitir. 1609 yllarna doru beylerbeyliklerin says otuza kadar
Cengiz Orhonlu, a.g.e., s. 66-74. Tuncer Baykara, Osmanl Tara Tekilatnda XVIII. Yzylda Grev ve Grevlileri, Ankara 1990, s. 282. 64 Nazmi Sevgen, Anadolu Kaleleri, c. I, Ankara 1959, s. 5 65 Abdlkadir Dndar, a.g.e., s. 52.
63 62

15

kmtr66. Osmanlda eyaletlerin teekkl XIV. yzyllara kadar inerken buralarda eyalet mimarlk sisteminin, ne zaman kurulduu tam belli deildir. Ancak, 1516 tarihli bir kanunnamede, Bosna vilayetinde yetkili bir mimarn bulunduu anlalmaktadr. Ayrca Erzurum vilayetine mimar atanncaya kadar Erzurum Beylerbeyinin, mimar ihtiyacn Diyarbekir vilayetinden karladn ifade etmesi, burada daha nceden mimar kadrosunun bulunduunu gstermektedir. Bu durumdan anlalan, vilayet mimarlnn 1516 ylndan nce kurulduu ve XVII. yzyldan itibaren de yaygnlk kazanddr. Vilayet Mimarl, XVI. yzyla kadar Hassa mimarlar arasndan atanrken XVII. yzyldan sonra vilayette, mesleinde usta olan kimseler arasndan atanmaya balamtr67. Vilayet mimarl hassa mimarlndan sonra ortaya kan ilk tara tekilatdr. Vilayet mimarlar bulunduklar eyaletlerde Mimarba unvann kullanmlardr. Buda eyalet mimarlnn, stanbuldaki Hassa mimarlna benzeyen bir ekilde olutuunu gstermektedir68. Vilayet mimarlar bulunduklar blgedeki mir yaplarn her trl ilerinden sorumlu idiler. Vilayet mimarlarnn bir ksm ulfeli bir ksm da tmarl idi69. Eyalet Mimarlar dnda gelien ehir Mimarl sisteminin ise ilk olarak nerede ve ne zaman ortaya kt kesin olarak bilinmemektedir. Fakat ehir ve kasabalara XVII. yzyldan itibaren mimar tayin edilmeye baland bilinmektedir70. Buna ramen vilayetlere mimar tayin edilmeye balanmas ile e zamanl olarak ehirlere de XVI. yzyln ortalarndan itibaren mimar tayin edilmeye balamas byk bir ihtimal dahilindedir71. 1839 ylna kadar varln srdren ehir mimarlar, XVII. ve XVIII. yzyllarda gelierek kasabalara bile mimar atanmas yaplmtr. Orhonlunun tespitlerine gre, imparatorluk snrlar ierisinde 53, farkl tespitlere gre de 70i aan ehir mimar bulunmaktadr72.
66 67

Halil nalck, Eyalet, TDVA, c. 11, stanbul 1995, s. 548-549. Abdlkadir Dndar, a.g.e, s. 56-57. 68 Zeki Snmez, a.g.m., s. 254. 69 erafettin Turan, a..g.m., s. 176-177. 70 Fatma Afyoncu, a.g.e., s. 33. 71 erafettin Turan, a..g.m., s. 165. 72 Cengiz Orhonlu, a.g.m., s. 27-28; Tuncer Baykara, a.g.e., s. 261.

16

ehir mimarlnn XVII. yzyldan itibaren gelimesinin nedeni, bu yzylda ehirlemenin geliimi ve ehirlerde mimar ihtiyacnn artmasndan kaynaklanmaktadr. Divan- Hmayunun emri ile atanan bu mimarlar ehirlerdeki bozuk yaplamann nne gemeye almlardr73. Baz ehirlerde mimar ihtiyac Divan- Hmayun tarafndan karlanamam, bu durumda ehir veya kasaba kads o yerdeki mahir bir kimseyi geici bir sre mimar olarak atamtr. ehir mimarlklarnda grev yapan mimarlarn lm veya baka bir sebeple yerleri boald zaman o ehirde grev yapan bir mimar direk Divan- Hmayuna mracaat ederek o greve talip olmutur. Hassa mimarlar adna ehirlerde grev yapan mimarlara mimarba

unvan verilmitir. Bu unvan alan mimarlar sorumlu olduklar blgede inaatlar kontrol etmekle grevlendirilmilerdir. ehirlerdeki inaat esnaf, ehir mimarnn izni olmadan hibir inaat ii yapamazlard. ehir mimarlar inaatlar arasndaki anlamazlklar zdkleri gibi onlarn vergilerini de toplamakla grevlendirilmilerdir. ehir mimarlar inaatlarda kullanlan malzeme ve talarn ebatlarn kontrol eder bunlarn belli bir standart dahilinde olmasn salarlard. ehir mimarlar yaplamann dnda su yollar ve su keiflerinde de grev almlardr74. Bir ehir mimar ihtiya dahilinde birden ok ehir veya kasabaya bakmtr. Ama bu durum zaman zaman anlamazllara neden olmutur. Genelde ehir mimarlar o ehirde oturan kimseler arasndan seilmeye allmtr. ehir mimarlar, ehirlerdeki gstermitir75. Osmanl tara tekilat ierisinde yer alan vilayet ve ehir mimarlar ile Hassa mimarlar oca arasnda, mimarlarn atanmalar dnda hibir organik ba yoktur. ehir mimarlar tamamen yerel kadnn kontrolnde hareket etmilerdir. ehir mimarlar, grevlerini ktye kullandklar zaman veya halktan herhangi bir ikayet geldii zaman, kadnn emri ile grevden alnrd. Bu grevden alma ilemi de
73 74

yaplamann mimar zelliklere uygun olmasna zen

Cengiz Orhonlu, a.g.e., s. 2-6. Fatma Afyoncu, a.g.e., s. 34. 75 Abdlkadir Dndar, a.g.e., s. 60-64.

17

Divan- Hmayuna bildirilirdi. ehir mimarlar bazen kendi istekleri ile de grevden ayrlrd. ehir mimar ld zaman, eer olu bu grevi yrtebilecek ekilde yetimi ise babasnn yerine ayn grevi devam ettirebilirdi76. ehir mimarlar devletten maa aldklar gibi esnaftan ve o ehrin gelirinden belli oranda pay alarak geimlerini salarlard. Hatta bazlarn mukataalar ve tmarlar olduu bilinmektedir. 4- Hassa Mimarlar Oca Dndaki Mimarlar Osmanl Devletinde, vakf yaptran kimse o vakfn devamllnn

salanmas iin elinden geleni yapard. Kurulan vakflarn ve hayr yerlerinin devamll iin kk inaat ilerinin yaplmas amac ile bir de usta atanrd. Bu ustalarn alacaklar cretlerde vakf tarafndan belirlenirdi. Bu ie meremet, bu ii yapanlara da meremeti denirdi. Her vakfn bakm ve onarm ileri meremetiler tarafndan yaplrken baz vakflarda bir veya iki mimarlar denilmektedir. XVII. yzyldan itibaren ehirlerde, ehir mimarlarnn dnda vakflarn onarm ile uraan bir de vakf mimarlar olumaya balamtr. Bu vakf mimarl messesesi sadece Osmanllara has bir kurum olmayp, Seluklular dneminde de ayn kurumun var olduunu kaytlardan anlamaktayz78. Vakf mimarlarnn ilk vazifesi sorumlu olduklar vakfa ait yaplar tamir etmektir. Osmanl vakf mimarl sisteminde, VIII. yzyldan itibaren deiiklikler olmu ve bu tarihten itibaren vakflara mimar atanmamtr. Ama meremetiler ayn grevlerine devam etmilerdir79. Bundan unu anlyoruz, vakflarda grev ve sorumluluklar bakmndan meremetiler daha ar basmlardr. mimarnda grev ald olmutur77. Vakflarda alan ve cretlerini vakflardan alan bu mimarlara vakf

Abdlkadir Dndar, a.g.e, s. 65-66. Halim Baki Kunter, Trk Vakflar ve Vakfiyeleri, Vakflar Dergisi, I, Ankara 1938, s. 103-129; Fatih Mderrisolu, Edirne II. Beyazid Klliyesi, Vakflar Dergisi, Say 22, Ankara 1991, s. 155. 78 smet Kayaolu, Turumtay Vakfiyesi, Vakflar Dergisi, Say 12, Ankara 1978, s. 101; Abdlkadir Dndar, a.g.e., s. 70-71. 79 Bahaddin Yediyldz, XVIII. Asr Trk Vakflarnn ktisadi Boyut, Vakflar Dergisi, Say 18, Ankara 1984, s. 5-41; Bahaeddin Yediyldz, Vakf Messesesinin XVIII. Asr Trk Toplumundaki Rol, Vakflar Dergisi, Say 14, Ankara 1982, s. 1-27.
77

76

18

Osmanl Devletinde Hassa mimarlar oca ve dier mimarlk tekilatlarna bal olmadan alan mimarlara Serbest Mimarlar denilmektedir. Bu mimarlar, alm olduklar blgelerde yapm olduklar mimar eserler ile n plana ktklarnda Divan- Hmayuna Hassa Mimar olmalar iin teklif edilmilerdir. Sonu olarak Osmanl Devletinde resmi ve zel mimarlk tekilat diye iki tekilat karmza kmaktadr80. Osmanl Devletinde mimarlk tekilatnn bel kemii olan Hassa Mimarlar Oca dnda da, baz serbest mimarlarn bulunduu bilinmektedir. Bunlarn banda Cemaat avuan-i Dergah- Ali gelmektedir. XVI. yzylda baz mimarlarn Dergah- Ali avuu olduklar veya Hassa Mimarlar Ocana buradan katldklar bilinmektedir81. B) OSMANLI MAR SSTEMNN LEYNDE DER

GREVLLER 1- Teknik Elemanlar Osmanl imar sistemi ierisinde teknik eleman grubunda yer alanlar, yap ustalar, su-yolcular ve nazrlar ile bezemecilerdir. Yap ustalar, Osmanl mimarsinde, benn (inaat ustas), sengtra (ta ustas), neccar (marangoz), nakka, lamger, haddad, camer (camc) ve srber (kalayc, kuruncu) isimleri ad altnda tekilatlanp, Osmanl mimarsinin sanat ve teknik bakmndan en nemli kiileri arasndadr. Bu ustalar serbest olarak tekilatlandklar gibi ehir mimarlarnn denetimi altnda da tekilatlanmlardr82. Yaplan her inaatn banda bir usta bulunmakta bunlar pazarlk usul veya belli bir cret karl bu ileri yapmlardr83. Osmanlda yap elemanlar arasnda ustalarn ayr bir yeri vardr. ehir mimarlarnn, srekli kontrol altnda olmutur. Bu durum, ustalktan mimarla geenlerin ok olmasndan dolaydr. Mimarla gei, en kolay bu ustalar arasndan

80 81

Orhan Erdenen, a.g.m., s.15;Abdlkadir Dndar, a.g.e, s. 72. Abdlkadir Dndar, a.g.e., s. 73. 82 Cengiz Orhonlu, a.g.e., s. 66-67. 83 mer Ltfi Barkan, Sleymaniye Camii ve mareti naat (1550-1557), c. I, Ankara 1972, s. 70-71.

19

olmaktadr. nk, hendese ilminin bu ustalarca daha iyi bilinmesinden kaynaklanmaktadr84. Osmanl topraklarnda, yerleim yerlerine suyun getirilmesinin yan sra bu suyun devamlnn salanmas, bakm, onarm ve korunmas byk nem tamaktadr. Su ii ile uraanlara genelde su-yolcu denilirdi. Su yolcular su yollarnn bakm onarm ve muhafazas ile urarlard85. Osmanl devletinde inaat esnaf arasnda su yolcularn yer almaya balamas Fatih Sultan Mehmed zamannda balamtr. Fatih Sultan Mehmed, stanbul iin yaptrm olduu su yollarnda almalar iin 1472 ylnda 10 su yolcu tayin etmitir. Sultan II. Bayezid de yaptrm olduu baz vakflara su yolcular tayin etmitir86. Osmanl devleti su yollarnn korunmas ve bakm iin zaman zaman kadlara hkmler gndermitir. Su yollar tekilatnda alan kimseler bozulan veya onarlmas gereken su yollar iin keifler yaparlar ve harcamalar gerekli masraflar gerekli makama bildirdikten sonra su yolunun bakm yaparlard87. 1566 ylnda su yolcular nazrlnn kurulmasndan sonra bu tekilat daha dzenli bir hal alm ve nemli bir meslek grubu haline gelmitir. Su Yolu Nazrl 1836 ylnda Evkaf Nezaretine balanana kadar su yolu konusunda en st makam olarak kalmtr. Su Yolu Nazrlnn, gnmzdeki Devlet Su lerinin yapt grev ile ayn haklara sahip olduunu syleyebiliriz88. Su Yolu Nazrlnda alanlar baz rfi vergilerden muaf tutulmulardr. Su yolculuk ok ihtisas isteyen bir meslek olmad iin ihtiya kadar atanmtr. Her yerde bir ubesi ve alan olup alannda uzmanlaanlar ise saraya, Su Yolu Nazr olarak alnmlardr89. Ordu sefere kt zaman, su yolunda alanlar da sefere kar ve ordunun
84 85

Abdlkadir Dndar, a.g.e, s. 74. Celal Esad Arseven, a.g.e., c. 4, s. 1840. 86 Abdullah Martal, 16. Yzylda Osmanl mparatorluunda Su-Yolculuk, Belleten, LII/205, Ankara 1988, s. 1585-1653. 87 Abdlkadir Dndar, a.g.e, s. 76. 88 Abdullah Martal, a.g.m., s. 1585-1653. 89 Abdullah Martal, a.g.m., s. 1612-1613.; Abdlkadir Dndar, a.g.e., s. 77.

20

su ihtiyacn karlarlard. Ordunun geecei yerlere emeler yaparak ordunun su ihtiyacn karlarlard. Bezemeciler, mimarlar ve ustalarn meydana getirmi olduklar eserlerin i ve d estetii ile uraan sslemeci grubuna verilen genel isimdir. Saraya bal Ehli Hiref tekilat bnyesindedirler. Nakkalar, sarayn Ehl-i Hiref tekilatn oluturan grubun en nde gelenleridir. Bunlar sadece inaat sslemelerinde almayp, saltanat kay, adr, sarayda yaplan eitli dolap ve ss eyalarnn yapmnda da almlardr90. Kaigerler, sarayn Ehl-i Hiref tekilat ierisinde yer almaktayd. Bunlarn grevleri padiahlarn veya dier st dzey grevlilerin yaptklar eserlerin inilerini yapmakt. iniler, usta nakkalarn desenleri ve mehur hattatlarn yazm olduklar yazlar ile sslenirdi91. 2- Yardmc ve dari Elemanlar Bina Nazrlar, yaplan inaatlarn yrtlmesinden ve takibinden ba sorumlu kimselerdir. Bunlarn grevleri inaat balamadan nce balar ve inaatn tamamen bitimine kadar devam ederdi. Bina Nazrlar belli sre devlet kademelerinde grev yapm tecrbeli ve drst kimseler arasndan seilirdi92. Bina Eminleri, Bina Nazrlar gibi binann dorudan teknik ilerini ilgilendirmeyen, daha ok mal konularn ilgilendiren ilerden sorumlu kimselerdir. Stat olarak mimarla ayn seviyede saylrlar ama Bina Nazrlarndan bir alt kademede bulunurlard. Hatta Bina Eminleri ou zaman Bina Nazrlar tarafndan seilmilerdir. Bina Eminleri inaatn malzeme alm iilerin cretlerin denmesi gibi bir ok konuda yetkili olmulardr. Bina Eminleri yapm olduklar harcama ve demeler iin muntazam ekilde defter tutmulardr93. Bina Eminleri, mimarba veya defterdarn nerdii kimseler arasndan Divan- Hmayun kararlar ile atanrd. XVI. yzylda, tamir faaliyetlerinde bina emini olarak genellikle Dergah- Mualla avular grevlendirilmilerdir. Byk yaplarn bina eminliine, zellikle nemli kurumlarn bandaki gvenilir kimseler
90 91

Filiz aman, a.g.e., s. 73-77. Abdlkadir Dndar, a.g.e., s. 79. 92 Abdlkadir Dndar, a.g.e, s. 81 93 Cevdet Kk, Bina Emini, TDVA, c. 6, stanbul 1992, s. 179.

21

grevlendirilmilerdir. Bina eminlerinin nemli bir grevi de devlet, vakflar veya ahslar tarafndan kendilerine makbuz karlnda verilen paralar, yaplarn ina veya tamirlerinde yerli yerince harcamaktr. Byk yaplarn inasnda birden fazla bina emini grevlendirildii de olmutur. stanbul dnda zellikle Balkanlarda yaplacak olan yaplarn inasnda sadece bina eminleri grevlendirilmeyip, o blgede grev yapan muhafzlarn da bina eminlerine yardmc olmalar istenmitir. Bina eminleri gnlk veya aylk maaa gre almaktaydlar. Bina eminlerinin maa mimardan daha fazla idi. 1797 ylnda Varna Kalesinin tamiri iin bina emini seilen kiiye aylk yz kuru maa verildii halde, bu tamir iin grevlendirilen mimara aylk yz kuru verilmitir94. Osmanllarda Mbair, Tanzimattan nce devlet tarafndan yaptrlmas gerekli iler iin grevlendirilen kiilere denirdi. Bunlara devlet tarafndan herhangi bir para verilmeyip, her trl masraflar tevzi defterlerine geirilmek sureti ile halktan tahsil edilirdi95. XVI. yzyla ait belgelerde, tamir ve ina ile ilgili ilerde bina nazrlar ve bina eminleri yerine daha ziyade mbairlere rastlanmaktadr. Belgelere gre, mbairler ina ve tamir faaliyetlerinde levazm ve mhimmat tedarik etmekle ykml idiler96. stanbulun fethinden sonra ismine rastladmz ehremini, II. Mahmud zamanna kadar varln srdrm, Divan- Hmayun ve saraydaki drt eminden biri olarak st dzey yetkili olarak grev yapmtr. Bu makamn Fatihin Bizanstaki baz
97

kurumlardan

etkilenerek

oluturduunu

ileri

srenler

bulunmaktadr . ehremenilik kurumlatktan sonra, bakentteki binalarn yapm ve

Abdlkadir Dndar, a.g.e, s. 82-83. Mehmet Zeki Pakaln, a.g.e,II, s. 592. 96 Abdlkadir Dndar, a.g.e, s. 84. 97 Osman Ergin, Mecelle-i Umr- Belediyye, c. 3, stanbul 1995, s. 1258. ehreminlik iin bkz. Osman Nuri Ergin, stanbul ehreminleri, (Haz: Ahmed Nezih Galitekin), stanbul 1996.
95 94

22

tamirlerinin gzetimi, malzeme tedariki, hesaplarn tutulmas ve iilerin nezareti ile grevlendirilmi, daha sonra bu grevlere ehrin su ihtiyacnn karlanmas ve su datm hizmetleri de eklenmitir98. Evliya elebiye gre, stanbulun dnda Badat ve Bosna gibi nemli ehir merkezlerinde de ehremini bulunmaktayd. Ancak taradaki bu ehreminiler, ehirdeki mar ilerinden sorumlu olmayp ehir kethdal grevlerini yapmlardr99. Osmanl mimarlar tekilat ehreminilie bal idi. Fakat grev ve sorumluluklar bakmndan iki kurum arasnda farkllklar vardr. ehremini ina ve tamir iin gerekli ortam hazrlayan kii konumunda, mimar ise bunlar yapan kimsedir. Ancak zaman ierisinde iki kurum birbirinin ierisine girmi, birbirlerinin yetki alanlarna karmlardr. XVI. ve XVII. yzyllarda mimarbalk, ehremenilikten daha stn bir konuma gemitir100. XIX. yzyln ilk eyreine doru ise, Hassa mimarlar tekilat tm grev ve sorumluluklarnn byk bir ksmn ehreminilie brakmtr. Daha sonra ise ehreminiliin ilerine mimarbann karmas sonucu huzursuzluk ortam domu ve ehremenilik lavedilmitir. 1831 ylnda ise iki kurum birletirilerek Ebniye-i Hassa Mdrl kurulmutur101. Kadlar, asl grevi olan yargnn yan sra idr, mal, asker konularda toplumsal grevlerde stlenmilerdir. Bu adan bakldnda bir ehrin mlki amiri konumundadrlar. Dnem ii yazmalarda, grev ve yetkilerine bakldnda, vali, muhafz ve mtesellimlere edeer konumda yer almaktadr. Kadlar, tm bu grev ve etkinlikleri ierisinde, devletin mar sisteminin ileyiine katkda bulunmak amacyla ina ve tamir faaliyetlerinde de aktif rol oynamlardr. Kadlar bulunduklar yerde, yaplacak bir mar faaliyetinde gerekli tm bilgileri kayda gemek ve bu bilgileri saraya kadar gndermekle ykml

98 99

Abdlkadir Dndar, a.g.e, s. 85. Osman Ergin, a.g.e., c. 3, s. 1260-1264. 100 Osman Ergin, a.g.e., c. 3, s. 1260 101 Osman Ergin, a.g.e., c. 3, s.1262-1264.

23

olduklarn kaytlardan reniyoruz102. Defterdar, mal tekilattan sorumlu ve sadrazama bal saray personelidir. Osmanl klasik dnemlerinden farkl hiyerarik dzenlemelerle ilerliliini srdren bu kurum, 1838de grev ve yetkileri Maliye Nezaretinin kurulmasyla son bulmutur103. Defterdarlar, Osmanl mar sisteminde yaplacak tm ilerin cret tespiti ve demesinden sorumlu bir kurum olarak karmza kmaktadr104. Bostanc, devlete ait saray ve kklerde bekili ve zabta ileri yapan saray personelidir. Bu grubun amiri konumundaki kii ise Bostancba olarak adlandrlr105. Bostancbalar, mar faaliyetlerinde, yaplacak i iin gerekli malzemenin temin ve nakli konusunda grev almaktadrlar. Sahil kenarlarnda yer alan sivil konutlara ina izni vermek ve bunlarn kaytlarn tutarak vergi almak grevlerini de stlenmilerdir106. Ktipler, alma alanlar olarak drt grupta karmza kmaktadrlar. Bunlar, Divan-Bbli, Hazine-Maliye, Defterhne ve eriye Katipleridir. mar sistemi ierisinde yer alan katipler ise Hazine-Maliye grubuna dahil personeldir107. Bugn arivlerde ina ve mar ile ilgili tm mevcut kaytlar bu personel tarafndan yazlmtr. Mtemedler, imar sistemi ierisinde, bir yapnn ina ve onarmnda yer alan en fazla kadroyu tekil eden gruptur. Mtemedler ina ve onarm iin gerekli olan malzeme, ii ve bunlarn sevk ilemlerini yrtmekle grevlidirler108. XVI.-XIX. yzyla kadar Klasik Osmanl mimarsi ierisinde yer alan bu elemanlar, sistemin ileyiindeki kkl deiikler sonrasnda bir ou kaybolmu ya da meslek grubu olarak farkl birimler altnda ilevlerini srdrmlerdir. XIX yzyln sonunda ina ve mar alannda alanlar, Mimar ve Mhendis olarak iki ana grupta toplanr. Mimarlarn, usta ve kalfa olarak adlandrlmas
102 103

Abdlkadir Dndar, a.g.e., s. 88. smail Hakk Uzunarl, Defterdar, slam Ansiklopedisi, 3, stanbul 1993, s.506-508. 104 Abdlkadir Dndar, a.g.e., s. 92-93. 105 smail Hakk Uzunarl, a.g.e., s.475-482 106 M. Zeki Pakaln, a.g.e.,I, s. 239-240. 107 Abdlkadir Dndar, a.g.e., s. 95. 108 mer Ltfi Barkan, a.g.e., c. I, s. 129.

24

geleneksel eitimin bir sonucudur. Osmanl ehirlerinde yer alan marla ilgili birimlerin yneticileri Trk, uygulayc personel ise yabancdr. Bat Anadolu, Trakya ve Balkanlarda Rum; Dou Anadoluda Ermeni yap ustalar arlktadr109. XIX. yzyl sonu Osmanl mar sisteminin uygulayc personeli yani kamu grevlileri unlardr: Sancak Mhendisi, Belediye Mimar, ef Mhendis, Mhendis, Mimar ve yardmc Mhendisten olumaktadr. C) KLASK OSMANLI DNEM OSMANLI MAR

FAALYETLERNN MAL KAYNAKLARI Osmanl mal kaynaklarna bakldnda, bteden en fazla paray kapkulu askerleri, farkl grevlerdekilerin maalar, asker tesis ve sava giderlerine harcanld grlr. Klasik dnem Osmanl bte harcamalarnda imara ayrlan bir masraf kaleminin net olarak varlndan sz edilemez. Yaplan imar faaliyetlerinin tamamnn kamu hizmeti verdii ve bu hizmeti gren yap trlerinin belli kiilerce ina edildiklerini gryoruz. Yani, imar faaliyetlerinde bulunanlar padiahlar ve st dzey finansal kayna yeterli olan kiiler diyebiliriz. Bu durum da bize imar sisteminin mal kayna, yaps ve ilerlilii hakknda bilgi edinmemizi salar Devletin elde ettii tm gelirleri kaynak aktarmnn biimine gre; imar faaliyetlerinin yrtlmesi iin yaplan harcamalar ekilde karmza kar. 1- Sultanlarn mar Faaliyetlerine Yapt zel Harcamalar 2- ahslarn mar Faaliyetlerine Yapt Harcamalar 3- Vakflarn mar Faaliyetlerine Yapt Harcamalar ster Sultann, ister devletin veya kurumlarn yapm olduu harcamalar olsun tmnn birden mal kaynaklarn, yapm olduu yatrm ve harcamalar Osmanl imarnn mal kaynaklar olarak da grlebilir. Bu kaynaklar, sanatn ve mimarinin kayna eklinde de ifade edilebilir. Mimar alanda mal bilgilerin, daha fazla ve net olduunu sylemek

mmkndr. Saraya bal olan Hassa Mimarlar Tekilatnn, yaplarn tescil ve

Emre Madran, Ondokuzuncu Yzyl Sonunda Osmanl mparatorluunda Yap Alannda alanlar, X. Trk Tarih Kongresi Ankara:22-26 Eyll 1986, Ankara 1994, s.2468.
109

25

gelirlerini belirleyen vakfiyelerin gnmze kadar gelmi olmas, mimar alanda bu bilgilerin youn olduunu ortaya koyar. 1- Sultanlarn mar Faaliyetlerine Yapt zel Harcamalar Bu tip harcamalar, Osmanl sultann kendi zel giriim ve kiisel

harcamalarn iermektedir. Sultann siyasi ve manevi olarak yklenmi olduu bu grevler bu giriimleri ynlendiren artlar olarak grlmektedir. Sultann imar faaliyetlerinde kulland mal kaynak i hazineden karlanrd. hazine gelirlerini, dorudan sultana ait olan eyaletlerin gelir ve ganimetleri, Eflak, Budan ve Erdel gibi eyaletlerinden gelen hara ve pike (hediye), yabanc devletlerden gelen hara ve hediyeler ile msadere edilen mal gelirleri oluturmaktadr. Sultanlar, sz konusu gelirlerlerden oluan bu i hazineden, kendi zel istekleri iin harcama yaparlard. Bu zel istekler arasnda, kendi adlarna gerekletirdikleri imar faaliyetleri de yer almaktadr110. Sultan bir yandan her eyin zerinde tutulan Devlet kurumunun ilemesi iin gerekli messeseleri olutururken; dier yandan dini ve manevi ykmllklerinden dolay cami, han, kpr, medrese, zaviye vb. yaplar ina ettiriyordu. na eylemini ynlendiren artlarn banda zellikle Erken Osmanl Dneminde (1299-1451) ihtiyalarn ar bastn syleyebiliriz. Malye tekilatnn da ilk teekkl Sultan I. Murad (1362-89) zamannda Vezir andarl Halil Hayreddin Paa111 tarafndan oluturulan yaya ve atl tekilatlann ihtiyalarn karlamak zere ayr bir hazinenin kurulmasyla balamtr112. Kurumlamaya ve mal kaynaa sratle ihtiyac olan ve cihan imparatorluu olma yolunda hzl ve fetihlerle genileme gayreti ierisindeki Osmanl Devletinin ilk kaynaklarn ganimetler ve fetihlerle elde edilen blgeler oluturmutur. Kaynaklardan anlald zere ganimetlerin 1/5ne sahip konumdaki sultann, bu kayna harcamas kendi hr irade ve isteine bal olarak gelimitir113.
Mustafa Cezar, Osmanl Klasik Dnem mar Sistemi, IX. Trk Tarih Kongresi Bildiriler, c. III, Ankara 1989, s. 1395. 111 Halil Hayreddin Paa hakknda ayrntl bilgiler iin bkz. . H. Uzunarl, andarl Vezir Ailesi, Ankara 1988. 112 . H. Uzunarl, andarl Vezir Ailesi, Ankara 1988, s.12-13. 113 Fatih Mderrisolu-H. etin Arslan, Osmanl Sanatnn Mal Kaynaklar, Vakflar Degisi, Say 27, Ankara 1998, s.96.
110

26

Sultan I. Muradn Biga Seferi ve Srpsnd Zaferi (1365) sonras elde ettii ganimetleri oullarnn snnet dnlerine harcamas ve Bursada maret, medrese, ekirge semtinde kaplcalar ve Bilecikte bir Cuma mescidi ina ettirmesi bu tip harcamalara rnek tekil etmektedir114. Sultan II. Murad (1421-51) da, bugn Uzunkpr adyla anlan yerde, buradaki haramileri ldrtp, Cuma mescidi, maret ve kpr ina ettirdikten sonra yapan mimara hilat giydirip iftlik yerler vermesi; yine sultann memnuniyetini ve bu i iin ayrlan harcamann kendi iradesiyle belirlenip sonuta yapan mimar dllendirmesi, sultann zel teebbsnn gstergesi durumundadr115. zel Teebbs kelimesinin burada sultann kendi isteiyle halkn menfaatine yapm olduu faaliyetler olarak deerlendirme gerei vardr. Sultan I. Bayezid (13891403)in beylerinden Firuz Beyin Eflak Seferi sonras hayli ganimetlerle dnp, sultann da bu para ve ganimetlerle hayr ilerine giritiini anlyoruz 116. Sultan I. elebi Mehmed (1413-21)in Bursadaki Yeil Trbede ini kapl lahdinin zerindeki kitabede, trbenin masraflarnn len sultann hesabna kaydedildiini belirtilmesi; sultanlarn ayr zel gelir ve hesaplarnn olabilecei sorusunu akla getirmekte ve bir anlamda aklk kazandrmaktadr. Nitekim Osmanl sultanlarnn yaamlarna baktmzda hepsinde var olan ortak bir tavr grebiliyoruz. Bu tavr, hayr ve hasenat ileri adna imara yaplan yatrmlardr. Bunun iin ayrlan ayr bir mal kaynan idaresinde olduunu, en azndan Cibi Hazine117 denilen kendi hazinesinden harcamalar yaptn biliyoruz. Sultanlar, bir sanat hamisi olarak imar faaliyetlerinin yrtlmesinden sorumlu en byk iveren niteliindedir. Aldklar eitim neticesinde, imar ve mimar faaliyetlerin ekillenmesinde katklar byktr. Bulunduu statden dolay bu tr mdahale her kesimce doal karlanmaktadr. 2- ahslarn mar Faaliyetlerine Yapt Harcamalar
114 115

Akpaazade, Akpaazade Tarihi,(Haz: Atsz) Ankara 1970, s. 60-61. Neri, Neri Tarihi, (ev: F. Reit Unat-M. Altay Kymen), c. II, Ankara 1987, s.603-

605.

Akpaazade, a.g.e., s.73. Osmanl Devletinin i hazinesiyle ilgili ayrntl alma iin bkz. . H. Uzunarl, Osmanl Devleti Malyesinin Kuruluu ve Osmanl Hazinesi Belleten, Say 17, Ankara 1978, s.67-93.
117

116

27

Sultanlarn katklarnn yannda toplumun bir ok kesiminden kiiler de imar faaliyetlerinde yer almtr. ahslarn yapm olduklar imar faaliyetlerinin temelinde yatan mal kaynak, kiilerin kendi kazanlarna ait olan ve devlet tahsisiyle oluturulan finansmandr. ahslarn kendi kazanlar genellikle, ticaret ve sanayi yoluyla elde edilen gelirlerdir. Bu yolla ina ve imar edilen iler saysal olarak az ve byklk asndan da mtevazi bir ekildedir. ahslarn yapm olduu imar faaliyetlerinde en byk pay, temelinde devlet tahsisiyle oluturulan ilerdir. mar faaliyetlerinde devlet tahsisinin mal kayna dirlik ve temliklerdir. Dirlik sahipleri genellikle yksek rtbeli devlet memurlardr. Bu memurlar toplumda en yksek gelir grubunu oluturmaktadrlar. Vezirler, beylerbeyiler, defterdar, nianc, kazasker, sancakbeyi gibi st dzey grevde bulunan bu kiilerin gelir seviyeleri ciddi anlamda yksektir. Bu da bu kiilerin imar iin yeterince mal kaynaa sahip olduklarn gstermektedir. Ayrca bu kiilere dirliklerin dnda verilen bir tr emekli ayl niteliinde grlen arpalk sistemi de byk lde para birikimini salyordu. mar faaliyetlerindeki nemli bir kaynakta, ahslarn mlk haline dnmesini salayan arazi gelirlerini ortaya koyan temliklerdir. Temlik sahibi kiiler, devlet tarafndan dllendirmi gibi grlsede bu kiiler camiler, mescidler, medreseler, hanlar, hamamlar, ina ettirip vakfetmilerdir. Bu da temliklerin veriliindeki asl amacn imar faaliyetlerine yatrm yaplmas olarak grlebilir118. Dirlik ve temliklere ait topraklar genellikle krsal alan arazisidir. Bu arazilere sahip olan kiiler devletin en st kesminde yer alan grevliler ve hanedan mensuplar olunca ehirlerde oluturulan imar faaliyetleri de bu krsal alanlardan elde edilen gelirlerle yrtlyordu. Krsal alann gelirinin kentte ynelmesi, kentteki st dzey grevliler tarafndan kullanlmas anlamna gelmektedir. Devletin imarda direk grev alamamas, imar faaliyetlerinin ahs giriimlerine bal kalmas ve imarn kentlerde yaygnlam olmas krsal kesimin gelimemesi ve geri kalmas anlamna gelmektedir.

118

Mustafa Cezar, a.g.m., s.1396-1400.

28

mar ve ina faaliyetlerinde etkin olan topraa bal sistem anlay, XIX. yzyln balarna kadar deiiklik gstermeden devam etmitir. Kendine zg bir imar sistemi olan Osmanl, batllama hareketleriyle birlikte bu anlayda deiime uramtr. Klasik dnem imar faaliyetleri youn olarak kiisel giriimlerin sonucu ortaya konulmutur. marda etkin olan ahslar, kendilerine ait sivil mimari rnei konutlarn dnda kamusal alana hizmet ve hayr iin yaptrdklar, dinsel, kltrel, salk ve sosyal ilevli yaplar ina ettirmilerdir. Bu da kentlerin geliimi ve deiiminin bireysel giriimciler kanalyla hibir menfaat beklemeksizin ortaya konulmas anlamn tar. Osmanl devleti ierisinde yer alan topraklardaki btn mar ve ina faaliyetlerini yneten Hassa Mimarlar Tekilatnn yapm olduu harcamalarda imarn mal kayna olarak nitelemek mmkndr. Burada etkin olan devlet adna yaplan imar faaliyetleridir. Ancak bu etkinlii ahsn zaman zaman kendi lehine kullanmas sz konusudur. Yani, devlet ve bireyin imar faaliyetlerinde i ie girmesinde Hassa Mimarlar Tekilatnn nemli rol olmutur. mar faaliyetlerinde ahsn direk ortadan kalkt, devletin yapm olduu ve ayr bir mal kaynak aktard etkinlik de kutsal topraklardaki (Haremeyn) yaplarn inas, onarm, tamiri ve hac yolu zerindeki konak yerlerinin gvenlii iin yaplm mal yatrmlardr. Sultan Yldrm Bayazidten sonra her Osmanl sultan surre alaylar ve surreler ile kutsal topraklara ekonomik yardmlarda bulunmulardr. Kanuni, Kabeyi tamir ve tezyin ettiren ilk Osmanl Sultan olmakla birlikte drt mezhep iin ayr ayr medrese yaptrm, Mekkenin su yollar iin tahsisat ayrmtr119. 3- Vakflarn mar Faaliyetlerine Yapt Harcamalar mar faaliyetleri sonucu ortaya kan eserlerin, iletilmesi, bakm, yeniden inas, onarm gibi faaliyetlerde devletin eksikliinin olmas, ahlar bu faaliyetlerin yaplmas iin vakf sisteminin kurulmasna ve bundan yararlanma

Mnir Atalar, Trklerin Kbeye Yaptklar Hizmetler, A.. lahiyat Fak. Dergisi, Say 30, Ankara 1988, s.292.

119

29

yoluna gitmitir. Vakf sisteminin sonsuzluk ve dokunulmazlnn bulunmas vakflarn, gvence ve daimi gelir ierisinde yaamasn salarken vakf kurucularnn da bu gelirlerden yararlanmasn ortaya koymutur. Devletin kontrol altnda olan ancak zel idaresi ile kendi iinde dner sermaye birikimine sahip olan vakflarn, sosyal alandan sanatsal faaliyetlere kadar uzanan geni bir dilime yayld grlmektedir. ahslarn ortaya koyduu dinsel, kltrel ve sosyal nitelikli tm imar faaliyetlerinin sonuta vakflara balandn grmekteyiz. Bu da vakflarn varlnn devam etmesi ve dolaysyla ahslarnda imar faaliyetlerinin srekliliinin olmasna yol amtr. Vakf kurumlarndaki devamllk ve yaygnlk olmasayd ahslar kanalyla oluturulan imar faaliyetleri de olmayacak ve bir imar sisteminden de sz edilemeyecekti. Osmanl medeniyeti ve messeseleri ierisinde ayr bir yer tekil eden vakflarn; devletin kuruluundan, yklna kadar nemini koruduu toplumsal ve sosyal yapnn temellenip, ekillenmesinde nemli grevlerinin olduu yaplan aratrmalarla kesinlik kazanmtr. Vakflarn imar faaliyetlerini ortaya karmasnda gerekli hususlar u ekilde sralayabiliriz. 1- Devletin de ykmllkleri olarak saylan sosyal hizmet ve dayanma messeselerinin ounu, vakf yoluyla gerekletirmi olmas, devleti mal olarak byk bir ykn zerinden kurtarmtr. 2- Vakf yoluyla, devlet gelirlerinden bir ksmnn sosyal ve kltrel hizmetlere transferi de sz konusu olmutur. 3- Vakf ve ona benzer arazilerin gelirlerinin, vakf ynetiminden doan artlarla birlikte aynen zel bir mlkiyet esas gerei ilemesiyle devlete baml; gelirleri kendi iinde dnen bir sermaye birikimi salamtr. 4- Devlet vakf sistemiyle kutsal topraklarda zerine ald ykmllkleri de yerine getirmitir (Harameyn ve Deie Vakf).

30

5- Vakflarn ok amal olarak deiik alanlarda grlmesi, temelde vakf messesesinin gstermektedir. 6- Vakflar ayn zamanda gvence ve teminatn garantisi olarak da grlebilir.Vakflarn gelirlerinin devam etmesi ancak vakf yoluyla saptanm artlarla salanyordu ki, bu ayn zamanda yaplan hizmetin srekliliini de klyordu. 7- Mimar adan yaplan tr ne olursa olsun, ister dini ister sosyal amal, bu yaplarn dzenli gelirlerini vakf yoluyla temin ettiklerini, bu gelirlerin yapda grevli hizmetli ve yneticilere, yapnn onarmlarna gerekli grld hallerde harcanmas, mimar eylemin devamlln da salyordu. 8- Vakfn kurulmas o yapnn, ekonomik teminat bir nevi gvencesi niteliindeydi. Bu suretle ok sayda hizmet yaplyor; yapnn gelecek yzyllarda tanmas salanyordu. 9- Vakflarn ekonomiye dolayl da olsa katklar sz konusuydu. ncelikle kendi ykmllklerini yerine getiren vakf messeseleri, kendi iinde gnmzn deyimiyle dner sermaye eklinde dnebileceimiz gelir ve kiraya verilen gayr-i menkullerin ve nakit paralarn deerlendirilmesiyle para akn salyordu. 10- XIX. yzylda devletin Evkaf Nezareti ile kontrolndeki vakflarn denetimi, vakfn mal varln da kontrol imkn salyordu. Bu suretle belli bir alandaki ekonomik faaliyetler devlet mekanizmas tarafndan kontrol edilebiliyordu. Vakflardaki baz mal kaynak aktarmlarnn, imar faaliyetlerinin de mal kayna olabilecei grlmektedir. Yaplarn tamir ve restorasyonu iin aktarlan mal kaynaklar bu gr desteklemektedir. Kimi durumlarda ise herhangi bir yapnn inasna balanld halde; bitirilemeyip devlet desteine bavurulduu grlr. Bu durumda devletin gelirleri vakf gelirlerine aktarlr ve buradaki mal kaynak aktarmnn devletin yapm olduu harcamalar olarak nitelemek mmkndr. devlet ekonomisinin vazgeilmez bir unsuru olduunu

31

Sonu olarak, Osmanl harcamalar imarnda mal

Devletinin mal kaynaklar, saray merkezli oluturmaktadr. Taradaki yerleim

desteini

birimlerinde yaayan, ekonomik potansiyele sahip ynetici snf da imar faaliyetlerini stlenmekle, saray d imar etkinliklerini ortaya koymulardr. Bylece yaplan imar faaliyetlerinin bykl ve mal kayna hiyerariyle doru orantl gitmesi anlamna gelmektedir.

32

BRNC BLM XIX. YZYIL OSMANLI MAR TEKLATI VE II. ABDLHAMD DNEM MAR FAALYETLERNDE ETKN OLAN KURUMLAR A) XIX. YZYIL OSMANLI MAR TEKLATI Osmanl Devletinde padiah ve saray mensuplar adna yaplan imar ve mimar faaliyetler, XV-XIX. yzyllar arasnda kesintisiz olarak Hassa Mimarlar Oca tarafndan yrtlr. XIX. yzyldaki yenileme anlay, devletin her kademesinde olduu gibi mimarlk rgtnde de kendisini gstermitir. 21 Ocak 1802 tarihinde kan bir Hatt- Hmayun ile Hassa Mimarlar Oca Hendesehaneye balanr120. Hassa Mimarlar Oca'nn iinde bulunduu dzensizlik karsnda gerek Sultan III. Selim dneminde ve gerekse de II. Mahmud'un saltanatnn ilk devresinde yaplmaya allan dzenlemelerin yeterli olmad, kurum ierisinde ehremaneti ile Ba Mimar arasnda yetki karmaasnn yaand ve zellikle de bina yapmlarnda uygulanan prosedrn yllar yl yanl uygulamalarla iinden klmaz bir durum ald grlr. 1826 ylnda Yenieri Ordusu'nun kaldrl ile birlikte devletin yeniden yaplandrlmas amacyla gerekletirilen almalar erevesinde mimarlk tekilatnn sorunlar da ele alnr. Osmanl mimarlk tekilatnn XIX. yzyl boyunca geirdii deiim sreci ierisinde oluturulan yeni kurumlarn olgunlamas ve istenilen amalara uygun verimin alnmas uzun bir zaman alr. Saray tekilatna bal olarak alan Hassa Mimarlar Oca'nn klasik yapsyla ihtiyalara cevap veremeyecei dnlerek 1831 ylnda ortadan kaldrlarak Ocan grev ve sorumluluklar ina ve imar ile ilgili olarak yeni dzenlenen kurumlara verilir. 1- Ebniye-i Hassa Mdrl Osmanl Devleti ierisinde yer alan topraklarda imar ve ina faaliyetlerini yrtlmesi ve Hassa Mimarlar Oca'nn yeni bir yapya kavuturulmas amacyla 4
120

Abdlkadir Dndar, a.g.e., s.13.

33

Kasm 1831 tarihinde, Ebniye-i Hassa Mdrl kurulur. Kurulduu ilk yllarda bamsz olan mdrlk 1846da Nfia Nezaretine balanarak Ebniye Muavinliine dntrlr. Mdrlne, son Sermimaran- Hassa Seyyid Abdlhalim Efendi mimarba olarak atanr121. Ebniye-i Hassa Mdrnn protokoldeki yeri, Asakir-i Mansure Katiplii'nden sonra geliyordu. Maa olarak nceki sistem olan, hassa bamimarlarnn binalardan almakta olduklar harlar ve arpalklar eklinde denmeye devam edilecekti122. Ebniye mdrleri, ina ve imar konusunda; ina edilecek resmi binalarn planlarnn hazrlanmas, kefinin yaplmas ve inaat aamasnda denetimi ile sivil binalarn planlarn kontrol edip uygunluunu tasdik etmekle grevlidirler. Ebniye-i Hassa Mdrl balangta ngrlen grev ve sorumluluklarn merkezi idarenin ilgisizlii nedeniyle tam olarak yerine getiremez. Yeterli ve bilgili mimar eksiklii ekilmektedir. Tekilat ierisinde otuz mimar halifesi vardr ve bunlarn ierisinde ancak on halife bina ina edecek mimari bilgisine sahiptir. Ebniye Mdr Seyyid Abdlhalim Efendi, Hassa Mimarlar Ocandan kalan mimar kalfalarn Mhendishane-i Berri Hmayunda teknik retim dersleri almasn temin etmi ve an gereklerini yerine getirmek adna da gerek mimar eitim veren okul almas iin padiaha takrir sunar ve olumlu cevap alr123. Ancak yine de skntlar giderilemez ve gerekli nlemler alnamaz124. Ebniye-i Hassa Mdrl, gelir ve giderlerinin birbirini karlamamas ve personeline deme yapamamasndan dolay 1837 ylnda iflasn eiine gelir. Hatta bu durumdan kurtulmas iin Hazine-i ahaneden kaynak dahi aktarlmtr125. Ebniye Mdrl'nn ana geliri olan resmi ve zel binalardan alnan harlardan mimar halifelerinin maalar denir. Mimar halifelerine denen aylk ortalama 40-50
Mustafa Cezar, Sanatta Batya Al ve Osman Hamdi, stanbul 1971, s.63. Abdlhalim Efendi ile ilgili olarak bkz: Selman Can, Osmanl Mimarlk Tekilatnn XIX. Yzyldaki Deiim Sreci ve Eserleri le Mimar Seyyid Abdlhalim Efendi, (Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul 2002. 122 Erhan Afyoncu, a.g.m., s. 207-216. 123 Mustafa Cezar, a.g.e., s. 62; Abdlkadir Dndar, a.g.e., s.13. 124 Selman Can, a.g.e., s. 60-63. 125 lhan Tekeli-Selim lkin, Mustafa Celaleddin Beyin Bir Eyaletin Islah ve mar Hakknda Mkaleme Adl Risalesi ve 19. Yzylda Osmanl mparatorluunda mar Kavramnn Geliimi zerine Dnceler, XI. Trk Tarih Kongresi Ankara:5-9 Eyll 1990, Bildiriler IV. Cilt, Ankara 1994, s. 1472-1473
121

34

kuruun bu kesimin geinmesi iin yeterli olmad Seyyid Abdlhalim Efendi'nin 1838 ylna ait hazrlad bir raporda ortaya koyulur126. Hazrlanan bu raporda; tekilatn uzun sredir ihtiyalarn borlanarak karlad, 1833-1837 yllar arasn kapsayan elli yedi aylk zaman ierisinde 271.120 kuru bor yk altna girmitir. Bu durum, mimarlarn bir ounun bu zor artlar ierisinde almak istemedikleri iin grevlerinden ayrlmalarna neden olmutur. Seyyid Abdlhalim Efendi, saylar olduka azalan mimar halifelerinden dolay ve bu olumsuz artlarn devamnda yakn bir gelecekte mimar sknts ekileceini vurgular. Ebniye Mdrl'n bu durumdan kurtarmak iin ncelikle gelirleri artrlr. Baz devlet kurumlar geri denmesi artyla aylk 13.200 kuru verilmesi kararlatrlr. Bu parann 10.000 kuruu ebniye mdrne, 3200 kuruu da mimar halifelerine verilir. Ksa bir sre sonra da ebniye mdrne denen aylk, 4000 kurua indirilir127. Ebniye Mdrl kurulduunda mimarlarn ilerini yrtmek iin kendilerine ait bir binalar bulunmamakta ve btn iler ebniye mdrnn evinde yrtlmekteydi. Bir sre bu ekilde idare edilse de Seyyid Abdlhalim Efendi kendi evinin bu i iin uygun olmadn belirtir. nk mimar halifeleri ve inaat esnaf hemen her gn bu eve gelip gitmektedirler. Bu durumda evde izdiham yaanmakta ve ou zaman yaplacak iler aksamaktadr. Sonunda Yeni Cami avlusunda, daha nce Asakir-i Mansure Hazinesi iin ina edilen binann bir blm Ebniye Mdrl iin tahsis edilir ve ubat 1839'da binada gerekli onarm ve dzenlemeler yaplp yanna da bir ahr ina edilerek kullanma balanr. Ebniye Mdrl'nn bnyesinde almak zere 1848 ylnda bir "Ebniye Meclisi" kurulmasna karar verilir128. Meclisin reisliini ebniye mdr yrtecek ve dier yeler baarl mimar halifeleri ile bina ilerinden anlayan birka st rtbeli devlet grevlileri arasndan seilecektir. Ebniye Meclisi'nin 13 asil 2 yedek yesi Ebniye Mdr Seyyid Abdlhalim Efendi tarafndan belirlenir. Meclisin grevi;
Selman Can, a.g.e., s. 19. Selman Can, a.g.e., s. 19da demelerle ilgili olarak kurumlarn verdii miktarlar ve bunlara ait ariv vesikalar yer almaktadr. 128 Ali Akyldz, Osmanl Merkez Tekilatnda Reform, stanbul 1993, s.141-142de Ebniye Meclisi, Ebniye Mdrl'nn 1849'da kaldrlp yerine kurulan Ebniye Muavinlii ile birlikte Nafia Nezareti'ne balanr.
127 126

35

yaplmas planlanan binalarn mnkasaya karlp (ak eksiltme ile ihaleye karlma ilemi) mteahhitlerle kontratlarnn hazrlanmasdr. Ebniye Meclisi'nin en nemli grevlerinden biri de inaat malzemelerinin kalite ve fiyat kontrol ile baz durumlarda ortaya kan bina anlamazlklarn grp zme kavuturmaktr. Ebniye mdrl grevini dnem Seyyid Abdlhalim Efendi, iki dnem Mhendis Abdlhalim Efendi yrtr. Seyyid Abdlhalim Efendi mdrln kurulu tarihi olan 4 Kasm 1831'den, Mart 1839'a kadar grev yaptktan sonra yerini umnu'da asker binalarn inasn tamamlayan Mhendis Abdlhalim Efendi'ye brakr. Sultan II. Mahmud'un Haziran 1839'da lm zerine Mhendis Abdlhalim Efendi 5 Temmuz 1839'da II. Mahmud Trbesi'nin inas ile grevlendirilir. Ayn tarihte Seyyid Abdlhalim Efendi de yeniden Ebniye Mdrl'ne atanr. II. Mahmud Trbesi inasndaki baarsndan dolay Mhendis Abdlhalim Efendi 6 Kasm 1840'da ikinci defa bu greve getirilir ve 14 Temmuz 1847'ye kadar yrtr. Mhendis Abdlhalim Efendi'den sonra Seyyid Abdlhalim Efendi tekrar ebniye mdr olur ve 8 Mart 1849'da Ebniye Muavinlii kuruluncaya dein bu grevini srdrr129. Bu yllarda devlete ait birok kurum bakanlklar haline dntrlp meclisler oluturulmutur. 1848de Meclis-i Umr- Nfia Nezareti kurulmas ve grevleri arasnda binalarn kefi, inas ve tamiratlar da sokulunca Ebniye Mdrl, Ebniye Muavinlii'ne dntrlr. Yeni kurulan nezarete balanan mdrlk 1839da da Ticaret Nezaretine balanr130. Ayn yllarda Ebniye Mdr Seyyid Abdlhalim Efendi de Ebniye Muavini olarak grevine devam eder. 2- Ebniye-i Hassa Muavinlii Ebniye Mdrl bnyesindeki Ebniye Meclisi ile birlikte 8 Mart 1849'da Nfia Nezaretine balanr ve ismi de Ebniye Muavinlii'ne dntrlr. Bu deiimin amac; mdrln ina almalar ile nezaretin grevleri arasnda bulunan imar faaliyetlerinin koordineli olarak yrtlmesidir. Ayrca uzun sredir yetenekli mimar sknts ekildiinden sk sk yabanc mimarlara bavurulmaktayd.

129 130

Selman Can, a.g.e., s. 21. lhan Tekeli-Selim lkin, a.g.m., s. 1472-1473.

36

Bu nedenle Nfia Nezareti'nin grevleri arasna mimar yetitirilmesi de eklenmiti131. Ancak bu birlemeden dnld gibi bir verim alnamaz ve Ebniye Muavinlii'nin mr ok ksa olur. Mimar yetitirilmesi iin gerekli altyap hazrlanp mimarlk eitimi veren okullar alamad gibi muavinliin alanlarna yeterli maddi katkda bulunulmadndan dolay yolsuzluklarn da n alnamaz. Ebniye Meclisi yelerinin keiflerde ve bina harlarnda baz yolsuzluklara kartklarna dair yaplan ikayetler zerine Meclis-i Vl'da bir heyet oluturulup iddialar aratrlr. Yaplan incelemeler sonucunda stanbul ve evresinde bo arsalar zerine uygunsuz bina yapld, Ebniye Meclisi'nde de bu duruma gz yumulduu ve ruhsat verildii belirlenir. Ebniye Muavini Seyyid Abdlhalim Efendi'nin de ihtiyarlndan dolay meclis yelerinin yaptklar ileri kontrol edemedii tesbit edilir. Bunun zerine 16 Nisan 1852'de Ebniye Muavinlii kaldrlr ve Abdlhalim Efendi'de drt bin kuru maa ile emekliye sevk edilir132. 3- Ebniye Meclisi daresi Ebniye-i Hassa Muavinliinin kaldrlmasndan sonra Ebniye Meclisi,

Ticaret Nezreti'ne bal Nfia Meclisi'nde toplanr. Mimarlar, Ticaret Nzr'nn huzurunda haftada bir ka gn toplanarak ina ve tamir ileri ile birlikte ihalelere karar vereceklerdir. stanbul evresinde yer alan bo arsalarn haritalar karlarak plansz yerleime izin verilmeyecektir. Bina ruhsatlarnn da Ticaret Nezareti'nce mhrlenmesi kararlatrlr133. Mimarlarn bana daha nce mimar halifeliinden karlm olan Esad Efendi adnda biri getirilir. Ebniye Muavinlii kaldrlm olmasna ramen banda bulunan yneticiler bir sre daha bu nvan kullanmaya devam ederler. Esad Efendi'den sonra Ebniye Meclisi'nin banda bulunan smail Zhdi Efendi, 16 kasm 1858'de bu grevden ayrldnda muavinlik nvan da ortadan tamamen kaldrlr. smail Zhdi Efendi'nin ebniye meclisinden ayrlndan sonra yerine vekaleten meclis ierisinden Raid Efendi getirilir. Raid Efendi'nin ksa sreli vekaletinin
131 132

Ali Akyldz, a.g.e., s.141-142. Selman Can, a.g.e., s. 22. 133 Ali Akyldz, a.g.e. , s.138.

37

ardndan meclis bakanlna bina ilerinde tecrbeli Mhendis evki Efendi atanrsa da bir yl kadar bu grevde kalabilir ve Kasm 1859'da yerine ebniye meclisi azasndan Hac Hafz Efendi atanr134. Ticaret Nezareti'ne bal olarak ilerini yrten Ebniye Meclisi, mimarlarn ve meclis yelerinin maddi sorunlar ciddi olarak zlmedii iin, bir sre sonra yeniden ikayet ve tartmalarn oda olur. alanlarn maalar vaktinde denemediinden yeniden yolsuzluklar ba gsterir. Yaplan incelemeler sonucunda; usulsz ruhsat verildii, keif defterlerine ilaveler yapld ve ihalelere fesad kartrld tesbit edilir. rnein; 1859 yl ierisinde Yal Kk'nn yannda ina olunan eya anbar ve nbeti karakolhanesinin gerekte 136.000 kuru olan masraf, keif defterlerinde 269.000 kuru olarak gsterilmitir. Ayn yl ierisinde yaplan Sleymaniye Camii'nin tamiratnda da 240.000 kuru fazla deme yaplmtr. Yolsuzluklar soruturmak iin oluturulan komisyon raporlarna gre; Ebniye Meclisi katiblerinden Raid Efendi'nin inaat defterlerinde tahribat yapt ve bylece harcamalar kabark gsterdii anlalmtr. Yine ayn soruturma neticesinde, meclis bakan Hac Hafz Efendi'nin ve azadan Sabit Efendi'nin Yahudi Hayim'e Ortaky'deki evi iin uslsz ruhsat verip rvet aldklar ortaya kar. smi geen grevliler ebniye meclisinden uzaklatrlp hapse mahkum edilirler135. Ebniye Meclisi'nde meydana gelen usulszlkler sonucunda mimarlk

tekilatnn yeni bir dzenlemeye ihtiya duyduu dnlr ve 8 Eyll 1861'de hazrlanan bir nizamname ile ebniye meclisi ats altnda almak zere, Ebniye Mdrl yeniden kurulur136. 23 Eyll 1861 tarihli bir irade ile de ebniye mdrlnde alacak grevliler tesbit edilerek Ebniye mdrne 7500 kuru, dier grevlilere 3000 kuru maa balanr. Yeni dzenlemelerle daha aktif hale getirilen ebniye meclisi idaresi, 1866 ylndan itibaren ehreminilik bnyesinde

Selman Can, a.g.e., s. 23. Selman Can, a.g.e., s. 24. 136 BOA, Y.EE. 36/6, 25.Za.1278 (24 Mays 1862) tarihli belge Turuk ve Ebniye Nizamnamesini ierir.
135

134

38

Hendesehaneye bal bir birim olarak Osmanl Devletinin sonuna kadar grevine devam etmitir137. 4- Ebniye-i Miriyye Tamirat Mdrl Hassa Mimarlar Oca'nn 1831'de kaldrlp yerine Ebniye-i Hassa Mdrl kurulduunda, Ebniye Mdr Seyyid Abdlhalim Efendi tarafndan hazrlanan bir layiha ile saray ve kasrlarn onarm ve bakmlarn stlenecek "Ebniye-i Miriyye Tamirat Mdrl" ad ile yeni bir birim oluturulur. Daha nceleri Topkap Saray ierisinde bir "Tamirat Anbar" bulunmaktayd ve saraylarn bakmndan sorumluydu. ehremininin kontrol altnda alan Tamirat Anbar'nda; saray- hmayun kalfas, bir anbarc, bir katip ve yeteri kadar meremeti bulunmaktayd. Tamirat Anbar, ehreminliinin 1831'de kaldrlndan sonra babo kalr ve Abdlhalim Efendi'nin layihas ile yeni yapsna kavuur. Bu layihada yer alan neriler dorultusunda oluturulan Ebniye-i Miriyye Tamirat Mdrl'nn sorumluluklar ve grevlileri unlardr; Topkap Saray'nn Enderun blmndeki tamiratlar ile Drssadeaas, Birun ksmndaki tamiratlar ile hazine-i hmayun kethdas ilgilenecektir. Topkap Saray'nda bulunan Tamirat Anbar'na ek olarak raan Saray ierisinde de bir anbar kurulacak ve her iki anbarn bana yzer kuru maa ile iki mdr atanacaktr. Mdrlerin yannda yzellier kuru maa alan iki yardmc tayin edilecek ve bunlar gerekletirilen tamiratlarn kontroln yapacaklardr. Yaplan her trl harcamann birer aylk periyotlar ile defterleri hazrlanacaktr. Anbarlarda neccar, bir hamamc, iki svac, bir camc, bir ocak sprc, iki ilingir, yedi renber grev yapacaktr. Gerektiinde byk ina ve tamirat almalarnda yevmiyeli amele tutulup masraflar defterlere kaydedilecektir. Topkap ve raan Saray'nda bulunan iki anbar mdrl bir sre sonra birletirilip bana "Ebniye-i Miriyye Tamirat Mdr" ad ile yeni bir mdr atanr. Ebniye-i Miriyye Tamirat Mdrl'nn grevi zamanla saraylar ile snrl kalmam, karakollar, hastaneler ve klalar gibi pek ok devlet yapsnn ina ileri de sorumluluu altna girmitir. Bu tr binalarn plan ve keifleri Ebniye-i Hassa Mdrl tarafndan yaplp ina grevi Ebniye-i Miriyye Mdrl'ne
137

Devlet Salnamesi, 1283 (1866-67), s.53. Ayrca bkz. Selman Can, a.g.e., s. 25.

39

braklrd.

Ebniye-i

Miriyye

Tamirat

Mdrlnn

banda

bulunacak

grevlilerin zellikle mimariye yakn kiiler arasndan seilmesi istenir. 1861 ylna kadar grev yapt bilinen Ebniye-i Miriyye Tamirat Mdrl, bu tarihten sonra Ebniye-i Seniyye daresi olarak adlandrlmtr138. 5- Ebniye-i Seniyye daresi Ebniye-i Miriyye Tamirat Mdrl, 1861 yl sonrasnda Ebniye-i Seniyye daresi'ne dnmtr. Hazine-i Hassa Nezareti'ne bal olarak alan Ebniye-i Seniyye daresi'nin grev ve sorumluluklar 18 Eyll 1891 tarihli bir layihada yle belirtilmektedir; padiahn iradesi ile yaplmas istenen her trl binalarn inas ile saray ve kasrlarn bakm ve onarmn gerekletirmektir139. Layihada saray ve kasrlar nemlerine gre ksma ayrlmtr. Yldz Mabeyn, Yldz Bendegn, Ayazaa Kasr ve Nianta'ndaki Ta Konak birinci ksmdadr. Dolmabahe Saray, Hrka-i Sadet ve Emanet -i Mahsusa Daireleri, alayan Kasr ve Mirahur Kasr ikinci ksmdadr. Beylerbeyi Saray, Kalender Kasr, Beykoz Kasr, Tokat Kasr, Kksu Kasr, Hekimba Kasr ve Alemda Kasr nc ksmdadr140. Hazine-i Hassa'da grevli kalfa ve mhendisler hemen her ay bu binalar kontrol edip muayenelerini yapmakla grevlendirilmilerdir141. Ebniye-i Seniyye daresi, 17 Haziran 1920 tarihli bir kararname ile maliye hazinesine balanmtr142. 6- Evkaf Tamirat Mdrl Osmanl Devleti'nde 1826 ylnda kurulan Evkaf- Hmayun Nezareti'nin bnyesinde 1838 ylnda vakflarn onarm ilerini yrtmek zere "Evkaf Tamirat Mdrl" adnda bir birim oluturulur143. Evkaf Tamirat Mdrl'nn kuruluundan nce vakf yaplarnn ina ve tamiratna ynelik hkmler vakfiyelerde yer alr ve her vakf kendi gelirleriyle bu tamiratlar gerekletirirdi144.
Selman Can, a.g.e., s. 25-26. Arzu T. Terzi, XIX. Yzyl Sonlarnda Ebniye-i Seniyye daresi (Grevleri ve Tekilat), Tarih Enstits Dergisi, Say 16, stanbul 1998, s.110. 140 Arzu T. Terzi, a.g.m., s. 111. 141 Selman Can, a.g.e., s.27. Ayrca yazar, Ebniye-i Seniyye daresinin Ebniye Mdrlnn devam olduunun yanl bilgi olduunu ifade eder. 142 Arzu T. Terzi, a.g.m, s.119. 143 Ali Akyldz, a.g.e., s.152. 144 Emre Madran, Osmanl Devleti'nde Onarm Etkinlikleri Vakf Kurumu likisi, Osmanl, Yeni Trkiye Yaynlar, c. 10, stanbul 1999, s. 236-244.
139 138

40

Evkaf Tamirat Mdrl 1853 ylnda bir sre Ebniye-i Miriyye Mdrl'ne balanrsa da bu ekilde mdrlkten ayrlr
145

idareden bir verim alnamamas zerine sz konusu

Evkaf Tamirat Mdrl, XIX. yzyln sonlarna doru Evkaf Nezareti naat ve Tamirat Mdrl olarak isimlendirilir. Kurum zellikle XX. yzyl balarnda Mimar Kemalettin Bey'in 1909-1918 yllar arasndaki mdrl dneminde n plana kar. Yedi adet ihan, Bebek, Bostanc ve Bakrky (Kartaltepe) Camileri ile Bostanc, Ayazma ve Readiye Mektepleri, Laleli'de Harikzedegn Apartmanlar bu yllarda projelendirilmitir. Bu projelerden bazlar sava nedeniyle yarm kalm, Bakrky Camii ve IV. ve V.Vakf Han Cumhuriyet'in ilk yllarnda tamamlanabilmi, VI. ve VII. Vakf Hanlar ile dier bir ok proje ise gerekletirilememitir. I. Ulusal Mimarlk Akm'nn nclerinden olan Kemalettin Bey, Evkaf Nezareti naat ve Tamirat Mdrl mimarlk kadrolarn geniletmi ve bu mimarlar aracl ile ulusal mimarlk anlaynn yaygnlamasna almtr146. 23 Mart 1919'da, Evkaf Nezareti naat ve Tamirat Mdrl kaldrlarak yerine Evkaf Nezareti'ne bal, vakflar ile ilgili imar ilerine bakacak "Heyet-i Fenniye" adnda yeni bir birim oluturulur147. 7- mar Meclisleri stanbuldaki ina ve mar faaliyetleri Ebniye-i Hassa Mdrl ve

Meclis-i Umr- Nafia tarafndan yrtlrken, tarada bu konudaki eksiklii gidermek amacyla Meclis-i Vlda yaplan grmeler sonunda mar Meclisleri kurulmutur (1845)148. mar meclisinin amac, lkenin mar ve halka sosyoekonomik adan yarar salayacak ilerin yaplmasdr. mar Meclisine bal elemanlarn yurt genelinde yaptklar aratrmalarn sonucu, en nemli ve acil ihtiyac olarak yol, su ve kpr ihtiyalar gze arpar.

Ali Akyldz, a.g.e., s. 153. Yldrm Yavuz, Mimar Kemalettin Bey (1870-1927), O.D.T.. Mimarlk Fakltesi Dergisi, c.7, Say 1, Ankara 1981, s.52-73. 147 Selman Can, a.g.e., s.29. 148 Musa adrc, Tanzimattan Cumhuriyete lke Ynetimi, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, 2, stanbul 1985, s.219-220.
146

145

41

mar Meclisi ilerin daha iyi yrmesi amacyla, Meclisi Valaya bal olarak, Anadolu ve Rumeli rgtlenmesini yapmtr149. Anadolu Blgesi 1- Konya Eyaleti mar Meclisi 2- Hdavendigar Bolu Eyaletleri ve Biga Sanca mar Meclisi 3- Sivas Ankara Eyaletleri mar Meclisi 4- Diyarbakr ve Maadin-i Hmayun mar Meclisleri 5- Erzurum Eyaleti mar Meclisi Rumeli Blgesi 1- Vidin ve Ni mar Meclisi 2- skp ve Rumeli mar Meclisi 3- Selanik Eyaleti mar Meclisi 4- Trhala Eyaleti mar Meclisi 5- Elviye-i Selase mar Meclisi Bu meclisler bir bakan, iki ye ve bir katipten olumaktayd. Meclis bakan ve yelere aylk balanarak halka yk olmalarnn nne geilmitir. Bu meclisler bulunduklar blgelerde detayl incelemelerde bulunarak yaplmas gerekenleri rapor halinde bildirmilerdir. mar Meclislerinin, yurdun marna ilikin oluturduklar alma program ncelikli olarak stanbula yakn ehirlerden balamtr. Acil ihtiyalar olan ehirler bir sra ve mar programna oturtulmaya allmtr. Yaplacak ilerin maliyeti, blge vergileri ve vakflar olan kurumlardan karlanacakt. Bu projelerle balatlan giriimler, hkmetin deiimiyle birlikte ya yarda kalm ya da hi tamamlanamamtr150.

Abdlkadir Dndar, a.g.e., s.15. Ali Akyldz, Osmanl Merkez ve Tara Tekiltlarnn Yeniden Yaplanma Sreci (1836-1856), Trk Kltr ncelemeleri Dergisi, Say 3, stanbul 2000, s.87; Musa adrc, a.g.m., s.220.
150

149

42

B) II. ABDLHAMD DNEM MAR TEKLATI XIX yzylda Osmanl Devletinde ehirlerin belli bir dzen ierisinde planlama almalar yaplr. Mhendishane-i Berri Hmayun hocalarndan olan Bekir Paa, ilk defa kentin tamamn ele alan, stanbul plan hazrlamtr. Gnmze ulamam bu plana gre stanbul, antsal camiler etrafndaki oluan ak alanlar, bu alanlarla yerleim birimlerinin balantsn salayacak geni cadde ve sokaklarn almas ngrlmekteydi151. 1864 Kumkap-Aksaray yangnlarndan sonra buralarn yeniden dzenlenmesi iin Trklerden oluan bir komisyon olan Islahat- Turuk Komisyonu kurulur. Ayn yl kurulan komisyonun hangi ileri yapacana dair ynetmelik olan Turuk ve Ebniye (yollar ve yap) Nizamnamesi karlr. Nizamnameye gre yaplarda, ahap kullanlmayacak, kire, ta ve tula kullanlacakt. Yol, kaldrm, cadde ve lam almas bu nizamnamede yer alan ve yaplmas gereken ilerdir152. XIX. yzylda nfus artnn youn gzlendii byk kentler ve tara kentlerinde imar faaliyetlerinin yrtlmesinde, II. Abdlhamid dnemi ncesi kurumlar devam etmektedir. Ancak bu kurumlarn, bu dnem de, ya isimleri ya fonksiyonlar deiime urayarak yeni tekilat yapsyla karmza karlar. 1- Belediye Tekilat Osmanl Devletinde ina ve imar faaliyetlerinin yrtlmesi konusunda nemli bir kurum da belediyelerdir. Belediye, kentin kendini ynetmesidir. Osmanl Devletinde modern anlamdaki belediye tekilat kurulmadan nce baz hizmetler vakflar tarafndan yrtlyordu. Tanzimat ncesinde kadlarn, belediye, yarg ve idare noktasnda yetkileri vardr. Kadlar sadece bulunduu kentin deil ayn zamanda bu kente bal kaza ve kylerinde ynetiminden sorumludur153. XIX. yzylda belediye tekilat II. Mahmud dneminde balayan yeniliklerle bugnk yapsna kavuur. 1827de htisab Nezaretinin kurulmasyla ehir ynetimlerinin
lhan Tekeli,Trkiyede Kent Planlamasnn Tarihsel Kkleri, Trkiyede mar Planlamas, Ankara 1980, s.38-39. 152 stn Alsa, a.g.e., s.43. 153 lber Ortayl, Tanzimattan Cumhuriyete Yerel Ynetimler, ehir ve Yerel Ynetimler, c. I, stanbul 1996, s.445-446.
151

43

temeli atlm olur. Ancak, ehirlerdeki vergi, asayi, salk, ar-pazar gibi konular kent halkn ilgilendiren konularda htisab Nezareti yetersiz kalr. nk gelien bir ehirde imar, inaat, alt yap, yangn gibi aktif ve kalc ilerin yrtlmesinde yeni bir tekilat yapsna ihtiya duyulur. Bu nedenle ehrin bu konudaki ynetimiyle ilgili bir birim olarak ehreminilik kurumu oluturulur154. Galata ve Beyolu gibi daha ok yabanclarn oturduu semtlerde Belediye, daire-i belediyye reisi gibi benzer ifadeler kullanlr155. XIX. yzylda gelien Osmanl kentlerinin, d lkelerle olan ilikilerinin gelimesi zellikle liman ehirlerinde ticari hayata uygun, ulam ve hizmet btnlne sahip yeni bir tekilatlanmaya gitmesi gerekiyordu. Bu tr ehirlerde konaklama, salk ve ulam ana sorun halini alr. Ticaretin gelimesi vesilesi ilk belediye hizmetlerinin de zmir gibi liman ehirlerinde balad grlr156. Bakentte ise, ayn ekilde ticari merkez olarak gelien Beyolu, Galata ve Karaky gibi semtler modern belediye hizmetlerinden ilk defa yararlanma imkn bulur. 1854 Krm Savann getirdii hareketlilii dzene koymak iin ilk belediye idaresi kurma almalar, ayn ylda stanbul'da balamtr. 1854 ylnda, stanbul'da belediye kurulmas iin yaplan almalarda Belediye Bakanlna hkmete bir ehremini atanacak ve ayrca atama ile on iki kiilik bir ehir meclisi oluacakt. Oluacak bu meclise, Belediye Reisi bakanlk edecekti. ehremininin iki yardmcs, ehir meclisinin de doal yesi idi. Meclis yelerinin te ikisinin her yl yeniden farkl evreleri temsil edecek biimde atanmas ngrlyordu157. 1854de ehir meclisi yeleri ve ehremini atanmadan nce, yelerinin ou yabanc uyruklu kimselerden oluan "ntizam- ehir Komisyonu" ad altnda bir komisyon kurulmutur158. Bu komisyon, kurulacak belediye ynetimi hakknda bir kurulu tasars hazrlayacak ve tekliflerde bulunacakt. Nitekim komisyon belediye ynetmeliini hazrlad ve stanbul'da belediye ubeleri kurulmasn teklif etti.
154

ehreminilik, Klasik Osmanl Dneminde Hassa bamimarnn hesaplarn tutan

memurdur.

lber Ortayl, a.g.m., s. 446. lber Ortayl, Tanzimat Devrinde Osmanl Mahalli dareleri (1840-1880), Trk Tarih Kurumu, Ankara 2000, s. 178-179. 157 lber Ortayl, Tanzimat ve Meruti Dnemlerinde Yerel Ynetimler, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, I, Ankara 1985, s.241-242. 158 lhan Tekeli, a.g.m., s.39.
156

155

44

ubelerin, nce Beyolu ve Galata semtinde aznlklarn ok olduu blgede kurulmas ve daha sonra yaygnlatrlmas kabul edildi159. 1858 ylnda stanbul'un Beyolu ve Galata blgelerini iine alan Altnc Belediye Dairesi kuruldu. Bu dairenin banda Daire Mdr nvan ile bir bakan ve yedi yeli bir Daire Belediye Meclisi bulunacakt. Bakan ve yeler hkmete atanacakt. Meclisi, ayrca danman nitelii ile yabanc uyruklu baz kiilerde kullanabilecekti160. 1864 ylnda karlan Vilayet Nizamnamesi ile tara kentlerinde modern anlamdaki belediye tekilatlanmas balamtr. Nizamnamede, vilayet, sancak ve kaza merkezlerinde de birer belediye tekilat kurulacak, sancak ve kaza merkezlerinden seilmi yelerden oluan Belediye Meclisleri bulunacakt. Ancak bu meclislerin hkm olmad gibi birok kentte de belediye tekilatlarnn, gelirleri olmay, personel yetersizlii, yetki ve denetimde etkisiz olular bakmndan mevcudiyetleri de yok gibidir161. 1868 ylnda "Dersaadet Belediye daresi Nizamnamesi" ile Belediye tekilatnn tm stanbul'da yaygnlatrlmas kabul edilmesi ve stanbul ehreminlii Tekilat da yeniden kurulmas dnlmtr. Ancak uygulama aamasnda pek baarl olunamamtr. ehir, on drt belediye dairesine ayrlmtr. Btn dairelerin bal olduu ehreminlik tekilatnn organ bulunmaktadr. Bunlar, Belediye Reisi, Belediye Meclisi, Belediye Genel Kuruludur162. 1876 Anayasas, stanbul ve tarada kurulacak belediyelerin seimle ibana gelecek meclisler tarafndan ynetilmesini ve bunlarn kurulu ve grevleri ile meclis yelerinin seim usulnn kanunla belirtilmesini ngrmtr. 5 Ekim 1877 ylnda karlan Dersaadet ve Vilayet Belediye Kanununda, eski belediye kurulularn aynen korunacak, stanbul'da yer alan ondrt belediyenin says yirmiye kacak ve belediyecilik tm vilayetlerde yaygnlatrlacakt. Tarada kurulacak belediye tekilat Belediye Bakan, Belediye Meclis yeleri arasndan
lber Ortayl, a.g.e., s. 140-143. lber Ortayl, a.g.e., s.142-156. 161 lber Ortayl, Tanzimattan Cumhuriyete Yerel Ynetimler, ehir ve Yerel Ynetimler, c. I, stanbul 1996, s.458-459. 162 lber Ortayl, a.g.e., s. 161-162.
160 159

45

hkmete atanacak, yeler ise o zamanki tekilatlanmada mevcut bulunan mahalli idare meclisi yelerinden meydana gelecektir163. 1877 Dersaadet ve Vilayet Belediye Kanununa gre belediye idaresi, bir reis ve daire meclisinden olumaktadr. Meclis yeleri, ehrin nfus oranna gre 610 aras yeden oluur ve her iki ylda bir yars deiir. Reis ise bu yeler arasndan hkmet tarafndan seilerek atamas yaplr. Meclis reisleri tarada, mahalli eraf arasndan seiliyordu. stanbulda ise reis ve meclis yeleri tayinle grevlerine balamlardr164. Belediye Meclisleri, belediyenin ilerini tartp bir karara balar, yllk bteyi hazrlar, inaat ilerine karar verir, mukavele hazrlar, mal kontrol yapar, personel tayin ve iten karma yetkilerine sahiptir. Meclis toplantlarna ehrin ileri gelenleri de katlabilirdi. Tara belediye meclisleri ylda iki defa o yerin vilayet, liva veya kaza idare meclisleriyle birlikte toplanp bteyi hazrlar ve tasdik ederlerdi. Cemiyyet-i Belediyye ad verilen bu toplantlar merkezi hkmetince verilen geni yetkinin bir gstergesidir. Meclis yeleri, yirmibe yan zerinde, Osmanl uyruklu, elli kuru emlak vergisi veren ve Trke bilenler arasndan seilirdi. Trke bilme art, Meclis-i Mebusanda kaldrlmas iin tartmalara neden oldu ise de aynen devam etmitir165. Bu dnemde karlan kanunlarla belediyeler artk idari varlk olmaktan ok hkmi bir ahsiyet kazanyordu. Bu durum belediyelerin, kentte yapacaklar icraatlar iin sz sahibi olmasna yol ayordu. Mevcut kanun belediyelere imar ilerini dzenleme ve kontrol, bayndrlk hizmetleri, aydnlatma, temizlik, emlak tahriri, nfus saym, belediye mallarnn ynetimi, pazar ve alveri kontrol, toplumsal salk, mezbaha, okul amak, itfaiye ve belediye gelirlerini toplamak gibi grevler yklemitir. Bu grevler dnem iinde bir kurum iin ciddi anlamda g elde etmesi anlamna geliyordu. Ancak bu grevlerin bir ksm yerine getirilemedi yada merkezi hkmet tarafndan ilgili bakanlklarca uygulama alan buldu. Bu durumun en nemli nedeni yetimi elaman ve para kaynann yeterli olmaydr. Bu dnemde

163 164

stn Alsa, a.g.e., s.38. Osman Ergin, a.g.e.,stanbul 1995. 165 Ortayl lber, a.g.m., s.401.

46

de belediyelerin yapsndaki zayflk devam ediyordu. Vakflar su ilerini, Nfia Nezareti ise daha ok yol ilerini yrtyordu. Belediyeler ise kk bir i iin ynla yazmann yapld bir brokratik bir tekilat halini almtr166. stanbul ve tara belediyelerinin gelirleri arasnda byk uurumlar vard. Tara belediyeleri kendilerine kanunla verilen gelirleri tahsil edemiyorlard. nk bakentte mevcut olan bir gelir kayna tarada yoktu. Bu da hizmetlerin aksamas ya da verilememesi anlamna geliyordu. Kentlerde sosyal bir tekilatlanma, yenilik aray olmamas, mevcutla yetinme istei gibi olumsuzluklar, salk, ulam, yangn, ticari hareketlilik gibi belediyeye ait yaplmas gereken ilerin sadece yazda kaldnn bir gstergesi oluyordu. stanbul, Selanik, zmir, Beyrut gibi byk kentlerin ticari ve idari merkezler olmas ve kentle ilgili aydnlatma, havagaz gibi ilerin imtiyaz yabanc irketlerde bulunmas geri kalan belediye hizmetlerinin de yaplmasn kolaylatryordu167. Ancak bu tr hizmetler ehirlerin tamamnda ayn ekilde grlmyordu. Bu hizmetler kimi semtler iin ihtiya iken kimileri iin lks snfna giriyordu. 1880 ylndan itibaren belediye idareleri bulunduklar kentlerde varlklarn hissettirmeye balarlar. Belediye Reisi protokolde yerini alyor, hizmetler az da olsa yerine getirilebiliyor ve toplum bu noktada da kendisine den grevi yapma bilincine erimeye balamt. II. Abdlhamidin tahta knn yirmibeinci yl dolaysyla bir ok sancakta ayn mimari zellikleri yanstan belediye binalar ina edilmi ve al yaplmtr168. II. Abdlhamid dneminde karlan yasalar belediyelerin dzenli bir tekilat ve zerk ileyi yapsna sahip olmasna yneliktir. lk defa merkezi ynetime bal kalmakszn kendi ynetim anlayna sahip yerel ynetim kavram olumaya balamtr. Bu dnceden dolay da ehirlerin yeniden planlanmas ve imar faaliyetlerinin artmas gndeme gelmitir. Ancak mevcut yasalar bu ilerin yaplmas iin yeterli deildi. Belediyelerin hizmetleri gtrmesinde yllarca en byk engel finansman sorunu olmutur.
lber Ortayl, Belediye, TDVA, c.5, stanbul 1992, s.400. lber Ortayl, Osmanl Belediyeleri ve Kent Hizmetleri, ehir ve Yerel Ynetimler, c. I, stanbul 1996, s.398-399. 168 lber Ortayl, Belediye, TDVA, c.5, stanbul 1992, s.401.
167 166

47

2- Nfia Nezareti Osmanl Devleti ierisinde imara ynelik ilerin yaplmasnda yer alan Nfia Nezareti, 1837 ylnda meclis olarak kurulmu ve grev almtr. Devletin imar konusundaki ilk resmi politikalar, Tanzimat ve Islahat Fermanlarnn ilanyla belirmeye balar. zellikle Islahat Fermannda, sanayi, ticaret, ziraat, eitim, imar gibi konularda Avrupadan istifade edilecei ve bu konularn devletin kalknmasnda yer alan nemli hususlar olarak ifade edilmektedir169. XIX. yzyln ortalarna doru devletin ilerliliin daha aktif hale getirmek amacyla bakanlklar kurulmaya balanr. 1837 ylnda kurulan Nfia Meclisi zaman ierisinde ilerlilii kaybetmesi nedeniyle 1848 ylnda da ina, mar ve bayndrlk ilerinin daha verimli yrtlmesi amacyla Umr- Nfia Nezareti ve buna bal birimler kurulur170. Nezaretin grevleri arasnda, tarm, sanayi ve sanatn gelitirilmesi, bina, yol, kpr inas ve korularn muhafazas yer almaktadr. Ziraat ve Ebniye Meclisleri buraya nakledilir. Nezaretin grevlerini belirten bir nizamname kartlr ancak uygulanmaz. nk, nizamname yrrle girdikten birka gn sonra Nfia Nezareti, Ticaret Nezaretine ilhak edilmesiyle ortadan kalkmtr171. Bu dnemde devletin ina ve maryla ilgili bakanlklarn yan sra, ayn ilerle ve zellikle sarayla ilgili olarak mevcuttur172. 1879 ylnda Sadrazam Said Paa dneminde, daha ok ticaret ileri ile uraan ve Nfia meclisi ile ticaret meclislerini bnyesinde toplayan karmak bir idari yapya sahip olan Nfia tek bir nezaret haline dntrlr. II. Abdlhamidin saltanatnn ilk yllarna rastlayan dnemdeki bu giriim, devletin iinde bulunduu olumsuz artlardan dolay Nfia Nezaretinin bir imar politikas oluturulamamtr. Bu durum doal olarak yaplacak imar faaliyetlerini de olumsuz ynde etkilemitir. II. Abdlhamidin saltanatnn ilk yllarnda Nfia Nezaretinin tekilatnda yer alan birimler unlardr: Hazine-i Hassa ve Ebniye-i Seniyye Anbar

169 170

Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, V, T.T.K. Basmevi, Ankara 1988, s. 258. lhan Tekeli-Selim lkin, a.g.m., s. 1474. 171 Ali Akyldz, a.g.m., s.71. 172 Arzu T. Terzi, Hazine-i Hassa Nezareti, Ankara 2000, s. 66-68.

48

1- Nezaret: Nazr173, Mstear, Muhasebeci ve Mektubiciden olumaktadr. 2- Meclisler: Nfia ve naat Meclisleri ile Demiryollar, Turuk ve Maabir daresinden oluur. 3- Yaz leri: Muhasebe, naat, Evrak gibi birimlerin yer ald idari blmdr. 4- Komiserlik ve Mfettilikler: Bu birim, bakentte, baz eyalet ve sancaklarda mevcut nafia ile ilgili ilerin kontrolnden sorumludur 5- Haydarpaa Demiryolu: Ayr bir birim olarak oluturularak Mevakf (durak) memurluklar yer almaktadr. II. Abdlhamidin saltanatnn son yllarnda ve sonrasnda Nfia Nezaretinin tekilat yapsnda nemli deiiklikler gze arpmaz. Bakanlk, Meclis-i Ticaret ve Nfia olarak on ye bir bakan (nazr)dan olumaktadr. Bu meclisin dnda, Fen leri Heyeti, Muhasebe, Demiryollar, Turuk ve Maabir, Mfettilik, Nfia, Ticaret ve Sanayi dareleri bulunmaktadr. Her idare, mdrlk eklinde yer alp mdr, yardmcs, katip ve ilgili birimlerde de mhendis bulunmaktadr174. Nfia nezaretindeki tekilatlanmada, balangcndan beri birimlerin olduu gibi korunduunu ancak son dnemde birimlerin yetkilerinin arttrlmas asndan bir bakanlk meclisi ve mdrlklerin olutuunu grmekteyiz. Nfia nezaretinin imar faaliyetleri arasnda, kara ve demiryolu inas, nehir ve sahillerin slah, bataklklarn kurutulmas, ziraat ve tarmn gelitirilmesi iin suyollar tesis etmek yer alr. Yaplacak bu iler iin belli bir plan, program ve finansmana ihtiya duyulur. Ancak, dnem ii olumsuzluklar belli bir politikann ortaya kmas ve i yaplmasn engellemitir. Tanzimattan sonra ele alnan imar politikalarnn daha ok kat zerinde kald grlr. 1864-1871 Vilayet Nizamnamesi ile imarda bir canlln balad

1294 (1877) Devlet Salnamesi, s. 133-134de dnemin Nafia Nazr Server Paadr. Nazr dnda bakanlkta grevli dier idari birimlerden sorumlu kiilerin isimleri de mevcuttur. 174 1326 (1910) Devlet Salnamesi, s.431.

173

49

sylenebilir. Bundaki en nemli nokta yerel ynetimlerin imarda etken rol oynamas olarak grlebilir175. II. Abdlhamid dnemi ncesinde karayollar yapmnda, yollarn yaplaca gzergahlarda yer alan yerleim birimlerinde bulunan halktan yararlanlmaktayd. 1875 ylna kadar bir yasa halinde yer alan bu uygulama kaldrlr. 1879da Sadrazam Sait Paa dneminde tekrar yrrle girer. Bu yasann yrrle girmesi ile birlikte iki yl gibi bir zamanda be bin kilometreye yakn yol ina edilir. Ancak bu yollarn gzergahlar net olarak bilinmez176. 1891 ylnda yol ilerinde halkn almas yerine yaplacak yolun parasnn denmesi hkm de getirilir. Fakat yollarn yaplaca yerlerde bulunan valiler toplanan paralar tam olarak yol iinde kullanamaynca yaplacak yollarn ina ve imar da yarm kalm yada hi balanamamtr. Tara kentleri yol konusunda ciddi anlamda sknt ekerken, bakentte de saraylarn bulunduu yollarn dnda, tm yollar bakmsz bir haldedir. Denizyollar ticareti dnemin en zayf olduu alanlardan biridir. Deniz ticareti, dzenli bir politikas olmamas nedeniyle yabanclarn tekelindedir. Osmanl topraklar ierisinde yer alan sahillerin bulunduu kentler liman yapm ve deniz ticareti iin olduka uygundur. zellikle bakent stanbul yabanc irketler iin bulunmaz bir ticari frsattr. II. Abdlhamid dneminde denizyollar zerinde bulunan kentlerdeki ticari hareketlilii salamak amacyla yaplan en nemli imar giriimi bakentte gze arpar. stanbul Rhtm ve Antrepolar Anonim irketi kurularak irketin imtiyaz Miel Paaya verilir. irketin, Sirkeci ve Tophaneden Unkapan kprsne Haliin iki yakasna rhtm, depo, antrepo ina etmek, doklar kurmak, tramvay iletmek gibi faaliyetleri yer alr. irket bu ilerin karl olarak gelirin %10unu verecektir177. Sonu olarak anlaamaya uygun olarak sadece Tophaneden Karakye kadar olan blm tamamlanr ve anlama yarda kalr178.

lber Ortayl, a.g.e, s. 61-64. Enver Ziya Karal, a.g.e.,VIII, s.462. 177 BOA, Y.A.HUS. 162/140 (19.12.1296/3.12.1879) 178 Mustafa Cezar, Ondokuzuncu Yzylda Beyolu Neden ve Nasl Geliti, XI. Trk Tarih Kongresi Ankara:5-9 Eyll 1990, Bildiriler VI. Cilt, Ankara 1994, s.2680-2681.
176

175

50

stanbul, zmir gibi deniz ticaretinin nem tad kentlerdeki liman yapm ve iletme haklar yabanclarn elinde olmas devletin bu alandaki ilerliliini kstlamaktayd. Bu amala II. Abdlhamid sz konusu nem arz eden kentlerdeki limanlarn geri alnmas konusunda giriim balatlmasn ister. Ancak talep edilen cretin ok yksek olmas bu giriimden vazgeilmesine yol amtr. Devletin, bir yandan liman iletmelerini satn almaya alrken ayn zamanlarda Beyrut, Selanik ve zmit gibi kentler de liman yapm ve iletim haklarn da yabanc irketlere veriyor olmas ilgin bir durum arz eder179. Bayndrlk alannda Osmanl topraklarnda yaplan en nemli atlm Demiryollarnn yaplmasdr. Sultan Abdlmecit dneminde balayan ilk giriimler II. Abdlhamid dneminde zirveye ular. Demiryollar, II. Abdlhamidin nafia alannda, nceden yaplan bir giriimi ciddi anlamda devam ettirdii ve gelitirdii tek rnek olduu sylenebilir. Bu yollar corafi olarak bakldnda, Rumeli, Anadolu, Ortadou ve Arap yarmadasn kapsayan bir alan ierisinde yer alr. 1881 Aydn-Kuyucak, 1882 Sarayky, 1888 Denizli-Dinar, Tire-demi, 1897 zmir-Kasaba-Alaehir, Alaehir-Afyon Karahisar, Mudanya-Bursa demiryolu hatlar ina edilir. Demiryollarnn imar noktasndaki en byk ve nemli giriim Anadolu Demiryollar ve Hicaz Demiryolu projesidir180. Bayndrlk alannda yaplan hizmetlerin byk bir ksmnn iletme hakknn yabanclara verilmi olmasnn nemi yabanc ve zel sermayeden yararlanmaktr. Bunun duruma ek olarak, yeterli finans ve teknik donanm ile ekipmann olmay da gsterilebilir. II. Abdlhamid dnemi Nfia Nezareti ve nafia ile ilgili faaliyetleri asndan iki nemli isim karmza kmaktadr. Birincisi, Nfia Nazr Hasan Fehmi Paa ikincisi Sivas Valisi Halil Rifat Paadr. Her iki yneticinin de ortak zellii, devletin kalknmas iin imara ve Anadolunun imarna ncelik verilmesidir.

179 180

Enver Ziya Karal, a.g.e.,VIII, s.463-464. Konu ile ilgili detayl bilgi almamzn Demiryolu Yaplar, ksmda yer almaktadr.

51

1880de Nfia Nazr olarak grev yapm olan Hasan Fehmi Paa181 dnemin imar konusundaki en etkin kiilerinden biridir. zellikle imara ilikin hazrlad raporlar ciddi anlamda bir alt yaps olan fizibilite sonularn ortaya koymaktadr. Anadolunun bayndrl konusunda hazrlayp Sadrazamlk makamna sunduu layiha dnem artlar gz nne alndnda sadece imar olarak deil bir kalknma plan olarakda grlebilir. Hasan Fehmi Paa, lke kalknmasnda nemli rol oynayan imar faaliyetlerinin oluumunu ana kaynaa balar. Birincisi; yaplacak ilerin devlet kaynaklaryla yrtlmesi, ikincisi; yaplacak ilerin (kaz ara gereci ve teknik iler) giderinin %20sini devlet hazinesinden %80inide zorunlu ii altrmakla, ncs ise yabanc sermaye araclyla ilerin yaplmasdr182. Hasan Fehmi Paann imara ait kalknma raporunda; devletin karayolu, demiryolu, nehir ve sahillerin slah, bataklklarn kurutulmas imarda olmas gereken en nemli iler olarak grr. Devletin sahip olduu topraklarn ve corafyann nemi zerinde durur. Ayn zelliklere sahip olmayan lkelerin Osmanldan daha ileri olmasnn nedeni olarak gelimi bu lkelerin mevcut kaynaklarn en iyi ekilde kullanmasna balar. Bu noktadan bakldnda lkemizin kaynaklarnn daha fazla olduunu ancak bunlarn deerlendirilmediinin zerinde durur. Akarsularn bo yere denize dkld bu sularn sanayi ve zirai alanda deerlendirilebileceini syler. Deerlendirilmeyen bu akarsularn denize dklerek mevcut limanlar doldurduunu ve bu limanlarn azalarak deniz ticaretine ynelik faaliyetlerin yok olduunu sylemektedir. Kurutulmayan bataklklar yerleim alanlarn tehdit etmeye baladn ve bunlarn bir an evvel kurutulup su kanallar imar edilerek buralarn tarma kazandrlmasn ifade eder. Finansman, endstri, teknoloji ve yerli i adam yetersizliinden dolay orman, maden ve toprak zenginliklerimiz iyi ilenmediinden yok olmaktadr. Mevcut kaynaklarn bir an
Hasan Fehmi Paa (1836-1910), Batumda domu, stanbulda renim grm, Meclisi Mebusannn ilk dneminde milletvekillik yapm II. Abdlhamid dneminin nemli devlet adamlarndan biridir. Aydn ve Selanik Valilii, Londra Elilii, Adliye Nazrl ve Hukuk Faklteside profesrlk grevlerinde bulunmutur. 182 Sz konusu layiha, Celal Diner, Osmanl Vezirlerinden Hasan Fehmi Paann Anadolunun Bayndrlk lerine Dair Hazrlad Layiha, Belgeler V-VIII/9-12, 1968-1971, Ankara 1971, s.153-233 ve Hayri Mutlua, Yakn Tarihimizde lk Kalknma Plan (Sosyal-ktisadi ve Teknik), Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say 49-53, stanbul 2001, s. 17-25, 71-77, 32-38, 45-49, 38-47de transkiribe edilerek yaynlanmtr.
181

52

evvel yabanc sermaye, teknik ekipman ile ilenmesiyle lkeye kazanmnn olacan vurgular. Bunun lke iin, bir kayp deil bir tr yap-ilet-devret modeliyle kazancnn olacan ifade etmektedir. 1882de Sadrazam Kamil Paann183 II. Abdlhamide lkenin kalknmas ve imar ile ilgili sunduu rapor Hasan Fehmi Paann raporunun benzeri niteliindedir. Raporda, corafi olarak geni topraklara sahip olan devletin elindeki kaynaklar ileyecek insan faktrnn azl ve halkn bu kaynaklar deerlendirebilecek zenginlikte olmadn ifade eder. Demiryolu ve madenlerin yabanc sermaye yoluyla iletilmesi gerektiini syler. Ancak yabanc sermaye glenmesi demek devletin gcnn azalaca anlamna gelmesi olarak yorumlar ve bunu uygulamada son are olarak grr. lk arenin yerli irketlere ve halka giriimleri iin sermaye verilerek bayndrlk ilerini arttrmak olarak ifade edilir184. 1890 yllarnda Sivasta vali olarak bulunan Halil Rifat Paa185 zellikle yol yapm ve imar zerine nde gelen kiilerden biri olmutur. Dou Anadoluda birok kentin zellikle Sivasn dier kentlerle ulamn salayan yollar yaptrmtr. Halil Rifat Paann Gidemediin yer senin deildir, Her eyden evvel ve Her ey iin yol vecizeleriyle imar konusunda yol yapm faaliyetlerine verdii nemi gstermektedir. Sadrazam olduu dnemde valilere gnderdii yol yapmna ilikin genelge tam olarak uygulanamamtr186. mar ve kalknma konusunda, lkenin ileri gelen devlet adamlar hep benzer konularda durumun vehametini gsteren ve bunlarn ama yolundaki nerilerini ieren raporlar sunmulardr. Bu raporlardaki sz konusu durumlar meclis ve bakanlar kurulunda da gndeme getirilir, hatta padiaha kadar durum detayl olarak ulard. Ancak devletin iinde bulunduu durumdan dolay sz konusu raporlar pek uygulama alan bulamazd. Bunun sorumlusu olarak halk hkmeti, hkmet ilgili
Kamil Paa (1832-1883), Lefkoede domu, renimini asker olarak Msrda tamamlam ve burada eitli grevlerde bulunmu ve stanbula gelmitir. Kosova ve Halep Valilii, Evkaf ve Maarif Nazrl ile drt kez Sadrazamlk yapmtr. Babali Baskn sonucunda grevden alnr, Kbrsa gider ve burada lr. Mezar Lefkoededir. 184 Enver Ziya Karal, a.g.e.,VIII, s.460. 185 Halil Rifat Paa (1827-1901), Serezin Lika kynde domutur. eitli kentlerde mutasarrflk ve valilik yapmtr. 1891de Dahiliye Nazrl, 1895te Sadrazam olmutur. Be yl bu grevi devam ettirmitir. 186 Enver Ziya Karal, a.g.e.,VIII, s.462.
183

53

bakanl, bakanlk sadrazam, sadrazam Vkela Heyetini, heyet ise Padiah gsterir duruma gelmitir. Ynetimin en st ksmnda ve son karar merci olan padiah ise hem halktan hem de devlet adamlarndan ikayeti olarak asl sorumluluun kimde olduu da bir karmaa ierisine girmitir. 1898 yl ve ncesi dnemlerde Ticaret ve Nfia Nezaretinin yapm olduu icraatlarda imar ile ilgili yaplan iler bir rapor halinde ele alnmtr. Demiryolu imarnda, Konya-Ilgn demiryolu birletirilecek ve Kasaba demiryolu da kesinlikli tamamlanacaktr. lke genelinde demiryolu uzunluunun 2790 km ulat yazlr. stanbul ile zmirde ina ve imar edilen rhtm ve limanlardan sz edilir. Bu yla kadar yaplan yol uzunluunun 12800 km yi bulduu ve 1890-95 ylar arasnda 1771 km ose ve 2573 km yol tamirat yaplr. 1897de ise 350 km yakn ose, muhtelif uzunlukta 679 kpr, 462 km yol tamirat gibi imar ileri yaplr. Tarm ve ziraatn gelitirilmesi iin nafiaya bal eitim kurumlarnn gelitirilmesi iin 2.938.375 kuru harcama yaplmtr. Sanayi ve ticaretin gelitirilmesi iin eitli fabrikalar alm, yerli ve yabanc sanayicilere byk fabrika amalar iin izin ve ruhsat verilmitir187. Bayndrlk ile ilgili hazrlanan raporlarla Nfia nezaretinin yapt icraatlara bakldnda i hacminin birbirini tutmad grlr. Ancak devletin iinde bulunduu zor artlar dnldnde de yaplan ilerin kmsenmemesi gerekir. Sonu olarak II. Abdlhamit dnemi imarda en etkin kurum olarak grlen Nfia Nezareti, tekilat emas olarak bakldnda bu ileri yrtebilecek bir yapya sahip olmasna ramen, devletin bayndrlk politikasn tam olarak yrtemeyii, siyasi istikrarszlk, finansman, teknik yetersizlik gibi sorunlar ierisinde uygulama alan bulamadn grmekteyiz. Devletin bu noktadaki tek k yabanc sermaye olarak grlr. a) Nfia Nezaretinin Mal Kayna II. Abdlhamidin saltanat boyunca imar alannda etkin bir kurum olan Nfia Nezaretinin, yllk gelir ve gider tahminlerini gsteren ve bunlarn uygulanmasn salayan bte kalemi Fevklade Bte grubundadr. Fevklade
187

BOA, Y. PRK. TNF. 5/41. ( 22.M.1315/23 Haziran 1897)

54

bte, her yl tekrarlanmayan olaanst giderler ile bu giderlerin karlanmas iin temin edilen finansman kaynaklarnn gsterildii btedir188. Bte kelimesi ilk defa Kanun- Esaside yer almtr. I. Merutiyetin ilanyla birlikte Kanun- Esasiye gre bte yapma hakk Meclis-i Mebusan ve Meclis-i Ayana verilmitir. Bte konusunda padiah da, onaylama ve bir nceki yla ait btenin aynen devam ettirme yetkisine sahiptir. Ancak, Meclis-i Mebusan ve Meclis-i Ayanda grlp kabul edilen ilk bte 1909-1910 ylna aittir. Tanzimat ve Islahat Fermanlarnda bte kavramyla ilgili yaynlanan nizamnameleri 1874 bte nizamnamesi takip eder. 1908 ylna kadar da bte hazrlanmasnda ve uygulanmasnda 1874 nizamnamesi geerli olur189. Devletin mal adan politikalarn belirleme ve btenin dzenlenmesi asndan gelir kaynaklarnn tasnifi nemlidir. 1875-1880 yllar arasnda devletin gelir gruplar drt ksmdan olumaktadr. Bunlar, dorudan doruya alnan vergiler, dolayl vergiler ve gmrk, eitli haslat ve maktu gelirlerdir. Ancak bu gelir gruplar ierisinde yer alan kalemler artlara gre deiir, dzenlenir ya da karlabilirdi. Devletin gelir gruplarn oluturan kalemlerin btedeki oran yksek olduka gider kalemlerinde oluacak harcama oran da artacaktr. 1855 yl bte nizamnamesinde, her daireye ait ayr ayr gider kalemi ile sadece maliye bakanlna ait gider kalemi olarak iki grupta yer alr. Nfia giderleri birinci grupta yer alr. 1875-76 btesi on ksma ayrlr ve Nfia burada sonuncu ksmdadr. Vilayet Giderlerinde ise Maliye, Dahiliye, eriyye, Maarif harcamalaryla ilk srada yer alr. Nfiann gider kalemlerini inaat ve tamirat oluturmaktadr. 1879 ylnda kurulan Islahat- Maliye Komisyonunun hazrlayp Meclis-i Vkelaya sunduu raporda, Nfia, Ticaret ve Maarif daireleri, devletin geliim ve kalknmasnda, gelirlerinin artmasna nemli bir yere sahip olduu iin bu dairelere nem verilmesi vurgulanmaktadr. Bu durum bir lde imara ayrlan btenin arttrlmas ve sonucunda da imar faaliyetlerinin younlamasna yol aacaktr.
Bedi Necmeddin Feyziolu, Nazari, Tatbiki, Mukayeseli Bte, stanbul 1981, s.66-67. evket Kamil Akar, 1876-1908 Yllar Btelerine Gre II. Abdlhamid Dnemi Maliyesi, (Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul niversitesi, stanbul 1998, s. 9-10.
189 188

55

1881-82 yl mal btesine bakldnda 27.568.502 liralk devletin genel btesinin yardan fazlas savunma harcamalarna gitmesi mevcut gelirlerin %90nndan fazlas demektir. Bu durum Nfia ve Maarif gibi nezaretlere denein gitmemesi demektir. Devlet, bu yerlerin gelir kayna olarak vilayetlerin tuz ve gmrk gelirleri ve aarn belli bir yzdesi verilmesi karar alr. 1884 ylnda Nfia Nezaretine 155.000 lira denek ayrlmas yetersiz grlmtr. Bu durum, nafia hizmetlerini artrmak asndan, demiryollarna nem vermek ve yabanc sermayenin yurda giriini tevik etmek anlayn ortaya koyar. 1895-96 yl btesinde taradaki yol masraflar bedel-i nakdiyeden karlanmas yer alr. Ayrca baz idari makamlarn kaldrlmas ile sanayi, ticaret ve nafiann tek bir at altnda birletirilmesi istenmektedir. Bu durum denein azalmas ve imar faaliyetlerinin yeterince yaplamamas anlamna gelir. Nfia Nezaretinin mevcut denei ile yapaca imar faaliyetlerinin yannda devlet bir takm gelir kalemleri ortaya koyar ve bu gelir kalemleri ierisinde imarn dorudan olumasn salar. Bu kalemler, Emlak ve Akar Vergisi, Bedel-i Nakdi Askerlik, Bedel-i Tarik ve Maabir olarak gsterilebilir. Nfia ve Ticaret Dairesinin en nemli geliri, yol ve ina mkellefiyeti karlnda alnan ve bte dnda tutulan Tophane Dairesi kalemidir. Bu gelirin dnda, imtiyazl irketlerin tefti masraf mukabili alnan mebla, sarraflardan patent karl alnan harlar190, cezay nakdi, Haydarpaa Demiryolu haslat ve dier gelirlerden olumaktadr. 1881-82 ylnda ad geen gelir kaynaklarndan Nfiaya 12.000 lirann zerinde gelir salanmtr. Ancak bu gelir her yl belli bir dzen olmayp bazen artp bazen de azalarak gelir hanesine yazlyordu. 1882-83 btesinde rakam 2000 lirann zerindedir. 1887-88de 4860 lira, 1896/7de 29.404 lira olduu gzlenir. Demiryollarnn Nfia Nezaretine balanmas ve birimler halinde teekklnden sonra nezaretin geliri 1903-1908 yllar arasnda ortalama 35.000 lira civarnda olmutur191. II. Abdlhamid dneminde Nfia Nezaretinin imar ile yapm olduu en nemli faaliyetler, yol, kpr, sulama, tarm ve ziraatn gelimesi yolunda ilerdir.
BOA, T. 1361 (1327.R.8-1327.Ca.30/29 Nisan 1909-19 Haziran 1909). Defterde, sarraflara ait teskereler yer almaktadr. 191 evket Kamil Akar, a.g.e., s.278-279
190

56

Ancak birok kurum kendi alannda imar ilerinin yrtlmesi iin devlete kendisine ayrlan tahsisat, vilayetlerde yer alan tahsisatlar, baz vergilerin (aar, musakkafat) yzdelerinden ve eitli gelir kalemlerinden yararlanyordu. rnein, Maarif Dairesinin 1880-83 yllar aras gelir ortalamas 12.000 liraya yaklamas ayn yllarda Nfia Dairesinin gelirinden yksek olduu gzlenir. Nfia Nezaretinin, imar ve ina faaliyetleri iin ayrlm denek ve yan gelirlerinin, karayolu, demiryolu ina etmek ve denizyolu ticaretini de gelitirmek iin liman ve rhtm yapmak birinci nceliktir. 1880 ylnda Nfia Nazr olan Hasan Fehmi Paann Anadolunun imar ve buna bal olarak kalknmas iin yapm olduu raporda yaplacak ilerin ve bunlarn maliyetleri hakknda istatistiki karmlarda bulunmutur. Karayollar, demiryollar, liman inaatlar, iskele ve barnaklar, arazi slah, arazi sulama ileri, akarsularn slah ve set-baraj yapm ileri gibi Nfia Nezaretine ait olan imar faaliyetlerinin blge, yer ve mevki olarak tespitleri yaplmtr. lke apnda yaplacak olan imar faaliyetlerinin toplam bedeli 52.463.602 lira olarak belirlenir. Buna mukabil bu ilerin tamamlanmas ile elde edilecek gelir ise 86.956.521 lira olarak verilmitir192. mara dair hazrlanan bu istatistik, devletin iinde bulunduu ekonomik bunalma ramen ciddi anlamda kalknma ve gelime program olarak grlebilir. Bu istatistiki karmlar mevcut bteye gre tahmin edilerek hazrlanmtr. Ancak her kurumun tahmin edilen yllk btesi, denekler ve gelirlerin tahminden az olmas nedeniyle tutmamtr. Bu durum da doal olarak yaplacak imar faaliyetlerini engellemitir. Savunma giderleri, Dyun- Umumiyenin devletin ana gelirlerinin birounu kendine toplamas, bte aklar, borlar, maa demeleri gibi temel sorunlar, kurumlarn yeterli hizmet yapmalarn engellemitir. rnein, 1900-1901 yllar mal btesine gre Nfia Nezaretinin geliri, 21.902 lira, gider 38.927 lira olup bu giderin 37.367 liras maa demeleridir193. 1900 yl btesine gre Nfia Nezaretinin genel bteden ald pay %2 civarndadr. Buna karn Dyun- Umumiyenin ald ise

192 193

Hayri Mutlua, a.g.m, Say 52, s.48-49. Charles Morawitz, Trkiye Maliyesi, (Derleyen: Maliye Tetkik Kurulu), Ankara 1978, s.

146.

57

%40 civarndadr194. Neticede btede oluan bu trl olumsuzluklar imar faaliyetlerinin yeterli seviyeye ulamasn engellemitir. II. Abdlhamid dnemi Nfia Nezaretinin mal kayna olarak grlen Ziraat Bankasnn imar faaliyetlerinde etkin bir konumda olmad grlr. 1888de Ticaret ve Nfia Nezaretine bal bir kurum olan bankann kurulu nizamnamesinde, ziraat ve tarm gelitirmek iin bu alanla ilgili olan her trl yatrma mal kaynak salamay ama edinmitir195. lk bakta bal olduu Nezaretin imar faaliyetlerinin kayna olarak alglansa da bunun mmkn olmad grlyor. Ayrca, halk temsilcilerinden oluan ve kyl ile tarm kesiminin mal sorunlarn amak iin kurulan Menaf-i Umumiye Sandklarnda biriken sermaye de bankaya aktarlmtr. Bu sandklarda yer alan birikimlerde de olmamtr196. 3- mar Faaliyetlerinin Uygulanmasnda Yer Alan Nizamnameler XIX. yzyl Osmanl imar sisteminin gelimesinde ve etkin bir yapya kavuturulmasnda imara ynelik karlan ve uygulamaya konulan nizamnameler son derece nem arz eder. Bu nizamnameler imar ile ilgili konularda, tekilat yaps ve uygulamalara ynelik olarak karlmtr. Nizamnameler youn olarak bakentteki imar faaliyetlerine ynelik olarak karlsa da, ayn ekliyle tara kentlerinde de uygulanaca ifade edilir. Taradaki uygulamann yrtcs, kentin mlki amiri ya da nizamname ile ilgili olan birim amirleri yetkili olmutur. XIX. yzylda tekilat yapsna ynelik nizamnameler, nezaretler, vilayetler ve belediyeler ile ilgili olanlardr. Bunlara bal birimler ait nizamnamelerde ise imar uygulamalarna ynelik, bina, yol, demiryollar gibi imar ileriyle ilgili nizamnamelerdir. II. Abdlhamid dnemi imara ait, tekilat yaps ve uygulaycs olarak Nfia nezaretinin tekilat ve grevlerine ait nizamname yer alr. Ayrca, bina yapm artlarnn belirlendii Ebniye Yasas bu dnemde karmza kan imara ynelik nemli nizamnamelerdir. Bu nizamnameler nceki dnemlere ait nizamnamelerin devam gibi grlse de zamann ihtiyalar gz nne alnarak
Dstr, Birinci Tertip, c. 7, Ankara 1941, s.896-897. Dstr, Birinci Tertip, c. 6, Ankara 1939, s136-142. 196 Arslan Yzgn, Ziraat Bankas, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, 3, Ankara 1985, s.771-774; lber Ortayl, a.g.e., s.23.
195 194

imara dair harcama sz konusu

58

gelitirilmi ve deitirilmitir. Bu dnemde hazrlanan imara ynelik nizamnameler ve yasalar, kentlerin geliimini salayarak Osmanl kentlerinin de Avrupa kentleri gibi modern imar planlanlamasna sahip a yakalayan kent anlaynda olmas iin yaplmaya allmtr197. a) Turuk ve Ebniye Nizamnamesi198 1862de yaynlanan nizamname, 49 maddeden olumaktadr. Nizamname, bir kentin yaplamas ve bu yaplamada sz konusu artlarn belirlenmesi iin hazrlanmtr. Nizamnamenin ilk maddelerinde sokaklarn genilii, biimlenii ve etrafnn dzenleniine dair bilgiler yer alr. Cami, iskele ve bunun dndaki meydanlarda yani halk iin ayrlan yerlere bina yaplmas yasaklanmtr. Sokak genilikleri 6, 7, 9, 11 metre olarak snflandrlr ve her sokak bu standart llerde olmas gerektii vurgulanr (Mad.1-4). Yerleim alan olan yada olmayan yerlerde yeni bir sokak almas ancak, ilgili kurumun sokan yaplaca yerin haritasn karmasyla mmkn olacaktr (Mad. 8). Sokak yaplmasnda en nemli noktalardan biri de, cami, trbe, mektep, eme v.b. hayr binalar ina edilirken nizamnamedeki sokak geniliine uyulacak olmasdr (Mad.10). Sokaklarn adlandrlmas ve sokak zerinde yer alan her yapnn da numaralandrlmas istenir (Mad. 35). Sokaklar zerinde yer alan binalarn cephe kntlarnn sokan genilii ve dzenini bozmayacak ekilde olmasna dikkat edilmesi ifade edilir (Mad. 15-19 ve Mad. 37-40). Bina ykseklikleri, sokak zerinde veya gerisinde olan binalarn zeminden atya kadar kgir binalarda 15 m., ahap binalarda ise, 10 m. civarnda olmas ifade edilip binalarn yksekliklerinde kot farkna dikkat edilmesi gereklilii zerinde durulur ( Mad. 20-23). Sokaklar zerinde yer alan binalarn genellikle ahap olmasndan dolay, yangn blgeleri tespit edilerek bununla ilgili dzenlemelerde yaplmtr. zellikle bacalarn yangna sebebiyet vermeyecek biimde ta yada tuladan yaplmas art getirilmitir. Frn, hamam ve fabrika gibi atee dayal retimi olan binalar kgir

197 198

BOA, Y.PRK.TKM 18/27. (1307. Z. 04/22 Temmuz 1890) BOA, YEE. 36/6 (1278. Za. 25/24 Mays 1862)

59

olmas ve ahap malzemeye dayal kap gibi yerler de sala kaplanmas gerektii vurgulanmtr (Mad. 24-29). Sokaklar zerinde yer alan binalarn, su, gaz, kanalizasyon gibi hizmetleri devlet tarafndan yaplaca ve bunlara ilikin ina ve onarm bedelleri bina sahipleri tarafndan denecei belirtilir (Mad. 30-34). Nizamnamede, bir inaata balayabilmek iin gerekli ruhsat ve demeler yaplmadan kesinlikle izin verilmeyecei belirtilir (Mad. 40-41). Bu nizamnamede yer alan hkmlere ait dzenlemelerin stanbul, Edirne, Bursa ile tara ehir ve kasabalarnda da geerli olduu ifade edilir. Ancak tarada, nizamnamenin bakentteki uygulamas gibi olmamas, alnacak cretlerin bete bir orannda alnmas gerektii ifade edilir. Ayrca nizamnamenin uygulama makam, bakente nezarete bal ebniye mdrl, tarada ise valilikler ve ehirlerdeki binalardan sorumlu idari birimlerdir (Mad. 47-48). b) Ebniye Kanunu199 1848de karlan Ebniye Nizamnamesi ile ehirlerin imarnda yer alan yaplarn tasarmlarna ilikin kurallar belirlenmitir. Osmanl Devletindeki ilk imar mevzuat olarak grlen nizamnamede, kamulatrma, bina ruhsat verilmesi, yol ve inaat denetimi, yol ve sokak genilikleri ile etrafna yaplacak bina ykseklikleri gibi kurallar yer almtr200 1891-92deki karlan Ebniye Kanunu, XX. yzyl ierisindeki ina ve imar konusundaki en nemli yasadr. 1970lere kadar baz maddelerinin uygulama alan bulduu bu yasa, Osmanl Devletinde yer alan benzer yasalarla kyaslandnda, belli bir dzen ve kurallar olan ilk modern imar yasas denilebilir. Kanun, 12 fasl ve 87 maddeden olumaktadr. Kanunun icra kurumu Dahiliye Nezaretidir. Kanununun ieriklerine bakldnda Turuk ve Ebniye Nizamnamesi ile nceden yrrlkte olan ancak 1889-90da dzenlenen Ebniye Kanunu201nda yer alan maddelerin tamamn kapsar. 1891-92 Ebniye Kanununun

199 200

Dstur, Birinci Tertib, c.6, Ankara 1939, s. 1038-1053. lhan Tekeli, a.g.m.,s. 38. 201 BOA, Y.PRK. TKM. 18/27 (1307. Z. 04/22 Temmuz 1890).

60

maddeleri, bir nceki binalarla ilgili yasalar tamamlayc nitelikte olup uzun yllar geerliliini korumutur. Yasaya gre, sokaklar be ksma ayrlp genilik lleri deimemitir (Mad. 1). Yn ve genilikleri belirlenen sokak zerine yeni binalarn yaplmas ve eskilerinin onarm yasaklanmtr (Mad. 6). Binal yada binasz yerlerde, yerel ynetimlerin yapacaklar imar dzenlemelerine ait haritay yaparak halka duyurmak zorundadrlar (Mad. 12). Bo olan hazine ya da ahsa ait arazilerin yaplamas bir kurala balanmtr. Bu araziler yaplamaya alsa dahi belli kamu yaplar iin (Okul, karakol, mektep v.s) yer ayrlmas ve yol, kaldrm, lam yapm iin ehreminliin belirledii kurallara uyulmas gereklilii zerinde durulur (Mad. 16). Sokalar zerinde, yolun dzenini bozacak merdiven, set, mahzen penceresi gibi mimari unsurlarn inas yasaklanmtr (Mad. 29). stanbulda Boazii ve Hali sahilinde yer alan yal ve kklerin denize kma yapmalarnn yasak olduu ifade edilir (Mad. 31). Yasa, ina ve tamir edilecek yaplardan alnacak vergileri yaplarn mimari zelliklerine gre belirlemitir. Binann kat, oturduu alan, byklk gibi unsurlara gre vergi oranlar belirlenir (Mad. 52-64). Vergilendirmeler ehremanetlike yaplr. Okul, cami, hastane, saraya ait bina ve vakf yaplarndan vergi alnmamas ifade edilir (Mad. 65-75). Yasa, 1280 H. tarihli Turuk ve Ebniye nizamnamesinin devam olarak grr ve 1292 H. nizamnamesi ile 1299 H. tarihli ebniye kanununu da geersiz sayar (Mad. 87). c) Nfia Nezaretinin Sret-i Tekil ve Vezifine Dair Nizamname202 Nizamname, Nfia nezaretinin tekilat yaps ve grevlerinden

bahsetmektedir. Nizamname, iki blm ve on be maddeden oluur. Nizamname, 1870de ayn adla ve sayda maddeyle yer alan nizamnameyle ayndr203. Nizamnamenin ilk maddesinde, nezaretin, yol, kpr-geit, demiryollar, maden, posta ve telgraf idarelerinden olutuunu yazar. Nezaretin bu idari yaplanmas deimeden devam etmitir. Nezaretin banda bir nazr ve ona bal
Dstur, Birinci Tertib, c. 4, stanbul 1299 (1882), s. 470-473. Agop Matasyon, Nafia Nezaretinin Suret-i Tekil ve Vezaifine Dair Nizamname, (Osmanlca-Franszca), stanbul 1870.
203 202

61

olarak mstear, mektupu ile demiryolu, maden, yol ve geit-kpr ilerinden sorumlu bir mhendis ve konu ile ilgili bir memur bulunacaktr. Nezarette, bakanln mstearn yapt nafia meclisi yer alp yeleri de nezaretin idari birim amirleri olacaktr. Mhendis, teknisyen ve kalifiye ii yetitirilmesi amacyla nezarete bal hendese-i mlkiye okullar yer alacaktr. Mstear ve altndaki tm nezaret memurlar Bb- linin izniyle tayin edilecekti204. Nfia nezareti ncelikle nezarette alacak olan memurlarn grev, yetki ve cretlerini belirlemektir. Bu memurlarn gerek nezarette gerekse nezarete bal tarada yer alan birimlerde, imara ilikin yaplacak iler bir rapor halinde dzenlenerek en st makamlar kanalyla Bb-liye sunulacaktr. Mstear, bakann yardmcs ve danman konumunda yer alp bakann olmad durumlarda yerine vekalet eder. Mdrler, bal bulunduu birim ilerinden ve memurlarndan sorumludurlar ve her mdrn maiyetinde birimlerini tefti iin mfetti bulundurulacaktr. Mfettiler imara ilikin konularda raporlar hazrlar ve bunlarla ilgili yaz ve ruhsatlar inceleyip nezarete sunarlar. Ayrca nafia meclisine yelik ederler. Nezarette alan mhendislerin grevleri, imara ynelik ilerin retimi ve dzenlemesini yapmak, bu konuyla ilgili eitim almak ve en nemlisi imara ynelik konulardaki yenilikleri takip edip bunu nezarete bildirmektir205. Nfia meclisinin grevleri ise, memurlarn istihdam, bilgi ve becerisinin artrlmas yolunda eitim verilmesi, eitime ynelik okullarn almas, mal kaynak temini noktalarndaki almalarn nezarete iletilmesini salamaktr. Bu konularla ilikin olarak yazmalar mektupunun grevidir. Muhasebeci ise bakanlk ve bakanla bal birimlerin gelir ve giderlerini tetkik eder ve bakanln onayna sunar206. 1892-93 ylarnda orman, maden ve imar ilerinin yrtlebilmesi iin bir komisyonun tekili ve grev dzenlemesi yaplr207. Dzenleme dokuz maddeden oluur. Kurulan komisyon on iki kiiden oluur ve padiahta bu komisyonda bir kiiye grev verebilecekti. Komisyon, demiryolu, ose, liman yapm, bataklk
204 205

Agop Matasyon, a.g.e., s.2-3. Dstur, Birinci Tertib, c. 4, s.472. 206 Dstur, Birinci Tertib, c. 4, s.473. 207 BOA, Y.PRK. TNF 3/63 (1310.Z.30/15 Temmuz 1893)

62

kurutulmas, orman ve madenlerden yararlanlmas ve saraya ait toprak ve iftliklerin ele alnmas konularyla grevlidirler. 4- mar Faaliyetlerinde i cretleri Osmanl Devletinin imar faaliyetlerinde yer alan iilerin ald cretler, yaplan ina ve imarn mal kaynann belirlenmesinde de son derece nem arz ediyor olmalyd. Ancak mevcut bilgiler, ii cretlerinin imarn mal kaynana ne derece etkisi olduu konusunda yetersizdir. Klasik Osmanl dneminde Hassa Mimarlar Tekilat, ina ve imar faaliyetlerinin yrtlmesinde en st kurum olarak grev alr. Bu grev ierisinde de imar ve ina ilerinde alacak usta, kalfa ve iilerin cretlerini tespiti ile demelerini salamaktr. Bu dnemde ii cretleri, mevsim ve para deerinin deiimine gre belirlenmitir Genellikle gndelik olarak verilen ii cretleri ustalarn yars kadardr. XVI. yzyln sonlarna doru stanbulda, duvarc, marangoz, ta ustalarnn creti, inaat mevsimi olan mays-aralk dnemlerinde 12 ake, k aylarnda ise 10 ake olarak verilmitir208. i cretleri de buna paralel olarak 5 ake civarndadr. Ayn dnemlerde altn fiyatlarn ykselmesi, savalarn olumsuz ekonomik yansmalar gibi sorunlar usta ve iilerin cret yetersizliinden ikayet etmesine neden olur. Ayrca zel olarak kendi iinde ii altran zengin ve tccar kesimin, dolgun cret vermesi nedeniyle de devlet kendi ina ve imarnda ii ve usta bulamaz. Bu durum Mimar Sinan tarafndan saraya bildirilir ve cretler 8 akeye karlarak cret dengesizlii ortadan kaldrlr. Bunun yanda, devletin belirledii cretin dnda da deme yasaklanr209. XIX. yzylda etkinliini kaybeden Hassa Mimarlar Tekilat ortadan kalkmasyla imar faaliyetlerinde de tekilat yapsnn deimesiyle iilerin durumlar farkl bir konuma geer. Saray, devlet kurumlar ve zel teebbslere ait iiler yer almaya balar. Bu dnemlerde ii ve iveren ilikileri noktasnda bilgiler yetersizdir.
Fatma Afyoncu, a.g.e., s. 58. Hseyin Baar, Tarihsel Sre erisinde Bina Yapm Ynetim rgtlenmesi, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Konya 1997, s. 45. Ayrca XVI. yzylda imar faaliyetleri ierisinde yer alan iilerin durumu ve mal portresi iin, mer Ltfi Barkan, Sleymaniye Camii ve mareti naat (1550-1557), c. I-II, Ankara 1972.
209 208

63

1876-1908 yllar arasnda iilerin pozisyonu yasal bir ereveden yoksun olarak karmza kmaktadr. Gnlk alma sresi on alt saati bulmaktadr. Mecelle, gn doumu ve gn batmn gnlk alma zaman olarak belirler. i cretleri 6-7 kuru civarnda olup alma artlar yabanc irketlerde alanlara gre daha zor ve ucuzdur210. zellikle demiryollarnda alan yerli iinin creti yabanc iilerden daha aa tutulmutur. Hicaz Demiryolu inasnda ii olarak askerler altrlmaktadr. Askerler, 26 gn zerinden aylk 100 kuru ve ikramiye ile gnlk ortalama 4 kuru maa alyordu211. 1880de Nfia Nazr Hasan Fehmi Paann Anadolunun imar noktasndaki raporunda iilerin cret, sosyal haklar gibi durumlarna deinilmemitir. Sadece, yaplacak imar faaliyetlerinin %80 masrafnn amele-i mkellefe (mecburi ii) altrlarak karlanacandan sz eder212. II. Abdlhamid dneminin imara dair en ciddi istatistiki alma olarak gsterilen bu raporda dahi ii cretlerinin yer almay ina ve imarda bu cretlerin mal getirisinin boyutunun ne olduu hakknda bilgileri yetersiz klmaktadr. lkede serbest piyasada alan igc iin standart bir cret tarifesi yoktu. Devletin ii cretlerine herhangi bir mdahalede bulunmuyordu. Bu kesimde alan iilerin cretlerini de serbest piyasa artlar belirliyordu. Muhtemelen kk apl inaat ileri gtr usul usta ve yanndaki iilerden oluan bir grup tarafndan alnyordu. Dolaysyla ustann yannda alan iilerin cretlerini usta tayin ediyordu. Ancak daha byk apl inaat ve tamirat ilerinde muhtemelen mteahhitler devreye giriyordu. iye tayin edilen cretler konusunda en net bilgileri Saraya ait belgelerde bulabiliyoruz. i cretlerindeki standartlar ise iinin maharetine gre deiiyordu. rnein, Haziran 1888 tarihinde Yldz Saray tamiratnda alan iiler bu ekilde cret alyordu. iler gndelik usulyle alyordu. En yksek yevmiyeyi ibaustaba alyordu. Daha sonra farkl daldaki ustalar deiken cret alyordu. Neccarlarn hepsi ayn fiyata almyordu. Neccar Andon yevmiye 20 kuru alrken ayn yerde alan Ohannis 17 kuru alyordu. Yine nakka Hasan 18 kuru alrken
Mesut Glmez, Tanzimattan Sonra i rgtlenmesi ve alma Koullar (18391919) Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, c. 3, stanbul 1985, s.794. 211 Ufuk Glsoy, Hicaz Demiryolu, stanbul 1994, s.118. 212 Mutlua, a.g.m., s. 21.
210

64

ayn ii yapan Mustafa 17 kuru alyordu. Marangozlardan biri 20 kuru alrken dieri 17 kuru alyordu213. naat ilerinde alan iilerin cretleri dier iyerinde alan iilerin cretlerinden aa deildi. Yine ayn yla ait bir kaytta Marangozhane-i hmayunda alan maal marangozlardan ortalama cret alan ustann yevmiyesi de yaklak 16 kurua gelmekteydi214. 1892-93 yllarnda, ii yevmiyelerini gsteren haftalk jurnaller ve senetler yer alp bu belgelerden Maslak Kasrlarnn onarmlarna dair bilgilerde elde ediyoruz. Belgelerde yabanc iilerinde alt grlmektedir. Yaplacak onarma ait duvarc, neccar, silici, tenekeci, hamal gibi ii snflar yannda Mardiros Ohannes, Dimitri Yorgi, Fehim Aslan, Evren Fehim, Eyp Abdullah, Kosti Hristo ve Petro Yorgi adl iilerde yer almaktadr. 1895 yl Maslak Kasrlarnn onarmna ait ii jurnal ve belgelerinde, duvarc, neccar, svac 20 kuru, silici ve tenekeci 18 kuru ve hamal 9 kuru gndelik aldn gryoruz. Ayn meslek grubundan olup farkl cret alnmas da yetenekle ilgilidir215. II. Abdlhamid dnemi mimarlarndan olan Raimondo dAranconun 189495 yllarnda sarayn, yol ve eme gibi hayr ileriyle ilgili imar faaliyetlerine ait deme kaydnda, inaatlarda alanlarn ebniye nizamnamesine gre demesinin yaplmasna ve bir kalfann (usta) yevmiyesinin 50 kuru olduunu reniyoruz216. Yukarda sz konusu belgelerde geen ii cretlerine bakldnda ii ve usta arasndaki cretin yar yarya olduu gzlenir. Ortalama on iinin bir haftalk ina ve tamirden aldklar cretin toplam yaklak 1000 kuruu getii gzlenir. Mimar dAronconun yapt iler karl saraydan alaca cret yaklak 30 lira olduuna ve ii ayn zamanda bitirdii dnlrse bir imar faaliyetine giden parann 3/1inden fazlasn ii cretleri oluturmaktadr. Bir imar faaliyetinde keif bedellerinin dnda iveren, ii paylaryla birlikte malzeme tutarlarnn da tespit edilmesiyle imar faaliyetlerindeki mal portrenin oranlar net olarak ortaya kacaktr.

213 214

BOA, Y.PRK HH. 22/1. BOA, Y.PRK.ASK 69/26. 215 Havva Arslangazi Maslak Kasrlar, http://www.dergi.org./152001/1302.htm. 216 BOA, . Evkaf 1312 B.14 (10 Ocak 1895)

65

KNC BLM II. ABDLHAMD DNEM MAR FAALYETLERN MEYDANA GETREN ORTAM VE BU ORTAMA ETK EDEN FAKTRLER

A) OSMANLI DEVLETNDE BATILILAMA DNEM MAR ORTAMI 1- Osmanl Devletinde Batllama Hareketleri Osmanl mparatorluu, ilk toprak kaybettii 1699 Karlofa Antlamasyla birlikte zamanla arkas kesilmeyen bir toprak kaybna balamtr. zellikle asker alandaki yenilgiler ve bunun sonucu devletin toprak kaybetmesi, devletin eski ihtiamna kavuabilmesi iin cidd anlamda bir reforma ihtiya duyulmasna sebep olmutur. Bu da, ilim ve teknolojide ileri gitmi olan bat ile ilikilerin gelitirilmesi sonucunda Batllama anlayyla mmkn olacaktr. XVII. yzyl balarnda, doal snrlarna ulam olan Osmanl Devletinde, artk bu dnemden sonra gerileme ve k adyla tanmlanan dnem balar. Bu kntdeki en nemli etkenlerden biri de Avrupadaki toplumsal yapdaki deiikliklerin e zamanl olarak Osmanl toplumsal yapsnda ortaya kmamasdr. Bunun da en nemli etkeni Merkezi Devlet anlaydr. Gcn dinden ve gelenekten alan padiah bu gcn devam iin halktan kopuk bir merkez ynetim ile glendirilmitir. Merkez ynetim, siyasal ve mal gc elinde bulundurduu iin sanayi ve ticaret nemli lde, ynetimde hak sahibi olmayan, hrstiyan nfusa braklmtr. Osmanl Devletinde toprak dzeni, Seluklu Devletindeki ktaya benzer Tmar sistemine dayal bir yapya sahiptir. Uzun yllar bu sistemle gc elinde tutan devletin, Tmar sisteminin bozulmas ile ynetim ve siyas yapsnda deiimler ve gerilemeler balamtr. Bunun temelinde yatan mal skntlarn ba gstermesi ve bu skntlarn had safhaya ulamasdr. Coraf keiflerle birlikte ticaret yollarnn deimesi, Amerikada karlan madenlerin Avrupada ekonomik bunalma ve

66

fiyatlarn ykselmesine yol amas, savunma harcamalar, kapitlasyonlar gibi ekonomik olumsuzluklar Osmanl Devletinde ok byk bte aklar meydana getirmitir. Bunu amak iin sikkenin deeri drlr, tmar gelirleri sat gibi nlemler ortaya konulsa da halk fakirlemeye, mlkiyet hakk kamudan zele gemeye balar. Ancak, zel mlkiyet batdaki gibi sermaye birikimini salayamamtr217. Tmar sisteminin kmesi ile yerine zm getirilememesi, tarm ve sanayide gelimenin olmamas, bylesine geni topraklara sahip bir mparatorluk hlini alm Devleti, bat karsnda gsz duruma sokmutur. Toplumsal yapdaki gerileme ve bozulmann neticesinde devletin kurtarlmas ii ynetici snf yklenmitir218. Bylece batllama abalar da ynetici kademesiyle balar. XVII. yzylda, batda, retim ve ticaretin gelimesi ve yeni pazar araylarn dourmas sonucunda douya zellikle Osmanl Devletinin zerine ilgi artar. Osmanl Devleti, bu ilginin neticesinde yzyln sonunda Batdan sanayi rnleri alan ve hammadde satan bir devlet konumundadr. XVIII. yzylda ngiliz ekonomisi, Sanayi Devrimiyle birlikte yeni bir dneme girerek sanayilemedeki hz ve d ticaretindeki bymesi artmtr. 1838 Osmanl-ngiliz ekonomik szlemesi ve takip eden srete dier batl devletlerle yaplan szlemeler neticesinde Osmanl Devleti bir ak pazar hlini alr. Ekonomik etkinlik asndan Osmanl devletinin d ticareti zerinde, I. Dnya savana kadar ngiltere, Fransa ve Avusturya nemli bir yer tutar. 1878 Berlin Kongresiden sonra Almanyann kontrolne girer. Osmanl Devleti zengin hammadde kaynaklar, geni pazar olanaklar, coraf konumu ve bnyesini oluturan etnik bileimi ile, kendi stnlkleri iin mcadele eden sanayilemi lkelerin ilgisini eken bir blgedir. Bu adan bakldnda, Osmanl ynetici kademesi tarafndan aa ayak uydurmak amacyla ortaya atlan reformlar ya da batllama, gerekte devletin bamll ve denetimi

Bu konuda detayl bilgi iin bkz. Niyazi Berkes, 100 Soruda Trkiye ktisat Tarihi,1, stanbul 1969 218 Niyazi Berkes, a.g.e.,1, s. 27.

217

67

iin bat lkelerinin hesapl politika arac ve bu alan da batya amak olarak grlr219. Osmanl ynetim kademesince benimsetilmeye allan, hukuksal alandaki yeni dzenlemeleri kapsayan Tanzimat hareketi de batl lkelerin istekleri dorultusunda bir sistem anlaynn kurulmasna yneltmitir. Tanzimat Fermannn bat ile her alanda ilikilere yer verilir. Ancak i ilerine mdahaleye ak olarak yer verilmez. Islahat Fermannda ise i ve d siyasette yabanc mdahalesine imkn verir zellikler bulunmaktadr. Batllama adna yaplm olan yenileme hareketlerinin z, batya entegrasyon ve devletin a yakalama adna batl olmak gibi kabul edilebilir. Ancak bu anlaya kart gr olarak, ekonomik ve toplumsal gelime asndan Trk milliyetilii hareketi de var olmutur. Neticede bu kart grte, batya mahkumiyet ve d borlanmadan kurtaramamtr. Nitekim ttihat ve Terakkinin devleti, ngiliz ve Fransz etkisinden kurtarmak isterken, Almanlarn ekonomik pazar hline dntrmekten de kurtaramamtr. Osmanl batnn bilgi ve teknolojisinden faydalanmak amacyla kt batllama abalar, Batllarn Osmanlnn zayflndan faydalanarak ekonomik, siyas ve asker alanlarda menfaatlerinin olumasyla son bulmutur. Bylelikle, XIX. yzyldan itibaren Osmanl Devleti, batnn yar smrgesi hline dnmtr. Osmanl Devleti, batya kar koymann zmn de batllamak olarak grmtr220. Osmanl Devletinde batllama, Avrupa ile olan ilikilerin zellikle saray evresi ve Osmanl ileri gelenleri zerinde bir beeni ve yaam eklini ortaya koymutur. Bat ile yaplan ekonomik ilikiler sonucunda, Osmanl lkesine giren lks tketim mallarnn oluturduu beeni ortam, batl lke eliliklerinin stanbuldaki sosyal ve kltrel hayat, Avrupal seyyahlarn Osmanl topraklarndaki gezileri, Avrupada grevli Osmanl elilerinin yazm olduklar sefaretnameleri, matbaann
Aye Nasr, Trk Mimarlnda Yabanc Mimarlar, (Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul Teknik niversitesi, stanbul 1991, s.9. 220 Mustafa Cezar, a.g.e., s. 8.
219

68

almas gibi ok nemli toplumsal deiimler, kltrel deiimi getiren nemli etkenler olarak grlmektedir. Osmanl Devleti, kapitlasyonlarla birlikte ithal mallarn ak pazar hline gelmitir. Avrupadan getirtilen eitli dokuma trndeki kuma221, mcevher gibi ss nitelii tayan mallarnn tketiminin artt gzlenir. Lks tketim mallarna sadece saray ve evresinde deil, halk kesiminden de talepler olduu gzlenmitir222. Osmanl dnyasna giren Avrupa mallar beraberinde kendi estetik ve sanat anlayn da getirmitir. Bu etkinin en abuk belirip yerletii alan da sanat alan olmutur. zellikle bu etki ssleme alannda hkim konuma gemitir. Kk el sanatlar yoluyla gelen etki, mimarden nce kuma sslemelerinde hkim olmutur. Mimar alandaki bat etkisinin de ncelikle sslemelerde grlmesi ve Barok223 slup zelliklerinin uzun sre kap, pencere gibi yap elemanlar ve sslemelerde kullanlmas, bina tasarmna gemesinin uzun zaman almas Osmanl Mimarsinde de etkileimin kk el sanatlar yoluyla gerekletirildiini gsterir224. Osmanl Devletinin zellikle Klasik Dnem diye adlandrlan her alandaki gcnn zirvesinde olduu zamanlarnda, Avrupadan renilebilecek herhangi bir eyin olmad dncesinden hareketle XVIII. yzyln sonuna kadar d ilikiler asndan Elilik kurumu yeterince altrlmamtr. Buna karlk Batllar, stanbulun fethinden sonra stanbulda daimi eli bulundurmulardr. Ticar faaliyetler iin stanbulda bulunan Avrupal tccarlar ve

oryantalizmin etkisiyle stanbula gelen merakllar ile gezginlerin meydana getirdii nfus younluu, eliliklerin Pera ve Galatada kendi mimarlarna yaptrdklar

221 222

Feryal rez, XIX. Yzyl Osmanl Saray Mobilyas, Ankara 1989, s.17. Ayda Arel, Onsekizinci Yzyl stanbul Mimarsinde Batllama Sreci, stanbul 1975, s.

10.

Barok, 1600-1750 yllar arasnda yer alan Avrupa sanat slubudur. Portekizce brocco kelimesinden ortaya kar. Kelime anlam, muntazam olmayan incilerdir. Sanat slubu olarak ilk kez mimarde sonra heykelde grlmektedir. talya, Almanya, spanya, Portekiz, Avusturya, Belika gibi Avrupa lkelerinin dnda Latin Amerikaya kadar yaylm bir sluptur. Trkiyede barok slup 1730-1854 yllarnda grlr. Geleneksel Osmanl ssleme formlaryla barok formlarn birlikte kullanlmas Trk Barou kavramn ortaya koymutur. Bu konuda detayl bilgi iin bkz. Doan Kuban, Trk Barok Mimarsi Hakknda Bir Deneme, stanbul 1954, Doan Hasol, a.g.e., s.62-63. 224 Aye Nasr, a.g.e., s. 13.

223

69

gsterili elilik binalar ile bu binalarda

dzenlenen etkinlikler de kltrel

deiimde etken rol oynar. Farkl sebeplerle Osmanl topraklarnda bulunan batllar beraberlerinde kendi hayat anlaylarn da getirmilerdir. Bu anlayta, Pera ve Galata civarnda Avrupa yaam tarznn kk bir leini ortaya koymutur. 1718 ylnda Sadrazam Damat brahim Paa, Avrupa ile ilikileri glendirme yoluna gitmitir. Devlet, bu amala, Fransaya Yirmisekiz elebizade Mehmet Efendi eli ve 1725te de Viyanaya mer Efendi adnda bir grevliyi ehbender (Ticari Atee) olarak yollamtr225. 1792de III. Selim dneminde elilikler daim ve ikamet hlinde almaya balamtr. lk elilik 1793te Londrada almtr226. Bu dnemden sonra da Avrupada eliliklerin almas hz kazanmtr. Osmanl devletinin bundaki asl amac, batl devletler hakknda bilgiler edinmek ve bu sayede baty tanmaktr. Bu eliliklerde alan Trk ve gayri mslim grevliler bat kltrn renerek yurda dndklerinde devlet kademesinde batl anlaytaki kadrolar oluturarak ve gnlk yaamlarnda da sanatn her alannda etkin rol stlenerek Osmanlda batl yaam tarzn rnek tekil eden kesimi meydana getirmilerdir. 1727de brahim Mteferrika ve Sait elebi tarafndan ilk Trk matbaas alr ve burada Trke kitaplarn baslmasyla da geni bir kitlenin Avrupay tanmas salanr227. Yirmisekiz elebi Mehmet Sait Efendi, elilik grevi srasnda bulunduu Fransada grdklerini yazarak bir Sefaretname meydana getirmitir228. Eserde, Fransada krallk ve evresinin yaam biimine, mar ilerine geni yer vererek beendii saraylar, baheleri, elence ve trenleri ayrntl bir biimde anlatmtr. Sefaretnamenin 1737de Mteferrikann matbaasnda baslmasyla Osmanl dnyasnda, Fransa hakknda, geni bir kitle bilgi sahibi olmutur. XVIII. yzyl balarnda Osmanl Devletindeki her alandaki d ve zellikle toprak kaybna neden olan savalar asker alanda bir reform yaplmas

. Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi,5, Ankara 1995, s. 170. Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, Ankara 1993, s. 62. 227 Bernard Lewis, a.g.e.,s. 52. 228 Osmanl Devletinin Elilik faaliyetleri hakknda geni bilgi iin bkz. Ercment Kuran, Avrupada Osmanl kame Eliliklerinin Kuruluu ve Elilerin Siyas Faaliyetleri, (1793-1821), Ankara 1968.
226

225

70

gerekliliini ortaya koyar. Bu nedenle ilk reform almalar geri kalmln en iyi gstergesi olan asker alanda balamtr. XVIII. yzylda Fransa uzun bir sre Osmanl Devletine asker alanda uzman ve teknik destek salamtr. Bunun da tek nedeni Avusturya ve Rusya gibi devletlerin Osmanl topraklar zerinden denizlere almasna engel olmak iindir. lk olarak 1716da Rochefort adl Fransz subay, Osmanl ordusunda yabanc mhendislerden oluan bir kta iin taslak sunar, ancak bir sonu alnamaz229. Sultan I. Mahmut (1730-53) dneminde, asker alanda ilk kez batl uzmanlardan yararlanlmtr. Humbarac Ahmet Paa olarak bilinen Fransz asll Comte de Bonneval 1731de Osmanl ordusunda batl tarzda humbarac ktalarn dzenlemekle grevlendirilmitir230. Humbarac Paa ordu slahnn dnda skdar Toptanda kurulan Hendesehanede matematik dersleri vermitir231. Sultan III. Mustafa (1757-74) dneminde, Macar asll Baron de Tott tarafndan topu snf dzenlenmitir. Fransz karlarna hizmet eden bu ahs, Fransadan getirttii teknik ekiple; Mhendishaneyi ve Topu Ocan kurup Tophaneyi dzene sokup yeni tip toplar yaptrmtr. Ayrca eitimci yn olmas nedeniyle, Osmanl Devletinde ilk kez Trk genlerini renim iin Avrupaya gndertmitir. Sultan I. Abdlhamit (1774-89) dneminde Srat topular kaldrlm, Avrupal uzmanlarn bir ou lkeden ayrlmtr. 1782de Sadrazam Hlil Hamit Paa tarafndan teknik eleman ihtiyacn karlamak iin Fransadan uzman talep edilerek 1783te bir grup Fransz Mhendis getirilmitir. Fransadan gelen bu mhendis grubu Mhendishane-i Bahri-i Hmayunu yeniden dzenleyerek batl retim standartlarna eritirmilerdir232. Sultan III. Selim dneminde asker alandaki slahatlara ve buna bal olarak asker ve denizcilik okullarna nem verilmitir. 1793te Mhendishane-i Berri-i Hmayun kurulmutur. Alan okullarda Fransz uzman ekip ve eitmenlere byk
Bernard Lewis, a.g.e., s. 47. Ahmet Halaolu, Humbarac, T.D.V..A., c. 18, stanbul 1998, s. 349-350; Bernard Lewis, a.g.e., s. 48. 231 Mustafa Cezar, a.g.e., s. 8. 232 Mustafa Cezar, a.g.e., s. 9-11.
230 229

71

lde yer verilip Franszca zorunlu ders kapsamna alnr. Fransz uzman ekip Trkiyede 1793-1807 yllar arasnda grev almtr233. Fransz uzman ekiplerinin eitimdeki etkinlii, bat kltrn ve Franszca bilen bir Trk asker personel grubunu ortaya karmtr. Sultan II. Mahmut dneminde batllama konusundaki almalarda, daha ok sultann kiisel isteklerinin n plana kt grlmtr. Yenieri oca kaldrlp yerine Avrupa tarzda eitimli ve donanml Asakir-i Mansure-i Muhammediye adl bir ordu kurulmutur. Bu dnemde uzman ekip Prusya ve Avusturyadan getirtilmeye balamtr234. 1835te Prusyal Temen Helmuth von Moltke ile balayan asker alandaki yenileme hareketini, Almanyann Osmanl devleti zerindeki ekonomi ve siyasete de bal olarak, Osmanl ordusu ve eitim kurumlarnda bir Alman ekol hkimiyeti takip etmeye balar. 1878 Berlin Kongresinde, ciddi anlamda zararl kan Osmanl Devletinin, Bismarck hkmetinin lml barl politika izlemesi neticesinde Almanyaya yaklam daha da artmtr. Ayrca Rumelinin elden kmasyla ortaya karlan Panislamizm politikasn da destekleyen Almanyann asl amac ekonomik karlarn korumak olmutur. Ordu, sivil ynetimdeki dzenlemeler ve demiryolu yapm Almanlarn Osmanl zerindeki nfuzunu gsteren en nemli etkenlerdir. Ordu ve sivil idareyi dzenlemek iin Almanlardan uzman talep edilirken Osmanl Sultannn da bu iliki ve destei son derece arzu ettii gr beyan edilmitir235. 14 Temmuz 1880de Osmanl ve Alman Hkmetleri arasnda yaplan szleme gerei, Osmanl Devlet kadrolarnda alacak Alman uzman ekibe farkl cret verilecektir. Osmanl memuru olarak hizmet grmelerine ramen, Almanyadaki grev ve unvanlar deimeyerek, grev sresi boyunca da maalarnn Osmanl Hkmeti tarafndan denmesi kararlatrlmtr236. Sultan II. Abdlhamidin Alman bykelisi Von Hatzfeld kanalyla istedii drt subay, 11 Nisan 1882de stanbula gnderilmitir. Bunlar, Albay Kaehler,
Bernard Lewis, a.g.e., s.60. Bernard Lewis, a.g.e., s.82. 235 lber Ortayl, kinci Abdlhamit Dneminde Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, Ankara 1981, s.26. 236 lber Ortayl, a.g.e., s.47.
234 233

72

Yzba Kamphvener, Yzba von Hobe ve Yzba Ristowdur237. 1885te Kaehlerin lmyle yerine Colmar von der Goltz getirilmitir238. Goltzun on iki yllk alma dneminde, Trk subaylarnda Alman ekol hayranlnn artmasn salam, Harbiye Mektebi iin ders kitaplar hazrlam239, Osmanl-Alman ordularnn eitim ve donanm asndan entegrasyonu salamaya allmtr. Goltzun bu giriimleri sonucunda da Alman silah fabrikalarna verilen silah siparilerinde art gzlenmitir240. Almanyadan reform iin subaylar istenirken Osmanl subaylar da eitim iin buraya gnderilmitir241. XVIII.-XIX. yzyllar boyunca Osmanl Devletinde ordunun

modernizasyonu iin getirtilen Avrupal asker uzmanlar, sadece asker alandaki eitimle deil, dnce alannda da gen subaylar zerinde etkili olmulardr. Batl uzmanlarn, ncelikle orduda grevlendirilmesi ve tm reform hareketlerinin orduyu hedef almas, XIX. yzyl boyunca kurulan okullarda gerekler hakknda yeni ve daha ak bir anlaya sahip, sekin bir grubun yetimesini salamtr. Osmanl Devletinin batya almn nemli bir noktasn oluturan asker okullar gelecek dnemlerde lkenin kaderini tayin eden anlaylar ortaya karan kesimleri oluturacaktr. Bu dnemdeki Alman etkisi nedeniyle, zellikle bakentte, Alman tccarlarn, yatrmclarn, uzman personelin oluturduu bir kitle olumutur. Bu kitleye ait birahaneler, lokantalar ve mzikhollerin Beyolunda younlat gzlenir. 1889da stanbuldaki Almanlarn saysnn bini getii sylenir242. 2- Osmanl Mimarsinde Batllama Anlay Osmanl Devletinin Batllama hareketleri ierisinde yer alan Avrupaya eliler gndermesindeki amalardan biri de bu lkelerdeki yaay, hayat tarzlar, ehirlerin durumu, yaanlan meknlar-mimar hakknda Osmanl Devleti ve toplumunun bilgilendirilmesidir.
lber Ortayl, a.g.e., s.59-60. Kemal Turan, II. Abdlhamid Dneminden 1918e Trk-Alman Asker Eitim likileri, Yeni Trkiye,701 Osmanl zel Says I, Siyaset ve Tekilat, Say 31, Ankara 2000, s.301. 239 Kemal Turan, a.g.e., s.303. 240 lber Ortayl, a.g.e., s.66,68-69. 241 lber Ortayl, a.g.e., s.67. 242 lber Ortayl, a.g.e., s.32.
238 237

73

1720-21 ylarnda Parise eli olarak gnderilen Yirmisekiz elebi Mehmet Efendi, Fransada bulunduu sre ierisindeki gzlemlerini kaleme ald Sefaretnamesinde anlatmtr. lkeye dnnden sonra, burada grdklerini ve yaadklarn, Sultan III. Ahmet ve Sadrazam Nevehirli Damat brahim Paaya anlatarak onlar ok etkilemitir. Paristen getirtilmi olan saray ve bahe resimleriyle Kathanenin dzenlemesi yaplmtr. Hli ve Boaziinde saray, yal, kk inas, batl anlayta bahe dzenlemeleri, elence ve tren gibi Avrupa tarzdaki yaam biimi Osmanlnn zellikle saray hayatnn yaam anlay ekline dnmtr243. Kathane ve Hliteki bu tr mimar dzenlemeler neticesinde Osmanl mimarsinde batllama, Lle Devri ile balam olur. Osmanl mimarsinde batllama, Kathane (Sadbd) dzenlemesi olarak bilinen alma, ilk rnek olarak karmza kar. Dzenlemede dere slah, sultana ait saray ve kk inas, hazine arazisi zerinde devletin dier ileri gelenleri iin kk inas gibi mimar faaliyetler ierir244. Yaplarn planlar ve dzenleni biimleriyle Fransz mimarsinden etkilenmitir. Edebiyatmza da konu olan, Kathane mesirelii ve Sadbd Saraynn gzellii, dnemi btn ihtiamyla yaam air Nedimin u dizeleriyle gnmze kadar hafzalarda canlln korumaktadr: Bir saf bahedelim gel u dil-i n-da Gidelim sevr-i revnm yr Sad-bda Osmanl Mimarsinde batllamann ilk dnemlerinde, zellikle sslemede hkim anlay Barok sluptur. Topkap Sarayndaki III. Ahmetin yemi odasndaki bezemeler, mekn hacimsel anlamda genileten, perspektif etkili ve bezemelerde kullanlan renklerdeki natralist etkiler Barok slubun hkimiyet anlaynn bir gstergesidir245. Lle Devri mimarsinde, kentsel ve d meknlar nem kazanmaya balar. Bu
243

Robert Mantran, Osmanl mparatorluu Tarihi,I-II, (ev: Server Tanilli), stanbul 1995,

s.333.

Semavi Eyice, Tarih inde stanbul ve ehrin Gelimesi, Atatrk Konferanslar VII 1975, Ankara 1980, s.134.; Necla Arslan Sevin, Batllama Dnemi Osmanl Saraylar, Trkler, c. 15, Ankara 2002, s. 374. 245 Batlmann resim alanndaki yansmalar iin bkz. Gnsel Renda, Batllama Dneminde Trk Resim Sanat, Ankara 1977.

244

74

dnemin en nemli mimar trleri, barok tarzl eme, sebil ve trbelerdir. Antsal mimarde, barok slubu yanstan en nemli rnek, I. Mahmut ve III. Osman dneminin yaps olan Nuruosmaniye Camiidir. Yapnn inasnda, klasik Osmanl mimarsinin geleneksel ina anlay terk edilerek Osmanl mimarsine batl tarzda yeni anlay getirilmitir246. Barok akm, Avrupa mimarsinde bir dnemin simgesi kabul edilir. Osmanl mimarsinde de ksmen biim deitirerek Osmanl Barou adyla uygulama alan bulan Barok tarz, zellikle bakent eserlerinde kendine zg bir slup zellii yanstr. Bu zellik, talyan Barounun etkili bir grnmn ortaya koyar. Burada vurgulanmas gereken husus, mimarde d etkili unsurlarn, uygulayc Trk mimarlar tarafndan zmsenerek yeni bir anlayn rn olarak ortaya konulmu olmasdr247. III. Selim ve II. Mahmut dneminde, kent dokusuna hkim olan kla ve okul gibi asker alandaki ina faaliyetlerine giriilmitir. Bu da asker alandaki yenilemenin mimar alana yansmasnn doal bir sonucu olarak karmza kar. Bu dnemde kurumsallaan devlet anlaynda yeni bina yapm ihtiyac, ilevi ve trleri farkl mimar oluumlar ortaya koymas sivil mimar dnemini de balatmtr. III. Selim dneminde ilk kez yabanc bir mimar kullanm sz konusudur. Mimar Mellingin, Sultann kz kardei Hatice Sultan iin Osmanl sivil yapsnda uygulanmas ve bunun yaplm olmasdr. 1839 ylna gelinceye kadar Osmanl mimarsinde, batnn etkisi cidd anlamda grlmemitir. Mimar Mellingin Osmanl mimarsinde bat kaynakl mimaryi ortaya koymasndan sonra ina edilen yaplarda slup olarak en fazla tercih ettikleri mimar anlay olmutur. Mimarde, Antik Yunan ve Roma mimarsinde grlen giri ve cephelere zgn olan, gen alnlkl ve akroterli, stunlu mimar biimlerin yer ald dzenlemeler kullanlmaya balar. Aslnda bu inasn gerekletirdii sarayn nemi, bat mimar anlaynn bir batl mimar tarafndan nclnn saray tarafndan

Afife Batur, Batllama Dneminde Osmanl Mimarl, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi,4, stanbul 1985, s.1043-1044. 247 Doan Kuban, a.g.e., s.23.

246

75

mimar anlay, Osmanl topraklarnda yzyllardan beri var olan eski formlardr. Bat Anadolu ve Akdeniz Blgesi bu kltrn izlerinin youn olarak var olduu kesimlerdir. Ancak Osmanl, Neo-Klasik olarak tanmlanacak bu akm Batdan ithal olarak alm stanbul ve Anadoluda uygulama alan bulmutur. XIX. yzyla gelinceye kadar Osmanl yaad topraklarda kendinden nce var olmu toplumlar taklit etmek yerine kendine zg bir slup anlay ortaya koymaya almtr. II. Mahmut dneminde, geleneksel ynetim ve ikamet merkezi olan Topkap Saray terk edilerek Beikta sahili ve boaza hkim kesimlerde, bat mimarsi tarznda saraylar ve sivil konutlar ina ettirilmitir. Sultan Abdlmecit dneminde Topkap tamamen terk edilerek raan, Dolmabahe, Beylerbeyi, Yldz, Kuksu, Maslak, Ihlamur gibi antsal tarzda ina edilen boaza hkim konumda yer alan saray ve kklerde yeni yaam tarz balamtr. Bu yaplar merkezlerini oluturur. yeni ynetim Yaplarn bulunduu alanlar ise yeni yerleim merkezi

alanlarn ortaya koymutur. Beikta, Ortaky, Yldz, ili, Nianta, Maka gibi semtler elit tabakalamann yeni kent oluumunda batl tarzda mimar rneklerin ortaya kmasn salamtr. XVIII. yzyl da balayan yabanc mimar aknyla, Osmanl mimarsinin batl tarzda ekillenmesi XIX. yzyl sonuna kadar devam etmitir. ncelikli Fransz, talyan ekollerinin hkim olduu mimarlarn yerini son dnemlerde Alman mimarlar almaya balamtr. Osmanl Devletinde yaplan yenileme hareketleri neticesinde kamu ve sivil mimarde yeni yap anlaylarn meydana getirmitir. Bu yaplar, byk boyutlu ve ok fonksiyonlu olarak yabanc mimarlar tarafndan ina edilmilerdir. Binalarn ou, yzyln Avrupasnda hkim olan semeci anlayn bir rn olarak karmza kar. zellikle bakent stanbulda ina edilen mimari eserlerde, bat kaynakl mimar slup eleri youn bir ekilde grlmeye balanr. Yeni yap rnekleri ve bat semeciliinin slup zellikleri bakentin yeni gelien blgelerinin vazgeilmez bir unsuru hlini almtr. XIX. yzyl boyunca ve XX. yzyl banda yabanc mimarlar tarafndan ina edilen banka, i han, tiyatro, maaza, ok katl konutlar ve otel gibi yeni hayat tarzlarnn ortaya kard mimar meknlar beraberinde de ok eitli

76

canlandrmac slup uygulamas ortaya koyar. Bu sluplardan en fazla uygulama alan bulan, Neo-Klasik, Ne-Gotik, Art Nouveau ve Eklektik slup anlaydr. Neo-Klasik slup248, Yunan, Roma ve Rnesans mimarsi kaynakldr. Antik dnem Yunan dnyasn yeniden canlandrma giriimlerinin sonucu mimarde ve zellikle cephe dzenlemelerinde etkili olan bir sluptur. Neo-Klasisizm, iinde belirli bir btnlk gsteren akmdr. Bu btnl, doduu corafyann dnda da devam ettirebilen slup ta Neo-Rnesans olmutur249. XVIII. yzyl Avrupasn saran Neo-Klasisizm, Osmanl Mimarsinde, zellikle bakentte, en youn uygulama alan bulan tarzlardan biridir. III. Selim dneminde Fransa ile balayan ilikilerde saray ve evresinde nemli lde bir Fransz kltrnn yerlemesine neden olarak yzyl boyunca da, ngiliz ve Alman kltr ilikilerinin yannda etkisini devam ettirmitir. Neo-Klasik etkilerle birlikte Barok, Ampir250 ve Eklektik (semeci) slup tarz sanatn birok alann da hakim olmutur. XIX. yzylda youn olarak bakentte uygulanan Neo-Klasisizm ekol, Antik Yunan, Rnesans, Fransz emperyal sluplarnn, farkl dnemler ve tarzlarndan seilen elamanlarla oluturulmak istenmitir. XIX. yzyl sonu ve XX. yzyl banda stanbulda yeni kurulan semtlerde yer alan mimar yaplardaki hkim slup Neo-Klasisizm olmutur. Yeni ticaret merkezi olan Karakyden balayarak Tophane ve Kabatata meydana gelen yaplamay, Dolmabaheden Beikta sahili boyunca devlete ait zel konutlar ve ynetim birimlerinin bulunduu Neo-Klasik mimar anlayn hkim olduu saraylar takip etmitir. Bat tarz yaam ve kltr anlaynn hkim olduu Pera ve Beyolu semtinde sivil ve kamu yaplar,

Kayna, talya ve Msrda yaplan kazlarn yaratt etkileimdir. Merak ve beeninin getirdii bir moda halini alr. XVIII. yzylda Fransada ortaya kan Neo-Klasisizm tamamen antik dnyann ihtiamna geri dn hareketidir. Barok ve Rokoko slublarna tepki olarak doan bu akm youn olarak mimarde karmza kar. Bu konuda bkz. Doan Hasol, a.g.e., s. 472. 249 Doan Hasol, a.g.e., s.471. 250 Ampir slup, Napolyon dnemi Fransada ortaya kan mimar, mobilya, kumata hakim olan imparatorluk slubudur. 1845-1874 yllarnda Trkiyede zellikle mimarlk alanda youn kullanm alan bulan ampir slup yabanc mimarlar tarafndan lkeye getirilmitir. Trkiyede, Barok tarzla ayn dnemde grlen bu slup, Avrupadan farkl uygulamalar nedeniyle Trk Ampir slubu olarak adlandrlmtr. Ayrca bu konu iin bkz. Doan Hasol, a.g.e.,s. 30-31. Osmanl mimarsinde batdan etkilenilen mimar sluplar iin bkz. Semavi Eyice, Bat Sanat Akmlarnn Deitirdii Osmanl Dnemi Trk Sanat, Trkler, c.15, Ankara 2002, s.284-309.

248

77

Taksim ve Maka gibi semtlerde ise asker meknlarn bulunduu binalarda hkim slup Neo-Klasisizmdir. XIX. yzyl Osmanl mimarsine hkim slup olarak karmza kan NeoKlasisizmi, mimarde, yeni ilev ve dzenlemelerle ortaya koyan stanbulda alan yabanc mimar ve mhendislerdir. Neo-Klasik tarzn youn olarak benimsendii Peradaki elilik binalar, bu tarzn en iyi rnekleridir. Peyzaj tasarmlar asndan, geni baheler ierisinde byk boyutlu olarak ina edilen bu yaplardaki mimar anlay Fossati ve Smith gibi yabanc mimarlarn elinden kmtr. Perada elilik binalar dnda ina edilen dier yaplar (otel, kilise, i yeri, tiyatro v.b.) tarz olarak, bu elilik binalarnn slup zelliklerinden etkilenmilerdir. Karaky civarnda yer alan daha ok ticar amal ina edilen i han ve banka gibi yaplar Neo-Klasik tarzda, ok katl (4-5), tatan ve cephe yzeyleri klasik ayrntlarla bezeli bir biimde ina edilmilerdir. Osmanl Devletinin bir politikas olarak beliren batllama anlay, toplumu ve kurumlar yeniletirme adna ortaya konulan mimar uygulamalarda ynetimce desteklenmitir. 1891de inasna balanlan stanbul Arkeoloji Mzesi, Avrupada bulunan benzeri binalardan rnek alnmas gereklilii devlete karlan iradelerde yer almtr251. Fransz kltr etkisi altnda bulunan Osmanl devletinde, yabanc mimarlar tarafndan uygulanan Neo-Klasik slubun, Dolmabahe Saray gibi mparatorlua ait bir yapda uygulanmas da bu tarzn devlete benimsendiinin bir gstergesi olmutur. Neo-Klasik tarz, Osmanl mimarsinde saray, ticari ve ynetim yaplar dnda cami, trbe gibi dinsel nitelikli yaplar yannda konut yaplarnda da kendin gstermitir. Boaziinde yer alan ahap konak ya da yallarda uygulama alan bulan Neo-Klasik anlay, kap, takap ve pencere gibi mimar elemanlarda kendini gstermitir. Nianta gibi yeni oluan semtlerde, birbirini dik ayla kesen geni caddeler ve caddede karlkl duran ok katl Neo-Klasik cephe kurululu konutlarn yaygnlat grlmektedir. Beikta Akaretlerde yer alan sraevlerin cephe dzenlemeleri de ayn tarzda karmza kmaktadr. Bu mimar anlaytaki
251

Aye Nasr, a.g.e, s.113.

78

deiim bina, cadde, semt boyutunda ele alndnda znde toplumsal hayatn deiimindeki yansmann bir rn olarak grlebilir. Osmanl geleneksel mimarsi ierisinde yer alan baz cami ve trbe yap rneklerinde de Neo-Klasik tarzda ina edildiini grmekteyiz. II. Mahmut Trbesi, Dolmabahe ve Ortaky Camileri bu slubun yansmalarnn grld nemli rneklerdir. Netice olarak, Osmanl mimarsinde Mellingin Hatice Sultan Saray ile balatt Neo-Klasik anlay farkl ve geni uygulama alanlaryla mimarye hkim olmutur. II. Abdlhamid dneminde, Neo-Klasik tarzn uyguland binalar daha nceki dnemde yer alan bina trlerinin bir devam niteliinde olup benzer slup zelliklerini tamlardr. Neo-Gotik slup252, XIX. yzylda ngilterede, romantizmin NeoKlasisizme kar kyla canlanan bir slup tarzdr. Bu tarz, daha ok sivil yaplar, konut ve okul mimarsinde etkin olmutur. Bunun yann da din mimarde de rnekleri mevcuttur. Osmanl mimarsinde Neo-Gotik uygulamalar, XIX. yzylla balayp devam eden srete, daha ok bakentte yer almtr. stanbulda E.J. Streetin tasarlad ngiliz Kilisesi ve 1898de Viyanada dkme demir malzemeden prefabrik olarak hazrlanan, Hli kysnda kurulan St. Stephen Bulgar Kilisesi Neo-Gotik tarzda ina edilmi yap rnekleridir. Osmanl mimarsinde cidd anlamda uygulamasn gremediimiz Neo-Gotik tarz, daha ok slam ve Osmanl mimarsinden alnma mimar elerle birlikte kullanlmtr. 1873-74te ina edilen Aksaray Pertevniyal Valide Camii ve 1886da ina edilmi olan Yldz Hamidiye Camii rnek gsterilse de tam anlamyla bu slubu tanmlayc nitelikte deillerdir. 1882de ina edilen Taksim Aya Tirinite Kilisesi ve Sultanahmet Meydan Kaiser Wilhelm emesi (Alman emesi-1889) Neo-Gotik elemanlarn kullanlmas asndan slup benzerlii gsterir. Neo-Gotik
252

Gotik, Gotlara ait anlam yklenir. XII. yzyl Avrupasnda ortaya kan ve temel zellii sivrilik olan mimar sluptur. Neo-Gotik slup, ortaa ve gotik sanat tekrar yaatma amacn gder. Neo-Klasisizme kar olan XIX. yzyl Avrupasnda gelien mimarlk ve sanat akmdr.

79

zellikleri tam olarak yakalayabilen yap olarak, Mongeri ve De Nari tarafndan ikinci kez ele alnan St. Antuan Kilisesi gsterilebilir253. II. Abdlhamid dnemi Neo-Gotik tarz uygulamalar, simgesellikten uzak olup din ve sivil mimarde ancak detaylarda gze arpmaktadr. Din mimarde, Selatin camilerinde, kendin gsteren bu tarz konut mimarsinde dier sluplarla birlikte kullanlmtr. zellikle ahap kklerin yksek ve sivri kuleleri, eimli atlarda bu tarzn izlerinin varl dnemin mimarlarnn da bu sluba ilgisiz olmadklarnn bir gstergesidir254. Art-Nouvea (Jugendstil) 255, tarihilik (historizm) ve modern akm arasnda bir gei slubu olarak deerlendirilebilir. Belika kkenli bu akm Fransada ArtNouvea, Almanyada ise Jugendstil olarak tanmlanr. Yaygnlk alan olduka geni olan bu slup, bezeme anlay, malzeme, i mekn tasarm ve mobilyas ile btnlk arz eder. Ssleme vazgeilmez bileendir; tarihi olmayan yeni ve zgn bir form duygusu ifade eden dinamik ve organik bir ssleme anlayyla dier sluplardan farkldr. Osmanlda ilk olarak, ithal gnlk kullanm eyalaryla karmza kan ArtNouveau slubu, mimarde yabanc mimarlar tarafndan uygulamaya konulmutur. Raimondo dAronco, Art-Nouveaunun Osmanl mimarsinde bakentteki uygulamalaryla en nemli temsilcisi olmutur. Osmanl toplumunda, sanatn oluumunu destekleyen belirli bir kltrel alt yapya Nouveau slubu ortaya koymutur. Osmanl Devletinde batllamann mimardeki boyutu en ak bir biimde Art-Nouveau slubunun stanbulda kazand grnmdr. stanbulda, Artsahip burjuvazi, yabanc tccarlar, levantenler ve st ynetimde yer alan kiilerin talepleri sonucunda, Artstanbulda daha fazla uygulama alan bulmutur. Bu youn uygulamann zellikle ahap konutlarda yer almas stanbul Art-Nouveau slubunu

Aye Nasr, a.g.e.,s.115. Nee Yldran, stanbulda II. Abdlhamid Dnemi (1876-1908) Mimarsi, (Yaynlanmam Doktora Tezi), Mimar Sinan niversitesi, stanbul 1989, s.51. 255 Art Nouvea, 1890-1910 yllarnda tm Avrupada etkin olan romantik ve bireyci ssleme slubudur. nceden var olan tm sluplara kar yeni bir slup yaratma amac gder.
254

253

80

Nouveau tarzda ina edilen yaplarn semecilie kayan bir anlayta olmas zaman zaman Neo-Klasik biimlere elik eder tarzda yer almasn salamtr. Art-Nouveaunun uygulama alan bulduu her lkede a ve yenilii temsil etmitir. Trkiyede ise bir kalbn yeniden canlandrlmas olmutur. Bu duruma, II. Abdlhamid dneminin artlar etkili olmutur. II. Abdlhamit dneminin istibdata dayal ynetim anlayndan dolay mimarnin tek bana rejime zararl olmayaca dncesi mimarde batl anlayn gereklemesini salamtr. Bu durum dnemin aydnlarnda, Art-Nouveau slubunun sultann resmi ideolojisini yanstt gerekesiyle tepki oluturmutur. II. Abdlhamid dneminde zellikle bakentte grlen Art-Nouveau tarz yaplar stanbul Art-Nouveau mimar rneklerini oluturur. Bu tarzda ina edilmi trbe ve kamu yaps rneklerine ramen bu slubun hkimiyet alan konut mimarsi olmutur. stanbul Art-Nouveau slubu, talyan etkili iek slubunun yannda, soyut erilerin meydana getirdii izgisellik ve Barok anlayla karan eklektik tarzn rneklerini ortaya koyar. Art-Nouveau tarz, II. Abdlhamid dneminde yaygn bir mimar tarz olmasna ramen bu dnem sonras etkinliini kaybeder. Bu duruma, devletin iinde bulunduu duruma bal olarak doan tepkisel davrann etkili olduu grlr. Eklektik slup256, XIX. yzylda batda, belirli slup zelliklerine gre ina edilmi mimar rneklerle birlikte Uzakdou, Hint ve slami sluplarn birlikte yorumland mimar rnekler de karmza kmaya balar. Aslnda bu slup daha ok dou ve slam kaynakl bir anlay bnyesinde barndrr. Gemi ve yaayan farkl kltrlerin arpc nesnelerinden yola karak renkli ve zgn bir yaratm ortaya koyma anlay hkimdir. Antsal ve konut mimarsinde youn kullanma sahiptir. Osmanl mimarsinin batllama dneminde yer alan Eklektizm, ynetim ve ekonomik gc elinde bulunduran snfn estetik beenisi, kltr, toplumsal eilimi ve hayat tarzyla bire bir rten bir slup anlay olarak kabul grmtr.
Eklektik slup, sanat ve mimarde var olan tm sluplarn karma bir ekilde ortaya koyulmasdr. sluplarda semecilii n plana karan bu anlay, farkl kltrlerin kaynamasn salamtr
256

81

Toplumun yaam biimiyle de rten bu anlay, her trden yap rneinde ve mimar alanda yer almtr. II. Abdlhamid dneminde bu anlay kendin belirgin bir ekilde gstermitir. Bat kaynakl eklektizmin uyguland mimar rneklerin yan sra bat tarzlarnn dou kaynakl elerle birlikte oluturulduu denemeler de ortaya konulmutur. 1900 Paris Sergisinde yer alan Osmanl pavyonu bu tre rnektir. Fransz mimar M. Rene Ducas tarafndan oluturulan pavyon, Neo-Barok ile Osmanl-Arap-slam semeciliinin bir sentezi olarak ortaya kar. slam mimar etkilerinin canlandrlmas olarak da grlen slup stanbula yabanc mimarlar kanalyla getirilmitir. Uygulama olarak, Klasik Osmanl ve slam mimarsinden aldklar elemanlar kullanan A. Vallaury ve Jachmund Trkiyedeki nemli temsilcileri saylabilir. Trk mimarlar zerinde de etkili olan bu mimarlar, onlarn kendi mimarlerine ynelmelerini salamlardr. Mimar Jachmundn ina ettii Sirkeci Gar binasnn tasarmnda, Kuzey Afrika ve spanyada yer alan slam mimarsinin mimar elemanlarn kullanm sz konusudur. Alexandre Vallaurynin ina ettii Dyn- Ummiye binas, yerel mimarden alnan elemanlarn bir Beaux-Arts (Gzel Sanatlar) tasarmyla sunulmasndan meydana gelen Trk-slam semeciliini ortaya koymaktadr. Bu yap da ilk kez yabanc bir mimar tarafndan, I. Ulusal Mimar akmna ait tarz ortaya koyulmutur. Bu tarzn, devlet ekonomisinin bat denetimi altnda olduu bilinen bu yapda kullanlmas da son derece ilgin olmutur257. Neo-Klasik, Ne-Gotik, Art Nouveau ve Eklektik sluplar tasarlayp ortaya koyan mimarlar, Osmanl iin olan uygulamalarda bir sentez araynda olmulardr. Bat kkenli mteriler iin de tamamen yzyln Avrupasnda geerli olan mimardeki slup zelliklerini uygulamlardr. Osmanl Devletinin son yllarna kadar sren bu mimar tarz ve anlay 1920lerde ulusal mimar kavramlarnn ortaya kna kadar devam eder.

Yldrm Yavuz-S. zkan, Osmanl Mimarlnn Son Yllar, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi,4, stanbul 1985, s.1080.

257

82

B) II. ABDLHAMDN MAR FAALYETLERNE ETK EDEN GRLER 1- Siyas Grleri Tanzimatla birlikte gelien Osmanlclk anlay, II. Abdlhamid

dneminde, d etkenler ile Balkanlardaki din ve milliyetilik akmlarnn etkinlii neticesinde hsrana urar. Abdlhamid, bu noktadaki stratejisini Arap eyaletlerini kazanaca bir ekle evirir. Batl devletler, Osmanl devletine kar Balkanlarda ayrmc ve milliyeti siyaset anlay yrtr. Osmanl topraklarnda MslmanHrstiyan ilikilerinin bozulmas, sava ve ayaklanmalarda Mslmanlarn ldrlmesi ile Mslman topraklarnn batl Hrstiyan devletlerce igal edilmesi gibi dinsel etkinlii n planda yer alan olaylar neticesinde bir Panislamist siyaset n plana karlr258. Sultan Abdlhamidin hlife olmasnn da etkisiyle Panislamist grnn ana hedefi, Osmanl topraklarnda yaayan tm Mslmanlar tek bir at altnda toplamak ve dnyadaki dier Mslman halklarn da dmanlarna birlikte kar koyma anlay hkimdir. Bu amala Mslmanln, Panislamist siyaseti erevesinde yaylmasna allr. Javaya siyas temsilci gnderilir; Kuzey Afrika, ran, Trkistan ve Hindistanada din propagandas iin ajanlar grevlendirilir259. Bu bir misyonerlik faaliyeti olarak kabul edilebilir. zellikle Uzak Douya kadar uzanan Panislamist siyaseti sonucu, bizzat padiah tarafndan 1901de bir heyet ine gnderilir. Muhammed Ali isimli bir kii burada yaayan Mslmanlarla dorudan ilikiye getii biliniyor260. Bu tr giriime dier bir rnek, 1889da Japonyaya yollanan Erturul Frkateyni gsterilebilir. Ancak geminin batmasyla bu giriim bir lde sonusuz kalr.

Enver Ziya Karal, a.g.e., s.539-543. Enver Ziya Karal, a.g.e., s.545-547. 260 hsan Sreyya Srma, II. Abdlhamidin slam Birlii Siyaseti, stanbul 1990, s. 70-93. Bu konu ve panislamist siyaset iin ayrca bkz: Ercment Kuran, Panislamizmin Douu ve Gelimesi, Beinci Milletleraras Trkoloji Kongresi stanbul, 23-28 Eyll 1985, Tebliler, stanbul 1986, s.395-400. ve Cezmi Eraslan, II. Abdlhamid ve slam Birlii, stanbul 1992.
259

258

83

Panislamist siyasetin, Osmanl topraklarndan binlerce kilometre uzaklktaki bu lkelerde yrtlmesinde, slam dinn yaygnlatrlmas ve dinn temsilcisi hlifenin g kazanmas olarak gsterilebilir. Ancak bu tr siyas faaliyetlerde unutulmamas gereken bir noktada, siyaseti yrten kii ya da kurumun bal olduu toplumsal yap ve kltrel deerlerinin de bu olguda yer almas inkar edilemez bir gerektir. Panislamist politikalarn uygulamasnda ncelik Osmanl hkimiyetinde yer alan Arap lkelerine verilmitir. Devlet, bu blgelere yaplan yatrmlarda ncelik verir. mar faaliyetleri, idar mekanizmadaki terfiler, tekke ve zaviyelere vergiaskerlik muafiyeti, mal yardm, Mekke ve Medineye demiryolu ulamna hz verilmesi gibi konular Panislamist politikalarnn bir sonucudur. II. Abdlhamid tahta kt ilk yllarda, hibir topluluu gcendirmeme adna Osmanlclk ideolojisini benimsemitir. Buna etken biraz da Tanzimat ruhunu yaatmaktr. Ancak geen zamandaki olaylar, Sultann kiisel grlerinin ve saltanatn devam gerekliliinin bir art olarak Panislamist politikalar gndeme getirmitir. II. Abdlhamid, Panislamizmin klasik grlerinin yannda, hlifelik kurumunu ruhani bir egemenlik deil, siyas bir hkimiyet ve bir devlet ekli olarak yorumlar261. II. Abdlhamid, slam toplumlarnn kaderci ve tembel oluunu ho karlamaz. slam toplumlarnn kendisine uygun batnn yeniliklerini, din kurallar erevesinde entegre ederek gelieceine inanr262. Bu bir dou-bat sentezi olmaldr. Ancak, sultann bu politikay uygulamadaki baars sadece siyas bir ara olarak kalmtr. Panislamist politikann kltrel hayata yansmamas neticesinde bu alandaki gelimenin de yolu alm olur263 Panislamizmin sosyal ve kltrel hayatta nemli etkileri az da olsa bakente grlr. Bu etki de tarikatlarn yaygnlnda ve dini mimarye yansmas olarak grlr. Panislamist politikalarnn uygulan, gnmze miras kalan Doulu muyuz? Batl myz? ikilemi ierisinde gereklemitir.
261 262

Niyazi Berkes, a.g.e., s.353. Enver Ziya Karal, a.g.e, s.253-254. 263 Nee Yldran, II. Abdlhamid Dnemi Mimarl, Trkler, c. 15, Ankara 2002, s. 367.

84

2- Din Grleri II. Abdlhamidin, zellikle Panislamist siyasetini pekitirmek iin devlete bal grevlilerin yannda tarikatlar da kullanr. Saltanat boyunca, tarikatlar da byk canlanma ve yaygnlk grlr. Tarikat eyhlerinin balarn, kendisine balamak ve kontrol altna almak gayesiyle bakente toplar. Bu ekilde oluan ortamda bakent, din propagandann etkin olarak yrtld bir merkez hlini alr. II. Abdlhamidin bu tarikatlarla yakn ilikisi ve ball olduu bilinir. Hlife olmasna karn Kadiri tarikat mensubu da olmutur264. Tarikatlar, saray tarafndan korunup gzetilip yine saray yaknlarnda kurulan misafirhanelerde de barndrlrlard. Bizzat Sultan tarafndan tarikatlarn ihtiyalar karlanr, daimi gelirleri salanr, tekkeleri onarlr ve lm olan tarikat ileri gelenlerinin trbe tamirlerinin yapm salanrd265. zellikle, azeli tarikatnn eyhi olan eyh Zafirin saray yaknnda at dergh daha sonra kendi adyla anlan kk bir klliye haline dnmtr. Bu tarikata ait trbe, kitaplk ve emenin yapm iin padiahn saray mimarn grevlendirmesi tarikatlara olan ballnn bir gstergesidir266. 3- Ekonomik Grleri II. Abdlhamid, tahta kmadan nce toprak ve ticaretle urat iin nemli bir gelire sahiptir. Elinin skl ynyle cimri olarak tanmlanr. Ermeni banker Agop Zarifi Paa, onun ekonomik danmandr. Saltanat boyunca da kiisel servetinin artmasnda toprak, maden ve tahvil gelirlerinden elde ettii kazancn pay byktr. Sultan olarak devletten alaca denei ksarak, maiyetindeki dier yksek cret alan memurlara rnek olmutur. srafla son derece kardr. Aslnda ekonomik konulardaki bu tutumu biraz da devletin iinde bulunduu ekonomik darboazdan kaynaklanr.
Enver Ziya Karal, a.g.e., s.249-250. Cezmi Eraslan, II. Abdlhamidin slam Birlii Siyaseti Ve Eitime Etkileri, II. Abdlhamid ve Dnemi Sempozyumu Bildirileri 2 Mays 1992, stanbul 1992, s.37. Bu konu hakknda ayrca bkz. Cezmi Eraslan, II. Abdlhamid ve slam Birlii, stanbul 1992. 266 Afife Batur,Yldz-Serencebeydeki eyh Zafir Trbe, Kitaplk ve emesi, Anadolu Sanat Aratrmalar 1, stanbul 1968, s.103-137.
265 264

85

Devletin ekonomik kurtuluunu, ticaret ve sanayinin gelitirilmesi ve tarmsal retimin artrlmasnda grmektedir. Sultan bu amala, bizzat kendisi, alma program hazrlar ve uygulamada bunu takip eder. 1888de Ziraat Bankas kurulur. Tarmsal alanlar geniletilerek byk iftlikler oluturulur. Toprak reformu yaplarak gmenlere toprak datlr ve iletilmesi salanr. stanbulun ehir planlamas ve mar dzenlemesi iin Paris Belediyesi Bamhendisi Buvar ile anlama yaplr. Yeni yollar, iyerleri ve meydan dzenlemeleri yaplmas kararlatrlr. Ancak, malyetlerin ok yksek olmas sebebiyle ekonomik darboazda bulunan devletin bu yk kaldramayaca ve huzursuz bir ortamn olaca dnlerek projeden vazgeilmitir. 4- Sanat Gr II. Abdlhamid, saltanat boyunca sanata ve sanatla ilgili konulara olduka yakn ilgi gstermitir. Marangoz ve ahap ustasdr. Yldz Saraynda Tamirhane-i Hmayun kurdurur. Burada sedef ve fildiiyle bezeli mobilyalar yapard. Sultann bu yeteneinin rnlerini birok yerde grmek mmkndr. zellikle Yldz Hamidiye Camii hnkr mahfili kafesleri ve mihrabndaki kabartma yaz levhas Sultann bu yndeki sanatkraneliinin bir iaretidir. Bu zellii mrnn sonuna kadar devam etmitir. II. Abdlhamidin tiyatroya olan ilgisi byktr. Klasik piyeslerden daha ok operetleri tercih eder. Tiyatro tutkusu, Yldz Saray ierisine kk bir tiyatro yaplmasna yol amtr. Burada, talyan, Fransz ve Amerikal gezgin oyuncular oyunlarn sergilerlerdi. Sanatlar, padiah tarafndan dllendirilir ve tekrar yeni oyunlar sahnelemeleri iin burada kalrlard. Mzie olan ilgisi ise piyano almasndan kaynaklanr. Duygulu ve hznl Trk musikisinden daha fazla, operet tr bat mziini tercih eder. Sanat alannda ilgi duyduu dier bir alan da resimdir. Tahta knn 25. ylnda Kaiser Wilhelmin hediye ettii yal boya resimlerin tpkbasmlarn ieren albm zel dairesine yerletirmesi bu ilginin bir gstergesidir. Sultan II. Abdlhamidin manzara, portre ve iek resimleri yapt bilinir. Sanatn gelitirilmesinde nemli olan Sanayi-i Nefise Mektebi gibi bir okul bu dnemde

86

alr267. Batl standartta eitim iin okulun bana, yurtdnda eitim alm olan Osman Hamdi Bey getirilir. Yabanc ressamlarn bakentte nemli etkinlii gze arpar. Bu ressamlarn bir ou saray tarafndan destek grr. II. Abdlhamidin tarihi dnemlere ait olan kltr ve uygarlklara ilgisi bilinen bir gerektir. Kendi kesesinden kaz masraflarn karlar268 ve eski eserlerin korunmas iin Osman Hamdi Bey tarafndan oluturulan Asar- Atika Nizamnamesini onaylamtr269. Ancak, Sultan, siyas yaknlk neticesinde de 1877de Bergama Zeus Altarnn ve 1904de de Matta Saraynn salam kalan mevcut ksmlarnn Berline gnderilmesine izin vermitir270. C) II. ABDLHAMD DNEM SYASAL, SOSYAL, EKONOMK YAPI ERSNDE MAR FAALYETLERNE ETK EDEN DER FAKTRLER Tanzimat Fermannn ilan ile Osmanlnn klasik tmar sistemindeki boluklar, 1858de karlan Arazi Kanunnamesi ile doldurulmaya allr. Kanunnamedeki maddelere bakldnda, Osmanl Devleti snrlar ierisinde yer alan topraklarn tanmlanmas ve toprak sistemindeki gelimeler gz nne serilmitir. Mir arazilerin sat ve zel mlk edinme hakk domutur271. Bunun sonucunda vakf ve mir toprak sistemindeki dengeler bozulmutur. Mir topraklarn baland vakf gelirleri der ve saray adna yaplan mar faaliyetlerini stlenen padiah ya da vezir gibi st kademe yneticilerini ekonomik birikimden ve bu birikimin ahslara aktarlmasndan mahrum brakr272. Bunun doal sonucu olarak, resmi yaplarn ina ettirilmesi devlet eliyle gerekletirilmeye balanr. zellikle eitim alanndaki reformlar dikkate alndnda, batl eitim anlayna dayal okullarn saysnda bir art olur. mar faaliyetleri ahs tekelinden karak devletin rgtl bir ii hlini alr. Saray ve ehreminlie bal olarak mar faaliyetlerini srdren Hassa Mimarlar Ocann denetim grevi nce Ebniye-i Hassa
Mustafa Cezar, Sanatta Batya Al ve Osman Hamdi, stanbul 1971, s.516-520. Mustafa Cezar, a.g.e., s. 283. 269 Mustafa Cezar, a.g.e., s. 285-288, 297. 270 Mustafa Cezar, a.g.e., s.249, 253. 271 Mustafa Cezar, Tipik Yaplariyle Osmanl ehirciliinde ar ve Klasik Dnem mar Sistemi., stanbul 1985, s.400-401. 272 Mustafa Cezar, a.g.e., s.390.
268 267

87

Mdrl (1831) ve 1868de de tamamen Belediyenin grev alan iine alnmtr273. Tanzimattan bu yana gelen arazi, mar ve belediyecilikle ile ilgili bu yasalar erevesinde devlette bir rgt mekanizmas oturmaya balamtr. Kamu hizmeti asndan inas dnlen resmi yaplarn, padiah iradesi ile mar karar alnm olsa dahi, belediyeler denetim mekanizmas olarak devreye girecektir274. Belediyeciliin bu anlamdaki kurumsallamas salkl kent oluumu iin bir temel tekil etmitir. Tanzimat Fermannn hukuk alandaki en nemli dzenlemelerinden biri de gayrimslim vatandalarn Mslman Osmanl vatandalaryla eit olma ilkesidir. Bu ilkeye ek olarak Islahat Fermannda da cizyenin kaldrlmas ve gayrimslimlerin askere alnmalar gndeme gelmitir275. Uygulamalar neticesinde, gayrimslimler, ekonomik alandaki gelimelerinin yannda devlet kademeleri ierisinde de yer almalar iin gereken hukuk zemine kavumulardr. Bu anlamda, ilk kaytlarn, kiisel knyelerin yer ald Sicil-i Ahvlde yer alan bilgiler de bu noktay destekleyici bir unsurdur. 1850 ve 1856 ylndan sonra kamu kesiminde alan gayrimslim saysnda byk art yaanr276. Bunlar daha ok stanbulda yaayan gayrimslim ve Ermeni vatandalardr. Yahudi, Arap asll hrstiyan ve bat kkenli alanlarn oran ok dk olmutur. Gayrimslim brokratlarn says arttka etkinlikleri de devlet iinde artmtr. Bu etkinlik, zaman zaman devlet mekanizmasnn dzenli ilemesi yannda aksamasna da neden olmutur. XIX. yzyln ikinci yarsnda zellikle II. Abdlhamid dneminde, Osmanl devletinin nfusunda nemli art gzlenir. Bunun en nemli sebebi, kaybedilen topraklarda yaayan insanlarn mevcut Osmanl topraklarna g etmesidir. zellikle, Balkanlardan yaplan gler sonucu stanbulun nfusunda nemli bir art olur. II. Abdlhamidin saltanatnn ilk yllar ile son yllar arasndaki nfus

273

lber Ortayl, Tanzimat Devrinde Osmanl Mahalli dareleri (1840-1880), Ankara 2000,

s.148.

Bu konuda bkz. Osman Nuri Ergin, Meccelle-i Umr- Belediyye, stanbul 1995. Cevdet Kk, Osmanllarda Millet Sistemi ve Tanzimat, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi,4, stanbul 1985, s. 1007-1024. 276 Nee Yldran, a.g.e., s.5.
275

274

88

art %50yi gemitir277. En fazla nfus art, ekonomik canlln yaand kentler ile eyalet merkezlerinde olmutur. Adana, Ankara, Aydn, Edirne, Bursa, Kastamonu, Konya, Sivas, Trabzon ehirleri bu nfus artnn youn yaand kentlerdir. Bu gn neticesinde isizlik ve ekonomik sorunlar artar ve arpk bir kentleme hkim olmaya balar. Kent yaam ierisinde, dnemin toplumsal hayatn nemli lde etkileyen birka olay ise Bab- Ali Yangn (1878)278, Veba Kolera Salgn (1893)279 ve stanbul Depremi (1894)280dir. II. Abdlhamid dneminde zengin bir kltrel hayat ve belirli oranda etkin bir basn vardr. Fakat siyas bask nedeniyle bu tr faaliyetler daha ok gizli bir ekilde yrtlmektedir. Saltanatn getirdii sk denetim ve sansr nedeniyle ortaya atlacak yeni fikirler reformist olmaktan uzak kalmtr. Bu anlayla birlikte kltrel hayatn tek dzeliinden kurtulmak istercesine sanat ve mimar alanda da ok eitliliin varl gze arpar. Bunda, aydnlarn katklaryla eitlilik kazanan Osmanlclk, Avrupa ile ekonomik entegrasyonu salayan Duyun- Umumiye ve siyasal ilikilerin yannda kltrel hayata da etki eden Alman Nfuzu etkili olmutur. 1- Osmanlclk deolojisinin Etkisi Tanzimat Ferman ile birlikte yrrle konulan Osmanl topraklarnda yaayan vatandalarn eitlik ilkesi, zellikle dnemin aydnlar arasnda youn bir ekilde kabul grmtr. Osmanlclk ilkesi, devlet ve toplum arasnda tanmlanan yeni bir vatandalk anlayn ortaya koymaktadr. Vatanda kavram, sadece devlete hizmet eden bir birey olgusundan kp devlete kar grevlerinin yannda devletten de baz istekleri olan bir birey zelliini kazanmtr. Siyasal irade yoluyla karar verme ve seim, vatandan nemli istekleri arasnda yer almtr. Meclisin kapal olmas meclis dnda bir muhalefetin olumasna yol amtr. Bu muhalefeti oluturan aydn gruplar, hrriyeti fikirlerin yaylmasnda etkin olan Yeni

Nuri Akbayar,Tanzimattan Sonra Osmanl Devleti Nfusu, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi,5, stanbul 1985, s.1241-1243. 278 Mustafa Cezar, Osmanl Devrinde stanbul Yaplarnda Tahribat Yapan Yangnlar ve Tbi Afetler., Trk Sanat Tarihi Aratrma ve ncelemeleri, I, stanbul 1963, s.327-414. 279 Pars Tulac, Osmanl ehirleri, stanbul 1985, s.163. 280 <<Sultan Abdlhamide Sunulan 1894 Tarihli Deprem Raporu>>, http://www.osmanli.org.tr/makaleler/makale38.htm

277

89

Osmanllar ve Jn Trkler, Bab- Ali erkanndan Brokratlar, askerlerden oluan Ordu ve din adamlarnn oluan Ulemadan meydana gelmitir281. Tanzimatla birlikte XIX. yzyl boyunca aydnlar, meslek, dnya gr ve toplumsal yaplar bakmndan olduka farkllk gsterirler282. Bu aydnlarn genelde birletikleri nokta II.Abdlhamidin mutlakiyet ynetimine kar koymaktr. Ancak bu noktada da birlik hlinde deillerdi. Sultann siyaseti, devlette etkinlii olabilecek ulema, brokrat ve askerlerden oluan bir birleimden daha ok, kendine sadk bir grup oluturmaktr. Kendine sadk olan bu grubuda, siyasetten uzak tutarak, rtbe, kademe ve para vermek kouluyla kontrol altna almaya alyordu283. Bu durum, sultann tek merkezli bir g olmasn salyordu. Eitim kurumlarnda, zellikle yksek renim kurumundaki gelimeler dnemin aydnlanmasnda ve aydn kesimin fikirlerinin oluumunda nemli rol oynar. Aydn kesimi, phe, korku ve gergin ortamn yaratt bir insan tipini ortaya koyar. Bu insan tipinin de mevcut idarenin etkisi altnda kalmas doaldr284. Aydn kesimdeki dncenin gelimesinde bu bask ortamna duyulan tepkinin nemli bir yeri vardr. zellikle, II. Abdlhamidin arkllk anlayn hkim klma isteine karn aydnlar, akl, zgrlk, onur gibi insan olma erdeminin bir olgusu olarak geliimin batcllkta olduu grn benimsemilerdir. Bu da, aydnlar, aa uymak adna gemii inkarcla kadar srklemitir. Dnemin Osmanl Aydn, ynetime kar muhalefetinde kendisine yanda olarak halktan daha etkin konumda olan asker-subay kesimine ynelmitir. Aydnlarn, halka ynelmemekteki asl amac ise halka olan gvensizlik, halkn padiaha olan sadakati ve halkn muhafazakar bir dnce yapsna sahip olmasdr285. II. Abdlhamidin basn zerindeki sk sansrne ramen, her geen gn yazl basnda cidd bir art gzlenir. Bu balamda, gerek basmevi, gerek baslan

erif Mardin, Jn Trklerin Siyas Fikirleri 1895-1908, stanbul 1983, s.56. lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul 1983, s.170. 283 Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, stanbul 1978, s.337. 284 Niyazi Berkes, a.g.e., s.358-360. 285 erif Mardin, Tanzimat ve Aydnlar, Tanzimattan Cumhuriyete Ansiklopedisi,1, stanbul 1985, s.52.
282

281

Trkiye

90

eserlerin saysnda bir art szkonusudur286. Arlkl olarak eserlerin konular, edebiyat, bilim ve fendir. Siyasal ierikli fikr eserler sansrden tam anlamyla nasibini almtr. Popler kltrn getirdii trde eviri ve roman yazlmlaryla dikkat eken basnn toplumun kltrel yapsnn geliimine nemli katklar olmutur. Bu da dnem insann fikr yapsnn gelimesine neden olmutur. II. Abdlhamide kar muhlif olan aydn kesim, farkl fikr alt yaplar ve dnya grleriyle dnemin kltrel potansiyelini elinde bulunduracak ve kltrel hayat ynlendirebilecek seviyeye erimi durumdadr. Aydnlarda, batc, geliimci, yeni bir snf ortaya karma anlay hkimdir. a yakalamann znde gemii terk etmek olduu inancna sahiptirler. Kltrel hayatta ok renklilik anlay hkim olur. Aydnlarn byle bir ortama olan katk neticesi, sanat alanna da cidd yansmalar olmutur. Levanten kesim, Osmanlclk anlay ve Tanzimatn ilanyla birlikte ortaya konulan hukuk dzenlemelerin uygulamalar sonucunda, bakent stanbulda, kltr ve sanat alannda etkin bir topluluk olarak karmza kar. Levantenler, ticaret ve sanayi kesiminin sermayedarlar olarak, daha Galata ve Beyolu blgesinde ikamet ederler287. Sermayelerinin bir ksmyla yine bu blgelerde, i han ve konut inas gibi mimar faaliyet yatrmna ynelmilerdir. Bu mimar faaliyetlerin inasnda da yabanc mimarlardan yararlanlr. Bunun doal bir neticesi olarak Levantenlerin, bakentte Avrupai ehir oluumuna nemli katklar olmutur. Batl tarzdaki yaplarn ve semt anlaynn mimar kltre etkisi ok gemeden dier blge ve semtlerde de etkisi gzlenmeye balar. 2- Dyn- Ummiye daresinin Etkisi II. Abdlhamidin tahta kmasyla birlikte birbiri ardna kan savalar, isyanlar ve devletin yeniden yaplanmas iin yaplan harcamalar nedeniyle, devletin kasasnda hi para kalmam ve darya borlanlmtr288. Ekonominin dze kartlmas iin dnlen areler; vergi artrm, maalarn indirimi, sava gelir ve giderlerin gzden geirilmesi ile d ticaret ann kapatlmas gibi olduka sert
286 287

Bernard Lewis, a.g.e.,s.186. Mustafa Cezar, XIX. Yzyl Beyolusu, stanbul 1991. 288 Enver Ziya Karal, a.g.e.,VIII, s.424-425.

91

ekonomik

kararlar

uygulamaya

konulmak

istense

de

bunlarn getirecei

olumsuzluklarn da giderilemeyecei dncesi devleti byk bir kmazn iine srklemitir. Bu kmaz amann tek yolu yine dardan alnacak bor gibi grnyordu. Tm bu olumsuz duruma ramen, sultan yine dardan bor alacaktr. Bor alnmasndaki byk neden, devlet giderleri, savan maliyetleri ve faiz demeleri iin hazinede nakitin bulunmaydr. Alnan borlarn geri demesi konusunda zora den devlet, borlarn dondurulmasn ister. Avrupa ise, bu istein karsnda, gelirlerin denetim altna alnmas yetkisini ister. Bu yetki ile, gelirlerin toplanmas ve borlarn bir dzene balanmas amacyla kurulacak bir rgtn kurulu aamasna geilmi olur. Ekonominin dze karlmas gayesiyle, Fransa, ngiltere, Avusturya, talya ve Almanyann temsilcilerinden oluan bir konsorsiyumla, Muharrem Kararnamesi olarak da adlandrlan anlama gerei, 20 Kasm 1881de Dyn- Ummiye daresi kurulur289. Dyn- Ummiye daresi, Osmanl ekonomisinde nemli bir etkinlie sahip olur290. Dyn- Ummiye daresinin devletin dier kurumlar zerinde etkinlii yok gibi grnse de, kurumlarn ekonomik ihtiyalarna ve gelimesine dorudan etki etmeye balamtr. Malye Nazrln etkisiz hale getirmeye ve devletin geleneksel sistemini tehdit etmeye balamtr. Bu durum, brokraside geleneki ve yeniliki anlaylar arasnda farkllaan toplumsal dzen ile Dyn- Ummiye daresinin ekonomik alanda getirmi olduu anlaylarn atmasna yol amtr. II. Abdlhamid dnemi kltr hayatna etkisi bakmndan Dyun- Umumiye, zellikle bakentin ehir dokusuna kazandrd mimar eserlerde kendini gsterir. Mal kaynak sknts ierisindeki devletin, byle bir dnemde mimar yaplanmas olduka zordur. Dyun- Umumiyenin kltr hayatna etkisi, Avrupa ile olan ilikilerin gelimesiyle zirveye ular. Ekonomik alanlardaki olumsuz gelimeler yannda, ortaya konulan mimar eserler, batllama ve yenileme asndan yeni bir anlaya sahip brokrat tiplemesini de ortaya karmtr291.

289 290

Enver Ziya Karal, a.g.e.,s.426-427. Enver Ziya Karal, a.g.e.,s. 428. 291 Nee Yldran, a.g.m., s.368.

92

3- Osmanl-Alman likilerinin Etkisi II. Abdlhamid dneminde, Osmanl-Alman ilikileri siyasal, ekonomik ve kltrel alanlarda nemli gelimeler gsterir292. Almanya ile ksa srede gelien ilikiler, sk bir ittifak dourur. Bu ilikilerin gelimesinde, sultann byk etkisi olmutur. II. Abdlhamidin, Kaiser II. Wilhelm ile olan ikili ilikileri ve Bismarcka doum gn kutlama vesilesi ile imtiyaz nian yollamas, ilikilerin aslnda politik nedene bal olduunu gsterir. Bunda sultann kiilik zelliklerinde yer alan, denge politikasnnda etkili olduu sylenebilir. II. Abdlhamidin tahta kndan itibaren gelien siyas olaylar neticesinde yalnz kalmas da Almanlarla ilikilerin gelimesine neden olan bir dier unsur olarak gsterilebilir. zellikle 1878 Berlin Kongresinden sonra Sultan, devlet ynetiminde ve orduda nemli deiikliklere gidilmesi gerekliliini anlamtr. ngilizlerin Girit ve Msr zerindeki siyaseti, Fransann Tunusu igali,bu iki devletin Osmanl topraklar zerinde yaayan aznlklar kkrtmalar gibi siyas gerekelere bakp bunun yannda Osmanl Devleti iin daha az tehlikeli, Mslman topraklarnda smrgesi bulunmayan ve Panislamizm anlayna ters dmeyen bir devlet olan Almanya ile ittifak en mantkl yaklam olacaktr. Almanyann Osmanl Devleti ile ilikilerinin kayna, sadece iki yneticinin birbirleriyle olan ikili ilikilerine balanamazd. Almanyann Osmanl devletine olan ilgisi, dier devletlerin bu lkeye olan ilgisinden pek farkl deildir. Osmanl Devletinin bulunduu corafyann stratejik neme sahip olmas, hammadde zenginlii, mallarn pazarlanmas iin yeterli nfusa sahip olmas ve Ortadouda petroln varl Almanyann Osmanl Devleti ile ilikilerinin gerekesi iin yeterli nedenler olarak saylabilir. Osmanl Devleti ile olan ilikilerin sklatrlmas ve Bismarckn Dou politikalarnn ekillenmesinde, Osmanldan elde edilecek kazanlar, Osmanl ordusunun eitimi, silah ticareti ve demiryollarnn imtiyaz haklarnn elde edilmesi zerine kurulmutur.

lber Ortayl, kinci Abdlhamit Dneminde Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, Ankara 1981, s. 49-51.

292

93

4- Hicaz Demiryolu Projesinin Etkisi 1850lerden bu yana Osmanl topraklarnda demiryolu yapm imtiyazlar byk lde ngilizler ve Franszlarn elinde bulunmaktayd. II. Abdlhamid, devletin gelimesinde ve halkn refahnn ykselmesinde demiryollarnn byk bir etkisi olduuna inanyordu. Bu yollarn yaplnda ise, siyas ve asker adan ziyade ekonomik olmas ynyle Almanyaya gveniyordu. Demiryolu ihalesi Deutsche Banka verilir. Dier demiryolu ihaleleri ise Anadolu Demiryolu irketi kurularak buraya devredilir. Almanlar, demiryolu inasnda mal adan kendilerini gven altna almak iin bir takm ekonomik garantiler elde ederler. Malyet aklarnn denmesi iin, Dyun- Umumi daresi altnda olmayan baz vilayetlerin ar gelirlerinin garanti olarak gsterilmesi, gelirlerin hkmet adna bir komisyon tarafndan yrtlmesi ve zararlar karlandktan sonra geriye kalan miktar hazineye kalmas gibi ekonomik gvenceler elde edilir293. faydalanlma hakk verilmitir. II. Abdlhamid, verilen bu imtiyazlarn son derece fazla olduunun farkndadr. Ancak gelir artnn borlar dengeleyecei, bu kazanlarn Almanlarn aldklar riskin bir karl olduu ve sonuta en byk kazancn yine Osmanl Devletinin olaca kanaatine varmtr294. Sultann asl grnn ekonomik etkili gibi grlsede demiryolu inasnn siyas adan da nemi vardr. Demiryolu inas neticesinde, Osmanl topraklarndaki dier eyaletlerle olan ilikinin artmas, Panislamist grn hzl yaylmas ve herhangi bir dman harekat ya da ayaklanma esnasnda asker-cephane sevkiyatnn hz kazanmas gibi siyas gr de ortaya karmtr295. Berlin-Badat Demiryolu projesinin hayata geirilmesinden sonra, Osmanl Devletinin i ve d politikasnda, ekonomisinde, sosyal hayatnda byk deiimler yaanmtr. Mimar alanda kendi slubunu ortaya koyan demiryolu yaplar meydana getirilmitir. Bu yaplar, demiryolunun getii hat zerindeki nemli Ayrca demiryolu inaatnn bulunduu hat boyunca 20 km enine bir eritte yer alan topraklardan her durumda

293 294

lber Ortayl, a.g.e., s.81. Enver Ziya Karal, a.g.e., s.548. 295 Enver Ziya Karal, a.g.e., s.469.

94

kentlerde yer alp kendine zg bir anlaya sahip mimar eserler olarak karmza kmlardr. D) II. ABDLHAMD DNEMNDE GAYRMSLM TEBAA VE YABANCI MMARLARIN FAALYETLER XIX. yzyl Osmanl mimarlk kurumunda, belirli bir uzmanlamaya doru ynelme gze arpar. 1801 ylnda Hassa Mimar Kalfalar, Mhendishane-i Berri-i Hmayunda teknik eitime tbi tutulurlar. Bu da gelien ada artk mimar eitimin gerekliliinin bir gstergesi olmutur. Mimarba Abdlhlim Efendi, Sultan II. Mahmuta mimarlk okulu kurulmas ve mhendishanede mimarlk eitimin verilmesini istemitir296. Ancak, Sultann istemesine ramen bu mmkn olmamtr. Bunda da, en nemli mimar ilerin Ermeni kkenli Balyan Ailesi tarafndan yrtlmesi, yabanc mimarlardan faydalanlmas ve 1840da meslek loncalarnn kapatlmas etkili olmutur. 1848de Mhendishane Nazr Bekir Paa dneminde, mhendishane topu ve mimar snflarna ayrlmtr. Ancak, mimarlk snflarnda okutulan derslerdeki arlk mhendislik konular ile ilgili olup mezunlar da mhendis snf olarak gsterilmitir. Mimarlk eitimi ve bu eitime bal derslerin ilk verildii okul Sanayi-i Nefise Mektebi (1882-83) olmutur. Burada verilen mimarlk eitimine dayal fenn-i mimar dersi ayn ekilde Harbiyede de okutulmutur297. Osmanlda mimarlk eitimi alannda, hem batllama hem de a yakalayan bir anlayn gstergesi olarak kurulan Sanayi-i Nefise Mektebinin kurucusu, 1882 ylnda da mdrlne getirilen Osman Hamdi Beydir. Pariste hukuk ve resim renimi gren Osman Hamdi Bey ayn zamanda Arkeoloji Mzesinin de kurucusu ve mdr olmutur. Arkeoloji Mzesinin karsna ina edilen mektep Gzel Sanatlar Akademisi olarak dzenlenip ktphanesi, idar ve eitim personelini tamamladktan sonra, Mart 1883 ylnda retime almtr. Sanayi-i Nefise, geleneksel eitim anlayna dayal mimarlk kurumunun bitmesiyle birlikte Osmanlda da Avrupa standartlarnda bir mimarlk eitimi veren okul halini almtr.
296 297

Mustafa Cezar, Sanatta Batya Al ve Osman Hamdi, stanbul 1971, s.62-63. Mustafa Cezar, a.g.e.,s.66.

95

Sultan II. Abdlhamid dneminde mimar etkinlikler, daha ok yabanc mimarlar ya da yurt d eitimli aznlk mimarlar tarafndan yrtlmtr. Bu dnem de 1830dan beri aktif ve nemli bir yere sahip olan Balyan Ailesinden298 Serkis Balyan, Mimar Vasilaki, Mimar Yanko, Mimar Ohannes, Amasyan Efendi, Dikran Kalfa, Bamhendis Bertier gibi gayrimslim mimarlar gze arpmaktadr299. Alexandre Vallaury, Raimondo dAronco, Philippe Bello, Guilio Mongeri, M. Rene Ducas, Jachmund, Otto Ritter, Helmuth Cuno ise bu dnemin nemli yabanc mimarlardr. II. Abdlhamid dnemi yabanc ve aznlk mimarlarn, bat kltr anlayna sahip olmalar ve eitimini alm olmalar mimar alandaki eserlerine de yansmtr. Bu yansmada yaadklar corafyann eski ve zengin bir kltrel tarihi gemie sahip olmasnn da byk pay vardr. Meydana getirdikleri eserlerde yap trlerine gre mimar tarzlar ortaya koymu olmalarn tamamen d etkili olarak grebiliriz. Bu mimarlar tarafndan slup zellikleri ayn olan ve herhangi bir slup zellii olmayan ama bnyesinde birok kltre ait eleri barndran yaplar ina etmilerdir. Bunun sonucunda, Osmanl mimarlk dnyasnda yeni araylar ve bu araylarn sonucu, yeni oluumlar ve anlaylarn domasna neden olmulardr. Sultan II. Abdlhamidin saltanat dneminde mar ve ina faaliyetleri kurumsallamasna ramen, Osmanl mimarsinde ciddi anlamda bir Avrupal ve aznlk mimar etkisinin varl sz konusudur. zellikle XIX. yzyln sonuna gelindiinde ina ve mar konusunda bakentte ve tarada Trk mimar yok denecek dzeydedir300. na ve mar konusunda devletin bu alandaki kurumlarnda bulunan elemanlar, batl mimarlarla boy lememitir. Bunun iki nemli nedeni vardr: Eitim ve Talep. Ancak batl mimarlarn yetitirdii ya da bat eitimli Trk mimarlar olarak, Mimar Kemalettin, Vedat Tek, Ali Talat ve Arif Hikmet Koyunolu gze arpar. Sz konusu mimarlar, Osmanlnn son yllarnda adlarndan

Pars Tulac, Osmanl Mimarlnda Batllama Dnemi ve Balyan Ailesi, stanbul 1981 adl eserde, Balyan Ailesinin Osmanl Devleti ierisindeki konumunu, mimar faaliyetlerini kuaklar hlinde ve belgelere dayal olarak ele alan tek ve nemli bir eser. 299 Mustafa Cezar, a.g.e., s.120. 300 Emre Madran, Ondokuzuncu Yzyl Sonunda Osmanl mparatorluunda Yap Alannda alanlar, X. Trk Tarih Kongresi Ankara:22-26 Eyll 1986, Ankara 1994, s.2461-2469.

298

96

sz ettirirken Cumhuriyet dneminin balarnda da Milli Trk Mimarsinin yaratclar olmulardr. 1) Osmanl Tebaas Gayrimslim Mimarlar ve Faaliyetleri Serkis Balyan 1831de Balyan ailesinin bir ferdi olarak stanbulda dnyaya gelen Serkis Balyann babas, Mimar Garabed Amira Balyandr. Pariste mimarlk ve uzmanlk eitimini tamamlamtr301. Mimarlk eitimin yannda mhendislik bilgisinin de iyi olmas, buharl makine ile patlamaz kazan gelitirmesini salamtr. Bu da onun ngilterede tannmasna ve hret kazanmasna neden olmutur. Trkiyede inaat irketi kurarak Bartn ve Cidede kmr madeni iletmecilii ve Badad demiryolunun mteahhitlik iini yapmtr302. Sultan II. Abdlhamidin saltanat dneminde, Ser Mimar- Devlet unvan ile Sarayn bamimar olarak grev yapmtr303. Bu unvan zellikle saray muhliflerince ho karlanmamtr. Yapt iler karlnda hazine-i hassadan fazla para ald ve yolsuzluk yapt iddialar mevcuttur. Serkis Balyan, bu tr sulamalarn devam etmesi neticesinde, 1880 ylnda Parise gitmitir. 7 Kasm 1899da stanbul Kuruemedeki kknde, Osmanl Devlet Ba Mimar olarak lmtr304. Serkis Balyann, mimar slup olarak eserlerinde, historizm etkili bir eklektik slup yer alr. Eklektizmde de Neo-Osmanl unsurlarn hkim olduu bir anlay hkimdir305. Osmanl mimarsindeki etkinlik dnemi, Balyan Ailesinin ortak rn verdii dnemlerde olmutur. Mimardeki etkinlik yllar daha ok, Sultan Abdlmecid ve Sultan Abdlaziz dnemine rastlar. ki ylda tamamlad Beylerbeyi Sarayn kardei Agopla, raan Saray ve Karakolhanesi, Baltaliman Sahil Saray, Kandilli Adile Sultan Sarayn Aabeyi Nigoosla, Maka Silahhanesi ve Karakolhanesini kardei Simonla tasarlamlardr. Ayrca Mecidiye
Pars Tulac, a.g.e., s.237. Mustafa Cezar, a.g.e., s.117. 303 Pars Tulac, a.g.e., s.720; Mustafa Cezar, Mimarlk ve Resim retimine Gidi, VII. Trk Tarih Kongresi Bildiriler,II, Ankara 1973, s.744. 304 Pars Tulac, a.g.e., s.240. 305 Seluk Batur, Balyan Ailesi., Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi,4, stanbul 1985, s.1090
302 301

97

Kasr, Alemda ve Ayazaa Av Kkleri, Yldz Saray Byk Mabeyn, adr ve Malta Kkleri, it Kasr, Akaretler Sraevleri inasna ve Harbiye Nezaretinin de onarmna katkda bulunmutur306. na edilen ve tasarlanm olan bu eserler, Balyan Ailesinin yzyl ierisindeki Osmanl mimarsinde etkinliklerini, dnemin slup anlayndaki deiim ve geliimini ortaya koymutur. Yldz Saray Seyir-Set Kk ile Harem Kaps, Zincirlikuyu Kasr yaplar onun II. Abdlhamid dnemindeki nemli eserlerdir. Bilinen yap trlerinin dnda fabrika ve antrepo gibi farkl yap inasnda yer almtr307. Seri bir ina tarzna hkim olan Serkis Balyan, Kaiser II. Wilhelmnin Hereke Fabrikasn ziyareti esnasnda bir gn ierisinde, rhtma tek katl bir kk ina etmitir308. Sultan Abdlmecid, Sultan Abdlaziz ve Sultan II. Abdlhamid dneminde mimar etkinliklerde bulunan Serkis Balyan, en fazla saray ve evresine bal mimar oluumlarla kendisini gsterir. Kendine zg slubu, geleneki tarzn bir uygulaycs olarak Sultan II. Abdlhamid dneminin ilk yllarnn etkin mimarlarndan olmutur. Serkis Balyan dnda baka gayrimslim mimarlar da vardr. Mimar Yanko, Bamimar olup 1891de nianla dllendirilmitir. Ohannes, 1878de Harbiye ve Tophane Mimar, 1888de naat- Askerye Mimar unvanlarna sahip olmutur. Halkal Ziraat Okulu (1891), Yldz Hamidiye Camii ve Saat kulesi inasn yapan Dikran Kalfa ve Halkal Ziraat Okulu inasnda bulunan Amasyan Efendi309 dnemin nemli gayrimslim mimarlar arasnda gsterilebilir310. Bunlar daha ok bakentte mimar faaliyetlerinde bulunmulardr.

Pars Tulac, a.g.e., s.241. Seluk Batur, a.g.m, s.1090, ayrca bkz. Pars Tulac, a.g.e.,s.320. 308 Afife Batur, Batllama Dneminde Osmanl Mimarl, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi,4, stanbul 1985, s.1060. 309 Seval Arpnar, XIX. Yzylda lkenin Tarm Sorunlarna Eilme Hareketleri ve Halkal Ziraat Okulunun Al, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say 36, stanbul 1970, s.55-56. 310 Mustafa Cezar, a.g.e., s.120.
307

306

98

2)Yabanc Mimarlar ve Faaliyetleri 1- Alexandre Vallaury Osmanl mimarsinde bat tarznda yaplarn inasnda II. Abdlhamid dneminin en tannm mimarlarndandr. Fransz asll olan Vallaurynin ailesi elilik grevi nedeniyle stanbulda bulunmu ve buraya yerlemilerdir311. Mimar eitimini Fransada tamamlamtr. st kademede grevli kiiler iin yapt pahal konutlarn mimar olarak bilinir. Mimarlk bilgisini eitim alannda da kullanmtr. 1883te kendisinin ina ettii Sanayi-i Nefise Mektebinin ilk mimarlk hocas olarak 1908 ylna kadar bu greve devam etmitir. Geleneksel anlaytaki eitim tarznn yanda akademik ve revivalist (nc, canlandrmac) yaklamc olarak da nitelendirebiliriz312. 1901de Le Stamboul gazetesinin mdrln yapm ve Beyolu sanat kulbnn kurulmasna nclk etmitir. Byk boyutlu kamu yaplarnn inasnda etkin olan Vallaury zellikle stanbulda gerekletirdii mimar yaplarla karmza kar313. Arkeoloji Mzesi ( 1891-1897), Sanayi-i Nefise Mektebi (Eski ark Eserleri Mzesi), Galata Ttn Rejisi-Osmanl Bankas (1892), Taksim Osmanl Bankas, Eminn Osmanl Bankas, Dyn- Ummiye (stanbul Erkek Lisesi, 1897), Beyolu Union Franaise, Beyolu Pera Palas Otel (1893), Bykada Rum Yetimhanesi (18901900) yaplar tannm eserleridir314. Sivil konut rnei olarak, Balarba brahim Paa (Mecit Efendi) Kk (1901), Beyolu M. Decugis Evi, iftehavuzlar Cemil Topuzlu Kk ve kendi evi gsterilebilir. Din mimar rnei olarak, Yldz Hamidiye ve Eminn Hidayet Camii (1887), stinye Osman Reis Camii (1903), yer alr. Vallaurynin Raimondo dAranco ile gerekletirdii Mekteb-i Tbbye-i ahane (Eski Haydarpaa Lisesi) yaps en tanm eserleri arasndadr. Alexsandre Vallaury, mimar kariyerinin balangcnda bat kaynakl eklektizmi tercih ederken ilerleyen dnemlerde dou kaynakl mimar anlay
Biyografik bir alma rnei olarak bkz. Mustafa Akpolat, Fransz Kkenli Levanten Mimar Alexandre Vallaury, (Yaymlanmam Doktora Tezi), Ankara 1991. 312 Afife Batur, a.g.m., s.1054. 313 Mustafa Akpolat, Tanzimat Sonras Osmanl Mimarl, Trkler, c. 15, Ankara 2002, s.351. 314 Metin Szen, Cumhuriyet Dnemi Trk Mimarl, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara 1984, s.5.
311

99

benimser. Bu deiimde, geleneksel Osmanl sivil mimarsi ve ina faaliyetlerinde bulunduu yerin blgesel zellikleri etken rol oynamtr. Bu zellikler asndan bakldnda, rnein, Beyolunda ina etmi olduu yaplarla, Osmanl kimliinde yer alan kiiler iin yapm olduu yaplar arasnda nitelik, slup ve malzeme farkllklar gze arpar. Resmi yaplarn bazsnda ise, gelenekiliinin devam olan akademik yaklamlarn varl sz konusudur. Resmi yaplarn konumlandrnda evresel etkileri gz ard etmemitir315. zellikle, antsal mimar yaplarda, ehrin siluetini bozmama abas ierisinde olup yaplarda Osmanl kaynakl unsurlara yer vererek bunu salamaya almtr316. Alexandre Vallaury, 1901,1902,1903 Osmanl sergilerinin almasna nc olmasyla mimar alann dnda resim alannda da sanatlarn isim yapmasna ve kendilerini gstermesine imkn salamtr. 2- Raimondo dAronco talyan asll mimar (1857-1932), II. Abdlhamid dneminin yabanc mimarlar ierisinde yer alp talyan Art-Nouveausunun nemli temsilcilerindendir317. Kken olarak inaat bir ailenin ocuu olan dAronco, Avusturyada inaat okulu, 1880de de Venedik Mimarlk akademisini bitirmitir318. Klasik mimar eitim almasna karn Otto Wagner ve Olbrich gibi Avusturyal ustalarn da etkisinde kalmtr. Eitimcilik ve sergi almalarndaki n dolaysyla stanbula bir sergi projesi iin arlr, ancak 1894 depremi nedeniyle bu iten vazgeilince onarm ilerinde grev almtr319. zellikle bakente yer alan Osmanl mimarsine ait saray, cami, okul, hastahane, eme ve kapalar onarmlarn yapmtr320. 1896 ylnda saray mimar olarak almtr. 1894-1908 aras

Yldrm Yavuz-S. zkan, a.g.m.,4, s.1080. Nee Yldran, a.g.e., s. 65. 317 Afife Batur, Yldz-Serencebeydeki eyh Zafir Trbe, Kitaplk ve emesi, Anadolu Sanat Aratrmalar 1, stanbul 1968, s.107. Ayrca bkz. Afife Batur, 19. Yzyl stanbul Mimarlnda Bir Stilistik Karlatrma Denemesi: A. Vallaury / R. DAronco, Osman Hamdi Bey Ve Dnemi 17-18 Aralk 1992, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1993, s.146-158. 318 Afife Batur, Yldz Sarayna likin Baz Belgeler ve Trkiyede Belgeleme almalarnn Sorunlar, T.B.M.M. Milli Saraylar Sempozyumu, 15-17 Kasm 1984, Yldz Saray/ale, Bildiriler, stanbul 1985, s.91. 319 BOA, . Evkaf 14.B.1312 (10 Ocak 1895), . Evkaf 2.Ra.1312 (2 Eyll 1894). 320 Afife Batur, a.g.m.,s.91.
316

315

100

Trkiyede alan dAranco, Torino (1902) ve Udine (1903) Sergileri sonucunda daha da tannmtr321. DAranco, Sultan Abdlhamid dnemi mimar almalarn zellikle bakentte gerekletirmitir. Vallaury ile birlikte ortaya koyduklar Mekteb-i Tbbye-i ahane (Eski Haydarpaa Lisesi) en nemli almalarndan biridir. Saray mimar unvan ile Yldz Saray bnyesinde yer alan, Tiyatro, Limonluk Kk, Kk Pavyon, Yaveran Kk, Bendegn (zel) Dairesi, aleye ait Merasim Kk, Sultann zel dairesine bitiik hamam, ini Fabrikas ve Istabl- Amire (Saray Ahr) yaplarnn inasnda yer almtr322. DAranco Yldz Saray dnda, Beikta eyh Zafir Trbe-Kitaplkemesi, Beyolu Botter Apartman, Tarabya talyan Sefareti, Kireburnu Cemil Bey Yals, ili Etfal Hastahanesi Saat Kulesi, Bebek Msr Konsolosluu, Sultanahmet Yksek Ticaret Mektebi, Sultanahmet Yenieri Mzesi, Orman ve Maadin Nezareti ile bugn mevcut olmayan Karaky Camii ve Kurueme Nazime Sultan Yalsnn yapmnda yer almtr323. Raimondo dAranco mimar tarz olarak Art-Nouveau slubunu kullanmasna ramen evresel ektenler sonucu eklektisizm tarzndan da kopmamtr. Bu da mimar rn ortaya koyduu farkl corafyann iinde bulunduu artlardan kaynaklanmtr. Bunu da en iyi malzemede yanstmtr. 3- Jachmund Alman asll olan mimar Jachmund, Berlin-Badat Demiryolu projesi erevesinde yaplacak olan Sirkeci Gar inasn yapmak zere Alman Hkmetince stanbula yollanmtr324. stanbul Caddebostanda Ragp Paa iin ina ettii kkler325, 1890da Hendese-i Mlkiye Mektebinde mimarlk eitimi

Metin Szen, a.g.e., s.5. Afife Batur, a.g.m.,s.92-95. 323 Metin Szen, a.g.e., s.6; Nee Yldran, a.g.e., s. 69; Mustafa Akpolat, a.g.m., s. 351. 324 Yavuz Yldrm-S. zkan, a.g.m., s.1079. Mimarn ksa ksa biyogragisi iin bkz. Afife Batur, A. Jasmund, TDVA, c. 4, stanbul 1991, s. 317-318. 325 Mehmet Yavuz, Osmanlda Alman Mimarlar ve Eserleri, Trkler, c. 15, s. 407-408.
322

321

101

vermesini salamtr326. 1891de buradan mezun olan Mimar Kemaleddin Beyi kendisine asistan seer ve Almanyaya gnderilmesini salar327. Jachmundun inasn gerekletirdii nemli yaplar, Sirkeci Gar ve Deutsche Orient Bank (Germina Han)dr. Mimar tarz olarak kendine zg bir eklektisizm anlayna sahip grnen Jachmund, dier yabanc mimarlarda olduu gibi Osmanl, Arap ve Hint mimarsinden de etkilenmitir328. Ortaya koyduu mimar eserleri, ilevsellik ve ierik anlamna gre projelendirmitir. Bu da akademik ortamn getirdii anlayn bir rn olarak karmza kar. 4- Philippe Bello talyan asll, 1831 Venedik doumlu Bello, Sanayi-i Nefise kapsamndaki yabanc mimarlar arasnda yer alr. 1902de Vallaurynin yardmcln yapmtr. Arkeoloji Mzesi geniletme almalarnda bulunmas Vallaurynin baz yaplarnda altn gstermektedir. 1901, 1902, 1903 sergilerine katlarak ok fazla mimar proje tehir etmitir329. 5- Guilio Mongeri talyan asll Milano doumlu Mongeri, 1900de ilk kez stanbula gelir. 1903 Sergisinde, farkl dnemlere ait mimar slup denemelerini ieren kilise, konak, ant ve ihan projelerini sergiler. Alexandre Vallauryden sonra 1909-1930a kadar Sanayi-i Nefisede mimarlk hocas olarak grev yapmtr. Burada, akademik eitim anlayn benimsemi ve Vallaurynin etkisi altnda kalmtr. Mimarde eklektik tarz benimsemitir. Mongerinin bakent arlkl mimar faaliyetleri ierisinde, Maka talyan Sefareti (Endstri Meslek Lisesi), Karaky Palas ve Maka Palas nemli rneklerdir330.
326

Osman Nuri Ergin, Trk Maarif Tarihi, c. 3-4, stanbul 1977, s. 1158; Metin Szen,

a.g.e., s.6.

Osman Nuri Ergin, a.g.e.,c. 3-4, s. 1159; Yavuz Yldrm, Mimar Kemalettin Bey (18701927), O.D.T.. Mimarlk Fakltesi Dergisi, c. 7, Say 1, Ankara 1981, s.59 ve ayrca bkz. Yavuz Yldrm, Mimar Kemalettin ve I. Ulusal Mimarlk Dnemi, Ortadou Teknik niversitesi Yaynlar, Ankara 1981. 328 Mustafa Akpolat, a.g.m., s.352-353. 329 Mustafa Cezar, a.g.e., s.421-424. 330 Mustafa Cezar, a.g.e., s.424.

327

102

Cumhuriyetin ilan sonras kurulan yeni Trkiye Cumhuriyeti Devletinde ve bakentinde mimar faaliyetleri devam etmitir. Neo-Klasik Osmanl tarznn hkim olduu yaplar, Ulusta Osmanl Bankas, Tekel Bamdrl, Ziraat Bankas Genel Mdrl ve Bankasdr. Son yllarnda ina ettii ilgi ekici bir dier yap Bursa elik Palas Oteli ve Kaplcasdr. Mongerinin yetitirdii renciler arasnda, Behet nsal, Arif Hikmet Koyunolu, Sedat Hakk Eldem gibi nemli Trk mimarlar bulunmaktadr. 6- Patrokl Campanaki 1903 Sergisiyle adn duyuran yabanc mimarlardan birisidir. Campanaki, bu sergiye, mimar projeler, maketler, i mimar dzenlemeler gibi proje ve plan arlkl 45 eserle katlmtr. Dnemin stanbul ehremini Rdvan Paa tarafndan, bugn ehir tiyatrolarnca kullanlan, amfitiyatro yaptrlmtr331. 1903 sergisi kapsamnda bir eme projesiyle karmza kan son isim Lorenzo Valeridir332. 7- Otto Ritter-Helmuth Cuno Berlin-Badat Demiryolu projesi iin, Jachmund gibi, Alman hkmetince proje erevesinde yap inas iin gnderilmitir. Bu iki mimarn gerekletirdii en nemli mimar faaliyet, Haydarpaa Gar binasdr.

331 332

Nee Yldran, a.g.e.,67. Mustafa Cezar, a.g.e., s.424.

103

NC BLM II. ABDLHAMD DNEM MAR FAALYETLER II. Abdlhamidin tahta kmasyla birlikte siyasal, sosyal ve ekonomik alanda cidd anlamdaki sorunlarla karlamas mar alanndaki almalar da etkilemitir. Ancak bu etki, devletin ynetimini tam anlamyla ele aldktan sonraki evrede ortadan kalkmaya balamtr. II. Abdlhamidin mar faaliyetleri ierisinde yaptrm olduu mimar eserlerin saysal bir deerini vermek olduka gtr. Sultann clusundan itibaren yaplan mimar faaliyetlerin yer ald belgelerde de yaplarn saysal deerlerinden ok masraflarna ilikin rakamlar gze arpmaktadr333(Belge 1). II. Abdlhamidin torunu Harun Osmanolu, Sultann Trkiyede yetmi iki eser yaptrdndan sz eder334. Yazar Kadir Msrlolu, II. Abdlhamidin tahta k mnasebetiyle bastrlm olan Tebriknme-i Milli adl yaynda, Sultann faaliyetlerinin liste hlinde verildiini ve yaklak bin eser yaptrdndan sz eder. Ayrca, II. Abdlhamide ait, yaymlanm olan btn hatralarnn sahte olduunu ve Sultann hatralarn ksa ksa notlar hlinde yazdn, bunlarn 4 ajanda eklinde, Trk Tarih Kurumunda saklandn ve tetkik edilmediini sylemektedir335. II. Abdlhamidin mar faaliyetlerinin saysal deerleriyle ilgili olarak bu ifadeleri oaltmak mmkndr. Sultan Abdlhamidin kiilik zelliklerinden biri olarak grdmz hayr ilemek anlay, mimar faaliyetlere de yansmtr. Devlet btesi dnda kendi zel kasasndan harcamalar yaptna dair ifadeler hatralarnda yer almaktadr336 (Belge 2). Sultann, Yunan harbinde bulunmu Mustafa Sleyman isminde bir neferin kyne bir cami yaplmas isteine, Hazine-i Hassadan masrafnn

BOA, Y.PRK.HH 1/57 (1294.Ca.30/13 Haziran 1877) Mehmet Tosun, 21.Yzylda Sultan II. Abdlhamide Bak, stanbul 2003, s.96. 335 Mehmet Tosun, a.g.e.,s.144. 336 Osman Yksel Serdengeti, Abdlhamit Anlatyor, Ankara, s.14. ve BOA, Y.PRK.HH 22/50 nolu kaytta Padiahn hayr amacyla yaptrd camilere yaplan yardmlara ait makbuzlar yer alr.
334

333

104

karlanmas ve cami adnn Erturul Gazi olmas artyla Adapazar Hasan Fakih kyne bu caminin inas ile ilgili olarak irade kartmtr337. II. Abdlhamid bir bani olarak yaptrd eserlerde, zellikle Panislamist siyasetin etkisinde kalarak daha ok slam eklektizmini tercih etmitir. Yldz Saray kompleksi oluturulurken yaplarda gerek mimar gerekse sslemede slam mimarsine zg elemanlarn yer almasn salamtr338. Bunlarn dnda Sultann byk apl projeler iin giriim yapt da grlmektedir. stanbul ve Galata Rhtmlar ina ettirildii dnemlerde339 II. Abdlhamidin projelerinden biri de boaz birletirecek bir kpr yaptrmaktr. Projesi hazrlatlan kprnn inas tahttan indirilmesiyle sonusuz kalmtr340. A) ASKER YAPILAR Sultan II. Abdlhamid dnemi asker mimar rnekleri din ve sivil mimar rneklerine oranla daha azdr. Bundaki en byk neden, Batllama yolunda atlan ilk admlarn asker alanda balatlmas ve bu yenilemeden doan mekn ihtiyacnn daha nceki dnemlerde karlanm olmasdr. Bu dnemde ina edildii bilinen asker yaplarn birou ya onarm ya da daha sonradan Sultann adnn verildii yaplar olarak karmza kar. Asker personelin yetitirilmesi gelitirilmesi iin bir ok karakol ve kla yaplar ina edilmi olup ancak birou gnmze kadar ulaamayp kaytlarda kalmtr. II. Abdlhamid dnemi asker alanda yaplacak yenilikler iin getirtilen uzmanlardan biri olan Colmar von der Goltz Paann ele ald slahat layihalarnda geen konulardan biri de Boazii ve anakkalede yer alan istihkam ve

Luis Alberi Sabuncuzade, Sultan II. Abdlhamidin Hal Tercmesi, (Yay. Haz.Mahir Aydn), stanbul 1997, s.85. Ayrca eserde, Sultann gerek ina gerekse tamir olarak 500n zerinde eser yaptrdndan sz edilir. Ad geen bu caminin ina tarihi, Aydn Talay, Eserleri ve Hizmetleriyle Sultan Abdlhamid, stanbul 1991, s. 356, 444 dipnot 836da 1541 yl olarak verilmitir. Bu tr durumlar aslnda II. Abdlhamid dnemi kaytlarnda ina olarak grlen birok yapnn onarm grd kansn daha da glendirmektedir. 338 . Hakk Konyal, Abideleri ve Kitabeleri ile skdar Tarihi, II, stanbul 1977, s.229. 339 Ali Said, Saray Hatralar, Sultan Abdlhamidin Hayat,(Haz: Ahmet Nezih Galitekin), stanbul 1994, s.146. Ayrca bkz. Fahri oker, Hli Kprleri, Tarih ve Toplum, Say 8, Ankara 1984, s.32de Galata Kprsnn IV. ina aamasnn da ayn ylda (1894) olduu grlmektedir. 340 Mustafa Mftolu, Tarihin Hkm Her Ynyle Sultan kinci Abdlhamid, stanbul 1985, s.189. Bu konuda ayrca bkz. Mustafa Akpolat, a.g.m., s.352.

337

105

bataryalarn onarm ve donanm ngrlmektedir341. Bu bahsedilen yerlerin ina tarihi, II. Abdlhamid ncesidir. Ancak II. Abdlhamid dnemi ierisinde deerlendirilebilecek ve gnmzde de asker yap olarak kullanlan mimari zelliklerini kaybetmi kgir baz yaplar da mevcuttur. Genellikle, Araf Paa dneminde (1882) ina edilen bu yaplar; cephanelik, boaz koruma ve kontrol binalardr342. Erzurumda II. Abdlhamid dnemi ina edilen asker yap rnekleri tpk anakkale rneklerindeki gibi kgir, mimari zelliklerini kaybetmi; depo, kou, mutfak, tecrid ve yemekhane yaplarndan olumaktadr. Bu yaplar ErzurumDumluda yer alp 1894 ylnda ahap Paa tarafndan Tiranl Binba Mahmut Mavret Beye ina ettirilmitir343. Ayrca Erzurum Tabyalar olarak bilinen asker yap gruplarndan Hamidiye Tabyas olarak bilinen tabyann kaynaklarda gememesi byle bir yerin sz konusu olmad ve burann daha sonradan adlandrld varsaymn glendirir344. 1888-1889da sarayn gvenliini salamak amacyla Yldz saray yaknna Orhaniye ve Muhabere Klalar ina edilmitir345. 1886da ina edilen Orhaniye Klas gnmze kadar gelmitir. Klay, Mzrakl Hassa Svari Alay kullanmaktayd. Osmanl dnemi kla mimarisi ierisinde ayr bir zellik gsterir346. Gnmzde, Trk Silahl Kuvvetleri Merkez Komutanlnca kullanlmaktadr347.

lber Ortayl, a.g.e., s.65-66. Komisyon, Yaayan Tarihi ve Kltrel Askeri Yaplar, Milli Savunma Bakanl, Ankara 2001, s.63-122. 343 Komisyon, a.g.e. , s.167-210. 344 Nusret am, Erzurum Tabyalar, Ankara 1993, s.20. 345 Semavi Eyice, stanbul, slam Ansiklopedisi,5/II, stanbul 1993, s.1214/48. Pars Tulac, Osmanl ehirleri, Milliyet Yaynlar, stanbul 1985, s.164-173de 1884 tarihini vermektedir. 346 Nevin Kurtay, Yldz Saray zerine Yaplan almalarn Deerlendirilmesi, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), stanbul 1994, s. 41-42. 347 Komisyon, a.g.e. , s.253-270. Ayrca bkz. Komisyon, 700. Kurulu Yldnmnde stanbuldaki Osmanl Mimar Eserleri, stanbul Valilii, stanbul 2000, s.155.
342

341

106

stanbulda, bu dneme ait olarak bilinen dier asker yaplar unlardr: Harbiye Asker Yemekhane (1887)348, stanbul Selimiye Tazlar Ahr Kla ek binalar (1893)349, Beykoz Askerlik ubesi (1894)350, Maltepe Cephanelik ve Barut Deposu (1897)351, Bykdere ayr Karakolu (1900)352, Topkap Saray Badat Kasr- Hmayun Karakolu (1901), Ecdadiye Ky Karakolu (1901), Kathane Karakolu (1901), Kurbaaldere Cephanelii (1901), Saryer Subay Misafirhanesi (1902)353. Edirne Kyk Tabyas, ilk ina tarihi olarak, II. Mahmud dnemi OsmanlRus Savana (1828-1829) kadar gitmektedir. 1877-1878 Osmanl Rus Sava srasnda Edirnede yer alan tabyalar yeniden ina ve glendirme almalar balatlr. Kyk/Kyak Tabyas olarak bilinen yaplarn Mstahkem Mevkii giriinde yer alan kitabenin ifadesine gre 1304H./1886M. tarihinde ina edilmitir354. Edirnede yer alan bir dier Asker yaplar ise; Edirne Asker (Merkez) Hastahanesi (1305H./1887M.)355, 1317/1900de ina edilen ve 1971 ylnda da Tmen binas olarak kullanlan Daire-i Mnire (Tugay Binas) (1889)356, Karaaa (Timurta) Asker Hastahanesi (1305H./1889M.)357, Edirne-Uzunkpr Asker Karargah Binas (1892)358 ve Asker Depo (1321H./1903M.) bu dnemden kalan nemli eserlerdir.

Komisyon, a.g.e. , s.341. Yap gnmzde Harbiye Askeri mzesine aittir. Aydn Talay, a.g.e.,s.73-76 ve . Hakk Konyal, a.g.e.,II, s.367. Komisyon, a.g.e.,s.375. Yap, I. Ordu Komutanlna ait olup spor salonu olarak kullanlmaktadr. 350 Komisyon, a.g.e. , s.273de yap, Abraham Paa tarafndan muhafz ve hizmetileri iin ikamet olarak ina ettirilmitir. 351 Komisyon, a.g.e. , s.321. Yap, gnmzdede ayn ilevi grmektedir. 352 Sabah, nr. 3863, s. 1, 19 R 1318. 353 Komisyon, a.g.e. , s.331. Yap, ilk inasnda hizmetkar ve seyis evi olarak yaplmtr. 354 Oral Onur, Edirne Kitabeleri, stanbul 1972, s.201-202. 355 Oral Onur, a.g.e., s.217,228. Ayrca bkz. Komisyon, a.g.e., s.148de yapnn ina tarihi olarak 1878 gsterilmi olmas yanltr. Yap gnmzde Askeri Karargah olarak kullanlmaktadr. 356 Oral Onur, a.g.e., s.210. Ayrca bkz. Komisyon, Yaayan Tarihi ve Kltrel Askeri Yaplar, Milli Savunma Bakanl, Ankara 2001, s.149. Yap gnmzde de askeri karargah binas olarak kullanlmaktadr. 357 Komisyon, a.g.e., s.159. Yap, askeri misafirhane olarak kullanlmaktadr. 358 Komisyon, a.g.e., s.161.
349

348

107

Amasyada yer alan Saraydz Klas, Mutasarrf Mehmet Kemal Bey tarafndan 1898-1900 yllar arasnda ina ettirilmitir (Fot. 1-2). 1944de harap olmas neticesinde yktrlarak yerine bugnk orduevi yaptrlmtr359. Bu dnemde ina edilmi dier asker yaplar: Afyon Asker Depo360 Antakya Kla361 Balkesir-Gnen Asker Depo (1900)362 Bayburt Asker Depo363 Bursa Karakolu (Fot. 3) (1906)364 Bursa Asker Depo (Fot. 4) Bursa-Mustafakemalpaa/Kirmast Asker Depo365 Denizli Kla-Asker Depo366 Denizli-al Karakol367 Elaz Kla (1882)368 Erzincan Evrak ve Harita Mahzeni Binas (1893)369 Erzincan Zabitan Dairesi (1895)370 Erzincan Hamidiye (Harbiye) Klas (1895)371 Geyve Asker Depo (1900)372 Gmhane Kla373

359

Hseyin Meri, Amasya, Samsun 1997, s.194. Ayrca bkz. Sivas Vilayeti Salnamesi

1321/1903. Pars Tulac, Osmanl ehirleri, Milliyet Yaynlar, stanbul 1985, s.193. Pars Tulac, a.g.e., s.28. 362 Tercman- Hakikat, nr. 6955, 10 Ca 1318 (5 Eyll 1900), s.1; Sabah nr. 3884, 10 Ca 1318 (5 Eyll 1900), s. 1. 363 Pars Tulac, a.g.e., s.49. 364 Hdavendigar Salnamesi 1324. Hamidiye caddesinde yer alan yap yannda eme de yer almaktadr. 365 Pars Tulac, a.g.e., s.212. 366 Pars Tulac, a.g.e., s.91-92. 367 Pars Tulac, a.g.e., s.81. 368 Pars Tulac, a.g.e., s.232-234. 369 smail Hakk Akansel, Eski Erzincanda Tarihi Kla ve Askeri Yaplar, Erzincan 1999, s.74-75. 370 smail Hakk Akansel, a.g.e., s. 110. 371 smail Hakk Akansel, a.g.e., s. 120-123. 372 kdam, nr. 2222, 10 Ca 1318 (3 Eyll 1900), s. 1; Sabah, 3882, 8 Ca 1318 (1 Eyll 1900), s.2. 373 Pars Tulac, a.g.e., s.140.
361 360

108

Kocaeli-Karamrsel Asker Depo374 Mersin Klas (1896)375 Siirt Klas (1901) Trabzon Asker Hastahane (Fot. 5,6) (1883)376 ve Hamam (1883)377 Van-Bakale Kla (1880)378 Vanda Karakol (1900)379 Erzurum Merkez Asker/Maraal akmak Hastahanesi (1897) (Fot. 7)380. Eskiehir Eski Karagah ve Ta Depo (1900-1905)381 Isparta Asker Karargah (1904)382 zmir-Konak Asker stirahatgh (1901)383 zmir-Konak Asker Hastane (1890)384 Krklareli Ta Tabya (1882)385 Asker alanda ihtiyacn karlanmas amacyla kurulmu olan fabrikalar da yer almaktadr (Fot. 8). Tophane/eyandir Top Fabrikas (1881), Mavzer Tfek Fabrikas, Mermi-Fiek-Barut Fabrikas ve Ansaldo Fabrikalar genelde bakentte kurulmu rnekler arasnda saylabilir386. B) DN YAPILAR XIX. yzylla birlikte Osmanl Devletinin her alanndaki batllama hareketleri din mimar alannda da olumsuz etkileri sz konusu olmutur. nceki yzyllardaki gibi ehre hkim olan ve zellikle selatin cami gelenei terk edilerek daha kk boyutlu ve ihtiyaca binaen ina edilen din mimar anlay gndeme

Pars Tulac, a.g.e., s.197. BOA, .Dahiliye 1313.Z./28. (9 Haziran 1896). 376 Murat Yksel, Trabzonda Trk-slam Eserleri ve Kitabeleri,1, Trabzon 2000, s.254-258. Ayrca yapnn kuzey giriinde Hasan Paa ve doudaki bahe duvarnn yola bakan yzeyinde de Fatma Hanm tarafndan yaptrlm 1884 tarihli iki eme yer almaktadr. Gnmzde yap asker hizmet iin kullanlmaktadr. Yapnn eski resmi iin bkz. Trabzon Viyalet Salnamesi1322. 377 Pars Tulac, a.g.e., s.289-296. 378 Pars Tulac, a.g.e., s.47 379 Tercman- Hakikat, nr. 6955, 10 Ca 1318 (5 Eyll 1900), s.1. 380 Sabahattin Bulut, Erzurum ar Pazar, Erzurum 1997, s.41. Yap ilk inas Yoncalk Klas olarak yer alr. 381 Komisyon, a.g.e.,s. 221-224. 382 Komisyon, a.g.e., s. 239. 383 Komisyon, a.g.e. , s.437. Yap, askeri gazino olarak kullanlmaktadr. 384 Komisyon, a.g.e. , s.439. 385 Komisyon, a.g.e. , s.581. 386 Aydn Talay, a.g.e.,s.246-248.
375

374

109

gelmitir. Bu durum mevcut artlara uyum salamann yani dnyevileen devlettoplum anlaynn bir sonucunu ortaya koymaktadr387. II. Abdlhamid dnemi mimar faaliyetlerde de artan rnekler kamu ve sivil yap rnekleridir. Bu da dnem ii din mimar rneklerinin az olmasna neden olmutur. Bakent dnda Anadolu rneklerine bakldnda da durumun deimedii gzlenir. Buralarda yer alan din mimar faaliyetleri de ihtiya neticesinde, ynetici snf ve halk tarafndan ina edilen bu yaplar ya padiaha ithaf edilir ya da ayn dnem iinde farkl isimle ortaya koyulurdu. 1- Camiler a) Yldz/Hamidiye Camii388 Beikta Barbaros Bulvarnn kuzey kesiminde, Yldz Saray yolu zerindedir. Asl adnn Hamidiye olmasna karlk daha ok Yldz Camii olarak bilinmektedir (Fot. 9,10). Cami, II. Abdhamidin 1877de Yldz Sarayna yerlemesinden sonra istei zerine sarayn hemen yannda ina edilir. 1882de szlemesi389 yaplan cami, 1885-86 yllarnda Serkis Balyan ve Dikran Kalfa390 tarafndan ina edilmitir391 (Belge 3). Osmanl camilerinin geleneksel son cemaat yerinin, XIX. yzylda ilevinin deimesine bal olarak hnkar kk biimine dnmesi srecinin son rnei olan Yldz Camii, kk, hatta saray imgesinin nce kt bir tasarm rneidir. Bir selatin camisi olmasna karn bakentte yer alan dier rneklerle kyaslandnda daha mtevaz kalmaktadr. Deiik ykseklikteki dikdrtgen planl prizmatik kitlelerin kompozisyonu ve kullanlan mimar eler, rnein saak kornilerinin stndeki parapet kua, yandaki kitlelerle giriteki ift kollu dairesel merdivenler, caml giri sundurmalar v.b. daha ok sivil mimarden deitirilmi tasarm kalplarna yakndr. Cami, bu kitlenin stnde yalnzca yksek kasna ve kk kubbesi ile belirir.

387 388

Mustafa Cezar, a.g.e., s.88. http://www.besiktasgazetesi.com/camiler.htm. Ayrca bkz. Nevsal-i Afiyet 1322. 389 BOA, Y.PRK.BK 6/83 (30.Z.1299/12 Kasm 1882). 390 Pars Tulac, a.g.e., s.164. 391 BOA, Y.A.HUS. 182/93 (21.11.1302/1. Eyll 1885).

110

Caminin kuzey cephesi, Yldz albmlerindeki eski fotoraflarna gre nemli lde deimitir. Minare yap kitlesinin iinden ykselir, gvdesi tepeye kadar yivlidir. erefesine bir mukarnas dolguyla geilir. Caminin iinde, giriten ve son cemaat yeri benzeri bir ara mekndan sonra dikdrtgen planl bir harim ksm yer almaktadr. Kubbe, iki yannda, kuzey ve gneyine yerletirilmi birer ift yksek kolonla desteklenmitir. Harim duvarlar, zerinde yaz eridi olan bir bant ile veya geni bir kat kornii ile yatay olarak blnm, ift sral neo-gotik pencereler, aldan oymal dilimler ve son derece zengin rgl demir parmaklklarla ilenmitir. Ancak caminin asl grkemli bezemesi hnkar kknn bulunduu iki katl kuzey kanadnda grlmektedir. Selamlk trenlerine grkemli bir dekor oluturan Yldz Camii, II. Abdlhamid dnemi mimarl iin nemli veriler barndran rnek bir eserdir. b) Beikta Erturul Camii 1886-87 yllarnda II. Abdlhamid tarafndan ina ettirilen ahap bir camidir. Caminin bulunduu arazide yer alan ve daha ge dnemde yaplan eyh Zafir yap topluluuyla bir klliye anlayna brnmtr. Yap, iki katl olup kuzey-gney dorultusunda dikdrtgen ynlenie sahiptir. Minaresi kgir ve tekdir. Caminin dou cephesinde bahede kk bir adrvan yer alr. Son yllarda restore edilen yap halen cami olarak ilevini srdrmektedir (Fot. 11). c) Beikta Dikilita Camii392 Dikilitata, Cami Meydan Sokanda, semt karakolunun hemen yannda, ayn adla anlan mahallenin cami olan bu yap II. Abdlhamid dneminde (1876 1909) Hac Mustafa Air Efendi tarafndan yaptrlmtr. Bir avlu iinde yer alan Dikilita Camisinin cmle kapsndan ayakkablk sofasna girilir. Cami, boylamasna dikdrtgen planldr. Bat duvarnda drt, gney ve dou duvarnda ikier pencere bulunur. Bu pencerelerden altta bulunan kare biimli, ste bulunanlar ise yuvarlak kemerli ve revzenli (al pencere)dir. Mermer kaplamal mihrab iten kenarldr. Ta minaresi bodur ve silindirik gvdeli olup, kaide ksmna bitiik bir
392

http://www.besiktasgazetesi.com/camiler.htm

111

mezzin merutas bulunmaktadr. Yapnn zerinde kiremit kapl bir krma at rter. d) Beikta Orhaniye Klas Camii Yldzda, Mecidiye Mahallesinde, II Abdlhamid dneminde ina edilen Orhaniye Klasnn bnyesinde yer almaktadr. Yapnn gney cephesinde bulunan ve II. Abdlhamidin turasn tayan kitabesi 1303H./1887M. tarihini vermektedir393. Minare yapnn kuzey bat kesine bitiik vaziyettedir. Ta minarenin neo-gotik zellikler tayan erefesi ince stuncuklarla balantl sivri kemerlerle sahiptir. Ortasnda bir boum olan ta klah alem ile bir btnlk oluturur. e) Beikta Raif Aa Camii Yap, Beikta Vinezade Mahallesi, Hsrev Gerede Caddesindedir. Gnmzde apartmanlarn arasnda kalmtr. claliye Camii adyla da bilinir. Hac Mehmed Raif Aa tarafndan 1876 ylnda yaptrlmtr. 1891de II. Abdlhamid tarafndan yeniden ina ettirilerek yap geniletilmitir. Sokaa bakan n cephe duvarna gml durumda ve sathtan yarm daire kesitli bir taknlk yapan minare, gvdesi kaidesiz ve konsollarla desteklidir. Ayn cephede 1293H./1876M. tarihli bir eme bulunmaktadr. Minaresi kgir ve klahnn etraf geni saakldr (Fot. 12). f) Ktahya Yeil/Hamidiye Camii394 Recep Aa Mescidi olarakta bilinen yap 1905-1906da ina edilmitir395. Kare planl, tek kubbeli caminin nndeki girite iki stunlu ve kubbelidir. Dili kesme ketalar bulunan d payandalar ve kesme tatan onikigen gvdeli, kkl minaresiyle gze arpar. Caminin ii kubbeden tabana dek kalem ii, kabartma, yalboya gibi eitli teknikler kullanlarak bitkisel, geometrik motiflerle bezenmitir. Mahfil katndan girilen kkl minare de ilgintir (Fot. 13,14).

393 394

a.g.w.s, Ancak, Pars Tulac, a.g.e., s.170-173de esere, 1302H./1884-85M. tarih verir. http://www.ges.net.tr/kutahya/cami_muze.htm 395 Pars Tulac,a.g.e., s.223-225. Ayrca bkz. Hdavendigar Salnamesi 1325.

112

g) Bolu Tabaklar Camii396 Bolu merkez, zzet Baysal Caddesi zerinde yer alan cami, kitabesine gre 1310-1315H./1893-1897M. tamaktadr398 (Fot. 15). h) Balkesir Hamidiye Camii 1898'de ina edilen yap, kitabeye gre 1908de yeniden ina edildii ifade edilmektedir399. Dikdrtgen plan zellii arz eden yapda, kesme ta malzeme kullanlmtr (Fot. 16). i) zmir Salepiolu Camii 1893 ylnda ina edilen cami, tek kubbeli, son cemaat yeri bulunan bir yapdr. Cepheleri duvarlar mermer ve yeil talarla kaplanmtr. Yapdaki ssleme zelliklerine bakldnda oryantalist etkilerin varl hissedilir400. j) Adana-Kadirli Hamidiye Camii Yapnn kesin ina tarihi bilinmemekle birlikte son dnem mimar zellikleri ve Sultann ismini tamasndan dolay XIX. yzyl ikinci yarsndan yapld bilinir401. Yap dikdrtgen plan zerine, kesme ta malzemeden ina edilmi kubbeli bir camidir (Fot. 17). k) amlca- Bodrumi Camii 1891 ylnda Sultann yardm ve eyhlislam mer Ltfi Efendinin abalaryla ina edilmitir402. tarihinde yaplmtr397. 17.40X20m. ebadnda dikdrtgen planl cami duvarlar Ge Osmanl Mimarsinin karakteristik zelliklerini

http://www.bolu.gov.tr/kultur.htm# Pars Tulac, a.g.e.,s.63. 398 Komisyon, Trkiyede Vakf Abideleri ve Eski Eserler,II, Ankara 1977, s.327-328. 399 Abdlmecit Mutaf, Tarihi Eserleriyle Balkesir, Balkesir 1996, s.53. Ayrca bu yaynda, Balkesirde ina edilmi olan din yaplarn bir ou 1897 depremi sonras yeniden ina ve onarm grp zerlerinde yer alan kitabelerinde de II. Abdlhamid tarafndan ya da ithafeten yapld yazldr. II. Abdlhamid dnemi ilk ina yaplm olan birka cami yaps da halk tarafndan yaptrlmtr. 400 nci Kuyulu, zmirde Osmanl Dnemi Yaplar, XIII. Trk Tarih Kongresi, Bildiriler, c. 3/II, Ankara 2002, s.1189-1190. 401 Komisyon, Trkiyede Vakf Abideleri ve Eski Eserler,I, Ankara 1983, s.44-45. 402 . Hakk Konyal, a.g.e.,I, s.117-119.
397

396

113

l) mraniye/Cevher Aa Camii 1897 ylnda Sultann yardm ve emriyle onarm grmtr404 (Fot.18). m) skdar Altunizade Burhaniye/II. Abdlhamid Camii 1902de Sultan II. Abdlhamid tarafndan ina ettirildii giri kapsnda yer alan kitabede ifade edilmektedir405. n) Bykada Hamidiye Camii 1892-1893 ylnda Sultann emri ile ina edilmitir406 (Belge 4). 1893-94 stanbul depremi neticesinde yeniden inas407 ve 1901de de onarm sz konusudur408. Yap, tek kubbeli, kgir olarak ina edilip Yldz Hamidiye Camii ile benzer zelliklere sahiptir. 1984 ylnda Adalar Belediyesi tarafndan onarm srasnda tural kitabesi kaldrlmtr409. II. Abdlhamid Dnemi stanbulda onarm gren ve onarm sonras bu dnemin mimar zelliklerini yanstan, Cihangir Camii (Fot. 19) (1553 ina/188990 onarm) ve II. Mahmut dnemi eseri olan Hidayet Camii (Fot. 20) (1813 ina/1887 onarm)410dir. Bu rnekler dnda yer alan, 25. clus trenleri nedeniyle inas, onarm, al yaplan camiler ile dier cami rnekleri unlardr:
403

Cevher Aa tarafndan

yaptrlmtr403. Kesme ta malzemeyle ina edilen yapnn minaresi 1962de

. Hakk Konyal, a.g.e.,I, s.305-306. Ayrca bkz. Pars Tulac, a.g.e.,s.170-173de, ayn tarih ve skdar-Ksklda yer alan mraniye Ky camisi ile ayn olmaldr. .Hilmi Tank, stanbul emeleri II, Beyolu ve skdar Cihetleri, Maarif Matbaas, stanbul 1945, s.462de skdar Kskl Namazgah Ky yaknndaki mraniye Ky cami karsnda 1899 tarihli Cevher Aa emesinden sz edilir. 404 . Hakk Konyal, a.g.e.,I, s.306. 405 . Hakk Konyal, a.g.e.,I, s.121-122. 406 BOA, . Evkaf 17.M.1311 (31 Temmuz 1893); Aydn Talay, a.g.e., s.343; Pars Tulac, a.g.e., s.170-173. 407 BOA, . Evkaf 1.C.1312 (29 Kasm 1894) ve Nisan 1895de kitabe tarihleri oluturulmutur . 408 BOA, . Evkaf 17.N.1319 (28 Aralk 1901). 409 Aydn Talay, a.g.e., s.334. 410 Turgut Saner, 19. Yzyl stanbul Mimarlnda Oryantalizm, stanbul 1988, s.100102.

114

Beikta-Akaretler Camii ve Mektep Acbademde Cami411 Erenkyde Cami412 Karaky Camii (Fot. 21,22) (1903)413 Erenky Zihni Paa Camii (1902)414 ili Hamidiye/Merutiyet Camii (1895) Aaalt (Kireburnu) Camii (1320H/1902M.) Anadolu Hisar Camii (1301H/1883M.) Ayazaa Ky Camii (1324H./1906M.) Behramavu (Feriky) Camii (1317H./1899M.) skdar Blblderesi/Fevziye Camii (1300H./1882M.)415 skdar Cevri Usta/Kalfa Camii (1884)416 Ortaky-Cavid Aa Camii (1324H./1906M.) Byk amlca-amlca Camii (1316H./1898M.) Feneryolu (Tulacba) Camii (1308H./1890M.) Gztepe (Hulusi Efendi) Camii (1320H./1902M.) Gztepe Camii (1294H./1877M.) Rami-Hac Ali Paa (Hamidiye-Cuma) Camii (1310H./1892M.) Haydarpaa-Kaptan Hasan Paa (Divittar) Camii (1300H./1883M.) Kadky-Kaptan Hasan Paa Camii (1321H./1903M.) Kozyata Camii (1314H./1896M.) Mecidiyeky Camii (1306H./1888M.) Suadiye Camii (1325H./1907-8M.)417 Rami-Tantavi Camii (1307H./1889M.) Kzltoprak Zhd Paa Camii (1301H./1883M.)418

Sabah, nr. 3863, 19 R 1318 (15 Austos 1900), s.1. Sabah, nr. 3870, 26 R 1318 (21 Austos 1900), s.1. Ayrca bkz. Pars Tulac, a.g.e.,s.170-173de 1898 tarihli Erenky Galib Paa Cami ile ayn olmaldr. 413 Metin Szen, a.g.e., s.6,19. 414 Komisyon, 700. Kurulu Yldnmnde stanbuldaki Osmanl Mimar Eserleri, stanbul Valilii, stanbul 2000, s.88. 415 . Hakk Konyal, a.g.e.,I, s.152-153. Yap hayrsever vatandalar tarafndan ina edilmitir. 416 . Hakk Konyal, a.g.e.,I, s.123. Cevri Usta saray hazinedardr. 417 Komisyon, a.g.e., s.89. 418 Pars Tulac, a.g.e.,s.170-173.
412

411

115

Yukar Dudullu Camii (1890)419 Anadoluda ina edilen ve edilecek olan camiler ise unlardr: Amasya Azeriler/irvanl Camii (1895)420 Ankara-Keskinde Cami (1900)421 Ankara-Haymana Camii (1895)422 Artvin-Zeytinlik/Orulu Ky Camii (1907)423 Aydn-Ske Hac Ziya Bey Camii (1894)424 Balkesir Vicdaniye Camii (1897)425 Balkesir Hac Kprba/Hac Cafer/Osmaniye Camii (1898) Balkesir Emin Aa Camii (1897) Balkesir Hac Sefer Aa Camii (1905) Balkesir-Ayvalk Hamidiye/Minareli Camii426 (Fot. 23,24) Bilecik-St Hamidiye Camii (Fot. 25) (1903)427 Bilecik-St elebi Mehmet Camii (Fot. 26)428 Bilecik-Cumal Karyesi Camii (1903)429 Bingl-Gen Hamidiye Camii (1891)430 Bursa-Kazkl Ky Camii (Fot. 27) (1905)431 Bursa-Azeriler Camii (1887-1895) Gemlik-Hamidiye Camii (1886)432 negl-Celce Karyesi Mescid/Mektep (1898)433 Beyazid Sanca Hamidiye Camii/Mektep (1893)434
. Hakk Konyal, a.g.e.,I, s.317. Pars Tulac, a.g.e., s.20. 421 Sabah, nr. 3884, 10 Ca 1318 (5 Eyll 1900), s.1. 422 BOA, Y.MTV. 128/7 (15.3.1313/5 Ekim 1895). 423 Pars Tulac,a.g.e.,s.32. 424 Pars Tulac,a.g.e.,s.279. 425 http://www.balikesir.gov.tr/kultur_tarihiyapi.html 426 Abdlkadir Dndar, a.g.e., s. 206-208de eserin projesi 1897 tarihleri olarak yer aldna gre yapnn ina tarihide bir iki yl sonra tamamlanm olmaldr. Ayrca bkz. Komisyon, Trkiyede Vakf Abideleri ve Eski Eserler,II, Ankara 1977, s.32-33. Pars Tulac, a.g.e.,s.41. 427 Komisyon, Trkiyede Vakf Abideleri ve Eski Eserler,II, Ankara 1977, s.91-93. Ayrca bkz. Bilecik 1973 l Yll, s.58. 428 Komisyon, Trkiyede Vakf Abideleri ve Eski Eserler,II, Ankara 1977, s.88-90. 429 BOA, . Evkaf 28.Ra.1321 (24 Haziran 1903). 430 Pars Tulac,a.g.e.,s.136. 431 Hdavendigar Salnamesi 1324. Yap, Vali Reit Mmtaz tarafndan ina ettirilmitir. 432 Pars Tulac, a.g.e., s.136. 433 BOA, . Evkaf 19..1315 (12 Ocak 1898). 434 BOA, . Evkaf 24.Ca.1311(3 Aralk 1893).
420 419

116

Ayvalkta Cami/Mektep (1894)435 zmid-Hsniye Karyesi Camii/Mektep (1897)436 zmid-Maukiye Karyesi Camii (1899)437 zmid-Hseyniye Karyesi Camii (1903)438 Mardin Merkez Cami/Mektep (1898)439 ankr-erke Sultan Murad Han Camii (1899)440 orum Sancaktar Camii (1889)441 (1889)
442

orum-Hdrlk Sheyb-i Rumi Camii, adrvan ve Trbesi (Fot. 28,29) skenderunda Cami (1902)443 Biga-Kalkan Karyesi Camii (1903)444 Eskiehir Cami? (1892)445 Mersin Hamidiye Camii (Fot. 30) (1898)446 Mersin-Silifke Hamidiye Camii (1892)447 Malatya Hamidiye Camii/Medrese (1893)448 Bolu Sultan Yldrm Beyazd Camii (Fot. 31,32) (1892)449 Bolu Ada Camii (Fot. 33) (1892-94) Yozgat-Boazlyan andr Kasabas Camii (1904)450

BOA, . Evkaf 9.B.1311 (17 Ocak 1894). Belgede, yapnn inasna dair kararlar almak zere Maarif ve Evkaf nezaretine padiah emriyle havalesi yazldr. 436 BOA, . Evkaf 18.Ca.1314 (25 Ekim 1896). 437 BOA, . Evkaf 29.M.1317 (8 Haziran 1899). 438 BOA, . Evkaf 22.Ca.1321 (16 Austos 1903). 439 BOA, . Evkaf 5.L.1315 (26 ubat 1898) . 440 BOA, . Evkaf 21.Z.1316 (2 Mays 1899). 441 Pars Tulac, a.g.e., s.90. 442 Abdlkadir Dndar, a.g.e., s.217-219. 443 BOA, . Evkaf 27.M.1320 (6 Mays 1902). 444 BOA, . Evkaf 1.Ca.1321 (26 Temmuz 1903). 445 Pars Tulac, a.g.e., s.130. 446 BOA, . Evkaf 20.S.1316 (10 Temmuz 1898), Ayrca, Pars Tulac,a.g.e.,s.244-245de 1900 tarihli Yeni Cami ile ayn yap olmaldr. Abdlkadir Dndar, a.g.e., s.212-213 ve 331de yer alan metin, izimden hareketle ayn cami olmas zerinde durulursa yapnn sadece proje aamasnda kald grlmektedir. 447 Pars Tulac,a.g.e.,s.268. 448 BOA, Y.EE. 78/62 (13.C.1311/22 Aralk 1893). 449 BOA, . Evkaf 24.Ca.1310 (13 Ocak 1893). Ayrca bkz. Komisyon, Trkiyede Vakf Abideleri ve Eski Eserler,II, Ankara 1977, s.310-314de yap, I. Beyazid tarafndan 1382 ylnda ina edilmitir. 1899-1900 yllarnda yeniden ina edilmi olduu ifade edilir. Ariv belgesine gre bu kayt 1892 yllarn gstermektedir. Yap muhtemel tekrar onarm sz konusu yada mevcut onarmn halen devam etmi olduu kabul edilebilir. Yap 1944 depreminde yklp tekrar ina edilir. Yap, 2002-2003 yl itibariyle restore edilmektedir. 450 BOA, . Evkaf 16.Ca.1322 (30 Temmuz 1904).

435

117

Ordu-nye aldra Ky Camii/Medrese (1890)451 Tokatta Camiler (1900)452 (1900)

453

Tokat-Erbaa avuolu Camii, Melikyk ve Tepekla Ky Camii

Tokat-Niksar Hamidiye Camii (1892)454 Dzce-Hendek ve Hikmetiye Ky Camii (1900)455 Antakya Meydan Camii (Fot.34) (1880)456 Ktahya Ulu Camii (Fot. 35,36) (1410/1889-1891)457 zmir Camileri458: Akarcal Camii (1891) Betepeler Mahalle Camii (1897) Hac Bey Camii (1889) Konak-Hamidiye Camii (1890) Betepe-Horasanl Mescidi (1894) Kestallizade Mescidi (1888) Gzelyal Mamretl-Hamidiye Camii (1892-93)dir. Safranbolu-Kaak (Ltfiye) Camii (1879) Safranbolu-Mescid-Zlmiye (Hamidiye) Camii (1884)459 Konya-Ereli Kuturen Ky Camii (1897) Siirt Sultan Mahmud Trbesi Camii (1891) Trabzon Asker Camii/Mescidi (1883)460 Trabzon-Boztepe Ahi Evren Dede Camii ve Trbesi (Fot. 37) (1890)461 Amasra Fevkani skele Camii (1890)462.
451 452

BOA, Y.PRK.UM. 19/87 (12.R.1308/25 Kasm 1890). Malumat, nr. 1182 s. 1; Tercman- Hakikat, nr. 6950, s. 1, 5 Ca 1318 (31 Austos 1900). simleri verilmemi merkez ve kylerde al ve temel atma trenleri yaplan eserlerden sz edilmektedir. 453 kdam nr. 2223, 11 Ca 1318 (6 Eyll 1900), s.1. 454 Pars Tulac, a.g.e., s.258. 455 kdam, nr. 2222, 10 Ca 1318 (5 Eyll 1900), Sabah, 3882, 8 Ca 1318 (3 Eyll 1900), s.2. 456 Bahtiyar Erolu, Hatayda Osmanl Dnemi Kltr Yaplarndan Birka rnek, Hatay Folklor Dernei, Antakya 1999, s.3. 457 Oktay Aslanapa, Osmanl Devri Mimarsi, stanbul 1986, s.463-464. 458 nci Kuyulu, zmirde Osmanl Dnemi Yaplar, XIII. Trk Tarih Kongresi, Bildiriler, c. 3/II, Ankara 2002, s.1190. Ayrca bkz. Pars Tulac, a.g.e., s.180-184. 459 Pars Tulac, a.g.e., s. 307-308. 460 Pars Tulac, a.g.e., s.295. 461 Murat Yksel, a.g.e.,1, s.153-154. 462 Pars Tulac, a.g.e., s.17.

118

Bu rneklerin dnda onlarca ibadet yaps ilk inas ve byk lde yok olmaya yz tutmu iken yeniden onarm grerek faaliyete geirilmi olup bugn bu yaplarn birou ayakta deiller ya da zgn hlinden hibir eser kalmam bir ekilde isimleri ile yaamaktadr463. 2- Trbeler a) Beikta eyh Zafir Trbe-eme-Kitapl Beikta Serencebeyde Erturul Camii arazisi zerinde bulunmaktadr. II. Abdlhamid tarafndan Mimar Raimondo dAroncoya yaptrlan trbe 1904-1905 ylnda tamamlanmtr464. Trbe, Kitaplk ve eme465 yap ls birlikte yer almaktadr (Fot. 38). eyh Muhammed Zafir, Trablusgarp Derne yaknlarnda Msra kasabasndan Sultan tarafndan stanbula arlm olup azeli tarikatnn badr466. II. Abdlhamid tarafndan Erturul Camii ve civarna yerletirilerek Hamidiye, Orhaniye, Erturul camilerinin vakflar bu dergaha balanarak gelir kayna da salanmtr. Trbe, eme ve Kitaplktan oluan l yap Art-Nouvea tarznn nemli uygulamalarndan biridir. Ancak batl tarzlarn hkimiyetinin yannda geleneksel mimar formlarnda yer ald yap aslnda II. Abdlhamid dneminin eklektik mimar tarznn yanstan en nemli rneklerini olutururlar467. Trbe geleneksel ama batl tarzda, Kitaplk modern ve eme sade bir mimar rn olarak karmza kmaktadr. b) Caalolu Mahmud Nedim Paa Trbesi II. Abdlhamid dneminde ina edilen trbe kare planl, geleneksel ve batl tarzda bezeme anlayna hkimdir. 1883te len Mahmud Nedim Paa adna

Aydn Talay, a.g.e., s.340-366. Afife Batur, Yldz-Serencebeydeki eyh Zafir Trbe, Kitaplk ve emesi, Anadolu Sanat Aratrmalar 1, stanbul 1968, s.108. Bu konuda bkz. Mustafa Akpolat, a.g.m., s.356. 465 Nuran Pilehvarian-Nur Urfalolu-Ltfi Yazcolu, Osmanl Bakenti stanbulda emeler, Yap-Endstri Merkezi Yaynlar, stanbul 2000, s.206. 466 Afife Batur, a.g.e., s.108. 467 Afife Batur, a.g.e., s.135.
464

463

119

yaptrlan trbe, dnemi ncesi mimar tarzlara yaklam ierisindedir. II. Mahmudun Divanyolundaki trbeyle biimsel iliki kurar gibidir (Fot. 39). stanbulda yer alan bu iki rnek dnda; Samatya Rza Efendi Trbesi, Fatih Camii Gazi Osman Paa Trbesi (Fot. 40) (1901)468, Edirnekap erkez Hasan Trbesi, Eyp Ahmed Said Efendi Trbesi, Abdlezel Paa Trbesi yer alr469. Anadoluda ise, bu dnem de ina edilen ve dnem iin zgn yap niteliinde olan trbe rneklerine pek rastlanmamaktadr. Daha ok dnem ncesine ait din ve siyas kimlii n plana kan kiilere ait trbelerin yeniden inas sz konusudur. Bu rneklerin bazlar unlardr: Ankara-eyhler eyh Ali Semerkandi Trbesi Ankara Taceddin Veli Trbesi Bilecik-Merkez eyh Edebali Trbesi (Fot. 41) (1898)470 Bilecik-St Erturulgazi Trbesi (Fot. 42,43) (1757 ve 1886)471 Bolu-Gynk Akemseddin, Emir Sekini/mer Sikkin Trbesi Bolu Aa Tekke Trbesi (1884)472 Bitlis eyh Muhammed Efendi Trbesi, Hoca Hasan Trbe ve Zaviyesi (1882) ve Kfrevi Trbesi ve Zaviyesi (1898)473 anakkale-Gelibolu Zeynel Arabi Trbesi anakkale-Bolayr Gazi Sleyman Paa Trbesi orum-Hdrlk Mevki Sheybi Rumi Trbesi Edirne Gazi Mihal Trbesi ve Edirne Eserleri (1900)474 Erzincan Tercan Mama Hatun Trbesi Ktahya-Domani aramba Ky Haymeana Trbesi (Fot. 44) (1892) Tarsus Danyal Peygamber Trbesi
468 469

Metin Szen, a.g.e., s.48. Aydn Talay, a.g.e., s.387-388. 470 Komisyon, Hicaz Demiryolu Fotoraf Albm, Al Baraka Trk Yaynlar, stanbul 1999, s.62. Komisyon, Trkiyede Vakf Abideleri ve Eski Eserler,II, Ankara 1977, s.93-97. Ayrca bkz. Hdavendigar Salnamesi 1325. 472 Pars Tulac, a.g.e., s.63-64. 473 Pars Tulac, a.g.e., s.60. 474 kdam, nr. 2222, 10 Ca 1318 (5 Eyll 1900), s.1. Gazetede, Sultann 25. clusu nedeniyle ina ve onarm yaplan eserler yer almaktadr. Bunlarn isimleri verilmemi olup say olarak , 189 cami ve mescit, 22 tekke ve zaviye, 22 imam ikameti iin ev, 1 hamam, 4 dkkan, 6 deirmen, 8 sebil, 27 medrese, 16 mektep, 1 ktphane, 27 suyolu, 6 kpr, 4 bedesten, 15 imaret ina ve tamir edilmitir.
471

120

Trabzon-Boztepe Ahi Evren Dede Trbesi(1890)475 Mardin eyhhamid Trbesi (1880-81)476 Kayseri Zeynel Abidin Trbesi (Fot. 45) (1885)477 Akehir Nasrettin Hoca Trbesi (Fot. 46,47) (1906)478.

3- Tarikat Yaplar Sultan II. Abdlhamidin tarikatlar ve tarikat ileri gelenleriyle ilikilerinin kiisel anlaynn ve siyasetinin bir sonucu olarak iyi olduu bilinmektedir. Bunun sonucu olarak da bakentte cidd anlamda bir tarikat merkezi olmutur. Saray tarafndan destek gren bu tarikatlarn mimar olarak cidd anlamda bir yap faaliyetini gremiyoruz. Gnmze ulaan zgn tarikat yaps olmayp kaynaklarda ad zikredilen, eyh Hlil Efendi Dergah/Semahnesi, Ankara-eyh Ali Semarkandi Zaviyesi, Bitlis eyh Muhammed Hankh, Bursa Hdvendigar Tabhane-Zaviyesi mareti (1904)479, Karahisar- Sahib (Afyon) Kadiri Dergah (1900)480, stanbul- Fatih Hasan Efendi Dergah, Yozgat Abdullah Efendi Tekkesi rnek olarak gsterilebilir481. C) ETM-KLTR YAPILARI Osmanl mparatorluunun batllama ve yenileme hareketlerinin ana amac devletin bozulan dzenin ve itibarnn yeniden kazandrlmas temel esasna dayandrlmtr. Bu amala Tanzimat ve Islahat Fermanlar ilan edilmitir. Bu fermanlar devletin her alanda yeniden yaplanmasn ngrr. Tanzimat
Murat Yksel, a.g.e.,1,s. 153-154. Ayrca bkz. Aydn Talay, a.g.e.,s.385-389. Pars Tulac, a.g.e., s.295de ayn yerde ayn isimde camide bulunmaktadr. II. Abdlhamid caminin yapm iin 900 altn gndermitir. 476 Pars Tulac, a.g.e., s.243. 477 Ali Yeen, Kayseride Tarih Eserler, Kayseri 1993, s.156-157. 478 Yekta Demiralp, Akehir ve Kylerindeki Trk Antlar, Ankara 1996, s.83-83,171-172. Trbenin ilk ina tarihi M.1284-85 yllar olup II. Abdlhamid dneminde Konya Valisi Faik Bey tarafndan onarm yaptrlmtr. 479 Komisyon, Trkiyede Vakf Abideleri ve Eski Eserler,III, Ankara 1983, s.387. 480 Tercman- Hakikat, nr. 6955, 10 Ca 1318 (5 Eyll 1900), s.1, Sabah nr. 3884, 10 Ca 1318 (5 Eyll 1900), s.1. Ayrca bkz. Pars Tulac, Osmanl ehirleri, Milliyet Yaynlar, stanbul 1985, s.193te 1905 ylnda Hz. Divan Dergah inasyla bu yap ayn olmas muhtemeldir. XX. yzyl sonu Karahisar- Sahib (Afyon) Bursaya bal bir sancak merkezidir. 481 Aydn Talay, a.g.e., s.377-383.
475

121

Fermannda eitime dair hibir madde yer almaz iken Islahat Fermannda ise eitimle ilgili madde ierii olarak, Avrupadan istifade edilmesi gereklilii yer alr482. XVIII. Yzyln sonlarna kadar Osmanl mparatorluunda, saray kaynakl (enderun) ve medreselerden oluan iki tip eitim kurumu vardr. Sarayda eitim grenler saray hizmetinde ya da ynetici kadrolarda grev alrlar. Medreselerde eitim grenler ise dinsel eitime ve hiyerarik bir yapya dayanan bir eitim alarak ilmiye snfna gerekli olan eleman (mderris, mft, kad vb.) ihtiyacn karlarlar. Osmanl Devletinde, eitimde batllama hareketi ncesine kadar bir sistem yoktur. 1846da Geici Meclis-i Maarifin kararlarna kadar, her okula alnan renci, elifbadan balatlp 15-20 yl gibi bir srede okutulup mezun olurdu. Geici Meclis-i Maarifin alm olduu kararlar sonras, okullar kademeli bir ekle sokulmutur. gruba bal okullar vardr. Evkaf Nezaretine bal okullar, medrese etkisinde; Maarif Nezaretine bal okullar, batllama abas iinde; Sefarethaneler ile Patrikhanelere bal yabanc aznlk okullar ise Osmanly blme abas iinde bir eitim anlay ortaya koyard483. Bu tr faaliyetler ierisinde olan eitim kurumlar batllama ve geliim iin yeterli bir l deildi. 1773te Mhendishane-i kurumlardr484. 1867-1871 tarihleri arasnda Maarif Nazrl yapan Saffet Paa, Osmanl Devletinde eitim alannda reformist denilebilecek dzeyde kararlar alan bir aydn olarak karmza kar. Saffet Paa, eitimdeki kargaala son vermek, eitimi bir btn olarak ele almak iin, Avrupa tarzda ve zellikle Fransz eitim sisteminden esinlenerek dzenlenmi Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ad ile yaynlanan kararlar ortaya koymutur. Bu kararlar neticesinde, eitimde bir dzen salanr. Eitimin devlet eliyle yaplmas gerektii zerinde durulur. 198 maddelik maarif
Osman Ergin, Trk Maarif Tarihi, c. 1-2, stanbul 1977, s.418-419. H. Ali Koer, Trkiyede Modern Eitimin Douu ve Geliimi (1773-1923), stanbul 1991, s.82. Ayrca bkz. Glmisal Emirolu, II. Abdlhamid Dnemi Lyihalarnda Eitim ve retim, (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), Seluk niversitesi, Konya 1996, s.123-130. 484 Osman Nuri Ergin, a.g.e., s. 315-334.
483 482

alan Berr-i

Mhendishane-i Hmayun batl

Bahr-i

Hmayun, devlet

1793te destekli

alan eitim

anlamda

122

nizamnamesinde; ilk, orta ve yksek renimin sorunlar, retmen yetitirilmesi, eitim elemanlarnn hukuk problemleri, zel eitim, okutulacak derslerin ierikleri, kitaplar, mevcut eserlerin durumu, eitimin tekilatlanmas ve konular detayl bir ekilde ele alnmtr. II. Abdlhamidin saltanatyla birlikte nceki dnemden devrald eitim kurumlarn gelitirerek gnmz modern eitim anlaynn ilk ekirdeini oluturacak atlmlar yapmtr. Saltanat boyunca, eitim alann da, Tanzimattan bu yana gelen eksikliklerin giderilmesine almtr. Genel anlamda ise yenileme hareketlerinin eitim alanndaki rnlerinin alnmaya ve uygulanmaya balad bir dneme girilir. II. Abdlhamid dneminde eitim ve retimin sadece stanbul iin olmad, yurt genelinde balatlan eitim retim seferberliiyle ortaya koyulur. Bu seferberlik ve istek, aslnda padiahn kendisine ait bir olgudur485. Yurdun en uzak kesine kadar okul ama politikas, her ne kadar merkezi otoritenin hkimiyet salama anlay olarak yorumlansa da alan ve alacak olan okullarda halkn istek ve gayretleri de gz ard edilemez. lke genelinde, Usul-i Cedid program ve yntemini uygulayacak, zellikle iptidailerin almas istei vardr. Sbyan okullarnn yenilenmesi, rtiyelerin yaygnlatrlmas, iddlerin almas, rtiye ve iddlerin birletirilmesi gr hkim olur486, hatta gelitirilerek sultanlerin de almas istekleri mevcuttur487. 1869 yl Maarif Nizamnesinde, devlet, halk, vakf, renciden alnan para, dier yardmlardan ve rn rnden alnacak vergiden gelecek para, maarifin gelir kayna olarak gsterilir488. II. Abdlhamid Dneminin ilk yllarnda maarifin mal kayna yok denecek kadardr. 1877de vilayetlere gnderilen bir yaz ile okullarn mal skntsnn vakf gelirlerinden karlanmas istenilir. Merkezi idarenin eitim retimi gelitirme yolunda ald kararlardan biri de, r ve msakkaft (emlakgayrimenkul) vergisinin artrlmasdr. r ykmls olmayanlardan hisse-i iane
485

mal

Michel de Grece, II. Abdlhamit Yldz Srgn, (ev. Derman Baylad), Milliyet Yaynlar, stanbul 1995, s.149. 486 Glmisal Emirolu,a.g.e., s.100-103. 487 Necdet Sakaolu, Osmanl Eitim Tarihi, stanbul 1991, s.109. 488 Bayram Kodaman, Abdlhamid Devri Eitim Sistemi, Ankara 1991, s.157.

123

alnmasna kara verilir. Bu tr kararlar eitimin mal durumun halledilmesindeki nemli bir aamadr. Bu adan bakldnda batdaki okullamann youn olduu vilayetler genelde ekonominin ve tarmn canl olduu kentler olarak karmza kar. Eitime ayrlan mal kaynaklarn az olmasnda, en byk etken asker harcamalar ve Dyun- Ummiye giderlerinin ok fazla olmasdr489 Ekonomik anlamda byk kentler olarak tbir edilen vilayetlerde okullar almas iin komisyonlar oluturularak alacak okul iinde kampanyalar balatlr. lk tercih edilen tp mektebi, mlkiye ve hukuk gibi yksekokullardr. Ardndan bunlara renci yetitiren idd ve sultan tercih edilir. Tercih edilen okullarn, bu kentlerde var olmas, kentin byklk ve gelimilik gstergesi olarak kabul edilebilir. Bu dnemde alan eitim kurumlar; mekteb-i ibtidaiyye, rtiye, iddler, sultanler ve darlfnun bugnk modern anlamdaki ilk, orta, lise ve niversite edeerlilii olan okullardr. Dnemin zor artlarna ramen alan resmi okullarn says 15.000e yaklamtr490. Bu okullarn retmen an kapatmak amacyla stanbul Muallim Mektebi gibi retmen yetitiren okullar almtr. Abdlhamidin tahta kyla ayn dnemde ilan edilen 1876 Kanun- Esasinin eitim ile ilgili maddeleri incelendiinde, devletin eitim iini bir dev olarak ele ald, ilkretimin zorunlu hale getirildii ve en nemlisi eitim dilinin Trke olduu ifade edilmektedir491. rencilere, ilkretimde kzlarda 6-10,
492

erkeklerde 7-11 ya snrlamas getirilir . Eitimin 1869 Nizamnamesi gre devam ettirilmesi ve buna ilave bir takm yeniliklerde uygulamaya konulur. niversite eitimi iin ilk defa 1869da zgn anlamda Darlfnun alm 1873lere kadar eitimini srdrmtr. Belirli zaman aralklaryla alp kapanan Darlfnun, II. Abdlhamidin 25. clus yldnmnde kalc olarak alr493 ve 1933de stanbul niversitesine dnr. Mlkiye Mektebi, Hukuk Mektebi,
Bayram Kodaman, a.g.e., s.162. Bayram Kodaman, a.g.e., s.164. 491 Mehmet Akku, Araplara Trke retimi (Osmanl Dnemi), Diyanet lmi Dergi, c. 35, Say 1, Ankara 1999, s.85. 492 H. Ali Koer, a.g.e., s.127. 493 Abdlkadir zcan, II. Abdlhamid Dnemi Eitim ve Kltr Faaliyetleri., Sultan II. Abdlhamid Dnemi Paneli (II), stanbul 2000, s.54. Konu ili ilgili bkz. Sebahattin Arba, Bir Yksekretim Kurumu Olarak Darulfnunun Modernleme zerine Etkileri, Milli Eitim, Say 128, Ankara 1995, s.20-24.
490 489

124

Ticaret Mektebi, Sanayi-i Nefise gibi rneklerini oaltabileceimiz okullar gnmz modern eitim kurumlarnn temelini oluturur. Eitimin gelimesi yolunda atlan admlarn birou hayata geirilir. Hayata geirilen bu uygulamalarn aksayan yanlar da olmutur. Teoride kat zerinde olmas gerekenler, pratie geirilememi ya da yetersiz kalmtr. Maarif iin yeterli parann bulunamamas, dzenli gelir kaynaklarnn olmamas, rencilerin eitim iin gerekli donanm, salk ve beslenme gibi koullarnn tam salanmam olmas, eitim kadrosunu oluturan hocalarn yeterli eitimi almam olmalar gibi sorunlar eitimin gelimesinde istenilen sonulara ulalmasn engellemitir. Eitim alanndaki deiim asker, mal ve idar alanlarda younlam ve buna eklenen olumsuz etkenler neticesinde de gnmze kadar eitim sistemi Aydndan ok Teknisyen yetitirmitir494. 1) Medreseler Abdlhamid dnemi eitim yaplarndaki arlk batl anlamdaki eitim kurumlar ve bunlar iin oluturulmu mimar meknlar zerine younlanca medrese mimarsi epeyce geri kalmtr. Medreselerin gelitirilmesi iin giriimler olsa da bunlar sonusuz kalmtr495. Evkaf Nezaretine bal medreselerde eitim grenler sadece din adam ihtiyacn karlamaktan te gidememitir. Genellikle medreseler, eitimini daha nceki mimar kurulularnda devam ettirmilerdir. Ancak yeni ina edilen medreselere az da olsa rastlamak mmkndr. Bunlarn birou cidd deiimler geirerek gnmze ulamlar ya da kaynaklarda ad ve says gemektedir. Bu medreselerin kurulularna ilikin olarak, kentin ileri gelen kiilerin ad ile kurulduuna dair bilgiler yer almakta, mimar kurulular hakknda ise bilgiler mevcut deildir496.

lber Ortayl, Maarifin Son 150 Yldaki Serencam, Yeni Trkiye,Eitim zel Says, Say 7, Ankara 1996, s.462-466. 495 Atilla etin, Medreselerin Islahna Dair Safvet Paann Dnceleri ve Bir Arizasi, Trk Dnyas Tarih Dergisi, Say 95, stanbul 1994, s.16-18. 496 Pars Tulac, a.g.e., s.20.

494

125

Bu dnem medreselerinden bazlar unlardr: Bursa Muallim Medresesi/Mektebi btidaisi (Fot. 48) (1906)497 Kayseri-Develi hl Kasabas Hamidiye Medresesi (Fot. 49) (1891-92)498 Amasyada Sarahane Medresesi (1882), Mehmed Bey Medresesi (1890) ve Sofular Medresesi (1892)499 ankrda Hamidiye Medresesi (1906)500 ve Buday Pazar Medresesi (1891)501 rgp Mehmet akir Medresesi (1899)502 orum skilip Hamidiye ve Osmaniye Medreseleri (1892)503 Samsun Sleyman Paa Medresesi (Fot. 50) (1904)504.

2) Mektepler a) dadiler II. Abdlhamid dnemi eitim kurumlar ierisinde yer alan iddlerin, dnemin eitim politikalar asndan bakldnda, daha az ina edildiini gryoruz. Bunda finansal sorunlar ve rtiye mezunlarnn kolayca i bulmalar da etkilidir. Alan ve almas dnlen iddler, daha ok Trk nfusun youn olduu ve gelimilik dzeyinin az olduu blgeler tercih edilmitir505. 1869da Esat Saffet Paa tarafndan hazrlanan Maarif Nizamnamesinde rtiyelerin bir st kademesi olan idd dzeyindeki okullarn almasndan sz edilir. Alacak olan bu iddlerde, yksek okullara renci ve devletin st kademelerine memur yetitirilmesi hedeflenir. Bu okullarn yaygn duruma gelmesi iin belli bal vilayet merkezlerinde bir idd binasnn inasna karar verilmitir. Nizamnamenin 35. maddesine gre; ina edilecek iddlerin, ina ve dier
Neslihan Trkn Dostolu, Osmanl Dneminde Bursa 19. Yzyl Ortalarndan 20. Yzyla Bursa Fotoraflar, I. Akmed Yaynlar, Antalya 2001, s.308-309. Ayrca bkz. Hdavendigar Salnamesi 1325. 498 Yldray zbek, Son Dnem Osmanl Medreselerine Bir rnek: hl Hamidiye Medresesi, Vakflar Dergisi,XXIV, Vakflar Genel Mdrl Yaynlar, Ankara 1994, s.165-176., Ayrca bkz. Ali Yeen, a.g.e., s.158-159. 499 Pars Tulac, a.g.e., s.20. 500 Pars Tulac, a.g.e., s.193. 501 Yldray zbek, a.g m., s.167. 502 Yldray zbek, a.g m., s.167. 503 Pars Tulac, a.g.e., s.149. 504 Yldray zbek, a.g m., s.167. Ayrca bkz. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1322 505 Osman Nuri Ergin, a.g.e., c.3-4, s.923.
497

126

giderlerini ieren masraflarnn Vilayet Maarif dare sandndan denecei belirtilmitir506. Buna ramen hkmetten gelen denek ve yerli halktan alnan vergilerle ihtiyalarn karland da grlmtr. 1869 Nizamnamesiyle bir orta renim kurumu hviyetine brnen iddlerin aslnda ilk al amalar daha ok Harp Okulu ve Asker Tp Okullarna girmek isteyenleri yetitiren hazrlama snflar zelliindedir. Bu ilk iddler de dnemin rtiyelerinden pek farkl zellikler gstermez. Ya gruplamas olarak da 11-14 yalar aras renci kabul edilir507. 1892de iddler iin hazrlanan talimatnamede de iddye girite ya art olarak 15 ya gememi olmas gereklilii zerinde durulur508. Yabanc okullarda da ya konusunda pek farkllk grnmez. 1903de Salezyani Justinyani talyan Okulu brornde yer alan kayt artlarnda, 7 yandan kk 13 yandan byk olmamas gerektii ancak bir st ube olan sanat blmne girecek olanlarn 12den 15 yana kadar olmas ifade edilir509. 1869 Nizamnamesinde, farkl milletlerin halk ile ve gayrimslim Osmanl halkn kaynatrarak ortak bir kltrel deere sahip bir eitim vermek amacyla renim sresi rtiyeden sonra yl olan, sancak merkezlerinde alacak ift retimli bir okul modeli dnlmektedir. Ancak uygulama tam olarak hayata geirilemez510. 1869 Maarif Nizamnamesiyle nem kazanan iddlerin hangi tipte ina edileceine dair net kaytlar bulunmamaktadr. II. Abdlhamid dneminde, Sadrazam Said Paann mektep inas konusunda byk gayretleri gze arpar ve iddlerin inas konusunda en nemli atlmlar yapar. Said Paann, hatralarnda u ifadeler yer almaktadr: .....Usul-u mimar-i millimizi ihya etmee gnl arzu eder amma, o yolda inaat iin mtehassisin mefkut olduktan baka bunlarn vcudu farz olunsa bile

506 507

Reat zalp, Milli Eitimle lgili Mevzuat (1857-1923), stanbul 1982, s.171-172. Faik Reit Unat, Trkiye Eitim Sisteminin Gelimesine Bir Bak, Ankara 1964, s.45. 508 Bayram Kodaman, a.g.e., s.127. 509 lknur Polat Haydarolu, Osmanl mparatorluunda Yabanc Okullar, Ankara 1993, s.69.
510

H. Ali Koer, a.g.e., s.130.

127

inaat tekellfata muhta idi. Ebniyece usul-u taksimat-i kadime ise tecarib-i mediniyye ile teesss eden usul-u cedideye ve ihtiyacat- hazireye tevafuk etmez. Bu cihetlerlerle yapacamz mekteplerin resimlerini, planlarn Avrupadan getirtmeye mecburiyet hasl oldu. Paris sefiri Esat Paadan muhtelif mektep resim ve planlarn taleb ettim. Vurudunda maarif nezaretine verilerek bunlar tab ile vilayetlere gnderilmiti ki, vcuda gelen mekatib-i iddyenin ekal ve taksimat Paris mekteplerininkine mutabktr.511 Said Paann, zellikle ina edilecek iddlerin milli bir mimar karakterde yaplmasn istemi ancak bunun mmkn olamayaca kanaatine varmtr. na edilecek iddlerin Avrupa tarzda ve Paristeki okullarn benzeri olarak tasarlanmasn istemitir. Ancak bunun uygulama aamasna geildiinde bire bir olmad gzlenir512. Said Paann iddler iin hazrlattn belirttii mektep planlarnn Paris mekteplerinden farkl olduu dnlebilir. Bu farkllk yalnz bina cephelerinde deil, bina program, ileyii ve mimar kriterlerde grlebilir. Fransz Liselerinde, bina, cephe, ileyi ve programna bakldnda iddlerle arasnda ak bir fark gzlenir. Karmak ve ok amal mekn anlay ieren, Buffon, Fenelon, Grenoble gibi liseler, ehir iinde bir alana kurulmak zere tasarlanmtr. Avlular, koridorlar ve buralara alan snflarla bir zgara plan tipindedir513. ddlerle mimar etkileiminin, dersliklerin mekn boyutunda olduu sylenebilir. Avrupadaki ok katllk anlay iddlerde, bir mimar biimleni olarak benimsenmemitir. XIX. yzyln ikinci yarsnda iddler daha sonralar rtiyeler, hamidiye mektepleri, ibtidailer ve hkmet konaklar gibi resmi binalarn gerek cephe gerekse mekn ve kitle kurulularnda belirli bir devlet mimarsinin egemen olduu gzlenir. Bu anlayn bir uzants olarak idd binalar iin Nezarete hazrlanan planlar, ina edilecek yerin nfusu ve yaklak renci adedine gre belirli bir kapasite hedeflenerek her yreye ve araziye uygulanabilecek biimde hazrlanp
511

Said Paa, Hatrat,1, stanbul 1328, s. 156. Ayrca bkz. Sait Paa, Anlar, (Yay.Haz.emsettin Kutlu), stanbul 1977. 512 Burcu zgven, dd Binalar, Tarih ve Toplum,82, Ankara 1990, s.46. 513 J. Guadet, Elements et Theorie de LArchitecture II, Paris 1904-1909, s.232-233 ve H.H. Statham, Modern Architecture, London 1897, s.152.

128

sratle ve kolayca gerekletirebiliyordu. Meknlar bina bykl ve programna gre belirli tiplere ayrlyor, ancak cepheler ve plan kurgular asndan benzer zellikler gsteriyordu. 1868de alan Galatasaray Sultansi ve 1874de ina edilen Darafaka Mektebi klasik cepheleri ve kitle kuruluuyla batdaki adalarn hatrlatr biimdedir. zellikle Darafakada kk bir aydnl merkez alan simetrik kompozisyonuyla ilgi eker. dadilerin prototipi olmas asndan asker rtiye tarznda yapld belirtilen Mhendishane-i Berr-i Hmayun binas da iddlere rnek tekil edecek bir plan kuruluuna sahiptir. 1880 ylndan itibaren ddlerin nem kazanmas, rtiyelere olan talebin azalmasna yol amtr. ddler yap olarak ilk zamanlar ina, kiralama ve devletin st kademesinde yer alan paalara ait binalar olarak karmza kar514. Bu anlayla stanbulda ina edilen iddlerin kendilerine ait binalar olmamtr. Bu yaplar, ahap malzemeyle oluturulan ve paalara ait olan kk ve konaklardr515. Bu durum, eitim iin gerekli fizik artlarn uygun olmamasn ortaya koymutur. Ergine516 gre bu biimde tekilatlanm stanbuldaki iddler, Mercan, Vefa, Numune-i Terakki, skdar, Makriky ve Kabatatr. stanbul iddlerinin, tara iddleriyle orijinallik asndan kyaslandnda mimar ynden geri kald sonucuna varlr. 1893te yaymlanan Vilayet-i ahane ile Sancak merkezlerinde bulunan geceli ve gndzl idd okullar ders programlarnda 1869 Nizamnamesine gre birtakm deiiklikler yaplr. Ders ieriklerindeki bu deiiklikler, eitimin batl anlamda olma giriimlerini ortaya koyar. Ayn yl ierisinde yaplan nemli deiikliklerden biri de, iddlerin vilayet ve liva (sancak) iddsi olarak ayrlmasdr. Vilayet iddleri, rtiye snflar ile 7 yl, liva iddleri ise 5 yl olarak belirlenir517.

Mahmud Cevat, Maarif-i Umumiyi Nezaret-i Tarihe-i Tekilat ve craat- XIX. Asr Osmanl Maarif Tarihi-, (Haz: Taceddin Kayaolu), Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2001. 515 Osman Nuri Ergin, a.g.e., c.1-2, s.757-760. 516 Osman Nuri Ergin, a.g.e., c.1-2, s.756-758. 517 Ycel Gelili, Osmanl Eitim Kurumlarndan ddler, Trk Kltr, Say 444, Ankara 2000, s.201-202.

514

129

ddler kendilerinden nceki yaygn eitim kurumu olan geleneksel medreselerden hem eitim program hem de eitim metodlar asndan farkllklar gterir. dd binalarnn, medrese dershanelerinden en nemli fark, toplu eitim iin gerekli sra, sandalye, kara tahta, harita vb. ders ara-gerecine uygun boyutlarda geni pencereli, havadar ada derslik meknlarn iermesidir. Bire bir ve szl eitime arlk veren geleneksel medrese ynetiminden toplu halde eitime ve grselliin nemli bir yer tuttuu ada eitim metotlarna gei Anadolunun pek ok kentinde iddler yoluyla gerekletirilir. Genellikle, idd binalar iki katl, yma kgir bloklardan oluan, deme malzemesi ahap olan yaplardr. Cephelerdeki pencere dzeni iki ya da l gruplarda binadaki derslik saysn gsterir. dd planlarnn dzenlenmesinde, simetri ve dikdrtgen kitle anlayna sahip iki ana tasarm yer alr. Bu iki ana unsur kapsamnda, merdivenler ve giriin belirledii orta aksn evresinde yer alan simetrik meknlar farkl biimlenmelere imkn salar. dadilerde belli bir ssleme program grlmez. Bunun nedeni, ana malzemenin ta olmasndan kaynaklanr. Ssleme, cephelere bir hareketlilik ve yapnn dikey-yatay boyutlarda dzenlenmesini salama amacna yneliktir. Ana giri cephelerinde bu zellikleri grebiliriz. Genellikle yaplarn cepheleri, binadan binaya farkllklar gsterir. dd planlarnn mimarlar hakknda bugn elimizde yeterli bilgi yoktur. Ancak Maarif Salnamesinde ad geen Nezaret mimar Pavli Efendinin bu planlarn bir ksmndan ya da tamamndan sorumlu olduu dnlebilir518. Kastamonu ddsinin inasnda stanbuldan bir ustaba getirilmi ve bu ustaba yerli ustalarla allmtr519. 1909da Krehir ddsinin onarmyla ilgili olarak, Macar mhendisinin raporundan sz edilir520. 1884-85 ylndan itibaren idd binalarnn yapmna ncelikle byk vilayet merkezlerinde balanmtr. Bursa, Edirne, anakkale, zmir, Trabzon, Selanik,
518 519

1316 Maarif Salnamesi, s.494. Hasan Ali Ycel, Trkiyede Ortaretim, stanbul 1994, s.506. 520 Hasan Ali Ycel, a.g.e, s.618.

130

Rodos, Ankara, skp, Manisa, Adana, Halep, Kuds, Mara, ankr, Krehir, Kastamonu, Sivas ve zmit gibi kentlerde yapm etkinliklerine arlk verildi. Abdlhamid Dneminde Trkiyede alan iddler unlardr521: Adana (ina 1885), Ankara (ina 1884), Balkesir (ina 1885), Bursa (ina 1888-89), zmir (ina 1887), Konya (ina 1889), Ktahya (ina 1892), Diyarbakr (ina 1891-92), Sivas (ina 1892), Trabzon (ina 1884-85), Amasya (ina 1895), Bilecik-St (ina 1903), Yozgat (ina 1909), anakkale (ina 1892), ankr (ina 1891-93), Elaz (ina 1886), stanbul-atalca (ina 1894), zmit (ina 1887), Manisa (ina 1887), Mardin (ina 1902) ve Aydn (al 1891), Antalya (al 1898), Bilecik (al 1906-07), Erzurum (al 1889), Kayseri (al 1893) Nide (al 1902). Bolu (ina 1884-5/evrilme 1888), Edirne (ina 1882/evrilme 1891), Kastamonu (ina 1885), Krehir (ina 1890/evrilme 1894), Burdur (evrilme 1906), Krklareli (evrilme 1892), Mara (evrilme 1902), Samsun (evrilme 1892) ve Tokat (evrilme 1902) rtiye olarak inasna karar ve izin verilen ehirlerdir. Denizli (al 1874/evrilme 1892), Isparta (al 1861/evrilme 1902) ve Sinop (al 1871/evrilme 1893) iddleri dnem ncesi rneklerdir. Bu rnekler rtiye iken iddye evrilmesi sz konusudur. orum (1897de ilk inasnda ev/1900de evrilme) ve stanbul-Kabata (Airet Mektebi/al 1908) iddleri farkl yaplar olup sonradan iddye evrilmilerdir. II. Abdlhamid dneminde, idd olarak ina edilen 20, al yaplan 6; rtiye olarak ina edilip iddye evrilen 5, ina tarihi bilinmeyip iddye evrilen 5; erken rnekli rtiye olarak alp iddye evrilen 3 ve farkl yap tipinde olup iddye dntrlen 2 idd olduu ortaya kar522.
521

ddlerin isim ve saysal bilgileri iin, Bkz. Osman Nuri Ergin, Trk Maarif Tarihi,1-23-4, stanbul 1977, Bayram Kodaman, Abdlhamid Devri Eitim Sistemi, Ankara 1991 ve Burcu zgven, dd Schools: Standart Secondary School Buildings in the Ottoman Empire (1884-1908), (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), Boazii niversitesi, stanbul 1989. 522 amil Mutlu, II. Merutiyet Devrinde statistik Bilgileriyle Eitim, Belgeler, XVII, Say 21, Ankara 1997, s.127-143. Eser II. Abdlhamid sonras dd ve dier okullarla ilgili istatistiki bilgiler iermektedir.

131

I- lk nasnda dd Olarak Alan Okullar: 1- Adana ddsi 1883-84 tarihinde Adana Valisi Abidin Paa tarafndan Seyhan nehri kenarnda asker idad olmak zere balatt bina 1885te tamamlanmtr (Fot. 51,52). Giri kapsnda yer alan kitabenin ikinci ksmnda; Bulunabilen ina olunmutur ibaresi yer alr523. Maarif Nezaretinin emriyle bina, drt snfl rtiye mezunlarn almak suretiyle be snfl gndzl Mlk dad olarak almtr524. 1900de be snftan yedi snfa karlm ve yatl ksm ilve edilmitir. 1885te rtiye mezunlarn almak zere sivil be senelik idd olarak almtr. Daha sonra yedi senelik idd hline gelmitir. Sultan ve Erkek Lisesi olduktan sonra 1934te kz lisesine verilmitir. Adana Kz Lisesi olarak bilinen yap gnmzde deprem nedeniyle kullanlmamaktadr. Yap, halen l Milli Eitim Mdrlne ait bir bina olarak gzkmektedir525. Yap, katldr. Kuzey ana giri, da takn, alt stunun tad yuvarlak kemerli geiin yer ald birimle oluturulmutur. Dou-bat ynnde dikdrtgen bir ynleni yer alr. Pencere dzenlenii, her katta benzer ancak st kat pencereler boyut olarak daha uzundur. 2- Ankara ddsi 1884 ylnda Vali Srr Paa dneminde asl binann temeli atlr. 1887de tamamlanarak 1888 ylnda be senelik idd hlinde, 300-350 renci
Hasan Ali Ycel, a.g.e., s.514. Hasan Ali Ycel, a.g.e., s.514-515. 525 Yap, M.E.Bnn at ihale sonucu Ik Proje naat San. ve Tic. Ltd. ti. tarafndan yeniden restore edilmesine karar verilmitir.
524 523

baz

karlklardan

maada

vilyet

ahlisinin

muaveneti klliyei naktiyesile ibu binay li mektebi rdii asker namna

132

kapasitesiyle eitime balar526. dd ilk mezunlarn 1894-1895 ders dneminde verir. Ankara ddsi, Ta Mektep olarak da adlandrlr527 (Fot. 53). Tanzimat sonras ehirleme politikalarnn, ehirlerin mevcut snrlar dna tanmas politikas anlay zerine okulun bugnk yeri tespit edilir. Bu politika, ina edilen kamu yaplar iin geerli bir gr olmutur528. Cumhuriyet dneminde birka kez onarm grerek, yatl dneminde, binaya yatakhane ilave edilmi daha sonra bu blmler derslik hline dntrlmtr. Orijinal yapdan gnmze bir ey kalmamtr. Bugn ayn yerde Ankara Atatrk Lisesi mevcuttur. Ankara ddsi, dikdrtgen U biimli plan zellii gsterir. Geni bir yzeye sahiptir. U biimden kaynaklanan da kntl ke birimleri dnem ierisinde yer alan klalar gibi abidevi ve gl bir grnm zellii arz eder. ki katl olup bodrum yer alr. 3- Antalya ddsi 1898de Antalyada be snfl idd ad ile bir mektep alr (Fot. 54,55). Ayn yl be snf oluturulamaynca drt snf alr. 1899da bu drt snfa bir snf ilve edilip beinci bir snf alarak tam devreli liva iddsi eklini almtr529. 1902de tamir olmutur530 (Belge 5). 1904de alt yllk idad hlinde eitime devam eder. 1905de altnc snf kaldrlarak nceki gibi be senelik liva iddsi hline dntrlerek 1914 ylna kadar bu durum devam etmitir. 1916 ylnda Sultan olmutur531. Cumhuriyet Dnemi, 1925-26da orta mektep unvann almtr. 1926-27 karma orta mektep unvann almtr. 1933 lise unvann almtr. Gnmzde Antalya Lisesi olarak ilevini srdrmektedir.
Hasan Ali Ycel, a.g.e., s.479-482. eref Erdodu, Ankaram, Ankara 1965, s.126. Ayrca bkz. Ankara Vilayeti Salnamesi 1325te resmi mevcuttur. 528 lber Ortayl, Sylei: Osmanldan Bugne Hkmet Konaklar, Mimarlk, 5, 1984, s.3. 529 Hasan Ali Ycel, a.g.e., s.483-484. 530 BOA, .MF.1320.R/1 (8 Temmuz 1902). 531 Antalya l Yll 1967, s.141.
527 526

133

4- Aydn ddsi 1891 Ylnda dd ad ile alan okulun 200-250 renci kapasitesi sahip bir ekilde ina edilmitir. 1927-28 dntrlr532 ( Fot. 56,57). 5- Balkesir ddsi 1885de ina edilmitir533. 1898 depreminde yklmtr. 1902de onarm grerek tekrar eitime alr (Fot. 58). Osmanlca onarm kitabe transkripsiyonu u ekildedir: Hareket-i arzdan rahnedar olan ibu dd-i Mlki es-Sultan el Gazi Abdlhamid-i Sani efendimiz hazretlerinin ahd-i hilafetpenahilerinde mar olunmutur. Tarih-i ina 1312 Tarih-i tamir 1318 534. 1913 ylna kadar deiik binalarda be ve yedi snfl olmak zere eitime devam etmitir. Balkan Sava dneminde, Selanik Sultansi, Balkesire nakledilerek eitime burada devam edilmitir. Sultan oluundan 1919 ylna kadar yatl olarak devam eden okul, 1919-20 ders ylndan itibaren gndzl ve dokuz snfl oluyor. 1921den 1932 ylna kadar Darlmuallimin olarak hizmet grr. 1933te ortaokul, 1936da Balkesir Lisesi olan yap gnmzde Balkesir niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi olarak ilevini srdrmektedir (Fot. 59). Yap, dou-bat dorultusunda uzanr. Ana-kuzey giri ve arkagney giri olmak zere iki girie sahiptir. Her iki girite da takn bir biimde oluturulmutur. Yap katldr. Katlar, cephe yzeyince uzanan bir silmeyle ayrlmtr. Da takn ana giri, pencere sistemine bakldnda bir mekn etkisi uyandrsa da st katlara k salayan merdivenlerin bulunduu blmdr. Gney arka girite da takn kma birim, drt korint balkl stun zerinde yer alr. Pencereler yapnn tm
Aydn l Yll 1973, s.73, Hasan Ali Ycel, a.g.e., s.606. BOA, Y.PRK.MF 1/58 nolu belgede 1305 (1887) tarihi yer alr. Belgede, Karaside idadi almas isteniyor olmas mevcut yapnn inasnn henz tamamlanmadn gsterir. 534 Abdlmecit Mutaf, a.g.e., s.77.
533 532

ylnda yatl Sanayi ddsine

134

yzeyinde ayn oranda yer alr. Pencereler dor nizamnda iki stun zerinde yuvarlak kemer ve kilit ta da takn bir biimde dzenlenmitir. 6- Bursa ddsi 1886 ylnda Bursann Veliemsettin Mahallesinde Akif Paa Konada Mlkiye ddsi ad ile iki snf olarak almtr535. 5.12.1887de Bakanlar Kurulunca inaat karar alnmtr536( Fot. 60). 1888de asl binann temel atma merasimi yaplmtr. Okula devlet tarafndan 297.870 kuru bte ayrlmtr. Ktahya, Afyon, Bilecik, St iddlerine ayrlan toplam 223.000 kuru gz nne alndnda okula verilen nemin gstergesidir. Asl binann mimar birimi olan lboratuar, yatakhane, yemekhane, teneffshane blmleri 1903-1906 yllar arasnda ve hamam 1911 senesinde ikmal olunur537. 1910-11 ders ylnda mektebi sultan ve 1923-24 ders ylnda da lise unvann almtr. Halen Bursa Erkek Lisesi olarak hizmet vermektedir (Fot. 61). Yap, geni avlu etrafnda evrili bir ana binadan oluur. Kareye yakn dikdrtgen bir plan zellii gsterir. Yap, iki katl olup oturduu alan geniliinden dolay bodrum kata ihtiya duyulmamtr. ki girii yer alp dou girite merdiven bulunur. Bu ksmda, drt stun zerinde ykselen ikinci katn balkonu mevcuttur. Bat girite kare bir mekn eklinde ayn biimde oluturulmutur. Birinci giri kat ve ikinci katta on bir oda mevcut olup modern eitim iin gerekli, ktphane, derslikler, laboratuar, idar birimler olarak oluturulmutur. Yap, 35.05m.X43.95m. boyutlarndadr. Yap, giri cepheleri ve pencere dzenlenileri NeoKlasik bir grnm arz eder. Giri ksmnda yer alan sultan armas Cumhuriyet dneminde kaldrlmtr. 7- Diyarbakr ddsi
Atilla etin, Bursada Bir Eitim-retim Kurumu: Bursa ddisi (1883) ve SosyoKltrel nemi, XIII. Trk Tarih Kongresi, Bildiriler, c. 3/II, Ankara 2002, s.786. Bina yapm iin Akif Paa kona ve arsas satn alnr. 536 BOA, rade Tasnifi, 1305/3995 537 Hasan Ali Ycel, a.g.e., s. 485.
535

135

1891-92de Hac Hasan Paa tarafndan ina ettirilmitir538( Fot. 62,63). Yapnn kuruluuyla ilgili kayt, 1316 Maarif salnamesinde yer almaktadr539. 1905te onarm grmtr540. 1892den 1898e kadar be snfl idd, 1898den 1903e kadar yedi snfl idd, 1903ten 1910a kadar be snfl idd, 1910dan 1913e kadar yedi snfl idd, 1913ten 1915e kadar tam devreli Sultan, 1915ten 1921e kadar bir devreli Sultan, 1921den 1925e kadar tam devreli lise, 1925ten 1933e kadar orta mektep, 1933ten itibaren de tam devreli lise almtr541. Yap gnmzde l Milli Eitim Mdrl dari Binas olarak kullanlmaktadr. Yap, ovaya bakan dik bir yama zerinde ina edilmitir. Doubat dorultusunda ynlenen yap, dikdrtgen bir plan emas ierir. ki katl olup her iki ynden giri yer alr. Kuzey-ana giri ve gney-arka giri. Ana giri da takn bir biimde yer alp siyah kesme tala oluturulmu cephe yer alr. Bu zellik ke birlemelerinde ve pencerelerin kemer sisteminde yer alr. Plan zellikleri asndan dikdrtgen bir ema ierir. Bugn iin yapda fazla blnme olduundan plan zellikleri tam alglanamaz. Ana giri, hol ve bu holn sanda ve solunda yer alan koridor zerinde bulunan meknlarn oluturduu bir plan emas her iki katta da gzlenir. Yapnn dousunda bulunan ve ayn dnem ierisinde ina edilen Ziraat ve Sanayi Mektebi ile ayn mimar zellikleri gsterir.

Bedri Gnkut, Diyarbakr Tarihi, Diyarbakr 1938, s.128de eserin 1888de inasna balanp 1890 ylnda bitirildiinden sz etmektedir. Ayrca, Mustafa ztrk-brahim Ylmazelik Arifi Paann Seyahatnamesi Diyarbekir Seyahati, Belgeler, XVIII, Say 22, Ankara 1998, s.96da, 1891de Arifi Paa, iddyi grdn, 3500 liraya yapldn ve al treninin yaplmadn sylemektedir. 539 lhan Palal, Diyarbekir Vilayeti Salnamelerine Gre Maarif (1292-1323), (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), Ankara niversitesi, Ankara 1987, s.59. 540 BOA, .MF. 1323.Ra/2 (15 Mays 1905). 541 Hasan Ali Ycel, a.g.e., s. 488.

538

136

8- Erzurum ddsi 1889da be snfl bir idd almtr542. 1892de yeniden ina edilip 1900de onarm grr543. Erzurum ddsi 1893-94de ilk mezunlarn vermitir. 1895-96 ylndan itibaren tam teekkll olarak kurulan yedi senelik idd 1913 ylna kadar devam etmi, bu yldan itibaren 12 yllk Sultanye evrilmitir. I. Dnya Sava srasnda hastahane olarak kullanlmtr. Erzurumun Ruslar tarafndan igali neticesinde kapanmtr544 (Fot. 64,65). 9- zmir ddsi zmir ddsi 1887de ina edilir. Be senelik idad olarak eitim grr. 1889da ilk mezunlarn vermitir. 1890da yedi snfl olmu ve 1910da Sultanye evrilmitir. 1919da zmir igali srasnda kapatlmtr. gal sonras, binann i ksmnda yaplan deiikliklerle Adliye Dairesine dntrlmtr. 1922de renci kayt ilemlerine tekrar balanr. Bina tekiltnn deitirilmi olmas yznden, artk bir okul olarak kullanlmaya elverili bulunmamas nedeniyle terk edilir. Yap gnmzde mevcut olmayp eski fotoraflarda varln grebiliyoruz545 ( Fot. 66). Yerinde, l Emniyet Mdrl idare binas bulunmaktadr. 10- Kabata ddsi 1908de II. Abdlhamidin fermanyla, Kabatata Airet Mektebi olarak kullanlan binada546, Hasan Tahsin Bey ynetiminde, yedi senelik

Ayfer Ylmaz, H.1287/M.1870, H.1288/M.1871 ila H.1317/M.1899, H1318/M.1900 Tarihli Erzurum Vilayeti Salnamelerine Gre Erzurum Vilayetinin Eitim Durumu, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Gazi niversitesi, Ankara 1993, s.135te 1899-1900 yllarn kentte iki idd olduundan sz eder. Ancak isimleri hakknda bilgi yoktur. Sabahattin Bulut, a.g.e., s.38de, okulun 1890da eitim balayp 1891de de Mlkiye Rtiyesinin iki snfnn dahil edilmesiyle yedi snfl iddye dnmtr. 543 Pars Tulac, a.g.e., s.127-129. 544 Hasan Ali Ycel, a.g.e., s. 489-490. 545 Yapnn Abdlhamid Albmleri ve Aydn Vilayeti Salnamesi 1308de resmi mevcuttur.

542

137

idad hlinde almtr. 1909da eitime balar. 1907-1908 ders ylnda ilk mezunlarn vermitir. 1912de Sultanye evrilmitir. 1919da yatl olmutur. 19231924 ylndan itibaren okulun ad Kabata Erkek Lisesi olmutur. Gnmzde Feriye Saraylar olarak bilinen binada eitime devam etmektedir547. 11- Kayseri ddsi 1893 ylnda Mektebi Mlki ddsi olarak kurulmu ve 18971898de ilk mezun vermitir. 1903de idd alt snfa karlm ve ayn yl birinci kat hazrlanan imdiki binasna tanmtr. 1906da onarm grmtr548. 1915-1916da Sultan hline dnr. dad, ilk nce Kapan Mahallesinde Seyfullah Efendinn evinde almtr. 1916 senesinde ikinci kat tamamlanmtr. 1921 senesinde Ankara Sultansi ile birletirilmi ve on iki senelik yatl Sultan olmutur., 1927 senesinde Maarif Vekletince Cizvitlerden satn alnan iki para bina mektebe dahil edilmitir549. Gnmzde Kiikap semtinde Kayseri Lisesi olarak hizmet vermektedir550 (Fot. 67). Yap, Bursa, Ankara, Trabzon idadilerinin plan zellikleriyle benzerlik gsterir. 12- Konya ddsi 1889 tarihinde, Konya Valisi Esat Paa tarafndan Darulmuallimin olarak, Seluklu dnemi ina edilen Nizamiye Medresesinin bulunduu
brahim Sivrikaya, Osmanl mparatorluu daresindeki Airetlerin Eitimi ve lk Airet Mektebi, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say 63, stanbul 1972, s.21. Ayrca bkz. Osman Nuri Ergin, a.g.e., c. 3-4, s. 1184. 547 http://www.kabatasllar.org/muze/ikaya/kronoloji.htm, idd iin ferman kmasna ramen hibir zaman kendine ait ina edilmi bir binas olmamtr. Ayrca bkz. Grsu Tiryaki, 1839-1970 Aras Dnem inde Orta Dereceli Eitim Yaplarnn rdelenmesi, (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), Karadeniz Teknik niversitesi, Trabzon 1988, 65-69. 548 BOA, .MF. 1323.Za./2 ( Ocak 1906). 549 Hasan Ali Ycel, a.g.e., s.560. 550 Ali Yeen, a.g.e., s.161.
546

138

arsa zerine, ina edilmi ve dad ad ile almtr551 (Fot. 68,69). dd, drd idad rtiye olmak zere yedi snftan meydana gelip yedi senelik idad olarak eitim vermitir552 1891de tanmtr
553

Gureba 1893

Hastahanesi Isparta,

olarak Burdur,

yaptrlan Nide ve

binaya Antalya

ylnda,

evresinden gelen renciyi barndrabilmek amacyla yatlya evrilir. 1898de yeniden ina edilir554 (Belge 6). 1904de binaya, salon, yemekhane ve depo yaplmtr. Dnemin Valisi Ferit Paa 1906da ikinci ve nc katn yaptrarak geniletmitir. 1913-14de 10 dershane, ktphane, mdr ve retmen odalarn ieren birimler eklenip geniletilerek 12 snfl Sultanye evrilmitir. Cumhuriyet dneminde Konya Erkek Lisesi adn alr. 13- Ktahya ddsi 1884 ylnda Mutasarrf Tevfik Paann giriimleri sonucunda 1889da dadi Mlki olarak temeli atlmtr. Hac Yusuf adndaki ahs okulun yaplmasnda byk katklar olmutur. Hkmete 1000 lira kadar bir yardm yaplm ve binann inaat 1892 yl iinde bitmitir. 1892-1893 ders ylnda Liva ddsi olarak almtr555. 1913-1914 ders ylndan itibaren Ziraat ddsi eklini alm ve 1917-1918de Sultanye evrilmitir. Kurtulu Sava dneminde Alay Kumandanl ve Asker Hastahane olarak kullanlmtr., 1933de bir yangnla, binann ahap ksm tamamen yanm, yalnz yontma tatan yaplma kaln d duvarlar kalmtr. 52 bin liralk denekle yanan binann betonarme olarak tamirine, yeniden inasna giriilmitir. 1938 de asl binasna tanabilmitir. Bugn Ktahya Lisesi olarak hizmet vermektedir (Fot. 70,71).

551 552

Hseyin Krolu, Konya Lisesi Tarihi, Konya 1989, s.12. Hasan Ali Ycel, a.g.e., s.508. 553 Hseyin Krolu, a.g.e., s.39. 554 BOA, .MF. 1316.C./4 (31 Kasm 1898). 555 Hasan Ali Ycel, a.g.e., s.510-511.

139

Yap, dou-bat ynnde dikdrtgen bir plan emas gsterir. ki giri vardr. Ana-kuzey giri ve arka-kuzey giritir. Ana giri cephesi, sekiz stunun yer ald alnlkl bir yzey oluturulmutur. Birinci giri katta yer alan pencereler yuvarlak kemerli, ikinci kat pencereler ise bask kemerli bir dzenleme sz konusudur. Binann cephe yzeyleri, gerek pencerelerde, gerek kat geilerinde ve atya kadar yapnn masif grntsn krmak iin profillendirme, silmeler ve da taknlklarla hareketlilik salamaya allmtr. Plan zellii olarak, giri ve giriin aksnda dou-bat

dorultusunda yer alan meknlarn oluturduu bir ema ierir. Birincigiri kat karlkl drderden sekiz mekn, ikinci katta ise dokuz mekn bulunur. Yapnn dou blm bir koridorla yeni binaya balant yaplr. 14- Sivas ddsi 1890 yllarnda Vali Srr Paa ve Hlil Rifat Paa, gndzl idd olmak zere temellerini atmtr556. 1892 tarihinde Mazlum Paazade Mehmed Memduh Bey zamannda bitirilmitir. Bugn Kongre Binas olan yapda sergilenen kitabesinde; evketl Gazi Abdlhamid Han- Sani Hazretlerinin zaman- Saltanatlarnda rtbe-i bala ricalinden Mazlum Paa-zade Mehmed Memduh Beg Efendinin Sivas Vilayeti Valililiinde ibu Mekteb-i dadi-i Mlki ina olundu. 12 Rebil-evvel sene 1310, Mahmud Edib-i Sivasi ibaresi yer almaktadr557. 1912-13de bina tamir grm olup saaklar dzeltilmitir. 1930 ylnda okulun arka bahesinin yer ald blmde cadde nedeniyle mutfak, kiler ve hamamla yine bu ksmda bulunan kale duvar yklmtr. Yklan bu birimlerin yerine binann bat cephesinde yer alan mescit ve bir ev istimlk edilerek yeni inaat yaplmtr. 1933de bir pansiyon binas oluturulmutur (Fot. 72,73).
556 557

Haluk ada, Sivas ddisi, Tarih ve Toplum, Say 90, stanbul 1991, s.30. Hikmet Denizli, Sivas Tarihi ve Antlar, Sivas, s.165.

140

15- Trabzon ddsi 1884de Vali Srr Paa dneminde ina edilmitir558. Ayn yl

iinde Mlki dd olarak eitime balar (Fot. 74). 1892-93de ilk mezunlarn verir. 1909-10 da Sultan adn alr. 1934 de binann eskimesi nedeniyle Muallim Mektebi olan imdiki lise binasna nakledilir559. 16- Yozgat ddsi 1885te temeli atlr. Yirmidrt yl gibi bir srede halkn yardmlar sonucu 1909da inas tamamlanr560. Balkan Sava dneminde Manastr Sultansi bu binaya nakledilir. 1924de ortaokula dntrlr. Gnmzde de Yozgat Lisesi olarak ilevini srdrmektedir (Fot. 75). Yap iki katldr. Ana giri kuzeyde yer alr. Yapda dou ve bat olmak zere iki ayr girii daha vardr. Kuzey ve gney cepheler bir U biimleni arz eder. Pencereler, yksek ve yuvarlak kemerli bir biimde dzenlenmitir. 17- Amasya ddsi 1895-1897 ylnda Beyler Saray (Pirler Park)nn bulunduu yerde idd olarak ina edilmitir561 (Fot. 76). lk yl, snf teekkl etmi, ilk mezununu 1897de vermitir. 1914de maarif idaresine ait olan binaya tanm, eski okul binas askeryeye devredilmitir. 1914 martna kadar asker hastahane olarak kalm bu tarihte tekrar okul hline dntrlmtr. 1916da Sultanye evrilmitir. 1925 senesinde ortaokul yaplmtr562. 1939 ylndaki deprem sonras harap olan yap yktrlmtr (Fot. 77). 18- Bilecik ddsi

M.C. ehabeddin Tekinda, Trabzon, slam Ansiklopedisi,12/I, stanbul 1993, s.466. Ayrca, Musa amaz, Trabzon Vilayetinde Eitimin Durumu, Tarih ve Toplum, Say 163, Ankara 1997, s.44 de 1882de kurulan bir asker okul ve 1885te de bina ina edilmesi dnlr. Bu yapnn idd ile ilikisinin olmamas gerekir. Yapnn eski resmi iin bkz. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1322. 559 Hasan Ali Ycel, a.g.e., s.517-518. 560 Hasan Ali Ycel, a.g.e., s.519. 561 Hseyin Meri, a.g.e., s.71. Ayrca bkz. Sivas Vilayeti Salnamesi 1321/1903 562 Hasan Ali Ycel, a.g.e., s.563-564.

558

141

1906-1907 de idd olarak alr. 1916-17 de ortadan kaldrlr. 1932-33 de ortaokul olur563 (Fot. 78). 19- Bilecik-St ddsi 1903 ylnda II. Abdlhamit tarafndan yaptrlmtr. Giri kapsnda Sultann turas yer alr. Bugn Erturul Gazi lkokulu olarak hizmet vermektedir564 (Fot. 79). 20- anakkale ddsi 1892 ylnda Mutasarrf Ziver Bey tarafndan idd olarak yaplmtr. I. Dnya Savana kadar dd olan yap bu dnemden sonra Sultanye evrilmitir. 1924te orta okul olmutur. 21- ankr ddsi ankr, Kastamonu iline bal bir sancak iken Kastamonu Valisi Abdurrahman Paa, ankr Mutasarrf Tahir Beye bir dd Mektebi yaptrmasn emredip ankrya gelerek 1302H./1886M.de temelini atar. Yap, dd Mektebi ad ile balanm ve bitirilmitir. Binann kgir ksmlar bitince yl sresince ina durmutur. Ahap ksmn inasna 1891 tarihinde balanm ve 1893de Mutasarrf Abdlgani Paa dneminde bitirilerek eitime balamtr565 (Fot. 80). Bina, hkmet tarafndan yaptrlmtr.Yapnn inasna dair alnan karara ait irade zetle u ekildedir566: Kengride bir Mekteb-i dadinin inaas ve mesarifinin tesviyesi hakknda ura-y Devlet Dahiliyye dairesinin mazbatas zerine ledel arz eref-mteallik eden irade-i Seniyye... . 31 Austos 1925de Atatrkn apka nklab nedeniyle

ankry ziyareti srasnda bu binada kalr. Milli Eitim Mdrlne bal birimler olarak eitli dnemlerde hizmet veren yap, 1995ten bu
Hasan Ali Ycel, a.g.e., s.570. Bilecik l Yll 1973, s.60. Ayrca bkz. Hdavendigar Salnamesi 1325. 565 Hasan Ali Ycel, a.g.e., s.577. 566 BOA, .MF. 1313.R./8 (16 Kasm 1895). rade yl olarak 1895i gstermesi yapdaki onarma ait inadan sz etmektedir.
564 563

142

yana Anadolu Gzel Sanatlar Lisesi binas olarak hizmet vermektedir (Fot. 81). 22- Elaz ddsi 1885-1886 ylnda Mekteb-i dd-i Hamidiye-i Mlkiye-i ahane567 ad ile Harput-Elaz arasnda Hseynik ky, Aslanpnar denilen yerde, devlet btesinden, kgir bir idd binas yaplmtr568 (Fot. 82,83). 1911de Sultanye evrilmitir. 1917-18 yl binann darl nedeniyle mektep Almanlardan kalma yar kgir yar ahap bir binaya ve 1920-22 ylnda Hac Kerimin evine nakledilmitir569. Gnmzde 8. Kolordu Merkez Komutanl Karargh Binas olarak kullanlmaktadr570. 23- stanbul-atalca ddsi dd inasna 1892 tarihinde balanm 1894de tamamlanm ve almtr. Balkan Sava srasnda tahrip edilen yap, 1914 tarihinde yeniden tamir edilerek eitime devam etmitir. 1932-33te orta okul olarak dzenlenmitir571. Gnmzde orijinal hlinden pek bir ey gzlenmez (Fot. 84). ddlerin daha kk boyutlu bir ekilde dzenlenii sz konusudur. Giri kaps zerinde yer alan, muhtemelen ina yl ve usta adnn zikredildii kitabede, Cevad 310 ibaresi yer alr. 24- zmit ddsi ddnn temelleri, Maarif Nezaretinin emriyle gnderilen plnlara gre, 1884 ylnda atlmtr. 1887de resmi al yaplmtr572. 1888de idd adn alr. 1913 senesinde sultanye evrilir. I. Dnya Sava srasnda hastahane olmutur. 1922de ortaokul olarak almtr. 1931 ylnda Maarif Vekletince
Pars Tulac, a.g.e., s.232-234. Ayrca, Erdal Akses, Salnamelere Gre MamuratlAziz (Harput) Vilayetinde Eitim ve retim, X. Trk Tarih Kongresi Bildiriler, V, Ankara 1994, s.2227de iddnin, 1305/1887-88 tarihli salnamede grldn ifade etmektedir. 568 Elaz l Yll 1973, s. 72. 569 Hasan Ali Ycel, a.g.e., s. 583. 570 Komisyon, Yaayan Tarihi ve Kltrel Askeri Yaplar, Milli Savunma Bakanl, Ankara 2001, s. 163. 571 Hasan Ali Ycel, a.g.e., s. 603. 572 Hasan Ali Ycel, a.g.e., s. 619-620.
567

143

verilen 10 bin lira denekle bina, dnem zelliklerine gre, tamir edilmi ve tekrar ortaokul olarak grr
573

almtr. 1956-57de konser salonu olarak ilev

Gnmzde, Veli Ahmet Mahallesi nn Caddesi zerinde Gazi Lisesi olarak kullanlan yap, deprem sonucu yklmtr. Sadece giri cephesinden bir blm kalmtr. Yap l Milli Eitim Mdrl tarafndan alan ihale sonucu yeniden ina edilecektir (Fot. 85,86). 25- Manisa ddsi 1886 tarihinde dad ad ile temeli atlan bina, 1887de bitirilmitir ve resmi al yaplarak eitime balamtr574 (Fot. 87). snf rtiye ve iki snf idad olmak zere be senelik Sancak ddsi hlinde oluturulmutur. 1899-1909da onarm grmtr575 (Belge 7,8). 1916 senesinde Sultan olmutur. 1922 igali srasnda Yunanllar bir sre hastahane olarak kullanmlardr. 1923te liseye dntrlmesine ramen bir devreli eitim vermesi nedeniyle muhtelit (karma) ortaokul hline dnr (Fot. 88). 1945te kesin olarak lise olur ve 1958deki yangnla tahrip olup okula ait kaytlarda yok olunca ayn yl yap yktrlr. 1967de ehitler lkokulu olarak kullanlmaya balanr. Gnmzde mevcut yerinde ehitler lkretim Okulu olarak modern binada hizmet vermektedir. Yapdan gnmze sadece eski fotoraflar kalmtr576. 26- Mardin ddsi 1901de Diyarbakr Valisi Hlit Paa tarafndan, Muzafferiye Medresesi yktrlarak, halktan toplanlan paralarla idd ina edilmi ve 1902 tarihinde Mardin dd Mektebi ad ile almtr577. 27- Nide ddsi
Avni ztre, Resim,Fotoraf ve Belgelerle Nicomedia-zmit Tarihi, stanbul 1969, s.118. Hasan Ali Ycel, a.g.e., s.623. 575 BOA, .MF. 1320.S./1 (4 Haziran 1902), 1326.Ca./2 (5 Haziran 1908). 576 Yapnn ilk inasna ait bilinen mevcut resimler Abdlhamid Albmleri ve Aydn Vilayeti Salnamesi 1308de yer alr. 577 Hasan Ali Ycel, a.g.e., s.626-627.
574 573

144

1902de be senelik Liva ddsi almtr578. Bu be snfn rt ve ikisi idd snflar idi. 1915 de yatl sultan hline getirilir579. 28- orum ddsi Asl bina, 1897 ylnda Mal Mdr Rifat Bey tarafndan ev olarak ina edilir. 1900de Malye tarafndan haczedilip maarife devredilerek idd olarak almtr580. 1921-22de hastahane olarak kullanlp 1923 tarihinde idd, sultanye evrilmitir. Bundan sonra bir kez tamir grm ve 1932-33de Ortaokul olarak hizmet vermitir581. Yap ahaptr. II- Rtiye Olarak na Edilip ddye evrilen Okullar: 1- Denizli ddsi 1874de Rtiye olarak almtr. 1892de drt snfl ve iki yl sonra da be snfl Liva ddsi eklini almtr582 (Fot. 89). 1899 depreminde, rtiye binas temellerine kadar sarslmtr. Duvarlarda oluan yklma tehlikesini durduracak kadar tamir gren bu binada drt yl daha eitim yaplm sonrasnda okul, Deirmenn Mahallesinde bir eve gemi, alt, yedi ay kadar burada eitimine devam ederek asl binas esasl bir ekilde tamir edilerek tekrar buraya nakledilince iddnn ad Sanat ddsi olur. 1922 de Sultan Mektebe dntrlr583. Bina gnmzde yok olmutur. Gnmzde mevcut yerinde Denizli Belediyesine ait Oda Tiyatrosu vardr. Gnmzde yer alan Denizli Lisesi ise, 1915te Mutasarrf Tevfik Bey tarafndan ina edilir584. 2- Edirne ddsi
BOA, .MF. 1319.Za./3 (5 Mart 1902). dd olmas iin verilen izindir. Hasan Ali Ycel, a.g.e., s.629. 580 Sabah, nr. 3884, 10 Ca 1318 (5 Eyll 1900), s.1de orumda iki idadi ve bir inas mektebinin aldndan sz edilmektedir. 581 Hasan Ali Ycel, a.g.e., s.581. 582 Denizli l Yll 1973, s.75-76. 583 Hasan Ali Ycel, a.g.e., s.485-487. 584 Denizli l Yll 1973, s.75-76.
579 578

145

1882de Edirne Valisi Kadri Paa tarafndan Rtiye olarak almtr585. Giri kaps zerinde yer alan kitabede: Bavekil esbk ebhetl, devletl Kadri Paa hazretlerinin eseri mesaisi Olarak binyz sene-i hicriyye-i kameriyyesinde ina olunmutur. 1300 fadesi yer almaktadr586. 1884-1887de Vali Hac zzet Paa zamannda birinci yapya benzer ikinci bir bina ina edilmi ve her iki bina bir koridorla birbirine balanmtr. Bu suretle meydana gelen ve Mektebi dad Mlk adn alan gndzl okul, 1892de yatlya evrilmitir (Fot. 90,91). 1909da Sultan olur587. Okul tekilt da ilk iki snf rt, idd ve son ikisi al olmak zere yedi snftan oluturulmutur. ki katl olup bodrum yer almaz. st katta mevcut olan birimlerin alt katta da edeer birimleri yer alr. ift merdivenli dntrlr 3- Kastamonu ddsi Dnemin Kastamonu Valisi Abdurrahman Nurettin Paa, giri yer almaktadr. 1923-25de bugnk liseye

1302H./1885M. ylnda, Vilayet dare Meclisince oluturulan komisyon tarafndan Mekteb-i dadi artlarna uygun bir okul yapmna karar verilerek temel atma treni yaplr588. 1886da okul yapm iin stanbuldan getirtilen ve Belediye Meclis kalfaln da yrten Bogos Kalfann lmesi zerine fenne aina bir kalfann Kastamonuya getirilmesi ve creti olan bin kuruluk maan Belediye Dairesince denmesi kararlatrlr. 1887 Eyll aynda resmi al yaplr589. Bina
585 586

Edirne l Yll 1967, s.102. Oral Onur, a.g.e., s.211. 587 Hasan Ali Ycel, a.g.e., s.488. 588 Kemal Kutgn Eypgiller, Bir Kent Tarihi:Kastamonu, stanbul 1999, s.178. 589 Kemal Kutgn Eypgiller, a.g.e., s.178.

146

iin hkmet tarafndan 8.500 Osmanl Liras harcanmtr. Yap, elli yatl talebeyi alabilecek ekilde ina edilmitir590. Okulun orijinal plan Topkap Saray Arivinde 9474 no ile kaytl bulunmaktadr591. 1887de okul iki snf, 1888de ve 1891-1892de snflarn adedi bee karlm ve okul yatl olmutur. Ayn yl ierisinde eitim yedi yla karlarak okul ilk mezunlarn vermitir. 1908de Mektebi Sultan olmutur. 1923te liseye evrilmitir. 1927de Kltr Bakanl tarafndan geniletilmesi uygun

grlerek yeniden inaat uygun grld. On snfl, lboratuar, yatakhane, jimnastik salonunu ieren yeni birimlerin temeli 29 eyll 1937 de atlmtr. Yap katldr. Dou-bat ynnde dikdrtgen bir plan emas arz eder. Ana giri, kuzey ynnde, da takn, drt stunun tad bir mekn oluturularak dzenlenir. D cephede grlen unsurlar; her katta farkl pencere biimleri ve da takn kilit talar, kat deme hizasnda silmeler ve aty gizleyen parapet duvarlar tipik XIX. yzyl bat kkenli eklektik mimar elerini ierir. Plan zellii olarak; ana giri, hol ve giri aksnda yer alan dou-bat dorultusundaki koridor etrafnda karlkl oluturulan meknlar yer alr. Alt-giri katta, be byk be kk, st katta ise yedi byk kk mekn yer alr. Doubat ynnde ana giri katnda sonradan alan kaplar yer alr. Yap 45m.X22m. boyutlarndadr. Gnmzde, Defterdarlk binas olarak son zamanlara kadar kullanlan bina, l Milli Eitim Mdrlne devredilmi olup tadilat yaplmaktadr (Fot. 92,93). 4- Samsun ddsi 1892de Mutasarrf Cavit Bey dneminde, mevcut rtiye be snflk liva iddsine dntrlmtr.
Hasan Ali Ycel, a.g.e., s.506-508. Behet nsal, Topkap Saray Arivinde Bulunan Planlar zerine, Trk Sanat Tarihi Aratrma ve ncelemeleri, I, stanbul 1963, s.169.
591 590

147

1912de Samsun Lisesi olarak adlandrlan binann inasna balanm ve evrilmitir592. 5- Bolu ddsi 1884de Bolu Mutasarrf smail Kemal Bey tarafndan temeli atlan bina 1886da rtiye olarak almtr593. -drt ay sonra da okulun iddye evrildii belirtilmi ise de dnemin idad talebelerinden avukat Bay Akifin anlatna gre; yap, hastahane yaps ile beraber 1885te balam 1887 ylnn sonunda bitmitir594. ki katl ve kgir olarak ina edilen yap Hisartepe mevkiinde bulunmasndan dolay Hisar Mektebi olarakda anlr. 1887de al yaplan ve eitime balayan bina bu tarihte henz idad deildir. lk idad snf, 1888de almtr. 1892-1893 ders ylndan balayarak be snfl idad hline gelmitir. 1911de kan bir yangnla binann, ats ve ahap ksmlar yanmtr. 1913-14de zerine bir kat ilave ile yenilenmitir. Bina katl bir hale dnp ayn yl Sultanye evrilerek yatl olmutur595 (Fot. 94). Asl yap bugn yerinde olmayp Bolu Atatrk Lisesi olarak modern bir binada eitim yaplmaktadr 6- Burdur ddsi 1906 ylnda mevcut bulunan snfl rtiyeye iki snf daha eklenerek 5 yllk iddye evrilir. Yap bugn Burdur lkretim Okulu olarak hizmet verip zgn hlinden bir ey kalmamtr596. 7- Isparta ddsi
592 593

1912-1913de Ticaret ddsine evrilmitir. 1914te

Sultanye dntrlmtr. I. Dnya Sava srasnda hastahaneye

Hasan Ali Ycel, a.g.e., s.513-514. Komisyon, Bolu l Yll 1998, Ankara 1998, s.253. 594 Hasan Ali Ycel, a.g.e., s.570-572. 595 http://www.bolu.gov.tr/egitim.htm, Ayrca bkz. Bolu Vilayeti Salnamesi 1334de resmi mevcuttur. 596 Hasan Ali Ycel, a.g.e., s.573

148

Bina rtiye olarak 1861de alr. 1902de alt snfl liva iddsine dnr597. 1912 de ahap malzemenin dayankszl ve ihtiyaca cevap vermemesinden dolay bina yklarak katl kgir bir ekilde ina edilir. 1914de malzemenin dayankszl ve depremde hasar grmesi sonucunda nc kat yklarak iki katl hale getirilmitir598. Gnmzde l Milli Eitim Mdrl idar binas olarak hizmet grmektedir (Fot. 95). Yap, gney-kuzey dorultusunda yer alr. Bat-ana ve dou-arka olmak zere iki girie sahiptir. Bu giri ynleniiyle dier rneklerden farkllk gsterir. Yap ina tarihi itibari ile de II. Abdlhamid dnemi ncesine aittir. Ana giri, ift ynl merdiven, drt stunlu ve stunlarn tad bir nc kat gibi oluturulan teras kat yer alr. Kuzey-arka giri, da takn yuvarlak kemerli bir giri kaps yer alr. Da takn bu birimin merdiven k iin ayrlm olup her iki yannda da meknlar oluturulmutur. 8- Krklareli ddsi 1892de mevcut rtiye mektebine iki snf ilve ile ilk defa olarak be snfl ve yalnz erkeklere mahsus idad almtr. 9- Krehir ddsi 1889da Ankara Valisi Giritli Srr Paann giriimleriyle, Krehir Mutasarrf Saffet Paa tarafndan yaptrlmaa baland. 1890 tarihinde tamamlanmtr. Mevcut rtiye bu yeni binaya nakledilmitir. 1903te onarm grmtr599. 1894 ylna kadar senelik rtiye olarak kalm ve 1894 ylnda iki snf ilve edilerek be yllk idd ekline dnmtr. lk mezununu 189596da vermitir.

597 598

BOA, .MF. 1319.Za./3 (6 Mart 1902). ddye dnmesi iin verilen izindir. Sleyman Sami Bczade, Isparta Tarihi, stanbul 1983, s.88-89. 599 BOA, .MF. 1320.Za./1 (3 ubat 1903).

149

1909 ylnda binann muhtelif yerleri atlam ve duvarlarda grlen atlaklar, bir Macar mhendisi tarafndan verilen raporla at arln duvarlardan almak amacyla, binann alt ve st katna kaln taban ve direkler konmutur. Bu onarm sresince, alt ay kadar, okul eitimi Rumlardan kalma muhtelif evlerde yapmtr600. 1938 ylnda Krehir zelzelesinden fazla zarar grm ve

kullanlamayacak bir hale gelmitir. 10- Mara ddsi 1902 ylna kadar Marata yer alan en byk okul rtiyedir. Bu tarihte alt snfl bir idad alm ve eski rtiye binasna yerletirilmitir. 1904de bir snf kaldrlm ve be snfl idad olarak 1915e kadar devam etmitir.1908de onarm grm601 ve 1919da Darlmuallime evrilmitir. 1921de Mara Sultansi olmutur. 1924de Ortaokula dnr602. 11- Sinop ddsi 1871de alan drt snfl rtiye mektebi, 1893 tarihinde ortadan kaldrlarak yerine be senelik liva iddsi almas kararlatrlmtr. Yap, byk bir dershane ile bir de retmen odasndan ibaret ve iki katldr603. Gnmzde l Milli Eitim Mdrlne bal retmenevi olarak hizmet vermektedir (Fot. 96,97). 12- Tokat ddsi 1902de snfl rtiye ve iki snfl idd ekline dnmtr604. b) Sanayi-i Nefise Mektebi

Hasan Ali Ycel, a.g.e., s.618-619. BOA, .MF. 1326.S./8 (30 Mart 1908). 602 Hasan Ali Ycel, a.g.e., s.625. 603 Hasan Ali Ycel, a.g.e., s.635-636. 604 BOA Y.PRK.MF 4/48 (11. .1319/23 Kasm 1901) nolu belgede, 1901 ylnda Tokat sancak olup burada bir idadi almas irade olunduu halde almamasnn sebepleri sorulmaktadr. Ayrca bkz. Hasan Ali Ycel, a.g.e., s.639.
601

600

150

Sanayi-i Nefise Mektebi batllama yolunda Osmanl Devletinin sanat ve mimarlk eitimi alannda nemli gelimelere yol aan bir okul olarak yerini almtr. Sanayi-i Nefise Mektebinin kurulmas ve bina olarak faaliyete geirilmesinde en byk katk Osman Hamdi Beyin olmutur605. Okulun kuruluundan, eitim iin gerekli personelin teminine, derslerin ileyiine kadar tm aamalarnda etkin bir rol almtr606. 1882 ylnda ina edilen yapnn mimar Alexandre Vallaurydir. 18891892de, renci saysndaki art nedeniyle yeni snflar ve atlyeler eklenmitir. 1912 Balkan Sava srasnda askerler tarafndan kullanlan yap 1916da eitim ilevini farkl bir binada srdrerek 1917de mze hline dnmtr607. stanbul Arkeoloji Mzesi bnyesinde ve ayn bahe ierisinde yer alan yap Eski ark Eserleri Mzesi olarak hizmet vermektedir608 (Fot. 98). Yap, iki katl olup mze olmasyla birlikte zgn hlinden ok ey kaybetmitir. Bu durum plan ve cephe dzenlemelerinde kendin gstermektedir. Bat tarz mimar anlayn hkim olduu yapda hemen karsnda yer alan arkeoloji mzesi gibi neo-klasik, neo-rnesans mimar slup hkimiyeti yer alr. c) Mekteb-i Tbbiye- ahane Yap, Eski Kavak Badad Saraynn bahesi zerinde Topkap, Hli ve Marmara denizini grecek biimde tasarlanm ve 1902-1903 yllarnda ina edilmitir609 (Fot. 99). Mimar Alexandre Vallaury ve Raimondo dAronconun ortak almasdr610. 1934de Haydarpaa Lisesi olarak kullanlr. Gnmzde ise Marmara niversitesine bal Fakltelerin ilevini srdrmektedir. Yap, be katl olup kesme ta malzeme arlkl ina malzemesi kullanlmtr. Yap, mimar slup olarak Seluklu-Osmanl gelenekselliinin yannda dou etkili tarzlarn Hint-slam mimar elerinin yer ald karma bir tarz
Osman Nuri Ergin, a.g.e.,c. 3-4, s. 1121-1122. Mustafa Cezar, a.g.e.,s.452-456. 607 Osman Nuri Ergin, a.g.e.,c. 3-4, s. 1125. 608 Nevsal-i Serveti Fnun Salnamesi 1310da eski resmi yer alr. 609 . Hakk Konyal, a.g.e.,II, s.309. Ayrca bkz. Hilal-i AhmerCemiyeti Salnamesi 13291331de resmi mevcuttur. 610 Komisyon, a.g.e., s.145.
606 605

blmlerinin yer ald bina olarak

151

eklindedir. Yapnn en nemli zellii dnem ierisinde ina edilen, en byk ve antsal yapsdr. d) Dier Mektepler 1- Diyarbakr Sanayi ve Ticaret Mektebi 1894-1895te Vali Hlit Paa tarafndan evrilmitir612 (Fot. 100). 2- Kastamonu Sanayi Mektebi 1895te Vali Hlit Bey tarafndan temeli atlan mektep 1897 ylnda tamamlanmtr. Hkmet meydannda bu dnemde ina edilen sanayi mektebi gnmze gelememitir613. 3- Konya-Hamidiye Sanayi Mektebi 1901 ylnda Konya Valisi Avlonyal Mehmed Ferit Paa tarafndan, Mhendis efik Beye ina ettirilmitir614. 1909da Hukuk Fakltesi buraya tanarak bir sre burada eitim yaplr. 1915-1922 yllarnda mektebe yeni teknik blmler eklenir. Gece ve gndz eitimi yapan okula 1924 ylndan itibaren mevcudun artmas sonucu yeni eklemeler yaplr. 1927 ylndan itibaren Milli Eitim Bakanlna ait eitli okullar adna 1977 ylna kadar hizmet veren yap, 1979 ylnda kan bir yangn neticesinde byk lde harap olmutur615. Yap drt kat olarak tasarlanm, simetrik plan dzenine sahiptir. Gnmzde l zel daresi olarak kullanlmaktadr (Fot. 101) Bu dnemde ina edilen ve alan dier mektep rnekleri ise unlardr616:
Dstur, Birinci tertib, c.7, Ankara 1941, s. 1049-1058de okulun kuruluuyla ilgili nizamname yer alr. Bedri Gnkut, a.g.e., s.129. Ancak, Basri Konyar, Diyarbekir Yll,III, Ulus Basmevi, 1936, s.175de yapnn, Kurt smail Paa (1869) dneminde slahhane olarak aldndan bahseder. Ancak yap tarz olarak yaknnda yer alan idd ile ayn mimar zellikleri gstermesi bunu mmkn klmamaktadr. 612 BOA, Y.EE. Defter no: 412de 1903 tarihli resmi yer almaktadr. 613 Kemal Kutgn Eypgiller, a.g.e., s.177-178. 614 Metin Szen-Osman Nuri Dlgerler, Konyada Sanayi Mektebi, Doumunun 100. Ylnda Atatrke Armaan, stanbul 1981, s.446. 615 Metin Szen-Osman Nuri Dlgerler, a.g,m., s.444. 616 Bu dnem ina edilen sbyan, ibtidai, rtiye gibi mekteplerin birou gnmze dein ulaamam ya da zgn hlinden bir ey kalmamtr. Nadir zbek, a.g.m., s.7de, 1321/1903
611

Muallim Mekteb-i olarak ina

ettirilmitir611. Sonrasnda ziraat ve sanayinin gelitirilmesi amacyla sanat okuluna

152

zmir-Kemeralt Hamidiye Mektebi, zmir nas Rtiyesi (1894)617 zmir Hamidiye Sanayi Mektebi (1892)618 (Fot. 102) Tire Mektebi Rtiyesi (1906)619 Konya Hamidiye Mahalle Mektebi, Konya-eltiki ptidai Mektepleri Afyon-Bolvadin Mektebi Burdur-Alasun Mektep Erzurum Sbyan Mektebi, Erzurum Sanayi Mektebi (1902)620 Erzurum Mektebi ptidaisi (1892)621 Erzurum nas Rtiyesi (1898)622 (Fot. 103) Erzincan ddsi (1907-8)623 Malatya ddsi (1900)624 Krklareli Hamidiye Mekteb-i ptidaisi (1906)625 (Fot. 104) Merzifon Rtiye Mektebi (1895)626 Trabzon Rtiye ve btidai Mektebi (1901)627 Trabzon Hatuniye btidai Mektebi (1899)628 Mula ddsi (1902)629 Urfa ptidai Mektebi (1902)630 zmid nas Mektebi (1904)631 Biga Mektebi Rtiyesi (1908)632
Maarif Salnamesi kaydnda, byk kentlerde Hamidiye Sanayi Mekteb-i Ali ad ile 14 tane mektep bulunduunu ifade eder. Bu konuda bkz. Bayram Kodaman, Abdlhamid Devri Eitim Sistemi, Ankara 1991 ve Osman Nuri Ergin, Trk Maarif Tarihi,1-2-3-4, stanbul 1977. 617 BOA, .MF. 1312.S./4 (10 Austos 1894) 618 Aydn Vilayeti Salnamesi 1308 (1890)de yapnn resmi mevcuttur. Aydn Vilayeti Salnamesi 1313 ve 1326da (1895-96 ve 1908) kentte 1 sanayi mektebinin mevcut olduu yazldr. 619 BOA, .MF. 1324.Ra./7 (8 Mays 1906) 620 BOA, Y.EE. Defter no:413 (20. C. 1322/1 Eyll 1904)de, 1902-1903te kurulan hastane ve sanayi mektebinin resimleri yer alr. 621 BOA, .MF. 1310.Ra/6 (12 Ekim 1892) . 622 Sabahattin Bulut, a.g.e.,s.47. Yap, gnmzde smet Paa lkokuludur. 623 BOA, .MF. 1325.Z./6 (30 Ocak 1908). 624 Tercman- Hakikat, nr. 6952, s. 1, 7 Ca 1318. Al treninden bahsedilir ve yap olarak bir bilgi mevcut deildir. 625 Cemil Koak, Tanzimattan Sonra zel ve Yabanc Okullar, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi,2, stanbul 1985, s.489. 626 BOA, .MF. 1313.C/5 ( 8 Aralk 1895). 627 BOA, .MF. 1319.M/7 (18 Mays 1901). 628 Murat Yksel, a.g.e., s. 91. Yap, 1995te yklmtr. 629 BOA, .MF. 1320.S./2 (4 Haziran 1902), 1325.L./9 (30 Kasm 1907). 630 BOA, .MF. 1320.Ra./4 (28 Haziran 1902). 631 BOA, .MF. 1322./1 (20 Ekim 1904). 632 BOA, .MF. 1326.C./4 (15 Temmuz 1908).

153

stanbul Darl Hayr-i Ali Mektebi (1903)633 stanbul Davutpaa Rtiyesi (1893)634 (Fot. 105) stanbul Halkal Hamidiye Ziraat Mektebi (1881-1892)635 stanbul Orman ve Maadin Mektebi (1883/1900)636 (Fot. 106) stanbul-Kadky/Acbadem Drleytam (1900)637 stanbul-Acbadem ma ve Dilsiz Mektebi (1904)638 stanbul-Selimiye Karma Mektep (1900) Cihangir Mebadi-i Fuyuzat Mektebi (1900)639 stanbul Bidayet-i Tahsil Mektebi Tophane Mirat- Maarif Mektebi, iek Pazar rak Mektebi Emir Buharide Mimar Sinan btidai Mektebi, Cerrahpaa-Hobyar Kz Rtiye Mektebi (1900)640 Tokat ptidai Mektep (1900)641 Adapazar Sanayi Mektebi (1890) Yozgat Sanayi Mektebi Yozgat Kz Rtiye ve Erkek btidai Mektebi (1900)642 Kastamonu Rtiyesi643 Kastamonu-Kre Rtiye Mektebi (1900)644 Bursa Harir Darttalim (pekbcekilii) Mektebi645(1894) (Fot. 107)
Nadir zbek, a.g.e., s.13. Okulun kuruluuna ilikin karar mevcut olup bina ile ilgili kayt yoktur. Eitim iin yap olarak, maarif nezaretine braklan Zeynep Hanm Kona seilmitir. 634 BOA, .MF. 1310../2 (21 ubat 1893). 635 Seval Arpnar, a.g.m., s.53-60. Ayrca bkz. Komisyon, a.g.e.,s.145; Osman Ergin, a.g.e., c.3-4, s.1174de okulun inaatnn 1891de tamamlandndan bahsetmektedir. Okulun aslnda kuruluu 1847 yllarna kadar inmektedir. Abdlhamid dnemi yaps, 1881 ylnda yeri satn alnarak inasna balanr ve 1892de eitime balamtr. 636 Sabah, nr. 3881, 7 Ca 1318 (2 Eyll 1900), s.2de yeni bina al olarak 1900 tarihi verilmektedir. Ayrca bkz. Komisyon, a.g.e., s.146-147. 637 Sabah, nr. 3881, 7 Ca 1318 (2 Eyll 1900), s.1. Ayrca bkz. Nadir zbek, a.g.e., s.14. 638 BOA, .MF. 1322.Ca./2 (24 Temmuz 1904), 1322.C./6 ( 10 Eyll 1904) . Bu konuda ayrca bkz. Osman Nuri Ergin, a.g.e.,c. 3-4, s. 1168. 639 Sabah, nr. 3863, 19 R 1318 (15 Austos 1900), s.1. 640 Sabah, nr. 3881, 7 Ca 1318 (2 Eyll 1900), s. 2. Sz konusu eserlerin al yaplmtr. 641 Malumat, nr. 1182 s. 1; Tercman- Hakikat, nr. 6950, s. 1, 5 Ca 1318 (31 Austos 1900)de tane olduundan sz etmektedir. 642 Sabah, nr. 3884, 10 Ca 1318 (5 Eyll 1900), s. 1; Sabah, nr. 3896, 23 Ca 1318 (18 Eyll 1900), s. 2. 643 Hdavendigar Salnamesi 1325. 644 Sabah, nr. 3884, 10 Ca 1318 (5 Eyll 1900), s.1; Tercman- Hakikat, nr. 6955, 10 Ca 1318 (5 Eyll 1900), s.1. 645 Osman Nuri Ergin, a.g.e., c. 3-4, s. 875; Aydn Talay, a.g.e., s.100-153. Ayrca bkz. Hdavendigar Salnamesi 1324.
633

154

Bursa Hamidiye Sanayi Mektebi (1891)646 (Fot. 108) Bursa Hamidiye Ziraat Mektebi (1892)647 (Fot. 109) Bursa Mekteb-i dd Asker (1890)648 (Fot. 110,111) Bursa Osmaniye Mektebi (1905)649 (Fot. 112) Ankara Mekteb-i Sanayi-Mevlevihane civar btida-i Mekteb (1900)650 Ankara-Mihliik, ubukabad ve Mecidiye Kazas btidai Mektebi (1900) .
651

3- Ktphaneler Abdlhamid dnemi ina edilen tek bana ktphane yapsna pek rastlanmaz. Bunun balca nedeni yap ierisinde bir birimin ktphane hline getirilmi olmasdr. stanbul Beyazt Ktphanesi binas (1882-84)652 (Fot. 113), 1889-1890 yllarnda Ltfi Bey tarafndan kurulan skdar Aziz Mahmud Hdayi Ktphanesi, 1895te kurulan Eyp Hsrev Paa Ktphanesi ile Nevehir-rgpte de Hseyin Galib Efendi Ktphane (1892)653 rnekleri yer alr654. 4- Mzeler a) stanbul Arkeoloji Mzesi Osmanl Devletinde mzecilik alannda ilk almalar, Sultan Abdlmecid dneminde, Tophane Miri Fethi Ahmet Paa tarafndan antika eyalarn topland ve silahlarn depoland Aya rini Kilisesinin, mze olarak kullanlma isteiyle balar655.

Hdavendigar Salnamesi 1324. Yap, 1890da Bursa Valisi Mahmut Celalettin Paa tarafndan Acizler Yurdu olarak alm olup sonrasnda sanayi mektebine dntrlr. Son olarak Tophane End. Mes. Lisesi olarak kullanlmaktadr. 647 Hdavendigar Salnamesi 1324. Yap, bir dnem slam Enst. olarak kullanlmtr. 648 BOA, Y.PRK. UM. 14/59 (1306..5 / 6 Nisan 1899)da yapnn temelinin atldna dair bilgi yer almaktadr. Ayrca bkz. Hdavendigar Salnamesi 1324. lk yap II. Abdlhamid dnemi ncesine ait 1845 tarihli yapdr. Gnmzde Iklar Asker Lisesi olarak bilinen yap, II. Abdlhamid dneminde Vali Mnir Paa tarafndan yeniden yaptrlmtr. 649 Hdavendigar Salnamesi 1324. 650 Sabah, nr. 3884, 10 Ca 1318 (5 Eyll 1900), s.1.. 651 Sabah, nr. 3884, 10 Ca 1318 (5 Eyll 1900), s.1). 652 Cevdet Trkay, Beyazid Umumi Ktbhanesi, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say 7980-81, stanbul 1974, s. 71-74. 653 Pars Tulac, a.g.e., s.301. Yap, eribriktar Hseyin Galib Efendi tarafndan ina edilmitir. Gnmzde M.E.B. baldr. 654 Aydn Talay, a.g.e., s.185-188. 655 Mustafa Cezar, a.g.e., s.165-166.

646

155

XIX. yzyl boyunca, Osmanl Devleti snrlar ierisinde yer alan topraklardaki eski uygarlklara ait kltrel kalntlar batllar tarafndan farkl yollarla bu topraklardan gtrlmesi ve nem kazanmas neticesinde devletin bu noktada baz kanunlar karmas gereklilii sonucuna varlmtr. zellikle Trkiyede mzeciliin ilk kurucusu saylan Osman Hamdi Beyin giriimleri sonucunda 1884de be blm ve 37 maddeden oluan sr- tika Nizamnamesi karlarak eski eserlerin korunmas yolunda nemli adm atlmtr656. Bu Nizamname sonucunda, mevcut eserler ve kazlardan elde edilen eserlerin belli bir dzen ierisinde korunmas ve sergilenmesi istei bir mimar mekn ihtiyacn da ortaya koymutur. 1891-1908 yllar arasnda blmler hlinde ina edilen Arkeoloji Mzesi, Glhane Park ile Topkap Saray arasnda yer alr. Alexandre Vallaury tarafndan projesi hazrlanan binann cephe dzenlemesi de ayn kii tarafndan yaplr. 1891de ilk blm olan binann orta ana blm, 1899-1903 ve 1908de de iki yan kanattan oluan blmler ina edilmitir657. Yapnn ina safhasnda Vallaury, Bello ve Edhem Bey gibi mimarlarn ad gemektedir658. Yap iki katl ve U biimli yan kantlardan oluan meknlara sahiptir. Her iki katta da eserlerin sergilenmesi iin yer alan salonlar mevcuttur. Bu salonlarn dnda fotoraf, heykeltralk atlyeleri, ktphane, laboratuar, idar birimlerin yer ald eitli odalar mevcuttur. Uzunlamasna, dikdrtgen bir plan arz eden yap geni bir arazi zerinde ve ak havada da eserlerin sergilenmesine imkn veren geni bir baheye sahiptir. D cephe grnmyle yap, batl anlayta Neo-Klasik tarzda ina edilmitir. Yap, dnemin genel olarak kamu yaplarnda grlen mimar tarznn bir tekrar olarak karmza kar (Fot. 114). D) SVL YAPILAR 1- Ticaret Yaplar a) stanbul Deutsche Orient Bank/Germina Han
Mustafa Cezar, a.g.e., s.288, 297. Bu konuda ayrca bkz. Osman Aytekin, Osmanl ve Cumhuriyetin Eski Eser Politikalar, Tarih ve Medeniyet, Say 43, stanbul 1997, s.53-55. 657 Michel de Grece, a.g.e. s.217de 1897 ylnda Sultan, binann aln yaptn sylemektedir. 658 Mustafa Cezar, a.g.e., s.202-212; Mustafa Akpolat, a.g.m., s.356-357.
656

156

Eminn Sultanhamamda yer alan yap, Alman Mimar Jachmund tarafndan ina edilmitir659. Yap, Karaky Bankalar Caddesinde yer alan benzer anlayla ina edilen banka yapsdr. Banka, demiryolu ina iznine sahip olan ortakln merkez binas olarak tasarlanmtr660. Yap, d tasarm itibaryle XIX. yzyl orta Avrupa mimarsi kaynakl gibi grlebilir661. Mimar Jachmund yapda, Alman nfuzu ve finans etkinliinin gcn, Osmanl topraklarnda adeta simgeletirmeye alr. Mimarn dier almas olan Sirkeci Garnda grlen dou eklektizminin yansmalar, bu yapda kart bir anlay olarak Avrupa/Alman mimarsinin bir rnei olarak karmza kar. Bu da mimarn dualist bir yaklam ierisinde olduunu gstermektedir. Abdlhamid dnemi, Osmanl topraklarnda ina edilen ve genellikle Osmanl Bankas, daha sonralar da Ziraat Bankas ubeleri yer almaktadr. stanbul Karakyde younlaan bankaclk faaliyetleri ve bu ilerin yrtld Bankalar Caddesinde yer alan yaplama daha ok yabanc sermayelidir. Anadoluda ina edilmi bu dnem bankalarndan, Samsun Osmanl Bankas (1891)662, Kastamonu Ziraat Bankas (1905-6)663, Sivas Ziraat Bankas (1906)664 rnekleri yansra bu bankalara ait ubeler Osmanl kentlerine hzl bir ekilde yaylmlardr. Abdlhamid dneminde, bugn birou mevcut olmayan, sanayi ve ticaretin gelitirilmesinde katkda bulunacak byk, orta ve kk lekli iletmeler almtr. Sanayi ve ticaretin gelitirilmesine byk nem verilmi ve bu noktada katkda bulunanlar da sultan tarafndan altn ve gm liyakat madalyasyla onurlandrlrd665. stanbul Kapalar Evliya ve Ali Paa Hanlar (1900 al)666 Dou Hal irketi, Hereke Kuma ve Hal Bandrma, zmir (1900) ve Anadolunun bir ok kentinde hal fabrika ve atlyesi, Fes ve Melbusat- Askerye
659 660

Metin Szen, a.g.e., s.6. Nee Yldran, a.g.e., s.70. 661 Mehmet Yavuz, Osmanlda Alman Mimarlar ve Eserleri, Trkler, c. 15, s. 408-409. 662 Komisyon, Gemiten Gnmze Kltr Deerleriyle Samsun, Samsun 1997, s.58. 663 Kemal Kutgn Eypgiller, a.g.e., s.213. 664 Pars Tulac, a.g.e., s.274-276. 665 Aydn Talay, a.g.e, s.237. 666 Sabah, nr. 3863, s. 1, 19 R 1318 (15 Austos 1900).

157

Darlaceze Hamidiye Fes (1904) Beykoz Hamidiye Kat (1887)667 Kkekmece Kibrit (1897) Beykoz Kundura (1884) Diyarbakr Deri-Kundura Konya Gherile (1883) Uak Hal (1890) ve Un-Yapa Fabrikas (1902)668 ve birok ya, un, buz, mum farikalar bu dnem iin bilinen birka rnek sanayi yaplar olarak karmza kmaktadr669. 2- Saat Kuleleri Saat ve an kuleleri, yerleim birimlerinin bulunduu kentlerin grlebilen yksek ya da merkezi yerlere, cami, saray, kk, kilise gibi yaplarn yaknnda halkn toplanabilecei bir meydan gibi hkim alanlarda ina edilmilerdir. lk saat kulesi yapm gelenei, XIII. yzyldan itibaren bat da grlmeye balanmtr. Osmanl dneminde ise, XVI. yzyln sonunda yaplmaya balanr670. Abdlhamid dnemi saat kulesi yapm, en youn ekilde ve Osmanl topraklarnn hkim olduu byk kentlerde grmek mmkndr. Bu younlukta, Sultann tahta knn 25. senesi nedeniyle ina edilmi olmas byk etkendir. Saat kuleleri genellikle saray tarafndan ya da valilerce yaptrlrd. Osmanl dneminde, Saat kuleleri halkn zamann ve bilhassa namaz vakitlerini renmeleri iin ina edilmitir. Baz saat kulelerinde bulunan anlar sayesinde ehirde kan yangnlarn duyurulmasnn amaland da grlmtr (anakkale Saat Kulesi rnei gibi). Bundan baka meteoroloji olaylar hakknda bilgi edinmek iin barometre, rzgar gl gibi aralar konulmutur (Dolmabahe ve Kayseri Saat Kulesi rnei gibi). 1- Adana Saat Kulesi
Ouz Arkanl, Tarihimizde lkler, Milliyet Yaynlar, stanbul 1973, s.155. Pars Tulac, a.g.e. s.299-300. 669 Aydn Talay, a.g.e., s.237-246. 670 Hakk Acun, Anadolu Saat Kuleleri, Atatrk Kltr Merkezi Yayn, Ankara 1994, s.5. Ayrca bu eser, saat kuleleri ve zellikle Osmanl dnemi saat kuleleri hakknda yaynlanm nemli bir kaynak olma zelliine sahiptir. Ayrca bkz. Hakk Acun, Anadolu Saat Kuleleri, Trkler, c. 15, Ankara 2002, s. 382-387.
668 667

158

1881-82de Vali Abidin Paa tarafndan ina ettirilmitir. Gnmzde Byk Saat olarak bilinen kule, 35 m. yksekliinde, kare prizmal biimde tuladan ina edilmitir. Kulenin en st ksmnda drt ynden grlebilen saatler yer almaktadr (Fot. 115). 2- Ankara Saat Kulesi Ankara Valisi Srr Paa ve Hac Sleyman Refik Efendi tarafndan 1884 ylnda ina ettirilmitir. Kule, asimetrik sekizgen gvdeli ve 9 m. yksekliktedir. Kentte evrili yznde saat yer almaktadr. Gnmzde kendi kaderine terkedilmi bir ekilde ayakta durmaktadr (Fot. 116). Ankara Kalesi Hisar kaps zerinde yer alan kulenin, satrlk kitabesinde u ifade bulunmaktadr: Sultan- Zaman Hazret-i Abdlhamid Han- Sani asr- cihanbanilerinde Vali-i vel san- vilayet devletlu Srr Paann asr- Himmet-i Ve izzetlu el Hac Sleyman Refik Efendi nezaretiyle...... bu saat vaz klnd, sene 1302671. 3- Bilecik Saat Kulesi Kente hkim noktada bulunan saat kulesinin giri kaps zerinde yer alan Trke kitabeye gre, 1907 ylnda Erturul Mutasarrrf Musa Kazm Bey tarafndan ina ettirildii belirtilmektedir. Drt katl ve alttan ste doru daralan katlarn ilk iki kat ta dier iki kat ise ahap malzemedir. En st katta saat yer alp kule, konik klah st rtye sahiptir (Fot. 117 ) . 4- Bursa Saat Kulesi 2 Austos1904 ylnda Vali Reit Mmtaz Paa ve Belediye Reisi Mehmet Emin Bey tarafndan balatlan kule inas, 31 Austos 1905 ylnda tamamlanarak trenle almtr672. Kule, Abdlaziz dneminde yaplm saat kulesinin yerine, gnmzde Tophane semtinde, Osman ve Orhan Gazi Trbelerinin bulunduu park
671 672

Hakk Acun, a.g.e., s.8. Kazm Baykal, Bursa ve Antlar, Bursa 1950, s.55. Ayrca bkz. Hdavendigar Salnamesi

1325

159

ierisinde yer almaktadr. Kule, 33m. yksekliinde kesme ta malzemeden ina edilmitir. En st ksmda, her yzeyde saat yer alr (Fot. 118 ). 5- anakkale Saat Kulesi Gnmzde anakkale ehir merkezinde yer alan kule, 1897-98 yllarnda Cemil Paa tarafndan ina ettirilmitir. Kule, kare kaidesi zerinde aadan yukar doru incelen drt katl bir grne sahiptir (Fot. 119). En stte ise ann asl olduu kubbeli kk ksm yer alr. Bu ksmn hemen altnda drt yzeyde de saat yer alr. Kulenin kaide ksmnda bulunan eme zerinde yer alan kitabede: Pir ehinahn zlal-i himmeti eyledi reyyan mlk milleti -Barek Allahu hazret-i Abdlhamid oldu her ferdin medar- raveti Ya ilahiseh bala millete itimal etti cihane nimeti -Munteir envari avi serasker herkezin artmakta mesudiyeti O makkarr hemie hayr endienin ola her yl mrnn her saati -Bunda saat var, burcunda var nazra, eme var, ayine var kldikkati Birde afat savaktan masum eylemek zre konuldu aleti -Bahusus etti Cemil Paa gibi bundan gayrituri ok hizmeti Hazreti Mevla messer eylesin nice umrana o hli hasleti -Hame ran ol zevka kran eyle astikann ite budur himmeti Aleti tezyin eyleyip tarihini syle yahu geldi eref saati -Sene 1313 Ketebehu Recep Yesari ifadesi yer almaktadr673. 6- orum Saat Kulesi Saat kulesi 1312 H./1894 M. ylnda, Beikta Muhafz orumlu Yedisekiz Hasan Paa tarafndan ina ettirilmitir. Minare biiminde ina edilen kule, 28 m.

673

Hakk Acun, a.g.e.,s.14.

160

yksekliinde olup sar renkli kesme ta malzemeyle yaplmtr (Fot. 120). Gney giri kaps zerinde yer alan kitabede u ifade mevcuttur674: ehinah- zaman Abdlhamid Han- keremkrn Ferman- kiramndan Hasan Paa-y bihemta Btn evkatn vakf eyledi ihya-i hayratta Muvvaffak eylesun her dem an amalne Mevla Bu saat kulesi ez cmle hayrat- gzininden Yapld ymn- evferle bu ehri eyledi ihya kup bir vakt-i erefde yazld babna tarih Bu mikat-i celili yapd bak Ltfi Hasan Paa, 1312. 7- Yldz Saray Saat Kulesi Yldz/Hamidiye Camii avlusunun kesinde yer alan kulenin, gney kaps ve tm ynlerde bulunan pencere zerlerinde yer alan kitabelerdeki ifadeye gre, 1892-1893 ylnda II. Abdlhamit tarafndan ina ettirilmitir. Kule yaklak 20m. yksekliinde, alttan ste doru incelen kare prizmal gvdeye sahiptir. Kulenin, en st ksm kubbe ile rtl olup bunun alt ksmnda, dou ve bat ynnde saat, kuzey ve gney ynnde de gl pencereler yer alr675 (Fot. 121). 8- Dolmabahe Saat Kulesi Dolmabahe Saray Saltanat Kaps ve Bezm-i Alm Valide Sultan Camii arasnda yer alan kule, Sultan II. Abdlhamit tarafndan ina ettirilmitir (Fot. 122). Kule, Sultann emri ile 1890 ylnda inasna balanlp 1894de de bitirilmitir676. Kule, eklektik tarzda ve Balyan Ailesi fertlerinden biri tarafndan ina edilmi olduu sylenir. Sultan Abdlaziz dneminde, Bayldm Bahesinin arka tarafndaki srtta yaptrlmas dnlen Aziziye Camiinin temelleri atlm ancak

Hakk Acun, a.g.e.,s.16. Hakk Acun, a.g.e.,s.20. Ayrca bkz. Nevsal-i Afiyet 1322. 676 Vahide Gezgr, Yzyllardr alan Saat: Dolmabahe Saat Kulesi, http://www.mmg.org.tr/sayfalar/28.sayiyazi/dolmabahce.htm. Ayrca bkz. Nevsal-i Afiyet 1322.
675

674

161

Sultan Abdlazizin tahttan indirilmesiyle yapm yarda kalmtr. Yaplmas dnlen Camiden arta kalan talar Saat Kulesinin inasnda kullanlmtr677. Kule, yaklak 30-40 metre yksekliinde, drt katl olup aadan yukarya doru daralarak ykselir. Birinci kat alan 7.40x7.40 metredir. Zemin kattan birinci kata geite, stunlar zerinde rastlayan ksmlarda bulunan madalyonlar, girlandlar, kelerde vazocuk ve kvrk iek motifleri ile bir hareket salanmtr. Ayrca deniz ve kara tarafndaki iki panoda Sultan II. Abdlhamit devri Osmanl armas yer alr. Sslemenin en youn olduu birinci katta, her cephede yuvarlak kemerli birer pencere yer alr. Silmeli pencere kemeri kompozit balkl birer stun zerine oturur. Kemerin zerinde yanlara doru alarak aaya sarkan ask elenk ile kemerin kilit noktas zerinde bir istiridye kabuu motifi vardr. Alt katta grlen yivli ifte stunlar ile pencereler zerindeki bordr sslemesi burada da tekrarlanmtr. Kulenin daha sade olan ikinci katnda pencerelerin yannda yer alan ifte stunlarn kalkt, sadece balklarn ss unsuru olarak kullanld cepheye kuvvetli dikey silmelerle hareket kazandrld grlmektedir. kinci katn alan ise 6.00x5.00 metredir. nc kata gei, keleri yuvarlatlm parmaklkl bir balkonla salanmtr. Parmakln zerinde belirli aralklarla vazocuklar yer almtr. Drt cephede bulunan saat kadrannn st ksmlar perde kvrm eklinde bezenmi, alt ksm ise kesik alnlkl, iki ucu yuvarlatlm, C kvrm ve istiridye kabuu motifi ssl birer kk pencere ile da almtr. nc kat saak silmesi ile sonulanm, st ksmda drt cephede yer alan C kvrml kesik alnlklarla tepelie gei salanmtr. Kulenin nc kat ieriden asma kat eklinde blnerek bu blme saatlerin mekanizmas ve an yerletirilmitir. Bir Fransz markas olan bu saatler zmit ve zmirdeki saat kuleleri ile ayn olup deniz tarafndaki saat ayr, dier bir kurulur678. Kule, inaat tamamlandktan ksa bir sre sonra 1898 ylnda Padiahn emriyle deiiklie uram, st ksmda yer alan stun kaldrlarak yerine termometre konmutur. Sarf edilen yirmi iki bin be yz yirmi be kuru yirmi alt para Hazine-i Hassa tarafndan denmitir. Termometrenin yerini bugne kadar
677 678

Vahide Gezgr, a.g.w.s., Ayrca bkz. Aydn Talay, a.g.e., s.331. Vahide Gezgr, a.g.w.s.

162

geirdii onarmlar sonucu tespit edemiyoruz. Son onarm 1978-1979 yllar arasnda yaplmtr. Yap malzemesi olarak, ksmen tbii ta (od, kfeki) ksmen imitasyon kullanlmtr. Beden duvar, balkon, saak, silme ve detaylar yenilenmi, ahap pencere pervazlar deitirilmitir. Bugn Milli Saraylar Daire Bakanlna ait olan Dolmabahe Saat Kulesi, XIX. yzyl sanat akmlarndan eklektik slubun iyi rneklerinden biridir. 9- ili/Hamidiye Etfal Hastahanesi Saat Kulesi ili Etfal Hastahanesinin bahesinde yer alan kule, 1907 ylnda Mimar Raimondo dAronco tarafndan ina edilmitir. Kulenin biim zelliklerinden kaynaklanan tasarm anlaynn Yldz ini Fabrikas gibi bir biimlenie sahiptir679. Kule, hastahanenin aksine, orjinalitesinden bir ey kaybetmeden gnmze kadar ayakta durabilmitir (Fot. 123) 10- zmir Saat Kulesi Abdlhamidin tahta knn 25. yldnm nedeniyle 1901 ylnda dnemin Valisi Kamil Paa tarafndan oluturulan bir komisyonca Mimar S. Raymonda ina ettirilmitir680. Kule, 25m. yksekliinde, drt katl ve sekizgen bir kaideye sahiptir. Beyaz mermer ve kesme ta malzemeyle yaplmtr. Kule zerinde, galeri ve emelerde kullanlan yeil ve pembe renkli stunlar Marsilyadan getirtilmitir681. Kulede kitabe mevcut olmayp gvde ksmnda yer alan atnal kemerli kk balkonumsu, kuzey ve bat ynnde yer alan pencerelerde kabartma eklinde II. Abdlhamidin turas yer ald bilinir682. Ancak bu turalar, 1927de karlm olan ilgili kanun uyarnca kaldrlarak yerine ay-yldz kabartmas yaplmtr683. Gvdenin st ksmnda drt yzeyde de saat yer alr. Bu saatler Alman mparatoru II. Wilhelm tarafndan hediye edilmitir684. Kulenin annn bulunduu en st ksm 1974 depreminde yklm ancak 1976 ylnda
679 680

Yldran, a.g.e., s.162. Necmi lker, zmir Saat Kulesi, Lale, Say 7, stanbul 1990, s.11. 681 Necmi lker, a.g.m, s. 11. 682 Necmi lker, a.g.m, s. 13. 683 Hakk Acun, a.g.e., s.26. 684 http://www.konak-bel.gov.tr/konaktar.htm

163

onarlmtr. Bugnk Konak Meydannda bulunan saat kulesi, kentin simgesi hlini gelmitir (Fot. 124). 11- zmit (Kocaeli) Saat Kulesi Saat Kulesi ehre hkim bir tepe zerinde, tren istasyonunun

kuzeydousunda, Saray Yokuu Heykel Mevkiinde yer almaktadr (Fot. 125). 1901de zmit Mutasarrf Musa Kazm Bey tarafndan Mimar Vedat Teke ina ettirilmitir685. Kule kaidesi geni bir biimde st katlar tayan stunlarla oluturulmutur. Bu blmn tarafnda sebiller ve alnlklarnda kitabeler yer almaktadr. Kule giri kaps zerinde de kitabe yer almaktadr. Kulenin orta kat cephelerinde II. Abdlhamide ait yars silinmi tura yer alr. 12- Kastamonu Saat Kulesi 1884-1885 yllarnda Kastamonu Valisi Abdurrahman Nurettin Paa tarafndan ina ettirilmitir686. ehre hkim nokta olan Sarayst adyla anlan tepede yer alan kule, 12m. yksekliinde, kesme ta malzemeden yaplmtr. Kulenin ehre bakan ksmnda, kap, pencere ve saat yer alr (Fot.126). 13- Kayseri Saat Kulesi Gnmzde ehrin merkezi olan Cumhuriyet Meydannda yer alan Kule, Muvakkithane ile birlikte, 1906 ylnda Kayseri Mutasarrf Haydar Bey dneminde ina edilmitir. Kule, 10m. yksekliinde, kat biiminde dzenlenmitir. En st katta drt ynde saat bulunup zeri sivri piramidal klahla rtldr (Fot. 127). 14- Ladik Saat Kulesi Kule giri kaps zerinde yer alan Trke ifadeye gre 1889da Ladik Kaymakam Reit Bey tarafndan yaptrld anlalmaktadr. ehrin merkezinde

Metin Szen, a.g.e., s.66. Ayrca, kdam, nr. 2222, 10 Ca 1318 (5 Eyll 1900) ve Sabah, 3882, s. 2, 8 Ca 1318 (3 Eyll 1900)de temelinin atld ifade edilmektedir. Pars Tulac, a.g.e.,s.175-176da kulenin 1901de Sultann 25. clus yldnm nedeniyle yaptrldn ve Mimarnn Mihran Azaryan olduunu ifade etmektedir. 686 Kemal Kutgn Eypgiller, a.g.e., s.191. Ayrca, Sabah, nr. 3884, s. 1, 10 Ca 1318 (5 Eyll 1900), Tercman- Hakikat, nr. 6955, s. 1, 10 Ca 1318 (5 Eyll 1900)de saat kulesi ve eme alndan sz edilmektedir.

685

164

yksek bir tepe zerinde, minare biiminde yer alan kulenin drt yznde de saat yer alr687 (Fot. 128). 15- Mula Saat Kulesi Mula ehir merkezinde bulunan kulenin, giri kaps ve eme zerinde yer alan ve Dede smail Hakk Efendi tarafndan yazlan kitabesine gre, 1885 ylnda Hac Sleyman Aa tarafndan Mimar Konstantin Olu Filvariye yaptrlmtr. Kule, kare planl,aadan yukarya doru klen be kat eklinde dzenlenmitir (Fot. 129). Kulenin yannda yine Hac Sleyman Aa tarafndan yaptrlan eme yer almaktadr688. 16- Sivrihisar Saat Kulesi 1900 ylnda Kaymakam Mahmut Bey ve Belediye Reisi Yzgll Hac Mehmet Efendi dneminde yaplmtr. 1318 Ankara Salnamesinde de bu tarih teyid edilip kule saatinin de Avrupadan getirtildii ifade edilmektedir. Kente hkim noktada bulunan kule, 12m. yksekliinde ve zeri alemli kubbeyle rtldr689 (Fot. 130). 17- Sungurlu Saat Kulesi 1891de Kaymakam Edip Bey tarafndan Yozgatl akir Ustaya ina ettirilmitir. Kule, kare prizmal gvdeye sahip sekiz kata blnmtr (Fot. 131). Kesme ta malzemeyle yaplan kulenin en st katnda ahap kk ksm yer alr. Kkn alt ksmnda drt ynde saat bulunur690. 18- Tarsus Saat Kulesi 1895 ylnda Kaymakam Ziya Bey tarafndan ina ettirilmitir. Tarsu Ulu Camii minaresi zerine sekizgen gvdeli ve 10m. yksekliinde ina edilmitir691 (Fot. 132). 19- Tokat Saat Kulesi

687 688

Hakk Acun, a.g.e., s.29. Hakk Acun, a.g.e., s.32. 689 Hakk Acun, a.g.e., s.35. 690 Hakk Acun, a.g.e., s.35. 691 Hakk Acun, a.g.e., s.36.

165

II. Abdlhamidin, 25. clus yldnm nedeniyle halkn yardmlaryla Mutasarrf Bekir Paa ve Belediye Reisi Mtevelliolu Enver Bey tarafndan 1902de ina ettirilmitir692. ehre hkim bir nokta olan Behzat semti ve ayn adla anlan caminin gneyindedir (Fot. 133). Kulenin ykseklii 33m. ve kesme tatan yaplmtr. Kitabesi mevcut olmayp giri kaps zerinde bulunan mermer levhada sadece 1317H./1900M. tarihi vardr693. 1917 ylnda saat ksm alafrangaya evrilmitir. 1939 depremiyle zarar grnce onarm grr694. Muvakkithanesi mevcut olan kulenin, kare kaideden yukar doru incelen sekizgen gvde yapsna sahiptir. Gvde zerindeki silmeler yapy be kata bler. En st katta drt ynde saat yer alr. 20- Vezirkpr Saat Kulesi ehir merkezinde yer alan kulenin kapsnda bulunan kitabedeki ifadeye gre, Sivas Valisi Reit Akif Paa dneminde Vezirkpr Kaymakam Ahmet Reit Efendi tarafndan 1906-1908 yllarnda ina ettirilmitir695. Minare grnml kulenin erefe ksmnn drt yzeyinde de saat bulunmaktadr (Fot. 134). 21- Yozgat Saat Kulesi 1908 ylnda Belediye Bakan Tevfikizade Ahmet bey tarafndan Mimar akir Ustaya yaptrlmtr696. Kule, kesmeta malzeme ile alt kat eklinde yaplmtr (Fot. 135). En st ksm erefe eklinde ve zeri an formunda bir klahla rtldr. Bu ksmn altnda her yzeyde saat bulunur. 22- ankr Saat Kulesi Kulenin ina tarihi ile ilgili olarak kaynaklarda ihtilaf sz konusudur697. Ancak dnemin gazetelerine bakldnda, Sultann tahta knn 25. yldnm sebebiyle kentte bir saat kulesinin al sz konusudur698. Kule, gnmzde arpk

http://www.tokat.gen.tr/turizm/tarihi_eserleri.asp Hakk Acun, a.g.e., s.36. Ayrca, Malumat, nr. 1182 s. 1; Tercman- Hakikat, nr. 6950, s. 1, 5 Ca 1318de al yaplan kulenin 27m. yksekliinde olduu ifade edilmektedir. 694 Pars Tulac, a.g.e., s.289. 695 Hakk Acun, a.g.e., s.38. 696 Hakk Acun, a.g.e., s.38. 697 Hakk Acun, a.g.e., s.15, dipnot:38. 698 Sabah, nr. 3884, s. 1, 10 Ca 1318, Tercman- Hakikat, nr. 6955, s. 1, 10 Ca 1318.
693

692

166

kentlemeden nasibini alarak binalar arasnda skp kalmtr. Kule, kare planl, yaklak 15m. yksekliinde ve dikdrtgen gvdelidir (Fot. 136). 23- Amasya-Gmhacky Saat Kulesi 1900 ylnda Ali Rza Bey tarafndan ina ettirilmitir699. lk inasnda ahap ve ksa boylu olduu ifade edilir. Geen zaman ierisindeki onarmlar sonucu orjinalitesini kaybeden saat minare biimli bir grnm arz etmektedir (Fot. 137). Abdlhamid dneminde gerek Anadolu gerekse Anadolu dnda ina edilmi saat kulelerinden birou da gnmze kadar ulaamamtr. Birou hakknda da tarihi belge niteliinde iz dahi kalmamtr. Anadoluda yer alan ve gnmze kadar ulaamam bu saat kulelerinden, Diyarbakr700 (Fot. 138), Edirne701, Erzincan Asker Ortaokulu (Fot. 139)702, Erzincan Evrak Mahzeni Saat Kulesi (1893)703, Elaz-Maden704 (Fot. 140) , Amasya-Mecitz, Ktahya Saat Kulesini705 (Fot. 141,142) sayabiliriz. Ayrca bu dnemde, al yaplan ancak ilk ina tarihi 1827 olan Balkesir saat kulesi de yer almaktadr706. 3- Konut Mimarisi XIX. yzyl Osmanl mimarsinde, deien zaman ierisinde deien meknlarn oluturduu bir anlay hkim olur. Batllamann toplumun her alan etkilemesi, ekonomik artlar, nfus art, kentleme olgusundaki deiimler gibi toplumu zellikle sosyolojik anlamda deiime zorlayan etmenler mekn trlerinin artmasna da yol amtr. Sosyal hayatn bir gstergesi olarak karmza kan,
Hakk Acun, a.g.e., s.18. Ancak, Ali Karaca, Anadolu Islahat ve Ahmet kir Paa (1838-1899), stanbul 1993, s.119da Ahmet akir Paann Anadoluyu tefti gezisi srasnda Gmhackye urad tarihte (4.Eyll 1899) kentte bir saat kulesi yer almaktadr. Acunun vermi olduu tarih tahmini olsa gerektir. 700 Diyarbakr Salnamesi 1317de saat kulesi, Diyarbakr Sanayi Mektebinin yannda grlmektedir. 701 Oral Onur, a.g.e., s.200-201. 702 Hakk Acun, a.g.e. s. 102. 703 smail Hakk Akansel, a.g.e.,s.74-75. Kule, 1893de ina edilen Evrak ve Harita Mahzeni binas ile birlikte, ahaptan ve yukar kldka daralan bir biimde iki katl ina edilmitir. Erzincan askeri ortaokulundaki saat kulesi ile ayn tarzda ine edilmi olup fark askeri ortaokulunki drt katldr. 704 Diyarbakr Salnamesi 1317de izim eklinde resmi mevcuttur. 705 Hdavendigar Salnamesi 1325. 706 Tercman- Hakikat, nr. 6955, s. 1, 10 Ca 1318, Sabah nr. 3884, s. 1, 10 Ca 1318de alndan ve 25m. yksekliinde olduundan sz edilmektedir. Ayrca bkz. Hakk Acun, a.g.e., s.10 ve Hdavendigar Salnamesi 1325.
699

167

sinema, tiyatro, alveri merkezleri, kahvehaneler, pastane yaplar deien kent dokusunda yerini almaya balar. Bu geliim, ie kapal yaam biiminden da dnk yaayan toplum anlaynn bir evrimi gibi grlebilir. Devletin zirvesinden toplumun en kk birimine kadar yaylan bu deiim rzgar, resmi ve sivil yaamn yer ald mimar anlaya da yeni bir boyut getirir. Yaplama belli blgelerde ve belli amalar iin oluturulmaya balanr. Ticari yaplama, Galata, Eminn; Kamu yaplamas, Sirkeci, Sultanahmet, Beyazt; Elence ve Konut yaplamas, Beyolu, Taksim, ili semtlerinde olumaya balamtr. Bu ayrm net olmamakla birlikte zellikle bakent leinde ele alndnda gzlenebilen bir durumdur. Osmanl Devleti snrlarnda yer alan ve kentleme olgusunun gelitii byk yerleim birimlerinde, bakentteki anlay kadar gelimi olmasada nfus ve yaam biimine gre kk lekli benzerlikler grlmektedir. Bakent stanbulda, gnmzde de nemini koruyan, boazn her iki yakasnda bulunan semt kltr ve bu kltre bal yaplamann yer ald yerleim olgusu gelimitir. Bu olgunun bir sonucu olarak toplumsal yaamda, fertler iin, apartman, konak, yazlk ev, yal, kitleler iinde otel, konukevi yerletii grlr. a) Hereke Kk707 Hereke hallarnn uluslararas bir n kazanmasndan sonra Herekeye gelen yabanc misafirlerin barakalarda arlanmasnn ayp olduu dnlerek fabrikann erefi ile mnasip bir kk inas uygun grlmtr. 1898 ylnda Alman imparatoru II. Wilhelmin Sultan II. Abdlhamidi ziyareti ncesinde, 1894 ylnda Sultan II. Abdlhamitin saraynda haftada ina edilen Kk, deniz yoluyla paralar hlinde getirilerek bir gnde yerine monte edilmitir (Fot. 143,144) . Sultan II. Abdlhamidi ziyaret eden Alman imparatoru II. Wilhelm708, imparatorie Augusta Victoria, Bulgaristan Prensi (Fot. 145)709 ve Alman Sefiri kavramlarnn

707

http://hereke.kolayweb.com/kosk.htm

168

Baron Maral, ngiliz Sefiri bn Reit gibi yabanc misafirler bu nnden dolay Herekeyi ziyaret etmiler ve bu kkte arlanarak, kendilerine ipek seccade, hal, elbiselik kuma, boyun atks ve mendil gibi Hereke yapm hediyeler verilmitir. mparator kke esiz bir bcek koleksiyonu hediye etmitir. Herhangi bir kesinlik iermemekle birlikte, mimar Serkis Balyan elinden kt sanlan kkn yapmnda tekne yapm teknii kullanlm olup, metal ivi kullanlmamtr. Btnyle ahap konstrksiyonla oluturulmu ve ilgin bir tasarm zellii olarak gerek deniz, gerekse kara tarafna alan bir ok kap kullanlmtr. Dta, ortada hafif eimli bir at ve iki yandaki kubbeleriyle simetrik bir kurulua sahip olan Hereke Kk, ite de, giri mekn, salon ve oda olmak zere blmden olumaktadr. Ara geilerin ift kanatl kaplarla saland bu meknlarn tefriinde Hereke dokumas hallar ve ipekli demelik ve perdelikler kullanlmtr. Saraylardan getirilen eyalarla denen kkn salonunda yer alan bergere stilindeki koltuk takmnn ise, XX. yzyl balarnda yaplm olduu sanlmaktadr . b) Beyolu Union Franaise 1896 ylnda Alexandre Vallaury tarafndan ina edilen yap, yabanc elilik misafirhanesi olarak tasarlanmtr. Bina, Dyun- Umumiyenin Fransa adna temsilcisi Asker atae Msy Berger tarafndan yaptrlmtr710. Yap, kgir ve drt katldr. Franszlara ait bir yapda talyan mimarsinin etkilerinin son derece ak olarak vurgulanmas tamamen mimar Vallaury aittir. Mimarn bir dier yaps olan Ttn Rejisi Binas ile benzerlikleri gze arpar (Fot. 146). c) Beyolu Botter Apartman Yap, II. Abdlhamid dnemi Bahriye Nazr Amiral Hasan Paann olu Mahmud Nedim Beye aittir. Sultan II. Abdlhamidin terzisi Hollandal Botterin

lber Ortayl, kinci Abdlhamit Dneminde Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, Ankara 1981, s.52. 709 a.g.w.s. 710 Nee Yldran, a.g.e., s.279.

708

169

atlyesinin bu binada bulunmasndan dolay apartman bu isimle anlmtr711 (Fot. 147). Yap, kgir, alt katl ve Art-Nouvea tarznda ina edilmitir. Yapda elik konstrksiyonun ileniinde Mimar dAronco etkisinin varl gzlenir. Cephede ta malzemeye dayal bezeme hkimdir. Yap, Beyolunda yer alan ayn dnem mimar rneklerine gre farkl bir anlayta ina edilmitir. Bu farkllk binada Avrupallk anlayn en iyi biimde yanstm olmasdr. d) iftehavuzlar Cemil Topuzlu Kk 1900lerde Alexandre Vallaury tarafndan ina edilen kk, II. Merutiyet dnemi ehremini Doktor Cemil Topuzluya aittir712. Ahap malzeme arlkl ve Erenky tarz olarak tanmlanan konut grubundadr. Neo-Klasik Osmanl mimarsinin bir rneidir. Yap, drt katl ve kuleli bir kktr (Fot. 148). e) Beikta Akaret Binalar Beikta Akaret yokuunda yer alan Sraevler olarak ina edilmi yap grubudur. Yap grubu Sultan Abdlaziz dneminde inasna balanr. Mimar Serkis Balyan tarafndan ina edilmitir. II. Abdlhamid dneminde byk lde tamamlanan Sraevlerin en son ina aamas 1914de Mimar Vedat Tekin okul ve evlere ilaveler yapmasyla son bulmutur. Sraevler, 13 farkl vakfa ait arazi zerinde, alt kat dkkan st kat ev olmak zere toplam 74 bina yer almaktadr. II. Abdlhamid, buray, Hamidiye, Orhaniye, Erturul camileri ve azeli Dergah masraflar iin gelir gstermitir. Ayn zamanda Sraevlerin bulunduu araziye ait 13 vakfa da burann yllk gelirinden para denmesini hkme balamtr713. E) SALIK YAPILARI 1- Darlceze

Oktay Aslanapa, a.g.e.,s.459. Nee Yldran, a.g.e., s.289. Ancak, Metin Szen, a.g.e., s. 5te Mimar Vallaurynin faaliyetleri ierisinde sz konusu yap yer almayp, s. 38 ve 66da yapnn Mimar Vedat Tekin eseri olduu ve 1912-1919 tarihi yer alr. 713 Sadi Bayramn XI. Trk Sanatlar Kongresine sunduu Sultan II. Abdlhamidin 1888 tarihli Vakfiyesi, Tezyinat ve Osmanl mparatorluunda lk Toplu Konut Projesi adl sunumu, kendisi ile yapm olduum grme neticesinde tarafma vermitir.
712

711

170

1895 ylnda faaliyete geen Darlceze bir yap kompleksidir714. Bamimar Yanko Bey ve Vasilaki Efendinin tasarmlaryla ina edilmitir715. Kimsesizlerin her trl bakm iin devlet tarafndan bir tr himaye altna alnmasn salayan bu yapnn kurulmas iin 1890da ferman karlm ve 1892de temeli atlmtr716. 1895te717 tamamlanan yapnn masraflar byk lde Sultann kendisi tarafndan, makbuz ve piyango dzenlenerek karlanmtr718 (Fot. 149) . Darlaceze, yaklak 75 dnm arazi zerinde cami, kilise, hamam, frn, mutfak, idar, sosyal ve kltrel meknlar barndran 20 binadan olumaktadr. Gnmzde stanbul Bykehir Belediyesine Bal olan Darlaceze, iliKathane arasnda yer almaktadr. 2- Hastahaneler a) ili Hamidiye/Etfal Hastahanesi 1898-99de ilk ocuk hastahanesi olarak hizmete balamtr719. Yap, Sultan II. Abdlhamidin kz Hatice Sultann hastalanarak lmesi zerine sadece ocuk hastalklaryla ilgili bir hastahane olarak, Hazine-i Hassa-i Hmayun tarafnda da desteklenerek, ina edilmitir720. Fransz Mimar Niebermann tarafndan tasarlanp Hasan Rza Bey kontrolnde ina edilen yap dnemin ihtiyalar gz nnde

Semavi Eyice, a.g.m.,5/II,s.1214/123. Ayrca bkz. Luis Alberi Sabuncuzade, a.g.e., s.101-102; Ali Said, a.g.e.,s.146; Reat Ekrem Kou, Darlaceze (1895-1974), Darlacezeye Yardm Dernei Yayn, stanbul; Nuran Yldrm, stanbul Darlaceze Messesesi Tarihi, stanbul 1996 ve Nevsal-i Afiyet 1315/1322. 715 Komisyon, 700. Kurulu Yldnmnde stanbuldaki Osmanl Mimar Eserleri, stanbul Valilii, stanbul 2000, s.268. 716 Seval Arpnar, Trkiyede Darlacezenin Kuruluu, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say 20, stanbul 1969, s.44-51. 717 BOA, Y.EE. Defter no:746. Ayrca bkz. BOA, Y.EE. Defter no: 408 ve409da yapya ait resimlerin yer ald bir albm eklindedir. Nuran Yldrm, a.g.e., s.xvi-xix. 718 Aydn Talay, a.g.e., s. 279. 719 Semavi Eyice, a.g.m.,5/II, s.1214/123. Ayrca bkz. Hasan Fevzi, Hamidiye Etfal Hastahane-i Alisi, Tarih ve Medeniyet, Say 37, stanbul 1997.,s.53-55. Luis Alberi Sabuncuzade, a.g.e., s.103. ve Aydn Talay, a.g.e., s.266da Kule giri kaps zerinde yer alan kitabede ise hastane ve mescidin 1316H./1899M. ylnda ina edildiini ifade etmektedir. 720 Ali Said, a.g.e., s.147. Bu konu hakknda bkz. Nadir zbek, Darlhayr- Ali, Tarih ve Toplum, Say 182, Ankara 1999, s.11, Rengin (Dramur) Btn 1906 Senesinde Sultan II. Abdlhamide Yaplan Konsltasyon Reetelerinin ve Sultan Tedavi Eden Hekimlerin Tantlmas, IX. Trk Tarih Kongresi Ankara:21-25 Eyll 1981, Bildiriler II. Cilt, Ankara 1988, s.1089.

714

171

bulundurularak tam donanml bir ekilde hizmet verilmesi amalanmtr721. Hastahane gelir olarak Hamidiye Suyu ve Karahisar- Sahip (Afyon) Maden Suyu iletmelerinden yararlanmaktayd722. na edildii ilk yllardan gnmze dein geen sre ierisinde yaplan eklemeler ve ykmlar sonucu orijinal yapdan gnmze pek bir ey kalmamtr723 (Fot. 150,151). Sadece hastahane avlusunda yer alan saat kulesi gnmze gelebilmitir. b) Samsun Guraba Hastahanesi Sultan II. Abdlhamidin 25. clus yldnm nedeniyle temeli atlan yap Byk Guraba Hastahanesi olarak ad gemektedir724. olarak bilinmektedir. ki katl ve kgir bir yapdr725. c) Kastamonu Hastahanesi 1900 ylnda dnemin Valisi tarafndan temeli atlan ve alan hastahane bundan sonra dier vilayetlerde alacak tam donanml hastahanelerinde ncs olmutur726. Bu dnemin dier hastahane rneklerinden stanbulda yer alan hastahaneler: Beyolu Zkur/Belediye Hastahanesi (Fot.152), (1878-79)727 Yldz Asker Hastahanesi (1886)728 stanbul Kuduz Hastahanesi (1887)729
Komisyon, 700. Kurulu Yldnmnde stanbuldaki Osmanl Mimar Eserleri, stanbul Valilii, stanbul 2000, s.267. 722 Aydn Talay, a.g.e., s.265. 723 lk yaplara ait resimler iin bkz. Nuran Yldrm, Tanzimattan Cumhuriyete Koruyucu Salk Uygulamalar, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi,5, stanbul 1985, s.1338 ve Nevsal-i Afiyet 1322. 724 Tercman- Hakikat, nr. 6954, s. 2, 9 Ca 1318. Ayrca bkz. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1322. 725 Komisyon, Gemiten Gnmze Kltr Deerleriyle Samsun, Samsun 1997, s.56. 726 Kemal Kutgn Eypgiller, a.g.e., s.209. Ayrca, Sabah, nr. 3884, s. 1, 10 Ca 1318, Tercman- Hakikat, nr. 6955, s. 1, 10 Ca 1318yeniden yapmna baland ve al yapld sylenir. 727 stanbul l Yll 1973, s.452-453. Ayrca bkz. Saim Polat Bengiserp, stanbulda lk Belediye Hastanesi Beyolu Zkur Hastanesinin Dn ve Bugn, I. Trk Tp Tarihi Kongresi, Bildiriler,stanbul,17-19 ubat 1988, Ankara 1992, s.277-286. 728 Nevsal-i Afiyet 1322. 729 stanbul l Yll 1973, s.453.
721

Millet ve Devlet

Hastahaneleri olarak anlan yap gnmzde, Ruh ve Sinir Hastalklar Hastahanesi

172

skdar Akl Hastahanesi (1897) stanbul Guraba Hastahanesi Ek Binalar (1900-1905) stanbul Haseki Hastahanesi Ek Bina/Pavyonlar (Fot. 153) (1893)730 Glhane Hastahanesi (Fot. 154,155) (1898)731 Beykoz Serviburnu Hastahanesi (1878) Beylerbeyi Hastahanesi (1877) Eyp plikhane Hastahanesi (1878) Kadrga Hastahanesi (Fot. 156) (1893)732 skdar Nuhkuyusu Hastahanesi (1891) skdar emsipaa Hastahanesi (1877) Kathane Hastahanesi (1897) atalca Hastahanesi (1877) Haydarpaa Numune Hastahanesi (Fot. 157) (1902-1903)733.

Anadoluda yer alan hastahane rnekleri ise unlardr: Adana Hamidiye/Guraba Hastahanesi (1898)734 Bursa Guraba/Hamidiye Hastahanesi (Fot. 158) (1879-1905)735 Edirne Asker Hastahanesi (1887)736 Erzurum Numune Hastahanesi (Fot. 159,160) (1903)737 Gaziantep Hamidiye Hastahanesi (1903)738 Krehir Guraba Hastahanesi (1900)739 Safranbolu Kadn Hastahanesi (1900)740 Safranbolu Frengi ve Gureba Hastahanesi (1888)741
stanbul l Yll 1973, s.439. Ayten Altnta, Glhane, Tarih ve Medeniyet,43, stanbul 1997, s.7-8.de Sultann doum gn mnasebetiyle al yaplan Glhane Hastanesinin bulunduu binann, 50 yl kadar nce ina edildii ifade edilmektedir. Ayrca bkz. Osman Nuri Ergin, a.g.e., c. 3-4, s.1197; Nevsal-i Afiyet 1322. 732 Nevsal-i Afiyet 1322. 733 .Hakk Konyal, a.g.e, II, stanbul 1977, s.378 ve http://www.istbip.org.tr/hf/hf798.html. 734 BOA, Y.MTV. 175/317. 735 Hdavendigar Salnamesi 1324 ve Nevsal-i Afiyet 1315. 736 Oral Onur, a.g.e., s.217,228. 737 Sabahattin Bulut, a.g.e., s.36. Ayrca bkz. Nevsal-i Afiyet 1315. 738 Pars Tulac, a.g.e., s.40-41. 739 Sabah, nr. 3884, s. 1, 10 Ca 1318. 740 Sabah, nr. 3884, s. 1, 10 Ca 1318, Tercman- Hakikat, nr. 6955, s. 1, 10 Ca 1318. Al yaplmtr.
731 730

173

ankr Hamidiye Guraba Hastahanesi (1896)742 Eskiehir Guraba Hastahanesi (1896)743 zmir Hastahane (1895)744. Ayrca Anadolunun daha birok kentinde alm, bugn mevcut olmayan bir ok hastahane ve salk kuruluunu sayabiliriz745. F) RESM YAPILAR 1- Bayndrlk Yaplar a) emeler 1- Maka II. Abdlhamid emesi 1901de II. Abdlhamit tarafndan ina ettirilmitir eme ilk ina edildii dnemde Tophane Nusretiye Camii (Fot. 161)746. civarnda iken daha sonra imdiki yeri olan Maka Park giriine getirilmitir (Fot. 162)747. Bu ilem srasnda da eme olduka tahrif olmutur. Yaklak 3.50m. ykseklii ve 2.75m. eninde olan emenin drt yz de bezemelidir. emenin st rts saak at biiminde yer alp bunun hemen altnda, geni yzeyin bulunduu kuzeybat cephede kartu ierisinde Talik hatla yazlm kitabesi yer alr. Kitabe748: Ab- irinin iip bir le dedim tarihini Eyledi bu emeyi bnyad Han Abdlhamid
741

Esin Kahya, Salk Kurulularmza Bir rnek: Safranboluda Frengi Hastanesi, IX. Trk Tarih Kongresi Ankara:21-25 Eyll 1981, Bildiriler III. Cilt, Ankara 1989, s.1294-1295. 742 Pars Tulac, a.g.e.,s.193. 743 Pars Tulac, a.g.e.,s.130. 744 Pars Tulac, a.g.e.,s.180-184. 745 Aydn Talay, a.g.e., s.265-274. Ayrca, BOA, Y.PRK.HH 34/3 noda 1903 tarihli Sultan tarafndan Berlinde yaptrlacak bir hastanenin inaat masraflarn gsteren bir defter mevcuttur. 746 .Hilmi Tank, a.g.e.,II, s.229-230.de eme anlatlrken Makaya tandndan sz edilmemesi bu tarihlerde yerinde olduunu gstermektedir. 747 kdam, nr. 2217, s. 1, 5 Ca 1318, Sabah, nr. 3881, s. 2, 7 Ca 1318, Tercman- Hakikat, nr. 6950, 5 Ca 1318. Gazetelerde yer alan ve 25. clus trenleri nedeniyle ina edilip al yaplan Tophane Nusretiye Cami nndeki eme olarak geer. Bu emenin dnda, ayn gnde, Saray- Hmayn civarndaki Yardm Sergisinin bahe kesine ve Maka Kla- Hmaynu karsnda ina edilip al yaplan eme yer alr. Bu emeler, drder yzl olup zerine alaturka ve alafranga saatler, barometre ve termometreler konulduu ve cls gn allarnn yapldna dair ifade yer almaktadr. 748 Nee Yldran, a.g.e., s.202.

174

eme, ssleme zellikleri ve yapm teknii asndan geleneksel Osmanl eme rnei olarak karmza kar. Bununla beraber eme yzeylerinde yer alan bat etkili bezeme unsurlaryla da eklektik bir bezeme anlayn da ortaya koyar. 2- Sultanahmet II. Wilhelm/Alman emesi 1899da ina edilen eme, Alman mparatoru II. Wilhelm tarafndan, Osmanl Devletini ikinci ziyareti ansna ve Osmanl-Alman dostluunun bir simgesi olarak yaptrlmtr (Fot. 163,164)749. Sekizgen biimde yaplan emede suyun depoland sarnc ve yedi emesi mevcuttur. eme st rts kubbe formunda yer alp kubbeyi tayan siyah mermerden yaplm sekiz ksa stun yer alr. Kubbe ii tamamen mozaik bezeme yer alr. Mozaiklerde, altn yaldz zemin zerinde yeil, beyaz, krmz renklerin hkimiyeti vardr. Su haznesinin yer ald sarn zerinde, bronz, Almanca yazlm kitabe ve Trke karl u ekildedir750: Alman mparatoru II. Wilhelmin 1898 yl sonbaharnda hametli Osmanl Padiah II. Abdlhamidi ziyaretinde bir minnettarlk ans olarak yaptrd emedir. 3- Bebek Ltfi Bey emesi 751 Bir zamanlar Bebek Karakolu arkasnda bulunan bu eme, 1930 yllarnda cadde geniletilirken hemen karakolun yanndaki Kkbebek Caddesinin bana nakledilmitir (Fot. 165)752. Mermer malzemeden yaplm olan emeyi her iki yandan yivli birer pilastr snrlar. zerinde 1323 H./1905 M. tarihli iki kitabenin de bulunduu aynata olduka sadedir. emenin stnde iki kede yer alan topuz eklindeki sslemelerde gnmze ulaamamtr. Gnmzde ii bo olan bu madalyon, hi phesiz vaktiyle bir turay ihtiva etmekteydi. emenin dilimli

BOA, Y.PRK.MF. 4/40 (1318.Ra.07/4 Temmuz 1900) nolu belge, emenin kemerlerine yazlacak tarihlerin sunulmasna ilikindir. Ayrca bkz. Mehmet Yavuz, Osmanlda Alman Mimarlar ve Eserleri, Trkler, c. 15, s. 402-403; Aydn Talay, a.g.e., s.395de emenin al tarihini 27 Ocak 1901 olarak vermitir. Ayrca bkz. .Hakk Konyal, Alman emesi, Tarih Hazinesi, stanbul 1951, c. 1, Say 8, s.383-387., .Hilmi Tank, a.g.e.,I, s.298. 750 Nee Yldran, a.g.e., s.270. 751 http://www.cesmeler.gen.tr/alitfi.htm 752 .Hilmi Tank, a.g.e.,II, s.233-234.

749

175

ana gnmze ulamtr. Bu eme, saray grevlilerinden Ltfi Beyin ansna II. Abdlhamid tarafndan yaptrlmtr753. 4- Beikta-Yldz II. Abdlhamid emesi 754 Beiktata Balmumcu Mahallesinde, Barboros Bulvarnn dousunda bulunan asker lojmanlarn giriindedir (Fot. 166). Mirat stanbul adl eserde verilen bilgiye gre bu eme, bir zamanlar Barboros Hayreddin Paa Trbesinin civarnda bulunuyormu755. II. Abdlhamid tarafndan yaptrlan bu eme, Trk neo-klasii ve oryantalist etkili bir slpta, kp gvdeli bir meydan emesidir756. Ykseke bir platform zerine yerletirilmi olan eme, kesme tatan yaplm bir su haznesi zerine monte edilen mermerden aynata, tekne, kitabe ve stun gibi elerden oluur. emenin, birbirinin ei drt cephesi de, ifte stunlarla simetrik olarak eit blme ayrlmtr. Bu iftte stunlarn alt ve st ksmlar birer kum saati eklinde biimlendirilmitir. Cephelerin orta blmndeki dikdrtgen ayna talarnn stnde, srasyla mukarnasl bir silme, rumili bir ssleme, ortasnda rozet bulunan istiridye kabuu formunda bir dolgu yer alr. emenin sadece dou cephesinde kitabe yoktur. Celi talik hatla yazlm 1306H./1888M. tarihli kitabeden anlald kadaryla emenin banisi II. Abdlhamiddir. Orta blm hari, kitabelerin stnde dilimli ka kemer eklinde ikiz niler sralanr. emenin dz ve kair olan saa ikierli konsollarla oturmaktadr. aty yivli bir alem talandrr. Bugn ehir ebekesinde bal olan eme, yapldnda Hamidiye Suyunun Balmumcu deposunda Yldz ynne giden ana koldan beslenirdi. 5- Beikta Gazi Osman Paa emesi Beiktata Serencebey Yokuu ile air Nafi Sokann kesitii kede yer alr. eme, alt satr zerine celi sls hatla yazlm, 1307H./1890M. tarihli, beyitlik kitabesinden anlaldna gre, burada kona bulunan Gazi Osman

753 754

http://www.besiktasgazetesi.com/cesmeler.htm http://www.besiktasgazetesi.com/cesmeler.htm 755 .Hilmi Tank, a.g.e.,II, s.221, 223-224. 756 Turgut Saner, a.g.e., s.143.

176

Paann (18321900) hayratdr. Teknesi ve aynata mermerdendir. Aynata, alt keli bir yldzla talandrlm, oymal bir tezyinata sahiptir. 6- Beikta Erturul Camii II. Abdlhamid emesi Beiktata Erturul Tekke Camiinin avlusunda bulunan bu eme alt keli prizmatik bir yapya sahiptir. emenin her bir yzn, kenarlarda, olduka yksek kaidelere oturan stuneler snrlard. Gnmzde mevcut olmayan bu stunelerin arasnda ve yuvarlak kemerli yzeysel niin iinde ise sade bir ayna ta ile anak eklinde bir tekke bulunur. Yuvarlak kemerli nilerin zerinde yer alan kitabe yerleri bugn botur. Bu emeye ait kitabe metni Mirat- stanbulda yer almaktadr. Bu kitabeye gre emeyi 1305H./1887M.de II. Abdlhamid yaptrmtr757 (Fot. 167). emenin dikdrtgen eklindeki kitabe yerlerinin zerinde birer gen alnlk ve bunlarn stnde ise kenarlar ilemeli kurun kapl bir at rts mevcuttur ki, bu ayn zamanda saak vazifesi grr. Olduka harap durumdaki eme, 19721974 yllar arasnda klliyede gerekletirilen restorasyon almalar sonucu bugnk eklini almtr. 7- Neet Aa emesi Ortaky, Aydnlk Sokak zerindedir. Adi tatan fakat muntazam bir ekilde yaplm olan emenin mermerden iki aynata vardr. Musluklar koparlmtr. Sonradan ilave edilen bir saa da mevcuttur. 1323H./1905M. tarihinde yaknda bir camisi bulunan Neet Aa adnda bir hayrsever tarafndan yaptrlmtr. emenin adnn Read Aa olarak gsterilmesi yanltr758. 8- Raif Aa emesi Hsrev Gerede Caddesi zerindeki Raif Aa Camiinin duvarnda bulunan bu eme, caminin onarm esnasnda orijinal eklini kaybetmitir. Caminin caddeye bakan cephesinde, betonla svanm bir duvarn yzeyinde olan emenin orijinal paralar, mermer aynata, teknesi ve kitabesidir. emenin orijinal hlinden kalan
.Hilmi Tank, a.g.e.,II, s.221-222. Ayrca bkz. Aydn Talay, a.g.e.,s.394. Nuran Pilehvarian-Nur Urfalolu- Ltfi Yazcolu, a.g.e., s.198de Read Aa emesi olarak geer.
758 757

177

bir dier salam para da kitabedir. 1293H./1876M. tarihli kitabeden anlald kadaryla emenin banisi Mehmed Raif Aadr. 9- Yldz Saray Hamidiye emesi 1902 tarihli eme, Yldz Saray Yaveran Kknn yannda yer almaktadr. Saray ierisindeki dier emelerden farkl bir anlaya sahip olan eme, geleneksel Osmanl emelerinin bir rnei gibi ina edilmitir (Fot.168). 10- stanbul Alman Elilii II. Abdlhamid emesi 759 1906da Sultan II. Abdlhamid tarafndan, Alman mparatorluk Sefirine hediye etmek amacyla yaptrlmtr. Hamidiye su kanalna bal olan eme elilik bahesinin girii yannda yer almaktadr (Fot. 169). eme zerinde yer alan Osmanlca kitabede u ifade yer almaktadr: Osmanl mparatorluu Sultan, Hametmeap, Ulu Hakan, Sultann Olu II. Abdlhamid Han tarafndan, Alman mparatorluunun hametli sefirine stanbulda hediye ettii ve Kathane pnarlarndan gelen ve mparator Zat- ahaneleri dneminin en gzel eserlerinden ve harikulade suyu olan bu grkemli eme, hicri 1324, miladi 1906 ylnda yaplmtr 11- Yozgat Hamidiye emesi 1901de II. Abdlhamid tarafndan apanolu Camii yaknnda yer alan hazireye bitiik olarak ina ettirilmitir760. emenin en st ksmnda sivri kemerli ni ierisinde saat yer almasndan dolay Saatli eme olarak da adlandrlmtr (Fot. 170). eme silindirik bir gvdenin be boyuna enine silmelerle blnmesiyle oluturulmutur (Fot. 171). Saatin alt ksmnda adalet, eitlik ve zgrlk sembol olan Osmanl armas yer almakta iken gnmzde mevcut

http://www.almanbaskonsoloslugu-istanbul.org.tr/de/gk/kanzlei/brunnen.html. Sayfa, S.D.. Fen-Edb. Fak. Bat Dilleri Blm Ar. Grv. zber Can tarafndan Trkeye evrilmitir. 760 Hakk Acun, a.g.e., s.39. Ayrca bkz. Ankara Vilayeti Salnamesi 1325te resmi mevcuttur. Hakk Acun Yozgat ve Yresi Trk Devri Yaplar, Vakflar Dergisi XIII, Ankara 1981, s.660da, Bu emenin yapm tarihini 1780, adn ise apanolu emesi olarak vermektedir. Ayrca, Sabah, nr. 3884, s. 1, 10 Ca 1318de clus treni nedeniyle ina edilen bir emenin ad geip muhtemelen bu eme olmas gerekir. Ayn zamanda Akdamaden ilesinde de bir eme almtr. Sabah, nr. 3896, S. 2, 23 Ca 1318de Yozgat Hidanyeri mevkiinde mermerden, iki stunlu ykseke bir emeden de sz edilir.

759

178

deildir. emenin alt ksmnda ise be eme ve oluu yer alr. Bu dnem iinde yaplm Anadoludaki estetik adan gzel olan ender emelerden biridir. 12- Manisa Hac Polat emesi 1791 ylnda Pulat Hac Mehmet Aa bni Elha Mustafa Aa tarafndan ina edilen eme 1902 ylnda Sultan II. Abdlhamid tarafndan yeniden ina ettirilmitir (Fot. 172)761. 13- Adana Bahri Paa emesi 1898-1907 yllarnda Adana Valisi Sleyman Bahri Paa ve Belediye Bakan Hac Yunus-Zade Ali Efendi dneminde, Sultann tahta knn 25. yl dolaysyla 19 Austos 1901de Kurukpr civarnda ina edilmitir762. Eser, 1956 ylnda ehir dzenlemeleri srasnda yktrlm ve gnmzde Atatrk parknda yer alan benzeri ina edilen eme bulunmaktadr (Fot. 173). Abdlhamid dnemi ina ve onarm yaplan birok eme yer almaktadr. Ancak gnmze bir ou ulaamamtr. Bunun en byk nedeni de arpk kentlemenin getirdii mar politikalardr. stanbulda yaplan ve kaynaklarda ad geen emeler ise; Beikta Yahya Efendi Dergh Hamidiye emeleri (Fot. 174,175) (1903,1906)763 Kathane II. Abdlhamid Meydan emesi (Fot. 176,177) (1892)764
761

Nusret Kkl, Dnk Manisa, Ankara 1970, s.80, Ayrca bkz. Komisyon, Manisa, zmir 1995, s.107. 762 Yksel zmen-M. Erkan zeral, Adanann Simgeleri, Adana:Kpr Ba, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2000, s.163. Ayrca, Sabah, nr. 3885, s. 1, 11 Ca 1318de alna dair bilgi yer almaktadr. 763 .Hilmi Tank, a.g.e.,II, s.235. Ayrca bkz. Aydn Talay, a.g.e.,s.394 ve Nevsal-i Afiyet 1322de yer alan Hamidiye emesi adyla yazlm iki eme resimdeki slp zelliklerinin bu eme ile benzetii grlmektedir ki muhtemelen ikinci yok olan eme kanaatimizce budur. Ayrca bkz. Nuran Pilehvarian-Nur Urfalolu- Ltfi Yazcolu, a.g.e., s.208, 198de de tek yzl, mermer malzemeden tip proje olarak yer alan bu trn 1906da ina edilmi ve Hamidiye emesi olarak anlan emeler, Yldz, Kasmpaa, Beyolu, Kk ekmece, Esentepede mevcut olduu yazlr. 764 .Hilmi Tank, a.g.e.,I, s.343-344. Ayrca bkz. Ali Ergenekon, Tahsin Paann Yldz Hatralar, Sultan Abdlhamid, stanbul 1990, s.167-168de Sultann Kathanede bir kknn olduu ve bunun civarnda yer alan suyun lezzetli oluundan dolay bu suyun ehre getirilmesi, halka iirilmesi iin emeler yaplmas hususunda Adliye Nazr Abdurrahman Paann grevlendirildii ifade edilir. emede bu amala ina edilmi olabilir. eme ile ilgili resim iin bkz. Nevsal-i Serveti Fnun Salnamesi 1310da emenin tpk Tophane Nusretiye Cami nnde yer alp daha sonra Maka ya tanm olan II. Abdlhamid emesiyle ayn zellikleri gsterir. Son yllarda ise yok olan

179

Erenky Zihni Paa Camii emesi (1905) Sirkeci-Salkmst II. Abdlhamid esmesi (Fot. 178) (1877)765 Topkap Saray II. Abdlhamid esmesi (1889)766 Eyp Haznedar emsi Cemal Usta emesi (1906)767 engelky II. Abdlhamid emesi (1907)768 ili Etfal Hastahanesi emesi, Nianta emesi769 stinye eme (1900)770 Kumkap Balklar Meydan eme (1900)771 Bykekmece II. Abdlhamid emesi ve Havuzu (1901)772 stanbul-atalca Hac Mahmud emesi (1885) ve II. Abdlhamid emeHavuzu (1901?/1918)773 Galata Laleli eme (1904)774 Galatasaray Lisesi Hamidiye emesi (1906)775 Kasmpaa Hamidiye emesi (1906)776 Boazii-Altnkum II. Abdlhamid emesi (1900)dir777.
bu emeye ait resimlerde st rt ksmnn olmad ve daha sonra tamamen yok olduunu gryoruz. 765 .Hilmi Tank, a.g.e.,s.286-287. 766 .Hilmi Tank, a.g.e.,s.296-297de 320. srada ad geen bu eme dnda, nereden geldii belirsiz ve kitabesi Topkap Saraynda yer alan baka bir II. Abdlhamid emesi daha vardr . 767 .Hilmi Tank, a.g.e.,s.302,304. Ayrca bkz. Nuran Pilehvarian-Nur Urfalolu- Ltfi Yazcolu, a.g.e., s.198. 768 . Hakk Konyal, a.g.e.,II, s.88. eme 1952de onarm grr. 769 Aydn Talay, a.g.e., s.394-398. 770 Sabah, nr. 3863, s. 1, 19 R 1318. Ayrca bkz. Nuran Pilehvarian-Nur Urfalolu- Ltfi Yazcolu, a.g.e., s.198de stinye sahil yolunda Mahmut Paa Cami yandaki eme ile ayn olmaldr. eme, 1900 ylnda Kaptan Hac Bayram tarafndan ina ettirilmi ve Bayram Kaptan emesi olarak anlmaktadr. Ayrca stinye skele emesi olarak bilinen eme 1908 tarihli olup bu eme ile kartrlmamaldr. Bu eme daha nce stinye Yeniky caddesi kesindeki mezarlk duvarnda iken 1958 ylnda vapur iskelesinin karsnda yeniden kurulmutur (Nuran PilehvarianNur Urfalolu- Ltfi Yazcolu, a.g.e., s.199). 771 Sabah, nr. 3869, s. 1, 25 R 1318. clus nedeniyle esnaf tarafndan yaptrlr. Ayn zamanda saat kulesi de yaptrlmtr. 772 Nedret Bayraktar, Sultan II. Abdlhamide Gelen 25. Clus Hediyeleri Defteri, Tarih ve Toplum, Say 21, Ankara 1985, s.13. Ayrca bkz. Nuran Pilehvarian-Nur Urfalolu- Ltfi Yazcolu, a.g.e., s.198. 773 Pars Tulac, a.g.e.,s.84. 774 Nuran Pilehvarian-Nur Urfalolu- Ltfi Yazcolu, a.g.e., s.204. Mimar DAranco tarafndan ina edilen eme Galata semti air Ziya Paa sokanda yer almaktadr. 775 Nuran Pilehvarian-Nur Urfalolu- Ltfi Yazcolu, a.g.e., s. 209. eme dkmedemirden malzemeden olup bu tr ayn dnemde yaplan rnekler ise, Yldz Hamidiye camii avlusu, Kayda ve Bcekli camii emeleridir. 776 Nuran Pilehvarian-Nur Urfalolu- Ltfi Yazcolu, a.g.e., s.198de stunlu eme tipinde olduu ifade edilir. 777 .Hilmi Tank, a.g.e.,II, s.227.

180

stanbul dnda, Anadoluda eme inas genellikle byk kentlerde yaplmtr. Ancak bu emelerin bir ou da gnmze ulaamamtr. Kaynaklarda sz edilen eme rnekleri ise unlardr: Ankara eyhler Karyesi emesi, Ankara-Telgrafhane emesi (1900)778 Balkesir-Bandrmada iki eme Bilecik Hkmet Kona adrvan (1900)779 Bilecik-St Erturul Gazi Trbesi emeleri (1888) Bursa Ulu Camii advan emeleri (1895)780 Bursa inili eme (Fot. 179) (1903-5)781 Bursa Hamidiye emesi (Fot.180) (1901)782 Erzincan-Tercan IV. Murad Camii emesi Erzincan Hamidiye emesi (1901)783 Eskiehir-Karacaehir Eski Camii emesi Konya Piresad Fatma Hanm emesi (1894) Ktahya Hamidiye emesi (Fot. 181) (1905) Mersin Merkez eme (1905) Sakarya-Karasu iki eme (1905) Tokat-Erbaa Havuz, adrvan ve eme (1900)784 Tokat Hkmet Kona adrvan (1900)785 Elaz Han Pnar emesi (1903)786 Kilis Kavaf emesi (1884)787

Sabah, nr. 3884, s. 1, 10 Ca 1318. Tercman- Hakikat, nr. 6955, s. 1, 10 Ca 1318, Sabah nr. 3884, s. 1, 10 Ca 1318. 780 Komisyon, Trkiyede Vakf Abideleri ve Eski Eserler,III, Ankara 1983, s.193. yapda adrvan bulunup bu dnemi ieren adrvan avluda yer alr. Dnemin Valisi Mnir Paa tarafndan ina ettirilmitir. 781 Hdavendigar Salnamesi 1324, Ayrca bkz. Celal Esad Arseven, a.g.e., s.515de emenin 1960ta kaldrldn ifada etmektedir. Ayrca bkz. A. Seluk zer, Gemiten Gnmze Bursa emeleri, Bursa Bkehir Belediyesi Yaynlar, Bursa, s.40. 782 A. Seluk zer, a.g.e., s. 38-39. Ayrca bkz. Engin zende, Osmanlnn lk Bakenti Bursa Gemiten Fotoraflar. YEM Yaynlar, stanbul 1999, s.82. 783 smail Hakk Akansel, a.g.e.,s. 78-79. 784 kdam nr. 2223, s. 1, 11 Ca 1318. 785 Malumat, nr. 1182 s. 1; Tercman- Hakikat, nr. 6950, s. 1, 5 Ca 1318. 786 Pars Tulac, a.g.e.,s.232-234. 787 Pars Tulac, a.g.e.,s.212.
779

778

181

Safranbolu Cilbir Pnar (1889-90), Kad Efendi (1896), Mescid (Hamidiye) (1905) ve Ekmeki Numan emesi (1906-7)788 Krehir-Hac Bekta Kasaba emesi (1894)789 Trabzonda skender Paa (1891)790, Emin Aa II (1884), Hasan Paa (1884) ve II.Abdlhamid emesi (Fot. 182) (1891)791.

b) Baraj-Bent ve Sulama Tesisleri 1890 ylnda stanbulun byk lde su ihtiyacnn gidermek amacyla Elmal Bendi ina edilmitir792. Hamidiye Su Tesisleri, Kksu Baraj (1895), Konya Ovas Sulama Tesisleri (1905) ile Beyehir Bendi, Edirne Sulama Tesisleri (1890) Erzurum Kuyulu Galeri (Kehriz) nas ve Edirne Su Terazisi (1903) (Fot. 183)793 gibi rnekler yannda Bursa Ovas ve anakkale ayalt bataklklarnn kurutulma faaliyetleri, Osmanl Devletinde tarm ve ziraatin gelimesi yolundaki sulama ve slaha dayal bayndrlk faaliyetleri olarak yerini almtr794. c) Hamam ve Kaplcalar 1898-1900 yllar arasnda Yalova Kaplcalar, Sultann 25. clus yldnm nedeniyle byk onarm grmtr. 1889da Ktahya Ilca/Harlek Kaplcas Havuzu, Samsun Havza Maarif Kaplcas bu dnemde onarm gren kaplcalardr795. Bu dnemde, Akehir Orta-Mavras Hamam (Fot. 184) (1901)796 dnda ina edilen hamamlar, her kentte mevcut olup kaytlarda saysal olarak belirtilir. Gnmze kadar ulaan rnek yok denecek kadar azdr. d) Yol, Cadde, Sokak almalar
Pars Tulac, a.g.e.,s.307-308. Pars Tulac, a.g.e.,s.214-215. 790 Aydn Talay, a.g.e., s.398. 791 Murat Yksel, a.g.e., s.211; Ayrca bkz. Pars Tulac, a.g.e.,s.295-296. 792 Ouz Arkanl, a.g.e., s.36. Aydn Talay, a.g.e., s.194de Eserin yerini Antalya olarak gstermitir. Burada ad geen yer stanbulda yer alp bir mevki addr. Ayrca bkz. Ali Ergenekon, a.g.e., s.233-234de bu dnemde de stanbul halknn zellikle Avrupa yakasndaki semtlerin cidd susuzluk sorunu vardr. Padiah bunun iin genliinden beri bu soruna zm arayp projeler ortaya koyulmasn salamtr. Kathane sularnn da kentte getirilmesi almas bu yndedir. 793 Engin zende, Osmanlnn kinci Bakenti Edirne Gemiten Fotoraflar, YEM Yaynlar, stanbul 1999, 64. 794 Aydn Talay, a.g.e., s.193-198. 795 Aydn Talay, a.g.e., s. 204-205. 796 Yekta Demiralp, Akehir ve Kylerindeki Trk Antlar, Ankara 1996, s.101-105, resim 130-134.
789 788

182

Abdlhamid dnemi ncesi yol yapmyla ilgili olarak karlan yasalarda halkn yol yapmna fiili katlm ya da katlmama durumunda bir cret deme zorunluluu vardr. 1869-1875 yllar aras uygulanan bu yasa, II. Abdlhamid dneminde tekrar yrrle konur. Yol, kpr yapm ve onarm almalarnda halkn istihdamna ilikin olarak vilayetlere genelge yollanr797. Bylece halkn katksyla yaklak 5000 km yol almas yaplmtr. Ancak bunun dnda. Devlete yaplan yollarn uzunluu ok daha fazla olup bu yollarn bir ou onarm, yeni yapm ya da yarm kalm ekilde karmza kar. Ayrca yaplan yollarn tamir ve korunmas hakknda zaman zaman hkmlerde karlmtr798 Devlete yaplacak bayndrlk faaliyetleri ncelikli olarak bir n almann rn olarak belli bir program erevesinde ele alnmtr799. Bu dnemde yaplan yol almalarna; Gmhane-Bayburt-Erzurum-Doubeyazid-ran yolu Samsun-Badat osesi (1883) Harput-Mezre-Samsun yolu (1883)800 Trabzon-Erzurum yolu (1877) zmid-Ankara yolu (1878)801 Ankara-Kayseri yolu (1896) Konya ve evre yerleim yollar (1887) Akehir-Yalva (1901) Nevehir Gre-Gvercinlik yolu Balkesir-Edremit-Burhaniye yolu Afyon-Sandkl-Dinar yolu (1901) Bursa-Mudanya yolu (1881-1883), Bursa-Uluda yolu (1904) Bursa merkez ve evre ile balantl yollar (1878-1904) zmir ve evresi yollar (1893) Erzurum merkez yollar (1884)

BOA, Cevdet Nafia, 26.Ca.1293 (19 Haziran 1876). Dstur, Birinci Tertib, c.5, Ankara 1937, s.858-860. 799 Celal Diner, Osmanl Vezirlerinden Hasan Fehmi Paann Anadolunun Bayndrlk lerine Dair Hazrlad Layiha, Belgeler V-VIII/9-12, 1968-1971, Ankara 1971, s.153-233. 800 Pars Tulac, a.g.e.,s.232-234. 801 Pars Tulac, a.g.e.,s.175-176.
798

797

183

Nideyi, Kayseri-Nevehir ve Akehire balayan yollar (1905) rnek gsterilebilir. Ayrca bu yol yapmlar srasnda 629 kpr menfez ve 39 byk kpr inasndan da sz edilmektedir802. Bu dnem iinde kentlemenin bir olgusu olarak ortaya kan cadde ve sokak allarna da rastlanr. Ancak bunlarn tam anlamyla tespiti ok zordur. Giresun Hamidiye Caddesi (1901)803 Bursa Hamidiye Caddesi (Fot. 185) (1902-1904)804 Bursa Mecidiye Caddesi (Fot. 186) (1906)805 zmit Hamidiye Caddesi (Fot. 187-190) (1898)806 Bitlis Hamidiye Caddesi, stanbul Salkmst Tramvay Caddesi stanbul Beikta Hasfrn Caddesi (1901) bu dnemde alm cadde rneklerinden bazlardr807. e) Kprler Abdlhamid dnemi kpr yapm faaliyetleri, Osmanl topraklarnda yaplan ulam faaliyetleriyle e orantl biimde gelimitir. nas gerekletirilen kprler ncelikli olarak ehirler aras ulam salamada karayolu ve demiryolu zerinde kk apl kprler eklinde ina edilmitir808. Bu dnemden gnmze kadar ulaabilen rnekler ok azdr. Bunda en byk etken, yol gzerghlarnn deimesi, yerleim birimlerinden uzaklamas ve kullanlmayan bu kprlerin yenilenmemesi neticesinde gnmze kadar ulaamamtr. Mevcut belgelerde ele geen bilgilerde onarm arlkl rnekler yer almaktadr.

Aydn Talay, a.g.e., s.304-307. Pars Tulac, a.g.e.,s.138. 804 Neslihan Trkn Dostolu, a.g.e., s.336-377. Ayrca bkz. Hdavendigar salnamesi 1324. 805 Hdavendigar Salnamesi 1324 ve Hdavendigar Salnamesi 1325. Ayrca bkz. Engin zende, Osmanlnn lk Bakenti Bursa Gemiten Fotoraflar. YEM Yaynlar, stanbul 1999, s.75-76. 806 Komisyon, Hicaz Demiryolu Fotoraf Albm, Al Baraka Trk Yaynlar, stanbul 1999, s.48-51. 807 Aydn Talay, a.g.e., s.308. 808 BOA, Y.EE. Defter No:414de Erzurum-Gmhane, Erzurum-Tercan, ErzurumBayburt, Erzurum ve baz evre ileleriyle balanty salayan kprlerin ina ve sonras fotoraflar albm hlinde yer almaktadr. Sz konusu resimler byk boyutlu olmas nedeniyle fotokopisi alnamamtr.
803

802

184

Abdlhamid dnemi yaplmas dnlen en byk kpr proje fikr yine Sultann, byk hayali olarak, kendisine aittir. 1900 ylnda Fransz mimar F. Ardohen ve Boazii Demiryolu Kumpanyasna ait bu ynde proje almalar yaptrlr809 (Fot. 191). Ancak uygulama safhasnda bu iin akbetinin ne olduu bilinmez. Bu dnemde stanbulda, Haydarpaa Hamidiye Kprs (1886)810, Alemda-Bykdere Kprs, Kurbaaldere-iftlikat- Hmayun Kprs ve Baltaliman Kpr yapmlar yer alp bunlara Sultann kendi kesesinden yardm sz konusudur811. Bakent dnda Anadoluda gerekletirilen kpr rnekleri unlardr: Amasya-Gmhacky Hamidiye Kprs (1906)812 Krklareli eytandere Kprs (1896)813 Kangal-Malatya Halil Rifat Paa Kprs (1882-85)814 Trabzon Hamidiye Kprs (1885)815 Urfa Osmaniye Kprs (1892)816 Aydn-Nazilli Menderes Kprs Tecer-Grn Halil Rifat Paa Kprs (1882-85)817 Burdur-Antalya Gz Kybeli Kprs (1901) Bandrma Kprs, Soma-Babaay Kprs Tokat-Niksar Kelkit ay Kprs Ordu-Koyulhisar (Hamidiye) ivil Deresi Kprs (1886)818 Yozgat-Boazlyan Beyler Kprs (1896-98)819
Hayri Mutlua, Boazii Kprsnn Yaplmas Yolunda lk abalar, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say 4, stanbul 1968, s.32-37. Ayrca bkz. Mustafa Mftolu, a.g.e., s.189. 810 Cevdet ulpan, Trk Ta Kprleri,Trk Tarih Kurumu, Ankara 1975, s 197. Tek gzl olarak ina edilen kpr gnmzde mevcut deildir. 811 Aydn Talay, a.g.e., s.310. 812 Pars Tulac, a.g.e.,s.139. 813 Cevdet ulpan, a.g.e., s. 193. Ayrca bkz. Pars Tulac, a.g.e., s.211. 814 Cevdet ulpan, a.g.e., s.192. 815 Pars Tulac, a.g.e.,s.289-296. 816 Pars Tulac, a.g.e.,s.297-298. 817 Cevdet ulpan, a.g.e., s. 192. 818 Cevdet ulpan, a.g.e., s. 194. 819 Hakk Acun, a.g.m., s.660. Ayrca bkz. Cevdet ulpan, a.g.e.,s. 194de kp iin 1898 yl verilmitir. Her iki yazarn farkl tarihi vermi olmas Acunun , Rumi 1314 yln 1896 yl olarak gstermi olmas muhtemeldir.
809

185

Bursa-Mudanya Geit Kprs (Fot. 192) (1886)820 Bursa Deliay Kprs (1901)821. Bunlarn dnda zmir, Ktahya, Bilecik, Bursa gibi ehirlerde ve yakn evrelerinde gerekletirilen kpr yapmlar yer almaktadr822. II. Abdlhamid dnemi ncesi ina edilen birok kprde onarm grm olup bu faaliyetler iin harcama hazine ve sultann kendi kesesinden olmutur. f) Demiryolu Yaplar Osmanl Devleti hkimiyeti altnda bulunan topraklardaki ilk demiryolu faaliyeti, ngilizler tarafndan 1851-56 yllarnda inasna balatlan ve iletilen skenderiye-Kahire demiryoludur823. Bunu 1856da Aydn-zmir demiryolu hatt izler. Paris, Viyana ve Berlin gibi nemli bat kentlerini bakent stanbula balayan 1279 km uzunluundaki Rumeli Demiryollar ise 1870-1888 yllarnda tamamlanmtr. 1891de Osman Nuri Paa Cidde-Mekke arasnda denecek olan demiryolunun nemini anlatan bir rapor padiaha sunulur. 1891de Cidde Evkaf Mdr Ahmet zzet Efendi, am-Medine arasnda denecek olan demiryolu hattnn stratejik ve ekonomik nemini detaylaryla anlatan bir layiha sunar. Padiahn ilgisini eken bu projenin yrtcs olarak Mehmed akir Paay grevlendirir. Byle bir projenin hayata geirilmesi ve uygulaycs olmak batl devletlerin byk lde ilgisini ekmitir. II. Abdlhamidin denge politikasna dayanan d siyaseti erevesinde nce Anadolu Demiryollar ina ve iletme hakk (1888) ve imdiye kadar bir yabanc sermayeye verilen en byk yatrm olan Badat Demiryollar imtiyaz Almanlara verilerek Hicaz Demiryolu projesi hayata geirilmitir824.

Cevdet ulpan, a.g.e., s. 193. Ayrca bkz. Neslihan Trkn Dostolu, a.g.e., s.284-285. Engin zende, a.g.e., Bursa, s.84. 822 Aydn Talay, a.g.e., s.310-313. 823 E. Ziya Karal, a.g.e.,VI, s.264. 824 lber Ortayl, kinci Abdlhamit Dneminde Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, Ankara 1981, s. 73-103. Konu hakknda bkz. Ufuk Glsoy, Hicaz Demiryolu, stanbul 1994., Murat zyksel, Anadolu ve Badat Demiryollar, stanbul 1988., brahim Numan, Hamidiye Hicaz Demiryolu, Lale, Say 7, stanbul 1990, s.26-34., Said ztrk,Hicaz Demir Yolu., Sultan II. Abdlhamid Dnemi Paneli (II), stanbul 2000, s.139-162., Akin Seluk Somel, Osman Nuri Paann 17 Temmuz 1885 Tarihli Hicaz Raporu, Tarih Aratrmalar Dergisi/XVIII, Say 29, Ankara 1997, s.1-38.
821

820

186

1898de Alman mparatoru II. Wilhelmin bu projenin bir teekkr ifadesi olarak Sultan II. Abdlhamidi ziyareti Osmanl-Alman ilikilerinde yeni ve uzun bir tarih sayfasn aacaktr825. II. Wilhelm ziyareti boyunca bakentten itibaren demiryolu hattyla Osmanl Devleti snrlar ierisinde yer alan nemli kentleri ziyaret ederek Osmanl-Alman ilikilerinin gelitirmenin yannda Hrstiyan bir ynetici olarak Mslmanlarn kendisinin en iyi dostu olduunu da ifade etmitir. Almanlarn gerekletirecei Badat Demiryolu projesi dier batl devletleri zellikle ngiltereyi son derece rahatsz etmitir. Proje sayesinde Almanlarn, Ortadou ve Arap dnyasnda hkimiyetinin artmasnn yannda Hindistan da etkileyebileceini dnyorlard. Fransa ise, Suriye ve Filistindeki etkinliinin kaybolacan dnr. Ruslar ise hattn dou illerinden geirilmemesini istiyordu. Batl devletlerin benzer kukular neticesinde byk bir rekabet ve siyas mcadeleler balar. Bu mcadele ngiltere ve Almanyay I. Dnya Savana kadar tayacaktr. Sultan II. Abdlhamid Badat Demiryolu anlamasnn hemen ardndan, 2 Mays 1900 tarihinde Hicaz Demiryolunun da hayata geirilmesi iin irade yaynlar. Hicaz projesi aslnda Badatn devam olarak grlebilir. Bu projeyle bakent stanbul, Mekke ve Medineye balanarak Sultann byk hayali gereklemi olacaktr. Bylece stanbul-Mekke aras 3 ay gibi bir zamanda gidilen ve kutsal hac grevini yerine getirme ilevi 5 gne indirilmi oluyordu. Hicaz Demiryolu, yabanc irketlere ihale edilme ve yerli kaynaklar sayesinde yaplacakt. Batl irketler kutsal bir ama iin bunca yolun ina edilemeyecei ve malyetinin olduka yksek olduunu dnrler. Hicaz Demiryolu projesi bu olumsuz propagandalarn aksine sadece Osmanl Devletinde deil tm slam Dnyasnda byk bir heyecanla karlanr. Dnemin gazetelerinden Sabah, projeyi bir demiryolu olmaktan kp inan yolu olarak nitelendirmeye balamtr. Demiryolu iin gerekli malyet drt milyon lira olarak hesaplanr. naatn balamas iin ncelikle Ziraat Bankasndan kredi alnr. En nemli finans kaynan ise yardm kampanyalar oluturur. Padiahtan en kk memura kadar herkes ba ve maalardan kesinti yapar. Osmanl halknn yannda
825

lber Ortayl, a.g.e., s.52-56.

187

dnyann her yerinden Mslmanlarca ba yaplmtr. Ba zendirmek iin Berat ve Madalyalar verilmitir826. Bu gelirlerin dnda resmi evrak, kat vergi, har gibi kamuya ait devlet tarafndan toplanan gelirlerde yer alp bunlar projenin dzenli olarak ilemesine yardmc kaynak olmutur. Tm bu finans kaynaklar sayesinde demiryolunun balangcndan bitimine kadar olan sreteki hesaplarda gelirlerin giderlerden daha fazla olduu ortaya kmtr. 1 Eyll 1900de Hicaz Demiryolu inaat temel atma treniyle

balatlmtr827. Demiryolu inaatnn balangcnda batl mhendisler youn iken ilerleyen dnemlerde Osmanl mhendislerinde de bir art olmutur. am-Dera aras ilk balanlan demiryolu, 1903te Amman, 1904te de Maana ulalmtr. 1905te ilk yolcu ve eya tanr. 1906ya kadar hat Mudevvera ve Medayin-i Salihe ulamtr. 1908 ylnda da Medineye ular. Yaklak 1464 km.yi bulan Hicaz Demiryolunun tamamnn iletmeye al da Sultann tahta knn 33. yl sebebiyle 1 Eyll 1908de yaplmtr. Hicaz Demiryolu inas srasnda sadece ray denmemitir. Demiryolu ile dorudan ya da dolayl balantl mar faaliyetleri de gerekletirilmitir. ok sayda kpr, istasyon, tnel, menfez, glet, eme, fabrika, hastahane, dkmhane, okul, mescit, tamirhane gibi yapsal faaliyetlere yer verilmitir828. Abdlhamid dneminde yaplan demiryollar zerinde ina edilen mimar yaplar zellikle gar ve banliy binalar geleneksellikten uzak yeni ilevleri ortaya koymas asnda tamamen d etkili olmutur. Alman sermayesinin hkim olduu bir demiryolu yapmnda Alman mimarlarnn da mimar oluumda etkisi kanlmaz olacaktr. na edilen bu binalar, plan ve biimsel zellikleri asndan bat kaynakl mimar tarzlarn hkim olduu yaplar olarak karmza kar. Bu etkiler daha ok bakent stanbulda daha youn olarak karmza kar. 1- Sirkeci Gar

826

Dstur, Birinci tertib, c.7, Ankara 1941, s. 810-811. Ayrca bkz. Ufuk Glsoy, a.g.e.,

s.86-89.

Ufuk Glsoy, a.g.e., s.128. Komisyon, Hicaz Demiryolu Fotoraf Albm, Al Baraka Trk Yaynlar, stanbul 1999, s.9-17. Ayrca bkz. Said ztrk, Hicaz Demir Yolu., Sultan II. Abdlhamid Dnemi Paneli (II), stanbul 2000, s.139-162.
828

827

188

1890 ylnda Alman Mimar Jachmund tarafndan ina edilmitir829 (Fot. 193). Neo-barok tarzn hkim olduu yapda, minare biimli saat kuleleri, geni saaklar, at nal kemerli pencere gibi mimar elemanlarla dou-bat sentezinin Oryantalist etkileriyle dnem ii bir vurgulamas olarak karmza kar830. Sirkeci Gar, uzunlamasna simetrik bir grnm arz eder. Ana giri mekn daha antsal ina edilerek vurgulanmak istenmitir. Ana giriin iki yannda yer alan saat kuleleri ilk inasnda ince uzun soan biimli klahlarn yer ald ancak gnmzde mevcut olmad gzlenir831 (Fot. 194). Gardaki pencere tipleri ve vitray dzenlemeleriyle ilgi ekicidir. D cephe malzemesi ta, i mekn ahap malzemeyle oluturulmutur. Kaplama malzeme olarak tula kullanlmtr. Yap, ilk inasndan gnmze dein bir gar binas olarak ilevini srdrmektedir (Fot. 195). Sirkeci garndan itibaren gnmzde de kullanlan ve Halkalya kadar uzanan banliylerde yer alan istasyon binalar ise gar binalarnn aksine bir slup kaygs olmakszn ina edilmilerdir. Kgir malzemeyle ina edilen ilevsellii olan banliy binalarn elik ayaklarn tad peron atlar tamamlar. SirkeciHalkal arasnda yer alan banliyler kendi ierisinde farkl tipte ina edilmilerdir832. Gnmzde, banliylerin, orijinal hlinden izler bulmak olduka zordur (Fot. 196,197). 2- Haydarpaa Gar833 Anadolu Demiryollarnn balang noktas olan Haydarpaa Gar mimar yaps ve tarih zellikleri ile Trkiyedeki gar binalarnn en nemlisidir834. Haydarpaa Garnn bulunduu alan 1903 ylna kadar denizle kaplyd. lk Haydarpaa Gar bugnk ayrba kprsnn bulunduu yerde 11.05.1872 ylnda yapld.

829 830

Mehmet Yavuz, Osmanlda Alman Mimarlar ve Eserleri, Trkler, c. 15, s. 404. Yldrm Yavuz-S. zkan, a.g.m., s.1080 ve Turgut Saner, a.g.e., s.84. 831 Metin Szen, a.g.e., s.21. 832 Nee Yldran, a.g.e., s. 191-192. 833 http://www.tcdd.gov.tr/IstDanisma.html. Ayrca bkz. Serveti Fnun Salnamesi 1326. 834 Mehmet Yavuz, a.g.m., s. 405-406.

189

Sultan II. Abdlhamit dneminde, Haydarpaa-zmit hattnn Anadoluya yeni yaplan hatlarla ilerlemesi sonucu bu bina yetersiz kalnca, yeni bir gar binasnn yapmna karar verildi. Anadolu-Badat Demiryolu irketi Haydarpaa Liman ve Gar inaat ve iletmesi ile grevlendirildi. lk olarak 1899 ylnda limann dalgakrannn inasna baland ve irket tarafndan zerine Abdlhamidin tahta knn 25. yldnm ans olarak bir stun yapld. stndeki deniz fenerleri Mhendis Mustafa Ltfi, stun Mimar Vallaury tarafndan yaplan dalgakran ile Haydarpaa Liman 1902de Abdlhamitin doum gnnde trenle ald (Fot. 198,199). Haydarpaa Gar Binasnn projesini ise Otto Ritter ve Helmut Cuno isimli iki mimar yapmtr. naatta talyan ustalar ve mhendisler almtr. nasna 30.05.1906 da balanan Garn 1908de yolcu salonu blm alp iletmeye sokulur. Yap, 1909 ylnda tamamlanr. Bina balangta 2525 metrekare arsa zerine kuruldu, bu alan gnmzde 3836 metrekareye yaylmtr. Her biri 21m. uzunluunda 1100 ahap kazn buharl ahmerdan ile denize aklmas ile temeli atlan bina, subasman seviyesine kadar Herekeden getirilen ak pembe talarla ykselir. Zemin kat ve asma katlarda kullanlan ta cephe kaplamas ak nefti renkte Bilecik-Osmaniyeden karlan Lefke tadr. Bu ta orta sertlikte kolay ilenebilen bir kumtadr. Kuzey Cephe (Selimiye taraf) yer yer ta kaplama ve svayla rtldr. Haydarpaa Gar binas Noe-Rnesans stilinde olup klasik bir alman mimar rneidir. Yksek arduvaz ats, iki yan kulesi ve ktlesel grnmyle adeta Alman-Bavyera mimar ekoln yanstr biimdedir835. Ancak kent dokusu ve kltrnn reddedilmemesi noktasnda yer alan Osmanllk esintileri de yer almaktadr836. Binann plan, bat cephesi ksa, dou cephesi uzun U eklindedir. Bu U plannn ortasnda geni koridorlar ve koridorlarn iki tarafnda geni ve yksek tavanl odalar sralanmtr. Odalarn kaplarnda kimi ierden kimi de dardan alan gzetleme delikleri vardr. Bugn sadece permi odasnn tavannda
835 836

Yldrm Yavuz-S. zkan, a.g.m., s.1081. Nee Yldran, a.g.e., s.198.

190

kalan zgn kalemii sslemelerde demiryolunun simgesi kanatl tekerlek motifleri resmedilmitir. Haydarpaa Gar binasnn ats ahap olup Alman mimarsinde ok kullanlan dik at eklindedir ve zeri arduvaz kapldr. Gney cephesinin at hizasnda Barok dzenli alnlnda byk bir saat yer alr. Saatin kadran Alman Demiryollarnn simgesi olan tekerlekli kartal kanad ile ssldr. Bu motif daha sonra stilize edilerek Trk Demiryollarnn da simgesi olmutur. Haydarpaa Garnn dou kanadnda bulunan Gar Lokantasnn ini panolar Mehmet Emin Ustann eseridir. Bina, 1917 ylnda yaplan sabotajda cephelere sevk edilen cephanenin infilak sonucu byk hasar grm ve kuleleri yanm, yzlerce asker lmtr. Bu tahribatlar neticesinde Cumhuriyet dneminde cidd bir restorasyon geirmitir. 15 Kasm 1979 da dalgakrann biraz anda Independanta adl Romen tankerinde meydana gelen patlamada, binann camlar ve tarih vitraylar paraland. Zamanla ypranan cephe 1973-1981 yllar arasnda restore edildi ve cephe kaplamasnn yaklak %80 orannda ypranan kesimleri yenilendi. Gnmz de ayn ilevini grmektedir. Haydarpaa-Pendik banliy hatlar, 1871-1873 yllar arasnda Haydarpaazmit demiryolu inas srasnda 1872de iletmeye almtr. letmeye alan bu hatta yer alan banliy istasyonlarnn her biri farkl biimsel zelliklerinin yannda benzer zellikleri de yer alr. Genel olarak kar tipi atlar, yuvarlak ya da ta kemerli pencereler ve bu pencerelerde belirginletirilmi kilittalar, kata kadar kan yap malzemesi kgirdir837. Gnmzde, gar binalar kadar zgnln koruyamamtr. Haydarpaa ile balayan ve Hicaza kadar uzanan demiryolu ann gnmz Trkiyesi snrlar ierisinde kalan, belirlenen demiryolu yap rnekleri unlardr838: Gebze Demiryolu Kprs (Fot. 200) (1898) Sakarya Mekece stasyonu (Fot. 201)(1898) zmit Tren stasyonu (Fot. 202,203) (1898)

Nee Yldran, a.g.e., s.216-218. Sz konusu rneklerin birou, Hicaz Demiryolu Fotoraf Albm, Al Baraka Trk Yaynlar, stanbul 1999. adl eserden alnmtr. Bu eserin tarafma teminini salayan Sayn Ekrem ahine teekkr ediyorum.
838

837

191

Sakarya Nehri Balaban Kprs (Fot. 204,205) (1898) Bilecik Pekdemir Kprs (Fot. 206,207) Bilecik Gar (Fot. 208) Eskiehir Tren stasyonu (Fot. 209,210) (1897) Konya Tren stasyonu (Fot. 211,212) (1897)

g) Liman ve Rhtmlar stanbulda rhtm inaat, 1857de Fenerler imtiyazn alan ve daha sonradan mslman olan Miel Paaya (Marius Michel) 1879da yetki verilmitir. Bu yetki de sadece rhtmlar ina etmek deil rhtm evresinde yer alan zellikle din yaplarn yeniden yaplmas sz konusudur (Belge 9)839. Bu erevede yaplan rhtm ve limanlar, Tophane-Galata Rhtm (18921894)840, Haydarpaa Rhtm841 ve Mendirei (1903), zmir Rhtm (1884), zmit Rhtm (1905), zmit-Derince Liman (1895), Trabzon Liman842, BalkesirBandrma Rhtm ve skelesi (1902)843, Zonguldak Rhtm (1890)844 ve birok denize kys olan byk kentte bu dnemde ina edilmi olan rnekler mevcuttur. 2- Kamu Yaplar a) Ttn Rejisi Binas-Osmanl Bankas Bank- Osmani-i ahane ad ile kurumlaan Osmanl Bankas, Dyn- Ummiye daresinin kurulmasyla da nemli lde etkinliini artrr. Ttn gelirlerinin kontrol edilmesi amacyla oluturulan Ttn Rejisi bankann mal gcn de artrarak ayn at altnda bulunmadan doan istek sonucu 1890da Alexandre Vallaurye bugnk mevcut bina ina ettirilmitir845.

BOA, Y.A.HUS. 162/140 (19.12.1296/3.12.1879). Mustafa Cezar, Ondokuzuncu Yzylda Beyolu Neden ve Nasl Geliti, XI. Trk Tarih Kongresi Ankara:5-9 Eyll 1990, Bildiriler VI. Cilt, Ankara 1994, s.2680-2681. 841 Sabah, nr. 3881, s. 2, 7 Ca 1318de temeli atldna dair ifade mevcuttur. 842 Aydn Talay, a.g.e., s.292-293. 843 Pars Tulac, a.g.e., s.46. 844 Pars Tulac, a.g.e., s.118. Bu rhtm kmr nakli iin yaplmtr. 845 Mustafa Akpolat, a.g.m.,s. 357.; Michel de Grece, a.g.e., s.218de yapnn 26 Austos 1896da yeni tamamland Sultann ifadesi olarak yer almaktadr.
840

839

192

katl olarak ina edilen yap, Karaky Bankalar caddesinde yer almaktadr (Fot. 213,214). Neo-Rnesans etkili yapnn farkl tarzlar da bnyesinde barndrmasndan dolay eklektik mimar tarznda hkim olduu sylenebilir846. zellikle giri cephesinde yer alan ion ve korint balkl stuneler, pencere dzenlemeleri, barok madalyonlar, gen alnlklar, figrl kabartmalar gibi youn bir mimar plastik hkimiyetine sahip eklektik tarzn bir gstergesidir. Yapnn Hlie bakan arka ksm ise, giriin aksine geleneksel mimarnin bir yansmas olarak grnm arz eder847. Bu farkllk Vallaurynin mimardeki dualist yaklamndan kaynaklanmaktadr. Yap, gnmzde Garanti Bankas Genel Mdrlk Binas olarak ilevini srdrmektedir. b) Dyn- Ummiye Binas 1899da Mimar Alexandre Vallaury tarafndan ina edilmitir848. Eminn Caalolu semtinde yer alan yap katldr. Geni bir bahesi bulunan yap, mimar anlay olarak kendisinden sonra ina edilmi antsal boyutlu yaplara tarz olarak nemli lde etki etmitir. Antsal da takn girii, farkl trde kemerli pencere tasarm, ke kuleleri gibi mimar birimlerindeki yeni denemeler yapda yer alan eklektik anlayn kendi iindeki farkl uygulamalarn bir gstergesidir. Gnmzde stanbul Erkek Lisesi olarak ilevini srdren yap orijinal planndan ve durumundan pek farkllk gstermemektedir (Fot. 215). c) Hkmet, Adliye ve Belediye Konaklar 1- Konya Hkmet ve Eski Belediye Kona Hkmet binas; yapmna Konya Valisi Sait Paa tarafndan balanm (1883), Vali Sururi Paa tarafndan ikmal edilmitir (1887). Bina katl, 30 odal, iinde mescidi olan bir kamu yapsdr. Hkmet alannn ortasnda yer alan ve sonradan kaldrlan adrvann solunda, iki katl ilk belediye binas yer almaktayd. (Fot. 216) 849.
Yldrm Yavuz-S. zkan, a.g.m.,4, s.1080. Jacques Thobie, Osmanl Bankas, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi,3, stanbul 1985, s.775. Ayrca bkz. Nevsal-i Serveti Fnun Salnamesi 1310. 848 Yldrm Yavuz-S. zkan, a.g.m.,s.1080. 849 http://www.konya-bld.gov.tr/gecmisalbum2.htm. Fotoraf G. Berggrenn tarafndan ekilmitir.
847 846

193

2- Manisa Belediye Dairesi 1901 ylnda II. Abdlhamit tarafndan ina edilen yap iki katldr. Gnmzde sadece Albmlerde kalan fotoraflardan tanyabiliyoruz850. 3- Kastamonu Hkmet Kona 1833-34 yllarndan sonra ina edilen Hkmet Konann harap olmas nedeniyle yktrlarak 1900 ylnda Mimar Vedat Tek tarafndan yeniden ina edilmitir851. 1901 ylnda da Vali Enis Paa tarafndan hizmete almtr. Yap katl, dikdrtgen plana sahip kgir bir yapdr. Gnmz de ayn ilevini devam ettirmektedir (Fot. 217). Bu dnemde ina edilen, al yaplan ve yaplmas dnlen idar ve kamu yap rnekleri: Hkmet, Adliye ve Belediye Binalar; Ankara-Kalecik-Kzlkoca (1900)852 Elaz (Fot. 218) (1894)853 Adana (1877)854, Adana-Kozan/Karz-Hokak Nahiyesi (1900)855 Amasya-Gmhacky (1899)856 Balkesir (Fot. 219)857, Balkesir-Bandrma (1900)858 Aydn, Bilecik (Fot. 220)859 ankr (Fot. 221,222) (1903)860 zmir (Fot. 223,224) (1891)861 zmit, Mersin, Bursa, Bursa-Yeniehir (Fot. 225)862
Nusret Kkl, a.g.e., s.68. Kemal Kutgn Eypgiller, a.g.e., s.213. 852 Sabah, nr. 3884, s. 1, 10 Ca 1318, ayn zamanda kylerine de iptidai mektepler almtr. 853 BOA, . Dahiliye 1312.C./5. 854 Pars, Tulac, a.g.e., s.6. 855 kdam, nr. 2228, s. 1, 16 Ca 1318. 856 Ali Karaca, Anadolu Islahat ve Ahmet kir Paa (1838-1899), stanbul 1993, s.120 857 Hdavendigar Salnamesi 1325. 858 Tercman- Hakikat, nr. 6955, s. 1, 10 Ca 1318, Sabah nr. 3884, s. 1, 10 Ca 1318. 859 Hdavendigar Salnamesi 1325. 860 Pars Tulac, a.g.e.,s.193. 861 zmir l Yll 1973. s.668. Ayrca bkz. Yapnn, Aydn Vilayeti Salnamesi 1308de resmi mevcuttur. 862 Hdavendigar Salnamesi 1325. yapnn ilk ina M.1332 lere kadar gitmektedir. 1968 onarmndan sonra znik Mftlk binas olarak kullanlmtr.
851 850

194

Bolu (Fot. 226,227, Belge 10) (1903)863 Tokat (Fot. 228) (1892)864 Erzincan-Refahiye ve Kuruay (1900)865 Mu (1906)866 Sinop (Fot. 229) (1907) Manisa-Akhisar (Fot.230) (1901)867 Erzincan Hkmet Kona (1884-85)868 Erzincan Belediye Dairesi (Fot. 231) (1897)869 Mustafa Kemal Paa/Kirmasti Belediye Binas (1895) Beykoz-Yalky Hkmet Kona ve Belediye Binas (1900)870 Konya-Ilgn Hkmet Kona ve Telgrafhane (1887)871 Krklareli Hkmet ve Adliye Dairesi (1890)872 Bursa Belediye Binas (Fot. 232) (1879)873 Ktahya Hkmet Kona (Fot. 233) (1907)874. Ordu Hkmet Kona (1897)875 Erzurum Adliye Binas (Fot. 234) (1901)876 d) Hapishaneler Bu dnem hapishane yaplarndan gnmze ulaabilen en iyi rneklerden biri de Kastamonu hapishanesidir. Yap, 1886 ylnda mevcut olan hapishanenin yanmasndan sonra dnemin Valisi Abdurrahman Paann emriyle 1888 ylnda

BOA, . Evkaf 17.R.1321. Ayrca yap 1916 tarihli olarak kaytlarda gemesi kanaatimizce yenilenen yapyla ilgilidir. Yapya ait, Bolu Vilayeti Salnamesi 1334de resim yer alr. Yap, gnmzde aslna uygun tekrar ina edilmektedir. 864 Pars Tulac, a.g.e.,s.287-289. Ayrca bkz. Sivas Vilayeti Salnamesi 1325/1907 865 Tecman- Hakikat, nr. 6953, s. 2, 8 Ca 1318, Servet, nr. 812, s. 1. Temel atlr. 866 Pars Tulac, a.g.e.,s.252-253. 867 Pars Tulac, a.g.e.,s.11. 868 smail Hakk Akansel, a.g.e.,s. 64-65. 869 lber Ortayl, Tanzimat ve Merutiyet Dnemlerinde Yerel Ynetimler, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi,1, stanbul 1985, s.244. 870 Sabah, nr. 3870, s. 1, 26 R 1318. 871 Pars Tulac, a.g.e.,s.143. 872 Pars Tulac, a.g.e.,s.211. 873 Beatrice Laurent-Saint, a.g.m., s.94-96. Ayrca bkz. Hdavendigar Salnamesi 1324. 874 Rfat ini, Trk iniciliinde Ktahya, stanbul 1991, s.25-26. 875 Komisyon, Yaayan Tarihi ve Kltrel Askeri Yaplar, Milli Savunma Bakanl, Ankara 2001, s.617. Yap, gnmzde askerlik ube binas olup lojmanda ayn ylda ina edilimitir. 876 Pars Tulac, a.g.e., s.127-129.

863

195

yeniden yapmna karar verilerek temeli atlmtr877. Yap, hkmet konann bulunduu meydanda yer alp iki katl, orta ksm ak avlulu, kgir yapdr. Gnmzde l Kltr Mdrl idar binas olarak kullanlmaktadr (Fot. 235). Hapishane yaps olarak bu dnemde; Amasya-Gmhacky Hapishanesi (1899)878, Aydn Kadn (1882)879, Diyarbakr, Sinop (1897), Ordu-Fatsa Kadn, Sivas-Karahisar- arki Kadn (1896)880, Kilis (1879), Mara Kadn (1877)881, Krklareli Merkez (1890)882, Tokat (Hapishane/Hastahane) (Fot. 236)883 hapishanelerinin ad gemektedir. e) Askerlik Daire-ubesi, Redif, Telgrafhane ve Dier Binalar 1- Kastamonu Askerlik Dairesi 1891-92 yllarnda eski Askerlik ubesinin yangn sonucu harap olmas neticesinde yeniden ina edilmitir884. Halen Askerlik ubesi olarak hizmet veren bina, katl kgir yapdr (Fot. 237). Redif, Telgrafhane, Askerlik ubesi ve dier binalar; Yozgat Askerlik ubesi (Fot. 238) (1895-96)885 Bilecik Redif Dairesi Konya-Ilgn Redif/Merkez Kona (Fot. 239) (1894) Konya-Beyehir Redif Taburu skan Binas (1892)886 Yalova Vergi Dairesi (1900)887 Adana Telgrafhanesi (1882-1883)888 Antalya-Elmal Telgrafhanesi (1883) Antalya-Elmal Askerlik ubesi (1903)889
Kemal Kutgn Eypgiller, a.g.e., s.179. Ali Karaca, a.g.e., s.120. 879 Pars Tulac, a.g.e., s.36-38. 880 BOA, .Dahiliye 1313.Z./31. 881 Pars Tulac, a.g.e., s.237. 882 Pars Tulac, a.g.e., s.211. 883 Sivas Vilayeti Salnamesi 1325/1907. 884 Kemal Kutgn Eypgiller, a.g.e., s.191. 885 Hakk Acun, a.g.m., s.664-665. 886 Komisyon, Yaayan Tarihi ve Kltrel Askeri Yaplar, Milli Savunma Bakanl, Ankara 2001, s.595. Yap, gnmzde askerlik ubesi olarak hizmet vermektedir. 887 kdam, nr. 2222, 10 Ca 1318, Sabah, 3882, s. 2, 8 Ca 1318. 888 Pars Tulac, a.g.e.,s.6.
878 877

196

Aydn-ine Askerlik ubesi (1890)890 Erzincan Askerlik Dairesi (Fot. 240) Kayseri-Develi Askerlik ubesi ( 1880) (Fot. 241)891 Trabzon Rsumat Binas (1882-83)892 Bursa Ahmet Vefik Paa Tiyatrosu (1888)893 Bursa Mze-i Hmayun (Fot. 242) (1904)894 Bursa Posta ve Telgraf daresi (1879)895 Bursa Salhanesi (Fot. 243) (1906-7)896 Ankara Telgrafhanesi897. Kastamonu Vilayet Matbaas898 Kastamonu-nebolu Askerlik ubesi (1891)899 Kastamonu-Takpr Askerlik Dairesi (1891)900 Malatya Askerlik Dairesi (1893)901 Nevehir-rgp Askerlik ube ve Karargah Binalar (1889)902 Manisa Zahire ve zm Borsa Binas903.

Komisyon, Yaayan Tarihi ve Kltrel Askeri Yaplar, Milli Savunma Bakanl, Ankara 2001, s.41-42. 890 Komisyon, a.g.e, s. 43-44. 891 Ali Yeen, a.g.e., s.163. Bugn yapya ait olan ve lojman olarak kullanlan bina ise bir dnem hkmet kona olarak kullanlm ve ayn yllarda ina edilmitir. 892 Murat Yksel, a.g.e.,s.259-260. Yap ile ilgili tek kayt Trabzon Ayasofya Mzesi bahesinde yen alan kitabesinden anlyoruz. 893 Beatrice Laurent-Saint, Bir Tiyatro Amatr:Ahmed Vefik Paa ve 19. Yzyln Son eyreinde Bursann Yeniden Biimlenmesi, Modernleme Srecinde Osmanl Kentleri, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1999, s.92-94. 894 Pars Tulac, a.g.e.,s.68-79. Ayrca Bkz. Bursa Vilayet Salnamesi 1324 de resmi mevcut olup gnmzde Bursa Erkek Lisesi Laboratuar olarak kullanlmaktadr 895 Beatrice Laurent-Saint, a.g.m., s.96. 896 Bursa Vilayet Salnamesi 1324. Ayrca bkz. Zafer Toprak, Tanzimatta Osmanl Sanayi, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi,5, stanbul 1985, s.1347de yapy Silahhane olarak tanmlamtr. Kaytlarda burann silahhane olduu ya da evrildiine dair bir ifadeye rastlamadk 897 Ankara Vilayeti Salnamesi 1325. 898 Kemal Kutgn Eypgiller, a.g.e., s.209. 1891de temeli atlan ve alan yap, gnmzde mevcut deildir. 899 Komisyon, a.g.e. , s. 551. Bir dnem cezaevi olarak kullanlan yap, gnmzde kullanlmamaktadr. 900 Komisyon, a.g.e. , s. 561. Gnmzde salk oca olarak kullanlmaktadr. 901 Komisyon, a.g.e. , s. 597. 902 Komisyon, a.g.e. , s.609-616. 903 Nusret Kkl, a.g.e., s.72. 1902 ylnda yeniden ina edilen yapdan gnmze eski fotoraflar kalmtr.

889

197

G) YILDIZ SARAYI Yldz Saray, Beikta Yldz Tepesinde yer alan Osmanl saray mimarsinin en son rneini tekil eden yap gruplarndandr (Fot. 244). Sarayn bulunduu Rumeli yakas, XVIII.-XIX. yzyl boyunca bat anlayl mimar faaliyetlerin younlat bir blgedir. zellikle bu alanda boazn sahil kenarnda ina edilmi sivil konut ve saray mimarsi rnekleri karmza kar. Dolmabahe, raan Saraylar ve Ihlamur Kasrlar bu yaplamann birka nemli rnekleri olarak gsterilebilir. Sarayn bulunduu Hazine-i Hassaya kaytl bu arazi Kanuni Sultan Sleyman dneminden beri padiahlar tarafndan av sahas olarak kullanlmaktayd904. Kazancolu Bahesi olarak bilinen bu blgeye ilk kasr

yaptran Sultan I. Ahmettir (1603-1617). Sultan IV. Murat (1623-1640) dneminde bu kasr kz Kaya Sultana hediye edildii bilinir905. XVIII. yzyl sonunda, Sultan III. Selim (1789-1087) validesi Mihriah Sultan iin buraya baka bir kasr yaptrm ve bu kasra Yldz ismi verilmitir. Sultan Selim sarayn i bahesinde Rokoko stilinde bir de eme yaptrmtr. Sultan III. Selimden sonra tahta kan Sultan II. Mahmutda (1808-1839) Yldz bahesinde dzenlenen ok atlarn ve gre oyunlarn seyretmek iin buraya gelirdi. Bu padiah, 1834-1835 yllarnda burada bir kk yaptrarak etrafn da bir baheyle dzenletmiti. 1826da Yenieri Ocan ortadan kaldran Sultan II. Mahmut Asakir-i Mansure-i Muhammediye adyla yeni kurulan ordunun Yldz bahesinde yaptrd talimleri bizzat buradan denetlerdi. Sultan Abdlmecit (1839-1861) dneminde bu kkleri yktrarak, 1842 ylnda Kasr-i Dilkua isimli kk annesi Bezm-i Alem Valide Sultan iin yaptrmtr906. Genellikle yaz aylarnda Yldz Kkne oturmaya gelen Sultan Abdlaziz (1861-1876) ise, Balyan ailesi mimarlarna Byk Mabeyn Kkn ina ettirmitir. Daha sonra da, d bahe denilen ksma Malta ve adr kklerini, asl saray ksmna ise it Kasrn ekletmitir. Sultan Abdlazizin tahttan indirilmesinden sonra Sultan V.Murat (1876), 92 gn sren saltanat gnlerinde
Ahmet An, Camilerimiz, Mzelerimiz ve Saraylarmz, stanbul 1965, s.126. Afife Batur, Yldz Saray, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi,4, stanbul 1985, s.1048. 906 Erdoan Sevgin, Yldz Saray, Hayat Tarih Mecmuas, Say 5, stanbul 1966, s.40.
905 904

198

Yldz Saraynda oturmutur. Sultan V. Muratn tahtan indirilmesinden sonra, kardei Sultan II. Abdlhamidin (1876-1909) Yldz hayat balamtr. Yldz Saray kompleksi olumadan nce burada yer alan malkane, kkkler, asrlk aalar, yapay gller Sultan II. Abdlhamidin dinlendii bir alan konumundadr907. Sultan II. Abdulhamid, amcas Sultan Abdlazizin ve aabeyi Sultan V. Muratn birbirini takip eden ikametlerine sahne olan Dolmabahe Saraynn deniz kysnda bulunmas ve bu sarayn denizden kuatlmas ihtimalni gz nnde bulundurarak, 7 Nisan 1877de Yldza tanmtr. Abdlhamidin Yldz Sarayna tanmasyla, burada yllar sren bir yaplama sz konusu olmu ve Yldz Saray- Hmayunu adn almtr. Saray civarndaki araziler alnm, bugnk Yldz Park olarak bilinen, D Bahe geniletilmi ve byk lde mar almalarna da giriilmitir. D Bahe ve Has Bahe arasna duvar rlerek asl sarayn olduu blme alan giriler kontrol altna alnmtr. Arazinin doal hli bozulmadan ina edilen yaplar, Topkap Saray rneindeki gibi dank ve kompleks bir hal almtr. Bu da yaplar aras ilikilerde bir dzenlilik ve mimar dzenleme kaygs olmad anlalmaktadr908. Bu anlayta saraya, minyatr bir ehir dokusu havas vermitir. Sarayn tm alan, 80 dnmlk bir alan ierisindedir909. II. Abdlhamid dneminde ina edilip saray kompleksini oluturan yaplar, Kk Mabeyn, Cariyeler Dairesi, Kzlaraas Kk, ale Kk, Yldz-Hamidiye Camii, Tiyatro, Marangozhane, Eczahane, Tamirhane, Kilithane, ini Atlyesi, Ktphane, ehzadeler Kkdr910. na edilen bu yaplarn birou birbiriyle balantl ekildedir.

Michel de Grece, a.g.e., s.123. Afife Batur, a.g.m., s.1050. Ayrca bkz. Erturul nalp, XX. Yzyl Balarnda stanbulda Bir spanyol Gezgini: Vicente Blasco Ibanez, XI. Trk Tarih Kongresi Ankara:5-9 Eyll 1990, Bildiriler VI. Cilt, Ankara 1994, s.2717de Saraya kabul edilen spanyol Gezgin banez, Yldz Saraynn birbiriyle ilikisi olmayan yap topluluu ve masals anlatmdan uzak olduunu sylemektedir. 909 Necla Arslan Sevin, Batllama Dnemi Osmanl Saraylar, Trkler, c. 15, Ankara 2002, s. 379da toplamda 500.000 metrekarelik bir alana sahip olduu ifade edilmektedir. 910 Blent Bilgin, Trk Saray Mimarisinin Gelimesi erevesinde Yldz Saray, (Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul 1993, s. 50.
908

907

199

Sarayn D Bahe olarak adlandrlan ksmnda ina edilen yaplardan, Yeni Kk (Hususi Daire)911, Acem Kk ve Talimhane Kk ile Tavukluk ve Limonluk gnmzde mevcut deildir912. D Bahede bugn mevcut olan, ale Kk, ini Fabrikas ve Istabl- Amire (Has Ahr) yaplardr. Bahe olarak bilinen Has Bahede, bir ou gnmze kadar gelebilmi yaplar mevcuttur (Belge 11)913. Bu yaplar, Seyir/Set Kk, Kk Mabeyn Kk, Yaveran Kk, Cihannma Kk, Limonluk Kk, Harem Kaps (Fot. 245,246), Tiyatro, Kk Pavyon, Silahhane, Marangozhane, Ktphane,Hamam, Harem Binalar, Gvercinlik Kk (Eczane) (Belge 12)914, Kuhane ve Ada Kkdr. Yldz saraynn bahe dzenlemeleri ilk kez 1850 ve 1860 yllarnda Alman uzmanlarca projelendirilip hayata geirilir915. II. Abdlhamid Dneminde ise, Alman Heinrich Koch ve oullar, talyan Romeo Scanciani, Fransz Derion, Trk bahvanlar Adil Aa, Tatar Zeynel Aa ve Necip Aa bahe dzenlemelerini gerekletirmilerdir916. Bahe dzenlemesinde, kk kprler, havuzlar, patika ve su yollar, kk gller, doal ortam bozulmadan geni bir aalk alann ierisine yaylmtr. 1888-1889da sarayn gvenliini salamak amacyla sarayn yaknna Orhaniye ve Muhabere Klalar ina edilmitir917. Sarayn bugn mevcut kullanmda ve ayakta olan birimleri kamu kurum ve kurulular ile zel vakf, merkez ve belediyece kullanlmakta ve iletilmektedir. ale Kk T.B.M.M., Byk ve Kk Mabeyn Kk, Silahhane, Cihannma Kk, Ada Kk, Tiyatro ve Harem Binalar Kltr ve Turizm Bakanl,

911 912

Blent Bilgin, a.g.e., s.86. Pars Tulac, Osmanl Mimarlnda Batllama Dnemi ve Balyan Ailesi, stanbul 1981,

s.290.

BOA, Y.EE. Defter no:1035de mevcut yaplar ierisine entegre olmu cephanelik, frn,kiler gibi birimlerinde varl sz konusudur. Benzer konumda saray ierisinde farkl yerlere farkl adlarla ina edilen mimar birimlere ilikin olarak; BOA, Y.PRK.HH 10/32, 3/21, 4/5, 6/41, 8/7, 8/8, 8/32, 11/21, 12/3, 12/23, 13/11, 13/38, 23/17 no lu dosyalar yer almaktadr. 914 Michel de Grece,a.g.e., s.181de, Sultann rahatszlanmas neticesinde bir eczane kurulmas emreder. Bu eczane ile ilgili olarak BOA, Y.PRK.HH. 1/42de (1293 H./1876 M.) izilmi planda mevcuttur. 915 Afife Batur, a.g.m., s.1049. 916 Nee Yldran, a.g.e., s.76. 917 Semavi Eyice, a.g.m.,5/II, s.1214/48.

913

200

Seyir/Set Kk, it Kasr, Yaveran Kk, Limonluk Kk IRCICA tarafndan kullanlan yap rneklerinden bir kadr. Yldz Sarayna, birok taraftan giriler konulmasna ramen saraya giri drt ana kapdan salanmaktadr918. Yldz ynnden, girilen ana giri kaps yer alr. Koltuk Kap, saraya her trl giri kn yapld Seyir kknn hemen altndaki kapdr. Saltanat Kaps, yalnzca Sultann kulland kapdr (Fot. 247). Harem/Valide Kaps, Saltanat Kapsnn hemen solunda yer alan ve saray kadnlarnn girip ktklar kapdr. Beikta-Ortaky yolunda ise, Mecidiye Kap yer alp raan Saraynn karsnda ve Yldz Parkna girilen byk kapdr. 1- ale Kk Merasim Kk-Merasim Dairesi olarak bilinen ale Kk, D Bahede bulunmaktadr (Fot. 248-250)919. Kk, Alman mparator II. Wilhelmin stanbulu ziyaret tarihleri olan 1889 ve 1898 yllarnda aamada ina edilmitir. Bat kkenli sivil konut mimarsinin bir rnei olan alenin ilk blmnn mimar hakknda bilgi bulunmamaktadr. kinci aama, 1887de Serkis Balyana ihale edilmitir. II. Abdlhamid dnemi saray mimar dAronco, kkn nc aamasnda bulunduu bilinmektedir920. ale Kk, II. Abdlhamid dneminin nemli yaps olmakla birlikte, dnemini nemli olaylarna da tanklk etmitir. Kaiser II. Wilhelm ve einin konuk edilmesi, Sultann II. Merutiyet ilan sonras Muayede Salonunda milletvekillerine yemek verilmesi gibi nem arz eden olaylar yaanmtr. zellikle devletin zirvesinin ilgilendiren olaylar alede gnmze kadar devam etmitir. Bugn kk, T.B.M.M. Milli Saraylar Dairesine bal bulunmaktadr. Yap, katl olup ahap ve kgir malzemeden ina edilmitir. Uzunlamasna bir ynleni sz konusu olup ana koridora alan oda ve salonlardan meydana gelmitir. Kke yedi kapdan girilip 64 Odaldr. Odalarn ounluu, konuklarn
Sevim lgrel, Yldz Kk, slam Ansiklopedisi,13, stanbul 1993, s.424. Afife Batur, Yldz Sarayna likin Baz Belgeler ve Trkiyede Belgeleme almalarnn Sorunlar, T.B.M.M. Milli Saraylar Sempozyumu, 15-17 Kasm 1984, Yldz Saray/ale, Bildiriler, stanbul 1985, s.94. 920 Feryal zer, Kaiser Wilhelmin stanbulu Ziyareti ve ale Kasr- Hmaynu, Tarih ve Toplum, Say 73, Ankara 1990, s.13-14.
919 918

201

kullanmna ayrlmtr. D cephe etkileri asndan Cihannma Kkn andrr biimdedir. Kkn birinci blm Haremlik, ikinci blm ise Selamlk olarak kullanlr. Sar Salon, Sedefli Salon ve Muayede Salonu nemli salonlardr. Muayede Salonunun zeminini komple kaplayan, Herekede zel olarak dokunmu 124 metrekare ve 7 ton arlndaki, hal dnyann en byk hallarndan biridir921. Kkn i meknlarnda hkim olan ssleme formu, yzyln Batl resim anlaynn hkim olduu, madalyonlar ve ereveler ierisinde panoramik kent grnmleri, doa tasvirleri, insan ve hayvan tasvirleri gibi barok ve rokoko tarz anlayla bezenmitir. Bu bezeme anlay mobilya ve dier kullanm eyalarna da yansmtr. 2- Cihannma Kk Sarayn ierisinde, Bahe denilen ksmdadr. II. Abdlhamid tarafndan dinlenme mekn olarak ina ettirilmitir (Fot. 251). Yap, katl olup ayrca bir at/ekme kat eklenerek cephe tasarmnda bir simetri anlay oluturulmutur. ift ynl merdivenli giri, Kk Mabeyn Kkyle benzerlik gsterir. Grnyle bir da evinin andrn kk, huzur ve skuneti yanstmasyla da Sultann tercih ettii bir mekn olmutur. Mimar tarz olarak ale Kkne benzer. 3- Seyir/Set Kk Sarayn Saltanat Kapsnn solunda, Byk Mabeyn Kkne bitiik olarak yer alr (Fot. 252). Mimar Serkis Balyan tarafndan ina edilen yap, 1889da Alman mparatoru II. Wilhelmin ilk ziyaretinde yaptrlmtr922. Seyir Kk, yabanc misafirlerin, Sultann Yldz Hamidiye Camii Cuma Selamln izlemek amacyla yaptrlmtr923. Gnmzde IRCICA tarafndan kullanlmaktadr. Neo-Klasik ve Neo-Rnesans anlayn hkim olduu Kk, bitiiinde yer alan Byk Mabeyn Kk ile mimar bir uyum ierisindedir (Fot. 253).

921

Erdoan Sevgin, Yldz Park ve ale Kk, Hayat Tarih Mecmuas, Say 6, stanbul Tulac, a.g.e., s. 298. Blent Bilgin, a.g.e., s.73-74.

1966, s.59.

922 923

202

4- Yaveran Kk Byk Mabeyn Kk giriinin tam karsnda yer alan kk, Yaveran Kasr, Yaverler Dairesi olarak da adlandrlr (Fot. 254). Nbeti Pavyonu olarak bilinen Bendegan Dairesine bitiik olarak ina edilen yap, Raimondo dAronco tarafndan ina edilmitir924. Yapnn kesin ina tarihi bilinmemekle birlikte slup zellikleri ve mimar tarz, dAronconun da stanbulda bulunduu dnem olan 1897-1900lere tarihlendirilir925. Yaveren Kk, nemli evraklarn getirilip gtrld, yabanc misafirlere evirmenlik ve mihmandarlk yapld, Sultann bir hediyesinin yabanc devlet adamlarna ulatrmak gibi st derece grev ve rtbeli yaverlerin kalmas amacyla ina edilmitir. Gnmzde IRCICA tarafndan idar bina olarak kullanlmaktadr. Yap iki katldr. Her biri kendine ait girii olan be ayr daire bulunur. Uzunlamasna dikdrtgen bir biim arz eder. D cephe grnmlerindeki anlay, pencereler, saaklar gibi mimar elamanlarn yapya tpk ale ve Cihannma Kkndeki gibi Kr-Da evi formu verilmeye allmtr. 5- Kk Mabeyn Kk 1900 ylnda Sultan II. Abdlhamid tarafndan ina ettirilmitir. Yap iki katl, simetrik bir plan arz eder (Fot. 255). Alt kat salon, yabanc diplomatlarn kabul yeridir. Bu salon, Sultan iin ziyafetlerin verildii ve 31 Mart Vakas sonras Meclisin padiahn tahtan indirilme kararnn bildirildii yerdir. Alt kattaki dier blmler Sultann alma odas, Nazrlarn bekletildii, kabul edildii odalar ve toplant odalar yer almaktadr. st kat ihtiyaca gre kullanlrd. Byk apl kabuller, mevlt, kandil gibi zel gecelerde bu ihtiyac karlard. Kk, iki taraftan zel Daire, Hamam, Tiyatro ve ale Kkne baldr. ki ayr girie sahiptir926. 6- Limonluk Kk ve Kk Pavyon Kk Mabeyn Kknn karsnda ve Harem duvarna bitiik vaziyette
Afife Batur, Yldz Saray, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi,4, stanbul 1985, s.1054. 925 Afife Batur ,Yldz Sarayna likin Baz Belgeler ve Trkiyede Belgeleme almalarnn Sorunlar, T.B.M.M. Milli Saraylar Sempozyumu, 15-17 Kasm 1984, Yldz Saray/ale, Bildiriler, stanbul 1985, s.93. 926 Blent Bilgin, e.g.e., s. 81-84.
924

203

yer alan Limonluk Kk, Raimondo dAronco tarafndan cam ve demir malzemeye dayal bir anlayn getirdii mimar yapdr (Fot. 256). Kesin ina tarihi bilinmemekle birlikte ina tarzndan 1895lerde yapld anlalmaktadr927. Yapnn metal iskelet zeri tamamen camla kapl olup L biimli plan arz eder. Batl anlayn hkim olduu rokoko ve barok slup zellikleri karmza kmaktadr. K Bahesi ad verilen Limonluk Kk kk bir sera ve kameriye grnmn yanstr. Kkn formu ve kullanlan malzemesi Osmanlda yeni bir anlayn rndr. Kk Pavyon olarak adlandrlan birim, i harem duvarna bitiik, Limonluk Kknn yaknnda ve kkle ayn tarihlerde ina olduu bilinmektedir (Fot. 257). Tek katl yap kgirdir. Yap bulunduu konum itibariyle, dier yaplarla ortak bir anlayn rn olarak karmza kmaktadr. slup zellikleri asndan Kk Mabeyn Kkn andrmaktadr. Kullanm amac kesin olarak bilinmemekle beraber, dinlenme veya bekleme blm olarak yararlanlm olabilir928. 7- Silahhane Yldz saray ierisinde yer alan ve silah mzesi olarak kullanlan Silahhane yaps, II. Abdlhamid dnemine aittir (Fot. 258). II. Abdlhamidin tahtan uzaklatrlmas sonucu Mahmut evket Paa, tm silahlar bu binaya nakleder. Yap, tek katl olup uzunlamasna bir grnm arz eder. Arazi eiminden dolay gney ksm iki katl bir hal alr. Buras, ilk katnda erkek hizmetkarlarn, ikinci katnda da kadn hizmetkarlarn yemek yedii blmlerdir. Neo-Klasik cephe dzenlemesinden dolay slup asndan saraydaki dier yaplardan farkldr. Saray yaplarndan ayrlan bir dier zellii de mze olarak ina edilmi olmasdr929. 8- Tiyatro Projesi dAronco tarafndan izildii bilinen yap, Mimar Yanko tarafndan 1894-1900 yllar arasnda ina edilmitir930. ki katl olan yapnn d cephesi
927 928

Afife Batur, a.g.m., s.92. Nee Yldran, a.g.e., s.91. 929 Nee Yldran, a.g.e,s.105.

204

saraydaki dier eserlere oranla olduka sadedir (Fot. 259). ksmnn ilk ina edildii dneme ait bilgiler yetersizdir. Dnemine ait tiyatro ile ilgili anlara bakldnda, 700-800 kiilik salonu, Sultan locas bulunan, 16m.x10m. boyutlarnda bir i hacme sahiptir931. Elektrikle aydnlatlan salonun tam ortasnda avize yer almakta ve sahne dekoru da manzara resimleriyle salanmtr932. Haftann belirli gnlerinde gsteriler verilen tiyatro Muzka-i Hmayundan bir paann denetimi altndadr. Tiyatroda, Ahmet Mithat, Gll Agop ve talyan Stravolo grev almtr. Tiyatroda grev alan sanatlarn demeleri saray tarafndan yaplrd. 9- Porselen-ini Fabrikas 1893-1897 yllar arasnda sarayn porselen ve ini malzeme ihtiyalarn karlamak iin ina edilmitir933. D Bahede yer alan fabrikaya, Sultan, znikten ini ustalar getirtmitir. Ancak tam bu yllarda, Avrupada sanayi devrimi, o gne kadar geerli olan tasarm tarzlarn ve retim biimini tamamen deitirmiti. Sonu olarak ta, Yldz Saraynn bahesinde Yldz ini Fabrika-i Hmayunu kurulduunda, Franszlarn nl porselen reticileri Sevres ve Limoges fabrikalarnn benzer tarznda teknikle almas ve ini soba, vazo, porselen tabak, kase gibi eitli trde kap retimi amalanmtr934. 1894 stanbul depreminde byk lde zarar gren yap yeni eklemeler ve Sultann desteiyle tekrar retime gemitir935. Mimar Raimondo dAronco tarafndan ina edilen yapnn ina ekli ve emriyle ilgili bir ok rivayetler yer almaktadr. Bunlardan biri de, Sultann Sevres ii bir bardan houna gitmesi ve Fransz Bykelisi Paul Cambonun nerisi ve byle bir fabrikay kurma talebidir936.

Afife Batur, a.g.m.,s.93. Nee Yldran, a.g.e,s.95. 932 Gnsel Renda, Milli Saraylarmzn Resim Sanat Asndan nemi,Milli Saraylar Sempozyumu Bildirileri, stanbul 1985, s.174. 933 Afife Batur, a.g.m.,92. Ayrca bkz. Ali Ergenekon, a.g.e., s.213. 934 Seluk Metin, http://www.milliyet.com.tr/ekler/gazete_pazar/991212/haber/zoom.html. Ayrca bkz. Hlit Ziya Uaklgil, Saray ve tesi, stanbul 1981, s.107. 935 Mustafa Cezar, Sanatta Batya Al ve Osman Hamdi, stanbul 1971, s. 212. 936 Mustafa Cezar, a.g.e., s.212.
931

930

205

Abdlhamidin tahtan indiriliine dein retimine devam eden fabrika malyet ykseklii ve olumsuz muhalefet neticesinde retimi durmutur. Fabrikann yok olmasn nlemek amacyla Osman Hamdi Bey zamannda Mze-i Hmayun Mdrlne balanarak Hlil Edhem Bey dneminde de (1911) yeniden onarlarak retime balamtr937. 1918de sava nedeniyle duran retim 1957de Smerbanka devredilerek 1962de retime geebilmitir. Gnmzde ise Milli Saraylar Daire Bakanlna bal mze-fabrika olarak hizmet vermektedir (Fot. 260). Yap, tek katl olup antsal bir girii kaps, yksek kulesi ile ilgi ekici bir grnm sahiptir. Gerek mimarsi ve gerekse kurulu amac olarak saray yaplar arasnda farkl bir yere sahiptir.

Mustafa Cezar, a.g.e.,s.212. Ayrca bkz. Sadi Bayram, Yldz ini Fabrikasna Ait Birka Vesika, Suut Kemal Yetkine Armaan, Ankara 1984, s.101-105de Fabrikann ilk aldnda imalat mdr olan Pierre Tharet, ikinci alnda tekrar grev almak iin bavurmutur.

937

206

SONU XVII. yzyln sonlarndan itibaren bir gerileme ve k dnemine giren Osmanl mparatorluu, gelien ve deien dnya dzenine kar ayakta durabilmenin n art olarak yenilemeyi grr. Yenilemenin kayna ise Batdadr. Bat ile uyumun salanabilmesi iin Batlma Haraketlerine ihtiya vardr. Bu amala, hukuk, asker, eitim, kltr ve toplumsal alanda birok yenileme hareketi ierisine girilmitir. Yenilemenin znde yatan fikir, devletin hzl kndeki makus talihini yenmek ve eski gnlere geri dnmektir. Ancak bu hareketlerin sonucu, kkl deiimlerden ziyade devletin kn ertelemekten teye gitmemitir. Batllama abalar, batlnn daha ok iine yaramtr. XIX. yzyln sonlarna doru bu anlay daha ok, batdan daha fazla yararlanarak batya kar koymak olacaktr. zellikle asker alanda yurtdndan getirtilen uzmanlar, eitim-kltr alannda da etkin rol oynamlardr. Bu uzmanlar ait olduklar kltrel birikimi, yetitirdikleri elemanlara aksettirmilerdir. Bylece devlet ierisinde etkili bir konuma gelen yetimi snf, lkenin siyasal ve kltrel alann ekillendiren ve misyon yklenen kesimi olarak ortaya kacaklardr. Osmanl Devletinin, cihan devleti olma yolunda harcad nemli

abalarndan biri de lkenin imarna nem vermesidir. lkenin imar iin ncelikli olarak imara yn veren tekilat yapsn oluturmakt. Klasik dnemde imara damgasn vuran tekilat Hassa Mimarlar Oca olmutur. marn ortaya konulmasndaki kaynak ise toprak sistemi ve bu sistemin yrtcleri olan st dzey kesimin icraatlardr. Bu da imar faaliyetlerini ortaya koyan nemli kesimi n plana karmtr. Bu kesim, devletin en st noktasndaki Sultan, sistemin ilerliliinde etkin olan ynetici ahslar ve ortaya konulan imar faaliyetlerin devamllk ve yaatma ilkesini benimsemi Vakflardr. Osmanl Klasik Dneminin sonlanmasyla birlikte devlet yeniden yaplanma noktasna girer. Devlet, kurumlarn iletebilmek iin geleneksel ynetim anlayn brakarak bir tekilat yaps oluturmaya balar. mar faaliyetlerinde de yzyllardr saray merkezli ilev gren Hassa Mimarlar Oca ortadan kalkar. Artk imarda batl standartlara haiz, kendi kararlarn verebilen tekilatlar ortaya kar. Her kurum

207

kendine ait imar faaliyetleriyle ilgili birimleri ortaya koyar. Ayrca devletin lke genelinde yapmas gereken yol, su, demiryolu gibi ana iler Nafia Nezareti adyla bakanlk seviyesinde bir tekilat yapsna sahip olur. II. Abdlhamid dnemi imara yn veren kurumlar ayn zamanda XIX. yzyl imar tekilatlarnn da devam niteliindedir. Bu kurumlar, Nafia Nezareti, Ebniye dareleri, Belediyedir. Kurumlar daha ok bakent merkezlidir. Tarada ise bu kurumlara ait birimler yer alr. Ayrca imar tek bir elden yrtmek iin oluturulmu imar meclisleri de uzun mrl olmamtr. Bu dnemde karlan nizamnameler sayesinde imara yn veren kurumlar daha iler hale getirilmitir. Bakentte karlan nizamnameler ayn ekilde tarada da uygulanmaya allmtr. Bu nizamnameler imarn uygulama alannda etkin rol oynam ve Osmanl devletinin yklmas sonrasnda da bir takm deiikliklerle yrrllkte kalmtr. Gnmzde bayndrlk, iskan ile ilgili bakanlklar, belediyeler ve devlete ait dier kurumlarn imar faaliyetlerindeki birimlerin oluumunda nceki kurumlarn tekilat yapsnn etkisi sz konusudur. II. Abdlhamid dnemi imar faaliyetlerini, stanbul ve Anadoludaki etkinlikler eklinde ele almak gerekir. stanbulda oluan imar etkinliklerinin en nemli yansmas yapsal alanda yani mimari alanda olmutur. Bu mimari oluumda, Osmanl tebaasndan gayrimslim ve bat kkenli yabanc mimarlar yer almtr. Bu kiilerce ortaya konulan eserler ise dnemin mimari tarzn ortaya koymutur. Osmanl dnyasndaki farkl kltrlerden kaynaklanan eitlilik,

batllamann da etkisiyle birlikte, her alanda olduu gibi mimarlk alannda da kendini gstermitir. Yabanc ve aznlk mensubu mimarlarn ortaya koyduklar eserlerin, mimardeki deiim ve geliimin ncs olmutur. II. Abdlhamid dnemi Osmanl mimarsinde yabanc mimar younluu, Balyan Ailesinin mimardeki etkinliini de nemli lde ortadan kaldrmtr. talyan Raimondo dAronco, Fransz Alexandre Vallaury, Alman Jachmund bu dnemin en nemli yabanc mimarlarndandr. Mimarlar yalnzca mimar faaliyetlerde bulunmam, eitimle de uramlardr. Osmanl mimarsine getirdikleri en nemli anlay, dou-bat senteziyle Osmanllk kavramn bir potada

208

eriterek eklektik anlayn farkl almlarn ortaya koymalardr. stanbulda oluturulan mimar rneklere baktmzda, dnemin belirgin yapsna uygun olarak yap eitliliinin olduka fazla olduu grlr. Bu yaplarda ortak olan mimar zelliklerin yan sra, ilevsellik ve mimar slup denemeleri de gzden kamaz. Tarada ortaya koyulan mimar, kentleme anlayndaki deiimi de beraberinde getirir. Anadolu kentlerinde, antsal ve farkl yap eitleri, stanbuldaki mimar rneklerin benzerleri olarak ortaya konulmaya allr. stanbulda yer alan batl ya da eklektik anlaytaki mimar eserler, Anadoluda yresel anlaylarla birlikte kk lekli bir yansmas olarak uygulama alan bulacaktr. Bu yansmann oluumunda ounlukla yerel yneticilerin etkisi gze arpar. Abdlhamid dneminde oluturulan mimar eserler ana grupta ele alnmaktadr: Asker, Din ve Sivil mimar rnekleridir. Bu rneklerin younlat, dnemin kltrel ve mimar tarzlarnn ortaya konulduu yer phesiz bakent stanbuldur. Sivil mimar rnekleri en youn olarak karmza kan mimar gruptur. Bunda devletin ierisinde bulunduu ekonomik durum, yaam tarz, ynetim anlayndaki ve dnce sistemindeki deiim etken olmutur. Sivil mimarde dnemin tm slup zellikleri, bazen batl, bazen doulu ama genelde eklektik bir anlayta karmza kar. Bu da devlet ideolojisinin ne batdan ne doudan vazgememe politikasna dayanmaktadr. Batl tarzlar, Neo-Klasik, Neo-Rnesans, Neo-Barok, Art Nouvea (Jugendstil) gibi sluplardr. Bu tarzlar daha ok kamu yaplarnda ya da yabanclarn etkisinin youn olduu blgelerdeki sivil mimarde karmza kar. Anadolu kentlerinde, mimari oluumun dnda gelimenin nemli lt olarak saylan ehirleme ve buna bal imar faaliyetleri alannda nemli atlmlar yaplr. Anadolunun kalknmas noktasnda imara ynelik raporlar hazrlanarak bunlar uygulamaya konulur. Kentler arasndaki geliim izgisinin en nemli lei ulam ann yaygnlamas olarak grlmtr. Bu amala karayolu ve demiryolu yapmna byk nem verilmitir. Projelerin znde yatan, tm lkeyi saran bir

209

ulam a ortaya koymaktr. mar faaliyetlerini bu noktadan ele alndnda byk lde gerekletii dnlebilecek tek ulam a demiryollar olmutur. Anadoluda oluturulan mar faaliyetleri tamamen devletin st derecedeki politikas olma zelliini tamaktadr. Buralarda oluturulan tm mimar faaliyetler bir kltrn zelliklerini yanstmaktan ok siyasetin ve ihtiyacn bir sonucu olarak ortaya kar. Bu konuda, zerinde en ok emek harcanp yaygnlatrlan yap tipleri Eitim Yaplardr. Eitim alannda bu dnemde grlen cidd anlamdaki geliim, eitim kurumlarnn mimarsine ayn lde yansmamtr. Bu konudaki yaplamada ncelikli olarak Fransa standartlarna yakn okullar yaplmas istenmi, ancak bu mmkn olmamtr. Mmkn olan tek ey belirli bir meknn oluturulup toplumun eitim-kltr seviyesinin gelitirilmesidir. Abdlhamid dnemindeki imar faaliyetleri sonucunda ortaya kan rneklere baktmzda, daha nceki dnemlerlerdeki imar oluum kaynaklaryla ayn olduu sylenebilir. Bu dnemde farkllk, imar faaliyetlerine katlan gruplarn farkllat ve etkinlik alanlarnn deitiidir. Sultan, ahslar, halk ve bu grubun yer ald ina ve mar faaliyetleri gze arpmaktadr. Bu drt grubun dnda yer alan tamamyla yabanclarn oluturduu mimar faaliyetler de vardr. Bu faaliyetler, devlet izniyle Osmanl topraklarnda faaliyet gsteren yabanc ya da aznlklarn oluturduklardr. Oluturulan bu eserler, dnemin slup araylar, farkl kltr aktarmn ve yabanc devletlerin Osmanl zerindeki gcn temsil eder niteliktedir. Abdlhamid dneminde ina edilen yaplarn say ve niteliklerini belirlemek olduka zordur. Bunda en byk etken yaplarn gnmze kadar ulamam olmasdr. Belgelerde ad geen yaplarn bu dnemde, ilk ina haliyle mi? yoksa onarm sonucu mu? mevcut olduu bilinmiyor. Yaplarn bir ounun var olduu, ancak bu dnemde isim deiikliine urad ve bu yaplarn yeniden allarnn yaplm olabilecei gibi bir dizi sorunlar net saynn ortaya konulmasn engellemektedir. Devletin k ve ekonomik adan iflas ettii bir dnemde, ortaya konulan mar faaliyetleri gerek ilk ina, gerek onarm da olsa saynn onbinlerin zerinde olduunu telfuz etmek mmkndr.

210

II. Abdlhamid dneminden gnmze kadar gelen imar faaliyetleri rneklerinin bir ou, ilk ina edildikleri zamandaki durumuna uygun bir ekilde ilevini srdrmektedir. Gnmzde kaybolan yaplarn bir ou antsal nitelikte olmamas, plansz ehirleme ve arpk kentlemenin kurbandr. Abdlhamid dnemi oluturulan tm ina ve mar faaliyetleri, dnemin siyasal ve kltrel yansmas olarak karmza kmaktadr. Bu dnemde oluan kltr ortam, nceki dnemleri reddedir gibi grnse de temelde gelenekidir. Bu dnemde yetien muhalif anlay ise bu dneme bir tepki sonucu olarak Ulusuluk, Trklk anlayn ortaya koyarlar. Bu anlaylarn bir potada eritilmesi sonucunda, gemii reddetmeyen ama gelecee her ynyle ak olan yeni Trkiye Cumhuriyetini meydana getirmitir.

211

BBLYOGRAFYA I- ARV VESKALARI A- Babakanlk Osmanl Arivi 1- Yldz Tasnifi a) Yldz Esas Evrak (Y.EE.) Defter No: 73 412 1046 Dosya/Vesika No: 78/62 31/19 b) Yldz Sadaret Resm Maruzat Evrak II (Y.A.RES.) Dosya/Vesika No: 75/42 c) Yldz Sadaret Husus Maruzat Evrak I, II (Y.A.HUS), Dosya/Vesika No: 162/140 182/93 d) Yldz Mtenevv Maruzat Evrak (Y.MTV) (H. 1293-1319/M. 18761909) Dosya/Vesika No: 127/88 128/7 131/39 175/317 e) Yldz Perkende Evrak Hazne-i Hassa Nezareti Maruzat (Y.PRK.HH) Dosya/Vesika No: 1/42 1/57 3/21 4/5 6/41 8/8 8/32 9/63 10/32 12/3 13/38 14/22 17/14 22/50 23/17 34/3 74 75 76 89 92 95 335 404 408 409 410 413 414 419 422 746 1027 1030 1032 1037 1040 1043

212

f) Yldz Perakende Evrak Umum Vilayetler Tahrirat I ( Y.PRK.UM) Dosya/Vesika No: 14/59 19/87 g) Yldz Perkende Evrak Mabeyn Bakitbeti I (Y.PRK.BK), Dosya/Vesika No: 6/83 18/90 19/25 2- radeler a) rade Evkf I (1310-1334) (. Evkaf) Vesika No: 1310..12 1312.B.23 1317.N.10 1321.L.11 1321.R.6 1324.Za.6 1325.S.20 1310..15 1314.Ca.17 1318.M.1 1321.Ra.12 1322.Ca.12 1324..1 1326.M.22 1311.M.11 1311.S.17 1314..19 1319.N.1 1321..8 1322..13 1324.Ra.7 1326.S.3 1315..5 1319.N.8 1321.C.3 1322.Ca.5 1324.Ca.1 1326.B.19 1311.Ca.9 1316.S.5 1321.Ca.2 1322..14 1324.B.9 1311.B.14 1316.Z.2 1321.Ca.14 1324.M.13 1324..23 1312.C.19 1317.M.15 1321.Ca.12 1321.Ca.8 1324.Z.1 1325.L.1

1320.M.19 1320.Ra.14

b) rade Maarif I (1310-1334) (.MF) Dosya/Vesika No: 1312.R/3 1322.C/6 1313.R/8 1323.Ra/2 1316.C/4 1320.S/1 1320.S/2 1320.R/1 1320.L/2 1320.Za/1 1323.Za/2 1325.M/4 1325.Z/6 1326.Ca/1

c) Dahiliye radeleri Katalou I (1310-1315) Dosya/Vesika No: 1312.C/5 1313.Z/28 1313.Z/31

213

II- SREL YAYINLAR A- Salnameler 12345Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye Salnamei-i Nezaret-i Maarif-i Umumiyye Vilayet Salnameleri Hilali Ahmer Cemiyeti Salnamesi lmiye Salnamesi

B- Dstr Birinci Tertip, c. 4, stanbul 1299 (1802). Birinci Tertip, c. 5, Ankara 1937. Birinci Tertip, c. 6, Ankara 1939. Birinci Tertip, c. 7, Ankara 1941. C- Gazeteler kdam Malumat Tercman-Hakikat Sabah III- HATIRALAR, ARATIRMA VE NCELEMELER A- Hatralar AHMED SAB-, Abdlhamidin Evail-i Saltanat, Msr 1326. AL HAYDAR MTHAT-, Hatralarm 1872-1946, stanbul 1946. AL SAD-, Saray Hatralar, Sultan Abdlhamidin Hayat,(Haz: Ahmet Nezih Galitekin), stanbul 1994. AIKPAAZADE-, Akpaazade Tarihi, (Hazrlayan: Atsz) Ankara 1970. BOZDA, smet-, Sultan Abdlhamidin Hatra Defteri, stanbul 1992.

214

CULLAGH, Mc Francis-, Abdlhamidin D, (ev. Nihal nol), stanbul 1990. ETN, A. A. ve R. YILDIZ-, Sultan II. Abdlhamid Han, Devlet ve Memleket Grlerim, stanbul 1976. EBUS SREYYA SAM-, Abdlhamidin Kayglar, Kader Matbaas, stanbul 1330. ERGENEKON, Ali-, Tahsin Paann Yldz Hatralar, Sultan Abdlhamid, stanbul 1990. FESCH, Paul-, Abdlhamidin Son Gnlerinde stanbul, (ev: Erol yepazarc), stanbul 1999. GRECE, de Michel-, II. Abdlhamit Yldz Srgn, (ev. Derman Baylad), Milliyet Yaynlar, stanbul 1995. HASLP, Joan-, Bilinmeyen Taraflar le Abdlhamit. (ev:Nusret Kuruolu), stanbul 1964. KUSHNER, David-, The Rise of Turkish Nationalizm 1876-1908. NEAVE, L. Dorina-, Eski stanbulda Hayat, (ev. Osman nde), Tercman 1001 Temel Eser, stanbul 1978. NER-, Neri Tarihi, (ev: F. Reit Unat-M. Altay Kymen), Ankara 1987. OSMANOLU, Aye-, Babam Sultan Abdlhamid (Hatralarm), stanbul 1986. RAMBER, Lui-, Gizli Notlar, (Yay.Haz. Niyazi Ahmet Banolu), Tercman 1001 Temel Eser, stanbul. SABUNCUZADE, Luis Alberi-, Sultan II. Abdlhamidin Hal Tercmesi, (Yay. Haz.Mahir Aydn), stanbul 1997. SAT PAA-, Anlar, (Yay.Haz.emsettin Kutlu), stanbul 1977. SERDENGET, O. Yksel-, Abdlhamit Anlatyor, Ankara. TAHSN PAA-, Abdlhamit Yldz Hatralar, stanbul 1931. TINAYRE, Marcelle-, Tinayrenin Gnl, stanbul 1998. UAKLIGL, Hlit Ziya-, Saray ve tesi, stanbul 1981.

215

B- Aratrma ve ncelemeler ACUN, Hakk-, Yozgat ve Yresi Trk Devri Yaplar, Vakflar Dergisi XIII, Ankara 1981, s.635-715. , Anadolu Saat Kuleleri, Atatrk Kltr Merkezi Yayn, Ankara 1994. AIKSES, Erdal-, Salnamelere Gre Mamuratl-Aziz (Harput) Vilayetinde Eitim ve retim, X. Trk Tarih Kongresi Bildiriler, V, Ankara 1994, s.2221-2232. AFYONCU, Erhan-,XVI. Yzylda Hassa Mimarlar, Prof.Dr. smail Aka Armaan, zmir 1999, s. 207-216. AFYONCU, Fatma-, XVII. Yzylda Hassa Mimarlar Oca, Ankara 2001. AIN, Ahmet-, Camilerimiz, Mzelerimiz ve Saraylarmz, stanbul 1965. AKANSEL, smail Hakk-, Erzincanda Tarihi Kla ve Asker Yaplar, Erzincan 1999. AKAR, evket Kamil-, 1876-1908 Yllar Btelerine Gre II. Abdlhamid Dnemi Maliyesi, (Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul niversitesi, stanbul 1998. AKBAYAR, Nuri-, Tanzimattan Sonra Osmanl Devleti Nfusu, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi,5, stanbul 1985, s.1238-1248. , Osmanl Yer Adlar Szl, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2001. AKKU, Mehmet-, Araplara Trke retimi (Osmanl Dnemi), Diyanet lmi Dergi, 35, Say 1, Ankara 1999, s.83-96. AKPOLAT, Mustafa-, Fransz Kkenli Levanten Mimar Alexandre Vallaury, (Yaymlanmam Doktora Tezi), Ankara 1991. , Tanzimat Sonras Osmanl Mimarl, Trkler, c. 15, Ankara 2002, s.350-359.

216

AKTRE, Sevgi-, Osmanl Devletinde Tara Kentlerindeki Deiimler, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi,4, Ankara 1985, s.891904. AKN, mer Faruk-, II. Abdlhamidin Kltr Faaliyetleri zerine Baz Dikkatler, II. Abdlhamid ve Dnemi Sempozyumu Bildirileri 2 Mays 1992, stanbul 1992, s.75-83. AKYILDIZ, Ali-, Osmanl Merkez Tekilatnda Reform, stanbul 1993. , Osmanl Merkez ve Tara Tekiltlarnn Yeniden Yaplanma Sreci (1836-1856), Trk Kltr ncelemeleri Dergisi, Say 3, stanbul 2000, s. 57-92. AKYZ, Yahya-, Trk Eitim Tarihi (Balangtan 1988e), Ankara 1989. ALBAYRAK, Hseyin-, Tarih inde Trabzon Lisesi, Trabzon 1987. ALSA, Alsa-, Trk Kent Dzenlemesi ve Konut Mimarl, stanbul 1993. ALTINAY Ahmed Refik-, Onuncu Asr Hicride stanbul Hayat, (Hazrlayan: Abdullah Uysal), Ankara 1987. , Hicri Onikinci Asrda stanbul Hayat, stanbul 1988. ALTINTA, Ayten-, Glhane Asker Tababet Tatbikat Mektebi ve Seririyatnda la Hazrlama almalar. I. Tp Tarihi Kongresi, Ankara 1992, s.157162. , stanbul Glhane Asker Tababet Tatbikat Mektebi Binasnn Bugnk Durumu, I. Tp Tarihi Kongresi, Ankara 1992, s.179-181. , Glhane, Tarih ve Medeniyet,43, stanbul 1997, s.6-9. AREL, Ayda-, Onsekizinci Yzyl stanbul Mimarsinde Batllama Sreci, stanbul 1975. ARIBA, Sebahattin-, Bir Yksekretim Kurumu Olarak Darulfnunun Modernleme zerine Etkileri, Milli Eitim, Say 128, Ankara 1995, s.20-24. ARIKANLI, Ouz-, Tarihimizde lkler, Milliyet Yaynlar, stanbul 1973.

217

ARIPINAR, Seval-, Trkiyede Darlacezenin Kuruluu, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say 20, stanbul 1969, s.44-51.
, XIX. Yzylda lkenin Tarm Sorunlarna Eilme Hareketleri

ve Halkal Ziraat Okulunun Al, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say 36, stanbul 1970, s.53-60. ARSEVEN, Celal Esad-, Sanat Ansiklopedisi, c.1-5, stanbul 1993-1994. ASLANAPA, Oktay-, Osmanl Devri Mimarsi, stanbul 1986. ATALAR, Mnir-, Trklerin Kbeye Yaptklar Hizmetler, A.. lahiyat Fak. Dergisi, Say 30, Ankara 1988, s.287-292. BARDAKI, Murat-, Son Osmanllar, stanbul 1991. BARKAN, . Ltfi-, Sleymaniye Camii ve mareti naat (1550-1557), c. I, Ankara 1972. BAAR, Hseyin-, Tarihsel Sre erisinde Bina Yapm Ynetim rgtlenmesi, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Konya 1997. BATUR, Afife-, Yldz-Serencebeydeki eyh Zafir Trbe, Kitaplk ve emesi, Anadolu Sanat Aratrmalar 1, stanbul 1968, s.103-137. , Yldz Sarayna likin Baz Belgeler ve Trkiyede Belgeleme almalarnn Sorunlar, T.B.M.M. Milli Saraylar Sempozyumu, 15-17 Kasm 1984, Yldz Saray/ale, Bildiriler, stanbul 1985, s.90-96. , Batllama Dneminde Osmanl Mimarl, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi,4, stanbul 1985, s.1038-1067. , Yldz Saray, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye

Ansiklopedisi,4, stanbul 1985, s.1048-1054. , stanbul Art Nouveausu, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi,4, stanbul 1985, s.1086-1088. , A. Jasmund, TDVA, c. 4, stanbul 1991, s. 317-318. , 19.Yzyl stanbul Mimarlnda Bir Stilistik Karlatrma Denemesi: A. Vallaury / R. DAronco, Osman Hamdi Bey Ve Dnemi

218

17-18 Aralk 1992, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1993, s.146158. BATUR, Seluk-, Balyan Ailesi., Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye

Ansiklopedisi,4, stanbul 1985, s.1089-1090. BAYKAL, Kazm-, Bursa ve Antlar, Bursa 1950. BAYKARA, Tuncer-, Osmanl Tara Tekilatnda XVIII. Yzylda Grev ve Grevlileri, Ankara 1990. BAYRAKTAR, Nedret-, Sultan II. Abdlhamide Gelen 25. Clus Hediyeleri Defteri, Tarih ve Toplum, Say 21, Ankara 1985, s.12-19. BAYRAM, Sadi-, Yldz ini Fabrikasna Ait Birka Vesika, Suut Kemal Yetkine Armaan, Ankara 1984, s.101-105. BAYUR,Hikmet Y-, Trk nklab Tarihi I, stanbul 1940. BENGSERP, Saim Polat-, stanbulda lk Belediye Hastahanesi Beyolu Zkur Hastahanesinin Dn ve Bugn, I. Trk Tp Tarihi Kongresi, Bildiriler,stanbul,17-19 ubat 1988, Ankara 1992, s.277-286. BERKES, Niyazi-, 100 Soruda Trkiye ktisat Tarihi,1, stanbul 1969. , Trkiyede adalama, stanbul 1978. BLGN, Blent-, Trk Saray Mimarisinin Gelimesi erevesinde Yldz Saray, (Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul niversitesi, stanbul 1993. ,Gemite Yldz Saray, stanbul 1998. BNARK, smet-, Babakanlk Osmanl Arivindeki Belgeler Inda

stanbuldaki ehircilik Faaliyetleri, Yeni Trkiye (Habitat II zel Says), Say 8, Ankara 1996, s.306-320. BOSTAN, dris-, Osmanl Bahriye Tekilat, XVII. Yzylda Tersane-i Amire, Ankara 1992. BOZDA, smet-, Harem Penceresinden Sultan Abdlhamid, stanbul 1992. BCZADE Sleyman Sami-, Isparta Tarihi, stanbul 1983.

219

BULUT, Sabahattin-, Erzurum ar Pazar, Erzurum 1997. BTN (DRAMUR), Rengin-, 1906 Senesinde Sultan II. Abdlhamide Yaplan Konsltasyon Reetelerinin ve Sultan Tedavi Eden Hekimlerin Tantlmas, IX. Trk Tarih Kongresi Ankara:21-25 Eyll 1981, Bildiriler, c. II, Ankara 1988, s.1087-1097. CAN, Selman-, Osmanl Mimarlk Tekilatnn XIX. Yzyldaki Deiim Sreci ve Eserleri le Mimar Seyyid Abdlhalim Efendi, (Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul 2002. CEZAR, Mustafa-, Osmanl Devrinde stanbul Yaplarnda Tahribat Yapan Yangnlar ve Tbi Afetler., Trk Sanat Tarihi Aratrma ve ncelemeleri, I, stanbul 1963, s.327-414.
, Sanatta Batya Al ve Osman Hamdi, Trkiye Bankas

Yaynlar, stanbul 1971.

, Mimarlk ve Resim retimine Gidi, VII. Trk Tarih

Kongresi Bildiriler,II, Ankara 1973, s.733-763.

, Anadolu ncesi Trklerde ehir ve Mimarlk, stanbul 1977. , Tipik Yaplaryla Osmanl ehirciliinde ar ve Klasik

Dnem mar Sistemi, stanbul 1985.

, Osmanl Klasik Dnem mar Sistemi, IX. Trk Tarih

Kongresi Bildiriler, c. III, Ankara 1989, s. 1391-1414.

, XIX. Yzyl Beyolusu, stanbul 1991.

, Ondokuzuncu Yzylda Beyolu Neden ve Nasl Geliti, XI. Trk Tarih Kongresi Ankara:5-9 Eyll 1990, Bildiriler VI. Cilt, Ankara 1994, s.2673-2690. ADIRCI, Musa-, Tanzimattan Cumhuriyete lke Ynetimi, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, 2, stanbul 1985, s.210-230. , Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaplar, Ankara 1991.

220

ADA, Haluk-, Sivas ddisi, Tarih ve Toplum, Say 90, stanbul 1991, s.3033. AMAN, Filiz-, Mimar Sinan Dneminde Sarayn Ehli Hiref Tekilat Mimar Sinan Dneminde Trk Mimarl ve Sanat, stanbul 1988, s. 73-77. AKMAK, Sevim-, Sultan II. Abdlhamidin 25. Cls Yldnm Kutlamalar (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits, stanbul 2000. AM, Nusret-, Erzurum Tabyalar, Ankara 1993. ,slamda Sanat, Sanatta slam, Ankara 1997. , Osmanl Mimarsinde ve Sanatnda Sultanlarn Estetik Rolleri, Osmanl, c.10, Ankara 1999, s. 65-73. ETN, Atilla- , Medreselerin Islahna Dair Safvet Paann Dnceleri ve Bir Arizasi, Trk Dnyas Tarih Dergisi, Say 95, stanbul 1994, s.16-18. , stanbulun mar Hakknda Safvet Paann Bir Arizasi, Trk Dnyas Tarih Dergisi, Say 91, stanbul 1994, s.23-25. , Bursada Bir Eitim-retim Kurumu: Bursa ddisi (1883) ve Sosyo-Kltrel nemi, XIII. Trk Tarih Kongresi, Bildiriler, c. 3/II, Ankara 2002, s.785-799. N, Rfat-, Trk iniciliinde Ktahya, stanbul 1991. OKER, Fahri-, Hli Kprleri, Tarih ve Toplum, Say 8, Ankara 1984, s.30-33. ULPAN, Cevdet-, Trk Ta Kprleri, Trk Tarih Kurumu, Ankara 1975. DEMRALP, Yekta-, Akehir ve Kylerindeki Trk Antlar, Ankara 1996. DEMRZ, Aydn-, 1893-1969 Fotoraflarla ankr. ankr 2001. DENEL, Serim-, Batllama Srecinde stanbulda Tasarm ve D Meknlarda Deiim ve Nedenleri, Ortadou Teknik niversitesi Yaynlar, Ankara 1982. DENZL, Hikmet-, Sivas Tarihi ve Antlar, Sivas.

221

DEVELLOLU, Ferit-, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara 2000. DNER, Celal-, Osmanl Vezirlerinden Hasan Fehmi Paann Anadolunun Bayndrlk lerine Dair Hazrlad Layiha, Belgeler V-VIII/9-12, 1968-1971, Ankara 1971, s.153-233. DBUDAK, Dilek-, stanbulda 19. Yzyln kinci Yarsndan 1923e Eitim Binalar, (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), Mimar Sinan niversitesi, stanbul 1986. DOSTOLU, Neslihan Trkn-, Osmanl Dneminde Bursa 19. Yzyl

Ortalarndan 20. Yzyla Bursa Fotoraflar, I. Akmed Yaynlar, Antalya 2001. DNMEZ, Cengiz-, 1294 (M.1877) Senesi Devlet Slnmesine Gre Osmanl Devlet Tekilt, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Gazi niversitesi, Ankara 1991. DRDNC, Muharrem-, 1326 (M.1910) Senesi Devlet Slnmesine Gre Osmanl Devlet Tekilt, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Gazi niversitesi, Ankara 1995. DNDAR, Abdulkadir-, Arivlerdeki Plan ve izimler I Altnda Osmanl mar Sistemi (XVIII. ve XIX. Yzyl), Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 2000. EMROLU, Glmisl-, II. Abdlhamid Dnemi Lyihalarnda Eitim ve retim, (Yaymlanmam Yksek Lisans tezi), Seluk niversitesi, Konya 1996. ERASLAN, Cezmi-, II. Abdlhamidin slam Birlii Siyaseti Ve Eitime Etkileri, II. Abdlhamid ve Dnemi Sempozyumu Bildirileri 2 Mays 1992, stanbul 1992, s.27-46. , II. Abdlhamid ve slam Birlii, stanbul 1992. , Dorular ve Yanllaryla Sultan II. Abdlhamid, stanbul 1996.

222

, s.128-138.

II.

Abdlhamidin

slam

Birlii

Siyaseti

zerine

Dnceler., Sultan II. Abdlhamid Dnemi Paneli (II), stanbul 2000,

ERDENEN, Orhan-, Osmanl Devri Mimarlar, Yardmclar ve Tekilatlar, Mimarlk, Say 27, Ocak 1996, s. 15-18. ERDODU, eref-, Ankaram, Ankara 1965. ERGN, Osman Nuri-, Trk Maarif Tarihi, 1-2-3-4, stanbul 1977. ERGN, Osman-, Mecelle-i Umr- Belediyye, stanbul 1995. EROLU, Bahtiyar-, Hatayda Osmanl Dnemi Kltr Yaplarndan Birka rnek, Hatay Folklor Dernei, Antakya 1999, s.1-7. ET, Usman-, Diyarbekir, Diyarbekir 1937. EYCE, Semavi-, Tarih inde stanbul ve ehrin Gelimesi, Atatrk Konferanslar VII 1975, Ankara 1980, s.89-182. , stanbul, slam Ansiklopedisi,5/II, stanbul 1993, s.1214/441214/144. EYPGLLER, Kemal Kutgn-, Bir Kent Tarihi:Kastamonu, Eren Yaynclk, stanbul 1999. FEVZ, Hasan-, Hamidiye Etfal Hastahane-i Alisi, Tarih ve Medeniyet, Say 37, stanbul 1997, s.53-55. FEYZOLU, Bedi Necmeddin-, Nazari, Tatbiki, Mukayeseli Bte, stanbul 1981. GELL, Ycel-, Osmanl Eitim Kurumlarndan ddler, Trk Kltr, Say 444, Ankara 2000, s.196-208. GUADET, J-, Elements et Theorie de LArchitecture II, Paris 1904-1909. GLMEZ, Mesut-, Tanzimattan Sonra i rgtlenmesi ve alma Koullar (1839-1919), Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, c. 3, stanbul 1985, s.792-802. GLSOY, Ufuk-, Hicaz Demiryolu, stanbul 1994.

223

, II. Abdlhamid, Memleketi antiyeye Dndrmt, Tarih ve Medeniyet, Say 27, stanbul 1996, s.25-29. GNGR, Mazlum-, Edirnenin Tarih Mektepleri, Toplumsal Tarih, c.18, Say 105, stanbul 2002, s.58-59. GNKUT, Bedri-, Diyarbakr Tarihi, Diyarbakr 1938. HALAOLU, Ahmet-, Humbarac, T.D.V..A., c. 18, stanbul 1998, s. 349-350 HASOL, Doan-, Ansiklopedik Mimarlk Szl, stanbul 1975. HAYDAROLU POLAT, lknur-, Osmanl mparatorluunda Yabanc Okullar, Ankara 1993. BN BB-, Anadolu Seluklu Devleti Tarihi, (ev. M. Nuri Genosman) Ankara 1941. LGREL, Sevim-, Yldz Kk, slam Ansiklopedisi,13, stanbul 1993, s.423428. NALCIK, Halil-, Eyalet, TDVA, c. 11, stanbul 1995, s. 548-550. REZ, Feryal-, XIX. Yzyl Osmanl Saray Mobilyas, Ankara 1989. , Kaiser Wilhelmin stanbulu Ziyareti ve ale Kasr- Hmaynu, Tarih ve Toplum, say 73, Ankara 1990, s.11-16. REZ, Feryal-Vahide Gezgr-, Yldz Saray Kasr- Hmayunlarndan ale, 9.Milletleraras Trk Sanatlar Kongresi kinci Cilt, Ankara 1995, s.313-321. KAHYA, Esin-, Salk Kurulularmza Bir rnek: Safranboluda Frengi Hastahanesi, IX. Trk Tarih Kongresi Ankara:21-25 Eyll 1981, Bildiriler III. Cilt, Ankara 1989, s.1291-1296. KANSU, N. Atuf-, Trk Maarif Tarihi II, stanbul 1932. KARACA, Ali-, Anadolu Islahat ve Ahmet kir Paa (1838-1899), stanbul 1993. KARAL, Enver Ziya-, Osmanl Tarihi, V-VIII, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1988.

224

KARPAT, Kemal H-, Pan-islamizm ve kinci Abdlhamid: Yanl Bir Grn Dzeltilmesi X. Trk Tarih Kongresi Ankara:22-26 Eyll 1986, Bildiriler IV. Cilt, Ankara 1993, s.1331-1359. KAYACAN, M.A-, atalca Vilayeti, Trkiyenin Shhi ve timai Corafyas, stanbul 1925. KAYAOLU, smet-, Turumtay Vakfiyesi, Vakflar Dergisi, Say 12, Ankara 1978, s. 91-112. KINAL, Fruzan-, Eski Anadolu Tarihi, Ankara 1991. KOCABA, Sleyman-, Sultan II. Abdlhamid ahsiyeti ve Politikas, stanbul 1995. KOAK, Cemil-, Tanzimattan Sonra zel ve Yabanc Okullar, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi,2, stanbul 1985, s.485-494. KOER, H. Ali-, Trkiyede Modern Eitimin Douu ve Geliimi (1773-1923), Milli Eitim Yaynevi, stanbul 1991. KOU, R. Ekrem-, Osmanl Padiahlar, stanbul 1981. ,Darlaceze (1895-1974), Darlacezeye Yardm Dernei Yayn, stanbul. KODAMAN, Bayram-, Sultan II. Abdlhamid Devri Dou Anadolu Politikas, Ankara 1987. , Abdlhamid Devri Eitim Sistemi, Ankara 1991. , II. Abdlhamid Hakknda Baz Dnceler, S.D.. FenEdebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi, Osmanl Devletinin Kuruluunun 700. Yl zel Says, Say 4, Isparta 1999, s.23-41. KOMSYON-, Edirne l Yll 1967. KOMSYON-, stanbul l Yll 1973. KOMSYON-, zmir l Yll 1973. KOMSYON-, Trkiyede Vakf Abideleri ve Eski Eserler,I-IV, Ankara 1977-83.

225

KOMSYON-, Manisa, zmir 1995. KOMSYON-, Gemiten Gnmze Kltr Deerleriyle Samsun, Samsun 1997, s.56-58. KOMSYON-, Bolu l Yll 1998, Ankara 1998, s.253-257. KOMSYON-, Hicaz Demiryolu Fotoraf Albm, Al Baraka Trk Yaynlar, stanbul 1999. KOMSYON-, ankr l Yll 1999, ankr 1999. KOMSYON-, Babakanlk Osmanl Arivi Rehberi, stanbul 2000. KOMSYON-, 700. Kurulu Yldnmnde stanbuldaki Osmanl Mimar Eserleri, stanbul Valilii, stanbul 2000. KOMSYON-, Yaayan Tarihi ve Kltrel Asker Yaplar, Milli Savunma Bakanl, Ankara 2001. KOMSYON-, Anlardaki Elaz 1, Elgiad Kltr Yaynlar, stanbul 2002. KONYALI, . Hakk-, Alman emesi, Tarih Hazinesi, stanbul 1951, c.1, Say 8, s.383-387. , Abideleri ve Kitabeleri ile skdar Tarihi I, II, stanbul 1976,1977. KONYAR, Basri-, Diyarbekir Yll,III, Ulus Basmevi, 1936. KKL, Nusret-, Dnk Manisa, Ankara 1970. KKNAR, Nejat-, Tarihte-Corafyada-Sanatta-Kltrde Edirne, Edirne 1946. KPRL, M. Fuad-, Vakfa Ait Tarihi stilahlar, Vakflar Dergisi, II, Ankara 1942, s. 267-278. KROLU, Hseyin-, Konya Lisesi Tarihi, Konya 1989. KUBAN, Doan-, Trk Barok Mimarsi Hakknda Bir Deneme, stanbul 1954. , Kent ve Mimarlk zerine stanbul Yazlar, Yap Endstri Merkezi Yaynlar, stanbul 1998.

226

, Trk ve slam Sanat zerine Denemeler, stanbul 1995. KUNTER, Halim Baki-, Trk Vakflar ve Vakfiyeleri, Vakflar Dergisi, Ankara 1938, s. 103-129. KURAN, Ercment-, Avrupada Osmanl kame Eliliklerinin Kuruluu ve Elilerin Siyas Faaliyetleri, (1793-1821), Ankara 1968. , Panislamizmin Douu ve Gelimesi, Beinci Milletleraras Trkoloji Kongresi stanbul, 23-28 Eyll 1985, Tebliler, stanbul 1986, s.395-400. KURTAY, Nevin-, Yldz Saray zerine Yaplan almalarn Deerlendirilmesi, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), stanbul Teknik niversitesi, stanbul 1994. KUYULU, nci-, zmirde Osmanl Dnemi Yaplar, XIII. Trk Tarih Kongresi, Bildiriler, c. 3/II, Ankara 2002, s.1187-1204. KK, Cevdet-, Osmanllarda Millet Sistemi ve Tanzimat, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi,4, stanbul 1985, s. 1007-1024. , Abdlhamid II, TDVA, c. 1, stanbul 1989, s.216-224. , Bina Emini, TDVA, c. 6, stanbul 1992. s.179. LAURENT-SAINT, Beatrice-, Bir Tiyatro Amatr:Ahmed Vefik Paa ve 19. Yzyln Son eyreinde Bursann Yeniden Biimlenmesi, Modernleme Srecinde Osmanl Kentleri, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1999, s.79-98. LEWIS, Bernard-, Modern Trkiyenin Douu, (ev: Metin Kratl),Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1993. MADRAN, Emre-, Ondokuzuncu Yzyl Sonunda Osmanl mparatorluunda Yap Alannda alanlar, X. Trk Tarih Kongresi Ankara:22-26 Eyll 1986, Ankara 1994, s.2461-2469. I,

227

, Osmanl Devleti'nde Onarm Etkinlikleri Vakf Kurumu likisi, Osmanl, Yeni Trkiye Yaynlar, c. 9, stanbul 1999, s. 236244. MAHMUD CEVAT BN EYH NAF-, Maarif-i Umumiyi Nezaret-i Tarihe-i Tekilat ve craat- XIX. Asr Osmanl Maarif Tarihi-, (Haz: Taceddin Kayaolu), Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2001. MANTRAN, Robert-, Osmanl mparatorluu Tarihi,I-II, (ev: Server Tanilli), stanbul 1995. MARDN, erif-, Jn Trklerin Siyas Fikirleri 1895-1908, stanbul 1983. , Tanzimat ve Aydnlar, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi,1, stanbul 1985, s.52. MARTAL, Abdullah-, 16. Yzylda Osmanl mparatorluunda Su-Yolculuk, Belleten, LII/205, Ankara 1988, s. 1585-1653. , Deiim Srecinde zmirde Sanayileme 19. Yzyl, Dokuz Eyll Yaynlar, zmir 1999. MATASYON, Agop-, Nfia Nezaretinin Suret-i Tekil ve Vezaifine Dair Nizamname, (Osmanlca-Franszca), stanbul 1870. MER, Hseyin-, Amasya, Samsun 1997. MORAWITZ, Charles, Trkiye Maliyesi, (Derleyen: Maliye Tetkik Kurulu), Ankara 1978. MUTAF, Abdlmecit-, Tarihi Eserleriyle Balkesir, Balkesir 1996. MUTLU, amil-, II. Merutiyet Devrinde statistik Bilgileriyle Eitim, Belgeler, XVII, Say 21, Ankara 1997, s.127-143. MUTLUA, Hayri-, Boazii Kprsnn Yaplmas Yolunda lk abalar, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say 4, stanbul 1968, s.32-37. , Osmanl mparatorluunda Eitim, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say 4, stanbul 1985.

228

, Yakn Tarihimizde lk Kalknma Plan (Sosyal-ktisadi ve Teknik), Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say 49-53, stanbul 2001, s. 17-25, 71-77, 32-38, 45-49, 38-47. MDERRSOLU, Fatih-, Edirne II. Beyazid Klliyesi, Vakflar Dergisi, Say 22, Ankara 1991, s. 151-198. MDERRSOLU, Fatih-H. etin Arslan-, Osmanl Sanatnn Mal Kaynaklar, Vakflar Degisi, Say 27, Ankara 1998, s. 95-101. MFTOLU, Mustafa-, Tarihin Hkm Her Ynyle Sultan kinci Abdlhamid, stanbul 1985. MLAYM, Seluk-, Mimar Sinan ve Halefi Uluslararas Mimar Sinan Sempozyumu Bildirileri, (Ankara 24-27 Ekim 1988), Ankara 1996, s. 347-351. NASIR, Aye-, Trk Mimarlnda Yabanc Mimarlar, (Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul Teknik niversitesi, stanbul 1991. NZAMLMLK-, Siyasetnme, (Tercme: M.Altay Kymen), stanbul 1990. NUMAN, brahim-, Hamidiye Hicaz Demiryolu, Lale, Say 7, stanbul 1990, s.26-34. ONGUNSU, A. H-, Abdlhamid II, slam Ansiklopedisi, 1, Milli Eitim Basmevi, stanbul 1993, s.76-80. ONUR, Oral-, Edirne Kitabeleri, stanbul 1972. ORHONLU, Cengiz-, Osmanl mparatorluunda ehircilik ve Ulam zerine Aratrmalar, (Der. Salih zbaran), zmir 1984. ORTAYLI, lber-, kinci Abdlhamit Dneminde Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, Ankara 1981. , mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul 1983. -v.d-, Sylei: Osmanldan Bugne Hkmet Konaklar, Mimarlk, 5, 1984, s.3-15.

229

, Tanzimat ve Merutiyet Dnemlerinde Yerel Ynetimler, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi,1, stanbul 1985, s.231-244. , Belediye, TDVA, c.5, stanbul 1992, s.398-402.
, 19. Yzylda Ankara, Ankara Ankara, Yap Kredi Yaynlar,

stanbul 1994, s.109-119.

, Osmanl Belediyeleri ve Kent Hizmetleri, ehir ve Yerel

Ynetimler, c. I, stanbul 1996, s.395-405.

, Tanzimattan Cumhuriyete Yerel Ynetimler, ehir ve Yerel

Ynetimler, c. I, stanbul 1996, s.445-466. , Maarifin Son 150 Yldaki Serencam, Yeni Trkiye,Eitim zel Says, Say 7, Ankara 1996, s.462-466.
,

II. Abdlhamid ve mparatorluun Sonu., Sultan II.

Abdlhamid Dnemi Paneli (II), stanbul 2000, s.75-81.

, Tanzimat Devrinde Osmanl Mahalli dareleri, Trk Tarih

Kurumu, Ankara 2000. NALP, Erturul-, XX. Yzyl Balarnda stanbulda Bir spanyol Gezgini: Vicente Blasco Ibanez, XI. Trk Tarih Kongresi Ankara:5-9 Eyll 1990, Bildiriler VI. Cilt, Ankara 1994, s.2707-2721. NKAL, Hakk-, Osmanl Hanedan Trbeleri, Ankara 1992. RK, Nahid Srr-, Kayseri-Krehir-Kastamonu, stanbul 1955. ZALP, Reat-, Milli Eitimle lgili Mevzuat (1857-1923), stanbul 1982. ZBEK, Nadir-, Darlhayr- Ali, Tarih ve Toplum, Say 182, Ankara 1999, s.1120. ZBEK, Yldray-, Son Dnem Osmanl Medreselerine Bir rnek: hl Hamidiye Medresesi, Vakflar Dergisi,XXIV, Vakflar Genel Mdrl Yaynlar, Ankara 1994, s.165-176.

230

ZCAN, Abdlkadir-, II. Abdlhamid Dnemi Eitim ve Kltr Faaliyetleri., Sultan II. Abdlhamid Dnemi Paneli (II), stanbul 2000, s.51-58. ZDOAN, Kazm-, Kayseri, Tarihi, Kltr ve Sanat Eserleri, Erciyes Matbaas, Kayseri 1948. ZENDES, Engin-, Osmanlnn kinci Bakenti Edirne Gemiten Fotoraflar, YEM Yaynlar, stanbul 1999.
, Osmanlnn Son Bakenti stanbul Gemiten Fotoraflar,

YEM Yaynlar, stanbul 1999.

, Osmanlnn lk Bakenti Bursa Gemiten Fotoraflar. YEM

Yaynlar, stanbul 1999. ZER, A. Seluk-, Gemiten Gnmze Bursa emeleri, Bursa Bkehir Belediyesi Yaynlar, Bursa. ZGVEN, Burcu-, dd Schools: Standart Secondary School Buildings in the Ottoman Empire (1884-1908), (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), Boazii niversitesi, stanbul 1989.
, dd Binalar, Tarih ve Toplum, 82, Ankara 1990, s.44-46.

ZKAYA, Ycel-, II. Abdlhamide Gzel Sanatlar Hakknda Sunulan Layiha, OTAM, Say 4, Ankara 1993, s.645-685. ZMEN, Yksel-M. Erkan zeral-, Adanann Simgeleri, Adana:Kpr Ba, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2000, s.157-167. ZTRE, Avni-, Resim,Fotoraf ve Belgelerle Nicomedia-zmit Tarihi, stanbul 1969. ZTRK Mustafa- brahim Ylmazelik-, Arifi Paann Seyahatnamesi Diyarbekir Seyahati, Belgeler, XVIII, Say 22, Ankara 1998, s.91-109. ZTRK, Said-, Hicaz Demir Yolu., Sultan II. Abdlhamid Dnemi Paneli (II), stanbul 2000, s.139-162. PAKALIN, Mehmet Zeki-, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl I,II,III, stanbul 1993.

231

PALALI, lhan-, Diyarbekir Vilayeti Salnamelerine Gre Maarif (1292-1323), (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), Ankara niversitesi, Ankara 1987. PEREMEC, Osman Nuri-, Edirne Tarihi, stanbul 1939. PLEHVARAN, Nuran- Nur URFALIOLU- Ltfi YAZICIOLU-, Osmanl Bakenti stanbulda emeler, Yap-Endstri Merkezi Yaynlar, stanbul 2000. PULATHANEL, Arslan ve A. ZER-, Karadenizin Bakenti, Mimarlk, 234, 1989, s.60. RENDA, Gnsel-, Batllama Dneminde Trk Resim Sanat, Ankara 1977. , Milli Saraylarmzn Resim Sanat Asndan nemi, Milli Saraylar Sempozyumu Bildirileri, stanbul 1985, s.172-176. SAKAOLU, Necdet-, Eitim Tartmalar, Tanzimat Dnemi Trkiye

Ansiklopedisi, c.2, stanbul 1985, s.478-484. , Osmanl Eitim Tarihi, letiim Yaynlar, stanbul 1991. SANER, Turgut-, 19. Yzyl stanbul Mimarlnda Oryantalizm, stanbul 1988. SERE, Erkan-, zmir ve evresi Resmi,zel Binalar statistii,1918, Akademi Kitabevi, zmir. SEVGEN, Nazmi-, Anadolu Kaleleri, c. I, Ankara 1959. SEVGN, Erdoan-, Beylerbeyi Saray, Hayat Tarih Mecmuas, Say 4, stanbul 1966, s.38-47. , Yldz Saray, Hayat Tarih Mecmuas, Say 5, stanbul 1966, s.38-47 , Yldz Park ve ale Kk, Hayat Tarih Mecmuas, Say 6, stanbul 1966, s.52-61. SEVN ARSLAN Necla-, Batllama Dnemi Osmanl Saraylar, Trkler, c. 15, Ankara 2002, s. 374-381.

232

SEZER, Hamiyet-, 1894 stanbul Depremi Hakknda Bir Rapor zerine nceleme, Tarih Aratrmalar Dergisi/XVIII, Say 29, Ankara 1997, s. 169-197. SHAW, Stanford-,Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, (ev. Mehmet Harmanc), c.I-II, stanbul 1982. SIRMA, Sreyya-, II. Abdlhamidin slam Birlii Siyaseti, Beyan Yaynlar, stanbul 1990. SVRKAYA, brahim-, Osmanl mparatorluu daresindeki Airetlerin Eitimi ve lk Airet Mektebi, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say 63, stanbul 1972, s.17-24. SOMEL, Seluk Akin-, Osman Nuri Paann 17 Temmuz 1885 Tarihli Hicaz Raporu, Tarih Aratrmalar Dergisi/XVIII, Say 29, Ankara 1997, s.138. SNMEZ, Zeki-, Mimar Sinan ve Hassa Mimarlar Oca, Mimar Sinan Dnemi Trk Mimarl ve Sanat, stanbul 1988, s.251-258. SZEN, Metin-, II. Merutiyet Sonras Gelimeler ve Birinci Ulusal Mimar Akimi, VIII. Trk Tarih Kongresi Bildiri zetleri, Ankara 1976, s.124125. , Cumhuriyet Dnemi Trk Mimarl, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara 1984. , Devletin Evi Saray, Sandoz Kltr Yaynlar, stanbul 1990. SZEN Metin-Cengiz Eruzun-, Anadoluda Ev ve nsan, stanbul 1992. SZEN, Metin-Osman Nuri Dlgerler-, Konyada Sanayi Mektebi, Doumunun 100. Ylnda Atatrke Armaan, stanbul 1981, s.437-460. STATHAM, H.H-, Modern Architecture, London 1897. ,Modern Architecture Nineteenth and Twentieth Centuries, Baltimore 1967. STRZYGOWSKI Josef-Heinrich GLUCK-Fuat KPRL-, Eski Trk Sanat ve Avrupaya Etkisi, Ankara 1973.

233

AMAZ, Musa-, Trabzon Vilayetinde Eitimin Durumu, Tarih ve Toplum, Say 163, Ankara 1997, s.41-53. TALAY, Aydn-, Eserleri ve Hizmetleriyle Sultan Abdlhamid, stanbul 1991. TANIIK, brahim Hilmi-, stanbul emeleri I, stanbul Ciheti, Maarif Matbaas, stanbul 1943. , stanbul emeleri II, Beyolu ve skdar Cihetleri, Maarif Matbaas, stanbul 1945. TEKEL, lhan-,Trkiyede Kent Planlamasnn Tarihsel Kkleri, Trkiyede mar Planlamas, Ankara 1980, s.8-112. , Osmanl mparatorluundan Gnmze Eitim Kurumlarnn Geliimi, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, c. 3, stanbul 1983, s.650-675. , Tanzimattan Cumhuriyete Kentsel Dnm, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi,4, stanbul 1985, s.878-904.. TEKEL, lhan-Selim lkin-, Mustafa Celaleddin Beyin Bir Eyaletin Islah ve mar Hakknda Mkaleme Adl Risalesi ve 19. Yzylda Osmanl mparatorluunda mar Kavramnn Geliimi zerine Dnceler, XI. Trk Tarih Kongresi Ankara:5-9 Eyll 1990, Bildiriler IV. Cilt, Ankara 1994, s.1469-1492 , Osmanl mparatorluunda Eitim ve Bilgi retim Sisteminin Oluumu ve Dnm, Ankara 1999. TEKNDA, M.C. ehabeddin-, Trabzon, slam Ansiklopedisi,12/I, stanbul 1993, s.455-477. TERZ, Arzu T-, XIX. Yzyl Sonlarnda Ebniye-i Seniyye daresi (Grevleri ve Tekilat), Tarih Enstits Dergisi, Say 16, stanbul 1998, s.109-119. , Hazine-i Hassa Nezareti, Ankara 2000. THOBIE, Jacques-, Osmanl Bankas, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi,3, stanbul 1985, s.775-781.

234

TRYAKI, Grsu-, 1839-1970 Aras Dnem inde Orta Dereceli Eitim Yaplarnn rdelenmesi, (Yaymlanmam Yksek Lisans tezi), Karadeniz Teknik niversitesi, Trabzon 1988. TOSUN, Mehmet-, 21.Yzylda Sultan II. Abdlhamide Bak, stanbul 2003. TULACI, Pars-, Osmanl Mimarlnda Batllama Dnemi ve Balyan Ailesi, stanbul 1981. ,Osmanl ehirleri, Milliyet Yaynlar, stanbul 1985. TUNCER, Orhan Cezmi-, Eski Mimarlk izimlerimiz zerine Bilgiler, XI. Trk Tarih Kongresi Ankara:5-9 Eyll 1990, Bildiriler III. Cilt, Ankara 1994, s.1165-1170. TURAN, Kemal-, II. Abdlhamid Dneminden 1918e Trk-Alman Asker Eitim likileri, Yeni Trkiye,701 Osmanl zel Says I, Siyaset ve Tekilat, Say 31, Ankara 2000, s.297-308. TURAN, Osman-, Seluk Kervansaraylar, Belleten, X, Say 39, Ankara 1946, s. 471-496. , Seluklular Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, Ankara 1980. TURAN, erafettin-, Osmanl Tekilatnda Hassa Mimarlar, Tarih Aratrmalar Dergisi, c. I, Say I, Ankara 1964, s. 157-202. TRKAY, Cevdet-, Beyazid Umumi Ktbhanesi, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say 79-80-81, stanbul 1974, s. 71-74. TRKOLU, mer-, Bir Zamanlar ankr, Ankara 1988, s.30. UNAT, F.Reit-, Trkiye Eitim Sisteminin Gelimesine Bir Bak, Ankara 1964. UZUNARILI, . Hakk-, II. Sultan Abdlhamidin Hali ve lmne Dair Baz Vesikalar., Belleten,X,40, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1946, s.705-748. , Osmanl Devletinin Saray Tekilat, Ankara 1988. ,andarl Vezir Ailesi, Ankara 1988.

235

, Defterdar, slam Ansiklopedisi, 3, stanbul 1993, s.506-508. , Osmanl Tarihi,I-V, Ankara 1995. LKER, Necmi-, zmir Saat Kulesi, Lale, Say 7, stanbul 1990, s.9-14. NSAL, Behet-, Topkap Saray Arivinde Bulunan Planlar zerine, Trk Sanat Tarihi Aratrma ve ncelemeleri, I, stanbul 1963, s.168-197. NSAL, Behet-, stanbulun mar ve Eski Eser Kayb, Trk Sanat Tarihi

Aratrma ve ncelemeleri, II, stanbul 1969, s.6-61. VELOLU, Aye-, Trabzonda Ta Yap Mimarsi, Mimarlk, 234, 1989, s.8081. VITRUVIUS-, Mimarlk zerine On Kitap, (ev: Suna Gven), stanbul 1993. YAVUZ, Mehmet-, Osmanlda Alman Mimarlar ve Eserleri, Trkler, c.15, s. 400-411. YAVUZ, Yldrm-, Mimar Kemalettin Bey (1870-1927), O.D.T.. Mimarlk Fakltesi Dergisi, c.7, Say 1, Ankara 1981, s.52-73. , Mimar Kemalettin ve I. Ulusal Mimarlk Dnemi, Ortadou Teknik niversitesi Yaynlar, Ankara 1981. YAVUZ, Yldrm- S. zkan-, Osmanl Mimarlnn Son Yllar., Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi,4, stanbul 1985, s.1078-1085. YEDYILDIZ, Bahaeddin-, Vakf Messesesinin XVIII. Asr Trk Toplumundaki Rol, Vakflar Dergisi, Say 14, Ankara 1982, s. 1-27. , XVIII. Asr Trk Vakflarnn ktisadi Boyut, Vakflar Dergisi, Say 18, Ankara 1984, s. 5-41. , Vakf, slam Ansiklopedisi,c. 13, stanbul 1993. s.153-172. YEEN, Ali-, Kayseride Tarihi Eserler, Kayseri 1993.

236

YILDIRAN, Nee-, stanbulda II. Abdlhamid Dnemi (1876-1908) Mimarsi, (Yaynlanmam Doktora Tezi), Mimar Sinan niversitesi, stanbul 1989. , II. Abdlhamid Dnemi Mimarl, Trkler, c. 15, Ankara 2002, s.367-373. YILDIRIM, Nuran, Tanzimattan Cumhuriyete Koruyucu Salk Uygulamalar, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi,5, stanbul 1985, s.1320-1338. , stanbul Darlaceze Messesesi Tarihi, stanbul 1996. YILMAZ, Ayfer-, H.1287/M.1870, H.1288/M.1871 ila H.1317/M.1899,

H1318/M.1900 Tarihli Erzurum Vilayeti Salnamelerine Gre Erzurum Vilayetinin Eitim Durumu, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Gazi niversitesi, Ankara 1993. YCEL, Hasan-Ali-, Trkiyede Ortaretim, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, stanbul 1994. YCELT, Nazm-, Tarihte Bursa, Bursa 1948. YKSEL, Murat-, Trabzonda Trk-slam Eserleri ve Kitabeleri,1, Trabzon 2000. YZGN, Arslan-, Ziraat Bankas, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, 3, Ankara 1985, s.771-774 C- Web Sayfalar <<Sultan Abdlhamide Sunulan 1894 Tarihli Deprem Raporu>>, http://www.osmanli.org.tr/makaleler/makale38.htm Havva Arslangazi Maslak Kasrlar, http://www.dergi.org./152001/1302.htm. Vahide Gezgr, Yzyllardr alan Saat: Dolmabahe Saat Kulesi, http://www.mmg.org.tr/sayfalar/28.sayiyazi/dolmabahce.htm http://www.milliyet.com.tr/ekler/gazete_pazar/991212/haber/zoom.html

237

http://tcdd.www4.50megs.com/diger.htm http://www.almanbaskonsoloslugu-istanbul.org.tr/de/gk/kanzlei/brunnen.html http://www.balikesir.gov.tr/kultur_tarihiyapi.html http://www.besiktasgazetesi.com/camiler.htm http://www.besiktasgazetesi.com/cesmeler.htm http://www.bolu.gov.tr/egitim.htm http://www.bolu.gov.tr/kultur.htm# http://www.cesmeler.gen.tr/alitfi.htm http://www.ges.net.tr/kutahya/cami_muze.htm http://www.istbip.org.tr/hf/hf798.html http://www.kabatasllar.org/muze/ikaya/kronoloji.htm http://www.konya-bld.gov.tr/gecmisalbum2.htm http://www.tcdd.gov.tr/IstDanisma.html http://www.tokat.gen.tr/turizm/tarihi_eserleri.asp