Atatrk niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, say: 25, Erzurum, 2006

17

KADER KONUSU LE LG L B R HADSE D R BZI KELM YORUMLAR Do. Dr. Arif YILDIRIM* ZET slm, tabatn, tabat da slmn llerine uygundur. Uygunluu salayan ontolojik ve ter yasalarn genel ad kaderdir. Ancak, kinatn dzenini salama arac olan kader, bzen lszle ve dzensizlie sebep olacak derecede yanl veya eksik anlalabilmitir. Makalede bu yanl anlamann grld bir hads rnek alnm ve kaderin, gerek anlamna uygun decek ekilde yorum denemeleri sunulmutur. Anahtar Kelimeler: Kader, Cebir, Amel, Kader, Faaliyet, Tefsir, Kelam, Said, aki ABSTRACT Some Theological Interpretations About a Hadith Related to Subject of Destiny Islam conforms to the nature, and also the nature conforms to the fundamental beliefs or rules of conduct of Islam. The general name of ontological laws and legislative laws that provide this conformity is destiny (kader). But by means of forming the order of universe, the destiny had been able to be understood wrongly and deficiently in a manner of conducing to chaos and untidiness. In this article we gave an example of a misunderstood hadith and we interpreted the suitable meaning of destiny. Keywords: Destiny, Fate, Fatalism, Work, Activity, Theology, Interpretation, Happy, Unhappy A-GR 1. Kader:

Atatrk niversitesi lhiyat Fakltesi Kelm Ana Bilim Dal retim yesi.

Do.Dr. Arif Yldrm---------------------------------------------------------------------------------------------18

slm dni tabata, tabat da bu dne uygundur. Dnin ftr olmas bu demektir1. Faydal gda maddelerinin hell, zararl gda maddelerinin haram klnmas bu sebeptendir. Faydal veya zararl i ve davranlar iin de ayn durum sz konusudur. u halde slm dni, tabattan olumlu bir ekilde yararlanma ve tabatn zararl etkilerinden korunma yol ve relerini retmek iin gelmi bir klavuzdur; yoksa tabat yok etmek iin konmu deildir. nk tabat yaratan da, dni koyan da Allahtr. Allahn emri ile irdesi arasnda farkllk bulunabileceinden sz edilmektedir2. Ancak bu gr bz tartmalara yol amtr. Allahn koymu olduu normal tabi denge bozulursa, anormal bir tabat ortaya kar ve bundan cansz ve canls ile tabat zarar grr. Zararl madde bamll, ecinsellik ve dengesiz eko, slm dninin tabattan rasyonel bir biimde yararlanma yolundaki ilkelerine uymama sonucu ortaya km anormal/bozulmu tabat rnekleridir. te kader, Allahn kinatn dzen ve dirliini korumak iin koyduu tabi ve din kanunlarn, yni l ve plnlarn tamamnn addr. u meldeki yetler kaderin asl anlamnn bu olduunu gstermektedir: Hazneleri bizim yanmzda olmayan hibir ey yoktur ve hazneleri yanmzda olan her bir eyi ancak belli kader (l ve pln) ile indiririz3; ... Allah rzk, kader (koyduu l) ile indirir ...4; Biz her eyi kader ile (belli bir lye uygun olarak) yarattk5; Gne de kendi kararghnda akar, bu, her eye hkim olan ve her eyi en iyi bilen Allahn takdridir(belli bir lye gre koyduu dzendir). Aya da (her gn yrd) konaklama yerleri takdr ettik(her gn belli bir mesfe almasn saladk) ...6 Allahn belirledii llere uygun olarak koyduu tekvn (ontolojik) ve ter kanunlarn btnnden ibret olan kadere uyulursa kurtulu, bar ve mutluluk, tek kelime ile hayr; ona uyulmazsa olumsuz sonular, yni er sz konusudur. u halde hayr, tabatn normal kullanlnn, baka bir ifde ile lh irdeye uygun davranmann; er de tabat kt kullanmann, yni lh irdeyle atmann kanlmaz sonucudur ve kader kinatn varl iin gerekli olan bir dzendir.

3 4 5 6

e-ehristn, Ebl-Feth Muhammed b. Abdlkerm, el-Milel ven-Nihl, nr. Muhammed Seyyid Geyln, Msr, 1387/1967, I, 39. Bkz., el-Mturd, Eb Mansr Muhammed b. Muhammed, Tevlt- Ehlis-Snne, thk. Ftma Ysuf el-Haym, Beyrut, 1425/2004, IV, 587-588. el-Hicr (15), 21. e-r (42), 27. el-Kamer (54), 49. Ysn (36), 38-39.

Kader Konusu le lgili Bir Hadse Dair Baz Kelm Yorumlar---------------------------------------19

2. Cebir: Yukarda verdiimiz bilgilere gre tanmlayacak olursak cebir, kinatta ve zellikle onun nemli bir paras olan insann i ve davranlarnda lszl savunan doktrinlerin genel addr. Onu hibir ly dikkate almadan, insanlarn sicilini iyi veya bozuk olarak yazmaktr eklinde mahhaslatrabiliriz.

B - D Mans Cebri Gsteren Bir Hadsle lgili Bz Kelm Yorumlar Buhrnin ve Mslimin Hz. Aliden ve mran b. Husayndan, ayrca Mslimin Cabirden rivyet ettikleri hadste Hz. Peygamber, zet olarak, her insann Cennetlik veya Cehennemlik olduunun nceden yazldn sylemi; bunun zerine oradakiler, Sonunda varacamz yer nceden belli olduuna gre, oray kazanmak iin ibdet edenlerimizin almas neye yarar? yleyse, bu yazgya dayanarak herhangi bir ey yapmayarak, mukadder akbetimizi beklememiz gerekmez mi? deyince Hz. Peygamber, Hayr, aln; nk Cennetlik olarak yazlan mutlular (Sadet Ehli)) buna gtren ilere, Cehennemlik olarak yazlan mutsuzlar (ekvet Ehli) da ona gtrecek ilere dneceklerdir. u halde Cennetliklerden ve Cehennemliklerden her biri, neresi iin yaratlm ise ona uygun iler kendisine kolaylatrlr; yni mutlu (sad) olacaklara buna uygun iler, mutsuz (ak) olacaklara da yine ona uygun ilerde bulunmalar kolaylatrlr buyurmu ve sonra Kim verir ve saknrsa, en gzel olan da tasdik ederse, biz onu en kolaya hazrlarz, onda baarl klarz. Kim cimrilik edip vermez, kendisini zengin sayp hakka boyun emez, en gzel olan da yalanlarsa, biz onu en zor olana yneltiriz7 melindeki yetleri okumutur8.

7 8

el-Leyl (92), 5-10. Mslim, Ebl Hseyn Mslim b. el-Haccc, Sahh-u Mslim, nr. Muhammed Fuad Abdlbaki, Beyrut, 1972, el-Kader, 6; el-Buhr, Eb Abdillh Muhammed b. sml, el-Cmius-Sahh, nr. Mustafa Deyb el-Boa, et-Tevhd, 54.

Do.Dr. Arif Yldrm---------------------------------------------------------------------------------------------20

Kaderiye/Mtezilenin insan fiilleri konusunda kaderi inkr ettikleri9, Earlerin ve onlarn byk oranda etkisinde kaldklar anlalan Mturdlerin10 ise bu hadsi ve benzeri naslar, Cebriyyenin insan fiilleriyle ilgili grlerinden ayrmay zorlatracak ekilde yorumladklar bilinmektedir. Mtezilenin insan fiillerinde kaderi ve Cebriyyenin kesbi inkr etmelerinin arla kat ortadadr. Ehl-i Snnetin niyet olarak bu arlktan kat muhakkaktr. Ancak, orta yolu, zihinleri rahatlatacak ekilde ortaya koyamad da bir gerektir. Bunun sebebi, yukarda bir rneini verdiimiz naslar yorumlamadaki ihtiyatl tutumudur. Naslar ihll etmek, hibir Mslmann cesaret edemeyecei bir davrantr. Ancak, bu ihlle dmeden, uygun bz yorumlar mmknse, bundan kanmak da doru deildir. te bu mlhaza ierisinde, yukarda meli verilen hadisle ilgili olarak orta yolu gsterecek ekilde yaplm bir ksm kelm yorumlar, tarafmzdan yaplm bz ilve ve aklamalarla birlikte sunmay uygun bulduk. imdi bu yorumlara geelim. 1. aln, nk her mkellefe, ne iin yaratlm ise onu yapma kolayl verilmitir melindeki hads, kimisinin zannettii gibi, Cennetliklere Cennete gtren iler, Cehennemliklere de Cehenneme gtren iler kolaylatrlmtr mansnda deildir. Ben cinleri ve insanlar ancak bana ibdet etmeleri iin yarattm11 melindeki yet, cinlerin ve insanlarn yaratl hikmetinin Allaha ibdet etmek olduunu bildirmektedir. Bu tibarla, hadste geen ( nsanlarn yaratl hikmeti), bu yette geen Allaha ibdet ile tefsr edilmelidir. O takdirde hadsin mans, Her mkellef insan Allaha ibdet etmek iin yaratlmtr ve her mkellefe Allaha ibdet ederek iyilerden ve dolaysyla Cennetliklerden olma imkn ve kolayl verilmitir eklindedir12. yete de uygun olan bu mnnn Cebriyyenin gr ile hibir ilgisinin bulunmad ortadadr. Sz geen hadsle, Cebriyyenin iddi ettii gibi, bir mn anlatlmak istenseydi Benim bir ey sylememe gerek yoktur. Zra her grup yaratl gyesine uygun bir davran sergilemek zorunda braklmtr. Baka bir ifade ile; iyi veya kt ilerde alp almamak sizin elinizde deildir. nk iyi veya kt ilerde
9

10 11 12

el-Ear, Ebul-Hasan Ali b. sml, Makaltl- slmiyyn ve htilful-Musalln, nr. Helmuth Ritter, Weisbaden, 1400/1980, s. 277; el-Badd, Eb Mansr Abdulkhir, Beyrut, el-Fark beynel-Frak, nr. Muhyiddn Abdlhamd, Beyrut, tsz., s. 149. Kr. Huleyf Fethullah, Mukaddimet Kitbit-Tevhd, st., 1979, m7-m10. ez-Zriyt (51), 56. el-Makbil, Slih b. Mehd, el-Alemu-mih f-sril-Hakk alel bi vel-Meyih, Msr, 1328, s. 99.

Kader Konusu le lgili Bir Hadse Dair Baz Kelm Yorumlar---------------------------------------21

almak veya almamak mecburiyetinde olana herhangi bir emir vermenin bir anlam yoktur. Ayrca, zorla almak bir hak kazandrmaz denilmesi gerekirdi. Oysa byle denilmedi ve irdeli olarak almay ifde eden bir kelime kullanlarak almak emredildi. Emredilen bu almann kt ileri kapsamas, Peygamberin mrfu emr ve mnkerden nehyetmekten ibret olan tebli misyonuna aykrdr. O halde bu hadse, muhkem naslarn aka belirttii lh adlete ve Hz. Peygamberin gnderili hikmetine uygun den aln! nk herkese man ve ibdet frsat verilmitir veya aln! nk hr irdenizle yapacanz iyilikler Allahn sizi man ve ibdete muvaffak klmasna, yapacanz ktlkler de onun size yardmn kesmesine sebep olacak ve dolaysyla Cenneti de Cehennemi de kendi hr irdeleriniz ile yapacanz i ve davranlar karlnda hak etmi saylacaksnz gibi mnlar vermemiz gerekir. Sz konusu muhkem naslardan bir ksm, Hz. Peygamberin, mezkr hadsin sonunda okuduu yetlerdir. Bu yetler, yukarda verdiimiz many aka isbt etmektedir. nk bu yetlere baknca, sadet ve ekavetin sebepsiz yere/keyf olarak verilmedii, tam aksine sadetin ilk etapta, adlet gerei olarak herkese eit ekilde verilmi yzde elli orannn stnde bir frsatn iyi, ekavetin de bu frsatn kt, yni yzde ellinin nisbetinin altnda olan ktlk yapma frsatnn kullanlmasnn sonucu olduu hkm elde edilmektedir. lk etapta herkese eit olarak verilen frsat, Peygamberin bildirdii inan esaslar ve bu meyanda mutluluk yurdu olan gzel Cenneti dorulamak, yasaklardan saknmak ve gerekli yerlere ml yardmda bulunmakla iyiye, bunlarn zddn yapmakla da ktye kullanlm olur. Eit olarak verilen frsatn iyiye veya ktye kullanlmasyla eitlik mkellef tarafndan bozulunca, Allah da artk eit frsat vermez. Frsat iyiye kullanana yeni frsatlar balar, onlara kolaylk salar. Frsat ktye kullanana da nceki frsat dah vermez. Bylece ondan yardmn keser. Allahtan yardm alamaynca da ktlk faktrleri devreye girer ve onlarn etkisiyle bu kiide ktlk eilimi artar, bu sretle yaanmas ho ve kolay olan Cennet yerine, dayanlmas zor olan Cehennem kolayca hak edilmi olur. Baka bir ifde ile; yaanmas ho ve kazanlmas zor olmakla birlikte Allahn yardmyla kolayca kazanlacak Cennet yerine, lh yardmn kesilmesi ve ktlk faktrlerinin etkisiyle, yaanmas zor olan Cehennem kolayca hak edilmi olur.

Do.Dr. Arif Yldrm---------------------------------------------------------------------------------------------22

Akl banda olan ve ibdet etmek iin fiziksel bir engeli bulunmayan, kendisinin iyi olduunu gsterecek ileri yapmaya gayret etmelidir. Bir kimsenin kendisinde byle bir gcn bulunmadn ileri srebilmesi iin, ya fiziksel engelli veya akl hastas olmas icap eder. lh emirlere uymann ve yasaklardan saknmann kaderde iyilik, aksinin ise ktlk almeti sayldn Kurn bildirmektedir. Bu durumu bilip gereini yerine getirmemek -biraz nce de ifde ettiimiz gibi- ya psikolojik bir rahatszl veya inan eksikliini gsterir. Kiinin, kendisinde iyilik yapma eilimini bulamamasn ekavet almeti saydn sylemesine ramen, ibdet yapmamakta srar etmesi bir elikidir. nk onun sz, bu konudaki haberlere inandn/tehlikeli durumun farknda olduunu gsteriyor. Byle bir kimsenin, Allahn kendisinin byle olmasn dilediini syleme hakk yoktur. Zra Allah kendisinin yle olmasn dilemi olsa, onun, tehlikenin farknda olmasn da engellerdi. Bunu engellemediine gre, gereince davranmay da engellememi demektir. Buna gre mezkr hads u mnda da olabilir: 2. Her insan emir, nehiy vad ve vadle imtihan olunmaya ve bu imtihann gereini yerine getirmeye elverili bir akla ve vcut yapsna sahip bir halde yaratlmtr13. 3. Hadsin muhtemel mnlarndan birisi de yledir: aln! nk alma sizi eitecek ve yapamayacanz sandnz ilerde er veya ge sizi uzmanlatracaktr. De ki: (Din ve dnya iin) aln, Allah da, Peygamberi de, Mminler de almanz grecektir ...14; Sizin iin daha hayrl olduu halde bir eyi sevmemeniz mmkndr. Sizin iin de kt olduu halde bir eyi sevmeniz de mmkndr. Allah bilir, hlbuki siz bilmezsiniz15. melindeki yetler bu mnya iret etmektedir. 4. Mezkr hadsin bir mns da (Din ve dnya iin) aln; nk kader, sadet ve ekaveti belirlemede (din ve dnya iin) almay l almtr. O halde kaderinizi almalarnz belirleyecektir eklinde olabilir. 5. Muhtemel bir mn da, Meyliniz ve hatt inancnz bulunmasa bile, siz yine iyi iler yapn. nk iyi ilere devam etmeniz sizde meyil ve man uyandracaktr eklindedir.

13 14 15

Kr. el-Mturd, a.g.e., IV, 588. et-Tevbe (9), 105. el-Bakara (2), 216.

Kader Konusu le lgili Bir Hadse Dair Baz Kelm Yorumlar---------------------------------------23

6. Bir dier muhtemel mn da yledir: Dnyada, kfir veya Mslman olsun, herkese istedii ii yapma imkn verilmitir. Mezkr hadsin Her alana iini yapma kolayl verilmitir16 eklindeki versiyonu bu mn ile ilgilidir. 7. Hadsin bir mns da, Herkese gcnn yettii i teklif edilmitir eklinde olabilir. 8. Nihyet mezkr hads Siz gizli kaderi aratrmak ve ona gre hareket etmekle deil, ak kadere, yni Allahn ve Reslnn size rettiklerine gre davranmakla mkellefsiniz eklinde bir mnya da iret etmi olabilir. Essen kader, kapal bir alandr. Kapal bir alanla ihticc (hccet getirmek) ciz deildir17. Dolaysyla, takdr-i lh glib olsa da, muhatabn azaba urayaca bilinse de, mrfu emr ve mnkerden nehyetme farzas dmez18. lerinden bir topluluk, Allahn helk edecei, yahut iddetli azap edecei bir kavme niin t veriyorsunuz? dedi. (t verenler de) dediler ki: Rabbinize mzeret (beyn etmek) iin, bir de belki saknrlar diye (t veriyoruz)19 melindeki yet de bu hususa iret etmektedir. zet olarak; Allahn stnde ve onu sorgulayacak bir g yoktur. O, dilediini yapacak gtedir. Ancak, kendi yceliinin gerei olarak, plnsz, lsz, keyf ve geliigzel i yapmaz. Kendisinin koyduu ince pln, l ve ayarlar ile oynamad gibi, oynayanlar da iddetle cezalandrr ve bunu yaparken zerre kadar zulmetmez. Bunu hususu daha iyi kavramak iin teknik bir rnek verelim. Mesel, elektrik akmn teknik kurallara uygun olarak kullanr iseniz, bundan yararlanrsnz; aksi halde arplrsnz. Ne fayda ne zarar diyen manta gre, elektrik akmndan da, var olmaktan da vazgemek lzm gelir. Bu ise akl kr deildir. Varlklar yaratmann hikmeti, onlardan yararlanmaktr. Yanl kullanm sonucu karlalacak tehlike dolaysyla yzde doksan dokuz orannda yararl varlktan vazgemek, akl kr deildir. Ve hassas ller ve ayarlar demek olan kaderi, susuz insanlar ezelde sulu yazmak tarznda anlamak, her eyden nce, kaderin szlk anlamna terstir, yni bir lszlktr. Eer Mslmanlar byle bir kader anlayna ship iseler, bunun vebli, gerei doru anlatmayan/anlatamayan slm limlerine aittir.
16 17

18 19

Mslim, a.g.e., el-Kader, 8. Kr. el-Mturd, a.g.e., III, 390; bn Teymiyye, Ahmed b. Abdlhalm, Mecmatur-Resil, Beyrut, 1403/1983, I, 86-87. et-Turt, Eb Bekr Muhammed b. el-Veld, Kitbul Havdis vel-Bida, thk. Abdlmecd Trk, Beyrut, 1410/1990, I, 84. el-rf (7), 164.

Do.Dr. Arif Yldrm---------------------------------------------------------------------------------------------24

Gnahlar madd veya manev mikrop retir ve onlar yapann kimyasn bozar. Kazandklar ktlkler onlarn kalplerini paslatmtr20 melindeki yet bu duruma iret etmektedir. Bu bozuk kimyann, verset yoluyla nesillere intikali zerinde aratrmalar kesin bir sonuca varamamtr. Bunlar, byle bir kaltm ortaya koyacak ekilde sonulanrsa, bz kiilerde er eiliminin dominant durumda olmasnn sebeplerinden birisini daha bulma yolunda nemli bir mesafe alnm olaca dnlebilir. Mukabil durum, kar kutuptaki iyilikler iin de sz konusudur. Hz. Nhun szn nakleden Onlar gnahkr ve kfir nesillerden bakasn dourmazlar21 melindeki yet, gnahlarn bozduu babalara ait kimyann, veraset yoluyla evltlarna intikaline iaret etmekle birlikte, kesin olarak ortaya bunu koyduunu syleyemeyiz. nk yetin Hz. Nhun gr olma ihtimali vardr. Ayrca Hz. Nhun bu ifdesi, gnahkr ve ahlksz ebeveynin, ocuklarna veya toplumun, vatandalarna iyi bir eitim vermemeleri sebebiyle ortaya kacak olan soysuzlamay da ifde etmi olabilir. slmda demin gnhnn, Hristiyanlarn iddi ettii gibi, evldna intikali sz konusu deildir. ntikalin mmkn olduu varsaylsa bile, yine sz konusu deildir. nk Hz. dem tevbe edip arnmtr. Fakat her hlkrda iyi veya kt genlerin verset yoluyla gemesi tamamen inkr edilemez. Ve hibir gnahkr bakasnn gnhn yklenmez22 melindeki yete gelince, birinin bir dahli, etkisi ve katks olmadan iledii gnhn sorumluluu kendisine it olduunu bildirir. yet gnh sebebiyle bozulmu genlerin versetle intikali sz konusu ise, o takdirde ana ve babann sebep olduu bozulmann gnh evltlarna deil, kendilerine ittir. Zmer sresindeki mezkr yet buna da iret etmi saylabilir. Kurn ve sahih Snnetin -en azndan bir ksm beynlarndan- u sonular net bir biimde ortaya kmaktadr. Cinler ilesinden olan eytan ve onun zrriyeti de dhil, dnyaya gelen btn mkellef varlklar msm ve hkmen Mslman olarak doarlar. Ancak, daha sonra Allahn kendilerine verdii hr iradeleri ile ya bu ftr durumlarn bilinli bir ekilde srdrrler veya saparlar. Buna binen, sorumluluk tamamen kendilerine ittir. O halde, Descartesin de isbetle belirttii gibi, Allah en mkemmel varlktr. Zerre kadar zulmetmez ve bizi aldatmaz. Kinatta kader kurban bulunduu sz doru deildir. Bununla birlikte bu dnyada kiilerin irde snrlarn
20 21 22

el-Mutaffifn (83), 14. Nh (71), 27. ez-Zmer (39), 7.

Kader Konusu le lgili Bir Hadse Dair Baz Kelm Yorumlar---------------------------------------25

aan fetler, determinist veya indeterminist anlaylara uygun olarak belirlenen sebep ve sonular hiyerarisi ierisinde, bakalarnn yanl davranlar dolaysyla madur olanlar bulunabilir. Veya baka bir ifde ile: Kuru ile beraber ya da yanabilir. Bu durumdakilerin hesab kyamette grlecek ve mutlak lh adalet tecell edecektir. Kendi elleriniz ile tehlikeye atlmayn23; ... Dnyadan nasbini unutma24 ...; te bu, senin iki elinin sunduudur25; nandk diyen insanlardan kimisi, insanlarn ikencesini Allahn azb gibi kabl ederler26 gibi yetler, insann kendi eylem alanna giren i ve davranlarnda, hi deilse, Allahn takdir ettii belli bir sre iin, hr olduunu gstermektedir. SONU nsan, kendi eylem alanna giren i ve davranlarn Allahn kendisinde bulunmasn diledii hr irdesi ile yapar veya terk eder ve bu yzden sorumlu olur. yilik veya ktlk alternatiflerinden birinde kullanlmaya elverili olan bu irde; eitim, retim gibi kltrel veya sosyal motiflerle vesire ile pozitif veya negatif ynde deiiklie urayabilir. Bu sylediklerimiz, her Mslmann bilmek zorunda olduu asgar bilgilerdir. Bunlarn tesindekiler, bize kapal olan, ykmllk ve sorumluluumuzu aan bir alana dhildir. Bu alan Allah kimseye en kk bir oranda dah hakszlk yapmaz diyerek Allaha havale eden bir man ile amaktan ve Allaha teslim olmaktan baka yaplacak bir ey yoktur.

23 24 25 26

el-Bakara (2), 195. el-Kasas (28), 77. el-Hacc (22), 10. el-Ankebt (29), 10.