T.C.

SELUK NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS FELSEFE VE DN BLMLER ANABLM DALI DN PSKOLOJS BLM DALI

KADER ANLAYIININ KURAN BALAMINDA SOSYO-PSKOLOJK TAHLL

YKSEK LSANS TEZ

DANIMAN Yrd. Do. Dr. Abdulkadir ETZ

HAZIRLAYAN Halil brahim COAR

KONYA- 2010

T. C. SELUK NVERSTES Sosyal Bilimler Enstits Mdrl

BLMSEL ETK SAYFASI

Bu tezin proje safhasndan sonulanmasna kadarki btn srelerde bilimsel etie ve akademik kurallara zenle riayet edildiini, tez iindeki btn bilgilerin etik davran ve akademik kurallar erevesinde elde edilerek sunulduunu, ayrca tez yazm kurallarna uygun olarak hazrlanan bu almada bakalarnn eserlerinden yararlanlmas durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atf yapldn bildiririm.

rencinin Ad Soyad (mza) Halil brahim COAR

ii

T. C. SELUK NVERSTES Sosyal Bilimler Enstits Mdrl

YKSEK LSANS TEZ KABUL FORMU

Halil brahim COAR tarafndan hazrlanan Kader Anlaynn Kuran Balamnda Sosyo-Psikolojik Tahlili balkl bu alma 04/08/2010 tarihinde yaplan savunma snav sonucunda oybirlii/oyokluu ile baarl bulunarak, jrimiz tarafndan yksek lisans tezi olarak kabul edilmitir.

Yrd. Do. Dr. Abdlkadir ETZ

Danman

mza

Do. Dr. Fethi Ahmet POLAT

ye

mza

Do. Dr. Hidayet IIK

ye

mza

iii

NSZ

Yeryznn halifesi olarak yaratlan insan, uzuvlarnn muvzene ve dengesi bakmndan canllarn en gzeli kvamda yaratlmtr. nsan yaratl gayesine uygun bir hayat yaad takdirde varln en hayrls ve kendisine verilen rol terketmesi hlinde de en alak bir konuma decek ekilde dizayn edilmitir. Yeryznde, insandan baka zgr, istiklal ve istibdat sahibi (Allah adna hkmeden baka bir halife) ynetici yoktur. Yeryzne hkmeden insan, yetkili olduu kadar Allaha kar sorumludur. Kurn ifdesiyle Halifetlarz olan insann iki dnya saadeti, Allaha itaat ve ibdete balanmtr. Peygamberler bunun iin gnderilmitir. Ama insan, tarih boyunca kendi yetki ve sorumluluuna verilen dnya ve iindekiler iin adaletin tesisi ve hakkn ikamesi gibi insan insan yapan deerlerden uzaklaarak kendi zne zulmetmitir. ou chil olan insanlar, kintn ynetim plan ve bir srr ilh olan kader ilmini anlamamlar, balarna gelen musibetlerden kaderi sorumlu tutarken gzel nasipleri ise kendi irdelerine havle etmilerdir. lahi takdiri anlamak, yaratl hikmet ve gyesini bilmek anlamna gelir. Bata kendimizi tanmakla, bize endeksli olarak var edilen gklerin ve yerin srlarn da anlam oluruz. nsanlk, fenn keiflerden ve felsef tefekkrden nce, kendini kefetme adna vahiy ve risletle tanm. Ben kimim? Nerden gelip nereye gidiyorum? Beni yaratan shibim, efendim ve rabbim kim? gibi sorularnn cevabn renmitir. Uzun yllar getike insanlk cehaletle kfre der. Ayn sorularn cevabn, hak yerine btldan renmee kalknca iler sarpa sarar. Biz bu almamzda dallette olanlarla hidyette olanlarn kadere bak alarna bir nebze aklk getirmee altk. Bir bakma Kendini bilen, rabbini de bilir szne itimat ederek lh Kitab Kurn bu bak asyla okuduk. Onda Kdirin kudretini, kaderin hikmetini, evrenin bir ecele gre idresini grdk. Kadir gecesiyle balayan Kurn nuzlnn bir kadere ynelik akn izledik. Onda, bir plan, program olduunu anladk. Ve mmknse, biz de bu durumu erh etmeye altk. Cemiyet iinde ferdin kadere gre yaamna temas ettik.

iv Allahn Kurnda bildirdii kadar, kaderi anlamaya altk. Toplum ve kader ilikisi zerine bizi motive eden almamz elimizden geldii kadar anlamaa ve anlatmaa altk. Kaderi Rabbimizin bildirdii kadaryla anlayamazsak onu gerei gibi takdir edemeyiz. Onu gerei gibi takdir edemeyen elbette kendini de tanmayacak, sorumluluklarn, snrllklarn bilemeyecek ve amacna motive olamayacaktr. Ya kendini snrsz grp ilahlk taslayacak ya da sorumsuz grp hayata lakayt bakacaktr. Bu almamzda, kiinin kader anlaynn, hayatta karlat olaylar annda verdii tepki ile ortaya ktn tesbit ettik. Kiilerin iman derecelerinin, bir bakma kadere iman rknyle e deerde olduu kanaatine vardk. almamzda ncelikle kaderin tanm, szlk ve terim anlamyla giri yaplm, sonra tarihsel srete, srasyla konunun chiliye dnemi ve sonrasnda alglan biimi zerinde, Kurn ve Snnette ilenii, Peygamber ve Ashabnn bak as, ifrat ve tefrite kayn sreleri ilenmi, daha sonra nasl anlalmas gerektiine temas edilmitir. Bu almann oluumunda ihtiyacm olan yardmlar esirgemeyen danman hocam Yrd. Do. Dr. Abdulkadir ETZe teekkr ederim. Ayrca almamn her aamasnda desteini yanmda bulduum sevgili eim Nee COARa, her konuda yardmn esirgemeyen deerli arkadam Ahmet ELK ve fikir ve manevi desteklerini aldm tm dostlarm ve arkadalarma teekkr bir bor bilirim.

Halil brahim COAR Konya 2010

T. C. SELUK NVERSTES Sosyal Bilimler Enstits Mdrl rencinin Ad Soyad Ana Bilim/Bilim Dal Danman Tezin Ad Halil brahim COAR Numaras: 044245051005

Felsefe ve Din Bilimleri / Din Psikolojisi Yrd. Do. Dr. Abdlkadir ETZ Kader Anlaynn Kuran Balamnda Sosyo-Psikolojik Tahlili

ZET Bu almada kader anlaynn Kuran balamnda (dinin btnl erevesinde) sosyo-psikolojik tahlili yaplmaya allmtr. ncelikle kader kavramnn tanm yaplm, tarihsel srete, konunun, Cahiliyede alglan, yanl yorumlarn Kuranda gndeme getirilip eletirilmesi, Peygamber ve Ashabn anlay, Kuran ve Snnette ilenii, ifrat ve tefrite kayn sreleri, bu konuda oluan ekoller incelenmi, daha sonra Allahn kudretiyle, insann (irde-i cz) zgrln badatrarak Kuran ve Snnet erevesinde konuyu netletiren Ehl-i Snnet ekolnn grleri dorultusunda ele alnmtr. Kader inancyla ilgili kavramlar, yklenen anlamlara gre incelenmi ve Kuran balamnda tahlili yaplmaya allmtr. Sonuta Allaha ait bir sr ve kintn ynetim pln olan kaderin bizim gibi ciz insanlar tarafndan tam anlalmasnn mmkn olmad, ancak bizi ve sorumluluumuzu ilgilendiren boyutunun anlalmas iin, insann kendisini ve evreni Allah eksenli olarak tanmas gerektii zerinde durulmutur.

vi

T. C. SELUK NVERSTES Sosyal Bilimler Enstits Mdrl Name Surname Department/Field Advisor Research Title Halil brahim COAR ID: 044245051005

Students

Philosophy and Religious Studies / Psychology of Religion Assoc. Assist Dr. Abdlkadir ETZ Socio-Psychological Analysis of the Koran in the Context of Understanding The Fate

ABSTRACT In this study, it has been trying to make socio-psychological analysis the understanding of the fate in context of Quran. Firstly, the concept of the fate has been defined and the perception of the issue in Cahiliye, criticising the wrong comments in Quran, perception of the Prophet and Ashab, to function to the Quran and Sunnah period of to moving to the ifrat and tefrit (extremism), schools which and coming into existence of this issue were examined then human freedom to reconciling Gods competence in the framework of the subject by clarifying the Quran and Sunnah the opinion of the Ahl al-Sunnah school was put forward. Fate by believing that examined the meaning of concepts that are installed is tried to be analyzed in the context of the Quran. As a result, a divine mystery of fate that we are limited by the presence of full understanding is not possible, but our responsibility to us and the size of interest to understand oneself and the universe Allah axis and its plan according to the recognition and responsibility to put issues can be clarified to express worked.

vii

NDEKLER

BLMSEL ETK SAYFASI ............................................................................................. i YKSEK LSANS TEZ KABUL FORMU ................................................................... ii NSZ............................................................................................................................ iii ZET ................................................................................................................................ v ABSTRACT .................................................................................................................... vi NDEKLER............................................................................................................... vii KISALTMALAR ............................................................................................................ xi

GR................................................................................................................................ 1 1. Konu ..................................................................................................................... 1 2. Ama ve nem ..................................................................................................... 2 3. Yntem ve Snrllklar ......................................................................................... 3 4. Tanmlar................................................................................................................ 3

BRNC BLM NSAN DAVRANII VE KADER PROBLEM 1.1. PSKOLOJ VE SOSYAL PSKOLOJ AISINDAN NSAN DAVRANII ........ 4 1.2. KADER PROBLEM ................................................................................................ 7 1.2.1. Kader .............................................................................................................. 9 1.2.2. Kaza .............................................................................................................. 12

KNC BLM TARHSEL SRE 2.1. SLAMDAN NCE KADER ANLAYII (RK KOANLARIN KADER ANLAYII)............................................................................................................. 15 2.2. PEYGAMBER DNEM ....................................................................................... 17 2.2.1.Kadere man ...................................................................................................... 18

viii 2.3. KURAN-I KERMDE KADERLE LGL AYETLERE GENEL BAKI .......... 20 2.3.1. Herey Kadere Gre Yaratlmtr.................................................................... 20 2.3.2. Allahn Bilgisi Yazg ve Kader....................................................................... 22 2.3.3. Ecel (Snav in Sre Tanma) ve Kader.......................................................... 27 2.3.4. Dileme (Meiet) Ayetleri ve Kader .................................................................. 29 2.4. HADSLERDE KADER ......................................................................................... 31 2.4.1. Kadere man ..................................................................................................... 31 2.4.2. Kaderle Amel ................................................................................................... 33 2.4.3. Kadere Rza ...................................................................................................... 37 2.4.4. Kaderiyenin Zemmi ........................................................................................ 38 2.5. SAHABE DNEM ................................................................................................ 41 2.5.1. Hrszlk Olay .................................................................................................. 41 2.5.2. Veba Olay........................................................................................................ 42 2.5.3. Hz. Ali ve htiyar.............................................................................................. 42 2.6. EMEVLER (CEBR MERULATIRMA) .......................................................... 45 2.6.1. lk Emevi Halifesinin Sylemlerinde Cebr Anlay.................................... 45 2.6.2. Kfelilere Hitabnda.................................................................................... 46 2.6.3. Olu Yezide Biat Alrken............................................................................ 46

NC BLM MEZHEPLER (EKOLLER) 3.1. CEBRYE ................................................................................................................ 49 3.2. KADERYYE.......................................................................................................... 50 3.3. MUTEZLE MEZHEB ......................................................................................... 52 3.3.1. Mutezilenin Metodu ve Grleri.............................................................. 55 3.4. EHL- SNNET ...................................................................................................... 57

ix DRDNC BLM KADERLE BALANTILI KAVRAMLAR VE DEERLENDRME 4.1. RADE ..................................................................................................................... 62 4.1.1. Mutezilenin rade Anlay ........................................................................... 62 4.1.2. Cebriyenin rade Anlay............................................................................. 64 4.1.3. Ehli Snnetin rade Anlay......................................................................... 65 4.2. STTAAT ............................................................................................................... 68 4.3. HALK VE KESB (YARATMA VE KAZANMA)................................................. 70 4.4. RIZIK ...................................................................................................................... 74 4.5. HAYIR VE ER...................................................................................................... 77 4.6. ECEL ....................................................................................................................... 80 4.7. HDAYET-DALALET............................................................................................ 83 4.8. TEVEKKL-TEDBR ............................................................................................ 88 4.8.1. Tevekkl Tedbir Takdir likisi.................................................................... 90 4.8.2. Takdirin ekillenmesinde Tedbirin Rol Var Mdr?................................... 91 4.9. DUA ........................................................................................................................ 91 4.9.1. Duann Konusu ............................................................................................. 92 4.9.2. Duann Tesirleri............................................................................................ 93 4.9.3. Kuranda Dua .............................................................................................. 94

BENC BLM KADER ANLAYIININ ALLAH, NSAN VE EVRENLE LKS 5.1. KADER ANLAYIININ ALLAH LE LKL BOYUTU................................. 96 5.1.1. Allahn Bilmesi (Zaman, nceden Bilme).................................................. 96 5.1.2. Allahn Sfatlaryla Beerin radesinin Kesitii Zann .............................. 98 5.2. KADER ANLAYIININ NSAN (SORUMLULUK ALANI) VE EVRENLE LKL BOYUTU ................................................................................................ 99

x 5.2.1. Evrene Konan Yasalar Karsnda nsanlarn Tutumlar Balamnda Gerekircilik (determinizm) .......................................................................... 99 5.2.2. nsan Davrannn Karmakl ................................................................ 102 5.2.3. nsan Kaderini Oluturan Olgular............................................................... 103 5.2.3.1. Bilgi-nan-Dnce-Niyet ve Davran ................................................. 103 5.2.4. Toplumlarn Kaderi .................................................................................... 104 5.2.5. Toplumumuzun Kader Anlayyla lgili Sylemleri................................. 108 5.2.6. Yok Olmay Hak Etmiken man Etmeleri Sonucu Azabn Kaldrld Topluluk..................................................................................................... 111 SONU......................................................................................................................... 113 KAYNAKA ............................................................................................................... 117 ZGEM.................................................................................................................. 123

xi

KISALTMALAR

Age. Agm. b. bkz. C. ev. DB. Hazl. st. kr. md. ra s. S. sav TC. TDV. TDVA. thk. trs. vb. vd. vs. y.y. yay.

: Ad geen eser : Ad geen makale : bn. : Baknz : Cilt : eviren(ler) : Diyanet leri Bakanl : Hazrlayan(lar) : stanbul : Karlatrnz : Maddesi : Radyallahu anh : Sayfa : Say : Sallallahu Aleyhi ve Sellem : Trkiye Cumhuriyeti : Trkiye Diyanet Vakf : Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi : Tahkik : Tarihsiz : Ve benzeri : Ve devam : Vesaire : Yayn yeri yok : Yaynlar

GR

1. Konu Kader konusu insanlk tarihini en ok megul eden, yorumlan tarzna gre ayrmalarn ortaya kt; fert ve toplumun davranlarn ekillendiren en nemli faktrlerden biridir. Kader szc, l, miktar, plan, program, hedef, gye ve bir kudretle i yapma gibi anlamlara gelir. slam toplumunda da ok fazla tartlm ve inan ekollerin olumasna sebep olmutur. Vahyin indii Asr- Saadetde Peygamberimizin yetitirdii sekin sahabeler arasnda kader inanc, snnette olduu gibi doru alglanmtr. Sonraki dnemlerde, zellikle Emevi ynetiminin dini kayglardan ok politik manevralar, iktidar hrsyla asabiyete (kavmiyetilie) dayal yap adna yorumlanm, iktidarlarn salama almak iin, yaptklar zulmleri bile Allahn byle takdir ettii eklinde aklamlardr. Kar kanlarn, kadere isyan ettikleri imaj verilmitir. Bu dnemde iktidarn karlar dorultusunda, zulmne kalkan olarak kulland kaderin fail olduu cebr grne kar, bir tepki olarak ortaya kan (Kul fiilinin hlkdr diyen Mtezile inanc) kaderiye anlay ortaya kmtr. Bu iki anlay; mutlak cebr ve mutlak hrriyet fikirleriyle insanlar ifrat ve tefrit noktasndan ikiye ayrmlardr. Bunlara kar Ehli Snnet denen byk bir cemaat, orta bir yol izleyip cebr ve ihtiyr (irdeyi) badatrarak vasat ve doru yolu gstermilerdir. tikd boyutta ele alnd zaman, kelam ilminin bir konusu olan kader inanc; kiinin davranlarna yansmas bakmndan tamamen psikolojinin konusu iine girmektedir. Bir inan olay olmas bakmndan da Din Psikolojisini ilgilendirmektedir. Bu ynyle kiinin kader anlay, hayat boyunca iinde rol alaca olaylara kar verecei tepki ve toplumsal davran belirlemede etkili olmas bakmndan temel bir inan konudur.

2 Aratrmamzda Kuran balamnda tarihsel sreten gnmze yansyan ynyle kader anlay incelenecek ve kaderle ilgili kavramlara yklenen anlama gre oluan davran deiikliklerinin tahlili yaplacaktr.

2. Ama ve nem Aratrmamz inan esaslarmzdan biri olan kader ve ilgili kavramlarn davranlara etkisi, dinin btnl erevesinde Kurana gre incelenmesi ve sosyopsikolojik adan deerlendirilmesi eklinde olacaktr. slma gre kader ilmi, mukarreb meleklere ve mrsel nebilere bile bildirilmemi ve verilmemitir. Kader ilmi, sadece Allaha ait bir sr olup kinatn (kymete kadar) ynetim ve idre plndr. tikd mezhebler ynnden, kader konusu, Kelam ilminin en etin bir konusudur. Biz o konuya girmeden, kiinin psikolojik ynne etki etmesi bakmndan ele alacaz. Ancak; slam toplumlarnda zamanla grlen zillete, ezilmilie, zulme ve hakszla boyun emeye rza gstermeyi kader sayan yanl anlaya, kar durmann kadere aykr olmadn da vurgulamak isteriz. nsanlarn -yanl kader anlayna grekiisel ve toplumsal hatalar, sorumluluu bir kenara atarak kadere yklemelerinin kolayclk olduunu gryoruz. Bu durum, cebr ve ihtiyar arasndaki gelgitler, konuyu bir btn olarak kavrayamama gibi sorunlar ve davranlardaki byk farkllklarn sebebini oluturmaktadr. Ayrca; teoriyle pratiin elimesi, insan sorumluluk alan ile ilahi alann birbirine kartrlmas da doru deildir. Kaderin sadece irademiz dndaki alanla ilikilendirilmesi, kaderle ilgili kavramlarn yanl anlalmas ve yorumlanmas, kavramlarn birbirinden ayr deerlendirilmesi ve aralarndaki balantnn yeterince kurulamamas gibi yanl anlaylarn davranlara yansmas da hataldr. Yerinde ve doru olarak kullanlmas halinde, sosyal problemlerin zm konusunda, kader inancnn sosyo-psikolojik adan tahlilini gerekli klmaktadr. Aratrmamz kader inancna yklenen anlamlar dorultusunda davranlarn ne ynde deiecei, anlay ve pratikteki elikilerin ortaya konmas ve sorunlarn zmne katk salamas bakmndan kk bir adm olmak zere nem arz etmektedir.

3 3. Yntem ve Snrllklar nsanmzn kader inancyla hayat alglayn, bu konudaki sylemlerini ve pratie yanstmalarn ele almaa altk. Tarihi arka plan gz nnde tutarak birlikte inceleneceinden; ou zaman teorik boyutun pratikle yzde yz uyumadn grdk. almamzda, karlatrma, semantik tahlil, dini metin analizi ve yorumlama yntemlerini kullandk. almamzda kader inancnn kelami boyutundan ziyade inan ynyle hayatmza etkisini ve sosyo-psikolojik yansmasn ele aldk.

4. Tanmlar Konumuzla ilgili, zellikle Allahn dilemesi (Meiet-i lh), cebr-ihtiyar, irade, hayr-er, hidayet-dalalet, tevekkl-tedbir, rzk, ecel ve dua gibi kavramlarn tanmlar ve konu btnl iinde tahlil edilmitir.

BRNC BLM NSAN DAVRANII VE KADER PROBLEM

1.1. PSKOLOJ VE SOSYAL PSKOLOJ AISINDAN NSAN DAVRANII Kader inancn incelerken psikolojiyi ilgilendiren ynyle davranlar asndan iki tip insan fiili vardr. I. Kiinin kendi irade ve ihtiyaryla yapt fiiller. II. Kiinin irade ve ihtiyarnn dnda meydana gelen fiiller. Biz bunlardan birincisine htiyr (ird) fiiller; ikincisine de Izdrr (zorunlu) fiiller adn veriyoruz.1 Zaten kelam ilminde kader denince zellikle bu fiiller akla gelir. radi fiiller (kullarn fiilleri, efal-i ibad), kendi arzu ve isteklerimizle yaptmz iler, gayri ird fiiller, i organlarmzn almas, ihmalimiz olmadan hastalanmamz gibi hususlar dnda hayatmz dolduran btn sz ve davranlardr.2 Genel olarak ikiye ayrdmz insan davranlarna psikolojik bak as, kompleks bir yapya sahip olan insanda davrann meydana gelmesi, uyarc-tepki forml ile aklanr. Bu da determinizm ilkesine (her olayn kendi cinsinden ve ondan nce gelen bir takm sebeblerin sonucu olarak meydana geldii prensibine) dayanr. nsan davrannda dardan olduu kadar organizmann iinden gelen birok etmenlerin rol vardr. nsan davrann daha iyi anlayabilmek iin onun i durumunu yani organizma iinden gelen etkileri de bilmek gerekir. Bu bakmdan ruhsal olaylar UT forml deil, U-O-T forml daha iyi aklar.

1 2

Klavuz, A. Saim, Anahatlaryla slam Akaidi Ve Kelama Giri, stanbul, 1987, s. 99 Topalolu vd. slamda nan Esaslar, 2002: 145

5 Bylece ( veya d) bir uyarc eitli tepkilere sebep olaca gibi bir tepkinin de eitli uyarclar bulunabilir. Herhangi bir uyarc karsnda bireyin nasl davranacann kestirebilmek iin onun hakknda baz bilgilere sahip olmak gerekir. Bu etmenleri yle sralayabiliriz. 1. Kiinin biyolojik zellikleri dikkate alnmaldr. 2. Gemi yaam nemlidir. (renim, eitim, bilgi ve alkanlklar gibi...) 3. O andaki dern (isel) durum. 4. inde bulunduu fiziksel ya da sosyal evre koullar.3 Doada nedeni olmayan hibir sonu yoktur. Ayn biimde insann kiiliindeki sreler de kendiliinden olumaz. Deiik nedenlerle, duygu, dnce, tutum, davran ve kiilik yaplarnda da deiiklie yol aar. nsan durup dururken kzp fkelenmez, barp armaz, glp alamaz, korkup endielenmez. En nemsiz bir szden, mimikten, jestten, hareketten, en karmak duygu ve dnceye dek insann kiiliinden kaynaklanan her davrann bir nedeni vardr.4 nsan uurunu dolduran duygu ve dnceler, istek ve dilekler, fiil ve hareket tarzlar eklinde kendi dnda bir varlk sebebiyle kiiliini etkileyip ekillendirir. Aksi takdirde sadece sbjektif keyfiyetler olarak yaanan ekilsiz ve belirsiz oluumlar kalr.5 nsan davranlaryla, kendi i dnyasnda olan bir dileini, kendi varlnn bir yanks olarak d dnyaya aksettirir. steyerek bir fiilde bulunur. Bu onun var oluunu ispatlar. Ayrca bu fiil onun iinde bulunduu bir imknn fiil haline geiidir. O bu fiili iradesini kullanarak meydana getirir. Bylece iradi fiil oluur.6 Davranlarn arkasndaki esas saiklerin aratrlmas bakmndan Gazlnin hyasnda, Kitabun-Niyeti nemlidir; bu kitapta niyet ve irade kavramlar incelenmi, Gazaliye gre Niyet, irade ve kasd ayn manaya gelir. Bu da kalbin bir durumu ve

3 4

Baymur, Feriha, Genel Psikoloji, stanbul 1984 s.26-27 Kknel, zcan (1982). Kaygdan Mutlulua Kiilik: 129-130 5 Hkelekli, Hayati, Din Psikolojisi Ankara, 2001, s. 211, 212 6 Glck erafettin, Kelam Andan nsan Ve Fiilleri, stanbul, 1979 s. 207

6 vasfdr. Bunu iki husus sarmaktadr: lim ve amel. lim bunun ncsdr. nk ilim, onun asl ve artdr. Amel ise ona tabidir. Her ihtiyari amel (hareket ve skun) eyle tamamlanr: lim, irade ve kudret. Zira insan bilmediini irade edemez; mutlaka bilmesi lazm. rade etmediini de ileyemez radenin manas: Kalbin ya imdi ya da gelecekteki bir isteine uygun grdne ynelmesidir. Allah, insan, baz eylerin kendine uygun, baz eylerin de eliecei ekilde yaratt. 7 Sosyal psikolojinin deiik tariflerine baktmzda; bir gre gre, sosyal psikoloji, sosyal ve kltrel ortamdaki birey davrannn zelliklerinin ve nedenlerinin bilimsel incelemesidir. Bir baka gre gre sosyal psikoloji, kiinin baka kiilere ilikin davrann inceler. u tanm ise bugn artk klasik olmutur: Bireylerin dnce, duygu ve davranlarnn, bakalarnn gerek, hayal edilen ya da zmni (altk) varlndan etkileni tarzn anlama ve aklama abas; dolaysyla sosyal psikoloji toplum iindeki bireyin davran bilimidir. Btn bu tanmlarda, bireyin davrannn n plana alndn gryoruz.8 Sosyal psikolojinin ana konusunu tekil eden ve onu btnyle karakterize eden ey, insanlarn mevcdiyetidir. Sosyal ilimler arasnda sadece sosyal psikoloji ferdi btn ile mevz edinmitir. Davranlar etkileyen, ferdin ahsiyet kazanmasna yardmc olan, kltr mnasebetleri ve kltrn tevrs sosyal evrenin etkisi ile oluur ve geliir. Sosyal psikoloji, toplum iindeki ferdin rf, det, gelenek ve sosyo-ekonomik seviye iinde ald tavr ve eitimi inceler. Btn bunlar o toplumun kltr deerlerini ortaya koyar.9 Sosyal psikoloji, toplum iinde ferdin btn ile konu edilmesidir. Siyset, hukuk, iktisat ve din gibi sosyal disiplinlerin messeseleri iinde, ferdin davran, yeri ve deeri incelenir. Fouriere gre, insanolunu tanmak iin toplum iindeki tutkularn ve czibelerini incelemek gerekir.10

7 8

amdibi, Hasan Mahmud (1983). ahsiyet Terbiyesi ve Gazali: 164; bkz. hya, IV/353, 354 Katba, idem (2004), Yeni nsan ve nsanlar: 19 9 Etz, Abdlkadir. (1988) Kuranda Sosyal psikoloji: 5 10 Etz, a.g.e., s. 4

7 David Krech ve arkadalarna gre sosyal psikoloji, cemiyet iindeki ferdin davranlarnn her yn ile urar. u halde, sosyal psikoloji, cemiyet iindeki ferdin davranlarnn ilmi olarak trif edilebilir. ki insan arasndaki fark, at ile aslan arasndaki fark gibidir. Her insan, kendine zg davranlar ile toplum iinde bir yer igl eder.11 nsann tutumu, sosyal davrannn pek ok nemli ve dramatik rneklerinin arkasnda bulunur. Bu yzden birok psikolog tutumlarn incelenmesini sosyal psikolojinin asl problemi olarak grrler. Tutumlar, inanlarla ortak olarak, temel psikolojik sreler ile davran arasnda arac entegrasyonlar halinde bulunurlar. Daha belirli bir manada sylersek, bir tutum, motivasyon, heyecan ve idrak sreleriyle renme srecinin, ferdin dnyasnn bir ynne gre devaml bir organizasyondur. nanlarn meydana gelmesi kanlmaz bir hadise olmakla beraber, fert kendi istei ile bu sreci kolaylatrabilir. Bir ok psikolog insann mana arama gayretlerine iaret etmitir. nsan daha iyi bir anlaya doru sevk eden gerginlikler, uur d olduklar kadar uurluda olabilirler. Bu yzden, bir insan, ancak mphem bir ekilde yaplanm olan psikolojik dnyasna ait sahalardaki inanlarnn gelimesi iin, aktif bir ekilde mana arayabilir. Belli bir sahaya ait inanlarn bile bile deitirmeye almas da mmkndr. Fakat inanlar iin byle faal, uurlu bir mana arama ancak baz fertlerde ve belli baz hal ve artlarda grlen derin bir dnce alametidir.12

1.2. KADER PROBLEM Kader ve kaza inanc slam mmetinin ilk asrdan beri; herkes tarafndan genel kabul grecek bir tarzda, zlememi bir mesele olarak nmzde durmaktadr. Bunun sebebi, drt bilinmezin iinde yer almas. Bu drt bilinmez: Tanrnn, rhun, kaderin ve zamann mahiyetinin bilinememesinden kaynaklanyor olmasndandr. Aslnda bu problem yalnzca slam dncesini ilgilendirmiyor, belki, dnce tarihi boyunca btn bilgeleri ve dinleri ilgilendirmektedir. nsann hrriyeti meselesi

11 12

Etz, a.g.e., s. 4 Krech, David and Crutchfld, Richard S. (1980). Sosyal Psikoloji: 229-232

8 btn dnrlerin en ok tartt konularn banda gelmektedir. lk adan itibaren filozoflarn ve teologlarn insann yapp etmelerinin bir n yazsnn var olup olmad ve bu yapp etmelerin meydana gelmeden nce belirlenip belirlenemedii hususlarnda tarttklarn grmekteyiz.13 Kader problemi, filozoflar tarafndan insann zgrl erevesinde ele alnrken, kelamclar, daha ok insann fiilleri noktasnda konuya yaklamlar, bu balamda insann fiillerinin kendi ihtiyar ve kudretiyle mi yoksa Allahn nceden takdiri ve belirlemesiyle mi olutuunu tartmlardr. slam dncesi tarihinde, kaza ve kader meselesinde temel yaklamn varl gze arpmaktadr. yaklamdan ikisi, iki u noktay temsil ederken, nc yaklam eklektik denilebilecek uzlatrmac bir zm tarzn benimser. ki u noktadan birincisi, insann zgrln ve kendi eylemlerinin var edicisi (yatcs) olduunu kabul eden ve genel olarak Mutezilenin ve baz slam filozoflarnn yaklamdr. kinci u noktada ise, Cebriyenin benimsedii yaklam yer alr. Cebriye inancna gre insan tamamyla kendisine hricen ve dardan takdir edilmi bir hayat eceline kadar yaar. nc yaklam ise Cebriye grne daha yakn olan Eariler ile, Mutezili gre yakn olan Maturidiler tarafndan temsil edilen uzlatrmac Snni yaklamdr.14 Kader ve kaza konusunda iddetli tartmalarn ve yeni fikirlerin slam mmeti ierisinde ortaya kmas ve yaylmas zamannn son sahabeler devri olduunu Badadinin u ifadelerinden anlyoruz: Son sahabeler dneminde Mabed el-Cheni (.h.80) kader ve istitaat konularnda Kaderiye bidasn kard.15 slamiyetin ilk devirlerinde meydana gelmi olan baz messif hadiseler slam dnce tarihine damgasn vurmu olan birok tartmay da ortaya koymutur. Bu i kargaalar baz d tesirler ile desteklenerek hem siyasi ve hem de fikri bir kargaa meydana getirmitir. Ancak bu fikri kargaa Mslmanlarn kendilerine has ve dinleriyle uyum iinde olan dnce sistemlerini kurmalarn da salamtr denilebilir.

13 14

Keskin, Halife (1997). slam Dncesinde Kader ve Kaza: 15 al, amil (2000). Kemal Paazadenin Felsefi ve Kelami grleri: 323, 325 15 Keskin, a.g.e., s. 41

9 Bu adan ilk devir karklklar bir mmetin kendini bulmasn, ya da peygambersiz yaamasn retmitir denilebilir.16 1.2.1. Kader Kader kelimesi Arapada ka-de-ra slasisinden masdar kipinde bir lafzdr. Bu kelimenin kk anlam hakknda bir ok deiik gr olmakla beraber en mehurlarn yle zikredebiliriz: bir eyi lme, tahmin etme, lerek takdir etme, tayin etme17 yine l, miktar, bir eyi belirli bir lye gre yapmak, onu tayin etmek ve belirlemek18 Dier bir tarifte kader (veya kadr) gc yetmek, bir eyin hacmini ve eklini belirlemek, bir nesneyi biimlendirmek, bir eyi baka bir eyle mukayese etmek gibi manalara gelir. Terim olarak kader veya takdir, Cenab- Hakkn btn nesne ve olaylaryla kainat ezelde planlamasndan ibarettir.19 zerinde btn mezhepler tarafndan ok ey sylenmi olmasna ramen alimler, sonu itibariyle onu Allahn srr (Srrullah)olarak nitelemilerdir. Kuranda ise: Allahn her eyi bir lye gre, sebep-sonu ilikis iinde, dzenli, snrl, kimlikli, muayyen ve kurall yaratmas anlamnda kullanlr.20 rnein: Allah her ey iin bir l (kader) koymutur.21 Geceyi ve gndz Allah takdir etmektedir.22 O (her eyin) biimini, zelliini ve sresini belirleyip (kaddera) hedefini gsterdi.23 Ragb el-sfahani Allahn varlklara ilikin takdirinin iki anlama geldiini syler. Bunlardan biri yaratt nesnelere g vermek, dieri de ilahi hikmetin

16 17

Keskin, a.g.e., s. 198 Keskin, a.g.e., s. 59 18 Klavuz A. Saim, 1987, s.106 19 Topalolu vd. slamda nan Esaslar, 2002: 143; Firuzabadi, Kamus, Rap el sfahani, el-Mfredat; Crcani, et-Tarifat; Ebul-Beka, el-Klliyyat, kader md. 20 Gler, lhami (1998). Allahn Ahlakilii Sorunu: 94, 95 21 Talak 65/3 22 Mzzemmil 73/20 23 Ala 87/3

10 gerektirdii tarzda nihai zellik ve ekillerine kavuturmaktr. Allah gk aleminde olduu gibi tam nesneleri ilk merhalede yaratp son eklini vermitir. Bazlarnn da balangtan temel maddesini fiilen yaratm, gelimesini ise belli ller erevesinde zamana brakmtr.24 Bilimsel veriler nda doann (kainatn) tarihini gz nnde tutarsak, her trl varln mukadder bir hareket, dinamizm, deiim ve evrim iinde olduunu syleyebiliriz:25 O ki, her eyi yaratt, dzene koydu ve hedefini gsterdi.26 Maturidlere gre kader; Allah Telnn, ezelden ebede kadar olmu ve olacak eylerin zamann, meknn, sfatlarn ve her trl zelliklerini bilmesi, ezelde o mahiyet ve ekilde takdir ve tahdid etmesidir. Bu tarife gre kader, Hak Telnn lim ve rade sfatlarna bal olup, bu ilahi sfatlara ve taalluklarna iman, kadere iman da gerektirmektedir. mam Maturidi kaza ve kader meselesini Allahn ilim sfatna balamakla bir yandan insann hrriyetini kurtaryor, dier yandan bu ince nazik meseleye psikolojik bir istikamet vererek, problemi kmaza sokmuyor.27 Ebu Mansur Maturidi, kader kelimesinin, terim olarak iki anlama geldiine iaret eder. Birinci anlam itibaryla kader, ilahi bir dzen (el-hadd)dr. yi-kt, gzelirkin, hikmet-cehalet gibi deerler bu dzene uygun olarak varlk alanna kmlardr. Her ey, kendisi iin uygun olan bir dzen ierisinde hikmetle yaratlmtr. Kader teriminin ikinci anlam, bir tr manifesto (beyan) dur. Bu ikinci anlam, Maturidinin kendi ifadeleriyle: kinci anlam itibaryla kader her eyin, zaman-mekan, hak-batl, cezamkafaata gre zerinde bulunduu durumun beyandr.28

24

Yavuz, Yunus evki Kader Maddesi, TDV slam Ansiklopedisi; Ragb el-sfehani, el-Mfredat, Kd-r Maddesi; s. 58 25 Gler, lhami (1998). Allahn Ahlakilii Sorunu: 95 26 Ala 87/2, 3 27 Glck, erafeddin ve Toprak, Sleyman (1991) Kelam, 251 28 al, amil (2000). Kemal Paazadenin Felsefi ve Kelami grleri: 335, 336

11 Earilere gre ise kader: Allahn her eyi, vakit gelince, ezeli ilmine uygun olarak ve irade ettii (diledii) ekilde yaratmasdr.29 Her eye ait zel karardr, hkmdr. Varlklarn birer birer yokluktan varla gelmeleridir. Bu da ilm-i ilahinin zaman iinde onlarn her birinin l ve snrn tespit ederek onlar teferruatyla ortaya koymasdr.30 Eari kelamclarnn ounluuyla slam filozoflar sz edilen tanmlar tersine evirerek kazaya kader, kadere de kaza anlamn yklemilerdir.31 Genel tariflere baktmzda kainattaki deiikliklerin tamamnn kader iinde, yani Allahn bilgisi dahilinde gerekletii muhakkaktr. Esas problem bu ezeli bilginin insan, belirli eyler yapmaya zorlayp zorlamad noktasndadr. Ayet ve hadislere baktmzda Allahn ezeli ilminin insan bir eyler yapmaya zorlamad anlalmaktadr.32 Bu bakmdan Ehl-i Snnet kaderi Kader-i Muallak ve Kader-i Mbrem olarak iki ksma ayrmlardr: lm-i ilahi ile ezelde tespit edilen kaderin vakti gelince kaza olarak meydana gelmesi bakmndan, kaza ve kader iki ksmdr. Biri, insan iradesine taalluk eder ki, buna muallak, dieri ise insan iradesine bal olmayan, yani kainattaki tabii hadiselerle, canl cansz varlklar ve hayatlarnn idamesi ile ilgili olandr ki, buna da mbrem denir. Muallak ad verilen birinci ksm kaza ve kader, ezelde, insan irade ve ihtiyarn kullan tarzna gre Levh-i Mahfuza yazlm olup, ona gre vuku bulur. Kul iradesini hangi tarafa yneltir, onu elde etmek iin ihtiyarn ve kudretini sarf ederse, Allah onu yaratr. O halde bu tr kaza ve kader, kulun ezelde bilinen iradesini kullan tarzna gre yaratlmtr. Kuranda Allah, dilediini imha ve dilediini tesbit eder.

29 30

Aydn, Ali Arslan (1995). slamda man ve Esaslar: 441 Glck, erafeddin ve Toprak, Sleyman (1991) Kelam: 247 31 et-tarifat, kdr md.TDV slam Ansiklopedisi s.58 32 Mert, Muhit (1997). Hz. Peygamber ve Sahabe Dneminde Kader Konusunda Yaplan Baz Diyaloglar. Diyanet lmi Dergi, 33(say: 4), 62.

12 Onun (yce) katnda (mukadderatn yazl olduu bir) mml-Kitap, (yani Ana Kitap Levh-i Mahfuz) vardr.33 buyrulmutur. Mbrem ad verilen ikinci ksm ise; insan irade ve kudretinin dnda kalan hadiselerle ilgili olan kaza ve kaderdir ki, bunlar mutlaka aynen tahakkuk eder. Mesela, hayat ve lm, frtna, sel ve deprem gibi tabii afetlerin vukuu, kainattaki gne ve ay gibi varlklarn devam, kyametin kopmas gibi. nsan iradesi dnda cereyan eden hadiselere kar insan ancak korunma tedbiri alabilir. Esasen Allahn ilmine nisbetle her ey mbrem, yani mutlaka vuku bulur.34 1.2.2. Kaza Kaza, lgatta, yaratmak,35 emretmek, ifa etmek,36 bir eyi sz veya hareketle tamamlamak, ilan, beyan manalarna gelir.37 Kaza, kadere bal bir mana da ifade eder. Her ikisi de birinin dierinden ayrlmas mmkn olmayan mtelazim manalardr. nk bunlardan biri olan kader temel mertebesinde dieri de (kaza) bina mesabesindedir. Kim ikisini ayrmaya kalkarsa binay ykm olur.38 Bu durumda ise kaderden maksat bir eyin nceden takdir ve tayin edilmesi, belirlenmesi, kazadan kast ise, daha nceden belirlenen tayin edilen surette eyay yaratmaktr. Kaza bu anlamda hikmet ile yapmak, takdir ile yaratmak anlamna gelir.39 Maturidilere gre kaza: Cenab- Hakkn ezelde irade ve takdir buyurmu olduu eyleri zaman gelince ezeli ilim, irade ve takdirlerine uygun olarak yaratmas demektir. Bu bakmdan kaza, Tekvin sfatna racidir.

33 34

Rad 14/39 Aydn, Ali Arslan (1995). slamda man ve Esaslar: 452, 453 35 Klavuz A. Saim, 1987, s.107) hkmetmek, muhkem ve salam yapmak, (et-tarifat, kdr md.TDV slam Ansiklopedisi s.58 36 Topalolu vd. slamda nan Esaslar, 2002: 143 37 Aydn, a.g.e., s. 441 38 Abdulhamid, rfan (1983). slamda tikadi Mezhepler ve Akaid Esaslar. (ev.: M. Saim Yeprem): 268 39 Keskin, Halife (1997). slam Dncesinde Kader ve Kaza: 113, 114

13 Earilere gre kaza ise: Hkm manasna olup, Allahn bu kainattaki vaki olacak eylerin hepsini, nasl, ne vakit ve ne ekilde olacaklarsa, ezelde ylece bilmi ve ezeli ilmine uygun olarak dilemi olmasdr. Kaza, kaderden daha mull ve genel olup, ilim ve irade sfatlarna racidir. Maturidilere gre ise durum aksine olup, kader kazadan daha mull ve geneldir.40 Kuranda Kullanl Ona ahdini kaza etti, ona tavsiye etti, onu infaz etti, ona vasiyet etti anlamnda kullanlmtr: srail oullarna kitapta dorusu yeryznde iki defa bozgunculuk yapacak ve kibirlendike kibirleneceksiniz diye kaza ettik. (Bildirdik, tavsiye ettik).41 Bildirmek, haber vermek (kada ileyhi) : Bu manada Kuranda: Bylece Luta bunlarn sonlarnn kesilmi olarak sabahlayacaklarn kaza ettik. (Bildirdik, tebli ettik).42 buyrulmutur.43 Allahn yaratmas anlamnda: Bunun zerine Allah iki gnde yedi kat gk yaratt44 Bir eye hkmetmek, hkm vermek anlamnda: Sihirbazlar dediler ki, bize gelen apak mucizelere ve bizi yaratana kar asla seni tercih edemeyiz. Artk neye hkmn geiyorsa hkmn ver. Sen ancak bu dnya hayatna hkmedersin.45 Allah ve Resul bir eye hkm verdi zaman, mmin erkek ve mmin kadna kendi ilerinde Allahn ve Peygamberin hkm karsnda bir seme hakk yoktur. Kim Allah ve Resulne isyan ederse apak bir dalalet iindedir.46

40 41

Aydn, Ali Arslan (1995). slamda man ve Esaslar: 442 sra, 4 42 Hicr, 66 43 Abdulhamid, rfan.(1983). slamda tikadi Mezhepler ve Akaid Esaslar. (ev.: M. Saim Yeprem): 268 44 Fussilet 41/12 45 Taha 20/72 46 Ahzab 33/36

14 Bir iin olmasn dilemek anlamnda: Allah bir iin olmasna karar verirse, olmasn dilerse, ona sadece ol der o da oluverir.47 Bir ii tamamlamak, bitirmek, bir sreyi doldurmak gibi anlamlarda: Musa vakti tamamlayp, ailesiyle yola knca48 Kaza kelimesi en ok da emretmek anlamnda kullanlmtr: Rabbin kendisinden bakasna ibadet etmemenizi emretti49 Grld gibi bu kelime Kuranda bazen bir ii yerine getirmek, bir eyi tamamlamak ve bazen de bir ey hakknda hkm vermek, onunla ilgili bir eyi kararlatrmak anlamnda kullanlmtr.50

47 48

Bakara 2/117; Al-i mran 3/47 Kasas 28/29 49 sra 17/23 50 Keskin, Halife (1997). slam Dncesinde Kader ve Kaza: 115, 116

KNC BLM TARHSEL SRE

2.1. SLAMDAN NCE KADER ANLAYII (RK KOANLARIN KADER ANLAYII) Kader meselesi, slamiyetten nce Araplar arasnda mnakaa konusu olduu gibi, dier din mensuplarnn, filozof ve mtefekkirlerin de zihinlerini megul etmi, zaman zaman insan iradesinin hr olduunu iddia eden fikirler yannda, bu hrriyeti tamamen selbeden ve insan, btn hareketlerinde ku tyne benzeten sesler de ykselmitir. Kuran- Kerim bu inanca saplanm ve irklerinin mesuliyetini kader adna zerlerinden atmaya alan Arap mriklerine iaretle yle demektedir:51 Mrik olanlar diyecekler ki: Allah dileseydi biz de babalarmz da Allaha irk komaz, Onun haricinde, kendimize hibir eyi haram klmazdk. Onlardan evvelkiler de byle yalan sylemilerdir de azabmz tatmlardr. De ki: Sizin meydana kararak bize gstereceiniz bir bilginiz varsa getirin, siz zandan baka bir eye uymuyorsunuz, zan ve tahminle yalan sylyorsunuz.52 Mrikler bu sz iledikleri sutan dolay zr dilemek maksadyla sylemediler. nk onlar fiillerinin irkin olduuna inanmyorlard, tam tersine onlar Kuranda da belirtildii gibi yaptklarnn gzel olduuna ve taptklarnn onlar Allaha yaklatracana inanyorlard. Ayrca, Haram saydklar eylerin Allah tarafndan haram klndn iddia ediyorlard. ddialar -zetle- u olmaktadr: Allaha ortak komak, kendiliinden bir takm eyleri haram saymak ve benzeri davranlar, Allahn dilemesiyle gereklemektedir. Allahn dilemesiyle olan her ey meru ve rzaya uygundur.53

51 52

Koyiit, Talat Mnakaalar TDV Yaynlar s.53 Enam /148 53 Ebu Zehra, Muhammed Mezhepler Tarihi Anka yay. s.102

16 irklerini Allahn kendileri iin yazd kadere balayan mriklerin bu sapk kader inancna Allahn cevab; De ki stn delil Allahndr. Allah dileseydi elbette hepinizi doru yola iletirdi.
54

Bata Yahudiler olmak zere tm irk koanlarn ileri srebilecei bu mazeret grnte Allahn takdirine iman gibi grnse de aslnda Allahn takdirini (kaderi) inkar edip irk ve kfrlerini (keyfi davranlarn) Allahn takdirine fatura etmektir. Allahn takdiri, hepinizi kudretiyle hidayete erdirmek biiminde deil de seme hakkn size vermek, size irade hrriyeti tanmak biiminde gerekleti. De ki hak rabbinizdendir. Artk dileyen inansn, dileyen inkar etsin. 55 Allahn bu durumdaki dilei semek tir.56 Yine Kuran- Kerimde mriklerin Allahn dilei dorultusunda hareket ettikleri zannna kar eletiri olarak u ayetlerde zikredilmektedir: irk koanlar: Allah dileseydi ne biz ne de atalarmz Ondan baka hibir eye tapmazdk ve Onsuz hibir eyi haram klmazdk dediler. Onlar da ncekiler de byle yapmt. Elilere den yalnz aka tebli etmek deil mi?57 Ayrca Araplar, insan hayatnn -zellikle lm ve musibetlerin- dehrin (zaman) kontrolnde olduuna inanyorlard. Dikkat edilmesi gereken, dehrin tanrsal olmayan, gayri ahsi, mcerret bir g olduudur. Araplar putlarn yannda akn bir Tanr inancna sahip olmalarna ramen, insann kkenini ve lmden sonraki hayat zerine pek fazla dnmemiler ve bunlar Tanryla ilikilendirmemilerdir. Bir Kuran ayetine yansd gibi, onlarn yaamla birlikte kader ve zaman (dehr)

54 55

Enam 6/149 Kehf 18/29 56 slamolu, Mustafa, man Risalesi, stanbul, 1993, s.192 57 Nahl 16/35

17 hakkndaki dnceleri zetle yledir: Dediler ki: Bu dnya hayatmzdan baka bir ey yoktur; yaarz ve lrz, bizi helak eden dehrden (zaman) bakas deildir58/59 Ve dediler ki; Rahman dileseydi biz onlara tapmazdk. Onlarn bu hususta bir bilgileri yoktur. Onlar sadece yalan sylyorlar60 Yaratcnn bu tr ilme dayanmayan delilsiz bilgiye cevab hemen devamndaki ayette yledir: Yoksa bundan nce onlara bir kitap verdikte ona m sarlyorlar. Hayr sadece biz babalarmz bir din zerinde bulduk, biz de onlarn izlerinde gidiyoruz dediler.61 Onlara Allahn size verdii rzktan verin dendii zaman, nankrler inananlara: Allahn diledii takdir de yedirecei kimseye biz mi yedirelim? Dorusu siz apak bir sapklk iindesiniz derler.62

2.2. PEYGAMBER DNEM Hz. Peygamber zamannda, sahabe arasnda kader konusunda tartma yapld, fakat Hz. Peygamberin bunu yasakladna dair haberler nakledilmitir.63 Ancak btn bunlara ramen bu konuda soru soranlar da kendisi cevapsz brakmamtr. Zira yeni Mslman olanlarn her konuda olduu gibi bu konuda da eski inan veya kltrlerinden kalan baz yanl dnceleri slama tamalar, ya da konuyla ilgili ayet ve hadisleri yanl yorumlayp ifrat veya tefrite dmeleri mmknd.64

58 59

Casiye 45/24 Gler, lhami (1998). Allahn Ahlakilii Sorunu: 77 60 Zuhruf 43/20 61 Zuhruf 43 /21, 22 62 Yasin 36/47 63 Akbulut, Ahmet (1992). Sahabe Devri Siyasi Hadiselerinin Kelami Problemlere Etkileri: 307 64 Mert, Muhit (1997). Hz. Peygamber ve Sahabe Dneminde Kader Konusunda Yaplan Baz Diyaloglar. Diyanet lmi Dergi, 33 (say: 4), 60.

18 Kader ve kaza tartmalar muhtelif vesilelerle farkl hadislerce menedilmitir. Mesela; Kaza ve kader bahis konusu edildii zaman dilinizi tutunuz. Ehl-i kader ile birlikte bulunmaynz ve onlar muhatap almaynz. Bu tr tartmalar yeni Mslman olacak insanlarn zihinlerini bulandracak ve onlar fikri kmazlara srkleyecekti, bunlar ne dinin hedefledii ahlakl toplum iin gerekliydi ne de insanlara pratik bir faydas vard.65 Kader meselesi, insan aklnn aciz kald, tamamen kavrayamad ve halledemedii ok zor bir meseledir. bu sebeple ilahi bir sr olarak kyamete kadar kalacaktr. te bu bakmdan, Sevgili Peygamberimiz, kaza ve kadere, hayr ve erri Allahn yarattna iman etmekle yetinmemizi emretmi, bu meseleyi fazla inceleyip tartmaktan bizi men etmilerdir.66 2.2.1. Kadere man Hz. merden rivayet edilmitir: Ben Hz. Peygamberin (s.a.s.) yannda oturuyordum. Derken elbisesi bembeyaz, salar simsiyah bir adam yanmza kageldi. zerinde, yolculua delalet eder hibir belirti yoktu. stelik iimizden kimse onu tanmyordu da. Gelip Hz. Peygamberin (s.a.s.) nne oturup dizlerini dizlerine dayad. Ellerini bacaklarnn stne hrmetle koyduktan sonra sormaya balad: Ey Muhammed! Bana slam hakknda bilgi ver! Hz. Peygamber (s.a.s.) aklad: slam, Allahtan baka ilh olmadna, Muhammedin Onun kulu ve elisi olduuna ehadet etmen, namaz klman, zekt vermen, Ramazan orucu tutman, gcn yettii takdirde Beytullaha haccetmendir. Yabanc: Doru syledin diye tasdk etti. Biz hem sorup hem de syleneni tasdik etmesine hayret ettik. Sonra tekrar sordu:Bana iman hakknda bilgi ver? Hz. Peygamber (s.a.s.) aklad: Allaha, meleklerine, kitaplarna, peygamberlerine, hiret gnne inanmandr. Kadere yani hayr ve errin Allahtan olduuna da inanmandr. Yabanc yine: Doru syledin! diye tasdik etti.

65 66

Keskin, Halife (1997). slam Dncesinde Kader ve Kaza: 41 Aydn, Ali Arslan (1995). slamda man ve Esaslar: 447

19 Sonra tekrar sordu: Bana ihsan hakknda bilgi ver? Hz. Peygamber (s.a.s) aklad: hsan Allah sanki gzlerinle gryormusun gibi Allaha ibadet etmendir. Sen Onu grmesen de O seni gryor. Adam tekrar sordu: Bana kyamet(in ne zaman kopaca) hakknda bilgi ver? Hz. Peygamber (s.a.s.) bu sefer: Kyamet hakknda kendisinden sorulan, sorandan daha fazla bir ey bilmiyor! karln verdi. Yabanc: yleyse kyametin almetinden haber ver! dedi. Hz. Peygamber (s.a.s.) u aklamay yapt: Kle kadnlarn efendilerini dourmalar, yaln ayak, st plak, fakir davar obanlarnn yksek binalar yapmada yartklarn grmendir. Bu sz zerine yabanc kt gitti. Ben epeyce bir mddet kaldm. Hz. Peygamber (s.a.s.), Ey mer, sual soran bu zatn kim olduunu biliyor musun? dedi. Ben: Allah ve Resl daha iyi bilir deyince u aklamay yapt: Bu Cebrail (a.s.)di. Size dininizi retmeye geldi.67 Kadere iman, kozmolojik adan her eyin Allah tarafndan bir tertip ve lye balandna iman mnsna geldiinden, insan zihninde, kinatta tesadflere yer olmad uurunu ve bir nizam fikrini yerletirip insan devaml ve programl bir almaya sevk eden bir esas olmaktadr.68 Peygamber dnemini daha iyi kavrayabilmek iin konuyla ilgili ayet ve hadisleri genel itibariyle incelememiz yerinde olacaktr.

67

Buhar, Ebu Abdillah Muhammed b. smail, Sahih, (Ter: Mehmed Sofuolu), stanbul 1989, man, c.I, s: 20 68 ztrk, Yener (Ekim-Kasm-Aralk 2007; http: //www.yeniumit.com.tr/konular.php?sayi_id=78& konu_id=1033&yumit=bolum2, Eriim Tarihi: 27.04.2010Bkz.: Tabbara, Ruhud-Dinil-slm, s. 153

20

2.3. KURAN-I KERMDE KADERLE LGL AYETLERE GENEL BAKI 2.3.1. Herey Kadere Gre Yaratlmtr Hi phesiz, biz her eyi kader ile yarattk.69 O halde (ey Peygamber ve Peygambere uyanlar) yzn samimiyetle ve tamamen bu dine evir, Allahn ftratna evir ki O insanlar bu ftrat zerine yaratmtr. Allahn yaratmas deitirilemez. te doru din (budur) fakat insanlarn ou bilmezler.70 Ey insan, stn kerem sahibi olan Rabbine kar seni aldatp-yanltan nedir? Ki O, seni yaratt, sana bir dzen iinde biim verdi ve seni itidal zere kld.Diledii bir surette seni tertib etti.71 Ki O, yaratt, bir dzen iinde biim verdi, takdir etti, bylece yol gsterdi72 Yani her eyin daha yaratlmadan fonksiyonu tayin edilmi ve o fonksiyonuna gre ekil almtr. Kendisine uygun zellikler verilmi, yaayaca yer belirlenmi, hayatn srdrebilmesi iin ne gibi imkanlar gerekiyorsa temin edilmi ve nihayet onun sonu da kararlatrlmtr. te tm bu plan kaderdir ve bu kader umumi olarak kainattaki her varlk iin sz konusudur. Aka anlalmaktadr ki, bu kainat plansz, programsz bir oluum deildir. Bilakis Hakim ve Habir olan Allah (c.c.) tarafndan yaratlm ve planlanmtr.73 Ne mbarektir Furkan alemler iin uyarc-korkutucu olsun diye kuluna para para indiren. Gklerin ve yerin mlk Onundur; ocuk edinmemitir, Ona

69 70

Kamer, 49 Rum 30/30 71 nfitar 82/6, 7, 8 72 Ala 87/2, 3 73 Mevdd, Ebul-Ala (1996) Tefhimul-Kuran, Kurann Anlam ve Tefsiri, (ev: Muhammed Han Kayan, Yusuf Karaca, vd.), C. 7, s. 98, 3. a.n.

21 mlknde ortak yoktur, her eyi yaratm, ona bir dzen vermi, belli bir lyle takdir etmitir.74 Allah kinattaki her eyi yaratmakla kalmam, ayn zamanda her eye biim, ekil, potansiyel, g, nitelik, sre, gelime, snr ve miktar ve daha pek ok eyler vermitir. Sonra, kendine ayrlan alanda fonksiyonunu yerine getirebilmesi iin de rzk ve aralar yaratmtr.75 O sabah da yarp karandr. Geceyi bir skn (dinlenme), gne ve ay bir hesap kld. Bu, stn ve gl olan, bilen Allahn takdiridir.76 Bylelikle onlar iki gn iinde yedi gk olarak tamamlad ve her bir ge emrini vahyetti. Biz dnya gn de kandillerle ssleyip-donattk ve bir koruma (altna aldk). te bu stn ve gl olan, bilen (Allah)in takdiridir.77 Gnei bir aydnlk, ay da bir nur klan ve yllarn saysn ve hesab bilmeniz iin ona duraklar tesbit eden Odur. Allah, bunlar ancak hak ile yaratmtr. O, bir topluluk iin ayetleri byle birer birer aklamaktadr.78 Allah en genel anlamda yaratmadan gezegenlerin dzenlenmesine, yamurun bir l ve program dahilinde yadrlp rzkn ayarlanmasna varncaya kadar olaylar kendisinin kontroll bir ekilde yaratp idare etmesine kader ve takdir demektedir.79 Hi bir ey yoktur ki, hazineleri bizim katmzda olmasn; ancak biz onu belirlenmi bir miktar olarak indiririz. Ve alayclar olarak rzgrlar gnderdik, bylece gkten su indirdik de sizleri suladk. Oysa siz onun hazine-koruyucular deilsiniz. phesiz Biz, gerekten Biz yaatr ve ldrrz ve varis olanlar Biziz. Andolsun, sizden ne (veya nceden) geenleri bilmiizdir; ve (yine) andolsun, geride kalanlar da bilmiizdir.80

74 75

Furkan 25/1, 2 Mevdudi, a.g.e., s. C. 3, s. 572, 8. a.n. 76 Enam 6/96 77 Fussilet 41/12 78 Yunus 10/5 79 Naml, Tuncer (2001). Ahlaki Kavramlarda Anlam Aray: 34 80 Hicr 15/21-24

22 Eer Allah, kullar iin rzk (snrszca) geni tutup-yaysayd, gerekten yeryznde azarlard. Ancak O, diledii l (kader) ile indirir. nk O, kullarndan haberi olandr, grendir.81 Her eye bir l, plan (kader) belirleyen Allahn (Talak 65/3), insan lsz yaratmas dnlemezdi. nsan nutfeden yarattn ve programla donattn (takdir) hatta lm de belirlediini (takdir) tekrar dirilteceini bildiren Allah82 bu makro planlarn mikro leklerinden de bahsetmektedir. Bir takm kavimlerden bahsederken onlarn yakn kasabalar arasndaki seyahatlerini de dzenlediinden sz etmektedir.83 Allah nceki toplumlar iin geerli olan snnetinin (yasalarnn) Muhammed (as)iin de geerli olduunu Zeynep (ra) ile evlilii balamnda ortaya koyduktan sonra yle demektedir. Allahn ii, kaderin (plan) tecellisidir.84 nsan hayatnn ilahi plan ve program erevesinde ve de tabiat ve toplum yasalar balamnda ilediini ortaya koymas asndan Kurann Hz. Musa ile ilgili verdii bilgiler son derece ilgintir. Buradan Musa (as) nn hayatnn grlmeyen bir plan (kader) gerei yrdn anlyoruz.85 Hani kz kardein gezinip: Onu(n bakmn) stlenecek birini size haber vereyim mi? demekteydi. Bylece, seni annene geri evirmi olduk ki, gz aydn olsun ve hzne kaplmasn. Sen bir insan ldrmtn de, biz seni tasadan kurtarm ve seni esasl bir denemeden geirip-denemitik. Medyen halk arasnda da yllarca kalmtn, sonra bir kader zerine (buraya) geldin ey Musa.86 2.3.2. Allahn Bilgisi Yazg ve Kader Yaratan bilmez mi?87

81 82

ura 42/27 Abese 80/17-22; Vaka 56/59-62; Mrselat 77/20-23 83 Sebe 34/18 84 Ahzap 33/38 85 Naml, Tuncer (2001). Ahlaki Kavramlarda Anlam Aray: 35 86 Taha 20/40 87 Mlk 67/14

23 Senin iinde olduun herhangi bir durum, onun hakknda Kurandan okuduun herhangi bir ey ve sizin ilediiniz herhangi bir i yoktur ki, ona (iyice) daldnzda, biz sizin zerinizde ahitler durmu olmayalm. Yerde ve gkte zerre arlnca hi bir ey Rabbinden uzakta (sakl) kalmaz. Bunun daha k de, daha by de yoktur ki, apak bir kitapta (kaytl) olmasn.88 Yeryznde olan ve sizin nefislerinizde meydana gelen herhangi bir musibet yoktur ki, biz onu yaratmadan nce, bir kitapta (yazlm) olmasn. phesiz bu, Allaha gre pek kolaydr. yle ki, elinizden kana kar znt duymayasnz ve size (Allahn) verdikleri dolaysyla sevinip-marmayasnz. Allah, byklk taslayp bbrleneni sevmez. 89 De ki: Allahn bizim iin yazdklar dnda, bize kesinlikle hi bir ey isabet etmez. O bizim Mevlamzdr. Ve mminler yalnzca Allaha tevekkl etmelidirler. De ki: Siz bizim iin iki gzellikten (ehidlik veya zaferden) birinin dnda bakasn m beklemektesiniz? Oysa biz de, Allahn ya kendi katndan veya bizim elimizle size bir azab dokunduracan beklemekteyiz. yleyse siz bekleyedurun, kukusuz biz de sizlerle birlikte bekleyenleriz.90 Andolsun, biz sizi bir para korku, alk ve bir para mallardan, canlardan ve rnlerden eksiltmekle imtihan edeceiz. Sabr gsterenleri mjdele. Onlara bir musibet isabet ettiinde, derler ki; Biz Allaha ait (kullar)z ve phesiz Ona dncleriz.91 Aralarnda Allahn indirdiiyle hkmet ve onlarn hevalarna uyma, Allahn sana indirdiklerinin bir ksmndan seni artmasnlar diye onlardan sakn. ayet yz

88 89

Yunus 10/61 Hadid 57/22, 23 90 Tevbe 9/51, 52 91 Bakara 2/155, 156

24 evirirlerse, bil ki, Allah bir ksm gnahlar nedeniyle onlara bir musibeti tattrmak istemektedir. phesiz, insanlarn ou fasklardr.92 Kazanmakta olduklar ktlkler, kendileri iin aa kmtr ve alay konusu edindikleri ey de kendilerini epeevre kuatmtr.93 Size isabet eden her musibet, (ancak) ellerinizin kazanmakta olduu dolaysyladr. (Allah,) ounu da affeder.94 Biz insanlara bir rahmet taddrdmz zaman, onunla sevinirler; kendi ellerinin takdim ettii dolaysyla onlara bir ktlk isabet ettiinde de, hemen umutsuzlua kaplverirler.95 nsanlarn kendi ellerinin kazand dolaysyla, karada ve denizde fesad ortaya kt. Umulur ki, dnerler diye (Allah) onlara yapmakta olduklarnn bir ksmn kendilerine taddrmaktadr 96 Yeryznde hi bir canl ve iki kanadyla uan hi bir ku yoktur ki, sizin gibi mmetler olmasn. Biz Kitapta hi bir eyi noksan brakmadk, sonra onlar Rablerine toplanacaklardr.97 Bu ayetlerden anlaldna gre, insann bana kendi fiilinin neticesi musibet geldii gibi, kendi kusuru olmad halde de musibet gelebileceini, hatta, Allahn denemek iin dahi musibet verebilecei, ortaya kmaktadr. Allah musibetleri yaratmadan nce, musibetleri insanlara verirken, hangi kurallara gre vereceini bir kitapta toplamtr.98 Sonra kederin ardndan zerinize bir gvenlik (duygusu) indirdi, bir uyuklama ki, iinizden bir grubu sarveriyordu. Bir grup da, canlar derdine dmt; Alaha kar haksz yere cahiliye zannyla zanlara kaplarak: Bu iten bize ne var ki?

92 93

Maide 5/49 Zmer 39/48 94 ura 42/30 95 Rum 30/36 96 Rum 30/41 97 Enam 6/38 98 Akbulut, Ahmet (1992). Sahabe Devri Siyasi Hadiselerinin Kelami Problemlere Etkileri: 326

25 diyorlard. De ki: phesiz iin tm Allahndr. Onlar, sana aklamadklar eyi ilerinde gizli tutuyorlar, Bu iten bize bir ey olsayd, biz burada ldrlmezdik diyorlar. De ki: Evlerinizde olsaydnz da zerlerine ldrlmesi yazlm olanlar, yine devrilecekleri yerlere gidecekti. (Bunu) Allah, sinelerinizdekini denemek ve kalplerinizde olan arndrmak iin (yapt). Allah, sinelerin znde sakl duran bilendir.99 Allahn izni olmakszn hi bir nefis iin lmek yoktur. O, sresi belirtilmi bir yazdr. Kim dnyann yararn (sevabn) isterse ona ondan veririz, kim ahiret sevabn isterse ona da ondan veririz. Biz kredenleri pek yaknda dllendireceiz.100 O, gklerde ve yerde tek Allahtr. Gizlinizi, anz bilir. (Hayr ve erden) ne kazanacanz da bilir.101 Eer Allah seni bir zarara uratrsa, onu kendisinden baka giderecek yoktur. Ve eer sana bir hayr verirse, (bunu da geri alacak yoktur). phesiz O her eye kadirdir.102 O, kullarnn stnde her trl tasarrufa sahiptir. O, hkm ve hikmet sahibidir, her eyden haberdardr.103 Ben gerekten, benim de Rabbim, sizin de Rabbiniz olan Allaha tevekkl ettim. Onun, alnndan yakalayp-denetlemedii hibir canl yoktur. Muhakkak benim Rabbim, dosdoru bir yol zerinedir (dosdoru yolda olan korumaktadr.)104 Bilmez misin ki, Allah, yerde ve gkte ne varsa bilir? Bu, bir kitapta (levh-i mahfuzda) mevcuttur. Bu (eya ve olaylarn bilgisine sahip olmak), Allah iin ok kolaydr.105

99

Al-i mran, 3/154 Al-i mran, 145 101 Enam 6/3 102 Enam 6/17 103 Enam 6/18 104 Hud 11/56 105 Hacc 22/70
100

26 Kyamet saatinin bilgisi, phesiz Allahn katndadr. Yamuru yadrr; rahimlerde olan bilir. Hi kimse, yarn ne kazanacan bilmez. Hi kimse de, hangi yerde leceini bilmez. Hi phesiz Allah bilendir, haberdardr.106 Kyamet-saatinin ilmi Ona dndrlr. Onun ilmi olmakszn, hibir meyve tomurcuundan kmaz, hibir dii gebe kalmaz ve dourmaz da. Onlara: Benim ortaklarm nerede diye seslenecei gn, dediler ki: Sana arz ettik ki, bizden hibir ahit yok.107 Biz, topran onlardan neleri eksilttiini kesinlikle bilmekteyiz. Yanmzda o bilgileri koruyan bir kitap vardr.108 Onlarn ilemi olduklar her ey kitaplarda (yazl)dr.109 Kk byk her ey satr satr (yazl)dr.110 Allah, onlarn kalplerini ve kulaklarn mhrlemitir; gzlerinin zerinde de perdeler vardr. Ve byk azab onlarndr.111 Btl inanlara inatla sarlan ve hakikatin sesini dinlemeyi reddeden kiinin zamanla hakikati kavrama yeteneini kaybedecei ve bylece, sonunda kalbinin mhrlenmi olaca (Rb) eklindeki ilah kanuna bir atf. Btn tabiat kanunlar Allah tarafndan vazedildiinden -ki bunlara bir btn olarak snnetullh (Allahn kanunu) ad verilir- bu mhrleme Allaha izafe edilmektedir; oysa bu, insann hr tercihinin sonucudur, bir nceden takdir edilme deildir. Ayn ekilde, bu dnyadaki hayatlar srasnda hakikate kar bilerek kr ve sar kalm olanlar iin teki dnyada hazrlanm olan azap da, onlarn hr tercihlerinin tabii bir sonucudur; tpk teki dnyadaki mutluluun, insann drst ve erdemlice davranarak i aydnl ve huzuru

106 107

Lokman 31/34 Fussilet 41/47 108 Kaf 50/4 109 Kamer 54/52 110 Kamer54/53 111 Bakara 2/7

27 elde etmeye ynelmesinin bir sonucu olmas gibi... Kuranda Allahn mkafatna ve cezasna yaplan atflar bu ekilde anlalmaldr.112 2.3.3. Ecel (Snav in Sre Tanma) ve Kader Sizi amurdan yaratan, sonra bir ecel belirleyen Odur. Ad konulmu ecel, Onun katndadr. Sonra siz (yine) kukuya kaplyorsunuz.113 Her mmet iin bir ecel vardr. Onlarn ecelleri gelince, ne bir saat ertelenebilirler ne de ne alnabilirler (tam zamannda kerler.)114 Hi bir mmet, kendi ecelini ne ne alabilir, ne de onlar ertelenebilirler.115 mmetlerden hibiri, kendisine tesbit edilmi eceli ne ne alabilir, ne erteleyebilir.116 Allahn izni olmakszn hibir nefis iin lmek yoktur. O sresi belirtilmi bir yazdr. Kim dnyann yararn (sevabn) isterse ona ondan veririz kim ahiret sevabn isterse ona da ondan veririz. Biz kredenleri pek yaknda dllendireceiz.117 Eer Allahn gemite bir yazmas (sz vermesi) olmasayd aldklarnza karlk size gerekten byk bir azab dokunurdu.118 Andolsun, onlardan azab sayl bir toplulua (veya belirli bir sreye) kadar ertelesek, mutlaka: Onu alkoyan nedir? derler. Haberiniz olsun; onlara bunun gelecei gn, onlardan geri evrilecek deildir ve alaya almakta olduklar ey de kendilerini epeevre kuatacaktr.119

112 113

Esed, Muhammed, (1996) Kuran Mesaj, (ev.: Cahit Koytak, Ahmet Ertrk), C. 1, s. 5-6 Enam 6/2 114 Araf/34 115 Hicr 15/5 116 Mminun 23/43 117 Al-i mran 3/145 118 Enfal 8/68 119 Hud 11/8

28 Andolsun Musaya kitab verdik onda anlamazla dld. Eer Rabbinden bir sz gemi (verilmi) olmasayd mutlaka aralarnda hkm verilmi olacakt. Gerekten onlar bundan (Kurandan) yana kuku verici bir tereddt iindedirler.120 Eer Allah, insanlar zulmleri nedeniyle sorguya ekecek olsayd, onun stnde (yeryznde) canllardan hibir ey brakmazd; ancak onlar ad konulmu bir sreye kadar ertelemektedir. Onlarn ecelleri gelince ne bir saat ertelenebilirler, ne de ne alnabilirler.121 Eer Rabbinden gemi bir sz ve ad konulmu (belirlenmi) bir sre (ecel) olmasayd muhakkak (ykm azab) kanlmaz olurdu.122 Azab konusunda senden acele (davranman) istiyorlar. Eer ad konulmu bir ecel (tayin edilmi bir vakit) olmasayd, herhalde onlara azab gelmi olurdu. Fakat kendileri uurunda olmadan, onlara kukusuz apansz geliverecektir.123 Eer Allah, kazandklar dolaysyla insanlar (azab ile) yakalayverecek olsayd, (yerin) srt zerinde hibir canly brakmazd, ancak onlar, ad konulmu bir sreye kadar ertelemektedir. Sonunda ecelleri geldii zaman, artk phesiz Allah kendi kullarn grendir.124 Onlar kendilerine ilim geldikten sonra yalnzca aralarndaki tecavz ve hakszlk dolaysyla ayrla dtler. Eer Rabbinden ad konulmu bir ecele kadar gemi (verilmi) bir sz olmasayd muhakkak aralarnda hkm verilmi (i bitirilmi)ti. phesiz onlarn ardndan Kitaba miras olanlar ise her halde ona kar kuku verici bir tereddt iindedirler.125 Ki gnahlarnz balasn ve sizi ad konulmu bir ecele kadar ertelesin. Elbette Allahn eceli geldii zaman o ertelenmez. Bir bilmi olsaydnz.126

120 121

Hud 11/110 Nah 16/61 122 Taha 20/129 123 Ankebut 28/53 124 Fatr 35/45 125 ura 42/14 126 Nuh 71/4

29 De ki: Bilmiyorum size vadedilen (kyamet ve azab) yakn m yoksa Rabbim onun iin uzun bir sre mi koymutur?127 Andolsun, senden nce de biz peygamberler gnderdik, onlara eler ve ocuklar verdik. Allahn izni olmakszn (hi) bir peygambere herhangi bir ayeti (mucizeyi) getirmek olacak i deildi. Her ecel (tesbit edilmi sre) iin bir kitab (yaz, hkm, son) vardr.128 Allah, dilediini ortadan kaldrr ve brakr. Kitabn anas Onun katndadr.129 Allah, bazan bir kimsenin rzkn arttrr, bazan azaltr, ecelini ve mrn uzatr, ksaltr saadetini ekavete, ekavetini saadete dntrr. Tevbe edenin gnahlarn, amel defterinden siler, yok eder, onun yerine, sevap yazar, ilh... yle ki, btnyle kinat, bir taraftan harfleri ve satrlar silinip, dier taraftan yazlan bir kitap gibidir. Byle iken kinatn sayfa dzeninde, hikmetli aknda ne bir silinti, ne de bir kazntdan eser bulunmaz, kusursuz olarak iler.130 Allah, sizi topraktan yaratt, sonra bir damla sudan. Sonra da sizi ift ift kld. Onun bilgisi olmakszn, hi bir dii gebe kalmaz ve dourmaz da. mr srene, mr verilmesi ve onun mrnden ksaltlmas da mutlaka bir kitapta (yazl)dr. Gerekten bu, Allaha gre kolaydr.131 2.3.4. Dileme (Meiet) Ayetleri ve Kader phesiz, bu bir ttr. Artk dileyen Rabbine bir yol bulabilir. Allah dilemedike siz dileyemezsiniz. Gerekten Allah, bilendir, hkm ve hikmet sahibi olandr.132

127 128

Cin 72/25 Rad 13/38 129 Rad 13/39 130 Yazr, Elmall Muhammed Hamdi, (2008), Hak Dini, Kuran Dili, (Sadeletiren: Stk Glle), C: 5, s: 324 131 Fatr 35/11 132 nsan 76/29, 30

30 O (Kuran), alemler iin yalnzca bir zikirdir; Sizden dosdoru bir yn (istikamet) tutturmak isteyenler iin de. lemlerin Rabbi olan Allah, dilemedike siz dileyemezsiniz133 Allah dileseydi, iitmelerini de grmelerini de gideriverirdi. Hi phe yok Allah, her eye g yetirendir.134 Bunun bariz anlam udur: Ama O, bunu dilemez. Yani Allah, hidayete karlk sapkl satn alanlarn gnn birinde hakikati anlayp yollarn dzeltebilecekleri ihtimalini dlamaz. itme ve grme (kabiliyet)leri ifadesi, insann ftr olarak iyi ile kty ayrt etme yeteneini ve dolaysyla, ahlak sorumluluunu ifade eden bir mecazdr.135 Eer Allah dileseydi, onlar herhalde tek bir mmet klm olurdu. Ancak O, dilediini kendi rahmetine sokar. Zalimlere gelince; onlar iin ne bir veli vardr, ne de bir yardmc.136 Allahn insanlara seme serbestisi vermesi kendi takdiriyledir. Dileyen hidayeti, dileyen de dalleti seer. ayet, Allah byle dilememi olsayd, Kitab ve Peygamber gndermesi gerekmeyecekti.137 Eer onlarn yz evirmeleri sana ar geldiyse onlara bir ayet getirmek iin yerde bir tnel amaya veya ge bir merdiven dayamaya gcn yetiyorsa (yap). Eer Allah dileseydi onlarn tmn hidayet zere toplard. yleyse sakn cahillerden olma.138 Eer kendisiyle dalarn yrtld, yerin paraland veya llerin konuturulduu bir Kuran olsayd (yine bu Kuran olurdu). Hayr, emrin tm

133 134

Tekvir 81/27, 29 Bakara 2/20 135 Esed, Muhammed, (1996) Kuran Mesaj, (ev.: Cahit Koytak, Ahmet Ertrk), C. 1, s. 7, 12. a.n. 136 ura 42/8 137 Mevdd, Ebul-Ala (1996) Tefhimul-Kuran, Kurann Anlam ve Tefsiri, (ev: Muhammed Han Kayan, Yusuf Karaca, vd.), C. 5, s. 217, 11. a.n. 138 Enam 6/35

31 Allahndr. man edenler hl anlamadlar m ki, eer Allah dilemi olsayd, insanlarn tmn hidayete erdirmi olurdu. nkr edenler, Allahn vadi gelinceye kadar, yaptklar dolaysyla ya balarna etin bir bela atacak veya yurtlarnn yaknna inecek. phesiz Allah, verdii szden dnmez. (Veya miadn armaz.) Andolsun, senden nceki elilerle de alay edildi, bunun zerine Ben de o inkra sapanlara bir sre tandm, sonra onlar (kskvrak) yakalayverdim. te nasld sonulandrma?139 Gklerde ve yerde olan ne varsa Ondan ister. O, her gn bir itedir.140 Hak Rabbinizdendir; artk dileyen iman etsin, dileyen kfre sapsn.141 Sizden dileyen ne geer veya geri kalr.142 phesiz, bu bir ttr. Artk dileyen Rabbine bir yol bulabilir.143 te bu, hak olan gndr. u halde dileyen Rabbine bir dn-yolu edinsin.144

2.4. HADSLERDE KADER Hadis kaynaklarnda kaderle ilgili tespit edebildiimiz baz hadisler kadere iman, kaderle amel, kadere rza, bulu andan nce len mslman olmayan kiilerin ocuklaryla ilgili hkmler ve kaderiyenin ktlenmesi balklar altnda toplanmtr. Bu hadislerden bazlar unlardr; 2.4.1. Kadere man 1. Cabir (ra) anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki:

139 140

Rad 13/31, 32 Rahman 55/29 141 Kehf 18/29 142 Mddessir 74/37 143 nsan 76/29 144 Nebe 78/39

32 Kul, hayryla, erriyle kadere inanmadka, kendine (hayr ve erden) isabet edecek eyi atlatamayacan, (hayr ve erden) kaacak olan eyi de yakalayamayacan bilmedike iman etmi olmaz.145 2. Ubde b. Smit (ra) oluna lm srasnda demitir ki: Oulcuum, bana gelecek olan eyin asla atlatlamayacan, kardklarn da yakalayamayacan bilmedike sen, imann hakikatinin tadn asla bulamazsn. Zira ben, Reslullah (sav)n yle sylediini iittim: Allahn ilk yaratt ey kalemdir. Kalemi yaratt ve: Kyamete kadar olacak eylerin miktarlarn yaz! dedi. Oulcuum, Reslullah (sav)dan unu da iittim: Kim bu inan dnda olarak lrse benden deildir.146 Kadere imann insan zerindeki bir etkisi, onun iradesini glendirmesidir. nk kadere inanan bir kul, hadis-i erifin de ifadesiyle bana gelecek bir musibetin mutlaka geleceine, gelmeyecek olann da asla gelmeyeceine (Tirmizi, Kader 10.) inand iin cesaretlidir. Bu akide, insan canl ve hareketli kalmaya sevk edeceinden byle bir imana sahip bir kii, zorluklar karsnda ylmaz, tembellik ve geveklik gstermez. Gemite byk muvaffakiyetlere imza atm insanlarn, bu akidenin temsilcileri olmas, bunun en ak delilidir. Kaza ve kadere iman eden, Allaha dayanm olacandan hayatta her ie giriir ve mr boyunca cesaret ve gcn kaybetmeden baardan baarya yrr. Baarszla urad zamanlar olsa da, bunda bir hikmet olacak diyerek, ayn eyi deiik yollardan denemeye alacak, bunu da yapamazsa, takdir bu kadarm deyip, azmini ve iradesini kaybetmeden yoluna devam edecektir.147

145 146

Tirmizi, Kader 10, 2145. Ebu Davud, Snnet 17; Tirmizi, Kader 17 147 ztrk, Yener (Ekim-Kasm-Aralk 2007). Kader nancnn nemi. http://www.yeniumit.com.tr/ konular.php?sayi_id=78&konu_id=1033&yumit=bolum2

33 2.4.2. Kaderle Amel 3. Abdullah b. Amr b. As (ra) anlatyor: Reslullah (sav), elinde iki kitap olduu halde yanmza geldi ve: Bu iki kitap nedir biliyor musunuz? buyurdular. Cevaben: Hayr, ey Allahn Resl! bilmiyoruz. Ancak bildirmenizi istiyoruz! dedik. Bunun zerine sa elindekini gstererek: Bu Rabblleminden (gelmi) bir kitaptr. erisinde cennet ehlinin isimleri mevcuttur. Hatta onlarn babalarnn ve kabilelerinin isimler de mevcuttur ve sonunda da icmal yapmtr. Bunlara asla ne ilave yaplr, ne de onlardan eksiltmeye yer verilir. Hi deimeden ebedi olarak sabit kalr buyurdular. Sonra sol elindekini gstererek: Bu da Rabblleminden bir kitaptr. Bunun iinde de ate ehlinin isimleri, onlarn atalarnn isimleri ve kabilelerinin isimleri vardr. En sonda da icmllerini yapmtr. Bunlara asla ne ziyade yaplr, ne de eksiltmeye yer verilir! buyurdular. Ashab sordu: yleyse ey Allahn Resl, niye amel ediliyor? Madem ki her ey nceden olmu bitmi, yazlm ve artk yazma iinden fari olunmu (bir daha yapma gayreti de niye)? Reslullah u cevab verdi: Siz amelinizle doruyu ve istikameti arayn! tidali koruyun, Zira, cennetlik olan kimsenin ameli, cennet ehlinin ameliyle sonlanr; (daha nce) ne eit amel yapm olursa olsun. Keza cehennemlik olann ameli de cehennem ehlinin ameliyle sonlanr, hangi eit amel ile amel etmi olursa olsun! Reslullah (sav), sonra elindeki kitaplar atp, elleriyle iaret ederek dedi ki: Rabbiniz kullardan artk fari oldu, bir ksm cennetlik, bir ksm da cehennemliktir.148

148

Tirmizi, Kader 8

34 4. Hz. Ali (ra) anlatyor: Biz bir cenaze vesilesiyle Bakiul-arkadda idik. Derken yanmza Reslullah (sav) kageldi ve oturdu. Biz de etrafnda (halka yapp) oturduk. Elinde bir ubuk vard. ubuuyla yere bireyler izmeye balad. Sonra: Sizden kimse yok ki, u anda cennet veya cehennemdeki yeri yazlmam olsun! buyurdular. Cemaat: Ey Allahn Resl, dedi. yleyse hakkmzda yazlana itimad edip ona dayanmayalm m? aln, buyurdular. Herkes kendisi iin yaratlm olana erecektir. Cennetlik olanlar, saadet(e gtren) amelde (muvaffak) olacaktr. ekvet ehli olanlar da ekvet(e gtren) amelde (muvaffak) olacaktr! Sonra u ayeti okudu: Kim bata bulunur, gnahtan kanr ve dinin en gzelini tasdik ederse, biz de ona hayr ve kolaylk yolunu kolaylatrrz ama cimrilik eden, kendini Allahtan mstani sayan ve en gzeli (slam) yalanlayan kimsenin de gle uramasn kolaylatrrz. (Leyl 92/ 5-10).149 Hz. Peygamber bu hadisinde kaderi, nce Allahn ilmi asndan ele almaktadr. Buna gre Allah, ezeli ilmiyle kullarn ne yapacan bilip; onlarn said mi aki mi, cennetlik mi cehennemlik mi olduklarn yazmtr. Hz. Peygamberin bu aklamas karsnda kendisine yneltilen soruyu cevaplarken meseleyi kul asndan da deerlendirerek bu yazgnn kulu etkileyecek bir yazg olmadn vurgulad, insann almas gerektii, yapaca her i iin kendisine Allah tarafndan imkan (istitaat) verildiini belirttii grlmektedir. Buna gre, hi kimse kadere snarak oturup ne olacan beklememelidir.150 5. Cabir (ra) anlatyor: Sraka b. Malik b. Cuem (ra) gelerek sordu:

149

Buhari, Tefsir, Leyl, Cenaiz 83, Edeb 120, Kader 4, Tevhid 54; Mslim, Kader 6; Ebu Davud, Snnet 17; Tirmizi, Kader 3, Tefsir, Leyl, (3341). 150 Mert, Muhit (1997). Hz. Peygamber ve Sahabe Dneminde Kader Konusunda Yaplan Baz Diyaloglar. Diyanet lmi Dergi, 33 (say: 4), 61

35 Ey Allahn Resl! Bize dinimizi akla. Sanki yeni yaratlm gibiyiz. imdi amel ne husustadr: Kalemlerin kuruduu, miktarlarn kesinletii eylerde mi, yoksa istikbale ait eylerde mi alacaz? Hayr (istikbale ait eylerde deil). Bilakis kalemlerin kuruduu, miktarlarn cereyan ettii (kesinletii) hususta! buyurdular. Srka tekrar: yleyse niye amel edelim (boa zahmet ekelim)? diye sordu. (sav): aln! Herkes yaratld eye erecektir! Herkes, (yazld) ameliyle amil olacaktr! buyurdular.151 6. bnu Mesud (ra) anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki: Sizden birinin yaratl, annesinin karnnda krk gnde cem olur. Sonra bu kadar mddetle alaka olur. Sonra bu kadar mddette mudga olur. Sonra Allah bir melei drt kelimeyle gnderir: (Bu melek) rzkn, ecelini, amelini, aki veya said olacan yazar, sonra ona ruh flenir. Kendinden baka ilah olmayan zta yemin olsun, sizden biri, (hayat boyunca) cennet ehlinin ameliyle amel eder. yle ki, kendisiyle cennet arasnda bir zirlk mesafe kald zaman ona yazs galebe alar ve cehennem ehlinin ameliyle amel ederek cehenneme girer. Ayn ekilde sizden biri (hayat boyunca) cehennem ehlinin amelini iler. Kendisiyle cehennem arasnda bir ziralk mesafe kalnca yazs ona galebe alar ve cennet ehlinin amelini ileyerek cennete girer.152 7. mr b. Vasla anlatyor: Abdullah bnu Mesd radyallahu anh dinledim. Demiti ki: ak, annesinin karnnda iken aki olandr. Said de bakasndan ibret alandr. (Bunu iittikten sonra) Reslullah (sav)n ashabndan Huzeyfe denen zata urad ve bnu Mesudun sylediini anlatt ve sordu: Kii amelsiz nasl ak olur? Huzeyfe radyallahu anh: Buna hayret mi ediyorsun? Ben Reslullah (sav)n yle sylediini iittim:

151 152

Mslim, Kader 8, (2648). Buhari, Kader 1, Bedl-Halk 6, Enbiya 1, Tevhid 28; Mslim, Kader 1, (2643); Ebu Davud, Snnet 17; Tirmizi, Kader 4

36 Nutfenin (rahme dmesinden sonra) krkiki gece geti mi, Allah ona bir melek gnderir (ve onun vastasyla) nutfeyi ekillendirir; iitmesini, grmesini, derisini, etini, kemiini yaratr. Sonra melek sorar: Ey Rabbim! Bu erkek mi, dii mi? Rabbin dilediini hkmeder, melek de yazar. Sonra sorar: Ey Rabbim! Eceli nedir? Rabbin dilediini hkmeder, melek de yazar. Tekrar sorar: Ey Rabbim! Rzk nedir? Rabbin dilediini hkmeder, melek de yazar. Sonra melek elinde sahife olduu halde kar. Artk buna ne bir ey ilave eder ne de eksilir.153 8. bnu Mesud (ra) anlatyor: Reslullah (sav) (bir gn) aramzda dorulup: (Hastalk nevinden) hibir ey hibir eye sirayet etmez! buyurmulard ki bir bedevi: Ey Allahn Resl! Nasl olur? Bir deve srsne, kuyruu ile haefesini uyuzlam bir deve gelince hepsini uyuzlu yapar! dedi. Aleyhissalatu vesselm: Pekal, birincisini kim uyuzlad? Ne sirayet, ne safer (inancnzda hakikat) vardr. uras muhakkak ki, Allah her nefsi yaratm, onun hayatn, lmn, rzkn ve urayaca musibetlerini yazmtr.154 9. Enes (ra) anlatyor: Reslullah (sav) (bir gn): Allah Tela bir kulun hayrn diledi mi onu istimal eder! buyurmutu. Kendisine: Onu nasl istimal eder? diye soruldu. lmden nce salih amel ilemede muvaffak klar! buyurdu.155 10. Ebu Hureyre (ra) anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki:

153 154

Mslim, Kader 3, (2645). Tirmizi, Kader 9, (2144). 155 Tirmizi, Kader 8, (2134).

37 Kii vardr, uzun mddet cennet ehlinin amelini iler, sonra da ameli cehennem ehlinin ameliyle hitam bulur. Yine kii vardr, uzun mddet cehennem ehlinin ameliyle amel eder de sonunda cennet ehlinin ameliyle hitam bulur.156 11. bnu Amr bnil-s (ra) anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki: Allah (cin ve ins dahil) mahlukatn bir karanlk iinde yaratt. Sonra zerlerine kendi nurundan serpti. Bu nur, kimlere isabet ettiyse hidayeti buldular, kimlere de isabet etmediyse sapttlar. Bu sebeple diyorum ki: Kalem, Allah Telann ilmi hususunda kurumutur.157 2.4.3. Kadere Rza 12. Sad b. Eb Vakks (ra) anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki: Ademolunun saadet (sebepleri)nden biri de Allah Telann hkmettiine rza gstermesidir. ekvet (sebepleri)nden biri de Allah Telaya istihareyi terketmesidir. Keza ekvet (sebepleri) nden bir dieri de Allahn hkmettiine raz olmamasdr.158 13. Ebu Hureyre (ra) anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki: Kuvvetli mmin, Allah nazarnda zayf mminden daha sevgili ve daha hayrldr. Aslnda her ikisinde de bir hayr vardr. Sana faydal olan eye kar gayret gster. Allahtan yardm dile, acz izhar etme. Bir musibet bana gelirse: Eer yle yapsaydm bu bama gelmezdi! deme. Allah takdir etmitir. Onun diledii olur! de! Zira eer kelimesi eytan iine kap aar.159 16. Ebu Hureyre (ra) anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki: Hz. Adem ve Musa aleyhimsselam mnakaa ettiler. Musa, Ademe:

156 157

Mslim, Kader 11, (2651). Tirmizi, man 18, (2644). 158 Tirmizi, Kader 15, (2152). 159 Mslim, Kader 34, (2664).

38 lediin gnahla insanlar cennetten karan ve onlar ekvete (bedbahtla) atan sensin deil mi! dedi. Adem de Musaya: Sen, Allahn risalet vermek suretiyle setii ve hususi kelamna mazhar kld kimse ol da, daha yaratlmamdan (krk yl) nce Allahn bana yazd bir iten dolay beni ayplamaya kalk (bu olacak ey deil)! diye cevap verdi. Reslullah devamla dedi ki: Hz. Adem Musay ilzam etti!160 2.4.4. Kaderiyenin Zemmi 18. Huzeyfe (ra) anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki: Her mmetin mecusileri vardr. Bu mmetin mecusileri kader yoktur! diyenlerdir. Bunlardan kim lrse cenazelerinde hazr bulunmayn. Onlardan kim hastalanrsa ona ziyarette bulunmayn. Onlar Deccal bldr. Onlar Deccale ilhak etmek Allah zerine bir haktr.161 19. Ebu Davudun bnu merden gelen merfu bir rivayetinde yle buyrulmutur: Kaderiye frkas, bu mmetin mecusileridir. Eer hastalanrlarsa ziyaret etmeyin, lrlerse cenazelerine katlmayn.162 20. Yine Ebu Dvudda bnu mer (ra) dan gelen merfu bir rivayette: Kader ehli ile dp kalkmayn, onlara dava amayn buyurulmutur...163 21. bnu Abbas (ra) anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki: mmetimde iki snf vardr ki, onlarn slmdan nasipleri yoktur: Mrcie ve Kaderiye.164

160

Buhari, Kader 11, Enbiya 31, Tefsir, T-ha 1, 3, Tevhid 37; Mslim, Kader 13; Muvatta, Kader 1; Ebu Dvud, Snnet 17, (4701); Tirmizi, Kader 2 161 Ebu Davud, Snnet 17 162 Ebu Davud, Snnet 17, 163 Ebu Davud, Snnet 17, 164 Tirmizi, Kader 13.

39 22. Nafi (r.aleyh) anlatyor: Bir adam bnu mer (ra) ya gelerek: Falan kimse sana selam ediyor! diyerek, aml birisinden selam getirdi. bnu mer (ra) : Bana ulatna gre, o kimse kaderi inkr ediyormu. Eer o byle bir bida fikre sapland ise, sakn ona benden selam syleme! Zira ben, Reslullah (sav) iittim: Bu mmette hasf (yere batrma), mesh (suret deimesi) (ve kazf (ta yamas) olacak. Bu musibetler kaderi inkr edenlere gelecek.165 23. bnu Amr bnil-s (ra) anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki: Allah mahlukatn miktarlarn, semvt ve Arz yaratmazdan ellibin sene evvel, Ar da su zerinde iken yazd.166 24. Ebu Azze anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki: Allah bir kulunun bir memlekette lmesini takdir etti mi, onu oraya -veya orada bulunan bir eye dedimuhta klar.167 25. mam Mlike ulatna gre, ys b. Muviyeye, Kader hakknda fikrin nedir? diye sorulmu da o u cevab vermitir: (Benim fikrim) kzmn fikridir! Bu szle, onun srrn ancak Allahn bildiini sylemek istemitir. yas, anlayta darb- mesel olmutu. (Bir gn) bir adam ona kader hakknda sordu: Kadere inanmyor musun? dedi. Adam: Elbette inanyorum! deyince: Bu kadar sana yeter! (Fazlas senin iin mlyndir). Zira Ali b. Hseyin, babas (Hz. Ali b. Ebi Talib) (ra) dan bana nakletti ki, Reslullah (sav) yle buyurmulardr: Kiinin mlyn eyleri terketmesi, onun mslmanlnn gzelliindendir!

165 166

Ebu Davud, Snnet 7, (4613); Tirmizi, Kader 7 Mslim, Kader 16, (2653); Tirmizi, Kader 18 167 Tirmizi, Kader 11

40 Yine ona ulatna gre Lokmna: Sende grdmz (bu fazilet)in sebebi nedir? diye sorulunca u cevab vermitir: Emaneti eda, doru sz ve beni ilgilendirmeyen eyleri terketmem! 168 26. Peygamber efendimiz bir gn yats namazndan sonra (Geceye yakn) Hz. Alinin yanna girdi, onu uykuya hazrlanrken buldu ve yle dedi; -Geceleyin tehecct namaz klmyor musun? Hz. Ali u cevab verdi; -Ey Allahn Elisi Hayatmz Allahn elindedir, dilerse verir, dilerse teslim alr.(Allah bizi uyandrmak isterse uyandrr.) Bunun zerine Rasul-i Ekrem mbarek elini dizine vurarak, -Genellikle insan ne ok mcadeleci oluyor.169 buyurdu. Hz. Alinin verdii cevaptan memnun olmad ve odadan kt. Kaza-kader konular hadis kaynaklarnda, Kader, man, Snne gibi blmler ad altnda tesbit edilmitir. Kaderle ilgili hadisleri incelediimizde Efendimiz (sav) kati ve ak ifadelerle kaderi ispat etmi, Mslmanlarn ona inanmalar gerektiini ortaya koymutur.170 Kader probleminin insan zihnini megul eden esas yn, insann iradi (ihtiyari) fiillerinin takdiri konusudur. Acaba iradi fiillerin takdiri ne anlama gelmektedir? nsann bu tr fiillerinde bir cebr sz konusu mudur? Kader insan baz ileri yapmaya srklemekte midir? Yoksa bu fiiller hr olarak m icra edilmektedir? Konuyla ilgili Kuran ayetleriyle Hz. Peygamberin hadisleri incelendii takdirde hem cebir hem de irade hrriyetini gsteren ifadelerin bulunduu grlecektir. Bu durumda sadece cebri veya sadece irade hrriyetini ifade eden nasslar mihver kabul edip, dierlerini grmezden gelmek veya yoruma tabi tutmak suretiyle bir neticeye ulamak istenirse

168

Rivayette geen Kiinin mlynyi terketmesi slmnn gzelliindendir eklindeki Reslullah aleyhissaltu vesselmn bu sz u kaynaklarda geer: Muvatta, Hsn Hulk 3, (2, 903); Tirmizi, Zhd 11; bnu Mce, Fiten 12; Rivayetin sonundaki Yine ona ulatna gre Lokmana... ksm da, Muvattada gelmitir (Kelam 17). 169 Buhari, Teheccd, 5; Tevhid, 31; Mslim, Misafirun 28. 170 Koyiit, Talat, Kelamclarla Hadisiler Arasndaki Mnakaalar, Ankara, 1984, s.155

41 yanl sonular douraca aktr. Bu tr konularda doru bir netice elde etmek iin btn nasslarn bir arada deerlendirilmesi gerekmektedir.171 nsann iradesini yok ettii ileri srlen hadisler Allahn azametini, mutlak iradesini, yceliini, engin bir kudrete sahip olduunu vurgulayarak, insann bu dnyada babo braklmadn, onun her davrannn Allahn izdii snrlar dahilinde gerekletiini bildirmektedir. nsan, Allahn ezeli ilmi ve mutlak kudreti ierisinde, sorumlu varlk klmak bir eliki deildir. Kuran ve hadislerden karlan sonu budur. Zaten insan mutlak hrriyete sahip varlk deildir.172

2.5. SAHABE DNEM slamiyeti gn be gn bizzat Hz. Peygamberden renen, anlamadklarn ona soran, karlatklar problemin zmn ondan isteyen ashab- kiramn kader konusunu sorduklar, onu problem edindikleri salam rivayetlerle sabit deildir. Asr- saadetten sonra ashap dneminin byk bir ksm da ayn skunet iinde gemi, problem iteki siyasi ve sosyal alkantlar, dtan gelen dini-felsefi telakkiler sebebiyle hicri II. Yzyln balarnda ortaya kmtr.173 rneklerde de grlecei gibi ashap hibir fiilin kaderin dnda kalmadn, kadere imann zgr iradeyi reddetme anlamna gelmediini vurgulamlar ve davranlarn bu inanca gre ekillendirmilerdir. Konuyla ilgili baz rnekler unlardr; 2.5.1. Hrszlk Olay Hz. mer in huzuruna bir hrsz getirilir. Hz mer ona seni almaya iten ey nedir? diye sorar. Adam, Allahn kazas ve kaderi diye cevap verince, adamn elini

171

Mert, Muhit (1997). Hz. Peygamber ve Sahabe Dneminde Kader Konusunda Yaplan Baz Diyaloglar. Diyanet lmi Dergi, 33 (say: 4), 60 172 akmak, Fikrullah (2007). Hz. Peygamberin Hadislerinde Kader Kavram, Yksek Lisans Tezi s.138 173 Topalolu vd. slamda nan Esaslar, 2002: 150

42 keserek sopa attrr. Sonra Hz. mer ona yle der: elini hrszlktan dolay kestim; sopay ise Allaha yalan isnat ettiinden dolay attrdm.174 2.5.2. Veba Olay am topraklarnn fethini kutlamak ve slam ordularn tefti iin Halife Hz. mer yola kt.slam ordular ba komutan Ebu Ubeyde b. Cerrah halifeye blgede ve ordu arasnda veba salgn olduu haberini verdi. Hz. mer beraberindeki insanlara seslenerek ben hayvanmn srtnda sabahlayacam sizde yle yapn dedi. Ebu Ubeyde sordu: Allahn kaderinden mi kayorsun Hz. mer dedi ki keke bu sz senden bakas syleseydi Ey Ebu Ubeyde evet Allahn kaderinden yine Allahn kaderine kayorum.175 Farzet ki, develerin, bir taraf otlu dier taraf kra olan bir vadiye inmi olsun. Onlar otlu yerde otlatsan da, kra yerde otlansan da yine Allahn kaderiyle otlatm olmaz msn? diyerek cevap vermitir. Bunun zerine Abdurrahman b. Avf da (r.a.): Ben Resulullahn; Bir yerde veba olduunu duyarsanz, oraya girmeyin, ayet salgn sizin bulunduunuz yerdeyse oradan kmayn. buyurduunu iittim demitir. Bu olayda grld zere Hz. mer, Ebu Ubeydenin cebri bir kader anlay sergilemesini ona yaktramam ve tepkisini aka ortaya koymutur. Hz. mer, menfi olsun mspet olsun insann btn yaptklarnn kader olduunu, tedbire riayet etmenin de kader olduunu vurgulam ve bunu gzel bir rnekle aklamtr.176 2.5.3. Hz. Ali ve htiyar Sffin savandan dnnce yal bir ihtiyar balarna gelen btn olaylarn Allahn nceden takdir etmesiyle mecburen olduu inancyla Hz. Aliye bir soru

174

al, amil (2000). Kemal Paazadenin Felsefi ve Kelami Grleri: 338; Seyyid Sabk, el-Akaidlslamiyye s. 98 175 Buhari, Mslim, Muvatta ve Ebu Davuddan Cezeri Camiul Usul, 7/577; Ebu Zehra, Muhammed, slamda tikadi, Siyasi ve Fkhi Mezhepler Tarihi (ev: Sbatullah Kaya): 104; Akbulut, Ahmet (1992). Sahabe Devri Siyasi Hadiselerinin Kelami Problemlere Etkileri. 176 Mert, Muhit (1997). Hz. Peygamber ve Sahabe Dneminde Kader Konusunda Yaplan Baz Diyaloglar. Diyanet lmi Dergi, 33 (say: 4), 63.

43 sorunca Hz. Ali kaza ve kaderi Allahn nceden takdiri olarak deil, ezeli ilmiyle bilmesi ve insanlara iyi olan emretmesi kt olan yasaklamas olarak yorumlar.177 Bu olay bn-u Ebil-Hadidin Nehcl-Belaa erhinde yle anlatlyor: htiyarn biri, Hz. Aliye gelerek yle dedi: -Syle bakalm, ama yaptmz sefer Allahn kaza ve kaderiyle mi olmutur? Hz. Ali u cevab verdi: -Tohumu yaran, varlklar yaratan (Allah)a yemin olsun ki, Allahn kaza ve kaderi dnda ne bir yere ayak bastk, ne de bir vadiye indik. htiyar bu sefer yle dedi: -Ben, abamn karln Allahtan bekliyordum, oysa imdi kendim iin bir ecir gremiyorum. Bunun zerine Hz. Ali yle dedi: -Dur bakalm, ey ihtiyar! Allahu Teala gidiinize ve dnnze karlk byk bir sevap yazmtr. Hibir ekilde bir ie mecbur edilip karlksz braklmazsnz. htiyar: -Peki, bu nasl olur? Bizi kaza ve kader sevk etmedi mi? Diye sordu. Bunun zerine Hz. Ali unlar syledi: -Yazklar olsun! Sen bunu gerekli kaza ve zorunlu bir kader mi sandn? Eer yle olsayd sevap-ceza, vad-tehdit, emir-yasak tmyle boa giderdi. Allah tarafndan gnahkrlar iin knama, iyiler iin vg gelmezdi. yiler ktlere stn, ktler de iyilerden daha aa olarak nitelenmezdi. Bu sylediin, putperestlerin, eytan erlerinin, geree kar gz kr olan ve yalan yere tanklk etmeye alanlarn szdr. Bunlar bu mmetin kadercileri ve mecusileridirler. Allahu Teala, haber vererek emreder, sakndrarak nehyeder ve kaldrlabilecek bir sorumluluk ykler. Allaha ne zor altnda isyan edilebilir, ne de Ona istemeyerek itaat edilebilir. Allah kullarna Peygamberleri bouna gndermemi, gkleri, yeri ve iindekileri bouna yaratmamtr. Bu, kfirlerin dncesidir. Kfirlere ateten veyl olsun. htiyar:

177

Akbulut, Ahmet (1992). Sahabe Devri Siyasi Hadiselerinin Kelami Problemlere Etkileri: 310; Kad Abdlcebbar, el-Mnye vel Emel, Kahire, trs.17/18

44 -O halde, seferimizi salayan kaza ve kader nedir? Hz. Ali yle cevap verdi: -Allahn emri ve hkmdr. Sonra u ayeti okudu: Rabbin ancak Ona ibadet etmenizi emretti... (17/23) ihtiyar sevinerek ayrld.178 Baka bir zamanda Hz. Ali, kendisine kader konusunda soru soran kiiyle u tartmay yapmt. -Bana kendinden haber ver. Allah seni dilediin gibi mi yaratt? Yoksa diledii gibi mi yaratt? -Allah diledii gibi yaratt. -Allah, seni istediin zaman m? Yoksa istedii zaman m yaratt? -Bilakis diledii zaman yaratt. -Kyamet gn dilediin eyle mi? Yoksa Allahn diledii eyle mi geleceksin? -Allahn diledii eyle geleceim. -Kalk, senin iin dilemek yoktur, dedi. Yine kader konusunda Kader, itaat emretmek, isyan nehyetmektir. yi fiili yapmak ve kt fiili yapmamak konusunda insan serbest brakmaktr. demitir.179 Hz. Ali Kaderiye ile meiet, istitaat ve kader mevzular zerinde tartmtr. Hz. Alinin bu tutumu, kaderiyenin nn kesmek iin bu tr tartmalar yasaklayan dier bir ok sahabenin tavrna uygunluk arz etmektedir. Aslnda bu bize dini meselelerin tartlmasnn herkese deil ehil olanlara ak tutulduunu gstermektedir.180

178 179

Ebu Zehra Muhammed Mezhepler Tarihi Anka yay. S.104 Akbulut, Ahmet (1992). Sahabe Devri Siyasi Hadiselerinin Kelami Problemlere Etkileri: 311 180 Keskin, Halife (1997). slam Dncesinde Kader ve Kaza: 42

45 2.6. EMEVLER (CEBR MERULATIRMA) Drt halife dneminden sonra meyye Oullarna mensup Muaviye b. Ebi Sfyan tarafndan kurulan Emevi Devleti, yaklak bir asr (41-132/661-750) yaamtr. Bu dnemde Emevi devletinin bana ondrt halife sultan (devlet bakan) gemitir.181 Emevi Halifelerine gre, ileri srlen resmi cebr gr, Halifelerinki de dahil tm fiillerin Allah eliyle nceden belirlendii eklindeydi. Dolaysyla onlar, Adaletsiz olsalar da sorumlu tutulamazlard. Bu sultanlara zulm konusunda ne dndkleri sorulsa syledikleri ey u olurdu: Yapp-etmelerimiz, hakikatte Allahn nceden belirledii kaderin bir parasdr.182 Emevi iktidr, cebriye anlamnda kader inancn tevik etmekle kendi iktidarn garanti altna alm olmaktayd. nk eer her ey kaderden ve dolaysyla da Allahtan ise bu durumda onlarn yapabilecekleri bir ey yoktu. Btn yaptklar ktlklerin ve zulmlerin arkasnda onlar deil Allahn iradesi vard. Bu gr yaymak Emevi iktidarna kar bir ayaklanmay da lzumsuz klmaktayd. nk Allah eer onlarn zulm yapmasn dilemise yaplacak bir ey yoktu. Onlara kaytsz, artsz itaat gerekiyordu.183 Bu olay tam bir sosyo-psikolojik bir politikadr. 2.6.1. lk Emevi Halifesinin Sylemlerinde Cebr Anlay lk Emevi Halifesi Muaviyenin sylemlerinde de cebr anlayn grrz. Askerlerine Sffinde, Allahn takdiri sonucunda kader bizi yeryznn bu blmne srkledi. Bizimle Irakllar kar karya getirdi. Biz Allahtan gelecee razyz. Yce Allah yle buyurur: Allah dileseydi savamazlard. Ancak Allah dilediini yapar184 diyordu.185 Bir gn insanlara hitap ederken: Bir gn Resulullah (s.a.v.)in abdest suyunu dkyordum, kafasn kaldrd ve bana yle dedi Benden sonra mmetimin ilerini

181 182

Aycan, rfan ve Saram, brahim (1993). Emeviler: 157 Fahri, Macit (2002). slam Felsefesi, Kelam ve Tasavvufuna Giri. (ev.: ahin Filiz): 30 183 Keskin, a.g.e., s. 29 184 Bakara 2/253 185 Gler, lhami (2002). Politik Teoloji Yazlar: 70

46 sen ykleneceksin, bu gerekletiinde onlarn iyiliklerini taltif et, ktlklerini affet buyurdu. Ben bu makam elde edene kadar mit iinde yaadm demektedir.186 2.6.2. Kfelilere Hitabnda Ey Kfeliler, siz namaz klmadnz ve zekat vermediiniz iin mi sizinle savatm sanyorsunuz? Size emretmek ve sizi ynetmek iin savayorum. Bunu (iktidar) Allah bana verdii halde siz kerih gryorsunuz. 2.6.3. Olu Yezide Biat Alrken Olu Yezide biat alrken yle diyordu: Yezidin iktidar al Allahn kaza ve kaderi iledir, yoksa halkn ii deildir.187 Yaptklarna kar gelenlerin kendi kendilerine zulmettiklerini syledi. Allah benim bu ie ehil olduumu grmeseydi bu ii bana brakmazd. ayet Allah yaptmzdan raz olmasayd iinde bulunduumuz durumu deitirirdi dedi. Halifelik konusunda ben Allahn hazinedarym, Allah kime neyi takdir etmise onu veriyor, neyi men etmise onu da yasaklyorum, ayet Allah bir eyi kt grmse onu deitirir diyordu. Bir baka zaman sizin banza gemek iin mcadele ediyorum, nk Allah bana sizin banza gememi emretmitir diye sylyordu.188 Yine Yezide vasiyetinde: Senin aleyhinde ancak kiiden korkarm. Bunlar Hseyin b. Ali, Abdullah b. Zbeyr ve Abdullah b. merdir. Hseyin b. Ali hakknda, umarm ki Allah sana kafi gelecektir. nk Allah onun babasn ldrd, kardeini de yardmsz brakt demitir.189 Muaviyeden sonra olu Yezid ve sonraki Emevi idarecilerince de bu sylem devam ettirilmitir. Emevilere muhalif olan kimseler, onlarn, icraatlarn kadere dayanarak merulatrmalarna kar kmlardr. Mesela Hasan el-Basri, Abdlmelikin uygulamalarna: Adil olan Allah, insanlar hr brakr ve insanlar doruyu ancak kendi iradeleriyle tercih ederler diyerek itiraz etmitir. Emevilerin fiillerimiz, yalnzca

186 187

Aycan, rfan (2001). Saltanata Giden Yolda Muaviye b. Ebi Sfyan: 135 Gler, lhami (1998). Allahn Ahlakilii Sorunu: 79 188 en-Near, Ali Sami (1999). slamda Felsefi Dncenin Douu. (ev: Osman Tun): 326 189 Aycan, rfan ve Saram, brahim (1993). Emeviler: 27

47 Allahn kaderine gre vuku bulmaktadr sz Hasan el-Basriye iletildiinde, onun: Allahn dmanlar yalan sylyorlar demesi, bu konunun toplumda nasl bir tartma ortam meydana getirdiinin gstergesidir. Kader tartmalarnn bir daha gitmemek zere gndeme gelmesinde, konunun siyasi ihtirasa malzeme yaplmasnn nemli pay olduu anlalmaktadr. Zira Emeviler, siyasi iktidarlarn merulatrmak ve icraatlarn kabul ettirmek iin, kader meselesini kullanmlardr.190 Meselenin en hazin yn, insan fiillerinde zorunluluu ve iradesizlii savunan ynetimin bu konuyu siyasi emellerine alet etmesi, kendi fikirlerini benimsemeyenlere kar uygulad iddet ieren bir takm zulmler olmutur. Ancak btn Emevi halifelerinin ayn tavr sergilediklerini iddia etmek yanl olur. Zira mer b. Abdlaziz, II. Muaviye ve Yezid b. Velid gibi halifeler halkn dini duygularn istismar etmeyen bir anlay benimsemiler, adil bir ynetimi yerletirme gayretinde olmulardr.191 Ayrca politik sonular ve Emevi Halifelerinin sulanmasn gerektirmesine ek olarak kader sorunu zerindeki atmay besleyen ey, savunucularnn Yunan Felsefesi ya da Hristiyan teolojisinin etkisi altda kalm olduklar meselesidir.192 slam kelamnn hemen hemen btn tartma konularnn ncelikle Mekke ve Medine dnda ve bilhassa Irak ve Suriye gibi blgelerde ortaya km ve tartlm olmas buralarda daha nce hkm srm olan Roma, Yunan ve Hristiyan kltrlerinin etkisini dndrmektedir. Hatta Fazlurrahman, Mutezilenin aslah anlay, adalet anlay gibi fikirlerini Helenistik Felsefeden bilhassa Stoaclktan etkilenerek gelitirmi olduunun tesbit edilmi olduunu ileri srmektedir.193

190 191

zpnar, mer (2005). Hadis Edebiyatnn Oluumu: 390, 391 Cengiz, Ltfi (1999). Emeviler Dneminde Kader Problemi, Baslmam Yksek Lisans Tezi s: 77 192 Fahri, Macit (2002). slam Felsefesi, Kelam ve Tasavvufuna Giri. (ev.: ahin Filiz): 30 193 Keskin, Halife (1997). slam Dncesinde Kader ve Kaza: 20

NC BLM MEZHEPLER (EKOLLER)

Kaza-kader meselesi tespit edebildiimiz kadaryla bilhassa hicri birinci asrdan itibaren Mslmanlar arasnda sk tartlan bir konu olmutur. Genel hatlaryla problemi Mslmanlar mihver etrafnda deerlendirmilerdir. 1.nsann btn yapp etmeleri mutlak olarak belirlenmitir. Onun yapabilecei hibir ey yoktur. nsan rzgar nnde saa sola hedefsiz ve gayesiz uan bir kuru yaprak gibidir. 2.nsan btn yapp etmelerinde mutlak bir hrriyete sahiptir. Kendi fiillerini kendisi yaratr. Allah da dahil hibir varln onun fiillerine mdahalesi yoktur. 3.nsann yapp etmeleri ile ilgili bir ilahi n bilgi vardr. Fakat bu nbilgi insann iradesini yok etmediinden dolay insann irade hrriyetine aykr deildir. Bundan dolay insan yapp etmelerinde hrdr. Fiillerinin yaratcs deildir ancak yapcsdr.194 Bizim anladmz kadaryla Ehl-i Snnete gre, kulun dilemesi ve niyeti dnda bir gc yoktur. Kul niyetinden dolay sorumludur. Kaderin kazaya evrilmesi, kulun niyeti ve Allahn kudretiyle olur. Yoksa, Allahn ats ile kaz, kaderi tebdil eder. Allah kullar iin asla zlim deildir. Tersine ats ile, kulun hayrna kaderi tebdl edip hafifleterek rahmetini gsterir. ster zlim olsun, ister mazlum, Allahn dilemedii niyetler, Onun hikmetiyle gereklemez.

194

Keskin, a.g.e., s. 24

49

3.1. CEBRYE Emevi iktidarnda zulm ve hakszlklarn dini bir motifle kader anlay zerinden merulatrlmaya alma nedeni elbette halkn zulme, hakszla kar kmasn ve ba kaldrn engelleme ve asabiyete dayal iktidarlarn koruma ve yerletirmeye ynelikti. Ancak cebr fikri, yaptklar her trl zulm hakla izah edebilmekteydi. Cebri dnceyi sistemletiren Cad b. Dirhemdir. nsan yaptnda mecburdur. O, havada uan bir ku ty gibidir. Fiillerin insana nisbeti mecazidir. eklinde grn aklamt. rencisi Cehm b. Safvan ise (128/746) nsan fiillerinde mecburdur, onun hrriyeti ve kudreti yoktur.diyordu.195 Bu mezhebin esas binas Cehm b. Safvan tarafndan kurulmutur.196 nsanda irade, istitat ve fiili nefyeden Cebriye mezhebine gre kader, insann mahkmu olduu ilahi yazgdr. smail Hakk zmirlinin syledii gibi; Cebriyye kadere ar tazimden dolay teklifi yok sayacak kadar ileri gitmitir. Hatta alem-i kevnde masiyet yoktur demeye kadar varmlardr.197 Cehme gre insann fiili dier cansz varlklar olan ta, toprak ve kurumu bir gazelin hareketi gibidir. Bir tan yuvarlanmas neyse bir insann eylemi de odur. Tmnn eylemi Allahtandr.198 Cad b. Dirhem, cebr akidesini Mslmanlar arasnda yayan ilk ahs olmutur. Kelami grlerini Halife Hiam b. Abdilmelik (105-125/723-742) zamannda yaymaya balamtr. Tatil (Allahn sfatlarnn nefyi) ve Halkul-Kuran grnden dolay ama tard edilmitir. Kufeye gelen Cad burada Cehm ile karlam ve grlerini

195 196

Akbulut, Ahmet (1992). Sahabe Devri Siyasi Hadiselerinin Kelami Problemlere Etkileri: 289, 291 Ebu Zehra, Muhammed, slamda tikadi, Siyasi ve Fkhi Mezhepler Tarihi (ev: Sbatullah Kaya): 111 197 Keskin, Halife (1997). slam Dncesinde Kader ve Kaza: 70 198 slamolu, Mustafa (1993). man Risalesi: 194

50 ona da alamtr. Hiamn emri ile bir kurban bayram sabah, hutbeyi mteakip minber nnde ldrlmtr. Cehm b. Safvan da Emevi devletinin sonlarna doru huruc ettii gerekesiyle Salim b. Ahvaz tarafndan ldrlmtr.199 Bu mezheb takip etmi olduu akl yrtme ile naslar tek tarafl olarak ele alm ve kendi n kabulleriyle deerlendirmitir. Bylelikle insann Allahn ilim ve meietinin umumi olduunu ve her eyi iine aldn ifade eden ayet ve hadisleri kendi grlerine mesned olarak almlar; dier taraftan insana fiil ve amel nisbet eden, emir ve yasaklara muhatap olduunu bildiren, yapp etmelerden sadece kendisinin sorumlu olduunu, bunlardan dolay hesaba ekileceini ve yine bu yapp etmelerden dolay ceza ya da mkafaata hak kazanacan ifade eden ayet ve hadisleri tevil ederek bunlarn mecazi olduklarn, hakiki anlamlarnn olmadklarn sylemilerdir. Neticede doru olan deerlendirmeyi bulamamlar, Allahn bir ok vazifeyle yaratt, kendisine muhatap olarak kabul ettii insan dier cansz alem derecesine indirgemilerdir.200 Cebriye, slam dnce hayatnda tutunamamtr. Cebr fikrini bir his olarak Allaha teslim manasnda anlamayp aklen temellendirmeye kalkt iin, yine Kuran ayetleri ve slam dininin genel prensiplerine ters dm ve bundan dolay da varln srdrememitir.201

3.2. KADERYYE Hulefai Raidin devrinin sonlarnda ve Emevi devrinde, baz Mslmanlar, kaza ve kader meselesi zerinde cidal ve mnakaalara girimiler, bunlardan bir ksm, kaderin mdafaasnda ifrat dereceye vararak insann her trl fiil ve hareketlerinde, czi de olsa, rol oynayan iradeyi nefyedip cebri isbata almlardr. Mslmanlardan

199 200

Koyiit, Talat (1984). Kelamclarla Hadisciler Arasndaki Mnakaalar: 60, 61 Keskin, Halife (1997). slam Dncesinde Kader ve Kaza: 72, 73 201 Keskin, a.g.e., s. 199.

51 dier bir gurup ise, iddialarnda yine ifrata vararak Allahn iradesi dnda, insan iin mstakil bir iradenin varln isbata almlar ve kaderi tamamen reddetmilerdir; bunlara da kaderiye denilmitir.202 Emevilerin kader anlay karsnda, kullarn fiillerinde zgr olduunu syleyerek ilk muhalefet edenin, Mabed b. Halid el-Cheni el-Basri(.80/699) olduu bildirilmitir.203 O grn u cmle ile zetlemiti. Kader yoktur. yeniden olucudur. Yani halka yaplan zulm Emeviler yapmaktadr. Allah byle ey emretmemitir. Emevilerin zulmlerinin Allah tarafndan takdir olunduu hususunu inkar etmitir.204 Emevilere kar yrtlen isyanda, onlara muhalefet alameti olarak kullanlan Kaderi anlay, Hasan el-Basri gibi dnemin nde gelen bir ok aliminden destek grmtr. Ancak ikinci asrn sonlarna doru alimlerin bu destei ortadan kalkm ve Kaderiye eletirilmitir. Kaderiyenin Mutezile iinde erimesi ve kader inkarclnn artk iktidara muhalefetin bir gstergesi olmaktan kmas gibi hususlar, bu eletirilerin younlamasnda etkili olmutur.205 Mabedin kader grn yayabilmek iin giritii faaliyetler ve aralarnda mehur Mutezile imamlarndan Amr b. Ubeydin de bulunduu Basra halkndan byk bir kitlenin ona tabi olmasyla Mslmanlar arasnda balayan cidal ve mnakaalar, Emevileri yine harekete geirdi.206 Basrada fitne byynce Haccac, Mabede ikence yapm ve Abdlmelik b. Mervann emriyle hicri 80 senesinde aslarak idam edilmitir.207 Bu dnceyi yaymay stlenen ikinci kii de Gaylan ed-Dmekidir. amda davetlerini srdrd. mer b. Abdlazizin de bununla tartmalar olmutur. Kendisi de

202 203

Koyiit, Talat (1984). Kelamclarla Hadisciler Arasndaki Mnakaalar: 61 zpnar, mer (2005). Hadis Edebiyatnn Oluumu: 392 204 Akbulut, Ahmet (1992). Sahabe Devri Siyasi Hadiselerinin Kelami Problemlere Etkileri: 285 205 zpnar, a.g.e., s. 392 206 Koyiit, a.g.e., s. 62 207 Abdulhamid, rfan (1983). slamda tikadi Mezhepler ve Akaid Esaslar: 286

52 mer b. Abdlazize adaleti elden brakmamaya davet eden mektuplar gnderiyordu.208 Halifeye am halk zulmn Allahn kaza ve kaderiyle olduunu zannediyor. Sen de ayn sylyorsun eklinde ithamda bulundu. mer b. Abdlaziz bu sulamalar kabl etmediyse de Gaylan ho karlad.209 Halife mer b. Abdlazizin vefatndan sonra, Kaderiyeye kar ok iddetli hareket eden Hiam b. Abdilmelik (105-125/723-742) onu idam ederek am kapsnda asmtr.210

3.3. MUTEZLE MEZHEB slmda ilk zuhur eden ve akideleri akln nda izah edip temellendirmeye alan byk kelam ekolne verilen isimdir.211 Mutezile okulunun tm mensuplar, gc ahlakn n art olarak kabul ettiler. Onlarn ahlak teorisi kul iyi veya kt fiillerinin yaratcsdr ve yaptklarndan dolay gelecek hayatta mkafat ve ceza hak edecektir grnden oluur. Bu gre gre, Allah insann iyi veya kt tm fiillerinin sorumluluundan muaf tutulmalyd, nk bu sorumluluk tamamen insana aittir.212 Ortaya k hakkndaki en yaygn kanaat, devrin en byk alimi saylan Hasan el-Basr (l. 110/728) ile Mutezilenin kurucusu Vsl b. Ata (l. 131/748) arasnda geen u olaya dayanmaktadr: Hasan el-Basrnin, Basra camiinde ders verdii bir srada bir adam gelir ve byk gnah ileyenin bazlar tarafndan kfir olarak vasflandrldn, gnahn imana zarar vermeyeceini iddia eden bazlar tarafndan ise tekfir edilmeyip mmin sayldn syler ve bu mesele hakknda kendisinin hangi grte olduunu sorar.

208

Ebu Zehra, Muhammed, slamda tikadi, Siyasi ve Fkhi Mezhepler Tarihi (ev: Sbatullah Kaya): 120 209 Akbulut, Ahmet (1992). Sahabe Devri Siyasi Hadiselerinin Kelami Problemlere Etkileri: 286 210 Koyiit, Talat (1984) Kelamclarla Hadisciler Arasndaki Mnakaalar: 63;Abdulhamid, rfan (1983). slamda tikadi Mezhepler ve Akaid Esaslar: 287 211 Abdulhamid, rfan (1983). slamda tikadi Mezhepler ve Akaid Esaslar: 93 212 Fahri, Macid (2004). slam Ahlak Teorileri: 61, 62

53 Hasan el-Basr verecei cevab zihninde tasarlarken, rencilerinden Vsl b. Ata ortaya atlr ve byk gnah ileyen kimsenin ne mmin ne de kfir olacan, bilakis bu ikisi arasnda bir yerde el-menzilet beynel-menzileteyn yani fasklk noktasnda bulunacan syler. te bu hadiseden sonra Vsl b. Ata, Hasan el-Basrnin ilim meclisinden ayrlr ve arkada Amr b. Ubeyd (l. 144/761) ile birlikte caminin baka bir kesine ekilerek kendisi yeni bir ilim meclisi oluturup grlerini anlatmaya balar. Bunun zerine Hasan el-Basr, Vsl bizden ayrld (Kad itezele anna Vsl) der. Bylece Vsln nderliini yapt bu guruba mutezile ad verilir213 Onun ayrlmasyla Basra Camiinde, siyasi hadiselere bir baka zaviyeden k tutmaya alan yeni bir ilim meclisi teekkl etmi ve Vasl b. Ata bu meclisin ilk mmessili olmutur.214 Mutezile ismini bu gr etrafnda temellendirmeye alanlara gre, bu isim onlara muarzlar tarafndan verilmitir. nk onlar, Ehl-i snnetten ayrlmlar, Ehl-i snnetin ilk byklerini terk etmiler, dinin byk gnah ileyen kii (mrtekib-i kebre) hakkndaki grnden ayrlmlardr. Taklan bu isim onlarn bu tutumunu gsteriyordu215 Mutezile mezhebi, kaynaklarda daha deiik isimlerle de anlmaktadr. Fiillerde irade ve ihtiyar insana verip, insan fiillerinin yaratcs kabul ettikleri iin el-Kaderiyye; Ruyetullah, Allahn sfatlar ve halk- Kuran gibi meselelerde Cehm b. Safvann grlerine katldklar iin el-Cehmiyye; Allahin baz sfatlarn kabul etmedikleri iin de Muattla olarak zikredilmilerdir.

213

Abdulhamid, rfan (1983). slamda tikadi Mezhepler ve Akaid Esaslar: 94, 95; E-ehristan, Abdlkerim, el-Milel ven-Nihal, Beyrut 1975, I/48; el-Badad, Abdulkhir, el-Fark Beynel-Firak, (ev. E. Ruhi Flal), Istanbul 1979, s. 101, 104 214 Koyiit, Talat (1984). Kelamclarla Hadisciler Arasndaki Mnakaalar 215 Abdlhamit, rfan, slamda Itikad Mezhepler ve Akaid Esaslar, (ev. M. Saim Yeprem), stanbul 1981, s. 94

54 Fakat onlar bu isimleri kabul etmeyip, kendilerini Ehll-Adl vet-Tevhd olarak vasflandrmlardr 216 Terceme faaliyetleri erevesinde slm kltr dnyasna kazandrlan yeni eserlerle birlikte, siys etkenlerin de tesiriyle giderek g kazanan tizal akm ksa zamanda devlet ricalini de cezbeder duruma geldi ve daha Emevler dneminde bile halifeler dzeyinde kabul grd. Bu mezhep bir fikir hareketi olarak Abbasler dneminde geliip yaygnlk kazand. Abbas halifelerinin Mutezileye kar tutumlar genelde mspet olmutur. Harun er-Red dneminde (170-193/786-808) saraya kadar nfuz etmi olan Mutezil dnce, altn an el-Memun (l. 218/833), el-Mutasm ve zellikle elVskn hilafetleri esnasnda yaamtr. Bu halifeler dneminde Mutezil gr devletin resmi mezhebi durumuna gelmi, Mutezile limleri de devlet ricli nezdinde en muteber kiiler olarak sayg ve itibar grmlerdir. Mutezile limleri, bu dnemlerde, halifeleri kendi dnce ve kanaatleri dorultusunda ynlendirdikleri gibi, kendileri de devletin yksek kademelerinde mevki sahibi olmulardr. Mutezilenin devlet otoritesi ve resmi mezhebi haline geldii, yaklak 198232/813-846 yllarn kapsayan bu dnem, Ehli snnet limleri ve mslman halk asndan ve zdrabn hkm srd bir dnem olmutur. Mutezile doktrinini devletin resmi gr olarak benimseyen, devrin hkmdarlar el-Memun, el-Mutasm ve el-Vsk, bununla yetinmeyip resmi organlar vastasyla halk da bu grleri kabullenmeye zorladlar. zellikle, Kuran- Kerimin yaratldn varsayan (HalkulKurn) Mutezili grn devlet eliyle zorla kabul ettirilmeye alld bu dnem, slm mezhepleri tarihinde mihne olarak bilinmektedir. Bata Ahmed b. Hanbel (l. 241/855) olmak zere, resmi dnceye kar kan pek ok slm limi, bu tutumlarndan dolay mahkm edilip ikenceye maruz kaldlar. Bir tr Engizisyon anlamna gelen mihne el-Memundan sonra, el-Mutasm ve el-Vsk dnemlerinde de iddetini artrarak devam etti.217Bu dnemde Mutezili

216

Topalolu, Bekir, Kelm lmi, stanbul 1981, s. 170; IIK Kemal, Mutezilenin Douu ve Kelm Grleri, s. 56 217 Fahr, Macid, slm Felsefesi Tarihi, (ev. Kasm Turhan), stanbul I987, S. 54

55 olma, hkmeti desteklemek ve zulme ortak olmak anlamna gelmeye balamtr. nk bu dnemde kader inkarclnn temsilciliini, mihnenin msebbibi Mutezile yapmtr.218 Balangta hr dncenin savunucusu olarak ortaya kan Mutezile, bu halifeler dneminde tam aksi bir pozisyonda bulunmutur. Mutezilenin parlak dnemi ve dolaysyla mihne hadisesi, el-Vsikin lp yerine el-Mtevekkil (247/861)in gemesiyle son buldu. Mutezil dnce daha nce el-Mehd ve el-Emnin halifelik dnemlerinde de hkm giyip cezalandrlmt. Fakat asl darbe el-Mtevekkilden geldi. Mutezile Mtevekkilin hilafetiyle devlet kademelerinden kovuldu ve giderek gerilemeye balad. Bu mezhep, sonraki asrlarda Bveyh oullar ve Seluklu sultan Turul Bey dnemlerinde rabet grmse de bir daha eski itibarna kavuamamtr 219 Mezhepler tarihi kaynaklar, Mutezilenin kn hazrlayan sebepler arasnda, mihne hadisesini, Mutezilenin akla ifrat derecede nem vermesini ve bu arada el-Ear ile el-Matridnin nclnde Ehl-i Snnet ilm-i kelmnn zuhur etmesini gstermektedirler 220 3.3.1. Mutezilenin Metodu ve Grleri Mutezile mezhebinin grleri be esasta sistemletirilmitir. Buna (el-usllhamse) ad verilir. Bu esaslar unlardr: A-Tevhid: Mutezilenin en temel ilkesi olan tevhit anlay, btn slm dncesinin de temelini oluturmaktadr. Sadece Mutezileye gre deil, btn slm mezheplerine gre nemli bir prensip olup bu, Allah birdir, ei ve benzeri yoktur, ezeli ve ebeddir anlamna gelir. Bu konuda Mutezileyi dierlerinden ayran husus, Allahn sfatlarna dair tartmalarda ortaya kmaktadr. Mutezileye gre Allahn en nemli iki sfat birlik ve kdemdir. Mutezile Allahn sfatlarn kabul eder, fakat bu sfatlara Allahn zatinin dnda bir varlk hakk tanmaz. Onlara gre Allah limdir

218 219

zpnar, mer (2005). Hadis Edebiyatnn Oluumu: 392 Koyiit, Talat (1984). Kelamclarla Hadisciler Arasndaki Mnakaalar: 86, 87Ik, Kemal (1967), Mutezilenin Douu Ve Kelm Grleri, Ankara, 59 Vd.; Bekir Topaloglu, Kelm lmi, S. 183; Ebu Zehra, M., Mezhepler Tarihi, S. 143 220 Abdlhamid, rfan, Itikad Mezhepler Ve Akaid Esaslari 125; Topalolu Bekir, Kelm lmi, S. 183

56 demek doru; Allah ilim sahibidir demek ise yanltr. nk ilim, sem, basar gibi, sfat- mannin kabul, kadim varlklarn okluuna (taadd kudem) dellet eder. Hlbuki tek kadim varlk vardr. O da Allahtr. Mutezile bu konuda Cehmiyenin etkisinde kalmtr. B- Adalet (el-Adl): Mutezileye gre, insan tamamen hr bir iradeye sahiptir ve fiillerinin yegne sorumlusu odur. Yapm olduu iyilik de ktlk de kendisine aittir. Bu nedenle yapm olduu iyi amellere kar mkfat, kt amellere kar da ceza grecektir. Eer kulun fiillerinde Allahn bir mdahalesi olsayd, o zaman kul yapm olduu fiillerden mesul olmazd. nk bu durumda bir zorlama (cebr) sz konusu olurdu. nsani, zorlama altnda yapm olduu fiillerden sorumlu tutmak ise zulmdr. Bu, Allahn adaleti ile badamaz. Kul iin en uygunu yaratmak Allah zerine vaciptir. C- el-Vad vel-Vad yi amellerde bulunanlarn mkfatlandrlmas, kt amellerde bulunanlarn cezalandrlmas Allah iin zaruridir. Bu nedenle Allah, adaletinin bir gerei olarak, iyi amellerde bulunan kullarn cennetle mkfatlandracan (el-vad); kt amellerde bulunan kullarn ise cehennemle cezalandracan (el-vad) bildirmitir. Allahn, bunun aksini yapmas, bu sznden vazgemesi mmkn deildir. Mmin, mutlaka Cennete; byk gnah ileyip de tevbe etmeden len kimse ise mutlaka cehenneme gidecektir. Allahn adaletinin gerei budur. Mutezile, bu gr ile efaati reddetmitir. D- el-Menzilet Beynel-Menzileteyn (ki yer arasnda bir yer): Bu prensip, byk gnah isleyen kimsenin imanla kfr arasnda bir yerde, yani fasklk noktasnda bulunacan ifade eder. Bu gr, byk gnah ileyeni kfir sayan Hriclerle, mmin sayan Mrcie mezhepleri arasnda mutavasst bir gr temsil etmektedir. E- el-Emru bil-Maruf ven-nehyu Anil-Mnker (yilii emretmek ktlkten nehyetmek): Mutezile, toplumda hak ve adaletin salanmas ve ahlk yapnn salkl olabilmesi iin, her mslmann iyilii emredip, ktl yasaklamasn gerekli grmektedir 221

221

Klavuz, A. Saim (1987). Anahatlaryla slam Akaidi Ve Kelama Giri: 307; El-Bagdd, Fark Beynel-Firak, S. 100 Vd.; Ik, Kemal, Mutezilenin Douu Ve Kelm Grleri, S. 67; Ebu Zehra, M., Mezhepler Tarihi, S137, 140 Vd.; Topalolu, Bekir, Kelm lmi, S.174 Vd.; I Abdlhamit, Mezhepler Ve Akaid Esaslar, S. 105; E-ehristani, El-Milel Ven-Nihal, I, 43

57 Deerlendirme Mutezile kendi aklcln dini hakikatin kefinde aklla vahyin eit dzeyde olduunu iddia edecek kadar ileri gtrd. Onlar, akln hadise stnln beyan etmekle yetinmeyip, onu dini bir delil olarak Allahn kelamyla ayn dzeye yerletirdiler.222 Mutezile delillerinde kuvvetli gibi gzkyorsa da (teklifin shhati, fiillerin aidiyeti, fiillerden doan isimlerin yapana verilmesi gibi),Ehl-i Snnetin ortaya att Allahn hakimiyetinin mutlakl esas btn bu delilleri geersiz klmaktadr. nk mutlak kudret sahibi, her eyi bilen bir tek Allah inanc kabul edildikten sonra, alemde baz eylerin Ondan, Onun hakimiyetinden darda olup bittiini iddia etmek imkanszdr. te bundan dolay, Snni inanca gre alemde ne var ise, ne oluyor ve olacak ise hepsi Allahn ilim, irade, kader ve kazasyla olur. ve kader inanc bir itikadi meseledir223

3.4. EHL- SNNET Kuran- Kerimi ve Hz. Peygamberin sahih hadislerini rehber edinen, Allah elisi Hz. Muhammed ile onun ashabnn akaid konusunda takip ettikleri yolu izleyenlere Ehl-i snnet veya Ehl-i hak denir.224 Snnet Hz. Peygamberin sz ve davranlarn iine alan btn yaamdr. Cemaat; Hz. Peygamberin btn hareket tarzlarn benimseyen topluluktur. Bu topluluk, en bata Hz.Peygamberin sahabesidir ve daha sonra onlarn hareket tarzlarn, inanlarn benimseyenlerdir. Buna gre Snnet ve Cemaat Ehli deyimi btn Mslmanlar iine alan bir genilik arz eder.225

222 223

FazlurRahman (2000). slam. (ev.: Mehmet Da, Mehmet Aydn): 149 Keskin, Halife (1997). slam Dncesinde Kader ve Kaza: 199 224 Klavuz, A. Saim (1987). Anahatlaryla slam Akaidi ve Kelama Giri: 297 225 Glck, erafeddin (1992). Kelam Tarihi: 59

58 Snnet ve Cemaat Ehlinin oluumu bir zorunluluk sonucu olmutur.226 Siyasi olaylar ister istemez inan esaslarn zorlamtr. Siyasi ynden eitli guruplara ayrlanlar birbirlerini itham ederken, grlerini dini kural ve kaidelere dayandrmak istemiler, dolaysyla farkl anlay ve yorumlar ortaya kmtr.227 Balangta slamn itikadi esaslarn savunma grevini stlenmi olan Mutezilenin zamanla gayesinden uzaklamas ve kendi grlerini zorla kabul ettirmeye kalkmalar, bir taraftan -zellikle yeni Mslman olup da henz slam bilmeyenlerin katlmasyla- Mutezilenin saysn artrrken, dier taraftan ayet ve hadislere bal olan hadis ve fkh alimlerinin, selefin nefretini ve dmanln kazandrmtr.228 mam Earinin(v.324/936) hocas Ebu Ali el-Cbbai(v.303/916) ile SalahAslah konusunda mnakaa edip Mutezileden ayrlna ve mam Maturidinin Maveannehirde kelam metoduyla Ebu Hanifenin grlerini aklayp yaymasna kadar, Ehl-i Snnetin grn bu alimler (Ebu Hanife, mam Malik, mam afii, Ebu Amr el-Evzai, mer b. Abdlaziz ve Cafer Sadk gibi)temsil edip savunmaktaydlar.229 Bilindii gibi, Eari uzun sre Mutezile ekolne bal kalm bir dnr idi; 40 yl bu ekoln grlerini paylap savunduktan sonra Mutezileyi terk etmi, Ehl-i Snnete intisap ederek koyu bir selefiye taraftar olmutur. Mutezile ile hi bir fikri bann kalmadn gstermek iin, Ehl-i Snnet akidesine sk skya sarlm, Mutezileye kar iddetli bir mcadeleye girimitir.230 nsan hrriyeti (kader) veya gcnn (istitaa) savunulmas meselesi, Mslman toplumu 7.asr gibi erken bir dnemde insan hrriyeti savunucular (kaderiler) ve bunlarn muhalifleri olan kaderciler (mcbire veya cebriye) diye ikiye blen ilk kelami konu idi. Earinin (l.935) antitezinin daha sonra Snnilik olarak tanmlanacak olan nihai zm, bir ekilde hrriyetin kabulnn kanlmaz olduunu kabul etmekle

226 227

Glck, a.g.e., s. 59 Yazcolu, M. Sait (1988). Maturidi ve Nesefiye Gre nsan Hrriyeti Kavram: 10 228 Glck, erafeddin ve Toprak, Sleyman (1991) Kelam: 47 229 Glck, a.g.e., s. 48, 49 230 Yazcolu, a.g.e., s. 15

59 beraber, Allahn dnyadaki sonsuz hakimiyeti ve yceliini ifade eden Kurani telakkiyi de tanmamazlktan gelemedi.231 Earinin akideyi tespiti aslnda, o zamana kadar henz geni apta tespit edilmemi olan Ehl-i Snnetin ve Mutezilenin durumunu bir terkip teebbsn temsil etmektedir. Bu Ehl-i Snnetin z niteliini tekil eder. Fakat onun fiiliyatta ortaya koyduu formller mutlak surette Snniliin Mutezili akideye kar bir tepkisini gstermektedir. Bu nedenle ortaya kan kesin sonu, ksmen bir terkip, ksmen de bir tepki olmutur. O kesb nazariyesini Kuran ayetlerine dayanarak, insann irade hrriyeti sorunu zerine kurmutur. Bu nazariyeye gre btn fiilleri yaratan ve ortaya karan Allahtr, fakat bu fiiller onlar kesbeden (kazanan) insann iradesine balanrlar. Earinin zmeye giritii sorun psikolojik olmaktan ok ahlaki bir sorundu: Burada faaliyette olduu grlen ilke, her kudretin Allaha isnat edilmesi, buna karlk sorumluluun mutlaka insanda kalmasdr. Bylece Eari, Ehl-i Snnetin de benimsedii gibi, Allahn mutlak kudret ve inayetini dorulam olmaktadr. yi ya da kt olsun, btn fiiller Allahn iradesi ve rzas sayesinde meydana gelir.232 Eariye mezhebi daha ok Mutezileye kar bir antitez olarak domu ve felsefeye kar tez olarak devam etmitir. Eari alimleri, zamanla tevile ok fazla yer vermiler, zaman zamanda kelamda yenilikler yaparak kelam ilmini felsefeyle rakabet edebilecek bir gce kavuturmulardr. Bu sebeple Eari kelam, -her ne kadar baz konularda Mutezileden ayrlnn etkisiyle akl mahkum etmi ise de- genelde aklcdr.233 Earinin Mutezileden farkl olan grleri drt balk altnda toplanabilir: Kurann gayr mahluk olduu, Mteabihlerin yorumlanmamas, Cennette mminin Allah grmesi meselesi ve kulun fiillerini kendisinin yaratmasn red meselesidir.234

231 232

Fahri, Macid (2004). slam Ahlak Teorileri. (ev.: Muammer skenderolu, Atilla Arkan): 39 FazlurRahman (2000). slam. (ev.: Mehmet Da, Mehmet Aydn): 151, 152 233 Glck, erafeddin ve Toprak, Sleyman (1991) Kelam: 55 234 Watt, W. Montgomery (2004) slam Felsefesi ve Kelam. (ev: Sleyman Ate): 120, 121

60 Eariyyenin zuhurundan sonra mutezile, lm kalm savana girmi, bylece Mutezilenin slam fikir hayatndaki rol tamamlanm ve haberleri tarih sayfalarna intikal etmitir.235 mam Eari, eserlerinde Mutezile ve dier bidat mezheplerini reddetmitir. Allah Tealann ezeli sfatlar bulunduunu kabul etmi, itikadi konularda akla da deer vererek, ayet ve hadislerin yannda akli deliller de kullanmtr. Earinin inan metodu kendisinden sonra gelen kelamclar tarafndan devam ettirilmitir. En mehur Eari kelamclar, Bakllani (l. 403/1013), Cveyni (l. 478/1085), Gazzali (l. 505 /1111), ehristani (l. 548/1153), Amidi (l. 631/1233), Fahruddin Razi (l. 606/1210), Kad Beyzavi (l. 685/1286), Taftazani (l. 793/1390) ve Crcani (l. 816/1413) dir.236 Eariye ile hemen hemen ayn zamanlarda gelien bir baka kelam sistemi de Maverannehrde yetien Semerkantl Ebu Mansur el-Maturidi (l. 333/945)nin sistemi idi.237 Maturidilik, akaid sahasnda ayet ve hadisle birlikte, akl da dinin anlalmas iin lzumlu bir temel kabul etmi, mam Maturididen itibaren kelam metodunu gittike gelitirmitir. Bir ksm aratrmaclar Maturidilii Hanifiliin devam sayarlar. Bunun sebebi, mam Maturidinin, mam Ebu Hanifenin akaid konusunda koyduu prensipleri aklayp gelitirmesindendir.238 Maturidilik, baz konularda Selefe Earilikten daha yakndr. Baz konularda ise daha aklc davranldndan Earilikle Mutezile arasnda yer alr. Bu sebepledir ki baz aratrclar, Maturidiyyeyi selefe daha yakn grrlerken, bazlar Mutezileye daha yakn grmektedir. Hakikatte ise Maturidilik, selefe daha yakndr.239

235 236

Koyiit, Talat (1984). Kelamclarla Hadisciler Arasndaki Mnakaalar: 86, 87 Klavuz, A. Saim (1987). Anahatlaryla slam Akaidi ve Kelama Giri: 304 237 Fazlur Rahman (2000). slam. (ev.: Mehmet Da, Mehmet Aydn): 152 238 Klavuz, a.g.e., s. 302 239 Glck, erafeddin ve Toprak, Sleyman (1991) Kelam: 53

61 Hakim Semerkandi (l. 342/953), Sadrul-islam Muhammed Pezdevi (l.493/1100), Ebul-Muin Nesefi (508/1115), Burhanddin Nesefi (687/1289), mer Nesefi (l. 537/1142), Ebul-Berekat Hafuziddin Nesefi (l. 710/1310), Nureddin Sabuni (l.580/1184), Feranal Ali b. Osman el-i (l.575/1179), bnl-Hmam (l.861/1457), Hzr Bey (l, 863/1458) ve Kemalddin Beyazi (l. 1098/1687) en mehur Maturidi alimleridir.240 Mutezile aklcl ile Ehl-i Snnet aklcl arasnda byk fark vardr. Maturidinin sisteminde de akln byk bir yeri vardr. Ama herhangi bir mbalaaya sapmakszn ve haddini amakszn. Hatta mam Maturidi haberi sfatlarla ilgili mteabih ayetlerin kesin tevilinden bile saknm, tebihi nefyeder, hibir yorum yapmadan murad- ilahi her ne ise ona iman ederiz. demitir. mam Eari de bu hususta Maturidi ile ayn dnmektedir. Nitekim Ehl-i Snnet Allah Tealann btn sfatlarn isbat etmi, kadere inanm, ahiret ahvaliyle ilgili ayet ve hadislerde bildirilmi hususlarn hepsini kabul etmilerdir. Mutezile de akl, yerine gre hareket noktas, yerine gre hakemdir. Eari ve Maturidilere gre ise, akl naklin hizmetinde, onu teyid edici, aklayc ve tamamlayc bir unsurdur.241 Ehl-i Snnet, balangta mmetin kabul ettii inanc temellendirmek iin her iki mezhebin de kulland argmanlar grm ve onlarn maksad ispata kafi gelmediinden hareketle probleme yeni bir boyut kazandrmlardr. Fiillerin takdir ve yaratmasn Allaha vermekle Allahn mutlak hakimiyetini ispat ettikleri gibi, irade-i cziye ve kesb gibi almlarla da insann hrriyetini temellendirmilerdir.242

240 241

Klavuz, A. Saim (1987). Anahatlaryla slam Akaidi ve Kelama Giri: 302 Glck, erafeddin ve Toprak, Sleyman (1991) Kelam: 52, 53 242 Keskin, Halife (1997). slam Dncesinde Kader ve Kaza: 199

DRDNC BLM KADERLE BALANTILI KAVRAMLAR VE DEERLENDRME

4.1. RADE Arapa bir kelime olan irade asl olarak talep etmek manasna gelen r-v-d slasisinden ifal vezninde mastardr. Umumi olarak u manalar ihtiva eder: emretmek, istemek, dilemek, meyletmek, arzu etmek, bakp isteyerek en iyiyi semek, kasdetmek ve bir eyi severek ona itina gstermek243 Bu kelime iki ynl olarak hem insanlarn fiillerini yapmalarna, kendi fiillerinin sahipleri olarak onlarn mesuliyetini yklenmelerine imkan veren bir zellik olarak ve hem de, Allahn hr bir seim ve tercihle fiillerini yaptn ifade etmek iin kullanlmtr.244 nsanlar fiillerinde, gerek bir irade hrriyetine sahiptirler. Zira insan kendi nefsinde bu gerei her an mahede etmekte, yapt ilerde hr olduunu grmektedir.245 O halde insann kendi ihtiyaryla yapt iler vardr ve bunlardan elbette sorumludur. Yapmakla mkellef olduu eyler karlnda mkafat alacak yapmamas gerekenler karlnda da ceza grecektir. nk insan, kendi iradesi ve dileiyle bir ii yapmaya kararn da tatbike teebbs etmi olmakla, o iin sorumluluunu yklenmitir.246 4.1.1. Mutezilenin rade Anlay Kullar fiillerinin meydana getiricisi ve yaratcsdrlar. Kullarn kendi kazanlar olan fiillerinde Allah Tealann bir fiili ve takdiri yoktur. Ne yaratma suretiyle ne de ortadan kaldrma suretiyle.247 nk baz insani fiiller erdir. Allahtan

243 244

Keskin, Halife (1997). slam Dncesinde Kader ve Kaza: 121; bkz. bni Manzur, Lisanl-Arab, III, 187 Keskin, Halife (1997). slam Dncesinde Kader ve Kaza: 121 245 Klavuz, A. Saim, 1987: 100 246 Aydn, Ali Arslan 1995: 448 247 Abdulhamid, rfan (1983). slamda tikadi Mezhepler ve Akaid Esaslar: 290

63 er olan bir ey sadr olamayacandan bu tr fiillerin Allahtan vuku bulmas imkanszdr. O halde bu fiiller insandan sadr olmaktadr.248 Mutezile, Allahn ktl irade edebilecei iddiasnn, aklen iren olmas bir yana, Allaha sefeh ve abes atfetmesi nedeniyle de reddedilebileceini savunur. Bunlara ilave olarak ktl irade etmekte ktlktr. Buna gre Allah ne bakalarnn yapt ktl irade edebilir, ne de onu kendisi balatabilir.249 Mutezile, Bir eyi emretmek irade etmeyi , bir eyi menetmek onu irade etmemeyi gerektirir, diye itikat etmi, bylece kafirin iman etmesini Allah irade etmitir, fakat kfrn irade etmemitir, neticesine varmtr.250 Yani Allah Teala erri meiyyetiyle istemez, irade etmez ve emretmez. Bilakis bu erler insann iradesi, ihtiyar ve fiili ile meydana gelir.251 nsan irade sahibi hr bir faildir. lahi inayetin kendisine bahettii hadis kudretiyle bu fiilleri yapar. O kudretle tasarruflarda bulunur ve diledii istikamette onu kullanr. Bu kudret, yapmak ve yapmamak gibi fiilin iki zddna da uygundur.252 Bu fiillerin yaratlmasnda Allahn mdahalesi yoktur. Eer bu fiilleri hr iradesiyle seip yaratan kul deil de Allah olsayd, kulun o fiilden dolay ceza grmesi zulm olurdu. Halbuki Allah adil-i mutlaktr, zulmden mnezzehtir. Mutezile fiilin meydana geliinde messir olan eyin, insann iradesi, ihtiyar ve kudreti olduunu ileri srerken, aada verdiimiz bir ksm Kuran ayetlerine istinad etmi, her eyin ilahi irade ile meydana geldiini bildiren ayetleri de tevil etmitir.253 Kim ktlk ilerse cezasna arplr ve Allahtan baka hibir dost, hibir yardm edici bulamaz.254

248 249

Taftazani, (1980) Kelam lminin Belli Bal Meseleleri: 167 Fahri, Macid (2004). slam Ahlak Teorileri: 68 250 Taftazani, (1999). Kelam lmi ve slam Akaidi (erhul-akaid). (Hazl.: Sleyman Uluda): 195 251 Abdulhamid, rfan (1983). slamda tikadi Mezhepler ve Akaid Esaslar: 291 252 Abdulhamid, a.g.e., s. 290 253 Klavuz, A. Saim (1987). Anahatlaryla slam Akaidi ve Kelama Giri: 103 254 Nisa 4/123

64 Adem ile ei dedi ki; Ey Rabbimiz, biz kendimize zulmettik, eer bizi balamaz, bize acmazsan kesinlikle hsrana urayanlardan oluruz. 255 nanan, soylar da inanta kendilerine uyan kimselere soylarn da katarz. Onlarn ilediklerinden hibir ey eksiltmeyiz. Herkes kazancna baldr.256 Biz ona yolu gsterdik. Artk ister kreder isterse nankr olur.257 4.1.2. Cebriyenin rade Anlay Cehm b. Safvan (.128/745) n kurmu olduu bu mezhebe gre, insanda hibir ekilde ifade ve ihtiyar yoktur, o hr deildir. Allah Teala tarafndan nceden takdir edilmi bulunan belli ileri yapmaya mecburdur. nsan bir robot gibidir. Kendine ait hibir fiili yoktur.258 nsann hibir eye gc yoktur. O istitaa ile vasflanamaz fiillerinde hr deildir, kudreti yoktur. radesi ve ihtiyar da yoktur. Allah fiilleri onda dier varlklar yaratt gibi yaratr. Varlklara fiilleri nasl nisbet ediliyorsa, insana da fiilleri o ekilde nisbet edilir. Aa meyvelendi, su akt, gne dodu vb. gibi. Btn fiiller cebri, zorunlu olduundan, ceza ve mkafat da cebirden ibarettir.259 nsandan meydana gelen hareketler, cansz maddelerin hareketleri gibidir.260 nsan tpk, rzgarn nnde oraya buraya srklenen bir yaprak gibidir. nsan iin bir kudret ve irade hrriyeti tanmayan Cebriyeye gre insan fiilleri tamamen Allahn yaratmasyla meydana gelir. Fiilin kula nisbet edilmesi mecazidir. Hakiki fail Allahtr. Cebriye Mezhebi, her eyin Allahn ilmi ve iradesi dahilinde meydana geldiine, her eyin izilmi bir kadere bal bulunduuna delalet eden ayetleri; Allah her eyin yaratcsdr. O, her eyin yneticisidir.261 Allah, her diinin rahminde tadn, bu rahimlerin erken dourduklar ile fazla tuttuklarn bilir. Her ey Onun katnda belirli bir lye baldr.262

255 256

Araf 7/123 Tur 52/21 257 nsan 76/3 258 Klavuz, A. Saim, 1987: 102 259 Glck, erafeddin ve Toprak, Sleyman (1991) Kelam: 216 260 Taftazani, (1999). Kelam lmi ve slam Akaidi (erhul-akaid). (Hazl.: Sleyman Uluda): 231 261 Zmer 39/62 262 Rad 13/8

65 Biz her eyi belirli bir plan uyarnca yarattk.263 Onlara de ki; Bamza gelenler, sadece Allahn alnmza yazdklardr. Bizim mevlamz, sahibimiz Odur. Mminler sadece Allaha dayansnlar.264 Allah kimi doru yola iletirse o doru yolda olur, kimleri saptrrsa ite onlar, hsrana urayanlardr.265 Allah dilemedike siz bir ey dileyemezsiniz. Hi kukusuz Allah hereyi bilir ve her ii yerinde yapar.266 delil getirmi, insanda hr iradenin varln ispat eden ayetleri tevil cihetine gitmitir.267 4.1.3. Ehli Snnetin rade Anlay Bilindii gibi insan kainattaki varlklarn en olgunu ve stndr. nk canl ve cansz yaratklarn hepsi insann emrine ve hizmetine verilmitir. Bu bakmdan insan, Allah bilmek ve ona ibadet etmek iin olduu kadar, bu dnyay imar etmek iin de yaratlmtr. Bu sebeple Yce Rabbimiz insana her trl maddi vasflar yannda, onu dier varlklara stn klan, akl, irade ve ruh gibi manevi cevherler vermitir. O, akl ve iradesiyle dier yaratklarn yapamayaca bir ok mhim ileri yapmak, yeni yeni eyler kefedip icad etmek kudretine sahiptir. nsana bu kudret ve vasflar veren, mutlak kemal sahibi olan Allah Tealadr. Fakat insana verilen bu sfatlarn hibiri tam ve hudutsuz deildir. Belki o, Yce Allahn kemal sfatlarna nazaran ok noksan ve pek mahduttur. Bu sebeple insan, iradesini ve dier sfatlarn kullanrken, belirli llere ve ilahi kanunlara tabidir. Geri iradesini kullanrken eitli engellerle karlaabilir. Fakat bu engellere ramen insan, iradesini kendi snrlar iinde kullanmakta ve diledii cihete yneltmekte serbesttir.268 Nesefiye gre irade, talep ve meyl gibi iki temel manay ayn anda ihtiva eder. Meyl ancak taleple ortaya kar.

263 264

Kamer 54/49 Tevbe 9/51 265 Araf 7/178 266 Dehr 76/30 267 Klavuz, A. Saim, 1987: 102 268 Aydn, Ali Arslan (1995). slamda man ve Esaslar: 447

66 nsann hr olarak bir fiil yapabilmesi ya da iki fiil arasnda bir seimde bulunabilmesi iin ncelikle psikolojik bir meylinin olmas gerekmektedir.269 Hlasa insan, muayyen l ve hudutlar iinde hareket edebilen hr bir varlktr. O halde insann kendi ihtiyaryla yapt iler vardr ve bunlardan elbette sorumludur. Yapmakla mkellef olduu eyler karlnda mkafat alacak, yapmamas gerekenler karlnda da ceza grecektir. nk insan kendi iradesi ve dileiyle bir ii yapmaya karar vermi ve kararn da tatbike teebbs etmi olmakla, o iin sorumluluunu yklenmitir.270 Ehl-i Snnet kelamclar, bir fiile iki failin etki edebileceini kabul etmilerdir. Burada iki iten birisinin ncelii deil, beraberlikleri sz konusudur. nsann bir eyi kuvvetli bir arzu ve istekle istemesi sonucu, Allah onu yaratr ve insan da ayn anda kesbeder. Bylece, iin yaratma yn Allaha, kesb yn ise insana ait olmu olur. Bu durumda, nce yaratma sonra kesb sz konusu deildir. nsan iradesi, fiilin balang noktasdr. Fiilin yaratlp yaratlmamas insan iradesine bal bir husus olmaktadr. Fiilin meydana gelmesi olaynda yaratma ve kesbte ncelik deil, beraberlik sz konusu edildiinde, iin oluumuna etki eden eyin ne olduunu tespit etmek gerekmektedir. Bir sebep olmal ki, iki fail harekete gesin. Buradaki sebep, insan iradesinin harekete gemesi olmaldr. radenin harekete gemesi, fiilin sebebini tekil etmektedir. Bu durumda, insann fiilinde hrl ve dolays ile, neticede sorumlu olmas daha kolay anlalacaktr.271 Maturidiler, her eyi irade edenin Allah olduunu ikrar etmekle birlikte, irade ile ilim arasnda ayrm yaparak, Allahn her eyi nceden bildii ilkesinden hareketle insana irade tanmaktadrlar. Allah insandan kfr, onun ihtiyaryla ve isteiyle ve imana gc olmakla birlikte diler. diyen Maturidilerdir.272

269 270

Keskin, Halife (1997). slam Dncesinde Kader ve Kaza: 127 Aydn, Ali Arslan (1995). slamda man ve Esaslar: 447-448 271 Yazcolu, M. Sait (1988). Maturidi ve Nesefiye Gre nsan Hrriyeti Kavram: 63-64 272 Glck, erafeddin ve Toprak, Sleyman (1991) Kelam: 214, bkz. Maturidi, K. Et-Tevhid. s.286; elBidaye, s. 123.

67 Maturidiye gre insann eylemlerinin gerek sahibi olduu aklla duyularla ve Kuran ayetleriyle ak ve seik olarak bilinmektedir. Allah, insanlara bu gerekten hareketle baz grev ve sorumluluklar yklemi ve karlnda ceza ve mkafat koymutur. yapma ve eylemde bulunabilmek iin eylem ncesinde ve eylem srasnda kulun kendisine g ve kudret verilmitir. nsann eylemleri, ona verilen bu gcn ve yaratlmam olan cz-i iradesinin sonucudur. Bu, insann fiillerinin ve sorumlu olmasnn temelidir. nsan bunlarla fiile ynelir ve onu zgr iradesiyle seer ve yapar. Kulun iyi veya kt btn fiillerinin yaratlmas ise Allahn kudretiyle olur. Dolaysyla insann fiillerinde, insann rol ve Allahn kudreti olmak zere iki yn sz konusudur.273 Eari Mektebi iin nemli olan, Allahn mutlak ve zati iradesidir. Onlara gre Allahn iradesi her eyin stnde ve her eyi kuatmaktadr. nsann fiilleri de Allahn iradesinin hudutsuz kapsam ierisindedir. nsann fiillerini irade etmede hrriyetinin olup olmad konusunda Earilerde bir aklk grlmez. Onlar bu konuda Mutezile gibi, Allahn iradesinin yannda birde insann iradesinin varln kabul etmekten endie duyarlar. nsann, fiillerini yapmada iradesi vardr szn aka sylememilerdir. Onlar bu alanda orta yolu tutmay arzulam, ne Cebriyenin insann iradesiz oluu ve ne de Mutezilenin iradeye sahip oluu grlerini benimsemeyip bunlardan uzak kalmay tercih etmiler ve her eyi Allaha brakmay yerinde bulmulardr. Bu sebeple onlara cebr-i mutavasst denmitir.274 Earilerde: nsan, muhtar suretinde mecbur ve muztardr, sz mehurdur. Yani eklen iradesi ve ihtiyar vardr, ama hakikatta yoktur, demektir. Earilerin: nsan fiilinde irade sahibidir ama iradesi Allahn iradesine tabi ve merbuttur demeleri de bu manaya gelir.275

273 274

Kutlu, Snmez (2003). mam Maturidi ve Maturidilik (Seki): 45 Glck, erafeddin ve Toprak, Sleyman (1991) Kelam: 214-215 275 Taftazani, (1999). Kelam lmi ve slam Akaidi (erhul-akaid). (Hazl.: Sleyman Uluda): 196, 13. dipnot

68

4.2. STTAAT Kader gibi kuvvet veya gc ifade eden ve Kelami evrelerde en nemli ihtilaf noktalarndan biri olan dier bir Arapa terim ise istitaat ve bu terimin trevleridir.276 stitaat: Taat ve itaat kknden gelip g, kuvvet, kudret ve takat manasna gelen bir kelimedir.277 Nesefiye gre de istitaat, kuvvet, kudret ve takat manalar birbirine yakn olan kelimelerdir. Kelamclar, onlarn hepsiyle ayn manay kasdederler. nsanlar iin kullanldklarnda, e anlaml kelimeler olarak ayn manaya gelirler. Crcaniye gre istitaat, Allah tarafndan canlda yaratlan bir araz olup, onunla iradi fiiller gerekletirilir. Burada yaratma, bir eyin yokluktan varlk sahasna karlmas manasnadr. Fiile ilikin gcn varl, btn ekollerce kabul edilmi bir husustur. Ancak, bu gcn fiil ilenmeden nce mi, yoksa ilenme esnasnda m bulunduu meselesi, iddetli ve sonu gelmez tartmalara konu tekil etmitir.278 Mutezileye gre kulun istitaat vardr. Kul dini grevlerle mkellef tutulurken, ihtiyari bir fiili meydana getirirken, gerekli kudrete, o fiili yapmaya balamadan nce sahip olmaldr ki, bylece kul fiilini kendisi yaratm, bu fiilde Allahn hibir mdahalesi bulunmam olsun.279 Cebriyeye gre kul iin istitaat (i yapma gc) yoktur. nsan kfre ve imana mecburdur. Buna u ayeti delil getirirler:280 Kadnlar arasnda sevgide eitlik yapmaya hrs gsterseniz bile, asla buna gcnz yetmez.281 Cebriye, insann yapt iin sahibinin ve gerek failin Allah

276 277

Fahri, Macid (2004). slam Ahlak Teorileri. (ev: Muammer skenderolu, Atilla Arkan): 41 Taftazani, (1999). Kelam lmi ve slam Akaidi (erhul-akaid). (Hazl.: Sleyman Uluda): 211, 18. dipnot 278 Yazcolu, M. Sait (1988). Maturidi ve Nesefiye Gre nsan Hrriyeti Kavram: 77 279 Klavuz, A. Saim (1987). Anahatlaryla slam Akaidi ve Kelama Giri: 112-113 280 Taftazani, (1980). Kelam lminin Belli Bal Meseleleri. (ev.: erafeddin Glck): 170, 171 281 Bakara 2/31, ayrca bkz. Kalem 68/42, Bakara 2/286

69 olduunu sylyor, bundan dolay insann hibir eye gc yoktur. O istitaat ile vasflanamaz. Fiillerinde hr deildir, kudreti yoktur.282 Eariye gre istitaat (insann gc), insann i yapabilme gcne sahip olmasdr. Fakat bu g insann gayridir. nsann kendinden olmayp ondan ayrdr. Zira insan bazen g sahibidir bazen deildir. Bu, insann bazen bilgili, bazen bilgisiz, bazen hareketli, bazen hareketsiz oluu gibidir. Nasl ki insann bilgin ve hareketli olmas onun kendinden deilse, g sahibi olmas da kendi z varlndan deildir. stitaat fiille beraberdir. Fiil meydana geldikten sonra yok olur. Allahn istitaat yaratmas insann bir ey yapmas iindir. stitaat olmazsa insann bir ey yapmas mmkn olmaz. Sonu olarak Eari, yaratlm bir kudretle insann fiillerini yaptn ve bu kudretin yokluunda insann i yapamaz durumda olduu grn kabul ediyor.283 Maturidiye gre insandaki kuvvet iki zt fiili meydana getirmeye elverilidir.284 Bundan dolay o, istitaat ikiye ayrr: 1. Fizik organlarn salam ve iler vaziyette olmasdr ki bu Allahn fazldr, badr ve fiilden ncedir. 2. Yaplan iin ahlaki deer kazanmas halidir. Bu takdirde fiil nitelik kazanma ameliyesi ile mkafat ve cezayla mnasebet halinde olur. Bu istitaat fiille birliktedir (Bu, fiil iin bir illettir ve fiille beraberdir).285 Deerlendirme Cebriyenin grne bakacak olursak, nakli delilleri diledii tarzda tevil ettii aktr. Oysa bu ayetlerde gelen emirlerde genel olarak insan iradesinin aczinin

282 283

Glck, erafeddin ve Toprak, Sleyman (1991) Kelam: 215, 216 Glck, a.g.e., s. 217 284 Taftazani, (1999). Kelam lmi ve slam Akaidi (erhul-akaid). (Hazl.: Sleyman Uluda): 212, 2.dipnot 285 Glck, a.g.e., s. 217, 218

70 belirtildii bir gerektir. Yani iradesiyle insan gurura kaplmasn, kendi aczini bilerek Allahn kudretini tansn.286 stitaat Kuranda ska ve her zaman fiil halinde kullanlr. Mekkeye hacca gitmeyi Yoluna gc yeten herkes iin (men istetaa) insanlar zerinde Allahn bir hakkdr diye bildiren287 ayette olduu gibi veya mminlerden mriklere kar cihat iin Yeterince kuvvet ve atlar hazrlamalarn emreden288 ayette olduu gibi baz ayetlerde, bu terim ahlaki ve dini mkellefiyetin n art olarak aka gc ifade eder. Yine mminler gcnz yettii kadar Allahtan korkun, kulak verin, itaat edin ve kendi hayrnza infakta bulunun289 diye tevik edilmilerdir. Bu ve dier ayetlerde cihat290 veya slah etmek291 gibi belirli fiilleri ileme gc sonuta ahlaki zgrlk ve sorumluluk imasyla birlikte aka ifade edilmitir.292 nsann fiili olduuna gre, bu fiile ilikin bir gcn bulunmas da kanlmazdr. Zira, fiilin var olu art kudrettir ve fiil var olduka kudrete muhtatr. Kudret, fiilin art olduu gibi, istitaatta kudretin art olmaktadr.293

4.3. HALK VE KESB (YARATMA VE KAZANMA) Trkede yaratma olarak kullandmz Arapa kelime halk olup, szlk anlam lp bimek, bir nesneyi bir nesneye gre lerek kesip dikmek, ayarlayp yapmak, bir nesneyi bir nesneye lp bierek yeni bir nesne meydana getirmektir. Halk kelimesi genellikle iki anlamda kullanlr. Biri rneksiz yeni bir nesne ortaya koymak, dieri de lmek, tahmin etmektir.294 Yaratma kelimesi Kuranda da balca iki manada kullanlmaktadr:

286 287

Taftazani, Ebul-Vefa (1980). Kelam lminin Belli Bal Meseleleri: 171 Al-i mran 3/97 288 Enfal 8/60 289 Teabun 64/16 290 Tevbe 9/42 291 Hud 11/88 292 Fahri, Macid (2004). slam Ahlak Teorileri: 41 293 Yazcolu, M. Sait (1988). Maturidi ve Nesefiye Gre nsan Hrriyeti Kavram: 77 294 Yazcolu, a.g.e., s. 52, bkz. Atay, Hseyin, Farabi ve bn-i Sinaya Gre Yaratma, s.119

71 Birincisi, bir eyi yokluktan meydana karmak: Allah, Kuranda her eyin yaratcs olduunu bir ok yerde tekrarlamaktadr. kincisi, bir eyden baka bir eyi yaratmak: Sonra spermay embriyoya dntrdk. Arkasndan embriyoyu et parasna dntrdk, arkasndan et parasndan kemikler yarattk, arkasndan kemiklere et giydirdik. Sonra onu baka bir yarata dntrdk.295 Allah, btn canllar sudan yaratmtr. mana mevcuttur.297 Kesb kavram kazanmak, mal etmek yahut bir kimsenin bir eyi kendine ait klmas,298 toplamak, rzk aramak, istemek manalarna gelir. Kesb, fayda salamaya ve zarar defetmeye mteveccih fiildir.299 Kesb kelimesi, aslnda Kurani bir tabirdir. Buna ramen Ebu Hanife, gerek Fkh- Ekberinde, gerekse Vasyyesinde kesbden bahsetmemektedir. Kesb deyince, genellikle Eari akla gelir.300 O, kesb nazariyesini, Kuran ayetlerine dayanarak, insann irade hrriyeti sorunu zerine kurmutur.301 Buna gre insan ve fiillerini yaratan Allahtr. Buna delil; Sizi ve yaptklarnz Allah yaratmtr.302 ayetidir. Kesb, insann ihtiyari fiillerine verilen addr. Kesb yaratma ynnden Allaha, fiil olma ynnden insana aittir.303 Earilere gre kesb, kulun fiilinin Allahn takdirine (mahdur) yaklamasdr. Bu durumda kesb de aynen fiil gibi Allahn yaratdr.304 Ear, insann kesbinin Allah tarafndan yaratld grn kabul etmekle beraber kesbi fiil ve amel olarak da isimlendirir. Allah tek fail ve tek hlk olarak
296

Ayetlerinde bu

295 296

Mminun 23/14 Nur 24/45 297 Yazcolu, M. Sait (1988). Maturidi ve Nesefiye Gre nsan Hrriyeti Kavram: 52 298 Watt, slamn lk Dnemlerinde Hr rade ve Kader: 206 299 Glck, erafeddin ve Toprak, Sleyman (1991) Kelam: 221 300 Yazcolu, a.g.e., s. 55, bkz. Bakara 2/134, 141, 286 ve Al-i mran 3/25, 161 301 Fazlur Rahman (2000). slam. (ev.: Mehmet Da, Mehmet Aydn): 151 302 Saffat 37/96 303 Glck, erafeddin (1992). Kelam Tarihi: 75 304 Flal, Ethem Ruhi (1986). amzda tikadi slam Mezhepleri: 83

72 gren Ear fail ve hlk kelimelerini e anlaml olarak kabul ettii iin fail, halik mnsna gelmektedir. Ear kesb tarifini yaratmaya gre yapmaktadr. Fiili kesb edecek bir kasib gerekir ki, bu insandr; onu halk edecek bir hlk gerekir ki, o da Allahtr. Allah hareketi yaratr, fakat yaratt bu hareketle hareket halinde olan kendisi deildir. Hareket eden, hareket kendisinde olandr. Ayn ekilde Allah imn ve kfr yaratr, fakat kfir ve mmin olarak adlandrlan insandr. Ksib kendinde yaratlm (hadis) olan bir kudrete sahip olduu iin kesb eder. Demek oluyor ki insan herhangi bir zorlamaya maruz kalmadan fiilini kesb eder. Fiilini yaratmas sz konusu deildir. Kendisi yapt iin fiil onun olmu olur, ama onu yaratan Allahtr.305 mam Razi de bu konuda; Her ne kadar biz insann kendi ilerini var edeceini inkar ediyorsak da onlar yapan olduunu onlar kazandn itiraf ediyoruz. Allah Teala kanunu (adetini) yle yrtr: insan taata azmettii zaman, Allah onu yaratr, isyana azmettii zaman onu da yaratr. te bu esasa gre insan var eden deilken vareden gibi olur. Niin bu kadarck imkan emir ve yasak iin yeterli olmasn?306 Maturidiye gre de yegane yaratc Allahtr, kul ise kazancdr.307 Maturidi mektebinde kesb insan iin bir sfattr. nsann irade ve kudretine baldr. nsandan yaratmann vukuu imknszdr. nsandan sadr olan fiil iki trldr: 1. nsann iradesi ve kudreti olmadan Allahn yaratt fiil. Titreme hareketi gibi. 2. nsann irade ve kudretiyle Allahn icadettii fiil ki, bu ihtiyari fiildir. Bu ikisi arasndaki fark insan zorunlu olarak bilir ve bu fiillerden ikincisi insan iin kesb olur.308 Maturidi kesb ve halk kelimelerini beraberce mtalaa ederek, bu terime aklk

305 306

Yazcolu, M. Sait (1988). Maturidi ve Nesefiye Gre nsan Hrriyeti Kavram: 56, 57 Razi, Fahreddin (2002). Kelama Giri (El- Muhassal). (ev: Hseyin Atay): 215, 216 307 Klavuz, A. Saim (1987). Anahatlaryla slam Akaidi ve Kelama Giri: 104 308 Glck, erafeddin ve Toprak, Sleyman (1991) Kelam: 223

73 getirmeye alr: Allah fiilleri olduklar gibi yaratmakta, onlar yokluktan varlk sahasna karmaktadr. nsanlarda o fiilleri yaptklar ve kesbettikleri lde o fiillere sahip olurlar. Fiil ile kesbin aidiyetleri hususunda u aklamay getiriyor: Sabit olmutur ki, fiil aslnda kesb ynnden insana, yaratma ynnden de Allaha aittir.309 Bu durumda fiilin Allah ile insan arasnda ortaklaa meydana getirildii yolunda bir fikir ileri srlebilirse de, Maturidi, bunun sz konusu edilemeyeceini syler. nk insann, fiilin yokluktan varlk alanna kn btn detaylaryla zihinde ekillendirip planlamas mmkn olmad gibi, fiilini evre, mekan ve belirleyici boyutlaryla biimlendirip gerekletirmeye de imkan bulamaz. Onun elinde olan ey, yasaklanan veya emredilen hususa ynelik olarak harekete gemek yahut da gememekten ibarettir.310 Mutezile ise, kesbi kabul etmemi, insann fiillerinin Allaha nisbet edilmesi noktasndan hareketle reddetmitir. nk Mutezileye gre tasarruflarmz bize muhta, meydana gelmesi bize baldr.311 Deerlendirme Eari alimler Cebriye ve Mutezilenin iki ar tezini reddettiler. nsan fiillerin yaratcs olarak tasvir etmekle Mutezile tek yaratc olan Allahn esizliini inkar ederken, Cebriye de Onun adaletini inkar etti. Eariler ilk grubun cebr ve ikinci grubun da kader kavramlar yerine 10. asrdan itibaren dini evrelerde Snniliin mihenk ta olan kesb kavramn koydular.312 mam Maturidi de nsann gerekletirdii sradan bir eylemin bile fizik, fizyolojik ve psikolojik bir ok ayrntsnn bulunduunu, failin bunlarn sadece bir ksmndan haberdar olup fonksiyoner olabildiini gz nnde bulundurmakta ve eylemin olumasnda kiinin bilgi ve gcnn snrl kaldn kabul etmektedir. Bununla birlikte eylemin bu snrl yn bile, onu gerek manada fail statsne karmaktadr. Maturidi, ruhi yetenekleri yerinde bulunan insann, gerekletirdii

309 310

Yazcolu, M. Sait (1988). Maturidi ve Nesefiye Gre nsan Hrriyeti Kavram: 58 Kutlu, Snmez (2003). mam Maturidi ve Maturidilik (Seki): 192, 193, bkz. Maturidi, Kitabu-tevhid s. 365, 366 311 Glck, erafeddin ve Toprak, Sleyman (1991) Kelam: 223 312 Fahri, Macid (2004). slam Ahlak Teorileri. (ev.: Muammer skenderolu, Atilla Arkan): 83, 84

74 fiillerde kendisini zgr hissedip dilediini yapabilmesini ve bunu insan olmann en stn zellii olarak telakki etmesini de bir delil olarak kullanr.313 Eer modern okuyucu yaratma iine tesir eden btn faktrleri nazar itibara alrsa Allah tarafndan yaratma ve insan tarafndan kazanma formln daha iyi anlar. Bu faktrler fizik ve kimya kanunlarna tabi olarak failin vcuduna ait eyleri ihtiva eder. Bir oku atmak, insann ayakta durma, yahut diz kme kabiliyetini ve kolunun adalelerini germe kabiliyetini iine ald gibi ok, hava ve hedef maddelerinin normal durumunu da kapsar. Yer ekimi ve k da bunda rol oynar. Mslmanlarn gzlerinde btn bunlar yaratc Allahn yetki ve kudretine dahildir. Amelde insann pay yahut kesbi geri kalan eydir. Hatta modern ilim nokta-i nazarndan da insan kendini kuatan objelerden yahut kuvvetlerden hi birini var edemez. Fakat gnlk hayatta bunlar kendine bahedilmi bulur. Btn bunlar insann hareketinde insana ait olmayarak bir tarafa braklrsa insan iin geri kalan isel karar cidden az bir eydir.314

4.4. RIZIK Rzk meselesinin kaza ve kader konusuyla yakn ilgisi vardr. Bu mesele, kaza ve kader dairesine giren ve insan her ynyle ilgilendiren konulardan biridir.315 Rzk, lgatta, faydalanlan ve verilen ey anlamna gelir. Istlahta, Allah Tealann canllara, yiyip imek ve faydalanmak iin verdii her ey demektir. Bu tarife gre rzk, helali iine ald gibi, haram da iine alr.316 Rzk, bazen helal, bazen haram olabilir. Rzk bu ekilde tarif etmek, rzk, canlnn ald gdadan ibarettir, eklinde tarif etmekten daha iyidir. Zira bu tarifte rzkn, Allah Tealaya nisbet ve isnad edilmesi manas yoktur. Halbuki rzk kavramnda bu manaya daima itibar edilir.317

313

Kutlu, Snmez (2003). mam Maturidi ve Maturidilik (Seki): 193, bkz. Maturidi, Kitabu-tevhid s. 360, 387 314 Watt, W. Montgomery (2004) slam Felsefesi ve Kelam. (ev: Sleyman Ate): 122 315 Glck, erafeddin ve Toprak, Sleyman (1991) Kelam: 252 316 Klavuz, A. Saim (1987). Anahatlaryla slam Akaidi ve Kelama Giri: 131, 132 317 Taftazani, (1999). Kelam lmi ve slam Akaidi (erhul-akaid). (Hazl.: Sleyman Uluda): 226

75 Mutezile rzk genel anlamda insann sahip olduu mlk eklinde tarif etmitir. Bu insann kendi z iradesi ve kudretiyle, hr seimiyle kazanp iktisab ettiidir. Mutezile, haram olan rzk olarak kabul etmemektedir. Allah haramn kazanlmasn ve infakn yasaklamtr. Haramn rzk olduu kabul edilseydi, bu caiz olmazd.318 nk rzkn manasnda, Allah Tealaya nisbet konusuna itibar edilir, Allah Tealadan baka rzk veren yoktur. nsan yedii haramdan dolay yerilmeyi ve cezalandrlmay hak eder. Allah Tealaya nisbet edilen bir ey irkin olmaz. Ona isnad edilen eyi ileyen yerilmeye ve cezalandrlmaya mstehak olmaz. (Onun iin de haram olan ey rzk olamaz.)319 Maturidi bilginlerinden Nureddin es-Sabuni, helal olsun haram olsun, insann yedii onun rzkdr, diyerek Mutezilenin rzkn insann mlk olduu anlayna kar kmaktadr. Zira Allahn nimetlerinden rzklanan hayvanlar iin mlk edinme diye bir ey dnlemez. Eari, rzklar Allah katndandr. O yaratklarn helal ve haram olarak rzklandrr. der. Rzkn kulun mlkiyetiyle hibir ilgisi yoktur. Allah her eyin sahibidir. Haram da rzktr. Haram rzk kabul edilmediinde, haram yiyenleri bir bakasnn rzklandrd anlam kar ki, bu Allaha kfrdr. Eari rzkn mlkiyet olduunu kesinlikle kabul etmiyor. Birinin sahip olduu fakat kullanmad ey onun rzk deildir. O ey kendisinden yararlanan kimse iin rzktr. Allah rzk mutlak olarak vadetmi, insana da bu rzktan helal olarak isteyip aramasn emretmitir. u halde herkes Allahn takdir ettii rzk yer, hibir kimse bakasnn rzkn yemez. Sonu olarak Allah tek rzk verendir.320

318 319

Glck, erafeddin ve Toprak, Sleyman (1991) Kelam: 253 Taftazani, a.g.e., s. 226, 227 320 Glck, erafeddin ve Toprak, Sleyman (1991) Kelam: 253, 254

76 Rzk konusunda Ehl-i Snnetin iki byk kolu arasnda farkllk gze arpmamakta; bu hususta Mutezileye kar birlik iinde olduklar grlmektedir.321 Ehl-i Snnetin rzk anlay yle maddeletirilebilir: 1-Yegane rzk veren Allah Tealadr. 2-Haram olan bir ey onu kazanan kul iin bir rzk saylr. 3-Haram rzk ise de Allah Tealann haram oln rzk kulun kazanmasna rzas yoktur. 4-Herkes kendi rzkn yer. Bir kimse bakasnn rzkn yiyemeyecei gibi, baka biride onun rzkn yiyemez.322 Bu manada, rzk konusunda u ayetleri rnek verebiliriz: Yeryzndeki btn canl trlerinin beslenmelerini ve geinmelerini salamak Allahn garantisi altndadr. O, onlarn ilk barnma yerleri ile gei yerlerini bilir. Btn bunlar ak bir kitapta yazldr.323 Gklerin ve yerin anahtarlar Allahndr. Dilediine rzk bol verir, dilediinden de ksar. O, her eyi bilendir.324 Sizi yaratan, sonra rzklandran, sonra ldren daha sonra da dirilten Allahdr. Ona kotuunuz ortaklarnzdan byle bir ey yapan var mdr? Allah onlarn ortak kotuklarndan mnezzehtir ve ycedir.325 Eer kulluunuzu Allaha sunuyorsanz, Onun size balam olduu helal ve temiz rzklardan yiyiniz ve Onun nimetlerine krediniz.326

321 322

Glck, a.g.e., s. 253 Klavuz, A. Saim (1987). Anahatlaryla slam Akaidi ve Kelama Giri: 132 323 Hud 11/6 324 ura 42/12 325 Rum 30/40 326 Nahl 16/114

77 Grlyor ki yeryzne gnderilen insann maddi geimi, rzk Allaha aittir. Bu konuda teminat veren Odur. Fakat rzk arayp bulmak yerst ve yeralt nimetlerinden yararlanmak insana aittir.327

4.5. HAYIR VE ER zm zor meselelerden biri de hayr ve er konusudur. Alemde hayr da var er de var.328 slam stlahnda Maruf kelimesi her trl hayr, Mnker kelimesi de her trl erri ifade eder.329 Hayrn Allaha nisbetinde phe edilmemektedir. Fakat errin Allaha izafe ve isnat edilmesinde tereddt edilmitir. Alemlerin yaratcs olan Hakk Teala hayr ve erri hem irade eder hem de yaratr. Btn alemler Onun kabza- kudretinde olduu iin kainatta Ondan baka mutasarrf, malik ve kadir yoktur. Sadece erre Allahn rzas taalluk etmez.330 Mutezile mezhebi iradeyi, terii irade, emir ve rza manasna ald iin, erri Allaha izafe etmez. Onlara gre Allah, hayr irade eder ve yaratrsa da, erri irade etmez ve yaratmaz. nk erri (irkini) yaratmak ve icad etmek irkin olduu gibi irkin ve kt olan eyleri irade etmekte irkin ve ktdr. Allah Teala ise byle olmaktan mnezzehtir.331 Bundan dolay Mutezile alimi Abdlcebbar: Allah ktlk ve er yapmaktan tenzih ederim, deyince Eari olan sferaini, Mlknde dilediinden baka bir ey olmayan Allah tenzih ederim, diye ona cevap vermiti.332 Ehl-i Snnete gre, alemlerin yaratcs olan Allah Teala hayr da erri de irade eder ve yaratr. nk Alemde her ey Onun irade, takdir ve kudreti altndadr. Alemde Ondan baka gerek mlk ve kudret sahibi, tasarruf yetkisi olan bir baka varlk yoktur. Ancak Cenab- Hakkn erre rzas (terii iradesi) yoktur. er ilemek, erri kazanmak ve erle muttasf olmak irkindir. Fakat erri yaratmak byle deildir.

327 328

Glck, nsan ve Kaderi, S.. lahiyat Fakltesi Dergisi, II, 43. Taftazani, (1999). Kelam lmi ve slam Akaidi (erhul-akaid). (Hazl.: Sleyman Uluda): 234 329 Aydn, Ali Arslan (1995). slamda man ve Esaslar: 454 330 Taftazani, a.g.e., s. 234 331 Klavuz, A. Saim (1987). Anahatlaryla slam Akaidi ve Kelama Giri 332 Taftazani, a.g.e., s. 234

78 Mesela usta bir ressam, sanatnn btn inceliklerine riayet ederek irkin bir adam resmi yapsa, o zat takdir etmek ve sanatna duyduumuz hayranl belirtmek iin ne gzel resim yapm deriz. Bu durumda resmi yaplan eyin irkin olmas, resmin de irkin olmasn gerektirmez. Bununla birlikte Allah hakim-i mutlaktr. Onun erri yaratmasnda bir takm gizli hikmetler vardr. Her ne kadar insan bu hikmetlerin mahiyetini kavrayamasa da, Allahn kudretiyle meydana gelen her ite, ya kendimiz ya bakalar ya da toplum iin bir takm faydalar bulunabilir. O halde bir eyin er olmas bizlere gredir.333 Allah Teala eyay ztlaryla birlikte yaratmtr. Diri olan l olandan, l olan diri olandan, ya kurudan kuruyu yatan karr. Hazlar elemlerden, elemleri hazlardan meydana getirir. En byk hazlar elemlerin semeresi ve neticesi, en byk elem de hazlarn semeresi ve neticesidir. Dnyadaki elemlerin hepsi, ahretteki hazlara nazaran bir zerrenin bir daa nisbetinden daha kktr. Ahretteki elemlere nisbetle dnyadaki hazlar da byledir.334 Kemal Paazade, ister iyi olsun ister kt olsun herhangi bir fiile nisbet edilmeksizin Allahn insan fail klmasn, kendinde iyi bir ey olarak grr. Kt bir iin faili Allah deil, kuldur. Allahn buradaki fonksiyonu kulu fail klmak tan ibarettir. Kulun fail klnmas, Allah iin bir adalet, hikmet ve gzelliktir. Yaplan ey (meful) ise, erdir ve irkindir. Her ne kadar kuldan vukua gelen ey, aypl, noksan ve er olsa da, Allah, insan fail klmak suretiyle, eyay kendisine uygun bir yere koymu, bylece adaletin ve hikmetin gereini yerine getirmitir.335 Kendisinden hayr da er de zuhur eden insan acaba tabiat itibariyle hayrl ve iyi midir, yoksa erli ve kt mdr? Yaradl gerei hayr m, erri mi iler? Bu konuda Kuranda insann kesbi lehine, iktisab aleyhinedir336 ayetine gre hayr kesb, er iktisab edilmi eydir. Kesb kazanmak, iktisab klfetle ve kendini zorlayarak

333

Klavuz, A. Saim (1987). Anahatlaryla slam Akaidi ve Kelama Giri: 114, bkz. al, amil (2000). Kemal Paazadenin Felsefi ve Kelami grleri s.353, Taftazani, (1999). Kelam lmi ve slam Akaidi (erhul-akaid). (Hazl.: Sleyman Uluda) s.234, 235 334 Taftazani, (1999). Kelam lmi ve slam Akaidi (erhul-akaid). (Hazl.: Sleyman Uluda): 238, bkz. Klavuz, A. Saim (1987). Anahatlaryla slam Akaidi ve Kelama Giri s.115 335 al, amil (2000). Kemal Paazadenin Felsefi ve Kelami grleri: 353 336 Bakara 2/268

79 kazanmaktr. Bu farka gre insan hayr tabii olarak, erri gayr-i tabii olarak iler. Hayra iinden gelerek, erre greneklere bakarak meyleder. Esas ftrata dnerse sadece hayr iler. er, yaratln kendisinde bulunmayan bir takm arzi sebeplerden dolay ortaya kar. Onun iin hayr umumi bir esas, er ise terk edilebilir bir arazdr. Hayr zati, er izafidir.337 Genel slam filozoflar gibi bn Sina da, genelde iyiliin hakim olduu bu alemde ktlk, gl aacndaki diken mesabesindedir. Ktlk kemalin yokluudur. Onun kendi bana salt bir varl yoktur. Gazali de bu alemin mmkn alemler arasnda en iyisi, en gzeli ve en tam olduunu syler.338 Mmkn varlklardaki eksiklik, evrenin Allah karsnda eksikliidir. Evreni kendi btnl ierisinde deerlendirdiimizde, evrenin genel yapsnda hakim olan unsur ve asl olan ey ktlk deil iyiliktir. Zira yaratmann kendisi bizatihi iyidir. Bu, her eyin herkes iin faydal olmas anlamna gelmez. lk bakta hata olarak telakki edilen ey, evrensel boyutta dnldnde, mmkn varlklarn dzeni sz konusu olduunda faydasz deildir. rnei, kral iin yaplan byk ihtiaml saraylarda tuvalete de yer verilir. Tuvalet kendi bana deerlendirildiinde belki insan tiksindirebilir. Ama sarayn btnl iinde dnldnde, tuvaletin saray projelerinde yer almas, en az dier unsurlar kadar iyidir.339 Konuyla ilgili ayetler: Nerede olursanz olun, surlarla tahkim edilmi kalelerin iinde bile olsanz, lm sizi bulur. Eer onlar bir iyilikle karlarlarsa `bu Allahtandr derler, ama balarna bir ktlk gelirse `bu senin yzndendir derler. Onlara de ki; Hepsi Allahtandr. Niye bu adamlar kendilerine sylenen sz anlamaya yanamyorlar?

337

Taftazani, Ebul-Vefa (1999). Kelam lmi ve slam Akaidi (erhul-akaid). (Hazl: Sleyman Uluda): 239 338 Aydn, Mehmet (1987). Din Felsefesi: 122 339 al, amil (2000). Kemal Paazadenin Felsefi ve Kelami grleri: 358, 359

80 Karna kan her iyilik Allahtandr. Bana gelen her ktlk de kendindendir. Biz seni insanlara peygamber olarak gnderdik. Buna ahit olarak Allah yeter.340 Hasan- Basri bu ayetleri yle yorumlar: bu ayetleri kendilerine gre taat ve masiyetle tefsir ediyorlar; ve kfr, fsk, isyan, zulm, cevr, bhtan ve btn ktlklerin Allahtan geldiini iddia ediyorlar. Hakikat byle deildir fakat mnafklar, Allah kendilerine geim ve salk hususunda bir ltufta bulunursa bu Allahtandr ve geim darl, hastalk, oraklk, ktlk ve ksrlk gibi holanmadklar bir eye Allah onlar duar ederse bu Muhammeddendir. Derler. Allah ise: De ki: Hepsi Allahtandr diyor. Yani hepsini Allah yapyor. Burada Hasan- Basrinin son yorum cmlesi: Yani hepsini Allah yapyor ok nemlidir. nk, bunlar Allah takdir etmi ve tekil olarak sizin banza bela olarak saryor demiyor. Aksine, dnya hayatnn normal olaylar olarak kanunlarn Allah koyduu iin O yapyor diyor. Yani burada bu olaylarn Allaha klli bir aidiyeti sz konusudur.341

4.6. ECEL Lgatta, bir ey iin konulmu vakit ve tesbit edilmi mddet anlamna gelir. Istlahta ise, insan hayat ve dier canllar iin tayin edilmi mddete ve bu mddetin sonuna yani lm iin takdir edilmi vakte denir.342 Ecel meselesi de kaza ve kaderle ilgili konulardan biridir. nsan fiilleriyle ilgili grlen bu meselede insann rolnn ne olduu aratrlm, baz neticelere ulalmtr.343

340 341

Nisa 4/78-79 Gler, lhami (1998). Allahn Ahlakilii Sorunu: 87 342 Klavuz, A. Saim (1987). Anahatlaryla slam Akaidi ve Kelama Giri: 128; bkz. Glck, erafeddin ve Toprak, Sleyman (1991) Kelam: 258; Glck, nsan ve Kaderi, S.. lahiyat Fakltesi Dergisi, II, 45 343 Glck, erafeddin ve Toprak, Sleyman (1991) Kelam: 257

81 Her ferdin ve her milletin eceli vardr. Ecel bir tane olup, Allahn kaza ve kaderiyledir. nsanlar dirilten, rzklandran ve ldren Allah Teala olduundan eceli tayin eden de Odur: Aranzda lm biz takdir ettik.344 Ecel ne vaktinden nce gelebilir ne de geciktirilebilir: Her mmetin bir eceli vardr. O ecelleri gelince ne bir saat geri kalrlar ne de ileri giderler.345 Halbuki Allah bir kimseyi, eceli geldii zaman asla geciktirmez.346 Ecel hibir sebeple deimez. Baz ibadet ve taatlarn mr artracana dair hadisler, ehl-i snnet kelamclar tarafndan, insanlar hayrl ve gzel ilere tevik etmek (terb) iin buyrulmu hadisler olarak kabul edilmi veya u manalara yorumlanmtr: mrn artmasndan maksat elem ve kederden uzak, huzur ve saadet iinde, gl ve kuvvetli yaamaktr. Veya Allah Teala bu gibi ahslarn iyilik yapacan bildii iin ezelde onlarn mrn buna gre fazla takdir etmitir. Herhangi bir mdahale olmakszn tabii bir ekilde len kiinin, eceliyle ld konusunda slam mezhepleri ittifak etmitir. Ancak katledilerek ldrlen (maktl) eceli ile mi lmtr? Konusu gr ayrlna sebep olmutur. Ehl-i snnet kelamclarna gre maktl eceliyle lmtr. nk ecel, hayatn tereddtsz olarak son bulduu zamandr. Eer maktl ldrlmemi olsayd, tabii olarak o vakit lmesi de, lmemesi de caizdir.347 Maturidilie gre, ldrlen eceliyle lmtr. O kimse iin bundan baka bir ecel yoktur. ldrme ii katile yneliktir, ona aittir. lm ise lye ait olup Allahn yaratmasyla meydana gelir. Katil ldrme fiilinden dolay cezaya layktr. ldrme, katl, ldrene, katile aittir. ldrme iinin lenle ilgisi yoktur. Zira ldrlenin durumu katl olmayp, lmdr. Katile ve onun iledii fiile gre o maktldr, ldrlmtr. Hayatn sonu demek olan eceline gre, o meyyittir, lmtr.

344 345

Vaka 56/60 Araf 7/34; Yunus 10/49 346 Mnafikun 63/11 347 Klavuz, A. Saim (1987). Anahatlaryla slam Akaidi ve Kelama Giri: 128, 129; bkz. Glck, nsan ve Kaderi, S.. lahiyat Fakltesi Dergisi, II, 45.

82 Eari de, len ve ldrlen kendi eceliyle lmtr demektedir. Eariden sonra Bakllani, Cveyni ve Badadi de ayn gr tekrar ediyorlar. Her insan eceli geldiinde lr, nk her ey Allah tarafndan takdir edilip hkme balanmtr.348 Katilin ceza grmesi ve tazminat demesi mecburiyeti, men edilen bir ie teebbs etmesinden (haddi tecavz etmesinden) ve (snnetullah dediimiz) tabiat kanunlar gereince, Allah Tealann akabinde lm yaratt bir fiili kesbetmi olmasndandr. Zira katl ve ldrme, halk ve yaratma bakmndan olmasa bile, kesb ynnden katilin fiilidir.349 Mutezile mezhebi ise ecel konusunda ayr gre sahip olmutur: 1.Katil maktl ldrmeseydi, maktl yine kesinlikle lrd. 2.Maktl katilin fiili sebebiyle lmtr. Eer katil ldrmeseydi maktl kesinlikle yaard. 3. Kad Abdlcebbarn da tercih ettii bu gr ise ehl-i snnet kelamclarnn gr gibidir. Yani maktl eceliyle lmtr. ayet katil onu ldrmeseydi, onun yaamas da lmesi de mmkn olacakt.350 Deerlendirme Ecel konusuna sosyo-psikolojik adan bakldnda; nsan lml bir varlktr. Bu durum onu korkutmakta mdr?351 lm korkusu ve lmszlk arzusunun btn insanlar iin deimez bir psikolojik gerek olduu kabul edilebilir. Gnmzde lme kar drt tr kltrel tutum gelitirildii mahede olunmaktadr: lm inkar etme, lme meydan okuma, lm isteme ve lm kabullenme. lm karsnda duyulan korku ve sknt kiiyi zorunlu olarak lm tesi bir hayatn varlna, dinin aklamalarna uygun bir ahiret inancna sevkeder mi? lahi dinlerin hepsinde ortak olan ilahi mahkemede hesap verme zorunluluu, cennet ve cehennem kavramlarnn insan psikolojisinde uyandrdklar etkinin tabiat incelendii

348 349

Glck, erafeddin ve Toprak, Sleyman (1991) Kelam: 259 Taftazani, (1999). Kelam lmi ve slam Akaidi: 223 350 Klavuz, A. Saim (1987). Anahatlaryla slam Akaidi ve Kelama Giri: 130 351 Aydn, Mehmet (1987). Din Felsefesi: 184

83 zaman, bunun kiilere ok ynl ve karmak nitelikte tepkiler uyandrd anlalmaktadr. Her ne kadar insanda tabii bir lmszlk arzusu var olmakla birlikte bu, dinin aklamalarndan olduka farkl ii bo bir ereve, bir inan biimidir. Esasen bu arzu, insandaki benseverlik (narsizm) eiliminin bir ifadesidir. Dier zdraplar karsnda olduu gibi, lmn yol at sknt ve bunalm da, ya Allah inkar ya da imann arnmasyla zlr.352 slamiyet, lm Allahtan gelen bir varln yine Ona dnmesi olarak kabul etmektedir. Bu konuda slam dnrleri, hayattaki hedefin lmden nce iyi insan olmay gerekletirmek olduuna vurgu yaparlar. Farabi: Doru dn ve doru hareket et ki faziletli olasn ve lm korkusunu yenesin. Faziletli insann lmden korkmas iin hibir sebep yoktur. O, mmkn olduu lde uzun yaamak ve iyi fiillerini artrmak ister ki, bu sayede lmden sonraki mutluluu da artm olsun.353 lm aslnda ruhun bu boyuttaki deneyimini tamamlamas, bedenin ekim alanndan kurtulmas ve doumla lm arasnda geen srete toplad negatif ve pozitif enerjilerin dkmnn yaplmas iin gerekli kanlmaz bir gerektir. lm dediimiz boyut deitirme sonrasnda kredi kartlarmz, paralarmz, banka hesaplarmz veya mal mlkmz deil ama olumlu davranlarmzn kaydedilip topland manevi hesabmzda toplanan enerjiyi kullanabileceiz. O zaman Mevlanann dedi gibi, lm gn dn bayram gndr. Sevgiliye kavuma gndr.354

4.7. HDAYET-DALALET Hidayet gerekte dalaletin kartdr. Doru yolu bulma, aklama

anlamndadr. Dalalet ise hidayet ve iradn zdd olup yoldan sapma anlamn tar.

352 353

Hkelekli, Hayati (2001). Din Psikolojisi: 98-102 Aydn, Mehmet (1987). Din Felsefesi: 186 354 Sara, M. Ender (2007). Ruhsal Geliim ve Kader: 227-230

84 Hidayet istenilene ulama klavuzu, yolu olurken, dalalet matluba ulamay kaybetme, istenilene ulamayan yoldur.355 Hidayet ve dalalet kelimeleri bir ok defa Kuranda zt-ikiz kavramlar olarak kullanlmlardr. Bu fiiller de dier iyi ve kt fiiller gibi bazen insana nisbet edilmi, ok kerede hidayete ermek ve dalalete dmek asndan insann pek de rolnn olmadn ifade edecek ekilde kullanlmtr.356 Allahtan baka insanlar hidayete erdiren ve sapkla sevk eden hakiki bir fail yoktur. Bu iki fiil de Allahn fiillerindendir. Hidayet ve dalaletin, baka varlklara nisbet edilmesi357 mecazidir. Mutezileye gre, Allahn hidayet etmesi, doru yolu gstermesi; saptrmas (idlal) da, kulu sapk diye isimlendirmesi, kul kendi nefsinde sapkl yaratt zaman, onun sapklna hkmetmesi demektir.358 Burada aka anlalan hidayet ve dalalet Mutezile ekolne gre bir yaratma deil sadece bir ihbar, beyan ve isimlendirmeden ibarettir.359 Cebri yorumla hidayet ve dalaleti anlamak isteyenlere; Hasan el-Basri, Allahn insanlar saptrmadn ancak hidayet ettiini ve kendilerini temize karmak isteyenlerin hangi eyleri tarttklarn yle ifade eder: Bunlar mnakaa ederler; Allah Teala Allah, istediini saptrr, istediini de doru yola gtrr demitir, derler. Fakat ayetin ncesine ve sonrasna bakmazlar. Ayetlerin ncesinin ve sonrasnn delalet ettii manay dnseler, dalalete dmezler. Hidayeti, Allahn emrini dinleyip o emre en gzel ekilde uyma olarak deerlendiren Hasan el-Basri, Emirul-Mminine hidayetle ilgili o kullarm mjdele ki, sz dinlerler ve onun en gzeline uyarlar. Allahn hidayet ettikleri bunlardr. Tam

355 356

Glck, erafeddin ve Toprak, Sleyman (1991) Kelam: 242 Keskin, Halife (1997). slam Dncesinde Kader ve Kaza: 185 357 ura 42/52; sra 17/9; Nisa 4/119; brahim 14/36 358 Klavuz, A. Saim (1987). Anahatlaryla slam Akaidi ve Kelama Giri: 115, 116 359 Keskin, Halife (1997). slam Dncesinde Kader ve Kaza: 187; bkz. Gler, lhami (1998). Allahn Ahlakilii Sorunu: 139

85 akll insanlar da bunlardr360 ayetini hatrlatarak bu ayeti iyi dnp manasn anlamasn ister.361 Ehl-i Snnet kelamclarna gre Allah dilediini saptrr. Dilediine de hidayet verir362 mealindeki ayetten kast diledii kimse iin hidayeti, diledii kimse iin de sapkl o ahsta yaratr demektir. Allah Tealann bir kul iin sapkl yaratmas, o kulun iradesini ktye kullanmasndandr. Yoksa kul, sapkl tercih etmedike, ilahi irade ve kudret, onu sapklk yoluna zorla sevketmez. Zira Kuran- Kerimde sana gelen ktlk kendindendir363 buyrulmutur.364 Din psikolojisi bakmndan hidayet olay pek nemlidir. Hidayet ve ihtida din uurunun kemale ermesiyle olur. Hidayet bir kimseyi insan- kamil haline getiren iman ve takva yoludur. Hidayet bir kimsenin tekrar douu, yeniden dnyaya geliidir. Bir insan anasndan doarak dnyaya gelir. Bu maddi doutur. Bir manevi dou ve dnyaya geli vardr ki bu hidayettir. Din psikolojisinde hidayet, bir kimsenin hayatnda meydana gelen derin bir karklktan sonra hislerinde ve fikirlerinde husule gelen bir deimeyi bildirir. uuru bu dereceye gelen kimsede o zamana kadar grlmeyen byk bir irade kuvveti, yksek bir kavray ve anlay kabiliyeti grlr. Hidayet adeta bir ideal deitirmektir; yllardan beri kklemi olan tavr ve hareketlerde, itiyatlarda kknden bir deimeyi gerektirir. Bu deimenin nemini filozof Boutroux lim ve Din adl eserinde yle ifade eder: Hidayetin bir ferdin i hayatnda uyandrd mcadele o kadar byktr ki, bu adeta milletler arasndaki bir sava andrr.365 Hidayet szc Kuranda 307 kez kullanlmtr. 7si tafdil olmak zere bunlardan 191i fiil, 116s da isimdir. sim ve fiillerin tmnde birden 175 kez hidayet

360 361

Zmer 39/18 Erdem, Mustafa (2003). Hasan el-Basri ve Kelami Grleri: 89, 90 362 Fatr 35/8 363 Nisa 4/79 364 Klavuz, A. Saim (1987). Anahatlaryla slam Akaidi ve Kelama Giri: 116; bkz. Keskin, Halife (1997). slam Dncesinde Kader ve Kaza: 188; Taftazani, (1999). Kelam lmi ve slam Akaidi (erhul-akaid). (Haz: Sleyman Uluda): 227, 228 365 Pazarl, Osman (1982). Din Psikolojisi: 137, 138

86 insan fiili olarak, yalnz isimlerde ise hidayet 90 kez insan fiili olarak kullanlmaktadr.366 Hidayet ve dalaleti insann fiilleri olarak gsteren ayetlere misal:367 Kim doru yolu izlerse (hidayet) kendisi iin izler. Kim doru yoldan saparsa (dalalet) kendi zararna saptm olur. Hi kimse bir bakasnn gnah ykn tamaz. Bir peygamber gndermedike hi kimseyi azaba arptrmayz.368 Biz, insanlar iin bu Kitab hak ile sana indirdik. Artk kim doru yola gelirse kendi yararnadr; kim de saparsa kendi zararnadr. Sen onlarn zerine vekil deilsin.369 Hidayet tevbe artna balanmtr: Kuku yok ki, ben tvbe edip iman edenlere iyi ameller ileyip, hidayete gelen kimseye (doru yoldan ayrlmayanlara) kar affediciyim. 370 Hidayet ynelme artna balanmtr: Allah dilediini kendisine seer ve kendisine yneleni de doru yola iletir.371 Allaha sarlma artna balanmtr: Allahn ayetleri size okunuyorken ve Onun Peygamberi aranzdayken nasl kafir olabilirsiniz? Kim Allah `a smsk sarlrsa doru yola iletilmi olur.372 Allah yolunda cihad artna balanmtr: Urumuzda cihad edenleri, kesinlikle hidayet yollarmza erdiririz. Hi kukusuz Allah iyi iler yapanlarla beraberdir.373

366 367

slamolu, Mustafa (1993). man Risalesi: 218 Keskin, Halife (1997). slam Dncesinde Kader ve Kaza: 185 368 sra 17/15 369 Zmer 39/41 370 Ta-ha 20/82 371 (ura 42/13) 372 Al-i mran 3/101 373 Ankebut 29/69

87 Hr iradeye bal olmas: Semud kavmine gelince onlara doru yolu gsterdik; fakat onlar, krl doru yola tercih ettiler. 374 lahi fiil olarak kullanld yerlere rneklerde de ameli artlara baldr: Allah zalim kavmi hidayete ulatrmaz.375 Allah kafir toplumlar hidayete ulatrmaz.376 Allah fask toplumu hidayete ulatrmaz.377 Allahn hidayeti iin geerli ller Allan doru yoldan saptrmas anlamna gelen dalalet iin de geerlidir. Kuranda 191 kez kullanlmtr.378 Allah dileseydi, hepinizi tek bir mmet yapard. Fakat O, dilediini saptrr, dilediini de doru yola iletir. Sizler yaptnz ilerden kesinlikle sorguya ekileceksiniz.379 Kuranda hidayet-dalalet, iman-kfr... konusunda yer alan ayetler bir araya getirilerek ele alndnda ortaya u sonu kyor: Bir kimse zgr iradesiyle kfr seer ve bu yolda, hibir uyarya kulak vermeden srar ve inatla derinleirse, bir noktadan sonra Yce Allah onun kalbini mhrlyor ve onun iin artk tabir doruysa kap kapanm oluyor. Buna kelam ilmi terminolojisinde hzln deniyor. Yani kfirin yardmsz braklmas, kfrne terk edilmesi. Ama hidayete ulama yolunda samimiyetle aba gsterenlere de hidayet yolu her zaman aktr. Allah Tealann dileyeni mi yoksa dilediini mi hidayete erdirecei konusu da yukarda sylenenler nda yle izah edilmelidir: Allah Tealann hidayete erdirmesi, hidayeti elde etmek gibi bir problemi bulunanlar iin sz konusudur. Bu anlamda her iki k da doru olmakta ve ayn kapya kmaktadr. Zira bir kimse iradesini hidayeti bulma yolunda sarf ederse Allah Teala onu o yola sevk edecektir. Dolaysyla bu kimse, Allah Tealann, hidayete erdirmek istedii kullardan olmaktadr. radesini bu yolda kulland

374 375

Fussilet 41/17 Bakara 2/257 376 Bakara 2/264 377 Tevbe 9/24 378 slamolu, Mustafa (1993). man Risalesi: 222 379 Nahl 16/93

88 iin dileyen, bu irade sebebiyle Allah Tel da onu o yola sevk edecei iin diledii...380 olmaktadr. Hidayet ve dalalet kiisel birer tecrbe olup, toplumsal hidayete baldr. Toplumsal hidayet ise, pratikten nce doru dnce, isabetli karar verme ve dakik planlama gcdr. Hidayet ve dalalet kiisel olduu kadar ayn zamanda toplumsaldr. Toplumun hidayeti bireylerin hidayetini etkiledii gibi dalaleti de ayn ilevi grr. Toplumun ferdi belirledii oranda hidayet ve dalalet toplumsal bir olgudur. Ferdin toplumun belirlemesine kar koyduu oranda da bireyseldir.381

4.8. TEVEKKL-TEDBR Lugatta, gvenmek, dayanmak, ii bakasna havale etmek manasna gelen tevekkl, stlahta, hedefe ulamak iin gerekli olan maddi ve manevi sebeplerin hepsine yaptktan ve yapacak hi bir ey kalmadktan sonra, Allaha dayanp gvenmek ve ondan tesini Allaha havale etmek demektir.382 Hasan el-Basri takdir-tevekkl konusunu halifeye mektubunda yle ifade etmitir: Ey Emirel-Mminin! Bil ki, Allahn emir, kitap ve adaletine muhalefet edenler dinlerinde ok ifrata gitmi olanlar ve cehaletlerinden dolay her eyi kadere yklemi olanlardr. Dnya iinde ise, bununla yetinmeyip bu gibi ilerde azimli ve tedbirli davranrlar. Bu hakikatin ar, batln hafif olmasndan ileri gelmektedir. Onlardan birine, dine ait bir emir verecek olsan: Kalemler kurumu (i iten gemitir) ve alnlara bahtiyar veya bedbaht yazlmtr, cevabn verir. Birisine dnya yolunda nefsini yorma, scak veya soukta kendini ie koma ve cann yolculukta tehlikelere atma, nasl olsa rzkn hazrlanmtr desen kabul etmez. Yine, koyunlarnn bana oban brakma, kurtlarn yiyecei ve hrszlarn alacaklar, lecek

380

Sifil, Ebubekir (2009). Ehli Snnet nanc ve Tarihsellik. http: //www.tahavi. com/makaleler/062.html. Eriim Tarihi: 06.07.2009 381 Gler, lhami (1998). Allahn Ahlakilii Sorunu: 143 382 Klavuz, A. Saim (1987). Anahatlaryla slam Akaidi ve Kelama Giri: 111

89 ve kaybolacak olanlar takdir edilmitir, sen onlar korumaya muktedir olamazsn; Allahn muhafaza edilmesini takdir ettii hibir ey zayi olmaz desen kabul etmez. Yine, atn ve deveni kaacak diye iple balama, ne takdir edilmise o olur, balasan da bir balamasan da desen kabul etmez. Yine, Sakn dkkann ve evinin kapsn malnn ve eyann kaybolmasndan korkarak- kapama, zira senin kapy kapaman, Allahn takdirini deitirmez desen, bunu da kabul etmez. Dnyaya ait herhangi bir iinde, btn ihtiyat tedbirlerini alarak salamlatrmakszn hareket etmez. Eer byle yapmamasn sylersen bilgisizliini ileri srer, sonra da syleneni kabul etmez. Btn bunlara ramen din meselelerini kadere terk eder. Bunlar hakkn ar, batln hafif olmasndan ileri gelir.383 Burada insann hr bir irade sahibi olduu aka vurgulanmakta ve kulun psikolojik yapsndan dolay menfaati olmayan eylerin sorumluluundan kamak istedii ifade edilmektedir.384 Mesela bir Mslman; Allahn takdiri byledir diyerek gnah ilemeyecei gibi, gnah iledikten sonra da, takdir-i ilahi byleymi, Allah benim iin byle yazm. Ne yapaym alnmn yazs buymu diyerek kendini mazur gsteremez. Zira kader bir srdr. Takdir-i ilahi bizce mehuldr. Bilinmeyen (mehul) bir eye dayanarak, kendimizi nasl mazur grebiliriz? Gerek udur ki, takdir-i ilahinin o ekilde tecellisine sebep, bizim kendi irade ve ihtiyarmzla o yola ynelmemizdir. Bu sebeple de, yaptmz ilerden elbette sorumluyuz.385 Tevekkl eden kimse, Allaha kaytsz artsz teslim olmu, kaderine raz kimsedir. Fakat ne kadere inanmak, ne de tevekkl etmek, tembellik, gerilik ve miskinlik demek deildir. Her mslman, tabii olaylarn, ilahi dzenin ve kanunlarn erevesinde, sebep-sonu ilikisi iinde olup bittiinin uurunda olmaldr. Yere tohum ekilmeden mahsl elde edilmez. la kullanlmadan tedavi olunmaz. Salih ameller

383

Flal, Ethem Ruhi (1986). amzda tikadi slam Mezhepleri: 310; Erdem, Mustafa (2003). Hasan el-Basri ve Kelami Grleri: 82 384 Erdem, Mustafa (2003). Hasan el-Basri ve Kelami Grleri: 82 385 Aydn, Ali Arslan (1995). slamda man ve Esaslar: 460

90 ilenmedike cennete girilmez bunlar Allahn yaratklar iin takdir ettii ilahi dzen ve kaderdir. yleyse tevekkl, alp abalamak, alp abalarken Allahn bizimle olduu dncesini hatrdan karmamak ve neticeyi Allaha brakmaktr. Allah yle buyurur: bir kere azmettin mi (iin gereklerini yerine getirdin mi) artk Allaha gven (Ona dayan). Muhakkak Allah tevekkl edenleri sever.386 Peygamber Efendimiz de devesini salarak tevekkl ettiini syleyen bedeviye nce deveni bala, Allaha yle tevekkl et387 buyurmutur.388 4.8.1. Tevekkl Tedbir Takdir likisi Allah ilahi takdirin ekilleni biimiyle ilgili bilgi vermi midir? Aadaki ayetler soruya cevap niteliindedir. lgili ayetler: Sonra yle dedi: Oullarm! (ehre) hepiniz bir kapdan girmeyin, ayr ayr kaplardan girin. Ama Allahtan (gelecek) hibir eyi sizden savamam. Hkm Allahtan bakasnn deildir. (Onun iin) ben yalnz Ona dayandm. Tevekkl edenler yalnz Ona dayansnlar. Babalarnn kendilerine emrettii yerden (eitli kaplardan) girdiklerinde (onun emrini yerine getirdiler. Fakat bu tedbir) Allahtan gelecek hibir eyi onlardan savamazd; ancak Yakub iindeki bir dilei aa vurmu oldu. phesiz o, ilim sahibiydi, nk ona biz retmitik. Fakat insanlarn ou bilmezler.389 Bylece biz, aralarnda birbirlerine sormalar iin onlar uyandrdk: lerinden biri: Ne kadar kaldnz? dedi. (Kimi) Bir gn ya da gnn bir paras kadar kaldk dediler; (kimi de) yle dediler: Rabbiniz, kaldnz mddeti daha iyi bilir. imdi siz, iinizden birini u gm paranzla ehre gnderin de, baksn, (ehrin) hangi yiyecei daha temiz ise size ondan erzak getirsin; ayrca, nzik davransn (gizli hareket etsin) ve sakn sizi kimseye sezdirmesin.

386 387

Al-i mran 3/159 Tirmizi, Kyamet, 60 388 Klavuz, A. Saim (1987). Anahatlaryla slam Akaidi ve Kelama Giri: 112 389 Yusuf 12/67, 68

91 nk onlar eer size muttali olurlarsa, ya sizi talayarak ldrrler veya kendi dinlerine evirirler ki, o zaman ebediyyen iflah olmazsnz.390 Sen ilerinde olup da namazlarn kldrdn zaman, bir ksm seninle beraber namaza dursun ve silahlarn da yanlarna alsnlar; secdeyi yaptktan sonra onlar arkanza gesinler; klmayan br ksm gelsin, seninle beraber klsnlar, tedbirli olsunlar, silahlarn alsnlar. Kafirler, size anszn bir baskn vermek iin, silah ve eyanzdan ayrlm bulunmanz dilerler. Yamurdan zarar grecekseniz veya hasta olursanz, silahlarnz brakmanza engel yoktur, fakat dikkatli olun. Allah kafirlere phesiz ar bir azab hazrlamtr.391 And olsun ki Musaya: Kullarm geceleyin yrt, denizde onlara kuru bir yol a, batmaktan ve dmanlarn yetimesinden korkma, endie etme diye vahyettik.392 4.8.2. Takdirin ekillenmesinde Tedbirin Rol Var Mdr? Alacamz basit tedbirler bile takdirin geliim izgisini etkilemez mi? rnein yazn aldmz bir yiyecei darda braktmzda bir gnde bozulacaksa buzdolabna koymamz, onun mrn kat kat artracaktr. Takdir, tedbiri bozar veya bozmaz gibi kesin ifadeli tartmalar yerine, ikisi arasndaki balant ve etkileim incelenmelidir. Trafik kazalar, depremler, doal afetler ve insanlarn kendi hatalar sonucu oluan felaketler; tedbir almakla, isel ve dsal donanmlarla farkl sonular douracaktr.

4.9. DUA Dua, insanla Allah arasnda bir haberleme ya da iletiim olarak

tanmlanr.393 Dua; istektir. Dier bir ifadeyle dua var olandan da stn, deerli idealler ve isteklerin istemidir.394 Grnte bu haberleme tek ynl gibidir, fakat duada,

390 391

Kehf 18/19, 20 Nisa 4/102 392 Ta-Ha 20/77 393 Hkelekli, Hayati (2001). Din Psikolojisi: 212. 394 eriati, Ali (1989) Kurana Bak: 71

92 sadece dua eden tarafndan anlalabilecek bir yol ile, Allahn buna cevap verecei beklentisi ve umudu vardr. Konusu ne olursa olsun dua, insann iinde kendisini muhta ve arzulu olarak grd, hatta bir ok kimsenin kendi iradesine aykr olarak, orada Allah insann ihtiyacn karlayacak durumda olan varlk olarak kabul ettii ve Allahn kendisini iittiine inanp gvendii, aka denk olmayan bir iliki ierisindeki iletiimdir.395 Dua ve niyaz ibadetin bir parasdr. Mminlerin Allaha hitap etmeleri, Ona yaklamaya almalar iin yaplan bir cehttir. Allaha kranlarn bildirmek, hamd ve sena etmek, af ve mafiret dilemek, ruhun Allaha tevecchdr.396 Aka ya da st rtl ekilde, insani durumun kendi temeline kendisinin sahip olmadnn itiraf ile yksek bir iradeye bavurma son derece tutarl bir davran olarak gzkr. Bir talebi konu edinen dua temel bir ruh halini temsil eder. Allaha mit ve gvenle ynelen insan, kendi faniliini itiraf etmekte, ayn zamanda hayatn bir anlam olduuna inanarak arzusunu srdrmektedir. Buna bal olarak da, Allahn iyiliksever, aktif ve gl olduunu aka ifade ederek Ona doru ynelmektedir. Dua bizzat kendiliinden kendi etkinliinin prensibini elde tutmad iin, g ve kuvveti elde bulunduran yce bir varla bavurudur.397 4.9.1. Duann Konusu Duann ilk konusu Allaha perestitir, ak ve hrmetini ifadedir. Peresti ve hrmet her akl insannn en yksek kemal olana ve yalnz ona borlu olmasndan ileri gelir. Dnce ve akl, sonsuzluk ve ilahi azamet karsnda hiliini ve kkln tanr; irade, en yksek kadir-i mutlak karsnda aczini kabul eder. Duada hrmet, itaat, sevgi gibi esasl zellik vardr. Bunlardan sonra Allaha, insanlara yapt sonsuz ltuf ve ihsanlara kar hamd sena etmek kranlarn bildirmek vardr. Son olarak Allahn yardmn dilemek vardr.398

395 396

Hkelekli, Hayati (2001). Din Psikolojisi: 212 Pazarl, Osman (1982). Din Psikolojisi: 193 397 Hkelekli, a.g.e., s. 213 398 Pazarl, a.g.e., s. 194

93 Duann konusu olan hrmet, itaat, sevgi, hamd, kr ve yardm dilemek hayatmz pozitif ynde etkileyen faktrlerdir. 4.9.2. Duann Tesirleri Dua, maddi ve uzvi, manevi ve ruhi olmak zere iki cepheden mtaala edilebilir.399 Dua: nsann kendi zn, arzularn ve isteklerini gzden geirmesi, insann ve toplumun kaderini dnmesi iin bir aratr. Allahla ahidlemek ve srekli ahidlerin yenilenmesi gibidir. Allahn yardmlarna dayanlmas, insandaki gizli kabiliyetlere gvenilmesidir.400 Dua, ibadetin bir parasdr. Zihnin bir takm kt hayaller ve ihtiraslarla dolmasna ve insan ktlklere srklemesine mani olur. Dua eden kimse, samimi ve iyi kalpli insan olmaya cehdeden kimsedir.401 Dua, kalbin Allahla konumasdr, bu bir haberleme, bir iletiimdir. nsann ftri bir eilimi, vazgeilmez bir ihtiyacdr. kbaln ifadesiyle, ister ferdi ister itimai olsun dua, kainatn dehet verici sessizlii iinde, insanolunun kendisine bir cevap bulmak iin hissettii derin hasret ve itiyakn ifadesidir. James, insanlarn psikolojik yaps kkl bir deiiklie uramadka ta kyamete kadar dua edeceklerini belirtir.402 Dua, mminlerin cesaretini ve enerjisini artrr. mitsizlikten, maneviyat kntsnden kurtarr. Hayat mcadelesine daha byk bir enerji ve azimle devamlarn salar. mitsizlikler ve felaketler karsnda aresiz kalan kimselere teselli memba olur. Tesellisiz kalan insann ruhi muvazenesi tehlikeye der. Dua aresizleri teselli eden en byk kudrettir. Hayatta karlk beklemeden bylesine bizi destekleyen ve ykselten manevi kudretten mahrum kalan insanlar gerekten bedbaht kimselerdir.403 Peygamberimiz, Allaha, kabul edileceine kesin ekilde inanm olarak dua edin. unu da bilin ki,

399 400

Pazarl, a.g.e., s. 195 eriati, Ali (1989) Kurana Bak: 73, 74 401 Pazarl, a.g.e., s. 195 402 Hkelekli, Hayati (2001). Din Psikolojisi: 219, 221 403 Pazarl, a.g.e., s. 196

94 Allah kendisinden gafil ve baka ilerle megul bir kalbin duasn kabul etmez.diye buyurarak inanla yaplan duann kabl edileceine dikkat ekmektedir.404 Duann ahlak ve ahsiyet zerine de tesiri byktr. nsanl ahlakszla srkleyen sebepler arasnda mitsizlik, manevi ve ruhi disiplin gevemesi de vardr. Dua insann duygularn ykseltir, kk ve adi ihtiraslardan kurtarr, ruha skunet ve ferahlk verir. ahsiyetin kuvvetlenmesine yardm eder. Duann sala tesirleri de tp dnyasnda kabul edilmi bir gerektir.405 Btn bunlar gsteriyor ki, dua din gibi evrensel bir olaydr; her dinde, her toplumda, her kltr ve medeniyette duann varlna rastlamak mmkndr. Hatta dine ilgisiz ve inansz insanlarn arasnda bile ara sra dua edenlerin bulunduu da bir gerektir.406 4.9.3. Kuranda Dua Kullarm beni sana soracak olursa, ite Ben (onlara) pek yaknm. Bana dua ettii zaman dua edenin duasna cevap veririm. yleyse, onlar da benim arma cevab versinler ve bana iman etsinler. Umulur ki irad (doru yolu bulmu) olurlar (Bakara 2/186). De ki: Sizin duanz olmasayd, Rabbim size deer verir miydi?407 Rabbinize yalvara yalvara ve iin iin dua edin. phesiz O, haddi aanlar sevmez. Dzene konulmasndan sonra yeryznde bozgunculuk (fesad) karmayn; Ona korkarak ve umut tayarak dua edin. Dorusu Allahn rahmeti iyilik yapanlara pek yakndr.408

404 405

Bozda, Muhammed (2001) Ruhsal Zeka: 37 Pazarl, Osman (1982). Din Psikolojisi: 196 406 Hkelekli, Hayati (2001). Din Psikolojisi: 218 407 Furkan 25/77 408 Araf 7/55, 56

95 Ve de ki: Rabbim, beni (girilecek yere) doru bir girdirile girdir ve (karlacak yerden) doru bir karlla kar ve katndan bana yardmc bir kuvvet ver.409 Rabbiniz dedi ki: Bana dua edin, size icabet edeyim. Dorusu bana ibadet etmekten byklenen (mstekbir)ler; cehenneme boyun bkm kimseler olarak gireceklerdir.410 De ki: Allah, diye arn, Rahman diye arn, ne ile arrsanz; sonunda en gzel isimler Onundur. Namaznda sesini ok ykseltme, onda ok da ksma, bu ikisi arasnda (orta) bir yol benimse.411 Dua ile ilgili ayetlere baktmzda; Allah katnda deerli olann iyi niyetlerimiz ve samimi isteklerimizden (dua) bakas olmadn gryoruz. Bize den budur, geri kalan Allaha aittir.

409 410

sra 17/80 Mmin 40/60 411 sra 17/110

BENC BLM KADER ANLAYIININ ALLAH, NSAN VE EVRENLE LKS

5.1. KADER ANLAYIININ ALLAH LE LKL BOYUTU 5.1.1. Allahn Bilmesi (Zaman, nceden Bilme) Kaza ve kader probleminde tartlmas gereken bir konu da Allahn ilim sfat, yani Cenab- Hakkn kk byk, yakn uzak, gizli aikar olmu olacak her eyi bilmesi. Sz konusu sfat iin zikredilen sonuncu zellik, olacak her eyi bilmesi insanlarn iradi fiillerini yakndan ilgilendirmektedir.412 Problemin zm iin ileri srlen grleri noktada zetlemek mmkndr: a) Alimlerin ou ilahi ilmin insanlar tarafndan bilinmeyiini nemli bir izah olarak deerlendirmilerdir. Mesela katil ileyecei suun Allah tarafndan nceden bilindii konusunda herhangi bir bilgi ve sezgiye sahip deildir ki onun etkisiyle su ilemi olsun. nsanlar aln yazlarn okuyarak deil, kendi azim, irade ve kararlaryla hayatlarna yn verirler. b) Baz slam dnrlerine gre, ilahi ilim tabiat iinde tek tek hasl olan olaylara (cziyyat) deil, ilkeler seviyesindeki genele (klliyat) taalluk eder. Bundan hareketle tek tek her bir insann fiilinin ilahi ilmin sahasna girmedii, sadece genel manada insan trnn fiillerinin -mesela adam ldrme temayllerinin Onun ilminin dahilinde bulunduu sonucu karlabilir. Ancak filozoflarn bu telakkisi naslara uymad ve Allahn ilim sfatna snrlama getirdii iin alimler ounluu tarafndan benimsenmemitir.

412

Topalolu vd. slamda nan Esaslar, 2002: 153

97 c)Zaman gne sistemine bal bulunan biz insanlar iin sz konusu olan izafi bir deerdir. Bu sisteme bal bulunmayan varlklar ve ayrca ebediyet alemi olan ahiret hayatnn insanlar iin zaman faktrnn bir rol yoktur. Nesne olay ve oluumlaryla btn kainatn yaratcs ve yneticisi olan Allah Tealaya zaman kavramnn nispet edilemeyecei ise ittifak edilen bir husustur. Bu sebeple Allahn nceden bilmesi ifadesindeki ncelik bize gre nisbi bir deer tar, Onun iin ncelik, sonralk sz konusu deildir. Zamann greli deer tayan bir kavram olduu dncesi amzn bilim adamlar tarafndan da benimsenmektedir.413 Said Nursi de Allahn bilmesi ve zaman (ezelde bilmesi) konusunda u aklamay yapmaktadr: Kader, ilim nevindendir. lim, mlma tbidir. Yani, nasl olacak, yle taallk ediyor. Yoksa, mlm, ilme tbi deil. Hem, ezel, mzi silsilesinin bir ucu deil ki, eyann vcudunda esas tutulup ona gre bir mecburiyet tasavvur edilsin. Belki, ezel, mzi ve hal ve istikbli birden tutar, yksekten bakar bir ayna-misldir. yle ise, daire-i mmkint iinde uzanp giden zamann mzi tarafnda bir u tahayyl edip, ona ezel deyip, o ezel ilmine, eyann tertiple girmesini ve kendisini onun haricinde tevehhm etmesi, ona gre muhkeme etmek hakikat deildir. u srrn kefi iin u misle bak: Senin elinde bir ayna bulunsa, sa tarafndaki mesafe mzi, sol tarafndaki mesafe mstakbel farz edilse, o ayna yalnz mukabilini tutar. Sonra, o iki taraf bir tertib ile tutar; ounu tutamaz. O ayna ne kadar aa ise, o kadar az grr. Fakat, o ayna ile yksee ktka, o aynann mukabil dairesi genilenir; git gide, btn iki taraf mesafeyi birden, bir anda tutar. te u ayna, u vaziyette onun irtismnda, o mesafelerde cereyan eden haller birbirine mukaddem muahhar, muvfk muhlif denilmez. te, kader, ilm-i ezelden olduu iin; ilm-i ezel, hadsin tbiriyle, manzr- ldan, ezelden ebede kadar Her ey, olmu ve olacak, birden tutar, ihta eder bir makam- ldadr. Biz ve muhkemtmz, onun haricinde olamaz ki, mzi mesafesinde

413

Topalolu vd. a.g.e., s. 154

98 bir ayna tarznda olsun.414 Grld gibi ezelden anlamamz gereken bizim zaman anlaymz deil, Allah ilgilendiren boyutuyla gemi, imdiki ve gelecek zamann, bir an gibi Onun bilgisinde olmasdr. 5.1.2. Allahn Sfatlaryla Beerin radesinin Kesitii Zann nsann sorumluluk alnyla ilgili kader konusuna bak yaparken Allahn irade ve kudret sfatlarna arlk vermemek, bu sfatlarn beerin kudret ve irade sfatlaryla kesitii zannna kaplmamak gerekiyor. Buna bal olarak Kuran- Kerimde yer alan ve beeri hrriyetsizlik (cebir) telakkisini destekler gibi grnen, ilahi meiet ve iradenin hakimiyetini dile getiren ayetleri de melek ile eytan arasnda yer tutan beer stats erevesinde dnp yorumlamak gerekmektedir. Yani bu tr ayetlerin belli vasflardaki insan deil sistemi dile getirdiine dikkat etmek gerekmektedir. Buna bir de saylar az saylmayan ayet-i kerimelerde, mriklerin putlarna nispet ettikleri zelliklerin reddi ve Allahn zerreden kreye kadar her nesne ve olaya hakim olduu gereinin vurgulanmas faktrn de ilave etmelidir.415 unu da belirtmek gerekir ki eylem yapma irade ve gcne sahip klnmakla birlikte insan fizik ve sosyal evresinden bamsz bir varlk deildir. nsan, irade ve gcn iinde bulunduu evrenin artlarna bal olarak gerekletirebilir, yani evresi onu snrlar. Ayrca irade ve gcn aan baz durumlar da karsna kar. Dnyaya gelii, sahip olduu fizik ve psikolojik nitelikler, bulunduu evre iradesi dndaki gereklerdir. Bunlar kader plannn insan baz ynlerden kesin olarak kuattn gsterir. Kaderin ilh sfatlarla irtibatl olan yan ise onun gayba iman ynnn de bulunduunu ifade eder. Gayba iman unsuru tamas ise problemin dnya artlarnda btnyle zlemeyen bir tarafnn bulunmasn tabii hale getirir. Zira Allahn zt gibi sfatlar konusunda da mehulleri tamamen ortadan kaldracak bir bilgiye ulamak mmkn deildir.416

414 415

Nursi, Said (2005), Szler: 341 Topalolu vd. slamda nan Esaslar, 2002: 153 416 Yavuz, Yusuf evki Kader. http: //allah.gen.tr/kader.html#more-279 Eriim Tarihi: 25/05/2010

99 5.2. KADER ANLAYIININ NSAN (SORUMLULUK ALANI) VE EVRENLE LKL BOYUTU 5.2.1. Evrene Konan Yasalar Karsnda nsanlarn Tutumlar

Balamnda Gerekircilik (determinizm) Her olayn bir nedeninin olduu ve ayn nedenlerin, ayn artlar altnda her zaman ayn sonular dourduunu, dolaysyla olaylarn zorunlu ve evrensel kanunlara uyarak ortaya ktn kabul eder. Bu gre inananlar, evreni oluturan tm eyleri ieren, fizik, kimya, biyoloji, astronomi, aritmetik ve geometri gibi doa yasalarnn, evrenin var olduu srece, ayrca sosyoloji ve psikoloji gibi sosyal yasalarn canllar ortaya kndan itibaren, var ve deimez bir biimde ayn olduklarn savunurlar. Onlara gre, bu yasalar ve onlarn oluturduu ahenk iindeki dzen, evrenin ve onun bir paras olan bireyin bilimsel bir kaderi olup, evrenin tmne hakim deterministik bir dzenin varln kantlarlar. Bu gre gre, insan, doa ve sosyal yasalar bilmek, tanmak ve onlara hakim olmakla zorunluluk alanndan zgrlk alanna geer ki bu da zorunluluk-zgrlk diye adlandrlr. Bu durumda, insan doa ve sosyal yasalar yaratamaz, yok edemez ve deitiremez, ama onlar tanyp bilmekle onlardan korunur, zararl sonularn yararlya evirebilir. Bir yasay bilmek insan zgr ve gl klar. Zira sebep ve sonucu insansal amalarna gre oluturarak, olay ve olgular yani kaderini ynlendirebilir. rnein; insan yldrmn nedenini, sebebini bilmedii srece, yldrm onun iin bir zorunluluk, kt bir kaderdir. nsanolu, yldrmn nedenini ve niteliini renmekle, yldrmsavar yapabildi ve dolaysyla yldrmn getirecei lm ve tahrip edici kaderi yok etti ve ilaveten onun enerjisini depolayarak ondan yararlanmasn da bildi. Bylece insanolu yldrm yani bir doa yasasn yok edemedi ama, onun bilgisini edinmekle ve denetim altna almakla zorunluluktan zgrlk dzeyine geti. Yine insanolu, barajlar yaparak, kyleri, kentleri ve mahsulleri mahveden azgn ve vahi sular denetim altna ald. O suyun getirecei felaketleri nleyen insanolu kendi kaderini deitirdi. Bununla da kalmayp kontrol altna ald o sulardan elektrik retti ve yln drt mevsimi dzenli sulama ile mahsuldeki bereketi arttrd. Bylece insanolu, doal bir afetin zorunluluundan zgrle ve esenlie geebildi. Bu sel

100 rnei zgrle gemek ve gelimilik arasnda sk bir balant olduunu bize hatrlatmakta. Yani Kanadada yaayan insanlarn kaderi ile Mozambikte yaayan insanlarn kaderi ayn olmamakta. Mozambikte felaket olan kader olgusu Kanadada esenlik kayna olabilmektedir. nsanolunun doa yasalarn tanyp, onlarn zararl sonularn yararlya evirerek zorunluluk alanndan zgrlk alanna gemesiyle ilgili bu gibi rnekler kolaylkla oaltlabilir. Btn bunlardan da grlecei zere insanlar doa yasalarna, fizik, kimya, tp gibi bilimlere nfuz ettike, zorunluluklar denetimleri altna alarak zgrle gemekte, baka bir deyile Evrensel-Doasal Kader i ynlendirebilmektedir.417 Unicefin 1991de yaynlad raporlara gre, beslenme ve salk nedeni ile be yan altndaki ocuk lm oranlarnn en fazla olduu 5 ve en az olduu 5 lke unlardr. 1989 yl itibariyle : En fazla olan 5 lke: 1.Mozambik (binde) 2.Afganistan 3.Angola 4.Mali lm oran: 297 296 292 287 261 en az olan 5 lke: lm oran: 1.sve (binde) 2.Fillandiya 3.Hollanda 4.Honkong 5.svire 7 7 8 8 9

5.Sierre Leone

Evrensel kaderi tanmayp, bu sonular ecel ile Allaha izafe edenlere ancak: Bu taksimi kurt yapmaz kuzulara ah olsa denebilir. Bu lkelerde yaayan insanlarn mrleri de buna mmasil olarak deiiyor.

417

Saygn, Hasan (2001). Kader ve rade Ya da nsann zgrlk Sorunu. http: //www.historicalsense. com/Archive/Fener12_3.htm, Eriim Tarihi: 02.04.2010

101

Be Kuzey Avrupa lkesinin lm ya ortalamalar yledir: lkeler 1.Danimarka 2.Finlandiya 3.rlanda 4.Norve 5.svire lm Ya Ortalamas 76 76 75 77 78

Be Gney Asya lkesinin lm ya ortalamalar ise yledir: 1.Afganistan 2.Banglade 3.Hindistan 4.Nepal 5.Pakistan 59 43 50 54 59

Bu veriler nda, kim ecelin salk, beslenme, zenginlik veya fakirlie deil de yani Allahn koymu olduu belirlenmemi kadere bal olmayp ta; Allahn ezelde kendi hikmetine, iradesine ve isteine gre koyduu kadere bal olduunu syleyebilir?418 Buna benzer biimde, sosyal insann belirlenmi, izilmi bir SosyalToplumsal Kader inin de var olduu bu grte olanlarca ileri srlr. Burada insanolunun yapaca i; iradesiyle ve giriimleriyle, sosyal toplumsal dzenin yasalarn, olaylarn sebep, koul ve sonularn bilmek ve ona gre sosyal kaderini ynlendirmektir. Bylece sosyal toplumsal zorunluluktan sosyal-toplumsal zgrle gei salanm olacaktr.

418

Gler, lhami (1998), Allahn Ahlakilii Sorunu: 125-126

102 Sonu olarak kader ve irade kavramlarn determinizm yani gerekircilik yaklamyla modelleyen gr; gerekirciliin tanm gerei her ne kadar bir zorunluluk ve bir kader izgisi olutursa da, insanolunun doasal ve toplumsal bilimleri ve onlarla ilgili olay ve olgularn sebep ve sonularn bilebilecek potansiyele sahip olduunu, ve bu potansiyel sayesinde sebeplere etki yaparak ya da onlar yok ederek neticeyi deitirebileceini ve bylece, insanolunun, zgrln zorunlulua, serbest iradenin de (cebri) kadere mdahalesini salayabilen bir varlk olduunu ayrca alemin deterministik yapsnn da buna msait ve ak olduunu savunmaktadr. Tanr evreni yasalar ile beraber yaratmakla birlikte, evren varolduu srece onu ynetendir de. Yaradl ve olu devam ettiine gre, Tanrnn alemle ilikisi ve ynetme fiili de devamldr. Gerekircilik yasas ve dzeni, Tanrnn kudretlerinin ve fiillerinin bu alemdeki tecellisinden ibarettir ve tecelli ise devamldr.419 Ayn zamanda Tanry temsil eden Onun temsilcisi Kurn ile, tabiat temsil eden onun efendisi insan arasnda bir mnsebet vardr. Bu ilikinin kurallarna riyet etmeyenler helk olur. Edenlere gelince; onlara gre, varln kanunu ve dzeni gzeldir.420 5.2.2. nsan Davrannn Karmakl nsan tabiatn veya sosyal kanunlar, tabiat kanunlarna indirgeyemeyiz. Sosyal hayat deitiren g, neticede insan faaliyetidir. Nitekim insann dndaki varlklarn, onun emrine verilmesini Kuran, teshir kavramyla ifade etmektedir. Teshir gerei; insann kainata mahkumiyetinin deil, hakimiyetinin esas alndn gstermektedir. nsan, karmak bir organizmadr ve ayn zamana rastlayan, birbiri zerine gelen psikolojik durumlarn her annda o vardr. nsan tabiat son derece karmak bir

419

Saygn, Hasan (2001). Kader ve rade Ya da nsann zgrlk Sorunu. http: //www.historical sense.com/Archive/Fener12_3.htm, Eriim Tarihi: 02.04.2010 420 Etz, Abdlkadir. (1988) Kuranda Sosyal psikoloji: 219

103 zellie sahip olduu gibi zora ve baskya kar inatla direnme eilimindedir. Bunun yan sra insanda kendi tabiatn anlama ve aratrma eilimi de mevcuttur.421 Bu karmakln izahnda u hikaye manidardr: Bir rencisi, Nasreddine sorar. Kader nedir? Hoca: Her biri dierini etkileyen birbirine bal olaylarn sonsuz srekliliidir. renci: Bu cevap tatmin edici olmaktan ok uzak. Ben neden ve sonuca inanrm der. Pekala diye cevaplar hoca, una bir bak der ve sokaktan gemekte olan bir insan topluluunu gsterir. Bu adam aslmak zere gtrlyor. Bu acaba birinin ona birka gm vermesi ve onun bu gmle cinayet ilemek iin bir bak almasna imkan saladndan m, yoksa cinayet ilerken birinin onu grm olmasndan m, yoksa kimsenin onu durdurmam olmasndan dolay m olmutur?422 5.2.3. nsan Kaderini Oluturan Olgular 5.2.3.1. Bilgi-nan-Dnce-Niyet ve Davran Her trl davrann altnda farknda olduumuz veya olmadmz, bilgi, dnce ve niyet prosedr vardr. Bilgi, bilen kimsenin zihninde bilinen eye tamamen uyan bir tasavvurun hasl olmasdr.423 Bilgi imann kontrolnde olmak durumundadr. Yani imanla elien bir bilgi, insan imann gerektirdii ekilde dengeli davranmaya sevk edemez. Dolaysyla mslmann dnya gr de imann dinamiklerine gre belirlenmelidir.424

421 422

Sert, H. Emin (2004), Kuranda nsan Tipleri ve Davranlar: 35 Ornsten, Robert E. (2003), Yeni Bir Psikoloji: 83 423 Sert, a.g.e., s. 79 424 Sert, a.g.e., s. 83

104 Davran, dnce ve niyetten ayrmak mmkn deildir. Her ey, kullanan kiinin niyetine gre anlam kazanr. nsan his ve davranlarn kendi tercih ve istekleriyle belirler. Buna harici engelleme ve basklar pek etki edemez. nsan kendi hedef ve hislerini kendi belirler. stek ve n referanslarn kendi oluturur ve bu noktada harici tesirlere pek itibar etmez.425 Dnme psikolojik bir fonksiyondur. Fakat psikolojik yapda kkleen yle dnceler vardr ki, sahibi onlarn farknda bile olmaz. nsann dnceleri her an iin el altnda deildir. Ama yine de bu unutulmu dncelerin insan davranlarn ynlendirmede girdileri vardr.426 nsann dncesinin kaderini oluturaca konusunda Gandhinin u sz nemlidir: Sylediklerinize dikkat edin; dncelere dnr... Dncelerinize dikkat edin; duygularnza dnr... Duygularnza dikkat edin; davranlarnza dnr... Davranlarnza dikkat edin; alkanlklarnza dnr... Alkanlklarnza dikkat edin; deerlerinize dnr... Deerlerinize dikkat edin; karakterinize dnr... Karakterinize dikkat edin; kaderinize dnr... 427 nsan davranlar psiik karakter tarafndan rgtlenir; bu rgtleme iinde insann nefsinde olan eylerin doruluuna ya da yanllna baklmaz. nsan, kendisinin sanki gerekmi gibi dorulad bir vehme kaplabilir. Bu vehim insann davranlarna ve onun olaylar karsnda taknd tavrlara tasallut eder. Bundan dolay biliriz ki herhangi bir mesele hakknda vehimlere kaplan insann eylemleri sonu itibariyle bu vehme uygun olacak bylece insan, nefsinde yer etmi olan bu vehimlerin kopyas denebilecek davranlara giriecektir.428 5.2.4. Toplumlarn Kaderi Allah Kuranda toplumsal yasalara iaret etmekte, bu yasalar zerinde dnmeye, armaktadr.

425 426

Sert, H. Emin (2004), Kuranda nsan Tipleri ve Davranlar: 102 Said, Cevdet (1986), Bireysel ve Toplumsal Deimenin Yasalar: 106-107 427 (http: //www.uludagsozluk.com/k/mahatma-gandhi/Eriim Tarihi: 07.04.2010 428 Said, a.g.e., s. 87

105 Sizden nce(ki milletlerin bandan) nice olaylar gelip gemitir. Yeryznde gezin dolan da yalanclarn sonunun nasl olduuna bir bakn429 Onlar yeryznde gezip kendilerinden ncekiler sonunun nasl olduuna bakmazlar m?430 Toplumlar Allahn ortaya koyduu toplumsal yasaya gre doar, geliir, geriler ve yok olurlar. Bu durumda her toplumun bir mr vardr. Her toplumun belirlenmi bir eceli vardr. Ecelleri geldiinde onu ne bir an erteleyebilirler ve ne de bir an ne alabilirler.431 Kurann vurgulad ve o yzden kitaplarn indirilip elilerin gnderildii en nemli ey toplumlarn deimesidir. Bu yzden Kuran srarla ncekilerin gz ard ettii yasalara baklmas gerektii zerinde durur. O yasalar ki toplumlar onlarn temel plan zerinde ykselmekte ve kmektedirler; Allah o yasalar uyarnca insanlar dllendirmekte ya da cezalandrmaktadr. nsanoluna den bu yasalar kavramaya almaktr. Ta ki Allahn rahmetine ulasnlar, cnden uzak olsunlar. te bunun iin Allah Teala: Yok, yine dnerlerse, evvelkilere(uygulanan) yasa gerekleecektir.432 Yani yanl tasavvur ve inanlarndan kaynaklanan bozuk eylemlerine dnerlerse onlara da evvelkilere uygulanan yasann benzeri uygulanacaktr.433 nsanolunun nnde, gidecei yolu belirlerken belli bir bak acsyla deerlendirip ders kard olay rnekleri ve karlatrma modelleri birikmektedir. Kurann indiriliinden sonra dnyann her yerinde alar boyu gelien olaylar-bu olaylar ister Mslman, ister kitapl, isterse de putperest toplumlarda meydana gelmi- olsun sz konusu bak asnn yasalar erevesine girerler. Bu yasalar sosyolojik alanla psikolojik alan arasndaki ilikiyi kavramaktadr ki Wellse unlar

429 430

Ali mran 3/137 Fatr 35/44 431 Araf 7/34 432 Enfal, 38 433 Said, Cevdet (1986), Bireysel ve Toplumsal Deimenin Yasalar: 115

106 syletmitir: phesiz dnya savann musibetleri insanlara ken felaket ve inen azap, tadklar yanl dncelere uygun bir karlk olmutur.434 Dnya yaay toplumsaldr, toplumsal yaayta karlkl bamllk ve etkilenme, bir anlamda da birlik sz konusudur. Salihlerin iyi davranlar da, ktlerin kt davranlar da toplumu etkiler. Bu sebeple, ortak sorumluluklar vardr. Toplumun bireylerinin ortak bir yazgya sahip olmalar, bir kii gnah ilemeye davrandnda, dierlerinin onu nlemesi gereini ortaya karr. Peygamberimiz bireyin gnahn toplumdaki etkisini yle bir rnek ile anlatr: bir topluluk gemide yolculuk etmekteydiler. Bir yolcu, oturduu yerden tekneyi delmeye balad. Dier yolcular, nasl olsa kendi oturduu yeri deliyor diye dnerek onu engellemediler. Sonuta gemi batt. Byle yapmayp da elini tutsalar, onu engelleselerdi, hem kendilerini hem de gemiyi delen adam kurtarm olurlard. Dnyada, kurunun yannda ya da yanabilir veya her ikisi de yanmayabilir. Bir topluluun bir arada yaad bir toplumda, iyiler de vardr, ktler de. Zaman olur ki iyilerin davranlarnn sonularndan ktler yararlanr, yine bir zaman olur ki gnahkarlarn sonucundan iyiler zarar grrler.435 Bu, yapsnda bir deiimin olumad toplumsal evrelerin farknda olmamalar yznden deil, imdiye dek deiim denen eyin psikolojik ve sosyolojik yasalarla balantsn bir trl anlayamamalar yznden byle. Kukusuz bu yasalarn kavranmas deitirme gcne ulatracaktr. Bu yzden bunlar aratrma yolunda sarfedilecek aba onlara hibir ey kaybettirmeyecei gibi, bu aratrmalarn kuran ve snnet asndan kazandklar yntem ve balam konusunda da bir fikir sahibi olacaklardr.436 slam dncesinde, tarihi hareketin motor ve amili insann bilin ve amelidir. Kurann tabiriyle bir toplum; insanlarn ierisindeki ey deimedike deimez. Nefis deimedi ki kavim, toplumun yaps deisin. Hibir zaman toplumun ii kr bir diyalektik sonucu deimez. nsanlarn nefislerinde bir

434 435

Said, a.g.e., s. 116 Mutahhari, Murteza (1988) Adl-i lahi: 254 436 Said, a.g.e., s. 114

107 deiiklik olduunda ancak deiim salanr. Allah nefislerini deitirmeyen bir kavmin durumunu deitirmez437 Burada iki deiim sz konusudur: Birinci deiimin amil ve faili Allah, ikincisinin amili insanlardr. Birinci deiim cebri (kanlmaz), ikinci deiim ihtiyaridir. nsanlarn deiimi (ihtiyar) cebri amilin deiiminin sebebidir. Yani insanlar cebri deitirirler. Daha enteresan, birinci deiim (cebri) topluma balanmtr. kinci deiim (ihtiyari) insanlara bireylere bal bir deiimdir. Yani biz toplumda cebri(kanlmaz-mutlak) kanunlarn var olduunu kabul ediyoruz. Deiim, ilahi cebr (toplumun ilmi hareket kanunlar olup kuran dilinde snnetullah olarak adlandrlr) amiliyle, insann ihtiyari (serbestlik) amili arasndaki iliki sonucu ortaya kan bir sentezdir. Yani meseleyi slami diyalektik eklinde aklamak istersek yle diyebiliriz: Toplumsal dzenin cebri deiimi- ki Allah onun amilidir- insann kaderi yolunda belirttii bilinli hr iradeye baldr.438 Tren rnei: nsann cebir altnda oluu: Ey insan, sen Rabbine doru abalayp durmaktasn nihayet Ona varacaksn439 Hr oluu: Ey insan Kerim olan Rabbine kar seni aldatan nedir?440 Halklar genel olarak hepimizin bir trende karanlk bir tnel iinde hareket ettiimizden gafildirler. Bu tren Allahn tayin ettii istasyona varacaktr. imdi sen trenin hatt hareketine ters bir istikamette hareket etmeye acele edersen de et, sadece trenin iinde olduundan, dierleri gibi trenin duraca istasyona varacandan gafilsindir. nsann (ihtiyar) sadece tarihin cebrini (kanunlarn) kefederek harekete geip, kendisini kurtarmas ya da karsna dikilip, yok olmasndan ibarettir. te

437 438

Rad 13/11 eriati, Ali (1989) Kurana Bak: 67-68 439 nikak 84/6 440 nfitar 82/6

108 insann kaderi kendi elindedir. Tarih, zaman ve tabiat gibi Allahn tayin ettii yolda hareket etmektedir.441 5.2.5. Toplumumuzun Kader Anlayyla lgili Sylemleri nsanlarn anlaylaryla davranlar arasnda belli bir ba vardr. Halkn gnlk yaamnda kulland deyimler bu gerei ok net olarak yanstr. Bunlardan cebir anlam ieren baz rnekler verelim: Aln yazs Mukadderata boyun emek lazm Allah yazdysa bozsun Kaderin cilvesi Kader mahkumu Kader kurban Keder olmaynca, kader bilinmez Kaderine ks Grecei varm olacana varr Kader de, dur el-Mukadderat la yuayyer (nceden tayin edilmi olan deimez) Takdir gelir tedbiri bozar Ayan taa dese Allahtan bileceksin Her ite bir hayr vardr

441

eriati, Ali (1989) Kurana Bak: 84

109 Kaderle ilgili kavramlardan rzk konusunda da buna benzer Cebriyecilii ifade eden deyimler vardr: Bana talih kuu konmak Kimse kimsenin ksmetini yemez Allah mal istediine, ilmi isteyene verir Herkes nasibini yer Ya nasip Vermeyince mabud, neylesin Mahmut Nasibin varsa gelir Hintten, Yemenden; nasibin yoksa gider elinden Ne oldum dememeli ne olacam demeli Allah birine yr ya kulum dedi mi, artk nnde durulmaz Ksmetim buymu Yine kaderin bir alt bal olan ecel konusunda da halk arasnda kullanlan deyimler unlardr: Ecel geldi cihana, baars bahane Allahn verdii can Allah alr Vadesi yetmi, vadesi dolmu, vadesi buymu Byk, kk demez; sras gelen gider Allah verdi, Allah ald Korkunun ecele faydas yoktur Eceli gelmi kpek, cami duvarna ier Allah gecinden versin

110 Grld gibi, Rzk ile ilgili deyimlerde, insanlarn tek tek dnyada sahip olduklar mal, mlk, zenginlik, fakirlik gibi hususlar Allahn ezeldeki takdirine, belirlemesine, iradesine balanmtr. Ecel konusunda da yle. Dnyaya gelmi her insann mrnn ka sene olaca Allah tarafndan tayin, tespit, irade ve takdir edilmitir. Burada cebir ile kastedilen, insann sorumlu tutulduu alanda zgr iradesinin olmad iddias ve bana gelen iyilik, hayr, ktlk, musibet, bela, zarar ve skntlarn Allahn ezelde kendi iradesiyle murad etmesinden, tayin, tespit ve takdir etmesinden dolay olduu inancdr.442 Bu gr de yanltr. Allahn istikbali bilmesi ve ona gre takdirde bulunmas cebir deildir. Belki Allaha yakan ve kudretine kolay gelen ey, gemi-gelecek her eyi ezel bilgisiyle bilmesidir. Tpk insanlarn da gelecek yllarda ay ve gne tutulmasn bilmesi gibi Bu noktada aydnlatlmas gereken nemli bir soru vardr. nsan zgrlk alannda Allahtan tamamen bamsz mdr? Yoksa ahlaki muhteval fiilleri alannda Allah ile arasnda ahlaki bir iliki mevcut mudur? nsan elbette Allahtan bamsz deildir. Yaam Onun kudretiyle devam eder. Ancak, Allah onu niyetinde serbest brakarak denemek ister. Dilerse niyet gerekleir, dilemezse geri kalr. Ktil-maktul meselesi de byledir. Ontolojik kaderin iindeki insann zgrlk alannda Allah ile insan arasnda Allahn koyduu ahlak kurallarna bal kesinlememi ikinci bir kader daha vardr. Burada Allahn iradesinin tecellisi, insann iradesinin ynne baldr. Halk arasnda kullanlan kr, Allaha nasl bakarsa Allah ta kre yle bakar halk deyimi bu ilikiyi dile getirir.443 Ancak, bunun doru olmadn, chilce sylenmi bir sz olduunu belirtmemiz gerekir. nk Allah, hikmetle ve rahmetle i yapar. O kullar iin asla zlim ve alayc deildir. Sebep-sonu mnasebetleri zincirini sadece maddi etkenlerle, boyutlu dnya ile snrlandrmamalyz. Manevi etkenler de dnya zerinde bir sebep zinciri oluturabilir. Bir olay sadece maddi sebepler ve fiziki boyutlaryla deerlendirirsek tam

442 443

Gler ve Onat, Dine Yeni Yaklamlar, 2009: 120-122 Gler, lhami (1998), Allahn Ahlakilii Sorunu: 97

111 bir sebep-sonu mnasebeti gzleriz. Farkl bir tutum taknarak, gizli olaylar dikkate aldmzda daha nce sebep olarak grdmz eylerin bu sonucu meydana getirmek iin yetersiz olduunu grrz. nk olayda etkin olan grnmeyen, gizli bir etken vardr. Sadakann, infakn, iyi niyetin, iyi niyetle alakal olarak da insan hareketlerinin dnyadaki sebepler arasnda bir yeri vardr. Bizim lm sebebi olarak grdmz bir ey, gizli (aybi de olabilir) eylere hakimiyeti dolaysyla mmin iin bu ekilde grlmeyebilir mi? Mmin, hayat garanti eden eyin bozulmasna etki eden sebeplerin, lm zerinde etken olan manevi faktrlerin veya hayatn devamn salayan, saln ve rzkn artrlmasn salayan manevi faktrlerin bilincinde midir? Mesele bu ekilde geni bir boyut kazanmaktadr.444 Allah, kuluna rahmetini ve keremini kesbine gre verdii gibi, kulunu cezalandrmas da kesbine gredir. 5.2.6. Yok Olmay Hak Etmiken man Etmeleri Sonucu Azabn Kaldrld Topluluk Allahn koymu olduu ahlak kural gerei mucizelerle gnderilen peygamber, kavmi tarafndan tekzip edilince o kavim azab hak eder. (Yunus 10/95) Hz. Yunusun kavmin de peygamberlerini yalanlaynca azap belirtileri balar. Fakat azap, henz inmeden nce, Yunusun kavmi ona gerek anlamda inannca, Allah Dnya hayatnda onlardan rezillik azabn kaldrm ve onlar bir sre daha yaatmt.445 Demek ki, Yunusun kavmi inanmasayd kesinlemi ahlaki kader gerei, yok olacaklard. Ancak, onlar Allaha kar ahlaki tavrlarn deitirince, Allahta ahlaki kaderi gerei onlardan azab kaldryor. Bu kuraln hep insanlarn lehine ilediini zellikle vurgulamamz gerekir. Yani Allah durup dururken insana bela vermez. Belalar insana iinde yaad dnyann, evrenin, toplumun karmak etkilemeleri sonucu gelir. nsann iradesi dndaki sebeplerden (tabiat, toplum vs.) kaynaklanan ve fakat btn tedbirlerin alnm olmasna ramen n alnamayacak baz belalar Allah dua karl uzaklatrabilir. nk dua eden kii onunla zel ahlaki bir ilikiye girmi demektir. nsanlar bu gerei, gnlk hayatlarnda

444 445

Mutahhari, Murteza (1989) nsan ve Kader: 122 Yunus 10/98

112 rneklerle tecrbe ettii iin az sadaka ok belay def eder, verilmi sadakam varm veya Allah korumu deyimleri de ayn gerei ifade eder. Sonu olarak diyebiliriz ki, bir kesinlemi bir kader vardr. Bu, dnyamzn ve insan olarak bizim insan olma artlarmzdr. Birde insanla Allah arasnda karlkl zgr ilikide belirlenmemi kader vardr. Bunun nasl tecelli edecei, insann zgr iradesiyle yapaca tercihin ynne baldr. Yani burada Allahn iradesi insann iradesine baldr.446 Yani, Allah kulun niyetine bal olarak iledii eylemi yaratmakla sulanamaz. Bir anne, souk sebebiyle hastalanmasndan endie ettii ocuunun sokaa kmasn nce yasaklayp sonra da ar srar zerine izin verse; ocuun souk sebebiyle hastalanmas halinde vicdanen mesul olmaz.

446

Gler, lhami (1998), Allahn Ahlakilii Sorunu: 97-99; bkz. eer siz dnerseniz, biz de dneriz. (sra 17/8)

113

SONU

Asr- Saadette kader konusunda ufak apl tartmalar olmusa da, bunlar ciddi boyutlara ulamadan Resulullahn ve sahabenin aklamalaryla dzeltilmitir. slamda kader konusu, en mudakkik ve muhakkik slih allme ve ukelnn konuaca ok ince ve hassas bir konudur. Hele chillerin bunu anlamas mmkn deildir. nk kader, Allahn kendi zatna ayrd bir ilim ve srdr. Kinat yaratma ve ynetme plndr. Bu bilgi, Mukarreb meleklerin ve mrsel nebilerin bilgisine sunulmam gayb bir ilimdir. Allah Kurnda bildirdiine gre, ayb ilmini kendi nefsine tahsis etmi ve ondan diledii kadarn (ok azn) rz olduu peygamberlere (istikbl hdiseleri olarak) bildirmitir. Hadis mecmualarnda yazl olan Kitbu-lFiten bahisleri bununla doludur. Mesel stanbulun fethi, 800 sene nce sahbeye mjdelenmi, iinde Eb Eyyb-lEnsrnin de bulunduu Yezid komutasndaki ilk fetih niyetiyle slm ordusu stanbulu kuatmt Ama bu, 23. kuatmada Ftihe nasib olacaktr. slamiyeti gn be gn bizzat Hz. Peygamberden renen, anlamadklarn ona soran, karlatklar problemin zmn ondan isteyen ashab- kiramn kader konusunu sorduklar, onu problem edindikleri salam rivayetlerle sabit deildir. nk kader konusu avamn anlayaca bir mesele deildir. Halbuki inananlarn ou avam, az limdir. Bir eyin tatbki ounluk nazara alnarak yaplr. Asr- saadetten sonra ashap dneminin byk bir ksm da ayn skunet iinde gemi, problem iteki siyasi ve sosyal alkantlar, dtan gelen dini-felsefi telakkiler sebebiyle hicri II. yzyln balarnda ortaya kmaya balamtr. Grdmz gibi slamiyetin ilk devirlerinde meydana gelmi olan baz messif hadiseler slam dnce tarihine damgasn vurmu olan birok tartmay da ortaya koymutur. Bu i kargaalar baz d tesirler ile desteklenerek hem siyasi ve hem de fikri bir kargaa meydana getirmitir. Ancak bu fikri kargaa Mslmanlarn kendilerine has ve dinleriyle uyum iinde olan dnce sistemlerini kurmalarn da salamtr denilebilir. Hadis uydurmalarna kar, salih limler tedbir alp sahih tesbitine giritii gibi, yetkin kelm bilginleri de Snn inancn kader anlayn tesbite

114 almlardr. Bu adan ilk devir karklklar, bu mmetin kendini yeniden bulmasna ve peygambersiz de nasl yaanacan kefetmesine sebep olmutur. Kader probleminin temelinde insann sorumluluu ve ilahi sfatlarn yetkinlii yatar. nsann sorumluluktan uzak tutulmas ne hukuk ne de din asndan mmkndr. Allahn ilim, kudret ve irade sfatlarnn erginliine gelince, bu noktada Allaha kar sorumlu olan varlklarn zel konumunu gz nnde bulundurmak ve probleme bu adan bakmak gerekmektedir. Kaza-kader meselesi, tespit edebildiimiz kadaryla, bilhassa hicri birinci asrdan itibaren Mslmanlar arasnda sk tartlan bir konu haline gelmitir. Genel hatlaryla problemi Mslmanlar mihver etrafnda deerlendirmilerdir. 1.nsann btn yapp etmeleri mutlak olarak belirlenmitir. Onun yapabilecei hibir ey yoktur. nsan rzgar nnde saa sola hedefsiz ve gayesiz uan kuru bir yaprak gibidir. 2.nsan btn yapp etmelerinde mutlak bir hrriyete sahiptir. Kendi fiillerini kendisi yaratr. Allah da dahil hibir varln onun fiillerine mdahalesi yoktur. Mutezileye gre, kul fiilinin hlkdr. 3.nsann yapp etmeleri ile ilgili bir ilahi n bilgi vardr. Fakat bu nbilgi insann iradesini yok etmediinden dolay, insann irade hrriyetine aykr deildir. Zaten irde hrriyeti olmazsa hi kimse mesul olamaz. Bundan dolay insan yapp etmelerinde hrdr. Fakat fiillerinin yaratcs deildir. nk onun niyetinden baka bir sermayesi yoktur. Ancak yapp-yaratan Allahdr. Buharinin ilk hadisi, Hz. merin (ra) rivayetiyle niyetle ilgilidir. Kymet gn, kii ameliyle deil niyetine gre ceza veya dl alacaktr. nk ameller niyetlere gredir. Ehl-i Snnetin gr de byledir. Aslnda, kader mnakaas, realiteden uzak kalan, pratik hayata uyum salamayan, teori erevesine hapsedilmi bir tartma niteliindedir. nk pratikte hemen btn insanlar hayatlarn irade hrriyeti esasna dayandrarak planlayp yrtrler. Dnya ve ukb cezlar da kiilerin amel ve eylemlerine gredir. nsanlar arzu ettikleri hedeflere ulaabilmek iin gerekli grdkleri tedbirleri alr, baarszlk

115 halinde tekrar teebbste bulunur, eitli yntemlere bavurur, her trl imkan kullanmaya gayret gsterirler. Bununla birlikte onlar teebbsleri srasnda yzde yz baarl olacaklarndan da emin olamazlar. Her giriimin bir riski bulunabileceini de hesaba katarlar. Risk gelecei tam olarak bilmemekten doar. Belki de bu ilahi iradenin erevesinde kalan husustur. Pratik hayatn genel seyrini aksettiren bu tablo, insanlarn, hem kendi irade hrriyetlerine inanp gvendiklerini hem de iradelerini aan bir alann da bulunduunu hesaba kattklarn gstermektedir. nsanlar iinde hayat mcadelesi alannda gevek davrananlar varsa, bu onlarn tembellii ve eitimsizlii yzndendir. Kader bir srr ilhdir. Kimse alnyazsn okuyarak hayatna yn vermi olamaz.447 Maddi hayatn dzenlenmesi ve baarl ilerin hi birinde kaderci davranmayan insanlarn, manevi-ahlaki hayatlarndaki taknlk, tembellik ve zaaflar sebebiyle balarna gelen her olumsuz olay ou zaman kaderin ve muhataplarnn srtna yklerler. Olumsuzluklar bakalarna ve kadere yklemeleri, sosyo-psikolojik olarak toplum iindeki haksz, chil ve bencil insanlarn bahaneleridir. Kadere inanan mminler, holanmadklar musibet karsnda, sabr iinde tevekkl ederek Allaha gvenirler. Olumsuzluklar, gnahlarna kefret sayarlar. Musibete, ibdete ve haramlara kar sabretmeyi kadere iman gerei olarak grrler. Zten iman iki rkndr. Biri haramlara ve musibetlere kar sabr, dieri de her nimete kar krdr. Mminler, sabr iinde kr ederek, gerek tevekklle Allahn kaderine iman ederler. Kuran- Kerimde zgrlk ve kimlik mcadelesi demek olan irkten kurtulma savanda zaaf gsteren amelsiz ve iman kt chillerlerin ilahi iradeyi, yani, kaderi bahane olarak gstermeleri, onlarn ne kadar samimiyetsiz bir davran iinde olduunun delilidir. ster inansn, isterse inanmasn, kaderi bahane gsteren chiller, Allaha iftira ettiklerinin farkna varmazlar. nk Allah, kullar iin asla zlim deildir. Hayatlarnda hem beeri hrriyeti, hem de ilahi iradeyi hesaba katan gerek mminler Gayret bizden muvaffakiyet Allahtan szyle kendilerini ifade ederler. nsan seimi ile, Allahn koyduu cebri kanunlar karsnda harekete geip ya kendini kurtarr veya karsna dikilip yok olur. te bu anlamda insann kaderi kendi

447

Topalolu vd. slamda nan Esaslar, 2002: 148

116 elindedir. Tarih, zaman ve tabiat gibi Allahn tayin ettii yolda, evrenle uyum iinde hareket etmek zorundadr. Kader-i lh her zaman dildir, asla zulmetmez. nsanlar, en ok bakalarna yaptklar zulm sebebiyle kendilerine zulmetmi olurlar. Halbuki Allahla kendileri arasnda kalan gnahn (tvbe artyla) aff her zaman mmkndr. nemli olan dier insanlar ve mahlkatn hakkna tecvz etmemektir. Kii kaderinden dolay deil, niyetinden dolay hesaba ekilecektir. nsanlar zulm ederken, kader ise her zaman adlet eder. Bir eyin vukua gelmesi, ancak Allahn dilemesi ve izniyle olur. O dilemez ve izin de vermezse olay vk olmaz. Vukua gelen her olayda ahslarn eylemindeki hasenat ve seyittan nce kaderin bir hissesi ve hkm vardr. nsanlar kader hkm iinde niyetlerine gre hasent veya seyyit kazanrlar. Halbuki Allah, erre ve zulme raz olmad halde (bir du hkmnde olan) kulun niyetinde srar etmesi zerine dilerse o niyeti filen yaratr. Hayr ve er kendi elinde olan, kudreti sonsuz olan Allah, nce kulun talep ve niyetine gre yaratr, sonra da kulunu bu amellerinden dolay hesaba eker. Zaten kullarn iyi ve kt niyetlerinden baka hibir gleri de yoktur. Kul neye inanr ne ister ve ne arzularsa, derecesine gre Allah onu yaratr, onu yazar, onu verir. Kadere inanan iyiler de, ktler de zan ve kanaatlerine gre eylem ve hareket ederler. Onlarn bu davranlar, sosyal hayata iyilik ve ktlk olarak yansr.

117

KAYNAKA

ABDULBK, Muhammed Fud, (1990) el-Mucemul-Mfehres li-ElfzilKuranil- Kerm, stanbul: ar yay. ABDULHAMD, rfan (1983), slamda tikadi Mezhepler ve Akaid Esaslar. (eviren: M. Saim YEPREM). stanbul: Marifet Yaynlar AKBULUT, Ahmet (1992), Sahabe Devri Siyasi Hadiselerinin Kelami Problemlere Etkileri. stanbul: Birleik Yaynclk AYCAN, rfan (2001), Saltanata Giden Yolda Muaviye b. Ebi Sfyan (2.Bask) Ankara: Ankara Okulu Yaynlar AYCAN, rfan ve Saram, brahim (1993), Emeviler (1.Bask) Ankara: TDV Yaynlar AYDIN, Ali Arslan (1995), slamda man ve Esaslar (7.Bask), stanbul:Seha Neriyat AYDIN, Mehmet (1987), Din Felsefesi (1. Bask), zmir: Karnca Matbaaclk BAYMUR, Feriha (1994), Genel Psikoloji (14. Bask), stanbul: nklap Yaynlar BOZDA, Muhammed (2001), Ruhsal Zeka (4. Bask), stanbul: Bilge Yaynclk CANAN, brahim, (1995), Ktb-i Sitte Muhtasar Tercme ve erhi, Ankara: Akag Yay. CENGZ, Ltfi (1999). Emeviler Dneminde Kader Problemi, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Seluk niversitesi S.B.E, Konya CCELOLU, Doan (2004), nsan Ve Davran (13. Bask), stanbul:Remzi Kitabevi

118 AKMAK, Fikrullah (2007). Hz. Peygamberin Hadislerinde Kader Kavram, Yksek Lisans Tezi, Atatrk niversitesi S.B.E, Erzurum AMDBi, Hasan Mahmud (1983), ahsiyet Terbiyesi ve Gazali, stanbul: Han Neriyat EBU DAVUD, Sleyman b. Eas b. shak, el-Ezdi es Sicistani, (1952) esSnen, Msr yy EBU ZEHRA, Muhammed, slamda tikadi, Siyasi ve Fkhi Mezhepler Tarihi (eviren: Sbatullah KAYA) Ankara: Anka Yaynclk EN-NEAR, Ali Sami (1999), slamda Felsefi Dncenin Douu, (eviren: Osman Tun), stanbul: nsan Yaynlar ERDEM, Mustafa (2003), Hasan el-Basri ve Kelami Grleri (1. Bask), stanbul: nsan Yaynlar ESED, Muhammed, (1996) Kuran Mesaj, ( e v i r e n : Cahit Koytak, Ahmet Ertrk), s t a n b u l : aret yay. ETZ, Abdlkadir. (1988) Kuranda Sosyal psikoloji. Doktora Tezi, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Konya FAHR, Macit (2002), slam Felsefesi, Kelam ve Tasavvufuna Giri. (eviren: ahin Filiz) stanbul: nsan Yaynlar FAHR, Macit (2004), slam Ahlak Teorileri. (evirenler: Muammer skenderolu, Atilla Arkan). stanbul: Litera yaynclk FAZLURRAHMAN (2000), slam, (evirenler: Mehmet Da, Mehmet Aydn). Ankara: Ankara Okulu Yaynlar FILALI, Ethem Ruhi (1986), amzda tikadi slam Mezhepleri (3. Bask). Ankara: Seluk Yaynlar GLCK, erafeddin (1992), Kelam Tarihi (1. Bask), Konya: Esra Yaynlar

119 GLCK, erafeddin ve Toprak, Sleyman (1991), Kelam. Konya: Tekin Kitabevi Yaynlar GLER, lhami (1998), Allahn Ahlakilii Sorunu (1. Bask) Ankara: Ankara Okulu Yaynlar GLER, lhami (2002), Politik Teoloji Yazlar. (1.Bask) Ankara: Kitabiyat Avrasya Yaynlar HAY, Louise (2009) Dnce Gcyle Tedavi, (eviren: Nil Gn), stanbul: Altn Kitaplar Yaynevi HKELEKL, Hayati (2001). Din Psikolojisi (4. Bask), Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar SFEHN, er-Rgb, Hseyin b. Muhammed,(1986) el-Mfredt f GarbilKuran, stanbul: Kahraman yay. SLAMOLU, Mustafa (1993), man Risalesi (3. Bask) stanbul: Denge Yaynlar KAITIBAI, idem (2004), Yeni nsan ve nsanlar Sosyal Psikolojiye Giri (10. Bask) stanbul: Evrim Yaynevi KESKN, Halife (1997), slam Dncesinde Kader ve Kaza, stanbul: Beyan Yaynlar KILAVUZ, A. Saim (1987), Anahatlaryla slam Akaidi ve Kelama Giri. stanbul: Ensar Neriyat KOYT, Talat (1984), Kelamclarla Hadisciler Arasndaki Mnakaalar. Ankara: TDV Yaynlar KKNEL, zcan (1992), Kaygdan Mutlulua Kiilik (1.Bask), stanbul: Altn Kitaplar Yaynevi KRECH, David and CRUTCHFILD, Richard S. (1980). Sosyal Psikoloji. (ev. Erol Gngr). Ankara: tken Neriyat

120 KUTLU, Snmez (2003), mam Maturidi ve Maturidilik (Seki) (2.Bask), Ankara: Kitabiyat KUTUP, Seyid, Fi Zilalil- Kuran (ev. M. E. Sava vd.), s t a n b u l : Hikmet Yaynlar LE BON, Gustave (1999), Kitleler Psikolojisi.(eviren: Tolga Salam), stanbul: Hayat Yaynlar MERT, Muhit (1997). Hz. Peygamber ve Sahabe Dneminde Kader Konusunda Yaplan Baz Diyaloglar. Diyanet lmi Dergi, 33 (say:4), s.63-65 MEVDD, Ebul-Ala (1996) Tefhimul-Kuran, Kurann Anlam ve Tefsiri, (ev: Muhammed Han Kayan, Yusuf Karaca, vd.) stanbul: nsan yay. MUTAHHAR, Murteza (1989) nsan ve Kader. (ev. Fatma Bostan), stanbul: Akademi MUTAHHAR, Murteza (1988) Adl-i lahi. (ev. Hseyin Hatemi)stanbul: aret Yay. MSLM, bn Haccac Ebul Huseyn el- Kueyri en- Neysaburi, Es Sahih (Thk: M. F. Abdlbaki), s t a n b u l : Mektebetl slamiyye NAMLI, Tuncer (2001), Ahlaki Kavramlarda Anlam Aray (1.Bask) Ankara: Fecr Yaynlar NURS, Said (2005), Szler. stanbul: Acar Matbaaclk ORNSTEIN, Robert E. (2003), Yeni Bir Psikoloji (ev. Erol Gka- Feray Ik). stanbul: nsan Yaynlar AL, amil (2000), Kemal Paazadenin Felsefi ve Kelami grleri (1. Bask), Ankara: T.C. Kltr Bakanl Yaynlar ZPINAR, mer (2005), Hadis Edebiyatnn Oluumu (1.Bask), Ankara: Ankara Okulu Yaynlar

121 PAZARLI, Osman (1982), Din Psikolojisi (3. Bask), stanbul: Remzi Kitabevi Yaynlar RAZ, Fahreddin (2002). Kelama Giri (El- Muhassal), (eviren: Hseyin Atay). Ankara: T.C. Kltr Bakanl Yaynlar SAD, Cevdet (1986), Bireysel ve Toplumsal Deimenin Yasalar (ev:lhan Kutluer). stanbul: nsan Yaynlar SARA, M. Ender (2007), Ruhsal Geliim ve Kader (2. Bask), stanbul: Doan Kitaplk SERT, H. Emin (2004), Kuranda nsan Tipleri ve Davranlar (2. Bask), stanbul: Bilge Yaynlar ERAT, Ali (1989) Kurana Bak. (eviren: Ali Seyyidolu) Ankara: Fecr Yaynevi TAFTAZAN, (1999), Kelam lmi ve slam Akaidi (erhul-akaid), (Hazrlayan: Sleyman Uluda), stanbul: Dergah Yaynlar TAFTAZAN, Ebul-Vefa (1980), Kelam lminin Belli Bal Meseleleri, (eviren: erafeddin Glck). stanbul: Kayhan Yaynlar TAKIN, Hikmet (1994), Konularna Gre Kuran- Kerim Meali, (2. Bask), stanbul: Madve Yaynlar TOPALOLU, Bekir, YAVUZ, Yusuf . ve ELEB, lyas (2002) slamda nan Esaslar (3. Basm), stanbul: amlca Yaynlar WATT, W. Montgomery (2004), slam Felsefesi ve Kelam. (eviren: Sleyman Ate). stanbul: Pnar Yaynlar YAZICIOLU, M. Sait (1988), Maturidi ve Nesefiye Gre nsan Hrriyeti Kavram. Ankara: Akid Yaynclk YAZIR, Elmall Muhammed Hamdi, (2008), Hak Dini, Kuran Dili, (Sadeletiren: Stk Glle), stanbul: Huzur Yaynlar

122 NTERNET SFL, Ebubekir (2009). Ehli Snnet nanc ve Tarihsellik. http://www.tahavi. com/makaleler/062.html. Eriim Tarihi: 06.07.2009. ZTRK, Yener (Ekim-Kasm-Aralk 2007). Kader nancnn nemi. http://www.yeniumit.com.tr/konular.php?sayi_id=78&konu_id=1033&yumi t=bolum2, Eriim Tarihi: 27.04.2010 SAYGIN, Hasan (2001). Kader ve rade Ya da nsann zgrlk Sorunu http://www.historicalsense.com/Archive/Fener12_3.htm, Eriim Tarihi: 02.04.2010 http://www.uludagsozluk.com/k/mahatma-gandhi/ Eriim Tarihi: 07.04.2010 YAVUZ, Yusuf evki, Kader. http://allah.gen.tr/kader.html#more-279 Eriim Tarihi: 25/05/2010

123

T. C. SELUK NVERSTES Sosyal Bilimler Enstits Mdrl

ZGEM Ad Soyad: Doum Yeri: Doum Tarihi: Medeni Durumu: renim Durumu Derece lkretim Ortaretim Lise Lisans Okulun Ad Gazi lkokulu Seydiehir mam Hatip Lisesi Seydiehir mam Hatip Lisesi Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi lahiyat Program Yer Beyehir/ Konya Seydiehir/ Konya Seydiehir/ Konya Bursa Yl 1973-1978 1978-1982 1982-1985 1985-1990 Halil brahim COAR Aksaray 08/02/1967 Evli

Yksek Lisans

Din Psikolojisi

Konya

2004-2010

Deneyimi:

1991 Gmhane HL, 1996 Ankara Devlet Lisan, 1997 Konya/umra/eriumra PL Anadolu HL, 2008 Yurtd grevi KKTC 05338309367 hicosar@hotmail.com Fehmi Ercan cd. Derkaya 2 Apt. No:4 Girne/KKTC

Tel: E-Posta: Adres