UKUROVA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS FELSEFE VE DN BLMLER ANABLM DALI

YAAMIN ZORLUKLARIYLA BAA IKMADA KADER NANCININ ROL

Elif BATMAN

YKSEK LSANS TEZ

ADANA 2008

UKUROVA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS FELSEFE ve DN BLMLER ANABLM DALI

YAAMIN ZORLUKLARIYLA BAA IKMADA KADER NANCININ ROL

Elif BATMAN

Danman: Do. Dr. Asm YAPICI

YKSEK LSANS TEZ

ADANA 2008

ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Mdrlne Bu alma, jrimiz tarafndan Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalnda YKSEK LSANS TEZ olarak kabul edilmitir.

Bakan: Do. Dr. Asm YAPICI (Danman)

ye: Prof. Dr. Kerim YAVUZ

ye: Yrd. Do. Dr. smail YRK

ONAY Yukardaki imzalarn, ad geen retim elemanlarna ait olduklarn onaylarm. / /2008

Prof. Dr. Nihat KKSAVA Enstit Mdr

Not: Bu tezde kullanlan zgn ve baka kaynaktan yaplan bildirilerin, izelge, ekil ve fotoraflarn kaynak gsterilmeden kullanm, 5846 Sayl Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hkmlere tabidir.

ZET
YAAMIN ZORLUKLARIYLA BAA IKMADA KADER NANCININ ROL Elif BATMAN Yksek Lisans Tezi, Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dal Danman: Do. Dr. Asm YAPICI Eyll 2008, VI+56 sayfa Bu almamzda atf kuram erevesinde kader inancna yklenen anlamlar ve bu inancn gnlk hayatta karlalan problemlerin stesinden gelebilme hususunda bireye nasl bir destek saladn tespite altk. rneklemimiz Malatya/Battalgazi ve Kahramanmara/Andrn ilelerinde 20-50 yalar aras bayan Kuran Kursu rencilerinden olumaktadr. Battalgaziden 16, Andrndan 14 olmak zere bu almaya 30 renci katlmtr. almamzda yar yaplandrlm mlakat tekniini kullandk. Bu alma sonucunda da renciler sorulan sorulara geleneksel mslman kltrn deer yarglaryla byk oranda uyumlu cevap vermilerdir. rencilerin hayatn zorluklaryla baa karken kader inancndan byk bir destek aldklar grlmtur. Onlar iin kader inanc psikolojik olarak rahatlatc bir grev stlenmektedir. nk kendi hayatn devam ettirirken tamamen pasif olan insan, yaadklarn anlaml klabilmek iin yazlan yaadn ifade ederek zorluklarn, aresizliklerin stesinden gelmeye almaktadrlar. Anahtar Kelimeler: Allah, Kader, Atfetme, Baa kma, Anlam arama

ii

ABSTRACT
THE ROLE OF BELIEF IN COPING WITH DIFFICULTES OF LIFE Elif BATMAN Master Thesis, The Department of The Philosophic and Religious Sciences Supervisor: Do. Dr. Asm YAPICI September 2008, VI+56 pages Lets try to learn what the meanings depended an the faith of destiny and this fate to come over problems that are faced on life time and how to support the individual. Our examplitications have been consisted of the female students between 20-50 years old from the Quranic schools in Battalgazi-Malatya and Andrn-K.mara. 16 individeals of them in Battalgazi the rests are 14 in Andrn-K.Mara. Totally 30 students have intended to this polling. n our study we have examined semi-configurated dialogaue tecnigue in and of the study the students have harmonically replied to these questions with traditional slamic values. We have seen that thestudents have taken a great contribution from the fate destiny enable to overcome the life difficulties. The faith destiny psyclogically under takes a great charge to get them easy. Hence entrely passive man straggle to get things meant while he/she has lived in his/her life by seeking in to the fate destiny while he/she lusting his/her life. Key Words: God, fate, attribution, coping, meaning search.

iii

NSZ
Bu alma, ykleme kuram erevesinde kader inancna atfedilen anlamlar ve bu inancn gndelik hayatta karlalan problemlerin stesinden gelebilme hususunda bireye nasl bir destek saladn din psikolojik bir yaklamla ele almaktan ibarettir. Bilindii zere kader meselesi ok tartlan bir konudur. Ancak konunun tartlmas, genelde teoloji ve din felsefesi erevesinde yaplmaktadr. Fakat konunun psikolojik boyutlar zerinde pek fazla durulmamtr. Hatta tespit edebildiimiz kadaryla kader inanc konusunda gerek ykleme kuram gerekse baa kma kuram erevesinde mstakil bir aratrma mevcut deildir. te bu alandaki boluu doldurmaya katkda bulunmak amacyla gerekletirdiimiz bu alma, Kuran Kursu rencilerinin hayatn zorluklaryla baa kmada kader inancnn rol konusunda ne dndklerini incelemek istemektedir. Bu almada bana her trl destei salayan danman Hocam Do. Dr. Asm YAPICI ya, sabrla anket sorularn cevaplayan rencilerime ve aileme teekkr bir bor bilirim. Elif BATMAN Adana 2008

iv

NDEKLER
ZET.......................................................................................................................................... i ABSTRACT .............................................................................................................................. ii NSZ.....................................................................................................................................iii TABLOLAR LSTES............................................................................................................. v BRNC BLM GR 1.1. Konunun Belirlenmesi ve Snrlandrlmas........................................................................ 1 1.2. almann Amac ve nemi .............................................................................................. 2 KNC BLM KURAMSAL EREVE 2.1. Ykleme Kuram erevesinde Din Atflar ve Kader ....................................................... 3 2.1.1.Ykleme Kuram ve Dayand Temeller ................................................................. 3 2.1.2.Bireysel ve Sosyal Hadiseleri Anlamlandrma Srecinde Din................................ 11 2.1.3. Bir Anlamlandrma Biimi Olarak Kader .............................................................. 16 2.2. Baa kma Kuram ve Kader nanc................................................................................ 20 2.2.1 Baa kma, Din Baa kma ve Dinin Etki Boyutu............................................. 20 2.2.2. Olumlu ve Olumsuz Baa kma Tarz Olarak Kader nanc................................ 30 NC BLM ARATIRMA VE YNTEM 3.1. Aratrmann Temel Problemi ve Cevap Aranan Sorular ................................................. 34 3.2. Evren ve rneklem............................................................................................................ 34 3.3. Verilerin Toplanmas ve zmlenmesi........................................................................... 35 DRDNC BLM BULGULARIN ANALZ 4.1. Kader Kavramnn Yapt armlar ............................................................................ 37 4.2. Kader nancnn nsan Etkilemesi .................................................................................... 39 4.3. Hayata Anlam Verme ve Din ............................................................................................ 40 4.4. Zorluklarla Baa kmada Dinin Etkisi ve nemi ............................................................ 41 SONU.................................................................................................................................... 49 KAYNAKA .......................................................................................................................... 51 EK ............................................................................................................................................ 55 ZGEM............................................................................................................................ 57

TABLOLAR LSTES
Tablo 1: rneklemin ehirlere Dalm Tablo 2: Kader Kavramnn Yapt armlar Tablo 3: Zorluklarla Baa kmada Dinin Rol Tablo 4: Kaderin Deiip Deimezliine Ynelik nanlar Tablo 5: Sorun Alglanmas ve Dini Baa kma Tablo 6: Dua Etme Sebepleri Tablo 7: Ar Hastalk Durumu ve Dini Baa kma 34 36 41 42 43 44 45

1 BRNC BLM

GR 1.1. Konunun Belirlenmesi ve Snrlandrlmas Belirli bir alan ve dnemle snrl tutulan bu alma, hayatn zorluklaryla baa kmada kader inancnn roln ykleme teorisi erevesinde incelenmekten ibarettir. Akademik anlamda tartmal olsa da, bilindii zere kader inanc Mslmanlar tarafndan temel inan esaslarndan biri olarak benimsenmi durumdadr. Bununla birlikte, konu hakknda, yani kaderin ne olduu hakknda slam bilginlerinin zaman zaman birbirini destekleyen zaman zaman birbiriyle elien aklamalarda bulunduklarn sylemek durumundayz. Hatta pek ok itikad mezhebin olumasnda kaderle ilgili tartmalarn nemli bir rol oynadn hatrlamak gerekir. Aslnda kader meselesi sadece Mslman teologlarn ve filozoflarn dikkatini ekmemitir. yle ki farkl din ve kltrlere mensup ok sayda dnr bu konuyla u ya da bu ekilde yakndan ilgilenmi, zellikle de Tanrnn bilgisi ve yaratmas ile insann hrriyeti arasnda nasl bir balant olduu meselesi srekli tartma konusu yaplmtr (Aydn, 2005). Baka bir deyile, ilk alardan beri pek ok teolog ve filozof, insanlarn yaptklar eylerin nceden yazlp yazlmad, dolaysyla insann fiillerinin Tanr tarafndan nceden belirlenip belirlenmedii ya da bilinip bilinmedii konusunda farkl grler ileri srmlerdir (Keskin,1997). Bu noktada unu vurgulamak gerekir ki, kader inancnn bir tarafnda insan dier tarafnda ise Tanr bulunmaktadr. Kelm almalarda bu mesele daha ziyade din ve ilah boyut zerinden ele alnrken din psikolojisi aratrmalarnda insan tarafn n plana karlmas gerekmektedir. Bu sebeple biz burada konunun teolojik, yani kelm ynn deil, Mslman kimliine sahip insanlarn kaderi nasl alglad ve anlamlandrdn meselesini aratrmak istiyoruz. Hayatn zorluklaryla baa kma srecinde kader inancnn nasl bir rol oynadna odaklanan bu alma, hem teorik anlamda sosyal psikoloji ve din psikolojisinin bak alaryla hem de uygulama yaplan evren ve rneklemlerin spesifik zellikleriyle snrldr. nk insanlarn kader hakknda ne dndkleri, yani kader inancn nasl anlayp yorumladklar meselesi hem ykleme/atf teorisi hem de baa

2 kma teorisi balamnda ele alnmaktadr. Bu balamda Kuran Kursuna devam eden kadnlarn hayatlarnda karlatklar sorunlar karsnda kadere ne gibi yklemeler yaparak problemleriyle baa kmaya altklar meselesini irdelemek istiyoruz. nk kader deyince zerinde vurgu yaplan nitelendirmeler dini alglama ve yaama biimlerine gre farkllk arz etse de Mslman kltr ierisinde doan, byyen, dahas geleneksel slam kltrn etkisi altnda yaayan kadnlarn kader kavramna ykledikleri anlamlar, onlarn yaadklar olaylar nasl ve ne ynde anlamlandrdklar ile yakndan ilikilidir. Aslnda insanlarn gerek bireysel zellikleri gerekse sosyokltrel ve din yapnn etkisiyle ekillenen kader anlaylar -ister olumlu isterse olumsuz olsun- onlarn yaadklar pek ok olaya nasl anlam yklediklerini, dolaysyla olan biteni izahta ne gibi sebeplere mracaat ettiklerini anlamaya zemin hazrlaycdr. te bu srete yaanan ok eitli felaketlerin, lmlerin, alklarn, hastalklarn, skntlarn, kayglarn, korkularn, endielerin vs. stesinden gelebilmede kadere inanmann nasl bir etkiye sahip olduunu aratrmak istiyoruz. 1.2. almann Amac ve nemi Tespit edebildiimiz kadaryla atf/ykleme kuram erevesinde kader meselesinin nasl ele alndn din psikolojik bir perspektifle ele alan mstakil bir alma mevcut deildir. te biz bu alandaki boluu doldurma dncesinden yola km bulunuyoruz. Asl amacmz ve hedefimiz bu konuda belirlediimiz bak asndan hareketle kader inancnn bireyin ruhsal ve zihinsel dnyasnda nasl tezahr ettii ve nasl bir ilev stlendiini aratrmaktr. almamz tecrb bir nitelik arz etmektedir. Bu sebeple kavramsal erevemizi belirledikten sonra, elde ettiimiz bulgular belli bir bak asyla yorumlayarak tartmaya amak istiyoruz. Buna gre, bu almada, temel inan esaslarndan biri olarak kabul edilen kader inancnn Kuran Kursu rencilerinden hareketle inanan insan zerindeki etkinlii aratrlmaktadr. Kukusuz kader inancnn bireysel adan nasl iselletirildii meselesi, kiinin kendisiyle ve inand varlkla ilikisini biimlendiren bir husustur. slam dininin mntesiplerine nasl bir birey anlay sunduu meselesi dikkate alnacak olursa kadere, dolaysyla metafizik unsurlara yaplan atflarn nemi daha iyi anlalabilir. te bu alma, bu husus zerinde younlaarak kader inancnn Kuran Kursu rencilerindeki yansmalarn aratrmak istemektedir. Bir baka amacmz da kader konusu zerinde, zellikle din psikolojik bir bakla yeni almalarn yaplmasna zemin hazrlamaktr.

3 KNC BLM

KURAMSAL EREVE 2.1. Ykleme Kuram erevesinde Din Atflar ve Kader 2.1.1.Ykleme Kuram ve Dayand Temeller Son yllarda ABD ve ngiltere bata olmak zere pek ok lkede gerekletirilen din psikolojik aratrmalarda teorinin n plana kt grlmektedir. Bunlar; balanma teorisi, baa kma teorisi ve ykleme teorisidir. Balanma teorisi psikanalizden dn ald kavramlarla inancn olumasnda bireyin Tanrya gvenli, kanmal ve kaygl balanma biimlerinin var olduunu ve bunlarn, kiinin hem inan geliimini hem de ruh saln etkiledii fikri zerine kuruludur (Kirkpatrick, 2006, 135137). Baa kma teorisi gndelik hayat ierisinde gerek ruhsal gerekse bedensel olsun yaanan skntlar, zorluklar ve problemlerin stesinden gelme srecinde dinden nasl ve ne dzeyde destek alndn n plana kartmaktadr. Eer birey sorunlaryla baa karken Tanryla ibirliine dayal olumlu bir yaklam benimsiyorsa, bunun o kiinin bedensel ve ruhsal salna pozitif katk salad ileri srlmektedir. Eer birey olumsuz bir baa kma sreci benimsemise bu durumda dinin bedensel ve ruhsal salk zerinde etkisinin olaca sylenebilir. Sosyal psikolojiden dn alnan ykleme teorisi ise bireylerin i ve d dnyalarnda cereyan eden hadiseleri nasl anlamlandrd, ne tr gerekelerle izaha alt, neticede bu durumun onlarn bilisel dengesini kurmasna nasl katk salad zerinde odaklanmaktadr (Pargament, 2005, 281-306). Ykleme teorisine gemeden nce balanma teorisine ksaca deinmekte fayda olacan dnyoruz. lk olarak John Bowlby tarafndan ortaya atlan bu teori genel olarak bireyleri birbirine balayan eitli faktrleri aklamaya ynelik olarak gelitirilmitir. zel anlamda ise bireyin, bebeklik dneminde bebek ile annesi veya bakcs arasnda kurduu ilk balanmann erikinlik dneminde bakalaryla veya bizim konumuz asndan Tanryla olan ilikilerindeki beklentilerinin temelini oluturur. Tanrya gvenli balanan insanlar her durumda ona ynelir, kendilerini deerli hissederler. Onlar, Tanr tarafndan sevildikleri duygusunu i dnyalarnda canl bir ekilde hissederler. Gvenli balanmaya karn iki tip sakncal balanma tarznn olduu saptanmtr. Bunlardan biri kanmal balanma, dieri ise kaygl balanmadr.

4 Kanmal balanma kiinin Tanrya yakn olma abalarnn boa kmas sonucunda balanma ihtiyalarnn bastrlmasyla tezahr eder. Bu durumda kii gvenlik ihtiyacna ilikin farkl araylarda olduundan Tanry gvenli bir snak olarak grmez. Kaygl balanmada ise bireyin Tanryla kurduu ilikide karlk bulamayaca kaygsnn n plana kt grlmektedir. Dindar bireyin normal ve salkl yaamn tehdit eden durumlarda bir balanma figr olan Tanrdan korunma ve gvenlik talep etmesi nemlidir. Dolaysyla balanma sisteminin fonksiyonel bir duruma gelmesi demek, bu sistemin bireyin korunma ve gvenlik ihtiyacna cevap vermesi demektir. Bu durumda birey kendini her zaman korkun tehlikelerden koruyan, ona huzur veren Tanrya inanmaya devam eder. O, Tanrnn huzurunda boyun eerek gnlk yaamn problemleri ve zorluklarna ilikin srlarn Ona aar ve Ondan yardm diler (Kirkpatrick, 2006, 140-166). Din psikolojisi aratrmalarna ilk kez 1975te Proudfoot ve Shaver tarafndan tanm olan ykleme kuram ve bununla ilgili kavramlar sz konusu tarihten itibaren din psikologlar tarafndan dindarlk ve ykleme davran arasndaki ilikiyi anlamaya ynelik aratrmalarda sklkla kullanlmtr (Kkcan & Kse, 2000, 70). Bilindii gibi bireyin yaad olaylara yapt atflar, zellikle olumsuz yaantlara yapt yklemeler, onun d dnyay anlamasna ve anlamlandrmasna hizmet etmektedir. zellikle son zamanlarda sosyal psikologlar, insanlarn yaadklar deiik trden gnlk sosyal olaylar nasl akladklarn anlama konusunda dikkat ekici derecede ilerleme kaydetmilerdir. Hem teorik hem de ampirik dzeylerde yrtlen bu almalar gnmzde Ykleme veya Atf Kuram ad altnda ele alnmaktadr (Yaparel, 1994, 275). nsanolu stesinden gelmekte zorland olaylar anlama ve aklama ihtiyacyla gdlendii iin niin sorusunu sorarak gerek kendisinin yaad gerekse d dnyada gzlemledii hadiseleri anlamlandrmaya alr. Bu erevede atfetmenin kiinin i ve d dnyasn anlamlandrma sreci olduu sylenebilir. Neticede atfta bulunan kiiler olumsuz sonularn etkisinden kurtulmu olmaktadr. nk olumsuz olaylar bakasnn zerine atfedilmitir. Bu durumda kii olumsuz olay bakasnn zerine atarak kendisini aldatsa da bu yaplan ey kiinin kendisini onurlandrma ve ruh saln korumada nemlidir (Kuat, 2006, 142). Entelektel birikimin bireyler zerindeki etkisinin gz ard edilmemesi gerekir. nk okuyan, dnen, yazan ve sorgulayan insanlar ou zaman hayatn anlam

5 konusunda kukular tarlar. Bu kukuyla birlikte yaamak da insann i dnyasnda ciddi gerilimlere neden olabilir. te bu gerilimlere cevap bulabilmenin yollarndan birisi de yaamn anlamna ilikin sorulara tatmin edici cevaplar retebilmektir. Var olusal problemler ad verilen bu sorulara istenen cevab din inanlar vermektedir (Kayklk, 2002, 29). Bundan dolay atflar/yklemeleri etkileyen faktrlerden biri de din inanlardr. nk dinler belirli bir dnya gr ortaya koyarak, inananlarn fiziksel ve sosyal dnyalarnda meydana gelen olaylarn niin belirli bir yap ierisinde tezahr ettiini olduka ikna edici bir tarzda sylemektedir. Dinle harmanlanarak ekillenen kltrel yaplarda da bazen dorudan bazen de dolayl bir ekilde din inanlara dayal atflar bulabilmek mmkndr. Aslnda bu durum dinlerin yaanan hadiselere bir neden arama ve bulma zelliinden kaynaklanmaktadr. Zira dnya genelinde dnrsek, yazl tarihin btn evrelerinde ortaya kan kutsal metinler ve buradan hareketle oluturulan ilahiyat sistemleri; evren nasl yaratld, varlk ierisinde insann neden zel bir yeri vardr, doal afetler niin meydana gelir, baz toplumlar geliirken bazlar neden geri kalmaktadr, baz insanlar salkl ve shhatliyken bazlar niin hastadr gibi sorulara cevap aramakta, hatta inananlara gre kendi dinleri bu hususlarda olduka ak, kesin ve kabul edilmesi gereken cevaplar ortaya koymaktadr (Spilka, Shaver & Kirkpatrick, 2001, 181-182; Yaparel, 1994, 277; Yapc, 2003, 129). nk atf srecini tevik eden anlamlandrma arzusu inan sistemini tehdit eden olaylarda kendisini aka gsterir (Spilka, Shaver & Kirkpatrick, 2001, 177-178). zellikle yeni, ani, beklenmedik bir biimde ve daha nce yaplan planlarn dnda meydana gelen olaylar (deprem, iflas, felaket, kaza vb.) inan sistemini tehdit eder ve insan byle bir tehditle uzun sre yaamaya tahamml edemez. Zira o, youn strese maruz kalmakta ve bundan kurtulmay arzulamaktadr. Neticede neden ve niinli sorularla ykleme sreci balar. Bu srete insan iten ie kendisine sorduu ya da dtan ona yneltilen neden? veya niin? sorularna makul bir cevap bulma arayna giriir. Hadiselere bir takm nedenler ve sebepler arayarak aklama bulmaya alan kii iin olaylarn doru bir ekilde analiz edilmesi ve bu olaylarn temelinde yatan kalc ve deimez faktrlerin bulunmas ya da yle olduuna inanlan yantlarn retilmesi olduka nemlidir. nk verilecek cevaplar bireye bir yandan tahmin ve kontrol edilebilir bir evre olutururken bir yandan da onun evreye uyum salamasn mmkn klmaktadr (Yaparel, 1994, 276; Kkcan & Kse, 2000, 66).

6 Bireylerin naif bir psikolog olarak deerlendirildii insan modelinden hareket eden atf teorisi, kiinin hem bugn kontrol etme duygusundan hem de gelecei kestirebilme arzusundan beslenmektedir. Esasen bireyin i ve d dnyasnda cereyan eden hadiseleri anlama arzusu sebep arayn ateler. Eer atf yapan kii baka birisine gelecekte olacak eyler iin baml olduunu anlarsa, o zaman o kiinin kabiliyetleri konusunda atf yaplmas muhtemeldir (Spilka, Shaver & Kirkpatrick, 2001, Yapc, 2003). Bireyin zsaygsnda nemli bir deiiklik yapan olaylar da atf srecini tevik eder. Nitekim deprem, sel, sava, trafik kazalar, yangn vb. trajik olaylarn zsaygya zarar verdiini syleyen aratrmaclar atf srecinin olumlu bir z kavram gelitirmeye destek saladn ifade etmektedirler (Kkcan & Kse, 2000; Spilka, Shaver & Kirkpatrick, 2001, Yapc, 2003). Temelde motivasyonel bir arka plan olsa da, dile getirilen tm atflar, zihinsel srelerin bir rn olarak ortaya kmaktadr. Atf teorisine gre, kiiler sosyal olduu kadar, fiziksel adan da evrelerini kontrol etme ihtiyac ile gdlenmilerdir. Bu sebepten onlar yaadklar ya da gzledikleri hadiselerin nedenlerini bulmak ve zmlemek isterler. Bu da onlar eitli ekillerde nedensel aklamalar aramaya gtrr. Aksi takdirde evrelerinde olup bitenleri anlama ve aklama sknts ekecek olan insan, kendisini bir bolukta hissedebilecei gibi bir takm zihinsel rahatszlklar ierisine de girebilir. Bu durumda olan kiinin var olusal bir boluk yaamas muhtemeldir (Yapc, 2003, 132-133). Zira var olusal boluk anlam isteminin engellenmesi durumunda ortaya kar. nsanlar kendi tercihlerinin deil de toplumsal etkilerin ynlendirdii durumlarda var olusal boluk artar. Anlamszln oluumunda yanl anlamlandrmann, anlam geici amalara balamann da nemli bir etkisi vardr. Mesela, kii bazen anlam ekonomik refaha ulamak iin erdemsiz davranlar gstermekte arayabilir. Byle bir kii ekonomik refaha ulasa da anlamszlk yaayamaya devam eder (Bahadr, 2002). Bazen de ara ile ama ayrmn yapamayan birey geici anlamlara balanr, fakat geici anlam kaybolunca anlamszlk sorunu yeniden kendisini hissettirir (Ayten, 2006, 131-134). Anlamszlk duygusu yaayan birey iindeki bu boluu doldurmaya almaktadr. Esasen atf teorisi de bu boluun nasl doldurulduunu aklamaya almaktadr. Zira bu teoriye gre, bireylerin yapt atflar, aslnda onlarn yaadklar dnyay tanmlamalarna ve ileriye ynelik ngrlerde bulunabilmelerine imkan vermektedir (Yapc, 2003, 133).

7 Bir atfn din ya da sekler olmasn etkileyen faktrler a) atfedenin zellikleri, b) atfedenin ierisinde bulunduu durum, c) olayn zellikleri, d) olayn gerekletii ortam olmak zere drt temel kategoride ele alnabilir (Yaparel, 1994, 278; Spilka, Shaver & Kirkpatrick, 2001, Yapc, 2003). Bu kategorilerden her birisi bir anlam, kontrol ve zsayg paralarn ihtiva eder. Gerekten bu paralarn isel etkileimleri her gn zel bir durumda din ve din olmayan atf olaynn yaplmasn salar. Atf yapan birisi bir duruma, olaylar izah iin din atflar ya kullanma veya kullanmama eilimi ile girer. Atfedenin ierisinde bulunduu o anki durum atfn ynn belirler. Sonuta birey iinde bulunduu sosyo-kltrel artlara ve psikolojik koullara bal olarak en kolay nasl atf yapabilirse ona mracaat eder. Dolaysyla benimsenen anlam ve inan sisteminin ynlendirmesiyle atflarn tezahr ettii sylenebilir (Yaparel, 1987, 68). nk artlar eit olduu zaman birey zerinde etkili olan neyse muhtemel sistemi ona gre ekillenmektedir. Bu srete atfedilen olayn ieriini ekillendiren olayn yaps hesaba katlr. Eer daha nce stn olan sistem hazr bir ekilde tatmin edici bir izah temin ederse, seilen atf bu tipe uygun olur. Mevcut atf sistemi kabul edinilebilir bir izah sunmakta yetersiz kalncaya kadar kullanlr. Bundan sonra atf yapan gerektiinde baka bir izah tarzna ynelir (Kkcan & Kse, 2000, 76-77). 1) Atfedenin zellikleri: nsanlar din ve doal izah tarzlarn kullanma konusunda birbirinden farkl eilim ierisindedirler. Genelde, din ve doal anlamlandrma sisteminden hangisinin n plana kaca, kiinin ocukluk dneminden itibaren ald eitim ve sosyalleme sreciyle yakndan ilikilidir. Baka bir deyile bu durum bireyin yetitirilmesi ve eitimi gibi farkl sosyal etkilerin bir fonksiyonudur. nsanlar kk yatan itibaren gelecekte yaayacaklar benzer olaylar zerinde kontrol duygusu kazandran atflar yapmaya meylederler. zellikle ak ya da rtk bir ekilde din kltrel atmosferi teneffs eden bireylerin atflarnda dini bir dil ve buna bal olarak din gerekeler kullanma ihtimalleri art gsterir. nk din bir dnya gr gelitiren kiiler yaadklar hadiseleri anlamlandrma srelerinde sekler izahlar yetersiz grrler. Gerekten de insanlarn stresli ve problemli zamanlarnda dine daha sk mracaat ettikleri; inanca snarak ibadet ve dua gibi dinsel pratiklere daha fazla yneldikleri grlmektedir. Stres annda yaanan durum veya olayla ba edebilmek iin insanlarn dine ynelmeleri bilinli bir ynelmedir. Zira stresli durumda insanlarn var oluu anlama, hayat anlamlandrma, davranlar kontrol edebilme ve gven duygular

8 tehlikeye dmektedir. nsanlar, bu tr durumlarla ba edebilmenin yolunu ararlarken ou kere dine ynelmekten baka are bulamayabilirler (Kula, 2005, 226-227). Ancak dine ilgisi zayf veya dine tamamen ilgisiz olanlar, her ne kadar kltrde hazr kalp olarak bulunan din atflar zaman zaman kullanma eilimi gsterseler de bunlar dindar insanlara nispetle sekler atflar yapmaya daha meyyaldirler. Mesala, bireyler deprem sonucunda insanlarn binalarn altnda kalarak lmesini, binalarn salam yaplmamasna veya fay hatt zerinde yaplmas gibi sebeplere balayabilirler. Doal atfa kar din atflar kullanma eilimi ksmen din ve din olmayan faktrlerin ferdin kiilik yapsn nasl etkilediiyle de ilikilidir. Baka bir deyile bireyin pozitif bir kiilik gerekletirmesinde inanlarn oynad rol, yaplacak atflarn din ya da sekler bir karakter kazanmasn etkiler. Konuyu biraz daha aacak olursak, bir kimsenin zsaygs, Tanr tarafndan sevilmesi veya kiinin din anlamda gerekten ahlak deerlere sahip birisi olduuna inanmas gibi din inanlara bal olabilir. Bununla birlikte, bir bakasnn zsaygs dier insanlar tarafndan sevilmek, baarl olmak veya toplumun kabul ettii ahlak deerlere sahip olma gibi din olmayan faktrlerden beslenebilir. Baka bir deyile kiilii ve zsaygs din kaynaklara bal olanlar din atflar kabule daha yakndrlar. Ancak burada u ayrm da yapmakta fayda vardr: e dnk yapya sahip kiiler Tanry iyiliksever, tolerans sahibi ve ihtiya duyduklarnda ihtiyalarn karlyor olarak grrler. Bunun tersine, daha sert ve kat bir tanr tasavvuruna sahip olan da dnk dindarlar, ou zaman tehdit edildikleri duygusuna kaplabilirler, bu da onlarn zsayglarnn d gstermesine neden olabilir. Dolaysyla bu tr kiiler Tanrya daha ziyade artl atf yaparlar. Mesela, Tanrnn yardm istenildii zaman deil de sadece kriz dneminde yetiir dncesi bu tr artl atflara rnek olarak verilebilir. 2) Atfedenin erisinde Bulunduu Durum: Snrl bir sre ierisinde sadece belirli miktarda kavram veya fikir ksa sreli bellekte tutulabilir. nsanlar problem zerken psikolojik olarak en kolay ve hzl ekilde ulalabilecek bilgilere dayanarak karar verirler. Bu srete sk sk eldeki mevcut tecrbeye mracaat edilir. Eer din yorum belirgin hale gelirse ve bu atfeden iin msait ereve oluturursa, atflarda din gerekelerin kullanlma ihtimali artar. Sadece denekler tarafndan bilimsel bir dzenek olduu anlalan psikoloji laboratuar deil, psikolojik aratrmalarda kullanlan anketler ve dier dzenekler, hatta bazen sessizlik bile din atf potansiyelini ykseltebilir. Alglar geici olarak etkileyen durumsal faktrler de ou kez ayn ekilde atf srecini

9 etkiler. Bunun en ak rnei, atfedenin din veya gayri din vastalar kullanarak sonucu kontrol etmek iin gstermi olduu ortamdr. 3) Olayn zellikleri: Din inan sistemleri, zahiren eliik grnen bilgileri izah etmede olduka kullanldr. Mesela, pratik olarak herhangi bir olay Tanrnn gizli srlarndan birisi olarak yorumlanabilir. Hem din hem de sekler yollarla izah mmkn olan olaylar iin, atfedenin bunlar hakknda sahip olduu bilgi miktar da nemli hale gelmektedir. nk eldeki mevcut bilgi miktar olayn nasl alglanacan etkileyebilecei gibi atflarda din ve din olmayan izah tarzlarna mracaat etme durumunu da etkiler. Bylece, tipik olarak dinle alakas olmayan bir kimse bile ok az bilgi sahibi olduu tbbi alandaki bir olay izah iin din atf seebilir. Dier taraftan dindar kimseler, sahip olduklar seven ve gl Tanr tasavvuruyla uyumuyor grnen bir olay doal bir olay olarak izah edebilirler. Yksek derecede dindar kimselerin yaadklar kazalar, belalar, lmler, sakatlanmalar, hastalklar, yokluklar vs. karsnda gsterdikleri kendilerini sulama eilimleri dindarlk dzeyi dk olanlardan daha fazla olabilir. nk eer bu kt olaylar Allaha atfedilirse bu durum ilah cezalandrma fikrini beraberinde getirebilir. Bu da onlarn kendilerini Allah nazarnda gnahkr, dolaysyla kt bir insan olarak alglamaya gtrebilir. Ama sre her zaman bu ekilde tek ynl ilerlemez. Yaadklar ok eitli musibetleri izah iin ilahi iradeyi n plana karan kiiler ise her eyin Allahtan geldiine, Allahn kendilerini setiine inanrlar. Zira onlar baz hususlarda kendilerini zel kabul ettikleri iin yaadklar her ac tecrbenin kendilerini daha iyi ve daha olgun bir insan haline getirdiini dnrler. Esasen bu dnce Her ey Tanrnn plan dhilindedir inancndan beslenmektedir. Ayrca, ok arzulanan bir sonucu Tanrya atfetmek dindarlar Tanr katnda deerli olduklar inancna gtrebilir. Zira bu tr olaylar onlarn benlik ykselilerini etkilemektedir. Hastalk korkusu ve nceden bilinmeyen dier felaketler toplum hayatnn bir parasdrlar ve insanlar bir kayg ierisine iterler. Gnmzde de modern dnyann problemlerine (stres, anlam aray vb.) ynelik olarak bir takm popler inan ve uygulamalara rastlanmaktadr. Dolaysyla problemlerini gidermek ve gelecee ynelik kayglarn yenmek iin, insanlar (kehanet, bysel uygulamalar, okuma, cinlerle temas ve medyumculuk, falclk vb. gibi) bir takm eylere bavurur. Kii kendisi iin nemli olan farkl kaynaklardan o anki sorununa, skntsna ya da ihtiyacna bir are bulmaktadr (Arslan, 2006, 295).

10 4) Olayn erisinde Bulunduu Durum: Saduyu ve aratrma bulgularnn her ikisi de bir olayn birden fazla sebebi olabileceine iaret etmektedir. Bu durumda atfedenin gayesi bunlardan birini semektir veya onlar nem derecesine ya da etki gcne gre sralamaktr (Spilka, Shaver & Kirkpatrick, 2001, 174 -175). Eer sebep bir insan veya insan benzeri bir ey ise byle durumlar sosyal psikologlar iin byk neme sahiptir ve bu atf almalar iin temel nokta niteliindedir. Bu tr durumlarda atflar ou kez, daimi zeliklere (kader, dnya nizam) veya aktrn dier zelliklerine yaplr. Atfedenin davran aklamada devam edip giden dzen faktrn ne karma ve evresel glerin nemini azaltma eilimleri o kadar yaygn ki, buna temel atf hatas ad verilir (Spilka, Shaver & Kirkpatrick, 2001, 175; Yapc, 2004, 96). Burada gzlemcinin atflarnda yanl davranmas sz konusudur. i yapan ve gzlemcinin ellerindeki bilgiler farkl, bu yzden onlar ellerinde bulunan bilgilerden yola karak eylemi farkl ekillerde yorumlayabilmektedirler. Belki o anda ikisinin de bak as farkldr. Bu durumda ikisi de eylemleri farkl farkl deerlendirmektedirler. Bu tr yanllklar kiinin benliini destekleyen ve onun z saygsn koruyan yanllklardr. Atf srecinde ortaya kan dier bir yanllk ise, kiinin kendisinin ait olduu grubunu dnyann merkezine koyarak dierlerini de buradan haraketle deerlendirmesi olarak bilinen gruba ait tarafgirliktir. Buradaki asl ama ise grubun deerini ve prestijini koruyarak devam ettirme arzusudur. Bu durumda her grup ayn durumu kendi bak asndan farkl farkl alglamakta ve ona gre deerlendirmektedir. Son atf hatas olarak deerlendirilen bu sre bireyin hem kendi guruplarna hem de baka baka guruplara ynelik atflar nemli bir rol oynamaktadr. Ancak yargda hatal davranmak sadece geni kitlelere zg deildir, bilakis toplumda st tabaka olarak adlandrlan, hatta yarg konusunda alma yapan psikologlar bile, sosyal yarglarda bulunurken hatal davranabilmektedirler (Arkona, 1993; 1998; Bilgin, 1996; Harlak, 2000; Yapc, 2003; 2004). Dnlen etkileyici eyin bir aktr olduu durumlarda, atflar ou kez aktrn maksatlarna ve niyetlerine gre yaplanmaktadr. Bu konuda Bulman ve Worthman tarafndan yar fel ve ksm fellilerin yapm olduklar kazalar ile ilgili yaplan mlakattan elde edilen bulgular olduka dikkat ekicidir. Zira kaza kurbanlarnn ounluu yaadklar kazalarn kendilerine bir ders verme veya dier insanlar iin bir ibret olma gibi sebeplerle izaha almlardr. Dahas onlar kaderlerinin birok sebepten veya gayeden dolay Allah tarafndan idare edildiini sylemilerdir ( Spilka,

11 Shaver & Kirkpatrick, 2001, 175). Baka bir deyile onlar kendilerini fel eden kazalarn bir ama ve plan dhilinde gerekletiine inanmaktadrlar. Aslnda insanlarn gerek bireysel gerekse sosyal ilikilerinde sk sk nedensel atflar kullanmas onlar psikolojik olarak rahatlatmakta fiziksel ve sosyal evrelerinde cereyan eden olaylar anlama ve anlamlandrmalarna hizmet etmektedir. Bylece zsayglar ykselen bireylerde evre zerinde hkimiyet kurmu olduklar izlenimini oluturmaktadr. Hem bugne hem de gelecee ynelik ngrlerin temelini oluturan bu durum, onlara evreleriyle ilikilerinde uyumlu davranabilme frsat vermektedir. yleyse, gzlemlenen olaylarn sebepleri hakknda, genellikle toplumsal bellekte mevcut olarak bulunan, bununla birlikte ou kere znel inanlar olarak dile getirilen nedensel atflarn, insanlarn anlam arama, sonular kontrol altna alma ve z sayg ihtiyalarna cevap verdiini syleyebiliriz. leride de bahsedilecei zere, bunlar baa kma srecinin meydana geliinde de nemlidir. Zira burada sz konusu edilen bu sebep atf ve baa kma teorileri iin uygun bir teorik ereve oluturur (Kkcan & Kse, 2000, 63-64; Pargament, 2003, 220; Spilka, Shaver & Kirkpatrick, 2001, 173; Yapc, 2003, 137). Burada u hususu da belirtmekte fayda vardr: Aratrmaclardan bir ksm anlam aramay ve anlamay nihai bir sonu olarak izah ederken bir ksm ise bilgi aramadaki gerek gayenin, evre zerinde ve bylece kiinin tecrbeleri veya yaptklar zerinde etkili bir kontrol kurma arzusundan beslendii kanaatindedirler (Yaparel, 1994, 275-276). Gelecekte olacaklar kontrol ve tahmin etmek iin organizmann, zellikle tehdit edildii zaman, evresi hakknda bilgi elde etme abas, psikolojide ok geni ekilde incelenmitir. Bu baz aratrmaclar bilgi elde etmeye gdlenmi ie dnk gdlenmenin da dnk gdlenmeden daha fazla atfa yatkn olduu kanaatindedirler. Atfsal faaliyetler ksmen ferdin olumlu sonularn ortaya karma ihtimalini ykseltmek veya olumsuz sonulardan da kanmak iin, olaylar ve yaantlar zerindeki kontroln etkili hale getirme gayretini ierir (Spilka, Shaver & Kirkpatrick, 2001, 176; Bahadr, 2002, 24; Yaparel, 1994, 275). 2.1.2.Bireysel ve Sosyal Hadiseleri Anlamlandrma Srecinde Din Dinin ne olduunu anlama hususunda birbirinden az ok farkllaan ok eitli tanmlamalar mevcuttur. Bununla birlikte dinin bir problem zme yolu ve kutsalla ilikili anlam aray (Pargament, 2003, 215) olarak tanmlanmas zellikle almamz

12 asndan olduka ilevseldir. Bu noktada zellikle belirtmek gerekir ki, dinin kkenleri hususunda atfsal bir perspektif gelitirmek evrensel olsa da, ilk ortaya k veya tabiat st glere atf arzusu hemen her toplumda grlmektedir (Kkcan & Kse, 2000; Spilka Shaver, Kirkpatrick, 2001, 179; Yaparel, 1994). Din, anlam araynda nemli rol oynar. Birok insan din ve inanla hayatna anlam ykleyebilmektedir (Yapc, 2007, 97). Ac veren ve hayrete dren hayat tecrbeleriyle, baka bir deyile zor ve strap veren olaylarla karlaan kii iin din, kayglarnn yatmasn salayarak koruyucu bir ilev icra eden, kaygy azaltan bir anlamlandrma ve yorumlama erevesi sunar (Eki, 2001, 29-32; Kula, 2005, 227; Karaca, 2003, 77; ayrca bk. Yapc, 2007). Bu sebeple din anlam kaynann temelidir. Bu gerek zellikle, trajik olaylarda ve krizlerde kendisini gstermektedir. Din kavramlar kiiyi kapsaml, anlalr ve ahenkli bir inan sistemiyle donatr ki bu sistem dnyadaki olaylar izah etmede ve yerli yerine oturtmada ok kullanldr(Kkcan & Kse, 2000, 70-71; Pargament, 2003, 217; Spilka Shaver, Kirkpatrick, 2001, 180; Yaparel, 1994, 278; Akgl, 2004, 22). Buna ek olarak din, bir baka ekilde cevaplanamayacak gibi gzken var olu nedeni ve hayat ile ilgili pek ok soruyu cevaplamakla bireyin zihinsel ve ruhsal dnyasnda belirsizlik yaratan pek ok problemin ortadan kalmasna yol aar. Bu nedenle dini, anlamn ve anlamann balca kaynaklarndan biri olarak kabul etmek mmkndr (Bahadr, 2002, 152; Kkcan & Kse, 2000, 67; Yapc, 2003, 137-148). rnein lkemizde 17 Austos 1999 ylnda meydana gelen Marmara depremi birok mal ve can kaybna neden olmutur. nsanlar zerinde belirsizlik yaratm, dolaysyla bu felaketi yaayanlar yksek stres ve gerilimle kar karya kalmtr. Marmara depremi zerinde psikolojik bir aratrma yapan Kkcan ve Kse (2000) din inanlarn sz konusu gerilimi azaltmada olduka ilevsel olduu sonucuna varmlardr. Din inanlar kiiye yardm eli uzatarak ona baka hibir yerde bulamayaca bir gvenlik duygusu verir. Kendini gvende hisseden birey pek ok psikolojik rahatszlktan korunaca iin bakalaryla daha salkl ilikiler kurabilir. Din inanlar, insanlarn hayatn gidiatna dair sorularna cevap verir, onlarn yaam boyu yaptklarn ve lm anlamlandrmalarna yardmc olur. Baka bir deyile din inanlar zellikle acnn ve strabn anlam kazanmasnda bireye moral motivasyon vererek manev destek salar (Ayten, 2006, 142-146). Kukusuz inanan insan iin olaylarn meydana gelii, kayna veya gerisindeki gce ilikin aklamay anlaml klan ey, temelde din ierikli

13 kavramlardr. Bu anlamda din semboller ve inan sistemleri nemli birer anlam kayna pozisyonundadr. Bu sebeple din anlam araynda gl bir motivasyon konumundadr. rnein, ABDde 2000den fazla insana niin dindar olduklar sorulduu zaman onlar: Din hayatmza anlam katyor. cevabn vermilerdir (Kkcan & Kse, 2000, 16; Karaca, 2006, 482). Buradan hareketle anlam araynda ok nemli rol oynayan din inanlarn anlam kaynann balangcn oluturduunu sylemek mmkndr. Bu durum zellikle trajik olaylarda ve krizlerde kendisini aka hissettirir. Ac veren ve hayrete dren hayat tecrbeleriyle karlaldnda din inanlar bir anlamlandrma ve yorumlama erevesi sunmaktadr. Din kavramlar kiiyi kapsaml, anlalr ve ahenkli bir inan sistemiyle donatr ki bu sistem dnyadaki olaylar izah etmede ve yerli yerine oturtmada olduka kullanldr (Eki, 2001, 29-32; Kula, 2005, 227; Kkcan & Kse, 2000, 70-71; Pargament, 2003, 217; Spilka, Shaver & Kirkpatrick, 2001, 180; Yaparel, 1994, 278; Yapc, 2007, 139). Yaratl gerei insanolu hem bireysel varlna hem de fiziksel ve sosyal evresinde olup bitenlere bir anlam verme ihtiyac ile gdlenmitir. Bu noktada anlam ihtiyac, insanst, yani metafizik-manev bir kategoride yer alr. nsann nefes ald srece olumlu-olumsuz, iradeli-iradesiz tm tutum ve davranlar anlam bulmaya yneliktir. alma, retme ve hayatn gzelliklerini deerlendirme yeteneini kaybettiimiz zaman bile hayatta bir anlam bulabilecek olmamz, hayatn anlamllndaki istikrarn gstergesidir. rnein huzurevi yallar zerinde yaplan bir almada yallara; yaanan hayat anlaml bulup bulmadklar sorulmu, onlarn ounun hayat anlaml ve yaanlabilir grdkleri tespit edilmitir (Akgl, 2004, 43). yleyse ekilen sknt ne kadar youn olursa olsun, hatta lmle yz yze kalnsa bile, buna bir anlam yklenebilir. Bylece en youn aclara bile katlanmak mmkn hale gelebilir. Bu noktada u hususu zellikle vurgulamak gerekir ki, insanlar hayatn anlaml olduunu kavramak iin trafik kazas yaparak ac ekmemeli; ama kaza olmusa bunun travmatik etkisinden kurtulabilmek iin o hadiseden anlam karabilmelidir. yleyse insann yaadklarndan ders alarak trajediyi anlaml hale getirebileceini sylemek mmkndr. nk hayat her zaman anlamldr, daha dorusu anlaml olmak zorundadr (Ayten, 2006, 131-134). Yaplan almalar gstermitir ki, intihar teebbsnde bulunan kiiler bile, lmle sonulanabilecek bu hareketlerine bir anlam yklemitir. Yani kii iin yaamak ne kadar anlamszlamsa, lmek de o kadar anlaml hale gelmitir. nsanda doutan var olan anlam arzusu, onu en acmasz

14 ve en korkutucu artlar ierisinde bile sarlabilecei bir deere, bir amaca veya hedefe yneltebilir. Ancak anlam arzusu engellendii ve anlamn nnde set olan bariyerler kaldrlamad ya da yok edilemedii durumda birey ruhsal bunalma ve kayg altnda anlamszla debilir. te tam da bu noktada ferdin iine dt var olusal boluktan kurtulabilmesi iin anlam arzusunun yeniden ilerlik kazanmas gerekir. Hi bir g insana anlam deviremedii gibi anlam tecrbesi, bireyin olumlu mcadelesi olmadan kendi kendine de ortaya kamaz. nsan kendi abasyla anlam kefetmek zorundadr. Anlam bir eye duyulan sevgide ya da icra edilen bir i ve meslekte; hatta ac ve dramatik tecrbelerin derinliklerinde sakl olabilir. Onu aramak insann en byk sorumluluklarndan birisidir (Bahadr, 2002, 15). nk insann gerek kendisinin yaad hadiselere gerekse evresinde gzledii olaylara bir anlam yklemeye ya da olup biten olaylara bir takm sebepler atfederek onlar aklamaya almas, dolaysyla d dnyada cereyan eden hadiseler zerinde kontrol duygusu salayan psikolojik bir mekanizma oluturmaya gayret etmesi, onun hem en nemli grevlerinden hem de kognitif (zihinsel) eilimlerindendir (Pargament, 2003, 208; Kkcan & Kse, 2000, 15-63; Yaparel, 1994, 275; Hkelekli, 2001, 115; Yapc, 2003, 127-128). Bilindii gibi, yaad tecrbeleri ve gzlemledii olaylar anlama ve aklama ihtiyacyla gdlenen kii byk lde kendisini tatmin edecek bir takm aklamalar arama, bulma ve bunlar snama ile meguldr. nk o, gerek fiziksel gerekse sosyal evresinde olup biten olaylara anlam vermek zorundadr. Esasen kii bu ekilde evresine uyum gstererek eitli davranlarda bulunabilir. Aksi takdirde kendisini psikolojik bir bolukta hissederek ruhsal veya zihinsel bir takm rahatszlklarla kar karya kalabilir. Kukusuz bu durum, insann fiziksel ve sosyal evresiyle iyi giden ilikilerini alt-st eden bir durumdur. Bundan dolay bireyler hem fiziksel dnyada cereyan eden olaylar hem de kiileri, gruplar ve sosyal hayatta meydana gelen hadiseleri kendileri iin anlaml klacak aklamalara ihtiya duyarlar. Bu ihtiya ise onlar harekete geirerek eitli nedensel atflar yapmaya, yani Bunun sebebi nedir?sorusunu sorarak cevap aramaya gtrmektedir (Yapc, 2003, 128; Kkcan & Kse, 2000, 63-64). Frankl logoterapi* ismini verdii psikiyatrik yaklamyla insanlarn hayatn yeniden anlamlandrmay ve onlara dnyada yaamalar iin bir neden gstermeyi amalar. Ona gre insan hayat kmsenemeyecek kadar anlamldr ve bu anlam her zaman kefedilebilir bir halde mevcuttur. Eer insanlar Nazi
*

Logoterapi, anlam merkeze alan ya da anlam yoluyla terapi eklinde aklanabilir (Bk. Ayten, 2006:134-135).

15 kamplarnn kt artlar ierisinde bile anlam bulabiliyorsa anlama ulalamayacak hibir yer yoktur. O halde anlam her zaman bulunabilir. nk insann yaad boluktan kurtulabilmesi bir takm anlamlara sarlmas ile mmkn olabilmektedir (Ayten, 2006: 128-129). Bu noktada u hususu vurgulamak gerekirki, fiziksel ve sosyal hadiselere ynelik nedensel aklamalarn iki temel nedeni vardr. Bunlardan birincisi tahmin edilebilirlik, ikincisi ise kontroldr. Sz konusu bu iki sebep birleince, insan zihinsel yaps gerei iki nesne veya iki olay arasnda bir iliki varm gibi alglamakta, bunlardan birini dierinin sebebi ya da sonucu olarak deerlendirmektedir. Ekonominin kntsnn ahlak yozlamaya, cinsel sularn artmasnn dinden uzaklamaya, geri kalmln emperyalist glerin faaliyetlerine balanmas vb. ilikiler bu hususa rnek olarak verilebilir. Bu noktada hangi sonucun hangi sebebe balanaca veya hangi sebebin hangi sonula birlikte alglanacan belirleyen unsurlarn neler olduu sorusuyla karlamaktayz. nk insanlar baz olaylara getirdikleri aklayc sebepleri, benzer baka olaylara getirmektedirler. Bu ise, hem bireylerin ayn olay farkl alglayp tanmlamalarndan, hem de tarifin deimesine gre onlarn dile getirdii aklamalarn deimesinden kaynaklanmaktadr (Yapc, 2003,128). Hayatn madd artlar, eitli felaket ve skntlar iinde insanlar Allahn umulmadk mdahalesine byk nem vermektedirler. Zira din inanlar, dier etkileyici unsurlar yannda, insann yaad bu tr engellemeler karsnda telafi edici bir rol oynayabilir (Hkelekli, 2003, 90-91). nk din inanlar hayat yaanlabilir klan umut, iyimserlik gibi temel dinamiklerle birlikte sorumluluk ve retkenlik gibi insan insan yapan psiko-sosyal unsurlar srekli beslemektedir (Bahadr, 2002, 157; Kula, 2005, 222). Yaplan almalar gstermektedir ki din inanlar; fedakrlk, sabr, mcadele ve umut duygularn canl tutarak ekilen aclar hafifletmekte, bylece umutsuzluk duygusuna kar koruyucu bir ilev stlenerek yaama arzusunu kuvvetlendirmektedir. Yani din, insann ac ve straplarn azaltan ve teselli veren bir umut kayna olarak ilev grmektedir (Kimter, 2006, 223). Ancak, u hususu nemle vurgulamak gerekir ki, aresizliin insan dine ynelmeye sevk edebilmesi iin yaama arzusunun skntya stn gelmesi gerekir. knt veya umutsuzluk gibi srf olumsuz duygular Allaha doru bir hareketi asla desteklemez. Aksine bunlar gerekli dinamizmi insandan uzaklatrd iin byle bir hareketin oluumunu kesintiye uratr veya tamamen yok

16 eder. Esasen aresizlik tecrbesi baz insanlarda din duygular canlandrabilecei ve onlar din hayata ynlendirebilecei gibi bazlarnda ise tam tersine dine ilgisizlik ve Allaha isyan tepkilerini uyandrabilir (Hkelekli, 2003, 91-92; Kula, 2005, 221). Eer din temelli bir anlam aray devreye girerse, onun verecei g sayesinde kii evresindeki olumsuz artlar yenme mcadelesine giriebilir. Bu da onun hem kendi hakknda hem de evre zerinde belli bir bilgiye ulaarak farkndalk duygusu kazanmasna sebep olabilir. Yani insan baa gelen bir olay anlamlandrnca yaad boluktan kendisini ekip karacak bir motivasyonla kendi hayatn ynlendirme yeteneine sahip olacaktr. Zira baa gelen felaketlere din bir anlam ykleme ya da en azndan bu felaketleri baz din motif ve referanslarla aklamaya abalama hem gndelik problemlerle hem de var olusal kayglarla baa kmada olumlu etkiler yapma potansiyeli tamaktadr (Kkcan & Kse, 2000, 17-67; Bahadr, 2002, 152). unu da sylemekte fayda vardr ki, elbette her anlam aray din deildir. nk anlam araynn din bir karakter kazanabilmesi iin yaplan atflarn ve izah tarzlarnn kutsalla ilikili bir biimde ifade edilmesi gerekir (Pargament, 2005, 282). 2.1.3. Bir Anlamlandrma Biimi Olarak Kader Din inanlar kiiyi umutsuzlua kar koruduu gibi, realiteyi yorumlamak, kimliin bir tanmn yaparak bireyi oraya yerletirmek ve gndelik hayata rehberlik etmek gibi bir takm fonksiyonlara sahiptir (Vergote, 1999, 91; Hkelekli, 2003, 116;). Gerekten de hemen her din, var olu iinde kendini bir yere yerletirmeye alan insana referans ereveleri hazrlayan zihni muhtevalar sistemi sunarak hayatta karlalan olay ve durumlara hazr btnsel cevaplar retmekte ve nasl yaanmas gerektii hususunda yol gstericilii yapmaktadr. Tarihsel sre ierisinde aka gzlenmitirki, bilimin insan ve dnyay btnyle anlamlandrmasn mmkn deildir. nk insann anlamlandrma ihtiyac duyduu gerekliin bir blm tecrb deildir ve bilimin kaynaklaryla ulalacak bir mahiyet tamamaktadr. Dolaysyla dinin yardm olmakszn bilimin insanlara akn bir varlkla, dnya sonras hayatla (ahiretle), anlam arayyla, var olusal konularla ilgili niha cevaplar salayabilecei kukuludur (Mehmedolu, 2006, 467). te din inanlar, insann kendisiyle, dier insanlarla tabiatla ve Tanryla ilikilerinde nemli bir rol oynamakta ve hayatn anlamna ilikin btncl cevaplar sunarak bir dnya gr salamaktadr. Bunun en azndan lkemiz insan asndan byle olduu grlmektedir. eitli aratrmalarda elde edilen sonulara gre, insanmzn ounluu dine inanmakta ok aznn ise

17 inanmamaktadr. Dolaysyla insan btnyle anlama abasndaki hibir psikoloji, dinin, insanlarn hayatlarnda ve kiiliklerinde, az ya da ok, dzenleyici ve ynlendirici bir g olduu gereini gz ard edemez (Mehmedolu, 2006, 282). Dinin gerekliini ister kabul, ister ret etsin pek ok dnr inancn insan hayatn ynlendirdiini aka ifade etmektedir. Mesela Freuda gre bir gereklie sahip olmasa da dinin insan hayatnda etkin bir rol vardr. nk din gibi bir gce tutunmak hayatn tehlikelerine kar insann korkularn dindirmektedir. nsann aresizlii bitmedii iin babaya ve Tanrya ihtiya duymaktadr. Tabiatn getirecei felaketleri durdurma, kaderin kanlmaz ynyle zellikle lmle insan uzlatrma ve ac, elem sknt gibi mahrumiyetlerin karln (cennet vb.) verme eklinde insana farkl psikolojik tatmin salayan Tanrlar hala grevlerini srdrmektedirler. Ksaca Freuda gre bir yanlsama olan din, insanlarn katlanlmaz skntlarna tahammllerini kolaylatrmaktadr. Nihayette din hem yararsz hem de geliime zarar vermektedir. nk insanlar sonsuza dek ocuk kalamazlar, sonuta gerekliin ne olduunu renmek durumundadrlar. ocuktaki yceltilen da vurumlar (mesela din gibi) insanlarn gerekle muhatap olacaklar olgunlama srecini geciktirir. Akln, igdlerin nne getii, yanlsamalarn terk edildii ideal seviyeye insan rknn ulamas imdilik mmkn deildir. Bu yzden dine bir sreliine izin verilebilir. Fakat din bir yanlsamadan ibaret olduundan, ideal hedefe ulamada byk bir engel tekil etmektedir. Bu yzden bu yanlsamadan bilime sarlarak kurtulmak gerekir (Ayten, 2006, 33-34; Yavuz, 1987, 23-26). Yani Freuda gre insann tabiatn getirdikleri (depremler, sel, frtna, salgn hastalk vb. felaketler )karsnda aresiz kalmas, yardma koan bir baba imajnn devam niteliindeki bir Tanr isteini meydana getirmitir. Bu yzden din, ocukluktaki aresizlik ya da acziyet duygusunu gideren gl bir baba imgesinin yetikinlikte bir yanlsama olarak devam etmesinden ibarettir. Anlamlandrc bir sistem olarak din inanlar, anlalmas zor olaylara bir anlam ve yorum katar ya da en azndan birey iin bu tr olaylar belirli erevede kabul edilebilir klar (Kimter, 2006, 217). Din, her eyden nce insan hayatnda zel bir nem arz eden doum, evlenme, hastalk, felaket, talihsizlik ve lm gibi sra d olaylarla ilgilenir. Her din, insan hayatnda belirleyici olan bu tr olaylar zmlemeye alr (Holm, 2004, 24-26). Yani din inanlar insana sunduu aklamalarla ona yardmc olmaktadr. zellikle yaamn balangc, sonu, anlam ve deeri konularnda aray iinde olan insann bu arayna bulabilecei cevaplar din inanlar tarafndan

18 verilebilmektedir (Kayklk, 2002, 32). te bu noktada slam inancnn amentsnde yer alan kader inancnn aray iindeki insana yardm elini uzattn grmekteyiz. Bilindii gibi insan yerine gre hem gl hem de gsz bir varlktr. lk yalarda olduka gsz olan insann, yetikinlik dneminde her ne kadar birok eyi yapmaya gc yeterse de yine de gcnn yetmedii olaylarla karlamas her zaman mmkndr. rnein hastalklar, trafik kazalar, deprem, sel felaketleri vs gibi. te bu gszlk ve aresizlik sonucu insan, kendini emniyete alma, kendine gven verecek gl, kudretli bir varla ynelme ve ona snma ihtiyac duyar. abalarnn fayda vermediini grd, dahas elinden bir ey gelmediini anlad zaman, insan felaketler, belalar, lmler vs. ksaca dnya arknn akna kar ok aciz olduunu hisseder. Byle bir durumda mitsizlik iinde kvranan insan teselli edecek ve ona mit ve kuvvet verecek her eye kadir bir varlk aray ve inanc kendini hissettirir (Peker, 2003, 77-78; Yapc, 2007, 93-135). nk tabiatst bir gereklik olarak kabul edilen bu varln hayatmz zerindeki kontrol edici gc teselli vericidir. Bu sebeple insan aresiz ve umutsuz kaldnda Tanry ve kaderi dnerek, baka trl olmazd eklinde bir inan gelitirir. Bu da yaanan skntlarn belli bir plan dhilinde gerekletii inancn kuvvetlendirir (daha fazla bilgi iin bk. Yapc, 2007, 93- 135). slam inanc esaslarndan biri olan kader inanc meleklere veya peygamberlere inan gibi nispeten dier inan esaslarndan mstakil gibi duran bir inan esas deildir. Psikolojik perspektiften bakldnda kader inanc, sadece dier inan esaslarn deil bireysel ve din hayatn tamamn kuatan bir zellik arz etmektedir. Farkl alglamalara ramen neredeyse Allah inanc ile ayn zelliklere sahip olan kader inancnn, bu inan ekseninde varlk bulan dinin, inanan insann dnyasnda canllk kazanmas ve hayatiyetini devam ettirmesi konusunda bir tr sigorta ilevi grd sylenebilir. Bu durumda kader inanc, btn hayat din bir bak asyla besleyen bir yap arz etmektedir. Zira bireysel anlamda psikoterapik ilevsellii de bulunan bu inan, alma ve gvenme, snma ve inanlan varln yardmn bekleme, en olumsuz durumlarda bile umudu yitirmeme, olumlu durumlarda kibirlenip tedbiri elden brakmama, inanlan varlk ile ilikiyi kesmeyip bilakis artrarak takviye etme gibi ilevlere sahiptir. Bu zellikleriyle insan hayatnn tamamn kuatan kader inancnn, din inanc besleyen en nemli kaynaklardan biri olduu sylenebilir (Karaca, 2006, 479-489). Stack, dindarln depresyonu en az ekilde etkiledii ne srlmtr: 1Toplumsal bamllk hipotezine gre kader inanc, bireye din evreden gelen

19 toplumsal bir destek salamaktadr. Byle bir destek bireye hem duygusal hem entelektel hem de depresyon riskini azaltan dier baz zellikleri kazandrmaktadr. 2Tutarllk hipotezine gre kader bireye mit ve iyimserlik duygusu alayarak depresyonu azaltmaktadr. 3- Hikmet hipotezidir ki buna gre kader inanc, elem ve straplar negatif alglama potansiyelini olumlu ynde deitirmektedir. Yani kader inanc, insanlara, her hadisede, ilah bir hikmet, kadere bal bir sebep bulunduu inancn yerletirmekte ve onlarn hadiselere kar daha saduyulu ve iyimser bir bak asyla yaklamalarn salamaktadr (Karaca, 2006, 480). Kader inancnn nasl ekillendii, muhtevasnn nasl doldurulduu, ksaca yn ve younluunun nasl biimlendii meselesine gelince, bu hususta pek ok sosyodemografik faktrn etkili olduunu syleyebilmek mmkndr. Mesela, kaderci anlaya gre kadn dindarl eitli grnt ve biimler altnda ortaya kabilmektedir. Yaplan bir almada kadnlar kader inancn aln yazs tabiriyle tanmlamaktadr. Bununla onlar kalc olan ifade etmektedirler. Bu u anlama gelmektedir: Pratikte insanlar ne yaparlarsa yapsnlar, deitiremeyecekleri baz durumlarla karlamaktadrlar. rnein, insann doduu yer, anne-babas, fiziksel ve psikolojik zellikleri, cinsiyeti, yaam sresi, lm, deprem kasrga, sel gibi baz afetler genel kader kategorisinde deerlendirilmekte ve ilah bir plan olarak kaderin insan baz ynlerden tamamen kuatt kabul edilmektedir. nsann davrannn oluumu ve sorumluluunu nasl yklenecei konusunda ise farkl anlaylar bulunmaktadr. (Karaca, 2006, 480) Ayrca kaderi ifade etmek zere kullanlan yazg tabiriyle deitirilemez olana iaret edilmektedir. Mutlak bir teslimiyetin kendini hissettirdii bu geleneksel alg biiminde gsz, edilgen ve zayf olduunu vurgulama eilimi kendini hissettirmektedir. Bu trden bir kader inanc, kiinin iradesinin zayfln vurgulamann tesinde, Tanrnn mutlak iradesine de iaret etmekte, bylece yaanan sosyal gerekliin ardnda baka gereklerin var olduunu iddia etmektedir. Esasen bu tr bir yaklam gerei yakalamaya engel olmakta, kaderci ve hayal dnyann kurulmasn beraberinde getirmekte, gerekten ka iin savunma mekanizmalar olumaktadr. Kaderci hikmet araynn hkim olduu, bilinmeyen hayra ulama abasnn gdld poliyanac bu kadn tutumunda sosyo-psikolojik ve sosyo ekonomik etmenlerin izlerini grmek mmkndr. Aln yazsn deitirmeye imkn olmadn vurgulama eiliminin evliler ve dullar arasnda bekrlardan daha yksek oluu bu kanaati dorular niteliktedir. Bu durumu, yaanan lm, ayrlk, sosyal

20 sorunlar gibi faktrlerin kaderci eilimi besledii eklinde izah etmek mmkndr. Sosyo-ekonomik dzeyleri dk kadnlarda kaderci, teslimiyeti inan ve eilimlerinin gl oluuna karn, eitim dzeyindeki art kader inancnda belirgin de ve bireysel g ve iradenin kiinin yaamnn ynn tayin etmekte yeterli grlmesine neden olmaktadr (ahin, 2006, 333). 2.2. Baa kma Kuram ve Kader nanc 2.2.1 Baa kma, Din Baa kma ve Dinin Etki Boyutu Baa kma, insann hayata aktif olarak katlmasn salayan; onu her durum karsnda gl ve dinamik klan, salkl ve zorunlu bir deiim srecini temsil eder. Anlam kazanma, bu srecin salkl yrmesi ile dorudan ilikilidir. Zira bireysel adan yeniden yaplanmann durduu andan itibaren anlamszlk duygusu ba gsterir (Bahadr, 2002, 60). Bir kiinin stres yaratan durumlarla urama srecine baa kma ad verilmektedir (Eki, 2001, 13; Arc, 2006, 533). Baka bir tanmda ise baa kma yle ifade edilmitir: nsanlarn hayatlarnda karlatklar olaylar anlamaya altklar; kiisel ya da evresel istek ve arzular dorultusunda kendilerini ayarladklar olumlu ve etkileyici bir deiim sreci olarak tanmlanmaktadr. Baa kmay anlamada yardmc aklama sz konusudur (Bahadr, 2002, 59). Birincisine gre baa kma daha ok birey iin nem arz eden bir takm olaylar, durum ve sorunlar zerinde odaklar (Kula, 2005, 19). kincisine gre baa kma hem bilisel hem de davransal bir karaktere sahiptir. (Pargament, 2003, 211). Yani birey karlat sorunlar hem anlamaya hem de zmeye alr. ncs ise baa kmann, bireyin kar karya bulunduu, ihtiyalarn karlamak zere giritii iliki sreleri ile gl bir baa sahiptir. Birey ierisinde bulunduu psikolojik duruma gre baa kmann sralanan sz konusu fonksiyonlardan tek tek ya da birlikte faydalanarak sorunlarn zmeye alr. Stres yaratc bir durumla karlaldnda deerlendirme sreleri balar ve bunlar baa kmay yakndan ilgilendirir. Burada sz konusu edilen deerlendirme kavram ile etki-tepki arasnda ortaya kan birincil ve ikincil bilisel deerlendirmeler kastedilmektedir. Birincil deerlendirmede etkinin yerli, yararl ya da stresli olup olmad konusunda bir karara varlr. Aslnda bu yaanlan durumun alglanmas ve kii iin ne anlama geldiinin deerlendirilmesidir. Bu sre hayatn anlamn kefetme dnemidir. Eer birinci aamada kii yaanty stres verici olarak deerlendirmediyse

21 stres oluturucu bir durum sz konusu deildir. Fakat durum stresli olarak alglanrsa bu aamada hangi baa kma seeneklerinin mevcut olduu, bunlarn etkili olup olmad ya da kiinin bunlar etkili bir ekilde uygulama kapasitesinin olup olmad deerlendirilir. Stresle baa kma teknikleri ite bu zaman devreye girerler. Stresin ikincil deerlendirme dneminde duygu, dnce ve davran dzeyine yansyabilen belirtilerinin bazlar yledir: nemli ya da nemsiz daha nceden verilen kararlar vermekte glk, deersizlik, yetersizlik, gvensizlik ve terk edilmilik duygular, uygun olmayan durumlarda ortaya kan fke, dmanlk ve kzgnlk dalgalardr. kincil deerlendirme birincil deerlendirme ile etkileim halindedir. Yeniden deerlendirme ise genellikle kiinin kendisinin edindii veya evreden gelen yeni bilgilere dayanarak daha nceden yaplan deerlendirmedeki deiiklikleri ifade eder. Yeniden deerlendirme bilisel baa kmann bir sonucu da olabilir. Baka bir ifadeyle btn bu sreler birbirinden bamsz bir tarzda cereyan etmez. Daha ziyade, bir srecin sonucu baka bir sreci harekete geirebilir. rnein, bir tehdide uygun baa kma mekanizmasnn hazr olmas o tehdidin potansiyelini olduka azaltr (Eki, 2001, 21-22). Baa kma biimleri etkili (olumlu), etkisiz (olumsuz), problem odakl ve duygusal odakl olarak snflanabilir. Ancak u hususu vurgulamak gerekir ki, stresli olay ya da durumla baa kma srecinde en ok problem odakl ve duygu odakl baa kma tarz kullanlmaktadr (Kula, 2005, 110-111; Eki, 2001, 22-23; Arc, 2006, 533534). Kii kendisinde stresli bir durum oluturan olay ya da durumu deitirmeye alr. Bu abaya problem odakl baa kma denir. Kii stres yaratan durumla ya da olayla ilgili duygularn, mevcut stresli durum deitirilemeyecek nitelik olsa bile, hafifletmek iin urar ve kendisinin duygularn ve tutumlarn deitirmeye alr. Buna da duygu odakl baa kma denir. Probleme dayal baa kma ynteminde birey ncelikle sorunu tanmlar, probleme alternatif zmler retir, rettii zmleri deerlendirerek en uygun zm veya zmleri uygulamaya balar. Duygu odakl baa kmada ise kii savunma mekanizmalarndan bastrma, yanstma, manta brnme vb.lerini kullanarak gerei olduundan farkl alglamaya alr. Ayn zamanda yaad sorunu zihninden atmak iin fiziksel egzersizler

22 yapmay, fkeyi da vurmay, dostlarndan destek aramay ihtiva eden baz davrana ynelik abalar gerekletirir. ou insan hem problem odakl hem de duygu odakl baa kma mekanizmalarn ya ayn anda ya da pe pee kullanr. Bununla birlikte olumsuz duygularnn egemenlii altna girmeye ve bu duygularn problem zme eylemlerinin etkilemesini nlemek iin problem odakl baa kmay uygulamaya alr. Bu problem, zlr hale geldiinde de duygu odakl baa kma kullanlr. Problem odakl ve duygu odakl baa kma tarzlarna bavurma durumu, insanlarn deiiklii mmkn grp grmemelerine gre de ortaya kabilir. Deiiklik hususunda ister duygu odakl ister problem odakl baa kma tarz kullansn, Frankln Neitzcheden naklettii gibi yaamak iin herhangi bir nedeni olan kii, hemen her eye katlanr. Bu mehur sz iaret etmektedir ki, en zor durumlarda bile kiiyi hayata balayan bir sebep varsa, bu durumda hayattan kamak yerine zorluklarla baa kabilmek iin gerekli olan mcadele daima var olacaktr (Bahadr, 2002, 30; Kkcan & Kse, 2000, 65). Problemlerle baa karken din olan ve olmayan birok baa kma yntemi kullanlmaktadr. Eer kii yetersizlik, gszlk veya acizlik hissederse, bu srece dinin katks problemlere bir zm sunma eklinde gerekleir. Baa klamaz durumlarla karlaldnda, dier aklamalar ikna edici olmadnda veya dier alternatifler geerliliini kaybettiinde ise kader inanc, insana yeni alternatifler bulma konusunda yol gsterici olabilir. Bu durumda din baa kma tarz insann acizliine vurgu yaparak baz alternatifler nermekte ve din olmayan baa kmay tamamlamaktadr (Karaca, 2003, 77). Stresle baa kmada dinin yeri ve nemini teorik ve ampirik anlamda ilk aratrma konusu yapan Pargamenttir. zellikle din pratik ve din ynelimler zerinde duran Pargament otuza yakn dinle ilgili baa kma yntemi tespit etmitir (Arc, 2006, 534). Yaplan aratrmalarda kader inanc, zellikle hayatn getirdii eitsizlikler kapsamnda mahrumiyet hissi ekenleri sknete aran ve olumlu bir mcadeleye ynelten mesajyla hayat katlanlabilir hale getirmektedir. Ayrca din, insana deitiremeyecei durumlar karsnda kendi snrlarn belirlemeye ynelik telkinlerde bulunur. Dindar insan inancnn izdii snrlar erevesinde davranmakla muhtemel sorunlardan korunmu olur. nk kader inanc, esiz referanslaryla sorun ve skntlar

23 karsnda bireyi bir taraftan olumlu zm yollarna ynlendirirken, dier taraftan da zm amal yanl kararlar ve yneliler noktasnda uyarr. Bu noktada kader inancnn, gl bir problem zme fonksiyonu stlenerek kiisel adaptasyon srecinde nemli bir rol oynadn sylemek gerekir. Neticede dinin izdii snrlar erevesinde inanan insan, kstlanan hrriyetinin bir gn sonsuz imknlara alaca bilinciyle skntlarla dolu dnya hayatn, daha sonra telafi edilmek zere nne konulmu bir mcadele alan olarak alglar (Bahadr, 2002, 168). Esasen bu durumda olan kii bir yandan kendi benlii ve sosyal evresiyle hesaplarken bir yandan da hayatn genel bir muhasebesini yapmaktadr. Btn bu sreler birok sknt ve bunalmla birlikte uur genilemesine yol aan tecrbeler haline gelmektedir. Bu bakmdan kii bu dnemde din gerei derinden kavramaya balayarak kendine mal etmeye ve iselletirmeye ynelmektedir (Hkelekli, 2003, 183). Kader inanc balamnda din inan ile baa kma arasnda boyutlu bir ilikiden sz edilebilir (Bahadr, 2002, 60-61; Pargament, 2003, 216-222; Kula, 2005, 62). 1-Kader inanc, kayg ve sululuk duygusu gibi rahatszlklara kar bir tr teselli ve yattrma vastas olarak ilev grr. te bu yzden o, baa kma srecinin bir paras olabilir (Yapc, 2007, 116). nsan hayatnda pek ok olay, ou zaman din bir ierie sahiptir veya ona din bir anlam yklenmitir. Evlenme, doum, boanma, cenaze, ihtida, mistik tecrbe, din cemaat ile ilikiler vb. bireysel ve toplumsal olaylar, byk lde din ile ilikilidir. Bu ilikiler erevesinde ortaya kan deime ve gelimeler, ayn zamanda din kabulleri de gndeme getirir. Anlama ve sorunlarn stesinden gelme noktasnda kader inanc, doal olarak devreye girer ve sorunlar yce mercilere havale etmede insana yardmc olur. zellikle travmatik (deprem, sel, sava vb.) ve trajik tecrbeler karsnda dinsel yorumlama ve telafiler olumlu neticelere yol aabilir. 2- Kader inanc baa kmaya yardmc olabilir. Zira bu inan, baa kma srecini farkl tarzlarda ekillendirme gcne sahiptir. Ortaya kan problemlerin stesinden gelme ve ruh saln koruma noktasnda kader inanc, baa kma srecine manevi katk salayarak destek ve yardmc olur. nk kader inanc insana, olaylarn nedeni hakknda tahmin edici aklamalar sunar. eitli aratrmalarda, dindarlarn karlatklar olaylar daha ok Tanrya, onun irade ve kudretine balayarak izaha altklar tespit edilmitir. Dier taraftan kader inanc, skntlarla ve ac tecrbelerle

24 baa kma srecinde, sahip olduu telafi mekanizmalar ile tartlmaz gcn ve stnln ortaya koyar. Buradan hareketle kader inancnn sadece travmatik ve trajik problemleri zme hususunda deil, ayn zamanda younluk derecesi farkl pek ok bunalml dnemde de kiiyi ruhen destekleyici ve manen koruyucu bir unsur haline gelebildiini sylemek mmkndr. Yapcnn (2007, 2005) gerek niversiteli genler, gerekse ilkokul ocuklar zerinde gerekletirdii aratrmalarda farkl boyutlaryla dinin baa kma srecine yardmc olduu tespit edilmitir. 3- Kader inanc baa kma srecinin doal bir rn olabilir. Zira ac tecrbeler, insan din ballklara yneltebilir. zellikle trajik yaantlarn Tanrya ynelite nemli katklar sz konusudur. Bir grup ehirli yetikin zerinde gerekletirilen bir aratrmann bulgularna gre inanlarn bir ksm, tehdit ieren olaylara kar baa kma srecinin bir sonucu olarak ortaya kmaktadr. Din hayat puan ykseldike din baa kma etkinliklerinin daha fazla kullanlmas din hayat seviyesinin artmasna paralel bir durum arz etmektedir. Zira birey karlat sorunlar aarken daha fazla dindarlayorsa, kader inanc baa kma srecinin bir rn haline geliyor demektir (Pargament, 2003; Kula, 2005; Yaparel, 1987; Yapc, 2007). Kader inanc insan hayat ve geleceiyle ilgili bilgiler de sunmaktadr. Hayatn belirsizliklerini belirgin hale getiren bu bilgiler insann kendisine gvenmesini salamakta, z sayg ve kontrol hissini ykseltmekte, bylece kiinin karlalan problemlerle baa kabilmede mcadele azmini artrmaktadr. Bundan dolay maruz kalnan kazalar ve belalar, lmler, sakatlklar, hastalklar, i kayb, iflas ve baarszlklar gibi youn stres yaratan durum ya da olaylar karsnda yaanan gerginliklerle ba edebilmek iin birey kader inanc bata olmak zere din inanlarna ve dini deerlerine mracaat ederek onlardan yardm almaya alr. Zira kritik zaman ve durumlarn ortaya kard sorunlara kar kader inanc, kiinin sahip olduu din d dnce ve eylemlerden daha makul davranlar nerir. Bu, u anlama gelmektedir ki, zellikle hayatn trajik dnemlerinde, youn gerilim ve skntlarn yaand durumlarda hayatn ve gerekliin alglanmasnda ve yorumlanmasnda birok insan iin din inan ve deerler temel referans noktas olmaktadr (Eki, 2001, 2). nk din inanlar trajik olaylarn yaand durumlarda anlam sisteminin devamllnn korunmas iin yeterli eleman salayarak kiilerin olaylar aklamalarn kolaylatrmaktadr. Anlam sisteminin devamlln salayan elemanlardan birincisi, gelecekteki olaylarn katlanlr ve kontrol edilebilir olacaklarna ilikin duyulan gven;

25 ikincisi, yaanan olayn olumsuz sonular yannda olumlu ynlerinin de aranp bulunmas, ncs ise yaanan olayn bir anlam paras olup tesadfe bal olmadna ilikin inantr. Grld gibi kader inanc, bireylerin yaadklar olaylar aklayabilme, yorumlayabilme ve baa kabilmeleri iin atf sistemini harekete geirmektedir. Bu da sz konusu inan vastasyla hayatn tanzim edildii anlamna gelmektedir (Yaparel, 1994, 278-279). Baka trl syleyecek olursak, stresli durumlarda inanlarn gven duygular tehlikeye dt iin onlarn dsal gereklii anlama ve kontrol etme mekanizmalar da zayflamaktadr. Bu durumda insan psikolojik olarak depresif bir ruh haline girebilecei gibi olanca aclaryla birlikte yine de hayat yaanabilir grmeye balayabilir. Yaplan almalar gstermektedir ki, insanlar skntl anlarnda hem kader inancna daha fazla balanmakta, hem de ibadet ve duaya daha fazla nem vermektedirler (Kula, 2005, 112). Buradan hareketle, aresizlik ile ilahi yardma bavurma arasnda dorusal bir ban varlndan sz edilebilir. Hayatn maddi artlar, trl felaketler ve ykntlar iinde kvranan insanlar, Allahn umulmadk mdahalesine byk nem vermektedir. Hkeleklinin de (2003, 90) belirttii gibi sava, deprem, hastalk, kaza, iflas, ksaca eitli ekillerde bedensel, sosyal ve ekonomik ykntyla yz yze gelme durumunda ibadet davrannda art grlmektedir. Burada u hususu zellikle vurgulamak gerekir ki, insanlarn pek ounun hayatlarnda olduka nemli yer tutan kader inanc, acl ve buhranl durumlarla ba edebilmeye olumlu ya da olumsuz katk salayabilir. Pargamentin almalar bu hususu teyit etmektedir. Ona gre, karlalan problemlerle ve bunlarn oluturduu youn stresle mcadele srecinde inan ve ibadetlerin devreye sokulmas gibi baa kma kavram altnda deerlendirilebilir (Eki, 2001, 27). Yaant birey asndan stres kayna olarak grlrse, baa kma metotlarndan biri veya bir ka kullanlarak stres verici durum iin zmler retilmeye allr. Bu noktada dua, en ok bavurulan din baa kma mekanizmasdr. nsann bir sknt veya zorlukla karlatnda hemen duaya bavurma sebebinin arkasnda da ilahi gten yardm alma istei vardr (Kkcan & Kse, 2000, 151; Hkelekli, 2003, 226). Stresli bir durumla veya olayla karlaan kii nce problemin ne olduunu anlamaya, kendisi iin bir tehlike veya tehdit olup olmadna bakar. Eer kendisi iin bir tehdit ve tehlike sz konusu ise hemen dua etmeye balar. Zira dua, din baa kmann balangcdr. Duadan sonra namaza balama cemaatle namaz klma vb. din faaliyetlerde bulunur. Fakat burada

26 nemli bir soru cevapsz kalmaktadr. Din faaliyetlere katlma ve kiisel dualar kaderin fonksiyonelliinin ortaya konmas iin yeterli kabul edilemez. Bundan dolay din baa kma lekleri stres kaynaklaryla urarken veya onlar anlarken bireyin kader inancn nasl kullandn ortaya koymaktadr (Eki, 2001, 27; Kula, 2005, 62). te din yalvarma trndeki din baa kma etkinlii bireyin yaad sknt veya problem karsnda sorunu zmleyebilecek mucizev bir olay Allahtan isteme ya da yaad durumu kavrayc bilgiye ulamas iin Allaha niyazla bulunma davrann ierir (Pargament, 2003; Kula, 2005, 202). Baa kma yntemi olarak duaya a) problem odakl, b) duygusal odakl, c) hem problem hem de duygusal odakl olarak mracaat edilebilir. Problem odakl baa kma tarz olarak dua; problemi tanmlamay, problemin zm iin alternatif, zmler gelitirmeyi, planlamay ve Allah ile ibirlii yaparak aktif baa kmay salar. Eer stres veren yaant bireysel g ve imknlarla deitirilemeyecek durumda ise dua duygusal gelirimi azaltmaktadr. Buradan hareketle duann olaylar yeniden yorumlamay ya da kabullenmeyi salayarak duygusal odakl baa kmaya yardmc olduunu sylemek mmkndr. Baka bir deyile duann ilevlerinden birisi de duygusal odakl baa kmadr (Arc, 2006, 535). Dua bir ibadet ve inanan insann yaratcsyla bir tr konumasdr. Bu anlamda dua temelde yaratcdan farkl dzeylerde de olsa yardm isteme, korunmay talep etme, korkulardan ve kayglardan kurtularak gerek bu gn gerekse gelecei teminat altna alma arzusunu iermektedir. Kii Allaha dua ederken, hem kendi gcnn ve imknlarnn snrl olduunu itiraf ederek acziyetini ortaya koymakta, hem de bu erevede isteklerini dillendirmektedir (Yapc, 2005, 58). Tanrya kar sesleni olan dua grnrde tek ynlym gibi grnse de aslnda ift boyutludur. Zira buradaki iletiim kiinin hem kendisiyle hem de yaratcsyladr. Yani kii hem bireysel olarak acziyetini, aresizliini, kimsesizliini ve yardma muhta bir varlk olduunu anlamakta hem de sz konusu duygu ve dncelerin kendisinde oluturduu gerginlii giderebilmek, yani bir nebzede olsa o gerginlikten kurtulmak iin dua etmeye ihtiya duymaktadr. Bu anlamda dua eden kii bir yandan bedensel, ruhsal, sosyal, ekonomik vs. ok eitli problemlerini dile getirirken, bir yandan da bunlarla ba edebilmek iin gc ve kudreti snrsz varln yardmn talep etmektedir (Yapc, 2005, 60). Yani hibir eye g yetiremediini, Allahn yardmna ihtiya duyduunu bilen birey istek ve arzularn gerekletirebilmek iin Allahn yardm beklemektedir. Bunun bilincinde olan kii Allaha teslim olmu ve ona snmtr (Peker, 2003, 123-124). Duann

27 arzulanan hedeflere ulamada psikolojik bir destek salamas, ferdin i dnyasnda gizli bir canllk yaratmas ve baarnn nndeki i engelleri ortadan kaldrmasyla alakaldr. Nitekim yaplan aratrmalar gstermektedir ki, bireyler skntl bir durumla karlatklarnda daha fazla dua etmektedirler. (Peker, 2003, 79; Pargament, 2003; Yapc, 2007, 93). te dua insann dayanma, direnme ve glklerle ba edebilme gcn arttrarak ve kiinin umutsuzlua dmesini engelleyerek ruhsal bir ycelme salamaktadr (Kimter, 2006, 226-227). Psikologlarn din baa kma olarak kavramlatrdklar sre de bu noktada devreye girmektedir. nk umut edebilme gcn canl tutan dua, bireyi ktmser dncelerden ve karamsarlk duygusundan ekip karmakta ve kiiye psikolojik olarak emniyet ve gvenlikte olduu hissini vermektedir (Yapc, 2005, 62). Bylece kii Allaha snarak teselli bulacak, Onun korumas altnda olduu inancyla da mit ve gven duygusu kazanacak, nihayet Onun yardmnn kendisine ulaaca duygu ve inancyla da zihnen ve ruhen rahatlayacaktr. Esasen inanan insanlarn korku ve kayglarn yenmek iin dua ile Allaha ynelmelerinin arkasnda da benzer bir psikolojik mekanizma mevcuttur. nk insanlar korku anlarnda Allaha ynelince kendilerini daha ok emniyette hissetmektedirler. Bu konuda da yaplm aratrmalarn sonular bu hususu aka teyit etmektedir (Yaparel, 1987, 130-131; Yapc, 2007, 224-225). Dua temelde Allaha snma, kader de Allahn bilgi ve iradesine teslim olma anlamna geldii iin duaya ilikin yaplan bu aklamalar kader inancnn ruhsal etkilerini anlama hususunda da ilevseldir. Modern dnyann beraberinde getirdii ok eitli problemleri zmek ve kayglar yenebilmek iin insanlar kehanet, bysel uygulamalar, okuma, cinlerle temas, falclk vb. eylere mracaat ettii gibi bir imdat ve yardm ars olarak duaya da bavurmaktadr (Kimter, 2006, 228). O an kii iin nemli olan skntsna are bulmaktr (Arslan, 2006, 295). Din baa kmann baz kii ve gruplarca daha sklkla ve etkili bir biimde kullanldn gsteren pek ok alma mevcuttur. Bu almalarn sonular zellikle kadnlarn ve belirli bir din ynelime sahip olanlarn, dahas i gdml dindarlarn ve siyahlarn din baa kmay daha ok kullandklar ve onlarn bundan ciddi biimde yarar grdklerini ortaya koymaktadr. Bunun nedeni onlarn kltrdeki kaynak ve iktidarla daha az muhatap olmalar ve dinin dier eylerden daha rahat ulalan alternatif bir kaynak tekil etmesi olabilir (Eki, 2001, 44). Ayrca, fiziksel ve ruhsal adan rahatsz olan insanlar din baa kmay daha ok tercih

28 etmektedirler. nk din baa kma kiinin hem mcadele azmini arttrmakta hem i huzurunu arttrc bir ilev stlenmekte, hem de hastal benimseyip onunla mcadele etmeyi kolaylatrmaktadr (Yapc, 2007, 51-86). Bu durum, kadn bedensel engellilerin de daha ok manevi temelli din baa kma tarzlarn sklkla kullandklarna ilikin aratrma sonularyla paralellik gstermektedir. nk manevi temelli din baa kma etkinliinde birey Allaha olan sevgisini ve inancn olanca itenliiyle ortaya koymaktadr. Sorununu zmlemede Allahn kendisine yardmc olacana gveni tamdr. Sorununu Allahla paylar. Onun gc ve bilgisiyle sorunu aacana inanr (Kula, 2005, 232). Yaplan bir aratrmada erkeklerin kadnlara oranla daha yksek bir anlamlla sahip olduklar tespit edilmitir. Bu sonu, kadnlarn mevcut artlar altnda aile, toplum ve i hayatnda sorunlarla karlama riskinin daha yksek oluuna balanmtr. Aile-toplum-i geninde kadnlardan beklenenler erkeklerden elbette daha fazladr. Bu balamda kadnlarda rol karmaas daha sk gndeme gelebilmektedir. Dier taraftan, kadnlarn psiik yap itibariyle depresyona daha eilimli olmalar, anlam kazanma srecinde onlar adna nemli bir dezavantaj kabul edilebilir (Bahadr, 2002,167). Baka bir almada ise kadnlarn erkeklere oranla ortaklaa din baa kma tarzn daha fazla kulland tespit edilmitir. Bu sebeple kadnlarda depresif belirtiler daha fazla grld halde, onlar yaamaya daha fazla gereke bulabilmektedirler (Yapc, 2007, 151). Skntl, bunalml ve gergin bir durumlarda ise duann etkisi yattrma ve rahatlatma eklinde kendini gsterir (Hkelekli, 2003, 228-229). Hastalk, baarszlk, felaket gibi bireyin fiziksel ve ruhsal varln tehdit eden durumlar ve tehlikeler, insann sinirlerini bozar, moralini sarsar ve cesaretini krar. Bylesi durumlarda dua eden birey, Allaha gvenir, talep ve isteklerinin Allah tarafndan bilindiine ve duyulduuna inanr. lahi kudretin kendini yalnz brakmayaca dncesi ruhen gergin olan bireyi sakinletirip rahatlatr (Peker, 2003, 128). nk sevgi, g ve bilginin kayna olarak grlen Allahn gcne snma ve teslim olma sorunlar beeri dzlemden ilahi dzeleme doru tama anlamna gelmektedir (Yapc, 2005; 2007). Pargament ve arkadalar din baa kmann farkl tarzn ortaya koymulardr. (Kula, 2005, 61; Eki, 2001, 42; Kkcan & Kse, 2000, 84-85; Arc, 2006, 534-535; Pargament, 2005, 286). 1- Kendi kendini idare eden eilim (Kiisel ynelimli): Allahtan herhangi bir yardm beklemeden problemi kendi kiisel imknlaryla zme eilimidir. Birey

29 karlat problemleri kendi bana zer, problemin zmnde hibir ilahi gcn yardmna ihtiya duymakszn aktif bir tavr alr. Bu tr tavr alta Allah srece dorudan katlmasa da kiisel ynelimli eilim temelde dine kar ya da din kart bir vaziyet al iermez. Zira burada Allah, insanlarn kendi yaamlarn ynetmeleri iin onlara kaynak ve zgrlk verici bir varlk olarak alglanr. Bir zorlukla karlatm zaman Allahn yardm olmakszn bunun benim iin ne anlama geldiine rahatlkla karar veririm. vb. ifadeler bu kapsamda deerlendirilebilir. 2- Karar bakasna brakan eilim (Erteleyici-ka-olumsuz tevekkl tarznda): Hi bir ey yapmadan Allahn duruma mdahale etmesini bekleyen eilimdir. Bu eilime sahip olan insanlar problemleri kendi balarna aktif olarak zmekten ziyade hibir giriimde bulunmakszn dorudan Allaha havale eder. Bu bak asndan btn ynyle zmlerin kayna Allahtr. Birey bu durumda tamamen pasiftir. Ben bir ey yapmasam da Allah benim problemlerimi zer. eklinde dile getirilen bir kanaati buna rnek gstermek mmkndr. 3- birliki Eilim: Allah ile ibirlii yaparak problemlerin stesinden gelme eilimidir. Bu durumda ne birey ne de Tanr pasif bir katlmcdr. Birey ve Tanr problem zmnde ortaklaa almakta ve aktif olarak srece katlmaktadr. Allah ve ben birlikte planlarmz eyleme geiririz. Biiminde dile getirilen ifadeyi bu balamda ele almak gerekir. Tabidir ki, aklamalar seme, uygulamada ve problemleri zmede hassasiyet ve basirete duyulan ihtiyacn din yaklamlar kadar sekler yaklamlarla da ilgisi vardr. Kendini ynlendirici baa kma stratejilerinin, kontrol edilemeyen durumlarla karlatklarnda insanlara ters etki yapabilecei; buna karlk Tanryla ibirliki bir ilikiye ynelik paylalm bir kontrol duygusunu hisseden insanlarn, onlar kendi kiisel kaynak ve kontrollerin tesine iten durumlar karsnda bile daha az sknt duyabilecei varsaylmtr. Bu iddia 245 Presbiteryen kilise yesinden oluan bir almada teste tabi tutulmutur. nsanlar yksek stres ve daha az kontrol edilebilir durumlarla kar karya kaldklarnda kendini ynlendirici baa kma, depresyondaki artla alakalyd. Fakat ibirliki baa kma, yksek stres durumlarnda depresyondaki anlaml dle ilgiliydi (Pargament, 2005, 301-302). Din baa kma, stresli olaylarla karlatmzda yararl, zararl veya ilgisiz olabilir. nk din baa kma ok amaldr. Kiisel geliim salayc Allaha yaklama hissini kuvvetlendirici, dier insanlara yakn olmay kolaylatrc ve yaam iin ama ve anlam salayc olabilir. Dolaysyla din baa kma edilgen (Allahn

30 bireyin yaad krizleri zmesini beklemek ya da doal afetlerin ve kazalarn engellenmesi gibi), aktif (insanlar daha iyi bir dnyada yaamak iin motive etmek gibi), kiisel (Allahn sevgi ve ilgisini aramak gibi), problem ynelimli (problem zmne destek olmak gibi) veya duygusal ynelimli (Allaha duygusal sorunlarn zm iin ynelmek gibi), olmak zere ok biimli olabilir. Bu da dinin ok ynl bir ileve sahip olmasndan kaynaklanmaktadr (Kr. Pargament, 2005; Kula, 2005; Eki, 2001). Olaylarn kendi denetiminde gerekletiine inanan insanlar nedensel

aklamalarnda, daha ziyade aba, zeka, yetenek, kapasite gibi i etmenlere atfta bulunur. Buna karn olaylar zerinde herhangi bir denetime sahip olmadn dnen bireyler ise tesadf, ans, ortam, koullar, tandklar, ilikiler gibi d etmenlere vurgu yaparlar. Birey belirli bir sre denetleyemedii bir pekitirme yaarsa kendine olan gvenini kaybetmeye balar. Hayatn her alannda baz bireyler olaylar denetim altnda tutabildiklerini dnrken bazlar denetim ve egemenliklerini kaybettiklerini dnr. Buna gre onlar, yaanan olaylarn i kaynaklardan kaynaklandna inananlar ile yaanan olaylarn d koullarn bir sonucu olduuna inananlar olmak zere ikiye ayrlr (Kayklk, 2006, 165). 2.2.2. Olumlu ve Olumsuz Baa kma Tarz Olarak Kader nanc slam dnce tarihine baktmzda eitli mezheplerin ortaya kmasna ve aralarnda sert mnakaalarn yaanmasna neden olan kader konusundaki asl tartma, insann kendi gerekletirdii fiillerinin sorumluluunu stlenip stlenmeyecei, stlenecekse bunun sonularnn ne olaca konusunda younlamtr. Bu hususta Cebriye, Mutezile ve Ehli Snnetin birbirinden nemli lde farkllaan farkl yaklam savunduu grlmektedir. Cebriyeye gre insann btn fiilleri nceden belirlenmitir. Yani insan adeta nasl davranacaksa yle davranmaya programlanm bulunmaktadr. Dolaysyla bireyin kendi iradesiyle sz konusu programn dna kma ans mevcut deildir. Bu dnce nsan rzgr nnde hedefsiz ve gayesiz uan bir yaprak gibidir. cmlesiyle zetlenebilir (Bk. Topalolu, 2000, 285-286; Glck, 1992, 41-42). Bu durumda, insanlar genel anlamda hayatlarn kontrol altnda tutmak ve ynetmek iin aba harcamayarak, kendilerini olaylarn akna brakmay tercih etmektedirler. Buna gre; baa gelecekler nceden bellidir ve olacaa are yoktur. Yazg deitirilemez, o halde

31 kadere teslim olmak gerekmektedir. Bu erevede baar kiisel kontrole bal olmad gibi, baarszlklarda ksmet deilmi anlayyla izah edilmektedir. Mutezileye gelince onlarn ilahi kaderi, bir ynyle inkr ettii grlmektedir. nk kt davranlarn yaratcsnn Allah olamayacan savunmaktadrlar. Yani kty yaratmak kt olduu gibi irkin ve kt olan eyleri irade etmek de ktdr. Hlbuki Allaha ktlk izafe edilemez (Karaca, 2006, 480). Ehli Snnet ise insann yaptklar eylerde Allahn bir n bilgisinin olduunu, fakat sz konusu ilahi bilginin insann iradesini yok etmediini, yani bu durumun insann hrriyetine aykr olmadn sylemektedir. Bundan dolay insan yapp etmelerinde temelde hrdr. Ancak insan fiillerinin yaratcs deil yapcsdr (Keskin, 1997, 24). Baka bir deyile fiilin yaratcs Allah, fakat onu gerekletiren insandr. Kader konusunda bilimsel tartmalar hl devam etmektedir ve dindar insanlar kader inancn farkl ekilde alglamaktadrlar. Yani hemen her mslman, inan esaslarndan birisi olan kader konusunu eitim ekli, bilgi birikimi, entelektel kapasitesi, kiilik zellikleri vb. gibi faktrlerin etkisiyle farkl bir ekilde yorumlamakta ve hayatna aktarmaktadr (Karaca, 2006, 480). Pratikte insanlar ne yaparlarsa yapsnlar, deitiremeyecekleri baz durumlar bulunmaktadr. rnein insann doduu yer, anne ve babas, fiziksel ve psikolojik zellikleri, cinsiyeti, mr mddeti, deprem, kasrga, sel gibi baz afetler genel kader kategorisinde deerlendirilmekte ve kader plannn insan baz ynlerden kesin olarak kuatt, ittifakla kabul edilmektedir. Bu noktada tekrar baa kma teorisine dnecek ve bunun kader inancyla ilikisini kuracak olursak unlar sylemek mmkndr: Dini baa kma biimleriyle hayatn yaanabilir ve zorluklarna katlanlabilir bir hale gelip gelmemesi bir ynyle kader inancnda insann aktif ve pasif olmasyla ilikilendirilebilecei gibi bir baka ynyle Allahn ezeli plannn, yani kaderin kabul edilip edilmemesiyle de ilikilendirilebilir. Bilindii zere Pargament, Smith, Koenig ve Perez din baa kma metotlarn pozitif ve negatif rntler iinde gruplamlardr. Pozitif din baa kma metotlar, menfi durumlarn din adan hayrhah deerlendirilerini, ibirliki din baa kmay, Tanrdan manevi destek arayn, din adam ya da cemaat yelerinden destek arayn, bakalarna din yardm ve din aff ierir. Olumlu din baa kmada sevgi ve rahmet

32 stne kurulu bir Tanr tasavvuru ve din anlay hkimdir. Buna karlk negatif din baa kma metotlarndan oluan rnt, genel bir ynelimden meydana gelir, yani bizzat gerilim ve karmaada Tanr ile zayf bir iliki, yzeysel ve uursuz bir dnya gr ve anlam araynda din bir abayla belirlenir. Negatif din baa kma metotlar Tanrnn gcn sorgulamay, Tanrya kar kzgnlk ifadelerini, cemaat ve din adamlarna ynelik honutsuzluu, menfi durumlarn ceza kabilinden din deerlendirililerini ve eytan deerlendirilileri ierir. (Pargament, 2005, 287). Olumsuz din baa kmada cezalandrc Tanr tasavvuru, Tanrnn kendisini terk ettii dncesi, din honutsuzluk vs. sklkla kullanlr. Bazen problemler insanda bir takm ylgnlklara, eitli zntlere ve kayglara sebep olur. Bireyin i dnyas gergin bir duruma gelir. Bu tr problemlerin snrl bir ekli insan daha ok alp baar yollarn aratrmaya sevk etmesi bakmndan bazen faydal olabilir, fakat bazen de problemlerin uyard fke, kayg ve ar gerginlik halini yenemeyen insanlarda bir takm kompleksler geliebilir. Kiide nefret, kin, kskanlk, pein hkm ve kendini deersiz grme gibi olumsuz/negatif duygu ve tutumlar oluabilir. Bu durumda olan kiilerde bir intibak sorunu/uyum bozukluu tezahr edebilir (Kula, 2005, 107). Pozitif dini baa kmada baa gelen kt olaylarn Allahn bir uyars, onun gcnn/kudretinin bir sembol ve varlnn bir iareti olarak grld durumlarda kader inanc baa kma ve katlanma asndan bireye yardmc olur. Negatif olaylar srasnda Allah yan banda grmek, desteini esirgemediine inanmak, yani negatif olaylarla mcadele etmede Allahn yardmnn varlna inanmak da baa kma asndan olumlu sonular dourur. Allah bana sabr verdi. Dayanma gcm arttrd. eklinde sylenen szler buna rnek tekil eder. Bunun zdd olan negatif baa kmada ise kt olaylar Allahn bir gazab ya da cezalandrmas olarak deerlendirmek ise Allaha darlma, kzma ve ondan uzaklama gibi olumsuz durumlar beraberinde getirebilir (Kkcan & Kse, 2000, 8081). Buna ek olarak knt ve umutsuzluk gibi srf olumsuz duygular Allaha doru hareketi asla desteklemez; aksine bunlar gerekli dinamizmi insandan uzaklatrarak byle bir hareketi kstekler. Bunun gibi aresizlik tecrbeleri kimilerini ilgisizlik ve Allaha isyan tepkilerini uyandrabilmektedir (Kula, 2005, 221). zellikle kentlerin kenarlarnda kendini gsteren varo dindarl hem arabesk zellikleri ile ne kan bir din anlayn; hem de isyankr ve tepkisel boyutta aclar, maduriyet ve yoksunluklar ileyen bir eilimi beslemektedir. Bununla birlikte yaplan

33 almalar gstermektedir ki, kentsel kurum ve imknlara erime hususunda yaanan yoksunluklar kader anlay ve algsn iki ynl etkileyebilmektedir: Birincisi, durumu kabullenme eklinde tezahr etmekte olup, burada kader inancnn isel atmalar ve gerilimleri azaltc bir ilev (tevekkl, teslimiyet) stlendii grlmektedir. Yani burada durumu kabullenerek olumlu baa kma kullanlmaktadr. kincisi ise mevcut durumu kabullenememe tarznda ortaya kan itiraz, muhalefet ve protestocu bir ynelimi iermektedir. Baka bir deyile ikinci durumda kadere isyan motifleri n plana kmaktadr (elik, 2006, 102-107; 2003, 161). Bunun yan sra burada da kadere isyan motiflerinin n plana kmas olumsuz baa kmann kullanldn gsterir. Kader inancnn hem felaketin anlamlandrlmasna hem de kayp ve aclarla baa kma srecine olumlu katklar olmutur. zellikle ahiret inanc, kayplarn kabullenilmesini kolaylatrmakta, dahas iyimserlik, umut gibi ruh sal asndan olumlu duygular kazandrmaktadr (Kkcan & Kse, 2000, 156). yle ki dinin ve maneviyatn olumsuz kullanlmas ruh saln bozabilir. Ksaca din kiiye hastaln, problemini anlama ve onunla mcadele etme azmi verdii zaman olumlu, buna karlk psikolojik atma yaratt ve tbbi tavsiyeleri reddetmeyi beraberinde getirdiinde ise olumsuz etki yapmaktadr.(Yapc, 2007, 51-78-84-94)

34 NC BLM

ARATIRMA VE YNTEM 3.1. Aratrmann Temel Problemi ve Cevap Aranan Sorular Yaamn zorluklaryla baa karken kader inancnn ya, cinsiyet, gelir dzeyi ve renim dzeylerine gre farkllk arz edip etmeyeceidir. Bununla beraber aratrmamzda aadaki sorulara cevap bulmaya altmz sylemek durumunayz: 1) Kader kavram nasl alglanmakta ve anlamlandrlmaktadr? Bu kapsamda kader deyince Kuran Kursu rencilerinin zihinlerinde neler artrmaktadr? Bu armlar nerelerde rtmekte, nerelerde ayrmaktadr? Ayrca bu kavram din manasn ve muhtevasn korumaya devam etmekte midir? 2) Kader inanc gnlk hayatlarnda insanlar nasl etkilemektedir? 3) Yaanan zorluklarn/sorunlarn stesinden gelebilmede kader inanc bata olmak zere din inanlar belirgin bir etkiye sahip midir? 4) zellikle kadere inanma ve teslimiyet gerek gndelik hayat anlamlandrmada gerekse varolusal sorunlara zmler retmede ne derece etkilidir? 5) Kuran Kursunda renim gren kadnlar dua etmeye sevk eden faktrler nelerdir? Bu faktrler kadnlarn sorunlaryla ne kadar ilikilidir? Kadnlar en fazla ne zaman dua etmektedir? Eer bir zaman varsa o zaman semenin sebepleri nelerdir? Bu zamanlar isteklerinde farkllklara neden olmakta mdr? 3.2. Evren ve rneklem Tablo 1: rneklemin ehirlere Dalm ehir/le 1 2 Malatya/Battalgazi K.Mara/Andrn TOPLAM n 16 14 30 % 53.33 46.67 %100

35 rneklem, Malatya/Battalgazi ve Kahramanmara/Andrn ilelerinde 20-50 ya aras bayan Kuran Kursu rencilerinden olumaktadr. Battalgaziden 16 (%53. 33), Andrndan 14 (%46.67) olmak zere almaya toplam 30 renci katlmtr. rneklemi oluturan kadnlar, ekonomik seviyelerinin orta ve alt derecede olduunu ifade etmektedirler. rencilerden sadece 1i drt yllk ak retim (iletme), 5i lise mezunudur (4 Kahramanmara, 1i Malatyada). Lise mezunu olanlarn 4 20 yanda iken, 1i 30 yandadr. niversite mezunu olan bayan ise 36 yandadr. lkokul mezunu 36-40 ya arasnda yer alan 10 kadndan 7 tanesi Kahramanmaral, 3 ise Malatyaldr. 40-50 yanda aralnda olup okuma yazma kursunu bitiren 14 kii yer almaktadr. Bunlardan 5i Kahramanmaratan, 9u ise Malatyadandr. alma 20062007 yllar arasnda yz yze grme (mlakat) tekniiyle gerekletirilmitir. 3.3. Verilerin Toplanmas ve zmlenmesi Aratrmann rneklemini oluturan bireylerin, aratrmann temel

deikenleriyle ilikili olduu dnlen baz deikenlere dair bilgilerin elde edilmesi, yani rencilerin baz kiisel zelliklerini belirleyebilmek iin aratrmac tarafndan hazrlanan 4 soruluk bir kiisel bilgi formu hazrlanmtr. Burada ya, eitim durumu, medeni durum ve ekonomik durumu tespite ynelik sosyo-demografik sorular bulunmaktadr. rencilerin hayatta karlatklar problemlerle baa karken kader inancn nasl kullandklarn tespit iin yar yaplandrlm mlakat tekniine uygun olarak; 1-Kader nedir? Kader deyince ne anlyorsunuz? 2- Kader inanc gnlk hayatnzda sizi nasl etkiliyor? 3Yaadnz zorluklarn/sorunlarn stesinden gelebilmede dini inanlarnzn katks oluyor mu? Nasl? rneklerle aklayabilir misiniz?, 4-Hayatn yaamaya deer ve anlaml olduunu dnyor musunuz? 5- Allahn varln iinizde hissetme hayatnz anlamlandrmada etkili midir?, 6-Kader inanc hayatnza bir anlam katyor mu? 7-Size gre kader deiebilir mi? Dua ve sadaka belalar yok eder, eklinde bir sz var. Bu konuda ne dnyorsunuz?

36 8- Ciddi bir sorunla (salk, ekonomik, ailevi vs.) karlatnz zaman, eer elinizde zm iin pek fazla seenek yoksa, ne yaparsnz? 9- Sk sk dua eder misiniz? Niin? 10- Allah korusun, kanser hastas olduunuzu renseniz ne yaparsnz? 11- Sizce Allah kullarn sevmekte midir? Allah darda kalanlarn imdadna yetiir mi? 12- Sizce Allah adil midir, yoksa kullar arasnda adaletsiz mi davranmaktadr? 13-eitli sorunlar yaadnz zaman sosyal evrenizin sizi desteklediini dnyor musunuz? 14- Daha nce siz ya da bir yaknnz ameliyat oldu mu? Eer olduysa nce ve sonra ne/neler hissettiniz?eklinde 14 adet soru hazrlanmtr. Kadnlardan bu sorulara serbest bir ekilde, ilerinden geldii gibi rahatlkla sorular cevaplamalar istenmitir. Ayrca renciler sorular cevapladktan sonra onlarn hepsiyle verdikleri cevaplar zerinde bir veya bir buuk saate yakn konuulmutur. Yaplan bu mlakatta renciler sorulara az ya da ok farkllaan kelime ya da cmlelerle aklamalarda bulunmulardr. Daha sonra bunlar, kme analizi teknii ile belirli gruplarda toplanm ve en ok vurgulanandan en az vurgulanana doru yzdeleri karlarak betimsel bir analize tabi tutulmutur. Fakat u da unutulmamaldr ki, buradan elde edilen bulgular genellemek bizi hatal sonulara gtrebilir. nk anketin uyguland kiiler belli bir sosyal yap ierisinde, belirli inanlar olan ya da olmayan kiilerden olumaktadr. Bununla birlikte, ulatmz bulgularn, Mslman Trk kltrnde insanlarn hayatn zorluklaryla baa kmada kader inancndan nasl destek aldklarn anlamada ksmen fikir verici olduunu sylemek durumundayz.

37 DRDNC BLM

BULGULARIN ANALZ 4.1. Kader Kavramnn Yapt armlar Kader deyince zihninizde neler armaktadr? Veya kader nedir ve kader deyince ne anlyorsunuz sorusuna rencilerin cevaplar ok eitli olmamakla birlikte birbirine yakn bir ierie sahiptir. Tablo 2: Kader Kavramnn Yapt armlar F: 30 1 2 3 4 5 6 Aln yazs Takdiri ilahi Baa gelen her ey, yaadklarmzn btn Zorluklar, glkler, sevinler ve mutluluklar Allahn iradesiyle insan iradesi sonucu ortaya kan durum nce olmayacana inanp da sonra olan (sevda, ak, sevgi) 11 8 5 4 1 1 % 36.67 26.67 16.67 13.33 3.33 3.33

Anlam ierii itibaryla ayn ya da benzer arm yapan ifadeleri kmeleyerek oluturulan kader kavram iitilince ilk olarak; Aln yazs (f: 11 ) akla gelmektedir. Bunu aklama kapsamnda Allahn yazd eyler, Kaderimde ne varsa onu yaayacama inanrm, nceden yazlan her ey vb. ifadeler n plana karlmaktadr. Aln yazs ile ok yakndan ilikili olan bir baka arm da Takdiri ilahi(f: 8) Bununla da Allahn olacak eyleri nceden bilip takdir ettii inanc n plana kmaktadr. Aln yazs ve takdiri ilahi olmasndan dolay Baa gelen her ey ve yaadklarmzn btn(f: 5) kader olarak deerlendirilmektedir. Daha somut bir yaklam gsteren baz kadnlar ise kaderi Zorluklar, glkler, sevinler ve mutluluklar(f:4) gibi hayatn olumlu ve olumsuz yanlarn hesaba katarak deerlendirmektedirler. Bu arada Allahn iradesiyle insan iradesi sonucu ortaya kan durum (f: 1) eklinde ifadesini bulan aklamann Maturidiliin kader anlayn yansttn sylemek gerekir. Ayrca Sevda, ak, sevgi gibi nce olmayacana inanp

38 da sonra olan eyler (f: 1) biiminde dile getirilen izah da olduka anlamldr. Buna gre kader, adeta olmaz denilen eyin olur hale gelmesidir. Verilen cevaplardan hareketle syleyecek olursak, kader kelimesi zihinlerde farkl arm yapmaktadr: 1) Allahn bilgisi dhilinde belirlenmi, insan tarafndan deitirilmesi mmkn olmayan hayat izgisi olarak kader: Bu balamda Allahtan gelen her ey, takdiri ilahi, insann iyi ya da kt yaad hayat veya bana gelen her ey, nceden yazlan her ey (f: 27) gibi armlar akla gelmektedir. Buradaki nitelemelere yakndan bakacak olursak, kaderin tamamen Allaha bal olduu, insann bu konuda herhangi bir tasarrufta bulunamayaca, dolaysyla yaanan ya da yaanacak olan hadiselere kar sabr gstermek gerektii vurgulanmaktadr. Kuran Kursu rencilerinin ounluu, hatta neredeyse hepsi tarafndan kabul edilen bu yaklam, kader inancnn, klasik anlamyla aln yazsyla zdeletirildiini gstermektedir (Karaca, 2006, 480). Teslimiyetin aka hissedildii bu alglama biiminde mslman bireylerin kendilerini zayf, aresiz ve pasif olarak algladklar grlmektedir. Bu ayn zamanda Allahn mutlak iradesine iaret etmektedir. Bu yaklam kaderci ve hayali dnyann kurulmasn beraberinde getirmekte ve gerekten ka iin savunma mekanizmalar oluturmaktadr. rencilerin burada ifade ettikleri, olumsuz sonularla karlanca Allahn takdiri byleymi eklinde bir ynelimle, karlat olumsuz durumu daha kolay kabullenebilmektedirler. 2) Allahn iradesiyle insann iradesi birlemesiyle ortaya kan hadiseler olarak kader inanc: Allahn iradesiyle insan iradesinin etkileimi sonucu ortaya kan durum, bir tr deitirilebilir aln yazs (f: 2) olarak kabul edilen kader hakknda kadnlarn genel kanaati Allah yaratr, insan yapar tarzndadr. 3) nce olacana inanmayp da sonra inanmad eyin gereklemesiyle artk olmayacak gibi grnen olaylarn gereklemesi sonucu kader: ncelikle burada kadere inanmama sz konusu gibi grnmekle beraber ama daha sonra kiinin kendisinin elinden gelmeyen bir eyin Allah tarafndan gereklemesi sonucu kadere inanma sz konusu olmaktadr. Yani burada renci kendi istei olmadan zorla evlendirildii kiiyi sevmeyeceini dnrken sonra sevmesiyle, asla olmayacak zannettii eyin gereklemesi sonucu bu dncesi deimitir. Aratrmamzda kader nedir?sorusuna sadece bir kii bu cevab vermitir. Buradaki genel kanaatimize gre

39 aslnda o kii de kader inancna sahiptir, fakat yaad bir olaydan dolay asla olmayacak dedii eyin gereklemesi, dncelerinde bir takm deiikliklere sebep olmutur. 4.2. Kader nancnn nsan Etkilemesi Glock ve Starka gre dinin insana yansmasnn be boyutu vardr ve bunlardan biri de dinin etki boyutudur. Kiinin inancnn gnlk hayatna ve sosyal ilikilerine yansmas anlamna gelen dinin etki boyutu insann bireysel ve sosyal hayatn etkileyerek bireyin yaamna yn vermeye balar (Kayklk & Yapc, 2005; Yapc, 2007). Dinin etki boyutunun toplumda ezilen insanlarn zerinde daha belirgin olduu ynnde bulgular mevcuttur. zellikle lkemizde kadnlar, yallar, daha az eitimliler, dar gelirliler arasnda dinin hayata yansmas manidardr (Mehmedolu, 2006) Bu alma ise orta ve alt gelir grubuna sahip Kuran Kursu rencileri zerinde gerekletirilmitir. Aratrmada cevap aranan sorulardan bir tanesi de; Kader inanc gnlk hayatnzda sizi nasl etkiliyor? eklindeydi. Aslnda renciler bu soruyla Kader nedir? sorusuna verdikleri cevaba yakn cevaplar vermilerdir. nk musibetlerin Allah tarafndan bilinmesinin inanlarn kuvvetlendirdiini (f: 3), Sabretme glerini artrdn (f: 2), zorluklara daha kolay gs gerebildiklerini ifade etmilerdir. Baa gelen musibetlerin, belalarn ya da kader inancnn aln yazs olduunu, dolaysyla ister istemez kendilerini etkilediini ve balarna gelen gzelliklerin Allah tarafndan geldiini bildiklerini (f: 1), Skntl dnemlerinde sabrettiklerini (f: 1), nk skntlarn Allah tarafndan kendilerini denemek iin gnderildiine inandklarn belirtilmekte (f: 2), hatta Gnlk hayatm yaarken nasibimde ne varsa onu yaarm (f: 2) denmektedir. Ayrca Hayatlarnda yoksulluk bile olsa ona isyan etmeyip krettiklerini (f: 2), Kader inancnn kiiye sorumluluk kazandrdn (f: 1) ve alma glerini arttrdn (f: 2), manlarnn tam olduunu, ahireti dnmelerine sebep tekil ettiini (f: 2) syleyenler de vardr. Bununla birlikte Kader inancnn kendilerini bazen iyi bazen de kt etkilediini (f: 1) ifade edenlere de rastlanmtr. yi etkilemesi aln yazs deyip iin iinden ktklarn, yani rahatladklarn, hayatlarnda iyimserlik, hogr, inan gibi erdemli davranlar oluturduunu; kt etkilemesi ise Bu neden benim bama geldi? diye dndklerini, morallerinin bozulduunu zldklerini ve iinden kamadklar bir hal aldn, Keke byle olmasayd da yle olsayd dediklerini ifade etmilerdir. Ayrca kadnlar teslimiyeti bir tarz sergileyip Kaderimizde ne varsa onu grrz

40 diye de bu soruya cevap vermilerdir. Yani Kader inanc 20-50 ya arasndaki kuran kursu rencilerinin hayatlarn olumlu ya da olumsuz bir ekilde etkilemektedir. Olumlu ekilde etkilenenlerde Allah inancnn daha ok kuvvetlendiini, bana gelen musibetlerin Allahtan geldiine inandklarn ve dolaysyla sabrlarn arttrdn, sorumluluk bilinci kazandrarak alma glerini arttrdn ifade etmilerdir. Olumsuz etkilemesi ise Neden ben? sorusunu sormalarna sebep olmu, keke yle olsayd veya olmasayd diyerek pimanlklarn dile getirmilerdir. 4.3. Hayata Anlam Verme ve Din Bu konuyla ilgili olarak rencilere; Hayatn yaamaya deer ve anlaml olduunu dnyor musunuz?, Kader inanc hayatnza bir anlam katyor mu?, Allahn varln iinizde hissetmeniz hayatnz anlamlandrmada etkili midir? eklinde dile getirilen soru sorulmutur. rencilerin hepsi hayatn yaamaya deer ve anlaml olduunu ifade etmilerdir. Ama onlarn bunu ifade edi tarzlar birbirinden ciddi biimde farkllamtr. nk her birinin ihtiyalar, ilgileri ve arzular farkldr. Bu yzden insan says kadar anlamn varlndan sz edilebilir (Bahadr, 2002, 32). Bizim almamzda da bunun rnei apak grlmektedir. Zira bu hususta renciler; Allahn hayatmzda var olduunu hissetmek kendimizi gvende hissetmemize sebep oluyor (f: 1), Yaantmza daha ok dikkat etmemizi salyor, nk her yaptmz kiramen ktibin melekleri tarafndan yazlmaktadr(f: 1). Bu his insann iini huzur ve mutlulukla dolduruyor, hatta yaadmz mutluluklarn ve zntlerin Allahtan olduunu bilmek hayatmza anlam katyor (f:1), nsan ktlklerden uzaklatryor, bu da hayata sevgi, sayg, hogr ve merhametle bakmay salyor (f: 7), Bamza gelen her eyden ibret almamz salyor (f: 1), Din adna yaptklarm bu dnyada kalp huzuru ve rahatlamas olarak karma karken ahirette ise cennete girmeme sebep olacaktr. Bu da hayatm anlamlandryor (f: 10), Din bize snacamz bir liman, insan hayatna yn veren kalbi zenginletiren ilahi bir gtr (f: 1), Allahn bize saysz nimetler vermi olmas, bizi varlklarn en stn olarak yaratmas hayat yaamaya deer ve anlaml klyor, gnahlar telafi etmemize sebep oluyor (f:1), Dini, umutlarm ve hayallerimi gerekletirmek iin bir frsat olarak gryorum (f:1) eklinde aklamalarda bulunmulardr. Ayrca, Bu dnyada ne ekersem onu bieceime inanyorum, o sebepten din hayatma anlam katyor(f: 3) diyenlere rastland gibi, Yazlanlarn nne geilemeyeceini ve Allaha snmaktan,

41 sabretmekten baka arelerinin olmadn, hatta btn abalarn boa olduunu(f: 3) dnenlere de rastlanmaktadr. Verdikleri cevaplardan anlald kadaryla renciler ok eitli

olumsuzluklarla karlasalar bile hayatlarna bir anlam verme ya da anlam bulma abas iindedirler. Dahas onlar var olularn din ile anlamlandrrken ayn zamanda hayat yaanabilir kabul edebilme hususunda dini inanlarndan, zellikle Allah, ahiret ve kader inancndan destek almaktadrlar. Bu da onlarn anlam araylarnn ve sorunlarnn stesinden gelebilme abasnn dinle balantl tezahr ettii anlamna gelmektedir. nk din anlam araynda nemli bir rol oynamaktadr (Yapc, 2007, 97). Dinin baka ekilde cevaplanamayacak gibi grnen hayat ile ilgili birok soruyu cevaplamakta ve zihinde oluan ve belirsizlik yaratan pek ok problemin ortadan kalkmasna sebep olmaktadr. O halde dini hem anlamn bizzat kendisi hem de anlamann kaynaklarndan birisi olarak kabul etmek mmkndr (Bahadr, 2002; Kkcan & Kse, 2006). Bu da inanan insann hayat ve var oluunu dini inanlarn dikkate alarak anlamlandrd eklinde deerlendirilebilir. 4.4. Zorluklarla Baa kmada Dinin Etkisi ve nemi Bu konuyla ilgili anketimizde 9 soru bulunmaktadr. Bunlar; Yaadnz zorluklarn/sorunlarn stesinden gelebilmede dini inanlarnzn katks oluyor mu? Nasl? rneklerle aklayabilir misiniz?, Size gre kader deiebilir mi? Dua ve sadaka belalar yok eder ve mr uzatr eklinde bir sz var. Bu konuda ne dnyorsunuz?, Ciddi bir sorunla (salk, ekonomik, ailevi vs.) karlatnz zaman, eer elinizde zm iin pek fazla seenek yoksa ne yaparsnz?, Sk sk dua eder misiniz? Niin?, Allah korusun, kanser hastas olduunuzu renseniz ne yapardnz?, Sizce Allah kullarn sevmekte midir? Allah darda kalanlarn imdadna yetiir mi?, Sizce Allah adil midir, yoksa kullar arasnda adaletsiz mi davranmaktadr?, eitli sorunlar yaadnz zaman sosyal evrenizin sizi desteklediini dnyor musunuz?, Daha nce siz ya da bir yaknnz ameliyat oldu mu? Eer olduysa nce ve sonra ne/neler hissettiniz? 1) Yaadnz zorluklarn stesinden gelebilmede dini inanlarnzn katks oluyor mu? Nasl? rnekler ile aklayabilir misiniz? Bu soruya rencilerin % 80i bir problemle karlatm zaman dua ederim. Allah tan sabr dilerim ve ona snrm

42 derken, %20lik dilimi oluturanlar ise insanlarn dine inanmas gerektiini, eer inanmazsa sorunlarn stesinden gelemeyeceini ifade etmilerdir. (Bkz. Tablo 3) Tablo 3: Zorluklarla Baa kmada Dinin Rol No 1 2 Madde erii
Bir sorunla karlatm zaman dua ederim. Allahtan sabr dilerim ve ona snrm nsanlarn dine inanmas gerektiini, eer inanmazsa sorunlarnn stesinden gelemeyecei Toplam

F: 30 24 6 30

% 80 20 100

Tabloda da grld gibi birinci gruptaki renciler zorluklarla karlatklar zaman bunun Allahtan bir imtihan olduunu bilip o skntsyla beraber yaamay renmeleri gerektiini ve ilk yaptklar iin ise dua etmek olduunu belirtmilerdir. Bir dua bin derdi zer mantyla dualarnda bir ey istediklerinde o sorunu zmesini Allahtan talep etmektedirler. Sorunlarnn stesinden gelmek iin Kuran okuduklarn, namaz kldklarn ve arkasndan Allaha yalvardklarn, yani dua ettiklerini ifade etmilerdir. Dua ederken Allahtan sabr dilediklerini ve ona sndklarn da sylemektedirler. Sava, deprem, hastalk, kaza, iflas vb. olumsuzluklarda, ksaca eitli ekillerde bedensel, sosyal ve ekonomik ykntyla yz yze gelme durumunda ibadet davrannda art grlmektedir (Hkelekli, 2003, 90). Zira birey karlat sorunlar aarken daha fazla dindarlayorsa, kader inanc baa kma srecinin bir rn haline geliyor demektir (Pargament, 2003, 216-222). renciler sorunlarnn stesinden gelmek iin Kuran okuduklarn ve namaz kldklarn, yani daha fazla ibadete yneldiklerini ifade etmilerdir. kinci grupta ise insanlarn sorunlarnn stesinden gelmek iin dine inanmas gerektii eer inanmazsa sorunlaryla ba edemeyeceini sylemilerdir. Yani nce dine inanlmas gerektii, dine inanldktan sonra kolayca sorunlarn stesinde gelinebileceini sylemiler. Burada dini kazalar ve belalardan korunmak iin bir basamak olarak grdklerini syleyebiliriz. Bu ekilde ifade edenler sadece 6 kiidir ve % 20lik bir dilimi oluturmaktadr. 2) Size gre kader deiebilir mi? Dua ve sadaka belalar yok eder eklinde bir sz var. Bu konuda ne dnyorsunuz? diye sorulmu ve bu konuda farkl grn ileri srld grlmtr: Birincisi, lm ve doum gibi baz hadiseler insann iradesinin dnda cereyan eder. Buna gre kaderin bir ksm insanlarn elinde

43 deildir. Ancak kadere ait baz eylerin insann iyi amelleriyle deiebilecei (f: 10), hatta kaderin deimesinde bazen eytann rolnn olabilecei de sylenmitir. nk rencilere gre, eytan insann dmandr ve insan kandrd zaman insann kaderi olumsuz ynde deiebilir. Ayrca renciler dua ve sadakann insana gelecek kaza ve belalar engelleyeceini sylemilerdir. Buna dikkatimizi eken bir rnei vermek istiyoruz. renci kt bir rya grd zaman mutlaka sadaka verdiini eer sadaka vermezse bana bir eyin geldiini sylemektedir. Bu da onlarn kaderin deiecei ynndeki dnceleriyle uyumludur. Buna karlk ikinci grtekiler Kaderin deimeyecei, Allahn ezelde yazd neyse onun mutlaka yaanaca kanaatindedir. Fakat bunlar yine de, Dua ve sadakann belalar yok edeceine inanmaktadrlar (f: 19). Onlara Kader deimiyorsa, nasl oluyor da dua ve sadakalar belalar def ediyor? eklinde bir soru ynelttiimizde herhangi bir cevap alamadmz belirtmeliyiz. Zira bu soru karsnda onlar susmay tercih etmektedirler. Anlalan o ki, renciler bireysel anlamda kader inanlaryla geleneksel din kltrel bilgileri arasnda tam bir uzlama salayabilmi deillerdir. Kanaatimizce onlar, anne ve babalarndan rendikleri bilgileri hi sorgulamadan olduu gibi kabul etmektedirler. lk iki grten farkl olan nc gr ise Kader doutan da yazlsa insann kendi kaderini kendisinin yazd, bununla birlikte dua ve sadakann belalar engelleyecei eklindedir (f: 1) Buradaki bu ztln insanlarmzn kurduu cmlenin farknda bile olmadn, kendisine nasl retilmise ylece kabul ettiini gstermektedir. nk bir taraftan kaderin doutan yazldn dnrken bir taraftan da kendi kaderini kendisinin yazdn ardndan da dua ve sadakann kaza ve belalar def edeceini sylemektedir. Bu soruya bu ekilde cevap veren renci 48 yanda ilkokul mezunu bir ev hanmdr. Bu bizde kader konusunun renilenin anne ve babadan renildii kanaatini kuvvetlendirmektedir. Tablo 4: Kaderin Deiip deimezliine Ynelik nanlar Kader deiir mi? Dua ve sadaka belalar yok eder mi? 1 2 3
Kader deimez, ezelde ne yazldysa o yaanr. Dua ve sadaka belalar yok eder. Kaderin deien ve deimeyen ksmlar vardr. yi fiillerde bulunmak ve sadaka vermek kaza ve belalardan korur. nsan kendi kaderini kendi yazar. Dua ve sadaka belalar engeller Toplam

F: 30 19 10 1 30

% 63.34 33.33 3.33 100

44 3) Ciddi bir sorunla (salk, ekonomik, ailevi vs.) karlatnz zaman, eer elinizde zm iin pek fazla seenek yoksa ne yaparsnz? sorusuna rencilerin verdikleri cevaplar; nce zm yollarn deneriz, sonra Allaha snrz, yani tevekkl ederiz (f: 10), Dua ederek Allahtan yardm dileriz (f: 8), Her eyi oluruna brakrm ve sadece Allah byktr derim, yani hayrlsn ondan isterim (f: 3), Kuran okurum, namaz klarm, Allahtan baka kap olmadn dnerek kendimi daha iyi hissetmeye alarak sabrederim (f: 7), Her eye ramen Allaha krederim (f: 1), ok zor durumdaysam yakn akraba ve dostlardan yardm isterim (f: 1) eklindedir. Baka almalarda grld gibi burada da Kuran Kursu rencilerinin bir ksm problem odakl, bir ksm ise duygusal odakl baa kmay kullanmaktadr (Kr. Eki, 2001, 22-23; Arc, 2006, 533-534; Kula, 2005, 110-111). Bu ifadelere dayanarak syleyecek olursak, her ne kadar dost ve akrabalarndan yardm isteyenler olsa da, renciler hayatn zorluklaryla baa kma srecinde din inanlarndan, zellikle de Allaha ve kadere inanlarndan kuvvetlice destek almaktadrlar. yleyse kar konulamaz bir yazg ve ne yaplrsa yaplsn deimeyecek bir gelecein belirlenmilii inancnn insanlara hem dayanma gc hem de zorluklara aldr etmeden hayatlarn idame ettirebilme azmi ve gayreti verdiini sylemek mmkndr. Bir insan her eyin nceden tayin ve tespit edildiini, neticede ortaya kan eyin kendi gayreti ile tesir altna alnamayacan ve onun deitirilmesinin mmkn olmadn kabul ettii zaman kendisini endieden ve kararszlktan kurtarm olur. Bu noktada kader inancnn, insanlara karlatklar sorunlar kabul ederek onlarla yaamay renme hususunda ciddi bir destek salad, bunun da yaamn zorluklaryla baa kmay kolaylatrdn ifade etmek gerekir. Tablo 5: Sorun Alglanmas ve Dini Baa kma
Ciddi bir sorunla karlatnz zaman, eer elinizde zm iin pek fazla seenek yoksa ne yaparsnz? nce zm yollarn deneriz, sonra Allaha snrz, yani tevekkl ederiz. Dua ederek Allahtan yardm dileriz. Kuran okurum, namaz klarm, Allahtan baka kap olmadn dnerek kendimi daha iyi hissetmeye alarak sabrederim. Her eyi oluruna brakrm ve sadece Allah byktr derim, yani hayrlsn ondan isterim. Her eye ramen Allaha krederim. ok zor durumdaysam yakn akraba ve dostlardan yardm isterim. F:30 10 8 7 3 1 1 % 33.33 26.67 23.33 10 3.33 3.33

1 2 3 4 5 6

45 4) Sk sk dua eder misiniz? Niin? sorusunda ise iki farkl tavr ortaya kmtr: Birincisinde renciler sk sk dua ettiklerini ve bunun kendilerini rahatlattn, Dua ile kendilerini gven ve emniyet iinde hissettiklerini (f: 10) sylemilerdir. renciler dualaryla Allahn huzurunda boyun ediklerini, gndelik yaamlarnda karlatklar problemleri ve zorluklar yenmek iin i dnyalarn ve en gizli srlarn Ona atklarn sylemektedirler. Esasen duann baa kma srecinde etkin bir role sahip olmasnn temel sebeplerinden birisi de budur (Kirkpatrick, 2006). kincisinde ise renciler aynen birinci grte olduu gibi sk sk dua ettiklerini ifade etmiler, fakat dualarn belli gayelerle yaptklarn belirtmilerdir. Bu balamda onlar, Allaha iyi bir kul olabilmek, Ona daha yakn olmak, Affedilmek, Kaza ve belalar def etmek, skntlardan uzaklamak, Allahn verdii nimetlere kretmek, Ondan salk, mutluluk, huzur, bereket dilemek, Kendilerinin ve ailelerinin korunmasn talep etmek, Gnahlardan korunmak iin dua ederiz (f: 19) demilerdir. Bu soruya verilen cevaplarn ok farkl olmas dinin ok eitli ilevlere sahip olmasndan kaynaklanmaktadr (Pargament, 2005; Kula, 2005; Eki, 2001). Srekli dini ortamlarda bulunmu (dini sohbetlere katlm, daha nce de Kuran kursuna gitmi) ev hanm, ilkokul mezunu ve srekli dini kitap okuyan bir bayann ifadesi ise olduka anlamldr. O dua ettii gnn dier gnlerden daha farkl ve daha iyi getiini sylemitir. Dahas sz konusu bu bayan duann gcn aka hissettiini, zellikle dua etmenin akabinde zorluklarn kolaylatn ve ilerinin rast gittiini beyan etmitir. Tablo 6: Dua Etme Sebepleri
Dua etme sebepleri 1 2 3 4 5 6 7 8 Allahn yardmyla emniyet ve gven duygusuna ulamak iin Allaha iyi bir kul olmak iin Allaha daha yakn olmak iin Allahn verdii nimetlere kretmek iin Kaza ve belalardan korunmak iin Allahtan salk, huzur ve mutluluk dilemek iin Gnahlardan korunmak iin Affedilmek iin

5) Allah korusun kanser hastas olduunuzu renseniz ne yapardnz? sorusuna ise renciler zleceklerini, korkacaklarn, ama Allahtan umutlarn

46 kesmeyeceklerini (f: 21), Tedavi yollarna bavuracaklarn, bununla birlikte dua edip Allaha snacaklarn, hatta daha byk bir acya maruz kalmadklar iin Allaha kredeceklerini (f: 9) sylemilerdir. Bu da gstermektedir ki, insanolunda doutan var olan anlam arzusu, onu kanser hastas olsa bile sarlabilecei bir deere, yani Allaha ynlendirmektedir (Bahadr, 2002, 15). Zira baa gelen felaketlere din bir anlam ykleme veya bu felaketleri baz din motif ve referanslarla aklama, hayatn zorluklaryla baa kmada olumlu etkiler yapma potansiyeli tamaktadr (Kkcan & Kse, 2000, 17-67). Burada da izlenecei zere renciler din inanlarnn desteiyle yaadklar sorunlarn stesinden gelmeye almaktadr. Tablo 7: Ar Hastalk Durumu ve Dini Baa kma Bir gn kanser hastas olduunuzu renseniz nasl bir tavr taknrsnz? 1 2
zlrz, ama Allahtan midimizi kemeyiz. Hemen tedavi yollarna bavururuz, bununla birlikte Allaha dua ederiz. Toplam

F: 30

21 9

70 30

30

100

6) rencilerin Sizce Allah kullarn sevmekte midir? Allah darda kalanlarn imdadna yetiir mi? sorusuna verdikleri cevap Evet eklinde olup olduka ak ve nettir. nk onlara gre Allah kullarn sevmektedir ve darda kalanlarn imdadna yetimektedir. Konu hakknda konumaya devam edince u tr aklamalarla karlalmtr: Allah, insanlar her eyden stn yaratmtr, eer sevmeseydi onlar hem yaratmazd hem de yaratsa bile yaratklarn en stn klmazd (f: 8), Dnyay insanlarn emrine amade etmezdi (f: 3). Bunun yan sra O kadar ok Allaha asi olmamza gnahlarmza, sevaplarmza ramen bize bir felaket, salgn hastalk vermiyor, nk Allahn kullarna olan efkati bir annenin ocuklarna olan efkatinden daha fazladr (f: 19). Kullarn darda koyup koymamasna gelince, Allah kendisine inanan ve itaat edeni ata ve akta koymaz (f: 3).Burada renciler Allahn kullarn darda koymamasn ona itaat etmeye balamlardr, Allah kullarn darda ve skntda brakmaz (f: 27). Mesela ekonomik sknt ektiimiz anda sebebini bilmediimiz bir yerden problemlerimiz zlyor. Yani rencilerin ounluu Allahn kendisine itaat

47 edeni ve etmeyeni sevdiini, kendi bana brakmadn, her zaman bir anne efkati ile koruyup kolladn ifade etmilerdir. 7) Sizce Allah adil midir, yoksa kullar arasnda adaletsiz mi davranmaktadr? sorusuna renciler Evet, kesinlikle adildir. eklinde cevap vermilerdir. nk onlara gre Allah adildir, adaleti sever, adil olmay emreder (f: 13), O, insann iyi ya da kt olmasna bakmakszn nimetlerini herkese sunmaktadr (f: 7). Baz insanlara istedii pek ok eyi vermekte bazlarna vermemektedir. Ama bu da bir imtihandr (f: 3). Yani Allah bazlarna nimetlerinden oka vererek bazlarna ise daha az vererek imtihan etmektedir. Onun kimine az, kimine ok vermesi, insann gayret ve abasna bal olarak gereklemektedir. Bu aba ister Allah yolunda olsun isterse normal hayatmzdaki kazanlarmz iin olsun fark etmez. Sonuta Allah alana verir (f: 5). rencilerden sadece bir tanesi Bu konuda yorum yapmaktan bile korktuunu sylerken, bir tanesi de lnce Allahn adaletli davranacan ifade etmitir. Bazen de rencilerin adalet kavram ile eitlik kavramn birbirinin yerine kullandklar grlmtr. lnce adaletli davranacan syleyen rencinin ifadelerinden anlalmaktadr ki Allahn adaleti bu dnyada deil, ahirette tecelli edecektir. Zira ona gre bu dnyada Allah kimilerini fakir kimilerini zengin, baz insanlar gzel bazlarn da irkin yaratmtr. Bu, Onun nimetlerinin tam anlamyla eit ve adil datlmad anlamna gelmektedir. Ancak zengin de fakir de, gzel de irkin de bir gn mutlaka lecektir. Dnya hayat bir imtihan olduu iin burada adaletsiz gibi grnen hususlar zerinde durmann pek bir anlam yoktur. Konuyla ilgili yorum yapmaktan korkan renci ise ekonomik durumu ortann altnda olan ve 50 yalarnda okuma yazma kursuna gitmi bir bayandr. Yapaca herhangi bir aklamadan dolay gnah ileme korkusu yaadn aka ifade etmitir. Bu da onun inanlaryla d dnyada gzlemledikleri arasnda bilisel bir eliki yaad, ancak mevcut elikiyi inanlar lehine zmeye alt anlamna gelmektedir. 8) eitli sorunlar yaadnz zaman sosyal evrenizin sizi desteklediini dnyor musunuz? sorusuna, uygulamaya katlan rencilerin ounluu Evet, yeterli destek gryoruz (f: 23) diye cevap vermilerdir. Baz renciler ise Sosyal evrelerinden zaman zaman destek grdklerini zaman zaman da herhangi bir destek alamadklarn ifade etmilerdir (f:5) Bununla birlikte Sosyal evrelerinin kendilerini desteklemediini, bu sebeple kendilerini yalnz hissettiklerini(f: 2)syleyenlere de rastlanmaktadr

48 Sosyal evrelerinden daima destek aldklarn syleyenler sz konusu destein hem madd hem de manev boyutta olduunu ifade etmilerdir. Madd destek genellikle ekonomik yardm eklinde tezahr ederken manev destek daha ziyade sohbet etme, hal hatr sorma ve gyaben dua etme eklinde gereklemektedir. Sosyal destei salayanlarn banda ise e ve ocuklar ilk srada yer almaktadr. Onlar yakn akrabalar ve arkadalar takip etmektedir. Sosyal evrelerinden yeterince destek grmediklerini dile getirenler ise yalnzlatklarn, kendilerini daha mutsuz ve aresizlie mahkm hissettiklerini sylemektedirler. Bunlar inanlarna daha sk balanmakta, daha ok dua etmekte ve Ne gelirse Allahtandr inancyla sorunlarnn stesinden gelmeye almaktadrlar. Anlald kadaryla bu kiiler, sosyal evrelerinden yeterli destek gremedikleri iin daha tevekklc, dolaysyla daha ok kaderci olabilmektedirler. Bu arada bu kiilerin kendilerine destek salamayan Mslmanlara ciddi eletiriler ynelttikleri de grlmektedir. 9) Daha nce siz ya da bir yaknnz ameliyat oldu mu? Eer olduysa ameliyattan nce ve sonra ne/neler hissettiniz? eklinde ynelttiimiz soruya renciler; ameliyat ncesinde lm korkusu, phe ve endie duyduklarn (f: 18), oka dua ettiklerini(f: 12), ameliyat sonrasnda ise Allaha kr ettiklerini (f: 26), Yaknlarnn yeniden kendileriyle birlikte yaamaya devam edecei iin mutluluk ve sevin hissettiklerini (f: 4) sylemilerdir. Baka almalarda da benzer sonulara ulalmtr (Kula, 2005, 226-227). Zira stresli durumlarda insanlarn var oluu anlama, anlamlandrma, davranlar kontrol altna alma ve gven duygular tehlikeye dt zaman insanlar inanlarna snarak ibadet ve dua gibi pratiklere sklkla bavurmaktadrlar. Verdikleri cevaplardan anlald kadaryla onlar yaptklar dualarn hastann iyilemesine olumlu katk saladn dnmekte, bu sebeple de Allaha kretmeyi bir vazife olarak kabul etmektedirler. u halde inanan insan -ister kendisi isterse bir yakn skntya dsn- skntdan kurtulmak iin hemen dua ve ibadete ynelmektedir. Dahas yaanan problemlerden kurtulunca sevin ile Allaha kretmektedirler.

49 SONU

Bu almadan elde edilmitir ki hayatn zorluklaryla baa kmada kader inancnn oynad rol geleneksel Mslman kltrn deer yarglaryla byk oranda uyumludur. Eitim, ya, ekonomik durum, medeni hal veya yaanlan yerin zellikleri farkl olsa da Kuran Kursuna devam eden bayan rencilerin kadere ykledii anlamlar birbirine olduka yakndr. Bu da Mslman Trk kltrnde yaayan kadnlarn karlatklar sorunlarla baa kma srecinde din inanlarndan, zellikle de kader inancndan kuvvetlice destek aldklar anlamna gelmektedir. Kader deyince kadnlarn aklna, ilk olarak, aln yazs kavram gelmektedir. Bu yazy yazann da Allah olduuna inanlmaktadr. Esasen kaderin deimezliine ynelik inan da buradan beslenmektedir, yani o, Allah tarafndan yazld iin deimez kabul edilmektedir. Bu yaklamda Allah aktif ve belirleyici, insan ise pasif ve belirlenen konumundadr. Esasen kaderin bir savunma mekanizmas olarak alglanmas da bu srete devreye girmektedir. nk kendi hayatn istedii gibi devam ettirme konusunda pasif olan insan, yaadklarn kendisine anlaml klabilmek iin yazlan yaadn ifade etmek suretiyle problemlerinin, aresizliklerinin, hatta baarszlklarnn stesinden gelmeye almaktadr. Bu anlamda kader inanc kiiyi psikolojik olarak rahatlatc bir grev stlenmektedir. Ancak kaderin inanan insanlar tarafndan nasl algland konusu tek ynl ve dorusal deildir, yani kader inanc kiiye sadece z sayg salamak ya da yaralanan benliini korumak suretiyle ona yaam mcadelesinde moral motivasyon vermekle snrl deildir. Tam tersine kat bir kader inanc; insann kendi gcn, akln, hrriyetini yok sayma noktasna gtrebilir. Bu da kiiyi yaad hadiselere kar direnli hale getirecei yerde onu daha da ktmser ve aresiz bir duruma itebilir. Bu da onlarn kekelerle balayan cmleler kurmalarna sebep olabilir. Yaptklar aklamalara baklacak olursa kadnlar kader kavram hakknda, toplumun hafzasnda yaygn olarak bulunan atflar n plana kartmlardr. Bu durum onlarn inandklar ile toplumdan edindikleri bilgilerin birbiriyle uyumlu olmasndan kaynaklanmaktadr. Hem felsefi hem de teolojik adan zmlenmesi ok zor olan, pek ok bilgin ve filozofun aklamakta zorluk ektii kader konusuna kadnlarn getirdii

50 aklamalar, bu konunun baz alardan halk dzeyinde basitletirerek anlaldn ortaya koymaktadr. Bylece konu hakknda yeterli bilgisi olan da olmayan da ,aln yazs, ilahi takdir vb. aklamalara dayanarak rahatlkla konuabilmektedir. Kadnlarn balarna gelen ciddi sorunlarda veya evresindeki insanlarn bana gelen bir olayda duaya sarlmalar, aslnda onlarn o olayla ba edebilme isteklerini aka ifade etmektedir. nk ellerinden baka bir ey gelmediini anlaynca snlacak yer olarak Allah, snma vastas olarak da duay bulmaktadrlar. Burada dua, olumlu baa kma teknii olarak kullanlmaktadr. nk kadnlar balarna gelen herhangi bir sorunda Allahn desteini bekleyerek problemlerini ortadan kaldrmak istemektedirler. Kanser hastas olsalar bile Allahtan umutlarn kesmeyeceklerini, dua edeceklerini, o halde bile kr etmekten ekinmeyeceklerini ifade etmilerdir. Onlar bir taraftan kaderin deimeyeceini ifade ederken dier taraftan dua ve sadakann belalar yok edebileceini sylemilerdir. Bu haliyle onlar Allahn iradesine teslim olmaktadrlar, yani kaderlerine boyun emektedirler, ama Allahtan da umutlarn kesmek istememektedirler. Bu da onlarn hem kendi acizliklerinin, zayflklarnn ve aresizliklerinin farknda olduklar, hem de hayatlarn huzurlu ve mutlu bir ekilde devam ettirme arzusuyla motive bir halde bulunduklarn ortaya koymaktadr. nsanlarn en temel eilimlerinden bir tanesi de, hi kukusuz, ister dorudan kendisiyle ilgili isterse ilgisiz olsun, evresinde olup biten olaylara bir anlam yklemeye almasdr. Psikologlara gre bu durum, insann iinde yaad ortam anlaml hale getirme abasndan ve evresini kendince kontrol etme gdsnden kaynaklanmaktadr. te bu noktada, kadnlarn kaderi aln yazs veya takdiri ilahi olarak anlamlandrmasnn, temelde onlarn hem kendi hayatlar hem de d dnya zerinde psikolojik bir kontrol kurma arzusunu yanstt sylenebilir. Sz konusu kontrol kurduktan sonra, yani byle bir anlam ve anlamlandrma yaptktan sonra namaz, oru, dua ve sadaka gibi ibadetlerle mevcut problemlerinin stesinden gelmeye almaktadrlar.

51

KAYNAKA
Akgl, M. (2004), Yallk ve Dindarlk: Dindarlk, Hayattan Zevk Alma ve Mutluluk likisi -Konya Huzur Evi rnei, Dini Aratrmalar 7 (19), 19-56. Arkona, S. A. (1993), Grup likileri, stanbul: Alfa Basm-Yaym Datm. Arkona, S. A. (1998), Sosyal Psikoloji, stanbul: Alfa Basm-Yaym Datm. Arc, A.(2006), Ergenlerde Dini Baakma Yntem Olarak Dua (Lise rencileri zerinde Bir Aratrma), Ed. H. Hkelekli, Genlik Din ve Deerler Psikolojisi iinde (ss. 529-557 ). stanbul: Dem Yaynlar. Arslan, M. (2006), Dindarlk Farkllamas ve Popler Dindarlk, Ed. . Gnay & C. elik, Dindarln Sosyo-Psikolojisi iinde (288-319), Adana. Karahan Yaynlar. Aydn, M. (2005), Din Felsefesi, zmir: zmir lahiyat Fakltesi Yaynlar. Ayten, A. (2006), Psikoloji ve Din: Psikologlarn Din ve Tanr Grleri, stanbul: z Yaynclk. Ayten, A. (2006), William James (1842-1910) ve Din Psikolojisinde Tecrbe Merkezli Bir Yaklam, slami Aratrmalar Dergisi 19(3),457-464. Bahadr, A. (2002), nsann Anlam Aray ve Din: Logoterapik Bir Aratrma, stanbul: nsan Yaynlar. Berger, P. L. (1999), Dinin Sosyal Gereklii (ev., A. Cokun), stanbul: nsan Yaynlar. Bilgin, N. (1996), nsan likileri ve Kimlik, stanbul: Sistem Yaynclk. Ccelolu, D. (1998), nsan ve Davran: Psikolojinin Temel Kavramlar, stanbul: Remzi Kitabevi. elik, C. (2003), Deikenler ve Boyutlar Balamnda Trk Toplumunda Dini Hayatn ncelenmesi, Bilimname 1(1),153-174. elik, C. (2006), Kentsel Dindarlk-Kentlilik Tecrbelerinde Farkllaan Dindarlklar, Ed. . Gnay & C. elik, Dindarln Sosyo-Psikolojisi iinde (ss. 81111), Adana: Karahan Yaynlar.

52 Eki, H. (2001), Baa kma, Dini Baa kma ve Ruh Sal Arasndaki liki zerine Bir Aratrma: Eitim, lahiyat ve Mhendislik Fakltesi rencilerinin Karlatrlmas, Yaymlanmam Doktora Tezi, Uluda niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Bursa. Harlak, H. (2000), nyarglar: Psikolojik Bir nceleme, stanbul: Sistem Yaynclk. Holm, N. G. (2004), Din Psikolojisine Giri. stanbul: nsan Yaynlar. Kimter, N. (2006), Dini inan, badet ve Duann Umutsuzlukla likisi zerine Bir Aratrma, Ergenlerde Dini Baa kma Yntemi Olarak Dua, Ed. H. Hkelekli, Genlik Din ve Deerler Psikolojisi iinde (ss. 217-249 ). stanbul: Dem Yaynlar. Hkelekli, H. (2003), Din Psikolojisi, Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar. Karaca, F. (2003), Dindarln Fonksiyonellii zerine, Dini Aratrmalar 6(16), 7585. Karaca, F. (2006), Kader Algs-Ruh Sal likisi zerine Empirik Bir Aratrma (Farkl Kader Alglarnn Psikoterapik Deeri zerine), slami Aratrmalar Dergisi 19(3), 479-489. Kayklk, H. & Yapc, A. (2005), Genlerde Dinsel Hayatn tekine Ynelik Tutumlara Etkisi: ukurova niversitesi rnei, ukurova niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi 5 (1), 5-38. Kayklk, H. (2002), Bireysel Dindarln Psikolojik Kaynaklar, Dini Aratrmalar 5 (13), 27-40. Kayklk, H. (2006), Deien Dnyada Birey, Din ve Dindarlk, Ed. . Gnay & C. elik, Dindarln Sosyo-Psikolojisi iinde (ss. 157-174), Adana: Karahan Yaynlar. Keskin, H. (1997), slam Dncesinde Kader ve Kaza, stanbul: Beyan Yaynclk. Kirkpatrick, L. A. (2006), Din Psikolojisinde Balanma Teorisi (ev. M. Ko), Bilimname 10 (1), 133-172. Kse, A. & Kkcan, T. (2000), Doal Afetler ve Din, stanbul: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar. Kula, N. (2005), Bedensel Engellilik ve Dini Baa kma, stanbul: Dem Yaynlar.

53 Kuat, A. (2006), Ergenlerde Allah Tasavvuru, Ed. . Gnay & C. elik, Dindarln Sosyo-Psikolojisi inde (ss. 113-156), Adana. Karahan Yaynlar. Mardin, . (1995), Din ve deoloji, stanbul: letiim Yaynlar. Mehmedolu, A. U. (2006), Dindarln Peinde: Din Psikolojisinde Aratrma, lme ve Yorumlama zerine, slami Aratrmalar Dergisi 19 (3), 465-478. Onay, A. (2001), Dindarlk lme almalar: Dindarlk lmnde Farkl Yaklam ve lmenin Esaslar , slami Aratrmalar Dergisi14 (3-4), 439-449. Pargament, K. I. (2003), Tanrm Bana Yardm Et: Baa kmann Teorik atsna Doru(ev. A. Albayrak), Tabula-Rasa 3 (9), 207-238. Pargament, K. I. (2005), Ac ve Tatl: Dindarln Bedelleri ve Faydalar zerine Bir Deerlendirme (ev. A. U. Mehmedolu), ukurova niversitesi lahiyat Fakltesi 5(1), 279-313. Peker, H. (2003), Din Psikolojisi, stanbul: amlca Yaynlar. Spilka, B. Shaver, L. & Kirkpatrick, L. A. (2001), Din Psikolojisi Asndan Genel Bir Atf Teorisi(ev. A. Kuat), Erciyes niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi 11,173189. ahin, . (2006), Deiim Srecindeki Bir Anadolu Kasabasnda Kadn Dindarl, Boazlyan rnei, Ed. . Gnay & C. elik, Dindarln SosyoPsikolojisi iinde (ss. 321-345), Adana: Karahan Yaynlar. Yaparel, R. (1987), Yirmi Krk Ya Aras Kiilerde Dini Hayat ile Psiko-Sosyal Uyum Arasndaki liki zerine Bir Aratrma, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Yaparel, R.(1994), Depresyon ve Dini nanlar ile Tabiatst Nedensel Yklemeler Arasndaki likiler, Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi 8, 275-299. Yapc, A. & Kayklk, H. (2005), Dinsel Eilimle n Yarg ve Hogrszlk Arasndaki likiler zerine Psikolojik Bir Aratrma , . . Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 14 (1), 413-426.

54 Yapc, A. & Zengin, Z. S. (2003), lahiyat Fakltesi rencilerinin Dinin Etkisini Hissetme Dzeyleriyle Psiko-Sosyal Uyumlar Arasndaki liki, ukurova niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi 3 (2), 65127. Yapc, A. (2003), Fiziksel ve Sosyal Hadiselere Sebep Atfetmede Dinin Rol, ukurova niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi 3(1), 127165. Yapc, A. (2004), Din Kimlik ve n Yarg: Biz ve Onlar, Adana: Karahan Yaynlar. Yapc, A. (2005), Gd ve erik Asndan ocuk Dualar ve Dualara Yansyan Sorunlar, ukurova niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi 5(2), 5793. Yapc, A. (2006), Yeni Bir Dindarlk lei ve niversiteli Genlerin Dinin Etkisini Hissetme Dzeyi: ukurova niversitesi rnei, ukurova niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi 6 (1), 65-115. Yapc, A. (2007), Ruh Sal ve Din: Psiko-Sosyal Uyum ve Dindarlk, Adana: Karahan Yaynlar. Yavuz, K. (1987), Psikanalizde lk Dini Gelimelerin Deeri, Erzurum: Atatrk niversitesi Yaynlar.

55

EK
Sevgili renciler/arkadalar, Aada insanlarn kaderi ykleme ve baa kma ileminde nasl kullandklarn ortaya karacak sorular sorulmutur. Ltfen srayla her bir soruyu okuyun ve okuduunuz sorular iinizden geldii gibi cevaplaynz. Hibir sorunun doru ya da yanl bir cevab yoktur. inizden gelerek verdiiniz her cevap bizce dorudur. Katklarnz iin peinen teekkr eder, derslerinizde baarlar dileriz. Elif BATMAN 1)Yanz:.. 2)renim grdnz okul: 3)Ekonomik durumunuz: 4)Medeni Durumunuz: ()Alt ( )Evli ()Orta ( ) Bekar ( )st ( ) Dul

5)Kader nedir? Kader deyince ne anlyorsunuz? . 6)Kader inanc gnlk hayatnzda sizi nasl etkiliyor? . 7)Yaadnz zorluklarn/sorunlarn stesinden gelebilmede dini inanlarnzn katks oluyor mu? Nasl, rneklerle aklayabilir misiniz? . 8)Hayatn yaamaya deer ve anlaml olduunu dnyor musunuz? . 9)Allahn varln iinizde hissetme hayatnz anlamlandrmada etkili midir? . 10)Kader inanc hayatnza bir anlam katyor mu? .

56 11)Size gre kader deiebilir mi?Dua ve Sadaka belalar yok eder eklinde bir sz var. Bu konuda ne dnyorsunuz? . 12) Ciddi bir sorunla(salk, ekonomik, ailevi vs.)karlatnz zaman, eer elinizde zm iin pek fazla seenek yoksa,ne yaparsnz? . 13)Sk sk dua eder misiniz, niin? . 14)Allah korusun, kanser hastas olduunuzu renseniz ne yapardnz? . 15)Sizce Allah kullarn sevmekte midir? Allah darda kalanlarn imdadna yetiir mi? . 16) Sizce Allah adil midir, yoksa kullar arasnda adaletsiz mi davranmaktadr? . 17) eitli sorunlar yaadnz zaman sosyal evrenizin sizi desteklediini dnyor musunuz? . 18)Daha nce siz ya da bir yaknnz ameliyat oldu mu? Eer olduysa nce ve sonra ne/neler hissettiniz? .

57

ZGEM
KSEL BLGLER Ad Soyad Medeni Durumu Telefon E-Mail Adresi ETM DURUMU 2004-2008 2000-2004 1994-2000 1989-1994 DURUMU 2006-2007 2007-. Yabanc Dil : K. Mara/Andrn Boztoprakl Ky Kuran Kursu reticisi : Malatya/Battalgazi Talat Sayn Kuran Kursu reticisi : Arapa, ngilizce. : Yksek Lisans:ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dal : Lisans: ukurova niversitesi lahiyat Fakltesi : Lise: K.Mara/Andrn mam Hatip Lisesi : lkokul: K.Mara/Andrn Cumhuriyet lkokulu : Elif BATMAN : Evli : 0422-3612133 : furkan0344@hotmail.com Doum Yeri ve Yl : Andrn/1984