Klasik Bir Kelam Problemi Olarak Rzk Kavramnn Tanmlar ve Bu Tanmlarn erdii Problemler

MUHT MERT Do. Dr. GAZ . ORUM LAHYATFAKLTESi e-mail: muhitmert@hotmail.com

abstract The Definition of the Conception Ruq and Problems it Contains as a Classlcal Problem of Kalam. In this artiele, we aimed ro deal with the definitions of conception nzq as a classical Muslim theologians problem of kalam and the problems the definitions contain. Muslim theologians defines nzq in different ways. The forms and the words they used in the se definitions give elues of their main ideas on the issue. Morever, different definitions which belong to the theologians who are related to the same school point, different viwes within those schools. For the se reason, analysing definitions is important from the view of scientific approach. In this context, the extent of rzq, whether the things obtained by unjust ways and haram (unlawful) from a religious point of view can be considered as rzq or not wilI be discussed. key words Rzq, Definition, Profit, Possesion, Forbidden by religion, Unlawful.

Giri
Rzk kavram klasik kelamda kader ve/veya insan fiilleri konular erevesinde ele alnm; kavrama dair bir tanmlamadan sonra kaderle/insan fiilleriyle ilikisi kurularak incelenmitir. Ancak biz burada rzk ile ilgili tartmalarn btn ynleriyle deil, sadece rzkn tanmyla, bu tanmda kullanlan kavramlarn delaletleriyle ve tanmlama biimlerinin ierdii problemlerle ilgileneceiz. Bunu yaparken de ncelikle rzkn szlk ve kelam disiplini iindeki terim anlamlarn belirleyecek, sonra da tanmlarn ierdii problemlere geeceiz.

Rzkn Szlk veT erim Anlamlar

Rzk (er-Rzk, oulJ el-Erzdk) kelimesi, Arapa (Re-ze-ka) fiilinden tretilmi bir isimdir. Rik szlkte, kendisinden faydalanlan eyolarak tarif edilir. i Arap dil bilimleileri rzk kelimesinin ata (ihsan), pay, kr, yamur ve yiyecek manasndJ kullanldn da tespit etmektedirler. 2 Rzk kelimesinin buradaki her bi~ manada ayr ayr kullanldn gstermek iin Kur'an' dan deliller gstetilir. Bunlar yle sralayabiliriz. Rzk kelimesi Kui'an'da; ister dnyev olsun isterse uhrev olsun madd manev ihsanlar man~snda kullanlmtr. Mesela; "Onlara rzk olarak verdiimiz eylerden infak ederler."3 ayetinde rzk ile, Allah'n insana dnyada bahettii mal, amel,lg ve ilim gibi madd-manev eyler kastedilmekte; 4 "Allah yolunda ldrlenleri l sanmayn, bildkis onlar Rab'leri katnda diridir/er. Allah'n bol ~imetinden onlara verdii eylerle sevin iinde rzklanrlar"5 ayetinde iselsadece uhrev ihsanlar anlatlmaktadr. Rap el-Isfahani (:502/1106) ile Fahreddin er-Razi (:606/1210) Vaka (56) suresinin 821 ayetindeki rzk kelimesini paylnasip manasna tefsir ederek "Siz nasibiniz yalanlamak iin mi kullanyorsunuz?" eklinde anlarlar.t Araplarn Ezd kabilesi ise bu ayetteki rzk kelimesini kr manasna yormulardr.? Bund gre ayetin anlam "Siz krnz yalanlayarak m yapyorsunuz?" olma'ktadr. Bu ekildeki anlamlandrma iin kendilerinin kulland; "Faalt z~like limd razaktenflBana teekkrnden dolay bunu yaptm" szn delil10larak ileri srerler.8 bn Manzur (:711/1311) ise, ayetteki rzk kelime~inin kr manasna mecaz olarak kullanldn sy, lemektedir.9 Buna gre ayetin manas "Rzknzn krunyalanlayarak m yapyorsunuz?" olur. Rzk yamur anlamnda da kullanlr. Rzknyamur manasna kullanlmasikisi arasndaki ~ebep-sonu alakasndan dolaydr. Yamur rzka konu olan nesnelerin artIna sebep olduu iin ona mecaz olarak rzk da denir.
i

8 9

Munaza ez-Zebidi, rdcu'l-Am, Beyrut 994, XIII, 62; Muhammed b. Yakub el-Flruzabadi, Beyrut'987, s. 44. Burrus el-Bustani, Muhftu'l-Muhit, Beyrut 1979, s. 333; Hasan Sid el-Kenni, el-Hadi, Beyrut 1991, II. 160. el-Bakara 2/3. M. Hamdi Yaz; Hak Dmi Kur'an Dili, stanbul ey., I, 192. AI-i mra 3/169. t Fahreddin Razi, Mefdtih'l-gayb, Beyrut 1990, II, 30; Rab el-Isfahani, el-Mfredat, Beyrut ey., s. 194. Flruzabadi, a.g.e., s. 1144. bn Zekeriyya, Mu'cemJ mekdyisi'l-lua, Kahire h.1366, II, 388 . bn Manzr, Lisan'l-ar~b, Beyrut ey., X, 115.
Kdmusu'l-muhit,

Mesela, "Rzknz semadadr."!O ayetindeki rzk ile yamurun kastedildii sylenmitir.!! Nitekim Casiye suresinin, "Allah'n gkyznden rzk indirip lm olan yeryzn onunla diriltmesinde akledenler iin dersler vardr"! 2 ayetinde de yamur hakknda rzk tabiri kullanlmtr.!3 Bu kullanm, aralarndaki sebebiyet ilikisi nedeniyledir. Araplar; "et-Temru fi ka'. ri'l-bi'r/Hurma kuyunun dibindedir" derler. Halbuki gerekte byle deildir. Ancak hurma kuyunun dibindeki su ile sulanarak elde edildii iin byle sylenmitir. Yamur da rzka sebep olduu iin ona rzk ad verilmitir. !4 Rzk kelimesi Kur'an'da sadece yenilen eyler iin de kullanlmaktadr. Mesela, maarada uzun sre uyumu olan Ashab- kehf uyandktan sonra ilerinden birinin dierlerine syledii sz nakleden "inizden birini u gm paralarla ehre gnderin de baksn, yiyeceklerden en temizi hangisi ise size rzk (yiyecek) getirsin"!S ayeti ile "Biz o su ile kullara rzk olmak zere baheler, biilecek taneli ekinler, kme kme tomurcuklar olan boylu hurma aalar yetitirdik"! 6 ayetinde geen rzk kelimeleri, sadece yenilen eyler manasnda kullanlmtr. Netice olarak, rzk kelimesinin kullanld manalarn tmnde kendisinden fayda/anlan eyanlamnn hakim olduu grlmektedir. Din bir terim olarak rzk kavramnn, lgat manasndan alnarak kelam disiplini ierisinde ifade ettii anlam tam olarak belirlemek iin kelamclarn bu terimden ne anladklarn tespit etmek gerekmektedir. Biz burada nemli dnce farkllklarna delalet eden baz tanmlar zikredeceiz. Rzk kavram kelamclar tarafndan drt ekilde tanmlanmtr: I.ster helalolsun isterse haram, beslendiimiz gdalar. Abdulkahir elBadadl(.429/1038), Ebu Bekr Ahmed el-Beyhak (.458/o66), Nureddin es-Sabun (.580/114), Adudddin el-Id (. 756/1355), Sadeddin etTaftazan (.793/1390) ve Seyyid erif el-Crcan (. 816/1413) bu tanm benimsemilerdir. 2-Faydalandmz eyler. mam'l-Harameyn el-Cveyn (. 478/1085), et-Taftazani, bn Haldun (.808/1405), Kemaleddin el-Beyaz (.l0971 1686), brahim el-Bacur (.1277/1860), ve Elmall Hamdi Yazr (.1942) rzk bu ekilde tanmlamlardr.
10
ii

:! u
14 15 16

ez-Zariyar 51/22. . Ebu'I-Fida smail bn Kesir. Tefsiru'l-Kur'ani'l-azirn, Beyrut 1969, VI, 235. el-Casiye 45/5. Zebidi, a.g.e., xlLI 162, el-Bustani, a.g.e., s. 333; el-Kermi, a.g.e., II, 160. , bn Manzr, a.g.e., X, 115. el-Kehf 18/19. KM 50/9- 11.

3-Faydalandmz eylerle birlikte sahip olduumuz eyler. Gazali (.505/111l), Ebu'l-Muin en-Nesef (. 508/1115), Fahreddin er-Razi (. 606/1210), bn Teyrniye (.728/1327), Muhammed Hseyin et-Tabatabili rzkn bu ekilde tanmlanmas gerektiini savunmulardr. 4-Menl (hela!) olJrak faydalandmz eyler. Ebu'l-Hzeyl el-Allaf (. 135-226), Kad Abdcebbfr (. 415/1025), Ebu Ali el-Faz bn el-Hasen et-Tabers (.548/11S3), rzk bu ekilde tanmlamlardrY Burada naklettiirrliz tanmlardan anlald kadaryla kelamclar rzk kavramnn anlam alahn belirlerken onun hem szlk anlamn gz nnde bulundurmular, h~m de dildeki kullanm rfn esas almlardr.

Rzkn Tanmyla ilgili Ke/m'i Tartmalar

Yukarda zikreuiimit tanmlar zerinde dndmzde temelde iki eyin problem edinildiii gzlenmektedir. Bunlardan birincisi bir eyin rzk olabilmesi iin ondan tyararlanma art ve yararlanmann naslolaca, ikincisi rzkta meruiyet problemi, yani haram bir eyin rzk olup olmayaca sorunudur.

a)Yararlanma

art. e Yararlanmann ekli i Rzk tanmlarna dikkat edildiinde rzkn kk anlam olan yararlanmann esas alnd grlrJ Ancak hangi eit yararlanmayla rzklanmann gerekleecei hususunda ihtilaf edilmitir. Burada iki temel soru ortaya koyabiliriz: 1-Yeme-imenin dndaki faydalanmalar rzk kapsamna girer mi? 2-Faydalanlmayah fakat elimizde bulunan eyler rzk olur mu? E'arllerden Abdu~kahir el-Badad, "Km heldI veya haram bir ey yer erse o, onun rzkzdzf." 8 demitir. Beyhakl rzk, "Haram olsun, heldI olsun canIzlarn gdalandzzlher eyonlarn rzkzdzr"IY eklinde ~anmlamtr. Maturd'i kelam bilginlerinden Nureddin es-Sabun rzk; "Ister heldI olsun isterse haram, insannlyedi ey onu~ rlZ~dzr"20 diye tarif etmitir. E'ari ekol kelamelardan Adudddin el-Id, "Ister held olsun isterse haram, AI-

Bu tamlann kaynaldJma almann ilerleyen ksmlarnda yer verileceinden, burada ayrca atfta bulunmaya gerek duymadk. '" Abdulkilhir el-Badiidi, 'Usulddin, stanbul 928, s. 144. Nispeti belli olmamakla birlikte baz kaynaklarda Badadi'nikine benzer bir tarif daha zikredilmektedir. Buna gre de rzk "Canllann beslendii gdalar, ve iecekler"dir. Seyyid erif el~Crcani~ erhu'I-Mevdkf, Kahire 907. V!ll, 72; Kemaleddin el-Beyazi, Idrdtu'l-merdm min IbdrdtCI-Imam, Kahire 1949, s. 235; M. Ali b. Ali Tehanevi, Keaf st/dhdti'/-fnn, stanbul 1984, I, 581. 10 Ebu Bekr Ahmed el-Beyhaki, el-tikad, Beynt 985, s. 113. :l Nureddin es-Sabuni, el-Bidaye fi usulCd.din (Matridiyye Akaidi), ev. Bekir Topalolu, Anka17

ra 1992, s. 75.

lah'n kiiye yemesi iin verdii eydir"2l , Sa'deddin et-Taftazan ile Seyyid erif el-Crcan de rzk, "Allah Tedla'nn canlya, yemesi iin verdii eydir ki, helali de haram da kapsar"22 diye tarif etmilerdir. Bu tanmlarda ne kan hususlar yle sralayabiliriz: -Badadrnin tanmnda yeme ile birlikte ime de rzkn kapsamna alnrken, dierlerinde sadece yeme tabiri kullanlmtr. Bu ya imeyi yeme kapsamna aldklarndan, ya da onu tanmn dnda tutmak istediklerinden kaynaklanabilir. Bu ikincisi de muhtemelolmakla -ki erhu'l-Mevdkfa haiye yazan Hasan elebi byle dnmektedir23 - birlikte imeyi yeme kapsamnda dndkleri daha muhtemeldir. rnein kk ocuklar da stle beslenmekteler ve bu da nzklanma anlamna gelir. Bu yzden biz de yemeimeyi birlikte dnyoruz. 2-Bu tanmlarda rzk sadece yenilen-iilen eylerden ibaret saylmakta, bu suretle giyecekler ve kendisinden deiik yollarla yararlanlan dier eyler tanmn dnda braklmaktadr. Bu, dilde rzkn arlkl olarak yenileniilen eyler iin kullanlmasndan kaynaklanmaktadr. 3-es-Sabnl ile el-Id'nin tanmlarnda sadece insan, rzklandrma kapsam iine alnrken, el-Beyhak, et-Taftazan ve el-Crcan'ninkinde dier canllar da bu kapsama dahil edilmitir. Bu, onlarn dier canllarn rzklanmad dncesinde olduklarndan deil, Mu'tezile tarafndan insann rzk tartma konusu yapldndan ve rzkn kelam ilminin temel konularndan insan fiilleri konusu iinde ele alndndan kaynaklanmaktadr. Ancak doru bir tanmlama yaplacaksa umumiyet ifade eden bir kelimenin kullanlmas daha uygundur. Zira dier canllar da rzklanmaktadrlar. 4-Bu tanmlarda helal ve haram kavramlaryla meruiyet konusuna da atf yaplmtr. Bu atf phesiz ki hararn rzk saymayan Mu'tezili dnceyi reddetmek iin konulmaktadr. Mu'tezile tarafndan rzk tanmlarna haram kaydnn konulmas, rzkn dier canllar kapsayacak ekildeki tanmyla elimektedir. Zira helallik-haramlk mkellef insanla ilgili hkmlerdir. Eer rzk btn canllar iinse bu kaydn konulmamas gerekir. Dolaysyla Ehl-i snnetin haram-helal kaydn koymas umumiyet ifade etmesi iindir. Ancak bu ifadeler tanmda yine de fazlalk kavramlar olarak durmaktadr.

21 l

:ll

Adudiiddin el. id, e/.Mevdkf, Beyrut ty., s. 320. Sa'deddin Taftazani, erhu'/. Akdid, stanbul 1976, s. 127; Seyyid erif el-Crcani, et- Ta'rifdt. Beyrut 1996, s. 147. Hasan elebi b. Muhammed ah el-Fenari, Haiyetii erhi'/-Mevdkf (erhu'/-Mevdkfla birlikte). VIII, 172.

i
i

S-eI-Id, et-Taftazan ve el-Crcani'nin tanmlarnda dikkat eken bir husus da rzkn Allah'a dispet edilmesidir. Taftazan, dier tariflerin Allah'a nispet edilmekten yodun olduunu belirterek rzkn Allah'a izafe edilmesini tanmn nemli bi} unsuru saymtr. 24 Bu da yegane rzklandrcnn (Rezzak) Allah olmashdan ve Kur'an'n rzk kelimesini daima Allah'a nispet etmesinden kaynaidanmaktadr. Rzkn sadece gdal~nlacak eyler olarak tanmlanmas, baz kelamclar tarafndan dar kapsam'l bulunmutur. Bu yzden tanma, gdalanma/yemeime kelimelerinin yerine daha genel bir anlam ifade eden faydalanma kelimesini koyarak tanrrilamann daha uygun olaca kanaatine varmlardr. te bunlardan birisi ol~n Kad Abdlcebbar, rzkn yenilen-iilen eyler olarak tarif edilmesini tenkit' ederek; evlatlarn ve mallarn da Allah tarafndan verilmi rzklar oldu~nu, ancak onlarn yenilip iilmediini sylemitir. 25 Kad Abdlcebbar'n bu eletiriden amac, rzkn tanmnn bu kadar dar tutulmamas gerektiihi vurgulamaktr. Bu balamda KadlAbdlcebbar rzk, mutlak ve muayyen olmak zere ikiye ayrm, bir eyin rzk olabilmesi iin ondan faydalanmak gerektiini sylemitir. I-Mutlak rzk: Su, ot, av ve denizden yakalanan mbah gda maddeleri olup, bunlardan yararlanabilmek iin her hangi bir engel yoktur. Kimse onlara sahiplenemez,! kim nce davranrsa o istifade eder ve onun rzk olur. Bunlar hayvanla~ iin de rzktr. Faydalanma uygunsa ve faydalanmaya engel bir ey de yoksa,a eyin insanlar veya dier varlklar iin rzk olmas arasnda herhJngi bir fark yoktur. 2-Muayyen rzk: ahip olduumuz eylerdir. Ancak onlar srf elde bulundurmak ve sahip olmakla deil, bizzat, tasarruf ve istifade etmekle rzk niteliine kavuurlar Kadi Abdlcebbar'n rzk tanmnda rzkn lgat manasn, yani onun faydalanlan ey anlahn temel unsur olarak kabul ettii anlalmaktadr. Byle bir yaklamla , rzka geni bir ereve izerek; herhangi bir engel bulunmakszn yeme) ime, giyme vs. gibi her trl yararlanma eklini rzklanma olarak dee'rlendirmitir. Ayrca, haram rzk deildir demekle rzk olgusuna ahlaki adan yaklamtr. mam'l-Harameyh el-Cveyni, Ehl-i snnet bilginlerinin tanmlarnn snrn geniletmek dmacyla rzk, szlk anlamndan hareketlefaydalan-

.,6
i

!
,
,. Taftazani, erhu'l- Akdid, s. 127. 25 Kadi Abdulcebbar, erhu usuli'l-hamse, thk. Abdlkerim Osman, Kahire 1988, s. 787. '" Kadi Abdlcebbar, el-MJni, Kabire 1965, XI, 27.

lan eyler olarak tarif etmitir. 27 Buna gre faydalanlan eyler rzkn kapsamna girer, ama kiinin sahip olup da faydalanmad eyler rzk saylmazlar. Taftazan erhu'l-Makdsd adl eserinde ise yukarda ondan naklettiimiz tanmdan farkl olarak yeme tabiri yerine faydalanma ifadesini kullanm ve rzk "Allah Tedld'nn, faydalanmas iin canlya verdii eydir"2s diye tanmlamtr. Bu ifadeyle tanmn kapsamn geniletmi ve bylece yenilen eylerin dnda faydalandmz dier eyleri de tarifin iine sokmutur. bn Haldun da ayn fikre katlarak kiinin sahip olup faydalanamad eyleri rzk deil, kesb (kazan) olarak isimlendirmektedir. Bunu, "len kimsenin miras olarak brakt eyler, kendisifaydalanamad iin, kesbfdir. Varisleri faydalandklar zaman, onlar iin rzk olur" cmlesiyle aklar.29 Kemaleddin el-Beyaz rzk, "Gdalanmas, ya da baka bir yolla fayda lanmas iin Allah'zn canlya verdii ey" olarak tarif etmitir.30 Bu tanm yemeime ile beraber giyme, kullanma gibi baka trl faydalanma biimlerini de iine alr. Ayrca Taftazanl'nin hassasiyet gsterdii rzkn Allah'a izafe edilmesini de ierir. brahim el-Bacur bu tanmdaki faydalanmay bilfiil ifadesiyle kaytlamtr. :i Ona gre her hangi bir kimsenin, sahip olduu fakat bilfiil faydalanmad eyonun rzk olmaz. O ey, kendisinden faydalanan kimse iin rzktr. Zenginin verdii bir sadaka, kendi rzk olmayp, eer faydalanrsa fakirin rzk olur. Elmall Hamdi Yazr da Bakara suresi 3. ayetindeki rzk kelimesinin madd eylerle beraber manevi eyleri de iine aldn, rzkn tanmndaki yeme ifadesinin faydalanma ile aklanarak iecek, giyecek, ilim, marifet, kudret, amel, evlat ve zevceye de amil olduunu, yani mutlak bir faydalanma ifade ettiini sylemektedir. Fakat o da btn bunlar iin bilfiil faydalanmay art koar ve bilfiil faydalanlmayan eylerin rzk olmayacan ifade eder. 32 Baz kelamclar ise faydalanma art olmakszn elde bulundurulan maddelerin de rzk kavramnn kapsamna girmesi gerektii dncesindedirler. Bu husustaki ilk tanmlama Mu'tezile bilginlerinden Ebu'l-Hzeyl el

7J ;l 2J 3) JI :t!

mam'l-Harameyn Abdlmelik Cveyni, e/.rcid, Beyrut 985, s. 307. Sadeddin Taftazani, erhu'/- Makdsd, Beyrut 988, V, 318. bn Haldun, Mukaddime, ev. Sleyman Uluda, stanbul 983, 5.343. Beyazi, a.g. e., 5.235. brahim Bileliri, erhu Cevhereti't-tevhid, Dmak 972, 5.441. Yazr, Hak Dini, I, 192, VII, 5230.

Allaf'a nispet edilmektf ve onun rzk ikiye ayrd sylenmektedir. Bunlardan birisi, Allah'n kullara rzk olmak zere yaratt faydalanlacak eyler, dieri ise kullarna lverdii bu rzktan helal ve haram diye belirledikleridir. Helal kld onun rzkdr, haram kld ise rzk deildir. 33 Ebu'lHzeyl'in szlerinden anlalmaktadr ki o, faydalanma olmasa da elde bulunan eylere rzk adn vermektedir. Ayrca rzk sadece insanla ilikilendirerek ahlak! alank ekmekte ve haram olan bir nesneyi rzk olarak kabul etmemektedir. B~ onun dier canllarn rzklanmadna dair bir gr tadndan deil, yahzca insan rzkn tartma konusu yaptndan kaynaklanmaktadr. Ebu'I-Hasen el-E'ari'nin (. 324/936) Makalat'nda genel bir nispetle Ehl-i Snnet'in rzk, Allah'n insana mlk olarak verdii eyler ve haram dahi olsa insana gda blarak verdii eyler eklinde ikiye ayrdklarn sylemektedir.34 Bu tanrillama Ebu'I-Hzeyl'in tanmyla kalp olarak benzerlik arzetmekte ancak, haramn rzk saylp saylmamas noktasnda ondan

ayrElmb ~lktHa~lr. " 1 E' A, k d'l' ..... .~. Ehl' .. u - uzey n veya an nn en i enne goru nspet ettg - sunnetin, faydalanma olmas~ da elde bulunan eyleri neden tanmn kapsamna aldklarna dair her hJngi bir aklama yaplmamakla birlikte bu ekildeki anlamlandrna, daha Jonra temas edeceimiz zere muhtemelen nzk kelimesinin Kur'anda geni kapsaml olarak kullanlmasndan kaynaklanmaktadr.Ebu'l-Muin en-Nes!fi de rzk kelimesinin bazen gdalandmz eyler iin, bazen de sahip olduumuz eyler iin kullanldn sylemektedir.35 Bu tarif, E'ari'nin Ehfi snnete atfettii tanmlamaya uymaktadr. Rzk kavramnn daha geni bir anlam alanna sahip olmas gerektiini dnen Gazali de rzk drt gruba ayrarak tanmlamaya almtr. l-Mazmun (garanti altna alnan) rzk: Dier sebepler olmakszn bnyenin hayatiyetini sailayan gda gibi eylerdir. Cenab- Hak bu nevi rzk garanti etmitir. 2-Maksum (taksim edilmi) rzk: Yiyecek, iecek ve giyeceklerden Allah'n insanlara taksirh edip Levh-i Mahfuz'da yazd eylerdir. Bunlarn her biri yazld ekilde, muayyen zamanlarda ve belirlenmi miktarlarda verilir, artmaz, eksilm~z, erken gelmez ve gecikmez.

34

Eb"'F"h

:>o

Beynlt 1986, Il, 53. i Ebu'l-Hasen el-E'ari, Malcalat'I-sliimiyyir, nr. Hellmut Ritter, Almanya 1980, s. 257. Ebu'l-Muin en-Nesefi, Tabsrat'l-edille, thko Hseyin Atay, . Ali Dzgn, Ankara 2003, 279.

M"""mm,d J'bd"'"i'

,'- Mi/,'

w,-,'h,'. ,hk. M"h,mm,d

S'yyid ,I-Kil'"',

Il,

3-Memluk (sahip olduumuz) rzk: Dnya mallarndan Allah'n takdir ederek insanlarn mlkiyetine verdii eylerdir. Zira Allah'n; "Sizi rzklandrdmz eylerden infak edin"3b emri, malik olduklarnzdan infak edin demektir. 4-Mev'ud (va'd edilen) rzk: Allah'n mttak1 kullarna takva artyla, helal yoldan ve meakkatsiz olarak vermeyi vad ettii rzklardr. Nitekim; "Kim Allah'tan saknrsa Allah ona bir kurtulu yolu hazrlar ve ummad yerden rzklandrr"37 ayetinde bahsedilen rzk bu tr ierisinde deerlendirilir. 38 Grld gibi mam Gazali, bedende kullanlarak veya depo edilerek vcudun kvamn salayan eyleri, sahip olduumuz mallar, yediimiz, itiimiz ve giydiimiz eyleri ve bize va'd olunanlar rzkn kapsam iine dahil etmitir. Bu verdiimiz bilgilerden anlalyor ki tanmda taksimi tercih eden kelamclar, sahip olduumuz fakat istifade etmediimiz, bakalarn da istifade ettirmediimiz eyleri de gz nnde bulundurarak bu tarifin kapsamn biraz daha geni tutmak amacyla bunu yapmlardr. Rzkn sadece yenilen-iilen/faydalanlan eyler olarak tanmlanmasna kar kan kelamclardan biri de Fahreddin er-Razl'dir. Razi, Allah'n "Sizi rzklandrdmz eylerden infak edin"39 ayetiyle, rzklandrd eylerden infak etmemizi emrettiini, rzk yenilen eyler olarak tarif edildii takdirde yediimiz eylerin infaknn bizden istenmi olacan, byle bir infakn ise mmkn olmadn ileri srerek bu tanmn yanl olduunu syler.40 Ona gre elde bulundurulan eyler de rzk kapsamna alnmaldr. bn Teymiye de rzk, sahip olduumuz eyler ve faydalandmz eyler olarak ikiye aynr, ancak oJaydalanmay yiyerek faydalanma eklinde akla kavuturur.41 Bu tanmlama biimi ii mfessirlerden Tabatabai tarafndan da kabul grmtr. TabatabM rzkn, gdalanlan eyler veya insana verilen maddmanev eyler ya da fayda lanla n eyler gibi muhtelif kapsaml olarak kullanld ve bu kullanmlarn hepsinin de doru olduu kanaatini tamakta-

dr.42

el-Mnafikin 6317. et-Talak 6517. eti Muhammed b. Mahmud el-Gazali, Minhc"l.bidin ( Sirdcu't-ta/ibin ile birlikte), Kallire 953, s 88-97. >i el.Mnafikin 63/10. cl Razi, Tefsir, 2/30. 41 Takiyddin b. Ahmed bn Teymiye, Mecmuu'/-fetava, Beyrut h.1398, Vl, 581. '" Muhammed Hseyin et-Tabatabai, e/-Mizan fi tefsiri'/-Kur'an, Beyrut 1972, 111. 137.
; :p

Demek ki rzkn faydalanlan eyler olarak tanm esas alnabilir ve yeme-ime daha genei bir ifade olan faydalanma kelimesiyle aklanabilir. Faydalanlmasa be faydalanmak zere elde bulundurulan eyler de rzk kapsamna sokulabilir. Daha sonra bahsedeceimiz zere bu tr bir yaklam, rzkn hem andeki yaygn kullanlna, hem de dini metinlerde kullanlna uygun dmektedir.
i

b) Meruiyet Sorunu Rzkn yukarda zikreAilen tanmlarnda dikkatimizi eken dier bir problem de haram bir eyin rzk olup olmayaca tartmasdr. Bizzat haram olan (haram li'aynihi), yani ari' tarafndan haram olduu bildirilen veya bizzat helal olduu halde haram bir yolla elde edilmi olan (haram li gayrihi) bir eyin insana rzk olup olmayaca konusu da kelamclar tarafndan geni bir ekilde tartlmtr. Ehl-i Snnet bilginleri helal olan bir eyi rzk olarak kabul ettikleri gibi, haram olan bir eyi d~ rzk olarak kabul ederler. nk insan/canllar, helal olan bir eyle beslendii gibi, haram olan bir eyle de beslenebilir. Rzkn helal (meru) veya hkram (gayr- meru) olmas ahlaki-hukuki bir sorundur. Halbuki bir eyirl rzk olup olmamas, canlnn ondan yararlanmas ya da dar anlamda onuhla beslenmesiyle ilgilidir. lk dnemlerden itibaren yaplan bu tanmlam~ daha sonraki Ehl-i snnet kelamclar tarafndan da
i

benimsenmitir. 43 Ehl-i Snnet kelamclar Mu'tezile bilginlerinin, rzk malikin mlknden faydaland ya d'a kendisinden faydalanmaya herhangi bir mani bulunmaya n eyolarak tarif ettiklerini sylemektedir. 44 Bu tanmlardan birincisinde mlkiyet art :konulmas haram ligayrihiyi rzkn kapsam dnda tutmak iindir. kincisi ise daha geni kapsaml olup haram li'aynihiyi de tanmn iine almaktkdr. l Mu'tezile hararn kt sayd iin, "Allah haramla kullanm rlZklandrd" demeyi uygun g}memektedir, ancak bu durumda haram bir eyle rzk. lananlarn rzk kim~ nispet edilecektir? te Ehl-i Snnet bu konuda Mu'tezile'yi tenkit ederek; "Eer haram rzk deilse, haram yiyenler rzklanmyor mu? ayet rz1klanyorsa onlar Allah'tan baka biri mi rzklandryar?" gibi sorular ydeltmilerdir. 45 Ayrca Ehl-i snnet kaynaklannda Mu'tef

. Ebul-Feth Muhammed le.ehri5tani, Nihdyet'l-ikddm fi iImi'l-keldm, nr. Alfred Guillaum, Kahire ty., 5. 45. Taftazani. erhu'l-akdid, 5.128; a.mlf., Ta'ri/dt, 5. 147; Aliyy'I-Kari, erhu Fkhi'l-ekber, Beyrut 1987, 5.191. ." E'ari, Makdliit,~. ~47;IEbu Bekir el-B~~llani, Temhid'l-evail Teihis'd-delail, Beyrut 1987, 5. 328-329; Sabun, a.g.e., 5. 75; er-Raz, a.g.e., ll, 30-31; Bacun, a.g.e., 5. 442-443.

ziIHerin, "Kul fiilini kendi yapar" yaklamlarndan hareketle haram yiyenin de kendi kendini rzklandraca grnde olduklar ileri srlr.46 Ehl-i Snnet kelamclar, bir eyin canlya rzk olabilmesi iin onun, kiinin mlk olmas gerekmedii grn savunmu ve Mu'tezile'nin, rzk mlk olarak tarif etmelerini tenkit etmilerdir. Mu'tezilenin bu grnn yanlln ispat etmek iin, "ayet rzkda mlkiyet art ise, her ey Allah'n mlkdr; o halde her ey Allah'n rzkdr" demek mmkn mdr? Yine, ocuklarn emdii stlede, hayvanlarn yedii otlar mlkleri olmadna gre onlarn rzklar deil midir?" gibi sorular yneltmilerdirY Ancak Mu'tezileye nispet edilen bu rzk tanmlamas btn Mu'tezililerin ortak grn yanstmamaktadr. nk Mu'tezililer bu konuda ittifak ierisinde deildirler. Mesela Ebu Haim el.Cubbai'nin (.321/933) grlerini tercih ederek izaharn o dorultuda yapan Kad Abdlcebbar ve bal bulunduu ekol, Mu'tezileye nispet edilen bu rzk anlayna muhalefet ederek rzka mlkiyet artn koymamtr. Kad Abdlcebbar rzkl,Jaydalanlan eyler olarak tarif etmi ve rzkn gerekleebilmesi iin faydalanmay engelleyecek bir eyin olmamasn art komutur. O, faydalanma olmad takdirde bir eyin insann mlk olsa da rzk olmayacan ileri srmtr.48 Ayn zamanda o, stad Ebu Ali el-Hallad'n elUsul isimli kitabnda rzk byle tarif ettiini ve ekoln stadlarndan Ebu Haim el-Cbbai'nin (. 321/933) de ayn grte olduunu syler.49 Rzkn mlk olarak tanmlanmasn kabul etmeyen ve hatta byle bir tarifin olur yn bulunmadn syleyenSO Kad, bu hususu yle izah etmektedir: "Mlkiyet nzk olmay gerektirmez. Bir eyin birisine rzk olmas iin onun sahibi olmas ve malikin mlkn kendine tahsis ettii gibi tahsis etmesi art deildir. nk rzk olarak tahsis etmek, tasarruf etme veya tasarruftn faydasn elde etmek zere sahip olmay gerektirir. Bu sebeple insann sahip olmad, meseld bakasnn verdii yiyecek gibi bir ey de olsa, kullanmas ve faydalanmas mubah olduunda onun iin rzk olur. Yine hayvanlarn istifade ettii eyler onlarn rzk olsa bile mlk deildir. ocuklar ise her ne kadar mkellefiyeti gerektirecek seviyede akll olmasalar da durumlar hayvanlardan farkldr. nk ocuklar mlklerinin sahipleridir ve tasarruflar-

.., Nasmddin el-skenderi, el-nsaf (Zema1eri'nin Kearyla birlikte), Beyrtt ty., I, 32. of! Ebu'l Hasen el-E'ari, el-bcine an usili'd-diyae, Beyrut 1993, s. 59-60; a. mlf., Makalat, Bakllani, Tenhid, s. 328-329; es-Sabi'ni, a.g.e., s. 75; Bacun, a.g.e., S.442-443. Kadi, ag.e., XI, 30. OJ Kadi, a.g.e., XI, 29-30. '" Kadi, a.g.e., XI/30.

s.247;

nn faydas mmkndr. Dolaysyla sahip olduklar eylerde akll/mkellef konumu ndadrlar. "S.l Kad Abdlcebbar rmeseley sadece mulkyet asndan duunuyor, oysa dier Mu'tezililer hrJzhk, gasp gibi haksz yollarla elde edilmi haram li gayrihi olan eyleri t1nmn dnda tutmak iin mlkiyet artn koymulardr. Mezhebin sist~matii asndan dierlerinin yaklam daha tutarl gzkmektedir. ii mfessir Tabers, itikadi konularda genellikle Mu'tezile ile ayn dndnden rzk, l$3dl Abdlcebbar gibi tanmlamtr. Ona gre de rzk, "Kendisindenfaydalanlmas uygun olan ve istifadeye bir engel bulunmayan eydir. "52 Daha nce belirtildii gibi Mu'tezilller rzkn tarifine yararlanmaya bir engel bulunmamas krtn koymulardr.s3 Onlarn bu art, ister liaynihi olsun isterse ligayriqi olsun, haram rzkn kapsam dnda tutmak iin ileri srdkleri grlmektedir. Bunu ise temel esasa dayandnrlar: 1Haramla rzklandrrJa onlarn salah-aslah anlaylarna ters dmektedir. nk onlar, Allah'n, kullar iin aslah/en iyi olan yapmasnn vacip olduu inancn tarlar. Buna gre Allah kullarn helal olan eylerle rzklandr, maldr.,,4 2-0nlar Allah' tenzih maksadyla kabih (kt) olan Allah'a isnat etmeyi uygun g~'mezler. Haram da kabih olduundan onu Allah'a nispet ederek kullarn haramla rzklandrd demeyi inan bakmndan doru bulmazlar.55 3-Mu'tJzile'ye gre, hsn ve kubuh akl olup, teklif de akl olan hsn ve kubhJ gre yapldndan onlar haram rzk saymamaktadrlar. nk onlara gre haram olan ey bizzat ktdr. Allah da o sebeple onu yasaklamtr.IO, yasaklad bir eyi kullarna rzk yapmaz.56 Ne var ki Mu'tezilenin bu temel anlay da Ehl-i snnet tarafndan tenkit edilmitir. Buria gre Mu'tezile Allah' herhangi bir fiille zorunlu tut, mu olmaktadr ki, Ehl-i snnet kelamclar Allah'n mutlak iradesine zorunluluk nispet edile1meyeceini savunurlar. Ayrca kabihliin, rzkn yaratlp kullara ulatnrhasnda m yoksa insan iradesinin ktye kullanlmasnda m olduunun kyrt edilememesini de bir baka eksiklik olarak grrler. Allah'n rzk yar1tmas ve kullarna ulatrmasnda kabihlik yoktur. Allah, hararn rzk ola~ak tercih etmeleri konusunda kullarn zorlamaz. Hat-

.. .

.... ..

i
l

Kad, a.g.e., XI, 27-28.

'" Ebu Ali el-Faz b. EI-Hasen et-Tabers, Mecma'l-beyan,

Kad. " Kad, " Kad, .-, Kad,
s'

Beynlt ty., I, 83.

a.g.e., XI, a.g.e., XI, a.g.e., XI, a.g.e., XI,

30. 47. 40 . 40.

ta onlarn rzklarn heHU olan eyden ve helal yoldan talep etmelerini ister. Fakat kul hararn tercih ediyorsa Allah da ona istediini verir. Eer kulun istediini Allah vermezse o zaman insann dnyada imtihan iin bulunmasnn manas kalmaz. nk bu durumda, kul iin zorunluluk sz konusu olur ve dolaysyla onun sorumluluu zerinden kalkm olur. Halbuki Allah insan, yaratt eylerle deil, teklifleriyle, yani emir ve yasaklaryla imtihan etmektedir. Mesela, Allah sarholuk veren bir iecei yaratmakla deil, onu imeyi yasaklamakla insan imtihan eder. Tercih eden insan olduu iin hsn ve kubuhla, yani iyilik ve ktlkle onun fiilleri sfatlanr. nsann itab ve ceza grmesi de fiilinin kabih olmasndandr. Yoksa Allah'n yaratmas daima iyidir. Baz eylerde zararn ve dolaysyla ktln olmas da baz hikmetlere binaendir. Ehl-i snnetin bu eletirilerini Kadi Abdlcebbar'n gz ard ettii grl. mektedir. Hatta o, konuyu takdir noktasndan ele almakta ve rzkn takdir edilmesiyle hararnn rzk olmasn birbiriyle badatramamaktadr. Bunun iin Kad Abdlcebbiir, hrszn ald eyi Allah'n hrsza rzk yapmasnn, sonra da eyas alnan kimseye eyasn geri almasn, idarecilere hrsz cezalandrmalarn ve dier insanlara da hrsz ktlemelerini, ondan uzak durmalarn emretmesinin nasl mmkn olduunu sorar. Ona gre bu mmkn deildir.S? Hatta bunun da tesinde o, "Allah birini haramla rzklandryorsa bu, onu Allah'zn ezelde takdir ve taksim ettii ve dolaysyla kulun da bu takdire rza gstererek yemesi gerektii neticesine gtrr ki byle bi,. neticeye varmak insan dinden karr"sB diyerek kendisini hakl karmaya almaktadr. Bu szlerden anlalmaktadr ki, kader veya takdir denilince Mu'tezile'nin aklna cebir anlay gelmektedir. Bu yzden de onlar, kullarn iradi fiillerinin Allah tarafndan takdir edilmedii inancn tamaktadrlar. Allah'n takdirini bu ekilde anlamalar onlar isabetli olmayan bir sonuca gtrmektedir. Kadi Abdlcebbar, hararnn rzk olmadna dair grlerini desteklemek iin bir takm nakli deliler de ileri srmektedir. Bu delillerden birincisi, "Kendilerini rzklandrdzmz eylerden infak ederler"s9 , ikincisi ise; "Sizi rzklandrdzmz eylerden infak edin"tO ayetleridir. Bu ayetlerin birincisinde Allah, infak edenleri vmekte, ikincisinde ise infak emretmektedir. Kad Abdlcebbiir, "Eer haram rzk olsayd onu infak eden de vgye hak kaza-

s7 Kadi, a.g.e., XI, 36. '" Kadi, a.g.e, XI, 39 . ., el-Bakara 2/3. dJ el-Mnafik1n 63/0.

nrd ve Allah onun infakn da emretmi olurdu ki bunlar mmkn deildir. Mesela, gasbedilmi bir eyin infak caiz deil, bilakis onu sahibine geri vermek vaciptir"'der.61 Bize gre bu iki a~etteki rzkdan, rzk olmak zere verilen eyler kastedilmektedir. Yani heriz faydalanlmam, ama insann elinde bulunan eydir. nfak bu mlkted istenmekte ve vlmektedir. Yoksa insann yiyip tkettii eyi infak etmksi zaten mmkn deildir. Dier yandan Kad Abdlcebbar'n dediine gre elde bulunan bir ey henz kullanlmamsa o, rzk deildir. Dolaysyla bu iki ayetin Mu'tezilenin iddialar iin tutarl birer delilolmadklah sylenebilir. Mu'tezile'nin nakli delillerinin ncs, "Allah'n ltfundan rzk ararlar"62 ; drdncs i~e, "Dierleri de yeryznde gezer ve Allah'n ltfundan rzk ararlar"63 ayetleridir. Mu'tezileye gre bu iki ayette Allah, ltfunun kullar tarafndan tal~p edilmesini istemektedir. ayet haram rzk olsayd, Allah onun da talebiAi istemi olurdu. Byle bir ey ise mmkn deildir.64 Halbuki Allah bUlayetlerde helalin talebini istemektedir. Zaten helali faz (ltuf) olarak ni'telendirmitir. Ama kullar Allah'n bu isteinin dna kp rzk haram yoldan taleb ediyarlarsa bunun sorumluluu kula aittir. nk rzk haram darak taleb eden insandr. Netice olarak bu iki ayetin de onlara delil olmaktan uzak olduklarn syleyebiliriz. te yandan Mu'thile'nin kendilerine delilolarak kullandklar Safvan .. ~ b. Umeyye hadisi de bilakis onlarn aleyhine delildir. Bu hadiste anlatldna gre Amr b. Kurr~ Hz. Peygamber'in yanna gelerek "Ey Allah'n Resu.l! Allah bana ekaveti ~takdir etti. Bu sebeple rzkm elimle aldm defimde gryorum. Ahldkszlk telkin etmedii srece ark sylemem iin bana izin ver" demi, Hz. Peygamber de ona cevaben, "Sana ne izin, ne ikram, ne de nimet vardr. Ey Allah'n dman! Yalan syledin. Allah seni gzel rzklarla rzklandrd ama sert Allah' n sana heldl olarak verdii rzknyerine haram kld rzkn tercih lettin" buyurmutur.65 Bu hadisteki "Sen Allah'n sana haram kld rzknl tercih ettin" sz haramn rzk olduunu akca ifade etmektedir ki, byle~bir delilonlarn lehine olarak alglanamaz. Mu'tezilenin deliBerinin beincisi, "Yetimlerin mallarn haksz yere yiyenler karnlarna ate doldurmu olurlar"66 ayetidir. Bu ayette haksz yere

6 li! <il

Karli, a.g.e., Xl, 35.

el-Cuma 62/10. el.Mzenmil 74120.

Karli, a.g.e., Xl, 36. ffi bn Mace, Hudud, 38.

u,

en-Nisa 4110.

yetim mal yemenin karna ate doldurmak olduu bildirilmektedir. Mu'tezilller, haram rzk olsayd Allah onu, karna ate doldurmak olarak nitelemezdi demektedirler.67 Halbuki ayetin onlara delil olamayaca hususu ok aktr. nk ayet haksz yere yetim mal yemenin ktln anlatmaktadr. Onlarn delillerinden altncs, "De ki: Allah'n size verdii nzkn bir ksmn haram, bir ksmn heldl kldnz grmyor musunuz? De ki: size Allah m izin verdi yoksa Allah'a karyalan m uyduruyorsunuz?"68 ; yedincisi ise; "Beyinsizlikleriyznden kr krne ocuklarn ldrenler ve Allah'n kendilerine verdii nimetleri Allah'a iftira ederek haram sayanlar mahvolmulardr"69 ayetleridir. Mu'tezilller bu iki ayetin de kendileri iin delil olduunu iddia ederek, haram rzk olsayd insanlarn baz eyleri helal, baz eyleri de haram saymalarn Allah zemmetmezdi demektedirler. 70 Ancak bu iki ayetin de konuyla ilgisi bulunmamaktadr. Bu ayetler hkmn Allah'a ait olduunu, insann kendi kafasndan hkmler koymasnn, haddi amak olduunu ifade etmektedir. Btn bu delillerin incelenmesinden Mu'tezile'nin kendi iddialarn desteklemek iin ileri srdkleri delillerin hi birisinin onlar iin geerli birer delilolmad anlalmaktadr. Bu durumda onlarn haram rzk saymama yaklamlar, hem Kur'an'a, hem hadise hem de kendi temel kurallarna aykr gzkmektedir. iiler de Mu'tezile gibi haram rzk olarak kabul etmemilerdir. Onlar da bu konuda Bakara suresinin 3. ayetini delil gsterirler. Ancak ii bilginlerden Tabataba! Ehl-i Snnet ile Mu'tezile arasnda orta bir yol ile problemi halletmeye almaktadr. O, yaratma cihetiyle haram i rzk saymakta ise de teri cihetiyle rzk saymamakta, dahas bu ikisi arasnda her hangi bir ztlk da grmemektedir.? Muhammed Bakr el-Mecalis! de konuyu ayn ekilde izah eder: "Hayatn devam rlZka baldr. Allah rlZk bu sebeple yaratmtr. Bu ynyle rlZk tekvfnf bir emirdir. Yaratma cihetiyle rlZk zorunludur ve bu cihetten ona haramlk taalluk etmez. Ama insannfiili olarak onu elde etmesine teklif taalluk eder. Bunda da haramlk heldilik sz konusudur. Terif rzk, insann hayatnda kulland, haram olan deil, heldl olandr. nk haram, Allah'n meru kld rlZk deildir."72
Kadi, u.g.e., XI, 39-40. Yunus 10/59. 6' el-En'iim 6/140 . ., Kadi, Q.g.e., XI, 36. 7, Tabatabiii, Q.g.e., III, 138. 7l Muhammed Biikr el-Medilisi, Biharu'l-envar,
61 <ll

Beyrut 983, V. 149.

ia bilginlerinin DU izah tarz da anlalr gibi deildir. nk, tekvini cihetten nzk olan b'ir ey, sonra kulun tercihinin kt olmas sebebiyle, nzk ismini nasl velneden yitirmektedir? Kald ki, el-Mecalisi, yukanda zikrettiimiz; Haram Allah'n meru kld rlZk deildir szyle haram nzk olarak kabul ettiini ortaya koymaktadr. Ote yandan ia'nn bu izah tarznn, Mu'tezile'nin anlayyla paralellik arzettii grlmektedir. nk Mu'tezile de harab Allah'dan bakas yaratt iddiasnda deildir. Onlar da konunun ter y'nn problem olarak alglamaktadrlar. ia'nn Mu'tezile'ye paralel bir iz~h tarz ile bu konuya yaklamas, onlann salfh-aslfh, hsn-kubuh ve kader meselelerinde Mu'tezile ile ayn anlayta olmalanndan kaynaklanmaictr.73 Tabatabai, Kad Ablcebbar ile ayn gr paylaarak, "Allah insann rzkm vermeyi zerihe almtr. Buna gre Allah, insan hem haramla rlZklandrp hem de nehyederek cezaya arptrmaktan mnezzehtir"74 demektedir. Allah'n takdir ~tmesi olgusuna yaklamnn farkl oluu sebebiyle o, problemi karmak bir hale sokmutur. a'nn cebr bir anlay ierisine dmernek iin byl~ bir yaklamda bulunduu sylenebilir. Halbuki in sann irad fiillerinde Allah'n takdirinin kulun iradesi ile beraber olduu fikrinden k yaplsa iidi cebr bir anlay ierisine dlmemi olurdu. Eer a'nn "Te~f cihetiyle haram olan, Allah tarafndan rlZk deildir" szlerinden maksatian "Haram, yenmesine Allah'n rzas olan rz k deildir" demek ise, bu :kabul edilebilir bir szdr. Fakat a'nn sz konusu ifadeyle bu manay lcasdetmedikleri aktr. nk a daha nce de belirttiimiz gibi hsn-kubuh, salfh-aslah ve kader konusunda Mu'tezile ile ortak bir anlay p~ylamaktadr. Bu yzden de fikirleri paralellik arzetmektedir. Anlalan o ki nzk tanmlanrken haram veya hel al kaydnn konulmas pek isabetli deildir~. Mu'tezile bu kayd koyarken nzk sadece insan iin ve hukuki-ahlaki alann bir problemi olarak dnd grnts veriyor. Halbuki dier canllan aa nzklandrma kapsam iinde dnmek gerekir.
i .. i

Deerlendirme

Buraya kadar verdiimiz bilgilerden nzk kavramnn, hakiki manada yenilerek faydalanlan gda maddeleri iin kullanld anlalmaktadr. Rzk tabirinin, yemenin dnda faydalanlan eyler iin kullanlmas ise mecazdr. ehabeddin Mdhmud el-A1s1(. 1872) bunu yle ifade etmitir:
'j Abdlaziz Gulam Hakim ed-Oehlevi, Mhtasaru't- Tuhfet'l-lsna
90.
74

..

Aeriyye, Istanbul 1979, s. 72-

TabatabM,

Q.g.e.,

III, 140

"Yiyerek istifade ettiimiz eylere rzk isminin verilmesi hakikat olup, sahip olduumuz veya bakalarnr istifade etmesi iin infak ettiimiz eylere rzk isminin verilmesi ise mecazdr. nk onlar, gerek bize gerekse infak ettiimiz kimselere rzk olmak zere verilmitir."7 s
Hakiki manada rzk, canlnn yiyerek gdaland eylerdir. Nitekim Kur'an'da bu manay ifade eden ayetler mevcuttur. "Analarn nzkn ve giyeceini uygun bi,. ekilde salamak ocuk kendisine ait olan babaya aittir"76 ve "Allah-

'n sz koruyucusu klm olduu mallarnz sefihlere vermeyin. Kendilerini onlarn gelirleriyle rzklandrn ve giydirin"77 ayetlerinde, giyecein rzktan
ayr olarak zikredilmesi, bu ikisinin ayr eyler olduunu gstermektedir. Hatta cehennemliklerle cennetlikler arasnda geen bir konumay anlatan A'raf sresindeki; "Cehennemlikler cennetliklere, bize biraz su veya Allah'n size verdii rzktan gnderin"78 ayetinde, suyun rzktan ayr olarak zikredilmesi de rzk isminin sadece yenilen eyler iin hakikat olarak kullanldn ifade eder. KM suresindeki, "Biz o su ile kullara rzk olmak zere baheler, biilecek

taneli ekinler, kme kme tomurcuklar olan boylu hurma aalar yetitirdik"7') ayeti de bu fikri desteklemektedir.
Sadece yenilen eylerin rzka dahil edilmesi ve baka eylerin tanmn dnda braklmas, tarifin biraz daraltld fikrini vermektedir. nk, rzkn hem lgat anlam, hem bu konudaki ayet ve hadislerin ifadeleri ve hem de halkn bu kelimeyi mecazi anlamda kullan (kullanm rf) tarifin daha kapsaml olabileceini gstermektedir. Rzkn szlkteki, kendisinden faydalanlan ey, ata ve pay eklindeki tarifi esas olarak alnrsa, yenilen iilen eylerle beraber, kendilerinden dier yollarla istifade edilen eylerin de rzkn iine girmesi gerekir. Kur'an'daki, "Kendilerini rzklandrdmz eylerden infak ederler"8o ayeti sahip olduumuz mallarn; "Dnya drt kimsenin-

dir. Bunlardan biri de Allah'n kendisini mal ve ilimle rzklandrd kimsedir"8 hadis-i erifi ise hem mallarn hem de ilim gibi manevi eylerin; "AIlahm eytan, bizden ve bize rzk olarak verecein ocuktan uzaklatr"82
eklindeki Hz. Peygamber'in girebileceini gstermektedir. duasnn ise ocuklarn, rzkn kapsam iine Hz. Peygamber'in; "nsan olu malm, malm

", ehabeddi Mahmud el-Afsi, Ruhu'l-maanf, Beyrut ty., 1/117. '/6 el-Bakara 21233. il en-Nisa 4/5. el-A"riif 7/50.
"LI
LI)

KM 50/9-11.

81 K!

el-Bakara 213. Tirmizi, Zhd, 17. Tirmizi, Nikah, 8.

de; senin yiyip tkettiin, giyip eskittiin ve sadaka olarak verip ahiret iin ebediletirdiinden ba~ka maln var mdr?"H3 hadisi de byle genel bir faydalanmay anlatmakdidr. Anlalan o ki, yepilen eyler dndaki maddi-manevi faydalandmz dier eyler iin rzk teriminin kullanl mecazdr. Rzka sebep olduu iin su, istifade etsek1de etmesek de bize rzk olmas iin verilen mallar ve bakalarna infak etdklerimiz mecazen rzk olarak adlandrlmtr.Yiyecek ve gdalar bedenin r~k olduu gibi; ilim ve marifet akln; zevce ve evlat da kalbin rzkdr. nsan'n nasibi olduu iin bu gibi manevi eylere de mecazen rzk ad verilmitir. Maddi eylerin dnda manevi eylere de rzk ad verilebilecei konusuna Kur'an, Hz. uJyb'n (a.s); "Ey milletim! Rabbimden benim bir belgem olduu ve bana gzel bir nzk verildii halde O'na kar gelebilir miyim?"84 szn nakleden ay'etiyle iaret etmektedir. nk burada gzel rzktan maksat peygamberli~tir.Hs Hatta insann zevk ald, ruhen holand ve huzur duyduu eyler de rzk konusu iinde deerlendirilebilir. Nitekim bir ayette, "Yeryzhde rengarenk eyleri de Allah sZin iin yaratmtr"81> buyurulmaktadr ki,lbyle gzel manzaralar psikolojik tatmin vastalardr ve bunlar da mecazen rzk kapsamnda kabul edilmelidir. Ehl-i Snnet alidlerinin rzk farkl ekillerde tanmlamalarnn sebebi, onun dildeki kullanhdr. Baz kelamclarn, insann sadece beslendii gda maddelerini rzk dymalar, onun hakiki anlamn esas almalarndandr. Baz kelamclarn yJme-imenin dnda baka yollarla insann faydaland dier eyleri de rlzk kapsam iine sokmalar ise, mecazi anlamn temel almalarndan kayn~klanmaktadr. Mu'tezile bilginleri de kendilerine yaplan baz itirazlar dikkate, alarak daha makul bir tanm yapmaya gayret etmilerdir. ia isel genelde Mu'tezile'nin itikad esaslarn benimsediinden, onlarn tanmlarna ortak olmutur. Cveyni'nin rzkyararlanlan eyler olarak tarif etmbsi ve Kadi Abdlcebbar'n mlkiyet artn tariften li kartmasyla, ekoller aras farkllk hemen hemen kapanm, sadece haramlk problemi bir ihtilaf konusu olarak kalmtr. Netice olarak Jnu syleyebiliriz: Rzk kategoride ele alnabilir; 1Hususi ve dar mariasyla insan bedeninin gcn ve dolaysyla hayatn devamn salayan tdaardr. Bu baz kel.mcdann tarifine uymaktadr. 2-

Msli. "" Ebu'I-Fidii

Rikc1k, 29,58. smail bn Kesir, Tefsiru'I-Kur'uni'I-uzim, Beyrur 969, Il, 456.

Hfd 11/88. '" en-Nahl 6/13.

Geni anlamyla, Allah'n insana verdii, yararlansn veya yararlanmasn insann elinde bulundurduu mal ve mlktr. Bu da baz kelamclarn tarifine ve halkn kullanm rfne (mecaz) uymaktadr. 3-ktisadi anlamda da insan hayatnn devam iin kullanlan, hatta insan elde etsin veya etmesin evrende potansiyelolarak bulunan, insanln istifadesine sunulabilecek mal ve kaynaklarn tamamna rzk ad verilebilir. Bu anlamda rzk iktisadi hayatn objesi olmakta ve iktisat ilmindeki kaynak teriminin ilahi boyutu da ieren bir karl olarak kullanlm olmaktadr. Kur'an- Kerim'in rzk kelimesini sadece dar anlamda deil, geni kapsaml kullan konuya k tutmaktadr.