T.C.

MARMARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
LAHYAT ANA BLM DALI
KELM BLM DALI

OSMANLI MELLFLERNCE YAZILAN

KAZ-KADER RSLELER
VE
TAKPRZDENN
RSLE FL-KAZ VEL-KADER
ADLI ESER

Yksek Lisans Tezi

HLM KEMAL ALTUN

Danman: PROF. DR. YUSUF EVK YAVUZ

stanbul 2010

ii

iii

NDEKLER
NDEKLER ...........................................................................................................
KISALTMALAR........................................................................................................iv
NSZ .................................................................................................................. viii
TEZ HAZIRLARKEN TAKP EDLEN YNTEM.................................................x
I. GR
A. slm inancna gre Kaz-Kader Meselesi ............................................................3
1. Hz. Peygamber Dneminde Kaz-Kader...............................................................3
2. Hulef-yi Ridn Dneminde Kaz-Kader...........................................................4
3. Emevler Dneminde Kaz-Kader.........................................................................7
3. Cebriyyeye Gre Kaz-Kader...............................................................................9
4. Mutezileye Gre Kaz-Kader............................................................................10
5. Ehl-i snnete Gre Kaz-Kader.........................................................................12
a. Selefiyyeye Gre Kaz-Kader ......................................................................13
b. Mtrdiyyeye Gre Kaz-Kader................................................................16
c. Eariyyeye Gre Kaz-Kader .....................................................................17
6. SONU...............................................................................................................19
B. OSMANLI MELLFLERNDEN NCE KAZ-KADER KONUSUNDA
YAZILAN ESERLER ...............................................................................................20
BRNC BLM
OSMANLI MELLFLERNCE YAZILAN KAZ-KADER RSLELER ......23
I. ARAPA TELF EDLEN KADER RSLELER ............................................24

iv

A. EMSEDDN AHMED b. SLEYMAN (bn KEML) (v. 940/1533).......24

B. SOFYALI BL EFEND (v. 960/1551).......................................................26
C. ABDULLAH KSIM el-KONEV (v. 978/1570) .........................................28
D. MUSLHDDN el-LR, MUHAMMED b. SALH (v. 979/1572)...........29
E. VANKUL, MUHAMMED b. MUSTAFA el-VN (v. 1000/1591) ............30
F. AL b. MUHAMMED el-HANEF ZMR (v. 1049/1640dan sonra) .......31
G. ABN-I NAKBEND, el-MUDRN (v. 1002/1594)............................33
H. el-KU, SAFYYDDN AHMED b. MUHAMMED YNUS edDECN el-MAKDS el-MEDEN (v. 1071/1661)..........................................34
I. KRN, EBL-RFN BURHNDDN BRHM b. HASAN b.
HBDDN el-KRD e-HRN e-EHREZR (v. 1101/1690)........34
. SAAKLIZDE MEHMED EFEND (v. 1145/1732)..................................36
J. DVD- KARS (v. 1169/1756)...................................................................38
K. HDM, EB SAD MUHAMMED (v. 1176/1762) ..................................41
L. ABDLVEHHB b. MUSTAFA e-M..................................................43
M. GMLCNEL SEYYD MUHAMMED b. AHMED (v. 1203/1788) .....44
N. MUHAMMED b. MUSTAFA el-AL (v. 1234/1818) ................................46
O. EBL-BEH HLD el-BADD ZYDDN HLD b. AHMED eEHREZR el-BADD (v. 1242/1827) ......................................................47
P. HALL SIRRI b. BRAHM ANKARAV (v. 1303/1886) ...........................50
R. AHMED SIM EFEND el-KTAHYEV (v. 1307/1889)..........................51
S. ERKEZDE MEHMED TEVFK EFEND (v. 1893)...........................54
. HSEYN b. AL el-GLEV (?/?) ..............................................................56
T. EYHLSLM MUSTAFA SABR EFEND (v. 1869-1954)...................57
U. RSLE FL-KAZ VEL-KADER..............................................................59
. RSLETL-KADERYYE..........................................................................61
V. RSLETL-KAZ VEL-KADER MN TARK SEYYDL-BEER .....62
A. BAHDDNZDE MUHYDDN MUHAMMED b. BAHUDDN (v.
952/1544) ............................................................................................................65
B. EBUSSUD EFEND (v. 982/1574)..............................................................66
C. ABDLMECD SVS (v. 1049/1639) .......................................................68
D. ESRZDE ABDLBK b. ABDLHALM el-BURSEV....................69
E. SLEYMAN NAHF (v. 1151/1738)...........................................................71
F. AKKRMN, MUHAMMED b. MUSTAFA (v. 1174 / 1760)....................72

G. MSTAKMZDE SLEYMAN SA'DEDDN EFEND (v. 1202/1788). .75

H. PAACIZDE el-HC MEHMED RD b. MER (v. 1320/1910). ......77
I. HALL KR BOYABD (1330/1912de hayatta)..................................78
. STDT-I GAYR-I MECL .......................................................................79
III. RSLELERN MUHTEVSI ..........................................................................81
KNC BLM
TAKPRZDE ve RSLE FL-KAZ VEL-KADER ADLI ESER...........88
I.

TAKPRZDEnin Hayat ve Eserlerine Ksa Bir Bak ...................89

II. Takprzdenin Risle fil-Kaz vel-Kader Adl Eserinin Tahlili................93

III. Risle fil-Kaz vel-Kaderin Tahkkli Metni..................................................114
III.I. Tahkkte zlenen Yntem Hakknda .............................................................114
EKLER ..................................................................................................................117
KAYNAKA...........................................................................................................121
TAHKKL METN................................................................................................133

vi

KISALTMALAR
a. mlf.

ayn mellif

a.g.m.

ad geen makale

a.g.md.

ad geen madde

a.s.

aleyhisselm

b.

bn, bin

bk.

baknz

DA

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi

h.

hicri

FAV

Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar

ktp.

ktphnesi

MSBE

Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

MFD

Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

nr.

nereden

r.a.

radyallahu anh.

s.

sayfa

s.a.

sallallahu aleyhi ve sellem

ts.

tarihsiz

v.

vefat

vr.

varak, yaprak

vii

NSZ
Kelm ilminin, gnmz meselelerine tatminkr zmler retebilmesi iin hi
phesiz kelm tarihinin iyi okunmas, kelm ilminin douundan bu gne geen
srete ele alnan konularn, kullanlan yntem ve argmanlarn iyi anlalmas
lazmdr.
El yazmas eserler asndan dnyann bata gelen ktphnelerinden biri olan
Sleymniye Ktphnesi ve dier ktphnelerimizde henz el dememi nice ndide
eserler, kendilerine uzanacak bir el ile gn yzne karlmay beklemektedir. Ancak
gerek alma artlarnn yeterli olmamas, gerekse okuma ve anlama problemi gibi
sebeplerle gemi ve gelecek arasnda kurulmas gereken kprnn yeterince
kurulduunu sylemek gtr, zr birok el yazmas eserden gnmz ilim dnyas
hl habersizdir.
Din ilimler tarihi asndan mtekaddimn dnemi ile mteahhirn dneminin
kesitii Osmanl dneminde yazlan hazine niteliindeki ou el yazmas eserlerin
muhtevasndan habersiz olarak ortaya konan her bir modern eser ve aratrma ksr ve
noksan kalacaktr. Bu kaygdan hareketle almamzda, zerinde yaadmz
topraklarda asrlarca hkm sren, medeniyetler kuran, her dalda mustesn eserler
brakan Osmanl Devleti hkimiyeti dneminde yetien ulemnn kaz-kader
konularndaki dnce ve grlerinden hareketle, o dnemde konuulan ve tartlan
meselelerin neler olduunu anlamaya altk.
almamzda, kaz-kader ve irde konusunu alacak aratrmaclara, gemite
yazlan eserler hakknda bir fikir verecek, en ksa yoldan hangi konularn nerede
bulunabilecei konusunda kendilerine rehberlik edecek eserler ve mellifleri hakknda
ksa bilgiler verdik.
Tezin ikinci blmnde ise gnmze kadar ulaan baucu eserleriyle Osmanl
mellifleri ierisinde nemli bir yeri olan Takprzdenin kaz ve kader hakknda
yazm olduu rislenin tahkkini yaptk.
Tezin hazrlanmas esnasnda benden yardmlarn, desteini, sabrn ve
bilgisini esirgemeyen bata danman hocam Prof. Dr. Yusuf evki Yavuz Beye, tezimi

viii

batan sona okuyarak gerekli dzeltmelerde bulunan kymetli hocam Prof. Dr. Metin
Yurdagr Beye ve katklarndan dolay Prof. Dr. smail Yiit hocama teekkr bir
bor bilirim.
Ayrca Arapa metnin anlalmasnda yardm eden Mustafa Gndoan hocama,
tez hazrlama srecinde sabrla bana tahamml eden ok kymetli eime ve ocuklarma
kranlarm sunuyorum.
27.05.2010

Hilmi Kemal Altun

kaltun42@hotmail.com

ix

ZET
Kelm ilminin, gnmz meselelerine tatminkr zmler retebilmesi iin hi
phesiz kelam tarihinin iyi okunmas, kelm ilminin douundan bu gne geen
srete ele alnan konularn, kullanlan yntem ve argmanlarn iyi anlalmas
lazmdr.
almamzn birinci blmnde, zerinde yaadmz topraklarda asrlarca
hkm sren, medeniyetler kuran, her dalda mustesn sanat eserleri brakan Osmanl
Devletinin hkimiyeti dneminde yetien ulemnn kaz-kader konularndaki dnce
ve inanlarndan hareketle, o dnemde konuulan ve tartlan konularn neler olduunu
anlamaya altk. Kaz-kader ve irde konusunu alacak aratrmaclara, gemite
yazlan eserler hakknda bir fikir verecek, en ksa yoldan hangi konularn nerede
bulunabilecei konusunda kendilerine rehberlik edecek slupta, eserler ve mellifleri
hakknda ksa bilgiler verdik.
Tezin ikinci blmnde ise, gnmze kadar ulaan baucu eserleriyle Osmanl
mellifleri ierisinde saygn bir yeri olan Takprzdenin kaz ve kader hakknda
yazm olduu kymetli eserinin tahkkini yaptk.

SUMMARY

It is necessary to understand kelam scence well, ways and argumants used,

cases searched snce born of kelam scence and undoubtfully readng well hstory of
kelam scence for productng splutons satsfactonng regardng recent ssues.

On ths chapter of our survey , we tred to understand the cases dscussed and
spoken destny for past and future scholars lvng the tmes fo Ottoman Empre whch
has dominated land we have lved centuries , established civilization and heritaged
uniquearts in every cases on it.

We have given some information briefly regarding books and writers of them
guide them to fnf fasily which subject is where in a smaller way and give an idea about

books written past for researche studyng regharding destiny for past and future and
willpower cases.

On the second part of thesis we have search the books of Takprzde who has
a respectful place between otoman writers by arriving bedside books.

xi

TEZ HAZIRLARKEN TAKP EDLEN YNTEM

almamzda, Osmanl dnemi eserleri asndan en zengin ktphne olan
Sleymaniye Ktphnesi bata olmak zere, Beyazd Devlet Ktphnesi, stanbul
niversitesi Ktphnesi, tf Efendi Ktphnesi, Konya Yusufaa Ktphnesi,
Konya Blge Yazma Eserler Ktphnesi, Hac Selimaa Ktphnesi ve slm
Aratrmalar Merkezinde (SAM) gerek ktphne kataloglarndan gerekse bilgisayar
ortamnda kaz, kader, efl-i ibd ve irde maddelerinden hareketle
yaptmz taramalar sonucu bulduumuz eserler zerinde altk.
Bu ekilde bulduumuz eserlerin mellifleri ve eserleri hakknda bilgi elde
etmek iin dneme ait kaynaklarn banda gelen ekik-i numniyye, Osmanl
Mellifleri, Kefz-znn ve zeylleri, Hediyyetl-rifn, Sicilli Osmn, Son Dnem
Osmanl Ulems, el- Alm gibi eserlerden mellif-eser karlatrmas yaptk,
yaptmz tesbitleri dipnotta gsterdik.
Tezimizde, mellifi bilinemeyen kaz-kader, irde ve efl-i ibd rislelerinin
balang ve bitiini belirtmekle, eserlerin ve aidiyetlerinin tesbiti konusunda bundan
sonra yaplacak almalar iin kaynak niteliinde bir alma hazrladk
Tespit ettiimiz eserlerin melliflerini tantc ksa bilgiler verdik. Sralamay
yazarlarn vefat tarihlerine gre yaptk.
Melliflerini tespit edemediimiz eserlere de blm sonlarnda yer verdik.

xii

I. GR

Szlkte g yetirmek; planlamak, l ile yapmak, bir eyin eklini ve

niteliini belirlemek, kymetini bilmek; rzkn daraltmak gibi anlamlara gelen kader,
Allah'n btn nesne ve olaylar ezel ilmiyle bilip belirlemesi1 diye tanmlanr.
Hkmetmek, muhkem ve salam yapmak, emretmek, yerine getirmek
anlamlarndaki

kaz

ise

Allah'n

nesne

ve

olaylara

ilikin

ezel

plann

gerekletirmesi2 eklinde tanmlanr. Selefiyye, Mtrd ve kelmclarn

ekseriyeti bu tanm benimser3.
Earler genel kabule aykr olarak sz edilen tanmlar tersine evirerek
kazya kader, kadere kaz anlamlarn yklemilerdir. Buna gre kaz: Allahn ezel
hkm, yani btn nesne ve olaylarn levh-i mahfzda var olmas, kader ise, btn
nesne ve olaylarn kazya uygun olarak yaratlmas ve d lemde gereklik
kaznmasdr4.
Kaz kavram mtaklaryla birlikte Kurnda oka gemektedir. Mesel:
emir5, inh 6, hkm7, fer8 (iini bitirip ayrlmak), ed9, bildirmek10, ve lm11; kader

1 mer Nasuhi Bilmen, Muvazzah lm-i Kelm Dersleri, stanbul 1339, s. 316; bn Manzr, Lisan'l-Arab, Beyrut Dru Sdr, [t.y.] VI, 382-384.
2 Crcn, kad, et-Tarift, Drul-Kitbil-Arab, Beyrut.
3 Yusuf evki Yavuz, DA, Kader, XXIV, 58-63.
4 Crcn, kdr ; Yavuz, a.g.md., XXIV, 58-63.
5 Rabbin kesin olarak unlar emretti: Ancak kendisine ibadet edin, anne ve babaya iyilik edin. Onlardan biri veya her ikisi senin yannda yalanrsa,
sakn onlara "f" bile deme ve onlar azarlama. kisine de tatl ve gzel sz syle (el-sr 17/23).
6 Biz, Lt'a u kesin emri vahyettik: Bu kfirler sabaha karken muhakkak kkleri kesilmi olacaktr (el- Hicr 15/66).
7 (man eden sihirbazlar yle) dediler: "Bize gelen bu ak mucizeler ve bizi yaratana kar, asla seni tercih edemeyiz. Ne hkm vereceksen ver. Sen,
ancak bu dnya hayatna hkmedebilirsin" (Th 20/72).
8 Bylece Allah onlar iki gnde yedi gk olmak zere yerine koydu. Her ge kendi iini bildirdi. Biz en yakn g kandillerle ssledik ve koruduk.
te bu ok gl ve her eyi bilen Allah'n takdiridir (Fussilet 41/12).
9 Nihayet hac ibadetlerinizi ed ettiiniz zaman, nceleri babalarnz andnz gibi, hatta daha kuvvetli bir anla Allah' ann. nsanlardan kimisi: "Ey
Rabbimiz! Bize dnyada ver!" der. Onun iin ahirette hibir ksmet yoktur (el-Bakara 2/200).
10 Biz srailoullar'na Tevrat'ta u hkm verdik: "Muhakkak siz, yeryznde iki defa fesat karacaksnz ve muhakkak byk bir ykselile
ykseleceksiniz (el-sr 17/4).
11 Msa, halknn habersiz olduu bir srada ehre girdi. Orada, biri kendi tarafndan dieri dman tarafndan olan iki adam birbirleriyle dr
buldu. Kendi taraf olan, dmana kar ondan yardm diledi. Msa da tekine bir yumruk indirip onun lmne sebep oldu. "Bu, eytan iidir. O,
gerekten saptrc, apak bir dmandr" dedi (el-Kass 28/15).

kavram da l12, miktar13, g, tkt14, tazyi (daraltmak)15 ve plan16 mnalarna

kullanlmtr. Yine kader kelimesi kitap ve snnette ounlukla kaz kavramyla
ifade edilmitir17. Kader ve kaz kelimelerinin ayr tanmlar yaplmsa da birbirlerinin
yerine kullanlmalar18, aralarndaki ilikinin lat ve stlah asndan- son derece
gl olduunu gstermektedir19.

A. slm inancna gre Kaz-Kader Meselesi

Kurn- Kermde her eyin yaratlmadan nce Allahn ezel ilim ve irdesine
gre bir kitapta (levh-i mahfz) yazld ve bylece kaderin tyin edildii, Allahn
diledii kullarn hidyete erdirdii, dilediklerini dallete sevkedip doru yolu
bulmalarna engel olduu, kfirlere azap etmeyi murd edip onlarn kalplerini mndan
evirdii, mlknde dilediini yapt ve bundan sorumlu tutulamayaca ve nihyet her
eyin Allah tarafndan yaratld bildirilmektedir20.

1. Hz. Peygamber Dneminde Kaz-Kader

nsan zihni, insann fiilleri zerinde tarihin ilk devirlerinden itibaren
dnmekten kendini alamamtr. slm toplumu da bunun dnda kalmad. Gerek
kader ynnden olsun, gerekse fiillerin oluumu ve vasflan ynnden olsun, slm

12 Her eyin hazineleri yalnz bizim yanmzdadr. Fakat biz, onu ancak ihtiyaca gre, belli llerde veririz (el-Hicr 15/21).
13 Her diinin neye gebe olduunu Allah bilir. Ve rahimler ne eksiltir, ne arttrr, onu da bilir. O'nun katnda her eyin bir ls vardr (er-Rad 13/8).
14 Eer kadnlar, kendilerine dokunmadan veya onlara bir mehir takdir etmeden boarsanz (bunda) size bir vebal yoktur. u kadar ki onlara (mal
verip) faydalandrn. Eli geni olan hline gre, eli dar olan da haline gre ve gzellikle faydalandrmaldr. Bu, iyilik yapanlar zerine bir bortur (elBakara 2/236).
15 Ama her ne zaman da snayp rzkn daraltrsa, o vakit de, "Rabbim beni zillete drd" der (el-Fecr 89/16).
16 Haberiniz olsun ki, biz her eyi bir kadere gre yarattk (el-Kamer 54/49).
17 Slih el-Mahmd, el-Kaz vel-kader f davil-Kitb ves-snne ve mezhibn-ns fh, Beyrut 1997, s. 40, 3 nolu dipnot.
18 Rgb el-sfahn, el-Mfredt f garbi'l-Kur'n, Kahire, Mustafa el-Bb el-Haleb 1961. s. 396; erafeddin Glck-Sleyman Toprak, Kelm,
Tekin Kitabevi, Konya 1979, s. 255.
19 Slih el Mahmd, s. 39.
20 rfn Abdlhamid, Cebriyye DA, VII, 206; Kaz-kader konusuyla ilgili geni bilgi iin bk. Fruk ed-Desk, el-Kaz vel-kader fil-slm, I-III.

toplumunda

mnkaalar

ilk

gnlerden

balam,

gnmze

kadar

kelm

mnakaalarda nemli bir yer igal etmitir21.

Hadislere baklnca ashptan bazlarnn kaz-kader meselesiyle ilgilendikleri
grlr22. Bir rivyette Srka b. Mlik el-Ensrnin Hz. Peygambere: Ey Allahn
Resl! Bana, kendisi iin yaratldmz dini anlat; mukadderatn cereyan ettii ve
kalemlerin yazp bitirdii bir ey uruna m amel etmekteyiz, yoksa gelecekte oluacak
bir ey uruna m? diye sordu. Hz. Peygamber: Kaderin cereyan ettii ve kalemlerin
yazp tkettii ey uruna diye cevap verdi. Bunun zerine Srka: O halde neyin
uruna bu alma? diye sordu. Hz. Peygamber: Amel ediniz, herkes yaratld eye
yneltilmitir (kendisine o yol kolaylatrlmtr) diye karlk verdi ve u meldeki
yeti okudu: Artk kim verir ve saknr, en gzeli de tasdik ederse biz de onu en kolaya
hazrlarz (onda baarl klarz). Kim cimrilik eder, kendini mstan sayar, en gzeli de
yalanlarsa, biz de onu en zora hazrlarz23.
Bu ve benzeri rivyetlere baklnca ashbn kader konusunda sorular
sorduklar24, bu hususu aralarnda tarttklar ve Resl-i Ekremin onlara bu konunun
akl izaha elverili olmadn mnasip bir dille anlatarak bu konuda tartmay
yasaklad25 grlmektedir.

2. Hulef-yi Ridn Dneminde Kaz-Kader

Hz. Peygamberin vefatndan sonra ashp dneminde kader konusunu anlama
faaliyetleri devam etmitir. Peygamberimize sorduklarnda aldklar cevap amel ediniz,
herkes yaratld eye yneltilmitir (kendisine o yol kolaylatrlmtr) olmutu.
Onlar da hem Peygamberin, hem de Allahn emrini26 yerine getirmek iin btn gayret
21 erafettin Glck, Bklln ve nsann Fiilleri, Ankara 1997, s. 14-15
22 Buhr, Kader 3; Tirmiz, Kader 1; Mslim, Kader 8, 9, 10.
23 el-Leyl 92/5-10.
23 Buhar, Kader 4; Mslim, Kader 6; Eb Davud, Snnet 17; Tirmiz, Kader 3.
24 Buhr, Kader 2; Tirmz, Kader 6, 12; Mslim, Kader 8, 9.
25 Tirmz, Kader 1, Beyazzde, rtl-merm, s. 273-277.
26 Ve de ki; "aln! Yaptklarnz hem Allah grecek, hem Resul, hem de mminler grecektir. Sonra da gizliyi ve a bilen Allah'n huzuruna
iletileceksiniz. te o zaman, neler yaptnz size O bildirecektir (et-Tevbe 9/105).

ve samimiyetleriyle amel yolunu tuttular. Allahn dvetini btn insanlara ulatrmak

iin mallaryla canlaryla mrlerinin sonuna kadar harp meydanlarnda, uzak
diyarlarda mcadele ettiler. Onlar, kii rzkn yemeden ve eceli gelmeden lmez
inancna dayanarak nice lkeler ve gnller fethederek bir mslmann kader inancyla
davranlar arasndaki ilikinin nasl olmas gerektiine dir benzersiz rnekler
sergilediler.
Ashbn ileri gelenlerinden Hz. mer ve Hz. Osmn, hayatlarnda insanlarn
kaderi

doru

anlamalarna

ynelik

rneklerle

insanlara

rehberlik

etmiler,

sorumluluklar bertaraf eden bir anlayn domasna izin vermemilerdir.

Hz. merin amda kan bir veb salgnndan dolay ehre girmekten
vazgemesi zerine Ubeyde b. Cerrhn, Allahn kaderinden mi kayorsun
sorusuna, Hz. mer: Evet, Allahn kaderinden yine Allahn kaderine kayorum27
eklindeki cevab kader konusunun nasl anlalmas gerektii noktasnda mehur bir
hadisedir. Yine Hz. Osmnn evini muhasara edip ona ta atanlar Seni talayan
Allahdr deyince Hz. Osmn onlara Yalan sylyorsunuz. Eer Allah talasayd
hedefe isabette hata etmezdi28 sz, kulun irdesinin varl-yokluu meselesine
aklk getiren rneklerdir.
Hz. Ali dnemine gelince Mslmanlar aras ihtilaflarn da etkisiyle kader
konusunda mnakaalar artmtr. Hz. Ali de kaderi inkr edenleri grnce onlar
uyarm, onlara tevbe etmelerini tavsiye etmi ve kadere mnn gerekliliini
vurgulamtr.
Hz. Alinin kader konusundaki tavrna u hadiseyle aklk getirmek istiyorum:
Sffn dn aml bir ihtiyar Hz. Aliye gelerek: Bizim am yolculuumuzdan
haber ver. Senin bu ekilip gidiin Allahn kaz ve kaderiyle mi olmutur? dedi. Hz.
Ali ona: Taneyi yaratan ve canllar var eden Allaha yemin olsun ki biz Allahn kaz
ve kaderi olmadan bir vdiye inmedik veya daa kmadk dedi. O zaman ihtiyar:

27 Desk, II, 7-8.

28 bnl-Murtaz, el-Mnye vel-emel, s. 27.

Allah katndan yorgunluumun ecrini bekleyeceim. Benim iin ecir ve mkft var
m? dedi. Hz. Ali ona:
Elbette ey ihtiyar! Allah size, siz yrrken yrynzden dolay byk ecir
verdi. Geri dnerken de dnnzden dolay yine byk ecir verdi. Siz hibir hl ve
hareketinizde zorlanm kiiler deildiniz ve o hareketlere mecbr da deildiniz diye
cevap verdi. htiyar bu kez:
Kaz ve kader bizi sevkedip dururken bu nasl olur? Kaz ve kader bizi buna
yneltti, yolculuumuz kaz ve kaderle idi deyince, Hz. Ali: Belki de sen kazy
vcip, kaderi de mutlak zannediyorsun, eer yle olsayd sevp ve ikp btl, vad ve
vad de gereksiz olurdu. Gnahkrlar iin bir gnah, iyi iler yapanlar iin de bir
mkft olmazd, Bu ise ancak eytann kardelerinin, puta tapclarn, Rahmnn
dmanlarnn ve yalanc ahitlerinin, ilerde doruyu gremeyenlerin grdr. Onlar
bu mmetin kaderiyesi ve mecsleridir. Muhakkak Allah Tel muhayyer brakarak
emretmi, sakndrarak ta nehyetmitir. Cebren mkellef tutmamtr. Peygamberleri de
abes olarak, bo yere gndermemitir. Bu (iddia) ancak kfredenlerin zanndr. Vay o
kfredenlerin, ateten ekeceklerin balarna gelene diye cevap verdi.
Bunu zerine ihtiyar: yleyse bizi srkleyen bu kaz ve kader nedir? Dedi.
Hz. Ali:
Allahn byle emir ve irde etmesidir diye cevap verdi. Ve sonra da
Rabbin ancak kendisine ibadet etmenizi ve ana babaya iyi davranmanz emretti29
yet-i kermesini okudu. htiyar yanndan memnun olarak kalkt30.
Grlyor ki sahbe devrinde zellikle kader konusunda insanlarn zihnini
megul eden sorular vard, ancak sahbe kadere inanmay tlyordu ki zaten her
eyin meydana gelmeden nce levh-i mahfzda yazld31 kintta Allah'n takdir

29 el-sr 17/ 23.

30 bnl-Murtaz, s. 27.
31 Yeryznde yryen hibir hayvan ve iki kanadyla uan hibir ku yoktur ki, sizin gibi birer mmet olmasnlar. Biz kitapta hibir eyi eksik
brakmamzdr, sonra hepsi Rablerinin huzurunda toplanrlar (el-Enm 6/38); Gaybn anahtarlar O'nun katndadr, onlar O'ndan bakas bilmez,
karada ve denizde olanlar O bilir ve bir yaprak dmez ki, onu O bilmesin; ne topran karanlklarnda bir tane, ne de kuru ve ya hibir ey yoktur ki,

ettiinden baka bir eyin olmayaca32 ve Allah'n olmuu da, olaca da insanlarn ne
yapacan da biliyor olmas33 sahbenin bu inancnn temelini oluturuyordu.
Bazlarnn bu konuda phesi olsa da bu ok byk ve problem tekil edecek seviyede
deildi34. Hz. Peygamber dnemindeki kadar olmasa da drt halife dneminde de slm
dini sfiyetini korumutu35. Zir onlar Kurn- Kermin ak manasna bakp daha ileri
gitmek istemiyorlar bu mevzuya dalmay dnmyorlar ve zellikle bundan
kanyorlard. Kurn ne diyorsa onunla yetinmeyi kendilerine klavuz ediniyorlard.
Onlar iin nemli olan, neden, niin, nasl sorularna cevap aramadan Allah ve
Resulnden gelen haberlere inanmakt36. Onlar Allahn kudret ve irdesinin mutlakl
ve snrszl ile insann ykmllk ve sorumluluunu birlikte kabul ediyorlard.

3. Emevler Dneminde Kaz-Kader

Emevler devri, kelm tarihi asndan itikad konularda tartmalarn balad
ve kelm ilminin temellerinin atld bir devir olarak kabul edilir37. Bu dnemde
kaderle alkal Hulefy- Ridn dneminde giderilmeye allan pheler bym,
pheden karak kesin bir inan haline gelmi ve belli prensipleriyle bir topluluun
akdesi haline gelmitir. Bu cemaat, kadere ve kazya kaytsz-artsz inanmay
reddederek kullarn, fiillerini ilerken kmil bir kudrete ve irdesinde tam bir hrriyete
sahip olduunu kabul etmi ve slm dnyasnda Kaderiyye olarak hret bulmutur38.

o hereyi aklayan Kitap'ta bulunmasn (el-Enm 6/59); Yeryznde rzk Allah'a ait olmayan hibir canl yoktur. O, onlarn karar kldklar yerleri
de, emaneten durduklar yerleri de bilir. Onlarn hepsi apak bir kitaptadr ( Hd 11/6).
32 De ki: "Hibir zaman bize Allah'n bizim iin takdir ettiinden bakas dokunmaz. O bizim mevlamzdr. Mminler yalnzca Allah'a tevekkl
etsinler" (et-Tevbe 9/51).
33 Andolsun ki biz, iinizden slm'da ne gemek isteyenleri de biliriz, geri kalmak isteyenleri de biliriz (el-Hicr 15/24); O, gklerde de, yerde de
(tek) Allah'tr. Sizin gizlinizi, anz ve ne kazandnz bilir (el-Enm 6/3).
34 Hdaverdi Adam, Kaz ve Kader, Deiim Yaynlar, Adapazar 1998, s. 56.
35 Glck, s. 6.
36 Glck-Toprak, s. 264.
37 smail Yiit, Emevler, DA, XI, 99.
38 Adam, s. 56.

Bu asrda kaz ve kaderi gnahlara bahne gsterme ve mesliyeti inkr etme

slm toplumunun en mhim problemlerinden biri haline gelmitir. Devlet otoritesini
arkasna alan Emev yneticileri, haksz uygulamalara giriirken bu uygulamalarn ilh
takdirin bir gerei olduunu ileri srerek zulm ve hakszlklarn merlatrmak
istemi bunun zerine kader konusundaki selef tavrn istismra elverili bir ekil ald
farkedilmitir. Bu durum, baz insanlarn bu anlaya tepki olarak, kaz ve kaderi inkr
etmeleri neticesini dourmutur.
Mabed el-Chen (v. 80/699), Gayln ed-Dmak, (v. 126/743) Vsl b. At
(v. 131/748), Ynus el-Esvr gibi kelmclar kader ve insann fiilleri konusunu ciddi
bir ekilde ele alarak Allahn ancak insanlarn iyiliine olan (salh) yaratabileceini,
dolaysyla hayrn Allaha, errin ise insana nisbet edilmesi gerektiini, bu sebeple de
insann hr irde sahibi olduunu ileri srdler.
Bu gelimeler zerine Hasan- Basrye konu ile ilgili grn soran Emev
Halifesi Abdlmelk b. Mervna onun cevap olarak yazd rislesinde baz Emev
idarecilerin uyguladklar zulm ve baskdan Allah tenzh etmek, bu ilerin ilh
takdirin sonucu olduu eklindeki iddiann, kendi arzularna gre uydurduklar ve
Allaha isnd ettikleri bir yalan olduunu ispatlamak ve bylece zulm Allaha nisbet
ederek kendisini temize karanlarn delillerini rtmek istemitir.
Kaderiyyenin insan irdesini yok sayan bu tutumuna karlk yine Emevler
dneminde ortaya yeni bir mezhep kmtr. Fikirlerine nisbetle Cebriyye denilen bu
mezhebin kurucusu olarak Cehm b. Safvn39 (v. 128/745) kabul edilir. Cebriyye,
insann g (istitat) sahibi olarak nitelendirilemeyeceini, fiillerinde tam bir zorunluluk
(cebr) altnda bulunduunu, onun ihtiyr diye adlandrlan davranlarnn
damarlarndaki kann hareketinden farksz olduunu savundu. Btn bu gelimeler
neticesinde, kader ve bu kavramn etrafnda incelenen din ve ahlk problemler,
Mutezile, Eariyye ve Mtrdiyyeden ibaret nemli mezhebin temel konular
arasnda yer ald40.

39 Cebriyyeye kurucusuna nisbetle Cehmiyye de denilmitir.

40 Mustafa arc, Ahlak, DA, II, 3-4.

3. Cebriyyeye Gre Kaz-Kader

Cebriyye41 Kaderiyyeye tepki olarak ortaya kmtr. Emevler dneminde
ortaya kan bu mezhep Cehm b. Safvna (v. 128/745) nisbetle Cehmiyye diye de
anlr. Ehl-i snnet kelmclarnn ounluuna gre insanlara it fillerin, kendilerinin
hibir etkisi olmakszn yalnz ilh irde ve kudretin tesiriyle gerekletiini ve
insanlarn gerek anlamda herhangi bir fiil sahibi olmadklarn iddia edenlere Cebriyye
denilir42.
Cebriyye Mezhebinin grlerini u ekilde zetlemek mmkndr:
nsanlarn her taraftan kendilerini kuatan kader izgisinin dna kmas
mmkn olmadndan btn fiilleri kaderin bir sonucu olup Allahn ilim, irde ve
kudret sfatlarna baldr. Aksi takdirde Onun her eyi bilmedii ve mlknde irde
etmedii birtakm filler meydana geldiini sylemek gerekir ki bu ulhiyyet makam
iin dnlemeyecek bir eksilik ve cizliktir. u halde lemde meydana gelen iyi ve
kt btn fillerin, olaylarn Allahn dilemesiyle gerekletiine inanmak gerekir43.
Cebriyyeye gre insan hibir eye muktedir deildir. stitatle herhangi bir
eye g yetirmekle de vasflanamaz; insan, fiillerinde mecbrdur, ayrca onun kudret
ve ihtiyr yoktur. Allahtan baka hibir kimsenin (varln) fiili yoktur, yalnz O
fildir. Allah dier canszlarda yaratt gibi, onda onun fiillerini de yaratr, bu sebeple
canszlarda olduu gibi fiiller mecz olarak insana nisbet edilir. Aa meyve verdi, su
akt, gne batt, tas hareket etti denmesi gibi, fiilin insana nisbeti de hakikaten deil
meczendir44. Btn fiiller cebren olduu gibi sevp ve azap da cebrendir45.

41 Kaynaklarda Cebriyye Mezhebine cbiyye Mezhebi de denilmitir (bk. sferyin, et-Tebsr fi'd-dn, Beyrut, lem'l-Ktb 1983, s. 107; zmirli,
Yeni lm-i Kelm, Ankara 1981, s. 333).
42 Abdlhamid, a.g.md., DA, VII, 205.
43 a.mlf, a.g.md., DA, VII, 207.
44 ehristn, I, 129; el-Ear, Makltl-slmiyyn, I, 312; Sleymn b. Slih b. Abdlaziz Gusn, Mevkfl-mtekellimn minel-istidll bi-nussilKitb ves-snne, Drul-sme, Riyad 1996, I, 609; Turhan, s. 46.
45 Abdulkhir Badd, el-Fark beynel-frak, 156; Glck-Toprak, s. 232; erafettin Glck, Cehmiyye, DA, VII, 235; sferyin, s. 107;
ehristn, I, 86-87.

Grlyor ki cebr anlay insan irdesini dlayan bir tavr benimsemektedir.

Bu dncelerini bir takm akl ve nakl delillere de dayandrmlardr. nsann irdesini
tamamen inkr ederek insan cansz varlklar gibi hareket eder, hareketinde ur ve
irde yoktur, fiilinde hr deil zorunludurlar (muzdar) grn benimser46.
mer Nasuhi Bilmen, Cebriyyenin maksadn aklama dncesiyle, aslnda
Cebriyye frkas Zt- Bryi acziyetten tenzh etmeye alrken zmnen ve farknda
olmakszn Allaha bir nevi zulm ibesi isnd etmitir47 demektedir. Bununla birlikte
insann ahlki sorumluluunun temel unsurlar olan irde hrriyeti ve yapma
gcn ona vermediini iddia etmekle ve fiillerinden sorumlu tutmakla Allahn
adletine glge dren cebr gr ile ahlk hrriyet adna insan fiilleri sahasn
Allahn mutlak kudretine kapatarak onu snrlandran Mutezl gr, slm mmetinin
byk ounluu tarafndan kabul grmemitir48.

4. Mutezileye Gre Kaz-Kader

Mutezile, Cenb- Hakk masiyetleri yaratmaktan tenzh etmek iin insanlara
bir nevi yaratclk sfat isnd etmi, zorunlu fiilleri Allahn, ihtiyr fiilleri kulun
yarattn savunmutur49. Meseleyi adlet ve hikmet ilkesi erevesinde deerlendiren
Mutezil anlaya gre insan kendi fiilinin yaratcsdr. nsan fiillerinden dolay
vgye veya yergiye mstehak olur, kt ve irkin fiillerinden tr yerilir ve karlk
grr. nsann kendisine it olmad, kendi irde ve kuvvetiyle yapmad fiillerinden
dolay yerilmesi ve cez grmesi irkin bir eydir. dil olan Allah, irkin bir ey
yapmayacana gre bu fiilleri yaratann insan olmas gerekir50. Aksi takdirde Allahn
hikmet ve adletinin kusursuzluundan sz edilemez. Sonuta Onun ahlk
mkemmellii ihll edilmi olur. Ayrca hibir seme ve yapma hrriyeti olmayan
46 Seyyid Bey, s. 10.
47 Bilmen, s. 321.
48 Turhan, s. 84.
49 Bilmen, s. 319; Kasm Turhan, Kelm ve Felsefe Asndan nsann Fiilleri, stanbul 2003, s. 58-64.
50 Turhan, s. 64.

10

insanlar ird iin peygamberler gnderilmesinin, insann din ve ahlk vazifelerle

ykml ve sorumlu tutulmasnn, dolaysyla da mkft ve ceznn (vad ve vad) bir
anlam kalmaz51.
Bylece Mutezile Allahn kaderini inkr etmi, ayrca insanda yaratma
kudreti olduunu ileri srp yaptklarnn fili ve sorumlusu olduunu sylemitir.
Allahn ancak iyiyi dilediini, kty irde etmediini iddia etmitir. nk ktlk
dilemek bizzat ktlktr. Allahtan byle bir eyin sdr olmas dnlemez52. Onlara
gre insann irde ve fiilleri Allah tarafndan insanlara mutlak surette tefvz olunmutur.
Onun iin insan kendi irde ve fiilinde tam bir hrriyete maliktir.
Cebriyyenin yaklamna cebr-i mahz denildii gibi, Mutezilenin ayn
konudaki yaklamna da tefvz-i mutlak denilir53. Bu nazariyeye gre birden ok
yaratc olmas lzmdr. lh adlet ve kudretle insann sorumluluu ilikisine rasyonel
bir aklama ve onu dengeli bir zemine oturtma abasnda olan Mutezilenin byk
ounluu, ilh kudret yerine ilh adleti ne kararak insann sorumluluu zerinde
srarla durmular ve bylece, muhliflerinin ithmna muhatap olduklar gibi, kaderi
farkl ekilde anlamlardr54.
Mutezile "her insan kendi aln yazsn ve bana nelerin geleceini kendi
yazar" dedikleri iin Kaderiyye olarak anlmlardr55. Abdullah b. merden (r.a.)
bir rivyete gre Reslullah (s.a.v.): Kaderler bu mmetin Mecsileridir.
Hastalanrlarsa onlar dolamayn! lrlerse cenazelerinde bulunmayn! buyurarak
onlar Mecsilere benzetmitir56.

51 arc, a.mad., DA, II, 4.

52 Glck-Toprak, s. 263.
53 Seyyid Bey, Usl-i Fkh Dersleri Mebhisinden rde, Kaz ve Kader, stanbul 1324, s. 13.
54 Turhan, s. 84.
55 ehristn, el-Milel ven-nihal, I, 65; Mutezilenin Kaderiyye adyla anlmas hakknda Mtrd, Kitbt-Tevhdde farkl rneklerle Mutezile ile
Mecsler arasndaki benzerliklere iaret eder. Sz konusu rivyete istinaden de Mecsler ile Mutezilenin ortak noktalarn sraladktan sonra yle
syler: Bu vasf ve niteliklerin her birinde Mutezilenin de bir pay vardr, bundan dolay Kaderiyye ismiyle anlmlardr (Mtrd, KitbutTevhd (ev. Bekir Topalolu), s. 402). Konuyla ilgili olarak Prof. Dr. Kasm Turhan, W. Montgomery Wattn Ernin Makltta kulland
ifadelerden dolay Kaderiyye adyla anlan baka bir grubun mevcudiyeti hakknda kanaatini belirtmi ve eitli rneklerle Kaderiyye ile Mutezilenin
zdeletirilemeyeceini savunmutur (Kelm ve Felsefe Asndan nsan Filleri s. 48-51).
56 Eb Dvd, Kader 2.

11

5. Ehl-i snnete Gre Kaz-Kader

Ehl-i snnet, ister hayr, ister er olsun kullara ait btn fiillerin Allah
tarafndan yaratld grndedir. Onlara gre kul, btn fiilleri ile Allahn
yaratdr57. Grlerine delil olmak zere Ehl-i snnet kul kendi fiilinin yaratcsdr
denildiinde bunun iki yaratcy kabule gideceini ileri srer58. Kim bunu iddia ederse
yaratclkta Allaha ortak koar, bu ise kfr gerektirir demitir. Delil olarak da her
eyi yaratp onun mukaddertn tyin etti59, Allah her eyi yaratandr60 anlamndaki
yetleri delil olarak gsterir61. Bununla beraber Ehl-i snnet limleri, insan iin fiilden
ne nce ne sonra olmayan ve fakat fiille birlikte Allahn insanda kudret yaratt
grndedir62. Bu u demektir: nsan bir fiili, ancak fiil annda ve Allahn ona g
kuvvet ve tevfik vermesi ile yapabilir. u halde insan onlara gre gldr, hrdr. nsan
cehd, kasd, niyyet ve iktisabn gnah ve isynda kullanrsa Allah o kimse iin hzln
yaratr63. Allah mmin kullarna ltfu, kfirlere de adleti ile mumele eder.
Ehl-i snnete gre Cebriyye ve Mutezilenin tavr ifrt ve tefrtten ibarettir.
Hr ve zorunlu fiillerden her birini yaratan Allah'tr. Bir mminin mn ve tat
Allahn irdesiyle meydana geldii gibi kfr ve isyn da yine Allahn irdesiyle
meydana gelir. Lkin bu suretle tecelli eden ilh irde mmin ve kfir olanlarn kendi
irdelerine bal olduundan cebri gerektirmez64. Fakat irdeli ve ihtiyr fiillerde
insann cz irdesi vardr. Bu ise, irde kuvvetinin bir ie sarfndan, yani fiil ve
terkinden birine harcanmas demektir ki, kasd, tercih ve ihtiyr szleriyle de ifade
edilir65. Eb Hanfe ve Ahmed b. Hanbel gibi Snn limler, insanlarn fiillerini icbr
altnda yapmadklarn, bununla birlikte ihtiyr fiiller de dahil olmak zere her eyin
ilh irde ve kuvvet erevesinde vuk bulduunu sylemek suretiyle; Mutezilenin,

57 Nreddin es-Sbn, Mtrdiyye Akidi (nr. Bekir Topalolu), Ankara 1988, s. 134.
58 Mtrd, s. 325.
59 ez-Zmer 39/62.
60 el-Enm 6/102.
61 Ramazan Efendi, Hiyeli Akid-i Ramazan Efendi, stanbul 1985, s. 179-181.
62 Beyazzde, mm- Azm Eb Hanfenin tikd Grleri (ev. lyas elebi), stanbul 2000, s. 42, 107.
63 M. Sait Yazcolu, Fiil, DA, XIII, s. 61; Turhan, s. 86-87.
64 Bilmen, s. 318.
65 Beyazzde, s. 42.

12

insan tamamen hr kabul eden, Cebriyyenin hibir noktada insana hrriyet tanmayan
ar tutumu arasnda naslara daha uygun den mkul bir gr savunmulardr66.
Bundan u sonu kyor ki Ehl-i snnete gre kullarn fiillerinin yaratcs
Allahtr. Bundan dolay onlar, insan fiillerinin yaratcs olarak gren Mutezileye
muhlefet etmitir. Ayn zamanda insann kudretini de grmezden gelen Cebriyyeyi de
tasvip etmez. Kullarn fiilleri, Allahn yaratdr. Allah hayr ve er, yararl ve zararl
btn fiilleri diler. Nitekim O, kullar hakknda bildiini dilemi ve levh-i mahfzda
yazlmas iin emretmitir. Bu, Onun deimez hkm ve takdridir67.
Ehl-i snnet kelmnn iki byk ekol olan Mtrdiyye ile Eariyye
mezhepleri kelm ilminin ana konular olan (maksd ve mesil) hususlarnda ittifk
etmiler, her ikisi de ayn dnemde ama ayr yerlerde kelm metoduyla mn
esaslarndan bahsetmi; Ehl-i snnet grn mdfaa etmilerdir. Ancak bunu
yaparken ortaya koyduklar aklamalar arasnda baz farkllklar sz konusu olmutur68.
Mtrdiyye ve Eariyyenin grlerine gemeden nce Selefiyyenin konuyla ilgili
grlerine bir gz atalm.

a. Selefiyyeye Gre Kaz-Kader

Selefiyyeye nclk eden ve bu mezhebin imm kabul edilen Ahmed b.
Hanbel (v. 241/855), ihtiyr fiillerde kula tam bir serbestlik tanyan Mutezilenin irde
gr ile bu tr fiillerin meydana geliinde kulun hibir rol olmadn iddia eden
Cebriyyenin kat Cebr anlayn reddederek bu ikisi arasnda mtedil bir yol bulmak
istemitir. Ona gre kullarn kt fiillerini ilh irdenin dnda tutmak, bu irdeyi
snrlandrmay, dolaysyla ulhiyyet hakknda acz ve eksiklii gerektireceinden
mmkn deildir. Ancak szkonusu fiiller tamamen kulun irdesinin dnda da kabul
edilemez69.

66 Abdlhamid a.md., DA, VII, 207.

67 Yazcolu, Fiil, DA, XIII, s. 62; Turhan, 110-111.
68 Glck-Toprak, s. 41.
69 Yusuf evki Yavuz, Ahmed b. Hanbel, DA, II, 83.

13

bn Kuteybe (v. 276/889), kadere mn etmeyi, mn esaslar arasnda kabul

eder, ancak kader konusunun ilh bir sr olduunu dnr ve zlmesini mmkn
grmez. Bununla birlikte hayata bakldnda, insan hayatnn kaderle nasl
ekillendiinin ak seik grldn belirtir. Mesel gl bir kiinin ciz kalmas,
akllnn fakir, aptaln zengin olmas, kahramann yenilgiye urayp korkan galip
gelmesi bunu gsteren rneklerden bazlardr. Ayrca insanlar sahip olduklar
stnlkler asndan ve ilh ltuflara mazhar olular bakmndan farkllk arzetmesi
kaderin insan hayat zerindeki etkisini gsterir. Yine bir grup insann zengin bir
corafyada doarak byk nimetlere kavutuu, bedenlerinin yap ve renk itibryle
gzel olduu, lezzetli yiyeceklere sahip bulunduu, ilim, dnce ve sanat alannda ileri
merhalelere ulat, buna karlk bir grup insann da madd ve mnev imknlardan
yoksun bulunan fakir bir corafyada doduu, yap ve renk itibryle irkin olduu,
deerli yiyecek, giyecek ve meskenlerden mahrum brakld, kiminin peygamber
kltryle yetitii, kiminin ise bundan habersiz bir ortamda yaad bilinen bir
gerektir. Bu tablo, Allahn insanlara farkl kaderler tyin ettiini ve kullar hakknda
diledii ekillerde takdirlerde bulunduunu kantlar.
Ancak bu gerek Allahn kullarna zulmettii anlamna gelmez. Zir O,
mlknde dilediini yapan ve kullarn diledii gibi imtihana tbi tutandr. Kullarna bu
imtihan baarmalarn salayacak lde kudret vermitir. Bundan dolay kullar
yaptklar fiillerden tr cez veya mkfta mstehak olurlar70.
Yazd eserlerle Selefiyyenin belli bal temsilcileri arasnda saylan Eb
Yal el-Ferrya (v. 458/1066) gre kullarn hayr-er, mn-kfr, hidyet-dallet,
trnden btn fiillerini yaratan Allahtr. Kurn- Kermde insanlarn Allahn
yaratt erden yine Allaha snmaya dvet edilmesi71 bunun ak delilidir. Buna
bal olarak Allahn saptrmas, insanlar zorla inkr ve dallete sevketmesi demek
olmayp onlarda inkr ve isyn etme gcn yaratmas demektir. Ecel dahil insanlarn
bana gelecek olan her ey takdire baldr72.

70 a.mlf., bn Kuteybe, DA, XX, 150-152.

71 el-Felak 113/2.
72 a.mlf., Eb Yal el-Ferr, DA, X, 256.

14

Mutezileye ait usl-i hamseyi de Ehl-i snnet esaslarna gre yorumlayan Eb

Yalya gre, bu be esastan el-menzile beynel-menzileteyn prensibi, fiilde kulun
ksib, Allahn hlik olmas anlamndadr73.
tikd konulara ilikin eserlerinde akid meselelerini Selefiyye anlayna gre
inceleyen ve kelmclar ar derecede eletiren, slm bilimlerinin birok alannda eser
vermi Hanbel limi bn Kayyim el-Cevziyye (v. 751/1350) ise, kullarn fiillerinin
yaratlml konusunda Mtrdler gibi dnmektedir. Ona gre kullarn fiilleri de
dahil olmak zere btn varlk ve olaylar ilh ilim, irde ve yaratmann kapsamndadr.
Allah, kinat yaratmadan nce onu yaratacan bilip yazm ve dileyip yaratmtr;
kaz ve kadere mn da bundan ibarettir74.
Ancak bn Kayyim, kul-fiil ilikisini kurmak konusunda Mslmanlarn ok
defa hataya dtklerini belirtir. O, bu konuda naslara ve akla uygun grd gr
yle ifade eder: Kullarn fiilleri kaz ve kader planna dahil olmakla birlikte Allah
insanlar, fiillerinin meydana geliinde messir bir sebep olan irde hrriyetine ve
gcne sahip klm, yani onlar fil bir varlk olarak yaratmtr. Bu, u demektir: nsan
hem fil, hem mnfildir. Fildir, nk irde ve gcyle fiil yapabilmektedir;
mnfildir, Zir irdeli ve kudretli bir varlk olarak Allah tarafndan yaratlm, yani fil
klnmtr. Buna gre kullara ait fiiller dorudan doruya kendileri, dolayl olarak da
Allah tarafndan yaratlm demektir. Bu durumda fiilin sebebi olan filin yaratcs
fiilin de yaratcs demektir. Bu durumu naslardan hareketle tesbit etmek mmkndr.
yle ki: Kullara ait fiiller naslarda bir taraftan hem kula hem Allaha nisbet edilmekte,
dier taraftan kulun isteyerek fiil yapt anlatlmaktadr. Ancak ilerlemi mzmin bir
hastaln iyilemesi imknsz olduu gibi kfr bir karakter halini alan kfirin mn
etmesi de nerede ise imknszdr. Bununla birlikte kfir mn etmek isterse kalbi
mhrlenmi olsa bile dilediini yapan bir varlk olan Allah levh-i mahfzdaki yazsn
deitirip onu mmin diye yazabilir. nk levh-i mahfz Onun katndadr, dilediini
siler, dilediini brakr. Hidyet ve dallet konusunda da durum ayndr. Allahn

73 a.mlf., a.md., DA, X, 256.

74 a.mlf., bn Kayyim el-Cevziyye, DA, XX,125.

15

hidyet veya dalleti yaratmas kulun yneliine bal olup hi kimseyi balangta
hidyete erdirilmi veya dallete sevkedilmi bir ekilde yaratmamtr75.
Selefiyye limleri Mutezile ile Cebriyyeye ve onlardan dolay da kelmclara
iddetle muhalefet etmilerdir. Bununla birlikte Ehl-i snnetin dier kollaryla genelde
anlamazlk iinde bulunduklar sylenemez.

b. Mtrdiyyeye Gre Kaz-Kader

Mtrdiyyeye bal limlere gre fiillerin gerek fili kuldur. Allahn fiilleri
yaratmas da kulun irde ve kudretini kullanarak onlar yapmaya ynelmesi de birer
fiildir. Ancak Allahn fiili yaratma, kulun fiili kesb adn alr. Allah, kula ait fiilleri
yaratmas ynnden hliktr, kul da kesb ynnden kendi fiillerinin filidir. Fiil
gerekletirme asndan salkl olan her kulun fiil yapabildiini ve yapt fiili
isteyerek ilediini tecrbe yoluyla bilmesi, onun fiilinin fili olduunu gsterir.
Bununla birlikte fiil yokluk halinden varlk alanna ktndan tek bana kula nisbet
edilemez. nk bir eyi yoktan meydana getirmek Allaha ait bir sfattr.
Sonu olarak insanlarn fiillerinde irde ve kudretlerini kullanmak suretiyle
icr ettikleri fonksiyon, kesbi oluturur. Fiili kesbetmek ile yaratmak arasndaki fark
kesbin letle vuk bulmas, yaratmann ise letsiz gereklemesinden ibarettir. Fiiller
Allah tarafndan yaratlm olmakla birlikte bunlarn meydana geliine tesir eden
kesb, Allah tarafndan yaratlm deildir. Kesb, sadece insanlarn dorudan doruya
gerekletirdikleri fiillerde etkilidir; insanlardan sdr olan dolayl fiillerde ise kesbin
etkisi bulunmayp bunlar yalnz Allahn kudretiyle gerekleir.
Mtrdlere gre kula, fiilleri karlnda bir yaptrm uygulanabilmesi iin
kulun bu fiillerde ihtiyr sahibi olmas gerekir. Kul, fiillerini yaparken, onun ncelikle

75 a.mlf., a.mad., DA, XX, 125.

16

ihtiyr ve o fiile meyli sz konusudur. Bundan sonrada o fiilin yaplmas iin bir kudret
gerekir76.
mm Mtrdye gre Allahn insanlar mn ve itaati salayacak irde ve
kudretten yoksun braktktan sonra inkr ve isynlar sebebiyle cezalandrmas adlet ve
rahmet anlayna aykrdr77.
Mtrdler irdeyi fiil ile birlikte mtlaa ettiinden, kiinin serbest olduu
urunda bulunmasn, hr irdesinin varlna delil kabul eder. Aslnda hr irdenin
srf dnce, muhkeme ve mhede ile ortaya konamayaca da aktr. nk
Allahn lemi yaratmasndan beri geen zaman nemli rol oynamaktadr. Bu yaratlan
lemin btn hdiseleri, zaman ve mekn iinde cereyan etmektedir. Bunun bir paras
olan insann ve onun ur hallerinin akan zaman iindeki durumunun tekrar geriye
dnerek incelenmesinin imknszl ortadadr. Bu yzdendir ki mm Mtrd, insan
irdesinin hr olmasn, insann hr olduu uruna vurgu yaparak meseleyi psikolojik
adan ele alr78.
Mtrdlerin, irde ve kader konularnda Mutezileye yakn bir yerde
durduklar ynnde deerlendirmeler de yaplmtr79.

c. Eariyyeye Gre Kaz-Kader

Earler, selef inancn srdrerek hayrla birlikte errin de Allah tarafndan
yaratldn ittifakla kabul etmilerdir. mm Earnin ifadesiyle: er Yce
Allahtandr; fakat Allah erri kendisi iin deil bakas iin er olarak yaratmtr. Bu
ifadesiyle Ear, errin Allah tarafndan yaratlmasnn zulm saylamayacan kabul
etmitir80.

76 M. Sait Yazcolu, Fiil, DA, XIII, 62; Turhan, s. 93, 127-128.

77 Mtrd, s. 286 vd..
78 Turhan, s. 123-124; M. Saim Yeprem, rde Hrriyeti ve mm Mtrdi, stanbul 1980, s. 289.
79 Seyyid Bey, s. 9; Yeprem, s. 278.
80 arc, a.mad., DA, II, 5.

17

Earyyeye gre Allahn kullar hakknda nceden tyin ettii deimez bir
kaderi mevcuttur. Kullara ait fiillerin Allah tarafndan yaratld hususunda ittifak
etmiler, insan kudretinin fiilleri zerindeki tesiri konusunda aralarnda ihtilf
etmilerdir81.
Erler istitat konusunda Mutezil kelmclarn zannettii gibi insanda
srekli var olan bir nitelik yerine, ihtiya annda ortaya kan bir istitat kabul
etmilerdir. Onlara gre fiilde messir olan ihtiyr ve kuvvet ikidir. Yaratma ynyle
Allahn kudreti fiilin aslna, kesbetme ynyle de kulun kudreti fiilin vasfna taalluk
eder.
Earye gre kulun kudret ve fiilini yaratan Allahtr. Kesb ise, bir eyin onu
kesbeden tarafndan ve hdis bir kudretle meydana getirilmesidir. Bu adan insanda
bulunmas gereken g, yaratlm bir gtr. Ksib, kendinde yaratlm g ile
kesbeder82.
nsana yaratma nisbet edilemez; nk insan kendi fiilini ancak kesbeder.
Fiilin onun elinden km olmas ve fiile mahal olmas dolaysyla fiil insana izfe
edilir. Yaratclk sadece Allaha ait olduundan en ince ayrntsna kadar btn
varlklar, vastasz bir ekilde Onun tarafndan icat edilmitir83. nk yaratma ii ezel
kudretin sahibi olan Allaha aittir. nsan Allahn yaratt bir kudretle fiilini kesbeder84.
Hlsa Earlere gre beerin kudreti de, irdesi de, fiilleri de Allah
tarafndan yaratlr. nsann bunlarn hibirinde mdahalesi yoktur, yalnz kesbi
vardr. te bu kesb sebebiyle insanlar sorumlu tutulur85.
Mteahhirn Ear limlerin nde gelenlerinden Sadeddn et-Teftzn ve
Seyyid erf Crcn de fiillerin meydana geliinde insan gcnn hibir etkisi
olmadn syleyerek insan fiillerinde hr grnen, fakat aslnda mecbr olan bir
varlk eklinde deerlendirmek suretiyle Ear gr benimsemilerdir. Zir onlara
81 Yusuf evki Yavuz, Eariyye, DA, XI, 447-455.
82 el-Ear, Kitbl-Lum fr-red al ehliz-zey vel bida (nr. Abdlaziz zzeddin), Beyrut (ts), s. 120.
83 Yavuz, a.md. DA, XI, 449.
84 Mustafa Sabri, Mevkifl-akl vel-ilm vel-lem, III, 343-344.
85 Seyyid Bey, s. 11.

18

gre, bir eserin iki messir tarafndan meydana getirilmesi imknszdr. Ayrca naslar
da, kulun fiilleri zerinde etkili olmadn belirtmektedir86.

6. SONU
Kaz-kader, hidyet-dallet, rzk ve ecel gibi sonunda adlet kavramna irc
edilebilecek konularda, Kurnda zhir anlam itibryle birbirine aykr gibi grnen
yetler bulunurken, hadislerde de durum bundan farkl deildir. Konuya ayr bir nem
atfeden bn Rde gre nakl delillerin yannda akl deliller arasnda da teruzun
mevcut olduu, bu meselede sz edilen trde baz yetlerin vrid olmasndaki hikmet
ile eritn bu hususta amalad nih maksat, cebr ve kader ekilleriyle ortaya
km olan iki u gr bir ynyle birletirmektir. te yandan bir baka amata, ii
halka (avm) olduu gibi anlatmak ihtiyacdr. Zr halk, Allahn dil olduunu, ister
iyi, ister kt olsun Oun her eyin yaratcs olduunu bilmek ihtiyacndadr87.
mm Azmn adlet konusundaki u ifadeleri, naslardaki zhir ve geici
teruzu giderici mhiyettedir: Yce Allah, kullarna ltufta bulunan, adletle
davranandr. Kendinden bir ltuf olarak kula hak ettiinden kat kat fazla verir. Gnah
karlnda kulu adletiyle cezalandrr. Bazen ltfu ile de affeder. Allah, ltfunun bir
eseri olarak dilediini hidyet erdirir, dilediini ise adleti gerei saptrr. Onun
saptrmas, hzlndr. Hzlnn mnas, rz olduu eyi yapmaya kulu muvaffak
klmamas demektir. Bu da Onun bir adleti olup hzlna uratlan kiinin yapt
msiyete karlk cezalandrlmasn ifade eder88.
Her mkellef kendisinin fil, yaptna g yetiren ve yaptnn alternatifine
de muktedir klnan bir durumda bulunduunu pekl bilmektedir; yle ki kii bu
imkndan mahrum braklsa fevkalde arna giden bir ey olurdu. nsan
gerekletirdii iin aksini de tercih edebileceinin urundadr89.

86 Yavuz., a.md. DA, XI, 451.

87 Turhan, s. 36.
88 Beyazzde, s. 105.
89 Mtrd, s. 396.

19

B. OSMANLI MELLFLERNDEN NCE KAZ-KADER KONUSUNDA

YAZILAN ESERLER
1- Risle fil-kader, Hasan- Basr (v. 110/728), (Resail'l-adl ve't-tevhid
ierisinde), nr. Muhammed Amre, Kahire, Dr'l-Hill, 1971.
2- Kitbl-Kader ve m verede f zlike minel-sr, Eb Muhammed
Abdullah b. Vehb b. Mslim el-Msr bn Vehb (v. 197/813), nr. Mahmd Nassr,
Beyrut, Drl-Ktbil-lmiyye, 1999.

20

3- Usll-adl vet-tevhd ve nefyit-tebh anillahil-vhidil-hamd, Ksm b.

brahim er-Res (v. 246/861), (Resil'l-adl ve't-tevhd ierisinde), nr. Muhammed
Amre, Kahire, Dr'l-Hill, 1971.
4- Kitbl-Kader, Eb Dvd Sleymn b. el-Eas es-Sicistn el-Ezd (v.
275/889).
5- Kitbl-Kader, Eb Bekr Cafer b. Muhammed b. Hasan Firyb (v.
301/913), nr. Abdullah b. Ahmed Mansr, Riyd, Edvs-Selef, 1997.
6- el-Mun f ebvbit-tevhd vel-adl, Abdlcebbr b. Ahmed b. Abdlcebbr
el-Hemedn (v. 415/1024), nr. Muhammed Ali en-Neccr-Abdlhalm en-Neccr,
Khire, 1350.
7- el-Kaz vel-kader, Eb Bekr Ahmed b. el-Hseyin b. Ali Beyhak (v.
458/1066), (nr. Selahaddin b. Abbas eker), Riyad, Mektebetr-Rd, 2005.
8- el-Kaz ve'l-kader, Eb'l-Abbas Takyyddin Ahmed b. Abdlhalm bn
Teymiyye (v. 728/1328), nr. Ahmed Abdrrahim Syih, Beyrut, Dr'l-Kitbi'l-Arabi,
1991.
9- el-hticc bil-kader, Eb'l-Abbs Takyyddin Ahmed b. Abdlhalm bn
Teymiyye (v. 728/1328), Beyrut, el-Mektebetl-slm, 1973.
10- Risale fil-kaza vel-kader, Abdurrezzak Kemleddn b. Eb'l-Ganim elKn (v. 736/1335), Sleymaniye Ktp., Hac Mahmd Efendi, nr. 1979; Hamidiye,
nr.1447/96; Hekimolu, nr. 668/3.
11- ifl-all f mesilil-kaz vel-kader vel-hikme vet-tall, Eb
Abdullah emseddin Muhammed bn Kayyim el-Cevziyye (v. 751/1350), nr.
Muhammed Bedreddin Eb Firs en-Nasn, [y.y.], Dr'l-Fikr, 1988.

21

BRNC BLM

22

OSMANLI MELLFLERNCE YAZILAN

KAZ-KADER RSLELER

23

I. ARAPA TELF EDLEN KADER RSLELER

A. EMSEDDN AHMED b. SLEYMAN (bn KEML) (v. 940/1533)
bn Keml, dedesi Kemlpaaya izfeten Kemlpaazde diye anlm, II.
Bayezid, Yavuz Selim ve Knn dnemlerinde devletin mderris, kazasker ve
eyhlislmlk grevlerinde bulunmu, akl ve nakl ilimlerin hepsiyle ilgilenmi ve pek
ok eser brakmtr90. Onun birok defa istinsh edilen bu eseri Risle fil-Cebr velKader adyla da anlmaktadr91. Sz konusu eser Resil-i bn Keml ierisinde (s. 158
185) yaymlanmtr (stanbul 1356).
Risle fil-kaz vel-kader adl eserin ba yledir:

Sonu yledir:

Mellif, Allahn ilm-i ezelsiyle kulun fiilleri arasndaki ilikiyi eserinde geni
bir ekilde ele alr. Eserde yet ve hadislerden deliller getirilmi, nceki ulemnn da

90 Ktip elebi, I, 883; Mustafa Kahraman, Murad Molla Ktphnesindeki Kelm Kaynaklarnn Tantm ve Tavsifi, Baslmam Yksek Lisans
Tezi, MSBE, stanbul 1993 s. 43.
91 Bursal Mehmed Thir, Osmanl Mellifleri, I, 352, stanbul 1332.

24

konuya ilikin grleri nakledilmitir. Kendi ifadesiyle konuyu eserinde, akla muvfk
nakle de mutbk bir metodla incelemitir.
Kader konusunda fikir mtelasn normal karlayan mellif, bu balamda Hz.
Ebbekir ile Hz. mer arasnda getii rivyet edilen kadere ilikin bir tartmay
nakleder92.
Konunun daha iyi anlalmasnn, ncelikle Allahn ilim, irde, g ve
kuvvetinin yceliini anlamakla mmkn olaca belirten bn Keml, kaderin olduka
ince bir mesele olduuna dikkat eker ve tartalarda ileri gidilmemesi gerektiini
tler.
Allah iin zaman mefhumunun sz konusu olmadn, bu sebeple de Onun
ilminde btn zamanlarn imdiki zaman gibi olduunu, Onun takdir ettii eylerin
zaman iinde gerekletiine (kaz) syleyen mellif, konuyla ilgili muhtemel sorular
akl ve nakl deliller nda yantlar.
Rislede Eb Cehilin kfr zere lmesi de Allahn ezel ilmine balanr.
Buna gre Allah Tel, Eb Cehilin kfr zere leceini bilmi ve byle takdir
etmitir. Zaman gelince de Eb Cehil, takdir edildii gibi kfr zere lmtr. Ancak
Allah takdir ettii iin bu kii kfr zere lm deil, onun kfr zere leceini Allah
bildii iin byle takdir buyurmutur, ifadesiyle takdrin, insan irdesi zerinde
zorlayc olmad savunulur.
Kaderiyye ve Cebriyyeye ynelik bir reddiye mhiyetinde olan eserde yazar,
zellikle Kaderiyye Mezhebinin bu mmetin mecsleri olduunu ifade eden
rivyetin de etkisiyle, bu gruba mensup olanlarn hiretteki durumlarn Hristiyan ve
Yahdilerden, hatt eytandan da kt olacan belirtir.
92 Nakledilen tartma: Amr b. uayb dedi ki: Peygamberle (s.a.v) oturuyorduk. Bir grup insanla Hz. Ebbekir ve Hz. mer (r.a.) geldiler, Hz.
Peygambere selm verdiler. Cemaatten bir ksm:
-Ya Reslallah! Bunlar kader hakknda konutular ve Hz. Ebbekir: iyilikler Allahtan, ktlkler bizdendir, dedi. Hz. mer (r.a.) ise: her ikisi de
Allahtandr dedi; oradakilerin bir ksm Hz. Ebbekire, bir ksm da Hz. mere (r.a.) tbi oldu.
Hz. Peygamber: srfilin (a.s.) Cebrl ve Mikal arasnda hkmettii eyle aranzda hkmedeceim buyurdu ve yle devam etti: Ey mer!,
Cebrl senin dediin gibi dedi. Ey Ebbekir, Mikal de senin sylediin gibi dedi. Durumu srfile arzettiler. srfl de, er olsun, hayr olsun tamam
Allahn kaderidir hkmn verdi dedikten sonra Hz. Peygamber: te benim hkmm de srflin dedii gibidir buyurdu. Ardndan da: Ey
Ebbekir, yet Allah, kendisine isyn olunmamasn isteseydi blsi yaratmazd demitir eklindedir.

25

bn Keml, eceli ecel-i kaz ve ecel-i msemm eklinde ikiye ayrr. Ecel-i
kaz, ecel-i muvakkat ve muallaktr. Ecel-i msemma ise, muhkem ve mukadderdir.
Eserde, ilmin mlma tb olmas, Allahn ilminde deime olup olmad,
kfirin kfrnde Allahn ilminin etkisi meselesi, sadaka ve namazn mr uzatmasnn
ilm-i ilhnin kapsamnda olmas, sadet ve ekvetteki deime meselesi gibi konular
ele alnmtr.
Rislenin ktphnelerde mevcut baz nshalar: Sleymaniye Ktp., Ali Nihat
Tarlan, nr. 84, vr. 135b-145a; Sleymaniye Ktp., Murad Molla, nr. 1812/10, vr. 134
142; Sleymaniye Ktp., Amczade Hseyin, nr. 451, vr. 3542; Sleymaniye Ktp.,
Ayasofya, nr. 4797, vr. 4658; Sleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 4794, vr. 263277;
Sleymaniye Ktp., Crullah, nr. 2086, vr. 5566; Beyazd Devlet Ktp., Veliyyddin
Efendi, nr. 3215, vr. 1b-16a; Beyazd Devlet Ktp., nr. 105669/1, vr.116; Sleymaniye
Ktp., Hac Mahmd Efendi, nr. 1366, vr. 3383; tf Efendi Ktp., nr. 2802/22, vr.159
172; Ankara Milli Ktphne, nr. 1032/5, vr. 34b-48b.

B. SOFYALI BL EFEND (v. 960/1551)

Fussl-Hikem rihlerinden olan mellif bu gn Arnavutluk snrlar iinde
yer alan Usturumcada dodu. Daha sonra Halvet eyhlerinden Ksm elebiye
intisap etti. Tahsilini stanbul ve Sofyada yapt. Knnnin baz seferlerine katlarak
orduya manevi destek verdi. Vahdet-i Vcd adl eserin mellifi olan Muslihuddin
Efendi onun en mehur mritlerindendir. Bl Efendinin en mehur eseri erhulFusstur93. Onun konumuzla ilgili olan Risletl-Kaz vel-Kader94 adl eserinin ba
yledir:
....
Sonu yledir:
93 Takprzde, e-ekiku'n-nu'mniyye f ulemi'd-Devleti'l-Osmniyye, I, 521; Bursal Mehmed Thir, I, 42; Mustafa Kara; Bl Efend, DA, V,
20.
94 Ktip elebi, I, 883.

26

Muhyiddin ibnl-Arabnin Osmanl corafyasndaki rihlerinden ve

takipilerinden biri olan Bl Efendi bu rislesinde, bnl-Arab tarafndan ele alnan ve
Efltunun ideler nazariyesini hatrlatan, ancak bu nazariyeden daha derin ve
karmak bir konu olan ayn- sbite kavram zerinde durur95. Ona gre ayn-
sbite, Allahn ilminde yaratlmam mhiyet ya da hviyettir. Eserde Allahn ey
hakkndaki hkm kaz, bu hkmn meydana gelmesi kader olarak tanmlanr ve
kaderin kulun fiili iin bir l olduu, ziydelik, noksanlk ve mukadderatta deimeyi
kabul etmeyecei ifade edilir.
rde ve ilim arasnda tb-metb ilikisi itibryle yle bir sralama yapar:
rde, kadere; kader, kazya; kaz, ilme; ilim de mlma tbdir.
Rislede yer alan kadere ilikin bilgiler de zetle yledir: Kul, ancak kendisi
iin hkm neyse onu yapar, fakat cebir ve zorlama olmakszn kendi ihtiyryla hareket
eder. Bunun iin de sevp ve gnah kazanr. lim-mlm ilikisi etrafnda Eb Cehil ile
Eb Lehebin mn etmemeleri meselesi tartlr. Mellif, netice olarak: Kendi
tercihleriyle kfr benimsediklerinden ayn- sbitelerinde kfr zere bulunurlar,
bunun iin onlarn ayn- sbitede mn zere olmalar imknszdr. Ayn-
sbitelerindeki kfr hali Allahn bilgisi dnda olmadndan, Allahda onlarn
kfrne hkmetmi, onlar da Allahn ilmiyle hareket etmilerdir, nk ilim maluma
tbidir hkmne varr.
Mellife gre yn- sbitesinde ak olan iin hidyet mmkn deildir,
nk Allah herkesin hidyetini dilememitir, zra meet ilme ilim de mlma tbidir.
Mellif,

kfirlerin

kfrnn

ird

emirden

kaynaklanmas

halinde

bunlarn

kfrlerinden tr knanmayacaklarna iaret etmekte, bylece Cebr anlaya yakn bir

kader algsn ortaya koymaktadr.

95 Hatice K. Arpagu, Sofyal Bli Efendinin Kaz ve Kader Rislesi ve yn- Sbite Asndan nsann Sorumluluu, MFD, sy. 30 (2006/1),
s. 52.

27

Kiinin bakasnn ayp ve kusurlaryla megul olmak yerine, kendi hata ve

gnahlarn dnmesi gerektii gibi ahlk tlere de deinen mellif, eserini
tasavvufu tevik eden ifadelerle bitirmitir.
Eserin nshalar: Sleymaniye Ktp., Drl-Mesnev, nr. 55, vr. 3-39;
Sleymaniye Ktp., Hac Mahmd Efendi, nr. 2795, vr. 2b-8a; Konya Yusufaa Ktp., nr.
12/41, 6 vr.

C. ABDULLAH KSIM el-KONEV (v. 978/1570)

XVI. yy. Konya ulemsndan olup fkha dir yazd Ensul-Fukah96 adl
eseri, Ktip elebi tarafndan fakih olmak isteyenlere tavsiye edilmitir97;98.
Mellifin konumuzla ilgili yazm olduu eseri Risle fil-cebr vel-kaderdir.
Eserin ba yledir:
...
Sonu yledir:

. .
Mellif, kader konusunun, zerinde uraanlarn ounun dallete dt bir
mesele olduunu belirtir. Rislede kader meselesinde birounun ifrt ve tefrt snrn
at, Ehl-i snnetin ise bu konuda itidl zere olduu beyn edilir.
Eserde, kader ve kaz balamnda zerinde tartlan ihtiyr fiiller, kulun kasd
ve fiile ynelmesi, Allahn yaratmas gibi klasik kavramlar youn tahlillere tbi tutulur.
Konu yet ve hadisler ile istidllden ziyde, daha ok akl tahlillerle irdelenir.

96 bk. Sleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 533, vr. 2-81.

97 Ktip elebi, III, 149.
98 Badatl smil Paa, Hediyyetl-rifn, I,832.

28

Mellifin, iktibs ve referanslara yer veren geleneksel anlatmn dnda,

mantk felsefe ve kelm ilimlerinin dilini ne karmasndan, onun Sadru-erann
metodunu benimsedii anlalmaktadr.
Eserin, Sleymaniye Ktphnesinde (Murd Buhr, nr. 319, vr. 7884)
kaytl bir nshas bulunmaktadr.

D. MUSLHDDN el-LR, MUHAMMED b. SALH (v. 979/1572)

Bu gn ran snrlar iinde bulunan Lristan blgesinin Lr ehrinde dodu
(916/1510). lk tahsilini randa grd, 1530 ylnda Hindistana gitti. Oradaki
karklklar sebebiyle nce Halepe oradan da stanbula geldi. stanbulda Ebussud
Efendi ile grm, Diyarbekirde Hsrev Paa Medresesinde mderrislik ve bu
ehirde mftlk yapmtr. Pek ok esere erh ve hiyesi bulunan mellifin
eserlerinden bazlar: Hiye al erh-i Tehzbil-mantk vel-kelm, Hiye al
Metliil-enzr ve Hiye alel-Mutavveldir99.
Konumuzla ilgili olan Risletl-kader adl eserinin ba yledir:
... ...
Sonu yledir:

Rislede, kullara ait fillerinin tanm ve mhiyeti ve kullarn bu fiillerde hr

olup olmad meselesi tartlmakta; Allahn hereyin yaratcs olduu belirtilerek
cebir ve ihtiyr konular ilenmektedir100.

99 Ktip elebi, I, 475; Sadk Albayrak, Son Dnem Osmanl Mellifleri, IV, 1804; Hulsi Kl, Lr, Muslihuddn, DA, XXVII, 103-104;
Mehmed Sreyya, Sicilli Osmn, IV, 1127, stanbul 1996.
100 Ramazan Bier, tf Efendi Ktphnesindeki Kelm Kaynaklarnn Tantm ve Tasnifi, MSBE, stanbul 1992 Baslmam Yksek Lisans Tezi,
s. 58.

29

Eserin, tf Efendi Ktphnesinde (nr. 1293-3, vr. 102106) kaytl bir

nshas bulunmaktadr.

E. VANKUL, MUHAMMED b. MUSTAFA el-VN (v. 1000/1591)

Osmanllar zamnnda yetien fkh ve lgat limi. Aslen Vanl olduu iin
Vn veya Vankul nisbeleriyle mehur olmutur. Doum tarihi kesin olarak
bilinmemektedir. Zamannn limlerinden ilim renip, tahsilini tamamladktan sonra
eitli medreselerde mderrislik yapm, Manisa mftl, Selnik ve Ktahya
kdl grevlerinde bulunmutur. 1582 senesinde emekli olduktan sonra yedi sene
mddetle aralksz ilim ve ibdetle megul olmu pek ok eser kaleme almtr. 1591de
Mednede veft etmitir101.
Konumuzla ilgili olan Risle fr-red alel-Cebriyye vel-Kaderiyye adl eseri
yle balar:
...
yle biter:
.
...

Mellif, rislesini dnemindeki baz kiilerin kulun, Allahn irdesi ve

dilemesi karsnda mecbr olduunu ve ihtiyrnn olmadn sylemeleri karsnda
bunun yanlln kantlamak amacyla kaleme aldn belirtir.
Eserde, Haneflikle Mtrdlik eanlamda zikredilir ve bu iki ekol Cebriyyeye
kar savunulur. Earler, Cebr anlaya ortak olmakla ithm edilir. Cebir ise, kulun
fiilini Allaha isnad etmesi eklinde tanmlanr. Rislede Cebriyye iki ksmda
incelenir.
101 Bursal Mehmed Thir, II, 48.

30

1-Cebr-i Mahz (Cebr-i hlis): Asl cebir grn temsil eden bu Cebriyyedir.
2-Cebr-i Mtevasst: Earlerdir.yani tefvz (Mutezile) ile cebr-i mahz
(Cebriyye) arasnda bir anlay benimseyenler demektir.
Earlerin benimsedii cebr-i Mtevasst tavrn, fiilde kulun tesiri olmakszn
ksib olduu anlayyla Mtrdlerden ayrld sylenilir. Ayrca kaderle alkal
Mtrd-Ear arasndaki tartmal konulara deinilir ve Mtrd Mezhebinin
grleri savunulur.
Husn-kubuh, kulun fiili, saf akln Allah bilmekle sorumlu olup olmamas,
dinde akln yeri meselelerinde Mtrd anlay; mm Azm (v. 150/767), Kd
Beydv (v. 685/1287), Devvn (v. 908/1502) ve Molla Hsrevden (v. 885/1480)
nakillerle aklanr.
Eserin, Sleymaniye Ktphnesinde (H. Hsn Paa, nr. 260, vr.140153)
kaytl bir nshas bulunmaktadr.

F. AL b. MUHAMMED el-HANEF ZMR (v. 1049/1640dan sonra)

Osmanl melliflerinden Ali b. Muhammed zmire bal Bucadandr. Doum
ve lm tarihi bilinmemektedir. Ancak onun Nzhetl-akid ve zbdetl-fevid adl
eserinin Kayseri Rid Efendi Ktphnesinde (nr. 624/1) bulunan mellif
nshasndaki istinsah tarihinden kendisinin 1049 (1640) ylnda hayatta olduu
anlalmaktadr. zmirnin tasavvuf ve kelma dir eserleri vardr102.
Konumuzla alkal olan Risletl-kaz vel-kader adl eseri yle balar:
.........
yle biter:
.
102 Metin Yurdagr, Bibliyografik Bir Kelm Tarihi Denemesi, stanbul 1989, s.94; Bursal Mehmed Thir, II, 33; Badatl smil Paa Paa, 1,772.

31

Gayb hakknda ok konuanlarn olduu bir dnemde zarurete binen bu eseri

yazdn syleyen mellif, gayb Allahn dnda; cinler, insanlar, enbiy, evliy ve
melikeden kimsenin bilemeyeceini belirtir.
ki blme ayrlan eserin birinci blm kadere mn, ikinci blm ise ilm-i
ncmun zararlar hakkndadr.
Kadere mnn, mn esaslarndan biri olduu vurgulanr ve kullarn fiilleri
konusundaki Mtrd anlay yle aktarlr; hayr-er, fayda-zarar, mn-kfr, tatmsyet, harekt-sekent, btn kevn hdiseler dahil, her ey Allahn kazs ve
kudretiyledir. Kullar iin mecbri olmadklar bir irdeleri vardr, fiilleri yaratan
Allahtr, ksib kuldur. Fiiller Allahn yaratmasyla meydana gelmekle birlikte onlar
yaratmann gereklemesi iin kulun irde ve kudretini kullanarak fiili ilemeye
ynelmesi gerekir. Ancak Allahn fiili yaratma, kulun fiili kesb adn alr. Allah kula
ait fiilleri yaratmas ynnden fildir, kul da kesb ynnden kendi fiillerinin filidir.
Mellife gre kullarda tercih hrriyeti vardr. Aksi durumda peygamber ve
kitap gndermek anlamsz, hikmetsiz bir i olur.
Rislede Kaderiyye ile Cebriyye arasnda doru ve salam itikda Ehl-i
snnetin sahip olduu vurgulanmakta, kader konusunu tartmay Reslullahn
yasaklad hadiseye iaret edilmektedir. Mellif bu konuda daha geni bilgi iin
kendisinin Nzhetl-akid ve zbdetl-fevid adl eserine atfta bulunur.
Rislenin birinci blmnn konusunu tekil eden kader ve kadere mn
meselesinde ele alnan hususlar Takprzdenin rislesinde geen konulardr. Mellif
her ne kadar bu esere herhangi bir atfta bulunmasa da, konunun ele aln ve meseleye
yaklam asndan her iki risle arasnda nemli benzerlikler gze arpmaktadr.
Eserin, Sleymaniye Ktphnesinde (Laleli, nr. 3321, vr. 7379) kaytl bir
nshas bulunmaktadr.

32

G. ABN-I NAKBEND, el-MUDRN (v. 1002/1594)

Nakbend eyhlerinin limlerinden bir zat olup Mudurnuludur. stanbulda
Emir Buhr zviyesinde mnzev bir ekilde hayatn geirmitir. eyh Vef Trbesi
harminde medfundur103. Eserleri: Trke Mertib-i slk ve kef ile Arapa Risle filkaz vel-kaderdir104.
Risle yle balar:

yle biter:
:
.

Tasavvuf yorumlarn arlkta olduu bu rislede mellif, kaz ve kaderle

alkal olarak sklkla kullanlan yetle dnda yetleri de zikrederek, tasavvuf
penceresinden kaz ve kaderi ele almtr. lim-mlm ilikisi etrafnda konuyu
deerlendirmi, bnl-Arabnin kulland yn- sbite kavram zerinde
durmutur. Bu konuda eitli mezheplerin grlerine yer vermi, ancak kelmclarn
grlerini yapt tasavvuf yorum ve zahlarla farkl bir mecrda aklamtr.
Mezheplerin grlerini naklederken, mutasavvifenin de Mtrdlerle ayn
gr paylatklarn ve aralarnda ok cz bir fark olduunu syler.
Eserin nshalar: Sleymaniye Ktp., Badatl Vehbi nr. 2047, vr. 222231;
Beyazd Veliyyddin, nr. 3228, vr. 37b-41a; Beyazd Devlet, nr. 105669/6, vr. 5269;
Sleymaniye Ktp., Pertev Paa, nr. 607, vr. 172180; Sleymaniye Ktp., Lala smil,

103 Takprzde, II, 371-372.

104 Bursal Mehmed Thir, I, 98.

33

nr. 698, vr. 6772; Sleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 940, vr. 610; Sleymaniye
Ktp., ehid Ali Paa, nr. 2771, vr. 144153.

H. el-KU, SAFYYDDN AHMED b. MUHAMMED YNUS edDECN el-MAKDS el-MEDEN (v. 1071/1661)
991de (1583) Medinede dodu. lk eitimini dnemin lim ve sflerinden
olan babasndan alan Ku, Yemen ve Mekkede eitimini ikml etti. Medinede
kald dnemde birok tarkattan iczet ve hilfet ald. Yetitirdii talebeleri vastasyla
fikirleri Cava ve Endonezyaya kadar ulat. 1071de (1661) Mednede vefat etti. ou
tasavvufa dir olmak zere yetmi civarnda eser kaleme ald105.
Konumuzla ilgili olan el-fde bim beynel-ihtiyril-ilh vel-irde adl
eserinde mellif, Muhyiddin bnl-Arabnin el-Fthtl-Mekkiyyesinde yer alan
kapal hususlar rhn irtibat yoluyla kendisinden feyiz almak suretiyle erh ettiini
sylemektedir.
bnl-Arabnin takipilerinden Sadreddin Konev bata olmak zere pek ok
kii gibi, Ku de bn'l-Arab ile byle bir irtibatta olduunu ifade etmitir.
Mellif, Allahn ilim ve irde sfat, ilim-mlm ilikisi, Allah-zaman ilikisi
ve cz ihtiyr gibi konular bu eserinde tahlil etmitir.
Eserin, Sleymaniye Ktphnesinde (Reid Efendi, nr. 428, vr. 3644)
kaytl bir nshas bulunmaktadr.

I. KRN, EBL-RFN BURHNDDN BRHM b. HASAN b.

HBDDN el-KRD e-HRN e-EHREZR (v. 1101/1690)
1025 yl evvalinde (Ekim 1616) ehrezra bal ehranda dodu. Onun
Krn eklinde tannmasn salayan nisbesi, sfereyin ehrinin kasabalarndan Krn
105 Reat ngren, Ku, DA, XXVI, 470-471.

34

beldesiyle ilgilidir. Lisana ve tasavvufa vkf faziletli bir zattr. Medine-i Mnevverede
bir mddet ikamet etmitir. Baz kaynaklarda ihb Krd olarak da anlan bir Ear
kelmcsdr. Kunin (v. 1071/1661) talebesidir106. Geni bir ders halkas olan, slm
dnyasnn eitli yerlerinden gelen rencilerin kendisinden faydaland Krn,
Endonezyada slmn yaylmasnda etkili olmutur. Eserleri: Tahkkt-teklf al
merebi ehlil-kef ve-hd; Tenbhl-ukl al tenzhis-sfiyye.
Mellifin konumuzla ilgili eseri Mesleks-sedd il meseleti halki eflilibd107 yle balar:
.
yle biter:
.

Mellif bu eserini yazarken kendisinin de belirttii gibi mm Earnin (v.

324/ 935) el-bne an uslid-diyne adl eserinden faydalanmtr.
Sekiz babdan meydana gelen eser, Snn gelenee gre yazlmtr. yi-kt
btn fiillerin yaratcs Allah, insan ksibtir eklinde ifade edilen kesb teorisi etrafnda
aklamalar yaplmtr.
Ona gre kuldaki kesb, mstakil bir kudret deil, Allahn yaratmas ve izninin
eseridir. Kulun ihtiyr fillerle ilgili tercihi ve dilemesi (meeti) Allahn dilemesine
tbdir.
Rislede isttat, vs`, takat, kesb, meet gibi kavramlarn Kurn- Kerm ve
hadislerde kullanllarna deinilir ve istitat-kul ilikisi genie ele alnr.
Mutezilenin, kulun mstakillen bir gc yoksa emir ve nehiylerin bir hkm
olmaz eklindeki iddiasna cevap verilir.
106 Bursal Mehmed Thir, I, 337; Badatl smil Paa Paa, I, 35-36; Yurdagr, s. 96-97; Recep Cici, Krn, DA, XXVI, 426-427.
107 Ktip elebi, IV, 480; Eser, baz kaytlarda Cillul-enzr bi-tahrrl-cebr fil-ihtiyr adyla da gemektedir. Ktip elebi, III, 363; Mellifin
bu ad tayan rislesi iin bk. Yurdagr, s. 112-113.

35

Mellife gre kulun mkellef tutulmas, kulda Allahn izniyle messir olan bir
kudretin var olmas artna baldr. bn Kayyim el-Cevziyyenin (v. 751/1350) ifulAll adl eserinden, Mevkf Sahibinden108, Gazzl (v. 505/1111) ve mm Malikten
(v. 179/795) ayrca Kd Beydvden (v. 685/1287) yaplan nakillerle konu tam bir
Ear dnce sistemi ierisinde ele alnr.
Eserin nshalar: Sleymaniye Ktp., Murad Molla, nr. 1366/2, vr. 6190;
Crulah, nr. 2102, 40 vr.; H. Hsn Paa, nr. 248, vr. 54-74; Hamidiye, nr. 1440, vr. 3546; Laleli, nr. 3765, vr. 60-73; Beyazd Devlet Ktp., Veliyyddin Efendi, nr. 1815, vr.
84b-96b; Koca Ragp Paa Ktp., nr. 1464/11, vr. 63-73; tf Efendi Ktp., nr. 2789/6, vr.
153b-161b; MF Ktp., Yazmalar, nr. 571, vr. 26b-36a;

. SAAKLIZDE MEHMED EFEND (v. 1145/1732)

1070-1080 (1660-1670) yllar arasnda Marata dodu. Ailesine nisbetle
Saaklzde, doum yeri dolaysyla da Mara olarak tannr. Babas Ebbekir
Efendinin Marata imamlk yapt kaydedilmektedir.
Saaklzde, Osmanl limleri iinde ilm yetkinlii olan bir zattr. lk tahsiline
memleketinde balayan Saaklzdenin hocalar arasnda Hasan Mara, Tibyn
Tefsirinin mtercimi Ayntb Muhammed Efendi ve Drendeli Hamza Efendi gibi
zevt vardr. Daha sonra am'a giden Saaklzde, burada Abdlgani en-Nabls'den
hadis, tefsir, tasavvuf gibi ilimleri tahsil etti ve ondan tasavvuf anlamda iczet-hilfet
ald. Memleketine dndkten sonra talebe yetitirmek, ird faaliyeti ve kitap yazmakla
megul oldu. Tefsir, kelm mantk, feriz, men ve mnzara ilimlerine dir yazd
pek ok eseri vardr. Nerut-tavli, Risle f ytil-mtebiht, Tertbl-ulm,
Teshll-feriz, Risle f tecddil- mn, Risle fil-fetv, Cmiul-knz109
eserlerinden bazlardr.
Konumuzla ilgili olan eseri Risle fil-irdetil-cziyyedir
108 Adudiddn el-cnin el-Mevkf f ilmil-kelm adl eseri kasdedilmektedir.
109 Bursal Mehmed Thir, I, 325-327; Mehmed Sreyya, IV, 233; Tahsin zcan, Saaklzde Mehmed Efendi, DA, XXXV, 368-370.

36

Mukaddime, maksad ve htimeden meydana gelen bu eserde mellif, ncelikle

varlk konusunu ele alr. cye ait el-Mevkfa atfta bulunur, ancak var olana ey
denilebileceini belirtir; Allahn her eyi yaratcs110 olmasnn Onun irde sfatyla
dorudan alkal olduunu syler. Buna gre ey lafznn, Mutezilenin hilfna,
madm iin kullanlamayacan belirtir.
rde, kasd, ihtiyr, ve meet kavramlar hakknda da bilgi veren mellif,
Eariyye ve Mutezilenin, irdenin Allah tarafndan yaratldn iddia ettiklerini
syler.
Mellif kullarn fiillerini tercihe dayal ve zorunlu fiiller eklinde ikiye
ayrr.
Rislenin maksad baln tayan ksmnda ise mellif, efl-i ibd
konusundaki mezhepleri snflandrr. mm Mtrdye gre fiil ve irde her ne kadar
mahlk olsa da, kul ihtiyr fiilinde mecbr deildir; mm Earye gre ise, kul
fiilinde hr, ancak ihtiyrnda mecbrdur diyen mellif, bu durumun ne cebr ne de
tefvz olmadn belirtir.
Mellif: kul, bir fiile ynelince kesb, akabinde o fiili Allahn yaratmas da
halk kavramyla ifade edilir szyle Mtrd gr belirtir. Allahn szkonusu fiili,
insann irdesinden sonra yaratmas sebebiyle, sorumluluun kula ait olduunu savunur.
Mellif, kulun fiilini Allahn bilip levh-i mahfzda onu yazmasnn, kuldaki
sorumluluu ortadan kaldrmayacan belirtir.
Mellif grlerini mm Birgivnin Tarkat- Muhammediye adl eserinin
erevesinde ortaya koymaktadr111.
Eserin, Sleymaniye Ktphnesinde (Pertev Paa, nr. 648; Hac Mahmd
Efendi, nr. 5819; Reid Efendi, nr. 428, vr. 3644) kaytl nshalar bulunmaktadr.

110 te Rabbiniz Allah bu! O'ndan baka ilh yoktur; O, her eyin yaratandr. O'na kulluk edin, O her eye vekildir (el- Enm 6/102).
111 hsan Bekta, Esrzde Abdlbki Efendi ve rade-i Cziyye Rislesi, MSBE, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 2006.

37

J. DVD- KARS (v. 1169/1756)

Mteahhirn Osmanl ulems arasnda zhidliiyle mrf olan Dvd-i Kars,
temel medrese eitimini Karsta tamamladktan sonra stanbula giderek tahsilini ve
mlzemetini bitirdi. Dvd-i Karsnin nce Msra, oradan da kendisine hayran
olduu nl Trk bilgini Birgivnin memleketi olan Birgiye giderek oraya yerleti ve
buradaki medreselerde mderrislik yapt bilinmektedir. 1169 ylnn son gnlerinde
(Austos 1756) Birgide vefat eden Dvd-i Kars Birgiv Muhammed Efendinin
yanna defnedildi112.
eitli ilim dallarnda eser veren mellifin kelm alannda el-KasidetnNniyye erhleri; erh-i ment Billh, erhu Ksideti Bedil-Eml ve Risle f
beyni

meseletil-ihtiyrtil-cziyye

vel-idrktil-kalbiyye

adl

eserleri

bulunmaktadr.
Dvd-i Karsnin konumuzla ilgili olan rislesi yle balar:
..

yle biter:


Mellif eserin banda ncelikle tikd, cebr, kader, efl-i ihtiyriyye ve abd
kavramlarn aklar. Buna gre abd-ubdiyyet kavramlarnn kelm kitaplarnda
kullanlyla alkal farkl gr (mezhep) vardr:
1. Hukemnn mezhebi: Bu gr serdedenler ihtiyr fiillerimizde herhangi
bir tercihimizin buunmayp zorunlu olduumuzu sylerler. Ancak bu grn batl
olduu akl ve nakl delillerle sabittir.

112 Bursal Mehmed Thir, I, 309; Cemil Akpnar, Dvd-i Kars, DA, IX, 29-32.

38

2. sferynnin mezhebi: Fiillerimiz iki kudretle iki ihtiyrn birlemesi

neticesinde (mecmu olarak) meydana gelir. mm Mtrdnin fiilde Allahn kudreti
messirdir; kulun kudreti ise fiilin mdmla mevcd arasnda vcduna vasta olmas
hasebiyle messirdir grne atfen, sferyinnin grnn Mtrdlikle paralellik
arzettiini belirtir.
3. Bkllnnin mezhebi: Fiillerimizde messir olan ihtiyr ve kuvvet ikidir.
Ancak Allahn kudreti fiilin aslna, kulun kudreti fiilin vasfna taalluk eder. Bu
mezhebin Eariyyeye irc edilmesi de mmkndr113.
Dvd-i Kars, kullarn fiilleri konusunda yapt tasnife gre; bu hususta gr
serdeden mezhepleri Cebriyye, Kaderiyye (Mutezile), Eire ve Mtrdiyye olmak
zere drde ayrr.
(Ona gre) Cebriyye: slm frkalar ierisinde dalleti ak olan bir frkadr.
Onlar slm deil, slm olduklarn iddia eden kiilerdir. nk onlarn iddialarn
dillendiren kii, mslman olarak kalamaz. Onlar nasl nefis ve bedenlerimiz
yokluktan varlk lemine yalnzca Allahn kudreti ile ktysa fiillerimiz de yledir.
Bizim hi bir kast, ihtiyr, irde, kudret ve kesbimiz yoktur demek suretiyle
fiillerimizde zorunlu olduumuzu iddi ediyorlar ki bu hlis cebirdir der. Bu gr
sahiplerinin ileri srdkleri akl ve nakl delilleri belirten mellif, bunlarn btl
olduklarn ispatlamaya alr. mm Birgivnin Tarkat- Muhammediyye adl
eserinde, Tatarhniyye mellifinin Cebriyye, kullarn fiillerini inkr etmeleri sebebiyle
ak nassa kar geldikleri iin kfre dmlerdir eklideki fetvasn naklettiini
belirtir.
Dvd-i Kars, Mutezilenin bu konudaki grn yle zetler: Bizden
sdr olan ihtiyr fiiller, fiilin meydana geldii her aamada bizim eserimizdir. Bunda
Allahn kudretinin, yaratmasnn herhangi bir dahli yoktur. Her kul, kendi fiilini kendi
kudretiyle yaratmaktadr. yilik Allahtan, ktlk ve er ise kullardan ve eytandandr.

113 Gelenbev: Allahn kudreti fiilin aslna, kulun kudreti fiilin vasfna taalluk eder ifadesini Eariyyeye atfeder ve Erilerin cebr-i mtevasst
diye adlandrlmalarna bu ifadenin sebep olduunu belirtir. bk. Hiye-i Gelenbev, s. 211, stanbul, Matba- mire, 1307.

39

Mutezilenin konuya ilikin akl ve nakl delillerini nakleden mellif,

Teftzn ve Ehl-i snnet limlerine atfen Mutezile tarafndan ileri srlen delillerin
aslnda baz akl ve nakl pheler barndrdna dikkat eker.
Onun naklettii akl itirazlardan birisi yledir: Kul kendi fiilini yaratacak
olsa, onun yapaca ii btn tafsiltyla bilmesi lzmdr. Ancak insan iin fiillerin
ncesi de sonras da tamamen gibtir. Bir ksmn bilip, bir ksmn bilmeden yaplan bir
ie ise yaratma denilmesi imknszdr.
Mellif, Earlerin konuyla ilgili grlerini yle nakleder. Fiillerimiz,
yalnzca Allahn kudreti ve irdesiyledir. Kudret-i ilh kadmdir, ancak onun fiile
taalluku hdistir. Kulun kudretinin ise fiile tesiri yoktur demilerdir.
Earlere gre insann irde ve seme hrriyeti vardr, bunlar Allah tarafndan
yaratlr. Earlere gre insann cz irdesi, itibar bir durumdur, nefsl-emirde vardr
ancak fiilden nce insan irde sahibi deildir, sz konusu fiile bitiik olarak (mukrin)
fiille birlikte yaratlr.
Daha sonra mellif, Ear hakknda bir takm ithmlarda bulunanlarn
olduunu, mm Earnin bu konudaki grlerinin yadrgandn, ancak tenkitte
arl doru bulmadn belirtir. Bu konuda serdedilen en doru grn ise mm
Mtrdye ait olduunu syler.
Mellife gre mm Mtrdnin, kulun fiilleri zerinde mdahalesinin
bulunduunu kabul etmesi, kulun fiilini yaratmas anlamnda olmayp, mdahalein
sadece kesb cihetiyle olduunu belirtme anlamndadr. Yaratma demek, bir eyin
yokluktan (adem) varlk sahasna (vcd) karlmasdr. Bununla birlikte fiil yokluk
halinde varlk alanna ktndan, tek bana kula nisbet edilemez. nk bir eyi
yoktan meydana getirmek Allaha ait bir sfattr. Byle bir kudreti ancak Allah
gsterebilir. lh yaratma ise, kulun fiile ynelmesinden (kesb) sonradr ve bu i sadece
Allaha izfe edilebilir.
Mellife gre, bir fiilin oluumu iin be ey vardr. Fiilin meydana gelmesinde
asl etken olan ve onu var eden unsur Allaha ait olan irde ve kudrettir. Dierleri ise

40

onun varlk alanna kmas iin ancak birer yakn neden konumundadr. Mellifin
iaret ettii be unsur: ki irde (Allahn ve insann irdesi), iki kudret (Allahn ve
insann kudreti) ve ilh tekvndir.
Eserin ktphnelerde kaytl nshalarndan bazlar: Hac Selim Aa Ktp., nr.
1273/4, vr. 52a-69b; Sleymaniye Ktp., Pertev Paa, nr. 648; Sleymaniye Ktp., zmirli
smail Hakk, nr. 404, Bolulu brahim Efendi Matbaas, nr. 1312, s. 11-34;
Sleymaniye Ktp., Yazma Balar, nr. 475, vr.1-10.

K. HDM, EB SAD MUHAMMED (v. 1176/1762)

1113/1701 ylnda Konyann Hdim kasabasnda dodu. Hseyn, Nakibend,
Konev nisbeleriyle de anlr. Soyu Hz. Peygambere ular. lk eitimini babasndan
ald ve on yanda hafz oldu. Konya ve stanbulda sekiz yl kadar renim grdkten
sonra Hdime babasnn yerine ders halkasnn bana geti. Orada pek ok talebe
yetitirdi. Pdih I. Mahmd tarafndan stanbula dvet edildi. Kendisinde stanbulda
kalmas istenildi ise de, o Hdime dnmeyi tercih etti. Yetitirdii talebeler arasnda
smil Gelenbev, Gzbykzde brahim Efendi, Hfz Hasan skb ve kendi
oullar Sad ve Abdullah gibi kiiler bulunmaktadr. Tefsir, hadis, fkh, tasavvuf ve
akide dir eserler vermitir. Birgivnin Tarkat- Muhammediye adl eserine yazd elBerkatl-Mahmdiyye f erhit-tarkatil-Muhammediye adl erh onun en mehur
eseridir114. Onun konumuzla ilgili olan Risle fil-kaz vel-kader adl rislesi yle
balar:
...
yle biter:

.. .

114 Bursal Mehmed Tahir, I, 296-298; Mustafa Yayla, Eb Sad Hdim, DA, XV, 24-25.

41

Sahih hadislerle mevzuyu akladn beyn eden mellif, irde konusunda

mezheplerin grlerini ksaca verdikten sonra "
115

" hadsi etrafnda dunn mbrem olan kazy deitirdiini aklar. Bu babda

dunn fayda verip vermedii konusunu iler.

Mellif kazy yle tanmlar: Mahlkta ait bilginin toplu olarak (icml)
levh-i mahfzda var olmasdr. Kader ise: Kaz- sbkn vakti gelince ortaya
kmasdr.
Kullar fiillerinde muhtr, ihtiyrlarnda mecbrdur grn benimseyen
Earleri eletirir ve bu anlay cebr-i mahz olarak nitelendirir.
Kaz- kader kavramlar arasnda ilikiyi ksaca akladktan sonra kazy drde
ayrr:
- Kaz-y tat;
-Kaz-y msiyet;
-Kaz-y nimet;
-Kaz-y iddet;
Mellif, du, sabr ve tevekkl kavramlar arasndaki ilikiler zerinde durur ve
mrn uzamasn da mrn bereketlenmesi olarak yorumlar.
Eser Mecmtr-Resil iinde baslmtr (1302).
Eserin ktphnelerde kaytl nshalarndan bazlar: Sleymaniye Ktp.,
Crulah, nr. 2117, vr. 6276; Sleymaniye Ktp., Reid Efendi, 1017/61, vr. 230-233;
Sleymaniye Ktp., elebi Abdullah, 392, vr. 79-97; Sleymaniye Ktp., Esad Efendi,
3466, vr. 46-58.

115 bn Mce, Ukbt, 22.

42

L. ABDLVEHHB b. MUSTAFA e-M

Abdlan b. smil en-Nablsnin (v. 1143/1731) talebesidir. Eserin banda
kendisini Hdiml-merhm e-eyh Abdlan b. Nabls el-Hanef, el-Kdir enNakibend eklinde tantr. Abdlvehhb e-mnin konumuzla ilgili yazd eseri
Mededl-feyzil-muteber bi-erh-i risletil-kaz vel-kaderdir.
Eser, hocas Nablsnin arkada olan Seyyid Feyzullah Efendinin KazKader Rislesinin116 erhidir.
Mellif, bn Kemlin de aralarnda yer ald bir grup ulem tarafndan teden
beri sylenilegelen kader meselesi zor ve derin bir meseledir szne katlmadn
belirtir. std Nablsnin eserleri yannda Eml ve Fkh- Ekbere de atflarda
bulunur.
Selefin itikd konulardaki tavrn vmekte buna karn halefin tefrikaya
dtn belirtmekte, sebebini mteahhirn ulemnn mtebihta dalmalar olarak
grmektedir.
Eserde mn esaslar ele alnmakta, hirete mn bal altnda kfir, mrik ve
mnfklarn cehennemde ebed kalacaklar belirtilmektedir. Ayrca mellif, kymet ve
hiret ahvliyle alkal Akid-i mer Nesefde ele alnan mzn, srat, efat, mesh ve
deccalin kmas, yecc ve mecc hdisesi, dbbetl-arz, nzl-i sa gibi konulara
deinir; bunlara mnn gereklilii hususunda aklamalarda bulunur.
Mellif, eserinde peygamberlere mn konusunu da ilemekte ve onlardan
sonra gelen Hulef-yi Ridnin fazilet derecelerini immet srasna gre kabul
etmektedir. Hilfetin otuz yl olduunu beyn eden rivyeti yorumlamakta, ancak
faziletin sonraki halifeler iin de devam ettiine inanmaktadr.
Mellif kadere mn, Allahn kadm irdesi ve ilmi ile ilikilendirerek aklar
ve mn esaslar ierisinde deerlendirir. Ear anlaya uygun bir ekilde kaderi
yorumlar. Kader anlaynda en isabetli grn Ehl-i snnete ait olduunu ifade eder.

116 Feyzullah Efendiye ait mstakil bir risleye kaynaklarda rastlayamadk.

43

Sadet ve ekvet sfatlarnda deimenin mmkn olduunu, ancak bu

bilginin Allahn ezel ilminde olan bilgiden baka olmadn vurgular.
mm Earnin Maklt ve el-bne adl eserlerinden eitli nakiller yapan
mellife gre: kullarn fiilleri, mmkint cmlesindendir, her mmkin de Allahn
kaderiyledir (makdurullah). yleyse kullarn fiilleri de Allahn bir fiilidir sonucuna
varr. yet kulun da tesir ynyle fiile bir etkisi vardr dersek ictim- messir
gerekir ki bu btldr der.
Eserde, Teftznnin el-Maksd adl eserinden de istifade edilmitir.
Sz konusu erhin Sleymaniye Ktphnesinde (Badatl Vehbi nr. 799, vr.
161) bir nshas bulunmaktadr.

M. GMLCNEL SEYYD MUHAMMED b. AHMED (v. 1203/1788)

Ulemdan bir zt olup Tercme-i Tarkat- Muhammediye, erhu Ebyt-
Nniye ve Risle f bahsil-irdetil-cziyye gibi eserleri vardr. 1203te (1788)
stanbulda vefat etmi ve Emir Buhr zviyesine defnedilmitir117.
Mellifin konumuzla ilgili olan Risle f bahsil-irdetil-cziyye adl
eserinin ba yledir:
...

Sonu yledir:
.
.

117 Bursal Mehmed Thir, II, 8.

44

Mellif, kulun fiillerinin meydana geliinde beyn edilen drt akl ihtimale
atfla mezhepleri inceler.
Ehl-i snnet ulemsnn: Kulun, azba uramayaca veya sevba nil olaca,
itat ve isyn olarak nitelenen irde-i cziyye ve irde-i kalbiyyesi vardr dediini,
ancak Erlerin kulun ihtiyr noktasnda farkl grlerinin olduunu belirtir. nk
Erlerin, kula ait olan ve kulun zorunlu olduu bir ihtiyr benimsediklerini ifade
eder. Mellif, kuldan kudreti btnyle nefyedenlere Cebriyye; kudret ve irdeyi
btnyle kula nispet edenlere de Kaderiyye denildiini ve Kaderiyyenin irke
dtn belirtir. Mezheplerin konu hakkndaki grlerini ksaca nakleder ve
yanldklar konular iaret eder.
Mellif, Mutezileyi slm diresi iinde deerlendirir. Onlar slm diresi
iindedirler; nk Allah bizzat yaratcdr, kul ise Allahn kendilerinde yaratt
sebepler ve letler vastasyla yaratr, demek suretiyle onlar yaratmay Allaha isnad
ettiklerini dnmektedir. Bu sebeple onlarn Allaha irk komu saylmayacaklarn
kabul eder.
Mellif, Eariyye hakknda da unlar syler: Earler, Allahn fiile yakn
olarak kulda yaratt bir irde ve gc kabul eder, ancak kulun fiile mahal olmann
dnda hibir tesirinin olmad grndedirler, hatt kulun fiili kendi tercihiyledir
zorla deildir; ancak tercih, Allah tarafndan cebr (bil-cebr vel-zdrr) iledir. Biz fiili
ilerken tercihimizde mecbruz diyerek cebr-i mtevasst tarznda bir gr
benimsediler. Bu grleriyle Earlerin Cebriyye ile benzer grleri paylat
sonucuna ular.
mm Mtrdnin kullarn ihtiyr meselesindeki grlerini aktarr ve
naslardan hareketle kulun ksib Allahn hlk olduu ve kula ait bir irdenin varln
aklar. Sevp ve azabn terettp edecei bir irde ve yaratma anlayna, teklfin
shhatine Mtrd anlayn daha uygun olduunu belirtir. Ayrca hadislerde geen
cebri artran baz metinleri Mtrdiyyenin anlayna uygun olarak yorumlar.
Eserin ktphnelerde kaytl nshalarndan bazlar: Sleymaniye Ktp.,
Yazma Balar, nr. 4140/3, vr. 19b-24b; Sleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1180;

45

Sleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3570, vr. 21-33; Sleymaniye Ktp., Hlet Efendi,
nr. 419, vr.123. Bu nsha, Tercme-i risletl-mesleks-sedd fil-irdetil-cziyye
eklinde kaytldr.

N. MUHAMMED b. MUSTAFA el-AL (v. 1234/1818)

Yaad zamann mmtaz limlerinden birisi olduu belirtilen Al 1234te
(1818) Konyada vefat etmi ve Hz. Mevln Trbesi civarna defnedilmitir. Eserleri:
erh al netcetil-usl, erh al evhiri mecmiil-usl lil-Hdim ve erhulirdetil-cziyyedir118.
Mellifin konumuzla ilgili olan erhul-irdetil-cziyye adl eserinin ba
yledir:

Sonu yle biter:

Rislede cz- irde konusu Ehl-i snnetin gr etrafnda ilenmektedir. Bu
konuda Cebriyye, Kaderiyyye ve Eariyye gibi ekollerle daha ok Mtrdiyyenin
grlerine arlk veren Sadru-era119 (v. 747/1346), Teftzn (v. 792/1398) ve
Birgiv (v. 981/1573) gibi isimlere yer verir.
Mtrdlere gre kul iin fiili yapmak ve terk etmek eit olarak cizdir. rde,
bu iki alternatiften birini tercih etmektir. Allah da, kulun irdesinin bu zellii sebebiyle
onlarn ne yapacan bilir ve yle takdir eder.

118 Bursal Mehmed Thir, II, 33. 118

119 Sadr-era es-Sn Ubeydullh b. Mesd b. Tci-era b. Mahmd el-Mahbb (v. 747/1346).

46

Mellife gre kulun kudret ve irdesini sarf etmesi kesb, bunun hemen
akabinde fiilin olumas ise yaratma (halk)dr120.
Mellif, Devvnnin efl-i ibd rislesinde kullarn fiillerinin meydana
gelmesinde bahsettii akl ihtimallere deinir. Eserin ierii incelendiinde klasik
kelm kitaplarnda yer alan cebr ve tefvz aras Mtrd duruunu burada da
grmekteyiz. Ona gre kulun fiili sadece Allahn kudretiyle olsayd cebir; yalnz kulun
kudretiyle olsayd tefvz meydana gelirdi. kisi arasndaki orta yol ise Ehl-i snnetin
yoludur.
tf Efendi Ktphnesinde (nr. 2884/4, vr. 46b-52a; nr. 1392) iki nshas
bulunan eser, stanbulda (Matba- mire, 1259) baslmtr.

O. EBL-BEH HLD el-BADD ZYDDN HLD b. AHMED

e-EHREZR el-BADD (v. 1242/1827)
Nakibendiyye tarkatnn Hlidiyye kolunun eyhi olan Hlid el-Badd,
IraknvSleymaniye ehrinin yaknlarnda bulunan Karada kasabasnda dodu.
Buradaki eitli hocalardan tahsilini tamamlad. Sleymaniyedeki medresede
mderrislik yapt. Delhili Nakibend eyhi Abdullah Dihlevye intisb etti. Bir
mddet eyhinin yannda kalan mellif, Sleymniyeye bu tarkin halfesi olarak
grevlendirildi. Hlid el-Badd burada Krtlerin youn olarak yaad Kuzey Irakn
din hayatnda etkili oldu. Hlidiyye, Mevln Hlid-i Baddnin yzlerce halifesi
araclyla son derece geni bir alana yayld. Hlid-i Baddnin Dvn yannda
Risle f isbtir-rbta, Mektbt- Mevln Hlid adyla Trkeye evrilen BugyetlVcid f mektbtil-Mevln Hlid ve almamzda tantacamz rde-i cziyye
rislesi121 onun en mehur eserlerindendir122.
Sz konusu eserin ba yledir:

120 Bier, s. 77, Soysal, s. 20.

121 Eser, Risletl-kdil-cevher adyla da adlandrlmtr.
122 Hamid Algar, Hlid Ziyeddin el-Badd, DA, XV, 284-285; Bursal Mehmed Thir, I, 66.

47

 ...
Sonu ise yledir:

Mellif bu rislesinde, kullarn fiillerinde cz irdenin rol ile her eyin
yaratcsnn Allah olduu temel prensibinden hareketle, Earler ile Mtrdlerin
kesb ve irde-i cziyye konusundaki grlerini inceler. Mellif, bu iki ekoln bu
meseledeki grleri arasndaki farkn son derece kapal bir durum olmas sebebiyle,
ulemdan bazlarnn bu konuyu fazlasyla ciddiye aldklarn dnmektedir. Ona gre
iki gr arasnda bariz bir fark yoktur. Mtrdler, fiilde kulun tesirinin olduu bir
kudreti kabul ederken; Earler tesirsiz bir kudret fikrini benimsemilerdir. Ancak bu
durum, onlarn cebre nisbet edilmelerini gerektiren bir durum deildir.
Mevln Hlid el-Badd, Mtrdlerin grn u ekilde aktarmaktadr:
Kesb demek olan cz irde, insandan bizzat onun irdesiyle kmaktadr ve bu onun
kendi kudretinin eseridir. Bu durumda Mtrdler, insann bir ey cd etmi olduunu
kabul etmezler, ancak insann nisbetleri ve izfetleri deitiren bir kudretinin var
olduunu, bunun da hakik bir durumun varln gerektirmediini, itibr bir durum
olmasnn yeterli olacan belirtirler. Zir cz ihtiyr, fiili Allahn yaratmas iin tab
bir arttr, bir vasfla iliki kurmasdr. Yani cz ihtiyr, filin itat veya isyn olmasn
belirler. rnek olarak, yetim bir ocua atlan bir tokat, eer ona hakaret iin ise gnah;
yet terbiye etmek iin ise ayn eylem sevp olarak nitelenmekte bunu da insan irdesi
belirlemektedir.
Hlid-i Badd Ehl-i snnetin bu konudaki grn u ekilde verir: Yce
Allah, hayr ve er cisimlerin ve arazlarn yaratcsdr. O, kullarn kesblerinin de
yaratcs olup Ondan baka bir yaratc dnlemez. Bu, Allahn kullarnn
yaptklarndan hibir eyi yaratmadn iddia eden Kaderiyye ile insanlarn kesblerine
gleri olmad iddiasnda bulunan Cehmiyyenin kanaatine aykrdr. nsann
yaptklarnn yaratcs olduu iddias irki gerektiren bir durumdur. nk
Cehmiyyenin dvs kullarn da Allah gibi ilim, irde konuma ve seslerdeki hareket
skn eklindeki arazlar yarattklar tarzndadr. Bu grn taraftarlarn Allah yle

48

tarif eder. Yoksa Allahn yaratt gibi yaratan ortaklar buldular da, bu yaratma
kendilerince birbirine benzer mi grnd. De ki: Allah her eyi yaratandr. O, her eye
glip ve hkimdir123.
Mellif, fiili Allah yaratsa da, kulun azmini kendisinin var ettii eklindeki
dncesi nedeniyle bnl-Hmm Mutezileye uymakla ithm eder.
Kesb teorisini Ear anlaya gre tahlil eden mellif, kendilerine yneltilen
eletirilere kar cevap verir. Neticede kulun irdesinde mecbr olmasnn onun
fiillerinde de mecbr olmas anlamna gelmediini belirtir124.
eitli kaynaklardan getirdii delillerle Cebriyye, Mutezile ve felsifenin
grlerini reddeden Hlid el-Badd,

kulun kudreti

ve kesbi konusunda

Mtrdiyyeye gre aklamalarda bulunur. Ona gre Allahn yaratmasnda dete

gre art olan irde-i cziyyedir. Nitekim Mtrdler, cz irdeyi d dnyada
mevcut kabul etmeyip itibar bir durum olarak (emr-i itibar) grmekte, bu nedenle de
onu yaratmann kapsam dnda tutmaktadr. nk bu durum bir hl olarak kabul
edilir, bunun varln sadece vicdanmzda hissederiz. rde bir eyi gerekletirmeye,
yani onu yapmaya ya da yapmamaya ynelebilir, onunla iliki kurabilir. kisinden
birinde veya birok ihtimalden birine karar klarsa bu irde, cz irde adn alr. Cz
irde, insann tercihiyle ondan domaktadr, onun kudretinin eseridir,
Hlid el-Badd bu grleriyle, bata Ktahyev olmak zere, pek ok lim
zerinde etkili olmutur.
Eserin ktphnelerde kaytl nshalarndan bazlar: tf Efendi Ktp., nr.
1392, s. 132-147; Sleymaniye Ktp., Nafiz Paa, nr. 780, vr.131147; Beyazd
Veliyyddin Efendi, nr. 3634. Bu nsha Risle fi tahkki irdetil-cziyye eklinde
kaytldr.

123 er-Rd 13/16.

124 Bier, 123; Bekta, 11.

49

P. HALL SIRRI b. BRAHM ANKARAV (v. 1303/1886)

Halil Srr Efendi, Byk Grc Ahmed Efendinin talebelerinden olup
mderris ve Eyp Mollas olarak 1303te (1886) vefat etti125.
Mellifin konumuzla ilikili olan Risle f meseletil-kader f eflil-ibd adl
eserinin ba yledir:
.

Sonu ise yledir:

nsann fiil ve mukaddertnn Allahn bir hkm olduunu sylemekte,

kadere mn da

"" 126 yeti ve mehur Cibrl Hadsine127

dayandrmaktadr.
Mstakimzdenin rde Rislesinde grlen kaz ve makz kavramlar
arasndaki anlam farkll hususuna burada da dikkat ekilmektedir. Mellif kazy:
Allahn kfr yaratrken rzs olmad halde, kulun irkin bir tercihi olarak
yaratmasdr eklinde tanmlamaktadr. Kfr tercih eden kfirin bu tercihinden dolay
da azba mstahak olduunu sylemektedir.
Hz. Peygamberden u rivyeti nakleder: Amr b. uayb dedi ki: Hz.
Peygamberle oturuyorduk. Bir grup insanla Hz. Ebbekir ve Hz. mer geldiler, Hz.
Peygambere selm verdiler. Cemaatten bir ksm:

125 Mehmed Sreyya, II, 339.

126 el-Kamer 54/29.
127 Buhr, mn 37; Tirmiz, mn 4.

50

-Ya Reslallah! Bunlar kader hakknda konutular ve Hz. Ebbekir: yilikler

Allahtan, ktlkler bizdendir dedi. Hz. mer (r.a.) ise, her ikisi de Allahtandr
dedi, topluluun bir ksm Hz. Ebbekire bir ksm da Hz. mere tb oldu.
Hz. Peygamber, srfl (a.s.)n Cebrl (a.s.) ve Mikl (a.s.) arasnda
hkmettii eyle aranzda hkmedeceim buyurdu ve yle devam etti: Ey mer,
Cebrl senin dediin gibi dedi. Mikl de senin sylediin gibi syledi, Ey Ebbekr.
Durumu srfle arz ettiler. srfl: ster er olsun, ister hayr olsun tamam Allahn
kaderidir dedi. Sonra Allahn Peygamberi: te benim hkmm de budur ve Ey
Ebbekir, eer Allah isyn olunmamasn isteseydi blsi yaratmazd buyurdu128.
Eserin Beyazd Ktphnesinde (Veliyyddn Efendi, nr. 3524, 4 vr.) 1269
tarihli mellif hatt bir nshas yannda Kprl Ktphnesinde de (M. Asm Bey, nr.
234, 4 vr.) 1269 tarihli bir nshas bulunmaktadr.

R. AHMED SIM EFEND el-KTAHYEV (v. 1307/1889)

Ktahya mfts Doalarl Osman Efendinin oludur. Eitimini Ktahya ve
stanbulda ikml etti. Ktahyaa dnerek mderrislik ve mftlk grevlerinde
bulundu. Fkh ve tefsir ilimlerine dir eserler yazmsa da, bunlar gnmze kadar
ulamamtr. zmirde irtihal ederek Ktibolu Kabristanna defnedilmitir129.
Mellifin konumuzla ilgili olan eserinin ad Mebhisd-defniyye f hakk
irdetil-cziyyedir130.
Eser bir mukaddime ve sekiz bahisten131 meydana gelmitir. Eser, ierik,
kullanlan deliller ve yaplan rivyetler asndan Akkirmnnin rde-i Cziyye
Rislesi ile paralellik arzetmektedir. Her iki risle de sekiz blmden olumutur.
128 Bu hadis, Kemlpaazdenin Kaz Kader Rislesinde gemektedir. Ancak yaptmz aratrmalarda sz konusu hadisin kaynana
rastlayamadk.
129 Bursal Mehmed Thir, I, 310.
130 Eser, Osmanl Melliflerinden Ahmed sm Efendinin rde-i Cziyye Rislesi ve Probleme Yaklam bal altnda M. Fatih SOYSAL
tarafndan Yksek Lisans Tezi olarak incelenmi ve tahkik edilmitir (MSBE, stanbul 2003).
131 Bu tasnif zet olarak Hiye-i Gelenbevde de yer almaktadr. Bk. a.g.e., s. 211.

51

Tertipleri asndan aralarnda kk bir fark vardr. Ktahyev, bu konuda hak olarak
kabul ettii mezheplerden btl olanlara doru bir sralama yaparken; Akkirmn ise
nce btllarn anlatlmasn gerekli grmtr.
Birinci bahiste Mtrdiyye Mezhebi ve esaslar anlatlmakta, her eyin
yaratcs Allahtr, Ondan baka yaratc yoktur; ancak kullarn bir fiili ilemeye veya
terk etmeye imkn veren cz ihtiyrlar ve kalb irdeleri vardr. Fiil meydana
gelmedii mddete mahlk (yaratlm) olmayaca belirtilmktedir. Mellif, cz
irdenin -Sadr-erann isbtyla- mevcd ve madm olmayp, hallere dahil
olduunu nakleder. Yokluktan icd olan bir fiili yaratann da Allah olduu, kula ise
kll ve cz irde olmak zere iki trl irde verildii ifade edilmektedir.
Daha sonra kulun irdesinin, fiilin ne aslna ne de vasfna tesirinin olmadn
iddia eden Earlerin bu dncelerinin, mteahhirn ulemnn da ittifakyla, cebr-i
mahza rc bir cebr-i mtevasst diye isimlendirildii nakledilir132. Zir Allah
Telnn ilmi, irdesi, takdiri ve levh-i mahfzda yazmas kulun fiilini zorunlu klmaz,
nk Allahn ilmi malma tbdir denilir.
Eserde halk-kesb ilikisi Teftznnin erhul-Maksdnda yer alan
grler erevesinde deerlendirilmekte; fiil, icd ynnden Allah Tel'nn
makdru, kesb cihetinden ise insann makdrudur denilmektedir. nsann fiile
teebbs ve fiilin Allah tarafndan yaratlmasnn keyfiyeti anlatlmakta, Allah
dilemedike siz dileyemezsiniz133 yet-i kermesinin erevesinde, insan
irdesinin Allahn irdesine tb ve bal (merbt) olduu ifade edilmektedir.
kinci bahis, Kd Ebbekir Bkllnnin (v. 403/1013) konuyla ilgili grleri
hakkndadr. Bkllnye gre efl-i ibd, fiilin aslnda messir olan kadm kudret ve
fiilin vasfnda ortaya kan hdis kudret olmak zere iki kudretten meydana gelir. Yani
fiili meydana getiren Allah'n kudretidir, ancak ona gnah veya sevp niteliini
kazandran insann kudretidir. Fiilin yaratlmas Allah'a, irdenin kullanlmas insana
aittir. Mesel ocua bir amar vurulsa, amarn zt Allah'n kudretiyledir; yani darp
132 Bk. ayn Hiye-i Gelenbevde Gelenbev tarafndan: Allahn kudreti fiilin aslna, kulun kudreti fiilin vasfna tealluk eder ifadesi Eariyyeye
atfedilir ve bunun da onlarn cebr-i mtevasst diye adlandrlmalarna gereke olarak belirtilir. bk. a.g.e., s. 211, stanbul Matba- mire, 1307.
133 et-Tekvr 81/29.

52

fiilini yaratma ii Allaha aittir; fiilin tat ya da isyn oluu ise fiilin vasfna baldr.
yet niyet terbiye etmek ise bu fiil tat; ocua eziyet vermek ise isyn olarak
vasflanr eklinde aklamaya yer verilir.
Kalbten geen niyet, fikir gibi durumlardan insann sorumlu olacan
syleyenlerin bulunduu ancak niyetlerin fiile dnmedii srece onlara sorumluluk
terettb etmeyeceine ilikin grn tercihe yn ve bu mmetin hususiyetlerinden
olduu vurgulanr.
nc bahis, Eb shk el-sferyinnin (v. 418/1027) grlerini ihtiva eder.
sferyinye gre fiiller, kulun ve Allahn kudreti olmak zere fiilin aslna tesir eden
iki kudretten meydana gelir. Bu konuda ihtimal vardr:
- Allahn kudretinin tam, kulun kudretinin tesirin cz olmas,
- Kulun kudretinin tam, Allahn kudretinin tesirin cz olmas,
- Her ikisinin tam messir olmas.
Drdnc bahis, mml-Haremeyn el-Cveynnin (v. 478/1085) konuyla
ilgili grleri hakkndadr. Mellif, el-Mevkf isimli eserde, mml-Haremeyne
isnt edilen kullarn fiilleri zorunluluk yoluyla gerekleir grnn hata olduunu
syler, bunu da mml-Haremeynnin el-rd isimli eserinde: Mahlktn hlik
Allah Teldr, Ondan baka yaratc yoktur. Havdisin tamam Allahn kudretiyle
hdis olmutur... szne istinden reddeder.
Beinci bahis, Eariyyenin konuya ilikin grleri hakkndadr. mm
Earnin

kullar

fiillerinde

hr,

ihtiyrlarnda

(seimlerinde)

mecbrdurlar

grnden melif hareketle Erleri bu konuda eletirir.

Altnc bahis, Cebriyyenin grleri hakkndadr. Onlar: Kullarn fiilleri
yalnzca Allahn kudretiyle meydana gelir, kula ait bir kudretten sz edilemez. Kulun
hareketi de dier canszlarn hareketi gibidir, fiillerin kula nispeti de sadece kulun fiile
mahal oluu sebebiyledir. Bu, onun fili olmak mnasna gelen bir nispet deildir

53

demilerdir. Cebriyyenin bu grleri temellendirdikleri akl ve nakl delilleri zikreden

mellif, Teftaznden yapt iktibaslarla bu grlere ilikin itirazlarn ortaya koyar.
Mellif, Cebriyyenin konuya ilikin grlerini hakl bulmasa da, bunlarn
tekfir edilmelerini tecvz etmez.
Yedinci bahis, felsefecilerin bu konudaki grleri hakkndadr. Kullarn
fiillerini zorunlulukla yaptklarn dnen felsefecilerin grlerini mellif, cebr
anlay olarak deerlendirir.
Sekizinci bahis Mutezile Mezhebinin bu konuya dir grleri hakkndadr.
Burada mellif insann yaptklarndan sorumlu olduu gereinden hareketle
Mu'tezilenin "Kul fiilinin yaratcsdr" grn benimsediini; bu sebeple de
kendilerinin Mvernnehir ulemsnca mecslerden daha iddetli kfir nitelemesine
mruz kaldklarn nakleder134.
Mellifin kullarn fiilleri meselesinde Mstakimzde Sleymn Sa'deddn
Efendinin (v. 1202/1788) rde Rislesinden istifde ettii anlalmaktadr135.
Eser stanbulda (1284, 31 s.) yaymlanmtr.

S. ERKEZDE MEHMED TEVFK EFEND (v. 1893)

Halvetiyye-baniyye tarkatinin erkeiyye kolunun kurucusu erke
Mustafa Efendinin (v. 1229/1814) oullarndan Osman Vehb Efendinin (v.
1277/1860) soyundan stanbulda erkezdeler diye anlan bir ulem ailesi
meydana gelmitir. Babasnn lmnden sonra Ankaraya yerleerek ehrin tannm
limlerinden biri olan Osman Vehbi Efendiyi II. Mahmd stanbula davet etmitir.
Osman Vehbi Efendinin olu olan Mehmed Tevfik Efendi Ankarada domu, tahsilini
stanbulda tamamlamtr. Tahsilini bitirdikten sonra Beikta, Halep, ankr, Bursa,
Balkesir ve Msrda ilm ve idari grevlerde bulunmutur. yl stanbul Kadl
134 Soysal, 28; konuyla ilgili geni bilgi iin bk. Teftzn, erhul-maksd, IV, 625.
135 Bk. el-rdetl-liye fil-irdetil-cziyye, Sleymaniye Ktp., Pertev Paa, 614, vr.58-62.

54

yaptktan sonra Meclis-i Tedkikt- eriyye azal yannda Meclis-i Meyh Nezreti
reisliine tyin olmutur. 1893 ylnda vefat eden Mehmed Tevfik Efendi bir bnerke tekkesi olan Aksaray Sofulardaki eyh Ekmeleddin Derghna defnedilmitir.
Eserleri: Meziyyet-i slmiyye, Gyetl-beyn fi ilmil-mzn, Mifthul-akid136.
Mellifin konumuzla ilgili olan Risle f mhiyetil-ecsm ve eflil-ibd adl
eserinin ba yledir:

Sonu yledir:
........
Risleyi baz Mslmanlarn cisimlerin mhiyeti ve kullarn fiilleri hakkndaki
gr ve dncelerini dzeltmek amacyla kaleme aldn belirten mellif, eserin
birinci blmnde Eariyye, Mtrdiyye ve Mutezilenin bu konularla ilgii
grlerini aktarmaktadr.
kinci blmde ise kullarn fiilleri konusunda Eariyye ve Mtrdiyyenin
grlerini belirterek Allahn kudreti ile kullarn istitati meselesine aklk getirmeye
almakta, mutlak cebr ve mutlak tefvz grlerinin isabetli olmadn iddia
etmektedir.137
Eserin tf Efendi Ktphnesinde (nr. 1722/5, vr. 4549) bir nshas
bulunmaktadr.

136 Bursal Mehmed Thir, I, 271; Nihat Azamat, erke Mustafa Efendi, DA, VIII, 273-274.
137 Bier, s. 59.

55

. HSEYN b. AL el-GLEV (?/?)

Mellifin konuya ilikin Risle f beynil-kaz vel-kader adl eserinin ba
yledir:


Sonu yledir:


Risle iki bab ve bir htime olarak dzenlenmitir. Birinci babda kaz ve
kaderin beyn, ikinci babda

"

"( es-Secde 32/13) yetinin tefsiri yaplr. Htimede ise mellif,

Allah yolunda olanlar iin nemli grd baz konularda uyarlar yapmaktadr.
Mellif kaz ve kader blmnde bu kavramlarn mhiyeti ve Mtrdlere
gre tanmn yaptktan sonra, kazda rznn art olmadn, ancak Allahn hkmne
ve tasarrufuna rz lzm geldiini syler. Allahn fiilleri yaratmasn da insanlar iin
cebir anlamna gelmediini, bu durumun tpk zaman ve mekn yaratmas gibi
Allahn bir fiili olduunu ifade eder.
kinci ksmda ise mellif Biz dileseydik elbette herkesi hidyete erdirirdik.
Fakat benden: Cehennemi hem cinlerin hem de insanlarn bir ksmyla dolduracam
eklinde kesin bir sz sdr olmutur138 melindeki yetin tefsiri zerinde durur.
Mellif, baz yet ve hadislerden mminin mnnda, kfirin de kfrnde
mecbr olduu eklinde bir sonu karlabileceini, ancak Ehl-i snnetin zellikle de
mm Azmn ifade ettii: Her eyin Allahn dilemesi, ilmi, kazs, kaderi ve levh-i

138 es-Secde 32/13.

56

mahfzda yazlandan baka bir ey olmad; insanlarn da tamamen hr bir irde ile
peygamberin dvetine arld 139 eklindeki inanc benimsediini syler.
Allahn takdiri konusunda el-Fkhul-ekber rihlerinin grlerini nakleder,
kfirlerin de mcizeyle teyid olmu peygamberin dvetine icbet etmedikleri iin
cezya mstahk olduklarn, zir icbet iin gerekli irdenin kendilerinde var olduunu
syler.
stitat ile fiil arasndaki ilikiyi mezheplere gre inceler ve bu husustaki
kudret-i mmekkine (mkn veren kudret) ve kudret-i myessire (kolaylatrc
kudret) ayrm zerinde durur140.
Mellif eserin sonunda insanlara Allahn rzsn kazanmaya tevik, Onun
rahmetinden midi kesmemek, kazya rz gstermenin fazileti gibi hususlarda
tlerde bulunur. Tasavvuf hayata sevk edici, iyi huy ve gzel ahlk tleyen yet
ve hadisler nda dn nasihatlerle eserini tamamlar.
Sleymaniye Ktphnesinde (Esad Efendi, nr. 3808, vr. 230; Hac
Mahmd Efendi, nr. 1403, 33 vr.) ve stanbul niversitesi Ktphnesinde (nr. 5221,
vr. 3-28) nshalar bulunmaktadr.

T. EYHLSLM MUSTAFA SABR EFEND (v. 1869-1954)

12 Reblevvel 1286da (22 Haziran 1869) Tokatta dodu. renimine
memleketinde balad. On yanda hfzn tamamlad ve Kayseriye giderek Kayseri
Medresesinde din eitimi ald. 1889 ylnda Rus imtihann baararak Fatih Camii
mderrisliine balad. Huzur derslerine katld. 4 Mart 1919 tarihinde kurulan Damad
Ferid Paa hkmetinde eyhlislmlk yapt. Yedi ay sren bu vazifesinden sonra
139 Eb Hanfe, el-Fkhul-ekber, s. 57.
140 Kudret-i mmekkine, emredilen eyi zorluk ekilmeden if ve eda etmek iin memur ve mkellefe kuvvet ve imkn veren, fakat fazla bir kolaylk

temin etmeyen kudrettir. Kudret-i myessire, emredileni edaya imkn ve kuvvet vermekle beraber ayrca fazla olarak bir kolaylk da temin eden
kudrettir. ster mal, ister beden olsun, umumiyetle vcib olan eylerde vcb-u edann art, kudret-i mmekkinedir. Kudret-i myessire ise daha ok
mal mkellefiyetlerde art klnmtr (Seyyid Bey; Usl-i fkh dersleri, II, 70-82).

57

grevden alnd. 1920de yeniden Seyhlislm olup iki ay daha bu vazifede kald. 1922
ylnda stanbuldan Kahireye giderek oraya yerleti ve Ezher niversitesinde
mderrislik yapt. Trke ve Arapa olarak esitli eserler yazmtr. 1 Haziran 1924
tarihinde vatandalktan karlan Mustafa Sabri Efendi, 12 Mart 1954 tarihinde
Kahirede vefat etti141.
Onun kader ve irde hrriyeti konularn tartt Mevkifl-beer tahte
sultnil-kader adl eseri 1932de Kahirede baslm, eserin sa Doan tarafndan nsan
ve Kader adyla Trkeye yaplan evirisi yaymlanmtr.
Kitapta Mslmanlarn gelien dnyada geri kallarn onlarn kader
anlaylarna balayan grler tenkit edilmektedir. Kullarn filleri ve bu konuda gr
serdeden mezheplerin bu hususta kullandklar deliller zerinde durulmaktadr. Kader
ve irde hrriyetine ilikin grlerin tartld eserde, insann irde asndan icbr
altnda bulunduu ileri srlr.
Mellif iinde bulunduu dnemde olduka yaygn olan pozitivist, materyalist
ve ateist akmlarn etkilerini bertaraf etmek amacyla, daha ok kelm ve usld-dn
konular zerinde durmutur. Bu balamda zerinde en ok durulmas gereken husus,
hi phesiz ki ulhiyyet inancdr. Mellife gre Allahn varln isbat eden en
nemli delil, Kurnn sk sk iaret ettii gye ve nizm delilidir. Evren hakkndaki
bilimsel bulular, bu delili beslemi, daha da gl hale getirmitir. Bunun yannda
klsik kelmn nem verdii huds ve imkn delilleri de rasyonel adan hl geerlidir.
Kantn iddiasnn aksine, Alahn varl rasyonel bilgilerle kantlanabilir.
eyhlislm Mustafa Sabri Efendi, Darwin nazariyesinin Kurn ile
badamadn iddia eder, Allahn varl aleyhinde delil olarak ileri srlen evrim
teorisinin, birtakm zan ve tahminlere dayandn belirtir.
Kaz ve kader konusunda hdiseye Ear bir tavrla yaklaan mellife gre,
insanlarn sorumluluk douran fiilleri, Allahn hkm, irdesi ve yaratmasyla
meydana gelir. lke olarak Allahn irde ettii fiilleri, kiinin istememesi ve yapmamas

141 Geni bilgi iin bk. Yusuf evki Yavuz, Mustafa Sabri Efendi, DA, XXXI, 350-353.

58

mmkn deildir. Bu bakmdan insan icbr altndadr. Zir insan her ne kadar pratikte
dilediini yapar grnse de bunun yapt her fiil, Allahn dilediinden baka bir ey
deildir. Bu bakmdan kul mecbrdur fakat mzur deildir. Mzur olmamas, onun
fiilini pratikte irdesiyle yapmasndan; mecbr olmas ise, onun Allahn kendisi
hakknda dilediinin dna kamamasndan dolaydr.
Mustafa Sabri Efendi, kaz ve kader probleminin zn tekil eden efl-i
ibd meselesinde, geree en yakn grn Earlere ait yorum da mevcut olduunu
savunur. Bunu ise, cebirle birlikte tefvz eklinde zetlemek mmkndr.
eyhlislm Mustafa Sabri Efendi, bu eserinde Mtrdlere ar eletiriler
yneltmekte, hatt Mutezile mezhebinin Mtrdlik ismi altnda srekli olarak
yaadn iddia etmektedir142.

U. RSLE FL-KAZ VEL-KADER

Mellifini tesbit edemediimiz bu eser, mukaddime, fasl ve zeyilden
mteekkildir.
Mukaddime, kullarn ihtiyr fiilleriyle alkal olarak farkl grler serdeden
mezhepler hakkndadr. Bu babda ortaya konan farkl grler ksaca yledir:
1- Kula ait fiillerin meydana gelmesinde yalnz Allahn gcnn messir
olduunu savunan ekol (Cebriyye);
2- Fiillerin sadece kulun kudretiyle meydana geldiini savunanlar;
a) Kulun tercihini n plana karanlar (Mutezile);
b) Allahn hkmn ne karanlar (Hukem ve mml-Haremeyn elCveynnin grdr.

142 Sleyman Uluda, Kelm lmi ve slm Akidi, stanbul 1982, s.54

59

mm Earye (v. 324/ 935) gre Allahn kudreti messirdir, kulun g ve

kuvvetinin, tesiri yoktur. Allah, kulda g ve ihtiyr olmas sebebiyle, hkmn icr
eder. Kulda bir mni olmad mddete fiil Allah iin ibd, kul iin meksb olur.
Kulun kesbinden maksat, halka (yaratma) mahal olmann dnda bir tesiri olmakszn
yaratma hdisesine yakn olmasdr.
mm zam (v. 150/767) ve mm Mtrdye (v. 333/944) gre ise Allahn
kudreti esastr, ancak kulun ihtiyr ve kesbiyle beraberdir.
Mellif daha sonraki blmde mukaddimede bahsettii grlerin tafsiltna
girer. Mezheplerin delillerini tartr ve tutarsz grdklerinin tutarszlklarn ortaya
koyar. zellikle kulun, fiilinde tesirinin olup olmad meselesinde Beyzv (v.
685/1286), sfehn (v. 425/1031) ve Teftznnin (v. 792/1398) grlerinin yansra
eletirilerini ortaya koyarak konuyu Hanef-Mtrd izgide (Allah hlik, kul ksibtir
ki, kulun gcn ve irdesini fiile yneltmesi kesb, bunun sonucunda Allahn bu fiili
yaratmas da halktr) ele alr.
Kulun gcnn ve irdesinin halka tesiri meselesinde de muhtemel suallere
cevaplar verir. Cebriyyenin, grlerine mesned kabul ettikleri yetleri ele alr ve bu
mezhebin grlerinin tutarl olmadn nassa dayanarak yapt zahlarla isbat etmeye
alr. Mutezile ve Earlerin grlerini de tenkit edip btn bu eletirilerinin
sonucunda Mtrd anlayn ortaya koyar.
Mellif eserinin zeyl ve tenbh diye adlandrd son blmnde ise, selefin
halk kelimesini Allahtan bakasna nispet etmekten iddetle kandn, ancak Eb
Ali el-Cbba (v. 303/916) ve tbilerinin meseleye farkl yaklamalar, Mvernnehir
ulemsnn onlar Yahdilerden daha tehlikeli ve kt addetmeleri sonucunu getirdiini;
bununla birlikte meseleye iyi niyetle yaklalmas gerektiini vurgular. Mutezilenin
yaklamnn da irkle edeer tutulmamas gerektiini belirtir.
Eserin Topkap Saray Mzesi Ktphnesinde (Emanet Hazinesi Nr. 980, 16
vr.) 1217 tarihli bir yazma nshas bulunmaktadr.

60

. RSLETL-KADERYYE
Eserin ba yledir:
...

Sonu yledir:
. " "

Mellifini tesbit edemediimiz bu eserde nce Allahn sbt ve selb sfatlar

sralanmakta, bu sfatlarn kader kavram ile ilikileri aklanmakta, sonra da kaderin
Allahn ilim ve irde sfatnn bir neticesi olduu zikredilmektedir.
Kader konusundaki mnakaalarn Hz. Peygamber tarafndan zemmedildiine
iaret edilmekte ve bu uyary dikkate almayanlarn Kaderiyye ve Mtezile olarak Ehl-i
snnetten ayrldklar beyn edilmektedir.
Mellif, kaz ve kader kavramlarn aklarken, Mevln Alddinin erhulMesbhinde; btn mevcudtn icmlen levh-i mahfzda var olmasna kaz; bu
ezel kaznn mhede leminde birbiri ardnca cdna ise kader denildiini
nakleder.
Baka bir gre gre de kaz, huss bir tertib zere btn mevcudtn
nizmn gerektiren ilh-ezel yardmn murd olunmasdr. Kader ise; (bu irdenin)
zaman gelince eyya taallukudur.
Daha sonra mm Gazzlden (v. 505/1111) nakille kinatn oluumu zerinde
durulur. Her eyin bilinen bir l (kader) zerine yaratldn ifade eden yeti zah
etme sadedinde, varln yaratl sras zerinde geni aklama yaplr.
kinci faslda lzmlu grlen baz konulara iaret mhiyetinde cedel ilminin
faydas tartlmakta, mn, nifk, kfr ve baz amellerin kfr gerektirip
gerektirmedii meseleleri zerinde durulmaktadr.

61

Rislede ayrca Allahn sfatlarndan da bahsedilerek Hz. Peygambere mnn

ne demek olduu, ona nasl inanlmas gerektii sorularna cevaplar aranr, ardndan da
Ehl-i snnetin inan esaslar zerinde durulur.
Eserin bir nshas Sleymaniye Ktphnesinde (Fatih nr. 2834, vr. 5974)
bulunmaktadr.

V. RSLETL-KAZ VEL-KADER MN TARK SEYYDL-BEER

Eserin ba yledir:

Sonu yledir:
.
. ...
Mellifi belli olmayan bu rislede Hz. Peygamberden rivyet olunan "
143

" hadisinin deerlendirmesi yaplr. Mellif bu

hadisin, birok yet ve hadisle eliiklik arzettiini iddia eder, dolaysyla ok olan
(gayri mezkr naslar) ihml edip, az olan (mezkr olan) ile amel etmenin ciz
olamayacana dikkat ekilir. Mellif, bu grn destekleyici mhiyette baz nakillere
de yer verir.
Eserde, kaz ve kader gibi dinde akln kavrayn aan meselelerde nakle tb
olmann gereklilii vurgulanr. Kader meselesini anlamaya alan ve bu hususta kafa
yorup konunun incelikleri aratranlarn dallete dtkleri anlatlr. Cebriyye,
Kaderiyye ve Mutezile gibi ekollerin bunun rnekleri olduu ifade edilir. Sz konusu
frkalarn gittikleri yolun yanl olduu, yaplmas gerekenin; ksr aklla kmil varl
ve Onun kazsn anlamaya almak yerine, mucize ile teyid edilmi, kadm ile hdis
143 Buhr, Kader 1; Mslim, Kader 3.

62

arasnda vasta olan, Resl-i Mkerrem ve Habb-i Muazzam olan Reslullah takld
etmek ve onun getirdiklerine teslim olmak olduuna dikkat ekilir.
Mtekellimn ile filozoflarn Allahn dilemesi ile fiilin meydana gelmesi
arasndaki iliki konusundaki grleri mukayese edilerek felsefecilerin, naslarn
beynna uymadklar neticesine varlr. Dolaysyla Allahn sadet isteyene sadet,
ekvet isteyene de ekvet verdii belirtilir. Kesb-halk-fiil srasn belirterek
Mtrdlerin bu konuda benimsedii gr, akl ve nakl delillerle ortaya konur.
Mukaddertta deiiklik olabilecei konusu, du yetleriyle, Hz. Peygamberin
tervih namazn klmay brakmas zerine sahbenin srar zerine onun: zerinize
farz olacandan korkuyorum144 ifadesi ve namazn Mracda, elli vkitten be vakte
indirildiini bildiren rivyetle145 aklanr. Ancak sz konusu teayyr ve tebeddln
asl Allahn ilim sfatnda deiiklik anlamna gelmedii belirtilir.
Eserde Allahn sfatlar ise grupta toplanr:
1- Hakik sfatlar. 2- zf sfatlar. 3- Hem hakik hem izf sfatlar.
Birincisinde teayyr muhldir. kincisinde cizdir. ncsnde ise ztnda
ciz deil ancak izfetinde cizdir; dolaysyla sfatlarn taallukunda teayyr ciz,
ancak sfatlarn kendisinde teayyr ciz deildir.
Mellif, bu meselelerin inceliklerine vkf olmann zorluu sebebiyle bu tr
konularda teslimiyet gerektiini ve bunlar tartmann da nehy edildiini syler. Eserde
zaman zaman erhul-Mevkf, erhul-Akid ve Devvnden (v. 908/1502) nakillere
yer verilir.
Eserin Sleymaniye Kthnesinde (Lleli nr. 3687, vr. 1- 22) bir nshas
vardr.

144 Buhr , Kader 2; Mslim, Kader 1.

145 Nesi, Salt 1.

63

64

II. TRKE TELF EDLEN KADER RSLELER

A. BAHDDNZDE MUHYDDN MUHAMMED b. BAHUDDN

(v. 952/1544)
Bayramiye eyhlerinden fazilet sahibi bir zattr. Zhir ilimleri Mevln Kestel
(v. 900/1495)den okudu. Bir mddet mridi eyh Yavsnin makamna geerek
klarn irdiyle megul oldu. 952/1544de Kayseride vefat etti. Eserleri: erh-i
Esm-i Hsn, erh-i Fkh- ekber, Rislett-Tevhd, Risletl-vcddur146.
Mellifin konumuzla ilikili olan Risle-i Srr- Kader adyla da anlan
Risletl-kaz vel-kader adl rislesi yle balar:
...
yle biter:

.

Mellif bu rislede, mhede leminin tesini ancak Allahn bildiini syler.

nsanlarn, beden hisleri ve beer ihtiyalar olduu iin kendilerine gayb levhalarnn
almadn, dolaysyla beden engellemelerden ve rhun da cismn alkalarndan
kurtulmadka, beer gcnn idrk edilecek meseleleri anlamakta yetersiz kald
hkmne varr.
Eser iki fasldan olumutur. Birinci faslda varlk konusu ele alnmakta
ve isbt- vcib konusunda bilgi verilmektedir. kinci fasl Allahn ilmi bahsine
ayrlmtr. Kaz ve kader meselesi, Allahn ilim sfat etrafnda ele alnr. Allahn

146 Takprzde, I, 427; Bursal Mehmed Thir, I, 41.

65

ilminin husl olmayp huzr olduu kaydedilir; yet husl olsayd, eynn hdis
olmasyla ilm-i ilhnin de hdis olmas gerekecekti denilmektedir.
Mellif, kaderi Allahn ilminin ezel olmasyla aklar. Ancak Allahn
ilminin kuldaki sorumluluu kaldrmadn, cebir mnas tamadn beyn eder.
erh-i Akidde geen u bilgiyi verir: phesiz ki, Allah onlardan kfr ve fsk,
bizzat kendi ihtiyrlariyle (istek ve tercihlerine bal olarak) irde etmitir. u halde
cebir sz konusu deildir. Nitekim onlarn kendi ihtiyr ve tercihleriyle kfr ve fsk
iinde bulunacaklarn Hakk Tel'nn (ezelde) bilmesinden cebir lzm gelmez. Bu
durum, insan, imknsz olanla mkellef tutma anlamna gelmez. Mellif ayrca
konuyla alkal hadisleri de zikrederek sad ve akde meydana gelebilecek
deiikliklerin yine Allahn ilminde var olan hususlar olduunu belirtir.
Allahn dilemesi, hidyet, kfirin mn etmemesinin sebebi ve mesliyetinin
gerekesi, ayrca iyilik, du ve sadakann takdr-i ilh zerindeki tesiri gibi tartmal
konulara cevaplar verilir.
Eser, tartma metoduyla tarznda yazlmtr.
Kaz ve kaderle ilgili Ehl-i snnetin grlerinin yannda, bu meseleye dir
felsefi yaklamlar da eserde grmek mmkndr.
Eserin ktphnelerde bulunan baz nshalar: Sleymaniye Ktp., Badatl
Vehbi, nr. 2047, vr. 123148; Esad Efendi, nr. 3466/8, vr. 46-58; ehid Ali Paa, nr.
2764, vr. 5569; Konya Blge Yazma Eserler Ktp., nr. 163/5, vr. 83a-92a.

B. EBUSSUD EFEND (v. 982/1574)

16. asrn en byk limlerinden biri olan eyhlislm Ebussud Efendi, yaygn
gre gre 17 Safer 896da (30 Aralk 1490) stanbul yaknlarndaki Meteris
(Mderris) kynde dnyaya geldi. Babasnn nshalar vardr. Nisbesinden hareketle
skilipte doduu ileri srlmse de bu ihtimal zayftr. Babas byk lim eyh
Yavs lakabyla tannan Muhyiddin Efendidir. stanbulda yetien byk lim, ilk

66

eitimini babasndan ald. Devrin byk limlerinden ders okudu, nl lim

eyhlislm

Kemlpazdenin

dersleri

ile

kemle

erdi.

Deiik

yerlerde

mderrisliklerde bulundu. Bursa ve stanbul kadlklarna getirildi. Rumeli Kazaskeri

iken, Fenrzde Muhyiddin Efendinin lm zerine (952/1545) onun yerine
eyhlislm oldu. lnceye kadar bu grevde kald. Ebussud Efendi 5 Cemziyelevvel
982 (23 Austos 1574) tarihinde stanbulda vefat etti. Mezar Eyptedir. Knn ve II.
Selim zamanlarnda 30 yla yakn yrtt eyhlislmlk grevi ile Osmanl devrinde
en uzun sre grev yapan eyhlislm nvnn kazand. Ebussud Efendi, tefsir ve
fkh alannda Osmanl limlerinin en bykleri arasnda yer alr. Arapa ve Trke
olarak verdii pek ok eserle nldr. Balca eserleri: rdl- aklis-selm, Fetav-y
Ebussud Efendi, Mazrt ve Kanunnmedir147.
Onun konumuzla alkal olan Kaz-Kader Rislesi adl eseri yle balar:
....
yle biter:
.

Mellif, kaz-kader meselesiyle alkal olarak kaleme ald bu kk rislede

bile bile gnah ileyenin ve yaptklarnn kendi kaderi olduunu savunan bir kimsenin
itkdnn yanl olduunu zah eder; kfirlerin kfrnn bir tercih mi yoksa icbr m
olduu meselesinde insann cemdt gibi olmayp hareketlerinde ve eylemlerinde tercih
sahibi olduuna dir aklamalarda bulunur; Hz. dem ile Hz. Ms arasnda vuk
bulduu rivyet olunan mnzarada148 Reslullahn, demin (a.s.) tarafnda olduunu
ve bunun hikmetini beyn eder. Sonunda da insan irdesine vurgu yapar ve herkesin
kendi fiilinden mesul olduunu belirtir. Tercihini yanl yolda kullananlarn
bahanelerinin geersizliine dir tenbihlerde bulunur ve akl- selmin bu durumu teyid
edeceine iaret eder.
147 Bursal Mehmed Thir, I, 225; Ahmet Akgndz, Ebussud Efendi, DA, X, 365-371; Eser, stanbulda Matba-i mirede 1264 ylnda
baslmtr (bu matbu nsha iin bk. Sleymaniye Ktp. Hac Mahmud Efendi, nr. 2056, s. 19-28).
148 Eb Dvud, Snnne 16; bn Hanbel, II, 249.

67

Eserin ktphnelerde kaytl nshalarndandan bazlar: Sleymaniye Ktp., A.

Nihat Tarlan, nr. 84, vr. 178b-180b; Ankara Mill Ktphne, nr. 441/2, vr.7b-15a;
Sleymaniye Ktp., Hac Mahmd Efendi, nr. 2056/3; Hac Beir Aa, nr. 199, vr. 112
114; ehid Ali Paa, nr. 2767/03, vr. 2023.

C. ABDLMECD SVS (v. 1049/1639)

971 (1563) ylnda Tokatn Zile ilesinde dodu. lk tahsilini Halvet
meyihinden Abdlmecd irvnnin halifesi olan babasndan almtr. Otuz yana
kadar zhir ilimleri ikml etmi, amcas Halvetiyyenin emsiye kolunun pri olan
Ahmed emseddinin tevikiyle tasavvufa yneldi. Pdih III. Mehmedin dvetiyle
stanbula geldi. Burada ird ve eitim faaliyetlerine devam etti.1049 ylnn
Cemziyelhirinde ( Ekim 1639) stanbulda vefat etti. Eyp Niancasndaki evinin
bahesine defnedidi. eyh mahlsyla iirler yazan Sivsnin eserlerinden bazlar
unlardr: Tefsr-i Sre-i Ftiha, erh-i Mesnev, Letif-l-ezhr ve lezizl-esmr,
Drer-i-Akid, Dvn- ilhiyt149.
Mellifin konumuzla ilgili olan Kaz ve Kader Rislesi150 adl eseri, kadere
mn pekitirmek, insanlar cebirden sakndrmak,
.

151

yet-i kermesinde ifade edilen orta yolun tercih

edilmesinin gerekliliini vurgulamak maksadyla yazlmtr. Eserde Muhyiddn bnlArabnin el-Fthtl-Mekkyyesinden, ve Mevlnnn Mesnevsinden beyitler
aktarlr. Ktlk problemi, zulmn Allaha isndnn ciz olmad, kulun irde-i
cziyyesi gibi konularda Mtrd grleri nakledilir. rde-i klliye ve irde-i
cziyyenin, Allahn meet sfat dorultusunda tecel ettiini isbt sadedinde eitli
yetler zikredilir.

149 Takprzde, III, 62-63; Bursal Mehmed Thir, I, 50; Cengiz Gndodu, Sivs, Abdlmecd DA, XXXVII, 286-287.
150 Eser, Zeki Hayran tarafndan Kaz ve Kader Rislesi adyla yaymlanmtr. (Sivas ts.). Bu eserin SAM Ktphnesinde (297.452 SV.R)
fotokopi nshas mevcuttur.
151 Sd 16/32.

68

 152 yetinde her eyin Allahtan geldii anlatlmaktadr. Ancak

mellif, errin Allaha nisbetini doru bulmaz, ona gre ktlk insann kendi
nefsindendir.
Bu konuda grleri ne kan itikad mezheplerin Mutezile, Cebriyye,
Kaderiyye ve Ehl-i snnet olduuna dikkat eken mellif, Ehl-i snnetin en briz
vasfnn kaz ve kaderi Allah Telya, kll ihtiyr ise insana nispet etmeleri olduunu
belirtir.
Eserin Hac Selim Aa Ktphnesinde (Kemanke, nr. 301, 8 vr.) bir yazma
nshas vardr.

D. ESRZDE ABDLBK b. ABDLHALM el-BURSEV

Babas mderrislik, kadlk ve eyhlislmlk grevlerinde bulunan Esr
Mehmed Efendidir. Kendisi hakknda kaynaklarda yeterli bilgi yoktur153. Esrzdenin
konumuzla ilgili olarak Risletl-hkimiyye fil-irdetil-cziyye adl bir eser
yazmtr.
Mellif, eserin banda din, mn, eriat, millet, kavramlarn aklayarak amel
ve itikd mezhepleri Ehl-i snnetin kabulne gre tasnif eder, kendisi de dhil olmak
zere Bild- Rmun genellikle itikatta Mtrd, amelde ise Hanef olduunu belirtir.
Kavramlarn iyi anlalmas dncesiyle irde-i cziyye, tevfik, hzln,
hidyet, dallet, Ehl-i snnet, ehl-i bidat, ilhm, feyz, tecell, kef ve kesb kavramlarn
aklar, aralarndaki anlam ilikilerini inceler ve farklarn ortaya koyar.
rde konusunda mezheplerin grlerini yle zetler:
Mtrdlere gre cz irde, ihtiyr ve meetle ayndr. rde, Allahn kula
bir hibesi olarak kalbin bir eye meyletmesine denir. Kul bir ie meylettiinde de (cz

152 en-Nis 4/78.

153 Badatl smil, I, 497; Bursal Mehmed Tahir, I, 308.

69

irdesini sarfettiinde) Allah Tel fiille beraber kul iin hdis bir kudret yaratr. Bu
kudret fiilden nce deildir. Zir fiilden nce olsa, kul bir eyi yapmay murd ettii
vkit yaratcya muhta olmazd. Halbuki Allah muhta deil, siz Allaha
muhtasnz154 melinde bir yet vardr. yet kudret fiilden sonra vki olsa, fiilin
kudretsiz meydana gelmesi gerekirdi. Bu ise imknszdr.
Earler ise irde-i cziyyeyi mahlk addetmiler ve irdemizde zorunlu
(muzdar), fiillerimizde hr olduumuzu kabul etmilerdir. Bylece irde-i cziyyeyi
mahlk addetmekle cebr-i mahza dmlerdir.
Kaz-kader kavramlarn Mtrd geleneine uygun olarak yorumlayan
mellif, kazy muallak ve mbrem olmak zere ikiye ayrr. Kulun tercihiyle (ihtiyr)
ilikili olan kazya kaz-y muallak; kulun irdesinin dnda gerekleen kazya da
kaz-y mbrem der.
Mellif ayrca kullarn sad veya ak olarak yaratlmas; mnn artma ve
eksilmeyi kabul edip etmemesi, mnn ksmlar, mrtekib-i kebrenin durumu, amelmn ilikisi ve ilim-mlm ilikisi gibi konularda ksa rnekler eliinde didaktik bir
slpla konular ele almtr.
Eserin genelinde Ehl-i snnet vel-cemat kavramyla sk sk karlamaktayz.
Mellif, mezheplerin grlerini verirken sadece Mtrd ve Ear esaslarna deinir.
Eserin sonuda ise sapk frkalar (frak- dlle) ve delilleri zerinde durmay gerekli
grmediini belirtir. Ancak Cebriyye ve Kaderiyyeye ksaca temas eser, bunlarn temel
grlerini aktarr, yollarnn sapk olduunu belirterek insanlar uyarr. Kaderleri
mecslerle bir tutar155, erlerinden Allaha snr.
Eserin Sleymaniye Ktphnesinde (Halet Efendi, nr. 86,vr. 89-146; Lla
smail, nr. 263) iki nshas bulunmaktadr.

154 Muhammed 47/38.

155 Daha fazla bilgi iin bk. Teftzn, IV, 627.

70

E. SLEYMAN NAHF (v. 1151/1738)

Osmanl dvn irlerindendir. Muhtemelen 1076da (1665-66) stanbul'da
domutur. nl eseri Mesnev tercmesi mukaddimesinde verdii Mehmed b.
Sleyman b. Abdurrahman b. Slih eklindeki knyesine gre dedesi Yenieri Ktibi
Slih, babas viz ve eyh Abdurrahman Muhyi Efendidir. Mstakimzde Sleyman
Sa'deddin Efendi ile yakn akraba olduklaro bilinmektedir. Nahfnin iyi bir medrese
tahsili yapt, Arapa ve Farsay ok iyi bildii ayrca iczetli bir hattat olduu
kaydedilmektedir. Zamann byk airleri Nb, Nl ve Nedm gibi statlarn devrinde
yaad iin, onlardan faydalanmasn ok iyi bilmi, bylece devrin nde gelen dvn
airleri arasnda yer almtr. Mevln Celleddn-i Rm'nin Mesnevi'sini 18 yl
alarak manzum ekilde Trkeye evirmitir. Eser, mil elebiolu tarafndan
Mesnev-i erf: Asl ve Sadeletirilmesiyle Manzum Nahf Tercmesi adyla cilt
halinde yaymlanmtr (stanbul 1967). Mellifin bunun dnda Adb- tarikt ve
Kavid-i hakikt, Hilyet'l-envr, Mirciyye, Tahms-i Ksde-i Brde, Ksde-i
Lmiyye (Emliyye) adl eserleri vardr. 156
Mellifin konumuzla ilikili eseri Risle-i kaz vel-kader yle balar:

yle biter:

Kaz ve kaderle alkal mevzularn manzum ekilde ilendii bu rislede

anlatm olduka sade ve ifadelerin anlalmas kolaydr. 260 beyitten oluan eserde
meseleler, ilmi tahlil ve yorumlardan ziyde avmmn idrkine yneliktir.
Rislede Mtrd kader anlaynn esaslarna teferruatl bir ekilde yer verilir.
Mellif, kazy mahtm ve mbrem olarak ikiye ayrr ve meseleyi Allahn ezel
ilmi ve sonsuz kudreti erevesinde deerlendirir. Kulun ksib, Cenb- Hakkn da
hlk olmas sebebiyle kula sorumluluk terettp ettii, kfirin dilerse mn edebilecei,

156 Takprzde, IV, 142; Bursal Mehmed Thir, II, 455; Mustafa Uzun, Nahf, DA, XXXII, 297-299.

71

bu mn da Allahn ona yarataca; mminin de kfr tercih edebilme kudret ve tercih

hakknn bulunduu ve btn bunlarn levh-i mahfzda kaytl olduu sylenilir.
Cebriyye, Kaderiyye ve Mebbiheye de itirazlarda bulunularak, kaz ve
kader inancnn ne Cebr ne de Kader inanc artrmad savunulmutur.
Eserin Sleymaniye Ktphnesinde (Yazma Balar, nr. 2245, vr. 1319)
Mbhase-i Kaz ve Kader adyla bir nshas bulunmaktadr.

F. AKKRMN, MUHAMMED b. MUSTAFA (v. 1174 / 1760)

zmir ve Msr kadl grevinde bulunmu, Sary- Hmyun hocal
yapmtr. 1759 ylnda Mekke Kadlna tyin edildi ve orada 1174 ylnn Muharrem
(Austos 1760) vefat etti. zellikle akl ilimlerde derin bilgilere sahip olan
Akkirmnnin kelm, felsefe, hadis, fkh, tefsir, ve dil konularnda bazlar baslm bir
ok eseri vardr. erii hakknda bilgi verdiimiz rde Rislesinin stanbul
ktphnelerinde ok sayda nshas bulunmaktadr. En mehur eserleri unlardr.
Risle-i akid, Risle f efl-i ibd vel-irdetil-cziyye, kllt-tercim, erhlEmsile ve Bin157.
Mllifin konumuzla alkal olan Risle-i irde-i cziyye158 adl eserinin ba
yledir:
... ...
.
Sonu yle biter:
. ......
.

157 Skp Yldz, Akkirmn, DA, II, 270; Ayrca bk. Bursal Mehmed Thir, I, 214; Mehmed Sreyya, IV, 245.
158 Eser, Efll-ibd vel-irdetl-cziyye olarak da bilinir. Eserin farkl isimlerle eitli basklar yaplmtr (stanbul 1264, 1283, 1289). Bu risle
Kolaas Sleyman Efendi tarafndan tercme edilmitir (Tercmenin nshas iin bk. Sleymaniye Ktp., Dml Baba, nr. 193, 40 vr).

72

Mellif, kullarn fiilleri konusunda muhtelif mezhepler var, ancak phelerden

ve yanllardan r olan en salam yol, ashb, tabin ve Eb Hanfenin yolu olan
Mtrdliktir der. Bu meyanda bir fiilde iki kudret vardr: yaratma ve kesb; kulun
kudreti kesbe, Allahn kudreti yaratmaya taalluk eder diyen mellif: Allah Tel,
efl-i ibdn ve btn mevcudtn yaratcsdr. Kullar iin irde-i cziye ve irde-i
kalbiye vardr demek suretiyle Mtrdlii benimsediine iaret eder.
Rislede hakkn daha iyi anlalmas iin, btllar hakknda fasllar halinde
bilgiler verdiini belirten yazar, sz konusu fasllarda u hususlara deinir:
1.

Fasl: Cebriyye-i Mahz Mezhebi: Bu ekoln kurucusunun Cehm b.

Safvn olduu belirtilir. Mensuplarnca ileri srlen akl ve nakl deliller ele alnr,
bunlara ayr ayr cevaplar verilir.
2.

Fasl: Mutezile Mezhebi: Yazara gre bu ekoln kurucusu Eb Ali

Cbbdir. (v. 303/915) leri srdkleri delillerdeb drd sayldktan sonra bunlarn her
birine Biz Ehl-i snnet topluluu cevap olarak deriz ki tarznda cevaplar verilir.
Tenbh bal altnda ise Mutezilenin, Kullarn mn ve tatlarn Allahn
murd edip, onlarn kfr ve isynlarn murd etmediini savunduu; Ehl-i snnetin
de buna cevab nakledilir.
Kul filinin yaratcs dedikleri iin Mutezilenin irke nispet edilmesi
konusunda Mvernnehir ulemsnn ifrta dt belirtilerek, irkin mhiyeti
aklanr. Ehl-i snnetin tekfr konusundaki tavrnn, ehl-i kblenin tekfir edilmemesi
eklinde olduu belirtilir. Bu babda mellif, Mutezilenin genel esaslar hakknda
muhtemel sorulara verdii cevaplarla, onlarn yanllarn ortaya koymaktadr.
3.

Fasl: Eb shk sferyinnin (v. 418/1027) Mezhebi: Burada nl

Ear kelmcs ve fi fakihi sferyinye ait kullarn fiilleri iki kudretten meydana
gelir grnn kendisinden sonra gelen limler tarafndan iyi anlalamad belirtilir.

73

4.

Fasl: Kd Eb Bekir Bkllnnin (v. 403/1013) Gr: mm

Earden sonra Eariyyeyi ekolletiren nl kelmc ve mlik fakihi Bkllnnin:

Allahn kudreti fiilin aslna mtealliktir. Kulun kudreti ise fiilin vasfna dirdir, o
vasf kulun fiilinin tat veya masyet olmas eklinde ifade edilen grdr. Daha
sonra bu grn mahzurlar aklanr, cevaplar verilir.
5.

Fasl: Felsifenin Grleri Hakkndadr: Burada: Allah Tel kuldan

kudret ve irde sfatlarn icap eder, sonra kulda bulunan bu kudret ve irdt makdrun
vcdunu icap eder gr nakledilir ve cevaplandrlr.
6.

Fasl:

mml-Haremeynin159

(v.

478/1085)

Mezhebi:

Shib-i

Mevkfn (Addddnel-c), mml Haremeyn hakknda: Felsifenin zhirleri

gibidir dedii nakledilir. Ancak mml-Haremeynnin el-rd isimli eserinde
Mahlktn hlk Allah Teldr. Ondan baka yaratc yoktur. Havdisin tamam
Allahn kudretiyle hdis olmutur demek suretiyle, yaratmay Allaha nisbet ettii
belirtilmekte ve onun kendisine isnd edilen bu iddiann aksi istikamette beynlar
vardr, dolaysyla o da Ehl-i snnete mensuptur denilmektedir.
7.

Fasl Earlerin Grne Dirdir. Burada Eariyyenin efl-i ibd

konusundaki gr Kullarn fiilleri kendi ihtiyarlar iledir, bil-zdrr deildir, aksi

halde cebr-i mahz lzm gelir, lkin kullar fillerinde muhtrdrlar, ancak irdelerinde
muzdardrlar tarznda nakledilir. Eariyyenin bu konuda cebr-i mtevassta kil
olduklar ifade edilir.
Mellif, Earleri bu konuda Selef-i slihn ve Ashb- kirmn grlerine
muhlif gr sahibi olarak deerlendirir.
8.

Fasl: Bu faslda da Mtrdliin konuya ilikin grleri sralanr.

Mtrdiyye limlerine gre kesb, ihtiyr fiillerin meydana geliinde Allah tarafndan
kullarda yaratlan irde ve kudretin roln ifade eder. Fiiller, Allahn yaratmasyla
meydana gelmekle birlikte, onlar yaratmann gereklemesi iin kulun irde ve
159 mml-Haremeynel-Cveyn nl bir Er kelmcs ve fi fakihi olup mm Gazzlnin hocalarndandr. 419 ylnn Muharrem aynda
(1028 ubat) Nibur civarndaki Ezzvr kynde dodu. 25 Reblhir 478 (20 Austos 1085) tarihinde Niburda vefat etti. Nizmiyye
Medresesi mderrislerindendir.

74

kudretini kullanarak sz konusu fiili ilemeye ynelmesi gerekir. Fiillerin gerek fili
kuldur. Ancak Allahn fiilleri yaratmas da, kulun irde ve kudretini kullanarak onlar
yapmaya ynelmesi de birer fiildir. Fakat Allahn fiili yaratma; kulun fiili ise kesb
olarak adlandrlr. Allah, kula ait fiilleri yaratmas asndan fildir; kul da sz konusu
fiilleri kesb ynnden kendi fiillerinin filidir.
Eserde ayrca ktlk problemi, errin Allaha isnd meselesi, ilim-mlm
ilikisi ve husn-kubuh meselesi gibi konular ele alnr. Eserin sonunda nefsin
mertebeleri hakknda ksaca bilgi verilir.
Akkirmnnin yazm olduu bu rislenin stanbul ktphnelerinde ok
sayda nshas bulunmaktadr. Eser, tertib ve muhtev ve slp bakmndan, daha sonra
yazlm olan kader risleleri zerinde ciddi tesirler brakmtr. Akkirmnden sonra
gelen pek ok mellif, onun yapt snflandrma ve bilgilere kendi eserlerinde yer
vermilerdir.
Rislenin Sleymaniye (Hac Mahmd Efendi, nr. 1469, 66 vr.; Serez nr. 3856,
vr.103128); tf Efendi (nr. 1263, 7 vr.); Beyazd Devlet (Veliyyddin Efendi, nr.
3576, vr. 282b-290b) ve Hac Selim Aa (nr. 1273, vr. 22a-51a) Ktphnelerinde pek
ok nshas vardr.

G.

MSTAKMZDE

SLEYMAN

SA'DEDDN

EFEND

(v.

1202/1788).
Biyografi limi, mutasavvf ve hattat olarak anlan Mstakimzde, Recep
1311de (Mays-Haziran 1719) stanbul'da Atikalipaa semtinde dodu. Kk yatan
itibaren ilim tahsiline balad. nce mderris olan babasndan daha sonra devrin
limlerinden Arapa, Farsa, krat ve fkh tahsil etti. Hat meketti. Nakbend
Mceddidi eyhi Mehmed Emin Tokdye intisap etti. Onun sohbetlerinde ve ilim
meclisinde bulunup kendisinden tarkat hilfeti ve hadis iczeti ald. Biyografik, dintasavvuf ve edeb mhiyette birok eser yazd. mrn ilim renmek ve eser
yazmakla geiren, geimini kitap istinsah ederek salayan Mstakimzde, 10 evval

75

1202de (14 Temuz 1788) stanbul'da vefat etti. Hocas Mehmed Emin Tokd
hazretlerinin Zeyrekte Pr Paa Camii haziresinde bulunan kabrinin yanna defnedildi.
Bykl kkl, eitli ilimlere ve deiik mevzulara dir yazd yz otuz kadar eseri
bulunmaktadr160.
Mellifin konumuzla ilgili yazm olduu el-rdetl-liye fil-irdetilcziyye adl eser, tertibi ve ieriiyle Akkirmnnin rde Rislesiyle paralellik
gstermektedir. Eserde mezheplerin kullarn fiilleri konusundaki grleri birer cmle
halinde tantlmaktadr. Mellif, Ehl-i snnetin mesleki budur dedii Mtrdlie
eserinde geni yer ayrm ve Mtrdliin kullarn fiilleri, kesb, irde, konularndaki
grlerini detayl ekilde aktarmtr.
Mstakimzde, Earleri, fiil ve ihtiyr Allahn mahlkudur diyerek fiili kula
nisbet edemediler, bylece kendilerini cebr-i mtevassttan kurtaramadlar eklinde
eletirir.
Eserinde zaman zaman Mevlndan da beyitler nakleden mellif, kulun fiili
konusunda ok sz gereksiz grr, sfehnye atfla evl olan terk-i mnzara ile
tefvzl-ilm ilellah edip rzya teslimdir szyle tefvzi tavsiye eder. Kazy, kaz-i
ilh ve kaz-i makz (mahlk olan insan fiili) olarak ikiye ayran mellif, Maksdda
getii zere kaz-i ilhye rz vciptir, kazy- makzye deildir161 grn
naslarn da desteiyle delillendirmeye alr.
Allah dilemedike siz dileyemezsiniz162 yeti zerinde Ear-Mtrd
ulems arasnda cereyan eden tartmaya deinir, Mtrdleri Earlere kar savunur.
Eserin Sleymaniye Ktphnesinde iki nshas (Pertev Paa, nr. 614, vr. 5862; Hac Mahmd Efendi, nr. 1997) vardr.

160 Bursal Mehmet Tahir, I, 168; Ahmet Yldz, Mstakimzde Sleyman Sdeddin, DA, XXXII, 113-115.
161 Bk. Teftzn, IV, 625.
162 et-Tekvr 81/29.

76

H. PAACIZDE el-HC MEHMED RD b. MER (v. 1320/1910).

XIX. yy. sonlarnda XX. yy. balarnda yaayan Antakya ulemsndan
Paaczdenin de cz ihtiyr konusunda bir rislesi vardr163.
Halll-ikl f mebhisil-czil-ihtiyr adl bu eserinde mellif, selef
ulemsnn cz ihtiyr hakkndaki aklamalarnn delilleri ve inceliklerini bir araya
getirerek eseri bir mukaddime, makale ve bir htime eklinde tertib etmitir.
Mukaddimede, kulun kalbine gelen vridttan sonra, fiili yapma azmi ve kasd
sebebiyle muhasebe ve mutebeye (cezalandrma) tbi olup olmayaca meselesinde
tercihe yan olan grn, kiinin sevp ve azap cinsinden bir karlk grmesidir
eklinde kanaatini beyn etmektedir. Bunun nedenini de kulun azimde tercih ortaya
koymas (fikr-i tercih) olarak gsterir. nsan dier varlklardan ayran ve stn
olmasn salayan zelliin (ahsen-i takvm) bu olduu grn savunur. Dier
mahlktn yaamlarn devam ettirmelerini, birden bire ortaya kveren hissiyt-
hayvniyye olarak nitelendirdii hayvansal zelliklerine balar.
Mellif, kulun, cz ihtiyriyesinin olduunu Ehl-i snnet ulemsnn
(Mtrd, Semerkand ve Earyi kasdeder) kabul ettiklerini kaydeder. Ona gre
birok Kurn yeti de bu gre iaret etmektedir. Mellif, Cebriyye, Mutezile ve
Tabiatlarn bu konudaki grlerini Ehl-i snnete aykr ve hatal grr.
Rislenin birinci makalesi: Ehl-i snnete muhlif frkalarn fikr yanllklarn
ve saptrc hatalarn, ak akl delillerle ispata yneliktir. Mellif, rnekler zerinden
Cebriyye, Tabiatlar ve Mutezleye insanda kiinin sorumlu olduu bir irdenin
varl konusunda itiraz etmitir.
kinci makale: Cenb- Hakkn varl ve akln Onu bilmesinin gereklilii
konusunu iermektedir.
nc makale: Kaz ve kaderin anlamlar hakkndadr. Mellife kaz ve
kaderin anlamlar birdir ifadesiyle baz ulemnn kaz, ilm-i ilh; kader de irde-i

163 Albayrak, II, 45.

77

sbhniyedir eklinde bir ayrm yapmasn doru bulmaz. Mellif ayrca Earlerin
tekvn sfatyla alkal u kanatinden bahseder: Tekvn itibr bir sfat olup hakik bir
sfat deildir, Kudret sfatna rcdir. Kudretin de iki taalluku vardr:
1.

Eze1 kadm,

2.

L-yezl hdis.

Mmkin olan eylerin filden sudr etmesinin sahih olmas, ezel taallukladr
ki, fiilen sonsuzdur. Fakat makdr olan eylerin mevcd oluu, l-yezl ve hdis
taallukladr. te bu l-yezl ve hdis taalluk, tekvnden ibarettir. Bu da irde sfatnn,
mmkn olan eyin varlndan veya yokluundan birini tercihe taalluk ettikten sonra
hdis olan taalluktur ki, fiilen sonlu, fakat bi'l-kuvve sonsuzdur denilmektedir.
Htimede ise, devletin beks ve Halife II. Abdlhamd Hnn muzaffer
olmas iin du edilmektedir.
Eserin Sleymaniye (Celal kten, nr. 86, Mahmd Bey Matbaas, stanbul
1321/1903, 16 s.); tf Efendi (nr. 1439, stanbul 1318 h., 16 s.) ve SAM
Ktphnelerinde matbu nshalar bulunmaktadr.

I. HALL KR BOYABD (1330/1912de hayatta)

1269da (1851) Boyabatta dodu. Byk Ayasofya Camii mm Hafz Osman
Efendi ve Halil Rt Efendiden din ilimleri okuyarak iczet ald. stanbulda immlk
ve mderrislik yapt. nce Bolu sonra Beyt-ebb kazalar niybetinde164 bulundu.
Ehl-i snnete muhlif itkda sahip olduu ve fesd- ahlkiyyesi bulunduu
gerekesiyle niybet grevinden azledilerek memleketi Boyabatta ikamete mecbr
edildi. Merutiyetin ilnyla tekrar Yalova ve Aksarayda niybet grevi ald. 1330da
(1912) mazl165 addedildi166. Mellifin konumuzla alkal yazm olduu KitblKaz vel-Kader adl eserinde kaz-kader konusuna geleneksel ulemdan farkl bir
164 Niybet: Hkmdarlkla idare edilen yerlerde hkmdarlk makamnn kklk, hastalk gibi kasr olmasndan dolay hkmdarlk vazifesinin

baka birisi veya seilen bir meclis heyeti tarafndan grlmesi yerinde kullanlan bir tbirdir (M. Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri
Szl, I-III, MEB, Ankara 1983).
165 Memuriyet grevinin elinden alnmas demektir.
166 Albayrak, II, 49.

78

anlayla yaklamakta, kt fiilleri Allahn yarattn sylemeyi icmya aykr

grmektedir. Ona gre kt fiiller iin Allahn kaz ve kaderi denilemez, yet
denilirse;
- Ya kaz ve kadere rz vcip olmaz,
- Ya da insanlardan sdr olan kt fiillere rz vcip olur. Bu tr mahzurlara
binen kt fiillerin Allaha isndlar ciz deildir. Allah, ancak hikmet, adl, ve savb
olan fiillerin filidir, denilir. Mevl, grelim neyler, neylerse, gzel eyler167 sznn
de bu gr destekledii ifade edilir. Gzel eyler Allahn kazs olduu iin de kaz
ve kadere rz olmak vciptir, ancak msiyetlere rz olmak mmkn deildir.
Rislede halk, fiil, kaz ve makz kavramlar mellifin kader anlayn
destekleyici mhiyette aklanmakta ve "
" 168 hadisi zah edilmektedir.
Eserin stanbulda yaymlanm olan (Mahmd Bey Matbaas, nr. 1320, 47 s.)
bir nshas Sleymaniye Ktphnesinde (zmirli smail Hakk, nr. 3700)
bulunmaktadr.

. STDT-I GAYR-I MECL

Rislenin ba yledir:
. .
Sonu yledir:
.
. .

167 brahim Hakk Erzurumye ait Tefvznmeden.

168 Acln, Kefl-haf, 1898.

79

Mellifini belirleyemediimiz bu rislede, gaybe ait konular bilmenin

mmkn olduu ve ehlullahn bu noktada eitli snflara ayrldklar beyn ediliyor.
Bl Efendinin yapt irde ve ilim arasndaki tb-metb ilikisi sralamasna burada
yer verilmekte ve Gayb bilmek Allah`n dilemesine (meet-i ilh); meet de Allah`n
ilmine, ilim de mlma tbdir. Ve malm da senin ve yn- sbitenin (mhiyetler)
ahvlidir denilmektedir. Bu cmleden hareketle slmn kader anlaynda Cebriyye
ve Kaderiyyeye yer olmad beyn edilir.
Eserde Muhyiddn bnl-Arabden naklen: Srr- kader, ilimlerin en
bydr. Cenb- Hakk, ztn mrifet-i tmme ile rif olanlardan bakasna tefhm ve
tlim etmez denilmektedir. Ksaca sfiyyenin gayb bilebilecei, Allahn bu ltfuna
mazhar olabilecei beyn edilmekte, bu arada Mtrd anlayla rten kaz ve kader
tanmlarna da yer verilmektedir.
Kfirlerin ve silerin kadere isynlarnn hirette geerli olmayaca
vurgulanmaktadr. Zir Cenb- Hakkn ilm-i ilh-i ezelsinde (ezel ilminde)
mahkmun aleyh olan (hkmedilen, karara balanan) mlm zere istidt- hss- gayri
mecleleri hakka i`t ettikleri eyden baka Cenb- Hakk kaz (hkm) etmedi, takdr
etmedi, kitbet etmedi. Onlardan sdr olan amel ve efl, ztlarnda bil-kuvve kim
olup ztlarnn i`t ettikleri eylerdir denilmekte bylece fiile dir sorumluluk kula
nisbet etdilmekedir.
Rislede Muhyiddin bnl-Arabye isnd edilen yn- sbite kavram
zerinde durulmas ve yaplan eitli atflar, sz konusu mellifin, bnl-Arabnin
fikirlerinden etkilendiini gstermektedir.
Eser, ierik ve konulara yaklam itibryle de Sofyal Bl Efendinin Kaz
Kader Rislesi ile benzerlikler arz etmektedir.
Rislenin Sleymaniye Ktphnesinde (Nuri Arlasez, nr. 284, vr. 82b-92a)
yazma bir nshas bulunmaktadr.

80

III. RSLELERN MUHTEVSI

Bir mellif tarafndan yazlan eser, yazld dneme ait toplumun din, kltrel
ve zihinsel hayatnn bir tezhr mesbesindedir. Gemii anlamak ve deerlendirmek,
byk lde o dneme ait eserlerin incelenmesi ve anlalmasyla mmkndr.
Osmanl Melliflerince Yazlan Kaz-Kader Risleleri ve Takprzdenin
Risle fil-Kaz vel-Kader Adl Eseri balkl tezimizin birinci blmn Osmanl
melliflerinin yazd kaz, kader ve efl-i ibd rislelerine ayrdk. nceleyip,
anlamaya ve tanmaya altmz bu rislelerin, telif sebeplerine bakldnda bunlarn
genellikle melliflerin dnemlerine ait artlar dikkate alarak yazlan risleler olduklar
grlr. Sz konusu artlar ise rislelerde yle belirtilmektedir: Ehl-i snnet
itkdnda grlen sapmalar, yer yer Cebr ya da Mutezil gr sahiplerinin ortaya
kmas, sapk grlerden halk korumak iin onlar uyarmak ve doru itikadn tesisi
iin yanl kader inanc hakknda bilgi vermektir169. Bunlarn dnda ilm bir faaliyet
olarak meseleye yaklaanlar da vardr. Onlar da btn mezheplerin akl ve nakl
delillerini nakletmek sretiyle konuyu ele almlar, ancak bunu hacimli bir kelm kitab
olarak deil, bir risle erevesinde mezhep mntesibi (takipisi) kimlikleriyle kendi
yorum ve dncelerini belirterek, dier mezheplerin yanl, tutarsz bazen de sapk
bulduklar grlerini rtme yntemini kullanmlardr.
Rislelerde kavramlar doru ve yerinde kullanmak ve yanl anlalmalara
mahal vermemek iin, ncelikle kavramlar hakknda bilgi verme lzmu hissedilmi,
zellikle konuyla yakndan alkas olan kaz, kader, irde, kasd, ihtiyr, isttat, vs`,
tkat, kesb ve meet gibi kavramlar zerinde durulmutur.
Rislelerde kaz ve kader meselesi temel bir mn esas olarak kabul edilmitir.
Kader inancnn gereklilii zerinde durulmu, konu Allahn ilim sfat bata olmak
zere, Onun irde, kudret ve tekvn sfatlar balamnda deerlendirilmitir. Kadmle
hdis, vcibl-vcd ile mmkinl-vcd arasndaki ilikilerin de ele alnd

169 Muhammed b. Mustafa el-Vn, Risle fr-red alel-Cebriyye vel-Kaderiyye, Sleymaniye Ktp., H. Hsn Paa, nr. 260, vr. 140b.

81

rislelerdeki ana konular arasnda Allahn Sfatlar konusunun en nemli konu

olduu grlmtr.
Kader meselesinin trih seyri hakknda bilgi veren mellifler, meseleyi slm
leminde ilk defa Cebriyyenin bir problem haline getirdiini belirtmilerdir. Cebriyye
insann fiillerinde zorunlu olduunu iddia etmitir. Ehl-i snnet kelmclarnn
ounluuna gre insanlara ait fillerin, kendilerinin hibir etkisi olmakszn yalnz ilh
irde ve kudretin tesiriyle gerekletiini ve insanlarn gerek anlamda fil
olmadklarn iddia edenlere Cebriyye denilir. Onlara gre insann ne kasd, ne
irdesi, ne de ihtiyr vardr. nsan fiiliyle, muharrik bir kuvvetin tesiri neticesinde
hareket eden varlklarn fiilleri arasnda herhangi bir fark yoktur170. Rislelerde,
Cebriyyenin btl bir mezhep olduu hususunun akl ve nakl delillerle ispat edilmesine
allmtr.
Rislelerin

mellifleri

arasnda

Kaderiyyeyi

Mutezile

ile

birlikte

deerlendirenler olduu gibi, her ikisini ayr balk altnda inceleyenler de olmutur.
Kaderiyye, kul fiilinin hlikdr, kulun fiilinde ilh irdenin tesiri yoktur, insan fiil ve
hareketlerinde serbesttir, ne yaparsa kendi kudret ve irdesiyle yapar. Ksaca kul, kendi
fiilini kendi yaratr171 grn benimsemitir. Tez almalarmz esnasnda
inceleyebildiimiz rislelere gre, gerek mtekaddimn gerekse mteahhirn limler
arasnda XX. yy. balarnda yaam olan Halil kr Boyabdye gelinceye kadar, ne
Cebriyyenin ne de Mutezilenin takipisi olan bir mellif tesbit edilememitir.
Boyabd, fiillerin yaratcsnn Allah olduunu syler, ancak erri yaratma iini Allaha
nisbet etmeyi Onun adlet sfatna uygun bulmaz.
Baz mellifler, zellikle Mvernnehir ulemsnn etkisiyle, Mutezile ve
Cebriyyeyi slm diresi dnda deerlendirmitir. Hz. Peygamberden nakledilen bir
rivyete172 istinden onlarn bu mmetin Mecsleri olduklar ve hiretteki hallerinin
kfir, mrik ve eytanlardan daha kt olacan syleyenler de vardr173. Bununla

170 Takprzde, Risle fil-kaz vel-kader, Konya Yusufaa Ktp., nr. 346/8, 102 vr.
171 a.mlf., 102 vr.
172 Eb Dvd, Kader 2.
173 Konuyla ilgili geni bilgi iin bk. Teftzn, erhul-Maksd, IV, 625.

82

birlikte Teftznnin benimsedii slba174 uyan ve meseleyi hogr erevesinde ele

alp Mutezileyi de slm diresi iinde telakki edenler olmutur. Bu gzle bakanlar
Mutezileye ait: Kul kendi fiilini kendisi yaratr ilkesini Allah bizzat yaratcdr, kul
ise Allahn kulda yaratt sebepler ve letler vastasyla yaratr demek istemilerdir,
eklindeki bir yorumla, gerek anlamda yaratmay Allaha nispet ettiklerini
dnmtr. Bu sebeple sz konusu yazarlar Mutezilenin Allaha irk komu
saylmayacan kabul ederler175.
Mtrd anlayn hkim olduu geleneksel Osmanl dnce yapsnn
hedefinde Cebriyye ve Mutezile olduu gibi Eariyye de vardr. Bu ekol hakkndaki
eitli yaklamlar yle sralayabiliriz:
Earlerle ilgili genel kanaat, onlarn kader anlaynn cebr-i mtevasst
olarak nitelendirilmeleridir. Bu konuda Gmlcineli Seyyid Muhammed b. Ahmed (v.
1203/1788), Risle fil-kaz vel-kader adl eserinde Eariyye, Allahn fiile yakn
olarak kulda yaratt bir irde ve gc kabul eder; ancak kulun fiile mahal olmann
dnda hibir tesirinin olmad grndedirler. Hatt kulun fiili kendi tercihiyledir
zorla deildir; ancak tercih, Allah tarafndan cebr iledir. Biz fiili ilerken tercihimizde
mecbruz176 diyerek cebr-i mtevasst bir gr benimsediklerini belirtmektedir.
Vanl Mustafa Efendide (v. 1000/1591) Earleri, Cebriyye ile Mutezile
arasnda konumlandrr ve onlar cebr anlaya ortak olmakla ithm eder. yle ki:
Cebr-i mtevasst, Eariyyedir yani, tefvz (Mutezile) ile Cebr-i mahz (Cebriyye)
arasnda bir anlay benimseyenler demektir177. XIX. yzyl ulemsndan Ktahyal
Ahmed sm Efendi (v. 1307/1889) ise Earler hakknda yle syler: Kulun
174 Teftazn, Mverunnehir fkhlarna ve kelmclarna kar bir dereceye kadar Mutezileyi, akllca savunmak mecburiyetini hissetmitir.
Mezhepler arasndaki amansz ve acmasz mcadelelerde, taraflar birbirini, kfirden daha kt olma, damgas ile damgalamaya almlar, bu
konudaki nazar ve hayal iddialarn, hi bir geerlilii olmayan kuru mantk kaideleri ve mugaltaya varan kys uslleriyle ispatlamaya
almlardr. Bu nevi sert ve kat hkmler verip, Mutezileyi, Mecsilerden daha kt, diye tantrken ne slm'n rhuna, umm esaslarna ve
byk Teblicisinin davran biimine bakmlar, ne de kalblerine danarak vicdanlarnn sesine kulak vermilerdir. Kuru mantkln ve mcerred
nazariyeciliin en byk zarar bu gibi yerlerde btn plakl ile ortaya kmaktadr. Kuru nazariyecilik, mcerred istidll ve kyasclk ekseriy
dinin rhuna uymayan ve insann ftratna aykr olan neticeler meydana getirmektedir ki, ayn hususu Mutezilede grmek de mmkndr. Sadddn
Teftzn, Kelm lmi ve slm Akidi (erhul-Akid, Hazrlayan Sleyman Uluda, Dergh Yaynlar, stanbul 1982), s. 71-72.
175Gmlcineli Seyyid Muhammed b. Ahmed, Risle fil-kaz vel-kader, Sleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3570, vr. 26b; Ayrca konuyla alakal
Teftznnin aklamalar iin bir nceki dipnota baknz.
176 Sleymaniye Ktp., Yazma Balar nr. 4140/3, vr. 19b-24b.
177 Vankul, vr. 140153.

83

irdesinin, fiilin ne aslna ne de vasfna tesirinin olmadn iddia eden Eariyyenin

bu dnceleri, mteahhirn ulemnn da ittifakyla cebri mahza rc bir cebr-i
mtevasst olarak isimlendirilmelerine sebep olmutur178.
Mstakimzde Sleymn Sa'deddn Efendinin (v. 1202/1787) Eariyye
hakkndaki gr yledir: Fiil ve ihtiyr Allahn mahlkudur diyerek fiili kula
nisbet edemediler, bylece kendilerini Cebr-i mtevassttan kurtaramadlar179. Efl-i
ibd risleleri ierisinde en fazla rabet gren rislenin mellifi olan Akkirmn (v.
1174/1760), Eariyyenin gr hakknda u deerlendirmeyi yapar: Earlerin
kulun fiili zorla deil kendi tercihiyledir, yoksa cebir lzm gelir, bununla birlikte kul
fiilinde hr olsa da irdesinde hr deildir (muzdarrdr)180 tarzndaki grleri onlarn
cebr-i mtevassta kil olduklarn gsterir.
Konuya ilikin rislesi bulunan Esrzde de yle demektedir: Earler irdei cziyyeyi mahlk addetmeleri ve kul iin zorunlu olan bir irdeyi benimsemeleri
nedeniyle irde-i cziyyeyi mahlk kabul etmiler, bylece Cebr-i Mahza
dmlerdir181.
Takprzde ise Earler ile Mtrdleri Ehl-i snnet kavramnda
birletirme gayreti dolaysyla, arasndaki ihtilf, Erlerin fiili ilemeye yakn bir
irdeyi, Mtrdlerin ise fiili tercih esnasnda var olan bir irdeyi benimsemelerinden
ibaret grr182. Hatt bu mellif, sz konusu iki frkann mutlak olarak birbirlerinin
grlerini nefyetmelerini doru bulmaz183.
Eletirilerin dozunu hafifleten melliflerden Saaklzdeye (1145/1732) gre
Earyyenin kul fiilinde hr, ancak ihtiyrnda mecbrdur184 demesi cebr ve tefvz
anlamna gelmez. Hlid el-Baddye ( v. 1242/1827) gre ise Mtrdlerle Earler
arasnda briz bir fark yoktur. Mtrdler kula ait kudretin fiiller zerinde etkili

178 Sleymaniye Ktp., H. Hsn Paa, nr. 260, vr. 140153.

179 Mstakimzde Sleyman Sa'deddn Efendi, el-radetl-liye fil-irdetil-cziyye, Sleymaniye Ktp., Pertev Paa, nr. 614, vr. 58-62.
180 Hac Selim Aa, nr. 1273, vr. 22a-51a.
181 Esrzde Abdlhlim el-Bursev, Risletl-hkimiyye fil-irdetil-cziyye, Sleymaniye Ktp., Hlet Efendi, nr. 86, vr. 89-146.
182 Takprzde, 106 vr.
183 Takprzde, 107 vr.
184 Saaklzde, Risletu irdetil-cziyye, Sleymaniye Ktp., Pertev Paa, nr. 648.

84

olduunu kabul ederken, Earler tesirsiz bir kudret fikrini benimsediler, bu durum
onlarn Cebre irc edilmelerini gerektiren bir durum deildir185. Dvd-i Kars
(1169/1756) ise, Earyye hakknda yaplan eletirilere katlmakla birlikte tenkidde
arl doru bulmadn zikreder186.
Mtrd melliflere gre Selefin takipileri olan Mtrdlerin en nemli
zellikleri kullarn fiillerini de, btn lemi de yaratann Allah olduunu syleyip
yaratma sfatn bakasna izfe etmekten kanmalardr187. Bu hususta Dvd-i Kars
Mtrdlerin grlerini aktarrken unlar syler: Yaratma demek bir eyin
yokluktan (adem) varlk alanna (vcd) karlmasdr. Bununla birlikte fiil yokluk
halinden varlk alanna ktndan tek bana kula nisbet edilemez. nk bir eyi
yoktan meydana getirmek Allaha ait bir sfattr. Byle bir kudret ancak Allaha ait
olabilir. mm Mtrdnin, kulun fiilleri zerinde mdahalesinin bulunduunu kabul
etmesi, kulun fiilini yaratmas demek olmayp, sadece kesb cihetiyledir. Yaratma
kesbten sonradr ve ancak Allaha izfe edilebilir188.
Sz konusu melliflerce sevp ve azabn terettp edecei bir irde ve yaratma
anlaynn yan sra, teklfin shhatine Mtrd anlayn uygun olduu vurgulanr.
Saaklzde (1145/1732) yle syler: Mtrdye gre fiil ve irde her ne
kadar mahlk olsa da, kul ihtiyr fiilinde mecbr deildir. Kul fiilinde ksibdir, fiili
yaratan Allahtr. Allahn, fiili, insann irdesinden sonra yaratmas sebebiyle
sorumluluk kula aittir. Allahn, kulun fiilini bilmesi ve levh-i mahfzda yazmas kulun
fiilinde mecbr olaca bir anlaya gtrmez189.
Mtrdlere gre insanlarn hr bir irdesi vardr. Hayr-er, fayda-zarar, mnkfr, tat-masiyet, harekt-sekent, btn kevn hdiseler, her ey Allahn kazs ve
kudretiyledir190.

185 Hlid Ziyeddin el-Badd, Risletl-irdetil-cziyye, tf Efendi Ktp., nr. 1392, s.140.
186 Dvd-i Kars, Risle f beyni meseletil-ihtiyrtil-cziyye vel-idrktil-kalbiyye, Hac Selim Aa Ktp., nr. 1273/4, vr. 55a.
187 Bk. Mtrd, s. 319; Hiyeli Akid-i Ramazan Efendi, stanbul 1985, s. 180-184.
188 Dvd-i Kars, vr. 52a-69b.
189 Saaklzde, Hac Selim Aa Ktp., 1273/4, 52a-69b.
190 zmir, Kaz ve kader rislesi, Sleymaniye Ktp., Laleli, 3321, 75a vr.

85

Gmlcinev de (v. 1203/1788) mm Mtrdnin kullarn ihtiyr

meselesindeki grlerini aktarr ve naslardan hareketle kulun ksib, Allahn hlk
olduu ve kula ait bir irdenin bulunduunu aklar. Sevp ve azabn terettp edecei
bir irde ve yaratma anlayyla, teklfin shhatine Mtrd anlayn uygun olduunu
belirtir191.
Mtrdlere gre cz irde, ihtiyr ve meetle ayndr. rde, Allahn kula
bir hibesi olarak kalbin bir eye meyletmesine denir. Kul bir ie meylettiinde de (cz
irdesini sarf ettiinde) Allah Tel fiille beraber kul iin hdis bir kudret yaratr. Bu
kudret fiilden nce deildir. Zir fiilden nce olsa, kul bir eyi yapmay murd ettii
vkit yaratcya muhta olmazd. Halbuki Allah muhta deil, siz Allaha
muhtasnz192 melinde yet mevcuttur. yet kudret fiilden sonra vki olsa, fiilin
kudretsiz meydana gelmesi gerekirdi ki, bu da imknszdr193.
Muhammed b. Mustafa el-Al de (v. 1234/1818) Mtrdlerin insann hr
irdesi bulunduunu kabul ettiklerini belirtir ve yle devam eder: Mtrdiyyeye
gre kul iin fiili yapmak ve terk etmek eit olarak cizdir. rde ikisinden birini tercih
etmektir, Allah da bu irde sayesinde kullarn yapacaklarn bilir ve bylece takdir
eder194.
Mutasavvflarn efl-i ibd ve kader alglar konusunda kaynaklara
baktmzda, onlarn genellikle Mtrd gre yakn olduklar grlr. Osmanllarda
akid sahasnda eser vermi ulemnn birounun ayn zamanda tasavvufa dir
eserlerinin de olmas, tasavvufla kelm ilmi arasndaki ilikinin ne derece kuvvetli
olduu konusunda bir ipucu niteliindedir. ncelediimiz kaz-kader ve efl-i ibd
rislelerinin bir ksmnda tasavvuf hayat ve anlay tevik eden t ve tavsiyelerin
nemli bir yer igal ettiini grmekteyiz. Byle bir yaknlktan da ortaya kabilecek
muhtemel sonu, itikatta bir sf-Mtrd ittihadnn olduunu gsterir. Bunlar

191 Gmlcineli Seyyid Muhammed, vr. 28b.

192 Muhammed 47/38.
193 Esrzde, s. 89-146.
194 erhul-irdetil-cziyye, tf Efendi Ktp., nr. 2884-4, vr. 46b-52a.

86

ierisinde Nakibend nisbesiyle bilinen eyh abn- Mudrn Efendi (v. 1002/1594)
tasavvuf ehlinin kader konusunda Mtrdlerle ayn gr paylatklarn syler195.
Takprzde ise sflerin tesirsiz bir kudret anlayn benimsediklerini; fiille
kul ilikisini mahalliyyetten ibaret (kulun fiilin meydana gelmesinde arac olmas)
grdklerini belirtir. Onlara gre fiilin ncesinde akln hayr ve erre hazrlanmasyla
insan fiili ilemeye elverili hale gelir. Allah Tel da deti zere kulda kudret ve irde
yaratmadan hayr-erri yaratr. Mesel oluk ile kendi iinden akan suyun ilikisi
itibryle suyun akmasnda oluun tesiri yoktur. Oluun fiile mahal oluu, kendisinin
genilik ve darl sebebi ile suyun azl ve okluunadr196. Sflerin bu sz
hakknda Takprzdenin deerlendirmesi yledir: Sfiyye; her ne kadar kul iin
fiile yakn kudret kabul etmese de, fiilleri kulun istdt- ftrsine isnd etmitir. Bylece
fiili kula nisbet etmekle Cebrden uzaklam ve Ehl-i snnet arasnda hkim olan gre
yakn bir dnce ortaya koymutur197.
Takprzdenin bu gr dikkate alndnda Sflerin bu konuda Earlerle
ayn dnceyi paylatklar grlmektedir. Nitekim Earler de nsana yaratma nisbet
edilemez, nk insan fiilini ancak kesbeder. Fiilin kendi elinden km olmas ve fiile
mahal olmas dolaysyla fiil ona izfe edilir. Yaratclk sadece Allaha ait olduundan,
en ince ayrntsna kadar btn varlklar vastasz bir ekilde Onun tarafndan icad
edilmitir198 demekle, insann fiilde mahal olmann dnda bir fonksiyonunun
olmadn ifade etmilerdir.

195 eyh abn- Nakibend, Risle fil-kaz vel- kader, Sleymaniye Ktp., Badatl Vehbi nr. 2047, vr. 222231.
196 Takprzde, 110 a vr.
197 Takprzde, 110 vr..
198 Gmlcinev, Risle fil-kaz vel-kader, Sleymaniye Ktp., Yazma Balar, nr. 4140/3, vr. 19b-24b.; Yavuz, Eariyye, DA, XI, 449.

87

KNC BLM
TAKPRZDE ve RSLE FL-KAZ
VEL-KADER ADLI ESER

88

I.

TAKPRZDEnin Hayat ve Eserlerine Ksa Bir Bak

1. Hayat
Takprzde nvanyla hret bulmu limlerin en mehuru olan, smddin
(Dinin gz srmesi, boyas) lakab ve Ebul-Hayr knyesiyle (soyadyla) anlan Ahmed
Efendinin tam ad Ebul-Hayr smddin Ahmed b. Muslihiddin Mustafa b. Hayreddin
Halil olup; 901 (1495) ylnda (14 Rebil-evvel) Bursada domutur. Dneminin
klasik ilimleriyle uraan Ahmed Efendi, babas Muslihiddin Mustafa ve amcas
Kvamddin Kasmdan Arapa, Kurn ve Kurn ile ilgili ilimleri rendikten sonra
babasnn iaretiyle ilim yolunda ilerlemeye karar vermi; Bursa ve stanbuldaki birok
hocalardan dersler alp, eitimini tamamlayarak 931de (1524) Dimetoka Medresesine
mderris olarak tayin edilmitir.
933te (1525) stanbuldaki Hac Hasan Medresesinde, 936da (1529) skp
shak Paa Medresesinde, 942de (1535) stanbul Kalenderhne Medresesinde, 944te
(1537) Mustafa Paa Medresesinde, 945te (1538) Edirne erefeli Medreselerin
birisinde, 946da

(1539) Semniye Medreselerinde, 950de (1543) Edirne Sultan

Beyazt Medresesinde mderris olarak grev yapan Ahmed Efendi, 952 (1545) ylnda
Bursa kadl grevine gelmi, 954te (1547) Sahn Medreselerine mderris olarak
atanmtr. 958de (1551) stanbul Kadlna getirilen Takprzde, 961 ( 1553) ylna
kadar bu grevini srdrm, bu tarihte gzlerini kaybetmesi zerine emekliye
ayrlmtr. Emekliye ayrld bu tarihe kadar toplam 24 yl mderrislik ve 6 yl da
kadlk yapmtr. 968 ylnn Receb aynn 2. gecesi (2 Mart 1560) 67 yandayken
vefat etmitir. Kabri, Fatih civarnda Ak Paa mahallesindedir199.

199

Takprzde, e-akaikun-Nu`maniyye f ulemid-Devletil-Osmniyye (Mecd Mehmed

Efendi Tercmesi, Hadiku-akyk), stanbul 1989, s. 524-527; Nev`zde Aty, HadikulHakik f Tekmileti-akayk, stanbul 1989, s. 8-11; Bursal Mehmed Tahir, Osmanl Mellifleri, I, 454455; Mnir Aktepe, Takprizde, A, XII/I, 41-45; Ahmet Suphi Furat, ekyk- Nu`maniyyenin
Trk lim Tarihindeki Yeri, Trk Tarihinde ve Kltrnde Kastamonu, Tebliler, Ankara 1989, s. 55-56.

89

2. lm Kiilii
Onun ilm kiiliini yanstmas bakmndan eitim srecinde okumu olduu
kitaplar, eitimini ald ilimler, ders alm olduu hocalar ve yapm olduu ilm
almalar olduka nem arzeder. Bu bakmdan Takprzde smddin Ahmed
Efendinin ilm kiilii konusunda en teferruatl bilgiyi Mecd Mehmed Efendi (v.
1591)nin e-akaikun-Nu`mniyye f Ulemid-Devletil-Osmniyye evirisinde
bulmaktayz. Onun verdii bilgiye gre Takprzde Ahmed Efendi balangta
Kurn- Kermi okumay renip hatim ettikten sonra babasndan Arap dilini
renmitir. Bir ara Mevlna Yetim adyla tannan bir limden sarf ve nahiv dersleri
alan Ahmed Efendi bu hocadan Maksd, zz, Merh, Avmil, Misbh, Kfiye ve
Kfiyenin erhi Vfiyeyi merfu`ta kadar okumu ve ezberlemitir. Daha sonra Bursa
Molla Hsrev Medresesi mderrisi olan amcas Kvamddin Kasmdan Vfiyeyi
mecrurta kadar okuyup, yine sarfdan Haruniyye, nahivden Elfiyet bn Mliki, Z`
Misbh okumutur. sgoji ve erh-i emsiyeyi de amcasndan okuyan Ahmed
Efendi, Amasya Hseyniye Medresesine atanan babasyla birlikte Amasyaya giderek
ondan erh-i emsiyeyi, erh-i Akidi, Hocazdeyi, Mesudu, erh-i sfehnyi
okumutur. Bundan sonra babas zimmeti himmetime lazm olan hakk- bvvet-i
inayeti ben tamam eyledim imdengeru tekmil-i zt ve tahsl-i kemalt eylemek senin
elindedir200 diyerek kendisinden alabileceklerinin tamamn aldn sylemitir.
Bundan sonra daysndan Hiye-i Tecrdi, Fenr Muhyiddin elebden
erh-i Mifth, Kocal Seyd Muhyiddin Efendiden erh-i Mevkf ve Keaf,
Mirim elebiden Ali Kuunun astronomiyle ilgili Fethiye adl kitabn, eyh
Muhammed Magsden Sahih-i Buhrnin bir miktarn, Kad yazn ifsn
okuyup, ilm-i hilaf ve ilm-i cedel gibi akl ilimleri renmitir. eyh Muhammed
Magsden ve daha pek ok staddan icazet alan Takprzde Ahmed Efendi, 931
ylnda Dimetoka Medresesi mderrisliine getirildikten sonra kendi okumu olduu
ilimler ve kitaplar okutmaya balamtr. Bundan baka mderrisliinin eitli
devrelerinde slm ilimlerin pek ouyla ilgili, dneminin nemli eserlerini de okutarak
inceleme frsat bulan Takprzde zellikle Arapa, fkh ve kelm alanlarnda hemen
200

Takprzde, e-ekik (Mecd evirisi), s. 525.

90

btn kitaplar talebelerine okutmutur201. Talebelii srasnda okumu olduu eserler

ile hocal esnasnda okutmu olduu eserler incelendiinde Takprzdenin slm
ilimler alannda byk bir birikime sahip olduu sylenebilir. Nitekim dneminde
mevcut eserlerin hemen tamamn bizzat gren ve inceleyen Takprzdenin, 961
(1553) senesinde emekli olduktan sonra, gzleri grmedii halde yazm olduu,
yaad dnemdeki ilimleri, bu ilimlerle ilgili eserler ve yazarlar hakknda olduka
deerli bilgiler veren Miftahus-Sa`de ve Misbhus-Siyde ve 965 (1557) ylnda
tamamlad, Osmanl dnemi ulem ve meayihlerinin hayatlar hakknda bilgi veren
e-akaikun- Nu`mniyye f `Ulemid-Devletil-`Osmniyye adl eserleri onun bu
konudaki vukfiyetini gstermektedir. Yazm olduu iki byk eserinden hareketle
onun ansiklopedist bir ilim adam olarak deerlendirilmesi mmkndr202. Zira her iki
eser de ansiklopedi niteliindedir. Ancak rislelerine gz atldnda bunlarn
ounlukla Arap dili, fkh, kelm hadis gibi klasik slm ilimlerle ilgili olduu grlr.
Bu bakmdan onun iin, slm ilimlerin her alannda sz sahibi bir lim nitelemesi de
yaplabilir.

3. Eserleri
Takprzde smddin Ahmed Efendinin ok hret bulmu iki eseri olan
e-akaikun-Nu`mniyye ve Miftahus-Sa`denin yannda, bir ok ilim dallaryla ilgili
daha pek ok eserleri de vardr. Bunlar arasnda Seyyid erif Crcnnin HiyetlKefnn Hiyesi, Hiyett-Tecrd Hiyesi, el-Me`lim fil-Kelm, Feriz ve erhi,
Me`n ilmine dair Hiye `ala Fevidil-Gysiyye, Kraat ilmine dair erhulCezeriyye, Tarih ilmiyle ilgili Nevdirl-Ahbr f Menkbil-Ahyr, TevrihlEnbiy, Ahvll-Mlk, Arap diliyle ilgili erhul- `Avmil, Mfettihul-`rb, erhu
Dbcetil-Hidye, erhu Dibcetit-Tavli`, Muhtasarun-Nahv, Sretl-Hals filhtils, saylabilir.
Bundan baka otuz kadar rislesi bulunan Takprzde Ahmed Efendinin
rislelerinden bazlar da unlardr: Rislet-uhdil-`ayn fi tahkki mebhisil201
202

Ayn eser, ss. 524-527.

Babinger, Franz, Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri (ev. Cokun ok), Mersin 1992, s. 94.

91

vcdiz-zihn, Risletl-istif li-mebhisil-istisn, Meslikl-hals fi mehlikilhavs, Risletl-insf f msceretil-eslf, el-Muhakemtu beynel-Mevl-i Ltf velMevll-`Izr f irdis-seb`i-edd, Risletl-`inye f tahkikil-istire bil-kinye,
Risle al mukaddimeti ilmil-bela, Rislett-t`n, Ta`likt `ala havit-Telvh,
Ta`likt `al Sadri-er`a, er-Risletl-cmi`a li-vasfil-`ulmin-nfi`a, Ecllmevhib f ma`rifeti Vcdil-Vcib, Nzhetl-elhz f ademi vaz`il-elfz; Rislettta`rf vel-`alm fi halli mkiltil-haddit-tm, Fethul-emril-mulak f meseletilmechl vel-mutlak, Risletn f tefsri yetil-vud`, Risletn f kavlihi Te`l
Hvellezi halaka lekm m fil-ard cem`an 203.

203 Ali Duman, Takprzde Ahmed Efendi ve Mevzu`tul-`ulmda Yer Alan Usul ve Fkh le lgili limler, Gazi niversitesi orum lahiyat
Fakltesi Dergisi, 2004/1.

92

II. Takprzdenin Risle fil-Kaz vel-Kader Adl Eserinin Tahlili

Takprzde, Risle fil-kaz vel-kader adl eserine balarken, kaz-kader
konusunun anlalmas zor bir konu olduu iin meselenin ifadesi noktasnda acziyetini
ifade etmektedir.
Eser, iki blm (taraf), sonu (htime) ve ekten (tezyl) olumaktadr.
Mellif, birinci blmde Allah Telnn sfatlarna yer vermitir. Bu blm
maksd (maksadlar) bal altnda on maksad halinde incelenmitir.
Birinci maksad, zorunlu varlk (vcb liztihi) ve hkmleri hakkndadr.
Bir kavrama vcd nisbet edildii zaman onun ya varl (sbtu) ya da yokluu
(selbi) zarr olur veya sbt ve selbden biri zarr olmaz.
Birincisi (varl zarr olan), liztih vciptir. Ona selbi zarr isbat edilmez.
Varlna sebep O varln biztihi kendisidir.
kincisi (yokluu zarr olan), ztndan dolay olmas imkanszdr. Bu,
ademiyetle (yokluk) kaytlanmtr. Var olmas zarr olarak imknszdr.
ncs (varlyla yokluu birbirine denk olan), imkn- hs (zel bir imkn)
ile mmkn olan varlktr. Bu tr varla, varlk (vcd) ya da yokluk (adem) ancak
bakas sebebi ile isbt edilebilir; bu durumda sz konusu varlk vcip, ya da mmten
olur.
Vcp liztihinin hkm: Czlerden olumam olmasdr. Allah Tel, ecz-i
akliye ve hriciye olarak adlandrlan ve var olmak iin baka varlklara muhta olan bu
czlerden olumamtr. Varl ztnn gerei olan bu varlk, cz ve benzeri her trl
eyden uzaktr204.

kinci maksad, Vcib Telnn varlnn isbt hakkndadr.

Takprzde, Allahn varln dier varlklarn Ona olan ihtiyacyla
aklamakta ve yle sylemektedir: Vcibl-vcd olmasayd, baka hi bir varln
olmamas gerekirdi. Akl, baka varlklarn varln kabul ettiine gre Allahn varl
kendiliinden zihinde yerini alr. Nitekim mmkin, ztndan dolay var olan bir varlk
deil, baka bir varln onu var etmesi sebebiyle vardr. Dolaysyla mmkin varln

204 Takprzde, Risle fil-kaz vel-kader, Konya Yusufaa Ktp., nr. 346/8, 97 ;97 vr.

93

var olmak iin ihtiya duyduu, ztndan dolay var olan, zorunlu bir varln olmas
gerekir205.

nc maksad, Allahn birlii konusudur.

Allah iin, varl ancak mahiyetlerle mmkn olan harici fertler dnlemez,
aksi halde mahiyetlerin, kendisi sebebiyle var olduklar varlklardan nce var olmas
gerekir ki, bu btldr.
Vcibl-vcdla birlikte baka bir varlk iddia edilirse, o takdirde iki tane vcip
olur ki, ya bunlardan birisi vcip liztihi olmaz, ya da iki vcibin birlike olduunu kabul
etmek gerekir ki her ikisi de btldr. O zaman vcip liztihinin bir olduu
kendiliinden ortaya kar.

Drdnc maksd, Allah Telnn yce sfatlar hakkndadr.

Mellife gre keml, ancak var olan bir ey iin kullanlr. Mevcdun kemli ise,
mevcdun ya varl ya da hakikat iin lazmdr. Vcip liztihinin varl, hakikatnn
bizzat kendisi olduuna gre, kemlat da hakikatnn bir sonucudur. Bylece yceliin
(keml) Allah Telya isnd daha kuvvetlidir. Allah Telnn keml sfatlar, zt
zerine ziddir206. Mellif, sfatlarn zt zerine zid olmasyla sfatlarn bir mahalle
hull etmesini kasdetmediini,

bu konudaki grnn Ebl-Hasen el-Earnin

Allah Telnn sfatlar, ztnn ayn da deildir gayr da deildir207 ifadesiyle ayn
olduunu belirtmektedir. Felsefecilerle Mutezilenin zid sfatlar nefyetmelerini ise,
btl bir tutum olarak deerlendirmektedir208.

Beinci maksad, Allahn hayat sfat hakkndadr.

Takprzde: Bu dnyada var olan her eyin, Onun ztna dayanmas
bakmndan Allah Tel, hayat sfatyla vasflanmaya daha layktr ifadesiyle Allahn

205 Takprzde, 97 vr.

206 Takprzde, 98 vr.
207 Muhammed b. Hasan b. Frek, Mcerred maklti-eyh Ebil-Hasan el-Ear, Beyrut 1986, s. 39.
208 Takprzde, 98 vr.

94

hayy (diri) olduunu belirtmektedir. Allah, Ondan baka ilah yoktur, O hayydir,
kayymdur209 yetini, grne delil olarak sunmutur.

Altnc maksad, Allah Telnn ilim sfat hakkndadr.

Mellife gre ilim: Bilginin, lim tarafndan kefedilmesidir. lmin sebebi,
limin maddeden kurtulmasdr. Zir madd olanda ilim deil de ihss (hissetme) olur.
Mellif, madd olanda ilim olmaz ifadesiyle, bilgi ile bilen arasnda bir mannin
olduunu iddia etmektedir. Kiide bilginin gereklemesi iin de limin bilgiye (malm)
varan yolda kendisine mni olan birtakm engellerden kurtulamamas gerekmektedir.
Bu adan insann kendi ztn bilmesinde sorun yoktur, nk bu bilginin sebebi
olan maddeden soyutlanma ve eya ile insan arasn perdeleyen mni ortadan
kalkmtr.

Bu tr bir bilgi huzr ve dim olur. nsann bakasn bilmesine

gelince durum byle deildir. Zir kiinin bakasna ait bir bilgiye ulamas yolunda, o
kiiyle kendisi arasnda salkl bir iletiimin olumasna mni olan beden engeller
vardr. Nazar ve fikir hlinde baz bilgiler zihinde belirse de, aradaki mn btnyle
kalkmad iin bilginin tamanna ulamak mmkn olmaz. Bylece, bilgiden
(ma'lmat) soyulmu sretler yoluyla elde edilen ilme, ilm-i intiz ismi verilir.
Sretler yardmyla oluan ilme, ilm-i infil ve ilm-i intib, sretlerin
nefiste yer etmesiyle (husl ile) oluan ilme ise, ilm-i husl denilir210.
Mellife gre: nsanla bilgi arasndaki en byk engel maddi engeldir211.
nsann nefsi, beden engellerden tamamen kurtulduu zaman, btn bilgiler sretiyle
deil de kendisiyle (hakikat) bir defada o kiiye verilir. Bu eit ilme ilm-i huzr,
ilm-i uhd denilir. Beden engelinden kurtulan baz tasavvuf ehlinden bu tr bilgilerin
nakledilmesi bu tr ilmin varlna delildir. Ancak kii (sf) fn olduu iin, bilgiyle
olan bu ilikisinin devaml bir iliki olamayaca vurgulanmaktadr212.

209 Hayy, lgatte diri, canl manasna gelir. Allahn sfatlarndan olup, devaml var olan, kesintiye uramayan, varl ezel ve ebed olan demektir.
Kayym ise, btn mahlkatn idresini bizzat yrten, hepsini hesaba eken demektir Kurn- Kerm ve Aklamal Meli, Trkiye Diyanet Vakf
Yaynlar, Ankara 1993 (el-Bakara, 2/255).
210 Takprzde, 98 vr.
211 a.mlf., 99 vr.
212 a.mlf., 99 vr.

95

Allahn ilmi zt ile beraberdir (hdis deildir). lmin sebebi kendisinde mevcd
olduu iin ve limle mlum arasnda herhangi bir mn olmad iin bu ilme ilm-i
huzr denilir.
Yine Allah Telnn bakasn bilmesi de Onunla mlum arasnda megul edici
bir mni olmad iin huzr ve uhddir. nk onu hi bir durumda hi bir ey
megul etmez. Bunun iin imkn diresindeki btn klller ve czler, soyut-somut her
eyin bilgisi onun ilmi ierisindedir. Bu ekilde sretlere ihtiya duymakszn edinilen
bilgiye ilm-i huzr denilir. Allah Telnn ilmi, btn bu zikredilenlerle ilm-i fiil,
ezel, ebed, sermed ve dim olur. Onun ilminden arzda ve semada zerre miktar bir
ey gizli kalmaz. Allah Tel, ezel ilme sahip olmas dolaysyla, imkan leminin
tamamnn hakkatlerini bilir. Mmkin varlklar var olmazdan nce onlar hakkndaki
hakkatleri (bilgi) bilir, sonra o hakkatlerin, madde olarak yaratlma aamalarndaki
bilgileri, sonra varlktan sonra yok olularn bilir. Btn bu bilgiler ise, Allah Tel iin
ezelde gereklemi bir ilimdir. Allah, btn eyann ilk yaratlndan yok oluuna
kadar her aamasn, yenilenmeye ihtiya duymayan bir ilimle bilir. Allahn ilmi bu tr
bir ilim olmasayd, hdiselerin deimesiyle Onun ilminde de deimeler (teayyur)
meydana gelirdi.

Allahn ilmi ile insan bilgisi arasndaki farklar:

Birincisi; Allah Tel btn ma'lmt bilir. Yaptklarmz ve yapacaklarmz
bilir. Onun bildirdiklerinin dnda insanlar Onun ilminden hibir eyi tam olarak
bilemezler213. Bu herkesin kendi iinde hissedecei bir durumdur.
kincisi: Allahn ilmi, ma'lmtn kendisine tam bir ekilde almas
eklindedir. nk ona hi bir ey gizli olmaz. Beerin ilmi bunun tersinedir.
Beere nisbet edilen nazar ilimle insan ancak muayyen malmtn bazsn
bilebilir, malmtn dier durumlarndan habersizdir.
Beerin uhd ilmi mertebesi ise, Allahn mhedesinden aklk (incil) ve
mertebe bakmndan ok aadadr. nk beerin ilmi ne kadar genilerse genilesin,
snrlar Allahn ilminin mertebesine ulaamaz. Nitekim Allah Tel " Onun

213 el-Bakara, 2/255.

96

bildirdiklerinin dnda insanlar Onun ilminden hibir eyi tam olarak bilemezler214"
buyurmaktadr.
ncs: Allah Telnn ilmi ma'lmtna tbidir. nk Allahn ilimi
fiildir, ma'lmtn devaml olarak gereklemesini icab ettirir. Nitekim bina ustas
haylinde yksek bir bina veya gzel bir kk tasavvur ettiinde, ustann elinden kan
eser bu tasavvura tbidir. Beer ilmi, sretlere bal bir ilimdir. Bu durumda iki ilim
arasnda byk bir fark vardr. Hatta beerin ilmi Allahn ilminin yannda ilim dahi
saylmaz. Gnein karsndaki bir duvara vuran gne nlarnn, nur diye
isimlendirilmesi gibi bir eydir. Gnein bir nuru vardr, ancak duvara yansyan nur,
gnein nurlarndan bir zerre ve bir feyizdir. Akl sahibi olan herkes bu durumu
kavrayabilir.
Allah Telnn ilmi yaratlm deildir. Byle olsa idi ilmin Allahtan ayr bir
sfat olmas gerekirdi. Ayn ekilde yaratma, kudret ve irdenin eseridir. Bunlar ilim
sfatna tb iki sfattrlar. Allah Telnn ilmi yaratlm olsayd, lim sfatnn bu iki
sfata tb olmas gerekirdi ki, bu ciz deildir.

Yedinci maksad irde sfat hakkndadr.

rde, Allahn ezel ilmi erevesinde iki ihtimalden birini dierine tercih
etmektir. rde sfat, ilim sfatndan ayr bir sfattr.
Allahn ilmi devamldr, btn zamana kar ayn mesafededir, olaylarn
deimesiyle de Onun ilminde bir deiiklik olmaz. rde sfat sayesinde tek bir
zaman ve eyann deil de baz zaman ve hallerin birbirleriyle olan ilikileri belirlenir.

Kudret sfat, fiili ileme ve terk etme gcne sahip olmaktr. Felsefeciler buna
itiraz etmilerdir. ki frka arasndaki ihtilfn kayna: Felsefeciler, bizim dilerse
yapar, dilemezse yapmaz szmzdeki dilemezse yapmaz ifadesine itiraz ettiler.
Onlara gre bu artn gereklemesi Allah iin bir noksanlk anlamna gelir, Allahn
bundan tenzh edilmesi gerekir; keml, ancak feyzin devamyladr demilerdir.
Kelmclar ise, iki artn da doru olduunu belirtmiler; Onlara gre ise keml, sz
konusu iki emirden yalnz birinin deil ikisinin birlikte doru olmasyladr.

214 el-Bakara, 2/255.

97

Takprzdeye gre doru olan gr budur, din emir ve hkmler bu temeller

zerine kurulmutur.

Sekizinci maksad, Sem` ve basar sfatlar hakkndadr.

Mellife gre, semi ve basar sfatlarnn kabul dinin icaplarndandr. Hakknda
Kitap, snnet ve icm vardr. Ancak Erler bu iki sfatn ilim sfatndan ibaret
olduunu kabul ederler. Dier kelmclar ise: Semi ve basar sfatlar, Allahn ilim
sfatndan ayr, zt zerine zid iki sfattr demilerdir.
Kelmclarn bu grleri teaddd-i kudem (Allahtan baka kadmlerin
olmas) tartmasna sebep olmutur. Ancak kelm bilginleri: Sfatlar ztn ayn
olmad gibi gayr da deildir ki ok kadm ihtimali (teaddd-i kudem) anlalsn,
ayrca varsaylan mahzrun dier sfatlar iin de olmad sylenemez demilerdir215.

Dokuzuncu maksad, kelm sfat hakkndadr.

Allahn mtekellim olduu bilgisi, btn peygamberlerden tevtr yoluyla
bizlere gelmitir. Allah mtekellim olduuna gre kelm sfatyla da vasflanr216.
Kelm, harflerden meydana gelen ve hdis olan kelm- lafz iin de, kadm
olan kelm- nefs iin de kullanlr.
Mutezile kelm sfatn kelm- lafz iin kullanmaktan kanmtr. nk
onlara gre: Eer kelm- lafz Allahn zt ile kim olan bir sfat dersek, Allah
Telnn sonradan yaratlanlara (havdis) mahal olmas anlamna gelir. Ya da Allahtan
baka kendi bana bir sfat olur ki mellife gre, her iki ihtimalin yanl olduunu
aka bellidir217.
E'ariyye, Allahn zt ile kim olan, kadm kelm- nefsyi kabul etti. Onlara
gre: Kelm- lafz, Allahn levh-i mahfzda ya da Cebrilin (a.s.) lisnnda yaratt
(ortaya kard), Onun kadm sfatna dellet eden bir sfattr .218"

215 a.mlf., 101 vr.

216 a.mlf., 101 vr.
217 a.mlf., 101 vr.
218 a.mlf., 101 vr.

98

Hakkat ehli (mutasavflar) ise, "Allah Tel kelm, misal leminde yaratt ki bu
lem, grlmeyen (gayb) ile grlenin (ehde) arasn birletiren berzahtr"219
demilerdir.

Onuncu maksad, tekvn sfat hakkndadr

Takprzde, limler arasnda tekvn sfat konusunda ihtilf olduunu ifade
eder. Ona gre bu ihtilafn kayna, kudret sfatnn tefsri konusunda yaplan
tartmalardr. Mellif, bu kudret sfatnn tefsrinden hareketle yaplan aklamalar
nakleder, konuyla ilgili mezheplerin grlerine yer verir220.

Eserin kinci Ksm Efl-i bd Meselesi Hakkndadr

Mellife gre Selef ulems, varlklarn yaratlmasnda Allahtan baka yaratc
olmad ve kulun itatyla sevp, isynyla azap grecei konusunda ittifak etmitir221.
Bu ifadede geen Allahtan baka yaratc olmad cmlesini kulun hi bir kudreti
yoktur diyen Cebriyyenin grlerini iptal etmek iin; Kulun itatndan sevp,
isynndan azap grecei ifadesini ise kul, fiilinin yaratcsdr diyen Kaderiyyeyi
(Mutezile) nefyetmek iin sylemitir.
Takprzdeye gre, Cebriyye bu tutumuyla tefrte dmtr, onlarn
konuya ilikin gr peygamber gnderilmesi ve teklfin hikmetine aykrdr.
Kaderiyyenin grlerinin btl olduu ise nassn da delletiyle aktr.
Ehl-i Hakk (Ehl-i Snnet): fiilde yaratma iini Allaha; kesbi ise kula izfe
etmek sretiyle itkdda orta yolu takip etmilerdir.
Erler: Kulun btn fiillerini Allahn yarattn ve kulun da bu fiillerin
mktesibi olduunu kabul ettiler. Onlara gre fiil de, kulun kudreti de, Rabbin halk;
kulun vasf ve kesbidir222. Kulun hareketi, kulun kudretine nisbetle kesb, Allahn
219 a.mlf., 101 vr.
220 a.mlf., 101 vr.

221 Nreddin es-Sbn, s.134.

222 bk. Hiye-i Gelenbev, Matba- Amire, 1307, s. 211.

99

kudretine nisbetle de halk diye isimlenir. Kulun bunda bir dahli sz konusu deildir.
Mellif Erlerin bu dncelerinin nedenini ise yle belirtir: Onlara gre, vcdda
messir, sadece Allah Teldr. Allahn dndakiler esbb- diyedir223. Btn kint,
vastasz bir ekilde Allaha msteniddir224.
Mtrdlere gre kullarn fiilleri: Kulun kudret ve irdesi Allah iin
mahlktur. Allah Telnn kudreti iki zdda muhtemeldir. Kul irdesiyle iki ktan
birini tercih eder. Tercih kuldan, tesr ise Allahtandr225.
nsana ait fiiller konusunda gr serdeden mezhepleri Cebriyye, Mutezile,
Eire ve Mtridyye olmak zere drt grupta ele alan mellif, bunlarn grlerinin
ana noktada toplanabileceini belirtir:
1-

Kulun fiili muhl deil, mmkindir diyenler;

2-

Fiilin, mmkin ve muhl taraflarndan yalnzca birisi ile gerekletiini

savunanlar; Bu takdirde ise fiil:

a) Ya kendini tercih eden biri olmadan meydana gelir, bu durumda fiilin
tesdfen olutuu sylenir.
b) Ya da tercih, kul tarafndan gerekleir, o zaman de fiil ihtiyr olur226.
3-

Fiili tercih eden, kuldan baka biri olur, o takdirde fiil, zorunlu (zdrr)

olur.

223 Mellife gre esbb- diye iki nevdir. Birincisi: Semvdir, bunda kulun tesiri yoktur. Hastalk ve yksekten dmek gibi. kincisi: htiyrdir.
deten kulun mbereti ile hsl olur. Rzk talebi gibi.
Bu iki trden her biri d olduklarndan, bazen msebbib, sebep olmadan hsl olur. Hastalk olmadan anszn lmn, talep olmadan anszn rzkn
meydana gelmesi gibi.
Bazen msebbib olmadan, sebep ile hsl olur. Shhati tkiben hastaln meydana gelmesi, rzk hsl olmadan rzk talep etmek gibi. Bazen de detin
cereyn ile sebep msebbibi takip eder. lme gtren hastalk ve rzka ulatran talep gibi.
Bunlarn hepsinin Allah Tel iin d sebepler olduunu bilmek gerekir. Nitekim O dilerse sebep olmadan msebbibi yaratr; dilerse aksini yaratr.
Dilerse, ikisi cem eder (111 vr ) .
224 Takprzde, 101 , 102 vr.
225 a.mlf., 102 vr.
226 Efl-i ihtiyriyye istitattir yani, fiilin illetidir. Bundan maksat fiilin kula nisbetinin shhati iindir. Aksi takdirde fiilin icadnda kulun bir tesiri
olmaz. bk. Ramazan b. Muhammed el-Hanef, erhu Ramazan Efendi, ala erhil-Akid, irket-i Sahafiyye-i Osmniyye, stanbul 1320.

100

Birinci gr, yukarda zikri geen drt mezhep takipilerince de kabul

grmemitir.
Mtrdiyye ve Kaderiyye ikinci gr benimsemilerdir. Ancak Mtrdiyye
ulems, tesri Allahn kudretine; Kaderiyye bilginleri ise, kula isnd etmitir.
Eariyye ve Cebriyye fiilin zdrr olduu kanaatinde mterektir. Ancak
Eariyye her ne kadar kulun bir tercihi ve tesri olmasa da, fiile mukrin bir kudretin
varln kabul etmi; Cebriyye ulems ise, kulun kudretini tamamen inkr etmitir227.
Mellif, Cebriyye ve Kaderiyyenin grleri hakknda bilgi verirken onlarn
grlerini iptale alr; ancak Eariyye hakknda daha farkl bir tavr sergiler. Onlarn
grlerini itirz olarak deerlendirir ve bunlara cevaplar verir228. Takprzde,
Mtrdiyye ile Eariyye arasndaki gr ayrlklarn hibir zaman derinletirme
abasna girmemi, Erleri cebr ve tefvz ile eletirmemi, aksine onlar Ehl-i snnet
emsiyesi altnda birletirmeye ve uzlatrmaya almtr. Aralarndaki ihtilf,
Erlerin fiili fy yakn bir irdeyi; Mtrdlerin ise fiili tercih esnasnda var olan
bir irdeyi benimsemelerinden229 ibaret grr230. Buna gre mellif yle bir neticeye
varmaktadr: nsann Cenb- Hakkn dorudan mdhil olmad bir ihtiyr vardr,
ancak kudreti Allahn mahlkudur, kudretin fiili ileme ve terk etmek hususunda
msavi olmas231, fiilin kula nisbet edilmesini anlaml klar. Fiil, bu iki kudretin
mecmudur232. Baka bir ifade ile fiil, Allah Telnn kudreti ynyle cd ve
yaratma; kulun kudreti ynyle ise kesbdir233.
Cebriyye, fiilleri yaratan Allahtr, fiilin meydana gelmesinde kulun
fonksiyonu yoktur demek suretiyle ve cebr-i srf (hlis cebr) anlayna dmtr.
Kaderiyye, sorumluluun kula ait olmas iin fiili kula nisbet etmi ve bylece kaderi
inkra ynelmitir. Ehl-i snnet ise, bu iki grn arasn birletirip: fiil, Allahn

227 Takprzde 102 vr.

228 a.mlf., 103 vr.
229 Teftzn, erhul-Maksd, II, 355.
230 Takprzde, 106 vr .
231 Teftzn, II, 348.
232 Takprzde, 106 vr.
233 a.mlf., 106 vr.

101

mahlku, kulun meksbudur; kulun irde, kudret ve bunlardan doan fiillerinden her
biri Allahn mahlkudur234 eklinde bir anlay benimitir. Mellife gre Ehl-i snnet
fiilin Allahn mahlku olmas konusunda fikir birlii halindedir. Ayrldklar tek
konu, tercih meselesidir.

Takprzdenin stitat Gr
Mellife gre kula ait iki tr istitat vardr.
1. Ezel istitat:
Bu istitat, ilm-i ezelde sbit olan istitattr235. Mellif, ezel istitati, ilim
mlma tbidir ilkesi erevesinde deerlendirmi ve mmkin iin ancak izf bir
kemlden sz edilebilir ngrsyle, kullar be mertebede incelemitir. Yazarn yet
ve hadislere dayal yapt bu sralama yledir:
1- Peygamberler;
2- Allaha kar byklk taslayan Firavun, Nemrd ve benzeri kfirler;
3- yilikle ktl birbirine kartran itidl ashb;
4- ktisdn altnda bir mertebede olanlar. Bunlar nefisleri zerine isrf
edenlerdir;
5- En aa (edn) seviyenin stnde, ortann (iktisd) altnda olanlar. Bunlar
da amellerinde riy yapanlardr.
Bu snflardan her birinin btn amelleri, irkin ya da gzel olsun Allahn ilmi ezelsinde mlmdur. Allahn ilminde hi bir deime ve yanlma da asl olmaz236.
2. Hdis istitat:
234 a.mlf., 106 vr.
235 a.mlf., 107 vr .
236 a.mlf., 107 , 107 vr.

102

Bu istitat her ferdin sahip olduu istitattr. Sonradan yaratlan btn fertler de
ezel ve fiil olan ilme tb olur.
Mellifimiz burada insann yaratl maksadndan237 hareketle ilmi ikiye
ayrmaktadr:
1- lm alma, gayret ve rivyetle elde edilen nazar ilim,
2- Amel ve ibdetin neticesinde hsl olan ilm-i mkefe. Ona gre amel,
kulun ilmiyle Allahn ilmi arasnda kpr vazifesi grr, insann ameli arttka, onun
Allahn ilminden nasibi de artar238.
Takprzdeye Gre Kaz ve Kader Asndan Fiiller Meselesi
Mellife gre fiiller iki trldr:
a.

hiret hayatyla ilikili olan fiiller: Sadet, ekvet ve bunlarla iliii

olan amellerdir.
Mellif, insan meydana getiren unsurlar sralarken beden-rh ilikisine akln
fonksiyonunu da eklemi, bu kuvvete yardmc bir kuvvet olarak bir de ftrat (tab`)
saymtr. Ona gre kimin ftrat- asliyesi sadet zerine olursa, o kimsenin akl,
eriattan faydalanr ve eriat ile tabat (ftrat) zerine glip gelir. Bylece kul, Allah
Telnn kendisi sebebiyle hayr yaratmasna hazr hle gelir. Kimin ftrat- asliyyesi
ekvet zerine olursa, o kimsenin akl eriattan faydalanamaz ve akl ftrata
mukvemetten ciz kalr. O zaman da, kulun tabat, Allahn er fiilleri yaratmasna
hazr hale gelir239.
Akln eriattan faydalanp hayr ileme ve ktl terk etmede baarl olmas
da kesb ve ihtiyrn zn tekil eder240. Ona gre ftr istidt kulun kudretinin dnda
bir eyi elde etmesini engellemez, nk istidt- ftr kulun ihtiyr ve teklfini ortadan
kaldrmaz. Dolaysyla kul, fiilini hr irdesiyle yapar. Mellif bu dncesini Hz.
237 ez-Zriyt 51/56; ve Kenz-i Mahf hadisi (Keful-haf, 2016)
238 Takprzde, 108 vr.
239 a.mlf., 109 vr.
240 a.mlf., 109 , 109 vr.

103

Peygamberin u hadsi ile destekler: Kii cehennem ehlinin amelini cehennemle

kendisi arasnda bir zir` kalncaya kadar yapmaya devam eder; ancak kitap nne geer
de o, cennet ehlinin amelini iler ve cennete girer. Bir kii de cennet ehlinin amelini
cennetle kendisi arasnda bir zir` kalncaya kadar yapmaya devam eder; ancak kitap
onun da nne geer ve o cehennem ehlinin amelini iler sonunda cehenneme girer241.
Bu konuda ulem farkl yorum yapmtr:
Sfiyyeye gre: Mahalliyet hri, fiillerin yaratlmasnda bir fonksiyonu
olmayan kulun, fiillerindeki durumu da byledir.
Eriyyeye gre: Akl, kulu hayr fiiller iin hazr hale getirir ve Allah Tel
da det zere fiile mukrin kudreti (kulun tercih ve tesirinin olmad bir kudret) onda
yaratr.
Mtrdiyyeye gre ise Allahn kulda fiil iin kudret-i mrecciha
yaratmasdr. Kudretin yaratlmasnda kulun tesiri yoktur242. Bu ifadeden hareketle
Takprzdenin kudret anlaynn Mtrdlerden ziyde Erilere yaknlk arz
ettii anlalmaktadr. Nitekim kudretin yaratlm olmas Earlere ait bir genel
kabuldr.
Mellife gre bu ifadelerden ortaya kan sonu yle zetlenebilir:
Muhakkkn limlerinden hi birisi cebr sylemde bulunmamtr. nk Sfler her ne
kadar kulda fiile mukrin bir kudret yoktur deseler de, fiilleri kulun istitat- ftrsine
isnd etmilerdir. Erler ise, kudret-i mukrene tarkiyle fiilleri kula isnd etmilerdir.
Mtridler, kudret-i mrecciha tabirini kullanarak fiilleri kula isnd etmi ve tat
Allahn nmetlerinden, ma'siyet ise kulun aczindendir243 grn benimsemilerdir.
b- Dnya hayatyla ilikili olan fiiller: Rzk ve eceldir. Ehl-i Hakka gre
Allahtan baka yaratc yoktur. Btn sebepleri yaratan Allahtr244. Sebepler, -her ne
kadar kulun mberetiyle olsa da- Allahn dilemesine tbidir. Mellif bu gr

241 Mslim, Kader 11,12; Tirmz, Kader 4.

242 a.mlf., 110 vr.
243 a.mlf., 109 vr.
244 a.mlf., 111 vr.

104

Allah dilemedike siz dileyemezsiniz245 yetiyle destekler. Ona gre kulun

mberetinden sonraki sebepleri de yaratan Allah Teldr. nk Allahtan baka
yaratc yoktur. Allah Tel msebbebt yaratmay diledii zaman, sebeplerin akabinde
deti zere msebbebt yaratr. Eer istemezse sebebi de yaratmaz. Bazen yaratr,
ancak o sebeple birlikte bir de sz konusu sebebi ortadan kaldran bir mn de yaratr.
Bazen sebebi yaratr, sebebin hemen akabinde msebbebin husln nler. Bu
ya kazya uygunluk asndan, msebbebin huslne bir mninin bulunmasndan, ya da
bir mn olmakszn messirin bizzat gereklemesindendir. Bu konu drt mertebe
halinde incelenebilir.
Birinci mertebe: Kulun mbereti istemesidir, ancak buna meiyyet tealluk
etmedii iin kdir olamamasdr. Mesel yay ile ok atmak isteyip azmi mnhl olan
kimse gibi. Bu durum, insann Allah karsnda ciz olduunu bildirmektedir.
kinci mertebe: Kulun mbereti ve Allah Telnn ksr sebebin akabinde
yaratmasdr. Yay ile ok atmak isteyen, ancak maksada ulaamayan kimse gibi. Bu,
Allah Telnn sebepleri yaratann ancak ve bizzt kendisi olduunu bildirmek iindir.
nc mertebe: Kulun mbereti ve Allah Telnn sebeb-i kmilin
akabinde yaratmasdr. Ancak mni rz olduundan msebbebin sonucu meydana
gelmez. Bir insan ldrmek iin yay ile ok atmas ve o ahsn kendisinde okun
ulamasna bir mn ile isbet ettirememesi gibi. Bu, sonucun ancak Allah Telnn
kazs ve kudreti ile gerekleeceini bildirmek iindir.
Drdnc mertebe: Allah Telnn kmil sebebi yaratmas, kulun da sebebe
ulamas, ancak messir olmamasdr. Atlan okun ahs yaralayp Allah Telnn onda
katli yaratmad iin onun ldrlememesi gibi. Bu, messirin ancak Allah Tel
olduunu bildirmek iindir. Zir sebepler, bizzat messir deildir.
Ksaca mellife gre sebep, msebbip ve mnlerin tamam kaz ve kudret
ynyle Allah Tel tarafndan yaratlmlardr. Kul iin sadece msebbebe ulatran ya
da ulatrmayan bir mberet sz konusudur. Allahn yaratmasyla gerekleen tesirli245 et-Tekvr 81/29.

105

tesirsiz btn sebeplerin bilgisi de mml-kitbtadr. Oradaki bilgi ise, hi bir

ekilde deiiklik (tebeddl ve teayyur) kabul etmez246.

Kaz-Kader Konusunda Mezheplerin Grleri:

Takprzdeye gre kader man esaslarndan biridir247. Kaz ve kader
Allahn ilim sfatna rc olup Onun, irde ve kudret sfatlarnn bir neticesidir.
Allahn ilmi gz ap kapama gibi bir anda btn bilgileri iine alm ve tamamn
iht etmitir. Ezel olan bu bilgi belirlenen vakitte gerekleinceye kadar hi ayrlmaz
ve deimez. Buna kazy ilh denir. Arz, semvt ve yldzlarn halleri, olular ve
hareketlerinde Allah Telnn izni ile havdis-i cziyyeye sebep olmalar gibi.
Kader ise, Mezhir-i cziyyeden olan hakkatlerin Allahn ilmi ierisinde
snnetullha ve hikmete uygun olarak ortaya kmasdr. Hi bir ey Onun kazsndan
ve kaderinden dar kamaz. Btn bunlar, Allah iin ilim mertebesindedir248.
Cebriyye, yaratma fiilini Allahtan bakasna izfe etmekten iddetle
kanmtr. Bu iddialarna u yetleri delil getirmilerdir: O, her eyin yaratcsdr,
yleyse Ona kulluk edin249, Oysa Allah sizi de yaptnz eyleri de yaratmtr250,
Allahtan baka yaratc var m?251
Akl delil olarak da: Allah her eyi yaratandr. Kullarn fiilleri de bunun
dnda bir ey deildir, yleyse onlarn yaratcs da Allahtr, aksi takdirde bir fiilde iki
yaratc olur (ictim-i messireyn); fiil de fili olan insana nisbet edilmesiyle
yaratmann Allahtan bakasna atfedilmesi akla aykrdr demilerdir252.
Mellif, Cebriyyenin delil olarak kulland yetlerin zhirlerinin, fiili kula
nisbet eden yetlerin zhirine muhlif olduunu kabul eder ve bu teruzu ortadan
246 a.mlf., 111 vr.
247 a.mlf., 116 vr.
248 a.mlf., 100 vr.
249 el-Enm 6/102.
250 es-Safft 37/96.
251 Ftr 35/3.
252 a.mlf., 102 vr.

106

kaldrmak iin onlara Bkllnnin teziyle253 cevap verir: Fiil, yaratlmas

(mahlkiyyet) ynyle Allaha, nitelik olmas (vasfiyyet ) ynyle de kula nisbet edilir;
durum fiilin bazen Allaha bazen de kula nisbetini gerektirir. Nitekim nasslarn iki tr
de iki makam gerektirecek ekildedir. Bazen durum yaratmada Allahtan ortakl
nefyetmeyi gerektirir, fiilin yaratlm olma zellii dikkate alnr ve fiil Allaha nisbet
edilir. Ancak fiilde cez ve mkaft verilmesi sz konusu ise fiilin nitelik olma yn
dikkate alnr ve fiil kula nisbet edilir.
Akl itirz olarak Yukar kmakla aa dmek arasndaki hareketi (yani
irdeli bir davranla istem d bir davran) arasn zarr olarak ayrt etmekteyiz.
kisinin deil de sadece birinci nevi fiillerin irdeye ve ihtiyra dayandn
biliyoruz254. Bylece mellif, eylemlerimizin tesdf olmayp bize ait olan irde ve
tercihin bir sonucu olarak ihtiyr olduunu kabul eder ve bundan ortaya kacak
sorumluluu da kula ykler.
Mutezile, Cebriyyenin tam tersi bir anlayla, nasslarn zahirine ve akla dayal
deliller ileri srerek fiili kula nisbet etmitir. Onlara gre: Yukar kanla aaya
den kimsenin hareketi (yani irdeli hareketle istem d hareket) arasnda fark
bulunduunu zarr olarak biliyoruz. Birinci hareket irdeli ve ihtiyrdir, ikincisi
deildir. Hareketlerin hepsi Allahn yaratmas ile olsa, mkellef olma (iyi ilerden
dolay) vme, (kt ilerden dolay) yerme, sevp, gnah (mkft ve cez), prensibi
btl olurdu. Bu husus apaktr. yleyse kul fiilinin hlikdr, insann fiilinde ilh
irdenin tesiri yoktur, onun iin insan fiil ve hareketlerinde serbesttir, her ne yaparsa
mcerred kendi kudret ve irdesiyle yapar. Ksaca insan kendi fiilinin hlik ve
mcididir demitir.
Mellifimiz bu anlay sakncal grr, zir yaratmay Allahtan bakasna da
kullandmz takdirde birden ok yaratcy kabul etmi oluruz, ayrca bir fiile irdenin
taalluku o fiili yaratma anlamna gelmez, sevp ve ikp terettp etmesi iin de o fiili

253 Bk. Muhammed b. Mustafa Akkirmn (v. 1174 / 1760), Risle f efl-i-ibd vel-irdetil-cziyye, Sleymaniye Ktp., Serez, nr. 3856, vr. 103128.
254 Takprzde, 102 vr.

107

yaratmas art deil istemesi yeterlidir255.

Mellif, konuyla ilgili olarak Ehl-i snnete atfen u bilgileri verir: Ehl-i
snnete gre bu iki nazariye (Mutezile ve Cebriyye) ifrt ve tefrtten ibarettir. Her eyi
yaratan Allah'tr. Fakat irdeli ve ihtiyr fiillerde insann irde-i cziyyesi vardr.
rde-i cziyye, irde kuvvetinin bir ie sarfedilmesinden yani, fiili f ve terk etmekten
birine taalluku demektir. Bu husus kasd, tercih ve ihtiyr szleriyle de ifade edilir256.
Takprzdeye gre cebr ve tefvze slm inancnda yer yoktur. Tefvz,
Kaderlerin (Mutezle) yapt gibi, hayr-er her ikisini de Allaha isnd etmekten
kanmaktr. Kaderlerin bu inanc Mecslere muhlefet maksad tamaktadr. Zr
onlar hayr Yezdna erri de Ehrimene nisbet etmek suretiyle Allaha irk
kouyorlard. Kaderler de yaratmay kula nisbet etmeleriyle onlarn durumuna dtler.
Nitekim

Hz.

Peygamber

de

onlar

Bu

mmetin

Mecsleri257

olarak

nitelendirmitir258.
limlerden bazlarnn hayr Allaha, erri de kendilerine nisbet etmeleri edep
asndandr. Bu tavrn kayna da Hz. brhimdir. Allah tel, ondan hikye yoluyla
yle buyurdu: Beni yediren, iiren Odur. Hastalandm zaman bana if veren
Odur259. Burada Hz. brhim hayr yani yemeyi, imeyi ve if vermeyi Allaha; erri
de yani, hastal da edebinden tr, kendisine isnd etti. Bu tavr, edebe riyetin bir
sonucu, mn- hakknin bir neticesidir. Ulalmas gereken nih gyedir260.
Earler, yet kul ihtiyr fiilinin mcidi olsayd, insann o fiili yapma ve terk
etmeye de muktedir olmas gerekirdi. Byle olmazsa fiilin kuldan meydana gelmesi
tesdf olurdu. Nitekim onlara gre de bu, kabul gren bir gr deildir. Fiil tesdf
olmadna gre, fiili tercih ii ya kula ya da mebde (balang) tarafna isnd edilir. Bu
ikinci ihtimal teselsl gerektireceinden btldr. kinci ihtimale gre ise, fiilin tercih

255 a.mlf., 102 , 103 vr.

256 Seyyid Bey, 12-13; Takprzde, 101 , 102 , 104 , 106 vr.
257 Mtrd, s. 311; Tirmz, Kader 13; Eb Dvd, Snnet 17.
258Takprzde, 116 vr.
259 e-uar 26/79-80.
260 a.mlf., 116 vr.

108

etme annda bir mreccih (tercih edici) bulunmas gerekir, aksi takdirde mreccih
yetkin bir mreccih olmazd261.
Takprzde,

Mtrdlerin irdenin yaratlml konusunu kabul

ettiklerini iddia etmektedir. Halbuki Mtrdler, cz- irdeyi d dnyada mevcut

kabul emeyip, onu bir itibr (emr-i itibr) olarak grm, bu nedenle de yaratmann
kapsam dnda deerlendirmitir. nk onlara gre bu durum, bir hl olarak kabul
edilir, hlin varln ise vicdanmzda hissederiz demilerdir.
Mellif her ne kadar irdenin Allah tarafndan yaratlm olduunu kabul etse
de, kulun fiilinin kendi irde ve tercihiyle olduunu belirtmektedir262. Onun irdenin
mahlk olmas meselesinde, Earlerin grne meylettii anlalyor. Nitekim
Earler de, irdenin mevcut olduunu, her mevcdun yaratlm olduunu, tek
yaratcnn da Allah olmas nedeniyle irdenin de yaratlm olduunu kabul
etmilerdir263.
Mellif, Mtrdlerin irde anlayn ise yle zetler: Onlara gre nsan,
irdesiyle bir eyi yapmada veya terk etmede hrdr. ki ya da birok ihtimalden birine
karar klarsa, bu durumda irde cz- irde adn alr. Cz- irde, insann tercih ve
kudretinin eseridir. Mellife gre Mtrdler insana ait bir irdenin varln kabul eder,
nk onlara gre irde yoktur demek cebri kabul anlamna gelmektedir264.
Cebriyye ve Mutezilenin Ehl-i Snnete tirazlar
Rislenin ek (tezyl)

ksm, Cebriyye ve Mutezilenin (Kaderiyye) Ehl-i

Snnete kar iddialarn ve sz konusu iddialara kar mellifin cevaplarn

iermektedir.
Cebriyyenin ileri srd itirazlardan birincisi, kulun fiilinin vuk bulacan
Allah ya bilir ya da bilmez. Eer birinci ihtimal doruysa Allahn bildiinin zorunlu

261 a.mlf., 103 vr.

262 a.mlf., 103 vr.
263 eyhulislm Mustafa Sabri, Mevkifl-akl vel-ilm vel-lem, III, 343-344.
264 Takprzde, 103 vr.

109

olarak gereklemesi gerekir, aksi takdirde Allahn ilminin deimesi ve bilgisizlie

dnmesi gerekir, bu dncenin yanllnda phe yoktur.
kinci ihtimale gelince, yani Allahn bir eyin vuk bulacan bilmemesi
ihtimalidir ki, bu durum Allahn zt itibariyle imknsz olan bir durumdur. Ztndan
dolay mmkn olmayan bir eyi de kulun yapmas mmkn olmaz.
Takprzde, ileri srlen bu iki itiraz Allahn ilmi, istiddn gerektirdii
konularda malma tbidir ilkesi erevesinde yantlamtr. Fiilin olmas ya da
olmamas cihetiyle kula Allahn ilminin gerekli kld bir ey yoktur. Yani, fiilin
meydana gelmesi kulun kudretine baldr. Mesel Ebu Cehlin imn etmeyecei bilgisi
ezelde Allah tarafndan bilinmektedir. Bu bilginin kayna, Ebu Cehlin imn tercih
etmemesi ve ftr istdt (kbiliyeti) nedeniyledir. Allah Telnn bu bilgisinden, Ebu
Cehlin kafir olmaya mecbr olmas manas kmaz. Dolaysyla burada Cebriyyenin
ileri srd gibi Ebu Cehlin imanla mkellef tutulmasn imknsz klacak bir durum
yoktur.
kinci itiraz, Kullarn fiillerinden Allah Telnn var olmasn diledikleri,
mutlaka meydana gelir. Olmamasn diledii ey ise asla meydana gelmez. Bunlardan
biri zerine kulun kudreti yoktur.
Buna cevap: Allah Telnn kudret ve irdesi kul fiiline bal olmas kulun
ihtiyr ve kesbine baldr. Bunlar kul zerine bir eyi icap ettirmezler.
nc itiraz, Allah Telnn,
yeti265 hakkndadr. Cebriyyeye gre bu yet, kaznn kesin olarak deimez
olduunu bildirmekte, ayn zamanda kula kudret isnadn da imkansz klmaktadr.
nk her ahs, kaznn cereyn ettii bir hayat yaamakta ve kalemin yazd
muayyen bir vakitte de lmektedir. Bundan hi kimse kaamaz.
Takprzde, iki eit kazdan bahsederek Cebriyyenin bu itirazna cevap
vermektedir. Mellife gre kaznn birinci eidi kaz-y mahtmdr (deimeyen
265 De ki: "Eer siz lmden ya da ldrlmekten kayorsanz, kamak size asla fayda vermeyecektir. O takdirde bile (hayatn zevklerinden) pek az
yararlandrlrsnz (Ahzb, 33/16).

110

kaz). Dieri ise bir kaz-y mefdur(bir mn ile engellenebilen kaz). yet
kazann birinci mns ile aklanabilir. Dolaysyla bundan kulun fiilinde asla bir
dahlinin olmamasn anlalmaz, ayrca bu durum kulun kudretini yok saymay da
gerektirmez. Bunun dayana. Allah Telnn, kavlidir266. Bu yet, kaznn
ikinci mnsnda bahsedilen engeli kaldrmak iin sebeplere bavurulmas konusunda
insanlara yol gstermektedir.
Drdnc itiraz, Allah Telnn, kavlidir267. yetin
delletine gre onlar Allah Telnn ilminde ve kazasnda m'min deildirler. Bundan
dolay bu byk yetlerin benzeri onlara fayda vermez. Allah Telnn,
yeti268 gsterir ki, hi bir sz Allahn kelmn yalanlamaz ve onun
kazsn noksanlatrmaz. Yine Allah Telnn, yeti269 de byledir.
Sz konusu yetlere gre, gemi kaz sebebi ile onlar iin dalletin hak olduuna
iaretler vardr. Nitekim bu yetin tefsrinde baz mfessirlerin yorumlar da bu gr
desteklemektedir. O zaman kulun iledii fiillerinde mecbur olmas gerekir.
Buna cevap olarak Takprzde, yle demektedir. Bu yetlerden anlalan
udur ki, kullarn fiillerinin ilh ilme dayanm olmasdr. Daha nce de ifde edilidi
gibi ilim ma'lma tbdir ancak, bu durum kul iin bir fiili yapma ya da teketme
ynnde kullanaca gce engel deildir. Geen yetlerde Cebriyye iin delil olacak bir
bilgi yoktur.
Beinci itiraz, Hz. dem kssasnda geen hikyeye dayal olarak ileri
srdkleri bir itirazdr ki, Cebriyyeye gre Hz. Msnn deme (a.s.) kar tutumu
Mutezilenin ileri srd kader anlayna uymaktadr. Hz. demin Hz. Msca
ileri srlen iddiaya verdii cevap ise, Cebriyyenin tavrn yanstmaktadr. stelik Hz.

266 en-Nis, 4/71.

267 phesiz, bunda bir ayet vardr; ancak onlarn ou m'min deildirler. (e-uar, 26/8).
268 Bylece Rabbinin sz o fask kimseler zerinde (yle) gereklemitir ki: "Onlar phesiz iman etmezler" (Ynus, 96/10).

269 O, bir gurubu doru yola iletti, bir guruba da sapklk mstehak oldu. nk onlar Allah' brakp eytanlar kendilerine dost edindiler. Byle
iken kendilerinin doru yolda olduklarn sanyorlar. (el-Arf, 7/30).

111

Peygamberin demin (a.s) delilini Msya (a.s.) kar kuvvetli bularak onu hakl
karmas da Cebriyyenin tutumunun aynsdr.
Bu itiraza kar Takprzde yle demektedir: Msa Aleyhisselm iledii
fiil sebebiyle Hz. demi sulad. Nitekim eratn gerei de budur. dem Aleyhisselm
ise, aczini tirf ederek, hakknda ileri srlen iddiay reddetti. Mellife gre her ikisi de
kendi bak alarndan hakldrlar. Ancak Hz. Peygamber, demi (a.s.) tercih etti.
nk demin (a.s.) kavlinde acziyyeti tirf vardr. Nitekim kulluk makamna lyk
olan da budur. Yoksa Msa Aleyhisselm onu ktlemekte hata etti demek deildir.
lenen bir gnahtan dolay ktlemek eriatn bir gereidir, Msa (a.s.) da bunda isbet
etmitir. demin (a.s) aczini tirfndan fiilinde mecbur olmas gerekmez.

Mutezilenin Ehl-i snnete kar itirazlar

Birincisi, eer kulun kudreti ve bu kudret zerine terettp eden fiil, Allah
tarafndan yaratlmsa bu fiilin faile nisbeti ancak tesir ynndendir yoksa fiilin o kula
ait olmas anlamna deildir.
Takprzde bu itiraz yle yantlar: Allahn kudreti ve kudret zerine
terettp eden fiili yaratmasna kulun tercihi dete dayal bir sebep olunca fiilin kula
nisbeti de bu eit bir nisbettir. Fiilin faile nisbeti iin o fiilin ille de tesr yoluyla
ilenmi olmas gerekmez, kulun tercihinin fiil iin d sebepler kabilinden olmas, fiilin
kula nisbet edilmesi iin yeterlidir270.
kinci itiraz, kudretin gerektirdii ey tercih ve tesr etmektir. Tercih ve tesr
olmadan kudreti isbat etmek btnyle akla muhaliftir.
Takprzde bu itiraza yle cevap vermitir: Kudretin gerektirdii ey,
meydana gelecek eyin ortaya kmas annda tercih ve tesrin varldr. Bu tesr ve

270Takprzde, 114 vr.

112

tercihin nisbeti ancak filedir. Fail ise, kudretin mahalli olan kul deil Allah
Teldr271.
nc itiraz, eer fiilleri yaratan Allah olsayd bu takdirde itat ve isyann
failinin de Allah olmas gerekirdi ki bu, eratn maksadna aykr bir durumdur.
Mellif, bu itiraz Yryen adete gre kulun kesbine dayal olarak kt bir
fiili yaratan, yaratc olarak vasflandrlr, fiili yapan da kesbeden olarak vasflandrlr
eklinde yantlar.
Drdnc itiraz, eer gnahlar kulun kudreti altna girmemi olsayd ahirette
onun bir mazeret ileri srmesi mmkn olurdu. Byle bir mazeret olmayaca iin,
gnahlarn kulun kudretine bal olduu gerei ortaya kar.
Bu itirazn Ehl-i snnetten ok Cebriyyeye kar yaplm bir itiraz olduunu
belirten Takprzdeye gre: Bize gre gnah olan fiil cad ynnden deil kesb ve
ihtiyr ynyle kulun kudreti altna girer. Bu sebeple kulun bir mazeret ileri srmesi
asla mmkn deildir. Allahn onu cezalandrmas adalet olur, affetmesi de Allahn bir
ltfu olur.
Beinci itiraz, yeti,272 zhiri manas itibariyle
takdirin balayc olmadn gsterir.
Mellife gre ezel ilim Allahn bilgisine tbidir, kuldan irdeyi yok etmez.
Kula errin isabet etmesi ve kt fiili ilemesi de gayb bilmedii iindir. Bylece kulun
acziyeti ortaya kar. Dolaysyla burada da gerek Mutezilenin gerekse Cebriyyenin
grn destekleyen bir durum sz konusu deildir273.

271 a.mlf., 115 vr.

272 De ki: "Ben, Allah'n dilediinden baka kendime herhangi bir fayda veya zarar verecek gce sahip deilim. Eer ben gayb bilseydim elbette daha
ok hayr yapmak isterdim ve bana hibir fenalk dokunmazd. Ben sadece inanan bir kavim iin bir uyarc ve mjdeleyiciyim" (el-Arf, 7/188).
273 a.mlf., 115 vr.

113

III. Risle fil-Kaz vel-Kaderin Tahkkli Metni

III.I. Tahkkte zlenen Yntem Hakknda
Bir eserin ilm neri (edisyon kritik) iin izlenecek en gzel metod zor
olmakla birlikte-, mellifin kaleminden kan metni (veya azndan kan sz) tespit
edip ortaya koyma yntemidir. Bunu gerekletirmek iin esere ait belli bal nshalar
incelenmeli, tercih yntemi kullanlarak doru veya doruya en yakn metin ortaya
konmal, neir iin kabul edilen nshadaki farkl yazmlar almann dipnotlarnda
kaydedilmelidir274.
Biz de tezimize konu tekil eden eserin tahkkinde bu yntemi kullandk.
Ancak doru metne ulamak iin gerekli olan mellif nshasndan mahrumduk. Zir
Takprzde hayatnn son yllarnda -vefatndan yaklak yedi yl nce- yakaland
bir rahatszlk sonucu gzlerini kaybetmitir. Elimizdeki eseri m olduu dnemde,
talebelerine ifhen yazdrmtr. Yaptmz aratrmada, eserin mellif tarafndan
bizzat iml ettirilen ve metin ve sayfalarnda eksik bulunmayan nshasnn (Konya
Yusuf Aa Ktp. nr. 346/8) varak numaralar esas alnarak sayfa dizini oluturulmutur.
Bu nshayla birlikte toplam drt ayr nshann mukabelesi de yaplmtr.
Esas alnan nshalar ve bunlarn bulunduklar ktphneler ile tahkk
esnasnda kullandmz iaretler yledir:

( )Konya, Yusuf Aa Ktp., nr. 346/8, vr. 97-117, 960/1560.

( )Beyazd Devlet Ktp., Veliyyddin Efendi, nr. 3274, vr. 71-97, 970/1562.
( )Sleymaniye Ktp., ir Efendi, nr. 436, vr. 57-70, 1115/1703
( )Sleymaniye Ktp., Hac Mahmd Efendi, nr. 1447, vr. 1-13, 990/1582.
Mellifin szne sdk kalma ve doru metne ulama amacyla byk bir
titizlik sabr ve gayret neticesinde yaptmz bu almada gerekli grlen kelimelere
274 Mtrd, Teviltl-Kurn, stanbul 2003, s. XV.

114

hareke konulmu, yet ve hadislerin yerleri gsterilmitir. ir Efendi nshas

dndakilerde yer alan hiyeler dipnota alnmtr. nshada ortak olan hiyeler iin
herhangi bir iarete gerek duyulmazken sadece birinde ya da ikisinde bulunanlarn hangi
nshadan alndn gstermek iin nsha ad parantez iinde ( )belirtilmitir.
Metin ierisinde yer almayan veya zeri karalanan ve kenarda dorusu
gsterilen kelimeler nsha adyla birlikte dipnotta {Mesel ( })eklinde ifade
edilmitir.
Hac Mahmd Efendi nshasnn ba ksmnda 78 varaklk bir eksik tespit
edildi ve bu eksiin balang ve biti yerleri dipnotta gsterilmitir.
Az bilinen baz kelimelerin anlamlar, dipnotta verilmitir.
Metinde yer almayan ancak ieriin dzeni ya da bir mnasebetten dolay
gerekli grlen yerlere tarafmzdan muhtevya etki etmeyen baz kk eklemeler
yaplm, bunlarn ana metinden ayr olduu keli parantezle [ ] belirtilmitir.
Osmanl limlerince benimsenen ve galat- mehur haline gelen elif-i memdde
" "den sonra gelen elif-i maksrelerin " "bazs, nshalarda tamamen, bazsnda ise yer
yer " "olarak yazlmr. ( yerine gibi). Bunlar bugn geerli olan iml
kurallarna uyularak dzeltilmi, farkllklar eserin fikr ynn ilgilendirmedii iin
zikredilmemitir.
Nsha

mukabelesinde

kullandmz

nshalarn

dnda

eserin tesbit

edebildiimiz dier nshalar unlardr:

1-Sleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3590/2, vr. 119, 969/1561.
2-Sleymaniye Ktp., Yazma Balar, nr. 4140, vr. 5770, 1261/1845.
3-Sleymaniye Ktp., Dier Vakflar-Tire, nr. 472, 1260/1844.
4-Sleymaniye Ktp., M. Hilmi-F. Fehmi, nr. 235/6, vr. 5578, 968/1560.
5-stanbul niversitesi, nr. 1458.

115

6-stanbul niversitesi, nr. 3421.

7-Konya Blge Yazma Eserler Ktp., nr. 198/7.
8-Sleymaniye Ktp., Crulah, nr. 2117/9, vr. 77-98.
almamzn son dnemlerinde Sleymaniye Ktphnesi, Crulah Blm
2117/9 numarada kaytl nshann, Muhammed Zhid Kmil Cl tarafndan
Almanyada275 bir nerinin yapld tesbit edilmi ve sz konusu eser temin edilerek
incelenmitir. Bu nerin almann tek bir nsha zerinden yaplm olmas, dier
nshalar hakknda en ufak bir bilgi iermemesi, yaymlanan nshann mellif nshas
ya da mellif tarafndan bizzat iml ettirilen nsha olma zelliklerini tamamas
nedeniyle, yaplan alma hatalaryla birlikte yaplm eksik bir neirdir.

275 Takprzde,Risletl-kaz vel-kader, (nr. Muhammed Zhid Kmil Cl, Kln 2008.

116

EKLER

117

Takprzdenin Kaz-Kader Rislesinin ilk ve son sayfalar. (Konya

Yusufaa Ktp., nr. 346)

118

Sleymaniye Ktp., ir Efendi, nr. 3690da kaytl eserin ilk ve son sayfalar.

119

Rislenin, Sleymaniye Ktp. Hac Mahmd Efendi, nr. 1447de kaytl bulunan
(eksik) nshasnn ilk ve son varaklar.

120

KAYNAKA
Abdulhamid, rfn, Cebriyye, DA, VII, 205-208.
Acln, smil b. Muhammed, Kefl-haf (nr. Sad b. Ahmed el-Haleb),
Beyrut 1351.
Adam, Hdaverdi, Kaz ve Kader, Deiim Yaynlar, Adapazar 1998.
Ahmed b. Hanbel, Eb Abdullah Ahmed b. Muhammed e-eybn, elMsned (nr. Sdk Muhammed Cemil Atar), Dr'l-Fikr, Beyrut 1991, I-III.
Akgndz, Ahmet Ebussud Efendi, DA, X, 365-371
Akpnar, Cemil, Dvd-i Kars, DA, IX, 29-32.
Aktepe, Mnir, Takprizde, A, XII/I, 41-45.
Albayrak, Sadk, Son Devir Osmanl Ulems, stanbul, I-V, 1996.
Algar, Hamid, Hlid el-Badd, DA, XV, 283-285.
Arpagu, Hatice K., Sofyal Bli Efendinin Kaz ve Kader Rislesi ve
yn- Sbite Asndan nsann Sorumluluu, MFD, 30 (2006/1).
yid, Ahmed [v. dr.], el-Mu'cem'l-Arabiyyi'l-Ess (nr. Ahmed Muhtr
mer), Munazzamat'l-Arabiyye Li't-Trs, 1989.
Azamat, Nihat erke Mustafa Efendi, DA, VIII, 273-274.

121

Badatl smil Paa, Hediyyetl-rifn esmul-mellifn ve srulmusannifn, Beyrut 1402/1982.

Bekta, hsan, Esrzde Abdlbki Efendi ve rde-i Cziyye Rislesi,
MSBE, stanbul 2006, Baslmam Yksek Lisans Tezi.
Beyazzde, Ahmed Efendi, rt'l-merm min ibrti'l-mm (nr. Ysuf
Abdrrezzk), Kahire, Mustafa el-Bb el-Haleb, 1949.
-----------, el-Usll-mnfe lil-mm Eb Hanfe (terc. lyas elebi),
Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf (FAV) yaynlar, stanbul 2000.
Beyzv, Eb Sad Nsrddn Abdullah b. mer b. Muhammed, Envr'ttenzl ve esrr't-te'vl, Beyrut, Drl-Ktbil-lmiyye, I-II, 2006.
Bier, Ramazan, tf Efendi Ktphnesindeki Kelm Kaynaklarnn Tantm
ve Tasnifi, MSBE, stanbul 1992, Baslmam Yksek Lisans Tezi.
Bilmen, . Nasuhi, Muvazzah lm-i Kelm Dersleri, stanbul 1342.
Buhr, Eb Abdillah Muhammed b. sml, Sahhul-Buhr, I-VIII, elMektebetl-slmiyye, stanbul 1979.
Bursal, Mehmed Tahir, Osmanl Mellifleri, I-III, stanbul 1915.
Cici, Recep Krn, DA, XXVI, 426427.
Crcn, Ebl-Hasan Seyyid erif Ali b. Muhammed b. Ali, erhul-Mevkf
(nr. Abdrrahman Umeyre), Beyrut 1417/1997.
---------, et-Tarift (nr. brhim el-Ebyr), Drl-Kitbil-Arab, Beyrut
1405 h.
arc, Mustafa Ahlak, DA, II, 1-9.

122

Duman, Ali Takprzde Ahmed Efendi ve Mevzu`tul-`ulmda Yer Alan

Usul ve Fkh le lgili limler, Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi,
2004/1.
Eb Dvd, Sleymn b. Eas es-Sicistn, es-Snen (nr. Muhammed
Muhsin Abdlhamd), I-IV, el-Mektebetl-slmiyye, ts.
Eb Hanfe, Numn b. Sbit, el-Fkhul-Ekber (nr. Mustafa z, mm-
Azmn Be Eseri iinde), stanbul 1992.
ed-Desk, Fruk, el-Kaz vel-Kader fil-slm, Riyad 1404.
Ear, Ebl-Hasan Ali b. smil, Maklt'l-slmiyyn veihtilf'l-musalln
(nr. Muhammed Muhyiddin Abdlhamid), Kahire, Mektebet'n-Nehdati'l-Msriyye
1969.
---------, Kitbl-Lum fr-Red al ehliz-zey vel-bida (nr. Abdlaziz
zzeddin), Beyrut (ts).
Franz, Babinger, Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri (ev. Cokun ok),
Mersin 1992.
Furat, Ahmet Suphi, ekyk- Nu`maniyyenin Trk lim Tarihindeki Yeri,
Trk Tarihinde ve Kltrnde Kastamonu, Tebliler, Ankara 1989.
Gazzl, Eb Hmid Muhammed b. Muhammed, el-ktisd fil-i`tikd, Beyrut
1409/1988.
Gelenbev, Eb'l-Feth smil b. Mustafa,

Hiye-i Gelenbev alel-Cell

minel-Akid, irket-i Hayriye-i Sahafiye, Dersadet 1307.

Glck, erafettin, Bklln ve nsann Fiilleri, Ankara 1997.
-----------, Cehmiyye, DA, VII, 234-236.
-----------, Toprak-Sleyman, Kelm, Tekin Kitabevi, Konya 1996.

123

Gndodu, Cengiz Sivs, Abdlmecd DA, XXXVII, 286-287.

bn Frek, Ebbekir Muhammed b. el-Hasan b. Frek el-sfehn en-Nisbr,
Mcerred maklti-eyh ebil-Hasen el-E`ar (nr. Daniel Gimaret), Beyrut 1987.
bn Mce, Sahhu Sneni bn Mce (nr. Muhammed Nsrddin Elbn),
Mektebett-Terbiyetil-Arabi li-Dvelil-Halc, Riyad 1986/1407.
bn Manzr, Eb'l-Fazl Muhammed b. Mkerrem b. Ali el-Ensr, Lisn'lArab, Beyrut, Dru Sadr [t.y.].
bnl-Murtz, Ahmed b. Yahy b. Murtz, el-Mnye ve'l-emel f erhi'lmilel ve'n-nihal (nr. Muhammed Cevd Mekr), Beyrut, Dr'l-Fikr, 1979/1399.
c, Adudiddn Abdurrahman b. Ahmed, el-Mevkf f ilmi l-kelm, Beyrut ts.
(leml-ktb).
sferyn, Eb'l-Muzaffer mdddin ahfr b. Thir (nr. Keml Ysuf elHt), et-Tebsr fi'd-dn ve temyz'l-frkati'n-nciye ani'l-frak, lem'l-Ktb, Beyrut
1983.
zmirli, smil Hakk, Yeni lm-i Kelm (nr. Sabri Hizmetli), Ankara 1981.
Kahraman, Mustafa, Murad Molla Ktphnesindeki Kelm Kaynaklarnn
Tantm ve Tavsifi (Baslam Yksek Lisans Tezi), stanbul 1993.
Kara, Mustafa, Bl Efend, DA, V, 20.
Ktip elebi, Kefz-zunn, Beyrut 1402/1982.
Kl, Hulsi, Lr, Muslihuddn, DA, XXVII, 103104.
Mahmd, Abdurrahman b. Slih, el-Kaz vel-kader f davl-Kitb vessnne ve mezhibn-ns fh, Beyrut 1997.
Mtrd, Eb Mansr Muhammed b. Mahmd es-Semerkand, KitbutTevhd (ev. Bekir Topalolu), sam Yaynlar, Ankara 2002.

124

Mslim, Ebl-Hseyin el-Haccc en-Nsbr, Sahhu Mslim, I-V, Dru

hyt-Trsil-Arab, Beyrut, ts.
Nev`zde Aty, Hadikul-Hakik f Tekmileti-ekik, stanbul 1989.
ngren, Reat, Ku, DA, XXVI, 470-471.
zcan, Tahsin Saaklzde Mehmed Efendi, DA, XXXV, 368-370.
zervarl, M. Sait, bn Teymiyye, DA, XX, 405-413.
Pakaln, M. Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, I-III, MEB,
Ankara 1983.
Rgp el-sfahn, Eb'l-Ksm Hseyin b. Muhammed b. Mufaddal Rgb, elMfredt f garibi'l-Kur'n (nr. Muhammed Seyyid Kln), Kahire, Mustafa el-Bb
el-Haleb 1961.
Ramazan Efendi, Ramazan b. Muhammed el-Hanef, Hiyeli Akid-i
Ramazan Efendi, stanbul 1985.
----------, erhu Ramazan Efendi, al erhil-Akid, Dersadet, irket-i
Sahafiyye-i Osmaniyye 1320.
Sbn, Nreddin, Mtrdiyye Akidi (nr. Bekir Topalolu), Ankara 1988.
Seyyid Bey, Usl-i fkh dersleri mebhisinden irde, kaz ve kader, stanbul
1324.
Soysal, Mehmet Fatih, Osmanl Melliflerinden Ahmed sm Efendnin rdei Cziyye Rislesi ve Probleme Yaklam, Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul
2003.
Sleymn b. Slih, b Abdlaziz Gusn, Mevkfl-mtekellimn minel-istidll
bi-nussil-Kitab ves-snne, Drul-sme, Riyad 1996.
Sreyya, Mehmed, Sicilli Osmn, I-IV, Sebil Yaynlar, stanbul 1996.

125

ehristn, Ebl-Feth Muhammed b. Abdlkerm, 548/1153, el-Milel vennihal (nr. M. Seyyid Kln), Dr'l-Ma'rife, Beyrut 1381/1961.
eyhlislm Mustafa Sabri Efendi, Mevkf'l-akl ve'l-ilm ve'l-lem min
rabbil-lemn ve ibdihil-mrseln, el-Mektebetl-slmiyye, Beyrut 1950, I-IV.
----------, nsan ve Kader (ev. sa Doan), Kltr Basn Yayn Birlii, stanbul
1989.
Takprzde, Eb'l-Hayr smddin Ahmed Efendi, e-ekiku'n-nu'mniyye
f ulemi'd-Devleti'l-Osmniyye (nr. Ahmed Suphi Furat), stanbul niversitesi
Edebiyat Fakltesi, stanbul 1985.
----------, e-ekiku'n-nu'mniyye f ulemi'd-Devleti'l-Osmniyye (Mecd
Mehmed Efendi Tercmesi, Hadiku-akyk), stanbul 1989.
Teftzn, Sadddn Mesd b. mer b. Abdullah, erhul-Maksd, Beyrut
1989.
----------, erhu Akidi'n-Nesef, stanbul, Hac Muharrem Efendi Matbaas,
1273.
----------, Kelm lmi ve slm Akidi (erhul-Akid), Hazrlayan Sleyman
Uluda, Dergh Yaynlar, 1982.
Tirmz, Msa b. s, Snent-Tirmiz, Beyrut 2001.
Turhan, Kasm, Kelm ve Felsefe Asndan nsann Fiilleri, stanbul 2003.
Uzun, Mustafa Nahf, DA, XXXII, 297-299.
Yavuz, Yusuf evki, Kader, DA, XXIV, 58-63.
---------, Ahmed b. Hanbel, DA, II, 83.
---------, Eariyye, DA, XI, 447-455.

126

---------, Akidn-Nesef, DA, II, 217-219.

---------, el-Akidl-Adudiyye, DA, II, 217.
---------, Kelm, DA, XXV, 196-203.
---------, Kesb, DA, XXV, 304306.
---------, Mustafa Sabri Efendi, DA, XXXI, 350353.
---------, bn Kuteybe, DA, XX, 150152
---------, Eb Yal el-Ferr, DA, X, 256258.
---------, bn Kayyim el-Cevziyye, DA, XX, 123127.
Yayla, Mustafa, Eb Sad Hdim, DA, XV, 2425.
Yazcolu, M. Sait, Fiil, DA, XIII, 62-64.
Yeprem, M. Saim, rde Hrriyeti ve mm Mtrdi, stanbul 1980.
Yldz, Ahmet Mstakimzde Sleyman Sdeddin, DA, XXXII, 113-115.
Yiit, smail, Emevler, DA, XI, 87-104.
Yurdagr, Metin, Bibliyografik Bir Kelm Tarihi Denemesi, stanbul 1989.
Zirikl, Hayreddn, el- Alm: Kmsu Tercim, I-VIII, Kahire 1956.

127

TAHKKL METN

] [

.
.
.



.

:
+
.
) ( : : . : .
) ( : : ) ( :
: ] .[/
: .
-
:.

. -
-


: .

) ( : : .
) : (.

) ( : : :
) / .(
) ( : - .
. : .
:.
-
:.
-
:.

:.

:.

:.
-
) ( : :
.
:.
-
:.

: "" " " )( .

] [

.
.

.

) ( : : .

:
:

.

.


.

: .
-
) ( :
) :( .
) ( :

.
) ( : .

.
.




.
.
.
: .
.

-

-

: -.
) ( :
.
) ( :
.
:.
: .
: .
:.
: .
:.
:.

 ] [
.
.

.
.



.

) : (.

:.

) ( : .
:.

: .
-

.
.

.
.
- -


.

)(-

:.
:.
:.
:.
: .
:.



.
] [
.
.
.
-
" " .
.

.
.
:
.

:.

:.
+
: .

.
:.
-
: (-) .
+
: :
+

 .
.

.
:
.

.

.

.

] [

:.

:.

:.

) ( : . :
.
: .
.
:.

: .

:.

:.

:.

: .
-

 . .

.

.
:
: .
.

.


" : ."

.
:.
-
:.

:.
-
:.

/ ./
) ( : : .:
.

.
.

.

.

.

] [
: .

:.

:.
-
:.

) ( :
.
:.

:.
-

 .

.

.

.


.

.
.
.

./

:.
: .
: .
: .
: .
:.
) :( .

 . .

.
.
.

.

] [
.

.
.
.



-

: .
:.
: .
: .
) :( .
:.
:.
:.
:.
:.

 .
.

.
.

:
:

.
:

.

.

:
:.

) ( :
.
:.

:.

: .

:.
+
) : ( .

" "
.
:
.

.
] [ .


.

.
.
.

. .
./

-
-
-

:.
:.
: .
:.
:.
: .
:.
: .

 .

.


" ".



""


.

:.
: .
:.
:.
:.
: .
: .
:.
:.
:.
:.
:.

 ] . [
.

.

.
.
.

.
.

:.
: .
) : ( .
:.
:.
:.
:.
: .
: ) :(.

 .
.



.

.

" " . :

.

. .

: .
:.
: .
:.
:

:.
:

] [
.
. :

.


.

.
.

:.
:.
:.
:.
: .
:.
: :.
: .



.

.
.
.
.:

.
:
.

.

-

:.
:.
:.

" : " .
. .
]
[ .

.
.

.
.
:
.
. .

./
:.

) ( : : .

:
.
:.

:.
-
:.

: .

:.

: .

:.

:.



.
: .
:
.

" "
.

. " :
" .
.
:
"
] .[

:.
-
:.

) " "( : .
:.
-
: .


".

. .
.
: .
.
.
. .

.
.
.

- .
:.

: .

:.

: .

: : . "" .

:.
-
:.
-
: .
-

 .

.

" ""
"" " . :

.
.
.
[] :
:

-
./
./
./
:.
-
:.

) : (.

:.
: .

" "" "

] [ " " .
:
.
.
. .
.

.
.

] [

./
./
./
-


-

:.
: .
:.
: .
: .
:) ( .
:.
:.
:.

 .
.

:
. :
.

.

.
.

+

:.
:.
:.
:.
:.
:.
:.
:.
:.

 ] [ .
.

.
.
.

. .

: .

: .
:.

 .
.
.
.

.


.
.

. .


] [ .
.

:.
: .
:.
:.
:.
:.
:.
:.




.

.

.

.

:.
: : .
:.
:.
:.


.
.
.
.

. .

.
.
. ] [

. .

.

-
+

: .
:.
:.
: .
:.



. .
] :[
.

.
. :
. "
"
. .
" :
" .

.

:.
:.
: .
:.
:.
:.
:.
:.


.
:
.
:

] [ .

.
.
-

+
-
-

:.
: .
:.
) :(.
: .
:.
:.
:.



.
.



" : " .
.



. .
:
.

) :(.

) : (.

"" .... .
:.

) " "( : .
:.

:.

:.

: - .

: .


.

] [

.

. .

.
.
:


.
.
.

-
+

:.
:.
: .
: .
: (+) . .
:.
:.

 .
.
.
: .
.
.

.


] .[
.
.

. .

:.
:.
:.
:.
:.
:.
:.

 .
.
.


.
.

.
.


.

:.
:.
:.
:.
:.
: .
:.
: .
:.
:.


.
. :
.
:
] . [
: .
.

.

.
.
.


.

: : .
:.
:.
:.
:.


. .
.
:
.
:

.
.

:

.

] [ .

+
-

:.
:.
:.
: .
:.
:.
:.
: .
:.
:.

 .
.


.
.

.

.

:
.

.

.

:.
:.
:.
:.
:.
:.

.
.
:
.

.

. ] [
.

.


.

-
+

:.
: .
:.
) :(.
:.
:.
:.
: .

 .

.


.

.
.
.
.
.
.
.

-

-

: . .
:.
: .
) :(.
:.
) :(.
: .
: .
:.
: .
) :(.

. :

] [

.
.
.

. :
.

:.

: .
-
: .
+
:.

:.

: . .
-
:.
-
:.

:.

) ( :

:
... . .



.
.
][ : .

.
:


.
:
.
:
.

:.
: .
: .
:.
) : (.
: .
: .
:.

 :
.
.
:
. "
".

: " ".



" :
" "
"" :

) :(.

"" :.
./
./
: : .

.
:.

.
: .
+

 "
" : ".
.
" :
.
" "
" .
. " :
".

.
: .
+
:.

.
:.
-
:.

:.

: .
-
:.

:.
+
:.

: .

.

"
." "
" "" .

] [
" : ."

.
. .
:

.
./
"" : .
: .

"" :.
.
: : -.
-
: .

 :
.
: : .
" :

:
."

.
.

) :(.

: .
+
.
:.
-
:.

: )(.

:.
-
:.

:.
-

 .
" : " .


.
.
.

] [ ""

.

.

.

: .

: ) : - ( .
:.

./
:.

:.
-
: .

: .

:.

:.

:.

: .
-


" :
" . :
:
.
:

.
.
.
" :

.
.
.

:.
-
:.

:.
) ( +
: .
.
:.
-
:.
-


.
: ] [
.

.

.


.


"

.
:.

:.

:.
+
:.

:.

:.

:.



.
.
:
.

.
.
.
:
.
] [

.
) : .

.
. "
(.
.
):(.

:.
-
:.

:.

:.

:.
:

:.
-
:.


. .

.
.

.

.
.
.
.
:

+
-
+
-
-

:.
:.
:.
: .
:.
:.
:.
: .
:.

 .
.
.
.
.

.
"
."


.
] [
.
.

:.

:.

:.

: : .

:.
-
.
:.

:.

: :.

:.

 .
. .
.
" :
."
"
" "
" :
: .
.

"
." :
: ""
.
) ""( :
:.

:.

. /
./
. /
./
:.

./
:.

:.

 : ""
.
: "" :
.
" " : .
.

. .

.
] [ .
:
: .

: -.

: :.
: .
) :(.
: .

 : .

.

.
.

.

" : ."
.

.
.

. :

-

./
:.

:.
-

:.
: +.
:.

 :
.
.
:

.
: ] [
.
.
.
:

. .


.
.

:.
: .
: .
: :.
:.
:.

 .
.
. " ."

.
" ." "
"
.

.

:
: . "
."

./
./

-
.

./

:.
:.

:.
:.
:.
) : (.
: .
:.

 : .
] [
:

" : .
. .

.
.

. "
"
.
.
.
.
) ""( : .
:.

:.

.
:.

:.

:.
-
./
:.
+

 .
.
" ".
.

" " . "
" " " .
" "
" " . ] [
.
" " .

.

.




-
-

+


) (
-

: .
:.
/ ./
) : (.
: .
:.
:.
:
:.
: .
:.
: .
:.


.

.

:.

:.

:.

) " "( : .



. :

:
:
.
.
.
:
. .
.
-
+

:.
:.
) :(.
:.
:.



.

" " .

][

.
.
:
.
:
.
.

: .

.
: .
-
:.

) :(.

 : "

"

.
.
: :


.
" " .



.

./
:.

:.

./
: .

:.
-
:.

: .

:.

: .
) : (.

 ] [ .
.
" "

. "
" .
" "
.
.
:


.
.
.

:.

./
: .

:.

" / ".
./
: .

:.

 :
.
" : " :

" ." :

" " : " " :
" " " :" " :
" ] [
" : .
.
" .
" : " . .
:

.

+

./
: .

.
:.

:.
:

: .
:.


.
.
:
:
.
.
. :


" " .
.

.
:

:.
:.
:.
: .
: .
: .
:.
:.

 ""
.

] [ .
.
:
. :

.
:

.

.


) ""( : .
:.

:.

:.
-
: .

:.
+
:.

:.

: .
-
:.

:.

 " :
" .

.

.
.

:

.
:

: - " : " . .
:.

:.

: .

: + .
-
:.

:.

 ] [

.
:
.
:
.
.

.

.
:

.

: :.
:.
:.
) : (.
:.

 :
.
.
:
.
:

.
.
: "
"
.
:
.

-

-


./
:.

:.

: .

:.
:.
:.
: .
:.
:.

 ] [

.
.

:
) : (.

) :(.

] [

:
"
" : .
. ".
.

.
.

:.
:.
:.
:.
: .
:.

 .

.
" :
" .
.

.
.

][

.

" ".

:.

) :(.

:.

: .

.
-
.
:.

:.

: .
-
:.
-
:.
-
:.

) :(.

.


.
" :
"

.
" "
" " . " "

.

.

.
.

./
:.

./
./
) : " "

" " . " "

(.
: .

: .

:.
) : (.

] . [
.
.




.

:.
+
: .

: .
-
: .

. . . .
: .
-
:.
-
"" .
: .
+
: . : +
-
. .

] [

.
.
.



.

:
+
.
) ( : : . : .
) ( : : ) ( :
: ] .[/
: .
-
:.

. -
-


: .

) ( : : .
) : (.

) ( : : :
) / .(
) ( : - .
. : .
:.
-
:.
-
:.

:.

:.

:.
-
) ( : :
.
:.
-
:.

: "" " " )( .

] [

.
.

.

) ( : : .

:
:

.

.


.

: .
-
) ( :
) :( .
) ( :

.
) ( : .

.
.




.
.
.
: .
.

-

-

: -.
) ( :
.
) ( :
.
:.
: .
: .
:.
: .
:.
:.

 ] [
.
.

.
.



.

) : (.

:.

) ( : .
:.

: .
-

.
.

.
.
- -


.

)(-

:.
:.
:.
:.
: .
:.



.
] [
.
.
.
-
" " .
.

.
.
:
.

:.

:.
+
: .

.
:.
-
: (-) .
+
: :
+

 .
.

.
:
.

.

.

.

] [

:.

:.

:.

) ( : . :
.
: .
.
:.

: .

:.

:.

:.

: .
-

 . .

.

.
:
: .
.

.


" : ."

.
:.
-
:.

:.
-
:.

/ ./
) ( : : .:
.

.
.

.

.

.

] [
: .

:.

:.
-
:.

) ( :
.
:.

:.
-

 .

.

.

.


.

.
.
.

./

:.
: .
: .
: .
: .
:.
) :( .

 . .

.
.
.

.

] [
.

.
.
.



-

: .
:.
: .
: .
) :( .
:.
:.
:.
:.
:.

 .
.

.
.

:
:

.
:

.

.

:
:.

) ( :
.
:.

:.

: .

:.
+
) : ( .

" "
.
:
.

.
] [ .


.

.
.
.

. .
./

-
-
-

:.
:.
: .
:.
:.
: .
:.
: .

 .

.


" ".



""


.

:.
: .
:.
:.
:.
: .
: .
:.
:.
:.
:.
:.

 ] . [
.

.

.
.
.

.
.

:.
: .
) : ( .
:.
:.
:.
:.
: .
: ) :(.

 .
.



.

.

" " . :

.

. .

: .
:.
: .
:.
:

:.
:

] [
.
. :

.


.

.
.

:.
:.
:.
:.
: .
:.
: :.
: .



.

.
.
.
.:

.
:
.

.

-

:.
:.
:.

" : " .
. .
]
[ .

.
.

.
.
:
.
. .

./
:.

) ( : : .

:
.
:.

:.
-
:.

: .

:.

: .

:.

:.



.
: .
:
.

" "
.

. " :
" .
.
:
"
] .[

:.
-
:.

) " "( : .
:.
-
: .


".

. .
.
: .
.
.
. .

.
.
.

- .
:.

: .

:.

: .

: : . "" .

:.
-
:.
-
: .
-

 .

.

" ""
"" " . :

.
.
.
[] :
:

-
./
./
./
:.
-
:.

) : (.

:.
: .

" "" "

] [ " " .
:
.
.
. .
.

.
.

] [

./
./
./
-


-

:.
: .
:.
: .
: .
:) ( .
:.
:.
:.

 .
.

:
. :
.

.

.
.

+

:.
:.
:.
:.
:.
:.
:.
:.
:.

 ] [ .
.

.
.
.

. .

: .

: .
:.

 .
.
.
.

.


.
.

. .


] [ .
.

:.
: .
:.
:.
:.
:.
:.
:.




.

.

.

.

:.
: : .
:.
:.
:.


.
.
.
.

. .

.
.
. ] [

. .

.

-
+

: .
:.
:.
: .
:.



. .
] :[
.

.
. :
. "
"
. .
" :
" .

.

:.
:.
: .
:.
:.
:.
:.
:.


.
:
.
:

] [ .

.
.
-

+
-
-

:.
: .
:.
) :(.
: .
:.
:.
:.



.
.



" : " .
.



. .
:
.

) :(.

) : (.

"" .... .
:.

) " "( : .
:.

:.

:.

: - .

: .


.

] [

.

. .

.
.
:


.
.
.

-
+

:.
:.
: .
: .
: (+) . .
:.
:.

 .
.
.
: .
.
.

.


] .[
.
.

. .

:.
:.
:.
:.
:.
:.
:.

 .
.
.


.
.

.
.


.

:.
:.
:.
:.
:.
: .
:.
: .
:.
:.


.
. :
.
:
] . [
: .
.

.

.
.
.


.

: : .
:.
:.
:.
:.


. .
.
:
.
:

.
.

:

.

] [ .

+
-

:.
:.
:.
: .
:.
:.
:.
: .
:.
:.

 .
.


.
.

.

.

:
.

.

.

:.
:.
:.
:.
:.
:.

.
.
:
.

.

. ] [
.

.


.

-
+

:.
: .
:.
) :(.
:.
:.
:.
: .

 .

.


.

.
.
.
.
.
.
.

-

-

: . .
:.
: .
) :(.
:.
) :(.
: .
: .
:.
: .
) :(.

. :

] [

.
.
.

. :
.

:.

: .
-
: .
+
:.

:.

: . .
-
:.
-
:.

:.

) ( :

:
... . .



.
.
][ : .

.
:


.
:
.
:
.

:.
: .
: .
:.
) : (.
: .
: .
:.

 :
.
.
:
. "
".

: " ".



" :
" "
"" :

) :(.

"" :.
./
./
: : .

.
:.

.
: .
+

 "
" : ".
.
" :
.
" "
" .
. " :
".

.
: .
+
:.

.
:.
-
:.

:.

: .
-
:.

:.
+
:.

: .

.

"
." "
" "" .

] [
" : ."

.
. .
:

.
./
"" : .
: .

"" :.
.
: : -.
-
: .

 :
.
: : .
" :

:
."

.
.

) :(.

: .
+
.
:.
-
:.

: )(.

:.
-
:.

:.
-

 .
" : " .


.
.
.

] [ ""

.

.

.

: .

: ) : - ( .
:.

./
:.

:.
-
: .

: .

:.

:.

:.

: .
-


" :
" . :
:
.
:

.
.
.
" :

.
.
.

:.
-
:.

:.
) ( +
: .
.
:.
-
:.
-


.
: ] [
.

.

.


.


"

.
:.

:.

:.
+
:.

:.

:.

:.



.
.
:
.

.
.
.
:
.
] [

.
) : .

.
. "
(.
.
):(.

:.
-
:.

:.

:.

:.
:

:.
-
:.


. .

.
.

.

.
.
.
.
:

+
-
+
-
-

:.
:.
:.
: .
:.
:.
:.
: .
:.

 .
.
.
.
.

.
"
."


.
] [
.
.

:.

:.

:.

: : .

:.
-
.
:.

:.

: :.

:.

 .
. .
.
" :
."
"
" "
" :
: .
.

"
." :
: ""
.
) ""( :
:.

:.

. /
./
. /
./
:.

./
:.

:.

 : ""
.
: "" :
.
" " : .
.

. .

.
] [ .
:
: .

: -.

: :.
: .
) :(.
: .

 : .

.

.
.

.

" : ."
.

.
.

. :

-

./
:.

:.
-

:.
: +.
:.

 :
.
.
:

.
: ] [
.
.
.
:

. .


.
.

:.
: .
: .
: :.
:.
:.

 .
.
. " ."

.
" ." "
"
.

.

:
: . "
."

./
./

-
.

./

:.
:.

:.
:.
:.
) : (.
: .
:.

 : .
] [
:

" : .
. .

.
.

. "
"
.
.
.
.
) ""( : .
:.

:.

.
:.

:.

:.
-
./
:.
+

 .
.
" ".
.

" " . "
" " " .
" "
" " . ] [
.
" " .

.

.




-
-

+


) (
-

: .
:.
/ ./
) : (.
: .
:.
:.
:
:.
: .
:.
: .
:.


.

.

:.

:.

:.

) " "( : .



. :

:
:
.
.
.
:
. .
.
-
+

:.
:.
) :(.
:.
:.



.

" " .

][

.
.
:
.
:
.
.

: .

.
: .
-
:.

) :(.

 : "

"

.
.
: :


.
" " .



.

./
:.

:.

./
: .

:.
-
:.

: .

:.

: .
) : (.

 ] [ .
.
" "

. "
" .
" "
.
.
:


.
.
.

:.

./
: .

:.

" / ".
./
: .

:.

 :
.
" : " :

" ." :

" " : " " :
" " " :" " :
" ] [
" : .
.
" .
" : " . .
:

.

+

./
: .

.
:.

:.
:

: .
:.


.
.
:
:
.
.
. :


" " .
.

.
:

:.
:.
:.
: .
: .
: .
:.
:.

 ""
.

] [ .
.
:
. :

.
:

.

.


) ""( : .
:.

:.

:.
-
: .

:.
+
:.

:.

: .
-
:.

:.

 " :
" .

.

.
.

:

.
:

: - " : " . .
:.

:.

: .

: + .
-
:.

:.

 ] [

.
:
.
:
.
.

.

.
:

.

: :.
:.
:.
) : (.
:.

 :
.
.
:
.
:

.
.
: "
"
.
:
.

-

-


./
:.

:.

: .

:.
:.
:.
: .
:.
:.

 ] [

.
.

:
) : (.

) :(.

] [

:
"
" : .
. ".
.

.
.

:.
:.
:.
:.
: .
:.

 .

.
" :
" .
.

.
.

][

.

" ".

:.

) :(.

:.

: .

.
-
.
:.

:.

: .
-
:.
-
:.
-
:.

) :(.

.


.
" :
"

.
" "
" " . " "

.

.

.
.

./
:.

./
./
) : " "

" " . " "

(.
: .

: .

:.
) : (.

] . [
.
.




.

:.
+
: .

: .
-
: .

. . . .
: .
-
:.
-
"" .
: .
+
: . : +
-
. .