T. C.

ULUDA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI KELM BLM DALI

MUSA CRULLAH BGYEVN KADER HAKKINDAK GR

(YKSEK LSANS TEZ)

RAM GAFAROV

DANIMAN DO. DR. CAFER KARADA

BURSA 2009

ZET Yazar niversite Anabilim Dal Bilim Dal Tezin Nitelii Sayfa Says Mezuniyet Tarihi Tez Danman(lar) : Raim Gafarov : Uluda niversitesi : Temel slam Bilimleri : Kelm : Yksek Lisans Tezi : x + 101 : . /. / 2009 : Do. Dr. Cafer KARADA

MUSA CRULLAH BGYEVN KADER HAKKINDAK GR slmi ilimlerin hemen btn dallarnda eser veren Musa Crullah Bigiyev ok nemli bir dnemde yaamtr. nk XIX. yzyl slm dnyasnda yaanan ac vakalarn yannda slmda tecdit hareketlerin balangcdr. Dneminde ortaya kan problemlere, slmn evrensel mesajn esas alarak yeni zmler getirmeye alan Musa Crullahn zellikle kader konusundaki gr byk nem tamaktadr. Ona gre kaza, kader, tevekkl gibi kavramlar yanl yorumlanp insanlarn tembelliine, dnya yaamndan soumasna sebep oldu. Oysa bu kavram ve inanlar Mslmanlara bunun iin deil, cesaret, gven, atlganlk duygusu kazandrmak iin bildirilmitir. Ona gre kader vardr. Fakat insann hr ihtiyar vardr ve cebir altnda deildir. Bu almamzda Musa Crullah Bigiyevin Kader konusundaki grn ana hatlaryla aklamaya altk. nce yazarn hayatn ve kader konusunu ksaca anlatp, daha sonra Musa Crullahn kader konusunu nasl ele ald kelm ilmi asndan ortaya konmaya allmtr. Musa Crullah niha olarak kimsenin zemedii konuyu belki de zememitir. Fakat maslahatmza en uygun ekilde yorumlamaya almtr. Anahtar Szckler Musa Crullah Bigiyev Kader Kaza Tevekkl

iii

ABSTRACT Writer University Department Sort of Thesis Page Date of graduation Tez Danman(lar) : Raim Gafarov : Uluda niversitesi : Basic Islamic Sciences : Master : x + 101 : . /. / 2009 : Prof. Dr. Cafer KARADA

MUSA JARULLAHS THOUGHT ON PREDESTNATON

Musa Carullah Bigiyev, who almost wrote in every field of Islamic Sciences, had lived in a very important period of history. Because XIX. Century was a period where a lot of tragic events took place in Islamic world as well as the beginning of the tadjdid (reform) movement period. Musa Caruallah had tried to bring a positive look from an Islamic perspective, in regard of universal Islamic message, to the events that occured in his time. His thoughts about predestination are very important. According to him predestination and related subjecs, such as resignation (tawakkul), were misinterprated and that prevented Muslims from progress. Through this misinterpretation people became lazy and chose abstaining from worldy affaires. He believes that thise terms should give courage to Muslims not laziness. He admits the predestination but also accepts the free will. In this study, we have tried to explain the ideas of Musa Carullah on the subject of predestination. At first, we present a short information about author's life and his thoughts about predestination. Than his thoughts about predestination examined and explained through Kalam methodology. It is true that he did not solve decisively the predestinaton problem, but interprated this subject in the best possible way to make it useful for Islamic community.

Key Words Musa Jarullah Bigiev Predestination Accident Trust

iv

NDEKLER TEZ ONAY SAYFASI.....................................................................................................ii ZET ...............................................................................................................................iii ABSTRACT..................................................................................................................... iv NDEKLER ................................................................................................................. v KISALTMALAR............................................................................................................vii NSZ ..........................................................................................................................viii GR ................................................................................................................................ 1 1- Tezin Konusu, Amac ve nemi .............................................................................. 1 2- Yntem ..................................................................................................................... 2 3- Tezin Muhtevas ....................................................................................................... 3 BRNC BLM ............................................................................................................ 4 MUSA CRULLAH BGYEVN HAYATI................................................................. 4 A. Doumu ve Memleketi ............................................................................................ 5 B. ocukluk ve Tahsil Dnemi..................................................................................... 7 C. htilaller Dneminde Siyasi ve timai Faaliyetleri (19041930).......................... 10 D. Gurbette.................................................................................................................. 14 KNC BLM............................................................................................................. 18 MUSA CRULLAH BGYEVN FKRLERNE GENEL EREVE .................... 18 NC BLM ........................................................................................................ 30 MUSA CRULLAH BIGIYEVDE KADER ANLAYII ........................................... 30 A. Genel Hatlaryla Kader .......................................................................................... 31 B. Kader Konusunda ne kan Mezhepler .............................................................. 34 1. Kaderiyye............................................................................................................ 34 2. Cebriyye.............................................................................................................. 34 3. Mutezile .............................................................................................................. 35 4. Earyye ............................................................................................................. 35 5. Mturdyye......................................................................................................... 36 C. Musa Crullah Bigiyevde Kader........................................................................... 37 1. Musa Crullahn Kader Anlaynn Olutuu Ortam ....................................... 38

2. Kader ve Tevekkl Anlay ............................................................................... 44 3. radeyi Kullanmak, almak ve Mcadele etmek............................................. 48 4. Hsn Kubuh ve nsan zgrl...................................................................... 51 5. Akln zgrl ................................................................................................. 53 6. nsann Hrriyet Bilinci ve Kader....................................................................... 58 7. nsann Kudreti ve radesi................................................................................... 60 8. nsan Hrriyeti ve Kader..................................................................................... 63 9. Tabiat Kanunlar ve Kader.................................................................................. 65 10. Allahn lmi ve Bed Anlay........................................................................ 66 11. Allahn lmi ve Cziyyt ................................................................................. 67 12. Kader ve Rzk .................................................................................................. 69 13. Ebu Leheb ve Teklif m l Yutk..................................................................... 73 14. Allahn radesi ve Kulun radesi...................................................................... 74 D. Musa Crullaha Ynelik Eletiriler ...................................................................... 81 SONU........................................................................................................................... 89 EK ................................................................................................................................... 91 BBLYOGRAFYA........................................................................................................ 95 ZGEM .................................................................................................................. 101

vi

KISALTMALAR a.g.e. a.g.m. bkz. c. DA H. haz. ve ev. Hz. st. M.. No s. sad. s.a.v. S.S.C.B sy. T.D.V thk. trc. V.b. v.d. Yay. Yy : Ad Geen Eser : Ad Geen Makale/Madde : Baknz : Cilt : Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Hicri : Hazrlayan ve eviren : Hazreti : stanbul : Milattan nce : Numara : Sayfa : Sadeletiren : Sallallahu Aleyhi ve Selem : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii : Say : Trkiye Diyanet Vakf : Tahkik eden : Tercme eden : Ve benzeri : Ve dierleri : Yaynlar : Yzyl

vii

NSZ

nsan her ne kadar kendini her eyi zebilecek durumunda saysa da bazen kendi acizliini kabul etmek zorunluluunda kalmaktadr. nsann belki de hibir zaman cevaplandramayaca sorular vardr, bunlardan biri de kader meselesidir. Kader meselesi insanln bandan bu gne kadar tartla gelen bir konudur. Fakat bu konuda herkesin bir ey sylemesine ramen, herkesin kabul edebilecei nihai bir sonuca varlmamtr. lk a felsefecilerden balayarak bu gne dek sylenenlere baktmzda insan aklnn bu konuyu aydnlatamadn grebiliriz. Bunun yannda kaderle alakal beyanlar her semavi dinde vardr. Dinimizde bize bildirilenler de aslnda snrl olup, baz iaretlerden ibarettir. Bize bildirilen bu snrl bilgiler karsnda ne yapmalyz? nsann dnmesine teviktir, bunu zebiliriz, inandmz eyi mutlaka ispatlamalyz diye peine mi dmeliyiz? Yoksa bu mesele insann acizliini gstermek iin Allahn bir snav olduunu, bu konuyu kurcalamadan olduu gibi ona iman etmenin gerektiini mi savunmalyz? Aslnda bu iki nokta kader meselesinin en u noktalardr, bunlar birletirmeye alan ya da bunlar arasnda kalan grler de vardr. Asl sorun kader var mdr, yok mudur? Varsa nedir? Ona nasl inanmal? Eer yok ise, insann elinde olmayp zuhur eden bunca olay baka nasl aklayabiliriz? te bu sorular hep tartlmtr, ama daha nce de belirttiimiz gibi ne felsefeciler, ne de din limleri herkesin hi itiraz etmeden kabul edebilecei bir sonuca varamamlardr. Bu abalarn sonucu birbirinden farkl birok yorumdur. Biz de bu almamzda grlerinden ve yorumlarndan dolay bazlar tarafndan yere ge sdrlamayan, bazlarnn ise tam tersine ok ciddi eletirilerine maruz kalan, ama her eye ramen kendi davasndan vazgemeyip slam mmetine bir eyler kazandrmaya alan son dnem slam mtefekkirlerinden Musa Crullah Bigiyevin yorumunu ortaya koymaya altk. Burada niye Musa Crullah diye akla bir soru gelebilir. Buna cevaben daha sonra almamda grebileceiniz gibi bu ahz slam mmetinin dertlerine bir derman bulmaya hayatn adam ve birok konuda orijinal ve farkl grlerini cesurca savunmutur. Bunlar yaparken de hibir zaman ar gitmemi, grlerini kitap ve snnetten temellendirmeye almtr. Musa Crullah Bigiyevin bu konu hakknda syledikleri merak konusuydu. Dier yandan onun Tatar limi olmas bu konuyu

viii

sememde byk rol oynamt. Musa Crullah aslnda son dnem limlerden olmasna ramen eserlerinin byk ounluu elimize ulamamtr. Fakat onun hakknda zellikle Trkiyedeki almalarn byk bir hzla devam etmesi bizi sevindirmekte ve gelecekte hakkndaki birok bilinmeyenin aydnlatlacana dair bize mit vermektedir. Burada niye zellikle Trkiyede yaplan almalar dediimi aklamak istiyorum. Aratrmaya baladmda bilgi toplayabileceim ilk yer olarak Rusyay dnmtm, Moskovada biraz aratrma yaptm. Fakat ne yazk ki istediim bilgilere ulaamadm. Trkiyeden geldiimi sylediimde oradakiler bana glmt, onlarn sylediklerine gre Musa Crullah Bigiyev hakkndaki almalarn ou Trkiyede yaplmtr. Zaten bu unutulmu limi gn na ilk karan Trkiyedeki aratrmaclard. Sonra bana Rusaya evrilmi brahim Maran, Trk Dnyasnda Dini Yenileme (1850 1915) kitabn gsterdiler. Onun hakknda Rusa yazlan ve en kapsaml bilgilere sahip olan A.G. Hayrutdinovun Musa Crullah Bigiyev kitab iin de ayn ad tayan Mehmet Grmezin eserinin tercmesi desek yanl olmaz. Frsat bulmuken Musa Crullahn ikamet ettii St. Peterburg ehrini de ziyaret ettim. O mehur Tatar Camiini de grmek nasip oldu, fakat orada bulunduum kstl zaman zarfnda asl aradklarm maalesef bulamadm itiraf etmek zorundaym. Ne Rusyada ne de memleketim olan Krmda umduklarm bulamadm, Kazana gitmeye altysam da maalesef nasip olmad. Crullah son dnem limlerinden olmasna ramen yazd birok eser elimizde mevcut deildir, tabi bunun en byk sebeplerinden biri o zaman yeni kurulmu Sovyet Rusyann Musa Crullah gibi limlerin eserlerini yasaklayp, onlar yok etmesidir. Srekli takip altnda olan limlerin kaderi ya kamak ya da canlarndan olmakt. Nitekim rejim yznden birok dostunu kaybeden Crullah areyi kamakta bulur. Ve hayatnn byk blmn ailesinden ve vatanndan uzakta geirip yine de gurbette hayata gzlerini yumar. Sylediimiz gibi eserlerin ou elimizde mevcut olmayndan ve hakkndaki bilgilerin kstl olduundan onun hakknda alma yapmak bir hayli zor oldu. Kader hakkndaki slamiyette Kader risalesinin de hala bulunamadndan, Crullahn elimizde olan kitaplarndan genel olarak konuya k tutmaya altk. Amacmz bu byk mtefekkiri tanmakt. almamzn ortaya konulmasnda mmkn olduu kadaryla birinci el kaynaklardan istifade ettik. Ayn

ix

zamanda Musa Crullahn fikir hayatn ele alan kaynaklara da bavurmay uygun bulduk. Ben bu almam srasnda kymetli zamanlarn esirgeyemeyen, her trl konuda yardmc olan, tevik eden ve ynlendiren deerli hocam Do. Dr. Cafer Karadaa ve Rusyada bana yaptklar yardm ve misafirperverlikleri iin Strijevskiy ailesine teekkr etmeyi bir bor bilirim. Raim Gafarov

GR

1- Tezin Konusu, Amac ve nemi Tezimizin konusu Musa Crullah Bigiyevin Kader Hakkndaki Grdr. Bilindii zere kader konusu aklanmas zor bir konudur. Fakat insan akln megul eden kader konusunu anlama ve yorumlama abas her zaman kesintisiz olarak devam eden bir faaliyettir. Ve tabii olarak inanlar, menfaatleri, hayat anlaylar nispetinde anlama gayretinde bulunanlarn kadere bak ve onu yorumlama tarzlar da farkl olmutur. slm leminde kader tartmalarnn kmasn da ayn sebeplere balayabiliriz. Yaptklar hatalarn suunu rtmek, siyasi glerin zorbalklarn mehurlatrmak iin kader inancn bir silah olarak kullananlar olduu gibi bunlara muhalefet edenler de her zaman olmutur. Kader insanlarn kendi karlar dorultusunda kullanlan bir itikdi konu haline gelmiti. Hararetli tartmalarn, kavgalarn, cinayetlerin sebebi olan kader konusunda tekfir silah kullanlmaya balaynca slm mmetine en byk zarar vermi oldu. slm mmetinin paralanmasnda byk bir rol oynad. Allahn nesne ve olaylar nceden bilmesi, bu nesne ve olaylara ilikin ilmini yazmas, onlar dileyip yaratmas ile alakal olan kader inanc. Dier yandan insann hrriyeti, ihtiyar, kudreti ve yaptklarnn faili olup olmadyla alakal karmak bir konudur. Kadere inanp btn fiillerimizi Allaha nispet edenler olduu gibi, insan hr ve her yaptn kendi iradesiyle yapmaktadr diyenler de olmutur. Fakat biri insan Allahn elinde bir kukla haline getirerek insann sorumluluu ve grecei azab ya da mkfatlandrmay neye dayanaca konusunda dieri ise insana fazla yetki tanyp Allahn sfat ve vasflarna bir zaaf itham etme konusunda kmaza girmilerdi. Bu iki gr arasnda olan ve bunlar uzlatrmaya alan grler de var. Ve her birinin dini metinler baznda dayana ve kendi delili var. Bunlarn her biri bir ekol, bir mezhep gr ekline dnt iin bunlar daha sonra ele almaya alacaz. Bizim burada belirtmek istediimiz ister slm nazarnda, ister herhangi baka dinin ya da dncenin nazarnda kader konusu izah zor bir muammadr. Bunun yannda insanlarn hayata bak alarna, itimai olaylara byk bir tesiri olduu da bilinen bir gerektir. Nitekim

zellikle son dnemlerde hemen her Mslman aydn slm dnyasnn geri kalmasnn sebebi olarak, kaza ve kader konusunun yanl anlalp yanl yorumladn gsterdiler. Kader anlayn incelemeye altmz Musa Crullah, Trk dnyasnn ve slm leminin sorunlarn yakndan tanyan ve bu sorunlara zmler bulmay kendisine grev addetmi bir limdir. Ona gre de kaza ve kader konular yanl anlalmtr. slm dnyasnn yaad en zor dnemlerin birinde yaayan Crullah bu hale gelmemizin balca sebeplerinden biri olarak kader konusunun yanl anlalmasn saymaktadr. Amac bu yanl anlalmalar yok edip, slm dnyasnda fikr inklp yapmak olan Crullahn kader konusunda dncelerinin ne olduunun tespiti nemli bir husus olarak karmza kmaktadr. Tezimizin amac evvela meselelere Kuran ama ada bir ekilde yaklamaya alan Musa Crullahn nasl bir kader anlayna sahip olduunu tespit etmektir. slm dnyasnn kurtuluu iin bu konuda neleri nerdiklerini renmektir. Yoksa hibir surette onun imann sorgulamak deildir. kinci amacmz ise Crullahn hayatn, fikirlerini, eserlerini ksa bir ekilde tantp yorumlarnda takip ettii yntemi tespit etmek bylece bu limi daha yakndan tanmaktr. 2- Yntem M. Crullah ok ynl bir limdir. Mesela o, hem kraat- seby bilen bir Kuran hafz, hem bir usulc hem de fakih ve muhaddis olan ve bu alanlarda eser vermi bir dnrdr. Ama maalesef kaderle alakal eseri gnmzde hala bulunamamtr. Ondan dolay biz elimize geen eserlerinden ve hakknda yaplm olan almalardan kader konusuyla alakal ya da bu konuya k tutabilecek bilgileri toplamaya, bu bilgileri Crullahn dnce sistemini ve yaad dnemi gz nmzde bulundurarak genel hatlaryla onun kader hakkndaki dncelerini ortaya koymaya altk. Bunu yaparken bu konuya k tutan her kaynaa mracaat etmeye altk fakat kaderle alakal eserin elimizde olmayndan, dier eserlerinde ise malumatlarn ok kstl olmasndan doan zorluun stesinden gelmek iin elimizden geleni yaptk.

3- Tezin Muhtevas Tezimiz nsz, Giri ve blmden olumaktadr. Birinci blmnde M. Crullahn hayatn, fikirlerini, eserlerini ortaya koymaya altk. nk bir insann kader grn belirleyen ilk sebeplerden biri yaadklardr. Onun iin Musa Crullahn kadere nasl baktn ortaya koymadan nce ksaca onun zgemiinden yani Crullahn kaderinden bahsetmeye istedik. kinci blmde ise genel ereve ierisinde Musa Crullahn fikirlerini tanmaya amaladk. nc blmde genel olarak kader problemine, tarihi arka planna ve daha sonra ortaya km balca itikdi mezheplerin bu konu hakkndaki grlerine deindik. Ve eserlerini tahlil ederken elimize geen kaderle alakal bilgileri toplayp, yorumlayp genel olarak Musa Crullahn kader anlayn ortaya koymaya altk. Bunu yaparken Musa Crullahn nasl bir yntemle bu meseleye yaklatn tespit etmeye altk.

BRNC BLM MUSA CRULLAH BGYEVN HAYATI

A. Doumu ve Memleketi Kendini slam dncesine vermi bir kii olan Musa Bigiyev, kz Fatime Taircanovann verdii bilgilere gre 6 Ocak 1873 ylnda Rostov na Donu ehrinde dnyaya gelmitir. Fakat doum tarihi hakknda kesin bilgilere sahip deiliz. Fatih Karimov a yazd mektubunda doum tarihini bilmediini bildirmektedir. Lakin 1896 da askeriye kaytlarna alndna istinaden doum tarihinin takriben Kasm /Aralk 1875 olduunu dnmektedir. Bunun yannda 1874 ve 1879 yllar da doum tarihleri olarak gsterilmektedir. Doum yeri hakkndaki bilgiler de ihtilafldr. Mesela .Tairov doum yeri olarak Penza vilayetin ember ehrini gstermektedir. Musa Bigiyev ise, yukarda zikrettiimiz mektubunda ailesinin g srasnda Novoerkask ehrinin civarlarnda bir yerde dnyaya geldiini bildirmektedir.1 Ayn ekilde mesela: Mustafa Akman, Musa Crullahn 1875 ylnda Novoerkask ehrinde doduunu bildirirken
2

Mehmet Grmez, Musa Crullahn 1875 ylnda, Avrupa Rusyasnda, Don rma kysnda, Azak kalesinin biraz kuzeyinde (Rostov-na-Don) ehrinde dnyaya geldiini bildirmektedir.3 Musa Crullahn ailesi, gney Rusyada Penza ilinin mbar ilesine bal Kikino kynden gelmektedir. Ailenin kkenleri XVI. yzyln sonlarna kadar Hive ve Krm arasndaki bozkrlarda gidip gelen, savalyla tannm Noaylarn Altul uruuna dayanr. Mierler olarak da bilinen bu grup, daha sonra gney Rusyada Penza ilinin mbar ilesinde Ruslarla meskn blgeye g ederek ky hayatna gemitir.4 Aslnda bu konuyla alakal Namk Kemal Zeybek ok gzel bir tespitte bulunmutu. Crullah szyle alakal unlarn izahatn yapmtr, Kpak grubu Trkelerde, kelime bandaki Ylerin C olmas kural vardr. Bazlarnda kesin bir kuraldr bu. Mesela, Kazak ve Krgzlarda kesin bir kuraldr, yani, btn kelime basndaki Yler C olur. Yl, Cl olur, yrek, crek olur, ylan clan, yani, ne kadar Y
1 2 3 4

Aydar Hayrutdinov, Musa Crullah Bigiyev, Fen Yay., Kazan 2005, s. 13. Mustafa Akman, Musa Crullah Bigiyefi Okumaya Giri, ra Yay., stanbul 2007, s. 11. Mehmet Grmez, Musa Crullah Bigiyef, T.D.V. Yay., Ankara 1994, s. 17. Ahmet Kanldere, Kadimle Cedit Arasnda Musa Crullah: Hayat-Eserleri-Fikirleri, Dergh Yay, stanbul 2005, s. 23.

varsa, yerine C koyarsanz olur Kazaka, Krgzca. Ama bu Tatar dediimiz dil Ural Trklnde ve yine dier Tatar dediimiz Krm Trklnde de bu kural vardr, ama ok kesin deildir, bazen iletilir, baz kelimelerde vardr, bazlarnda yoktur. Car dedii Yar, yani Yarullah.5 Bizim memleketimizde yani Krmda bir insann Noay uruundan geldiini anlamak iin konutuu dile baklr ve eer ahs yukarda da belirtildii gibi Yler yerine C kullanlyorsa, benim gibi, o zaman o insann Noay uruundan olduu anlalr. Bunun yannda Crullah, Mekkede yaayanlar iin kullanlan ve Allahn komusu manasna gelen tabirlerden biri olup, ismin de bu manaya gelmesi ihtimaller dairesindedir. Musa Crullah u an Rusya Federasyonuna bal Tataristan Cumhuriyeti topraklarnda dnyaya gelmitir. Tatarlar arasnda mevcut olan blgesel ayrmcla istinaden onun Kazan Tatar olduunu syleyebiliriz. Mesela ben Krml olduumdan otomatikman Krm Tatar oluyorum. Bu ayrm zamannda blc politikalar yapp topraklarmz ele geiren Rusyann bize brakt bir hediyedir ki, maalesef gnmze kadar bu sorunu zemedik, bundan sonra da zlebileceine pek inanmyorum. Aslnda smail Gaspral ile Musa Crullah bu ayrmdan sadece Tatarlar deil btn Trk-Mslman dnyasn kurtarmak iin altlar. Fakat bulunduumuz duruma bakarak bu abalarn yeterli olmadn syleyebiliriz. Kazan Tatarlar adlarn Kazan Hanlnn bakenti olan Kazandan almaktadrlar. Altn Orda Han Ulu Muhammed tarafndan 1437 ylnda kurulan Kazan Hanl tarihi boyunca Ruslara kar mcadele etti, fakat d etkenlerden daha ok Hanlk ierisindeki taht mcadeleleri Kazan Hanlnn sonu belirledi. 1530da Kazan kuatan Ruslarla anlamak zorunda kaldlar. Bylece Kazandaki Rus nfuzu artt gibi her yl ara belirli miktarda vergi vermeyi de kabul ettiler. 1552de Astrahan Han Kazan tahtna davet edildi, bunun yannda Moskovaya kar sefer aan Krm ordular Tulaya kadar ilerleyince Kazanda Ruslara kar ayaklanma balad. Fakat bu ayaklanma 15 Ekim 1552de Kazann dmesiyle sonuland. Bylece Orta dil sahasnda Milttan sonra VI. Yzyldan beri devam etmekte olan Trk hkimiyeti sona erdi. O zamandan sonra Ruslar Kazan Tatarlar zorla

Namk Kemal Zeybek, Al Konumas,lmnn 50 Yl Dneminde Musa Crullah Bigiyef I.Uluslararas Musa Crullah Bigiyef Sempozyumu, T.D.V. Yay. Ankara 1999, s. 7.

Hristiyanlatrma faaliyeti balattlar. u anda Hristiyan Kazan Tatarlar oktur. Bunlarn ou da Tatar olduklarn inkr edip kendilerini Rus saymaktadrlar.6 1917de vuku bulan Bolevik htilli Rus hkimiyeti altnda yaayan milletler iin hrriyet midini verdiyse de daha sonra bu milletler aldatldklarn anladysalar da artk ge olmutu. Nitekim Musa Crullah da ihtilli en ok destekleyenlerdendi. Ona gre hrriyet gelmiti, artk hibir ey eskisi gibi olmayacakt. Fakat gelen gideni aratt ve Crullah Rusyay terk etme zorunluluunda kald. Musa Crullahn hayatn ana balk altnda inceleyebiliriz. Birincisi ocukluk ve tahsil dnemi olarak adlandrlabilir ve bu dnem 1904 ylnda sona ermitir. Sonraki dnem ise 1930 ylna kadar sren, yani SSCBden kana kadar sren dnemdir. Bu dnemde M.Bigiyev Rusyada mehur bir lim olur. Geni fikirli ve yenilik taraftar olan bu zat, dini ve itimai meselelere getirdii yeni ve orijinal yorumlaryla byk bir fikri canllk ve hareket uyandrmtr. Crullah ayn zamanda retken bir yazar, gazeteci ve eylem adamdr.7 Bu dnemde onlarca kitap yazd, basnda yaynladklaryla mehurlat ve milli Tatar yenileme faaliyetlerinde byk rol oynad. 1917 ihtilalinden sonra, Boleviklerin herkes iin eitlik szlerine aldanarak Sovyetlerle ibirliine giriti, fakat yeni dzenin ac gzelliklerini ilk yaayanlardan oldu. 1930larda hayatnn nc safhas balad. Memleketinden, sevdii einden ve ocuklarndan uzakta slam ilimleri zerine aratrmalarna devam etti. Vefatna kadar hi durmadan alp dini konularda birok eseri Arapa olarak bu dnemde yazd.8ok dolu ve enteresan hayat hikyesine sahip olan Musa Crullah Bigiyevin bu dnemini aada ksaca zetleyelim. B. ocukluk ve Tahsil Dnemi Musa Bigiyevin babas Yarullah Efendi, Kiykino (Kiyli) kynn imam olan Habibullahtan temel din bilgilerini renmiti. Yarullah ok seven hocas onu kz Fatma Hanm ile evlendirdi. Evlenmesinden sonra Moskova - Rostov na Donu
6 7 8

smail Trkolu, Kazan Hanl, T.D.V. slam Ansiklopedisi (DA), Ankara 2002, c. XXV, s. 136 138. Ahmet Kanldere, Kadimle Cedit...,., s. 5. Aydar Hayrutdinov, Musa Crullah Bigiyev, s. 13.

istikametinde ina edilen demir yolu almalarnda grevlendirilerek Rostov ehrine yerleti. Bundan dolay Musa Efendi baz Arapa kaynaklarda Rostofdani diye geer.9 Babas, gen yata lnce, anas Fatma Hanm hem Musay hem de abisi Muhammed Zahiri okutup yetitirdi. Fatma Hanm aslen Bigioullar soyundandr. Yarullah Efendinin ocuklarna Bigioullar denmesi bundan ileri gelmektedir. Yani, Bigiyev soyad anne tarafndan alnmtr. Musa Efendi daha sonra Arapa Yarullah ile ayn manaya gelen Crullah kelimesini kendisine isim olarak semi ve bu isimle hret olmutur.10 ok dindar olan Fatma Hanm ocuklarn slam usulyle terbiye etmeyi ve bir gn oullarnn din limleri olmalarn istiyordu. Annesi Musa Crullaha eski usulle yazlm kitaplardan ders vererek gerekli olan temel bilgilerini verdikten sonra on bir yandayken onu Rostovdaki Real Devlet Lisesine yazdrd, fakat olunun din tahsilini almasn istedii iin onu on yanda iken buradan alarak Kazandaki Glboyu / Priozernoe Medresesine gnderdi. Ancak Crullah bu medrese hayatna uyum salayamad iin ksa bir mddet orada kaldktan sonra tekrar Rostova dnerek yarm kalm lise tahsilini tamamlad. Bunun yannda gen Musann din bilimlerini Krmdaki Bahesaray medresesinde ve Kazandaki Marcani medresesinde rendii de sylenir.11 Kazanda dini ilimlerde derinlemek isteyenler, btn slam leminde hreti olan Buhara ve Semerkand Medreselerine giderlerdi. Musa Crullah da yzyllardr sregelen bu gelenee uyarak, lise tahsilinden sonra Buharaya gitti. Burada Kuran hfzeden Musa Crullah Arapa, Farsa ve slami ilimlerden ilk bilgilerini elde etti. Sahalarnda mtehasss olan limlerden dersler okudu. O gn belki de Buhara da tek tecdit (yeniden yaplanma) taraftar olan Damolla kram Efendi ile Damolla vaz Efendiden fkh ve felsefe dersleri alr. Matematik ve Astronomi bilgini Damolla erif Efendiden de bu iki ilmi tahsil etti. klid, Pisagor ve Arimedin riyaziyatn, Eflatun ve Aristonun felsefelerini okudu. Daha sonra filozoflardan Descartes ve Baconu da

9 10 11

Aydar Hayrutdinov, Posledniy Tatarskiy Booslov, man Yay, Kazan 1999, s. 28. Abdullah Battal Taymas, Kazanl Trk Mehurlardan Musa Crullah Bigi-Kiilii, Fikir Hayat ve Eserleri, Sralar Matbaas, stanbul 1956, s. 8. Aydar Hayrutdinov, Musa Crullah Bigiyev, s. 14. Damolla-Tatarca bir kelime olup, yksek tahsil yapm gen molla demektir.

mtalaa etti. Matematik sahasnda yazlan baz Rusa kitaplar hocas Mir erif iin Trkeye tercme etti. Matematie olan ilgisi gittike artt.12 Btn bunlar Musa Efendinin daha sonraki fikri geliimini olduka etkileyecekti. Buhara medreselerini de beenmeyen Musa Efendi, 1986da Rusyaya dndnde Fen Fakltesine13 girmek istemi, ancak Latince bilmedii iin kabul edilmemitir. 1901 ylnda St.Petersburg ta yaad ve 31 Austos 1901de Ufa ehrine srgne gnderilmitir. Ancak srgnn bitmesinden sonra snr dna kabilmitir.14 Buharadan tekrar memleketi Rostov a dnen Crullah stanbula gidip ilim tahsiline orada devam etmek istedi. Annesini de ikna ederek stanbul a geldi. Burada meslek deitirerek mhendislik mektebine kaydolduysa da stanbul Rus dili ve iktisat muallimlii yapan hemerisi Musa Akyiitzade onu bu fikirden vazgeirerek balad slami ilimleri devam ettirmesini tavsiye etti. Aslnda bu olay Musa Crullah Bigiyevin hayatnda bir dnm noktas saylabilir. Bundan sonra kaderi tamamen deimitir diyebiliriz. nk Musa Crullah bu tavsiyeye uymu fakat aradn stanbulda bulamad iin ayn amala Msra gitmitir.15 Oraya varnca, ann en byk din limi ve slam mtefekkiri Muhammed Abduh ile tant; ktphanelerde aratrmalar yapt; bilgisini artrd. Oradan Hicaza gitti. ki yl kald. Oradan da Hindistana giderek Hindistann sayl limleriyle grt. Sonra yine Msra dnd. yl orada kalarak Kuran ilimleri zerinde alt. Zaten bu seyahatlerinde daima ilim toplad. Bilhassa Kuran ilimleri ve Kuran Tarihi zerinde aratrmalar, incelemeler yapt. Bu ettlerini sonra eser haline getirdi.16 Musa Crullah mesafelere aldrmadan, tahsil yolunda ilerlemi, hibir zorluktan korkmadan, ylmadan. Mesela, paras olmad iin bir keresinde Musa Efendi

12 13

14 15 16

Mehmet Grmez, a.g.e., s. 20-21. Mehmet Grmez, onun Fen Fakltesinde okumak istediini bildirirken (bk. Mehmet Grmez, a.g.e., s. 21) , Aydar Hayrutdinov ise hibir okulun adn bildirmeyerek, sadece onun St.Petersburg okullarndan birine girmek istediini ifade etmektedir. Bk. Aydar Hayrutdinov, Musa Crullah Bigiyev, s. 15. Aydar Hayrutdinov, Posledniy Tatarskiy Booslov, s. 30. Abdullah Battal Taymas, a.g.e., s. 9. Osman Keskinolu, Musa Crullah, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi (A...F.D.), Ankara 1964, c. 12, s. 63.

Beyruttan ama kadar yryerek gitmitir. Btn slam lkelerini gezmesine ramen maalesef hibirinde aradn bulamamtr.17 C. htilaller Dneminde Siyasi ve timai Faaliyetleri (19041930) 1904 ylnda Azaka annesinin yanna dnd. Musa Efendi tamam- hayretle vatanma dndm dese de, bu seyahatleri esnasnda slami ilimlerin btn dallar zerinde geni bir vukuf kasbetmekten baka, Arap ve Fars dillerini de mkemmel surette elde etmi bulunuyordu. Dndkten hemen sonra kaleme ald Tarihl-Kuran vel Masahif adl eserde kulland beli slb, bunun en gzel ahididir.18 Musa Crullah Kahirede iken Kazana bal istay kasabasnda imam ve mderris olan eyh Zakirin olu brahim evket Kemal ile tanm ve ahbap olmutu. Kahire den memleketine dnnce, bu zatn kz kardei olan Esma Aliye Hanm ile 1905 ylnda evlendi. Musa Efendinin Esma hanmdan alts kz, ikisi olan olmak zere sekiz ocuu dnyaya geldi.19 Arkada A.Battal-Taymazn anlattklarna gre, Rostovdaki din liderleri ona byk bir mahalleye imam olmasn teklif etmiler, fakat Musa Efendi bu teklifi kabul etmemiti. Elde ettii ilimden tatmin olamayan ve bilgilerini yeterli grmeyen Musa Crullah, hanmn annesinin yanna brakarak Petersburga gider ve Rus Hukuku Fakltesine kaydoldu.20 Bu arada 1905 ihtilali vuku buldu. Bu ihtilal btn Mslmanlara olduu gibi Kazan Trklerine de baz hak ve hrriyetler getirdi. Siyaset alannda hibir hazrl ve deneyimi olmayan Rusya Mslmanlar, Abdrreid brahimde rehberini buldu. Musa Crullah da onun balatt harekete katld. Abdrreid brahimin kard lfet ve etTilmiz gazetelerinde yazlar yazd. Ayrca, el-Islah ve el-Asrl-Cedd gibi cediti olarak bilinen gazete ve dergilerde de yazlar yer ald.21 Bunun yannda 1906 ylnda Musa Crullah Petersburgta Rusya Mslmanlar ttifaknn Program ve Kazanda
17 18 19 20

21

Aydar Hayrutdinov, Musa Crullah Bigiyev, s. 17; Maarr, el-Luzumiyyat, (trc. Musa Crullah Bigiyev), Kazan Tipografya, Kazan 1907, s. 26. Mehmet Grmez, a.g.e, s. 24. Abdullah Battal Taymas, a.g.e., s. 11. Bkz. Aydar Hayrutdinov, Posledniy Tatarskiy Booslov, s. 32; Osman Keskiolu, Musa Crullahn 1908de annesinin lmnden sonra Petersburga gittiini bildirmektedir. Bkz. Osman Keskiolu, a.g.m., s. 63. Ahmet Kanldere, Kadimle Cedit..., s. 38.

10

Rusya Mslmanlarn nc Nedvesi ve Rusya Mslmanlarnn nc Nedvesinin Zabt Cerideleri adl eserleri yaynlad. Rusya Mslmanlar arasnda fikri uyanmann hzlanmas iin kaleme ald yazlar Rusya Mslmanlar arasnda Musa Crullah tannm kii haline getirmiti.1907de Musa Efendinin daha el-Ezherde okurken yazmaya balad Tarihl-Kuran vel-Mesahif adl almas Muhammet Abduhun Msrda kard El-Menar mecmuasnda yer almt. Musa Crullah, Rusya Mslmanlarnn 19041914 arasnda yaptklar toplantlarn hemen hepsine katld. Katlmad tek toplant, 1905te 1015 Nisan arasnda Ufada yaplan Ulema Cemiyetidir. Toplantlarda konuulan konularn zabtlarn tuttu ve yaynlad. 1908de Kazana gitti. Mehur Arap filozofu air Ebul- Ala el-Maarrinin (368/978444/1052) el-Luzumiyyat adl manzum eserini tercme edip yaynlad. Bunun yannda El Cezer (753833) ve E atb (l.790/1388) gibi Ortaa slam limlerinin mehur eserlerini dipnotlarla izah edip nerederek slam dnyasna kazandrd. Mesela; Endlsl lim, Ebu shak e-atibnin el-Muvafakat bunlarn arasndadr. 1909da mam Malikin kaleme ald ilk hadis kitab olan Muvatta y Musa Crullah hadis ilmine dair bir mukaddime ile birlikte yaynland. Ayn yolda Tashih-i Resm-i Hatt- Kuran eserini kard. Edebiyat- Arabiyye ile Ulum-i slamiyye de Luzumiyyata ilave olarak bu dnemde yazld.22 1910 ylnda Musa Crullah slah edilmi medreselerden, Hseyniye Medresesinde Arapa ve Dinler Tarihi derslerini vermek zere Orenburga davet edildi. Ancak Musa Efendinin mderrislik hayat pek uzun srmez. Her ey baladktan ksa bir mddet sonra talebelerine mehur tasavvuf imam vahdeti vcutu Muhyiddin bn-i Arabnin (560/1164638/1240) Rahmet-i lahiyenin umumiyeti; yani mrikler dhil hi kimsenin cehennemde ebedi olarak kalmayaca grn anlatmasyla balad. Bunlar bir de ura dergisinde yaynlayp, Orenburg Cemiyet-i Hayriye salonunda anlatnca hem Hseyniye Medresesi hoca ve idarecileri ile aras ald hem de halktan tepkiler ald. Hocalarla talebeler arasnda ikilik ortaya kmamas ve daha fazla kargaaya yol amamak iin kendi arzusu ile istifasn vererek Orenburgtan

22

Aydar Hayrutdinov, Musa Crullah Bigiyev, s. 1822.

11

ayrld. Birok gazete ve mecmuada aleyhinde ve lehinde yazlar yazld. Kendisi de bu konuyu daha teferruatl ele alarak Rahmet-i ilahiye Burhanlar adl bir eseri neretti. 1910 ylnda Ltfullah shaki ile birlikte Finlandiyaya gitti. Uzun gnlerde Rze adl eserinde anlatt gibi Musa Crullah bu seyahati Kuzey kutbunda akam, yats ve sabah namaz ile oru meakkatlerinde isabetli bir itihada varmak iin batmayan gnei grmek zere gerekletirmiti. 1913 ylnda yeniden yayncla arlk vererek Petersburgta Emanet Matbaasn kurdu. Ve L adl bir gazete kard. Ayna zamanda Rus lm-i Heyet (Astronomi) cemiyeti azas oldu. Bigiyev, 1917 ylnn Mays aynda toplanan Rusya Mslmanlar Beinci Byk Kongresine katld. Burada sunduu tebliler byk grltlere yol at. slamda kadn haklarna dair sunduu tebli, hararetli tartmalara ramen kabul edildi.23 1910 ylnda daha birka eser telif etti. Bunlarn arasnda Kavaid-i Fkhyye; Kuran ayetlerinin say ve faslalarnn belirlenmesi, hakkndaki atibnin (538590) Nazimetiz Zehr eseri Musa Crullah tarafndan aklamalar yaplarak yaynlanmt. eriat Niin Ryeti tibar Etmi ile Divan- Hafz Tercmesini de ayn ylda neretti. Onun yazd her alma slam memleketlerinde byk ilgiyle takip ediliyordu. zellikle Uzun Gnlerde Ruze ile Rahmet-i lahiye Burhanlar byk tepkiler toplamlard. Ama bunlarn hibirine aldr etmeden Musa Crullah almalarna devam etti. 1912de Halk Nazarnda Bir Nice Mesele, Mlahaza, 1914te Byk Mevzularda Ufak fikirler, 1915te Islahat Esaslar, 1917de eriat Esaslar ve elimizdeki bilgilere gre Rusyada yazd son almas olan Fkhul Kuran kitabn yaynlad.24 Bir de 1917 Bolevik ihtilali ile Musa Crullahn aktif siyaset hayat balad. nk Bolevikler ihtilalin hemen akbetinde Rusyada yaayan btn milletlere hrriyet ve istiklal vereceklerini ilan etmilerdi. Musa Crullah Esaret bitti ta

23 24

Mehmet Grmez, a.g.e., s. 2831. Aydar Hayrutdinov, Posledniy Tatarskiy Booslov, s. 4243.

12

ebed dnmez demiti. Ne var ki bir mddet sonra ihtilalin ilk devresi kapanp yeni bir esaret devresi balaynca, bu konuda ok yanldnn farkna vard. Btn bunlara ramen Musa Crullahn 1918 ylnda Petersburgta el-Minber adnda bir dergi karmay baardn ancak yaynn fazla devam edemediini reniyoruz. 1920 ylnda 1620 Eyll tarihlerinde Ufa ehrinde toplanan ve binlerce kadn ve erkein katld Ufa Kongresine itirak etti. Bu toplantda. Musa Crullah, Ziyaeddin Kemali ve Krm Mfts brahim Efendinin konumalarndan sonra Rusya Mslmanlarnn Halifeye ballklar resmen ilan edildi.25 Ayn yln sonunda Buharaya gitti ve orada Bolevik igalinin ardndan yaplan kltrel ykma ahit oldu. Bu dnemde Musa Efendi Trkiye Byk Millet Meclisi ne Mracaat adl eserini yazd. 1921de T.B.M.M yesi Suysall smail Suphi Bey vastasyla bu almay Mustafa Kemal Atatrke gnderdi. 1920de yazd slam Elifbas adl kitabn Sovyetlerde bastramaynca, yaynlatmak zere Trkiye ve Finlandiyaya gnderir. Bu kitap Buharinin Azbuka Kommunizma (Komnizm Elifbas) kitabna cevaben yazlmt. Kitap, sene sonra, Finlandiyadaki Tatar zenginlerinin desteiyle Berlinde bastrlabilir. Eseri redakte eden Ayaz shaki, hem ismini slam Milletlerine eklinde deitirir hem de baz dipnotlar ve ksa bir sonu ilave eder. Rejim dman olarak tannan shakinin notlaryla yaynlanan bu eser Crullahn bana belalar aacaktr. Sadece bu fikirler bile Crullahn zindanlarda rtmeye yeter idiyse de, o bunu ay tutuklu kalmak gibi nispeten hafif bir ceza ile atlatt.1 UBAT 1924ten itibaren sene Moskovadan dar kmamak zere gzetim altnda bulundurulmasna karar verildi.26 Musa Crullah 1925 yl Ekim ve Kasm aylarnda izin alarak Krma seyahat etti. Aslnda buraya dinlenmek iin gelen Crullah, burada bile almay brakmad, kendisine sorulan rak ve arabn slamdaki hkm konusunda Akmescidte kan Asri Mslmanlk dergisinde makaleler yaynlad ve Mskirat Meselesi adl eserini burada hazrlad.

25 26

Mehmet Grmez, a.g.e., s. 3233. Ahmet Kanldere, Kadimle Cedit..., s. 105.

13

1926da Ufa diniye tekilat tarafndan davet edilip Mekkede gerekleen Btn Dnya Mslmanlar Kongresine katld. 1927 ylnda bu sefer hacca gitmek iin Rus makamlarndan izin kopard. Hacca giderken stanbula urad. Krmda hazrlad Mskirat Kitabn stanbulda bastrd. Hacdan sonra Kudse geerek burada yaplan II. Hilafet Kongresine katldn elVeia adl eserinden reniyoruz. Bundan sonraki dnemde Rusyadaki basklar daha da artt, Trklere nclk yapan fikir babalar bir bir yakalanyordu, kimisi zindanlarda kimisi Sibiryaya srgne gnderiliyordu. Hayatnn tehlikede olduuna kanaat getiren Musa Crullahn tek aresi Rusyay terk etmekti. D. Gurbette Yayn faaliyetlerinin son derece kstlanmas ve 20li yllarda her trl basknn artmas ve kendi ifadesiyle Btn kurtulu yollarnn yzne kapanmas sonucunda Sovyetler Birliinden kamaya karar verdi. Ka iin yollarn en etin, en sarp ve en uzun olann semek zorundayd. 1930 yl sonunda Trkistana, daha sonra gizlice Dou Trkistan snrndaki Simhane ehrine geti. Oradan bir tccarn deve kervanna deveci olarak katlarak Kagara vard. Niyeti bu ehrin medreselerinden birinde hocalk yapmak ve orada yerlemekti. Fakat in hkmeti buna izin vermez. Drt ay sren bir yolculuktan sonra, Kk Pamir yaylasn aarak Kabile vard. 1931de Kabilde iken tuttuu Hatra Defterinde ka sebeplerinden en nemlisi ailesine ve yaknlarna zarar gelmemesi iin demiti. Fakat Musa Crullah kandan sonra Rusyada resmen halk dman olarak ilan edildi. Dostlarndan kimi tutukland, kimi ldrld. Ailesi de sert muamele grp 3 yllna Vologdaya srgne gnderildi.27 Afganistana snp ald Afgan pasaportuyla 1931lerde Hindistana oradan Msra yneldi. Msrda ilk ii, 1923lerde Trkiye Byk Millet Meclisine yapm olduu mracaat bastrmak oldu. stat ayn yln Kasmnda Finlandiyaya hareket etti, bir mddet sonra oradan ve Romanya zerinden Ankaraya gelerek 1.Trk Tarih Kongresi toplant halinde iken kongre mzakerelerini yakndan izlediini, 1933te,
27

Ahmet Kanldere, Kadimle Cedit..., s. 19-121.

14

Berlinde bastrd Hatun eserinin n sznde kaydeder.28 Ayrca burada Kuran- Kerimin Nurlar Huzurunda Hatun, Kuran- Kerim, Ayet-i Kerimelerinin Muciz ifadelerine Gre Yecuc Meselesi, Tarihin Unutulmu Sahifeleri adl eserleri bastrarak verdii bir ilanda daha 20 kadar eserini bastraca vaadinde bulunur. 1934 ylnda tekrar Finlandiyaya geerek ran ve Iraka yapaca seyahat iin ran Konsolosluuna bavurur. stanbul yoluyla nce rana gider. Orada ia hadis ve fkh kitaplar zerinde ok ciddi aratrmalar yapar. rann Mehed, Tebriz ve Tahran kentlerinde gezip birok ia mtehidi ile grtkten sonra Badata geer 26 gn Necefte kalr. Musa Crullahn ran ve Irak gezisi bir yldan fazla srer. Bu seyahatinden ok faydalandn fikirlerinde kkl deiikler olduunu belirtir. Suriyeye gitmek iin vize alr. Ancak Suriye hkmeti am kaplarndan onu geri evirir. Badata dnp Filistin yolu ile hareket etmek iin ngiliz konsolosluuna mracaat eder. Fakat paras olmadndan vizeyi alamaz. Nusaybin istasyonuna kadar gelerek ikinci kez Suriyeye gemek ister ancak yine geri evrilir. Sonunda Musullu mnevverlerin hazrlad bir planla Trkiyeye geer ancak hudutta yakalanarak Cizre karakolunda nezarete atlr. Drt gn sonra Mardine getirilerek sorguya tabi tutulur. Mardin Valisi hretinden haberdar olduu iin iyi muamelede bulunur. Mardinden Adanaya, oradan da stanbula geer.29 1935 ylnda el-Veia Fi Nakdi Akaidi-ia adl eserini bastrr. Tarihul Kuran vel Masahif almasna ilaveler yapar. Bir de Nizamut-Takvim fil-slam, Nizamun-Nesi ndel Arap ve Eyyamu Hayatin-Nebi eserlerini de Kahire de yaynlar. 1937 ylnda Msrdan tekrar Hindistana gitti. Bombayda biraz kaldktan sonra Benarese geti.30 1938de Tokyo Camii mam Abdlhay Kurban Alinin davetlisi olarak Japonyaya gitti. 1838 sonuna kadar Tokyoda kald. II. Dnya Savann balamas zerine Japonyadan ayrlp tekrar Hindistana geti. ngilizler tarafndan Japon yanls olduu gerekesiyle Hindistanda tutukland. Bir buuk yl hapis yattktan sonra Bopal
28 29 30

Musa Crullah Bigiyev, Uzun Gnlerde Oru, (sad. Yusuf Uralgiray), nsz Yay, Ankara 1975, s. XVII. Mehmet Grmez, a.g.e., s. 45. Aydar Hayrutdinov, Posledniy Tatarskiy Booslov, s. 51.

15

ehrinde gzetim altnda bulundurulmak artyla serbest brakld.31 Btn bu meakkatler onu ilmi almalardan alkoymad gibi, telif ynnden en verimli zaman belki de burada geirdii sredir. Burada 8 kadar eser yazp bastrmtr. 1946 yl Mart aynda Delhiye oradan da tekrar Bombaya geen Musa Crullah, artk son derece bitkin dmtr, yall sebebiyle shhati olduka bozulmutur, iyice halsiz dmtr. Yusuf Uralgirayn anlattna gre, Bombaydan kendisine Msr vizesi salamasn istemi ve 1947de Kahireye gelmi. Ona unlar sylemiti: ...Olum, sana hayr dualarm sonsuzdur Gryorsun, ben artk yalandm. Hem de iimde dinmeyen bir ac, srekli bir sz var. mrm boyunca Trk-Mslman kardelerime sevine sevine hizmet ettim. Darya sndm. Trkistandan dolap Finlandiyaya gittim. Oradan telefonla Rus-Sovyet makamlarn aradm. Onlara hanmm Esma ile telefonda grmek istediimi bildirdim. Hanmm bulup telefona getirdiler. Konumamz esnasnda Esma bana; Musa, seni asla affetmeyeceim. Alt yavruyu benim bama brakarak katn. Dnyam ykld dedi. Elbette zavalllara ok ektirdiler. Bu gn durumu bilmiyorum. Yalym. Buna ramen komnistler beni ldreceklerse varsnlar bu cinayeti yapsnlar. Fakat ben kararlym. Dneceim. Tek gayem, hanmmn ayaklarna kapanarak, zrler dileyeceim. Bu dncelerimi ve kararm ilk defa sana aklyorum. Seni ok severim. Rica ederim, u pasaportumu al olum. Bana Rusyaya dnebilmem iin vize sala. Ykldm bu szlardan diyor ve imek gibi akan o masmavi gzlerinden sessizce boncuk boncuk yalar akyordu. Yusuf Uralgiray yardmc olmak ister, fakat Rusyada Musa Efendinin bana geleceklerinden korkar. Onun iin onu ilk nce stanbula Krm nderi Cafer Krmerin yanna gnderir. Musa Crullah stanbulda Rusyaya dnmek fikrinden cayarak Kahireye dner.32 lmden nce yapmak istedii ikinci i ise yazt ve Almanyada yaayan oluyla grmekti. Fakat maddi durumunun kt olmasndan dolay, olunu yanna getirtemiyor. Son gnlerini Musa Crullah Bigiyev Kahiredeki bir huzurevinde geirdi 28 Ekim 1949 ylnda fani leme veda ederek Rahmet-i Rahmana kavutu.
31 32

Mustafa Akman, a.g.e., s. 13. Musa Crullah Bigiyev, Uzun Gnlerde Oru, s. XVII.

16

29 Ekim 1949 tarihli el-Ehram Gazetesinin verdii habere gre merhumun cenaze namaz Seyide Nesife Camiinde klnd ve Afifideki Hidviyye Ailesinin Kraliyet mezarlna defnedildi.33

33

Mehmet Grmez, a.g.e., s. 50.

17

KNC BLM MUSA CRULLAH BGYEVN FKRLERNE GENEL EREVE

18

slam tarihinin son iki yzylna damgasn vuran dini uyan hareketleri ierisinde en dikkati ekenlerden birisi de Kazan merkezli dil boyu dini uyan hareketidir. Bunlarn, XVIII. asrn sonlar ve XIX. asrn balarndan itibaren 1920li yllara kadar ortaya koyduklar dinde ve eitimde yenileme hareketine Ceditilik takipilerine de Ceditiler denmektedir. 1552 ylnda Rus hkimiyetine giren Kazan blgesinde, 1905 ylna kadar ilkokullar slah abasndan ibaret olan Ceditilik, bu tarihten sonra sosyal ve kltrel hayatta da yenilii savunan bir hareket haline geldi. nl Tatar limi Abdunnsr Kursav (l. 1812) ile balatabileceimiz Kazan blgesindeki Ceditilik dncesi, ok gemeden Abdurrahim bin Osman Otuzimeni (l. 1834), Hseyin Feyizhani (l. 1866), ihabddin Mercani (l. 1889), Zeynullah Rasuli (l. 1917), Alimcan Barud (l. 1921), Abdullah Bubi (l. 1922), Muhammed Necip Tnteri (l. 1930), Rzaeddin b. Fahreddin (l. 1936), Ziyaeddin Kemali (l. 1942), Abdrreid brahim (l. 1944), Musa Crullah Bigiyev (l. 1949) gibi daha geni bir ulema grubu tarafndan takip edilmitir.34 Musa Crullah Bigiyev bu erevede dnemin son yenilikisi olmaktadr. slm (Osmanl) medeniyetinin atrdayarak kt dramatik yllarn rpnan son ahinidir.35 Nitekim Mustafa Sabri Musa Crullah hakknda yle diyor: Musa Bigiyef Efendi, son zamanlarda ortaya kan slm mceddidlerinden biridir. Bu zat, bugne kadar bilinen ve geerli olan er hkmlerin birou zerinde yrtt fikirlerle, amak istedii teceddd (yenilenme/yenilik) rnda, kendisiyle ayn dncede bulunanlarn hatrna gelmeyen yenilikler peinde komas nedeniyle bunlarn en ars saylabilir.36 Deiik yazarlar Crullahn fikr eilimini tanmlarken onu cediti olarak nitelemektedir. Crullah, gerekten cediti miydi? Hereyden nce, cediti kavram ok ak bir ekilde ortaya konulmamtr. O dnemde, Avrupann medeniyet

34 35 36

Mustafa Akman, a.g.e., s. 17-18. Recep hsan Eliak, slmn Yenilikileri, Med-Cezir Yay., stanbul 2003, c. III, s. 132. Mustafa Sabri, Yeni slm Mctehidlerin Kymet-i lmiyesi, Drul-Hilfe, stanbul 1919, s. 5; Mustafa Sabri & Musa Crullah Bigiyef, lahi Adalet, (sad. mer H. zalp), Pnar Yaynlar, stanbul 1996, s. 21.

19

bakmndan Douya stn olduunu anlayarak, bu medeniyeti taklide alma zorunluluunu duyan aydnlardan oluan yenilik ve deime taraftar olan bu grup, homojen olmaktan ok uzaktr. Islht mollardan ateist ve sosyalist eilimlisine kadar geni bir yelpazede yer alan terakkiperver kimseleri bu tanmlamann iine dhil etmekte aceleci olmamak gerekir.37 Musa Crullahn da sk sk dolayl da olsa ifade ettii gibi, balangtan itibaren bnyesinde ictihad gibi bir messesenin varln bulunduran, hatta ictihad hayatn en byk farizas olarak gren bir dnce geleneinde, tarihin her annda ortaya kan problemlere, slmn evrensel mesajn esas alarak yeni zmler getirmek anlamnda tecdid hareketini XIX. yzyldan balatmak doru olmasa gerekir. Kald ki, Crullaha gre ictihad, naslardan hkm kartmak, yani istinbat deil, slmn her asrda hayat ile olan irtibatn kurmaktr.38 Crullah, Bat hakkndaki dncelerini yle aklar: Ben Garbn sanayine, ulmuna, maarifine, bhusus tabi ve riyaz ilimlerin her bir nevine meftunum. Lkin itima fikirlerine, itima hallerine tereddt gzyle yan bakarm.39 stelik Crullahn kendi ifadeleri de onun bir cediti olmad yolundadr. u szleri onun ceditilii nasl algladn ak bir ekilde ortaya koymaktadr: Grdm ki: dinden, ulm- diniyyeden binlerce fersah uzak kalm usl-i kadime erbb, ulm- diniyyeyi de, dier herbir zarr [gerekli] ulmlar da inkr ederler; eski medreselerimizden fde gelmeyeceine kanaat etmi usl-i cedde ashab, ya Klliyen ulm- diniyyeden raz ederler [yz evirirler], yahut ulm- diniyye derslerini al-hlihi [olduu gibi] brakp yalnz ulm- cedde derslerine usl icra etmek davasnda bulunurlar. Kadmleri din hem gayr- dini ilimlerin her birine dman eden nedir? Ceditlerin ulm- diniyyeye rabetlerini kat eden nedir?40 Dikkat edilirse Crullah kendisini kadimler ve ceditler olarak nitelenen bu iki grubun dnda tutmaktadr. O, ada Batda en ok takdir ettii fikir hrriyeti ve
37 38

39 40

Ahmet Kanldere, Kadimle Cedit..., s. 188-189. Mehmet Grmez, slm Tecdid Gelenei ve Musa Crullah Bigiyev, lmnn 50. Yl Dneminde Musa Crullah Bigiyef - I.Uluslararas Musa Crullah Bigiyef Sempozyumu, T.D.V. Yay., Ankara 2002, s. 123. Musa Crullah Bigiyev, Halk Nazarna Birnie Mesele, Elektro Tipografya mit, Kazan 1912, s. 70. Maarr, a.g.e., s. 3.

20

tolerans gibi kavramlar slm dnce gelenei iinde arar. Bunlar yeniden ortaya karp yaygnlatrmak gerektiine inanr. Crullaha gre asl slht ite, zellikle de eitim ve din kurumlarnda yaplmalyd.41 Avrupadan ilim ve teknolojisini almalyz dedikten sonra, Avrupa terakki etti, lkin romanlaryla, rivayetleriyle deil, belki ticaretiyle, ciddi amelleriyle, sanayi ile, ilimleri ile, marifetleri ile terakki etti.der.42 Yanl gidiatmz deitirmek iin bir eyler yaplmalyd ve Musa Crullah bunun farknda olup elinden geleni yapmaya alyordu. Ne ad altnda olursa olsun nemli olan slm mmetine faydal olmakt. Eski sistemde baz sorunlar vard, Musa Crullahn amac da bunlar tespit edip dzeltmekti. Yoksa sistemi silbatan kurmak deildi. Son Osmanl eyhulislam Mustafa Sabri Efendi Musa Crullahn bir mnekkidi olarak onun hakknda yle de: Musa Bigi Efendi, son zamanlarda zuhur eden Din-i slm mceddidlerinden biridir. Ancak bu zat, imdiye kadar malum ve mer olan ahkm- eriyyeden pek oklar zerine yrtt fikirlerle amak istedii tarik-i teceddde (yenilik yolunda) rfeky- mesleinin (meslektalarnn) hatrna gelmeyen yenilikleri tervic ve iltizam etmekte olduuna nazaran, nisbeten onlarn en mfriti addolunabilirse de, urasn itiraf etmek lzm gelir ki, bu zt, ilm sermayelerini asar- garbiyeden (bat eserlerinden) iktibas eden bizim mceddidler gibi ulum-i slmiyeye bignelikleri nisbetinde o mebhaslere dair beyan- mutalaa hakkn haiz olmayanlardan deildir. Musa Efendi mesil-i eriyyeyi daha yakndan, daha ihtisaskrne bir surette mevz-i bahs edebiliyor ve bunun iin icab eden mktesebt (birikim) ve mukaddemt (ncller) ile de techiz-i nefs etmi (kendini donatm) olduu anlalyor... Hele bu zatn Vcud-i Briyi katiyyen tasdik ile beraber, gerek Kuran- Kerim hakknda ve gerek peygamberimiz efendimiz hazretleri hakknda munsif bir kalbin ciddiyetini kabule mecbur olaca surette, gayet tazimkrne bir lisan istimal ediine nazaran, biraz evvel zikrolunan mceddidler gibi; bazlar tamamen ve bazlar ancak avam- ahliyi idare etmek iin dinin lzmuna kail olan feylesoflar derecesinden fazla ess- dne inanmadklar halde beynel-halk (halk arasnda) kendilerine o yolda bir
41 42

Ahmet Kanldere, Kadimle Cedit..., s. 190-191. Musa Crullah Bigiyev, Halk Nazarna, s. 24.

21

mevki verdirmek veyahut din-i slm daha gizli ve daha sistematik bir aletle baltalamak isteyen mceddidinden olduu da hissedilmiyor. Bir ka sene mukaddem (nce) tab ve ner olunan Kavm-i Cedid ucbenamenin sahibi Ubeydullah- Afgn gibi din mceddidi kisvesiyle meddahlk sahnesine kan mellif karikatrleriyle Musa Efendiyi kyas etmek asla caiz olmaz.43 Ama bunun yannda dnemin yeniliki argmanlarn tutarllkla devam ettirmektedir. Crullah tpk bir ar gibi slm dnce tarihinde oradan oraya umakta, doru bulduunu tereddtsz almaktan ekinmemektedir. Bir taraftan taassup ve darlk iinde grd kelmclar eletirerek daha hogrl bulduu bn-i Arab ve Mevlanay yardma armakta, dier taraftan Farabi ve bn-i Sinay tekfir eden Gazaliyi eletirmektedir.44 O, ak fikirli, aydn grl, uyank bir slm bilginiydi. Akla uygun dnceleri ve grleri vard. slmn dinamik hviyeti, her bakmdan hayata canllk verir. slm, gericilie, taassuba dmandr. slm gerekten bir hamleci dindir. Yanl anlaylar onu geri gsterir. Kuran her asrn ruhuna uygun olan anlaya uygundur. slm gerei gibi anlamak iin kafalar geri dncelerden syrp aydnlatmak gerektir diyordu.45 Crullah; bir insann tek mezheple kaytlanma durumunda braklarak, baka mezheplerin ruhsatlarndan faydalanmasnn, dinle oynama veya dini elenceye almak olarak deerlendirmesini slm dnyasnn bana gelmi en byk felaketlerden kabul etmektedir. Crullah da, tpk Mercani gibi, Muhyiddin bn Arabnin Futuhat- Mekkiyyesine sk sk atflarda bulunmakta, mezhepler veya mctehidler arasndaki ihtilafn bir rahmet ve slam hukukunun genilii olarak deerlendirilmesi gerektiini vurgulamaktadr.46 Grlerinden en ok tepki ile karlanan Rahmet-i lahiyye Brhanlar adl eserinde Allahn sonsuz rahmetini din naslara dayanarak ortaya koyduu grdr. Cehennem azbnn muhalled olup olmayaca zerinde duruyor. Bu konuda Muhyiddin Arabnin grn benimseyerek azbn sonsuz olmayaca kansna
43 44 45 46

Mustafa Sabri, a.g.e., s. 5-6. Recep hsan Eliak, a.g.e., c. III, s. 145. Osman Keskiolu, a.g.m., s. 65. Mustafa Akman, a.g.e., s. 23.

22

varyor. Crullah sonunda herkesin cehennemden kaca gryle, taasup ve hogrln penesinde kvranan medrese evrelerini, fkh mollalar yumuatmak istemektedir. Tekfir hastalnn alabildiine derin izlerinin olduu bu evreler, deil Mslman olmayanlar, dini gruplar ve mezhepleri bile cennete lyk grmemekte, cehenneme yollamaktadr. Musa Crullahn, evrensel kurtulu tezi, daha nce Kindi ve kbal gibi yenilikilerde de grdmz insanln birlii tezine dayanmaktadr. Hepimiz demin ocuklar deil miyiz? temel sloganndan yola kan bu anlayta derin bir insanlk sevgisi ve hogrs vardr. Eer siz ahirette demin btn ocuklarnn, ne kadar gnah ilerse ilesinler sonuta kurtulacaklarna inanyorsanz, bu dnyada insanla baknz da deiecektir.47 Crullaha gre ufak gibi grnen bu mesele aslnda Mslman toplumlarn temel sorunlarndan biriydi. Mslmanlar arasnda gelenek halini alan kendisi dndakini reddetme eklindeki tavrn terkedilmesi gerektiini savunur, kendi dndakilerin kt olduuna inanan topluluklarn medeni dnyadaki ilikilerinin salkl olamayaca inancndadr. Mslmanlarn tm insanla iyi bir gzle bakmalar, onlarn istikbali asndan nemliydi.48 slmiyet kalben de fiilen de dier milletlerin hibirini tahkir etmiyordu. Bu dinde, gelip geen btn milletler ve btn insanlar iin snrlandrlmakszn bol bol verilmi olan ilh ltuflarn/fazln, -bencil bir ekilde- yalnzca kendisine tahsis edilmi olduu iddias da yoktu. slmiyetin kendisi de ilhi rahmet kadar geniti. Bu kadar geni olduu iindir ki bu din, lemlerin rabbi Allah Tel Hazretleri tarafndan, tm insanlk iin umum ve kyamete dek srecek bir din klnm ve yaratlmlarn efendisi Hz. Muhammed (s.a.) vastasyla, tahrifi ve deitirilmesi imknsz muciz Kuran metniyle bildirilmitir.49 Crullah, slm toplumlarnda sregelen aksaklklar ve yanl uygulamalar sert bir dille eletirmektedir. Kadnlarn eve kapatlmalar, aa grlmeleri, eitimsiz braklmalar ve gnah kayna olarak grlmelerinin hep bu yanl din anlayndan kaynaklandn savunur. slmiyetin ilk dnemlerinde kadnn yksek bir mevkiye sahip olduunu, ancak sonraki asrlarda dar grl fakihlerin, cahil hocalarn, vaizlerin
47 48 49

Recep hsan Eliak, a.g.e., c. III, s. 145. Ahmet Kanldere, Kadimle Cedit..., s. 59. Musa Bigiyef, Rahmet-i lahiye Burhanlar, Vakit Matbaas, Orenburg 1911, s. 22.

23

marifetiyle bugnk duruma getirildii grndedir. Fitneye sebep olacaklar korkusuyla, kadnlar evlere kapatma, yzlerine pee rtme zorunluluu gibi tedbirler icat edildiini, kadnla erkek arasnda almas g engeller konulduu ileri srer.50 Crullahn nazarnda toplumun ruhi ve itima halleri iin kadnlarn ehemmiyeti son derece byktr. Buna ramen tarih boyunca hibir millet hatunlarn hrmet ve hukuklarn hibir zaman takdir etmemitir. Bu durum her asrda her devlette toplumsal ahlakn kne ve fuhun yaylmasna yol amtr.51 slam Milletlerine adl eserinin 146. maddesinde: Kadnlar btn haklarda erkeklerle eittir. demektedir.52 Hicap felsefesine gelince, Musa Crullaha gre, slmn kadnn rtnmesi ile ilgili hkmlerinde herhangi bir problem yoktur. Asl problem, tarih iinde bu hkmlerin uygulan biimi ve bu hkmlere yklenen hikmetlerdedir: slm bilginleri hicap ile ilgili btn emir ve yasaklar fitne korkusu gibi mevhum hikmetlerle izah ettikleri iin, bu hkmler kadn gnein nurundan ilmin aydnlna kadar her eyden mahrum brakacak ekilde uygulanmtr. Oysa Crullaha gre, kadnn hicabna ynelik btn hkmlerin sadece erkekleri fitne ve fesada dmekten alkoymak iin vazedildii sylendii takdirde, bunu Allahn adaleti ile izah etmek kabil-i imkn olmaz. Onun kendi ifadesiyle ilmin ve imann aydnlnda fitne olmaz. Varsa, fitne, erkeklerin gzlerinde, kalplerinde ve dillerinde bulunur. lle de tedbir almak gerekiyorsa, erkeklerin gzlerine nikap, kalplerine adap, dillerine ikap lazm gelir.53 Toplantlarda, eserlerinde her frsatta mslman kadnlarn problemli meselerini dile getiren Musa Crullah ayrca bu konularda bir kitap yazma gereini hissetmi ve Hatun 1933de yaynlanmtr. Musa Crullahn Hatun adl kitabnda yer alan konular kabaca tantmak amacyla u balklar ifade edebiliriz: Tevrat ve ncilde kadn, slamda ve dier dinlerde kadnn yaratl, slmda kadnn sosyal, siyasi ve medeni haklar. Bu balamda evlenme, evlilikte velyet, elerin birbirine kar tutumlar, boanma,

50 51 52 53

Ahmet Kanldere, Kadimle Cedit..., s. 220. Mehmet Grmez, a.g.e., s. 142. Aydar Hayrutdinov, Nasledie Musa Crullaha Bigiyeva , I-II, man Yay., Kazan 2000 s. 50. Musa Crullah Bigiyev, Hatun, (haz. Mehmet Grmez), Kitbiyt Yay., Ankara 2001, s. 8-9.

24

rtnme, ahitlik, mirasta kadnn hakk, ok kadnla evlilik, kadnn ekonomik zgrl gibi konular iermektedir.54 Aslnda bu gayretlerin en gzel meyvesini Musa Crullah ve yandalar 111 Mays 1917 tarihleri arasnda 900 delegenin katld Rusya Mslmanlarnn En Byk Kongresi srasnda aldlar. Kadnlar, Mslimeler Syezdinde aldklar kararlar bu byk kongreye tadlar. Kongrenin en nemli sonularndan biri, bir kadnn ilk defa kad seilmesidir.55 Mezheplerce gsterilen snrlar yklp mezheplerin ngrd kaytlar krlmadka serbest dnme ve akl yrtme mmkn olmayacak ve bir medeniyet kayna olan slm dini gerileme sebebi olarak grlecektir diyen Crullaha gre Kuran fikir hrriyetine gerekli serbestlii tanr. O, slm tarihinin ilk dnemlerindeki esiz ilim hamlesinin bu fikir hrriyeti sayesinde gerekletii kanaatindedir. Musa Crullaha gre fikir, zihinde toplanm ve birikmi fikirleri bilmek ve hatrlamaktan ibaret deil, bilgilerden neticeler karmaktr. Bireylerine bu neticeleri karma serbestsi tanmayan milletler ilerleyemezler. O, ayn anda zamanda fikir ve dnce hrriyetinin insanlarn birbirlerine dman olarak blnmelerini engellediini syler.56 Ben lem-i slmiyette zhir olmu mezheplerin herbirini mukallidlerin herbirinden elbette ziyde ihtiram ederim. Yakni imanm iktizasyla (gereiyle) slmiyeti de mezheplerin herbirinden elbette stn itikad ederim. Mezheplerin birinde yahut hepsinde slmiyet mahsur kald demek mezheplere, mctehidlere hrmet olmaz, ama slmiyeti neshetmek derecesine indirir. Akl, benim nazarmda, en byk bir hccet-i lhidir, mutlaktr, hududun hibiriyle mahdut deildir. slmiyetin her mezhepten stnl, akln en byk hccetlii t ebed bkidir. Buna gre, ben Kuran- Kerimin ayet-i kerimelerine, Hz. Peygamberin Snnetlerine fakihlerin mezheplerini, kelamclarn cedellerini, sufilerin hayallerini,

54

55 56

Semra Ula, Musa Crullahn Hatun Adl Kitabna ve slm Kadnna Dair, lmnn 50. Yl Dneminde Musa Crullah Bigiyef - I.Uluslararas Musa Crullah Bigiyef Sempozyumu, T.D.V. Yay., Ankara 1999, s. 153. Ahmet Kanldere, Kadimle Cedit..., s. 216. Nurhan Kuzu, Osmanldan Modern Trkiyeye Gei Dneminde Aydnlarn Medeniyet-Din likilerine Bak Hseyin Kazm Kadri ve Musa Crullah Biiyef rnei, (Yksek Lisans Tezi), Uluda niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Bursa 2005, s. 8788.

25

filozoflarn kyaslarn, siyasetilerin hevalarn, sosyologlarn teorilerini hibir suretle takdim edemem.57 Diyen Crullaha gre, inan hastalna are olmak ve inanlar saflatrmak iin tedbirlerden biri Kuran- Kerimi tercme etmektir. Crullah zerinde birka senedir alt Kuran tercmesini 1912de tamamlam ve yayna hazrlamt. Ancak, Ufa ehrindeki Mslman Din daresi Kuran tercmesinin baslmasna izin vermez. Bu duruma fena halde ierleyen Crullah, Din darenin bu mdahalesini iddetle eletirir. Ona gre, 20 milyon kadar olan Rusya Mslmanlar Kuran tercmesine susamt ve bu yasak limleri aalamak anlamna geliyordu.58 Kuran tercmesinin yaplmas ile ilgili tartmalar srerken, Musa Crullah Kuran- z dilimize, doru ve gzel bir ekilde tercme etmenin gereklilii zerinde ok durmutur. Hatta ona gre Kuran- tercme etmek farzdr. Hayatndaki almalarn byk bir ksmn bu vazifeyi hakkyla yerine getirmek iin gerekletirmitir.59 Trke hutbe uygulamasnda da Musa Crullahn pay ok byktr. Trke/Tatarca hutbe uygulamasnn ilk rnekleri 1906nn ilk aylarndan itibaren balamaktadr. Bu tarih, meselenin tartlmaya balamasndan olduu gibi, uygulamaya konulmasnda da dil-Ural blgesinin nclk ettiini gstermektedir. 1911lere gelindiinde blgenin birok yerinde artk Tatarca hutbeler okunduu ve tartmalarn, bir lde, bittii de grlmektedir.60 Musa Crullah da o zamanlarda ayaklarnda potinler, banda kasket bulunduu halde Cuma gnleri camiye gelir, saflar arasndan atlayp n safa geerek imamn izniyle minbere kp, birka ayetten sonra okuduu Trke hutbe ile herkesi hayrete drrd.61 Nitekim bunlar yanl ynde yorumlayan Cemal Kutayn, Musa Crullahn Trke ibadetin son yllarda en byk mdafii olduu iddiasna gelince, bu, hilaf-i

57 58 59 60 61

Musa Crullah Bigiyev, Halk Nazarna, s. 39. Ahmet Kanldere, Kadimle Cedit..., s. 72. Mehmet Grmez, a.g.e., s. 75. brahim Mara, Trk Dnyasnda Dini Yenileme (18501915), tken Yaynlar, stanbul 2002, s. 247. Ahmet Kanldere, Kadimle Cedit..., s. 36.

26

hakikat olmaktan te, krk yl nce ebedi hayata gm byk bir lime ak bir iftiradr.62 Musa Crullah, mill menfaatleri ve siyas istiklli kazanmak iin btn Mslman Trklerin ortak hareket etmeleri lzmuna yrekten inanmt. Mslman ahaliyi medeniyet, terakki yoluna gtrecek maarifin de mmkn olduu lde mahall ive zelliklerinden arndrlm umum Trke ile okutulmas fikrini ne srmt. Bigiyev, Gaspral smail Beyin dilde birlik iarnn ana ilkelerine sadakatle bal kalm ve bu ilkeleri yaz hayatnda ciddiyetle takip etmitir.63 Ancak Kuran- Kerim tercmesi hakknda tpk Necip Tnteri, brahim b. Ayn ve Muhammed Hanefi Muzaffer gibi Musa Crullah lugatler ve rfler orannda yaplabilecek en iyi tercmeyi yapmak gerektiini ancak bu tercmenin Kurann yerini tutamayacan ve Kurana terettp eden fkh ve ahlk hkmlerin tercmelere terettp edemeyeceini sylemektedir.64 Buraya kadar Musa Crullahn birka grn zetlemeye altk, Musa Crullahn yazd eserlerin saysna ve iledikleri muhtelif konulara baktmzda onun ne kadar ok ynl bir mtefekkir olduu daha da iyi anlalacaktr. Musa Crullahn fikirleri hakknda salkl bir deerlendirme yapabilmek iin, ncelikle eserlerinin ve makalelerinin doru bir ekilde tesbit edilmesi ve bilinmesi gerekmektedir. Hayatndan bahsederken nemli eserlerinin telif yllarna ve basld yerlerine nemle vurgu yapmaya altk, burada ise iledii konular ve eser saysn belirlemeye alacaz. Hayatn ilim renmeye, makale ve kitap yazmaya adam bulunan Crullahn 100n zerinde kkl bykl eseri vardr. Bunlardan ou matb olup, bata Kurn Tercmesi olmak zere dier yazma eserleri bugne kadar bulunamamtr.65 Yusuf Uralgiray ise bakn ne diyor:

62 63

64 65

Mehmet Grmez, Musa Crullah Bigiyeften Tarihi Yazar Cemal Kutaya Cevap, slamiyt Dergisi, stanbul 1998, c. I, sy. 2, s. 86. Elif Su Temizyrek, Musa Crullah Bigiyevin Trkenin Birlii Hakkndaki Grleri, lmnn 50. Yl Dneminde Musa Crullah Bigiyef - I.Uluslararas Musa Crullah Bigiyef Sempozyumu, T.D.V. Yay., Ankara 1999, s. 148. brahim Mara, a.g.e., s. 194. brahim Mara, a.g.e., s. 88.

27

Musa Crullah Bigi, ilm bir deerimizdir. zellikle Rusya mahkmu Trklerinin, genellikle dnya Trk ve Mslmanlarnn kalknmasndan ve bulunduklar asrda dnp aktif yaayabilmelerinden baka bir gayesi yoktu. Trke, Arapa ve Farsa 120 eserinin bulunmas, zihinleri uyarc bir hakikattir. Eserlerinin tantlmasnda elbette byk fayda vardr. Adna bir fon kurularak btn eserlerinin gn na karlmasn hararetle tavsiye eder ve mrmn vefas mddetince bu grevi zerime almay kendime eref, milletime hizmet bilirim.66 Mehmet Grmez de Yusuf Uralgiraya istinaden Crullahn 120 eser yazdn bildirmekte ve bunlar konular itibaryla u ekilde tasnif etmektedir: Fkh, Usl-i Fkh ve Fkh Meselelere dair 28, Tefsir ve Kuran limlerine dair 23, Hadis lmine dair 3, Genel slm Dncesi ile ilgili 21, Siyasi ve tima Meselelere dair 21, Arap, Fars ve Trk Dili Edebiyatna dair 11, Takvim ve Mikat lmine dair 8, Dinler Tarihine dair 6 ve bunlarn yannda 26 tane makale yazdn bildirmektedir.67 Osman Keskiolu ise 51 eserin bulunduunu ileri srer.68 14 seneden beri Crullahn eserleri peinde olduunu syleyen Ahmet Kanldere ise Crullahn eserlerine erimekteki glkten dolay, mevcut listeler hatalarla doludur demektedir. Crullaha ait olmayan baz eserler de onunmu gibi gsterilmekte, kendi eserleri ile tercme ettii veya aynen nerettii eserler birbirine kartrlmaktadr. Ahmet Kanldereye gre eserlerinin saysn abartp 122ye kadar karanlar da vardr. Bu 122 rakamnn kayna Yusuf Uralgirayn Crullahn bir eserini yayna hazrlad srada verdii bir listeye dayanyor. Yukarda bu yazy aynen almtk. O da Musa Crullahn kendi el yazs ile verdii 87 balkl bir listeye dayanmaktadr. Fakat ona gre bu yanltr. nk eer bu 122 rakam doru olsa idi, onu ok yakndan tanyan Zeki Velidi Togan ve Abdullah Battal-Taymasn bundan haberdar olmalar gerekirdi. Mesela Taymasn listesinde 47 eser ismi zikredilmitir. Bu listede baz eksikler olsa bile, bunlar Crullahn en nemli eserleridir. Her iki yazar da grdkleri eserlerin isimlerini vermekle yetinmiler, hi bir abartma yoluna gitme lzumunu

66 67 68

Musa Crullah Bigiyev, Uzun Gnlerde Oru, s. XXXVI. Mehmet Grmez, a.g.e., s. 191-216. Osman Keskiolu, a.g.m., s. 71-73.

28

hissetmemilerdi. Ahmet Kanlderenin tespitine gre ide baslm eserlerin says 64tr. Tercme, erh ve aynen nerettii eserler de bunlara dhildir.69 Konumuzla alakal olup listelerde geen Hallu Meseletil-Kader, el-radetu Hurretun, Hurriyetul nsan ve Hurmetuhu Fil- Kuran gibi eserleri u ana kadar bulunamad.70 Musa Crullahn kader konusunu iledii ve elimizde bulunan bir tek stanbulda kan Selamet Mecmuasndaki Cebir ve Kader Meselesi adl makalesidir. Bu makalesi etrafnda elimize geen dier eserlerini ve hakknda yaplan almalar kullanarak Musa Crullahn Kadere Bakn ortaya koymaya alacaz.

69

70

Ahmet Kanldere, Musa Crullahn Eserleri Hakknda Yeni Bilgiler, lmnn 50. Yl Dneminde Musa Crullah Bigiyef - I.Uluslararas Musa Crullah Bigiyef Sempozyumu, T. D.V. Yay., Ankara 1999, s. 223-224. Mehmet Grmez, a.g.e., s. 207.

29

NC BLM MUSA CRULLAH BGYEVDE KADER ANLAYII

30

A. Genel Hatlaryla Kader Kader ve kaza problemi btn slam dnce adamlarn en fazla megul eden fikri problemlerden biri ve belki de en birincisidir. Bu problem bir yandan lemleri yaratan, mutlak ilim, mutlak irade ve mutlak kudret sahibi bir varlk olan Allahn hkimiyeti ve te yandan ise lemde bir eyler yapmakla grevli olduu Allah tarafndan zaman zaman gnderilen vahiylerle bildirilmi insanolunun hrriyetini dorudan ilgilendirmektedir.71 Szlkte gc yetmek; planlamak; l ile yapmak, miktar, bir eyin eklini ve niteliini belirlemek; rzkn daraltmak gibi manalara gelen kader. Terim olarak, yce Allahn, ezelden ebede kadar olmu ve olacak eylerin hepsinin yerini, zamann, ekillerini ve her trl zelliklerini ezelde bilip, bu bilgisi zerine takdir ve tespit etmesi demektir.72 Yani kader, Allahn snrsz ilmi ile ezelden ebede var olan her eyi bilmesi ve takdir etmesidir. nk Allah iin zaman ve mekn yoktur. Dolaysyla bilgisine snr da yoktur.73 Kaza, zeval kabul etmeyen, hi bir eksii bulunmamakla beraber en salam ve en mkemmel bir fiilden ibarettir.74 Hkmetmek; muhkem ve salam yapmak; emretmek, yerine getirmek anlamlarndaki kaza ise Allahn nesne ve olaylara ilikin ezeli plann gerekletirmesi eklinde tanmlanr.75 Yani, kinatta olacak eylerin zamann, yerini, zelliklerini ve nasl olacaklarn henz onlar olmadan Allahn ezelde bilmesi ve takdir etmesine kader, Allahn ezelde takdir ettii eyleri zaman gelince bu takdire uygun olarak yaratmasna kaza denir.76 Kader ve kazaya iman konusu, Allahn kemal ifade eden ve kendisiyle nitelenmesi zorunlu olan subuti sfatlaryla ilgili onun devam mahiyetinde olan bir konudur. nsann hr olup olmad, dolaysyla insana gerek anlamda fiil, eylem ve
71 72 73 74 75 76

Halife Keskin, slam Dncesinde Kader ve Kaza, Beyan Yay., stanbul 1997, s. 7. Hamdi Dndren, Delilleriyle slam lmihali, Erkam Yay., stanbul 2004, s. 166. Cafer Karada, slamn nan Yaps, Emin Yay., Bursa 2006, s. 61. Sleyman Uluda , Kaza, Kelm lmi ve slm Akidi erhul-Akid, Sadeddin Taftazni, (haz. ve ev. Sleyman Uluda), Dergh Yay., stanbul 1980, s. 233. Yusuf evki Yavuz, Kader, DA, stanbul 2002, c. XXIV, s. 58. Seyfettin Yazc, slamda nan Esaslar, badetler ve Ahlak lkeleri, T.D.V. Yay., Ankara 2002, s. 36.

31

davran nispet edilip edilmeyecei, hr ise bu hrriyetin dayanann ne olduu, zaman dilimi ierisinde yapm olduu eylemlerin ezeli ilim, irade ve takdirle ekillenen kaderde nasl ve ne ekilde ald gibi sorular, ilk insandan gnmze kadar filozoflar, kelamclar, belli din mensuplarn, dnr ve bilge kiileri, halk hatta tanrtanmazlar bir baka deyile tm insanl megul etmitir.77 belirlenip belirlenmedii hususlarnda tarttklarn grmekteyiz. Antik Yunan filozoflarnn ounluu varln mahiyeti ile ilgili grleri nedeniyle lemdeki btn olu ve yok olularda umumiyetle determinist bir gre sahiptiler. Ancak varlkla ilgili fikirleri her ne kadar determinist olsa da ilka filozoflarnn, bilhassa Sofistlerden sonra, insann nasl yaamas gerektii sorusunu ne karm olmalar onun yapp etmelerine yn verebileceinin bir nkabul olarak grlebilir. Bu adan doru hareketin bilgiye dayal hareket olduunu syleyen Sokrates de, iyi fiilin iyi idesine uygun fiil olduunu syleyen Platon da, ahlakl bir hayatn ancak kiinin eitilmesi ve doru fiillerin birer karakter halini almasyla mmkn olabileceini syleyen Aristo da temelde insann kendi fiillerine yn verebilecei fikrini kabul etmi grnmektedir. Ancak insan fiillerinin meydana gelmeden nce bir tanr tarafndan bilinip bilinmedii hususundaki bu filozoflarn gr hakknda ak bir fikir ne srmek felsefi tutarllk iinde mmkn grnmemektedir. nk onlarda dini anlay mitoloji iinde kaybolmutur. Daha fazla nasl yaamalyz sorusuna cevap aram olan insan filozoflarnn insan hrriyetini bir n kabul olarak ortaya koymu olduklar grnmektedir. Felsefi dnce u ya da bu ekilde btn dinlere de tesir etmitir. Yahudilik ve Hristiyanln da insann yapp etmelerinin nceden belirlenip belirlenmedii hususunda yzyllar boyunca tartm olduklarn biliyoruz.78 Birok nemli konuyla alakal olan kader inanc slam mmeti ierisinde ilk asrdan beri bugne kadar tartla gelmi bir konudur. Kurann geldii Arap toplumunun slam ncesi kader dncesine baktmzda, Araplar arasnda Cahiliye anda da kader meselesi tartlmt. Her eyin ezeli takdire gre olduuna
77 78

lk adan itibaren

filozoflarn ve kelamclarn insann yapp etmelerinin meydana gelmeden nce

Ahmet Saim Klavuz, Ana Hatlaryla slam Akaidi ve Kelama Giri, Ensar Yay., stanbul 2004, s. 151. Bkz. Halife Keskin, a.g.e., s. 1719.

32

inananlar olduu gibi, insann fail ve yaptndan sorumlu olduuna inananlar da vard. O zamanki Arap toplumunda kadere inanmann faydasna dikkat eken Watt, Bir insan her eyin nceden tayin ve tespit edildiini ve neticede ortaya kan eyin, kendi gayreti ile tesir altna alnamayacan bildii zaman, l artlarnda felakete gtrmede bir amil olan yersiz endieden kurtulur demi. Ikdul Feridde geen bir rivayete gre, lde yaayp ta Araplardan kaderi kabul etmeyen hibir kimse olmamtr.79 Cahilliye dneminde dehr kavramyla karlanan kaza-kader inanc bulunmaktayd. Dehrin kar konulamaz bir yazg, ne yaplrsa yaplsn deimeyecek bir gelecek anlam vard. Gelecein bu ekilde belirlenmilii inanc, l insanlarna belki de bir dayanma gc veriyordu.80 Kuranda Allah kinat ve Allah insan ilikisi balamnda temas edilen kader konusu dorudan doruya iman edilmesi emredilen esaslar arasnda zikredilmemi81, sadece Allahn yetkin sfatlarna, bunun yannda insann cebir altnda bulunmayp seim hrriyetine sahip olduu hususuna vurgu yaplmtr. Ancak konu hadislerde farkl bir durum arz etmektedir. Baz rivayetlerde kader iman esaslar arasnda zikredilmezken (Buhr man,37, Tirmiz , Fiten, 63) bazlarnda hayr ve erriyle birlikte kadere iman etmenin gerektiini belirtilmitir (Mslim, man,37, Tirmiz man,4).82 Bunun yannda her ne kadar Hz. Peygamber (s.a.) Efendimiz Kaza (ve kader) bahis konusu edildii zaman dilinizi tutunuz83 buyurmularsa da Hz. Peygamberle Hulefa Raidin devrinde zihinlerde soru iaretleri uyandran kader problemi, Mslmanlar arasnda vuku bulan siyasi ve itimai baz meselelerin banda yer ald.84 Cemel ve Sffn vakalar ardndan bir ksm Mslmanlar bu iki hadiseye karan insanlarn byk gnah ilediklerinden hareketle onlarn Mslman olarak kalp kalmayacaklarn sorguladlar. Ancak mesele bununla da kalmad. Bu suale menfi cevap veren Haricilerin meydana getirdii sevimsiz hadiseler Mslman mmeti arasnda yeni

79 80 81 82 83 84

Ahmet Akbulut, Sahabe Devri Siyasi Hadiselerin Kelami Problemlere Etkileri, Birleik Yay., stanbul 1992,s. 304-306. Bkz. Halife Keskin, a.g.e., s. 1521. Bakara 2/177; Nisa 4/136. Yusuf evki Yavuz, a.g.md., s. 59. et-Taberaniden naklen bkz. es.-Suyuti, el-Camius-sair, za zukira ashabi... maddesi, c. I., s. 26. Yusuf evki Yavuz, a.g.md., s. 59.

33

problemlerin ortaya kmasna sebep oldu. nsann hkm verme yetkisinin var olup olmadn, eer bir hkm verirse bunun Allahn kudret ve hkimiyetine ortaklk anlamna alnp alnmayaca, byle yapan emirler karsnda insanlarn onlarn katline kadar varacak bir kar koymaya haklarn olup olmad gibi tartmalar uzun mddet Mslmanlar megul etti.85 Bu vakalar sadece siyas ve itima neticeler ortaya koymakla kalmad, tartmalar hibir zaman bitmeyecek birok itikad konuyu da beraberinde getirdi. Aslnda fiil bir iktidar mcadelesi varken insanlar siyasi problemleri itikad sahaya ekerek hem zmsz brakmlar, hem de sonu gelmeyen fikri tartmalara sebep olmulard. Zamanda Emevi saltanatn kendi icraatn merulatrmak amacyla kader inancn cebir dorultusunda yorumlamasna ve bunu yaymaya ve gelitirmeye almasna, muhaliflerinin sessiz kalaca beklenemezdi.86 Nitekim bu tartmalar itikad mezheplerin olumasnda byk rol oynad.

B. Kader Konusunda ne kan Mezhepler 1. Kaderiyye Fetihler yaplp slam topra geniledikten ve Mslmanlar rahat bir hayata kavutuktan sonra kaza ve kader meselesi zerinde mnakaalar balad. Bu konuyu ilk ortaya atan Mabed el-Chenidir (v. 80/699). Gaylan ed-Dmeki(v. 126/743) de kader konusunda Mabed el-Cheni ile birlikte fikirler ortaya atmtr. Sz konusu her iki ahs da grlerinden dolay ldrlmlerdir. Biri Irakl, dieri aml olan bu ahslarn slamda ilk defa kader konusunda konutuklar, kaderi inkr ederek insan fiillerinde hr kabul ettikleri ve insan kudret sahibi olarak grdkleri bilinmektedir. Bu gr benimseyenlerin mezhebi Kaderiyye olarak tannr.87 2. Cebriyye Kurucusu Cehm b.Safvandr (v.128/745). Bu sebeple Cebriyyeye Cehmiyye de denilir. nsanda hr iradenin varln inkr ederek; insann rzgrn nndeki bir kuru
85 86

Halife Keskin, a.g.e., s. 27. Bkz. Muhammed Abid el-Cabiri, Arap-slam Siyasal Akl, (trc. Vecdi Akyz), Kitabevi Yay., stanbul 2001, s. 383-386.

34

yaprak gibi olduunu, yapt ileri zorunlu olarak ve mecburen yaptn kabul eder. Avrupallar bu gre Fatalizm derler.88 3. Mutezile Ashabul-adl vet-tevhid diye de isimlendirilen Mutezile, Kaderiyye ve Adliyye isimleri ile de anlr.89 Kaderiyye diye anlmasnn sebebi Kader konusunda insann hrriyetini savunmalardr. Nitekim Mutezile, Allahn, kfr, gnahlar ve bakasnn fiillerinden hibir eyi yaratmad hususunda fikir birlii etmitir. Ancak onlardan bazs, bu gibi hususlarn isimlerini ve hkmlerini Allahn yarattn ileri srmtr.90 Mutezilenin geneline gre, eer insan herhangi bir eyi yapmak hrriyetine sahip deilse, insann iledii kt veya iyi amellerden dolay ceza veya sevap grmesinin anlamsz olaca ve bunun Allahn adaleti ile badamayaca ortadadr.91 4. Earyye lk Snni kelamc olan bn Kllb (v. 240/854) Earliin dier grlerini olduu kadar kader grn de ekillendiren zat olarak grmek gerekir.92 bn Teymiyye (v. 728/1328), Earlerin cebir konusunda Cehm b. Safvana tabi olduklarn tm gayretiyle ispatlamaya almaktadr. bn Teymiyeye gre Cehm ve taraftarlar, insann fiilinin kendisinin deil, Rabbin makduru olduunu sylemektedir. Ear (v.303/916) ve taraftarlar da ayn ekilde fiilde messir olan kul kudreti deil Rabbin kudretidir. Aslnda Earnin mezhebi bu konuda kesb mezhebidir ve Cehmin cebr mezhebinden farkldr. Bu mezhebe gre, Allah fiilin Halikdr ve insan ise fiilini

87 88

89

90 91 92

Bkz. erafeddin Glck, Kelam Tarihi, Kitap Dnyas Yay., stanbul 2000, s. 5556. Bkz. Ahmet Saim Klavuz, Ana Hatlaryla slam Akaidi ve Kelama Giri, Ensar Neriyat, stanbul 2004 s. 471. Muhammed Abdlkerim e-ehristani, el-Milel ven-Nihal, (thk. Muhammed Seyyid Keylani), Drl-Marife, Beyrut 1961, c. I, s. 43; Muhammed Abdlkerim e-ehristani, slam Mezhepleri (elMilel ven-Nihal), (trc. Mustafa z), Ensar Neriyat, stanbul 2005, s. 7. Ebul-Hasen el-Eari, lk Dnem slam Mezhepleri (Makalatul-slamiyyin ve htilaful-Musallin), (trc. Mehmet Dalkl ve mer Aydn), Kabalc Yay., stanbul 2005, s. 198. Bkz. Osman Aydnl, slam Dncesinde Aklileme Sreci Mutezilenin Oluumu ve Ebul-Huzeyl Allaf, Ankara Okulu Yay., Ankara 2001, s. 79. Tevfik Ycedoru, bn Kllb el-Basrnin Kader Anlay, Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi (U...F.D.), c. XVI, sy. 1, Bursa 2007, s. 6567.

35

iktisap etmektedir.93 Bu ynyle Earlie kader konusunda Cebr-i Mutavasst ad verilir. Mustafa Sabri (v. 1373/1954) bu ifadeyi el-Cebr bil-Vasta olarak anlar. Ona gre insan Allahn yaratt bir irade ile tercihte bulunur.94 5. Mturdyye Mturdyye Earliin yannda ikinci Snni kelam mezhebidir. mam- Azam Eb Hanfe (v. 150/767) ile balayan mezhep, mamul-hd Ebu Mansr el-Mturd (v. 333/944) tarafndan inkiaf ettirilerek srdrlm ve mteakip limlerin meydana getirdikleri eserler ile son eklini almtr. Mturd, kaderin de iinde yer ald baz konularn anlalmasnn glk arz ettiini kabul eder. Kuranda hibir elikinin bulunmamasna ramen, ayetlerin bir ksm muhkem, bir ksm da muteabih nitelii tamakta ve ikinci grup ayetleri birincilerle uyumlu bir ekilde yorumlamak gerekmektedir. Maturidi, insann gerekletirdii sradan bir eylemin bile fizik, fizyolojik ve psikolojik birok ayrntsnn bulunduunu, failinin bunlarn sadece bir ksmndan haberdar olduunu ve eylemin olumasnda kiinin bilgi ve gcnn snrl kaldn kabul eder. Bununla birlikte, snrl da olsa eylemin onun katks ile gereklemesi, onu gerek manada fail statsne karr.95 Kader her bir mahlku kendisine ait vasfyla tayin ve tespit etmektir.96 Burada Mturd, bir dereceye kadar Mutezile anlayna yaklar. Bunun yannda Mturd, iki kudretin taallukunun imknn kabul etmesi ile Mutezileden ayrlr. Ona gre insan fiili kulun istitaati ve Allahn yaratmasyla gerekleir.97 Kader problemi, slamdan deil, insann insan olmasndan domu bir meseledir. Ksaca kader, nihai zme ulaamam, insanln problemidir.

93 94 95 96

97

Bkz. Ali Sami en-Near, slamda Felsefi Dncenin Douu-II, (trc. Osman Tun), nsan Yaynlar, stanbul 1999, s. 138140. Mustafa Sabri, Mevkfl-Beer Tahte Sultanil-Kader, Kahire 1352, s. 5556. Bekir Topalolu, Eb Mansr el-Mturdnin Kelami Grleri, mam Maturidi ve Maturidilik, (haz. Snmez Kutlu), Kitbiyt Yay., Ankara 2003, s. 192193. Nureddin es-Sabuni, Maturidiyye Akaidi, (trc. Bekir Topalolu), Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara 2005, s. 155. Watt, Montgomery, slam Dncesinin Teekkl Devri, (trc. Ethem Ruhi Flal), a-to Yaynlar, stanbul 2001, s. 388.

36

C. Musa Crullah Bigiyevde Kader Hayatn ilme adam ve ilim adamlarna seslenirken: Kitaplarda ilim adna telif edilen eyler seni hakikate erdirmezler, Tabiat leminde var olan hakikatleri mtalaa etmek arzusunda isen kendin iin kendin dn ve kendin fikret98 diyen Musa Crullah Bigiyevin kader konusundaki grleri merak konusudur. Fakat elimize ulaan Musa Crullah hakkndaki almalarn hibirinde bu konuyla alakal derli toplu bilgi maalesef bulunmamaktadr. Nitekim Musa Crullah Bigiyevin Kelmi Grlerini ileyen Abdilaziz Kalberdiyev, Crullahn Mslmanlarn geri kalmasnn sebeplerinden biri olarak kaderin yanl anlalmasn dile getirirken, doru kader anlayndan da hi bahsetmemektedir demektedir.99 Bunun sebebi, aslnda birok eseriyle birlikte kader hakknda yazd slamiyette Kader adl risalenin u ana kadar bulunmam olmasna balayabiliriz. Fakat bunun yannda Musa Crullah bu risalesi hakknda yle demitir: slamiyette Kader namnda bir risale yazdm. Orada hem akln hrriyetine hem de hikmet-i ilahiyye intizamna, rahmet-i ilahiyye kinliine (geniliine), slamiyetin ulviyetine dair nazarm neatla bast ettim. 100 Bu szler bize biraz cesaret verdi ve biz elimize geen eserleri inceleyerek genel olarak Musa Crullah Bigiyevin kader konusundaki grlerini tespit etmeye altk. Bu almann amac Musa Crullahn dindarln lmek deil, tam tersine bu byk mtefekkirin asrlarca tartlan bir konuya ilmi bakn ortaya koymaktr. Zaten Musa Crullah da bu konuyla alakal unlar sylemektedir: Fakat imdi bir adamn hakknda tercme-i hal, tarihul-hayat, biyografya yazmak lazm olur ise, o adamn dininden, adaletinden bahsetmek mnasip olmaz. Zira dini ve adaleti insann ahsna ait bir hakk- mukaddestir. Hi kimse medhen ya da tanen bir laf diyebilmez. Odur en iyi bilen gnahtan korkup saknan!101 Ve siz onlarn yaptklarndan sorumlu deilsiniz.102

98

Musa Crullah Bigiyev, Edebiyat- Arabiyye ile Ulm-i slamiyye, Lito Tipografya Haritohova, Kazan ts., s. 14; Mehmet Grmez, a.g.e., s. 51. 99 Abdilaziz Kalberdiyev, Musa Crullah Biiyefin Kelami Grleri, (Yksek Lisans Tezi), Ankara niversitesi Sosyal Bilimleri Enstits, Ankara 2004, s. 11. 100 Musa Crullah Bigiyev, Halk Nazarna, s. 63. 101 Necm, 53/52. 102 Bakara, 2/141.

37

nsan dini ibadetiyle Hudaya takrip ederse eder; lakin hibir insan ibadeti, diyanetiyle insanlar nazarnda byklk ve kutsiyet kesp edemez.103 Kader problemi aslnda Allahn sonsuz kudreti, mutlak iradesi ve olaylar daha meydana gelmeden bilmesi anlamndaki snrsz ilmi ve onun ihtiyari fiilleri ile balantl olan insann kudret ve iradesi arasndaki mnasebetle ilgili bir konudur. Yakn dnemin kelam limleri, insann fiillerinde hr olduunu ispatlamaya almakla birlikte kader konusunda fazla sz sarf etmek ve uzun tartmalara girmekten kanmlardr. Muhammed Abduha (v. 1323/1905) gre kulun kendi fiillerini kesp etmesinin Allaha irk komaya gtrecei iddias byk bir hakszlk olup irkin manasn gz nnde bulundurmamak demektir.104 1. Musa Crullahn Kader Anlaynn Olutuu Ortam Musa Crullahn hrriyet akn yaad dneme ve mensup olduu milletinin durumuna baldr. 1917de vuku bulan Bolevik htilalini nceleri destekleyip onu istibdat ve esaretini sonu, hrriyetin ilan olarak grmtr. nk Bolevikler ihtilalin hemen akabinde Rusyada yaayan btn milletlere hrriyet ve istiklal vereceklerini ilan etmiti. Ne var ki bir mddet sonra ihtilalin ilk devresi kapanp yeni bir esaret devresi balaynca, Esaret bitti de ebed dnmez. diyen Crullah bu konuda yanldn farkna varp, areyi Rusyay terk etmekte bulur.105 Fikir hrriyeti konusuna byk bir duyarllkla sadk olan Crullah, fert hrriyetinin kstlanmasn kabul etmez ve komnistlerin bu konudaki elikili konumuna itiraz ve isyan eder. Burjuva elinden kurtulmak iin isyan edilemezmi!106 der. Ama ne olursa olsun daima insan hrriyetini savunan, peeyi bile kadnlarn hrriyetine bir kstlama olarak gren,107 Crullahn kaderi nasl anlayp yorumlad merak konusudur. Yaad alkantl dnem bakmndan Rusya mparatorluun kne ve herkese hrriyeti temin edeceklerini vaat eden komnistlere, bunun yannda slam mmetinin Bat dnyas karsnda yaad sorunlara tanklk eden Musa Crullah Mslmanlarn harekete gemelerini, kendi menfaatlerini savunmalarn ve bu deiimlerden krl kmalarn istemektedir.
103 104 105 106 107

Maarr, a.g.e., s. 6. M. Sait zervarl, Kelamda Yenilik Araylar, sam Yaynlar, stanbul 1998, s. 121122. Mehmet Grmez, a.g.e., s. 3132. Ahmet Kanldere, Kadimle Cedit..., s. 168. Aydar Hayrutdinov, Posledniy Tatarskiy Booslov, s. 117.

38

Fakat bunlar giriimci, faal bir toplumun sayesinde baarlabilirdi, yoksa her eye kader deyip hi sesini karmadan, her eye boyun een bir toplumla deil. Bamza gelen musibetlerin ba sebeplerinden kader konusunun yanl anlalmasn sayan Crullah, Allahn mutlak idaresi ile insan hrriyetini nasl anlad, bizim hala cevaplandramadmz ve onun oluturmak istedii toplumu maalesef oluturmamza engel tekil eden sorunlara k tutmasn mit ediyoruz. Bir yandan hrriyet savas olan Musa Crullah, dier yandan Allahn buyurduklarna bakmadan oluturulmu sosyal sistemlerinin hibir zaman insanlara gerek hak ve hrriyetlerini temin etmedikleri grndedir.108 Yani iki izgi arasnda orta bir yolu tercih etmektedir. Musa Crullahn fikri konumunu, fikir ynelimini, iinde bulunduu toplumun, yani 19. asrn sonundaki 20. asrn bandaki Rusya Mslmanlarnn ihtiyalarn belirlemitir. Bal bulunduklar toplumun kltrel ve dier ynlerden batl toplumlara kyasla geri durumda olduunu gryor ve bu gerilii ortadan kaldrmak iin zellikle Skolstik eitim engelinin almas iin akla canllk, fikre hrriyet vermeye alyordu. El-Luzmiyyatn tamam neredeyse insann akln esirlikten, klelikten kurtarmak iin yazlmt. Crullahn temel felsefesi slam akla ve tabiat kanunlarna aykr inanlardan hurafelerden temizlemekti. Ona gre ilmi ve itikadi meselelerde doruluu kesinlikle bilinmez delillere itibar etmemek gerekirdi. Kesin delillerle sabit olmayan eylere, itikattan bir cz gibi itibar etmek en byk cinayetti. Bunun iin itikat kitaplarn sadece edille-i katiyye (kesin deliller) ile sabit, zerinden ittifak edilmi meselelerden ibaret olmas gerekirdi.109 Komnizmi eletirirken insan hrriyetine ne kadar ok nem verdii de belli oluyor. Nitekim ona gre, insanlarn kudretlerine, kabiliyetlerine, i ve rekabetine, teebbs hrriyetine, her hususta inkiafna sekte vuran bir sistem nasl baarl olabilir? Bu, sayede proletaryay deil, btn insanlar Kapital elinde esir etmektedir. Sosyal dzeni hukuktan mahrumiyet stne tesis eden, toplumun hukukunu dnrken, fertlerin hak ve hrriyetlerini hie sayan, yokluk felsefelerinden itimai bir fayda mit eden, iktisadi eitlii yoklukta gren hibir sistem, insanla saadet getirmez.110
108 109 110

Aydar Hayrutdinov, Nasledie..., s. 60. Ahmet Kanldere, Rusya Trklerinde Musa Crullah (18751949), (Yksek Lisans Tezi), Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1988, s. 4951. Mehmet Grmez, a.g.e., s. 119.

39

Aslnda Musa Crullahta Kelam kartl vard, slam akidesinin safln kaybetmesinden de kelamclar sorumlu tutard. Kelamclar yzyllarca Mslmanlarn zihinlerini lzumsuz, bo tartmalarla igal etmek, slamn sade ve saf olan akidesini karmak hale getirmekle sulard.111 Mesela: Crullaha gre iman, insan ile yaratc arasndaki kutsal badr. Bu nedenle herhangi bir mezhebe bal olamaz. man, asl itibariyle basit olduundan felsefi ya da bilimsel izahlara gerek duymaz.112 M.Crullaha gre, slam leminin ihtilaf- imaniyyeden kurtarmak ve kelamclarn vehimlerinden temizlemek iin, yalnz bir tek aresi vardr: man da katiyyeti iltizam etmek, fikirlere tamamen hrriyet vermektir.113 Kelime-i Tevhidi hem canla hem lisanla syleyene, artk Earlik, Mutezilelik, iilik, Snnilik gibi ihtilaflar itibar etmek kat srette haramdr derdi.114 lm-i Kelama ar dmanl u szlerden de anlalmaktadr: slm gibi ftr olan bir dinin talim-i aliyesini evham- Yunaniyeye bina etmek gibi bir kabahat, bir cinayet Kelm ilmine haram demeye kifaye eder idi.115 slam mmetinin paralanmasndan zdrap duyan Musa Crullah, kelamclarn problemlerimizi zmek yerine her eyi daha karmak ekillere brndrp daha da zorlatrdklarndan dolay sulamaktadr. nk ona gre, btn Mslmanlar fikir birliine davet etmek, kk-byk konularda, farkl dnen kiilerin bir dman gibi grmek ve insana dnme zgrl tanmamak, btn fitneleri en ba sebebi olmutur. Bin asrlk o tecrbelerden, biz imdi istifade etmeliyiz. Farkl dnmeyi, ayrlk ve dmanlktan ayr olarak deerlendirmeliyiz. nsann fikir ve dncesine her hususta hrriyet verip, hrmet ederek, fikirlerin farkllyla beraber, kalp birliine, tasarruf, niyet ve istikamet birliine gayret edebilirsek, tedbirlerin tedbiri tamamlanm olur.116 Mesela dini, edebi ve toplumsal konularda sylediklerimin yanl anlalmamas iin baz hususlar maddeler halinde belirtmek istiyorum, dedikten sonra 9. maddede:
111 112 113 114 115 116

Ahmet Kanldere, Kadimle Cedit..., s. 201. Ahmet leyen, Musa Crullah Bigiyefin Kuran Anlay ve Yorum Yntemi, (Yksek Lisans Tezi), Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 2002, s. 14. Musa Crullah Bigiyev, Edebiyat- Arabiyye..., s. 3031. Musa Crullah Bigiyev, Halk Nazarna, s. 60. Maarr, a.g.e., s. 66. Musa Crullah Bigiyev, Byk Mevzularda Ufak Fikirler, (haz. Musa Bilgiz), Kitbiyt Yaynlar, Ankara 2001, s. 37.

40

Herkesin hrriyetini kabul eder, her sz, fikir ve mezhebe sayg duyarz demektedir. Bu maddeleri saydktan sonra akbetinde unlar yazmtr: Alnmas gereken ilk tekbir hrriyet ve saygya bal kalarak kalpleri birbirine sndrmaktr. Herkes hr ve herkes saygyla deer kabul edilmelidir. Bu prensip bata yerleirse daha sonra her ey kolaylamaktadr.117 Buralardan Crullahn insan hrriyetine ne kadar ok nem verdii aka anlalmaktadr. Yine o, slamiyeti kelam bilgisizliklerinden temizlemek, mukaddes eriat mezhep rivayetlerine stn tutmak, Kuran- Kerimi bir kenara itilmi olmaktan karmak gibi maksatlar, benim en byk gayelerimdendir. derken sorunun kr krne taklitten ve de Kurandan yararlanamayn olmasndan kaynaklandn ifade ediyordu. Ona gre Mslmanlarn tevekkl yanl anlamalar, kaza ve kaderi yanl yorumlamalar, fikir hrriyetine nem vermemeleri, eitime nem vermemeleri gibi sebeplerle bugn slam milleti miskinlik, fakirlik, esirlik ve klelik yollarna dmtr. O halde Mslmanlarn kinat kitabna ve Kurana iyi bakmalar ikisini de ihmal etmemeleri gerekmektedir.118 Musa Crullaha gre mezheplerin ortaya kmas aslnda bizim lehimizeydi ve mmetimin ihtilafnda Rahmet vardr119 hadisine de tam olarak uygundu. nk mezhep kurucularn amac mmetin her bireyine Kuran ve Snnetin zamana ve amaca gre nasl doru kullanlmas gerektiini gstermekti. Onun iin su farkl dnce ve yaklamlarn deil, asl su herkesi kendi dncesine zorlamak ve baka mezheplere tabii olanlar dman olarak nitelendirmededir.120 Musa Crullahn her frsatta kelamclara atmasnn en byk sebebi bu konudur. Ona gre Ehl-i Kelamn en nemli kusuru, akl ve fikir hrriyetine kar kmalardr. lmi fikirlere hrmet nazaryla bakmak yerine, kendi fikirlerine muhalif dnen kimseleri ya tekfir etmiler yahut sapklkla sulamlar. Oysa hakikati bulma yolunda yaplan bir hata, ne kadar byk olursa olsun, insan ismet-i slmiye dairesinden karmaz. nsann vazifesi hakikati aramaktr. Bulmak deildir. nsan yalnz

117 118

Musa Crullah Bigiyev, Edebiyat- Arabiyye..., s. 31-32. Musa Crullah Bigiyev, Uzun Gnlerde Oru, s. 228; Ahmet leyen, a.g.e., s. 59. 119 es.-Suyuti, a.g.e., c. I., s. 13. 120 Aydar Hayrutdinov, Posledniy Tatarskiy Booslov, s. 86.

41

vazifesiyle mkelleftir. Fakat istenen gayeye erimesi Allahn kolaylk gstermesiyle olur.121 Musa Crullah, kelamclar, tekfiri ve tadlili Demoklesin klc gibi kullanarak fikir hrriyetini engellemekle sularken, ilk fakihleri de tam tersine ar bir fikir hrriyeti tanmak suretiyle fikir kargaasna yol amakla sular. Binaenaleyh orta yolu bulmak iin unlar syler: slam manada hr olmayan kimselerin, fikirleri hr olsa ne olur. Hrriyet baboluk, her aza geleni sylemek, her hezeyan savurmak deildir. Musa Crullahn dncesinde iffet, itihad, sabr, hilm, af, cmertlik ve takva gibi yce hasletler aslnda hrriyetin birer ubesidir. Hrriyet her trl esaretten kurtulmak olduuna gre; ffet: ehvete ve cinsel arzulara, tihad: Tembellik ve rahatla, Sabr: Korku ve skntya, Hilim: fkeye, Af: ntikam duygusuna, Kanaat: Mal sevgisine, Takva ise: Nefsin hevasna esir olmamaktr. Bu manada bireyleri hr olan bir toplumun fertlerini hr fikirlerinden, Barika-i hakikatten baka ne doabilir?122 Mezhepler, ne kadar ayr, ne kadar eliik, ne kadar keyfi iseler de kble birliine, Kuran Kerim ismetine ve namaz birliine bir halel getirememiler. Namazda Kuran Kerimin ayet-i kerimelerinden baka her eyin tilavet klnmamasnn hikmeti de burada yatar. Fkh mezheplerine ve kelamc frkalarna iddetli saldrlarm da esasnda bu sebeplerdendir. Bunu halk anlamad. Ben ise anlatmaktan acizdim. Kudret ve kuvvetim yoktu. Cehaletim de bykt. Hibir zaman slam dinine eksiklik isnat edecek, slam milletlerine zarar verebilecek bir sz sylemedim. Bu itibarla kalbim mutmain ve

121 122

Musa Crullah Bigiyev, Uzun Gnlerde Oru, s. 1112. Mehmet Grmez, a.g.e., s. 107-108.

42

ruhum msterihtir, derdi.123 Mezhepler hakknda bunlar syleyen Musa Crullah herhangi bir mezhebe bal olup, o mezhebin btn grlerine tabi olacan beklemek hata olurdu. nsanlarn her konuda zgrce dnmelerini ve herkesin kendi dncesine gre hareket etmelerini isteyen Crullahtan kader konusunda da kendine has bir gr olmas gerekiyordu. Musa Crullaha gre, slmn temel art olan Allaha iman, hibir suretle insann hrriyetini, iradesini ve kudretini snrlandrmay amalamamaktadr. nsan lhi zulmnn kulu ekline dntrmeyi hedeflememektedir. Tam aksine slmda Allaha imann amac, insan maddiyat kuluna eviren tuzaklardan kurtarp, onu btn tabiat glerinin hkimi seviyesine ykseltmektir.124 Musa Crullah Kuran ve Snnetle amel eden herkesi ve her mezhebi ehl-i Snnet dairesi iinde deerlendirmektedir. O, mezhepler arasndaki ihtilaf ortadan kaldrmay almakta, kelmclarn ortaya koyduu ehl-i Snnet anlayn, dar erevesinden karp Kuran ve Snneti temele alan olduka geni bir alana oturtmakta ve hatta slamda mezhebin tek olduu sylemektedir. Ancak onun tek mezhepten kast dar anlamda mezhepleri tek bir gre toplamak demek deildir. Tam aksine farkllklar tek bir dairenin (slam) ierisinde kabul etmektir. nk o, mmetinin ihtilaf rahmettir hadisinin asln olmadn kabul etmekle birlikte, anlamnn doru olduuna inanmaktadr. Onun bak asyla, ihtilf, yani her alanda farkl grler serdetmek; dmanla, tekfire ve kendisi dndakilere de sz konusu fikirleri kabule zorlamaya yol amad mddete rahmettir. Onun ve esasnda dier ceditilerin amac farkl grleri geni slam dairesinin iine almaktr. Bylece, apak delillerde sabit olmu itikad konular dndaki gr farkll slam dairesinden kmaya sebep tekil etmeyecek ve fikir hrriyeti salanm olacaktr.125 Mesel: Rahman ara istiva etti eksenindeki tartmay ortaya koyup bu meselenin hibir zaman iman- slamiyeden bir cz olamayacan savunmaktadr.126 Buradan asrlarca tartla gelen kadere inanma ya da inanmama konusundaki grlerin de Musa Crullahn nazarnda insan hibir

123 124 125 126

Musa Crullah Bigiyev, Uzun Gnlerde Oru, s. 5. Aydar Hayrutdinov, Nasledie..., s. 18. brahim Mara, a.g.e., s. 150; Ibrahim Mara, Religioznoe Obnovlenie v Trskom Mire (1850-1917), (trc. Salahutdinova Z. F. ve Gaffarova L. A.), zdatelstvo man, Kazan 2005/1426, s. 82. Maarr, a.g.e., s. 24.

43

zaman slam dairesi dna kartmadklarn syleyebiliriz. nk Crullah, Mercnden beri Tatar ceditilerinin srarla savunduu, kesin ve ak olmayan delillerle ortaya konulan meselelerin itikd meseleler ierisine sokulmasnn tamamen yanl olduu kanaatindedir.127 Bunun yannda Musa Crullah, farz vacip ihtilaflar, kaza kader srlar, hilafet tertipleri gibi konularn genlere beyan edilmesine de scak bakmamaktadr.128 Fakat bu kader konusunu brakalm manasna gelmemektedir, nk Crullah: u mhim mesele var iken, brak o meseleyi! demek benim fikrimce, o kadar muvafk bir irad olmaz demektedir.129 2. Kader ve Tevekkl Anlay Buraya kadar izah ettiklerimizden de anlald gibi Musa Crullahn kader konusunda Muhammed Abduha ve dier Cedidilere katldn syleyebiliriz. Bugnk duruma dmemizin ana sebeplerini sayarken Musa Crullah kader konusuyla alakal olan tevekkl hakknda yle diyor: Ayet-i kerimelerde ve hadis-i eriflerde vlm olan tevekkl, acizlikle ve isizlikle tefsir klp slam milletini miskinlik, fakirlik, esirlik ve klelik yollarna zorla sevk ettiler. Hesapsz hazain-i ilahiye, onlarn ellerinde zayi oldu. Meskenete vurulma sonunda izzet yerine zillet geldi... kinci sebep olarak gsterdii kader anlay idi bu konuda unlar sylemitir: manda ehemmiyeti yok olan kaza ve kaderi, imann en byk rknlerinden hesap ettikten sonra kaza ve kaderi son derece yanl tefsirlerle slam ehlinin gnllerini emelden, ellerini amelden ve ayaklarn hareketten engellediler. ftira ve artma yoluyla kendi karlarn dnerek ve Allahn hkmlerine raz olmak ifadesini ileri srerek bu yn istismar ettiler. Ssl ifadelerle bunu tezyin klp imann rkn sfatyla gsterdiler.130 Musa Crullah bamza gelen belalar hibir zaman kaderden ya da felekten saymyordu. Sultan Azizin kusurlar ne idi? adl yazsnda, bamza ne geldiyse bizim yzmzden olduunu u szleriyle ortaya koymaktadr:
127

Musa Crullah Bigiyev, Edebiyat- Arabiyye..., s. 12; brahim Mara, Trk Dnyasnda Dini Yenileme (1850-1915), s. 127; brahim Mara, Religioznoe Obnovlenie v Trskom Mire (1850 1917), s. 70. 128 Musa Crullah Bigiyev, Halk Nazarna, s. 28. 129 Musa Crullah Bigiyev, nsanlarn Akide- i lhiyyelerine Bir Nazar, Vakit Matbaas, Orenburg 1911, s. 4. 130 Musa Crullah Bigiyev, Uzun Gnlerde Oru, s. 230.

44

Dmann byk kuvveti, byk mahareti deil, btn ahvalin asl sebebi bizim byk gafletimizdir.131 slam eriatnda farz klnm Allaha Tevekkl anlarsak itimad- alen-nefsle ayn ey olduunu grrz. Yani her insan hayatta yalnz Hdasna itimat edecek ve hibir i karsnda, i ne kadar zor olursa da olsun aciz kalmayacak.132 Yani Musa Crullah kaderi insan yaprak gibi aatan koparp istedii yne savuran rzgr olarak alglamamaktadr, insann seme kabiliyeti olduunu ve yapp etmelerinde hr olduunu sylemektedir. Tevekkl ise, hibir ey yapmadan her eyi Allahtan beklemek deil de, tam tersi hibir engel tanmadan, zorluklardan korkmadan, Allaha gvenip btn ilerde baarya ulamaya almak olduunu sylemektedir. Ama maalesef biz bunlar yanl anlamz. Tevekkl, inananlara kendisine gvenme duygusunu alamas lazm gelirken, biz, gvenimizi kaybetmek olarak anladk. Oysa tevekkl Allahtan baka hibir eye gvenmemek, bizatihi esbap ve teebbsten vazgememektir. Allahn ilm-i ezelisini aklayacaz derken insann irade ihtiyarn elinden almz. Oysa kaderin sbutu, biare insann ihtiyarn iptal ederse, slamiyetin en byk, en mhim esas batl olur. Zira Allahn hitap ve teklifi sadece iradesi hr ve muhtar olan insanlaradr. Kudret ve ihtiyar olmayan insanlar mkellef olamazlar. nsanlarn saduyular vardr, onunla mahede ederler, akllar sayesinde idrak ederler. Kudret ve iradesiyle de hal ve hareketlerine yn verirler. Eer beerde bu vasflar olmasayd, Kuran- Kerim yeryznde halifelik erefini insana vermezdi. Musa Crullaha gre; Biz emaneti gklere, arza ve dalara teklif ettik, onlar emaneti yklenmekten ekindiler, ondan yana endieye dtler de, insan onu yklendi. nk o pek zalim ve ok cahildir.133 ayetindeki emaneti insanlara verilen kmil irade, hr ve mstakil ihtiyardr. Zira mahlkat, kendilerine verilen vazifeler bakmndan ya gkler, yerler ve dalar gibi musahhardr yahut melekler ve cinler gibi mecbuldur. Yani o cibilliyet zerine yaratlmtr. Yahut insan gibi muhtardr. htiyar sadece insanlara mahsustur.
131 132 133 134

134

Grdnz gibi Crullah insanda hr iradenin ve ihtiyarn olduunu

Musa Crullah Bigiyev, Tarihin Unutulmu Sahifeleri, Berlin 1933, s. 7. Musa Crullah Bigiyev, Edebiyat- Arabiyye..., s. 43. Ahzb, 33/75. Mehmet Grmez, a.g.e., s. 124.

45

sylemektedir. Yoksa her eyin insann dnyaya gelmeden evvel kaderle belirlenip, insann ancak bir kukla olduunu savunan Cebri anlaya iddetle kardr. Ona gre insan dnyaya hem doru yolu hem de yanl yolu seebilecek kapasitede ve kendi kaderini belirleyebilecek gte gelmektedir. Okulda, imana ilikin konular retirken, nsan gayret eder, dnya durduka terbiye alp gzel ilere meleke kazanrsa, meleklerden de stn olabilir. itikadn ocuklarmzn tertemiz gnllerine yerletirebilirsek, kalplerinde byk mit, gzleri nnde gayet gzel ideal hazrlam oluruz. Byle bir itikattn ahlaki sonucu ve toplumsal meyvesi elbette ok byk olacaktr. Zira bir hadiste yle buyrulmaktadr: Her ocuk ftrat zere doar.135 ocuk, dnyaya gelirken doutan gelen (ftri) hllerin ounluuna sahip ise de ahlaki faziletlerden mahrum ve irkinliklerin tmnden ar olarak dnyaya gelir. O zaman insan, tam merkezde bulunup, iki tarafndan hibirine ynelmez. Onda yalnz kabiliyeti bulunur. evrenin tesiriyle ocuklarn akl ve uurlarnda ya gzel veya kt hayaller ekillenir, gnllerinde ya hayr veya er idealleri yerleir. Galip tarafn tesiriyle ocuk ya da aalarn en aasna(Esfel-i safilin) inip, eytanlardan beter olur veya ok yksek makamlara (aly-i illiyin) ykselerek, meleklerden de stn bir hle gelir. Bu sebeple, meleklerin varlna iman, slamn esaslarndan olmutur. Gayrete sahip insanlarn, meleklerden de stn olabileceklerine olan inan, btn akaid kitaplarna bu yzden konulmutur. Buradan anlald gibi Musa Crullah, ocuu ntr olarak gryor ve daha sonraki ynelimini kaderin tesirinde deilde, etrafndakilerinin etkilemesiyle aklamaktadr.136 Ayn konu ile alakal orucu anlatrken: Yl mevsimlerinin srasyla her birinde devreden 30 gn oruta, grmze gre en mhim maslahat, insann kendi iradesi ve kendi ihtiyarna malikiyeti, iradesinin de dier kuvvetlerine tamamyla hkimiyeti olsa gerektir. nsanda iki taraftan en hayrna meyletmek manasyla serbestlik vardr. Esbabn birisiyle tercih kesp edilmi iken ilerden birini meyletmek manasyla irade vardr.
135 136

Mlik bin Enes, Muvatta, Cenaiz, 52; bn Hanbel, Msned, II. 275, 393, 410; III. 353; Buhari, Ceniz, 91; Muslim, Kader, 25; Tirmiz, Kyame, 16; Kader, 5; Eb Dvd, Sunne, 17. Musa Crullah Bigiyev, Byk Mevzularda Ufak Fikirler, s. 27.

46

Serbestlik, imann hkmnde olur. rade ise onun amelindedir. Hak olmayan eylere, beyhude ehvetlere ve akbete zararl zevklerde meyletmek manasyla da insanda heves vardr. Hsn-i ahlakn en mhim esas, insann kendi serbestliine ve iradesine malik olsa hevesinin nefsan meyillerin, melekelerinin, btn kuvvetlerinin dizginleri kahir iradesinin tasarrufunda ve kabzasnda olsa ite yle insan, tam manasyla insan olur. Hevesine, nefsan melekelerine ve btn kuvvetlerine hkim olabilmek, insanda en mhim ve en istenen fazilettir. phe yok ki insan kendi iradesine hkim klmak melekesiyle adetlendirmek hakknda, orucun elbette byk tesiri vardr. slamiyet orucu, ruhun esaretine alamet deildir. Bilakis insann iradesinin ve ihtiyarnn da dier btn kuvvetlerine riyaseti ve hkimiyetidir. 137 Musa Crullah, pasif iman modellerini braktrp, slam lemine aktif, atlgan insan modelini kazandrmaya, slam lemini canlandrmaya, uyandrmaya alyordu. Ona gre phesiz her ey Allah Telnn belirledii sebepler zincirine ve zamanna gre gereklemektedir. Tevekkl de esbaplar terk etmek iin deil, esbapla insann azminin glendirmek iindir. Hdann zamanna msebbebin husule iman- itikad kavi iken, her bir ie ne kadar byk ise de tamam- himmetle mbaeret etsin! Musa Crullaha gre tevekkl inanlmas zorunlu olan, fakat yanl yorumlanan, yanl anlalan bir husus haline gelmitir. Kuran- Kerimde, Snnette tevekkl hakknda o kadar vazh beyan varid olmu iken, bizim ulema tevekkl konusunda son derece byk hataya dmtr. Tevekkl hakkndaki grleri slam mmetine gayet byk zararlar vermitir. Bu konuda unlar dile getirmektedir: nsann kalbine hcum eden kayg, sebebi mazi ise-hzn, sebebi mstakbel ise vehim olur. Tabi herkese malumdur ki, kalbin kaygs insann aklna, vcuduna zarar verir ve hibir eye faydas olmaz. aresi de birdir: Mazi ise sebepleri kaldrmaya, mstakbel ise ondan korunmaya gayret etmektir. Bu gayreti yerine getirmeyen, abalamayan insan sabr etmi olmaz, acizlik ya da tembellik etmi olur. Acizlik ise her ktln anahtar, her gnahn asldr. nsan Allahn belirledii sebep sonu izgisine gre hareket etmeli meakkatlerine tahamml etmeli Allaha yaklaacam diye mescitlerde kapanp durma. ki elini adamlar tarafndan verilecek eylere uzatma. Rzkn pazarlarda iste. yle yapar isen mukadder olmu rzkn gelir, diyen Musa
137

Musa Crullah Bigiyev, Uzun Gnlerde Oru, s. 96112.

47

Crullah bizlerden ne istediini, Mslmanlarn nasl olmas gerektiini aka ortaya koymaktadr. Son szyle, kaderin var olduunu iaret edip bunu u ayetle teyyid etmektir, fakat o rzk hazr olarak beklememizi deil tam tersi alp, abalayp bulmamz istemektedir: O, yeryzn size boyun ediren yaratcdr. Haydi, o arzn omuzlarnda yryn de Onun rzkndan yiyin. Dn yalnzca Onadr.138 nk ona gre din aba, gayret giriimdir, bunlarn aksine tevekkl hayaliyle rzk talep etmek deildir. Mevlevilik, dervilik, sufilik, bahaneleriyle toplumun boynuna yk olmak, nazar- slamda din deildir!139 Yine de ona gre dinin dnya boyutunu ihmal ederek ahiret boyutunu esas almak toplumsal bir intihardr. Sadece azap korkusu ve sevap midiyle ibadet eden adamn gnlne, dinin kazandrd bir ey yoktur. Bir hayr yahut bir ibadeti sevap kastyla ileyen adamn himmeti li, ihls kmil olmaz.140 nsan hem dnyas hem ahireti iin almaldr. 3. radeyi Kullanmak, almak ve Mcadele etmek Musa Crullah, slam lemini canlandrmay, uyandrmaya alyordu, bulunmas gerektii yere ulamasn arzuluyordu. Onu almaya ve abalamaya sevk etmek, mmeti bulunduu durumdan kurtarp gerekten hak ettii yere ulatrmak en byk amacyd. O mmetin bakalarna nder ve rehber olmas gerektiine inanmakta bu gerei u ekilde izah etmektedir: Allah, Ben ve Resullerim mutlaka galip geleceiz diye yazmtr. phesiz Allah Kuvvetli ve galiptir.141 Yemin ancak gelecek zaman iin yaplr. Binaenaleyh, ayetteki resuller , (slam mesajn) dier mmetlere (tebli edecek olan) slam mmetidir. Zira Hz. Peygamberin zamannda onunla birlikte olan bir peygamber olmad gibi sonrada olmayacaktr. Allahn Kitab, slam mmetinin elinde olduu iin slam mmetinin risleti kyamete kadar bakidir.
138 139 140 141

Mlk, 67/15. Maarr, a.g.e., s. 3843. Mehmet Grmez, a.g.e., s. 110. Mcadele, 58/21.

48

Eer dileseydik yeryznde melekleri size halef klardk142 ayetini de Hz. Muhammedin mmetine, dier mmetlere tebli edecek risalet verilmi ve slam mmeti bu hususta peygamberinin halefi tayin edilmi olarak aklanmaktadr. Ayn konuyla alakal, Kuran- Kerimde u misal verilir: Onlar filizini yarm karm, gittike onu kuvvetlendirerek kalnlatrlm gvdesi zerine dikilmitir bu ekine benzerler ki, bu, iftilerin de houna gider. Allah onlar oaltp kuvvetlendirmekle kfirleri fkelendirir143 Kuranda sahabe ve mmet iin yapt bu niteleme, Allahn slam mmetini kudret ve hikmetle gzel bir bitki olarak yetitirdiini beli bir ekilde ifade eder. Buna gre, her geen bir asr bir ncekinden daha gl olacak, sonradan gelen nesil nceki nesilden daha bilgili olacaktr. Ta ki, bu gzel bitki, kk sabit, dallar semada, gvdesi zerinde durabilirsin. Kuran- Kerimin ehadetin, Tevrat ve ncil-i Hkimin bu misallerinden ve Allahn benzetmelerinden ki en yce misal Allaha aittir- sonra bunun hilafna sylenecek her kelime gvdesi yerden koparlm, ayakta durma imkn olmayan bir aaca benzeyen kt bir szdr. Allah Teala salam szle iman edenleri hem dnya hayatnda hem de ahirette sapasalam tutar. Zalimleri ise Allah saptrr. Allah dilediini yapar144 Yoksa d gler karsnda ezilmi bir slam mmeti asla ideali deildir. Allah ( c.c.) bizden istedikleri budur, bizim olmamz gereken yer de orasdr. Fakat bunlara ulamamz iin ilk nce kendimizi deitirip, kendimize inanmamz ve elimizden geldii kadar mcadele etmemiz lazmdr. Hak ettiimiz yerlere ulamamza kendimiz dnda hibir engel yoktur. Bakn yukarda da izah ettiklerimizden ortaya u gerek kmaktadr ki isterseniz buna Allahn kaderi isterseniz Allahn vaadi deyin nemli deil. Gerek u ki Yce Rabbimiz de bizim oraya ulamamz sylemektedir ve inallah o gn gelecektir. nk Allahn yardm bizim yanmzdadr. Yeter ki biz o hedefe yrekten inanalm ve ona ulamak iin bir eyler yapalm. Yoksa kaza kader deyip her eyi Allahtan beklemek Crullaha gre yanltr.
142 143 144

Zuhruf, 43/60. Fetih, 48/29. Musa Crullah Bigiyev, Kuran-Snnet likisine farkl bir Yaklam Kitbus-Snne, (trc. Mehmet Grmez), Ankara Okulu Yaynlar, Ankara 1998, s. 6981.

49

Ona gre, kaza kader inanc olsun, Allaha tevekkl inanc olsun eer insanlar tembel, d dnyadan bihaber ekline brndryorsa ne dinle, ne imanla alakas, yoktur. Bunlar fazilet sayp bakalarnn srtndan geinenler de en byk gnah ilemektedirler. Musa Crullah, kyamet yaklat, diye onun saatini tayin etmeye alan, ahir zaman davasyla ktlklere meydan veren, hayrat ve hasenat brakp kaza ve kader hkmyle devletin zail olacana mminleri inandranlar sert bir slupla eletirmektedir. Ona gre kaza ve kadere inanmak demek, her eyi brakp her eyin sonucuna katlanmak demek deildir. Her insan kt gidiatmz durdurabilmek iin elinden geleni yapmak zorundadr.145 Her frsatta Kaza ve kader meselesinin yanl anlaldn eletiren Musa Crullah, yine son dnem gelimeleri eletirirken bakn ne diyor: Fuhiyata daha ziyade reva vermek iin olsa gerek, yetim balalar (ocuklar), dul hatunlar Kaza ve kader merhametine brakm hkmet fahieleri himaye eder tabipler ordusu tekil etti.146 Bugn elimizde bulunan ve kaderle alakal olan Cebir ve kader meselesi adndaki ksa makalede Musa Crullah unlar sylemektedir: Kader muammalarn halletmek yolunda sz sylemek cesareti benim kalbimde, beyhude yorulmak gururu benim dimamda yoktu, yoktur ve bulunmaz da. Lakin kader elbette sabittir. Kaderin sbutu takdirinde insann vaziyeti ne olur? znn hareketlerinde, amellerinde insann ihtiyar kalr m? Yahut biare insan hareketlerinde, amellerinde mecbur olur mu? Muztar kalr m? Eer kaderin sbutu, biare insann ihtiyarn iptal ederse, slamiyetin en byk, en mhim esas batl olur. Zira Kuran- Hkimin hitaplar, er-i hakmin teklifleri yalnz muhtar adamlara, yalnz kadir adamlara mteveccih olabilir. htiyar yok, kudreti yok insanlara hitap, mteveccih olmaz, teklif mteveccih olamaz. Rabbl-lemin Allah Celle Celalehu Hazretlerinin ezelde ilmi, ilmi, gereince ezelde kaderi, kaderine tamam muvafk kazalar da sabit olursa, ilmin, kaderin,

145 146

Musa Crullah Bigiyev, Halk Nazarna, s. 47. Musa Crullah Bigiyev, Halk Nazarna, s. 17.

50

kazalarnda hilaf mmkn olmadktan sonra insan bizzarure mecbur olur, elbette muztar kalr. Bu en mhim, en mkl, en byk meseleleri byk bir ihtimam ile uzun mddet fikir ettim. talimlerini de grdm. Akbet, byk bir feyzi lahi olmak zere, Zikrun miner-rahmani muhdes olabilecek byk bir nur-i lahi gzlerimi at, hakayik yollarn grdm de dedim ki: nsanlarn sa hasseleri vardr, mahede ederler, akllar vardr, idrak ederler; iradeleri, kudretleri sayesinde hareketlerini, amellerini icat ederler.147 Yani kader gerei yannda insanlarn hrriyeti de sabittir. Aksi takdirde insann yaptklarndan sorumlu tutulmas abes olurdu. 4. Hsn Kubuh ve nsan zgrl Aslnda genel olarak buraya kadar aktardklarmzdan Musa Crullahn Mutezile mezhebine bir eilimini kartabiliriz. Nitekim sosyolog Niyazi Berkesin tespitlerine gre Musa Crullah ilahiyatta aka Mutezile yanlsdr. Kayna Asndan Fillerin Tavsifini ilerken Musa Crullah Mutezile hakknda bakn ne diyor: Hsn ve kubuhun akl olduunu ve insann fiillerinde de akln hkim olduu konusundaki byk ve nemli bu ikinci gr, usul kitaplarnda Mutezile imamlarna nispet edilmitir. Bu gzel ekoln retisine gre, btn emir ve yasaklarda phesiz maslahat vardr. nsan akl, bu maslahatlar idrak eder. nsann aklnda hkmetme yetenei de bulunmaktadr. Akl, yarar grd bir fiilin gerekliliine; bozukluluk ve ahlakszlk grdnde ise haramla hkmeder ve insanlarn bu ii yapmalarn yasaklar. Semavi eriat gelse de, gelmese de, teklif, akln yargsyla gerekleir. nsanlarn toplumsal artlara uygun olarak hareket etmeleri gerektiini gz nne alarak, bu gr deerlendirirsek, bu gzel bak asn kabul etmek mmkndr; Allahn ihtiyarn snrlama ve hkmde zorunluluk gibi batl sonular getirmez. Akln hkimiyeti, ahiretteki cezay getirecek sonulara varmasa da kabul edilmesinin kabule zarar yoktur ve Hkm, ancak Allaha aittir.148 ayetine de Kelam kitaplarnda, usul kitaplarnda muhtelif mezheplerin

147 148

Musa Crullah Bigiyev, Cebir ve Kader Meseleleri, Selamet Gazetesi, sy. 39, (13 ubat 1948). Enm, 6/57; Ysuf, 12/40, 67.

51

aykr olmaz. nsan, halifelik erefiyle kinatta tasarruf edebilirse, akl da halifelik erefiyle, eriatta tasarruf edebilir. nk insann tabiattaki hilafeti, akl sayesinde olmaktadr. Bu, yzden akl, kendi faziletiyle eriata da halife olabilir demektedir ve hemen akbetinde hsn ve kubuh aklidir, fakat akl hkim deildir grn Hanefilere nispet edip bu grn insan hrriyetine, akln her hususta itihat ve tefekkrne en uygun gr olduunu savunmaktadr.149 Burada nemli bir noktaya dikkatinizi ekmek istiyoruz. Grdnz gibi Crullaha gre insan hrriyetin yani halifeliin akl sayesinde olduunu, fakat bunun yine de Allah kontrolnde gerekletiini belirtmektedir. Aslnda Crullah Mutezileyi benimsememekte, hatta eletirmektedir. nsan hrriyetine ve akla nem vermesi onun Mutezile yanls olduu anlamna gelmez.150 Nitekim Musa Crullaha gre, Allahu Tealaya herhangi bir zorunluluk yklemek ve Allahn (c.c) bize ltfettii snrsz nimetleri karsnda bir hi olan ahsi gayretimizin karln dllendirmeyi Allaha vacip grmek akln hatasdr. nk sahip olduumuz her ey, her itiimiz yudum su, yediimiz her para ekmek, hayatmz ve gayret etme olanamz hi phesiz Allahn bize ltfettii nimetlerdendir. Onun iin Allah bu gayretlerin karln vermesi zorunlu tutmay brakn da, bu cuzi gayretlerin karln istemek bile ayptr.151 Vcudu, kuvvetleri, selametleriyle, akl, dima, kalbi ve tm varl Allahndan gelen insan, kendisini hareketleri ve szleriyle Allahn azametine mnasip tazimi ve sonsuz ihsanlarna mukabele edebilen kr hibir zaman ifa edemez.152 Yani Musa Crullah insann hr olduunu savunmakla beraber insann Allaha kar her eyiyle muhta olduunu hatrlatmaktadr. Ama Allahn insan zgrln hibir ekilde kstlamadn, tam tersi bu zgrln Allahn insana ltfettiini anlatmaya almaktadr. slamda fert devlet ilikisinden bahsederken unlar anlatr. Ona gre, slamiyet umumun, cemiyetin maslahatlarna riayet ederken, fertlerin hak ve hrriyetlerini, maslahat ve menfaatlerini toplumun mihrabna kurban etmemitir. Devletin otoritesi,
149 150 151 152

Musa Crullah Bigiyev, Byk Mevzularda Ufak Fikirler, s. 3133. Ahmet Kanldere, Kadimle Cedit..., s. 231. Aydar Hayrutdinov, Musa Crullah Bigiyev, s. 8485. Musa Crullah Bigiyev, Uzun Gnlerde Oru, s. 81.

52

riyaseti ve toplumun iradesi yannda, ferdin hrriyetine son derece byk ehemmiyet verir. Devletin bir arzas ve cemiyetin bir orta olarak sayd fertlerin istiklal ve hukuklarn temin eder.153 5. Akln zgrl Musa Crullah insan hrriyetinin yannda akln hrriyetine de byk nem veriyordu. Kendisi hakknda yle demiti: Gnlmde kuvvetlenmi u evkiyle, tavan ve kerhen ben hareket eder oldum. Ne yazm isem, ne sylemi isem, hepsi u itikadmn iradyla idi. Her bir szmden, her bir satrmdan yalnz bir maksadm var idi: Akl, fikri esaretten azad etmek; mezahib tarafndan gsterilmi hudutlar hedm etmek; ihtiyarmz, irademizi zayflktan karmak, yani aklmza hrriyet, irademize kuvvet vermek.154 Benim maksadm yalnz u idi. Zira btn slamiyet lemini istila eden hallerin en byk sebebi akln mahpusluu, esirlii ve ihtiyarn zayfl idi.155 Akl benim nazarmda, en byk bir hccet-i ilahidir, mutlaktr, hududun hibiriyle mahdut deildir.156 Bunun yannda Musa Efendi akl iin unlar sylemektedir: Akl - lahi bir nurdur, Allah, dilediini kendi nuruna yneltir.157 Her kim de Allaha iman ederse, Onun kalbine hidayet verir.158 Velhasl iman kalbi bilgiye gtryor: Ama iman edip gzel ameller ileyen kimseleri, imanlar sebebiyle, Rableri hidayete erdirir.159 Ona gre Allah hibir mmeti hibir zaman babo brakmamtr. Ona kendi ilerinden imamlar bahetmi, yolunu aydnlatacak ve onu ktlklerden koruyacak akl vermitir. smet bakmndan akl masum her imamdan stndr. mmet son risaletin bereketi ile rtne ermi rt ve akl sayesinde imama ihtiyac kalmam, mmetin kendisi imam olmu ve kendi ocuklarndan imamlar yetitirmitir. Ey aldanan adam
153 154 155 156 157 158 159

Mehmet Grmez, a.g.e., s. 117118. Musa Crullah Bigiyev, Halk Nazarna, s. 36. Musa Crullah Bigiyev, Halk Nazarna, s. 33; Ahmet Kanldere, Rusya Trklerinde Musa Crullah (18751949), s. 61. Musa Crullah Bigiyev, Halk Nazarna, s. 39. Nur, 24/35. Tebn, 64/11. Yunus, 10/9; Bkz. Musa Crullah Bigiyev, el-Veia fi Nakdi Akaidi-ia, (trc. aaviev S.A.), man Yaynlar, Kazan 2003, s. 33.

53

Akln varsa ona dan Her akl bir nebidir. Sz ne de hikmetli bir szdr. Akl ilahi bir nurdur. Allah dilediine bu nurunu gsterir,160diyen Musa Crullaha gre, akl Allah katnda hrdr. Ve bizim selef-i salihte mezheplerin oalmas fikirlerin hrriyeti esasna mebni olup bittabii bizzarure vcuda gelmi bir Rahmet-i lahiye idi. Fakat sonraki dnemlerde fikir hrriyetini tefrikalamann ba sebebi olarak grdler ve fikir hrriyetini engelleyip cibren insanlara kendi grlerini benimsetmeye devam ettiler.161 Bu da bizim iin felaket oldu. Hurafelerle doldurduumuz akllarmz dnmez, almaz oldu. Her ne kadar akl insana verilen en byk nimet olsa da onun deeri bizim onu altrmamz nispetindedir. Yoksa hibir ey yapmadan, aklmz gelitirip altrmadan bir yerlere varmamz mmkn deildir. Crullaha gre intibah/uyanklk hli zere olma, insanlarda ne kadar farkl ise de, hibir insanda ftri (vehbi) olmayp, alma sonucu elde edilen (kesbi) bir durumdur. Bu durum, alkanlk yoluyla meleke hline gelir. Kesbilik, ftri olmayan arzi bir hl olup, akln salamlna ve zgrlne; kalbin temizliine ve aklna tbidir.162 nsan akl ve iradesi hr olabilirse mehul olan her eyi kefeder. Ancak kiinin akl herhangi bir kaytla zapt rabt altna alnmsa, en basit bilinen eyleri bile anlamaz. Bilim adamlar matematik, fizik, astronomi ve biyoloji gibi pozitif bilimlerde aratrma yaparken akllar ve iradeleri hr kalabilmektedir. Kinatn en uzak yerlerine hareket ederken, insann niyeti halis, niyeti temiz, dima saf, duygular salim ve iradesi hr olabiliyor. Malum olduu vehile, semalara ancak byle insanlar urc edebilir. Ona gre insan aklnn ulviyetinden, ilerleme ve terakki imknnn sonsuz olduundan gafil olan toplumlar, hibir zaman esaretten kurtulamazlar. Ruhanilerin tavassutundan, devlet zorbalarnn tasallutundan tamamen mstani olan akln, her hakikati yardmsz ve vastasz bulabilmesi iin klli bir iktidar vardr. Akl tutkun olup tefekkr ve muhakemeden mahrum braklrsa, insann fikri varlna da sekte arz olur,

160 161 162

Musa Crullah Bigiyev, Kitbus-Snne, s. 82. Musa Crullah Bigiyev, Edebiyat- Arabiyye..., s. 18. Musa Crullah Bigiyev, Byk Mevzularda Ufak Fikirler, s. 57.

54

adalet belasna mptela olur. O vakit en zayf sebep bile insan zerinde dehetli bir etki icra edebilir. Musa Crullahn, Maarri hakkndaki u szleri de bu konudaki dncesini ele verir: En evvel, tam bir hrriyetle insan aklnn mutlak hukukunu savunup, onu zillet ve tahkir eden ruhanilerin elinde esir olmaktan kurtarmaya alan zat, bizim slam filozofu Ebul-Ala hazretleri olmutur. El-Luzmiyatn tamam insan akln esaretten kurtarmak iin yazlmtr desem mbalaa etmi olmam zannederim.163 O, btn fikirlerinde akl esas alyor Mslmanlarn geriliinin asl sebebi olarak akln kstlanmasn ve terk edilmesini gryor. Kurtuluu akln esaretten kurtarlmasnda, fikir hrriyetinde bulunuyordu.164 Sylediim her szden, yazdm her satrdan bir tek maksadm olmutur: Akl ve fikri esaretten kurtarmak, ihtiyarmz ve irademizi zayflktan karmak; yani aklmza hrriyet, irademize kuvvet vermek diyen Musa Crullahn nazarnda, hr akl ve irade ilahi bir hccettir. Mutlaktr. Hibir hudutta mahdut deildir. nk yeri geldiinde akl sorgulamaktan da geri durmamtr.165 Musa Crullah insana hr ihtiyar tanrken, bu ihtiyarn akln zgrl ile sk bir irtibatn bulunduuna dikkat ekiyordu. nk seme iini insan, aklyla yapmaktadr. Bu gerei u ekilde de anlatmaktadr: Milletlerin tabiatlar, zamanlarn ihtiyalar ve meknlarn zellikleri, her zaman her ynden farkl olur. Her millet kendi asrna, kendi iklimine, kendi tabiatna gre kanun ve nizamlar, adalet ve idare esaslarn kendi aklyla, kendi tecrbesiyle ve kendi isteiyle seebilir. Kuran- Kerimin emir ve yasaklama konusunda veciz ve genel ifadeler kullanmas, insann eitilen aklna, tecrbe sahibi ihtiyarlarn ri-i Hkimin gveni ve itimad sebebiyledir. nsann kendi iyiliine ve hayrna dkn olan hrsn, hayrlar erlerden, faydalar zararlardan ayrt ettirebilen zevk-i selimi maslahatlar ve mefsedetleri tayin edebilen basireti her konuda en gzelleri seebilen ihtiyarlar ilahi inayetin eliyle ihsan edilmitir. nsanda bulunan bu gzel ynlerin her biri asrlar boyunca gelitirilmi ve eitilmitir. Bunun sonunda insan ri-i Kerm olan, lemlerin Rabbi Allahu Teala
163 164 165

Musa Crullah Bigiyev, Edebiyat- Arabiyye..., s. 720. Ahmet Kanldere, Rusya Trklerinde Musa Crullah (18751949), s. 52. Musa Crullah Bigiyev, Halk Nazarna, s. 39; Mehmet Grmez, a.g.e., s. 100103.

55

Hazretlerinin itimadna elbette hak kazanm olur. nsann erefi ve stnl, ri-i Kermin hikmeti, bunu zorunlu klar. Akln ve ihtiyarn faaliyeti de bunu talep eder. Aratrmak ve bulmak; insann akl, irade ve ihtiyarn eitir. Eer her ey hazrlanm olsayd, insan tembel olurdu. Yine her ey aklanm olsayd akln hibir nemi kalmazd ve insann seme kabiliyeti bulunmazd.166 Musa Crullaha gre salam akl ve temiz vicdan, Allahn insana en byk, en ulvi ilhi hediyesidir. Gkleri ve yeri kendisinin emrine, takati miktarnca alan insan akl, hem de lem-i vcudu hem de mevcudu iine alabilmi olan temiz vicdan. u iki byk nur, insana ihsan klnm ise taklit irkinliiyle irkin klnmak iin yahut uydurulmu iman ad verilmi karanlkla o nurlarn sndrlmesi iin ihsan klnm demek deildir. 167 Benim buradan anladklarm, Allahn insana ltuf ettii en byk nimeti olan akln, Musa Crullahn dncesinde insann sorumluluunun ve hrriyetinin kayna olmasdr. Nitekim o insann sorumlu saylabilmesi iin akln yerinde olmasn, akl ile hidayet bulmas yeterli grmektedir.168 Akl ve insan ihtiyar hakknda syledikleri bende mam- Mturdnin cz-i iradesini artrmaktadr. nsan baka varlklardan ayran en byk zellii akldr. Yaratklar arasndaki fark Musa Crullah u ekilde ortaya koymaktadr: Mahlukat zlerinin vazifelerinde ya gkler, yerler, dalar gibi musahhardr yahut melekler ve cinler gibi mecbldur, yahut insan gibi muhtardr. htiyar yalnz insanlarda bulunur. Emanet-i lahiye, musahhar mecbl mahlklarn birine verilmemitir. Muhtar olan insana verilmitir. Demek ki emanet-i ilahiye, hrriyettir, ihtiyarn hrriyetidir.169 Zaten insan dier varlklardan ayran en nemli zellii akldr ve onun sayesinde ihtiyar ve sorumluluk sahibi olmasdr. Binaenaleyh: Eer Rabbin daha nceden bir sz vermemi olsayd ihtilafa dtkleri hususta aralarnda hkm verilirdi.170 Ayet-i kerimesinin manas, insanlara kudretlerinde, iradelerinde ve fikirlerinde istiklal ve hrriyet ihsan klmak, hem de hikmet-i ilahiye iktizasyla onlara ihsan klnm hrriyet-i mutlakann ismetine
166 167 168 169 170

Musa Crullah Bigiyev, slam eriat Esaslar Deikenler ve Sabiteler, (haz. Hatice Grmez), Kitbiyt Yay., Ankara 2002, s. 2829. Musa Crullah Bigiyev, Uzun Gnlerde Oru, s. 86. Musa Crullah Bigiyev, Kitbus-Snne, s. 22. Musa Crullah Bigiyev, Cebir ve Kader..., s. 16. Yunus, 10/19.

56

dokunmamak hakknda szm gemi olmasayd ihtilaf tamamyla kaldrr, kaza yani hkmi ilahi vaki olurdu demektedir.171 Burada Musa Crullah insann hrriyetini tekrar teyit edip, bu zelliini tamamen Yaratcsna borlu olduunu tekrar belirtmektedir. Crullaha gre, insanolunun akl ve iradesi azat kalabilirse, mehul olan her eyi kefedebilir. Ancak akl ve iradesi bask altna alnrsa, bilinen en basit meseleleri dahi anlamaktan aciz kalr.172 (Aslnda insann hidayeti bulmas iin) aklnn nuru ve bozulmam ftrat yeterlidir. Akla den, her eyi idrak edip kavramaktr; Baka bir kimse zerine hkm koymak deil. nsann eref ve kerametine mnasip olan budur. Zira Allah insan mkemmel akl, mstakil kudret ve mutlak irade hrriyeti ile erefyap etmitir. Ona yaraan Allahtan bakasnn emirlerine itaat etmemesidir.173 Bunun yannda Musa Crullah akl hakknda unlar sylemektedir: Akl ilahi bir nurdur. Her akl bir nebidir. slam eriat iki ey zerine bina edilmitir. Biri akl dieri de gklere, yere ve dalara arz edilen emanettir... Akl basirettir... Hakikatten bakasn grmez. Kuran- Kerim asla akl yermemitir. akla den her eyi idrak edip kavramaktr... Zira Allah, insan mkemmel akl, mstakil kudret ve mutlak irade hrriyeti ile ereflendirmitir. Ona den Allahtan bakasnn emirlerine itaat etmemesidir.174 Grdnz gibi Musa Crullah akln ve fikirlerin hrriyetini her daim savunmu ve bunlarn yannda mstakil kudret ve mutlak irade hrriyetinden bahsetmesi bunlarn arasnda bir ban olduunu gstermektedir. nk Hr akl ihsann hrriyeti iin vazgeilmez bir arttr. Fakat esaretten kurtarmaya alt akl, Allahn kaderiyle hapsolunan akl deil, yanl yorumlarla kendi menfaatleri dorultusunda cebri kaderi zorla kabul ettirenlerin ellerinden akl kurtarmaya almaktadr. nk ona gre, eer mmeti koruyacak bir akl, hidayete gtrecek bir iman ve savunacak bir g olmazsa ne slam mmeti var olur ne de slam dini.

171 172 173 174

Musa Crullah Bigiyev, Uzun Gnlerde Oru, s. 91. Musa Crullah Bigiyev, Hatun, s. 18; Musa Crullah Bigiyev, Kitbus-Snne, s. 98. Musa Crullah Bigiyev, Kitbus-Snne, s. 141. Ahmet Akbulut, Musa Crullahn Akl Vahiy likisi Konusundaki Gr, lmnn 50. Yl Dneminde Musa Crullah Bigiyef - I.Uluslararas Musa Crullah Bigiyef Sempozyumu, T.D.V. Yaynlar, Ankara 2002, s. 38.

57

6. nsann Hrriyet Bilinci ve Kader Benim Allahtan ve slam mmetinden beklentim budur. mmet kendi hidayetini kendisi bulacak, kendi mehdisini iinden kendisi karacaktr. Yoksa bir imam, mehdi gelip mmeti zillet ve fesattan, zevale uramaktan kurtulacak deildir. Byle bir dnce batl bir kuruntudan ibarettir, hem Kitab- Hkimin iradna hem de Allahn snnetine aykrdr.175 Her defasnda mmetimizi bir eyler retmek, ilerlemek ve almaya davet eden Crullah mmetin kendi hidayetini akl sayesinde bulabileceine inanmaktadr. mmetin stnlne ve seilmiliine vurgu yapan Crullah, adeta mmetin o ayrcalkl durumu onun kaderi olduunu bize sylemeye almaktadr. Ama o kaderi kendimiz semeli onu gerekletirmek iin almalyz. Yoksa kaderimizde varsa bir gn mutlaka olur diye yatp beklersek ne bu dnyada ne br dnyada istediklerimize ulaamayz, daha kts bunun hesabn da veremeyiz. mmetinin stnln hakkndaki grn u hadisle de desteklemektedir: Allah hakknda sylenen u sz bende tasdik ederim: Allah kullarnn kalbine bakt ve Muhammedin kalbini en hayrl bulduu iin onu kendisi iin seti. mmetlerin kalbine bakt, Muhammed mmetini kalbini en hayrl grd iin onlar peygamberine vezir kld. Her ne kadar M.Crullah bu hadisi tasdik etse de, hadis teknii bakmndan zayf olarak kabul edilen bu hadis Ahmed b. Hanbelin Msnedinde, Abdullah b. Mesutdan u ekilde rivayet edilmektedir: Allah, kullarnn kalbine bakt ve Muhammedin kalbini en hayrl bulduu iin onu kendisi iin seti ve peygamber olarak gnderdi. Sonra yine kullarnn kalbine bakt, ashabnn kalbini en hayrl buldu ve onlar da peygamberine vezir kld ki, din uruna mcadele etsinler. Mslmanlarn gzel grd ey Allah nezlinde de gzeldir, kt grd eyde Allah katnda Ktdr.176 Yazd her eyi, akl ve fikri esaretten azat kast ile yazdn syleyen Musa Crullah, her eyden nce Kurann fikri hrriyetine byk bir serbestiyet tandn vurgular. Ona gre bu konuda, nsan Haklar Evrensel Beyannamesi Kurana nispetle yemm (okyanus) den bir nem, deryadan bir katredir. slamn ilk asrlardaki esiz ilim
175 176

Musa Crullah Bigiyev, Kitbus-Snne, s. 77. Ahmed b. Hanbel, Msned, (thk. Sdki Muhammed Cemil Atar), Beyrut 1991, 1/379.

58

hamlesi, bu fikir hrriyeti sayesinde gereklemitir. Fikir hrriyeti tanmak, fikir ve dncelere hrmet beslemek, slam leminde ilim ve maarifin yeniden ilerlemesine hizmet edecektir.177 Crullaha gre, aklmz ve irademizi kurtarmadan, hibir ey baaramayz.178 nsanlarn her biri btn haklarna ve vazifelerine sadece insan olduklarndan ehil olur. Medeni ve tabii btn haklarn tamamen hrriyetle elde eder. Btn vazifelerini ve amellerini tamamen ihtiyarlaryla, tam bir hrriyetle yerine getirirler. Kuran- Kerimin meleklere hitabna gre, insan, yeryznde Allahn halifesidir. Kadir-i Mutlak, Muhtar- Mutlak olan Allah halifesi olmak erefiyle insann ihtiyar ve iktidar da tamamen mutlaktr; her ynyle hrdr. Ehliyeti de tamam ve mkemmeldir. Kuran Kerimde 5. Mide Suresindeki: Bir zamanlar Musa, kavmine yle demiti: Ey kavmim! Allahn size (ltfettii) nimetini hazrlayn. Zira O iinizden peygamberler kard ve sizi hkmdarlar kld. lemlerde hibir kimseye vermediini size verdi.179 ayet-i kerimesinin ak ifadesine gre, her insan seme ve yasama yetkisine, tam bir ehliyet ve hrriyetle sahiptir. nsann hukukunu, hrriyetini, istiklalini, erefini, izzetini hibir kimse ineyemez. slam eriatnda her bir insan tam hrriyeti, devletin btn maslahatlaryla uygun olarak dzenlenmitir. Devlet adna ve cemiyet namna hibir insann hukuku inenemez. Devletim maslahatlar da fertlerin hevalarna kurban edilemez. Devlet ve toplumun gc, fertlerin hrriyetlerini ineyemez; bilakis, fertlerin hrriyetlerin ve haklarn temin eder. nsan hayatnda ve toplum yaamnda mmkn olabilecek adaletin snrlarnn tamam slam eriatnn esasdr. Kendi haklarn ve vazifelerini bilecek kadar ilim, bakalarnn hukuklarn inemeyecek kadar eref, insaf ve adalet esaslarna gre dzenlenmi kanunlara riayet edecek kadar fazilet, toplum hayatnda emniyetin ve imann esaslardr, kaidesidir ve hrriyetin de ruhudur180 diyen Crullah slamda insann hr olduunu ok gzel bir ekilde izah etmektedir.

177 178 179 180

Mehmet Grmez, a.g.e., s. 105. Musa Crullah Bigiyev, Halk Nazarna, s. 37. Maide, 5/20. Musa Crullah Bigiyev, slam eriat Esaslar, s. 51.

59

Crullaha gre nananlar, bir tek mmettiler, sonra ayrldlar. ayet Rabbin daha nceden bir sz vermemi olsayd aralarnda ihtilafa dtkleri eyler hakknda hkm verilmi olurdu.181 ve Kendilerine ilim geldikten sonra ayrla dmeleri, ancak birbirini ekememezlikten oldu. Eer belirli sre iin Rabbinin verilmi bir sz olmasayd aralarnda hkm verilmi olurdu.182 ayetlerindeki verilmi sz, baz mfessirlerin yapt gibi ile ve saadet hakkndaki gemi kader, asiler hakknda tehir azap mklat veya mutilerin ve asilerin cezalarn kyamet gnne tehir etmek hakknda sebkat etmi kelime-i ilahiye anlamlarndan biri ile tefsir etmek doru deildir. nk ona gre bu yorumlar her eyden nce makul deildir. Ona gre bu ayetlerin manas, insanlar kudretlerinde, iradelerinde ve fikirlerini istiklal ve hrriyet ihsan klmak, hem de hikmet-i ilahiye iktizasyla onlara ihsan klnm hrriyet-i mutlakann ismetine dokunmamak hakknda szm gemi olmasayd ihtilaf tamamyla kaldrr, kaza yani hkm- ilahi vaki olurdu. demektir.183 Yani insan Allahn istedii iin hrdr, Allahn istedii iin istediini seebilmektedir bunun aksi hibir surette mmkn deildir. 7. nsann Kudreti ve radesi Musa Crullaha gre insan kudret sahibidir. Bunun delili Ben, yeryznde bir halife klacam (nni cailun fil-ardi halife). gibi Feiza sevveytuhu ve nefaht fihi minruhi, yani vakta ki onu dzelttim ve ona ruhumdan frdm gibi cemil, hkim cmleler insanlarda kudretin vcudunu da, o kudretin tesirini de gayet vazh beyanlardr. Eer insanda kudret olmasayd yahut mevcut kudretin, eseri yok olsayd yeryznde halifelik ereflerini Kuran- Kerim insanlara vermi olmazd. nk la ykellifu-llahu nefsen illa vsaha , yani Allah, bir cana ancak vusu, yani takati kadar yk ykler istisnas da haiv olurdu. Ahzab Suresinin yetmi nc Ayeti Kerimesinde: Biz emaneti gklere, arza ve dalara teklif ettik. Onlar, emaneti yklenmekten ekindiler, ondan yana endieye dtler de, insan onu yklendi nk o, pek zalim, ok cahildir Ayeti Kerimesi en fasih, en beli ve en muciz, vazh, beyan ile amellerinde, hareketlerinde insanlarn
181 182 183

Yunus, 10/19. ura, 42/14. Ahmet leyen, a.g.e., s. 8486.

60

mstakil kudret-i ameliyelerini, kmil iradelerini, hr ve mstakil ihtiyarlarn hkim bir slupla beyan etmitir.184 Musa Crullah dier Ceditiler gibi kaza ve kader hakkndaki mminlerin inancn dzeltmeye almtr. Ceditilerin bu gibi giriimlerini kadimciler tepkiyle karlasa da, slam mmetinin canlanmasn ve eski gcne kavumasn dileyen Ceditiler Kader Meselesinde insann hrriyetini savunmaktadrlar.185 Kendi baarszlklarmza bahane arayp kaza ve kaderin arkasna snmak yerine hatalarmzla yzlememiz, onlar dzeltmemiz lazmd. Musa Crullahn tasavuffa eilimi olsa da, ruhbanlar, efkat ve merhamet hizmetileri olmaktan kp, tembellik dervii veya kendi kendilerine azap eden, gereksiz yere zahmet sokan bir anlayn sahibi oldular deyip o tr hayat tarzn eletirmektedir.186 Amel bizim cahil dervilerimizin yapt gibi, ahval-i lemden gaflet iinde yalnz secde zerinde oturmak deildir. Eski milletler tapnak bekileri elinde, Yahudi ve Hristiyanlar ahbar ve ruhban kahr altnda Ehl-i slam ise bir takm kssalar, gmrah sofiler ve cahil mftlerin tehdidi altnda akl nurundan nasipsiz braklmlardr demektedir.187 Bunun iin olsa gerek, derviler tarafndan neredilen hastalkl tekke fikirleri, dnya hayatna daima lanet okuyan minber vaizleri, rahat, saadeti yoklukta arayan zahid nazarlar, her eyde eytan eseri gren Sufi felsefeleri; ehl-i slamn tutkunlukla azap eken akllarna kalplerine tesir edebilir.188 Ona gre, hrriyet ve ihtiyarn hrriyeti, mahlkatn ufaklarna, byklerine de arz klnp ta akbet yalnz insanlarn ereflerine kalm emanet-i ilahiyedir. Fakat kendi dncesini ve hayat tarzn bakalarna zorla kabul ettirmeye alanlar bu hrriyeti insanlarn ellerinden almaktadrlar. Bunlar din adna yapmalar ise en byk sutur. Musa Crullah ameli tanmlarken, Mslmanlarn saadetleri iin lazm olacak eri ve dini ilimleri hazrlamak, dnyada iken saadete ulamann yollarn gstermek, Allahn Kitab ve Resulnn snnetinden toplum iradesi iin adil kanunlar karmak

184 185 186 187 188

Musa Crullah Bigiyev, Cebir ve Kader..., s. 3. Bkz. Mustafa Sabri, Dini Mcedditler, s. 115161. Musa Crullah Bigiyev, Byk Mevzularda Ufak Fikirler, s. 54. Musa Crullah Bigiyev, Edebiyat- Arabiyye..., s. 78. Ahmet Kanldere, Rusya Trklerinde Musa Crullah (18751949), s. 60.

61

zere azami gayret sarf etmek demektir. Yoksa ibadet iddiasyla tembelhanede mahpus kalmak amel deildir. Ona gre, slam leminde ister siyasilerden olsun ister ehl-i ilim ve maariflerin olsun, fevkalade byk insanlar kmtr. Lakin biz bu adamlarn tarihe-i hayatlarn okuduumuz zaman, birinciler; gzmze fesat sefahatten baka bir ey bilmeyen zalim, ikincilerde de, btn hayatn ruhbanlkla geiren rahip gibi grnr. Bunun sebebiyle iki byk hastala yakalanrz: Birincisi: Dinimiz diyanetimiz, gerei fesat ve zulmden korkan kalbimiz, siyasetten ve siyaset ilminden nefret eder. Derken esaret altnda mazlum olmay istiklal iinde yaamaya tercih eder, zilleti kalben lezzet sayarz. kincisi: Tabiatmz gerei ilim ve maarife rabet eden akllarmz, selef ulemasna benzemek iin ruhbanl iltizam eder. Rahiplik kesinde akl ruhu sner. Byle kimselerin gz tabiatn gzellikleri karsnda kr olur.189 Kadir insanlarn ihtiyarlar her vakit, her hususta hr kalr. Esbap silsilelerinde mevcut esbabn hibiri ihtiyar icap edemez. Belki ihtiyar klnacak amelleri, hareketleri icap eder. lim sahibi imamlarn, sufilerin: Allahn ezeldeki ilmi, maluma tabidir szlerinin manas budur. Kaderin srr da budur. Kader akidesine cebir tevehhm etmek byk hatadr.190 rade sahibi olmak, Allahn (c.c) insanoluna bahettii stn bir zelliktir. Bu, bask altnda kalmadan bir eyi seme yetisine sahip olmaktr. Belki de insanoluna emanetin verili gerekesi de budur. Onlar kendilerine verilen akl sayesinde ve kendilerini kuatan ftri yap, evre ve artlarn da desteiyle bilgi ve beceri itibariyle sfr noktada yaratlm olmal yani hibir ey bilmez191 zelliklerini bertaraf edeceklerdir. Bylece kendilerini hayata hazrlayacaklardr. Kendilerini bekleyen ancak bylesi olanaklarla doru bir ekilde kefedilmeyecekler. Knhne esaslca vakf olmayacaklarn akbetlerinde yana ise kitap ile muttali olacaklardr. 192

189 190 191 192

Mehmet Grmez, a.g.e., s. 46. Musa Crullah Bigiyev, Cebir ve Kader..., s. 16. Nahl, 16/78. Mustafa Akman, a.g.e., s. 136.

62

8. nsan Hrriyeti ve Kader Peki, insan hr ise kader var mdr? Eer varsa bu kader anlaynda Allahn rol nedir? Aslnda bir hrriyet savas olan Musa Crullah hibir zaman kaderi inkr etmemitir. Yaad alkantl dnem ve slam dnyasnn ok geride kalmas onu mutlak hrriyeti olarak ortaya karsa da, kendisi bu konuda bakn ne diyor: Ben de hrriyet aym, ben de ilim ve marifet isteklisiyim. Fakat Kuran- Kerim, slam ve Hz. Peygamber, benim nazarmda hrmet edilen ve kutsal saylan eylerin tmnden daha fazla muhterem, ok daha mukaddestir.193 Onun iin, Musa Crullah her ne kadar insan iradesini ve akln hrriyetini savunsa da, daha nce de birka yerde belirttiimiz gibi bunlarn sadece Allahn belirttii snrlar ierisinde kullanmasn istemektedir. Kelamclarn bu konuda herhangi bir snr tanmadklarn syleyip, bundan dolay onlar eletirmektedir.194 Her kim Allahn snrlarn aarsa, ite onlar, zalimlerin ta kendileridir.195 Akln hrriyetini savunduunu Luzumiyat Tercmesinin mukaddimesinde slam beldelerini kaderinin evkiyle dolatn bildirmektedir.196 Her ne kadar insan kudret sahibi olarak grse de insann kemalleri, infialleri ve kuvvetleri, snrldr demektedir.197 Allah, sizden yk hafifletmek ister. nsan, tabiatnda zayf olarak yaratlmtr.198 Hidayetin de Allahtan olduunu u ekilde ortaya koymaktadr: Bizi aydnla hidayet eden Allaha hamdolsun. O bize hidayet vermezse biz hidayete ulaamayz. Rahman ve Rahim olan Allahn ad ile balyorum. (Tekrar) Allaha hamd; sekin kulu Hz. Muhammede salt ve selam ederek balyorum. ...Peygamberle birlikte ona iman eden mminlerin nleri ve yanlar aydnlanm olarak derler ki, Rabbimiz! Nurumuzu tamamla ve bizi bala, phe

193 194 195 196 197 198

Musa Crullah Bigiyev, Byk Mevzularda Ufak Fikirler, s. 85. Musa Crullah Bigiyev, Edebiyat- Arabiyye..., s. 17. Bakara, 2/229. Maarr, a.g.e., s. 2. Musa Crullah Bigiyev, Uzun Gnlerde Oru, s. 61. En-Nisa, 4/27.

63

yoktur ki, sen her eye kadirsin.199 ...mit ederim ki, Rabbim beni doruya bundan daha yakn olana eritirir.200 Allah bana yeter ve O ne gzel vekildir. Ne gzel Mevla ne gzel yardmcdr. O bir ey yaratmak istedii zaman onun yapt ol demekten ibarettir, hemen olu verir.201 Bizim buyruumuz, bir anlk bak gibi, bir tek szden baka bir ey deildir.202 Yani Musa Crullah insana hrriyetini tanrken her eyin sahibi olan Rabbimizin istedii dnda bir ey yapabilmesini asla kabul etmemektedir. Ancak Allah istedii iin ve Allahn istedii surece insan hr olabilmektedir. Yoksa her ey Allahn emri altndadr. Tabi Kanunlar Allahn emrine ve hkmne baldr. Onlar iin de tpk canllar gibi hem hayat hem de lm vardr. Hayat da lm de veren Allahtr.203 Kitap ve snnet nasslarnn birbirine uygunluunu anlatrken Musa Crullah: Bunlar sylerken kalbimde ve zihnimde hibir phe duymuyorum. Btn bunlar mcerret imanla yahut kalbimi bo bulup yerleen dini endie ile sylemiyorum. Bilakis Allahn hidayeti sayesinde ilim ve hikmet ile ilgili kitaplarn bereketi ile kalbimde yer eden bilgilere dayanarak sylyorum. Allah bize doru yolu gstermezse biz hidayeti bulamayz. ahidimiz Allahtr dilediini aydnlk yoluna iletir.204 Bizim tek duamz; Allahm seni noksan sfatlardan tenzih ederiz. demektir. Tahiyyemiz selamdr. Son duamz ise hmd lemlerlerin Rabbi olan Allaha mahsustur
205

derken kaderin var olduunu ve her eyin Allahn dilemesine bal

olduunu sylemektedir.206 Buraya istinaden Crullahn hidayet ve dalletin hakkndaki gr klasik Ehl-i Snnet grdr diyebiliriz. Nitekim kaza ve kader konusunda klasik Ehl-i Snnet tavrn nakleden smend (l. 552/1157), hidayet ve
199 200 201 202 203 204 205 206

Tahrim, 66/8. Kehf, 18/24. Yasin 36/83 Kamer, 55/50. Musa Crullah Bigiyev, Kitbus-Snne, s. 6. Nur, 24/35. Yunus, 10/10. Musa Crullah Bigiyev, Kitbus-Snne, s. 27.

64

dalletin de yaratma asndan Allaha ait olduunu vurgulayarak Mutezileye kar kar.207 9. Tabiat Kanunlar ve Kader Ona gre, tabi kanunlar Allahn emrine ve hkmne baldr. Onlar iin de tpk canllar gibi hem hayat hem de lm vardr. Hayat da lm de veren Allahtr. Mesela ate havaya dnt zaman (istihale) lr ve yakmaz Ey ate brahim iin serinlik ve esinlik ol dedik.208 ayetinde bildirildii gibi su scakta ve soukta buharlat zaman nefes alan canllar ldrc ve boucu vasfn kaybeder. Bu gibi eylerde harikulade mucizeler yoktur. Bunlarn tamam Allah iin, bir bak sratinde kolaylkla meydana gelebilecek eylerdir.209 lemde olan her ey, hi phesiz yalnz Hudann hkmyle, iradesiyle Ol! der. Oda oluverir210 kaidesiyle vcuda gelir. Bu hakikati Kuranda bir deil, on deil binlerce ayet tasdik eder dedikten sonra Crullah u ayetleri sralamaktadr: O, her eyi pekiyi bilendir.211 Oysa gecede, gndzde barnan her ey Onundur. iten ve bilen ancak Odur.212 Gaybn anahtarlar Onun yanndadr. Onlar ancak O bilir. Karada ve denizde ne varsa yine O bilir. Bir yaprak dmez ve yerin karanlklarna bir tane gitmez ki, O bilmesin. Ya ve kuru hibir ey yoktur ki, o her eyi aklayan kitapta bulunmasn.213 Rabbinden ne yerde, ne gkte zerre kadar; ondan ne kk, ne de byk hibir ey kamaz. Bunlarn hepsi apak bir Kitaptadr.214 lkin kulaklarnzn, gzlerinizin ve derilerinizin aleyhinize ahitlik edeceinden saknmazdnz, fakat Allahn yaptklarnzdan birounu bilmeyeceini

207 208 209 210 211 212 213 214

M. Sait zervarl, Aleddin el-smend ve Lbbl Kelm Adl Eseri, sam Yay., stanbul 2005, s. 46. Enbiya, 21/69. Musa Crullah Bigiyev, Kitbus-Snne, s. 46. Yasin, 36/82. Bakara, 2/29. Enam, 6/13. Enam, 6/59. Yunus, 10/61.

65

zannetmitiniz., te Rabbinize beslediiniz o zannnz, sizi helaka srkledi de hsrana denlerden oldunuz. 215 Onun bilgisi olmakszn ne meyvelerden biri tomurcuklarndan kar, ne bir dii gebe kalr ne de dourur.216 Gibi ayetler her srede vardr demektedir.217 Buradan Musa Crullahn kader tasavvuru zellikle Mturdye mezhebini kader anlayyla rtmektedir desek yanl saylmayaca kanaatindeyiz. nk o kadere inanmakla beraber insann yapp etmelerinde hr olduunu ve kaderin aslnda herhangi bir zamana bal olmayan Allahn, insann yaptklarn ve yapacaklarn ezeli ilminde bilmesinden ibaret olduuna inandn syleyebiliriz. 10. Allahn lmi ve Bed Anlay ii guruplarnn kabul ettikleri bed, lgatte, zahir olmak, ortaya kmak manasna gelir. Terim olarak ise, Allah Telann bildii bir eyin sonradan aksinin ortaya kmas demektir. Yani Cenab Hak bir hadisenin nasl vuku bulacan nceden haber verir, fakat sonra o hadise tam aksi bir ekilde vuku bulur. Bylece Allaha, nceden bildiinin aksi zuhur eder veya Allah, nceden bildiinin, murat ettiinin ve emrettiinin aksini bilmi, murat etmi olur.218 Bed inan, mmiyyede, Cafer esSdkn (v. 148/765) olu smail yznden kmtr. Rivayete gre es-Sdk, nce olu smailin immetinden sz etmitir. Ancak onun, daha kendi salnda lmesi zerine, Allah olum hakknda izhr ettiini hibir eyde izhr etmemitir demesi, bed inann esasn tekil etmitir. mmiyyeye gre, Allah, dilediini bozar, dilediine de isbt eder219 buyurmaktadr. Bylece Allah, maslahata uygun tarzda izhr ettii eyi, sonra imha edip ayr bir tarzda izhr edebilir. Ayrca bed, Hz. Peygamberin eratyla dier eratlarn neshedilmesine, hatta ona vahyedilen baz hkmlerin sonradan neshedilmesine benzer.220 Bed inann konumuzla alakas u yndendir ki, eer Allahn ilminde deiikler oluyorsa nceden belirlenmi ve deime ihtimali bulunmayan bir kaderin olmamas gerekmektedir. Fakat Allahn ilminde
215 216 217 218 219 220

Fussilet, 41/2223. Fussilet, 41/47. Maarr, a.g.e., s. 50. Bekir Topalolu, Kelam lmi Giri, Damla Yay., stanbul 1981, s. 201. Rad, 13/39. Ethem Rhi Flal, amzda tikd slm Mezhepleri, zmir lhiyat Vakf Yay., zmir 2004, s. 160.

66

deiikleri asla kabul etmeyen Musa Crullah, insann hr iradesini de Allahn ilmi ierisinde olduunu u ekilde izah etmektedir: Allah her eyi btn hatlaryla ve teferruatl olarak, yaratmadan ve yaratmasndan sonra ayn ekilde kendi ezeli ilmiyle bildii iin Allahn hakknda bed ve gaflet gibi durumlar imknszdr ve samalktr. Allaha bedy ithaf etmek samalktr. Bednn oluumunu ne Allah, ne de ilmi iin geerlidir, imknszdr. Allah (c.c) her eyi, her zaman bilgisiyle ihata eder ve bu ilmi hibir zaman sarslmaz. Mevcut olan her ey Allahn sebeplerine, ilmine ve kudretine dayanmaktadr.221 nsann bilgisinin her ynden cz ve snrl olduunu ifade ettik. Allahn ilmi ise, her ynyle kllidir, mutlaktr, hibir eye bal deildir; Onun bilgisi fiili bir bilgidir. Allahn ilmi cz olmaktan ycedir. O her eyi bilir. Kurann, Allahn ilm-i ezelisinde olduunu savunan Crullaha gre, kelm Allahn zat sfatlarndandr ve Onun kelam, gayb ve ezelidir. Yine Allahn kelm olan Kuran, Allahn her eyi kuatan kadim ilminde var olan bir kelmdr. Dolaysyla da Kuran, tpk Allahn ilmi gibi, mahlk deildir. Kald ki kelamn Allaha nispeti, bizim kelammzn bize nispetinden daha dorudur. nk bizim kelammzn gerekleebilmesi iin bir takm aralara ihtiya vardr. Bu aralar olmakszn bizim kelammzn oluamaz. Hlbuki durum, Allahn Kelam iin byle deildir. Onun bir takm vastalara ihtiyac yoktur. te bu nedenle de kelamn Allaha nispeti daha dorudur.222 Kuran- Kerim; ezeliyet ve ebediyeti, klliyat ve cziyat, ilmi ile ihata eden Allahn kelam; Hadisler ise Onun en byk talebesi Hz. Peygamberin szleridir223 derken Allah her trl eksiklikten tenzih etmektedir. 11. Allahn lmi ve Cziyyt ...O gayb bilendir. Gklerde ve yerde zerre miktar hibir ey Onda gizli kalmaz. Bundan daha kk ve daha by de phesiz, apak kitapta yazldr.224

221 222 223 224

Musa Crullah Bigiyev, el-Veia, s. 100101. Ahmet leyen, a.g.e., s. 7. Mehmet Grmez, a.g.e., s. 69. Sebe, 34/3.

67

Bu konu ilk bakta basit bir konu gibi grlr. Ancak nice akllar yormu, nice byk ilim adamlarn yanlgya drmtr. Hatta felsefe ve hikmetin direi saylan nice ilim adamlar Allahn cziyat bilgisini inkr etmekle itham olunmulardr. hya yazar, fatihlerin ncs, sfilerin talebesi, byk mtehid imam Gazali (l. 505/1111) de bu yanlgdan kurtulamamtr. Zira Gazali birok konuda filozoflar tekfir etmitir. Allahn czziyat bilgisini inkr etmek bu konulardandr. Hlbuki bu apak bir yanlgdr. Zira Allah cziyat bilmeseydi her hangi bir ey bilmesi asla mmkn olmazd. nk insann bilgisi, Allahn ilminin kk bir paras ve glgesidir. Hibir hkim ve filozof Allahn cziyat bildiini inkr etmemitir. Onlarn inkr ettikleri ey Allahn bilgisinin cz oluudur. Sadece bu konuda deil, dier konularda da, Gazalinin filozoflar tekfir etmesi bir yanlgdan ibarettir. nsann bilgisi cz ve snrl olduu gibi, insana verilen dier btn kuvvetler de cz ve snrldr. nsan btn ynleriyle zayf yaratlmtr225 insann iradesi, kudreti, btn zellikleri, btn duygular cz ve snrldr. Sizler ancak Rabbinizin dilemesi (bir ey dilemenize izin vermesi) sayesinde o eyi dileyebilirsiniz...226 Nimet olarak size ulaan her ey Allahtandr.227 Hibir ey insann kendisinden deildir. Allah vermedike, onun lisan olmadka, hibir zaman insann mutlak iradesi olmaz ve her istei yerine gelmez.228 Btn Ehl-i slm ittifak etmilerdir ki lm-i Hud, rde-i Hud, Kudret-i Hud, nihyet-i Kemldedir. Yani lm-i Hud her bir eyi, cziyat klliyat tamamen ihata eder. rade-i Hudda tereddt, tehir, infisah gibi eyler olmaz. Hilaf- irade hibir ey vcuda gelmez; Murad- radeden ebeden tehalf etmez. Kudret-i Hud Kudret-i Khiredir ki her bir eye nfz ve galebe eder Her bir ey Huddan ilmiyle, iradesiyle, ihtiyaryla sadr olur. rade ve ihtiyar ile sadr olmu ey hibir vakit vacip olmaz
229

diyen Musa Crullaha gre hibir ey:

1-Allahn kazas; 2-Allahn kaderi; 3-Allahn iradesi; 4-Allahn meiyeti; 5-Allahn yazmas; 6-Eceli ve Allah tarafndan belirlenmi vakti; 7-ve Allahn izni olmadan

225 226 227 228 229

Nisa, 4/28. nsan, 76/30. Nahl, 16/53. Musa Crullah Bigiyev, Kitbus-Snne, s. 9091. Maarr, a.g.e., s. 46.

68

meydana gelmez. Ve her eyin nnde Allahn ilmi vardr. Onun iin bed imknszdr, nk Allahn bilmedii hibir ey yoktur.230 Tabi burada aktardklarmz daha nce insan hrriyeti hakknda verdiimiz bilgilerle sanki tezat iinde gzkmektedir. Bir insann ayn konu hakknda bu kadar birbirine ters aklamalar nasl yapabilir diye sorarsanz. unu diyebilirdik ki ilk bakta zaten yle bir izlenim var. Sanki Musa Crullahn iann kabul ettii bed, yani Allahn fikir deitirmesi fikrini yanl bulduu iin her eyin Allahn mutlak bilgisi ve iradesi tesirinde cereyan ettiini ve asla deiemeyeceini sylyor, yukarda ise geri kalmamzn sebebi olarak grd kader anlayn deitirmek iin farkl eyleri yani iine ne gelirse onlar sylemektedir. Ki yle eletirilere de maruz kalmtr mesela iiler arasnda Musa Crullahn onlara ynelttii sorular byk yanklara sebep olmu. ii limler bunlar cevaplandrmaya almlardr. Bunlardan biri olan Seyid Abdlhseyin erefddn el Mevsuv, Crullahn yaptklarn temelsiz saldr olarak grmekte, onu yalanclkla itham etmektedir.231 Buralardan sanki Crullahn birbirine zt fikirleri savunduu ortaya kmaktadr. yle olsayd bile bunu yaad karmak dnemin ve heyecanlarn tesirinde farkl zamanlar ve meknlarda sylediini ya da bunlara istinaden fikir deitirdiini syleyebilirdik Fakat durum bundan ibaret deildir. Bunun yannda eserlerin muhtevasna ve basld tarihlere baktmzda Musa Crullahn hayat tecrbesinin artmasyla tamamen hrriyeti bir anlaytan kaderci anlaya gemesi de sz konusu deildir. 12. Kader ve Rzk Mesela kader konusuyla yakndan alakal olan Rzk konusunda Musa Crullah ta kelamclarn ittifakla kabul ettikleri gibi, yeryznde yaayan btn hayvanlar ve insanlarn rzklarn temin eden Allahtr, demektedir. Kayna asndan haram ya da harama karm olan eylerin rzk olup olmamasndan gelen byk probleme bak uzlatrc bir nitelik tamaktadr. Nitekim Crullaha gre Ehl-i snnetin ister helal, ister haram olsun, o rzktr. nk rzk insan ve hayvann yedii gdadan ibarettir.

230 231

Bkz. Musa Crullah Bigiyev, el-Veia, s. 101. Seyyid Abdlhseyin erafutdin el Mevsuvi, Ecvibatu Mesaili Crullah ( Otveti na Voprosi Carull), (trc. Adigamov Ramil Kamilovi), man Yay., Kazan 2006, s. 34.

69

Grnn ontolojik adan, Mutezilenin haram rzk deildir grnn ise ahlaki adan doru olduunu belirtmektedir.232 Musa Crullahn, Fakirlik ve Zenginlik konusundaki dncelerinde de, kaderi nasl algladna k tutmaktadrlar. Ona gre, Fakirlik vncdr, onunla iftihar ediyorum233 hadisi her ne kadar mevzu ise de, anlam ynnden Kuran- Kerim ayetleri ve tabiat hkmyle desteklenmitir. Yaratcya ihtiya anlamnda fakirlik, her insan, hatta her varlk iin sz konusudur. Her kul, yaratcsna muhtatr. Kul, sayg duyma ve yceltme duygusuyla yaratcya ilah ve rab olduunu itiraf ederse, kendisini fakirlii ve kulluuyla vnyor demektir. Bu bak asyla hadis mevzu olsa da, anlam itibaryla dorudur. Kuran- Kerim Fatr suresinde: Ey insanlar! Siz Allaha muhtasnz; Allah ise hibir eye muhta deildir ve vlmeye layk olandr.,234 Kasas Suresinde ise kendisine Tevratn gnderildii Hz. Musann (a.s.) azndan, Rabbim! Dorusu, bana indirecein hayra muhtacm.235 ayet-i kerimesi nazil olmutur. Birinci ayette, insann, Allahn Zatna; ikinci ayette ise yemek ve su gibi ihsanlara muhta olduu bildirilmitir. Yahudi cahillerin, Allah fakir, biz zenginiz.236 szyle haksz yere byklk taslamlarken, insafl akl, Fakirlik vncmdr237 szyle iftihar edebilir. Hz. Peygamberin byle ifadeyi kullanmam olma ihtimali bulunmakla birlikle, lisan- hliyle bu sz sylemi olmas mmkndr. Hz. Peygamber tarafndan m yoksa tasavvufular tarafndan m sylemi olduu bilinmemekle beraber, Fakirlik vncmdr.238 sz, doru bir szdr. Bu ifade, muhtemelen ilahlkla kulluun nispetlerini aklama amacyla sylenmitir. nsann yaratcsna olan ihtiyac anlamnda fakirlik, slamn rkn olan zenginlie aykr deildir. Burada, fakirlikten, evi bark olmayan, a, plak, aresiz ve
232 233

234 235 236 237 238

Abdilaziz Kalberdiyev, a.g.e., s. 4344. Alliyyul-Kri, el-Esrarul-Merf, Drul-Emne, Beyrut 1391/1971, s. 166, Hadis No: 463; smail b. Muhammed el-Aclun, Keful-Hafa ve Mzill-lbas Amme-Tehere Minel-Ahadisi ala Elsinetin-Nas, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 13511352, c. II, s. 87. Fatr, 35/15. Kasas, 28/24. li mrn, 3/181. smail b. Muhammed el-Aclun, Keful-Hafa, c. II, s. 87. smail b. Muhammed el-Aclun, a.g.e., c. II, s. 87, Hadis No: 1835.

70

miskin anlam anlalyorsa, gnah hadiste deil, fakirlii bu anlamda anlayan kafa ve zihniyette aranmaldr. kinci hadis ise Fakirlik neredeyse kfr olacakt239 hadisi, sened ynyle zayf, mana itibariyle de batldr. Fakirlik hibir manasyla kfr olamaz; yaratcsna ihtiya anlamyla fakirlik, insanlk leminde sosyal mnasebetlerin dzenli olmas iin ilhi hikmet gerei konulmu ilahi bir kanundur. Mutlak anlamda cmert olan Allahn ezel yardm ve stn kudretiyle meru klnm itima hllerin biri hakknda, Fakirlik nerdeyse kfr olacakt.240 gibi bir sz, Hz. Peygamberin dilinden sdr olamaz. Bu hadis sahih deildir.241 Bu szn Arapasnda da hatann bulunmas, hadis olmadn teyit etmektedir. nsanlk lemi, babamz Hz. demden bugne kadar hibir zaman kendisini ilgilendiren kk byk zorluklar ve glklerden uzak kalmamtr. Bundan sonra da kyamete kadar hibir vakit kk byk facia, bela ve musibetlerden kurtulamayacaktr. Facia dakikalarnda, hasret saatlerinde, kayg gnlerinde, zahmet senelerinde insanlarn kalplerine biraz teselli, biraz rahatlk ve huzur gelebiliyorsa, bu yalnz din ve iman sayesinde gereklemektedir. Binaenaleyh fakirlii tekfir etmek, byle kusurlarda fayda getirmez. Btn insanlara rahmet olan bir din, hibir vakit fakirlii tekfir etmez; bilakis insanlar, dnya meakkatlerine, hayat facialarna ve alma zorluklarna kar terbiye ederek, glerine tahamml, gnllerine sabr ve sebat, akllarna da mit ve arzu ruhu yerletirir. Bu iki hadis hakkndaki Musa Crullahn yorumlarn kader anlayna binayen yorumlayp deerlendirmeye alrsak, ortaya u sonu kmaktadr: Musa Crullahn fakirlik ve zenginlik konusundaki yorumlarn e blebiliriz. Birinci ksmnda insann Allaha her ynden muhta olduunu yani fakir olduunu aklyor. Biz buradan Musa Crullahn anlaynda insann tamamen hr olmadna ve tek mutlak rade sahibi Allaha her adan muhta ve bal olduunu syleyebiliriz.

239

240 241

Beyhak, ubul-mn, Drul-kutubil-ilmiyye, Beyrut 1410/1992, c. IX, s. 13, Hadis No:6188; bnul Cevz , el-lelul-Mutenhiye adl eserinde (Drul-kutubil-ilmiyye, y.y., 1403/1983, II/ 805) sz konusu hadisin sahih olmadn belirtmitir. brahim Canan, Hadis Ansiklopedisi Ktb-i Sitte, Aka Yaynlar, Ankara 1988, c. 6, s. 487. Bkz. bnul Cevz , a.g.e., II/805.

71

kinci ksmnda fakirlii insanlk leminde sosyal mnasebetlerin dzenli olmas iin ilahi hikmet gerei konulmu ilahi bir kanun ve Allahn, ezeli yardm ve stn kudretiyle meru klnm ictimai hl olarak nitelendiren Musa Crullahn kaderci anlaya meyli olduunu tespit edebiliriz. Nitekim insanlk lemi bugne kadar zorluklardan uzak kalmamtr derken insanln baz konularda ne kadar aciz olduunu velhasl bundan sonra da kyamete kadar musibetlerden kurtulmayacaktr derken insanln kaderini belirtmektedir. zellikle, dinin insanlar dnya meakkatlerine kar terbiye ederek tahamml gcn kazandrdn anlatt blm, Kelm kitaplarmzda geen Kadere imann faydalar blmn ne kadar da ok anmsattrmaktadr. Fakat bunun yannda diyor ki: fakirlikten, evi-bark olmayan, a, plak, aresiz ve miskin anlam anlalyorsa, gnah hadiste deil, fakirlii bu anlamda anlayan kafa ve zihniyette aranmaldr. Musa Crullah, doru insan modelini yle aklamaktadr: Ben aryorum: Fakirlik Kfrdr. sz, nasl nebevi hikmet olabilir? ctimai hayatta, ounluun nasibi olan fakirlii, ri-i Hkim nasl tekfir eder? nk Hz. Peygamber (s.a.v.) yle buyurmaktadr: Dnya zorluklarna ve fakirliin arlklarna her halkarda tahamml et! Zilletten her vakit kan! Btn g ve kudretinle al ve gayret et. Fakirlik ayp deildir. Bugn fakir isen, alman sayesinde yarn zenginlik ve rzk sahibi olabilirsin. nsann saadeti yalnzca zenginlikle deil, gnl rahatlnda ve izzetli (erefli) olmaktadr. Zorluklarn hibirinde korkma! Hemen al! Agzllk zilletlerine hibir zaman dme! Kuvvetin varken dilencilik yapmak haramdr. al, bugn elindeki az ile kanaat et, rahatszlk duyma. Fakat daha fazla kendinden mit kesme! Hemen alma ve gayret etme yoluna git! ayet her gzel nebevi hikmet olabilirse, ite bunlar ri-i Hkimin diliyle sylenmi hikmetlerin tercmeleridir. Grld kadar Crullah her ne kadar insanlarn dnya zorluklarndan kurtulamayacaklarn sylyorsalar da, bunlarn karsnda pes edip, boyun emeye tamamen kardr. nsan bugn ne kadar fakir ise de, yarn zengin olabilme olasl her zaman vardr. Musa Crullah, insann fakirlii ya da baka bir musibet karsnda boyun

72

emesine asla raz deildir. Bunlara kar mcadeleyi ve almay tavsiye etmektedir. nsanlar rzklarn aramal, kendi menfaatleri iin almallar.242 13. Ebu Leheb ve Teklif m l Yutk Teklif m l Yutk-kulu g yetirilemeyecek eyle ykml tutmak manasna gelmektedir. Misal olarak Allah Telann, hi fenalk yapmadan mrn ibadetle geiren itaatkr kula azab etmesinin caiz olup olmadn ele alalm. Earlere gre byle bir ey aklen caizdir. nk Allah her eyin yaratcs, tek maliki ve sahibidir. O, mlknde diledii gibi tasarruf eder. Fakat itaat eden kula azab etmesi dinen caiz deildir.243 Mtridilere gre ise, dinde insanlar, g yetiremeyecei eyle asla sorumlu tutulmazlar. nk insanlar g yetiremeyecei ibadet ve taatlerle veya yapamad eylere karlk daha aryla cezalandrmak, dinin sorumluluk mantna aykrdr.244 Tartlan bir mevzu olan Ebu Lehebin durumu da, nitekim kader konusuyla alakal saylmaktadr. Zira Tebbet suresinde geen Alevli atee girecek, kavrulacaktr.245 ayeti sanki Ebu Lehebin kaderini belirtmi ve ona baka seenek brakmamtr. Baknz Musa Crullah bu konuyla alakal neler sylyor: Edeb ve terbiye dairelerinden kp, d cesaretlerde bulunmalarna aarm; zira arii Kerim zalim deil ise, sefih deil ise Teklif bim la yutak, teklif bilmuhal emirlerini karm olduu nasl dnlebilir? Tahakkuku ve husl mmkn olmayan eyleri istemek delilik deil midir? Kudreti dairesine dhil olmayan fiilleri kuldan istemek, zlm deil midir? Ebu Lehebin belki de umum insanlarn imanlar veya kfrleri kendilerinin elindedir. Kendilerinin ihtiyarlaryla birlikte kfr seen insanlar imanla teklif etmek, teklif bil-muhal olmaz, hidayete davettir. Alevli atee girecek, kavrulacaktr.246 ayetindeki tehdit, dier insanlar hakknda gelmi tehdit gibidir. manla teklifi burada teklif bil-muhal klacak bir zellik yoktur.

242 243 244 245 246

Musa Crullah Bigiyev, Byk Mevzularda Ufak Fikirler, s. 2023. Ahmet Saim Klavuz, a.g.e., s. 210. Snmez Kutlu, Bilinen ve Bilinmeyen Ynleriyle mam Mturd, mam Maturid ve Maturidilik, s. 48. Tebbet, 111/3. Tebbet, 111/3.

73

Bizim itikadmza gre ari, hakmdir. Muhal eyleri istemez. Rahimdir, insann kudretine, nispetle ar ileri teklif etmez. Kermdir, zarar olan faydas olmayan ileri, fiilleri ykletmez. Beer takati st amelleri teklif etmek zlmdr ve faydas yok olan ileri ilzam etmek abestir.247 Crullahn bu konudaki gr mam- Mtridnin grne yakndr, nk mam- Mtrid bu hitab tehdit olarak grmese de, Alahn kaderi olarak gerekletiini deil de, Allahn bilgisi sayesinde olduunu belirtmitir.248 14. Allahn radesi ve Kulun radesi Peki, Musa Crullah insann hr iradesi yannda Allahn iradesini nasl aklyor? 1. Asrmz, hrriyet asrdr. Dorusu, hrriyet olduka gzeldir; yzne ve gzelliine her insan k olur. Hrriyet olduka zaruridir. Hrriyet, havasyla sulanmadka, ruhun ve akln yaamas mmkn deildir. Dnce alanlarnn snr olmad gibi, akln, kuvvet ve kudretin de snr yoktur. 2. Fakat varlk daireleri, daha salam ve fikir daireleriyle kyaslanmayacak oranda genitir. Sonu olmayan u tabiat, haddi ve hesab olmayan bu lemleri, Kendi iradesi, kudreti ve hikmetiyle yaratan yaratcnn, kudretinin, iradesinin ve diledii gibi tasarrufta bulunmasnn da snr yoktur.249 nsanlarn hr ihtiyarlar esbap silsilesinde en evvelki sebeptir. Ezeldeki takdiri ilahi, hr ihtiyarn eseridir. Layezalde vaki olacak hr ihtiyarn eseridir.250 Allahn kendi ezeli ilminde herhangi bir kulunun yapaca hatasndan dolay, o kulun hayrna olacak eyi engellemesi mmkndr. Ve o kul o hatay iledii anda, Allah, olmasndan nce ezel ilminde olan o eyi yerine getirir. Yani kulun nndeki bir hayr kapsn kapatr.251

247 248 249 250 251

Musa Crullah Bigiyev, Uzun Gnlerde Oru, s. 119. Eb Mansr el-Mtrd, Tevltl-Kurndan Tercmeler, (trc. Bekir Topalolu), Acar Matbaaclk, stanbul 2003, s. 8687. Musa Crullah Bigiyev, Byk Mevzularda Ufak Fikirler, s. 66. Musa Crullah Bigiyev, Cebir ve Kader..., s. 16. Musa Crullah Bigiyev, el-Veia, s. 103.

74

Lakin Allahn bilmesi, kulun iradesini etkilemez. Amellerinde, hareketlerinde her insan muhtardr, hrdr, kaderde cebir yoktur.252 Hidayet, Allahn elindedir inanc, hem gzel hem de doru bir inantr. nsann vazifesi, hakikat aramaktr. Hakikati bulmak insann vazifesi deildir. Bilakis gayesidir. nsan yalnz vazifesiyle teklif klnr. Fakat gaye-i matlubesine erimesi, Allahn kolaylk gstermesiyle olur. Biraz akl ve renip bulma yolunda ciddiyeti ve sebatl olmak artyla byk itihat gibi kolaylk sebepleri bulunur ise yle adam, gaye-i matlubesinin elbette vasl olur.253 Ve bizim urumuzda cihat edenleri, elbette, yollarmza eritireceiz ve kukusuz Allah iyilik yapanlarla beraberdir.254 Izdrapl hayat hikyesine sahip olan Musa Crullahn kadere inanmamas zor bir durumdu. Hayatnn byk ksmn srgnde geiren Musa Crullahn lmeden arzulad tek bir ey vard, o da ailesine kavumak eiyle helallemekti. Fakat maalesef doduu yerlere gidip bunlar yapmak kaderinde yokmu.255 Kuran- Kerimin Ayet-i Kerimelerinin Nurlar Huzurunda Hatun kitabn ei Esma Aliye Hanmefendiye ithaf ederken bu ac durumu yle dile getirmektedir: mrnzn son yllarnda btn kzlarm, oullarm ve hrmetli, merhametli analarn srgn ve zindanlarn iddetli ve zilletli azaplar iinde braktm. Benim gnahm yoktu, kaderin bir cilvesi oldu. Affetmezsen hakkn var; lakin msaade et, mbarek ayaklarn gnahkr yzmle peyim. Evet, Musa Crullah kadere inanyordu, fakat slam mmetinin kaderi bulunduu durum deildi, nk o seilmi bir toplumdu. Sonra kitab kullarmz arasndan setiklerimize miras braktk...256 ayetinin yorumu da konumuzla alakal olup, ok ilgintir. Musa Crullaha gre Allah bu ayette kitab miras brakacak kullarn, bakasnn deil, kendisinin setiini ifade etmektedir. Baka mmetler seilmediklerinden, kitaplarndan sapmlardr. Allahn, seme iini

252 253 254 255 256

Musa Crullah Bigiyev, Cebir ve Kader..., s. 16. Musa Crullah Bigiyev, Uzun Gnlerde Oru, s. 34. El-Ankebut, 29/29. Bkz. Musa Crullah Bigiyev, Uzun Gnlerde Oru, s. XVIII. Fatr, 35/32.

75

kendine isnad etmesi, her trl azgnlk ve sapknlk imknn ortadan kaldrmaktadr.
257

Yukardaki ayette kullarn arasndan setiklerini ifade etmeden nce Allah Tel yle buyurmutur: Allah kullarnn her halinden haberdardr, grendir.258 Bunun yannda, kader konusuyla birebir alakal olan baht u ekilde tarif etmektedir: Baht insanlar dnyada byk derecelere nail eder, lkin ahirette baht olmaz. Baht, sebeb-i zahirle yahut insann almasyla deil, belki tesadfen yahut kaderin vehbi ile hsl olan fayda, mal, rtbe, saadet gibi eylere tlak olunur.259 Yani br dnyada bahtn olmadn fakat bu dnyada bahta ve kadere bal olarak insanlar arasnda baz farklarn oluabileceini sylemektedir. Allah dileseydi onlar savamazlard. Lakin Allah dilediini yapar260 ayetini yorumu da ok ilgintir, ona gre yeryznde savaa, ilahi hikmetinin bir tedbiri olarak zorunlu hallerde bavurabilir. Kyamete kadar da bu byle devam edecektir. Fakat slam Peygamberi slama davet yolunda asla klca tevessl etmemitir. lahi hikmetin tedbir olarak kabul ettii cihad, gerek insanla kurtuluu ve gerekse ilim, sanat ve edebiyatta ykselmesi iin Allahn btn lemlere bir ltuf ve kerimidir. Sonu olarak unlar ekliyor: Bu blmde anlattklarm Allahn beni aydnlatmas (hidayeti) sayesinde zikrettim der.261 Yani yapt ileri tamamen kendisine nispet etmeyip, her ite Allahn yardm olduunu belirtmektedir. Allahn, istisnasz her canlnn pereminden tutmas hakknda Kuranda yle buyrulmutur: (Hud dedi ki:) Ben, benimde rabbim, sizin de rabbiniz olan Allaha dayandm. Hibir canl yoktur ki, O, onun pereminden tutmu olmasn (onu diledii gibi

257 258 259 260 261

Musa Crullah Bigiyev, Kitbus-Snne, s. 64. Fatr, 35/31. Maarr, a.g.e., s. 111. Bakara, 2/253. Musa Crullah Bigiyev, Kitbus-Snne, s. 53- 54.

76

ynetmesin). Gerekten rabbim doru yol zerindedir.(O adildir, yannda kimse zulme uratlmaz).262 Bu ayet-i kerimenin mulne, tm insanlarn dhil olduuna phe yoktur diyen Crullah. Her insann peremi, srat- mstakim (doru yol) zerinde bulunan Mevlasnn kudret elinde olduuna gre her insan zaruri olarak srat- mstakim zerinde bulunur; yani inanta ocukluk devresinden olgunluk devresine geerken her insan doru yoldan gider. Bu yol, ilahi hikmet gereince insanlar, zerinde, doal aamal (tabii-tedrici) bir ekilde ilerlemeleri iin izilmitir. Dolaysyla insann, ocukluk a ile olgunluk a arasndaki inanlarndan hi birinden tr muaheze edilmemesi gerekir demektedir.263 Yani buralarda Allahn her eye hkim olduunu, onun izni ve haberi olmadan hibir eyin gereklemediini daha nce insan hrriyetinin simgesi olarak sayd akl hakknda da: Biz her hkm Allaha ve eriata isnad ederiz. Tabiat, ilahi iradeye teslim olduu gibi, akl da Allahn emrine itaat eder demektedir.264 nsann czi aklyla anlayamad kader konusunda unlar sylemektedir: nsanlarn ou yalnga fakir, bazlar ise elbiseler stne elbise giymi emir iken, u k bize geldi. Bahtl adam bir devletin idaresine, bir milletin nafakasna kifaye eder kadar mal sahibi olur. Dier muhta olan adam bir lokma nandan (ekmekten) mahrum kalr. Bazlarn grlerine gre, insanlk leminde rahmet-i Hdann o kadar adaletsiz, uygunsuz paylatrmas bir srr kaderdir ki, akllar hayran lemleri zndk eder. Byle mizansz farklar yalnz dnyevi lezzetlerde olsa idi, bunlar bir ekilde anlalabilirdi. Lkin yle deil kemalt- nefsiyede derect- uhreviyede farklama daha ziyadedir. rnek olarak unlar gsteriyor: Dnyada her bir kemalden en mahrum, cismen, aklen en zayf adam, br dnyada da cehennemin en alt tabakasnda olabilir. Bunun yannda bu dnyada her kemale sahip, aklen, cismen kuvvetli bir padiah, Sleyman gibi, ahirete nebi olarak sefer eder.
262 263 264

Hud, 11/56. Musa Crullah Bigiyev, nsanlarn Akide-i lhiyyelerine Bir Nazar, s. 7; Mustafa Sabri & Musa Crullah Bigiyev, lahi Adalet, s. 348. Musa Crullah Bigiyev, Kitbus-Snne, s. 139.

77

Bunun gibi, lem-i beerde hallolunamaz, muammalarn asl kader meselesidir. Fikr-i beer Kader Meselesi, ne Cebriyenin esaslar ile ne de Kaderiyyenin ileri hal etmemitir. Baz cahillerin Kuran ayetlerinden u muammay halletmek iin Failin fevz-i saadeti zntsyle beraber, noksan yalnz kbilde olur demiler. Lkin kbilin noksan nedir? dnmemiler. phe yok her bir eyin vcudu da, kemali de, noksan da, Hdadan olur. Hi hatasz Kuran ayetleri buna dallet eder. Kuranda Zuhruf suresinde drt ayette (3235)265 Dnya lezzetlerindeki farklarn hikmetleri, kemlat- akliye-i nefsiyeye nispetle dnyann lezzetleri vezinsiz, kymetsiz bir ey olduu aklanp insanlar kemalat- akliye-i nefsiyeden ibaret olan rahmet-i Hdaya saadet-i ebediyeye davet olunmutur. Bu dnyada nizamn devam iin, u ayetler hkmyle, dnya lezzetlerinde adaletsiz farkllama lazm ise, kim bilir, ihtimali lemde vcutta nizamn bekas iin de nefsin lezzetlerinde, akln kemalatna mizansz farklar lazmdr. Burada selben ya icaben kesin sz sylemek, insann mertebe-i ilmiyesine nispetle, tahminen, bilmek lazmdr hem kifayedir ki Hdann fevz-i rahmeti adli, ilmi, kudreti, bizimkilerden ziyadedir. Bununla mesele hallolunmaz ise de, insanlarn akllarnda araz olan hayret dzelir. nsan kader saklar, yalnz askerlere hcum eder ahmak olur ise de, bir ey isabet etmez. Eer Allah size yardm ederse artk hi kimse sizi yenemez.266 Kader isabet eder ise, insan hibir are kurtarmaz.267 Her nerede olsanz olun, lm size yetiir, gklere ykselmi burlarda da olsanz.268

265

266 267 268

Zuhruf, 43/3235: 32-Rabbimin rahmetini onlar m taksim ediyorlar? Onlarn dnya hayatndaki geimleri aralarnda biz taksim ettik. Bir ksmn deerinin stne kardk ki derecelerle bazs bazsn tutsun altrsn. Rabbinin rahmeti ise onlarn toplayp birbirlerinden daha hayrldr.; 33Eer insanlar hep (kfre sapacak)bir mmet olacak olmasayd, biz o Rahman inkr eden kimselerin evlerine muhakkak gmten tavanlar ve zerlerinde kacaklar asansrler yapardk.; 3435 Odalarna kaplar; zerine kurulacaklar koltuklar, kanepeler, altndan ssler yapardk. Dorusu btn bunlar dnya hayatnn geici metal; hiret ise Rabbin katnda takva sahipleri iindir. Ali mran, 3/160. Maarr, a.g.e., s. 146148. Nisa, 4/78.

78

De ki: Evinizde olsanz ldrlmesi takdir edilmi bulunanlar aresiz yine kp lecekleri yerleri boylayacaklard.269 Burada Musa Crullah kadere inanmak gerektiini sylyor, her eyin Allahtan olduuna inanmak kader meselesini zmese de buna inanmann Allahn yceliine hayretimizi artrmaktadr. Dier yandan insandaki mutlak hrriyete sahip olan akl-i selimin gsterdii yola uyduumuzda, bize bu dnyada verilen her lokmann, her yudumun byk bir ilahi ltuf olduunu anlarz. Bedenimizin, hayatmz ve ibadetlerimizin tm de Allah Tel tarafndan esirgenmeksizin bolca verilmi byk nimetler olduunu anlayacamz sylemektedir.270 nsann ilim, fikir ve dnce hayatnda inkiaf eden en bereketli eyler, ilim adamlarnn uzun boylu almalarndan sonra, keif yoluyla yahut tefekkr annda kendilerine gelen ilahi ynlendirme sayesinde elde edilen bilgilerle ortaya kmtr Kef ve ilham da kesinlik ifade eder hatta kef ve ilham, Allahtan olduu iin, akln da stndedir demektedir. Allah dilediini nuru ile aydnlatr271 nsan, bilgisini akl ile elde eder. Ancak bilgisi cz ve snrl olduundan, bilgisini geniletmek iin nakli bilgilere de ihtiya duyar.272 Yani yapp ettiklerimizde hep Allahn tesiri olduunu, kendi hayatn anlatrken de yaptklarnn ounu kaderin etkisiyle yaptn da belirtmektedir: Devlet-i Kudretle kalbimde slami limlere muhabbet tohumu ekilmi imi. Kazan ve Buhara din medreselerinde yaklak on sene mrn zayi ettikten sonra, kaderin sevki, evkin saikiyle, hayalim byk mitlerle dolu iken bilad- slamiyeye sefer ettim. Bu memlekete namlar mehur medreselerin her birini grdm. Fakat teesf! O byk dini medreselerde en az ey, ulum-i diniyeyi buldum. Sonunda kanaatle deil, tamam- hayretle vatanma dndm.273

269 270 271 272 273

Ali mran, 3/154. Mustafa Sabri & Musa Crullah Bigiyev, lahi Adalet, s. 281. Nur, 24/35. Musa Crullah Bigiyev, Kitbus-Snne, s. 9293. Maarr, a.g.e., s. 2.

79

Ayn ekilde her eyde Allaha muhta olduumuzu ve Allahn bizim iin uygun grmeyip bize vermedii bir eyi hibir ekilde elde edemeyeceimizi sylemektedir. Nitekim elde ettiimiz bilgiler hakknda u gerei bize hatrlatmaktadr: Allah deme btn isimleri (eyann adlarn ve ne ie yaradklarn) retti. Sonra onlar meleklere arz edip eer siz sznzde sadk iseniz unlarn isimlerini bana haber verin dedi. Melekler Ya Rab! Seni noksan sfatlardan tenzih eder, kemal sfatlarla tavsif ederiz ki, senin bize rettiklerinden baka bizim bildiimiz yoktur. phesiz lim ve hkim olan ancak Sensin dediler.274 Bu ayet-i celilide olduka nemli ifadeler vardr. Buna gre; hem insanlarn hem de meleklerin ilmi Allahn rettikleridir. Ne insann ne de meleklerin, yoktan var ettikleri bir bilgisi yoktur. nsanda ve melekte var olan bilgiler, sadece isimlerle ve ekillerle elde edilen bilgilerdir. Eyann hakikatini ne insan bilir ne de melek. Ksaca ayetin ifadesine gre, insan btn varlk lemini ve btn hakikatleri ancak isimleriyle bilir ve Allah retirse bilebilir.275 Kuran- Kerimin ems Suresinin ilk on ayetleri iinde u ayetlere yer verilmitir: Nefse ve ona birtakm kabiliyetler verip de iyilik ve ktlklerini ilham edene yemin ederim ki, nefsini ktlklerden arndran kurtulua ermi, onu ktlklere gmen de ziyan etmitir.276 Bu ayetlerden anlaldna gre, insan ftratna hem nefsin gnah tohumlarn, hem de takva danelerini ilham eden ve onlar hikmeti ile eken Allah Telnn kendisidir. Binaenaleyh, Hz. demin bir olu, gnahkr nefsine boyun emi, kardeini ldrmek kendisine kolaylam, onu ldrm ve ldrdnde de hibir pimanlk duymamtr. Yine Kuran Hz. demin bir olunun dierine u szn, nakleder: Ant olsun ki, sen ldrmek iin elini bana uzatsan, ben sana ldrmek iin elimi uzatacak deilim. Ben lemlerin Rabbi olan Allahtan saknrm.277

274 275 276 277

Bakara 2/3132. Musa Crullah Bigiyev, Kitbus-Snne, s. 86. ems, 91/710. Maide, 5/28.

80

(Demek istiyordu ki) Ben sana elimi uzatmam ama bakas uzatabilir; bu da ya ksas kanunu gerei, seni ldrmesi iin Allaha musallat kld biridir.278 Buradan da Musa Crullahn kader konusunda tam bir Cebriyeci anlaya sahip olduunu syleyebilirdik. Fakat yle biri de olmadn biliyoruz. Bu durumu nasl anlamalyz? D. Musa Crullaha Ynelik Eletiriler Tabi buraya kadar derlediimiz malumatlara baktmzda Musa Crullahn kader konusundaki grleri arasnda bir elikinin olduunu grebiliriz, bir yandan insann mutlak hrriyete sahip olduunu sylerken dier yandan her eyin tamamen Allahn kontrolnde olup ve Onun istei dnda hibir eyin gereklemeyeceini sylemektedir. Burada belirtmek istediimiz bir konu Musa Crullahn grleri arasnda baz kk noktalarda tezatlara rastlayabiliriz. Ama bunu normal karlamak lazmdr. nk yaad corafya ve dnem itibaryla ok karmak olaylara ve duygulara maruz kalan Crullah, her konuyla alakal grn beyan etmitir. Belirli kalplara skp kalmay her zaman red edip, her konuda serbeste sz syleyen Crullah syledikleriyle bulunduu zamana ve mekna, karndakinin derdine derman olmaya alyordu. Fikirlerini cesurca ortaya koyan Crullah eletirenlerin arasnda ilk akla gelen Mustafa Sabri Efendi: Kelam kitaplarndaki inanlar sprp atmak suretiyle slam inanlarn ortadan kaldrmaya ok hevesli olduun anlalyorsa da Allahn izniyle buna gcn yetmeyecektir.279 Diyecek kadar Musa Crullah eletirmektedir. Bunun yannda insanlarn ounluu iin Musa Crullah ilahiyatta aka Mutezile yanls siyasette Trk ulususuydu. Geleneksel Snni ilkelerini benimsemi olan Osmanl ulemas iin Mutezileye yaknlk hemen hemen dinsizlik demektir.280 Tabi baz eletiriler abartl ve aslsz olarak grnse de bazlarna katlmamak ok zordur. Mesela Mustafa Sabrinin u syledikleri de ok gzel tespittir: Kuran ve Snnetten baka bir kimsenin sznn delil olmayacan her frsatta tekrarlayp duran Crullah, tuhaftr ki Ebul-Ala el-Maarriyi slam imam diye
278 279 280

Musa Crullah Bigiyev, Kitbus-Snne, s. 50. Mustafa Sabri, Yeni slam Mctehidlerinin Kymeti lmiyesi, s.105; Mustafa Sabri & Musa Musa Crullah Bigiyev, lahi Adalet, s. 164. Ahmet Kanldere, Rusya Trklerinde Musa Crullah (18751949), s. 82.

81

lanse etmekte; Muhyiddin ibni Arab gibi baz mutasavvflarn mesnetsiz iddialarn delil olarak ileri srmektedir. Putperestler de dhil herkesi sonunda cennete sokmak gibi geni bir bak asna sahip olmasna karn, salih amel eklinde hayata geirilemeyen iman imandan saymamas da ayr bir garabettir.281 Yine de o, neshin Kuranda vuku bulmadn, tilavet olunan her ayetin muhkem olduunu srarla vurgulayan limdir. Ancak burada, klelikle ilgili grlerinin desteklemek iin, Enfal Sresi 67. ayetin, mensuh olduunu sylemek durumunda kalm ve Enfal Sresi 67. ayetin, henz Mslmanlarn gsz olduu bir dnemde nazil olduunu, Muhammed Sresi 4. ayetin ise Mslmanlarn gl olduu dnemde nazil olduu ifade etmitir. Hlbuki ilke olarak neshi kabul etmemektedir. Ayetleri deerlendirirken, indii dnemin artlarn da gz nne alan birisi olarak Crullah, klelikle ilgili ayetleri bir sava durumu tasvir ettiini, savan deiik merhalelerini, yaplmas gerektii yaplmas gerekli olan eyleri anlattn hesaba katmamtr. yle grnyor ki, deien modern dnyann artlar onu byle dnmeye sevk etmitir. nk kleliin kalkt insan hrriyetinin alabildiine desteklendii bir dnyada o, slamiyetin kesinlikle kleliin kaldrd fikrini savunmak durumundadr. Oysa gerek onun da delil olarak ileri srd ayetler gerekse cariyeler ve klelerle ilgili dier ayetlere baktmzda kleliin yasaklanmadn, ancak kaldrlmas ynnde tedbirler alndn sylemek daha isabetli bir yorum olacaktr.282 Ayn ekilde Musa Crullah, iilerin Beda anlayna her ne kadar kar ksa da Allahn Cehennemin ve azabnn ebediyen olacan bildirmesine ramen, Musa Crullahn herkesi oradan kurtarmak abalar altnda birbirine ters den dnceler ileri srmtr.283 Bunlar Crullahn ulamak istedii amaca gre yazdn sylersek, aslnda mantkl bir yorum yapm oluruz. nk almalarnda belli hedefe ulamak iin iine yarayan btn kaynaklar kullanmaktadr, iine yaramayanlara tabiri caiz ise gz yummaktadr. Kulland metod felsefede Makyavelizm adyla tannan metodu anmsatmaktadr ki u eletirisinden bu metodtan haberdar olduu anlalr: Makyavel metodu gibi baz kanunlar, istenmesi hell bir maksat yolunda, haram vesileleri de hell sayp; haram maksat vesilelerini kapamak yolunda, o kadar fazla
281 282 283

Mustafa Sabri & Musa Crullah Bigiyev, lahi Adalet, s. 12. Ahmet leyen, a.g.e., s. 67. Mustafa Sabri & Musa Crullah Bigiyev, lahi Adalet, s. 3843.

82

ihtimam etmezler ise de, slam eriat haramn hell vesilelerini de tahrim eder. Ancak, hellin haram vesilelerini hibir zaman hell saymaz.284 Mustafa Sabriye gre de Musa Crullah nakli delilleri bilerek ya da bilmeyerek hep duygu ve eiliminin etkisi altnda deerlendirmitir. Yani nce mizacna ve arzusuna uygun gelen bir teoriyi kafasna yerletirmi; delilini ise daha sonra aramtr.285 Peki, Musa Crullahn asl amac, asl hedefi ne idi diye sorarsanz. Bana gre yaad toplumu, ortam gz nnde bulundurarak unu syleyebilirim. Hedefi slam mmetini uyandrmak, yanl gidiatmz deitirmekti. Tatarlar Avrupa kltryle i ie yaamaya balayan ilk Mslman milletidir. Ve slamda yenileme hareketleri hep yabanc kltrlerin altna girmi blgelerden balad. Bugn olduu gibi zannederim ki o zamanlar da Mslmanlar kar taraftaki dinlere, kltrlere yce dinimizin stnln ve gzelliini gstermeye alyorlard. Fakat bir yandan slam gibi yce dine sahip olan insanlarn dier yandan geride kalmas hatta ezilmesi, aklanmas zor bir durumdur. Ve hepimiz biliyoruz ki su dinimizde deil onu yanl anlayan, yanl yaayan bizlerdedir. Musa Crullah ta elinden geldii kadar ona gre yanl anlalan unsurlar dzeltmeye, yce dinimize her konuda stnlk kazandrmaya alyordu. Nitekim Rahmeti lahiye konusundaki u szleri bunu aka gstermektedir: Dier milletlerin her biri, gelecekte/ahirette kurtuluu, -byk bir bencillikle-, yalnz kendilerine tahsis ederlerken, ahirette btn insanln kurtulaca inanc, slamiyetin inanlarndan bir haline getirilebilseydi, byle yce bir inan slamiyet iin ok byk bir fazilet olmaz myd?286 Kader ve kaza Musa Crullaha gre geri kalmlmzn en ba sebeplerindendir. nk onlar yanl anlayan bizler, her eyi brakp bu hale geldik. Aslnda kaza olsun, kader olsun, tevekkl olsun, rzk olsun insanlar pasifletirmek iin deil tam tersi hayatn zor mcadelesinde onlara cesaret ve atlganlk kazandrmak iindir. nk Musa Crullah her hkmde, riin gayesi ile toplumun maslahat
284 285 286

Musa Crullah Bigiyev, slm Nazarnda Mskirt ve Meyyit Yakmak Meseleleri, (haz. Ferhat Koca), Ankara Okulu Yaynlar, Ankara 2003, s. 49. Mustafa Sabri & Musa Musa Crullah Bigiyev, lahi Adalet, s. 2930. Mustafa Sabri & Musa Crullah Bigiyev, lahi Adalet, s. 277.

83

arasnda bir paralellik aramtr. Hayat br dnya beklentisine dntrecek bir din anlayna kar kt gibi, byle bir dnceye dayal hukuk sistemine de kar kmtr.287 Ona gre maslahat, slam eriatnn lsdr (mizan). Hatta slam eriatnn onda dokuzu maslahattr.288 Bununla da kalmayp: Ben iman, imann btn rknlerini, din ve felsefeyi yahut herhangi bir dnceyi hak ve menfaat llerine takdim ederim. Bir reti Hakka dayanyor, insanla yarar getiriyorsa muteber olabilir. Batl olup zarar getiren bir reti, benim nazarmda her halde merduttur. Din ve imanda da, Hakka dayanmakla birlikte, siyasi bir hayr ve itimai bir faydann bulunmas elbette lazmdr. Vahyin, akl ver tecrbenin hkmne, fayda ve maslahatn iktizasna ters den eyler din deildir 289 diyen Crullah, slam dini, insanlarn yalnz imanlarna, akidelerine ve ibadetlerine mahsur deildir. Bilakis ihtiyari amellerin her birini, itimai hayatn btn cihetlerini ihata eder. slamiyet hayat kanunudur, hayat hukukudur demektedir.290 Onun iin Kurann btn ayetlerinin mmetlerine maslahatna uygun olduu fikri ile Kuran hkmlerinin zamann arlarna gre yorumlanmas gerektii fikrine sahiptir.291 Fakat bunlar gerekletirirken hibir ekilde dinin belirledii snrlar dna kmamaya gayret etmektedir. Her ne kadar Mustafa Sabri onun iin Bu, her dini, her inanc tasvip ederek dininden dolay hi kimseyi tahkir etmeme yolunda Musa Efendinin, son zamanlarda Avrupada reva bulmu olan vicdan hrriyeti tabirini yanl anlam olmas ihtimalini ok yksek gryorum. Hrriyetlerine yeni kavuan milletlerde halktan baz saf kimdeler bunun, kanunlarn ve sorumluluklarn tamamnn kaldrld anlamna geldiini zannederler. Bunun gibi, Musa Efendi de vicdan ve dnce (itihat) hrriyetine sayg anlayn ktye yormu olmaldr,292 dese de ve Musa Crullah, eri hkmlerin asllarnn drtle (Kitap, Snnet, cma, Kyas) snrlandrlmasna kar kp. O hkmlerin dayand temellerin daha geni tutulmas gerektiini savunarak bu konuda, akln tarihi hakikatleri ve

287 288 289 290 291 292

Mehmet Grmez, a.g.e., s. 65. Musa Crullah Bigiyev, Kitbus-Snne, s. 137. Musa Crullah Bigiyev, Halk Nazarna , s. 56. Mehmet Grmez, a.g.e., s. 113. Ahmet leyen, a.g.e., s. 40. Mustafa Sabri & Musa Crullah Bigiyev, lahi Adalet, s. 138.

84

toplumsal talepleri de nass gibi muteber olmasn savunsa da293 yine de o Mustafa Sabri Efendinin tasvir ettii modernistlerden deildi. O bu durumu u ekilde izah ediyordu: Varlk leminin rtl kalan hazinelerine oranla, insanln ilim hazineleri olduka fakir ise de, hafzalarmza nispetle olduka zengindir. nsanln ilim ambarlarndan bir tane, hafzalarmzda bulunmu olabilir. Bu tanelerin tesiriyle, neesiyle olmal ki, kafamzda biraz sarholuk olusun. Aklmzda nee, kalbimizde mutluluk kuvvetiyle, Kuran- Kerimin saygnl karsnda pervasz davranrz. Hrriyetimiz aknlktan ibaret kalmasayd, hrriyet nedeniyle Kurana hrmet kalbimizden kaybolup gitmeseydi ok gzel olurdu. Ben de hrriyet aym, ben de ilim ve marifet isteklisiyim; fakat Kuran- Kerim, slam ve Hz. Peygamber, benim nazarmda hrmet edilen ve kutsal saylan eylerin tmnden daha fazla muhterem, ok daha mukaddestir. Ben ayet-i kerimelerin nazmlarna da manalar gibi itibar ve riayet eder; tevil ve yaktrma gibi haddi amaktan her zaman saknrm. Birok meselede ehl-i ilmin reylerine, mezheplerine hatta bazen icmlarna muhalefet ettiim dorudur. Ancak ben her meselede slamn retilerine cemal olabilecek ciheti iltizam ederim, hibir meseleyi kuru iddia olsun diye yahut reformatrlk hevesiyle yazmadm.294 Ama kendisinin de syledii gibi mahall-i ihtilafta mizan- hakkiyet maslahattr. Maslahat nerede olur ise, O kavl hak olur. Zira er-i slm hayat- insaniyeti islah iin gelmitir.295 Musa Crullah, slm mmetinin insanln ve medeniyetin btn ihtiyalarna cevap verebilmesi ve slm dininin Mslmanlarn kurtuluuna ve ilerlemesine engel olduu sulamalarnn bertaraf edilmesi iin yaplmas gerekenleri u ekilde zetler: Kuran- Kerimin ayet-i kerimelerini Hazreti Muhammedin btn snnetlerini, sahabenin, tabiilerin ve mtehitlerinin btn itihatlarn, nceki milletlerin btn kanunlarn, nceki dinlerin btn eraitlerini, gnmz medeniyetinin btn haklarn, sistemlerini, sosyal bilimlerini tamamyla kucaklayp hayat tecrbesiyle, sosyal tarihin

293 294 295

Musa Musa Crullah Bigiyev, Uzun Gnlerde Oru, s. 203; Ahmet leyen, a.g.e., s.16. Musa Crullah Bigiyev, Byk Mevzularda Ufak Fikirler, s. 85. Maarr, a.g.e., s. 176.

85

ahadetiyle, akln yol gstermesiyle ve zamann artlarna gre alrsak, slmn sosyal eriat btn gcyle ve kemaliyle medeniyet dnyasna kendini tantm olur. 296 Bunun yannda Musa Crullah insanlar inandklar eyleri mutlaka onlarn hayrna olmas gerektiine, zararl olan eylerin dinle, imanla alakal olmadklar kanaatindedir. Bu konuda unlar dile getirir: manda ve dinde hakikatin bulunmasnn yannda ictima ve siyasi menfaat ve hayrn da bulunmas lazmdr.. Tecrbe ve akln hkmne ve faydal grdklerine uygun dmeyen hibir ey din deildir.297 Ondan dolay kader konusunda insann hrriyetini savunmutur, nk btn mmetimiz iin bundan daha yararl maslahat yoktur. Tabi ki insana hrriyeti tanrken Allahn mutlak idaresini ve bilgisini hibir surette snrlandrmamak gerekir. Bunun yannda slm mmeti birlik ve beraberlie armaktayd. Aramzda zuhur eden kader gibi ihtilfl konularn birliimize zarar verdii aktr. Crullahn yaad dnemde Mslmanlarn ittifak diye bir eyin olmad aka sylenmekteydi. Fakat bunun yle olmamas gerektiini herkes biliyordu. Nitekim toplantlarda herkes: Snnilik iilik yok, ihtilf bitsin! Cenab- Hda bizi bir kelimeyle cem etmi. L ilahe illallah, hepimizi karde etmi diye baryorlard.298 Bunun yannda Crullahn ve fikir arkadalarnn gayretleriyle Rusyaya bal olan Trk Cumhuriyetlerden balayarak mmet Birlii yolunda nemli admlar atlmt.299 Gelenekiler insan unsurunu adeta gz ard ederek ilhi iradeyi anlamaya alrken, ada modernistler bunun tersi bir yol takip etmilerdir. Musa Crullah ise doru bir istinbatta bulunabilmek iin ikisini birbirinden ayrmamz gerektiini savunur. Ona gre her iki lt birbirinin salamasdr.300 Grdmz gibi ok karmak konuda karmak ekilde fikirlerini savunsa da konuyu iki cihetten ele aldn syleyebiliriz. Birincisi Allahn bakmndan ki her eye kadir ve hkim olan Allahn, ezeli ilmiyle her eyi bilmesine kader diyor. Bunun yannda Allahn yapp ettiklerinde
296

Musa Crullah Bigiyev, slmn Elifbas, (haz. brahim Mara, Seyfettin Erahin), Seba Yay., Ankara 1997, s. 39. 297 Musa Crullah Bigiyev, Halk Nazarna, s. 49. 298 Musa Crullah Bigiyev, Umum Rusya Mslmanlarnn nc Resm Nedveleri, Tipo-Litografya Bratya Karimov (Matbaa-i Kerimiye), Kazan 1906, s. 134. 299 Musa Crullah Bigiyev, Umum Rusya Mslmanlarnn nc Resm Nedvesinin Mkerrerat, TipoLitografya Bratya Karimov (Matbaa-i Kerimiye), Kazan 1906, s. 1415. 300 Mehmet Grmez, a.g.e., s. 68.

86

de hibir snr tanmyor, onlar Allahn ii olduu iin biz bize Allahn verdii cz-i vasflarmzla onlar bilemeyiz. nsann bakmndan baktmzda ise Crullaha gre insan hrdr. nsana verilen en byk nimeti akldr. Akl hrdr ve insann hr ihtiyarn gstergesidir. Ama bunun yannda kader phesiz vardr, ama bizim anladmz gibi deildir. Allahn bilgisinden ve eylemlerinden habersiz olduumuz iin biz hrz ve kader, tevekkl gibi konular bizi herhangi bir iten soutmamal tam tersi yeni ilere atlmamza ve yeni baarlara komamza tevik etmelidir. nk akl- selim ile Allahn yardm yanmzda oldu mu baaramayacamz hibir ey yoktur. Her ne kadar Musa Crullah Kelma ve kelm mezheplerine kar olsa da, kader konusunda hangi ki mezhebin Crullah grn kader paylamaktadr Mturd diye sorsanz. Aka grn grlmektedir konusunda mezhebinin

desteklemektedir. nk insann kesinlikle fiili, kudreti, kasd, ihtiyar ve iradesi yoktur, insandan meydana gelen hareketler, cansz maddelerin hareketleri gibidir diyen Cebriyeye katlmas, buraya kadar izah ettiklerimizden anlald kadaryla asla mmkn deildi. Bunun yannda Musa Crullah Kaderiye ve Mutezilenin mfritlerinin yapt gibi ezeli kaderi, ezeli ilmi de inkr etmemektedir. O Allahn yaratmasn, iradesini ve ezeli ilmini hibir surette zedelemeyecek insann ihtiyar ve hrriyetini savunmaktadr. Onun iin insan hrriyeti konusunda Cebriyeye daha yakn olan Earlere nazaran insan hrriyetine daha ok nem veren ve kaderi inkr etmeyen Mturdlerle ayn ya da yakn gre sahip olduunu rahatlkla syleyebiliriz. Tabi buraya kadar ortaya koyduumuz Musa Crullahn kader anlayn elimize geen eserlerden bulabildiimiz kstl malumatlardan derlediimizi ve sonuta sadece bizim bir yorumumuz olduunu sylemek zorundayz. Ve Crullahn kendi gr hakknda syledii eyler bizim yorumumuz iin geerlidir. Nitekim o: u sz yalnz benim itihadmdr, yalnz benim grmdr. Tatm, kpk kprtm i zm, i hurma sular, mezhep imamlar, mezhep adamlar nazarnda haramdr, murdardr, necaset-i galzadr. St, bal, arpa, buday araplar, sarho edici miktar ise haram ise de, hibir mezhep nazarnda necis deildir. Benim hususi inancma gre, her biri, hepsi aralarnda herhangi bir fark gzetilmeksizin haram ise de, hibiri necis deildir. u inan yalnz benim akidemdir,

87

yalnz benim itihadmdr. Kymeti var ise de, hibir kymeti yok ise de, hata ise de, yalnz bana mensup olup kalr. Btn sorumluluu yalnz bana aittir301 demiti. nallah yakn zamanda Crullahn kaderle alakal eseri bulunur da, bu konuda daha teferruatl ve kesin bilgilere sahip oluruz. almamzn banda da sylediimiz gibi, baz almalarda kader konusuyla alakal Crullahn grnn bilinmediini sylenmekte, dierlerde ise bu konuyla alakal fazla malumatlara rastlayamadmzdan bu konuyu ele almay istedik. Tabi bu konuda ne kadar baarl olduumuz tartlabilir ama amacmz Musa Crullah tanmak ve kader konusunda ne dndne dair bir k tutmakt. nallah bundan sonra yaplacak almalara dorularmz ve hatalarmzla yardmc olabiliriz. Nitekim Musa Crullahta dorularyla da yanllaryla da slam mmetine yardmc olmaya alyordu. Tabi yapt tespitlerin hepsi dorudur denilemez. Nitekim o gnlerden bugne kadar geen zaman zarf ierisinde Mustafa Sabri Efendinin u eletirisinde maalesef hakl olduunu belirtmek gerekiyorsa da: Hem efendim, Musa Efendinin Mslmanlarn geri kalmalarnn sebeplerini olarak sralad, tespih ekip salvat getiren sfiler, cami ihtiyarlarna namaz kldran imamlar ve bunlarn arkasnda namaz klan yallar, n-mahrem yzne bakmayan zahidler artk gnmzn slam dnyasnda arzu edilen seviyeye inmi, hatta hemen hemen hi kalmamtr. Buna ramen ilerleme yollarn tutmayan Mslmanlar modas gemi bahanelerle aldatmaya almak ayptr.302 uras aktr ki Musa Crullah slamiyet ve slam mmeti iin elinden geldii kadaryla faydal olmaya almt. nand eyler uruna mcadelesini vermi bundan dolay da hayatnn sonuna kadar ailesinden, vatanndan uzakta srgn hayatn yaamt. Mslmanlarn ilerlemesine, kendilerine hrriyet duygusunu kazandrmasnda ne kadar faydal olabildii tartlabilir. Fakat Musa Crullah gerekten hr bir insand, nk btn eletirilere, takiplere, soruturmalara aldrmadan hr aklyla fikirlerini ortaya koymay baarmtr. Ve slm mmeti iin hayat pahasna mcadele etmi bir Mslman-Trk limi olarak hatrmzda kalacaktr.

301 302

Musa Crullah Bigiyev, slm Nazarnda Mskirt..., s. 46. Mustafa Sabri & Musa Crullah Bigiyev, lahi Adalet, s. 239.

88

SONU slm leminde yaanan klere yakndan tanklk eden Musa Crullah, o dnemin birok slm limi gibi bunlarn sebebini tespit edip bunlara bir are bulmaya alyordu. Onun yaad dneme yani XVIII. yzylna slm dnyasnda gelien din yenilenme hareketi damgay vurmutu. Musa Crullah Bigiyev de bu harekete katkda bulunmutu. Ona gre slm slaha muhta olmad gibi, karlatmz her trl problem de kendimizden kaynaklanmaktadr. Dolaysyla Mslmanlarn slaha muhta olduklarn savunmutur. Ayrca o, kelam ilminin toplumsal hayat zerinde etkisinin byk olduunu fark ederek eski kelm sisteminin ve kelamclarn toplumsal hayat zerinde olumsuz etkiler yarattn ileri srmtr. Kader konusunun yanl anlalmasn geri kalmamzn sebepleri arasnda sayan Crullahn bu konuda Matridilie yakn olsa da kendine has bir yorumu olduunu syleyebiliriz. Crullah herhangi bir mezhebe mensup etmek aslnda ok byk hata olurdu. nk o hayat boyunca akl hapseden mezhep taassubuna iddetle kar kmt. Zira ona gre akl hrdr ve hr kald srece btn sorunlarmz zebilecek kapasitededir. Akl Allah tarafndan verilen bir nebi gibidir. Bunun yannda akl insan dier varlklardan ayran en byk zelliktir. nsann ihtiyar sahibi olmasnn ve bundan dolay sorumlu tutulmasnn hem kayna hem sebebidir. Musa Crullaha gre akl hr olduu gibi insan da hrdr. Btn yaptklarmzdan biz sorumluyuz ve suumuzu kader inancna atmak byk hatadr. Kaderdir kazadr deyip bamza gelen her eye boyun emek yanltr. Kaderi, kazay, tevekkl tembellik sebebine evirmemeliyiz. Kim yle yapyorsa yanlmtr, kim bunlar frsat bilip bakasnn srtndan geiniyorsa en byk gnah ilemektedir. nk bu kavram ve inanlar Mslmanlara bunun iin deil, cesaret, gven, atlganlk duygusu kazandrmak iin bildirilmitir. Allahn bizim yanmzda olduunu bilmemiz ve ne kadar zor olursa olsun baaracak gcn bize verildiini unutmamamz iin bildirilmitir. Her ey bizim elimizdedir ve eer buna gerekten inanrsak bu kt gidiatmz durdurabilir ve layk olduumuz noktaya

89

ulaabiliriz. nk biz Allah tarafndan seilmi bir mmetiz, herkese rnek olmamz lazmken acnacak durumda olmamz doru deildir. nsanda tam ihtiyar ve hrriyet bulunduunu kabul eden Crullah, bunun yannda Allaha hibir ekilde noksanlk ithaf etmemitir. Ona gre kader vardr. Nitekim hayatndan bahsederken yaptklarn ounu kader tevikiyle yaptn kabul etmektedir. Fakat bu kader anlay Allahn iradesini, kudretini, ilmini ve insann yapp ettiklerini birbirinden ayr deerlendirmekten ibarettir. nk Allahn mutlak olan ilmi, iradesi, kudreti hibir surette snrlandrlamad gibi tartlmaz da. Fakat bunlarn olmas insann cebir altnda bulunduu anlamna gelmez. Biz kendi yapacaklarmz bilmekten acizken Allah (c.c.) her eyi bilir. O bize hr ihtiyar tanmtr ve bizim yapmadklarmz da bilir fakat bizi onlara zorlamaz. ok zor bir hayat hikyesine sahip olan Crullahn kadere inanmamas beklenilmezdi o insann btn glerinin snrl olduunu ve Allah tarafndan verildii gibi bizim de her an Allahn kontrol altnda olduumuzu kabul etmekteydi. Lakin kaderdir kazadr deyip mcadelesini, dnya hayatn brakanlara iddetle kardr. Ona gre rzkmz her ne kadar Allah veriyorsa da bizim almamz ve abamz nispetinde vermektedir. nsan kendi geleceini bilmedii gibi Allahn ona hazrladklar hakknda da ufack bilgiye sahip deildir. Onun iin kendisine Allahn ltfettii ihtiyar ve kuvveti kullanp, kendi geleceini kendisi izmek zorundadr. Sonuna kadar aba harcamal, Allaha gvenmeli, vazgememelidir. Bunlarn hepsi yapldktan sonra tevekkl etmeli ve bunlara ramen gereklemezse kaderden bilmelidir. Bu aslnda, problemi tam anlamyla zmek olarak belki grlemez, zira tartma konular ortalkta durmaktadr, fakat problem karsnda Mslman bir insandan beklenilen tavrn tespitidir. Musa Crullahn hrriyete verdii nemin ve Mslmanlardan ne istediinin tespitidir. Onun tasavvurunda doru olan Mslman modelinin nasl olmas gerektiinin tespitidir. Sonu olarak ta buraya kadar tespit ettiklerimiz bizim gzmzle Crullahn kader yorumunu yansmaktadr. Hayat boyunca bakalarna zorla fikirlerini, yorumlarn, dncelerini benimsettirmeye alanlara kar kan Crullahn hi kimseye kendi grlerini benimsettirme amac olmamtr. Fakat bizim buraya kadar tespit ettiimiz kader yorumu her bakmdan maslahatlarmz iin en uygun yorum olduunu syleyebiliriz.

90

EK CEBR ve KADER MESELES Mahlkat zlerinin vazifelerinde ya gkler, yerler, dalar gibi musahherdir yahut melekler ve cinler gibi mecbuldur yahut insan gibi muhtasardr. htiyar yalnz insanlarda bulunur. Emaneti lhiye, musahher mecbul mahlklarn birine verilmemitir. Kaadir muhtar insanlara verilmitir. Demek ki emaneti lhiye, hrriyettir, ihtiyarn hrriyetidir. Yazan: Musa Crullah (Asrmzn en byk slm mtefekkirlerinden) Hoca Hafz iraz gibi byk sfi, byk hkim hazretlerinin: Hads ez mutrib-u mey gu v raz-i dehr kemter c Ki kes ne kuud-u ne kuayed be-hikmet in muammara gibi fasih, beli ifadelerinden sonra da bir sz sylemek ihtiyac acaba kalr m? Yok! Kadim edynn byk imamlar da, eski yeni felsefe hkimleri de kader muammalarn halletmek yolunda bir kelime ifade edemediler. Ya skt edebiyle yahut itiraf lisanyle acizlerini sylediler. Kader muammalarn halletmek yolunda sz sylemek cesareti benim kalbimde, beyhude yorulmak gururu benim dimamda yoktu, yoktur ve bulunmaz da. Lakin kader elbette sabittir. Kaderin sbutu takdirinde insann vaziyeti ne olur? znn hareketlerinde, amellerinde insann ihtiyar kalr m? Yahut biare insan hareketlerinde, amellerinde mecbur olur mu? Muztar kalr m? Eer kaderin sbutu, biare insann ihtiyarn iptal ederse, slamiyetin en byk, en mhim esas batl olur. Zira Kuran- Hkimin hitaplar, er-i hakmin teklifleri yalnz muhtar adamlara, yalnz kadir adamlara mteveccih olabilir. htiyar yok, kudreti yok insanlara hitap, mteveccih olmaz, teklif mteveccih olamaz. Rabbl-lemin Allah Celle Celalehu Hazretlerinin ezelde ilmi, ilmi, gereince ezelde kaderi, kaderine tamam muvafk kazalar da sabit olursa, ilmin, kaderin,

91

kazalarnda hilaf mmkn olmadktan sonra insan bizzarure mecbur olur, elbette muztar kalr. Bu en mhim, en mkl, en byk meseleleri byk bir ihtimam ile uzun mddet fikir ettim. talimlerini de grdm. Akbet, byk bir feyzi lahi olmak zere, Zikrun miner-rahmani muhdes olabilecek byk bir nur-i lahi gzlerimi at, hakayik yollarn grdm de dedim ki: nsanlarn sa hasseleri vardr, mahede ederler, akllar vardr, idrak ederler; iradeleri, kudretleri sayesinde hareketlerini, amellerini icat ederler. Eer ki Tabi, ftr byle kemaller nevi beerde bulunmasayd, yeryznde halifelik ereflerini Kuran Kerim insanlara vermi olmazd. nni cailun fil-ardi halife. Yani Ben, yeryznde bir halife klacam. gibi Feiza sevveythu ve nefaht fihi minruhi, yani vakta ki onu dzelttim ve ona ruhumdan frdm gibi cemil, hkim cmleler insanlarda kudretin vcudn de, o kudretin tesirinin de gayet vazh beyanlar ile ifade etmezdi. Kelm kitaplarnn, usul fkh kitaplarnn inkrlar, her ne kadar tevhid akidesine byk bir ihtiyat mlhazas ile vki olmu olabilirse de, gayet mstebad bir inkrdr, byk itibahl bir vehimdir. Eer insanda kudret bulunmasayd yahut mevcut kudretin, eseri yok olsayd, Feiza sevveythu ve nefaht fihi minruhigibi yti Kerimelerde mezkr tesviyeden, ruhi lhiyeden zerre kadar bir eser insann tabiati ftriyesinde bulunmazd; La ykellifu-llahu nefsen illa vsaha , yani Allah, bir cana ancak vusu, yani takati kadar yk ykler istisnas da hav olurdu. Zira, vus insann kudreti ameliyesidir. Kudreti ameliye bulunmadka eri hkim teklif etmez. Hikmeti lhiye eliyle insanlarn tabiati ftriyelerine ihsan klnm kudreti ameliye sabit olursa, ezelde muhakkak sabit, muhakkak nafiz, kader ilh tahtnda kadir insanlarn vaziyeti ne olur? Kaderin kahr tahtnda insann mecbur olmas, muztar kalmas bu meselenin en mkl cephesidir. En son dakikasnda her insan mecburdur, muztardr, ihtiyar yoktur, teklifin esas batldr demek olur. Ahzab Suresinin yetmi nc ayeti kerimesinde: nna aradne-l-emnete als-semmavat vel-ard vel-cibali fe ebeyne en yahmilneha ve efakne minha ve Kelam kitaplarnda, usul kitaplarnda muhtelif mezheplerin

92

hamelehel-nsanu innehu kne zalumen cehula, yani Biz emaneti gklere, arza ve dalara teklif ettik. Onlar, emaneti yklenmekten ekindiler, ondan yana endieye dtler de, insan onu yklendi. nk o, pek zalim, ok cahildir yeti kerimesi en fasih, en beli ve en muciz, vazh, beyanile amellerinde, hareketlerinde insanlarn mstakil kudreti ameliyyelerini, kmil iradelerini, hr ve mstakil ihtiyarlarn hkim bir slupla beyan etmitir. Mahlkatn ufaklarna da, byklerine de arz klnp ta, akbet yalnz insanlarn ereflerine kalm emaneti ilhiye nedir? lim imamlarnn, sufilerinin, fakhlerinin, hakmlerinin emaneti tefsir hakknda krktan ziyade kavilleri vardr. Her biri her ne kadar drst olabilirse de hibiri u celil, hkim yeti Kerimenin tefsiri olamaz. Ekseri de hkim Kuran Kerim lisan ile gklere yerlere, dalara arz klnamaz. lim imamlarnn kavillerini Emaneti lhiye isimli risalemde topladm. Her biri hakknda mlhazalarm da yazdm, emaneti kabul klp klmamak hususunda gkler, yerler, dalar, insanlar arasnda bulunabilecek farklar da aradm, biavnillah, dedim ki Mahlkat zlerinin vazifelerinde ya gkler, yerler, dalar gibi musehherdir yahut melekler ve cinler gibi yahut mecbldur: Melekler, cinler gibi. Yahut insan gibi muhtardr. Msehher, mecbul mahlklarn hibirine emaneti lahiye verilmemitir. Yalnz, kadir muhtar insanlara ihsan klnmtr. Demek, emaneti ilahiye hrriyettir ve ihtiyarn hrriyetidir. Kaadir insanlarn ihtiyarlar her vakit, her hususta hr kalr. Esbap silsilelerinde mevcut esbabn hibiri ihtiyar icap edemez. Belki ihtiyar klnacak amelleri, hareketleri icap eder. lim imamlarn, sufilerin: lmullahi fil-ezeli tabi-un lilmaluni yani Allahn ezeldeki ilmi, maluma tabidir szlerinin manas budur. Kaderin srr da budur. Kader akidesine cebir tevehhm etmek byk hatadr. nsanlarn hr ihtiyarlar esbap silsilesinde en evvelki sebeptir. Ezeldeki takdiri ilahi, hr ihtiyarn eseridir. Layezalde vaki olacak hr ihtiyarn eseridir. Amellerinde, hareketlerinde her insan muhtardr, hrdr, kaderde cebir yoktur. u beyanlarm, slm talebelerine benim hediyemdir.

93

Dehrin razlarn, kaderin srlarn kefedemedim ise, en hakm, en celil bir yeti Kerimeyi biavnillah tefsir ettim. Rahmeti lhiye eliyle insanlara ihsan klnm mstakil kudreti mevhube vcudn de, hikmeti lhiye tedbiri ile insanlarn ihtiyarlarna temin klnm hrriyeti de beyan ettim. Hr talebenin pk kalblerine kalemimle tahrir klnm en doru meseleleri de yazdm, aldandm. Vema tevfiki ill billh. MUSA CRULLAH Selamet Gazetesi, sy. 39, (13 ubat 1948).

94

BBLYOGRAFYA Aclun, smail b. Muhammed, Keful-Hafa ve Mzill-lbas Amme-Tehere MinelAhadisi ala Elsinetin-Nas, I-II, Drul-Ktbil-lmiyye, 13511352. Akbulut, Ahmet, Musa Crullahn Akl Vahiy likisi Konusundaki Gr, lmnn 50.yl dneminde Musa Crullah Bigiyef - I.Uluslararas Musa Crullah Bigiyef Sempozyumu, T.D.V. Yaynlar, Ankara 2002, s.3747. -----------------, Sahabe Devri Siyasi Hadiselerin Kelami Problemlere Etkileri, Birleik Yay., stanbul 1992. Akman, Mustafa, Musa Crullah Biiyefi Okumaya Giri, ra Yaynlar, stanbul 2007. Alliyyul-Kri, el- Herev, el-Esrarul-Merf fi Ahbaril-Mevzua, Drul-Emne, Beyrut 1391/1971. Aydnl, Osman, slam Dncesinde Aklileme Sreci Mutezilenin Oluumu ve EbulHuzeyl Allaf, Ankara Okulu Yaynlar, Ankara 2001. Taymas, Abdullah Battal, Kazanl Trk Mehurlardan Musa Crullah Bigi-Kiilii, Fikir Hayat ve Eserleri, Sralar Matbaas, stanbul 1956. Beyhak, Ebu Bekir Ahmet b. Hseyin, ubul-mn, Drul-Ktbil-lmiyye, IXIII, Beyrut 1410/1992. Bigiyev, Musa Crullah, Byk Mevzularda Ufak Fikirler, (haz. Musa Bilgiz), Kitbiyt Yaynlar, Ankara 2001. -----------------, Cebir ve Kader Meseleleri, Selamet Gazetesi, sy. 39, (13 ubat 1948), s. 3, 16. -----------------, Edebiyat- Arabiyye ile Ulum-i slamiyye, Lito Tipografya Haritohova, Kazan ts. -----------------, Halk Nazarna Birnie Mesele, Elektro Tipografya mit, Kazan 1912. -----------------, Hatun, (haz. Mehmet Grmez), Kitbiyt Yaynlar, Ankara 2001. Beyrut

95

-----------------, nsanlarn Akide- i lhiyyelerine Bir Nazar, Vakit Matbaas, Orenburg 1911. -----------------, slmn Elifbas, (haz. brahim Mara, Seyfettin Erahin), Seba Yay., Ankara 1997. -----------------, slam eriat Esaslar Deikenler ve Sabiteler, (haz. Hatice Grmez), Kitbiyt Yay., Ankara 2002. -----------------, Kuran-Snnet likisine farkl bir Yaklam Kitbus-Snne, (trc. Mehmet Grmez), Ankara Okulu Yaynlar, Ankara 1998. -----------------, slm Nazarnda Mskirt ve Meyyit Yakmak Meseleleri, (haz. Ferhat Koca), Ankara Okulu Yaynlar, Ankara 2003. -----------------, Rahmet-i lahiye Burhanlar, Vakit Matbaas, Orenburg 1911. -----------------, Tarihin Unutulmu Sahifeleri, Berlin 1933. -----------------, Umum Rusya Mslmanlarnn nc Resm Nedveleri, TipoLitografya Bratya Karimov (Matbaa-i Kerimiye), Kazan 1906. -----------------, Umum Rusya Mslmanlarnn nc Resm Nedvesinin Mkerrerat, Tipo-Litografya Bratya Karimov (Matbaa-i Kerimiye), Kazan 1906. -----------------, Uzun Gnlerde Oru, (sad. Yusuf Uralgiray), Kazan Trkleri Kltr ve yardmlama Dernei Yaynlar, Ankara 1975. -----------------, el-Veia fi Nakdi Akaidi-ia, (trc. aaviev S.A.), man Yaynlar, Kazan 2003. Buhr, Eb Abdillah Muhammed b. smail b. brahim (v. 256/870), el-Cmius-Sahh, erh ve Tahkik: e-eyh Ksm e-emm er-Rif, I-IX, DrulErkam, Beyrut, ts. el-Cabiri, Muhammed Abid, Arap-slam Siyasal Akl, (trc. Vecdi Akyz), Kitabevi Yaynlar, stanbul 2001. Canan, brahim, Hadis Ansiklopedisi Ktb-i Sitte, I-XVIII, Aka Yaynlar, Ankara 1988. Cevz, Ebil Ferc Abdurrahman, el-lelul- Mutenhiye fil- Ehadisil- Vahiye, I-II, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1983. Dndren, Hamdi, Delilleriyle slam lmihali, Erkam Yay., stanbul 2004.

96

Eb Dvd, Sleyman bn el-Eas es-Sicistn (v. 275/888), es-Snen, I-V, ar Y., 2. Bask, stanbul, 1413/1992. Eliak, Recep hsan, slmn Yenilikileri, Med-Cezir Yay., stanbul 2003. el-Eari, Ebul-Hasen, lk Dnem slam Mezhepleri (Makalatul-slamiyyin ve htilaful-Musallin), (trc. Mehmet Dalkl, mer Aydn), Kabalc Yaynlar, stanbul 2005. Flal, Ethem Rhi, amzda tikd slm Mezhepleri, zmir lhiyat Vakf Yay., zmir 2004. Glck, erafeddin, Kelam Tarihi, Kitap Dnyas Yaynlar, stanbul 2000. Grmez, Mehmet, slm Tecdid Gelenei ve Musa Crullah Bigiyev, lmn 50. yl dneminde Musa Crullah Bigiyef- I. Uluslararas Musa Crullah Bigiyef Sempozyumu, T.D.V. Yay., Ankara 2002, s. 123-129. -----------------, Musa Crullah Biiyef, T. D. V. Yaynlar, Ankara 1994. -----------------, Musa Crullah Bigiyeften Tarihi Yazar Cemal Kutaya Cevap, slamiyt Dergisi, Nisan-Haziran, stanbul 1998. Hanbel, Ahmed, el-Msned, (thk. Sdki Muhammed Cemil Atar), Beyrut 1991. Hayrutdinov, Aydar, Musa Crullah Bigiyev, Fen Yay., Kazan 2005. -----------------, Nasledie Musa Crullaha Bigiyeva, I-II, man Yay., Kazan 2000. -----------------, Posledniy Tatarskiy Booslov, man Yay, Kazan 1999. bnul Cevz , el-lelul-Mutenhiye,, Drul-kutubil-ilmiyye, y.y., 1403/1983. leyen, Ahmet, Musa Crullah Bigiyefin Kuran Anlay ve Yorum Yntemi, (Yksek Lisans Tezi), Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 2002. Kalberdiyev, Abdlaziz, Musa Crullah Biiyefin Kelami Grleri, (yksek lisans tezi), Ankara niversitesi Sosyal Bilimleri Enstits, 2004. Kanldere, Ahmet, Musa Crullah, DA, XXXI, stanbul 2000, s. 214216. ------------------, Kadimle Cedit Arasnda Musa Crullah: Hayat-Eserleri-Fikirleri, Dergh Yay, stanbul 2005. ------------------, Musa Crullahn Eserleri Hakknda Yeni Bilgiler, lmnn 50.yl dneminde Musa Crullah Bigiyef - I.Ulusal aras Musa Crullah Bigiyef Sempozyumu, T. D.V. Yay., Ankara 1999, s. 223-231.

97

------------------, Rusya Trklerinde Musa Crullah (18751949), (Yksek Lisans Tezi), Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1988. Karada, Cafer, slamn nan Yaps, Emin Yaynlar, Bursa 2006. Keskin, Halife, slam Dncesinde Kader ve Kaza, Beyyan Yaynlar, stanbul 1997. Keskiolu, Osman, Musa Crullah, A...F. Dergisi, Ankara 1964. Klavuz, Ahmet Saim, Ana Hatlaryla slam Akaidi ve Kelama Giri, Ensar Neriyat, stanbul 2004. Kutlu, Snmez, Bilinen ve Bilinmeyen Ynleriyle mam Mturd, mam Maturid ve Maturidilik, (haz. Snmez Kutlu), Kitbiyt Yay., Ankara 2003, s. 1755. Kuzu, Nurhan, Osmanldan Modern Trkiyeye Gei Dneminde Aydnlarn Medeniyet-Din likilerine Bak Hseyin Kazm Kadri ve Musa Crullah Biiyef rnei, (Yksek Lisans Tezi), Uluda niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Bursa 2005. Maarr, Ebul Al, el-Luzumiyyat, (trc. Musa Crullah), Kazan Tipografya, Kazan 1907. Mlik b. Enes, el-Muvatta, ar Yaynlar, stanbul 1981. Mara, brahim, Trk Dnyasnda Dini Yenileme (18501915), tken Yaynlar, stanbul 2002. ------------------, Religioznoe Obnovlenie v Trskom Mire (18501917), (trc. Salahutdinova Z. F. ve Gaffarova L. A.), zdatelstvo man, Kazan 2005/1426. Mtrd, Eb Mansr Muhammed b. Muhammed b. Mansr es-Semerkand el-Hanef (v. 333/944), Tevltl-Kurndan Tercmeler, (trc. Bekir Topalolu), Acar Matbaaclk, stanbul 2003. El-Mevsuv, Seyyid Abdlhseyin erafutdin, Ecvibatu Mesaili Crullah ( Otveti na Voprosi Carull) (trc. Adigamov Ramil Kamilovi), man Yay., Kazan 2006. Mslim, Ebul-Husryn Mslim b. Haccc, el-Cmius-Sahh (thk. Muhammed Fud Abdlbak),ys.ts

98

Near, Ali Sami, slamda Felsefi Dncenin Douu-II, (trc. Osman Tun), nsan Yaynlar stanbul 1999. zervarl, M. Sait, Aleddin el-smend ve Lbbl Kelm Adl Eseri, sam Yay., stanbul 2005. ------------------, Kelamda Yenilik Araylar, sam Yaynlar, stanbul 1998. Mustafa Sabri, Dini Mcedditler, Sebil Yaynlar, stanbul 1977. ------------------, Mevkfl-Beer Tahte Sultanil-Kader, Kahire 1352. ------------------, Yeni slm Mctehidlerin Kymet-i lmiyesi, Drul-Hilfe, stanbul 1919. Mustafa Sabri, & Bigiyev, Musa, lahi Adalet, (sad. mer H. zalp), Pnar Yaynlar, stanbul 1996. Sabun, Nureddin, Maturidiyye Akaidi, (trc. Bekir Topalolu), Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara 2005. Suyuti, Ebl-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Eb Bekr, el-Camius-sair, Kahire 1905. ehristani, Muhammed Abdlkerim, el-Milel ven-Nihal, (thk. Muhammed Seyyid Keylani), Drl-Marife, Beyrut 1961. -----------------, slam Mezhepleri (el-Milel ven Nihal), (trc. Mustafa z), Ensar Neriyat, stanbul 2005. Temizyrek, Elif Su, Musa Crullah Bigiyevin Trkenin Birlii Hakkndaki Grleri, lmnn 50.yl dneminde Musa Crullah Bigiyef I.Ulusal aras Musa Crullah Bigiyef Sempozyumu, T.D.V. Yay., Ankara 1999, s. 145- 153. Trkolu, smail, Kazan Hanl, T.D.V. slam Ansiklopedisi (DA), Ankara 2002, c. XXV, s. 136138. Tirmiz, Eb s Muhammed b. s b. Sevra (v. 279/892), es-Snen, I-V, ar Y., 2. Bask, stanbul, 1413/1992. Topalolu, Bekir, Kelam lmi Giri, Damla Yaynlar, stanbul 1981. Bekir Topalolu, Eb Mansr el-Mturdnin Kelami Grleri, mam Maturidi ve Maturidilik, (haz. Snmez Kutlu), Kitbiyt Yay., Ankara 2003, s. 177-202.

99

Ula, Semra, Musa Crullahn Hatun Adl Kitabna ve slm Kadnna Dair, lmn 50. yldnmnde Musa Crullah Bigiyef - I.Uluslaras Musa Crullah Bigiyef Sempozyumu, T.D.V. Yay., Ankara 1999, s. 153 -157. Uluda, Sleyman, Kaza, Kelm lmi ve slm Akidi erhul-Akid, Sadeddin Taftazni, (haz. ve ev. Sleyman Uluda), Dergh Yay., stanbul 1980, s. 233-235. Watt, Montgomery, slam Dncesinin Teekkl Devri, (trc. Ethem Ruhi Flal), a-to Yaynlar, stanbul 2001. Yavuz, Yusuf evki, Kader, DA, XXIV, stanbul 2002, s. 5863. Yazc, Seyfettin, slamda nan Esaslar, badetler ve Ahlak lkeleri, T.D.V. Yay., Ankara 2002. Ycedoru, Tevfik, bn Kllb el-Basrnin Kader Anlay, U...F. Dergisi, c. XVI, sy. 1, Bursa 2007. Zeybek, Namk Kemal, Al Konumas,lmnn 50 Yl Dneminde Musa Crullah Bigiyef - I.Uluslararas Musa Crullah Bigiyef Sempozyumu, T.D.V. Yay. Ankara 1999, s. 48.

100

ZGEM

Doum Yeri ve Yl: r.Grd Kurumlar:

zbekistan Balama Yl Bitirme Yl

1982 Kurum Ad

Lise:

1998

2002

Bozyaz Anadolu mam Hatip Lisesi

Lisans: Yksek Lisans:

2002 2006

2006 2009

U. . lahiyat Fakltesi U.. Enstits Sosyal Bilimler

Doktora: Medeni Durum: Bildii Yabanc Diller: Bekr Rusa, Ukraynca, Trke Arapa Yurtd Grevleri: Kulland Burslar: Yaymlanan alma: Trkiye Diyanet Vakf Bursu (19982009)

12.08.2008 Raim GAFAROV

101