T.C.

ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLAM BLMLER (KELAM)

ANABLM DALI

KADERN RADE VE KUDRET SIFATLARIYLA LKS

Yksek Lisans Tezi Hseyin AHN

Tez Danman Prof. Dr. Ahmet AKBULUT

ANKARA 2003

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLAM BLMLER (KELAM) ANABLM DALI

KADERN RADE VE KUDRET SIFATLARIYLA LKS

Yksek Lisans Tezi

Tez Danman Prof. Dr. Ahmet AKBULUT

Tez Jrisi yeleri Ad ve Soyad: Prof. Dr. Ahmet AKBULUT Prof. Dr. lhami GLER Prof. Dr. Recep KILI ---------------------------mzas

-----------------------------------------------

Tez Snav Tarihi: 31. 12. 2003 2

NDEKLER

NSZ KISALTMALAR GR

V VI 1

I. BLM KAZA VE KADER KAVRAMLARININ TAHLL 1. Kazann Lgat Manas 2. Kaderin Lgat Manas 3. Kaza ve Kaderin stilahi Manalar 4. Kelm Geleneinde Kaza ve Kaderin Anlamlar 5. Kurnda Kaza ve Kader 5.a. Kadere Vurgu Yapan Ayetler 5.b. nsan zgrln Vurgulayan Ayetler 6. Erken Dnem Kader Tartmalar 7 9 13 14 17 18 19 22

II. BLM RADE VE KUDRET KAVRAMLARININ TAHLL A. RADE KAVRAMI 1. radenin Szlk ve Terim Anlamlar 2. Kelmda rade Kavram 3. Allahn radesi 4. nsann radesi 30 30 33 35 40

5. Kuranda rade Kavram

44

B. KUDRET KAVRAMI 1. Kudretin Szlk ve Terim Anlamlar 2. Kelmda Kudret Kavram 3. Allahn Kudreti 4. nsani Kudret 5. Kuranda Kudret Kavram

48 48 49 50 53 57

III. BLM

59

KADERN, RADE VE KUDRET SIFATLARIYLA LKS 1. Fiil 2. rade- Fiil likisi 3. Kudret- Fiil likisi 4. Allahn Fiili 5. nsann Fiili SONU KAYNAKA ZET ABSTRACT 63 64 66 73 79 90 93 100 101

NSZ

nsanlarn fiillerinin nasl gerekletii konusu slam kelamclarn yakndan ilgilendirmitir. nsana ait bir fiil, hareket ve davran nasl meydana gelmektedir? Bir ii yapan insan, bunu kendi gcyle ve tek bana m yapyor? Yoksa iin meydana gelmesinde baka yaratc veya etki edici kuvvetin varlndan sz edilebilir mi? ayet byle bir yaratc ve etki edici kuvvet var ise bu ne lde olmaktadr? Bu ve benzeri pek ok soruyu akllara getiren, dinlerin yan sra

felsefenin de kkl problemlerinden biri olan kader meselesini bugne kadar, btn itirazlar sona erdirecek ve her insan tatmin edecek ekilde zme kavuturmak mmkn olmamtr. Konu bugn de nsan Hrriyeti ad ile gncelliini korumaktadr. Bu alma giri ve blmden olumaktadr. Girite, problemin mahiyeti ve bu problemin slam dnyasnda ortaya knda yabanc kltrlerin etkisinin ne lde olduunu ortaya koymaya altk. Birinci ve kinci blmde, kavramsal tahlilde bulunduk. Birinci blmde, kaza ve kader kavramlarnn, ikinci blmde ise, kader meselesiyle yakndan ilgili olan irade, kudret ve istitaat kavramlarnn tahlilini ve bu kavramlara itikdi mezheplerin ykledii ierii ele aldk. nc blmde, kelam ekollerinin irade ve kudret kavramlaryla insann fiilleri arasnda kurduklar ilikiyi tespite ve onlarn kaza ve kader inanlarnn olumasnda bu kavramlarn etkisinin ne olduunu incelemeye altk. 5

Bu almamn hazrlanmas esnasnda yapc ve yol gsterici fikirlerini ve desteini esirgemeyen deerli hocam Prof. Dr. Ahmet AKBULUT Beye sonsuz kranlarm bildiririm. Hseyin AHN

KISALTMALAR

a.g. e. : a.g.m. : A...F. :

Ad geen eser Ad geen makale Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi

Atatrk ..F. : Atatrk niversitesi lhiyat Fakltesi b. bkz.: c. ev.: D.E...F. : D..A. : D. . B. : .A.D. kr.: M...F.V.: nr.: s.: bin/olu baknz cilt eviren Dokuz Eyll niversitesi lhiyat Fakltesi Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi Diyanet leri Bakanl slami Aratrmalar Dergisi karlatrn Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi Vakf nereden sayfa 6

S...F.: T.D.V. : trs.: v.b.: v.d.: yay.:

Sakarya niversitesi lhiyat Fakltesi Trkiye Diyanet Vakf tarihsiz ve benzeri ve devam yaynlar

GR

nsan hrriyeti veya dier bir adyla kader meselesi insanln en eski dnsel sorunlarndan biridir. nsan hrriyeti meselesi kelamn olduu kadar felsefenin ve hukukun da problemi olmutur. lkadan gnmze kadar filozoflar, hukukular, kelamclar ve hatta politikaclar hrriyet zerine sayfalar dolduracak nutuklar sylemi, ciltler dolusu kitaplar yazmlardr. 1 Sz konusu problem, muayyen bir topluma zg olmayp, tarih boyunca, btn insan gruplarnn ilgilendikleri ve zerinde fikir yrttkleri bir konudur. Bu adan kader, slamdan deil, insann insan olmasndan kaynaklanan bir problemdir. Ksacas kader insanln problemidir. 2 En genel tanmyla insann bana gelen olaylarn nceden Tanr veya tanrsal bir g tarafndan tayin edildii inanc anlamndaki kadercilik tarih boyu insanln genel bir sorunu olagelmitir. 3 Gelmi gemi, dinli, dinsiz bir ok dnr bu konu ile ilgilendii gibi dinler de bu hususta farkl grler bildirmilerdir. Ancak,

1 2 3

ner,Necati , nsan Hrriyeti, Ankara, 1995, s.12 Akbulut,Ahmet , Sahabe Dnemi ktidar Kavgas, Ankara 2001, s.270 Gler, lhami, Allahn Ahlakilii Sorunu, Ankara 1998, s.77

gnmze dein insan aklnn kabul edebilecei kesin bir zme ulalamamtr. 4 Bu konuda kelamclar, filozoflar hukukular ve politikaclar zm getirmeye almlardr. Bylece kader problemi insan tarihte srekli megul etmi ve insan, insan kald srece de megul edecektir. 5 nsanln problemi olan bu inan, gnmzde de, ferdi ve toplumsal hayat etkiledii gibi, felsefe, siyaset, ekonomi ve hukuk alanlarnda da etkili olmaktadr. Kader inanc tarih boyunca ve gnmzde siyasetiler ve topluma yn vermek isteyenler tarafndan daima istismar edile gelmitir. Toplumun banda bulunan ve onlara yn verenler, sosyal, idari, siyasi ve ekonomik hadiseler planladklar gibi gitmeyip, bu konulardaki baarszlklarndan dolay eletiriye tabi tutulduklarnda, hep kader inancna snmlar, sorumluluklarndan kurtulmann yolunu Allahn takdiri anlaynn arkasna snarak bulmaya almlardr. Nitekim 1990 yl hac mevsiminde Mina tnelinde yneticilerin gerekli tedbirleri almamalarndan dolay binlerce hacnn lmesi olaynn dnemin Suudlu yneticilerince Allahn takdiri olarak deerlendirilmesi, byle bir anlayn rndr. Yine yakn tarihimizde meydana gelen Erzincan, Dinar ve Glck depremleri, devletin en yksek makamlarnca Allahn takdiri olarak deerlendirilip bu olaylarda can kaybna sebebiyet verenler ve insanlardan kaynaklanan ihmaller soruturma konusu olmaktan karlmtr. 6 Byle bir kader uurunun oluturduu arpk anlay, sorumlular cezalandrmad ve konu Allahn takdirine baland iin deprem blgesinde gerekli yaplama tedbirleri alnmam ve en son 1 Mays 2003de Binglde olan depremde yeni yaplan yatl okul km ve onlarca masum ocuk hayatnn baharnda lmtr. Nitekim 2 Mays tarihli gazetelerden birinin maneti Bu
4 5 6

Akbulut, Ahmet, Allahn Takdiri Kulun Tedbiri, A...F.D, c.33, s.129 ner, Necati, Felsefe Yolunda Dnceler, stanbul 1995, s.921 Gler, lhami, Allahn Ahlakilii, s.24

ocuklar kim ldrd 7 olmutur. Bazlar yine takdiri ilahi demek istemi ancak, yaplan aratrmada binada kullanlan harcn olmas gerekenden yar yarya az olduu tespit edilmi bylece olayn byk lde ihmallerden kaynakland ortaya konmutur. nsanlar pratik hayatlarnda en ok ilgilendiren problemlerden birisi olan kader konusu zihinlerde bir ok soruyu da beraberinde getirmektedir. Bu sorulardan bazlar unlardr: Bu dnyada insan eli kolu bal bir varlk mdr? Her eyi yapp, eden Tanr ise, insan neyi yapp etmektedir? Eer insan rotas izilmi bir varlk ise onda iradenin olmasna, akln bulunmasna gerek var mdr? 8 nsan hayatna bir anlam kazandrmak, ahlaki sorumluluuna bir temel oluturmak iin her eye gc yeten, her eyi bilen bir Allah inanc ile insann tarihsel ve pratik yaam tecrbesinin iaret ettii eyler arasnda bir uzlatrmaya varlmas kanlmazdr. Tarihsel olarak, insanlara gnderilen peygamberler vahyi referans gstererek insann yaad hayatta sorumlu olduunu hatrlatm ve onlarn belli eylemlerle ykml olduklarn bildirmilerdir. phesiz bu insanda bir kudretin ve zgrln bulunmasn da gerekli klmaktadr. ahsiyeti, akli iradesi bulunan ve sorumlu olan bir varlk. Aksi takdirde insann iyi yada kt eylemlerinin kendisine izafe edilmesinin bir anlam olmayacaktr. nsan dnce tarihinin her dneminde dnceleri megul etmi bulunan bu meselenin, Mslmanlar da etki altna almamas mmkn deildi. Bu sorunu Mslmanlar daha slamn ilk zamanlarndan itibaren tartmlardr. nsan hrriyeti sorununu kelamclar, daha ok insan fiilleri asndan ele almlardr. Bu noktada insann gc ve iradesi derinlemesine tahlil edilmitir. Mutlak varlk olan Allahn ilim, irade ve kudretinin yannda snrl olan insann kendi fiillerinde zgr irade ve

7 8

Yeni afak Gazetesi, 22 Mays 2003 maneti Akbulut, Allahn Takdiri Kulun Tedbiri, s.129

g sahibi olup olmad farkl tartmalara neden olmutur. Grld gibi mesele, Allahn sfatlar ile yakndan ilgilidir. Hz. Peygamber devrinde bu mesele etrafnda mnakaalarn olduuna dair kaynaklarda somut misaller zikredilmemesine 9 ramen hi kukusuz insann davranlarnda zgr olup olmad sorununun daha slamn erken dnemlerinde youn olarak tartlmaya baland sylenebilir. 10 slamdan nce, cahiliyye dneminde Araplar, arasnda her eyin ezelde belirlendii iin insann elinden bir ey gelmeyeceine inananlar olduu gibi, insann fiillerinin faili ve yaptklarndan sorumlu olduuna inananlar da vard. 11 Araplarn ounluu insan hayatnn dehr in kontrol altnda olduuna inanyorlard. Bunu akca belirten Kuran ayeti bulunmaktadr. 12 Hz. Peygamber dneminde kader meselesinin sahabe arasnda konuulduu, hatta Hz. Peygamberin kader konusunda kendisine soru sorulmasn ve Ashabna bu konu etrafnda tartma yapmasn yasakladna dair haberler vardr. 13 Hz. Peygamberin vefatndan sonra Mslmanlar, aralarndaki ilk ihtilaf olan hilafet 14 meselesiyle uramlar ancak kader konusu ok tartlmamtr. Drt halife dneminde zellikle Hz. mer ve Hz. Alinin hilafetleri dneminde meydana gelmi olan zc olaylar btn Mslmanlar derinden yaralamtr. 15 Hz. Osmann katledilmesinden sonra Cemel ve Sffn savalarnda, Mslmanlarn birbirlerini ldrmeleriyle neticelenen hazin olaylarn Muaviyenin 661deki zaferinden sonra balayan ksmi sulh devrinde bu olaylarn Mslmanlar dini-siyasi muhasebesini
Yazcolu, M. Sait, Maturidi ve Nesefiye Gre nsan Hrriyeti Kavram, Ankara 1988, s.7 Paret, Rudi, Kuran zerine Makaleler (ev. mer zsoy) Ankara 1995, s.145 11 Akbulut, Sahabe Dnemi, s.271 12 Casiye 125 13 Akbulut, Allahn Takdiri Kulun Tedbiri, s.131 14 Badadi, Ebu Mansur Abdulkahir, el-Fark Beynel Frak, ( ev.E.Ruhi Flal ),s.16. bkz. E.Ruhi . Flal, amzda tikadi slam Mezhepleri, s.29 15 Atay, Hseyin, Ehli Snnet ve ia, Ankara, 1983, s.164. bkz: Flal,Ethem Ruhi, badiyeninDouu ve Kelami Grleri, Ankara, 1983, s.26 vd.
10 9

10

yapmaya balamlardr. Bylece Hicri I. Yzyln II. Yarsndan itibaren slam toplumunda meydana gelen siyasi olaylar dini ierik kazanmaya balamtr . 16 Hz. Osmann ehit edilmesiyle birlikte zellikle Hz. Ali dneminde kaderle ilgili mnakaalar daha da artt. Dini sultann artt Emevi devrinde ise, kader meselesi daha yaygn mnakaa edildi. slam aleminde Kuran ve Hadisin ortaya koyduu grler etrafnda, yeni ve farkl grler ortaya kt. zellikle cebir ve ihtiyar konular etrafnda gruplamalar balad. Bu gruplar Kurandaki ayetleri yorum ve tevile giritiler. Bir ksm cebre delalet eden ayetleri terk ederek insann mutlak muhtar (kaderiye-mutezile), bir ksm da ihtiyara delalet eden ayetleri hi dikkate almakszn, mutlak mecbur olduunu iddia ettiler. 17 Farkl gr sahipleri kendi dncelerini kar tarafa kabul ettirebilmek iin Kuran ayetlerini kendilerine gre yorumlamlardr. Cebir fikrini savunanlar, ezeli tespite kar kanlar veya her iki gr de uzlatrmaya alanlar srf kendi grlerinin doruluunu ortaya koymak iin bir ok ayeti delil olarak kullanmlardr. Ancak Kuran bir btn olarak ele almay dnmemilerdir. 18 Bu parac yaklam sonucu olarak da birbirine zt ve ok farkl grler ortaya kmtr. Ayn zamanda, Mslmanlar arasnda derin ayrlklara yol aan insann fiilleri kader- konusunun, slam ilahiyatnn kendi asli problemi olmas veya slam bnyesine dardan girmi olmas hususunda da tartmalar bulunmaktadr. Bir grup aratrmac konunun slamn asli bnyesinden ktn savunurken, dier bir grup aratrmac ise slam bnyesine baka din ve kltrlerden girdiini savunmaktadr.

16 17 18

Bayraktar, Mehmet, slam Felsefesine Giri, Ankara, 1977, s.71 Koyiit, Talat, Hadiscilerle Kelamclar Arasndaki Mnakaalar, Ankara, 1989, s.54 Akbulut, Allahn Takdiri Kulun Tedbiri, s.38. bkz. Gler, lhami, Dine Yeni Yaklamlar, Eskiehir, 2000, s.123

11

Sadece Mslman aratrmaclar deil, ayn zamanda baz msterikler de bu meselenin slama dier dinlerden gemediini sylemektedir. Bunlardan slam dnce tarihi zerindeki aratrmalaryla tannan Watt, herhangi bir Hristiyan tesirini reddetmektedir. Ona gre, Kuranda bulunan ifadeler ve sklp atlamayan slam ncesi kadercilik (fatalizim) anlay bu meselenin kna tesir etmitir. 19 Yine msteriklerden Trittion, bu meselenin muhtemelen slamn kendi iinde domu olabileceini; nk, Kurann birazck incelenmesi bu konudaki

ayetlerinin ihtiva ettii kart ifadeleri ortaya karacan; Hristiyanlarla temasn ancak bu gelimeleri hzlandrm olabileceini ifade eder. 20 Kader meselesi Mslmanlarn kendi iinden ortaya kmtr. Madem ki kader meselesi insanla ilgilidir, bunu herhangi bir asra veya herhangi bir dine veya toplulua ml etmenin imkan yoktur. Bu problem insann mevcut olduu her yerde ve her zamanda var olduu gibi bundan sonra da var olmaya devam edecektir.Ksaca bu mesele Mslmanlar arasnda yaanan tatsz olaylarn neticesinde ortaya kp tartlmtr. Dier din ve kltrlerle temas ise, bu tartma ve ayrmalar hzlandrmtr.

Watt, W. Montgomery, slam Dnesinin Teekkl Devri,(ev.E.Ruhi Flal) s.109 , bkz. Wolfson, H.Austryn, Kelam Felsefeleri ( ev.Kasm Turhan) stanbul, 2001, s.45 20 Trittion, A.S, slam Kelam (ev. M. Da), Ankara 1983. s.57

19

12

I. BLM

KAZA VE KADER KAVRAMLARININ TAHLL Her dnce sistemi ancak kulland, kendine has mana ve muhtevalarla donatt stlahlar iinde ele alnabilir ve anlalabilir.Her bir kavram bir fikrin her bir kelime bir dncenin taycsdr. te bu nedenle slam dncesine ait her meselede olduu gibi bu konuda da shhatli bir sonuca ulaabilmek ve konunun daha iyi anlalmas iin meselenin evvela szlk anlamlarnn tespit edilmesi gerekir. Bunun doruya ulaabilmek iin zaruri bir yol olduuna inandmz iin burada nce kaza ve kader kelimelerinin lgat manalarn, daha sonra Kuranda yer alan anlamlarn verilecektir. 1. Kazann Lgat Mns: fiilinden tremi bir isimdir. Kelimenin sunmaya alacaz. Kelami gelenekteki anlamlar ise daha sonra

Arapada kaza kelimesi

kk kesmek, ayrmak, tamamlamak, hkmetmek, muhkem ve salam yapmak, emretmek, yerine getirmek 21. anlamlarna gelmektedir. Kazann lugatta yedi manaya geldiini, en mehurunun hkm olduunu belirtenler olduu gibi, bu kelimenin rf ve szlk anlamnn ayrc, kesin, son sz ve kati fiil olduunu belirtenler de vard. 22
21

bn Manzur, Cemalddin, Lisanl-Arap, C. 9/ 209

13

Kaza tabiri kader ile ikiz olarak kullanlr. Bu durumda ise kaderden maksat bir eyin nceden takdir ve tayin edilmesi, belirlenmesidir. Kazadan kast ise, daha nceden belirlenen, tayin edilen surette eyay yaratmaktr. Bu anlamda kaza hikmet ile yapmak, takdir ile yaratmak anlamlarna gelir. 23 Kaza kelimesi Kuran- Kerimde aynen gemez, fakat bu mastardan tretilen fiil, ism-i fail ve ism-i meful olarak geer. Sz veya hareketle bir eyi tamamlamak manasna gelen kaza kelimesi, yerine gre emir, hkm, ilan, beyan ve yaratma manalarn ifade eder. Kuran Kerimde kelime birka anlam yklenebilecek ekilde kullanlmtr. Kaza kelimesi Kuranda temel olarak Allahn, eyay yaratmas, onu ibda, ihkam ve itkan zere icat etmesi" anlamlarnda kullanlmtr. Bunun zerine Allah iki gnde yedi kat gk yaratt. 24 Ayn zamanda kaza kelimesi Kuranda temel olarak hkmetmek anlamnda kullanmtr. Artk neye hkmn geiyorsa hkmn ver. 25 Allah ve Rasulu bir eye hkm verdii zaman mmin erkek ve mmin kadna kendi ilerinde Allahn ve peygamberinin hkm karsnda bir seme hakk yoktur. 26 Allah bir eyin olmasn dilerse, ona sadece ol der, o da oluverir. 27 Ayeti kerimesinde de kaza kelimesi bu manay ifade eder. Yani Allah bir eyin icadna hkmederse kudreti hemen o ie taalluk eder, bylece ona ol der ve o, hemen oluverir.

22 23

El sfehani, Ragp, Mfredat, s.619 bn Manzur, Lisanl Arap, C. 9/ 209 24 Fussilet, 12 25 Taha, 72 26 Ahzab, 36 27 Ali mran, 48

14

Bunlardan baka kaza kelimesi Kuranda, bu iki temel anlamyla balantl olacak ekilde, yan anlamlara da gelmektedir. Kaza kelimesi Kuranda yan anlam olarak emir, buyruk, bir eyi bildirmek, haber vermek, bir ii tamamlamak ve kesinlemek manalarna gelir. Rabbin kendinden bakasna ibadet etmemenizi ve anne babaya iyilikte bulunmanz emretti. 28 Bu ayette kaza kelimesi emir, buyruk anlamnda kullanlmtr. Kitapta srailoullarna ; dorusu yeryznde iki defa bozgunculuk karacaksnz ve kibirlendike kibirleneceksiniz diye haber verdik 29 Bu ayette kaza kelimesi haber vermek, bildirmek anlamna gelmektedir. Musa vakti tamamlayp, ailesiyle yola knca 30 Ey zindan arkadalarm, biriniz yine efendisine arap sunacak, dieri ise aslacak, kular onun bandan yiyecek. Sorduunuz i (bu ekilde) kesinlemitir. 31 Bu ayetlerden birincisinde kaza kelimesi tamamlamak anlamna, ikinci ayette ise kesinlemek anlamna gelmektedir. Kaza kelimesi, burada saydklarmzdan baka manalara da gelmektedir ki yukarda belirtilen manalarda olduu gibi bunlarda da kelimenin kk manalar hakimdir. Bu manalarn hepsi de kesip ayrmak ve tamamlamak manasnda dmlenmektedir. Kelimenin muhtelif kullanllarnda ald manalarn hepsinin mihverini tespit edilen bu kk mana tekil eder. 32 Bu ayetlerden hareket ederek kaza kelimesini ne sadece yaratma anlamna hasretmek, ne de ezeli takdir olarak kabul etmek mmkn deildir. 2. Kaderin Lugt Manas:

28 29 30 31 32

sra, 23 sra, 4 Kasas Suresi, 29 Yusuf, 41 Toprak, Sleyman, Nesefi de Kaza ve Kader, S...F. D., Konya 1985, c.1, s.125

15

Kader kelimesi Arapada ka-de-ra sulasisinden masdar kipinde bir lafzdr. Kader lgatta lme, g yetirme, kaza ve hkm, kudret,lerek, takdir ederek tayin etme , rzk daraltma, her eyin olduu gibi klnmas 33 gibi anlamlara gelir. Arap dilinde ka-de-ra fiili, hisselere ayrd ve herkese payn bltrd, g yetirdi manalarna da gelir. 34 Rap sfehaniye gre kader, bir eyin hududunu ve miktarn bildirir. Yani kader bir eyin lsdr. 35 Kader, gc yetmek, planlamak, bir eyin eklini ve niteliini belirtmek, kymetini bilmek, rzkn daraltmak gibi manalara da gelir. 36 Ayrca ezelden ebede kadar Allahn irade ettii klli hkme ve evvelden lp biip hkm verme 37ye de kader denmektedir. Crcaniye gre kader, mmknlerin birer birer yokluktan varla geii demektir. 38 Kader kelimesi lgatte deiik alanlarda kullanlmas sonucu, kk mana etrafnda dnen birka manaya daha gelir: Bir eyin say ve miktarnn aklanmas manasna da gelir. Yine kader kelimesi tefil babna nakledilince kad-der-ra olur ki o zaman ; takdir etmek, hkmetmek, bir eye g yetirmek, kaza da bulunmak anlamlarna gelir. 39 Kaza kelimesi Kuran- Kerimde masdar olarak gemezken, kader kelimesi Kuranda masdar, fiil ve ismi meful olarak zikredilmitir. Kuranda masdar olarak da kullanlan kader konusunda yaplan tartma, Allahn kainat belli bir dzen dahilinde yaratmasnda deil, iledii fiillerden lehde ve aleyhde sorumlu olan insann, bu yaptklarnn Allah tarafndan ezelden tayin ve tespit edilip edilmediinde

33 34 35 36 37 38 39

bn Manzur, Lisan-l Arap, C.5/ 74 - 76 bn Manzur, Lisan-l Arap, C.5/ 74 El- sfehani, Mfredat, s.596-7 D..A. , c.24, Kader maddesi. Akbulut, Sahabe Dnemi, s.285. Crcani, Seyid erif, Tarifat, s. 152. ztrk, Yener, Kaderle Alakal Yeni Yorumlar, E.A.D. say: 14, s.126

16

odaklanmaktadr. 40 Konunun anlalmasna yardmc olabilmek iin; kaderin Kuran erevesindeki anlamnn aydnlatlmas, bunun iinde kader kelimesi ile mtaklarnn Kuranda hangi anlamlara geldiinin ortaya konmas gerekir. Kader kelimesi Kuranda genel olarak u anlamlarda kullanlmtr: Kader kelimesi Kuranda temel olarak l, miktar anlamnda kullanlmtr. phesiz biz her eyi bir lye (kadere) gre yarattk. 41 Allah katnda her ey bir l iledir. 42 Hazineleri bizim yanmzda olmayan hibir ey yoktur fakat , biz onu ancak, belli bir l ile indiririz." 43 .... su belirli bir lye gre birleti. 44 Ayn zamanda Kader kelimesi Kuranda temel olarak g yetirmek ve kudret anlamnda kullanlmtr. Kaderin bu temel anlamyla ilgili olarak: Egemenlik elinde olan Allah ycedir ve Onun gc her eye yeter." 45 nsanolu kendisine kimsenin g yetiremeyeceini mi sanyor." 46 Ayetlerdeki kader kelimesi g yetirmek anlamndadr. Kuranda kaderin bu anlam da kullanlyla ilgili daha pek ok rnek vardr. 47 Kader bazen de bu temel anlamlaryla balantl olarak lerek , takdir ederek tayin anlamnda kullanlmtr. Allah her eyi yaratp onu bir lye gre dzenledi. 48 Aynda seyrine menziller belirledik. 49 Bu ayetlerde kader kelimesi
40 41

Akbulut, Allahn Takdiri Kulun Tedbiri, s. 140 Kamer, 49 42 Rad , 8 43 Hicr, 21 44 Kamer , 12 45 Mlk, 1 46 Beled, 5 47 Fetih, 21, Enam, 96 , Zmer, 52 , Ankebut , 62 48 Furkan, 2 49 Yasin, 39

17

Allahn her eyi belli bir dzene, lye ve hikmete gre hazrlayp yaratmas anlamndadr. Aranzda lm biz takdir ettik ve Bizim nmze geilmez 50 Bu ayetteki lm takdir ettikden maksat; dnyada belirli bir sre yaam sresi tandktan sonra, yeryzndeki btn canllarn ve insanlarn mutlaka lmle

yzleeceini, Allahn nceden takdir etmesidir. Allahn Peygambere farz kld eylerde ona bir g yoktur. Bu Alahn teden beri gelmi gemilere uygulad yasasdr.Allahn emri phesiz gerei gibi yerine gelecektir. 51 Bu ayetteki kaderen makdura ifadesinden maksat; ezelde tayin edilmi yazg deil, Allahn irade ettii, lerek, takdir ederek koyduu ummi kanunlardr. Bu ayetlerde de grld gibi kader kelimesi eitli trevleriyle Kuranda Allahn kainat bir dzene gre yarattn ifade etmek iin ontolojik bir balantda kullanld halde, slam inancna Allahn ezelde her eyi tespit ve tayin etmesi, ksaca aln yazs olarak girmitir. Bu inancn kelamclarn uydurmas deil 52 slamn temel inanlarndan olduu savunulmutur. Ancak bir ksm slam alimleri buna itiraz etmitir. Onlara gre Emevi iktidar dneminde, l anlamndaki bu kavrama, sultanlarn siyasal tasarruflarn merulatrmak iin insan zgrlyle ilgili olumsuz bir ierik yklenmitir. 53 Daha sonra da insanlarn iledii btn fiillerin Allah tarafndan nceden tayin edildii, insann fiillerinde hibir paynn olmad gr eklinde bir mezhep haline gelmitir. 54 Fakat kader kelimesinin

50 51 52 53 54

Vaka, 60 Ahzab, 38 zutsu, Toshihiko, Kuranda Allah ve nsan (ev: Sleyman Ate) Ankara, 1975, s.225 Gler, lhami, Sabit Din Dinamik eriat, Ankara,1999, s.118 Abdlhamid, rfan, slamda tikadi Mezhepler ve Akaid Esaslar, (ev: M. Sait Yeprem) stanbul, 1981, s.283

18

Kuranda ki anlamlar ile Hz. Peygamberden sonra ortaya kan ve deiik grler neticesinde stlahi bir anlam kazanan kader ile bir ilikisi yoktur. 55 Kuran- Kerimde birok yerde geen kader kelimesi ve trevlerinin mihverini miktar, l, her eyi bir lye gre tayin ve tahsis etmek ve bir hikmete gre yapmak tekil etmektedir. Buna gre kadr ve takdir kelimelerinin Allaha isnad, onun yapt ilerin bir nizam, ls ve hikmeti olduunu bildirir.56 Nitekim Fazlurrahman, Mslmanlarn, kaderi, insan davranlarnn nceden takdiri ve tespiti eklinde yorumladn, ancak bunun Kurann kader anlaynn basit ekilde yanl yorumu olduunu sylemektedir. Ona gre aslnda kader, Kuranda lmek anlamna gelmekte olup, ifade ettii mana ise ; yalnz Allah mutlak sonsuz olduu halde, dier btn mahlukat yaratlmlk damgas olan lme zelliini tar. 57 O halde Kuranda kullanlan kader kavram , insan zgrln yok eden cebir zorlama ile e anlaml deildir. 58 Kader kelimesinin getii ayetlerden hibiri, insann neticesinden sorumlu olduu fiillerinin nceden takdir edildii anlamna gelmemektedir. 59 yle ise kader, kainatn umumi kanunlar, eyleri klan kanun, onlarn varlklarn devam ettirme ve yok olma kanunlardr. 60 Eer kader bu kainattaki ilahi kanunlardr eklinde anlalsayd, bu hususta hibir tartma olmayabilirdi. 61 3. Kaza ve Kaderin Istlahi Manalar: Lgatta birden ok manaya gelen bu kelimeler, terim olarak hemen hemen daima birlikte kullanlr ve aralarnda bir iliki kurulur. Buna gre kaza ve kader kelimelerinden biri mahlukatn belli bir plan ve lye gre takdir edilmesi, dieri de
55 56

Akbulut , Sahabe Devri,s.287 Atay, man Esaslar, s. 90-91 57 Fazlurrahman, Ana konularyla Kuran, (ev.A.Akgz), Ankara, 1996, s.67 58 Gler, Allahn Ahlakilii, s.95 59 Akbulut, Sahabe Devri, s.287 60 Gler, Allahn Ahlakilii ,s.95 61 Akbulut, Allahn Takdiri, s. 140

19

takdir edilen ekle gre varlklarn yaratlmas, ortaya kmas manasna gelmektedir. Kaza ve kader kelimeleri balangta bu manalarda kullanlmamasna ramen daha sonra ortaya kan trl fikirler neticesinde bu stlahi manalar kazanmlardr. 62 Bu kelimeler her iki manay da sonradan kazandklar iin ve bu kelimelerin kk

manalar ikisi iin de kullanlmaya msait olduundan, bu ikisinden hangisine kaza hangisine kader denilecei hususunda ihtilaf edilmitir. Ehli snnetin iki kolunu oluturan Maturidiler ve Eriler kaza ve kader kelimelerini birbirinin tersi eklinde anlamlardr. 63 En genel tanmyla Ehli Snnete gre kaza ve kaderin stlah manas udur: Kader, Allahn btn nesne ve olaylar ezeli ilmiyle bilip belirlemesidir. Kaza ise Allahn nesne ve olaylara ilikin ezelde verdii ilahi hkmnn, yokluktan fiil haline gelmesidir. 64 4. Kelm Geleneinde Kaza ve Kaderin Anlamlar: Kaza ve kaderin stlhi anlamlar zerinde ittifak edilememitir. Maturidi ve Erinin kaza ve kader kelimelerine verdikleri manalar birbirinin tam tersi olmutur. Bylece Erinin kaza dediine Maturidi kader, Erinin kader dediine de Maturidi kaza adn vermektedir. 65 mam Maturidiye gre kazann szlk manas bir eye hkmedip karar vermek, layk olduu sonucu belirlemek ve hakknda son sz sylemek ten ibarettir. Buna gre kaza nesne ve olaylar yaratma ve icat etme anlamna gelir. 66 te yandan ona gre kelime bildirme, haber verme, emretme, yapp bitirme gibi anlamlara gelmektedir. Ancak, ii bitirmek manasnn Allah hakknda kullanlmasn
Atay, Hseyin, man Esaslar, s.90 Glck, erafettin, slam Akaidi, s.190, bkz: Toprak, Sleyman, Nesefide Kaza ve Kader, s.126 64 Yavuz, Kader md. D..A. c. 24/ 58, Tun,Cihad, Sistematik Kelam, s. 151, bkz: Taftazani,Ebul Vefa, Kelam lminin Belli Bal Meseleleri (ev: .Glk), stanbul,1980, s.160 65 Toprak,Sleyman, nsan Fiilleri Konusunda Maturidi ve Eri Arasndaki htilaf, S...F.D. , c. 3/174 , Konya ,1990 66 Maturidi, Kitabt-Tevhid, s.306
63 62

20

doru bulmamaktadr. Bu anlam Onun hakknda ancak mecazi olarak; mahlukatn yaratlmasn gerekletirdi anlamnda kullanlabilir. 67 Yine mam Maturidi kaderi iki manada ele almaktadr. Birincisi; bir eyin ortaya k lsdr veya kendisine gre eyann yaratld hkmdr. Dier bir ifadeyle eyann vazolunu plandr. Bu da her eyi husun veya kubuh, hayr veya er, hikmetli veya sefeh asndan nasl olacaksa yle yapmaktr. Hikmetin anlam da her eyi kendisine en uygun lyle yaratmaktr. 68 kincisi; meydana gelecek olan eylerin zaman ve mekann hak veya btl oluunu, sevap yada ikaba olularn belirlemektir. 69 Maturidilere gre kaza ve kaderin stlah manas udur; Kader, Allahn ezelden ebede kadar olacak her eyi bilip, her bir mahluku kendisine ait vasfyla tayin ve takdir etmesidir. Kaza ise; Allahn ezelden tespit ve takdir ettii eyleri, zaman gelince iradesine uyun olarak icat etmesi ve yaratmasdr. 70 Erilerin kaza ve kader kavramlarna Maturidilerin tersine bir anlam mahal

verdiklerini gryoruz. Erilere gre kaza; Allahn olacak olan eylerin hepsinin ne ekilde ve ne vakitte olacaklarn bilip takdir etmesidir. Kader ise Cenab- Hakkn eyay irade ettii vech zere icad etmesidir. 71 Eriye gre kaza, yaratma, hkm verme, haber verme ve emretme manalarna gelir. 72 Buna gre kaza Allahn ezeli yazgs ve hkmdr. Erilere gre kader ise, varln ilahi ilim ve iradeye gre yaratlmasdr. 73

67 68 69 70 71 72 73

Maturidi, a.g.e., s.306 Maduridi, a.g.e., s.307 Maturidi, Kitabt-Tevhid , s. 307, ayrca bkz: ev: Bekir Topalolu, s.392 Es-Sabuni, Nureddin, Maturidiyye Akidi. (ev: Bekir Topalolu) Ankara, 1995, s.155. bkz: mer Nesefi, slam nancnn Temelleri Akid, (ev: M. Seyyid Ahsen) stanbul,1995, s.140 zmirli, smail Hakk, Yeni lmi Kelam, Ankara,1981, s.329 Eri, Ebu-l Hasan, Kitab-l Lma, Beyrut 1953, s.46 Keskin, Halife, slam Dncesinde Kaza ve Kader, s.64

21

Crcanide kaderi Eriler gibi tarif etmitir. Ona gre kaza; ezeldeki hkmdr. Btn mevcudatn levhi mahfuzdaki toptan bulunuudur. Kader ise mmknlerin birer birer yokluktan varla geiidir. 74 Yine Eri alimlerinden Bakllni, kaza ve kaderi Eriye uygun olarak tarif etmitir. 75 Erilerin tarifine gre kaza daha genel, kader ise daha zeldir. Dier bir ifade ile her kader kaza, ama her kaza kader deildir. nk kaza da olup da henz kader olmayan yani meydana gelmeyen eyler de vardr. mam Gazali de kaza ve kadere getirmi olduu izah ekliyle bunu teyid eder. nk Ona gre kaza, dimi ve klli sebepler iin, klli kanunlar vazetmek, kader ise, hesap edilmi ve takdir edilmi hareketleriyle, klli sebeplerin artmadan ve eksilmeden sayl msebbiplerine ynlendirilmesidir. 76 Yukarda da grld gibi Eriyye ve Maturidiyye ekolleri kaza ve kader kelimelerine birbirlerinin tersi anlam vermilerdir. Ancak bu farkllk problemin temel esprisine bir tesirde bulunmam ise de iaret edilmesi gereken bir farkllktr. Kelimelerin lgat manalar, Maturidilerin kullanmnn daha uygun olduunu

gstermektedir. nk kader, lp bimek, hkm vermek olunca, kaza da hkmn tamamlanmas olarak ele alnnca ve yaratma manasn da ihtiva ettiine gre, lp bimenin yaratmadan nce olmas daha makul grnmektedir. Mutezilenin kaza ve kader anlay ise, Ehli Snnetten farkldr. Mutezile Ehli Snnetin anlad manadaki kaderi inkar etmekte, insann kendinde olan kudretle yaptklarnn faili ve sorumlusu olduunu sylemektedir.

74 75

Crcani, Seyyid erif, Trift, s.152 Glck, nsann Fiilleri, s.222 76 Gazali, Ebu Hamid Muhammed, El-Erbain fi Usuli-d Din, s.32-33

22

Mutezile kaza kelimesini Kuranda kullanmlarndan hareketle aklamtr. Kad Abdulcabbara gre kaza, tamamlamak, 77 bir eyin yaplmasn istemek ve emretmek, 78 ilan ve ilam manasnda haber vermek 79 gibi manalara gelmektedir. 80 Mutezileye gre kader kelimesi ile de bazen beyan etmek bazen de bildirmek ve aklamak manalar kastedilir. Birinci anlamda btn fiiller, ikinci anlamda ise sadece hikmeti belli ve adalete uygun den fiiller kader kapsamna girer. 81 Cebriye ise, Mutezilenin tam tersine kaza ve kadere ezeli takdir ve tayin anlam vererek, insann yapt her eyin Allahn takdiri olduunu insann fiillerini yaratmada hibir gcnn bulunmadn savunmutur 82. nsandan irade, istitaat ve fiili nefyeden Cebriye mezhebine gre kader, insann mahkumu olduu ilahi yazgdr. 5. Kuranda Kaza ve Kader: Hz. Peygamberden sonra cereyan eden siyasi, sosyal, ekonomik ve ahsi olaylar, daha sonra dini bir ierik kazanm ve insanlarn davranlarndan sorumlu olup olmadklar meselesi etrafnda yaplan tartmalar sonucunda Kelami ekoller domutur. Kelmi ekollerden her biri kendi grlerine dayanak olarak Kuranda birbirine ztm 83 gibi bulunan ilahi hakimiyeti vurgulayan ve insana tam sorumluluk ve zgrlk veren ayetleri ele alp yorumlayarak, kendi grlerinin doruluunu ispata almlardr.

Fussilet, 12 sra, 23 79 sra, 4 80 Abdlcabbar, Kad, erhu Usuli-l Hamse, s.770 81 Abdlcabbar, erhu Usuli-l Hamse, s.771 82 ehristani, Muhammed b. Abdulkerim, el-Milel ven- Nihal, c. I/ 87 83 Watt, W. Montgomery, slamn lk Dnemlerinde Hr rade ve Kader (ev. A. Aytekin) stanbul, 1996, s. 21, bkz: Atay, man Esaslar, s.97
78

77

23

Cebir fikrini savunanlar, ezeli tespit ve takdire kar kanlar veya her iki gr de uzlatrmaya alanlar bu grlerini yorum yoluyla Kurana dayandrdlar. Kendi grlerinin doruluunu ispat iin, parac bir yaklamla, bir ok ayeti delil olarak kullandlar. imdi ilk nce kadercilii savunanlarn kendilerine delil olarak kabul ettikleri, mutlak hakimiyeti dolaysyla ilahi takdiri vurgulayan ayetleri, daha sonra da insan zgrln savunanlarn delil olarak kabul ettikleri, insana sorumluluk verdiine inandklar ayetleri ele alacaz . 5. a. Kadere Vurgu Yapan Ayetler: Kadercilii yani ezeli takdiri savunanlarn kendilerine yorum yoluyla delil kabul ettikleri ayetlerin bir ksm unlardr: Yeryznde sizin banza gelen herhangi bir musibet yoktur ki biz onu yaratmadan nce O, kitapta bulunmasn. 84 Sizi de yaptklarnz da Allah yaratmtr. 85 Ancak Allahn yazdklar banza gelir. 86 Allah, hidayeti kime dilerse ona verir. 87 Allah kimi saptrrsa bundan sonra onun hibir yardmcs yoktur. 88 Allahn izni olmadan hi kimse iman edemez. 89 Ey Muhammed; Hakknda azap sz gereklemi olan kimseyi, atete olan sen mi kurtaracaksn. 90 Biz dileseydik herkese hidayetini verirdik, ancak benden kan u sz gerekleecektir; Cehennemi insanlar ve cinlerin bir ksmyla tamamen

dolduracam. 91 Alemlerin Rabbi olan Allah dilemedike sizler bir ey

84 85 86 87 88 89 90 91

Hadid, 22 Saffat, 96 Tevbe, 51 Bakara, 272 ura, 44 Saffat, 96, Kasas, 68 Zmer, 19 Secde, 13

24

dileyemezsiniz. 92 Bunun zerine Lutu ve ailesini kurtardk, ancak karsn geride kalanlardan takdir ettik. 93 Kuranda bu manaya gelebilecek daha bir ok ayeti kerime bulunmaktadr. 94 5.b. nsan zgrln Vurgulayan Ayetler: Cebr ve ilahi takdir fikrine kar kan, insann hr olduunu savunan gruplar da kendilerine Kurandan deliller bulmulardr. nsann irade ve fiillerinde hr olduunu ifade eden ayetlere verilebilecek rnekler unlardr: Herkes kendi kazandnn kefilidir. 95 Bu yaptklarnzn karldr. Yoksa Allah kullarna asla zulmetmez. 96 Banza gelen herhangi bir musibet ellerinizle ilediklerinizden trdr. 97 phesiz ona yol gsterdik. Buna karlk kimi kreder, kimi de nankrlk. 98 De ki; Herkes kendine uygun bir tarzda hareket eder. 99 Kim doru yolda giderse kendi yararna gitmi olur. Kim de saptrsa kendi aleyhine saptm olur. 100 Kim yararl i ilerse kendi lehinedir. Kim de ktlk ilerse kendi aleyhinedir. 101 Sizi yaratan Odur. Byle iken kiminiz kfir, kiminiz mmindir. 102 Bu, bir toplum kendi iindekini deitirmedike, Allahn da o topluma verdii nimeti deitirmeyeceindendir. 103 Sana ne iyilik gelirse Allahtandr. Sana ne ktlk gelirse kendindendir. 104 Artk dileyen inkar etsin, dileyen kfir olsun. 105

92 93

Tekvir, 29 Neml, 57 94 Baknz, Nisa, 83, Enam, 35- 107-149, Yunus, 85, Rum, 29 95 Mddessir, 38 96 Ali mran, 182 97 uara, 30 98 nsan, 3 99 sra, 84 100 Zmer, 41 101 Fussilet, 46 102 Teabn, 2 103 Enfal, 53 104 Nisa, 79 105 Kehf, 29

25

Kuranda insan zgrln vurgulayan daha bir ok ayet bulunmaktadr. 106 Kuranda mutlak iradeyi veya insan zgrln vurgulayan daha bir ok ayet olduu gibi, yine Kuranda her iki yn birlikte ifade eden ayetler de vardr: Dileyen t alr. Fakat Allah dilemedike de t alamazlar. 107 Bir topluluk kendini deitirmedike Allah onlar deitirmez, Allah bir topluluk iin dilediinde de ondan ka yoktur. 108 Kaza ve Kader kelimeleri Kuranda, ezeli takdir anlamnda gemedii halde, Kelami ekoller gerek bu ayetleri, gerekse Allahn mutlak kudret, irade ve dilemesinden bahseden dier ayetleri kendi grlerine uyacak ekilde

yorumlamlardr. Ancak Kuranda geen ilgili ayetleri bir btn olarak ele almay dnmemilerdir. Nitekim onlar, nce kendi dncelerini oluturmular, sonra bu grlerine Kurandan deliller aramlardr. Kurann bir konudaki grn ortaya koymak iin o konu ile ilgili tm ayetleri birlikte dikkate almak lazmdr. 109 Gerekten Kuran batan sona btn ayetleriyle birlikte, dikkatlice tetkik edilirse bu ifadelerin, Allahn insanlar iin ezeli yazgsn ifade etmedii, aksine kainat nizamndaki kader, birey olarak insann ve toplumun uyduu zorunlu yasalar anlatt grlr. Eer Allahn mutlak irade ve kudretinden bahseden ayetler, tek tarafl Kurann ana fikrinden kopuk olarak, Allah-alem, Allah-insan ilikisinde Kurann slubu yani mecaz, sembolik anlatm, istiare, tebih, deyim gz nnde bulundurulmadan, lafzi olarak anlalrsa, Kurandan cebriyeci anlay rahatlkla karlabilir. Halbuki bu ifadelerde Allahn kendi fiili olarak sahiplendii ey insann zgr iradesiyle balayan ve sebep-sonu

106 107 108 109

Bkz: .zsoy, . Gler, Konularna Gre Kuran, s. 387-394 Mddessir, 55-56 Rad, 11 Akbulut, Allahn Takdiri, s. 142

26

ilikisiyle devam eden kanun dur. Allah kendi hikmeti, adaleti ve merhametiyle koyduu kanunlar ihlal etmez, rastgele i yapmaz. 110 nsan iradesini inkar ederek, Kurann insan davranlarnn cebriliini savunduunu ileri srmek, yalnz Kuran- tmyle reddetmek deil, ayn zamanda bizzat temelini yok etmek demektir. 111 kbal bu konuda yle demektedir: Kanaatimce, evrenin nceden dnlerek yaplm bir plannn, zamanla ilgili bir ekilde ileyii olduu yolundaki grten Kurann grne daha yabanc bir ey olamaz. 112 Kuran, insann irade kudretiyle birlikte sorumlu bir varlk olduunu inkar etmemekle birlikte, dima Allahn esiz irade ve gcne dikkat ekerek Onun bu konudaki tekliini, yegane yaratc olduunu vurgulamaktadr. Yani Kuranda Allahn hkmranlndan doan zorunluluk ile, ancak hrriyetle mmkn olabilecek insann sorumluluu aka belirtilmitir. Bunda hibir eliki de yoktur. 113 Bu konuda unu diyebiliriz ki, bir kesinlemi kader vardr. Bu, dnyamzn ve insan olarak bizim insan olma artlarmzdr. Bir de insanla Allah arasnda karlkl zgr ilikide belirlenmi kader vardr. Bunun nasl tecelli edecei, insann zgr iradesiyle yapaca tercihin ynne baldr. 114 Kurana gre insan, Allahn koyduu snrlar dahilinde serbest, hrriyeti orannda sorumludur. nsann lehde veya aleyhde sorumlu olduu fiillerinde, Allah tarafndan bir belirleme ve dzenleme olmas mmkn deildir. nsann, fiillerinde

110 111 112 113 114

. Gler, . zsoy, Konularna Gre Kuran, s.383 Akbulut, Sahabe Devri, s.300 kbal, Muhammed ,slam Dncesinin Yeniden Douu, s. 82 Garaudy, Roger, slam ve nsanln Gelecei, (ev. Cemal Aydn) stanbul, 1990. s.134 Gler, Allahn Ahlakilii, s.99

27

hr olmas, Allahn kaderidir. Dier bir ifade ile kader, insann sorumlu ve zgr bir varlk olmasdr. 115 6. Erken Dnem Kader Tartmalar Emevilerin m.661 ylnda iktidar ele geirmeleriyle birlikte, onlarn da tevikiyle bir inan haline gelen kader meselesi daha slmn ilk yllarndan itibaren Mslmanlar arasnda konuula gelmitir. Hatta Araplar, slam gelmeden nce de bu sorunla ilgili dnsel bir tavr iindeydiler. Genellikle insanlarn fiillerinin doa st bir g yani dehr tarafndan belirlendiine ve insanlarn bu fiilleri yaparken mecbur olduklarna inanlrd. slam geldiinde bu dnceyi deitirdi. nsann zgrln ilan etti. 116 Hz. Peygamber dneminde baz sahabelerin kaza ve kader meselesiyle ilgilendiklerine dair bir ok haber nakledilmitir. Onlarn, Allah Resulne, insann sorumluluunun, kaza ve kader meselesiyle nasl izah edilebileceini sorduklar ve buna cevap aradklar hadislerde nakledilmitir. 117 Yine baz rivayetlerde; Hz. Peygamberin Mslmanlar, mnakaalara dalarak aralarnda fitne kmasn diye, kaderle ilgili tartmalar yasaklad bildirilmektedir. 118 Yine mehur Cibril hadisinde, Peygamberin kaderi iman esaslarndan sayd nakledilmitir.119 Resulullahn henz hayatta olmas ve Mslmanlarn sorunlarn Onun halletmesi nedeniyle, Mslmanlar arasnda bu konularda ayrlklar zuhur etmedi. 120 Hz. Peygamberin, kaderin iman esaslarndan olduunu bildirdii, ayrca kaderle ilgili tartmay yasaklad ve kaderiyeyi bu mmetin mecusileri 121 olarak

115 116 117 118 119 120 121

Akbulut, Sahabe Devri, s. 301-302 Ammara, Muhammed, Mutezile ve nsann zgrl Sorunu (ev. Vahdettin nce) st.1998, s.28 Tirmizi, Kader, 1-12 Tirmizi, 1- Mslim, Kader, 19, bkz. Kemal Ik, Mutezilenin lk Kurucusu Vasl, s. 354 Mslim, man, 37, Tirmizi, man, 4 Kutluay, Yaar, Tarihte slam Mezhepleri, s.5-6 Ebu Davud, Snen, 5/66, bn Mace, 1/35

28

sayd, Kfrn anahtar ancak kaderi yalanlamaktr 122 dedii rivayet edilmitir. Bu tr hadislerle, insan sorumluluunun nasl uzlatrlaca ise ak bir sorundur. Bu tr rivayetlerin, Hz. Peygambere isnat edilmesinin arkasnda, Hz. Peygamberden sonra Mslmanlar arasnda meydana gelen tatsz olaylara mazeret bulma ve farkl grlere sahip gruplarn birbirlerini sulama abalarnn olduu sanlmaktadr. 123 Hz. Peygamberden sonra Drt Halife Dneminde de kaza ve kader meselelerinin sahabeler arasnda tartld grlmektedir. Hz. mer ile Hz. Alinin hilfetleri dneminde sorunun belirginletii ve zellikle Hz. Ali dneminde slam dnyasnda kader tartmalarnn yaygnlat bildirilmektedir. 124 Bu dnemde kaderin nasl anlaldn gsteren en mehur vak Hz. mer ile Sam ordular ba komutan Ebu Ubeyde arasnda geen u hadisedir: Hz. mer, veba salgn yznden ama girmeyip, geri dnmeyi kararlatrnca Ebu Ubeyde Hz. mere Ey Halife, Allahn kaderinden mi kayorsun? diye sorunca Hz. mer: Evet, Allahn kaderinden, yine Allahn kaderine kayorum diye cevap

vermitir. 125 Yine Hz. mer, hrszlk yapan birine bunu niye yaptn sormu, hrsz, bunu Allahn takdiri ve kazasyla yaptn syleyince, Hz. mer, bu adama Ben de senin elini Allahn kaderiyle keseceim dedi ve Allaha iftira ettii iin sopa cezas verdi. 126 Halife Hz. Osmann hilafetten ayrlmas iin evini muhasara edip, ona ta atanlar sana bunlar Allah atyor deyince Hz. Osman, onlara yalan sylyorsunuz. Eer Allah atsayd talar hedeften hi amazd diye cevap vermitir. 127

122 123 124 125 126 127

Tirmizi, 4/454 Akbulut, Allahn Takdiri, s.140, bkz:Yazcolu, Maturidi ve Nesefiye Gre nsan Hrriyeti, s.40 Badadi, Abdulkahir, el-Fark Beynel-Frak (ev. E.R. Flal) s.21 bn Kesir, Tefsir-i bn Kesir, 1/3 Sahihi Mslim, Nevevi erhi, 16/197, 198 Taberi, Tarih-i Taberi, 3/406

29

Hz. Alide bir soru zerine kaderin insanlar icbar altnda brakmadn ve fiillerini hrriyet ierisinde gerekletirdiklerini sylemi, aksi takdirde Allahn , kitap ve peygamber gndermesinin, ceza veya mkafat uygulamasnn adaletle badamayacan bildirmitir. 128 Hz. Ali kaderi, Allahn nceden takdiri olarak deil, insanlara iyi olan emretmesi, kt olan yasaklamas olarak yorumlamtr. Vad ve vaid konusunda hricilerle, kaza ve kader, meiet ve istitaat konularnda da kaderiye ile mnazaralarda bulunan ilk kiinin sahabeden Hz. Alinin olduunu belirten Badadi, kaderilerin Hz. Alinin kendilerinden olduu iddialarn da reddeder. 129 Yukardaki bilgilerden de anlalaca gibi kader meselesi daha Hz. Peygamber zamannda konuulmaya balamtr. Hz. Peygamber devrinden sonra da bu konu zaman zaman ortaya atlm ve Mslmanlar tarafndan tartma konusu yaplmtr. zellikle Hz. Osmann ehit edilmesinden sonra Mslmanlar arasnda yaanan tatsz olaylar bu meselede fitilin atelenmesini salamtr. Cemel ve Sffn savalarnda Mslmanlarn kar karya gelmeleri bylelikle ldrlen ve ldrenin durumunun ne olduu gibi olaylar Mslmanlar zerinde byk tesirler brakmtr. Hz. Alinin ehit edilmesinden ve Muaviyenin bu kargaann iinden kendine zg yntemlerle galip kmasyla
130

balayan Emevi devri eitli frkalarn

tarih sahnesine kt bir dnemdir. Yakn bir gemite Mslmanlar arasnda vuku bulan fiili mcadeleler artk yerini fikri mnakaalara devretmi bulunuyordu. ki Mslman grubun birbirleriyle savalar ve bu savalarda len ve ldrlenlerin durumlar nasl izah edilmeliydi? cra edilen fiillerin serbest irade asndan bir izah var myd? Btn bunlar beeri mi yoksa ilahi bir iradenin eseri olarak m cereyan
128 129 130

Abdulcabbar, Kad, Fazll- tizal s. 146-147 Badadi, Usulid-Din, s.307 Akbulut, Sahabe Devri, s. 261. Akbulut, Allahn Takdiri, s. 135

30

ediyordu? gibi sorular etrafnda balayan tartmalar ve dini nasslardan delil getirme gayretleri, Mslmanlar arasndaki ayrmay hzlandrmtr. Kurann gnderilmesiyle birlikte slamn kaldrmaya alt Araplar arasnda yaygn olan slam ncesi Cebir fikri, Emevi siyasal rejimi tarafndan yeniden canlandrlmtr. Muaviye tarafndan temelleri yeni batan atlm, Onun sayesinde Cebir dncesi yeermeye ve dal budak salmaya balamtr. 131 Muaviye, slami esaslara badamayan, cahiliye ann ruhuna uygun, adndan baka islamla ilgisi olmayan bir devlet yaps oluturdu. Emevi ynetimi kuruluundaki bu gayri meruluun skntsn srekli olarak ekmekteydi. 132 Emeviler ynetimlerini hakl gstermek iin meruiyetlerini dinsel adan desteklemeye altlar. Muaviye, halifeliin kendilerinde bulunmasnn ilahi bir takdir olduunu, insanlar, Allahn bu takdirine bal olarak ynetmesini, yeni meruiyet temeli olarak belirledi. Kamuoyunda zellikle airler vastasyla bunun propagandasn yapt. 133 Onlara gre Kuranda nasl ki Hz. Ademe halifelik verilmi ise, 134 ayn ekilde Emevi halifelii de Allah tarafndan, yani Allahn kaderiyle kendilerine verilmitir. Onlar halife szcn haleften ziyade vekil anlamnda kullanarak halifenin kararlarna kar kmann Allaha kar kmak olduu eklinde kabul etmi ve bu dnce, geni halk kitleleri arasnda yaygnlatrlmtr. 135 Bylece zorla ele geirdikleri iktidar halk nezdinde merulatrmak iin, insanlarn bana gelen olaylarn Allah tarafndan tayin edildii anlamndaki kader dncesini sistematik olarak ilk defa Emeviler savundu. Muaviye her frsatta Cebir

131 132 133 134 135

Ammara, Mutezile ve nsann zgrlk Sorunu, s. 36-37 Akbulut, Sahabe Devri , s.249 Akyz, Vecdi, Hilafetin Saltanata Dnmesi, stanbul, 1991, s.95 Bakara, 30-33 Watt, slam Dncesi, s. 102

31

anlayn destekleyerek bu fikri yayd. 136 Dolaysyla bu devirde ortaya kan idari bozukluklar ve siyasi cinayetleri meru gstermek iin, zamann devlet bakan Allahn takdirinin ve ezelde insanlarn alnlarndaki yazgnn yle olduunu, kendisinin sadece Allahn kaderini infaz ettiini ileri srerek, kendini savunmaya almtr. 137 Ksaca Cebir dncesi Beni meyye ailesi sultanlar arasnda zuhur etmi, daha sonra da am Ehli arasnda yaygnlk kazanmtr. 138 Bylece Emeviler devrinde kader inanc yaygn bir su ve gnah ileme aleti haline getirilmitir. Emevi ynetiminin bu tavrlar Mslmanlar arsnda byk rahatszlk yaratyordu. Emevi yneticilerinin kader kavramna snma taktikleri, Mslmanlar arasnda deiik tepkilerin domasna neden oldu. Emevi idarecilerinin kaderi bahane yapp sularn meru gsterme gayreti karsnda baz Mslman dnrler, ezeli takdir anlamnda bir kaderin olmadn, insanlarn kendi davranlarndan sorumlu olduunu, Emevilerin zulm ve hakszlklarnn kabul edilemiyeceini savunmaya baladlar. Kaynaklarda kaderin olmadna ilikin tartmalar ilk balatanlarn Mabed el Cuheni ve Gaylan ed-Dmeki 139 olduu belirtilir. Hasan Basrinin rencisi olan ve Emevilere kar muhalefetin safnda yer alan bu ahslar, fikri dzeyde de insann zgrln ve sorumluluunu ortadan kaldran Cebir ierikli kaderi inkar ederek insann sorumluluunu ve hrriyetini savundular. 140 Baz Mslman tarihiler Mabedin bu gr Ebu Yunus Senseveyh isimli bir hristiyandan aldn sylerler. Watt bunu Susen adl bir Hristiyan olarak belirtmektedir. 141

136 137 138 139 140 141

Abdulhamid, rfan, slamda tikadi Mezhepler, s.284. bkz. Cabiri, slamda Siyasal Akl, s.468 Atay, Hseyin, Ehl-i Snnet ve ia, s.165 En-Near, Ali Sami, slamda Felsefi Dncenin Douu, I/316 Badadi, el Fark, s. 17-18, Kemal Ik, Mutezile, s. 356, Near, a.g.e.,II/186 Watt, Hr rade ve Kader, s. 56 Watt, slam Dncesi, s. 108

32

Mabed tarafndan Emevi ynetimine kar kader yoktur, i yeniden olucudur 142 fikriyle balatlan bu bakaldr aslnda siyasi bir ierik tamaktayd. Yani, insanlar kendi fiillerini kendileri yaratmaktadr, bylece halka yaplan zulm Allah deil, Emeviler yapmaktadr. Emevilerin kaderi bahane eden bu cebri grlerine kar kan sadece Mbed deildir. Ayn zamanda, Mbedin de hocas olan, Basrada zhd ve takvas ile tannan Hasan Basride bunlardandr. Rivayetlerde Hasan Basrinin, Emevilerin destekledii cebri dnceye kar kt ve Onun kader konusundaki grlerinin kaderi kabul etmeyenlere benzedii bildirilmitir. 143 Mabed el-Cheni, Hasan Basriye gelerek, Mslmanlarn kann aktan, mallarn gasp eden ve sonunda da bu yaptklarnn Allahn kaderi zerine cereyan ettiini syleyen meliklerden bahsetti. Bunun zerine Hasan Basri: Allahn dmanlar yalan sylyorlar diye karlk verdi. 144 Yine Emevi halifesi A. Bin Mervana bir mektup yazan Hasan Basri, 145 kader konusunda onu uyard. 146 Hasan Basri kader konusunda, Emevi grne aykr bir gr benimsemi olsa da, hibir zaman bunu Mabed ve Gaylan kadar ak ve kesin ifade etmemitir. Mabed ve Gaylan, Emevi ynetimine kar, kader yoktur tarzndaki bu bakaldrlar sonunda Emevi ynetimince idam edildiler.147 Mabed ve Gaylann ilahi takdiri kabul etmeyen grleri, onlarn lmnden sonra, yine Hasan Basrinin rencilerinden olan Vsl b. Ata tarafndan devam ettirildi. Emeviler devrinde ortaya kan dier bir ekolde Cebriyedir. Mslmanlardan Cebriyecilie davet eden ilk adam Cad b. Dirhemdir. O, fikirlerini Basrada halk
142 143

Fazlurrahman, slam, s.70 ehristani, el-Milel, I/66- Near, slamda Felsefi Dnce, II/70 144 Watt, a.g.e.,s.121, bkz:Osman Karadeniz, Hasan Basri ve Kelami Grleri,D.E...F.D. c:2,s.139 145 Josef van Ess, slam Kelamnn Balangc (ev. .A. Dzgn) A...F.D. c.41, s. 406 146 Hasan Basrinin Bu Mektubu Ltfi Doan ve Yaar Kutluay tarafndan tercme edilip, A.. .F.D. C.IIIde yaynlanmtr. 147 Watt, slam Dncesi, s. 104 v.d. bkz: Macid Fahri, slam Felsefesi Tarihi, s. 42

33

arasnda yaym ve Cehm b. Safvanda Cebriyecilii Ondan renmitir. 148 Bu mezhebe fikirlerinden dolay Cebriye denildii gibi ilk kurucularndan Cehme nisbetle Cehmiyye de denilmitir. Cebriye mezhebi, kaderiyyenin insana irade hrriyeti tanmada ileri gitmesi zerine bir tepki olarak ortaya kmtr. 149 Cad b. Dirhem insan yaptnda mecburdur. O, havada uan bir ku ty gibidir. Fiillerinin insana nispet edilmesi mecazidir diyordu. rencisi Cehm b. Safvan ise nsan fiillerinde mecburdur, onun hrriyeti ve kudreti yoktur. Yalnzca Allahn vardr, fil Odur diyordu. 150 Cebriyenin bu Cebir grleri Emevilerin iine yaramasna ramen, bu grleri Cad ve Cehm-i Emevilerin hmndan kurtaramamtr. nk onlarn mevali hakkndaki grleri 151 ve Kurann mahluk olduu grleri Emevi yneticilerini kzdrm ve ikisi de Emevi idarecilerince ldrlmlerdir. 152 Kader tartmalar etrafnda ortaya kan dier bir grup da kendilerine mrcie denilen ekoldr. Tehir edenler anlamndaki mrcie, kaderiye ve cebriye arasnda orta bir yol tutmaya almtr. Grlerini ksaca kader vardr, zorlama yoktur ve sorumluluk vardr eklinde zetlemilerdir. Kendilerine, sahabe ve tabinun fukaha ve muhaddisnun yolu 153 olarak da tarif edilen, selefiyye ad da verilmitir. Daha sonra, Erinin mutezileden ayrlmasyla, bir taraftan Eri, dier taraftan mam- Azamn yolundan giden Maturidi ile birlikte sistemleerek, Ehl-i Snnet adn almlardr. Netice itibariyle Hz. Peygamberden sonra Mslmanlar arasnda, siyasi ve sosyal nedenlerle meydana gelen olaylarn tesiri ile kader tartmalar balamtr.
148 149 150 151 152 153

Ebu Zehra, Muhammed, Mezhepler Tarihi,s.128, bkz: M.Abid Cabiri, slamda Siyasal Akl, s.441 Atay, Ehl-i Snnet, s.167 ehristani, el-Milel, I/136, Cabiri, a.g.e. s. 627 Cbiri, a.g.e., s. 628 Koyiit, Mnakaalar, s. 60-61 zmirli, . Hakk, lm-i Kelam, s. 61

34

Siyasi olaylar dini bir boya ile boyanm, Emevi idarecileri tarafndan ynetimlerine meruluk kazandrmak iin cebri kader fikri ortaya atlp, tevik edilmitir.Hadislerin kayda geirilmedii bir dnemde byle bir ynetimin kaderci dnceyi desteklemesi slam mmetinin en byk anszl olmutur. Byle bir dnemde hadis olarak ortaya konan rivayetlerin tesirleriyle Mslmanlar arasnda asrlarca sona ermeyecek tartmalar balamtr.

35

II. BLM RADE VE KUDRET KAVRAMLARI

A- RADE KAVRAMI: 1- radenin Szlk ve Terim Anlamlar: Trkede istemek, dilemek manalarna gelen irade, kelime olarak ravede slasi fiilinden ifal vezninde masdardr. Bu masdar genel anlamda, istemek,

dilemek, meyletmek, arzu etmek, bakp isteyerek en iyiyi semek, kasdetmek , hkmetmek ve bir eyi severek ona itina gstermek anlamlarna gelir. 154 Crcani, iradeyi herhangi bir ekilde kendisinden fiil vuku bulan bir hli canlya gerektiren sfat olarak tanmlamtr. 155 rade bir eyi yumuaklkla aramak, elde etmek iin gidip gelmek, fikren dolap bakmak anlamlarna da gelir. Ayrca irade, arzu ihtiya ve mitten meydana gelen fiilin balang veya sonucuna ynelik bir g olarak da nitelendirilir. 156 rade, zihnin bir eyin yaplp yaplmamas gerektiine karar ve hkm verme eilimi anlamnda kullanlmtr.Gnlk hayatmzda bu kelime eitli anlamlar ifade eder. Bir eyi yapp yapmamaya karar verme gc, istek ve dilek, hkmdar emri, buyurmak manalarnda kullanld gibi Allahn istei ve buyruu anlamnda iradei ilahiye, insann iradesi anlamnda irade-i insani, milletin tercihi anlamnda milli irade eklinde kullanmlar vardr.

154 155 156

bn Manzur, Lisanl- Arap, 3/ 187 Crcani, S. erif, Tarifat, s.9 sfehani, Ragp, Mfredat, s. 206

36

Psikolojik bir kavram olarak irade, insann d dnyadan etkiler aldktan sonra, ona kar bilinli tepkilerde bulunmasdr. 157 rade belirli amaca ynelik bilinli karar verme yeteneidir. 158 rade yksek bir zihin fonksiyonudur. Bu nedenle irade genel bir yetidir. inde fikir, fiil, bilin ve zeka gibi unsurlar vardr. 159 irade, bilincin, kendi eylemlerini kontrol etme, zellikle de niyetli eylem yapma gc, kiinin kendi eylemlerini zgrce seme, kendi seeneklerini, kararlarn zgrce ortaya koyma yetisi eklinde tanmlanr. 160 Szlkte istemek, dilemek, talep etmek anlamna gelen irade, terim olarak, nefsin yaplmasna hkmettii bir ii, bir amac gerekletirmeyi istemesi, ona ynelmesi veya bir fayda elde etme inancndan doan eilimdir. 161 slam kaynaklarnda meiet, kasd, ihtiyar, azim, niyet ve tasmim gibi kelimeler, irade sfat ile mnasebeti bulunan kavramlardr. 162 Bunlar genelde ayn anlamda kabul edilseler de aralarnda az da olsa anlam farklar bulunmaktadr. Kelamclara gre irade ve meiet kelimeleri ayn manalar ifade eden mradif kelimelerdir. 163 Alimlerce irade ve meiet stlah da ayn anlamlarda kullanlsalar da, lgat ynnden aralarnda fark vardr. ki kelimenin kklerinin ayr olmalar bakmndan farkn olmas dorudur. Kelamclarn, ikisini de ayn anlamda kullanmalar 164 farkn olmad anlamna gelmez. .Y.E. kknden tremi bir mastar olan meiet kelimesi dilemek, dileme anlamna gelir. Ayrca kelimenin kk ey ve ey de var olan mevcut demektir.
157 158 159 160 161 162 163 164

Topu, Nurettin, Psikoloji, s. 170 Kknel, zcan, Gnlk Hayatmzda Ruh Sal, s. 55 ner, Necati, rade Hrriyeti, s. 23 Budak, Seluk, Psikoloji Szl, rade Maddesi arc,Mustafa, Hkelekli, Hayati, D..A. rade Mad. c.22/380 Yavuz, Y. evki ,D..A. rade mad. c. 22/379 Es-Sabuni, Nureddin, el-Bidaye, s. 43-44, Trc. Bekir Topalolu, s. 100 Atay, Hseyin, slamn nan Esaslar, s. 101

37

Buna gre meiet bir eyin var ve icad edilmesi, bir eye varlk verme manasna geldii gibi, isabet etme, yerinde i grme, dorusunu yapma manalarna da gelmektedir. 165 Meiet varln ismi olan eyden alnm olup, icad anlamndadr. rade ise, talep etmek, istemek demektir. Kelamclar Allah iin irade ve meiet ayn manadadr demelerine ramen, ikisinin tamamen ayn anlamda olmadn en gzel Ebu Hanife ortaya koymaktadr. Ona gre, Allahn iradesi meietinden daha genitir. Allahn emrinin tersine bir i yapan Allahn dilemesi ile yapmtr. Fakat rzas ile ilemi deildir. O kiinin meieti Allahn rzasnn dndadr. 166 Ksaca Allahn meieti bir nesnenin varln gerektirir. Bunun iin Allah ne dilemise olmutur. Allah neyi dilememise olmamtr. Oysa Allahn iradesi arzulanann varln gerektirmez. 167 rade ile ilgili dier bir terim de ihtiyar dr. htiyar ada anlamda hrriyet kavramnn karldr. Hrriyet olduu srece fiilin imkan, yani varl veya yokluu eit olur. 168 Hayr kknden gelen ihtiyar birden ok davran ekilleri arasnda, en hayrlsn, en faydalsn seme, ayrt etme iradesi ve karardr. Bu bak asyla ihtiyar, bir d zorlama olmadan kiinin kendi kararna gre, en uygun, en iyi ve en doru bulduu eyi seip ona ynelmesidir. rade bu anlamda ihtiyar karlnda kullanlmakta ise de aralarnda genellik-zellik fark bulunmaktadr. Her ihtiyar bir iradedir, ancak her irade ihtiyar deildir. 169 u halde ihtiyar, iradeden daha hususidir. nk irade bir meyilden ibaret bulunurken ihtiyar tercih ile beraber meyil anlamn iermektedir.
165 166 167 168 169

(var etme)

Atay, a.g.e., s. 101 Gler, Allahn Ahlakilii, s. 110 Atay, rade ve Hrriyet, s.51 Sinanolu, Abdulhamid, Mutezile Dncesinde nsan Hrriyeti, s.83 D..A., rade md. c. 22/381

38

rade ile ilgili dier terimlere gelince: Kelam kitaplarnda ou zaman e anlaml kullanlan bu kelimeler arasnda ince farklar da bulunmaktadr. Bu kelimelerin ksaca tanmlarn vermekle yetineceiz. Kasd: Bir nesneye ynelmek, azm ve ahenk eylemektir. Kasdedilen fiilde yaplmas ynne ynelinen fiil demektir. Azim: Bir ii yrtmeye ve ele geirmeye, kalbin balanmasdr. Azm kesin irade manasndadr. Niyet: Kalbin bir fayday ekmek veya bir zarar uzaklatrmak iin bir maksada uygun grd eye meyli ve ynelmesidir. 170 2. Kelmda rade Kavram: Kelam geleneinde btn ekoller, irade terimini kabul etmilerdir. Kimisi iradeyi, sadece Allaha has klp, insana mecazi anlamda irade verirken, bazlar da Allahn yannda insana da gerek manada zgr irade vermilerdir. Kelamclar genel olarak iradeyi; Bir zorunluluk sz konusu olmakszn, yaplmas veya yaplmamas mmkn olan bir hususta iki taraftan birini tercih etmeyi gerektiren sfat olarak tarif etmilerdir. 171 Cebriye Mezhebi, irade kavramn kabul etmekle beraber, kaza ve kader inanlarnn bir gerei olarak, iradeyi sadece Allahn irade ve dilemesi olarak alglamtr. nsana bir irade ve ihtiyar vermemitir. Onlara gre irade, Allahn iradesidir. Her ey Allahn irade meiet ve kudretiyle meydana gelir. 172 Mutezileye gre irade fiildir. Bundan dolay, Allahn iradesi Onun fiilidir. Bu nedenle de Allahn iradesi zati bir sfat deil, fiili bir sfattr. 173 Nazzama gre
170 171 172 173

Yksel, Emrullah, Eriler ve Maturidiler Arasndaki Gr Ayrlklar, Atatrk ..F.D. c:9, s.5 D..A., rade md. c. 22/ 380 Badadi, el-Fark, s.188 Abdulcabbar, Kad, erhu Usul-i Hamse, s.431

39

ise irade; fiil, emir ve hkmdr. 174 Mutezililer, iradenin, fiilin ilk ilkesi olduu hususunda, hemen hemen gr birlii iindedirler. Mutezilenin ounluu tarafndan irade, takdir edilenin iki ynnden birinde menfaat olduuna itikad etme veya zanda bulunmadan ibarettir. Yalnz onlardan bazlarna gre tamamlanan bu itikad etme ve zan irade deil, sebep ismini alr. rade bu itikt etmeden sonra meydana gelen meyildir. 175 mam Maturidiye gre irade, temel olarak drt manaya gelmektedir. 1. Temenni ve arzu etmek: Bu manann Allah iin kullanlmas nefyedilmitir. 2. Emir ve davet: Hoa gitmeyen kt bir fiilde, her ikisinin de Allah iin kullanm yine nefyolunmutur. 3. Rza, bu da hoa gitmeyen, yergi ifade eden herhangi bir fiilde Allaha izafe edilemez. 4. Yenilgi ve bask altnda tutulamamas , fiilin Allahn takdir ve irade ettii ekilde meydana gelmesidir. 176 Nesefiye gre irade, talep ve meyil gibi iki temel manay ayn anda ihtiva etmektedir. Kesinlikle bu iki anlam irade altnda birlikte ve ayn zamanl olarak bulunurlar. Birisinin manas dierinin varln gerektirir. nk talep, ancak bir meylin neticesi olabilir yada meyl ancak taleple ortaya kar. 177

174 175 176 177

Abdulcabbar,Kad, Muni, c.6/2, s.4 Crcani, erhul-Mevakf, s.289 Maturidi, Tevhid, s.294, ayrca bkz: Trc. Bekir Topalolu, s. 371 Nesefi, Ebu Muin, Tabsretl-Edille, c.1, s.490

40

Maturidi alimlerinden Sadr-eriaya gre irade, filin onunla iki eit taraftan yani yapp-yapmamadan birini tercih ve eyay tahsis klnacak ynlerden birine mahsus klma niteliidir. 178 Eri iradeyi, hkm, emir ve serbest brakma eklinde anlamtr.179 Erilere gre irade, takdir edilenin iki ynnden birinin vuku bulmasn tahsis eden bir niteliktir. 180 Eri alimlerinin en mehurlarndan olan Gazali, iradeyi biyolojik, psikolojik ve felsefi boyutlar olan bir kavram olarak ele almtr. Ona gre irade, insan ruhunun imdiki ve gelecekteki bir amacna uygun olan eye ynelmesidir. 181 Fahreddin Raziye gre irade, ilim zerine zaid bir sfattr ve irade bir sonucu elde etme ynnde hasl olan eilimdir. 182 3. Allahn radesi: slam kelamclarnn tamam Allahn dileyen ve dilediini gerekletiren yce bir varlk olduunda ittifak etmilerdir. Tamamna gre Allah, irade sahibi bir varlktr. Ancak bu sfatn manas, Allaha izafeti, kadim ve hdis oluu gibi konularda farkl grler ileri srmlerdir. Cebriye Mezhebine gre, Allah mutlak irade ve kudret sahibidir. Dnyada olan her ey Allahn irade ve kudretiyle olur. Allahtan baka hi kimsenin gerek manada iradesi yoktur. Cebriyeye gre ilahi iradenin dedii mutlak gerekleir. Allahn mlknde ancak Onun dedii olur. Allah zamannda olacan bildii eylerin vaktinde meydana gelmesini diler. 183 Her ey Allahn ezeli ilmi ve iradesi iinde meydana gelir. Bundan dolay izilmi bir kader vardr. Her ey Allahn ilahi
178 179 180 181 182 183

Yksel, Eriler ile Maturidiler Arasndaki Gr Farkllklar, Atatrk . .F.D. c.9,s.4 Eri, Makalatul- slamiyyin, c.I/ 190 Crcani, erhhl-Mevakf, s.289 Gazali, hya, c.3/19 Razi, Fahreddin, Muhassal (ev. H. Atay), s. 174 Glck, nsan ve Fiilleri, s.98

41

iradesiyle ve ol demesiyle meydana gelir.184 Allah mutlak ve gerek irade sahibidir. Onun iradesi yannda baka zgr irade yoktur. Mutezilenin hepsi de Allahn mrid olduu ve irade sfat ile muttasf olduu hususunda ittifak etmilerdir. Mutezileye gre irade fiildir. 185 Byle olduu iin Allahn iradesi de Onun fiilidir. Allah gerekte mriddir. Onun mrid oluu, murid olmad bir andan sonradr. Zira O, muhdes bir irade ile diler. Onun zatyla kim ve kadim, ezeli bir irade ile dilemesi doru deildir. 186 Allahn murid oluu zatyla deildir. nk O, kadir olmad bir eyi irade edebilir ve irade etmedii eye de kadir olabilir. rade Allahn zati bir sfat deil, fiili bir sfatdr. Bu nedenle kadim deil hadistir. 187 Mutezileden brahim Nazzama gre Allahn iradesi, Onun ii, emri ve hkmdr. 188 Bylece Nazzama gre Allah gerekten irade ile vasflanm deildir. Ona gre eer Allaha bir irade isnat edilmise, bundan maksat Onun ilmine gre bunlar yaratmas ve dilemesidir. Allah insanlarn fiillerinin dileyeni olarak vasflanyorsa, bunun anlam; Onun bunlar emretmesi ve yasaklamasdr. 189 rade meselesinde Kbide Nazzam gibi dnmekte ve iradenin ilim

olduunu sylemektedir. Ona gre Allahn iradesi Onun zatyla kaim bir sfat deildir. Allah zat iin irade eden de deildir. Onun iradesi bir mahalde meydana gelmedii gibi mahalsiz de meydana gelmez. Allah mriddir denmesi; fiilinde zorlayan olmayan, kdir, lim anlamndadr. 190

184 185 186 187 188 189 190

En-Near,Ali Sami, slamda Felsefi Dnce, c. 2/106-107 Kad, erh, s. 431 Kad, Muni, c.6/2, s. 3-4 Kad, erh, s. 431. bkz. lyas ebi, Aklclk, s.255 Kad, Muni, c. 6/2, s.3 erif, Mian Muhammed, slam Dnce Tarihi, c.1/ 244, bkz. Taftazani, Kelam lminin Belli Bal Meseleleri, s.165 ehristani, el-Milel, c.1/78

42

Ebu Huzeyl el-Allafa gre ilahi irade, irade edilenden ayrdr ve irade de yaratmadr. Fakat irade ve irade edilen nesne Allahn ol emriyle ayn zamanda, birlikte var olurlar. 191 Mutezileye gre Allahn iradesi ikiye ayrlr. Birincisi; Allahn kesin iradesidir ki, gklerin, yerin ve dalarn yaratlmas buna rnektir. kincisi; temkinli ve serbest brakc iradedir ki Allah bu iradeyle iyi olan fiillerin yaplmasn, kt olan fiillerin ise yaplmamasn emreder. Ancak gzel olan davranlarn yaplmasn diler. 192 zmirli smail Hakkda mutezilenin bu ayrmna benzer ekilde Allahn iradesini: Tekvini rade ve Terii rade olmak zere ikiyi ayrmaktadr. 193 Mutezileye gre dnya ve alem Allahn iradesi ile yaratlmtr. Ayrca Onun iradesi de yaratlmtr. nk, irade fiil demektir ve eer Allahn iradesi ezeli olursa, Onun iradesiyle birlikte dier varlklarn da ezeli olmas gerekir. Bu da Allahla birlikte baka varlklarn ezeli olmasn gerektirir ki bu kabul edilemez. Ayrca Allahn hadis olan iradesinin bir mahalli de yoktur. 194 Bu izahlardan da anlalaca gibi Mutezilenin be esasndan birincisi olan Tevhid prensibi gerei Allah hadis bir irade ile mriddir. nk Onun ezeli iradesi olduunu kabul etmek Allahla birlikte baka varlklarnda ezeli olmasn gerektirir. yle olamayacana gre, Allahn iradesi hadistir. Allah bu iradesi ile hem kendi, hem de insanlarn fiillerini irade etmektedir. Ancak Allahn iradesi, kt fiillere taalluk etmez. Onun iradesi sadece gzel davranlar diler. Maturidiler ise, Mutezilenin aksine ilahi iradenin ezeli olduunu kabul eder. Onlara gre Allah, zatyla kaim bir meiet ve irade ile mriddir, irade edicidir. O

191 192 193 194

Eri, Makalat, c.1/190, bkz: aban Ali Dzgn, Allah Alem likisi, s. 142 Ammara, Mutezile, s. 128, Halife Keskin, Allah-Alem likisi, s. 142 zmirli, Kelam, s. 270 Kad, erh, s. 151

43

meiet ve iradesiyle kadimdir. Allahn irade ve meieti hadis ve muhdes deildir. 195 rade Allahn zatndan ayrlm olsayd kainat yaratmada cebir altnda bulunmu olurdu. nk cebir ile irade, ztrar ile ihtiyar arasnda baka bir mefhum yoktur. Cebir altndaki zat acze dar olur. 196 Allah iin acz dnlemiyeceine gre, irade Allahn zatyla kaim ve ezeldir. Maturidiye gre ilahi irade ezeli bir sfattr. Allahn irade sfat vacip olup bununla her mmkn istedii ekilde tahsis eder. Allah alemin yaratcs olmas ve onu lmin ey yani bir ey olmakszn yaratmas, sabit olduuna gre, bu Allahn irade sfatnn delilidir. 197 lahi irade; Allahn kendi fiillerini, istedii zaman ve vasfta yaratmaya sahip olduu ve bu hususta hibir zorlamann sz konusu olmadnn ifadesidir. 198 Maturidi, Allahn iradesini daima fiil ile birlikte ele almaktadr. Ona gre, grlen her fiilde irade vardr. nk irade her gerek filde bulunan bir vasftr 199 ve fiille birlikte bulunur. Eer irade fiil ile birlikte deil de fiilden nce ise bu irade ancak temenni manasn ifade eder ki Cenab- Hakk bundan mnezzehtir. 200 Allahn ezeldeki iradesi temenni manasnda olmadna gre ihtiyar anlamndadr. 201 nk fiildeki ihtiyara baktmz zaman,her ihtiyar sahibinin ayn zamanda irade sahibi olduunu bize gsteren yine Onun fiilleridir. Mahlukata baktmz zaman bunlarn birbirlerinden farkl mahiyetlerde ve zamanlarda yaratlm olmas bize aka bir iradenin olduunu gstermektedir. K. Kerimde

195 196

Pezdevi, Ebu Yusr Muhammed, Ehl-i Snnet Akaidi, (ev. .Glck) s. 61 Sabuni, el-Bidaye, s.82, ev. Bekir Topalolu, s.100 197 Yeprem, M. Saim, Maturidinin Akide Risalesi ve erhi, s. 25 198 Maturidi, Kitabt- Tevhid, s. 288 199 Maturidi, Tevhid, s. 286-292 200 Maturidi, a.g.e., s. 297 201 Maturidi, a.g.e., s. 304

44

Allahn iradesi bazen dorudan doruya irade kelimesiyle bazen de meiet lafzyla belirtilmektedir ve bunlarn hepsi de fiil ile ilgilidir. 202 Allahn iradesi her eye amildir. Yine Allahn iradesi, insanlarn irade ve fiillerine de amildir. 203 Cenab- Allahn iradesi mutlaktr ve her eye hakimdir. nk O dilediini yapandr 204 ve Allah dilemedike onlar hibir ey dileyemezler. 205Bunun aksi caiz deildir. 206 Ancak bu mutlak ezeli ilahi irade kullar zor altnda brakan, cebir manas da tamamaktadr. 207 Maturidi, Mutezilenin aksine ilahi iradenin ezeli ve Allahn zatyla kaim olduuna inanmaktadr. Yine O, mutezileden ayr olarak Allahn iradesinin ezeli olduunu savunur. Ancak bu ezeli ilahi iradenin insana fiillerinde zorunluluk getirmediini srarla belirtir. Ehl-i Snnetin dier kolunun temsilcisi Eriye gre de irade, Allahn zati sfatlarndan olup ezelidir. rade ilim sfat ile birlikte mtalaa edilir. Allahn ilmi de iradesi de ezelidir. Allahn ilmi de iradesi de bilinmek ve irade edilmek anndan olan her eye taalluk eder. 208 Allahn ilmi ile iradesi birbirine paraleldir. Yani Allah ilmine uygun ekilde irade eder. Nasl biliyorsa yle olmasn irade eder. Bunun aksi dnlemez. 209 Eriye gre, Allahn irade etmediini yaratmas dnlemez. nk Kuranda: O, dilediini yapandr buyrulmutur. Allahn saltanatnda dilemediinin olmas da mmkn deildir. Onun mlknde irade etmedii bulunacak olursa, bu ya unutma ve gaflet yada acizlik ve zaaftan dolay olur. Her

202 203 204 205 206 207 208 209

Bkz: Enam, 125- Secde, 13 Maturidi, Tevhid, s. 134, bkz: Adil Bebek, Maturidide Bilgi Problemi, s. 46-47 Hud, 207 Tekvir, s. 29 Maturidi, Tevhid, s. 291 Maturidi, Tevhid, s. 288, ev. Bekir Topalolu, s. 369 Eri, Lma, s. 24, bane, s. 48 Eri, a.g.e. s. 47

45

ikisi de Allah iin muhaldir. Bundan dolay Allahn istemediinin olmas veya bakas tarafndan meydana getirilmesi imkanszdr. 210 Allahn iradesi murad edilmesi mmkn olan her eye taalluk eder. Bunun aksini dnmek Ona irade sfatnn ztt olan, mecbur, mekruh ve aciz olmak gibi noksan sfatlar izafe etmek olur ki Allah bundan mnezzehdir. Allah hadis olan her eyin halikidir. rade etmediini yaratmas dnlemez. 211 Mutezilenin aksine Eriye gre Allahn ezeli ve mutlak ilahi iradesi her eye amildir. Ayrca Allahn iradesi sadece iyiyi deil, kt eyleri de kapsar. Ancak Onun iradesi ile emri ayn deildir. Allah hem iyiyi hem kty diler, fakat iyiyi emreder, kty yasaklar. rade ettii halde kty tasvip etmez. 212 Ayrca Mutezilenin aksine, Earide Allahn iradesi bir gayeye ve hikmete bal deildir. 213 Ksaca Eriyyede ilahi irade mutlak stn ve keyfidir. Allahn iradesi birdir, kadimdir ve ezeldir. Onun iradesi var olan her eye taalluk eder. Hayr-er, yarar-zarar gibi eylerin tmn irade eden Allahtr. Onun iradesi bir gaye ve hikmete balanamaz. Allah ne dilerse yle olur. Onun iradesi, insann fiilleri ve iradesi de dahil her eye amildir. Allahn iradesinin byle mutlak olmas ve insann irade ve fiillerini de kapsamas ister istemez cebir fikrini ortaya karmaktadr. Eri cebirden kurtulmak ve insan sorumluluunu temellendirebilmek iin kesb kavramna snmtr. Fakat bu kavrama da cebir anlayna yaklaan bir ierik yklediklerinden dolay cebr-i mutavasst olarak adlandrlmlardr. 4. nsann radesi: slam ilahiyatlarnn hepsi Allahn irade sahibi olduu hususunda ittifak ederken, insann irade sahibi olup olmad konusunda ihtilaf etmilerdir. Bir ksm,
210 211 212 213

Eri, Lma, s. 27-29 Eri, a.g.e. s. 37 Eri, a.g.e. s. 29-30, bane, s. 46 Razi, Muhassal, s. 178

46

insan tam bir hr irade sahibi olarak kabul ederken, bir ksm da insana hibir irade vermemitir. Dier bir ksm da insana, Allahn mutlak iradesi iinde kk bir irade alan brakmlardr. Cebriye mezhebine gre, insann hibir irade hrriyeti yoktur. Mutlak irade ve kudret karsnda insan hr deildir. Fiil iin gerekli olan gc insanda Allah yaratt gibi gerekli olan irade ve ihtiyar da Allah yaratmaktadr. nsan ise kendini ihtiyar sahibi grr ve yle zanneder. 214 Halbuki her ey Allah tarafndan nceden takdir edilmitir. Kul, takdir edilen bu fiili yapmaya mecburdur. nsanlar robot gibidir. Baka bir deyimle Allahn mutlak iradesi karsnda insanlar havada oraya buraya srklenen bir yaprak gibidir. nsann iradesi yoktur. Allahn mlknde ancak Onun diledii olur. 215 nsann iradesi konusunda Mutezile tam bir hr irade taraftardr. Onlara gre insan hrdr. Bir eyi yapp yapmama tamamen insann irade ve dileine baldr. Aksi takdirde insann hr irade sahibi olmamas, onun iledii iyi ve kt fiillerden dolay sevap yada ceza grmemesini gerektirir. Mutezile insana hr irade ve zgrlk verirken, be esasndan biri olan adalet prensibinden hareket etmektedir. lahi adalet ilkesi gerei insan hr irade ve zgrlk sahibidir. Yoksa ahirette mkafat ve ceza dncesi anlamn yitirir ve ilahi adalet ilkesi temelinden yoksun kalr. 216 Hr irade vermeden Allahn insanlar baz fiillerinden dolay cezalandrmas hakszlk ve zulm olup, Allahn adaletine yakmaz. O halde ilahi adalet gerei, insanda irade hrriyeti bulunmas gerekir. Bu nedenle insan hrdr ve kendi fiillerini kendi yapar. 217

214 215 216 217

Eri, Makalat, s. 267, Mustafa Sabri, nsan ve Kaderi, s.82 Badadi, el-Fark, s. 194-195 Corbin, Henry, slam Felsefesi Tarihi (ev: H.Hatemi), s. 118 Ik, Kemal, Mutezilenin Douu ve Kelami Grleri, s.69

47

radeyi a) Failin kendi fiiline, b) Bakasnn fiiline bal olarak ikiye ayran vebu iradelerin insanda bulunduunu syleyen bn Teymiye, Mutezilenin ikinci tr iradeyi benimsediini belirtmektedir. nk, onlara gre, ilahi irade muhdestir ve bu iradenin insann fiillerinin yaratlmasn dilemesi mmkn deildir. 218 Bylece insan kendi ihtiyari fiillerini kendisi meydana getirir. Bu izahlardan anlalaca zere Mutezile ilahi adalet ve insann

sorumluluu gerei olarak, insana kendi fiillerinde tam bir hr irade vermitir. Maturidiye gelince O, insann iradesi konusunda, Cebr-i mutlak olan Cebriye Mezhebi ile tefviz-i mutlak olan Mutezile mezhebi arasnda orta bir yol tutmutur. Maturidiye gre fiil olan her yerde fail ve bir irade vardr. nsanlardan da bir takm fiiller sadr olduuna gre, onlarn da bir irade ve ihtiyar var demektir. nsann kendi nefsinde bu gerei her an mahede etmekte, yapt ilerde hr olduunu ve fiillerini kendisinin iktisab ettiini grmektedir. 219 Maturidiye gre de Allah, her eyi irade etmektedir. Ancak Allah yaratt ve sorumlu tuttuu insana kendi iradesi iinde bir hr irade vermitir. Allah, insan yaratrken ona iyi ve kty birbirinden ayrt etme gc vermitir. nsan imtihana ynelik iyi ve kty fark edebilecek g ve bilgiyle yaratlm, ayrca kendisine iyiyi, ktye tercih edecek eilim ve ihtiyar verilmitir. Bylece iyi eyleri semesi, ktden de kanmas istenmitir. 220 Bundan dolay insann sorumluluu gerei iradesi vardr. Maturidilere gre insanda iki trl irade vardr. Bunlardan biri Klli rade olup fiil veya terkten birini dierine tercih etme meselesi olan irade sfat nn ismidir. Allahn mahlukudur. Dieri ise cz-i irade olup, klli iradenin iki taraftan birine bilfiil ynelip, onu tercih etmesidir. Cz-i irade ise Allahn mahluku
218 219 220

bn Teymiye, Minhacs- Snnetin-Nebeviyye, c. 2, s.31 Maturidi, Tevhid, s.226, bkz: Kemal Ik, Maturidinin Kelam Sistemi, s.90 Maturidi, a.g.e. s.221

48

deildir. Czi irade itibari bir durumdur. Zaman olmayarak ve blnmez bir an iinde meydana gelen keyfiyettir. Buna hal ad verilir. tibari hkmnde olup, bilfiil mevcut deildir. Bu ynden hlka muhta olmaz ve halk fiili ona taalluk etmez. 221 Maturidiler cebir anlayndan kurtulmak ve insann sorumluluunu temellendirebilmek iin cz-i iradenin insann kontrolnde olduunu belirtir. nsan, tamamen sahibi ve hakimi olduu czi iradesi ile iyi ve kt bir ie ynelip onu kesb eder. Ahiretteki ceza veya mkafat da meydana gelen fiilden dolay deil, insann iyilik ve ktle elverili olan bu iradesini bu ite kullandndan dolaydr. 222 Netice itibariyle Maturidiler bir yandan Allahn her eyi irade ettiine ve yarattna inanrken, bir yandan da insann sorumluluunun gerei olarak fiillerinde hr olmas gerektiini, bunun da ancak insana yaratlmam, czi bir irade vermekle salanabileceini kabul etmilerdir. Ehl-i Snnetin dier kolu olan Eride genel olarak insana irade tanmakla birlikte, insanda hadis olan bu iradenin insann yapt iler zerinde hibir tesiri olmadn kabul etmitir. Bu iradenin sadece iktiran * vardr. Erilerin ilahi irade anlayna gre; Allahn mutlak ve ezeli iradesi vardr. Allahn mlknde istemediinin olmas veya Onun iradesi dnda baka iradelerin bulunmas imkanszdr. 223 Bundan dolay, Eriler Allahn iradesinin yannda aka insann da iradesi vardr demekten kanmlardr. Fakat insanda irade yoktur da dememilerdir. nsanda muhdes bir irade kabul etmiler ancak, insann fiillerini yapmada iradesi vardr szn de aka sylememilerdir.

221 222 * 223

Sabri, Mustafa, nsan ve Kaderi, s. 79 Yrkan, Yusuf Ziya, Maturidinin ki Eseri, s. 17, Sleyman Hayri Bolay, Felsefi Doktorinler Szl, s. 305 ktiran: Yaknlatrmak, balamak,birlemek,balantl olmak Eri, Lma, s. 107-113, bane, s. 23-24

49

Ortada bir teklif ve sorumluluun olmasndan dolay da, iradeyi inkar ederek cebriye mezhebine benzememek iin, kulun eklen de olsa irade ve ihtiyar olduunu kabul etmilerdir. Bu iradenin ise kesb olduunu savunmulardr. Eriye gre bu kesb sayesinde insan davranlarnda irade sahibidir. Ancak bu kesb iin gerekli irade de yaratld iin, insan iradesinde mecburdur. Ancak fiillerin ihtiyara dayanmas, bu ihtiyarn da baka bir ihtiyara dayanmas fiillerin ihtiyari olarak vasflanmasna sebep olmaktadr. 224 Eriler, insann fiillerinden dolay sorumlu olmalar gereine inanarak, zorda olsa insanda bir czi irade olduunu kabul etmi, fakat bu cuzi iradenin de ilahi iradeye tabi ve mahluk olduunu syleyerek Cebre yaklamlardr. Eriler, bu kmazn farkna varp, cebre dmemek iin kesb kavramna snmlar, ancak bu terime de cebir anlamna yaklaan bir ierik yklemilerdir. Bylece ikinci dereceden bir cebre dmlerdir. Bundan dolay grleri Cebr-i Mutavasst olarak adlandrlmtr. 5. Kuranda rade Kavram: Kuran- Kerimde irade kavram hem Allaha, hem de insana, nispet edilerek bir ok yerde gemektedir. Bu ayetlerin nemli bir ksmnda ilahi iradenin mutlak, zgr ve nne geilmez olduu, dolaysyla kulun iradesini snrlad 225 hayr veya er olarak olup biten her eyin, Allahn iradesinde gerekletiini 226, fakat Onun iradesinin mutlaka amal, anlaml, hikmetli ve adil olduu, kullar iin asla zulm, ktl ve meakkati murad etmedii 227 bildirilmektedir. nsann iradesinden sz eden ayetlere gelince; onlarn bir ksm insann pratik hayatna dair sradan istemlerini ifade etmektedir. Ahlaki muhteval ayetlerde ise,
224 225 226 227

Sabri, nsan ve Kaderi, 78 bkz: Bakara, 53, Rad, 11, Ahzap, 17 Enam, 125, sra, 16, Cin,10 Bakara, 26-185, Al-i mran, 108, Mmin, 31

50

insann serbest olduu belirtilmekte, 228 bundan dolay onun iyi eyleri istemesinden de, kt eyleri istemesinden de sz edilmekte, 229 fakat insann iradesinin Allahn mutlak, snrsz iradesi tarafndan snrlandrlp ve insann Allahn izin verdii lde zgr olduu belirtilmektedir. 230 Kuranda, irade kavramyla beraber yakn anlama gelen meiet ve ihtiyar kelimeleri de gemektedir. rade ve meiet kelimeleri ve bunlarn trevleri ayetlerde, Allah yada insanla ilgili olarak kullanldklar hemen hemen her yerde istemek, dilemek, semek ve arzu etmek gibi anlamlara gelmektedir. 231 Kelamclara gre irade, meiet ve ihtiyar ayn manalar ifade eden kelimelerdir. 232 Kuranda Allahn iradesi ve meieti ile ilgili ayetlere baknca, ilahi iradenin mutlakl ve snrszl gze arpmaktadr. Bu ayetlerde Allahn diledii her eyin olmas, dilediini imana ve hidayete ulatrmas, dilediini saptrmas, dilediine mal, mlk ve evlat vermesi, dilediini affetmesi, yaratmas, arndrmas, dilemedii hibir eyin olmad vurgulanmakta, bu da Allahn kudretinin tam ve mkemmel olduunu, meietinin her eye nfuz ettiini ve Rububiyyetinin umumi olduunu ortaya koymaktadr. ayet Allahn mutlak ilahi iradesini ve dilemesini vurgulayan bu ayetler, Kurann btnselliinden koparlp, parac bir bakla ele alnrs, koyu bir cebrilie (kadercilie) dmemek mmkn deildir. Zaten gemite de durum byle olmutur. zellikle, koyu kadercilii savunan cebriye mezhebi ve daha lml saylan (cebri mutavasst) Eari mezhebi, Allahn mutlak iradesinden bahseden ayetleri kendilerine delil alp, her eyin Allahn bu ezeli ve mutlak iradesine bal olarak gerekletiini, insann sadece Allahn bu ezeli iradesini, zaman ierisinde
228 229 230 231 232

Al-i mran, 145, sra, 18-19, Ahzap, 28-29 Enfal, 62-71, Yusuf, 25, Hac, 25 D..A., rade md. c: 22/ 381 Ahzap, 17, Yasin, 82, Rad, 11, Kehf, 29 Es-Sabuni, Nureddin, el-Bidaye, s.43

51

kefettiini savunmutur. Ne var ki Allahn, insana zgr irade verdiini gsteren dier ayetleri dikkate almamlardr. Kadercilii savunan gruplarn kendilerine delil olarak aldklar en nemli ayet udur: Alemlerin Rabbi olan Allah dilemedike sizler bir ey dileyemezsiniz. 233 Gerekten de bu ayeti Kurann btnselliinden, siyak ve sibak konseptinden kopartarak okursak kaderci olmamak mmkn deildir. Ne var ki Kurann her hangi bir konudaki grn ortaya koyabilmek iin, o konu ile ilgili tm ayetleri dikkate almak lazmdr. 234 Buna gre bu ayet; Allahn sizin dilemenizi dilemesi, iradenizi irade etmesi ile diliyorsunuz eklinde anlalmaldr. 235 Yani Allah, insana dileme imkan vermeseydi insann irade zgrl olmazd Yine Allahn iradesi ve dilemesi ile ilgili baka ayetlere baknca, Allahn dilemesinin rast gele olmad, baz artlara baland grlmektedir. Bir topluluk, kendisini deitirmedike, Allah onlarn durumunu deitirmez 236 denilmekte, yine baka bir ayette, Rabbin dileseydi yeryznde bulunanlarn hepsi inanrd, yle iken insanlar inanmaya sen mi zorlayacaksn 237 buyrulmaktadr. Sz konusu ayetler, insann hareketlerinde zgr irade sahibi olduunu, Allahn iradesinin baz durumlara bal olduunu ortaya koymaktadr. kbalin deyimiyle Allah, hr iradeye sahip insan yaratmakla baz konularda kendi iradesine yine kendi isteiyle snr koymu ve bu ekilde insana zgrlk vermitir. 238 Kuranda irade ile ilgili ayetlere bakarken sadece Allahn mutlak iradesini vurgulayan ayetlere deil, ayn zamanda Allahn insana zgr irade verdiini belirten ayetlere de birlikte bakmak gerekmektedir. Allah, insann iradesiyle ilgili

233 234 235 236 237 238

Tekvir, 29, Kasas, 68 Akbulut, Allahn Takdiri Kulun Tedbiri, , s. 142 Yazr, Elmall Hamdi, Hak Dini Kuran Dili, c.8/ 5626 Taha, 81 Hud, 118, Yunus, 99 kbal, slam Dncesi, s.112

52

ayetlerde, insanlara zorla hibir ey yaptrmadn aka ortaya koymakta Dileyen inansn, dileyen inkar etsin 239 Dilediinizi yapn 240 phesiz ki bu bir ttr. Artk dileyen Rabbine bir yol tutar 241 Bu ayetlere baktmzda Allahn, kendi mutlak iradesi yannda insana da bir seme zgrl verdii aka ortaya kmaktadr. nsan isteini seip yapmada, tamamen hr irade sahibidir. Sorumlu tutulmann art da budur. Allah insan yeryznde halife olarak grevlendirerek ona bu grevinin gerei olarak hr irade ve davranlarnda zgrlk vermitir. Kurana gre insan, Allahn koyduu snrlar dahilinde serbest, hrriyeti orannda sorumludur. nsann lehde veya aleyhde sorumlu olduu fiillerinde, Allah tarafndan nceden bir belirleme ve dzenleme olmas mmkn deildir. nsann, fiillerinde hr olmas, Allahn kaderidir. Dier bir ifade ile kader, insann sorumlu ve zgr bir varlk olmasdr. 242 Yoksa Allah, bazlarnn dedii gibi, mutlak iradesiyle; baskc, zorlayc, hibir mant ve gayesi olmayan kaba bir g deildir. Hasan Basrinin dedii gibi: ayet Allah, cahillerin dedii gibi rast gele dileyen olsayd, Allah Tela,

dilediinizi ileyin 243 yerine zerinize takdir ettiklerimi ileyin der. Dileyen inansn, dileyen inkar etsin 244 demeyip, bunun yerine stediim kimse iman etsin, istediim kimse de kafir olsun derdi. yle demediine gre, o halde Allah, bir kulu kr edip, sonra; gr, yoksa sana azap ederim demeyecek kadar insafl ve adildir. 245 Netice itibariyle Allah insana dnyada hr irade vermi, ona kendi ilahi iradesiyle zorlama yapmamtr. Allah insanlara, kendi davranlar sonucunda, kendi davranlarna uygun bir karlk vermektedir.
Kehf, 29 Fussilet, 40 241 nsan, 29 242 Akbulut, Sahabe Devri, s. 301-302 243 Fussilet, 40 244 Kehf, 29 245 Hasan el-Basri, Risale, ev: Ltfi Doan ve Yaar Kutluay, A.. .F.D. C.III bkz: Osman Karadeniz, Hasan el-Basri, D.E...F.D. c: 2, s.148
240 239

53

B. KUDRET KAVRAMI 1. Kudretin Szlk ve Terim Anlamlar: Lgatlarda tkat, g, kuvvet manalarna gelen, bir eye gc yetmek, kuvveti olmak, muktedir olmak eklinde de ifade edilen 246 kudret, Trkede herkesin anlad, g, erk, kuvvet, iktidar, zenginlik, Tanrnn ezeli gc anlamlarnda kullanlan Arapa bir kelimedir. 247 Kudret, ayn zamanda bir amaca ulamay salayan zellik , yetenek, kabiliyet manalarna da gelir. 248 Kudret kelime olarak K.D.R slasisinden masdardr. Takat ve kuvvet, bir eye mlik olmak, bir eyi bir eye kyaslamak, bir eyi irade etmek, bir eyi bilmek, hkm, tazyik etmek, daraltmak gibi anlamlara gelmektedir. 249 Terim olarak kudret; hayat sahibinin, iradeyle fiile ve terkine muktedir olduu sfattr. Kudret, irade kuvvetine etki yapan sfat olarak da tarif edilir. 250 Lugatta: kudret, istitaat, takat, kuvvet ve vsat kelimeleri birlikte kullanlmaktadr. 251 Kelamclar bu kelimelerin hepsi ile ayn manay kastederler, insanlar iin kullanldklarnda e anlaml olarak ayn manaya gelirler. 252 Kelamclara gre ayn manaya gelseler de, aralarnda farklar olduu kabul edilir. Kudret, hayat sahibinin iradeyle, fiile ve terkine muktedir olduu sfat 253 olarak tarif edilirken, istitaat: Allah tarafndan insanlarda yaratlan bir araz olup, onunla iradi fiiller gerekletirilir. 254 Daha ak ifade ile kudret, Allahn fiillerini yapmada

246 247 248 249 250 251 252 253 254

bn Manzur, Lsanl- Arap, c: 5, s. 74 Trke Szlk, T.D.K, Kudret md. 1998 D..A., Kudret md. c.23/398 Zebidi, Tacl-Ars, c.3, s. 481 Crcani, Tarifat, s.151 Crcani, a.g.e. s. 18-19 Yazcolu, Maturidi ve Nesefiye Gre nsan Hrriyeti, s. 77 Crcani, a.g.e. s. 151 Crcani, Tarifat, s. 13

54

zgrce sahip olduu g, kuvvet olarak kabul edilirken, istitaat, insann i yapma gcdr. Kudret, alternatiflerden birini isteyerek yapma gcn ifade ederken, Kuvvet; atein yakmas rneinde olduu gibi, bir ii tek alternatife bal ve zorunlu olarak gerekletirmeyi salar. Tkat ise, sadece belli bir fiili yapmaya yetecek miktardaki gce denir. Vsat ise birden fazla fiili yapmaya elverili gce denir. 255 2. Kelmda Kudret Kavram: Genel anlamda kelamclara gre kudret, ilahi bir sfat olup, Tanr-lem ilikisinde dorudan messir olan tek sfattr. nk mmkn var klmak ancak kudret vastasyla olmaktadr. Bu anlamda kudret, yle bir gtr ki, o gce sahip olan her ne kadar dardan bir emir sebebiyle bir ii ilemek veya ilememek zorunda olsa da z itibariyle dilerse ilemeye, dilerse ilememeye g yetirir diye tanmlanr. 256 Mutezileye gre kudret, irade ve tercihin uygulama ve meydana gelmesi balamnda gereklemelerini salayan bir ara konumundadr. 257 Kudretin en nemli hususiyeti ise ibda ve icad yani var etmesidir. 258 Buna gre kdir, kendi ihtiyaryla, yok olan vcuda karandr. Hem Allah, hem de insan i yapma gc olan kudretle vasflanr. Maturidilere gre kudret, Allah Telnn btn kinatta irade ve ilmine uygun olan tesir ve tasarrufunu salayan bir sfattr. Onlara gre bu sfatn sadece bir taalluku vardr. O da ezelidir. Kudret, mmkn varlklara mmkn olmalar itibari ile taalluk etmekte ise de bu, onlarn yoktan var olmalarnda messir deildir. nk

255 256

Yavuz, Y. evki, D..A. c: 23, s. 399 Cokun, brahim, nsann eylem Yapma Gc ve Hrriyeti, Dicle ..F.D. c: 3/2, s.6 257 Ammara, Mutezile, s. 131 258 Abdulcabbar, Kad, Muni, c.6/89

55

kudret vcud hali deil, imkan halidir. 259 Bir mmknn Ademden vcuda intikal ettirilmesi grevi ise, kudretten ayr ve mstakil bir sfat olan Tekvin e aittir. 260 Erilere gre kudret, Allahn zt ile kim ve Onun ilmi ve iradesine uygun olarak mmknatn ademden vcuda intikalinde messir, ezeli, subuti ve vcudi bir kemal sfatdr. cad etmek, yaratmak, bilfiil vcuda getirmek bu sfatla olur.261 Maturidiler kudreti bir imkan hli olarak grp, var etmek, yaratmak iin ayrca ezeli Tekvin sfatn kabul ederken, Erilere gre ise, mmkn varlklarn yoktan var olmalarn, yaratlmalarn salayan sfat kudret olup Tekvin deildir. Bu nedenle Erilerce tekvin ezeli olmayp, hadis ve itibari bir sfat olarak kabul edilir. Kelamclarn gre, kudret sfatnn Allaha izafeti hususunda ittifak vardr. Ancak bu sfatn makdre teessiri konusunda ihtilafa dmlerdir. imdi kelami ekollerin Allahn kudreti konusundaki grlerine deinelim. 3. Allahn Kudreti: Kuranda Allahn kudretinin varlndan bahseden ak nasslar vardr. Allah her eye kdirdir 262 ayetleri bunlardan biridir. Alemin yoktan var edilii Allahn kudret sahibi oluunu aka ortaya koymaktadr. Allahn kdir oluunun manas, alemin icad veya icad terki manasndadr. 263 Btn Mslmanlar Allahn kudreti konusunda ittifak halindedirler. Ancak bu kudretin nitelii ve nicelii hakkndaki izahta ayrla dmlerdir. Cebriyeye gre Allah, her eye kdirdir ve mutlak kudret sahibidir.

Allahtan baka kimsenin ne kudreti ne de iradesi vardr. 264 Allah mutlak ilahi

259 260 261 262 263 264

Yazcolu, nsan Hrriyeti, s. 91 Hulayf,Fethullah , Kitabt- Tevhid Mukaddimesi, s. 21 Yurdagr, Metin, Allahn Sfatlar, s. 200 Maide, 120, Mlk, 1 Crcani, erhl- Mevakf, s. 47-48 ehristani, el-Milel, c. 1, s. 87

56

kudretiyle her eyi kendisi yapar, btn varlklar Allahn mlkdr. Hi kimse Onun mlknde tasarrufta bulunamaz. 265 Mutezileye gre Allahn fiili olduu gibi kudreti de vardr. Allahn kdir oluu, btn makturat iine almakta olup, Onun bu sfat zti, ezeli ve ebedidir.266 Allahda aczin zdd olan kudret, hem bizim gcmz dahilinde olan fiillere hem de bizim haricimizde olan fiillere taalluk eder. 267 Mutezile iin Allahn dier sfatlar ierisinde, sadece kudret sfat vastasz, direkt olarak bilinir. Dier sfatlar ise, bir veya daha ok vastayla bilenebilir. 268 Mutezile genelde Allahn tam kudret sahibi olduuna ve btn kudretin kayna olduuna iman etmitir. Fakat teferruatla ilgili meselelerde bir takm snrlar kabul edenleri olmutur. Mesela Ebul-Huzeyl dier bir oklaryla beraber Allahn er ileyecek kudrete sahip olduunu fakat merhameti ve hikmetinden dolay er ilemeyi kabul etmediini sylemilerdir. nk errin nakstan sadr olacan, Allahta ise hibir noksanln olmadndan, Onun er ilemesini farzetmek imkanszdr. 269 Mutezile kudretten bahsederken genellikle Allahn kudretine az temas etmekte ve daha ok insann kudretine deinmektedir. Bu da onlarn dier mezheplerden daha ok zgrlk dnce yapsna sahip olmasndan

kaynaklanmaktadr. Maturidiye gre kudret, Allahn ezeli sfatlarndandr. O, Allahn kdir olduunu, Allahn iradi fiil sahibi olmasyla temellendirmektedir. Allah lemi yoktan yaratmtr. Byle bir fiili yapan ancak irade ve ihtiyar sahibi bir fil-i muhtar

265 266 267 268 269

Atay, rade ve Hrriyet, s. 47 Kad, erhu Usulil-Hamse, s. 151, lyas ebi, Aklclk, s. 246 Kad, a.g.e., s. 156. Kad, a.g.e., s. 151. Watt, Hr rade ve Kader, s. 91

57

olduuna gre bunu gerekletirecek kudrete de sahiptir. nk kudreti bulunmayandan meydana gelen fiil ztraridir. Iztrar ise hadis olma ve zayflk demektir. Allah btn bunlardan mnezzehtir. 270 Maturidilere gre, Allahn btn dier sfatlarnn shhatinin sebebi kudret sfatdr. Bundan dolay da ezelidir. 271 Allah mutlak kudret sahibidir ve tahakkuk eden fiili konusunda hibir kayt altnda deildir. O, yaptklarndan sorumlu deildir. nk mutlak kudret bunu gerektirir. 272 Maturidiye gre Allah, mutlak ve ezeli bir kudret sahibidir. Hibir ey Onun kudreti dnda mtalaa edilemez, fakat Allahn kudreti bir imkan halidir. Fiillerin yoktan var edilip, yaratlmas iin ayrca Allahn Tekvin sfat vardr. Eride Allahn mutlak ve ezeli bir kudreti olduunu kabul etmektedir. Eriye gre Allahn kudreti zatna zaid, Onunla kaim ve kadim gayri mtenhi ve gayr mtaddit bir sfattr. Allahn kdir oluunun manas, lemi icad veya icad terki manasndadr. 273 Allahn kudreti btn mmknata taalluk edebilir. Bu konuda ilimle kudreti eit kabul etmektedirler. Malum ancak Allahn bildii makdur da ancak Allahn kdir olduu eydir. Yani Allahn bilemedii mlum, g yetiremedii makdur yoktur. 274 Bu durum Allah bilinebilecek her eyi bilir ve g yetirilecek her eye g yetirir eklinde ifade edilebilir. nk Allahn kudreti btn mmknata amildir ve her eye taalluk edebilir. 275 Eri alimlerinden Razi, tefsirinde Allahn kudretinin umumi oluuna ve her eye taalluk edebileceine dair baz deliller ileri srmtr. 276

270 271 272 273 274 275 276

Maturidi, Tevhid, s. 45 Pezdevi, Ehl-i Snnet Akaidi, s. 107 Yeprem, rade Hrriyeti, s. 281 Doan, Ltfi, Ehl-i Snnet Kelamnda Eri Mektebi, s. 35-36 Eri, Makalat, 2/205 Bakllani, el-nsaf, s. 35 Razi, Fahreddin, Tefsir-i Kebir, c.6/316

58

Erilere gre Allahn kudretine snr koymak dnlemez. Allah, bildiinin aksini yapmaya kdir deildir veya yaptnn dnda bir ey yapmaya kudreti yoktur demek, Onun kudretine snr koymak ve baz hususlarda Ona acz isnat etmektedir ki, Allahn ilahi kudreti her trl kusur ve noksandan mnezzehtir. 277 Ksaca Eriyyede Allahn kudreti mutlak ve her eye amildir. Onun kudretinin hibir snr yoktur. Ayrca onlar, Maturidilerin aksine Allahn bu kudretinin her eyi yaratmaya kdir olduuna ve baka bir sfata gerek olmadna bu nedenle de ezeli bir tekvin sfatnn olmadna inanrlar. Yukardaki izahlardan da anlalaca gibi kelamclarn tamamna gre kudret sfatnn Allaha izafeti hususunda ittifak vardr. Ancak ihtilafa dtkleri konu, kudretin gerek manada insana izafe edilip edilmeyeceidir. Bir ksmna gre gerek kudret sahibi sadece Allahtr. nsanda ise mecazi anlamda kudretin varolduu sylenebilir. Bir ksmna gre ise insanda da gerek anlamda kudret bulunmaktadr. imdi kelami ekollerin insann kudreti konusundaki grlerine deinelim. 4. stitaat (nsani Kudret): stitaat szlkte boyun emek, itaat etmek manasna gelen tavaa kknden gelen istifal babndan tremi bir masdardr. Bu kelime lugatta g, kuvvet, kudret ve vsat manalarn ihtiva etmektedir 278. Crcaniye gre istitaat, Allah tarafndan canlda yaratlan bir araz olup, onunla canlnn iradi fiilleri gerekleir. 279 Kelamclar nezdinde istitaat bir sfattan ibaret olup, bununla hayat sahibi fiilini yapma ve terk etme gcne sahiptir. 280

277 278 279 280

Gazali, el ktisad Fil tikad, s.56 bn Manzur, Lisanl Arap,c.8/242 Crcani, Tarifat, s. 11 Crcani, a.g.e. , s.11.

59

Terim olarak ise kulun fiili gerekletirmesini salayan g diye tanmlanabilir. 281 Kelamclara gre istitaat, kudret, kuvvet ve tkat kelimeleri e anlaml kelimelerdir. 282 Fakat bu kelimelerin aralarnda ufakta olsa anlam farklar olduu bilinmektedir. Genel olarak kelamclar Allahn g yetirmesi anlamnda kudret sfatn, insann g yetirmesi anlamnda ise istitaat terimini kullanmaktadrlar. Fiile ilikin g olarak adlandrlan istitaat cebriyenin dnda, btn kelam ekollerince kabul edilmektedir. Ancak istitaatn fiilden nce mi , yoksa fiilin

ilenmesi esnasnda m bulunduu meselesi mezhepler arasndaki mnakaalarn temelini oluturmaktadr. Cebriyeye gre, kullarn fiillerinin gerek fili Allahtr. nsanlara fiilleri ancak mecaz olarak nisbet edilir. 283 Bundan dolay insann zgr iradesi olmad gibi kudreti ve gc de yoktur. Cebriyeye gre, insan hibir eye kdir deildir. O, istitaat ile de tavsif edilemez. nk insan fiiller konusunda mecburdur. nsann ne irade ve ihtiyar ne de istitaat vardr. Allah onda fiilleri teki cansz varlklarda yaratt gibi yaratr. 284 Cebriye frkalar ierisinde Drariyye bu konuda farkl dnerek, Mutezile grne yaklam ve insanda fiilini gerekletirmek iin istitaatn olduunu kabul etmitir. Drariyyeye gre, istitaat fiilden nce, fiille beraber ve fiilden sonra da mevcuttur ve i yapabilme gcne sahip olan kimsenin bir parasdr. 285 Mutezile, Cebriyenin tam aksine, insann fiilini gerekletirecek kudret ve istitaata sahip olduunu savunmaktadr. Hayat ve g sahibi insan fiilini yapma kudretine sahiptir. Aksi takdirde insan aciz olarak kabul etmek gerekecektir. Oysa
281 282 283 284 285

El-sfahani, Ragp, Mfredat, s.297 Sabuni, el Bidaye, s. 107, ev. Bekir Topalolu, s. 129 Badadi, el-Fark, s. 188 ehristani, el- Milel, c. 1/ 87 Badadi, el-Fark, s. 201

60

acizden fiil zuhuru aklen mmkn deildir. O halde insann gc ve kudreti vardr. 286 Mutezileye gre istitaat, cisimde bulunan bir niteliktir. Kulun fiilini ve eitli etkinliklerini yapmas, onunla mmkndr. nsan ancak onun sayesinde durmak yerine hareket etmeye, oturmak yerine ayaa kalkmaya g yetirebilir. 287 Mutezile kelamclarndan Ebu-Huzeyl ve Mamere gre istitaat, vcudun shhati ve selametinden baka ona eklenmi bir arazdr. Bir el-Mutemir ise insann gcn organlarnn salaml ve eksiklerden uzak olmas olarak anlamaktadr. 288 Mutezile kelamclar istitaatn bir sfat olup olmad, vcudun shhati olup olmayaca gibi konularda ihtilaf etmelerine ramen genel olarak istitaatn fiilden nce insanda bulunduunda birlemilerdir. 289 Mutezile istitaatn fiilden nce bulunduu grn baz Kuran ayetlerine 290 dayanarak savunmaktadr. Mutezile kudretin araz olduunu kabul eder, ancak arazlarn srekliliini savunur. Kudret, araz ve srekli olduu iin fiilden nce insanda vardr. Fiilin meydana gelmesiyle yok olmaz. nsan baka bir i yapaca zaman nceden kendinde bulunan ve devaml olan bu kudretle istedii davran yapabilir. 291 Mutezilenin konuya bu adan bakmas, onlarn insan fiili hakkndaki grlerinin tabii bir neticesidir. Onlara gre insan, fiilinin yaratcs olduuna gre, bu fiil iin gerekli olan g, fiilden nce insanda bulunmaldr. G insanda bulunmal ki, istedii anda istedii fiili eyleme dntrebilsin. 292

286 287 288 289 290 291 292

Kad, erh, s. 392 vd zdemir, Metin, Ktlk Problemi, s. 265 Eri, Makalat,s.229 Sabuni, el- Bidaye, s.62-63 Kasa, 26, Neml, 39, Tevbe, 42 Eri, Makalat, s. 221 vd. Yazcolu, slam Kelamnda nemli Bir Mesele stitaat, slami Aratrmalar Dergisi, c: 1, s. 52. slam Dncesinin Tarihsel Geliimi, s. 242

61

Maturidiye gre de insann fiilini yapma gc vardr. Ona gre kudret, ikiye ayrlr. Birincisi sebeplerin uygunluu ve fiil iin gerekli organlarn salkl olmasdr. Bu cins kudret fiilden nce insanda bulunur. Her ne kadar fiil, bu cins kudret sayesinde meydana geliyorsa da bu cins kudret fiilin meydana gelmesini zaruri klmaz. Ancak bu manadaki kudret mevcut olmadan da sorumluluk yklemek caiz deildir. Bu cins kudret Allahn diledii kullarna ihsan ettii bir nimettir. kincisi; ancak fiile mukarin, ona bal olan ve fiili kolaylatran kudrettir ve fiille beraber bulunur. 293 Maturidiye gre birinci kudret, fiilden nce bulunur ve sebeplerin msait olmas ve organlarn salkl olmas anlamndadr. Bu kudret fiili meydana getirmemekle birlikte fiilin illetidir. Bu tr kudret imkana dayal olduu iin buna kudret-i mmekkine denir. Sorumluluk , kudret-i mmekkine denilen ve fiilden nce bulunan bu kudrete dayanr. Bu kudret mevcut olmadan kula sorumluluk yklemek caiz deildir. Zira gremeyen kimseye gr demek mantki deildir. 294 kinci tr kudret ise fiille beraber olan kudrettir. Bu g zellikle fiilin meydana gelmesini salar ve fiilin oluumu annda insana verilir. Var olduu zaman ihtiyari fiili gerektirir. Bu kudrete kolaylatrc zelliinden dolay kudret-i myessire denir. Sonucunda sevap veya cezaya neden olan ihtiyari fiiller meydana gelir. 295 Maturidiye gre Allahn insanda yaratt kudret, birbirine zt iki fiil meydana getirmeye elverilidir. Fiili meydana getiren kudret, insanda fiilden nce mevcut deildir. Eer fiilden nce olsayd, insan Allaha ihtiya duymadan, istedii anda fiilini yaratrd. Ayrca Maturidilere gre kudret, araz olup, arazlarda sreklilik arz etmedii iin, kudret fiilden sonra devam etmez. 296 Eri, insann istitaati olduu grndedir. nsanda bulunan istitaat insandan ayrdr. nsann kendisinden deildir. nk, insan bazen g yetirir, bazen de aciz
293 294 295 296

Maturidi, Tevhid, s. 256., ev: Bekir Topalolu, s. 328. Maturidi, a.g.e. , s. 257 Maturidi, a.g.e. , s. 256 v.d. Topalolu, Maturidiye Akidi, s. 129-130

62

olur, tpk bazen alim, bazen cahil olduu gibi. Buna gre insan, dndaki istitaatla g yetirendir. Tpk dndaki bir ilimle alim ve dndaki bir hareketle alim?* olduu gibi. 297 stitaat, fiilden nce mevcut deildir, fiille beraber var olur, ayrca istitaat araz olduu iin dier arazlar gibi srekli var olamaz. Bu nedenle fiil meydana geldikten sonra yok olur. Allah istitaat, insann bir ey yapmas iin yaratr. stitaat fiil annda Allah yaratmazsa insann bir ey yapmas mmkn olamaz. 298 Ayrca Eriye gre, istitaatn insann yapt iler zerinde bir etkisi yoktur. Sadece iktirani sz konusudur. Erinin istitaatn yaratlmas ve fiile etkisinin olmamas gr Onun cebre kaymasna neden olmutur. Bu kmazdan kurtulmak iin, kesb teorisini ortaya atmsa da baarl olamamtr. 5. Kuranda Kudret Kavram: Kadera slasisinin deiik kullanmlar Kuranda oka mevcuttur. Bu kk bizim konumuzla ilgili olarak, g yetirme muktedir olmak v.b. anlamlarda kullanldnda genellikle al harfi ceriyle birlikte kullanlmaktadr. Harfi cer olmakszn kullanldnda ise, mukayese etmek, bilmek, takdir etmek, lmek, bimek, planlamak, hazrlamak gibi manalara gelir ki bu manann masdar ekli kudret deil, kader veya kadr eklindedir. 299 Bu kelime Kuranda balca u manalarda kullanlmtr: 1. Allahn kudret ve kuvvetiyle her eye gc yettiini ifade iin phesiz Allah her eye hakkyla kdirdir. 300 2. lim ve hikmetle bir eyin dzenlenmesi anlamnda. ...Allah gece ve gndzleri dzenler sizin bu vakitleri takdir edemeyeceinizi bildiinden tevbenizi kabul etmitir... 301

297 298

Eri, Luma, s. 54 Eri, Luma, s. 96-97. 299 bn Manzur, Lisanl- Arap, c: 5/74 300 Nahl, 77, Nur, 45, Enam, 17 301 Mzemmil, 20

63

3. lmek, takdir ve tahsis etmek, Gnei kl ve ay nurlu yapan ve yllarn saysn ve hesab bilmeniz iin aya konak yerleri dzenleyen Odur 302 anlamnda. 4. Mekan ve geimi daraltmak anlamnda Varlkl olan kimse nafakay varlna gre versin, rzk kendine yetecek olan kimse Allahn kendisine verdiinden versin Allah kimseye verdii rzk aan bir yk yklemez 303 5. eref ve azamet anlamnda. Muhakkak ki biz onu erefli klnm bir gecede(kadir gecesi ) indirdik. 304 Kuranda bu kelime buna benzer baka manalarda da kullanlmtr. Fakat bu kadaryla yetiniyoruz. Kuranda Allahla ilgili olarak daha ok el kdir veya kdirun eklinde kullanllar Allahn her eye gcnn yettiini ifade etmektedir. Mutlak kudret manasn tam olarak ifade eden el-Kdir kelimesi, Kuranda bu kkten en ok kullanlan kelimedir. Genellikle al klli eyin kadir terkibi eklinde kullanlmtr. Bu terkip Kuranda bir ok yerde gemektedir. Allahn her eye gcnn yettiini ve Onda aczin imkansz olduunu ifade etmektedir. 305

302 303 304 305

Yunus, 5 Talak, 7 Kadr, 1 Keskin, Allah-Alem ilikisi, s. 146-147

64

III. BLM

KADERN RADE VE KUDRET SIFATLARIYLA LKS slm kelmnda kaza ve kader inanc zerinde en ok tartlan meselelerin banda olagelmitir. Kaza ve kader inancnn temelini insann yapt iyi veya kt fiillerin, Allah tarafndan ezelde belirlenip belirlenmedii oluturmaktadr. Bu nedenle de slm kelmnda kaza ve kader meselesi genellikle, insann fiilleri bahsinde ele alnp incelenmitir. Kelmclara gre, eer kullarn fiillerinin yaratlml kantlanabilirse, kaza ve kader de kantlanm olacaktr. 306 Ehli Snnet inancna gre kaza ve kader meselesi, irade meselesiyle birlikte kullarn fiilleri blmnde ele alnmtr. 307 Kader inanc Allahn ilminden, iradesinden, kudretinden bahseden ayetlerden yorum yolu ile karlmtr. Ancak tevhid, nbvvet, ahiret gibi btn Mslmanlarn zerinde itiffak ettikleri dinin aslndan bir husus deildir. Mslmanlarn hicri I. asrn sonlarndan itibaren zerinde ihtilaf ettikleri ba mesele budur. Bu konuda Cebriyenin, Mutezilenin ve Ehl-i Snnetin birbirinden farkl grleri vardr. Bu mezheplerin herbiri de grlerini Kuran ayetlerine ve onun yorumuna dayandrmaktadr. 308 Ne var ki Mslman olan hibir kimsenin Kurann ayetlerini birbirinin zttym gibi anlama hakk yoktur. slam Kelamnda Allahn mutlak irade ve kudretini vurgulayarak, her eyin Allahn kaderiyle olduunu savunan mezhep Cebriyedir. Cebriye mezhebi, kula ne fiil, ne ihtiyar ve ne de kudret verir. nsandan her trl irade ve kudreti nefyeden Cebriye mezhebine gre kader, insann mahkum olduu ilahi yazgdr. zmirli smail
306 307 308

Maturidi, Kitabt Tevhid (ev: Bekir Topalolu), s. 391 Maturidi, Kitabt Tevhid (ev: Bekir Topalolu), s. 390 Gler, lhami, Dine Yeni Yaklamlar, s.121

65

Hakknn da syledii gibi, Cebriye kadere ar tazimden dolay teklifi yok sayacak kadar ileri gitmitir. Hatta alemde masiyyet yoktur demeye kadar varmlardr. 309 Cebriyenin, Cebir ifade eden ve insan robot yerine koyan bu kader anlaynn slamn insanlara yaptklar karsnda mkafat veya ceza vaad eden sorumluluk anlayyla badamasnn mmkn olmad aktr. Cebriyenin bu ezeli takdir ifade eden kader anlayn iddetle reddeden ve insana fiillerinde hrriyet veren mezhep ise Muteziledir. Mutezile, Cebriye ve Ehl-i Snnetin anlad manada kader inancn kabul etmez. Onlara gre kader ve kaza kelimeleri Kuranda kavramsal anlamda kullanlmadklarndan, inanlmas gereken esaslar saylrken de bu kavramlara yer verilmediinden, dolaysyla kadere inanmann Kuranda yer almamas nedeniyle kader iman esaslarndan deildir. 310 Mutezileye gre ezeli takdir manasnda bir kader inanc kabul edilemez. Bu her eyden nce Allahn adaletine asla uymaz. Onlara gre eer kaza ve kader den Allahn yaratmas kastediliyorsa, kullarn fiillerini Allah yaratyor demek, kfr ve ilhaddr. nk kullar, fiillerini dilerse yaparlar, dilerse yapmazlar ve sonucunda da vg, yergi, sevap ve cezaya muhatap olurlar. Kullarn fiillerini Allah yaratyor demek, Allahn fiilleri hakknda da bu hkmler var demektir ki bu kfrdr. 311 Netice itibariyle Mutezile fiillerin nceden takdir edilmesi anlamndaki kader inancn kabul etmez. Onlara gre insan hrdr. Allah kullarna bir eyi yapp yapmama gc vermitir. Eer insan fiillerini yapma hrriyetine sahip deilse, o insann iledii fiiller nedeniyle sevap yada ceza grmesi manasz olur. Eer Allah, insanlar muayyen fiilleri yapmaya zorlam kabul edilirse, Allahn o fiillerden dolay insanlar cezalandrmas zulm olur. 312 Halbuki Allah adildir. Kullarna hibir

309 310 311 312

zmirli, Kelm, s. 331 ebi, lyas, Aklclk, s. 267 Abdulcabbar, Kad, erh, 770 v.d. ubuku, . Agah, Mutezile ve Akl Meselesi, A...F.D. c.12/53

66

eyde hakszlk etmez. O halde Allahn adaleti icab insanlarn fiillerinde hrriyetlerinin bulunmas lazmdr. 313 Ehl-i Snnete gre ise kaza ve kader iman esaslarndandr. Ehl-i Snnete gre, Allaha ve Onun sfatlarna iman etmek, kaza ve kadere iman da gerektirir. Yani kaza ve kader akidesi Allaha ve Onun ilim, irade, kudret ve tekvin sfatlarna iman etmenin zorunlu bir neticesidir. Kadere iman inkar etmek, Allahn zti ve subti sfatlarn inkar etmek demektir. Ehl-i Snnete gre kadere iman, Kuranda iman edilecek eyler arasnda saylmam olsa da, bir ok ayette her eyin ilahi takdire tabi olduu ve Allahn kazasyla meydana geldiine iaret buyrulmutur. 314 Ayrca mehur Cibril hadisinde Peygamberimiz tarafndan kadere iman, iman esaslarndan saylmtr. 315 Kader akidesi, Snni alimlerce u ekilde

anlalmaktadr: Allahn ezelden ebede kadar olmu ve olacak eylerin zaman ve mekann, sfatlarn hususiyetlerini ve her trl zelliklerini bilip, ezelde o surette takdir etmesidir. Bu zelliklerle tahdit ve tayin edilme keyfiyetine, iyilik, ktlk, fayda ve zarar gibi vasflar dahil olabilecei gibi, mahluka ait zaman, mekan ve hatta fiillere terettb edecek olan mkafat ve ceza da dahildir. 316 Maturidi, insan btn fiillerini kaza ve kadere gre yapar tarzndaki Snni akideyi savunur. O, bu gr savunurken daha ok Ebu Hanifenin yapt aklamalara dayanr. 317 Maturidiye gre kadere iman, iman esaslarndandr. Kader, her eyann vcuda geliindeki zellikleri ve mahiyetidir. Meydana gelecek olan eylerin zaman ve mekann, hak veya btl olularn, sevap yada cezaya mahal olularn belirlemektir. 318 Her ey Allahn ezeli ilim ve iradesi ile ezelde takdir edilmi ve Levhi Mahfuza yazlmtr. Takdir edilen eyler de zaman gelince,
313 314

Ik, Kemal, Mutezilenin Douu, s. 69 Nisa, 78, Fussilet, 12, Kamer, 49, Hadis, 22, Taha, 72 315 Mslim, man, 37 , Tirmizi, man,4 316 Sabuni, el- Bidaye, s.78, ( ev: Bekir Topalolu) s. 161 317 Ebu Hanife, Fkhul- Ekber erhi, s. 124 318 Maturidi, Tevhid, s. 307

67

Allahn kudret ve tekvin sfat ile kaza olmaktadr. Her ey kaza ve kader ile Levhi Mahfuzda tespit edilmitir. Ama bunlar muayyen ve mahhas hareketler halinde deil de, umumi hatlarla yazldr. Eer byle deil de teferruat yazlm olsayd insan fiillerinde mecbur olurdu. Maturidiye gre kaza ve kader vardr. Ancak kaza ve kader, kiileri fiilen icbar altnda tutmam ve hibir realiteyi onlardan uzaklatrmamtr. 319 Allah,

insan fiillerini takdir edip yaratrken, kulun kendi iradesiyle yapaca tercihleri esas alr. nk Allah ezeli ilmiyle, insann neyi tercih edeceini bilir. Bu sebeple, insann sorumluluktan kurtulmak iin, kaderi bahane etmesi bir deer tamaz. Her insann, fiillerini kendi iradesiyle gerekletirdiini bizzat idrak etmesi kaderi bahane etmesinin bir deer tamadn gsterir. 320 Ehl-i Snnetin dier kolunun kurucusu Eriye gelince; Ona gre de kaza ve kadere iman, imann artlarndandr. Erinin kaza ve kadere iman gr yledir; Her ey Allahn dilemesiyledir ve hibir ey Allahn bilgisinden dar kmaz. Hibir kimse de Allah, onu bilfiil yapmadan bir ey yapamaz. Allahtan baka yaratc yoktur. nsann fiilleri Onun tarafndan takdir edilir ve yaratlr. Nitekim Kuranda sizi ve yaptklarnz o yaratmtr 321 buyrulmutur. 322 Bundan da anlalaca gibi Eri, Allahn mutlak irade ve kudret sahibi olmasna vurgu yaparak, her eyin Allahn kaza ve kaderiyle olduuna inanr. Eri, kulun yaratlnda said yada aki olduu, rzknn ve ecelinin tespit edilmi bulunduunu ayet ve hadislere dayanak nakli delillerle aklamtr. 323 Eri her eyin Allahn kazasyla olduunu belirtir ve kfrn de Allahn kaza ve kaderiyle olduuna raz msnz sorusuna; Evet Allahn kfr irkin
319 320 321 322 323

Maturidi, Kitabt Tevhid (ev: Bekir Topalolu), s. 395 Maturidi, Tevhid, s. 308 v.d. Saffat, 96 Eri, bane, s. 23, 24 Eri, a.g.e. , s. 62, 65

68

olarak kaza ve takdir etmesine razyz, yoksa kfirin onunla kfir olmasna raz deiliz diye cevap vermitir. Eriye gre Allah, kfr kaza ve takdir etmi, ancak onu emretmemi, aksine yasaklamtr. 324 Eri, daha nce mensubu bulunduu Mutezilenin tam zddna, kaza ve kaderin iman esaslarndan olduunu ve her eyin, insann fiilleri de dahil, Allahn irade ve kudretiyle olduunu savunmutur. Bunu yaparken Cebre dm ve insann sorumlu olmasnn anlam kalmamtr. Bunu fark eden Eri insann sorumluluunu temellendirebilmek iin, kesb kavramna snm, ancak baarl olamamtr. Kaza ve kader meselesi, kelamclar tarafndan, insann fiilleri bahsinde ele alnm ve incelenmitir. nk, kaza ve kader dorudan insanlarn fiillerinin ezeli takdir ile yaratlp yaratlmadyla alakaldr. Bu nedenle nce fiil kavramn daha sonra da Allahn ve insann fiillerini incelemek gerekmektedir. 1. Fiil: Kaza ve kader akidesinin en nemli kavramlarndan birisi de fiil kavramdr. Burada fiilden kastmz, insann iradi olarak yapt ve sonucundan sorumlu olduu, amelleri, yapp etmeleridir ki, Kuran onlar insana vermektedir. Hem de Allahn fiilleridir ki, btn Mslmanlar Allahn her eyi yaratt hususunu kabul etmilerdir. Fiil kelimesi feale slasisinden tremi bir masdar olup, i, eylem, davran, hareket, tesir anlamlarna gelmektedir. Terim olarak ise, mmknn imkan sahasna karlp var klnmas eklinde ifade edilebilecei gibi bir eyin baka ey zerinde etkili olmas, messirden meydana gelen etki, messirin etkisiyle bir varlk zerinde grlen ey diye de tarif edilmitir. 325 Amel ve Sun

kelimeleri de fiile e veya yakn anlaml kelimelerdir. Fiil sahibine fail, amil veya
324 325

Eri, Lma, s. 81 Yazcolu, Fiil, D..A., c. 13/ 59-60

69

sani denilmektedir. Fiil, insann hem zihni, hem de bedeni eylemlerini ifade etmek iin kullanlan bir kavramdr. Crcani, fiili bir baka varla etki ederek yeni bir durumun ya da varln olumasn temin etmek olarak tanmlamtr. 326 Mutezile kelamclar ise fiili, kudret sahibinden meydana gelen eylerin hepsi diye tarif etmilerdir. 327 Fiil kavram, kelam ilminde genellikle kader problemiyle ilgisi bakmndan ele alnm ve efll-ibad bal altnda incelenmitir. 2. rade- Fiil likisi: Cebriyeye gre insan iradesinin fiilde hibir rol yoktur. nk gerekte insann ne iradesi, ne kudreti ne de fiili vardr. Her ey Allahn ezeli irade ve kudretiyle meydana gelmektedir. nsan fiillerini ilemede ancak bir robot gibidir. Ksaca Cebriyeye gre, btn fiiller Allahn iradesiyle meydana gelir. nsan iradesinin, fiillerinde hibir etkisi yoktur. Mutezileye gre ise irade fiildir 328 Bu nedenle Mutezilede irade daima Allah iin olsun, kul iin olsun bir fiille beraber zikredilmektedir. nk iradenin taalluk ettii her ey hadd zatnda bir fiildir. Bu nedenle Mutezile, irade ile fiili ayniletirmitir. Allahn iradesi Onun fiilidir, kulun iradesi de kendi fiilidir. 329 Allahn kendi fiilleri ile ilgili iradesi ile baka varlklarn fiilleri ile ilgili iradesi birbirinden farkldr. Allahn kendi fiilleri ile ilgili iradesi yaratma anlamna gelirken, Allahn, kullarn fiilleri ile ilgili iradesi emretme anlamna gelir. 330 Mutezile alimlerinin ounluuna gre insan, fiillerini gerekletirebilmek iin ihtiya duyduu iradeye fiilin meydana gelmesinden nce sahip bulunmaktadr.
326 327 328 329 330

Crcani, Tarifat, s. 112 Kad, erh, s. 324 Kad, erh, s. 431 Kad, a.g.e., a.y. Nesefi, Tabsretl-Edille, c. 1/ 495 v.d.

70

Ayn zamanda faslasz bir ekilde kendisinden sonra konusu

var olan irade

muradn gerektiricidir. 331 Yani irade fiili gerektiricidir. nsann fiilini gerektiren irade Allah tarafndan yaratlmtr. nsan kendinde var olan zgr iradesiyle fiilini kendisi zgrce yapar. Maturidi de fiille irade arasnda sk bir iliki kurmaktadr. O, bu konuda yle sylemektedir; Grlen her fiilde irade vardr. nk irade her gerek failde bulunan bir vasftr. 332 Burada Mutezilenin iradenin fiil olduu eklindeki grne benzer bir durum ortaya kmaktadr. Ancak aralarnda fark vardr. yle ki: Mutezilede irade her halukrda fiilden nce olduu halde, Maturidi iradenin fiille beraber bulunduunu sylemektedir. Ona gre eer irade fiille beraber deil de, fiilden nce ise bu irade ancak temenni manasn ifade eder ki, yce Allah bundan mnezzehtir. 333 Maturidi iradeyi fiil ile beraber mtalaa etmekte olduundan, fiillerinde kiinin kendisinin serbest olduu uurunda bulunmasn hr iradesinin var olduu sonucuna delil olarak kullanmaktadr. 334 Maturidiye gre insann fiilinde Allahn yaratmasnn taalluku ne ise iradesinin taalluku da odur. 335 nsan fiillerini, Allahn yaratt klli iradenin iinde yer alan yaratlmam bir czi irade ile ilemektedir. rade konusunda Cebre yakn bir gr sahibi olan Eriyye de irade ile fiil arasndaki ilikiyi kabul eder. Ancak Erilere gre fiilde etkin olan irade, insann iradesi deil, Allahn mutlak ve snrsz iradesidir. Bunun yannda Eriler insann fiillerinden dolay sorumlu olmas gerektiine inanarak zor da olsa insanda bir czi irade olduunu kabul etmilerdir. Fakat insann bu iradesi fiilini gerekletirmede

331 332 333 334 335

Eri, Makalat, s. 415 Maturidi, Kitabt-Tevhid, s.286 292 vd. Maturidi, a.g.e. , s. 297, 305. Maturidi, a.g.e. , s. 225, 221 Maturidi, a.g.e., s. 287

71

zgr deildir. Aksine, insann fiilini gerekletirmede etkili olan iradeyi de yaratan Allahtr. Eri limlerinden Razi irade-fiil ilikisini yle aklamaktadr: Bil ki bizden ne zaman bir fiil yada terk sudur ederse, bu fiil ve terkden nce kalbimizde fiili terke yada terki fiile tercihi gerektirecek bir hlet doar. te bu hletin

bilinmesi zaruri bilgi iledir. nsan, irade ad verilen bu kalbi, ruhi kuvvet ile mmkn olan bir ok ihtimalden birini seer. Semeden nce insan serbest ve hrdr. Setikten sonra ise, artk iradesi belli bir yne sevk edilmitir. Artk azm musammem denilen kesin karar annda hrriyet kalkar ve ilahi irade ite bu noktada bu azme uygun olarak tecelli eder. 336 Burada izahlardan da anlalaca gibi Eriler, Allahn mutlak iradesinin btn fiilleri yarattna ve Allahn yannda baka bir yaratcnn olmasnn mmkn olmadna olan kesin inanlarndan dolay, insan iradesinin fiilinde etkisi olmadna inanmlardr. Eriler, insann fiillerindeki sorumluluunu

temellendirebilmek iin ise, kesb teorisini ortaya koymular, ancak baarl olamamlardr. 3. Kudret-Fiil likisi: Kudretin fiil ile olan ilikisi kesindir. Fiili gerekletirmek iin gerekli olan gcn varl, btn kelam ekollerince kabul edilmi bir husustur. Ancak bu gcn fiil ilemeden nce mi yoksa ilenme esnasnda m bulunduu meselesi iddetli tartmalara konu tekil etmitir. Cebriye hari, tutulacak olursa btn itikadi mezhepler kulun ihtiyar, fiillerini gerekletirebilmek iin kudretin var olmas

336

Razi, Fahreddin, Kitabl-Erbain, s. 145

72

gerektiini kabul etmilerdir. nk fiilin var olu art kudrettir ve fiil var olduka kudrete muhtatr. 337 nsann iradi fiilleri insana ait olan bir istitaat ile meydana gelmektedir. Fakat iradesinin ve bilgisinin dnda kalan uurunun taalluk etmedii baz fiil ve hareketleri de vardr. Bunlarda insan iradesi ve kudretinin bir katks yoktur. Mesela; kalbin, midenin ve kaslarn almas, insann titremesi yada uzamas, bymesi gibi fiiller zorunlu fiillerdir. Bu trden fiillerde, insann fiillere mekan olmas dnda hibir pay yoktur. te Cebriye mezhebi insann btn fiillerini bu trden kabul ederek ondan istitaat ve kudreti nefyetmitir. Cebriye fiil iin insann kudretini kabul etmedii iin, bunun zaruri sonucu olarak da insann fiillerinin tamamen Allahn kudreti ve yaratmasyla meydana geldiini kabul etmektedir. 338 Cebriye fiil iin bir kudretin varln kabul etmekte ama bu kudretin insana ait deil, Allaha ait olduunu kabul etmektedir. Cebriyeye gre insan fiillerinde mecburdur. Onun ne iradesi ne de kudreti vardr. Ancak Allah, kendi irade ve kudretiyle insanda fiilleri yaratr ve bu fiiller insana ancak mecazi olarak isnat edilir. 339 Cebriye gruplar ierisinde Drariyye bu konuda farkl dnerek, Mutezile grne yaklamaktadr. Onlara gre, insann esasnda, gerekletirmek istedii fiil iin kendisinde bir istiaat vardr. Buna gre stiaat, fiilden nce, fiille beraber ve fiilden sonra da mevcuttur ve insann bir parasdr. Fiilden nce olan g organlarn salam ve artlarn msait olmas anlamndadr. Bu da z itibariyle fiili meydana getiren ve fiille beraber olan g ise Allahn fiili insann zerinde yaratmas

337 338 339

Yazcolu, nsan Hrriyeti, s. 77 ehristani, Milel, c.1/87 Badadi, el- Fark, s. 188

73

demektir. 340 Buna gre kudretin fiilden nce ve srekli olarak kabul edilmesi noktasnda Mutezile fikriyle benzerlik grlmektedir. Mutezileye gre fiille kudret arasnda sk bir iliki vardr. nk onlara gre; fiil, kudret sahibi insandan var olua geen itir. 341 Fiilin yok iken var olua geen ey eklindeki tarifi doru deildir. nk sonradan var olua geme zellii fiilin zaruri bir artdr. Ancak sonradan var olan eylerden fiili ayrmak iin, onu var olua geirecek gce sahip hr bir fail ile olan ilgisine iaret etmek zorunludur. Fiilin g ve kudret sahibi bir file taalluk etmesi asldr. 342 Mutezile, fiilin kendisiyle meydana geldii ey olarak anladklar kudretin insanda fiilden nce mevcudiyetinde, onun herhangi bir fiile veya onun zddna elverili olduunda gr birlii iindedir. 343 Mutezileye gre, istiaat fiilden

ncedir. Kudretin g yetirilen eye bitiik olmas, g yetirilemeyeni teklif etmek demektir. Bu ise irkindir. Halbuki Allah irkin bir fiili yapmaz ve emretmez. Fiile ilikin gcn yani kudretin fiilden nce olduuna inanan mutezile kelamclar, bu grlerini baz Kuran ayetlerine dayanarak savunmaktadrlar. Onu cretli olarak tut, cretle tuttuklarnn en iyisi bu gl ve gvenilir adamdr. 344 Sz konusu ayette Hz. Musa bu ileri yapacak g ve kuvvete sahiptir. Ancak daha yaplm olan bir i yoktur. Fakat bu ileri yapabilecei daha nceki yapm olduu ilerden anlalmaktadr. Bu nedenle g yaplacak fiilden ncedir. 345 Mutezile daha baka ayetleri de kudretin fiilden nce olduu konusunda delil olarak gstermektedir. 346

340 341 342 343 344 345 346

Badadi, el -Fark, s. 190 Abdulcabbar, Kad, erh, s. 324 Kl, Recep, Ahlakn Dini Temeli, s. 94 Eri, Makalat, s. 230-231, bkz: Taftazani, erhul-Akaid, s. 221, 18 nolu dipnot Kasas, 26 Eri, Lma, 66 Tevbe, 42, Ali mran, 97, Neml, 39

74

stitaat fiilden nce ve fiilin bulunmad durumlarda var olmasayd, insan emir annda ve fiilin yokluu durumunda, istitaat bulunmad halde fiil ile emredilmi ve g yetirilemeyen bir eyle teklif edilmi olurdu. Yine Mutezileye gre, fiilden nce bulunan kudret iki fiili yapmaya uygundur. Eer bu kudret her iki hal iin geerli olmazsa, o takdirde iman teklifi ile ykml olan kfir yapamayaca bir ie davet edilmi olur. Bu ise irkindir. Halbuki Allah kt i ilemez. O halde insann kudreti iki zt fiil iin geerlidir. 347 Kudretin fiilden nce olduunu savunan Mutezile, ayn zamanda kudretin araz olduunu, Ehl-i Snnete benzer ekilde kabul eder. Fakat arazlarn srekliliini savunarak Ehl-i Snnetten ayrlr. Kudret araz ve srekli olduu iin fiilden nce insanda var olduu gibi, fiilin meydana gelmesiyle de yok olmaz. nsan baka bir i yapaca zaman nceden kendinde bulunan ve devaml olan bu kudretle istedii davran yapabilir. 348 Bir fiilini gerekletiren insan, dier fiillerini de ayn kudretle ve istedii anda yapabilir. nk insann kudreti srekli devam etmekte ve btn fiillerini ayn kudretle ilemektedir. Mutezilenin olaya bu adan bakmas, onlarn insan fiili hakkndaki grlerinin tabii neticesidir. nsan kendi fiilinin yaratcs olduuna gre, bu fiil iin gerekli g kendisinde fiilden nce bulunmaldr. nsan ancak byle bir kudretle istedii zaman istedii davran gerekletirme imkanna sahiptir. Mutezile, kudretin fiilden nce var olmas gerektiini yine adalet prensibine gre iddia etmitir. Maturidiye gre de kudretle fiil arasnda dorudan bir iliki mevcuttur. Ona gre fiil kudretin bir rndr ve bu g ancak fiil iin insanda mevcuttur. 349 Maturidi, Mutezilenin, kudret fiilden ncedir, grn kabul etmez. Buna gre,

347 348 349

Kad, erh, s.396, bkz. Ammara, Mutezile, s.134 Eri, Makalat, s. 221 v.d. Maturidi, Tevhid, s. 276

75

insan fiilin meydana geliinde bu gce sahip olur ve fiilini bu gle gerekletirir. Maturidinin bu gr daha sonra btn Ehl-i Snnet tarafndan benimsenmitir. 350 Maturidiye gre fiile ilikin kudret ikiye ayrlr. Birincisi; ara gerelerin ve organlarn salam veya sebeplerin elverili olmasna bal kudrettir ki bu fiilden nce gelmektedir. Bu tr kudret Allahn diledii kullarna ihsan ettii bir nimettir. Her ne kadar fiil bu cins kudret sayesinde meydana geliyorsa da bu cins kudret fiilin meydana gelmesini zaruri klmaz. kincisi; ancak fiile mukarin, ona bal olan ve fiili kolaylatran kudrettir. Bu tr kudret fiillerin meydana gelmesinde amil olan, fiille beraber ve fiil iin olan kudrettir. Bu kudret bizzat fiilin meydana gelmesini salar. Onunla sevap ve cezaya konu olan ihtiyari fiiller kolaylar. 351 Maturidiye gre birinci kudret fiilin illeti ve imkana dayal olduu iin, Kudret-i Mmekkine, ikincisi ise fiili kolaylatrc zelliinden dolay Kudret-i Myessire olarak adlandrlr. 352 Kudret-i Mmekkineye ek olarak, Kudret-i Myessirenin fiil ile birlikte yaratlmas insann arzu, ihtiyar ve eilimine baldr. Kudreti Myessire fiille beraber bulunur. Mutezilenin dedii gibi fiilden nce

deildir. nsan fiile kastettii zaman, aletler tam ve salam, sebepler uygun ise Allah onu fiille beraber yaratr. 353 Maturidiye gre, kudret fiille beraberdir. Eer Mutezilenin dedii gibi kudret fiilden nce olsayd, insan Allaha ihtiya duymakszn istedii anda, fiilini yaratrd ki bu Allaha muhta olmamaktr ve kfrdr. 354 Maturidi kudretin fiille beraber olduunu baz ayetlere dayanarak savunmaktadr: Sen dorusu benim yaptklarma, sabra g yetiremezsin. 355 Allaha kar gelmekten gcnz yettii

350 351 352 353 354 355

Topalolu, Maturidiyye Akaidi, s. 129 Maturidi, Tevhid, s. 256 Yazcolu, nsan Hrriyeti, s. 81-82 Maturidi, Tevhid, s. 257- 262. Yeprem, Maturidinin Akide Risalesi, s. 85, Mustafa z, mam Azamn Be Eseri, s. 89-90 Kehf, 67

76

kadar saknn. 356 Bu ayetlerde istitaat fiil ile beraberdir. nk bu kudretin ortadan kalkmasyla fiil de yok olmaktadr. Bu nedenle fiilin varl bu kudretin varlna ve devamna baldr. 357 Mutezilede olduu gibi, Maturidiye gre de kudret birbirine zt iki fiili meydana getirmeye elverilidir. Eer kudret iki zt fiile elverili olmasayd, insan yapt fiillerde mecbur olur, kendisine verilen emirleri yerine getirmede aciz kalrd. Akl, insann cebir altnda sorumlu tutulmasn tasvip etmeyeceine gre, insana verilen kudretin iki zt fiili gerekletirmeye elverili olduunu kabul etmek gerekir. 358 Yine Mutezilede olduu gibi Maturidiye gre de kudret arazdr. Fakat Maturidi, Mutezilenin aksine arazlarn baki olduunu kabul etmez. Ona gre arazlar srekli var olamazlar. Kudret de araz olduundan dolay, fiilden nce deil, fiille beraberdir ve fiilden sonra var olmaya devam etmez. 359. Eri kudretin fiille olan ilikisini kabul etmektedir. O, kudretin fiilden nce olmasn kabul etmeyerek, kudreti sadece fiille birlikte ve o fiilin tek kk iin geerli grmektedir. Eriye gre istitaat, insandan ayr olarak ona yklenmi bir arazdr. Dorudan fiile taalluk eden ve fiilin oluumunu salayan kudret, Allah tarafndan insanda fiil annda yaratlr. Bu kudretin fiilden nce olmas dnlemez. Bylece insan her durumda Allaha muhta bir varlk olarak kabul edilmi olur. 360 Eriye gre, kudret fiil ile birlikte, yalnzca o fiil iin Allah tarafndan yaratlr. Fiilden nce bu kudretin olduunu kabul etmek insann fiillerini Allahtan bamsz olarak gerekletirmesine yol aacaktr. Eri, istitaatin fiille beraber olduunu bir ok akli ve nakli delillerle ispat etmeye almtr. Bu konuda:
356 357 358 359 360

Teabun, 16 Maturidi, Kitabt- Tevhid, s. 256 Maturidi, a.g.e., s. 261-269 Topalolu, Maturidiyye Akidi, s. 129-130, Yazcolu, slam Dncesi, s. 240-247. Eri, Luma, s. 54-55

77

Dorusu sen benimle asla sabra g yetiremezsin 361 ayetini delil getiren Eri, burada Hz. Musa, sabredemeyince biliyoruz ki; onun sabretmeye gc yoktur. Eer gc olsayd sabrederdi. O halde ayette, kudret olmaynca fiilin meydana gelmeyeceine delil vardr demektedir. 362 Bundan da anlalaca gibi Eri, kudretin fiilden nce var olduu dncesine kar kmakta ve bunu kabul etmemektedir. Ona gre kudretin fiilden nce olmas mmkn deildir. nk fiil ya kudret ortaya kt zaman var olur yada kudretten sonra ortaya kar. Eer kudretin ortaya kmasyla var olmusa kudretin fiille beraber, o fiil iin olduu dorulanm olur. Fiil kudretten sonra zuhur etmise bu durum, kudretin devam etmediini gsterir. Bu durumda fiilin yok olan bir kudretle ortaya km olmas gerekir ki bu bo bir vehimdir. 363 yle ise istitaat fiille beraberdir diyen Eri: Eer bu ekilde, kudret olmakszn fiilin meydana gelmesi caiz olsayd, o takdirde olmayan atein yakmasyla yakmak, mevcut olmayan klla kesmek de caiz olurdu ki bu muhaldir. yle ise istitaatn fiille beraber meydana gelmesi gerekir demektedir. 364 Eri, kudretin araz olduu ve arazlarnda srekli olmad konusunda Ehl-i Snnetin dier temsilcileriyle ayn dnceyi paylamaktadr. Kudret arazdr ve dier arazlar gibi srekli var olmad iin kudretin baka ikinci bir fiil iin devam etmesi mmkn deildir. Kudret her fiil iin ancak fiilin oluumu esnasnda var olur ve iin yaplmasyla sona erer. 365 Allah, kudreti insanda fiil annda yaratr. Eer Allah, kudreti fiil annda yaratmazsa insann bir ey yapmas mmkn deildir. 366

361 362 363 364 365 366

Kehf, 67. Eri, Lma, s. 99 Eri, a.g.e., s. 54 Eri, a.g.e. , s. 94 Eri, a.g.e. , s. 94-95 Eri, a.g.e., s. 96

78

Kudretin araz olup fiilden sonra devam etmeyecei hususunda Maturidi ile ayn grte olan Eri, Kudretin iki zt fiile elverili olmadn syleyerek ondan ayrlmaktadr. Eri, insann kudretinin sadece bir mmkne taalluk ettiini kabul etmektedir. Zira, yaratlm kudret iin, onun var olmas halinde makdurunun var olmas arttr. nsann kudreti bir fiili ilemeye msaittir. O halde insann gc ancak bir mmkne geerlidir. 367 Eri, Allahn hakimiyeti fikrine o kadar ehemmiyet vermitir ki, kulun araz olarak Allah tarafndan yaratlan bu kudretinin, insann fiilinde bir pay olmadn savunmutur. Eri ekolnde olan, Razi ve Taftazani gibi kelamclar, Erinin kudret fiil ilikisinde cebre kayan bu grlerine kar karak Maturidiye yakn bir kudret anlayn savunmulardr. 368 Bu alimlere gre Eri, insan sorumluluunu temellendirmede yetersiz kalmtr. Bu yzden Maturidinin iki trl ve iki zt fiile elverili olan kudret fikrini kabul etmilerdir. 4. Allann Fiili: Kaza ve Kader konusunun en nemli meselelerinden biri Allahn ve insann fiilleridir. Zaten kelamclar, kaza ve kader meselesini insann fiilleri bahsinde ele almlardr. Zira, insann fiilleri tamamen Allaha verilirse, kullar bu durumda nasl mkellef olacaklar ve nasl kendilerinin olmayan fiiller karlnda sevap yada ikaba mstehak olacaklardr? Eer, insana verilirse bu durum Allahn yaratcl ile nasl izah edilecek, hatta Allahn birliine halel gelmeyecek midir? Bunu zmek iin kelam limleri pek ok gr ortaya koymulardr. Bazlar, insann sorumluluunu temellendirebilmek iin, kullarn ihtiyari fiillerini kendilerinin yarattn kabul ederken, bazlar da Allahn yaratmasndaki birlie halel gelmesin diye, kullarn btn fiillerini Allahn yarattn savunmulardr.
367 368

Eri, a.g.e, s. 56 Keskin, Halife, Kaza ve Kader, s. 152

79

Bazlar ise, orta yolu takip ederek, kulun ihtiyar olduunu fiilini yaratann Allah olduunu ne srmtr. lahi fiili ifade etmek iin kullanlan en yaygn terim halk kelimesidir. Bunanla birlikte bu manay ifade etmek iin, bu terime yakn anlaml ibda, icad, ihtira gibi kelimeler de kullanlmaktadr. Halk lgat manas olarak; ayarlayp yapmak, lp bimek, bir nesneyi bir nesneye gre lerek kesip bimek, lp bierek yeni bir nesne meydana getirmektir. 369 Halk kelimesi genellikle iki manada kullanlr. Biri; rneksiz yeni bir nesne ortaya koymak dieri de, lmek, tahmin etmektir. 370 Halk kelimesi Kuranda da Allah hakknda kullanlmakta ve balca iki manaya gelmektedir. Birincisi; bir eyi yokluktan yaratmak 371 anlamnda, ikincisi; bir varlktan baka bir eyi yapmak anlamnda 372 Allah hakknda kullanlmtr. nsann fiilleri meselesi ile ilgili olan bir dier konuda yaratma kelimesinin Allahtan bakasna isnat edilip edilemeyeceidir. Mutezile, insan iin de vardan var yapma anlamnda, insana yaratc denilebileceini savunmutur.Kuranda ki baz ayetlerde geen yaratanlar ifadesi bu dnceyi desteklemektedir.Nitekim baz ayetlerde Allah yle buyurmaktadr ; ....Sen iznimizle amurdan ku gibi bir ey yaratm ona flemitin de iznimizle ku olmutu. 373 Yaratanlarn en gzeli olan Allah ne ycedir. 374 Bu ayetlerde de grld gibi Allah yaratanlar ifadesini kullanmaktadr. Ancak buradan insanlar iin yoktan yaratma anlam

karlmamaldr. Maddesi, malzemesi bulunmayan bir eyi var klmak demek olan

369 370 371 372 373 374

bn Manzur, Lisanl-Arap, c. 10/ 84-92 Atay, Hseyin, Farabi ve bn Sinaya Gre Yaratma, s. 119-120 Enam, 1,101; Araf, 54 Nisa, 10; Nahl, 4, Nur, 25 Maide, 110 Mminun, 14

80

yoktan var etme gc yalnzca Allaha aittir 375. Ancak, Allahn var ettii eylerden oluturma anlamndaki yaratma insan iin kullanlabilir.Grlyor ki Kuran Allahn dndaki yaratmay da kabul etmektedir 376 Ehl-i Snnetten bir ok kelamc, yoktan yaratmak anlamndaki halk kelimesinin Allahtan bakasna izafe edilmesini doru bulmamlardr. 377 Ancak Mutezileden bir ksm bu kelimeyi insanlar hakknda da kullanmakta bir saknca grmemilerdir. 378 Allahn fiil sahibi olduu hususunda ise btn kelami ekoller gr birlii iersindedir.Bunlardan Cebriye her eyin yaratcsnn Allah olduunu belirterek, insann fiilleri de dahil btn fiillerin sahibinin Allah olduunu savunur. Fiil konusunda Cebriyenin tam zddnda yer alan Mutezileye gre de, Cenab- Allah mutlak anlamda fiil sahibidir. Fiilleri genel anlamda kesintisiz ve kesintili fiiller olarak ikiye ayran Mutezile, bu balamda yce Allahn fiillerinin kesintisiz bir sreklilik ve bitiiklik niteliine sahip olduklarn sylemektedir. Buna evrendeki srekli yaratm ve dnmde denilebilir. nsann fiilleri ise bunun tam tersidir. Onlarn fiilleri kopuk kopuk sergilenir. 379 Anlalaca gibi Mutezile fiilleri genel anlamda Allahn fiilleri ve insann fiilleri olarak ikiye ayrmaktadr. Allahn fiili ve insann fiili birbirinden farkldr. Buna gre, Allah, daha ok insann gc dnda olan tabiattaki varlklar ve zellikleri yaratarak, insann gcnn yetecei fiilleri insana brakr. Bu dnce onlarn adalet prensiplerinin gereidir. Mutezile, Allahn fiillerinin ancak iyi ve gzel olduunu savunmaktadr. Bir ok ayette, Allahn fiillerinin hep iyi vasf tadn belirterek kt fiillerin Allah tarafndan yaratlmadn iddia etmektedir. Nitekim ayette: Bu her eyi salam
375 376 377 378 379

ner, nsan Hrriyeti, s.55 Akbulut, Allahn Takdiri Kulun Tedbiri, s.149 Maturidi, Tevhid, s. 225 Nesefi, Tabsretl-Edille, vr. 183b Ammara, Mutezile, s.155-156

81

tutan Allahn iidir 380 buyrulmaktadr. Burada salam tutmak olmay hem de iyi ve gzel olmay ierir. 381

hem muhkem

Mutezileye gre, Allahn fiilleri hep gzel ve muhkemdir. Kt fiillerin Ona nisbet edilmesi caiz deildir. Allahn btn fiilleri iyi ve gzeldir. O, btn fiillerini bir hikmete gre yapmaktadr. Allahn yapaca btn teklifler salah aslah vasfn tamaldr. Allah, insanlar iin fiillerinde en faydal olan gzetmek zorundadr. nk, ilahi fiiller hikmete baldr ve hepsi gzel olarak vasflanr. 382 Mutezileye gre Allah, insann fiillerini deil, fiillerinin imkann yaratmtr. Ehl-i Snnetin kullarn fiillerini Allahn yarattna delil olarak

getirdikleri: Sizi de yaptklarnz da Allah yaratmtr 383 ayeti, Mutezileye gre, sizi ve yonttuklarnz Allah yaratmtr eklinde anlalmaldr. nk burada

yaptklarnz kelimesi ile Ehl-i Snnetin savunduu fiiller ve ameller deil, yontulan putlar kastedilmektedir.384 Anlalaca zere Mutezile mensuplar, Allahn her eyin yaratcs olduunu kabul etmelerine ramen adalet prensipleri gerei, insann fiillerini, Allahn yarattn kabul etmemilerdir. Bu nedenle de muarzlar tarafndan Allahn yannda baka yaratclar kabul etmekle sulanmlardr. Maturidiye gre, Allahn fiilleri dediimizde aklmza ilk gelen ey, ister var olanlardan hareketle yeni bir ey ortaya koymak manasnda ina, ister yoktan bir ey meydana getirmek manasnda ibda eklinde olsun, Onun eyay var klmasdr. 385

380 381 382 383 384 385

Neml, 88 Kad, erh, s. 324 Kad, erh, s. 357-358 Saffat, 96 Nesefi, Tabsire, 189a Maturidi, Tevhid, s. 235-253

82

Maturidiye gre Allahn fiilleri aslnda Onun ihtiyar anlamna gelir. 386 Allahn fiili olan halk ve tekvin her ikisi de irade ile birliktedir. Allahn fiilleri, kendisinden ztrari bir ekilde sadr olmaz. Aksine O, fili muhtardr. Hi bir varln Onun zerinde hakimiyeti yoktur. Hi kimse Onu bir fiil yapmaya zorlayamaz. Alemde, Allahn istemedii hibir ey meydana gelmedii gibi, olmasn istedii bir eyin de gereklememesi imkanszdr. 387 nk ayetlerde Cenab- Allahn Her eyin yaratcs 388 olduu ifade edilmitir. Yce Allah, fiili konusunda hibir kayt altnda deildir. O, yaptklarndan sorumlu deildir. nk mutlak kudret bunu gerektirir. O yaptklarndan sorulmaz, halbuki onlar sorulacaklardr 389 ayeti bunu ifade etmektedir. 390 Maturidiye gre, kt ve irkin fiiller de Allahn kader ve kazas iledir. Ancak, rza, muhabbet ve emriyle deildir. Bu zellikler yaratlan varlklarn sonradan kazandklar zelliklerdir. Bu nedenle, yaratlan eylerin tad kt vasflar Allaha nispet edilemez. Bu tr davranlar Allaha ancak yaratma ve takdir bakmndan nispet edilir. 391 Kt fiiller yaratma ile meydana gelir, ancak bunda insann ihtiyar ve istemesi sz konusudur. Allahn fiillerinde bir hikmet ve gaye vardr. Masiyet ve erlerin yaratlmas da bu hikmet ve imtihana yneliktir. nsan aklnn ise her zaman bu hikmeti gerei gibi anlamas mmkn deildir. 392 Yoksa Allaha fiillerinden dolay ktlk isnat etmek doru deildir.

386 387 388 389 390 391 392

Maturidi, Kitabt- Tevhid, s. 60 Yeprem, Maturidinin Akide Risalesi, s. 25-26 Enam, 102 Enbiya, 23 Maturidi, Kitabt- Tevhid , s. 221 Maturidi, a.g.e, s. 312 Ik, Kemal, Maturidinin Kelam Sistemi, s. 90

83

Allahn fiillerinde hikmet ve gaye olduunu belirterek Mutezileye yaklaan Maturidi, Allah kullar iin en hayrl olan yapmak zorunda deildir 393 diyerek onlardan ayrlmaktadr. Maturidi, sizi de yaptklarnz da Allah yaratmtr 394 ayetine dayanarak her eyi, dolaysyla insann fiillerini de Allahn yarattn sylemitir. 395 Maturidi, insanlar kendi fiillerinin yaratcsdr diyen Mutezileye kar karak, insanlarn fiillerini de Allah yaratmtr derken, ayn zamanda cebre dmemek iin, insann fiillerini, kendi iradesiyle kesb ettiini savunmutur. Ehl-i Snnetin dier temsilcisi olan ve Allahn mutlak irade ve kudretinin hibir snrlama kabul edemeyeceini savunan Eri asndan, Allahn btn fiilleri, yaratmadr. Bu adan hibir fiil bakasna isnat edilemez. 396 Eriye gre, btn yaratlm varlklar Allahn fiilidir. Onun iradesi ve yaratmasyla meydana gelmitir. 397 Eriye gre, Allahtan baka yaratc, fil ve ksib yoktur. Byle olduuna gre dier btn fiilleri yaratt gibi insann fiillerini de yaratan Allahtr. Eari, bu grne delil olarak Her eyi yaratan Allahtr. 398 Sizi de yaptklarnz da Allah yaratmtr 399 ayetlerini gstermektedir. Bu nedenle insann gc dnda meydana gelen zorunlu fiilleri tartmasz Allah yaratt gibi, g yetirerek yapt fiilleri de Allah tarafndan yaratlmtr. 400 Eari asndan, Allahn fiilleri iyi ve kt olarak vasflandrlamaz. yi ve kt, btn fiilleri yaratan Allahtr. Fakat iyi ve kt fiiller Allaha isnat edilemez.

393 394 395 396 397 398 399 400

Maturidi, Kitabt- Tevhid, s. 221 Saffat, 96 Yazcolu, slam Dncesi, s. 251-253 Kl, Ahlakn Dini Temeli, s. 120 Eari, Lma, 25, 50, 51 Rad, 16 Saffat, 96 Eari, Lma, s. 41

84

Hatta kafirin kfrn de yaratan Allahtr. Ancak O, asla kfr emretmez Allah kt fiilleri kendisi iin deil, insanlar iin yaratmtr. 401 Eariye gre, ahirette dl veya ceza asndan, Mutezilenin iddia ettii gibi, Allah iin bir adalet sz konusu deildir. Ahirette Allahn ocuklara ve mminlere azap etmesi, kafirleri cennete sokmas mmkndr. Bu da Allah asndan kt deildir. Bizim iin bir eyin kt olmas, bize konulmu olan snrlar amamz nedeniyledir. Fakat Allah, hibir otoriteye baml olmadndan dolay Onun hibir fiili kt olarak vasflanamaz. 402 Ayrca iyi ve kt eyler ancak, Allahn emriyle bilinir. yi, Allahn gzel ve mspet emirleri yani helaller kt ve irkin de Allahn olumsuz emirleri yani haramlardr. 403 Adalet de Mutezilenin iddia ettii gibi, Allahn insanlara eit muamele yapmas deil, Allahn emirlerine itaat etmektir. 404 Eriye gre, Allah kullar iin en iyisini yapmak zorunda deildir. Yine, Allahn fiillerinde illaki bir hikmet ve gaye olmas zorunlu deildir. Ayrca g yetmeyen eylerin Allah tarafndan kula teklifi mmkndr. 405Eri, Allahn mutlak kudretinin her eyi kapsadna ve Onun kudretine asla snrlama getirilemeyeceine olan ar inanc nedeniyle, insann iradi fiilleri de dahil her eyin, Allahn fiili olduunu savunmutur. 5. nsann Fiilleri: Buraya kadar grdmz gibi Ehl-i Snnete gre, Allahn btn fiilleri yaratmadr ve bu adan hibir fiil bakasna isnat edilemez. Her eyi yaratan Allah ise kulun fiillerindeki sorumluluu ne olacaktr. Eer kul fiillerinden sorumludur denirse bu nasl izah edilecektir. Ayrca Kuran insana fiil nispet edildiini aka ve
401 402 403 404 405

Eari, bane, s. 174-175 Kl, Ahlakn Dini Temeli, s. 106 ehristani, el-Milel, c.1/ 102 Badadi, Usuld-Din, s. 131 Eri, Lma, s. 99

85

defalarca sylemitir. 406 Kurann bu nispetini btn kelamclar kabul etmilerdir. Ancak bu nispetin nasl olduu, keyfiyeti hakknda nemli fikir ayrlklar ortaya kmtr. Btn bu hususlarda kelmi ekollerin ortaya koyduklar grler ise yledir: Cebriye mezhebi, fiillerin insana nispetinin mecazi olduunu sylemitir. Onlara gre, btn fiilleri yaratan Allahtr. Kuranda Allahn her eyin yaratcs olduu 407 bildirildiine gre, kullara ait fiillerin de Allah tarafndan yaratlm olmas icap eder. nsanlara ait fiillerin kendileri tarafndan yaratldn iddia etmek bir anlamda yaratclkta Ona ortak komak demektir. Mstakil olarak fiil yapmak imkanndan yoksun olan insanlarn hr olduklar sylenemez. Kul vastasyla meydana gelen kt fiilleri yaratmak Allaha nispetle gzel, kula nispetle irkindir. 408 Cebriye mezhebinin kulun fiilleri hakkndaki grleri zet olarak yledir: nsan hibir eye kdir deildir. O, kudretle tavsif edilemez. nk O, fiilleri konusunda mecburdur. nsann ne kudreti, ne iradesi ne de ihtiyar vardr. Ancak Allah onda fiilleri teki cansz varlklarda yaratt gibi yaratr. Fiiller, insana cansz varlklara nispet edildii gibi mecaz olarak nispet edilir. Bu tpk aa meyvelendi, su akt, ta yuvarland, gne dodu ve batt denmesi gibidir. Ceza ve mkafat da tpk btn fiiller gibi cebridir. Cebir sabit olunca teklif dahi cebir olur. 409 Bu aklamalardan anlaldna gre, kulun fiilleri kendisine ait olmad gibi, kulun sorumluluu da yoktur. Kul sadece fildir. Kulun fil oluu, insann tahrikiyle aacn hareket etmesi gibidir. Btn fiiller Allahn ii ve yapmasdr. 410

406 407 408 409 410

Siz ne yaparsanz Allah onu bilir (Bakara, 197); Ancak iman edip iyi amel ileyenler mstesna (Tin, 6); Kim zerre kadar hayr ilerse bunun karln grecektir (Zilzal,7) Enam, 6, Rad, 16 Abdulhamid, rfan, Cebriye, D..A. c.7, s. 207 ehristani, el-Milel, c.1/ 87, bkz:Turhan, nsan Fiilleri, s. 34-35 Pezdevi, Ehl-i Snnet Akaidi (ev. erafettin Glck) s. 144

86

tikdi mezheplerden, kulun fiili zerinde en ok duran Mutezile ekoldr. Mutezileye gre, hr iradeye sahip olan insann kendi fiilini, kendisinin meydana getirmesi gerekir. nsann kendi kudretiyle kulland bu ihtiyari fiilinin meydana gelmesinde Allahn kudretinin etkisi yoktur. Nesefi, insanlarn fiilleri konusunda Mutezilenin grlerini yle aklyor: nsanlarn btn fiilleri , kullarn yaratklardr. Fiilini hayr olsun, er olsun bizzat yaratan insann kendisidir. nk kul, onlara gre, fiilden nce i yapma gcne sahiptir. Allahtan bir kuvvet ve istitaaya muhta deildir. nsan fiilden nce bir i yapma gcyle donatlm olduundan, fiilleri bu ynden onun mahlukudur. 411 Mutezileye gre, kullarn fiillerinin yaratlmas tabirinden maksat, kullarn fiilleri kullarda yaratlmaz, bizzat kullar o fiilleri ihdas eder demektir. 412 Kul hayr olsun, er olsun, kendi fiillerini yaratmaya muktedirdir ve iledii bu fiillerin mkafat yada cezasn ahirette aynen grecektir. Zira Allah adildir. ayet Allah erri ve zulm yaratm olsayd zalim olmas gerekirdi ki Allah iin bu dnlemez. 413 nsan fiillerinin fili olduuna gre, insann fiilleri Allah tarafndan yaratlm deildir. Aksine, insan kendi fiilinin yaratcsdr ve btn tasarruflarnda muhtardr. 414 ayet insann ihtiyari fiilleri kendi tarafndan deil de Allah tarafndan yaratlm olsayd, Peygamberler gnderip emir ve yasaklama yoluyla, kulun mkellef ve sorumlu tutulmas, iyilik ve hayr zeri olursa vlmeye ve sevap kazanmaya, ktlk ve er zere olursa yerilmeye ve azap kazanmaya hak kazanmas doru olmazd. nsanlarn gerekletirme gcne sahip olmadklar fiillerden tr, sorumlu tutulmalar ilahi adaletle badamaz. 415

411 412 413 414 415

Taftazani, Kelam lminin Belli Bal Meseleleri, (ev. .Glck), s. 167 Kad, erhu Usulil-Hamse, s. 323 ehristani, el milel, c. 1/ 45 Kad, a.g.e. , s. 324, 354 Kad, a.g.e. , s. 335, 337

87

Mutezile, insanlarn fiillerini zgrce yaptklarna Kurandan birtakm deliller getirmitir. Artk kim gzn aarsa kendi lehine, kim de kr kalrsa kendi aleyhinedir. 416 Dileyen inansn, dileyen inkar etsin 417 ayetleri insann yapp etmelerinde hr olduunu aka ifade etmektedir. Mutezile ayrca, insann mecazen deil de gerek anlamda yaratma ile vasflanabileceini ifade etmekte, bu iddiasn ayetlerle desteklemektedir. Yaratanlarn en gzeli olan Allah ne ycedir.418 Allahn Hz. saya Sen iznimle amurdan ku gibi bir ey yaratm ona flemitin de, iznimle ku olmutu 419 ayetlerinde Allah, yaratmak kelimesini kendisinden bakalar iinde kulland iin, insana da yaratclk nispet edilebilir. 420 Ancak insann yaratmas yoktan olmayp, varlktan yeni bir ey oluturmak anlamndadr. Mutezileye gre, insann fiillerinde Allahn rol sadece aralar yaratmaktr. Yoksa insan fiilini kendisi yapar. nk iki kadirin bir tek makduru olmas mmkn deildir. 421 Baka bir deyile Mutezileye gre insann fiillerini Allah yaratmaz, insan g sahibi olduundan fiillerini kendisi hr bir ekilde yaratr. 422 Mutezile, irade ve fiilindeki zgrl son snrna kadar insana brakmay uygun grmtr. Hr iradesi ve gerek anlamdaki kudretiyle insan fiillerinin hakiki filidir. Mutezilenin bu konudaki grleri, onlarn adalet prensiplerinin zorunlu bir neticesidir. Zira Allahn insana fiillerinde zgrlk vermeden onlara ceza veya mkafat vermesi zulm olacaktr. Mutezilenin insana fiillerinde yaratclk zgrln vermesi sonucunda mutezile Ehl-i Snnet tarafndan Allahn yannda baka yaratclar kabul etmekle sulanmtr.

416 417 418 419 420 421 422

Enam, 104 Kehf, 29 Ali mran, 49 Maide, 110 Kad, erh, s. 380, Nesefi, Tabsra, 185 Badadi, Usuld- Din, s. 135 Kad, erh, s. 223-226

88

mam Maturidi, insann fiilleri konusunda, gerek Cebriyenin gerekse Mutezilenin tuttuu yolun yanl olduunu belirterek, cebir ve tefviz arasnda orta bir yol tutmutur. Bir fiilin meydana gelmesinde iki filin etkisi olduunu belirterek konuya yeni bir bak as getirmitir. Ona gre insann fiilleri bir ynden Allaha, bir ynden de insana aittir. Maturidi gerekten insann fiilinin olduu sabit oldu 423 ifadesiyle fiilin hem bir vaka olarak, hem de sabit olmu bir ey olarak insandan meydana geldiini kabul etmitir. Ona gre insann fiil sahibi olmas yani bir i meydana getirmi olduu eitli bilgi kaynaklar vastasyla bilinen ve varl sabit olan bir gerektir. Maturidiye gre, Allah her eyin yaratcsdr. O halde Allah, insanlarn fiillerinin de yaratcsdr. Zira O her eyin yaratcsdr. 424 Sizi de yaptklarnz da Allah yaratmtr 425 ayetleri insann ve insann yapt fiillerin Allah tarafndan yaratldn ortaya koymaktadr. 426 Bununla birlikte insann kendi filleri olduu ve bunlar seme ve yapma hrriyetine sahip olduunu gsteren ayetler de mevcuttur. Dilediinizi yapn 427 Hayr ileyin ki kurtulua eresiniz. 428 lediklerinize karlk olarak 429 Bu ayetlerde ise Allah insanlara fiil izafe etmi ve insann fiili olduunu ifade etmitir. Fiilin gerek anlamda Allaha isnat edilmi olmas, onun insandan nefyedilmesini gerektirmez. Bu noktada fiillerin yaratlmas Allaha, kesbedilmesi ve yaplmas insana nispet edilmektedir. 430 Maturidi, insann fiilleri olduunu, ayetlerle ispat ettikten sonra, insanlarn fiillerinin tamamen Allah tarafndan yaratlmadn akli delillerle de savunmutur.

423 424 425 426 427 428 429 430

Maturidi, Kitabt- Tevhid, s. 243 Enam, 102 Saffat, 96 Maturidi, a.g.e. , s. 247 Fussilet, 40 Hacc, 77 Vaka, 22 Maturidi, a.g.e. , s. 225. v.d.

89

O, bu konuda yle sylemektedir.: Allah, insana baz ileri yapmas iin emirler vermi, baz davranlardan da kanmasn istemitir. Bu davranlar karsnda insana mkafat yada ceza vaad etmitir. Bu durumda, hibir rol olmazsnn insann fiilini Allah yaratm olsa, bu emir ve yasaklamalarn manasn anlamak mmkn olmaz. Aksi halde Allah, kendi kendine emir verip, yasaklar koyarak, mkafat veya ceza takdir etmi olur. Bu durum Allah iin muhaldir. 431 Maturidi, bu dnceleri sylemekle beraber, fiillerin Allah tarafndan yaratldnn da samimi savunucudur. Zira insan btn ynleriyle mahluktur. Eer insana kendi fiillerinin yaratcl verilirse, Allaha muhtal kalmaz ve Allahn yaratclk kudreti zedelenir. Onun iin, insann btn fiillerini yokluktan varla karan Allahtr. Bununla beraber, insan fiillerinin sahibidir. nk insan isteyerek bu fiillerin sahibi olur. nsan, gcn sarf etmek suretiyle bu fiiller hasl olur. 432 Aksi takdirde kulun sorumlu tutulmasnn bir anlam kalmaz. Bu elikiden kurtulmak iin, Maturidi, fiilde eitli ynler in olduunu syleyerek, konuya aklk getirmeye almaktadr. O, bylece mutlak yaratc Allahn kudretine bir halel getirmeden, insann fiillerinde sorumlu olduunu temellendirmeyi amalamaktadr. Maturidiye gre fiilde iki yn vardr; Bunlardan ilki halk dieri kesb dir. Her eyin yaratcs olan Allah, insann fiillerini de yaratt iin, fiil halk ynnden Allaha aittir. Fiilin ikinci yn olan kesb ise insana aittir. nk Allah tarafndan yaratlan bir ii yapmak insann iidir. Buna gre insana ait fiillerin asl Allahn kudretiyle yokluktan varla karken, iman-kfritaat-isyan-hayr ve er gibi vasflar ise insann kudretiyle meydana gelmektedir. 433 Maturidiye gre bylece, insann fiilleri yaratma ynnden Allaha, kesb ynnden ise insana aittir. Allah, fiilleri olduu gibi yaratmakta, onlar yokluktan
431 432 433

Maturidi, Tevhid, s. 226 Glck, nsann Fiilleri, s. 170 Matudiri, Tevhid, s. 227, 228

90

varla karmakta, iledikleri ve kesb ettikleri lde de insanlar o fiillere sahip olmaktadr. 434 Maturidiye gre, fiillerin aslnn Allah tarafndan yaratlmas gerei, insana onu ileme konusunda bir mecburiyet yklemez. nk herkes, fiillerinde hr olduunu hissi olarak bilmektedir. 435 nsan fiilinde hr olduuna gre, Allahn yaratt fiili yapp, yapmama hususunda tamamen hrdr. Allahn yaratm olduu bir fiilin yaplmas tamamen insann iradesine baldr. nk Allah, insann fiillerini insann iradesine uygun olarak yaratmaktadr. 436 Bylece insan cz-i

iradesine uygun olarak Allah tarafndan yaratlan fiillerinden sorumlu olmaktadr. nsan fiillerinde hr ve sorumlu hale getiren bu cz-i irade ve kudretidir. nsan kendine verilen czi irade ile fiilin olmasn diler ve gcn o ynde kullanarak Allah tarafndan yaratlan fiili kesb eder. nsann sahip olduu ve fiillerini iledii bu cz-i iradenin yaratlm olup, olmad konusunda Maturidi net bir ey sylememise de, yaratlmad ynnde imalarda bulunmutur.* Daha sonraki Maturidiyye alimleri ise cz-i iradenin yaratlmadn aka ifade etmilerdir. Maturidiler bylece Allahn yaratclna halel getirmeden insana fiillerinde zgrlk vermilerdir. Mutezilenin aksine, Allahn mutlak irade ve kudretinin hibir snrlama kabul etmeyeceini savunan Eriye gre, btn muhdesat Allahn fiilidir ve

Onun iradesi ve yaratmasyla meydana gelmitir. 437 Allahtan baka yaratc, ksib ve fil yoktur. Byle olduuna gre, insanlarn btn fiillerinin yaratcs da Allahtr. Eriye gre, insann fiilleri zorunlu ve kazanlm olmak zere ikiye ayrlr. nsann istemeksizin yapmaya zorland veya korkan insann titremesi gibi
434 435

Maturidi, Kitabt- Tevhid., s. 226 Maturidi, a.g.e., s. 239 436 Yazcolu, slam Dncesi, s. 272 * Daha geni aklama iin bkz: Yazcolu, slam Dncesi, 259- 277 437 Eri, bane, s. 25 vd.

91

fiilleri zorunlu fiillerdir. Bu vasfta olmayan btn fiiller ise kazanlm trden fiillerdir. Ona gre, insann gc dnda meydana gelen zorunlu fiilleri tartmasz Allah tarafndan yaratld gibi, gelip, gitmesi gibi g yetirerek yapt kazanlm fiilleri de Allah tarafndan yaratlmtr. 438 nsann kazanlm fiillerinin de Allah tarafndan yaratld ve insann kudretinin fiillerinde hibir rol olmadn iddia eden Eri, bu dncelerini bir takm nakli delillerle ispatlamaya almtr. Nitekim Sizi de yaptklarnz da Allah yaratmtr. 439 Her eyi yaratan Allahtr 440 gibi bir ok ayet insann fiillerinin Allah tarafndan yaratldn ak bir ekilde gstermektedir. Eri, insann fiillerinin Allah tarafndan yaratldn akli delillerle de ispatlamaya almaktadr. Buna gre, insann fiilleri, kendi arzusuna gre deil de, Allahn istei ynnde meydana gelmektedir. man eden insan, imann kolay

olmasn ve yorucu olmamasn istemesine ramen, iman daima zor vasfn tar. Kafirde kfrn iyi ve doru klmak istemesine ramen, kfr de kt ve irkin olarak kalmaktadr. Kfr ve iman yaratan insan olsayd, kfr ve iman onlarn isteine gre olurdu. 441 Bu nedenle iman ve kfr yaratlmtr. O halde fiilleri yaratan insann kendisi deil Allahtr. Buna gre iman iktisab etti demenin anlam ise yaratlm bir g ile mmin oldu demektir. 442 Eri, Allahn mutlak hakimiyetine zarar gelmesin endiesiyle insann btn fiillerinin Allah tarafndan yaratldn savunurken, cebre dmemek iin insann fiillerinde iradesinin ve kudretinin varln kabul etmitir. Ancak Ona gre,

insann fiillerindeki bu irade ve kudreti de yaratlm olduundan, ilahi kudret yannda bu kudretin fiilde bir tesiri yoktur. nsann fiilinde etkisi olmasa da iradesi
438 439 440 441 442

Eri, Lma, s. 41 Saffat, 96 Rad, 16 Eri, Lma, s. 38, 39 Eri, Lma, s. 40, Recep Kl, Ahlakn Dini Temeli, s. 104

92

bulunmakta bylece insan ihtiyar sahibi saylmaktadr. te insann fiillerindeki sorumluluu bu ihtiyar sayesindedir. Ancak insann bu iradesi ve ihtiyar insandan kaynaklanmaz, aksine Allahn yaratmasyla meydana gelir. Bu yzden Eriye gre, insan fiillerinde ihtiyar sahibi olduu halde, ihtiyarnda mecburdur. Ancak fiilin ihtiyara dayanmas, ihtiyarn da baka bir ihtiyara gerek duymamas, fiilin ihtiyari olarak vasfedilmesine sebep olmutur. Bu da Eriye gre, insann fiillerinde muhtar olmas demektir. 443 Eri, insann fiillerindeki sorumluluunu temellendirebilmek, cebre

dmemek iin kesb kavramna snmtr. Ona gre, insann fiillerini Allah yaratr. nsan da kesb ederek bu fiillerden sorumlu olur. Kesb ise, yaratlm kudretle mktesipten vaki olan eydir. 444 Bu kudretle o eyi kazanan kimse de ksip olur. Eri, kesb iin insana gerekli gcn yaratlm olduuna inanmaktadr. Ona gre, Allahn yaratt fiili kesbedecek bir ksib gereklidir ki bu da insandr. nsan fiil annda kendisinde yaratlan gc kullanarak fiilin meydana gelmesine araclk yapar. Bylece fiilin gerek fili deil, ksibi olur. nk gerek fil yaratc manasna gelir. nsann ise bir ey yaratmas mmkn deildir. 445 Grlerinde nemli bir yer igal ettii halde, Erinin kesb kavram ve bu kavramn insan fiillerindeki sorumluluu net bir ekilde belirgin deildir. Kesb fiilinin, gerek fili Allah olduuna gre, Allah tarafndan yaratlan bu iin gerek mktesibinin de Allah olmas gerekmez mi tarznda bir soru akllara gelmektedir. Eri buna yle cevap vermektedir: Allah, kesb olan fiilin hakiki filidir. nk filsiz bir fiilin meydana gelmesi imkanszdr. nsann, kendi fiillerinin gerek fili olmas caiz olmadna gre, bu fiillerin gerek var edicisinin Allah olmas gerekir. Meydana gelen fiilin, bir filinin bulunmas art olduu halde o fiili iktisab eden bir
443 444 445

Sabri, Mustafa, nsan ve Kader, s. 78 Eri, Lma, s. 42 Yazcolu, Fiil, D..A. c. 13/ 61

93

mktesibin bulunmas gerekli deildir. Onun iin bir fiilin yaratcs Allahtr diye kesb edicisi de Allah olmaldr denemez. 446 Eri, kesbin insandaki istitaaya bal olduunu ve istitaa olmad zaman, insann bir ey kesbetmesinin mmkn olmadn savunmaktadr. 447 Ona gre, insan gcyle meydana gelen kesbin fiil zerinde zti veya asli hibir etkisi yoktur. O, sadece kudreti altnda hsl olmasyla fiilin file isnadn salar. 448 Burada fiilin insan ile ilikisi sadece o fiilin insan zerinde gereklemesinden ibarettir. nsan kendi zgr iradesiyle istedii zaman davrann gerekletiremez. Fiildeki irade ve kudret tamamen Allah tarafndan yaratlmaktadr. Bu nedenle yaratlm g Maturidide olduu gibi insann iradesiyle ortaya kmamaktadr. Yani fiili seip sememe insann iradesine gre deildir. Kesbin tarifinde yer alan yaratlm g kavram insana seme ans vermemektedir. nk kudretin tamamen ilahi irade ve kudretle yaratlm olmas bu kudretin objesinin varlnda gerekli klmaktadr. Yani Allah, insanda seme gcn yaratt zaman neyi, nasl seeceini de belirlemi olmaktadr. Zira tanmdaki yaratlm g, hem kiinin irade gcn hem de fiil iin gerekli gc iine almaktadr. Dolaysyla insann fiilinde benim diyebilecei bir ey kalmyor. nk burada insana pay karmak irkle ayn anlama gelmektedir. 449 Erinin kesb grnde fiil iin, onunla e zamanl olarak yaratlm bir kudretten baka insana ait bir ey olmad,- mahal olmak dnda- grlmektedir. nsann kesbi vardr ancak kesb ve kesbedilen Allah tarafndan yaratlmaktadr dncesi bir anlam tamamaktadr. nk, iktisab ve mkteseb Allah tarafndan yaratlnca, insann iktisabnda mutlaka mecbur olmas gerekir. 450

446 447 448 449 450

Eri, Lma, s. 72,73 Eri, a.g.e., s. 97 ehristani, el- Milel, c.1/ 97, bkz: Sleyman Toprak, nsann Fiilleri, Seluk ..F.D. c.3/ 182 Gler, lhami, Sabit Din Dinamik eriat, s. 119 Kasm, Kasm, nsan Fiilleri, s. 81

94

Netice itibariyle Eriye gre insann fiili, onun hadis olan irade ve kudretiyle meydana gelmekle birlikte bunlar, fiilin gereklemesi annda Allah tarafndan yaratld iin, insan onun zerinde gerek anlamda bir tesirde bulunamaz. Bundan dolay, insan hr gibi grnse de aslnda sadece belli bir fiili tercih etmek zorundadr. nsana fiilinde kalan sadece ona mahal olmaktr. Byle bir kesb anlaynda insann nasl zgr olaca cevapsz kalmaktadr. Eri bu formlyle insana zgrlk tanmaya alm, ancak insana zgrlk tanmaktan ziyade, konuyu daha kapal ve karmak hale getirmitir. Bu nedenle cebre dmekten kurtulamamtr. Muarzlar tarafndan iddetle eletirilmi ve Cebr-i Mutavasst olarak adlandrlmtr. Bu eletiriler zerine, insan sorumluluunu temellendirmede yetersiz kalan Erinin bu kesb kavram daha sonraki Eri limleri tarafndan gelitirilmitir. zellikle Bakllni, Maturidilerin sahip olduu kesb anlayna paralel bir anlaya sahip olmutur. 451 .

451

Glck, erafettin, Bakllani ve nsann Fiilleri, s.195-198

95

SONU

slam inan esaslarnn kayna Kuran Kerimdir. Allah, iman esaslarn eitli ayetlerde zikretmitir. Bu ayetlerin hepsi birden tetkik edildiinde iman esas olarak saylanlar iersinde kadere imann zikredilmedii grlr. Dier taraftan Kuranda geen kader kelimesi ve trevleri, bu kainatta var olan ve btn varlklar kuatan kanun ve yasalara iaret etmektedir.Burada kastedilen, kainatta var olan dzendir. Kuran, kainata var olan bu nizamdan devaml sz etmektedir. nsan da bu dzen iersindedir. O da bu kanunlara tabidir. te bu anlamda Kuranda kainat nizam anlamna gelen kader vardr.Bu durumda bir ok Mslman bilginin bu kavrama verdikleri insan davranlarnn nceden takdiri eklindeki tanmn, kaderin Kuranda tespit edilen anlamyla irtibat olmad grlmektedir. Mslman kelam dncesi geleneini oluturan ana guruplarn kaza ve kader konusuna baklar daha ok ilahi sfatlar ekseninde olmutur. Her bir kelami ekol konuya farkl adan bakmtr. zellikle Allahn irade, kudret ve ilim sfatlarn tenzih etmek ve bu sfatlarn stnln vurgulamak iin bir ok tevil ve yoruma giriilmi ve sonuta, Allahn her eye gcnn yettii ve her eyi bildii hkmnden hareketle, insann fiilleri de dahil, her eyin Allahn takdiriyle olduu inancna ulalmtr. nsan davranlarnn zellikle ezeli ilmin kapsamna sokulmas insann cebir altnda olduu sonucunu dourmaktadr. Zira Allahn bir eyi nceden bilmesi 0 eyin programlanmas ve yaratlmas demektir. nk ilahi bilgi objesini var klan bir bilgidir. O halde Allahn, insan davranlarn nceden bilmi olmas insann

96

bunlar zorunlu olarak yapaca anlamna gelmektedir. Bu tr bir yaklamla kelam geleneinde, ilahi irade ile insan iradesinin kar karya getirilmesine neden olmutur. O halde bu kmazdan kurtulabilmek iin; insan hrriyeti sorununa ilahi ilim asndan deil, insann sorumluluu asndan bakmak gerekmektedir. nk nemli olan, insann hr fiilinin Allahn ilmine konu olmadan nce ortaya ktn ve bu yetkiyi insana Allahn verdiini kabul etmektir. nsann iyilik ve ktlk ileyecek tarzda yaratlm olmas, insan davranlarnn planlanamayacann bir kantdr. Aksi takdirde Allah her an irade eden, aktif, dinamik olan deil, kurulmu olan kainat seyreden bir seyirci konumunda olacaktr. Byle bir dnce hem insana hem de ilahi faaliyete imkan tanmamaktadr Mslman dnce geleneinde kaza ve kader konusu Kurn btnl ierisinde ele alnmamtr. Kelam ekolleri, insann fiili ve kader konusunda, nce bir fikre ve kanaate varmlar, sonra bu dncelerini kar tarafa kabul ettirebilmek iin, Kurn ayetlerini kendilerine gre yorumlamlardr. Cebir fikrini savunanlar, ezeli tespite kar kanlar veya her iki gr de uzlatrmaya alanlar srf kendi grlerinin doruluunu ortaya koymak iin, bir ok ayeti delil olarak kullanmlardr. ou zaman ayn ayeti, gruplar kendi grlerini ispat etmede birbirine zt olacak ekilde yorumlamlardr. Bu parac yaklamlarn sonucunda da birbirine taban tabana zt ve farkl grler ortaya kmtr. Kurna btnsel adan bakldnda grlen husus, bir takm ayetlerin Allahn mutlak irade, kudret ve hakimiyetini, dier bir takm ayetlerin de insana irade ve hrriyet verildiini vurguladdr. Konunun doru anlalmas iin, bu iki ayet grubunu ayn anda, birlikte mtalaa etmek gerekir. Zira, iki taraf birden dikkate almakszn sadece bir tarafa younlanca yanlgya dmek kanlmazdr. Kurnn btnne baktmzda baz ayetler insann da irade ve kudretinin bulunduuna iaret etmektedir. Kurann btnnde, insann, eylemlerinde hr ve

97

eylemlerini gerekletirebilecek bir kudrete sahip olduuna, dolaysyla onun iyi yada kt tm eylemlerinden sorumlu olduu bilincini tamas gerektiine vurgu yaplr. Bu nedenle Kurandan, insann bu sorumluluk bilincine zarar verebilecek ekilde destek araylarna girimek, Kurann en bata gelen hedef ve gayelerinden birini gz ard etmek ve onu yanl yorumlamak anlamna gelir. Kudret asndan Allah, elbetteki sonsuz g sahibidir. Allah diledii anda, dilediini yapandr. Tarih iersinde de Allahn topluma ya da birey olarak insana mdahalesi sz konusudur. Bu nedenle Allahn vahiy yoluyla, topluma yapt mdahale veya insann davranna gre insana yapt mdahale, nceden planlanmayan ve dinamik bir ilikinin gstergesidir. Yine Allahn insana olan mdahalesi insann istei veya ahlaki tutumuna gre belirlenmektedir. Buna gre dua, Allah ile insan arasndaki canl ve dinamik bir ilikinin gzel bir rneidir. nsan dua ederek Allah ile birebir ilikiye girmekte, Allah da insann bu yneliine gre, ona cevap vermektedir. Bu nedenle Allahn insana veya topluma mdahalesi rasgele deil, mutlaka insann irade ve ahlaki yneliine bal bulunmaktadr. Allah insan yaratp brakmam onunla ilgilenmektedir. Ancak bu ilgilenme eitli ayetlerde de ifade edildii gibi insann irade zgrl ile Allahn adaleti ve kanunlar erevesinde meydana gelmektedir. Bu nedenle Allah ile insan arasndaki diyalog gsteriyor ki Allah, insann irade zgrl ile yapt eyleri ezelde, ilahi iradesi ve kudreti ile belirlememitir. Allah insan ilikisi belirli ller iersinde canl ve aktif bir ilikidir.

98

KAYNAKA

- KURNI KERM. - ABDULCABBAR, Kad el- Muni fi Ebvabit-Tevhid vel-Adl, Kahire,1962 ------------------------, Kad Fazlul- tizal ve Tabaktl- Mutezile, (nr. Fuad Seyyid) Tunus, 1974 - ----------------------, Kad, erhu Usulul- Hamse, Kahire, 1965 - ABDULHAMD, rfan, Cebriye, D..A. c.7, stanbul, 1993 - --------------------, rfan, slamda tikadi Mezhepler ve Akid Esaslar,ev. M.Saim Yeprem, Marifet Yay., stanbul, 1981 - AKBULUT, Ahmet, Allahn Takdiri Kulun Tedbiri, A...F. Dergisi, c.33, A.. Basmevi, Ankara, 1992 - --------------, Ahmet, Sahabe Dnemi ktidar Kavgas, Ankara, 2001 - AKYZ, Vecdi, Hilafetin Saltanata Dnmesi, stanbul, 1991 - AMMARA, Muhammed, Mutezile ve nsann zgrl Sorunu, ev: Vahdettin nce, Ekin Yay., stanbul, 1998 - ATAY, Hseyin, Ehl-i Snnet ve Sia, A...F. Yay., Ankara, 1983. - ---------,Hseyin, Farabi ve bn Sinaya Gre Yaratma, A...F. Yay.,Ankara,1974. - ---------, Hseyin, rade ve Hrriyet, Atay ve Atay Yay., Ankara, 2002 - ---------, Hseyin, slamn nan Esaslar, A...F. Yay., Ankara, 1992 - ---------, Hseyin, Kurna Gre man Esaslar, Ankara, 1961 - BADAD, Ebu Mansur Abdulkahir, Usulud-Din, Devlet Matb. stanbul, 1928 - ------------, Ebu Mansur Abdulkahir, el- Frak, Beynel- Frak, Msr, 1910 - --------------, Ebu Mansur Abdulkahir, Mezhepler Arasndaki Farklar, ev: E. Ruhi Flal, Kalem Yay., stanbul, 1979 99

- BAKILLAN, Kad Ebubekr Muhammed, el- insaf, Kahire, 1309 - BAYRAKTAR, Mehmet, slam Felsefesine Giri, Ankara, 1997 - BEBEK, Adil, Maturidide Gnah Problemi, Rabet yay., stanbul, 1998 - BOLAY, Sleyman Hayri, Felsefi Doktrinler ve Terimler Szl, Ankara, 1999 - BUDAK, Seluk, Psikoloji Szl, Bilim ve Sanat Yay., Ankara, 2000 - CABR, M. Abid, slamda Siyasal Akl, ev: Vecdi Akyz - CORBN, Henry, slam Felsefesi Tarihi, ev: Hseyin Hatemi, stanbul, 1985 - COKUN, brahim, nsan Ne Kadar eylem Yapma Gcne ve Hrriyetine Sahiptir, D...F.D., c.3/2, Diyarbakr, 2001 - CRCAN, Seyyid erif, erhul - Mevakf, 1266 - -------------, Seyyid erif, Tarifat, Msr, 1283 - ARICI, Mustafa- HKELEKL, Hayati, rade, D..A., c.22, stanbul, 2000 - EB, lyas, slam nan Sisteminde Aklclk ve Kad Abdulcabbar, Rabet Yay., stanbul, 2002 - UBUK, i.Agh, Mutezile ve Akl Meselesi, A...F.D., c.12, Ankara, 1964 - DOAN, Ltfi, Ehl-i Snnet Kelamnda Eri Mektebi, Ankara, 1961 - DRAZ, M.Abdullah,Kurn Ahlak,ev: E.Yksel- . Gnay, z Yay.stanbul,1993 - EBU DAVUD, es- Snen - EBU HANFE, Numan b. Sabit, Fkhul-Ekber (Ebul-Mnteha erhi) ev. Y. Vehbi Yavuz, Bayrak Yay., stanbul, 1993 - EBU ZEHRA, Muhammed, slamda tikadi Mezhepler Tarihi, ev: H. Karakaya, K. Aytekin, Hisar Yay., stanbul, 1986 - EL-SFEHAN, Rab, el- Mfredat fi Garibil- Kurn, Hicri, 1373 - EN-NEAR, Ali Sami, slamda Felsefi Dncenin Douu, ev: Osman Tun, nsan Yay., stanbul, 1999

100

- ERDEM, Sabri, Kader Problemine Farkl Bir Yaklam, .A. Dergisi, 2001 - EAR, Ebul- Hasan, el- bane an Usulid-Diyane, Medine, 1975 - ---------, Ebul- Hasan, Kitabul- Lma, Beyrut, 1953 - ---------, Ebul- Hasan, Makalatul- slamiyyin, Kahire, 1969 - FAHR, Mcid, slam Felsefesi Tarihi, ev: Kasm Turhan, Birleik Yay. stanbul, 2000 - FAZLURRAHMAN, Ana Konularyla Kurn, ev: A. Akgen, Ankara Okulu Yay., Ankara, 1996 - -------------------------, slam, ev: Mehmet Da, Mehmet Aydn, Seluk Yay. stanbul, 1993 - FILALI, Ethem Ruhi, badiyenin Douu ve Kelmi Grleri, Ankara, 1983 - G. DWELSHAUVERS, Psikoloji, ev:M.ekip Tun, ..E.F.Yay.,stanbul,1952 - GARAUDY, Roger, slam ve nsanln Gelecei, ev:Cemal Aydn,stanbul,1996 - GAZAL, Ebu Hamid Muhammed, el- ktisad Fl-itikad, tikada Orta Yol, ev: Kemal Ik, A...F. Yay., Ankara, 1971 - ------------, Kitabl- Erbain fi Usulud-Din, Beyrut, 1988 - GLCK, erafettin, Bakllani ve nsann Fiilleri, T. D.V. Yay., Ankara, 1997 - ------------, erafettin, slm Akaidi, - ------------, erafettin, nsan ve Kaderi, S...F. Dergisi, c.2, Sakarya niversitesi Basmevi, Konya, 1987 - GLER, lhami, Allahn Ahlkilii Sorunu, Ankara Okulu Yay., Ankara, 2000 - ----------, lhami, Dine Yeni Yaklamlar, Anadolu . Basmevi, Eskiehir, 1999 - ----------, lhami, Sabit Din Dinamik eriat, Ankara Okulu Yay., Ankara, 1999. - IIK, Kemal, Mutezilenin lk Kurucusu Vasl, A...F.Dergisi, c. 24, Ankara,1981 - -----,Kemal, Mutezilenin Douu ve Kelmi Grleri,A..Basmevi,Ankara,1967 101

- -------, Kemal, Maturidinin Kelam Sisteminde man Allah ve Peygamberlik Anlay, Ftvvet Yay., Ankara, 1980 - BN MACE, Es- Snen - BN MANZUR, Cemaleddin, Lisanul- Arab, Beyrut, 1955 - BN TEYMYE, Takiyyuddin, Minhacus- Snnetin- Nebeviye, Msr, 1321 - KBAL, Muhammed, slamda Dini Dncenin Yeniden Douu, ev: N. Ahmet Asrar, Birleik Yay., stanbul, 1984 - ZMRL, smail Hakk, Yeni lmi Kelam, Umran Yay., Ankara, 1981 - ZUTSU, Toshihiko, Kurnda Allah ve nsan, ev: Sleyman Ate, Ankara,1999 - KARADENZ, Osman, Hasan el- Basri ve Kelami Grleri, D.E...F. Dergisi c. 2, zmir, 1985 - KESKN, Halife, slam Dncesinde Kaza ve Kader, Beyan Yay., stanbul, 1997 - -----------, Halife, slam Dncesinde Allah Alem likisi, Beyan Yay., stanbul, 1996 - KILI, Recep, Ahlakn Dini Temeli, T.D.V. Yay., Ankara, 1996 - KOYT, Talt, Hadiscilerle Kelmclar Arasndaki Mnakaalar. Ankara,1989 - KKNEL, zcan, Gnlk Hayatmzda Ruh Sal, Alfa Yay., stanbul, 1999 - KUTLUAY, Yaar, Tarihte slam Mezhepleri, A.. Basmevi, Ankara, 1968 - MATURD, Ebu Mansur, Muhammed, Kitabut-Tevhid, (nr.F. Huleyf), Beyrut, 1970 - MUTALI, Serdar, Arapa- Trke Szlk, Daarck Yay., stanbul, 1995 - MSLM, es- Sahih - NESEF, Ebul- Muin Meymun b. Mekhul, Tabsratul- Edile, ( Haz. Hseyin Atay) D..B. yay., Ankara, 1993 - ----------, Ebul- Muin Meymun b. Mekhul, Tabsratl-Edille, Yazma, Kayseri 102

Raid Efendi Ktphanesi Nshas, no: 496 - NESEF, mer, slam nancnn Temelleri Akaid, ev: M. Seyyid Ahsen, Bayrak Yay., stanbul, 1995 - NER, Necati, nsan Hrriyeti, Vadi Yay. Ankara, 1995 - --------, Necati, Felsefe Yolunda Dnceler, M. E.B. Yay., stanbul, 1995 - Z, Mustafa, mam- Azamn Be Eseri, M...F.V., Yay., stanbul, 1992 - ZDEMR, Metin, slam Dncesinde Ktlk Problemi, stanbul, 2001 - ZTRK, Yener, Kaderle Alakal Yeni Yorumlar, Ekev Dergisi, c.14, Erzurum, 1998 - ZSOY, mer- GLER, lhami, Konularna Gre Kurn, Fecr Yay. Ankara, 1996 - PARET, Rudi, Kurn zerine Makaleler, ev: mer zsoy, Ankara, 1995 - PEZDEV, Ebu Yusr Muhammed, Ehl-i Snnet Akidi, ev: erafettin Glck, Kayhan Yay., stanbul, 1988 - RAZ, Fahreddin, Tefsir-i Kebir, Komisyon, Aka Yay., Ankara, 1985 - -------, Fahreddin, Kitabul-Erbain, Kahire, 1986 - -------, Fahreddin, el- Muhassal, Kelama Giri, ev: Hseyin Atay, Kltr Bakan. Yay., Ankara, 2002 - SABR, Mustafa, nsan ve Kader, ev: sa Doan, stanbul, 1989 - SABUN, Nureddin, El- Bidaye, Maturidiyye Akaidi, ev: Bekir Topalolu, D..B. Yay. Ankara, 1995 - SNANOLU, Abdulhamid, Mutezile Dncesinde nsan Hrriyeti, (Baslmam Doktora Tezi), Ankara, 2000 - EHRSTAN, Muhammed b. Abdulkerim, el- Milel ven-Nihal, Msr, 1990 - ERF, Mian Muhammed, slam Dncesi Tarihi, nsan Yay., stanbul, 1990 - TAFTAZAN, Ebul- Vefa, Kelam lminin Belli Bal Meseleleri, ev: erafettin Glck, stanbul, 1980

103

- TRMZ, es- Snen - TOPALOLU , Bekir; Kitabt- Tevhid Tercmesi, sam Yay., Ankara, 2002 - TOPU, Nurettin, Psikoloji, ler Basmevi, stanbul, 1949 -TOPRAK, Sleyman, nsan Fiilleri Konusunda Maturidi ve Eri Arasndaki htilaf, Seluk ..F.D., c.3, Konya, 1990 - ------------, Sleyman, Nesefinin Tabsresinde Kaza ve Kader, Seluk ..F.D. c.1, Konya, 1985 - TRTTON, A.S., slam Kelm, ev: Mehmet Da, A.. Basmevi, Ankara, 1983 - TUN, Cihad, Sistematik Kelam, Kayseri, 1994 - TURHAN, Kasm, Bir Ahlk Problemi Olarak Kelm ve Felsefe Asndan nsan Fiilleri, M...F.V. Yay., stanbul, 1996 - TRK DL KURUMU, Trke Szlk, 1998 - VANESS, Josef, slam Kelamnn Balangc, ev: aban Ali Dzgn, A...F. Dergisi, c. 41, A.. Basmevi, Ankara, 2000 - WATT, W. Montgomery, slm Dncesinin Teekkl Devri, ev: E. Ruhi Fla, Ankara, 1981 - ------------ , Montgomery, slamn lk Dnemlerinde Hr rade ve Kader, ev: Arif Aytekin, stanbul, 1996 - WOLFSON, H. Austryn, Kelm Felsefeleri, ev: Kasm Turhan, Kitabevi Yay. stanbul, 2001 - YAVUZ, Yusuf evki, stitaat, D..A. c.23, stanbul, 2001 - -----------, Y. evki Kader, D.. A., c. 24, stanbul, 2000 - -----------, Y. evki, rade, D..A., c.22, stanbul, 2000 - YAZICIOLU, M. Sait, Fiil, D..A., c.13, stanbul, 1996

104

- ------------------, M. Sait, slam Dncesinin Tarihsel Geliimi, Aka Yay., Ankara, 2001 --------------------, M. Sait, slam Kelamnda nemli Bir Mesele stitaat, .A. Dergisi, c.1, Ankara, 1986 - ------------------, M. Sait, Maturidi ve Nesefiye Gre nsan Hrriyeti Kavram, Akid Yay., Ankara, 1988 - YEPREM, M. Saim, rade Hrriyeti ve mam Maturidi, M...F.V. Yay., stanbul, 1984 - ------------, M. Saim, Maturidinin Akide Risalesi ve erhi, M...F.V. Yay., stanbul, 2000 - YAZIR, Elmall Hamdi, Hak Dini, Kurn Dili, stanbul, 1971 - YURDAGR, Metin, Allahn Sfatlar, stanbul, 1984 - YKSEL, Emrullah, Kelm Dersleri, Erzurum, 1986 -------------, Emrullah, Eariler Ve Maturidiler Arasndaki Gr Ayrlklar, Atatrk ..F.D. c.9 - ZEBD, Muhammed Murtaza el- Hseyni, Tcul-Ars, Beyrut, trs.

105

ZET ahin, Hseyin, Kaderin rade ve Kudret Sfatlaryla likisi Yksek Lisans Tezi, Danman: Prof. Dr. Ahmet AKBULUT, 101 s.

Bu almamzda Mslman kltrnde var olan kader inancnn slam dininin ruhuna uygun olup olmadn aratrarak doru bilgiyi edinmeyi amaladk. Bu alma giri ve blmden olumaktadr. Girite, problemin mahiyeti ve bu problemin slam dnyasnda ortaya knda yabanc kltrlerin etkisinin ne lde olduunu ortaya koymaya altk. Birinci ve kinci blmde, kavramsal tahlilde bulunduk. Birinci blmde, kaza ve kader kavramlarnn, ikinci blmde ise kader meselesiyle yakndan ilgili olan irade, kudret ve istitaat kavramlarnn tahlilini ve bu kavramlara itikdi mezheplerin ykledii anlamlar ele aldk. nc blmde, kelam ekollerinin irade ve kudret kavramlaryla insann fiilleri arasnda kurduklar ilikiyi tespite ve onlarn kaza ve kader inanlarnn olumasnda bu kavramlarn etkisinin ne olduunu incelemeye altk. Kader inanc insanlarn yaamlar boyunca yapacaklar tm davranlarn nceden Allah tarafndan belirlendiini kabul etmektir. Kurann kader inancna yaklamn ortaya koyabilmek iin ilgili tm ayetleri birlikte deerlendirmek gerekmektedir. Kuranda ki ayetler incelendiinde, Allahn mutlak irade, kudret ve hakimiyetini vurgulayan ayetler olduu gibi, insann irade hrriyetine iaret eden ayetlerin de olduu grlr. Fakat bu ayetler btn olarak deerlendirildiinde, bu inancn, Kurann insana sorumluluk ykleyen ruhuna uygun olmad grlr. Kader inanc, iyiyi ve doruyu arayp gerekletirmekle ykml olan insana, mevcut olan normal ve makul bulma dncesi telkin ettiinden, slamn ruhuna uygun bir inan deildir. Byle bir inanla, Allah tarafndan verilen hr iradenin douraca sorumluluu bir arada deerlendirmek ise mmkn grnmemektedir.

106

ABSTRACT ahin, Hseyin, The Connection of Fate With Willpower and Power. Gradute Thesis, Advisor: Prof. Dr. Ahmet AKBULUT, 101 p.

In this study, we investigate the compatibility of belief of fate, which exist in muslim culture, with the Islamic religion and try to get the right information. This study consists of four chapters. In the introduction, we try to state the nature of the problem and the effect of external cultures. Conceptual analysis is made in chapter one and two. Chapter one deals with the concept of subdivision of a province and fate while, chapter two handles the analysis of willpower and power and the meaning of these concepts that is given by religious denominations. Chapter three focuses on the determination of the relationship between willpower and power concepts and the actions of the human being. Also we try to investigate the effect these concepts on the formation of their belief of fate. The belief of fate is to acept the predetermination of the acts, that the people perform throughout their lifetime, by Allah. To investigate the point of view of Quoran to the belief of fate, it is necessary to take on the related verse of the Quoran as a sum. When the verses of the Quoran is analyzed, it is possible to see that they not only emphasize the willpower, power and control of Allah, but also there exist verses that indicates the villpower freedom of human. Howewer, if these verses of the Quoran are handled as a sum it is possible to see that this belief is unappropriate to the essence of the Quoran that sticks to human. The belief of fate suggests to accept the existing situation instead of realising better and right one. Therfore, it is not an appropriate belief to the essence of the Quoran

107