KADER VE RADE YA DA NSANIN ZGRLK SORUNU

Kader ve rade kavramlarndan ne anladnz, insanolunun yaptklarndan, ettiklerinden ne derecede sorumlu olduu ya da olmad sorularnn yantlaryla sk ilikilidir. Bu yantlar ortaya konulmadan, bu sylem hakknda sylenecek eylerin ok ksr kalaca aikardr. Bu yantlar bize insann zgrlnn ne olup ne olmad hakknda da fikir verecektir. Bu balamda, din felsefesi ve bilim felsefesinin nemli konularndan biri olarak, zerinde fikirler rettii kader ve irade kavramlarna, bu iki bak asnn nasl yaklatna bakmak, yantlarn neler olabileceklerini bilebilmek adna yerinde olacaktr.
Din ve bilim felsefeleri alannda alanlarn, kader ve irade kavramlar hakknda fikir olutururken yantlarn aradklar sorulardan bazlarn sralarsak: Bir Tanrnn varl gerekli midir? Tanr var ise kaderin takdiri ve gereklemesi yalnzca ve yalnzca onun elinde midir? Kadere, bireyin iradesinin etkisi var mdr? Eer varsa snrlar nedir? Birey kaderini deitirebilir mi? Eer her ey Tanrnn iradesinin altnda belirleniyor ve gerekleiyor ise bireyin sorumluluu sylemi anlamsz olmuyor mu?

Bir ksm sralanan bu sorular bu erevede uzatmak mmkn. Bu sorularn yantlar kader ve iradenin nasl anlald veya modellendii ile ilgili olduundan nce din felsefesinin bu soruna yaklamna bakalm. Din felsefesinde bu sorunun zmne ilikin farkl gr genelde egemen olmutur. Bu grlerden birincisi, kat kaderci grtr. Bu gre gre varolan her ey ile ilgili, btn durumlar ve olaylar Tanrnn taktirindedir. Olaylarn bireyin iradesine bal olmadan, Tanr tarafndan nceden deimez bir ekilde belirlendiine inanan bu kat gre gre iyilik ve ktlk Tanr dandr. Bu gre gre insann hi bir zgrl olmayp kaderi karsnda boyun emeye mecburdur. kinci gr, iradeci gr olup, birinci grn neredeyse tam zddn savunmaktadr. Bu gre gre bireyin tam bir zgr iradesi olup btn eylemlerinden sorumludur. Aksi halde bireyin yapt kt ilerinde, Tanrnn iradesi ve kulunu mecbur edii sz konusu olur. Bu durumda Tanr, zorla yaptrd kt bir iten dolay kulunu sorgulayp sonrada cezalandran, ona zulmeden durumuna der ki, Tanr, tanm gerei byle olamaz. Bu gre

gre, birey karar verebilecek, eylemlerini seebilecek irade gcne ve akla sahiptir. Bu neden dolaydr ki, eylemlerinden insan sorumludur. Din felsefesinde savunulan son gr ise orta bir yol izlemekte olup yukardaki iki grten bir sentez oluturmutur. Bu gre gre kader, Tanrnn elinde kapsayc, btn olan (irade-i klliye) ve bireyin elinde snrl olan (irade-i czziye), olmak zere ikiye ayrlr. Birey kendi elinde olan snrl iradesiyle neyi ne kadar ve nasl isterse; Tanr da onu yaratr. Bu gr, Tanrnn meydana gelecekleri, bireyin seimlerini, ezelden beri biliyor olmasnn, bireyin iradesini kullanmasna mani olmadn savunur. Bireyin bir durum karsnda seim yapmas, o olayn Tanr tarafndan ezelden beri biliniyor olamamasndan deil, bireyin snrl iradesi ve kendi zgr seiminden ileri geldii, bu gr tarafndan savunulur. Bilim felsefesi kader ve irade kavramlarn, determinizm yani gerekircilik ve stokastik yani rast gelecilik olmak zere iki farkl yaklamla modellemeye alr.
Gerekircilik (determinizm), her olayn bir nedeninin olduu ve ayn nedenlerin, ayn artlar altnda her zaman ayn sonular dourduunu, dolaysyla olaylarn zorunlu ve evrensel kanunlara uyarak ortaya ktn kabul eder. Bu gre inananlar, evreni oluturan tm eyleri ieren, fizik, kimya, biyoloji, astronomi, aritmetik ve geometri gibi doa yasalarnn, evrenin var olduu srece, ayrca sosyoloji ve psikoloji gibi sosyal yasalarn canllar ortaya kndan itibaren, var ve deimez bir biimde ayn olduklarn savunurlar. Onlara gre, bu yasalar ve onlarn oluturduu ahenk iindeki dzen, evrenin ve onun bir paras olan bireyin bilimsel bir kaderi olup, evrenin tmne hakim deterministik bir dzenin varln kantlarlar. Bu gre gre, insan, doa ve sosyal yasalar bilmek, tanmak ve onlara hakim olmakla zorunluluk alanndan zgrlk alanna geer ki bu da zorunluluk-zgrlk diye adlandrlr. Bu durumda, insan doa ve sosyal yasalar yaratamaz, yok edemez ve deitiremez, ama onlar tanyp bilmekle onlardan korunur, zararl sonularn yararlya evirebilir. Bir yasay bilmek insan zgr ve gl klar. Zira sebep ve sonucu insansal amalarna gre oluturarak, olay ve olgular yani kaderini ynlendirebilir. rnein; insan yldrmn nedenini, sebebini bilmedii srece, yldrm onun iin bir zorunluluk, kt bir kaderdir. nsanolu, yldrmn nedenini ve niteliini renmekle, yldrmsavar yapabildi ve dolaysyla yldrmn getirecei lm ve tahrip edici kaderi yok etti ve ilaveten onun enerjisini depolayarak ondan yararlanmasn da bildi. Bylece insanolu yldrm yani bir doa yasasn yok edemedi ama, onun bilgisini edinmekle ve denetim altna almakla zorunluluktan zgrlk dzeyine geti. Yine insanolu, barajlar yaparak, kyleri, kentleri ve mahsulleri mahveden azgn ve vahi sular denetim altna ald. O suyun getirecei felaketleri nleyen insanolu kendi kaderini deitirdi. Bununla da kalmayp kontrol altna ald o sulardan elektrik retti ve yln drt mevsimi dzenli sulama ile mahsuldeki bereketi arttrd. Bylece insanolu, doal bir afetin zorunluluundan zgrle ve esenlie geebildi. Bu sel rnei zgrle gemek ve gelimilik arasnda sk bir balant olduunu bize hatrlatmakta. Yani Kanadada yaayan insanlarn kaderi ile Mozambikte yaayan insanlarn kaderi ayn olmamakta. Mozambikte felaket olan kader olgusu Kanadada esenlik kayna olabilmektedir. nsanolunun doa yasalarn tanyp, onlarn zararl sonularn yararlya evirerek zorunluluk alanndan zgrlk alanna gemesiyle ilgili bu gibi rnekler kolaylkla oaltlabilir. Btn bunlardan da grlecei zere insanlar doa yasalarna, fizik, kimya, tp gibi bilimlere nfuz ettike, zorunluluklar denetimleri altna alarak zgrle gemekte, baka bir deyile Evrensel-Doasal Kader i ynlendirebilmektedir. Buna benzer biimde, sosyal insann belirlenmi, izilmi bir Sosyal-Toplumsal Kader inin de var olduu bu grte olanlarca ileri srlr. Burada insanolunun yapaca i; iradesiyle ve

giriimleriyle, sosyal toplumsal dzenin yasalarn, olaylarn sebep, koul ve sonularn bilmek ve ona gre sosyal kaderini ynlendirmektir. Bylece sosyal toplumsal zorunluluktan sosyal-toplumsal zgrle gei salanm olacaktr. Sonu olarak kader ve irade kavramlarn determinizim yani gerekircilik yaklamyla modelleyen gr; gerekirciliin tanm gerei her ne kadar bir zorunluluk ve bir kader izgisi olutursa da, insanolunun doasal ve toplumsal bilimleri ve onlarla ilgili olay ve olgularn sebep ve sonularn bilebilecek potansiyele sahip olduunu, ve bu potansiyel sayesinde sebeplere etki yaparak ya da onlar yok ederek neticeyi deitirebileceini ve bylece, insanolunun, zgrln zorunlulua, serbest iradenin de kadere mdahalesini salayabilen bir varlk olduunu ayrca alemin deterministik yapsnn da buna msait ve ak olduunu savunmaktadr.

Burada deizm ve teizmin gerekirciliin varln kabul ettiklerini belirtmek gerekir. Ancak aralarndaki fark, deizm; Tanr sadece yaratandr. Evreni yarattktan sonra evrenle ve insanla hibir ilikisi kalmaz. Evren kendi yasalaryla kendini ynetir ve varln devam ettirir derken, teizmin; Tanr evreni yasalar ile beraber yaratmakla birlikte, evren varolduu srece onu ynetendir de. Yaradl ve olu devam ettiine gre, Tanrnn alemle ilikisi ve ynetme fiili de devamldr. Gerekircilik yasas ve dzeni, Tanrnn kudretlerinin ve fiillerinin bu alemdeki tecellisinden ibarettir ve tecelli ise devamldr. demesidir. Kader ve iradenin bilim felsefesi bakmndan ikinci modellemesinin, stokastik ya da rast gelecilik yaklam erevesinde yapldn belirtmitik. Bu gr, tek, tek insan baznda gelecein bilinemeyeceini ancak ok sayda insan ieren topluluklar sz konusu olduunda, byk saylar iin geerli olaslk kurallar erevesinde bir eyler syleyebilmenin mmkn olabilecei eklindedir. Burada dayanlan fiziksel gereke ise, yzyln banda ortaya atlp, son yllarda hzla gelimekte olan ve bilim alannda olduu kadar sosyal alanda da geni uygulama alan bulan kuvantum mekanii (ve/veya kuvantum fizii) olmaktadr. Olas durumlar nceden hesaplamak hala mmkn ama evren ve birey baznda gelecei kesin olarak bilmek hibir ekilde mmkn deil gr, bu grteki insanlarnn en temel grdr. Belirsizlik ve olaslklar. Kuvantum mekanii ile genetik bilimi ortaya kmazdan nce hemen, hemen yalnzca kumarbazlarn ilgisini ekmi olan olaslk kurallar. Yalnzca byk saylar iin geerli olan, ama byk saylar sz konusu olduunda da, rast gelelik ya da geliigzellik gibi grnen bir ok eyin akln kavrayabilecei bir dzeninin bulunduunu kantlayan olaslk kurallar. te tm bunlar yzndendir ki birbirlerinden ok farkl olan insanlar, tek, tek zellikleri asndan, yalnzca zaman iinde deil uzam yani mekan iinde de an erileri oluturacak biimde bir btnlk arz edebiliyorlar. Bu dalm yani an erisi kavram ve onlarn yorumlanmas bu grn omurgasn oluturuyor. Yeni gzlemler, yeni bilgiler ve birbirleriyle ilikilendirilebildikleri takdirde eski bilgiler; tek, tek toplumlar, hatta aslnda insanln tamam temelinde, eitli insan deerlerine ilikin dalmn ok ilgin bir zellii olduunu gsteriyorlar: Topluma baskc bir mdahale yaplmad hallerde

insanlar, btn dnyada, birbirinin tamamen zdd deerlerden oluan ikili u noktalar arasnda tam bir olaslk dalm oluturacak biimde kmeleiyorlar. Daha ak bir anlatmla, szgelimi yoksulluk-zenginlik baznda ele alndklarnda, insanlarn ok kk bir ksm ar zengin, ok kk bir ksm da ar yoksul oluyor. Bu ar ulardan sonra sralamada bir yanda zenginler, te yanda yoksullar bulunuyor. Bunlarn says ar zengin ya da ar yoksul olanlara oranla biraz daha fazla oluyor. Ama asl ounluk ortada toplanyor. Bunlar da, ne zengin ne yoksul olan insanlar oluyorlar. Bir baka deyile, birbirine zt ikili deerlerin en gl olduu u noktalarda az sayda insan bulunurken birbirine zt ikili deerlerin en zayf olduu ortada ise ok sayda insan bulunuyor. Ama ortadaki ounluk bile bu deerler asndan hafif de olsa bir farkllama gsteriyorlar. Bu, tam anlamyla simetrik olmayan yumuak eimli an erisi, yani hiperbol benzeri olup, evrende byk saylarla ifade edilebilen btn oluumlar iin geerli olduu btn fiziki ve btn matematikiler tarafndan bilinen ama baz sosyal bilimcilerin srarla uzak durduu olaslk dalm; evrene zg deerlerde olduu gibi insana zg, farkllk gsteren ya, kilo, boy, zeka katsays, cinsellik, siyasi tercih, inan gibi hemen, hemen btn deerler iin de geerlidir. Farkl insan deerlerine ilikin btn bu asimetrik yumuak an erileri, dz kenarlar birbirine bitiecek biimde bir araya getirilirse, insann ve insanln btn zelliklerini birden kapsayan ve zaman iinde de hareket eden yani deien boyutlu bir mekik olutururlar. Daha doru ifade ile, birbirine zt kutuplar oluturan iki ulu insan deerleri, olaslk olma durumundan kp gereklik haline geldikleri zaman, ortaya mekik benzeri bir yap kmaktadr. Zira, aslnda her insann, bu deerleri, iki u noktasn da ierecek biimde iinde barndrd varsaylyor. Bu olgu da her insan bir olaslklar yuma haline getiriyor. rnein ok yoksul biri, bir dizi olay sonucu zenginleebiliyor ya da tam tersi olabiliyor. Yani hibir ey sabit ve mutlak deil ve hemen her ey olas olabiliyor. Dolaysyla tek, tek her insann tek, tek her olay karsnda nasl davranaca, ya da iki ulu tek ,tek her seenein hangi noktasnda konumlanaca konusunda bir belirsizlik var oluyor. Ancak u da var ki, insanlarn gereklemi kararlarna ve yaplarna baklarak, bu olaslklara ilikin bir dalmdan ve dolaysyla mekikten sz edilebiliyor. te yandan, yalnzca olaslklar gz nne alndnda, bu oluumun, mekikten daha karmak bir yap olmas beklenen bir durum olarak karmza kyor. Ama her durumda, insanlarn, Batl dnrlerin Eflatundan bu yana ngrd gibi, iyiler ve ktler, aklllar ve aptallar, sermaye sahipleri ve mlkszler, gelimiler ve azgelimiler trnden, izgisel iki ayr grup haline deerlendirilmeleri ve belli deerlerle etiketlenip hiyerarik bir dzen iinde sabit bir konumda tutulmalar asla mmkn gzkmyor. Bu arada sk kullanlan bir kavram olan dalizm hemen akla geliyor. Aslnda dalizm determinizm yani gerekircilik iinde hayata gzlerini am bir yaklam. te yandan stokastik ya da rast gelecilik yaklam erevesinde dalizme bakldnda dalizmin iflas etmi olduu gzkyor. Siyah ve Beyaz yan yana iki kare olarak dnrsek Gri gei rengine gereinden fazla nem vermemiz gerekiyor. Aslnda siyah kare bir u, beyaz

kare dier bir u olarak alnp asimetrik an erisinin orta blgesini gri olarak dnebilirsek felsefede kullanlan ekliyle Dalizm kendini bu yeni bilimsel bilgiyle yani stokastik ya da rast gelecilik yaklamyla buluturabilir. Kukusuz, eitli ikili deerlere ilikin olaslk dalmlarn yanstan an erilerinin ille de birbirleriyle rtmesi de sz konusu deil. Yani en zengin olanlarn ayn zamanda en zeki, en gzel, en uzun, en gen olmas gerekmedii gibi, en yoksul olanlarn da ayn zamanda en aptal, en irkin, en ksa, en yal olmas gerekmiyor. Zaten, eer byle olabilseydi, insan ve insanl tanmlamak iin mekik gibi temsili bir yap aramaya gerek kalmaz ve ite ancak o zaman, her ey dz bir izgi zerine sralanabilirdi. Amaevrende dz bir izgi yok. Dz izgi, insan beyninin, evreni aratrrken ileri kolaylatrmak amacyla yaratt bir kavram. Burada dz izgi ile kastedilen gerekte, uzam/zaman yapsnn Bat felsefesi balamnda diyakronik olduudur. Yani her eyin birbirini izleyen, ardk, ayr, ayr alanlarda ve ayr, ayr mekanlarda gerekletii modellemesidir.
Oysa bilindii zere Dou felsefesinin ta batan itibaren ileri srd model, her eyin ayn anda, ok merkezli tek bir mekanda gerekletii yani uzam/zaman yapsnn sentronik olduudur. Dolaysyla Bat da ve Dou da zaman ve uzam farkl, farkl alglanr. Bat bugnlerde ileri srd stokastik ya da rast gelecilik yaklam ile ok uzun ve deiik sreler sonucunda Dounun binlerce yl nce ne srd modele ulaabilmi ya da bu fikir yani sentronik alglama ve dnme hi deilse Bat nn tartma gndemine girmitir. Sentronik gre gre, insann dncesinde, insan topluluklarnda ve devlet mekanizmalarnda dzenli gelime ya da evrim, bu yap yani bu mekiksi ey sayesinde mmkn oluyor.

Deiiklik her zaman tek, tek bireylerin dncesinde balyor. Bu bireyler, byk olaslkla, giriimcilik x statkoculuk olarak adlandrlabilecek, insana zg bir deer ikiliinin ar ularndan birinde, giriimcilik ucunda durup da daha nce akl edilmemi bir takm yenilikleri akl eden ve hayata geirebilen insanlar oluyorlar. Sz konusu yenilikler dier insanlarn da iine yarayacak gibiyse, mekiin giriimci kesimleri, bir ya da birka birey tarafndan nerilen bu deiiklii, en ortalama insana ulancaya kadar ar, ar souruyorlar. Bu arada statkocu kesimin ar ular da, yenilie kesin olarak kar koymaya balyorlar. Bu tepki de, en ortalama insana ulancaya kadar o u boyunca ar, ar yaylyor. Bylece ortada, yani ounluu oluturan ve bir blmnn az da olsa giriimci, dier blmnn ise az da olsa statkocu yan ar basan ortalama insan baznda bir buluma ve bir atma oluyor. Eer deiiklik kalc ve yararl saylan ve mekii oluturan dier zelliklerle uyumlu bir deiiklikse, mekiin statkocu yarsnn direniini amay baaryor; deilse, toplumum tamam tarafndan benimsenmiyor. Bu noktada, Mustafa Kemal Atatrkn Devrimlerini bir de bu erevede alglayp yorumlamaya almanz, bu dnce sistematiini anlamanz iin iyi bir egzersiz olabilir. Aslnda insan topluluklarnda saduyu diye tanmlanan zellik de ite,giriimci/statkocu kar ular arasndaki bu denge durumu oluyor. Bu denge durumudur ki, insanlarn her yeniliin peinden koturup telef

olmasn engelledii gibi, hi deimeden kalmalarna da olanak brakmyor. te toplum iin yukarda anlatlmaya allan bu ak bir kii iinde rahatlkla modellenebilir ki, bu ak veya modelin sonucunda gelinen denge durumu o toplumun veya insann kaderini bu dengeye gelme srasndaki eylemler ise iradeyi remz ediyor. Btn bunlar sonucunda eer kader ve irade sorunsaln stokastik ya da rast gelecilik yaklam erevesinde savunan bir bilim insanyla konuursanz, kader ve iradeye ilikin grleri olarak byk bir olaslkla Tek bir insan, evrenin uzam/zamansal bykl iinde bir hi. Ama insanlk giderek hem uzam hem zaman iinde byyor. Evrenin byk saylarda anlaml olan yasalar balamnda, bu bykln gnn birinde kaderine hakim olmas ve onu deitirmesi olas. Yeter ki tek, tek insanlar bu gerei;yani yalnz ve yalnz insanln tamam balamnda sonu alnabileceini bilerek grece ksa yaantlar boyunca ellerinden geleni yapmay srdrsnler. Yeter ki insanlk, tek bir insan gibi ilkel benlik ve benlik aamalarn, kendi kendisini ve stnde yaad dnyay yok etmeden gemeyi baararak insanlkla uyumlu bir st benlik ya da bilinli toplumsallk aamasna ulasn szlerini sarf edecektir. Burada belki de ilave edilmesi gereken son bir nokta ise deizim ve teizimin kader ve iradenin bilim felsefesi bakmndan ikinci modellemesinin yani stokastik ya da rast gelecilik yaklamnn varln klliyen ret ettikleri noktasdr. Yukardaki deiik grlerin her biri iindeki baz grler gelien insana yakn, bazlar ise dogmatik ve banaz olmalar dolaysyla uzaktrlar. Yukardaki grlerden akla yakn ve dogmatik olmayanlar insanln potasnda eriyerek bir senteze varmtr veya varacaktr. Dnce zgrlne inanan ve ayn zamanda ruhun lmezliine inanan insanlar olarak, tabii ki insann zgr iradeye sahip olduuna, yapt iyi ya da kt eylemlerden sorumlu olduuna inanmak durumundayz. Aksi durumda yeryzndeki milyonlarca insann insanlk sevgisini yceltme abalar anlamsz bir aba haline dnecektir. Bir insan nce kendisiyle savamak ve kendi ihtiraslarn ve ktlk yapma eilimlerini yenmek zorundadr. Bunun iin gerekli zgr irade, her birey gibi insanda da mevcuttur. Yeter ki insan zgr iradesini, kendini iyiye, gzele yneltmekte kullansn. zeletiri yapabilsin. Yapc eletirilere ak olabilme erdemini gstersin. Btn bunlar yapabilen insan bu dirayetini, yukarda anlatmaya altm modeller iinden dogmatik olanlar hari, hangi model iinde gsterirse gstersin iradesini hakkyla kullanm yani zgrlemi ve kaderini belirlemi yani zgrlnn snrlarna ulam olacaktr. Hasan
07.08.2001
YARARLANILAN KAYNAKLAR B.. Dzgren, Cogito, Say: 11, 1997. Y. Kkdamar, Denemeler, 1995. A.Denkel, Dnceler ve Gerekler, Felsefe Yazlar I, 1997. A. Denkel, Dnceler ve Gerekler, Felsefe Yazlar II, 1997.

SAYGIN