T.C.

FIRAT NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI KELAM BLM DALI

NSAN RADES VE KADER LKS

(YKSEK LSANS TEZ)

DANIMAN Prof. Dr. Temel YELYURT ELAZI 2012

HAZIRLAYAN Tuba ALTUNCU

T.C. FIRAT NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI KELAM BLM DALI

NSAN RADES VE KADER LKS

(YKSEK LSANS TEZ) DANIMAN Prof. Dr. Temel YELYURT

HAZIRLAYAN Tuba ALTUNCU

Jrimiz, 17.02.2012 tarihinde yaplan tez savunma snav sonunda bu yksek lisans / doktora tezini oy birlii / oy okluu ile baarl saymtr. Jri yeleri: 1. Prof. Dr. Temel YELYURT 2. Prof. Dr. Adem TUTAR 3. Do. Dr. Mehmet ATALAN 4.Do. Dr. Selim ZARSLAN 5. Yrd. Do. Dr. Sddk NALAN F.. Sosyal Bilimler Enstits Ynetim Kurulunun .... tarih ve . sayl kararyla bu tezin kabul onaylanmtr. Prof. Dr. Erdal AIKSES Sosyal Bilimler Enstits Mdr

II ZET Yksek Lisans Tezi nsan radesi Ve Kader likisi

Tuba ALTUNCU Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Temel slam Bilimleri Ana Bilim Dal Kelam Bilim Dal Elaz2012; Sayfa: X + 95 Kader konusu, slam dnce sistemi ierisinde en ok tartlan konulardan birisidir. Dier toplum ve inanlarda da zerinde dnlen kader konusu hakknda olduka farkl fikirler ileri srlmtr. Kader konusu birok kavramla birlikte ele alnmtr. Bu kavramlarn en nemlilerinden birisi ise iradedir. Kaderin insan iradesine bir etkisinin olup olmad dnlm ve bunun hakknda farkl fikirler ileri srlmtr. Bazlar insann kader karsnda herhangi bir ekilde hareket alannn olmadn, kiinin btn fiillerinde mecbur olduunu sylerken kaderin olmadn, bazlar da insann fiillerinde tamamen zgr olduunu syleyen grler ortaya kmtr. Halbuki Allahn ilminde bulunan bilgilerin insanlar tarafndan bilinmemesi, herhangi bir zorlaycl ortadan kaldrmaktadr. Bununla birlikte, insan iradesinin ve fiillerinin g yetiremeyecei durumlar da meydana gelmektedir. Kader hakknda Kuran ve snnete uygun olarak ortaya kan grlerin tutarll akl ve mantk asndan da olduka uygundur. Dier ar grlerin ise aslnda siyasi kargaa ortamndan beslendii grlr. Kader konusunun insan iradesi asndan ele alnmas konunun anlalmasna olduka fayda salayacaktr. Anahtar Kelimeler: Kader, rade, Fiil, Cebriyye, Kaderiyye

III SUMMARY

Master Thesis

The Human Decision And Fate Connection

Tuba ALTUNCU Frat University Social Studies Institute The Deparment of Basic Islamic Studies Theology Deparment Elaz2012; Page: X + 95

The fate of the Islamic ideas in the system is one of the most debated issues. The other society and faith thought to be on the fate of the different ideas advanced argued. Fate of the many concepts are discussed together. This is one of the most important concepts of the will. Whether there is an effect of the will of destiny, of human thought and different ideas about how it has been suggested. Some of the area of action is not any way in the face of humans destiny, the person is compelled to say that all the verb, not fate, arose from the opinions of people saying that the verb is completely free. However, the information found by God, known by the people, eliminating any obligation. Acts of human cant be prevented, however cases ocur. Quran and Sunnah in accordance with emerging ideas about fate of reason and logic in terms of consistency is very convenient. Other extreme views is fed by the media on the political turmoil. Understanding of the subject matter to be addressed in terms of the human fate rather will be beneficial.

Key Words: Fate, Relation, Act, Jabariya, Qadariya

IV NDEKLER ZET ........................................................................................................................................ II SUMMARY.............................................................................................................................III NDEKLER ...................................................................................................................... IV NSZ .................................................................................................................................. VII KISALTMALAR..................................................................................................................... X GR......................................................................................................................................... 1 ARATIRMANIN KONUSU .................................................................................................. 1 ARATIRMANIN AMACI VE NEM ............................................................................... 1 ARATIRMANIN YNTEM ............................................................................................... 2 ARATIRMA KONUSU LE LGL LTERATR .......................................................... 2 ARATIRMANIN ER ................................................................................................... 4

BRNC BLM KADER NANCININ ARKA PLANI 1.1. Kader Probleminin Ortaya k .................................................................................... 5 1.1.1. Dini Sebepler ............................................................................................................ 5 1.1.2. Siyasi Nedenler ........................................................................................................ 7 1.1.3. D Faktrler ............................................................................................................. 8 1.2. slamiyetten nceki Srete Kader Problemi ................................................................ 9 1.2.1. Yahudilik ................................................................................................................ 10 1.2.2. Hristiyanlk ............................................................................................................ 12 1.2.3. Cahiliyye Araplar .................................................................................................. 14 1.3. Hz. Peygamber Ve Sonraki Dnemde Kader Anlay ................................................. 19 1.3.1. Hz. Peygamber Dnemi ......................................................................................... 19 1.3.2. Drt Halife Zaman ................................................................................................ 20 1.3.3. Mezhepler Dnemi ................................................................................................. 24 1.3.3.1. Cebriyye .......................................................................................................... 24

V 1.3.3.2. Kaderiyye ........................................................................................................ 28 1.3.3.3. Mutezile ........................................................................................................... 30 1.3.3.4. Eariyye .......................................................................................................... 32 1.3.3.5.Maturidiyye ...................................................................................................... 33

KNC BLM KADER NANCI LE LGL KAVRAM VE KAYNAKLARIN ANALZ 2.1. Kader nanc le lgili Kavramlar .................................................................................. 35 2.1.1. Kader ...................................................................................................................... 35 2.1.2. Kaza ........................................................................................................................ 37 2.1.3. lim ......................................................................................................................... 38 2.1.4. rade ........................................................................................................................ 41 2.1.5. Kudret ..................................................................................................................... 44 2.1.6. Fiiller ...................................................................................................................... 47 2.1.7. Kesb ........................................................................................................................ 50 2.1.8. Hidayet Ve Dalalet ................................................................................................. 53 2.1.9. Rzk ....................................................................................................................... 54 2.1.10. Ecel ....................................................................................................................... 56 2.2. Kader nancnn Kaynaklar .......................................................................................... 59 2.2.1. Kuranda Kader ..................................................................................................... 59 2.2.2. Hadislerde Kader .................................................................................................... 65

NC BLM KADER NANCI BALAMINDA BAZI PROBLEMLERN ANALZ 3.1. Kader Ve mtihan likisi .............................................................................................. 73 3.1.1. Felaketler ................................................................................................................ 75 3.1.2. Hastalklar .............................................................................................................. 78 3.2. Evlilik ............................................................................................................................ 79 3.3. Zenginlik Ve Fakirlik .................................................................................................... 80 3.4. Dua ................................................................................................................................ 81

VI 3.5. Tedbir Ve Tevekkl ...................................................................................................... 83 3.6- Kader nancyla lgili Deyimler .................................................................................... 84 SONU .................................................................................................................................... 87 BBLYOGRAFYA................................................................................................................ 90 ZGEM ............................................................................................................................ 95

VII NSZ

Kader konusu slamdan sonra olduu gibi daha nceki dnemlerde de zerinde dnlen ve ska tartlan bir konu olmutur. nsan iradesi etrafnda byyen bu tartmalar hemen hemen her toplumda yaanm kiisel tercih ve insann kaderi arasndaki iliki ve balant arasnda net bir uyum ortaya konulamamtr. Kurandaki baz ifadeler, dehr kavram erevesinde tartlan bir kader anlaynn bulunduunu ifade etmi, dnemin edebi rnleri de bu kavrama nasl anlamlar yklendiini gstermitir. Bunun yan sra Yahudilikte ve Hristiyanlkta da bu konularn incelendii ve farkl mezhep ve cemaatlerin olutuu da kaynaklardaki bilgilerden anlalmaktadr. Hatta ilk a toplumlarnn inan ve yaplarnda da kader inanna dair bulgular gzlenmitir. Ksacas, kader problemi insann bulunduu her devirde incelenen bir konu olmu, dini inanlar etrafnda ekillenerek eitli hviyetler kazanmtr. Bu inanlarn ounda da benzer ayrt edici zellikler gzlenmitir. Hz. Peygamber dneminde kader konusunun o zamana gelinceye dek belli bir arka plannn olumas, bu problemin tartlmasnn baz zafiyetler dourabilecei endiesi, Mslmanlar arasndaki birlikteliin dalabilme ihtimali ve konunun tartlabilmesi iin gerekli olan kltrel ve fikri temelin henz tamamlanmam olmas, konuya mesafeli bir ekilde yaklalmasna neden olmutur. slam Tarihine bakldnda Raid Halifeler dneminde de benzer kayglarn tand gzlemlenmektedir. Bu iki dnem arasndaki dncenin ana sebebi hi phesiz Kuran ve hadislerde bulunan ifadelerle birlikte Hz. Peygamberin eitim metodudur. Fakat sonraki dnemlerde benzer tavrn taknldn syleyemeyiz. Yaplan fetih hareketlerinden sonra slam topraklar genilemi ve eski dinlerini brakp slama geen insanlarn says olduka byk bir miktarda oalmtr. Btn bunlar kltrel hayatta ve toplumsal yaantda farkllklar meydana getirmi, bu deiimler dnsel alanda da etkileim yaanmasn salamtr. Yaanan bu olaylarn sonucunda dier din ve kltrlere ait baz problemler slam dnce sisteminin ierisine girmi, birok konu tartlmaya balanmtr. En ok tartlan konularn banda da kader meselesi gelmitir. Kader konusu kavramsal adan tek bana ele alnmam, onunla ilgili olan baz konular da bu meselenin ierisinde ele alnmtr. Allahn sfatlar ve fiilleri, insann irade, tercih ve eylemleri gibi konular kader problemiyle ilgili olarak ele alnmtr. Bunun sonucunda tarihi sre ierisinde byk bir kavramsal ablon meydana gelmitir.

VIII Kader konusunun slam dnce sistemine girmesinin sebepleri genel kanaatin aksine siyasi sebeplere dayand gzlemlenmitir. zellikle Emeviler dneminde yaanan olumsuz olaylar kaderle ilgili olarak u noktalara kayan frkalama hareketinin balamasna neden olmu, yzyllar boyunca srecek tartmalarn yaanmasna sebebiyet vermitir. Fakat kader problemi sadece siyasi olaylar etrafnda ekillenen bir konu olmamtr. En nemli sebebi siyasi olaylar olmakla beraber bu tartmalar tetikleyen birok etken de olmutur. Bu etkenler sonucunda ortaya kan tartmalar birok frkann teekkl etmesine neden olmu, her mezhep itikadi adan farkl grler ortaya koyarak birbirleri ile mcadele etmitir. Reddiyeler ile balayan tartmalar sonraki dnemlerde sistematik bir hal almaya balam, slam dnce sistemine fikri ve felsefi adan byk bir yenilik kazandrlmtr. Yzyllarca tartlan bu konu toplumumuzda da baz anlaylarn ortaya kmasna neden olmu, insanlar baz kavramlar etrafnda kaderi tartarak belli anlaylar oluturmu, toplum ierisinde farkl dnceler meydana gelmitir. Toplumun zihni tasavvurunda bazen cebrle nitelendirebileceimiz bir kader anlay grlebilirken bazen de mutlak olarak insan iradesine vurgu yapan dnceler tespit edilmitir. Btn anlay ekilleri, anonim rnler etrafnda ortaya km ve varln devam ettirmitir. Toplumumuzda grlen halk rnlerinin bir ounda btn bu zellikler olduka fazladr. nsan radesi ve Kader likisi isimli tezimiz giri ve blmden olumaktadr. Giri ksmnda, tezimizin temelini oluturan bilimsel yntem ve yaklamlar anlattk. Aratrmann Konusu, Aratrmann Amac ve nemi, Aratrmann Yntemi, Aratrma Konusu le lgili Literatr ve Aratrmann erii balklaryla verdiimiz bu blm, yapm olduumuz almann bilimsel arka plann gstermektedir. Birinci blmde, kader inancnn arka plan aklanmtr. Bu blmde kader konusunun bir problem haline gelmesine neden olan sebepleri, slamiyetten nceki ve sonraki dnemlerde yer alan kader problemi ele alnmtr. kinci blmde ise kader konusu ile ilgili kavramlar izah edilerek insan iradesi ile nasl bir ilikisinin bulunduu ortaya konulmu, daha sonra ise slamn temel kaynaklar olan Kuran ve hadislerde konunun nasl incelendii anlatlmtr. Son blmde ise insan ve toplum psikolojisi asndan kader meselesini Kader nanc Balamnda Baz Problemlerin Analizi balnda inceledik. Kaderle ilgili inanlarn eitli konular etrafnda ekillenmesi nedeniyle bu blm ilgili alt balklar altnda ele aldk.

IX Tez konusunun seimi, plan, aratrma yntemi ve tezin balangcndan sonuna kadar karlalan problemlerin zmnde hibir desteini esirgemeyen, deerli hocam Sayn Prof. Dr. Temel YELYURTa teekkrlerimi sunarm. Elaz-2012

Tuba ALTUNCU

KISALTMALAR : ad geen eser : ad geen makale : ad geen madde : Ankara niversitesi : bin : Baknz : Cilt : eviren : Dokuz Eyll niversitesi : Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi : Erciyes niversitesi : Frat niversitesi : Hicri : Hazreti : Radyallahu anh : Sallallahu aleyhi ve sellem : sayfa : Say : Tahkik eden : Tarihsiz : Uluda niversitesi : Yayn yeri yok

age agm agmd A b. Bkz. C. ev. DE DA E F h. Hz. ra sav s. S. Thk. trs. U Y.y.

GR ARATIRMANIN KONUSU nsann fiil ve davranlar, sadece gndelik olaylardan etkilenmez. Btn bu davran ve dnce sistemini etkileyen en nemli unsurlardan birisi de dini inanlardr. Kader konusu, insann doumundan lmne kadar karlat btn olay ve durumlarla balantl olarak dnlen ve ilikili olan konularn banda yer alr. Kader inanc ou zaman Allahn insanlara nceden takdir etmi olduu ve kiinin ne yaparsa yapsn asla engel olamayaca bir yazg olarak dnlmtr. Meydana gelen her olumsuz durumda tabiri caizse- kabahat, kaderin zerine atlmakta, bu olumsuz durumlarn sebepleri ayrntl bir ekilde sorgulanmayp, gereken dersler kartlmamaktadr. Kader gibi nemli bir konuda mevcut olan doru anlamama ve meselenin asln bilmeme gibi sorunlar, ok byk inan boluklarnn olumasna neden olmaktadr. Kader konusunun dini boyutlar olmakla birlikte toplumsal ve psikolojik boyutlarnn da olmas, meselenin aratrlmasn gerekli klmtr. Kader konusu slam dnce sistemi ierisinde Emeviler zamanndan beri tartlan bir konu olmutur. Bununla birlikte etki alan byk olduu iin kavramsal adan da geni bir alanda incelenmitir. Bu almada kader konusu, insan iradesi merkezli incelenerek ortaya konulacak, sosyal hayata etkilerinin bulunmas sebebiyle bireysel ve toplumsal adan mesele incelenecektir. almamzn merkezinde bulunan konu Allahn mutlak kudreti karsnda insan iradesi ve bu ikisinin birbiri arasndaki konumunu ortaya koymaktr. Bu yzden, Allahn kudreti nedir?, nsann hr iradesi var mdr?, nsan fiillerinde zgr mdr?, nceden verilmi bir takdir var mdr? gibi sorular tezimizin en nemli sorularn oluturacaktr. ARATIRMANIN AMACI VE NEM nsan radesi ve Kader likisi isimli bu almamzn amac, insan dier tm varlklardan farkl ve stn klan akl ve iradenin nemini ortaya koymak, bireysel zgrln snrlarn olduka geni belirterek kader anlay ile iradenin uyumunu belirtmektir. Bunun yannda iradenin varlnn kadere, kaderin varlnn ise insan iradesine bir engel ve mani olmadn anlatmaktr. Kader konusu ile ilgili eitli dinlerde ve dnemlerde grlen inan ve inanlar belirtip bu konu hakknda slam dnemlerinde ne gibi grlerin ortaya ktn aratrmak ve kader konusuyla ilgili kavramlarn analizini yapmak tezimizin bir dier amacdr. Bunun

2 en temel nedeni dier din ve kltrlere ait baz unsurlarn zellikle Raid halifeler dneminden sonra slam dnce sistemine eitli yollarla girmi olmasdr. Mesela toplumumuzda kullanlan Zaman ne gsterir? ifadesi ile Cahiliye Araplarnda grlen dehr anlay byk bir uyum ierisindedir. Ayrca Cebriyye ve Kaderiyye gibi mezheplerin oluumunda Yahudilik ve Hristiyanlkla ilgili baz bilgilerin etkili olduu da kaynaklarda gemektedir. Toplumumuzda grlen konuyla ilgili inan ve dnceleri belirtmek, bunlarn deerlendirmesini yapmak olduka nemlidir. nk kader inancnn izdmleri ve insan iradesinin kadere etkisinin zihinsel tasavvurlar, topluma ait inan ve dncelerde sakldr. zellikle anonim rnlerde bu etki gze arpmaktadr. nanla ilgili bilgilerin toplumda nasl tezahr ettiini ortaya koymak, kaderle ilgili inanlarn nceki dnemlerde hangi evreleri geirdiini anlamada olduka yardmc olacaktr. Bu blm asndan toplum ierisinde bulunan her trl olumsuz durumun ve kiilerin yapm olduu, ho karlanmayan, ceza ve meyyide gerektiren fiillerin ilenmesinden sonra kader anlaynn arkasna snlarak btn suun kadere yklenilmesi gereinin yanll yapm olduumuz alma ierisinde deerlendirilecektir. ARATIRMANIN YNTEM nsan radesi ve Kader likisi adl bu almamz hazrlarken ncelikle veri toplama tekniklerinden dokmantasyon yntemine ve ktphane taramasna bavurduk. Dokmantasyon yntemiyle elde edilen verileri bilimsel niteliklerine gre inceleyip bunlarn kritiini yaptk. Daha sonra ise ulatmz verileri nceden oluturduumuz tez planna gre tasnif ettik. Tasnif edilen veriler objektiflik esasna dayal olarak Sosyal Bilimlerin deskriptif (vasflandrc) metoduyla yazya geirdik. ARATIRMA KONUSU LE LGL LTERATR nsan radesi ve Kader likisi isimli almamz hazrlarken birok alanla ilgili kaynaklardan istifade ettik. almamzn en temel kaynaklar Kuran- Kerim, temel hadis kaynaklar ve kelam eserleri oldu. zellikle ilk dnem kaynak eserlerin barndrm olduklar nemli bilgiler, asrlardan beri yaplan almalara nclk etmi ve yzyllar gemesine ramen isimlerini muhafaza etmeye devam etmilerdir. Konumuzla ilgili kaynaklarn en nemlilerinden birisi Ebu Mansur el-Maturidi tarafndan kaleme alnan Kitabut-Tevhid isimli eserdir. Ebu Mansur el-Maturidinin en nemli zellii Ehli Snnetin temel konularnda sistematik bir anlay oluturarak byk

3 kitleler tarafndan kabul grmesidir. Maturidi, nakil ve akl arasnda dengeli bir tutum ierisine girerek ar grlerle ve u fikirlerle mcadele etmitir. Kitabut-Tevhid, kendisine nisbet edilen Maturidiyye mezhebinin kabul ettii fikirleri sistematik bir ekilde izah eden nemli bir ilk dnem eseridir. Yapm olduumuz almayla ilgili olarak yararlandmz bir dier nemli kaynak, Ebu Musa el-Earinin yazm olduu el-bane fi Usulid-Diyane isimli eseridir. Eari de Maturidi gibi Ehli Snnet dnce sisteminin en nemli ilim adamlarndan birisidir. Bu eserde Eariliin temel prensipleri, dini inan ve uygulamalar eitli temellere dayandrlarak izah edilmitir. Ayrca batl kabul edilen dier gr ve dinlere de reddiye tarznda cevaplar bulunmaktadr. Earinin dier kitab Makalatl-slamiyyin vehtilaful-Musallin ise slam mezhepleriyle ilgili olarak kaleme alnan ilk klasik eserlerden birisidir. Bu eserde bir ok frka, kollar ile birlikte ele alnm, ileri srm olduklar fikirler inan esaslarna vurgu yaplarak eletirilmitir. Kitabul-Luma ise Eariliin dnce sistemini ve yntemini izah eden en nemli kaynaklardan birisidir. Yapm olduumuz almada istifade ettiimiz bir dier nemli eser, Kad Abdulcebbarn erhu Usulil-Hamse isimli eseridir. Bu kaynakta Kad Abdulcebbar, Mutezilenin dnce sistemi etrafnda ekillenen bilgileri izah etmi ve Mutezilenin temel prensipleri izah edilmitir. Mutezilenin akl n plana karan yaklam, eserin de en temel zellii olarak karmza kmaktadr. Yukardaki kaynaklarn yan sra Badadinin el-Fark Beynel-Frak ve ehristaninin Kitabul-Milel ven-Nihal adl eserlerinde, bahsettiimiz frka ve ekollerle ilgili nemli bilgilere ulatk. Saym olduumuz temel kaynaklarn yan sra, kader meselesi ile ilgili olarak Kelam, Mezhepler Tarihi, Tefsir, Hadis, slam Tarihi, Dinler Tarihi, Psikoloji ve Halk Bilimi kaynaklarndan da istifade ettik. Konunun dier dinlerde nasl alglandn ifade etmek iin Kutsal Kitap bata olmak zere eitli Dinler Tarihi kaynaklarndan istifade ettik. Bunun yannda kader meselesinin birok frkann oluumunda etkili olmas ve bu konunun mezhepler arasnda ayrt edici bir yn tamasndan dolay Mezhepler Tarihi kaynaklarndan da faydalandk. Ayrca kader konusuyla ilgili olarak vahyin ve Hz. Peygamberin ifadelerini renmek gayesiyle eitli tefsirlere ve Hadis kaynaklarna, Hz. Peygamber ve Raid halifeler dnemindeki baz bilgileri aktarmak iin de slam Tarihi kaynaklarna bavurduk. Kader konusunun bireysel ve toplumsal adan etkilerini incelemek iin de Psikoloji ve Halk Bilimi kaynaklarndan istifade etmeyi uygun grdk. Fakat btn bunlarla birlikte deerlendirmelerimizin tm, Kelam ilminin merkezinde ekillenmitir.

ARATIRMANIN ER almamzn birinci blmnde, ilerleyen konularn daha iyi anlalabilmesi iin kader probleminin ortaya kna neden olan sebepleri, slamdan nce kader probleminin nasl olduunu, Hz. Peygamber, Drt Halife zaman ve Mezhepler dneminde meselenin nasl ele alndn anlatmaya altk. Btn bunlar anlattktan sonra ikinci blmde kader konusu ve insan iradesi ile ilgili baz kavramlar aklayp, Kuran ve hadislerde kader kavramnn nasl ele alndn inceledik. nc blmde ise kader konusuyla ilgili olarak toplumda ve insanlarn ruhsal dnyalarnda grlen baz inan ve dnceleri, ilgili zel balklar etrafnda anlattk. Bu konu etrafnda eitli analizler ortaya konulduktan sonra da topluma mal olmu anonim rnler olan ataszleri ve deyimlerden konuyla ilgili olan baz rnekler verdik. Bu ekilde toplumun kadere ve kaderle ilgili konulara bak asn gstererek almamz tamamladk.

BRNC BLM KADER NANCININ ARKA PLANI Kader meselesi btn din mensuplarnca zerinde dnlen ve tartmalarn merkezinde olan bir konu olmutur. slamiyetten nce de konu hakknda eitli grler ileri srlm, bu fikirlerden bazlar eitli kanallar araclyla slam dnce sistemine girebilmitir. Meselenin iyi bir ekilde anlalabilmesi iin kader inancnn arka plan hakknda eitli bilgilerin verilmesi gerekmektedir. Bu blmde kader probleminin ortaya k, slamiyetten nceki srete kader problemi, bu srecin sonraki dnemlere tesiri, Hz. Peygamber ve sonraki dnemlerde kader inancnn aklamas yaplacaktr.

1.1. Kader Probleminin Ortaya k nceki blmlerde deindiimiz gibi kader problemi sadece Mslmanlar arasnda mevcut olan bir sorun olmayp dier din mensuplar ve toplumlar arasnda da olduka fazla tartlan konularn banda gelmekteydi. Kader konusunun insani bir mesele olmas bu problemin en ilkel kabilelerden en byk medeniyetlere, en basit fikirlerden en sistemli dinlere kadar her trl birim ierisinde tartld ve incelendii grlr. Konunun nemi asndan Yahudilik ve Hristiyanlkta kader problemini inceledikten sonra slam toplumunda kader probleminin ortaya kn anlatabiliriz. Kader konusunun olduka fazla tartlmasnn nedenlerini sadece bir sebebe balayamayz. Birbiriyle ilikili ve birbirinden etkilenen olduka fazla neden olmakla birlikte genel olarak bu problemin slam toplumuna girmesine sebep olan etkenleri balk altnda inceleyebiliriz. Bunlar, dini sebepler, siyasi sebepler ve d faktrlerdir.

1.1.1. Dini Sebepler Dini bir kavram olarak kader meselesinin ortaya kmasna neden olan en nemli faktrlerden birisi Kuran- Kerimde ve hadislerde bulunan, ifadelerden bazlarnn doru ve maksada uygun bir ekilde anlalmam olmasdr. Kurandaki baz ayetler tek yaratc olan Allahn dier btn yaratlmlar zerindeki stnln ve gcn vurgulamak iin mutlak bir hkimiyeti ve iradeyi vurgulamaktadr. Dier baz ayetlerde ise belli artlar dhilinde

6 insana yklenen mkellefiyetin ve kulluun bir art olarak kiisel irade ve insann zgr tercihleri ilenmitir.1 Vahyin dili ve ileyiinde ortaya kan paradoksal anlatmn temel zelliklerinden birisi de yukarda bahsettiimiz grnte bulunan elikilerdir. Yzeysel bir ekilde bakldnda baz ifadelerin birbirini reddettii ve birbiri ile eliki ierisinde bulunduu gibi bir durum sz konusudur. Aslnda bu ifadeler derin bir muhtevaya sahip bulunmaktadr. Fakat insan zihni olaylar ve meseleleri grnd gibi yzeysel alglama eiliminde bulunduu iin derine inmekte isteksizdir. Yukarda genel olarak ifade edilen ayetler aslnda konular itibariyle birbirlerinin aklaycs ve farkl konularn muhtevasn tayan hkmleri ierir.2 Fakat zellikle Emeviler dneminde olmas gereken bu alg ortadan kalkmtr. Bu ayet ve hadislerdeki ifadelerden dolay birok tartma ortaya km, hatta bu grleri merkezine alan farkl frkalar ve mezhepler olumutur. Bunlardan bazlar insann tm fiil ve davranlarnda mecburiyet ierisinde bulunup herhangi bir irade ve tercihe sahip olmadn sylerken, dierleri de insann her trl fiil ve davranlarnda zgr olduunu, bu davranlarn yaparken her trl etkenden bamsz bir tercihinin ve kiisel iradesinin bulunduunu, kiinin kendi tercihlerinde asla bir mecburiyet ierisinde bulunmadn sylemilerdir. Kaderle ilgili olarak vurgulanan her iki grte de Kurandaki baz ayetlerin delil olarak ortaya konulduu, konuyla ilgili dier ayetler hakknda herhangi bir izahatn yaplmad grlr. Bu iki gr de meseleyi sadece kendi anlaylar ve grleri dorultusunda ele ald iin kader problemi sadece tek ynl incelenmi, bu da ortaya konulan fikirlerin ar ularda kalarak tartmann giderek bymesine neden olmutur. Halbuki Kurandaki ifadelerin net bir ekilde anlalabilmesi iin ayet ve surelerin siyak ve sibak asndan incelenmesi gerekir. Kurandaki ifadelerin ayet ayet seilerek ele alnmas konularn yanl anlalmasna, bu ifadelerin asl manasndan uzaklamasna, ayetlerin birbiriyle elikili bir hal almasna ve dolaysyla yanl hkmlerde bulunulmasna neden olur.3 Konuyla ilgili Hz. Peygamberin syledii hadislerin sebeb-i vrudu incelenmediinde de benzer yanlg kendisini gsterir. Hz. Peygamberin en nemli vazifelerinden birisi de gelen ayetleri aklamak ve asl gayeyi ashaba ifade etmekti. Bundan dolay Kuranda bulunan farkl ifadelerin benzer ekilde hadislerde de grlmesi gayet normaldir. Bu hadisleri,
1

Temel Yeilyurt, Kuran Inda nsann Bireysel Sorumluluu (Gnah ve Sevap), F lahiyat Fakltesi Dergisi, Elaz 2005, S. 10, s. 41. 2 Temel Yeilyurt, Szn Anlam, Ankara 2007, s. 69-70. 3 Mehmet Soysald, Kuran Anlama Metodolojisi, Ankara 2001, s. 115, 130, 134, 138.

7 ayetleri merkeze koyarak ele almak konunun daha net anlalmasn salar. Hadislerin syleni sebepleri dikkate alnmadan sadece lafzi adan incelenmesi yanl deerlendirmelerde bulunulmasna neden olur. Ayrca mezhep ve frkalarn oluma srecinde her farkl dncenin kendi grlerini temellendirmek iin ayetlerde olduu gibi- sadece tek ynl hadisleri aktard unutulmamaldr. Hatta bundan daha arya gidilip uydurma hadislerin sylendii de bir gerektir. Kuran ayetlerinin ve hadislerin tek ynl ve yanl bir ekilde ele alnmas kader konusuyla ilgili tartmalarn yaanmasna neden olmutur. Yaplan almalar, siyasi ve dini adan kiisel tercihlerin doruluunu vurgulamak yerine doruyu anlama ve ilmi gayelerle yaplm olsayd belki de kader problemi bu kadar etrefilli bir hal almayacakt. Kader probleminin ortaya kyla ilgili olarak dini sebepleri akladktan sonra siyasi sebeplere geebiliriz.

1.1.2. Siyasi Nedenler slam tarihindeki en nemli karklklar Hz. Osmann idareciliinin son dnemlerinde balar ve bu kargaa ve kaos ortam Hz. Osmann ehit edilmesinden sonra artarak sonraki dnemlerde devam eder.4 Hz. Osmann ehit edilmesi, Cemel Hadisesi, Sffin Sava, Hakem olay, Hz. Alinin ehit edilmesi, meydana gelen savalarda Mslmanlarn birbirleriyle vurumas ve birbirlerinin kann aktmas, Muaviye dneminde salanan ksmi sulh dneminde dini ve insani adan dnlmeye balanmtr. Mslmanlar, Muaviye dnemine kadar Hz. Ali taraftarlar, Muaviye taraftarlar, Hariciler ve hibir gruba mdahil olmayp kesine ekilenler olmak zere eitli gruplara ayrlmt.5 Fakat Muaviye dneminde, her grubun mensuplar kendilerinin haklln ve dier gruplarda bulunanlarn yanllln ortaya koymak amacyla eitli deliller ne sryorlard. 6 Mslmanlar arasnda savaa dayal bir mcadeleden sonra fikri adan da hakllklarn ispat etme mcadelesi balam ve bu mcadeleler, ilk itikadi gruplarn olumasna yol amtr. Siyasi kargaa ortamnda meydana gelen Mslmanlarn birbirinin kann aktp ldrmesi ve hilafet meselesi, eitli kelami konularn ortaya kmasna neden olmutur. zellikle Hz. Peygamberin en yaknndaki insanlarn ehit edilmeleri, hilafetin Emevi slalesinde kalmas, idarecilerin tutumu ve onlarla tebaann arasndaki maddi uurum, Mslmanlar arasnda huzursuzlua neden olmu ve olduka byk tartmalar yaanmtr.
4 5

H. brahim Hasan, slam Tarihi, ev., smail Yiit, Sadreddin Gm, stanbul 1991, C. II, s. 26, 38. Ethem Ruhi Flal, amzda tikadi ve slam Mezhepleri, zmir 2004, s. 21-45. 6 Mehmet Bayraktar, slam Felsefesine Giri, Ankara 1988, s. 82-83.

8 Emevi ailesi btn bu olumsuz fikirlere kar, Yaptklar her eyin aslnda Allahn bir takdiri olduu, btn olan olaylara kar kimsenin engel olamayaca ynnde cebri bir fikrin olumasn salamlar, bu gr sayesinde konumlarn salamlatrmaya, yaptklar btn olumsuz fiilleri de merulatrmaya gayret gstermilerdir.7 Yukarda saydmz btn bu olaylar, insann fiilleri, kiisel tercih ve irade, Allahn takdiri, iyi ve kt fiillerin meydana gelmesi, gnah ileyen kiinin durumu, ecel, rzk gibi kavramlarn tartlmasna neden olmu bu kavramlar da kader konusunun sk bir ekilde ilenmesine sebebiyet vermitir. zellikle konunun kendi doasndan kaynaklanan Kuran ve hadisteki birbiriyle aykr grnen ifadeler, tartmalarn ve farkl grlerin olumasna neden olmutur. Siyasi sebepleri bu ekilde akladktan sonra yukarda akladmz nedenler kadar etkili olmamakla birlikte bir dier nemli konu olan d faktrlere geebiliriz.

1.1.3. D Faktrler slamiyetin geliinden sonra ok sre gememesine ramen snrlar genilemi, ran, Irak, Suriye, Msr, Trablusgarp slam topraklar haline gelmi, yaplan fetihler Emevi ve Abbasi dnemlerinde de artarak devam etmitir.8 Bu dnemde Mslmanlar, birok din, medeniyet, kltr ve toplumla karlatlar. Snrlarn genilemesi sonucunda da farkl toplumsal yaplar meydana geldi. Bunlar; -Emevi ailesinin siyasi bak as sebebiyle saymay gerekli grdmz- Arap Mslmanlar, fethedilen blgelerde Yahudilik, Hristiyanlk, Mecusilik, Sabiilik, Zerdtlk gibi farkl dinlere mensup iken sonradan Mslman olup slam dinine yeteri kadar vakf olamam Orta Asya, ran ve Kuzey Afrikadaki insanlar, slam fethinden sonra eski dinini deitirmeyenlerdir. Bununla birlikte her gruba mensup olan insanlar da sosyal statleri ve maddi imkanlar asndan eitli snflara ayrlyordu. Sosyal tabakadaki bu farkllklar dnce sistemi ve dini bak asndan da etkileimi beraberinde getirdi. zellikle Mslmanlarn, dier dine mensup olan insanlarla girmi olduklar tartmalar farkl dncelerin slam topraklarnda hzla yaylmasna neden olmaktayd. Ayrca Mslman olan dier toplumlar da yeni girdikleri bu dine hemen adapte olamamlar, eski din ve kltrlerine ait baz inanlar srdrmeye devam etmilerdir.9

7 8

Halife Keskin, slam Dncesinde Kader ve Kaza, stanbul 1997, s. 74. Ayrntl bilgi iin Bkz. Nadir zkuyumcu, Msr ve Kuzey Afrikann Mslmanlar Tarafndan Fethi, Manisa 2007. 9 Bayraktar, age, s. 81-82.

9 Bununla birlikte Mslmanlarn karlat bu yeni topluluklarla zaman zaman kelami ve felsefi konular da tartlmtr.10 nceki blmlerde kader konusunun sadece Mslmanlara has bir problem olmadn dier birok din ve toplumda bu meselenin tartldn ve bunlar arasnda da eitli ihtilaflarn bulunduunu ksaca belirtmitik. slam topraklarnn genilemesiyle birlikte, bu dinlere mensup insanlarla etkileime girilmi, bu insanlarla yaanan tartmalarn arasnda kader problemi de yer almtr. Cebriyye ve Kaderiyye frkalarndan bahsettiimiz blmlerde de grlecei gibi bu frkalarn grlerini ortaya koyan isimlerin baz Yahudi ve Hristiyanlardan etkilendikleri, grlerini bu gayrimslimlerden aldklar da kaynaklarda gemektedir. Btn bu anlatlanlardan sonra kader probleminin ortaya kn bir tek etkene balamann, bu tartmalarn, sadece Mslmanlar veya yalnzca gayrimslimler tarafndan oluturulduunu sylemenin yanl olduu, kesin hkm vermenin neredeyse imkansz olduu iyi bir ekilde anlalmaktadr. Kader problemi insani konular da ihtiva etmesinden dolay olduka farkl nedenlerden beslenmi, tarihi sre ierisinde meydana gelen olaylar bu problemin bymesine neden olmutur. Kader tartmalarnn yaanmaya balad dnem ve blgeleri bilmek konunun anlalabilirliine katk salayacandan dolay bu aklamalar olduka nemlidir. Fakat bu meselenin ortaya knda olduka fazla etken bulunmas nedeniyle biz en fazla neme sahip olan bu sebepleri aklamay konumuz asndan yeterli grdk.

1.2. slamiyetten nceki Srete Kader Problemi Kader konusu sadece Mslmanlar arasnda tartlan bir konu olmamtr. Bu problem sadece bir topluma, bir dine has bir sorun olmad gibi insann bulunduu btn zaman dilimlerinde ve her yerde tartla gelen bir konu olmutur. slam kaynaklarndan, cahiliyye dneminde bu meselenin tartld bilinmektedir. Fakat derinlemesine incelemede bulunulduunda dier dinlerin ve kltrlerin de bu tartmalarn ierisinde bulunduu grlmektedir. Bu almamzda slam toplumlar ile yakn temaslarndan dolay bu dinlerin de kader konusuna bak alarn ksaca izah etmeyi gerekli grdk. Cahiliyye Arap toplumunun kader konusunda sahip olduu grlerin etkileri bata Kuran ve hadislerde yer bulmasndan dolay zaten ortadadr. Yahudilik ve Hristiyanlk asndan kader konusunun izah edilmesinin ise nemli sebepleri bulunmaktadr. Bu sebepler,
10

Bayraktar, age, s. 34.

10 Cebriyyenin kurucularndan Ca'd b. Dirhemin, kader hakkndaki grlerini, am'da bulunan bir Yahudiden renmesi ve bu grleri Basra'da halk arasnda yaym olmas, Kaderiyyenin kurucular Mabed el-Cheninin ve Gaylan ed-Dmakinin ise ileri srdkleri grlerini Hristiyan asll Yunus el-Esvariden aldklarna dair baz bilgilerin kaynaklarda geiyor olmasdr.11

1.2.1. Yahudilik Kader konusu ve insan iradesinin hr olup olmama meselesi btn toplumlarda olduu gibi Yahudilikte de tartlan bir konu olmutur. zellikle Hristiyanlk ncesinde, insan iradesi ve cebr meselesi etrafnda youn tartmalarn yaand bilinmektedir. Bu iki zt nokta arasnda birok fikir ortaya konulmu, bazlar cebr grn, bazlar insan hrriyetini savunmu, dier bir grup ise bu iki u noktay uzlatrmaya alarak farkl grler ortaya koymulardr.12 ou toplumda olduu gibi Yahudilikte de kader inanc vardr. Yahudilie gre btn olaylar Tanrnn izmi olduu bir gayeye doru ve onun erevesinde cereyan etmektedir. Eski Ahitte kader inancnn vurguland eitli ifadeler yer almaktadr. Rabbin adna vgler sunsunlar, nk O buyruk verince, var oldular; bozulmayacak bir kural koyarak, Onlar sonsuza dek yerlerine oturttu.13 Blm de bunlardan birisidir. Tanr her ii, her gizli eyi yarglayacaktr, ster iyi ister kt olsun.14 fadeleri de bu konu etrafnda ele alnmtr. Yahudi bilginlerinden Rabbi Moe ben Maymon (Musa b. Meymun)un ortaya koymu olduu 13 maddelik inan esaslarndan onuncusu Allah, insanlarn btn hareket ve dncelerini bilir.15 prensibidir. Yahudilikte Tanr Yehova, insanlara birtakm emir ve yasaklar vererek yaplan ilere gre mkfat ve ceza vereceini vaat etmi ve insana da bu emir ve yasaklar yerine getirebilme gc ve iradesi vermitir. nsan, asla Tanrnn bilgisi dnda bir i yapmaya muktedir deildir. Fakat irade hrriyeti de Yahudiliin temel prensiplerinden birisidir. Tevratta geen aadaki blmler bu anlay dorulamaktadr. nne yaamla lm, kutsamayla laneti koyduuma bugn yeri g size kar tank gsteriyorum. Yaam sein ki, siz de ocuklarnz da yaayasnz.16
11 12

Muhammed Ebu Zehra, Mezhepler Tarihi, ev., Sbatullah Kaya, stanbul 2004, s.111, 120. H. Musa Bac, nsann Kaderi, Ankara 2009, s.17. 13 Kutsal Kitap, Mezmurlar, CXLVIII/5-6. 14 Kutsal Kitap, Vaiz, XII/14. 15 Gnay Tmer, Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, Ankara 2002, s. 252. 16 Kutsal Kitap, Yasann Tekrar, XXX/5-6.

11 Yaam sein, lm deil. Rab bizi kurtaracak diyerek sizi aldatmaya alan Hizkiyay dinlemeyin.17 Tevratta geen bu ifadelerin yannda, Yahudiliin nemli din adamlarndan, Kabalacln kurucusu Akiba ben Josephin Her ey nceden grlm ve bilinmi, bunun yannda zgrlk de verilmitir.18 ifadeleri Yahudilikte insan iradesi problemine kar ortaya konulan delillerdir. Bu ifadeler Yahudilikte grlen kader konusundaki tartmalar, uzlatrmaya almaktadr. Mutlak kudretin varl ifade edilmi, bununla beraber insann zgr iradesi ve kiisel tercihlerinin olduu sylenerek, u noktalardaki farkl dnceler uzlatrlmaya allmtr. Yahudilikte, Hristiyanlk ncesi ve Hristiyanlk sonras birok mezhep ortaya kmtr. Ferisiler, Allahn nceden tayin ve tespit fikriyle insanin sahip olduu zgr iradesini uzlatrmaya alarak kaderle ilgili birtakm yeni fikirler ortaya koymulardr. Onlar, her eyin Allah tarafndan kontrol edildiine, hr iradenin varlna lmden sonra dirilip ceza ve mkfatn varlna inanmaktadrlar.19 Sadukilere gre ise Allah, insanlarn fiillerine mdahale etmez. Yeryznde meydana gelen btn olaylar bir tesadf ve rastlant sonucunda meydana gelir. nsann kendi kaderini kendisinin belirlediine inanmlardr.20 Sadukiler bu grleriyle determinizmi reddetmiler, hr iradenin ve insan sorumluluunun asliyetini vurgulamlardr.21 Essenilik ise genel olarak mistik bir yapya sahiptir. Essenilerin en temel zellii kaderci bir anlaya sahip olmalardr. Daha insanlar domadan nce aydnlk veya karanlk taraflardan birisine aittir. nsann kaderi sonsuza kadar devam edecei ekliyle belirlenmi ve tespit edilmitir. Bu kader de yldzlara yazlmtr.22 Kumran yaztlarnn birounda Goral23 ifadesi gemektedir. Esseniler kaderi, her eyin ba olarak grmler dua kitaplarnda ve yazmalarnda Allahn mutlak iradesini vurgulayarak insann bir hi olduunu sylemilerdir. Onlara gre insann hr iradesi bulunmamakta, onun kaderi sadece Allahn iradesi etrafnda ekillenmektedir.24

17 18

Kutsal Kitap, 2. Krallar, XVIII/31-32. Dewey D. Wallace, Free Will and Predestination, Encyclopedia of Religion, New York 1987, C. V, s. 423. 19 Tmer, Kk, age, s. 233-234. 20 Tmer, Kk, age, s. 234-235. 21 Bac, age, s. 19. 22 Tmer, Kk, age, s. 235-236. 23 Kader demektir. 24 Bac, age, s. 20.

12 1.2.2. Hristiyanlk Kader tartmalar dier din ve toplumlarda olduu gibi Hristiyanlkta da olduka fazla tartlan bir konu olmutur. Bununla birlikte bu tartmalarn sonraki dnemlerde yapld, kader inancnn insan iradesini snrlandrd gerekesiyle ilk dnemlerde bu tartmalara girilmedii de bilinmektedir. yiliklerin Tanr tarafndan, ktlklerin ise Tanrnn izni ile insanlar ve eytanlar tarafndan yaratld inanc yer almaktadr.25 Yahudilikte olduu gibi Hristiyanlkta da kader konusuyla ilgili ar kaderci grler, kaderi reddeden fikirler ve btn bunlar uzlatrmay alan dnceler ortaya kmtr. Hristiyanln sonraki dnemlerinde bu konunun giderek artan bir ekilde tartlmasnn en nemli sebebi, ncilde yer alan baz ifadelerdir. Bu ifadelerden bazlar unlardr: nk Tanr nceden bildii kiileri Olunun benzerliine dntrmek zere nceden belirledi. yle ki, Oul birok karde arasnda ilk doan olsun.26 Demek ki Tanr dilediine merhamet eder, dilediinin yreini nasrlatrr. imdi bana, yleyse Tanr insan neden hala sulu buluyor? Onun isteine kim kar durabilir? diyeceksin. Ama ey insan, sen kimsin ki Tanrya karlk veriyorsun? Kendisine biim verilen, biim verene; Beni niin byle yaptn? Der mi? Ya da mlekinin ayn kil ynndan bir kab onurlu i iin, tekini baya i iin yapmaya hakk yok mu? Eer Tanr gazabn gstermek ve gcn tantmak isterken, gazabna hedef olup mahvolmaya hazrlananlara byk sabrla katlandysa, ne diyelim?27 Tanrnn ona verdii yant nedir? Baaln nnde diz kmemi yedi bin kiiyi kendime ayrdm. Ayn ekilde imdiki dnemde de Tanrnn ltfuyla seilmi kk bir topluluk vard. Eer bu ltufla olmusa, iyi ilerle olmam demektir. Yoksa ltuf artk ltuf olmaktan kar! Sonu ne? srail aradna kavuamad, seilmi olanlar ise kavutular. Geriye kalanlarn ise yrekleri nasrlatrld.28 O kendi nnde sevgide kutsal ve kusursuz olmamz iin dnyann kuruluundan nce bizi Mesih'te seti. Kendi istei ve iyi amac uyarnca sa Mesih araclyla kendisine oullar olalm diye bizi nceden belirledi.29 Her eyi kendi istei dorultusunda dzenleyen Tanr'nn amac uyarnca nceden belirlenip Mesih'te seildik.30
25 26

Osman Cilac, Genel Hatlaryla Dinler Tarihi, Konya 1994, s. 103. Kutsal Kitap, Pavlustan Romallara Mektup, VIII, 29. 27 Kutsal Kitap, Pavlustan Romallara Mektup, IX, 18-22. 28 Kutsal Kitap, Pavlustan Romallara Mektup, XI, 4-7. 29 Kutsal Kitap, Pavlustan Efeslilere Mektup, I, 4-5.

13 zellikle Pavlusun dnceleri etrafnda ekillenen kader inanc lahi iradenin bir sonucu ve ltuf zerine kurulu bir irade olarak dnlm, bu dncenin neticesinde de hibir kimsenin kendi gayretiyle kurtulua eremeyeceine inanlmtr. Sadece Pavlus deil, sonraki dnemlerde Hristiyan teologlarndan St. Augustinede Tanrnn daha dnyay yaratmadan nce her eyi tayin ve tespit ettiini belirtmitir.31 Fakat insan iradesinin zgrln vurgulayan mezheplere gre yukarda yazm olduumuz ncildeki metinler kader balamnda ele alnmayp seilmilik inanc etrafnda ekillendirilmektedir.32 Bu gr savunan Hristiyan cemaatlerin sunduu blmler ise unlardr: Kardeler, siz zgr olmaya arldnz. Ancak zgrlk benlik iin frsat olmasn. Birbirinize sevgiyle hizmet edin.33 zgr insanlar olarak yaayn, ancak zgrlnz ktlk yapmak iin bahane etmeyin. Tanr'nn kullar olarak yaayn.34 Ne var ki, siz oraya gitmek istemediniz. Tanrnz Rabbin buyruuna kar geldiniz.35 inizden Rabbe kulluk etmek gelmiyorsa, atalarnzn Frat Irma'nn tesinde kulluk ettikleri ilahlara m, yoksa topraklarnda yaadnz Amorlularn ilahlarna m kulluk edeceksiniz, bugn karar verin. Ben ve ev halkm Rabbe kulluk edeceiz.36 Ben de sizi klca ksmet edeceim, boazlanmak zere eileceksiniz hepiniz. nk ardmda yant vermediniz, konutuumda dinlemediniz; gzmde kt olan yaptnz, holanmadm setiniz.37 Oysa gerekli olan tek bir ey vardr. Meryem iyi olan seti ve bu kendisinden alnmayacak.38 Hristiyanlkta, insan iradesini yahut cebr anlayn merkeze koyan birok cemaat ve mezhep bulunmaktadr. Katolikler, ilahi iradeyi merkeze almlar, fakat Katolik mezhebi ierisinde yer alan Cizvitler ise insan sorumluluuna nem vermilerdir. Yakubiler saf cebir anlayn benimsemi, buna karlk Nasturiler ise insann hr iradesi olduunu belirtmilerdir. Protestanlar ise bu konuda, ilahi takdiri n planda tutmulardr.39 Fakat ayn mezhebin ierisinde yer alan baz gruplarda bile zaman zaman birbirinden olduka u
30 31

Kutsal Kitap, Pavlustan Efeslilere Mektup, I, 11. Bac, age, s. 23-24. 32 Ayrntl bilgi iin Bknz: Carlos Madrigal, Kutsal Kitapa Gre Kader ve zgr rade retilerinin ncelenmesi, stanbul 2006. 33 Kutsal Kitap, Pavlustan Galatyallara Mektup, V, 13. 34 Kutsal Kitap, Petrusun kinci Mektubu, II, 16. 35 Kutsal Kitap, Yasann Tekrar, I, 26. 36 Kutsal Kitap, Yeu, XXIV, 15. 37 Kutsal Kitap, Yeaya, LXV, 12. 38 Kutsal Kitap, Luka, X, 42. 39 Bac, age, s. 26.

14 noktalarda olan grler ortaya kabilmitir. Protestanlk ierisinde yer alan Calvinizm ve Arminianizm bunun en tipik rneklerinden birisidir. Calvinizme gre Tanr evren zerinde mutlak bir iradeye ve egemenlie sahiptir. nsann kaderi tamamen ilahi iradenin elindedir. Buna karlk Arminianizm ise insan iradesinin tamamen zgr olduunu, insann kaderinin tanrsal daveti kabul edip etmemesiyle ilgi olduunu belirtmitir.40 Son zamanlarda ise Protestanlk Mezhebi ierisinde daha ok insan iradesinin merkeze konulduu bir anlay gelimeye balamtr. Tanrnn mutlak iradesi ile insann zgr iradesi arasnda ba kurulmaya allarak farkl bak alar ortaya konulmutur. Protestanlar, yukarda da belirttiimiz gibi bu dncelerini seilmilik retileriyle ifade ederek, farkl bak alarnn meseleye bir ynden bakmaktan dolay meydana geldiini sylemektedirler.41 Btn bu aklamalardan sonra, Kader konusunun sadece slam dinine mahsus bir tartma olmad, bu problemin insani zellikler gsterdii grlmektedir. Bu konuda sadece slam dininde tartmalar yaanmam, Yahudilik ve Hristiyanlkta da benzer tartmalar ve fikir ayrlklar olumutur. Kader problemine belli bir cevap ortaya konulamad gibi bu tartmalarn sre ierisinde daha da artarak devam ettii anlalmtr. Bu problemde insani zellik gz ard edildiinde ise sorunun cevabna ulalamayaca da olduka aktr. Bizim amacmz konunun bu zelliini belirtmek olduu iin derinlemesine ele almadan yzeysel bir ekilde aklamalarda bulunmay bu almamz asndan yeterli grdk.

1.2.3. Cahiliyye Araplar Cahiliyye Arap toplumunda ezeli tespit ve tayini kabul eden insanlar olduu gibi, insan iradesinin hr olduunu ve bunun herhangi bir tesir ve mdahale altnda bulunmadn belirten her iki grte olmutur. Fakat Arap toplumunda kader anlay bildiimiz manadakinden baz farkllklar tamaktadr. Bu grlerin tamamyla ilgili bilgiler dnemin edebi rnlerinde mevcuttur. Bu rnlerde genel olarak kadercilie vurgu yapan kelimeler, taksimata ve herkesin payna lmn dtn ifade eden kelimeler, zaman ifade eden dehr kelimesi kullanlmtr.42 Kader grn temele alan bn Kuteybenin Tevilinde yer alan dneme ait iirlerden bazlar aadaki gibidir: Ey iinde endie gizleyen kimse, endielenme, Eer sana stma takdir olunmusa,
40 41

Madrigal, age, s. 10. Madrigal, age, s. 15. 42 Helmer Ringgren, slam Kadercilii, ev., Resul ztrk, Van 2008, s. 18

15 Muhakkak yakalanrsn. Dan zirvesine ykselsen bile, Kalem bunu yazdysa nasl kaabilirsin? .. Kader bu Beni ister aypla ister brak, Ben hata etmi olsam bile kader hata etmez. Bir kii istediine ermi deildir, Eer o (kaderde) yazlmamsa.43 Cahiliyye dnemi Araplarnda yaratc bir Allah inanc olmasna karn gl bir kader inanc bulunmamaktayd. Dnemin dier inanlarna gre kader konusu olduka zayf bir halde bulunmaktayd. Bunun en nemli nedeni, Cahiliyye Araplarnn, kendilerinin nereden geldii, asllarnn ne olduu, balangcn nasl balad gibi sorulara inmemeleri ve bu sorulara kaytsz kalmalardr. Onlara gre aslolan hayatn balangc deil, lmle noktalanan sondur. Dnemin edebi rnlerine de olduka sk bir ekilde yansyan bu durum, insanlarn zihinlerinde nemli bir hal alarak felsefi bir hviyet kazanmtr. Sava ve yama gibi dnemin en nemli olaylarnn etkisiyle insanlar, sk sk karlatklar lm gereiyle ba baa kalyorlar ve bu durum onlar olduka megul ediyordu. Bu yzden insanlar balangc deil de lm ve kiiyi lme gtren sebepleri inceler hale geliyordu. O dnemde yaayan blge insannn fazla ilimle megul olmamas,44 olaylarn ve meselelerin gndelik yaay ve toplumsal gerekler erevesinde deerlendirilmesine neden oluyor, bylece insan zihni sadece gndelik olaylar ve problemlerle megul oluyordu.45 Bunun sonucunda da insann doumundan lmne kadar dehr ad verilen bir otoritenin mevcut olduu, tabiri caizse insann bu otorite karsnda adeta aresiz bir tutsak olduu inanc ortaya kmtr.46 Kader problemi, cahiliye toplumunda lm ve ondan sonraki hayatla ilikili olarak dnlmesine ramen ahiret inancnn da fazla itibar grmedii bir gerektir. Anlalan o ki bir ekilde yeryznde hayata kavuan Cahiliye insan, nasl yeryznde bir hayata kavutuunu, amac ve gayesinin ne olduu gibi sorularla ilgilenmedii gibi, lmden sonra kendisini neyin bekledii gibi bir problemle de megul olmamtr. Onlar iin nemli olan
43 44

Dineveri bn Kuteybe, Hadis Mdafas, ev., M. Hayri Krbaolu, stanbul 1979, s. 44-50. Ahmed Emin, Fecrul-slam, Kahire 1965, s. 140. 45 Toshihiko Izutsu, Kuranda Allah ve nsan, ev., Sleyman Ate, stanbul trs., s.117. 46 Halis Ayhan, Din Eitimi ve retimi, Ankara 1985, s. 157.

16 sadece bir husus bulunmaktayd. O da her eyin bittii nokta; lm. Onlarn birouna gre insan lr, topraa gmldkten sonra rr, eti kemii toza topraa karr, ruhu ise uup gider ve bylece her ey biter. Zaten balang problemiyle megul olunmamasnn en nemli sonularndan birisi de lmden sonraki hayata kar kaytsz olmalardr. Allah inancnn pasivize edilerek neredeyse ortadan kaldrld Cahiliyye Arap toplumunda dehr kavram fikri manada olmasa bile fiili adan ilahi bir hviyet kazanm, her trl g ve mdahaleden bamsz ve etkin bir unsur olarak kabul edilmitir.47 Dnemin edebi rnleri incelendiinde bu gereklik kendisini byk bir lde hissettirmekte, insanlarn zihni yaps daha iyi anlalmaktadr.48 Biz (neyiz), topran altna gtrdmz bir vcutla, rzgarlar gibi uup giden ruhlardan ibaret deil miyiz?49 Cahiliyye dneminde rzk konusu da dehr kavram ile ilikilendirilmitir. Araplar, rzkn kendi mdahale ve iradeleri dnda bir konu olduunu, bunun dehr tarafndan nceden belirlenip tespit edildiine inanyorlard.50 Rzkn, dehr ile ilikisini gsteren Alkamenin aadaki beyitleri konunun anlalmas asndan olduka nemlidir. Ve o her nereye giderse gitsin yamalad gnlerde kazand ganimetlerde beslenmeye muktedir klnmtr. Ondan (kader tarafndan) geri tutulamayan hibir ey kazanamaz.51 Cahiliyye dnemi Arap toplumuna gre insan varln Allahn yaratmasna borludur. Bununla beraber insann yaratlmas ve yeryzne gelmesiyle varl, hayat, baka bir gcn kontrol altndadr. Bu g Cahiliyye dneminde dehr diye adlandrlan zamandan baka bir ey deildir. Dehrin insan zerindeki kontrol, onun lmne kadar devam eder. Dnemin zihin tasavvurunda lm, dehrin insan zerindeki en son ve en ar darbesi olarak dnlmtr. Kuranda ise Cahiliyye Arap toplumunun sahip olduu dehr inancna vurgu yaplm, bu inan eletirilmitir. Nitekim Kuranda geen aadaki ayet bu

47 48

Suat Yldrm, Kuranda Uluhiyyet, stanbul 1987, s. 376. Izutsu, age, s.117. 49 Izutsu, age, s. 117. 50 W. Montgomery Watt, slam Dncesinin Teekkl Devri, ev., Ethem Ruhi Flal, Ankara 1981, s.109. 51 Bac, age, s. 33.

17 gerei gzler nne sererek sahip olduklarn zannettikleri bilginin aslnda bo bir zandan baka bir ey olmad ifade edilmitir. Dediler ki: Dnya hayatmzdan baka hayat yoktur. lrz ve yaarz. Bizi ancak (dehr) zaman yok eder. Bu hususta onlarn bir bilgisi yoktur. Onlar sadece zanda bulunuyorlar. De ki: Sizi Allah diriltir, sonra ldrr, daha sonra da kendisinde phe olmayan kyamet gnnde sizi toplar. Fakat insanlarn ou bilmezler.52 Dehr kelimesi, zaman, a, gnler gibi manalara gelmekle birlikte dnya hayatnn sresi, bin sene, yz bin sene, uzun zaman dilimi, felaket, musibet gibi anlamlar da tamaktadr.53 Dnemin zihin tasavvurundaki asl manas ise yine Cahiliyye dnemi Arap iirlerinden anlalr. Dehr beni soydu (bu o dehrdir ki) komusu zelil edilmeyen gururlu dostu da zulmle (yere vurup) soymutu. Zira zaman kanca gibi dilerini am bekliyor. Bir ktlk zamannda dehr seni kpek dileriyle srrsa sen de srldn kadar onu sr.54 Yukardaki iirlerde grld gibi kader kavram yerine kullanlan dehr kelimesi, btn olumsuzluklarn kayna olarak dnlm, insan felakete doru srkleyen ve ondan intikam almak iin her an tetikte bekleyen bir unsur olarak telakki edilmitir. nsan, dehrin acmasz kontrol ve mdahalesi nedeniyle felakete, sefalete, yoksullua ve ac ierisinde bir lme doru ilerlemekte ve btn bunlarn sonunda ise yok olmaktadr. Aslnda bu inancn benzerleri ou ilka toplumlarnda da bulunmaktadr. Mesela Smer inanlarnda da insan, tanrlarn hkmne kar aresizce beklemektedir. Tanrlarn kendisi hakknda vermi olduu kararlara hibir mdahalede bulunamad gibi onu bekleyen tek ey de sadece yok olutur. nsan bekleyen tek ey lmdr. O yzden insann elinde kendi durumuyla ilgili feryat etmek ve yok oluunu beklemekten baka bir ey bulunmamaktadr.55 Bu iki durum birlikte ele alndnda ortaya kan sonucun, lm ve zamann ilerlemesiyle meydana gelen deiimler karsnda insann aresizlii farkl dnce ekilleriyle ortaya kmtr. Smerler de tanrlar panteonunda ortaya kan bu gereklik, Cahiliyye Arap toplumunda dehr kavramyla kendisini gstermitir. Kavramlar ve olaylar farkl olsa da insan lm ve zamann sreklilii
52 53

Casiye 45/24-26. Ebul-Fazl Muhammed b. Mkerrem bn Manzur, Lisanul-Arab, Kahire trs., C. II, s. 1439. 54 Izutsu, age, s. 119. 55 Abdullah Altuncu, Smerlerin Dini Tarihi, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Elaz 2011, s. 65.

18 karsnda byk bir aresizlik ierisindedir. nan ve dnce sisteminde de baz tutarszlklar varsa o zaman kiinin yapabilecei tek ey feryat etmek ve ierisinde bulunduu durumun acmaszln ve olumsuzluunu vurgulamaktr. Cahiliyye Arap toplumunun kaderle ilgili inanlarna vurgu yapan baz ayetler de bulunmaktadr. Bu ayetlerde her eyin Allahn istei dorultusunda gerekletii inancna vurgu yaplarak, bu durum eletirilmektedir. Allaha ortak koanlar diyecekler ki: Eer Allah dileseydi, biz de ortak komazdk, babalarmz da. Hibir eyi de haram klmazdk. Onlardan ncekiler de (peygamberlerini) byle yalanlamlard da sonunda azabmz tatmlard. De ki: Sizin (iddialarnz ispat edecek) bir bilginiz var m ki onu bize gsteresiniz? Siz ancak kuruntuya uyuyorsunuz ve siz sadece yalan sylyorsunuz.56 Allaha ortak koanlar, dediler ki: Allah dileseydi ne biz, ne de atalarmz Ondan baka hibir eye tapmazdk, Onun emri olmadan hibir eyi de haram klmazdk. Kendilerinden ncekiler de byle yapmt. Peygamberlere den sadece apak bir teblidir.57 Onlar bir fenalk yaptklar zaman, Babalarmz bu yolda bulduk, Allah da bize bunu emretti derler. De ki: Allah fenal emretmez. Bilmediiniz eyi Allah'a kar m sylyorsunuz?"58 Onlar Eer Rahman dileseydi, biz onlara kulluk etmezdik dediler. Bu konuda hibir bilgileri yoktur. Onlar sadece yalan sylyorlar.59 Ayetlerden anlald gibi Cahiliyye dnemi Arap toplumunda nceden yazlm bir kader anlaynn varl bulunmaktadr. Bu durum dnemin edebi rnlerinde de kendisini gsterir. nsan kitabn (Allahn kendisi iin yazdklarn) silemez. Nasl silebilsin ki, onun kazas deitirilemez. Bana bir felaket eriince kaderin bana yaptklarndan vah bana demem.. Fakat (ne yapalm) onlara kitap (kader) byle yazlmtr.60

56 57

Enam 6/148. Nahl 16/35. 58 Araf 7/28. 59 Zuhruf 43/20. 60 Bac, age, s. 88-89.

19 Cahiliyye toplumunu betimleyen ayetler ve dnemin edebi rnleri birlikte ele alndnda, Arap toplumunda kader inancnn mevcut olduu, bununla birlikte kaderi tamamen reddeden insanlarn da olduu grlmektedir. Ayrca Cahiliyye dnemindeki kader inancnn, slam akidesinde bulunan kader inancndan farkl olduu gze arpar. Dehr kavramnn merkezde bulunduu kader inancnda, Allah inancnn zafiyete uramas sonucu ar ulara gidildii gze arpar.

1.3. Hz. Peygamber Ve Sonraki Dnemde Kader Anlay 1.3.1. Hz. Peygamber Dnemi tikadi konular asndan Hz. Peygamber dneminin ayr bir yeri bulunmaktadr. Bu devirde Kuran ayetleri peyderpey inmekteydi ve Hz. Peygamber de hayattayd. Mslmanlar arasnda bir mesele ktnda ya inen bir ayetle ve yahut Hz. Peygamberin konu hakknda vermi olduu beyanlarla mesele hallediliyordu. Ayrca Hz. Peygamber inen ayetleri bizzat aklyor, bylece eski din ve inanlarda bulunan hata ve yanl fikirler eletirilip yeni Mslman olanlara salam ve doru bilgiler veriliyordu. Bylece yeni Mslman olanlarn eski inanlarndaki hatalarna vurgu yaplarak doru olana ynelmeleri salanyor, ierisine debilecekleri yanlglardan uzaklayor, slam dinine phe ve endieden uzak bir ekilde daha kolay adapte olmalarn salyordu. Btn bunlarla beraber, gelen ayet ve hkmler hakknda veya ortaya kan bir problemde ashab, Hz. Peygambere durumu arz ediyor, gelen yeni ayetler ve Hz. Peygamberin aklamalar, ilahi mesajn aslna ulalmasn salayarak zihinlerde soru iaretinin olumasna mani oluyordu. Kuranda geen baz ayetlerden de anlald gibi, 61 yaplan btn ileri, insann kiisel tercih ve iradesiyle meydana gelen btn olaylarn, fena ve kt ilerin Allahn ilmi nedeniyle meydana geldiini syleyenler bulunmaktayd. Hz. Peygamberin btn bu sylemleri bo ve manasz grmesi, bunlarla tartmann gereksiz ve zararl olduunu dnmesi gayet normaldir.62 Zaten slam tarihi incelendiinde Hz. Peygamber dneminde de itikadi konularda fikri mlahazalarn yapld, ashabn gelen ayetler ve varid olunan hadisler hakknda istiarede bulunduu grlr. Baz ayetlerde geen Sana . (falan)dan soruyorlar ibareleri de gerek ehli kitaptan olan kimselerden gerek dier gayrimslimlerden gerekse Hz. Peygamberin ashabndan, itikadi konularda eitli sorular geldiini gstermektedir. Fakat Hz.
61 62

Bkz. Enam 6/148, Nahl 16/35, Araf 7/28, Zuhruf 43/20 Osman Karadeniz, Kader Konusunda Baz Yanl Anlamalar, DE lahiyat Fakltesi Dergisi, zmir 1992, S. 7, s. 193.

20 Peygamberin, Mslmanlar arasnda ihtilafa ve honutsuzlua yol aabilecek maksatl sorular, kuru mnakaalar ve ar tartmalar ho grmemesi de gayet normaldir. Kader konusu, Hz. Peygamber dneminde genel olarak yukarda ifade ettiimiz itikadi konular erevesinde ele alnmtr. Hadislerde kader, imann esaslarndan birisi olarak zikredilmi, herhangi bir bilgiye sahip olmadan tartlmas yasaklanm, mahiyetinden bahsedilmi, kaderi reddedenler ciddi bir ekilde ktlenmi, onlarn durumu hakknda olumsuz ifadeler kullanlmtr. Biz Hadislerde Kader konusunda ilgili hadisleri inceleyeceimizden dolay burada sadece genel bir ereve vermeyi yeterli grmekteyiz. Yalnz nemli bir konuyu da ele almadan gemek konunun anlalmasna mani olacandan dolay bir eyi de belirtmek gerekmektedir. Hz. Peygamberin baz hadislerinde sonraki dnemlerde ortaya kan Kaderiyye gibi frkalar bizzat isim verilerek eletirilmektedir. Gerek tarihi sre ele alndnda gerekse dnemin siyasi atmosferi gz nnde bulundurulduunda bu tarz hadislerin doruluk derecesinin pheli olabilecei grlr.63 Kader meselesi ile ilgili akla gelen sorulardan birisi de Hz. Peygamber dneminde kader konusunun tartlmasnn yasaklanmasdr. Bu dnemde ortaya konan tavr aslnda daha yeni slam dinini kabul etmi insanlar arasnda bir phe ve teredddn girmesine mani olmaktr. Eer bunun aksi yaplm olsayd, daha eski inanlarn zerinden atamayp yeni girmi olduu dine tam vakf olamayan insanlar arasnda kopmalar oluabilir, slam toplumunda zlmeler meydana gelebilir, inan sisteminde telafileri olmayacak zedelenmeler yaanabilirdi. Ayrca vahiy devam ettiinden dolay ne tam manasyla slami bir hviyet ve yap meydana gelmiti ne de Mslmanlar arasnda fikri birikim salanabilmiti. Hz. Peygamber bir peygamber olarak gelen vahyi aktard gibi ayn zamanda ashabn bir reticisi olarak onlarn her trl alanda eitilmesini ve gelimesini salyordu.64 Raid halifeler dneminde kader anlaynda nemli farkllklar olmamakla birlikte gerek siyasi durumda olan deiiklikler, gerekse vahyin kesilmesi ve Hz. Peygamberin ahirete intikal etmesi sebebiyle ayr bir balk altnda ele almak gerekli olacaktr.

1.3.2. Drt Halife Zaman slam tarihinde meydana gelen itikadi ihtilaflar ve frkalama dnemi, dini dncedeki ayrmalardan ziyade siyasi olaylardan ve iktidar mcadelelerinden

63

Yusuf Ziya Yrkan, slam Akaid Sisteminde Gelimeler ve mam- Azam Ebu Hanife, A lahiyat Fakltesi Dergisi, Ankara 1952-1953, C. II-III, s. 18. 64 Kemal Ik, Mutezilenin Douu ve Kelami Grleri, Ankara 1967, s. 16.

21 kaynaklanmtr.65 slam tarihi ve mezhepler tarihi ile ilgili kaynaklar bir arada incelendiinde frkalarn ve itikadi adan farkllamann temelinde Hz. Osmann ehadeti, Cemel hadisesi, Sffin sava, Hz. Alinin ehadeti gibi hadiselerin yer ald grlr. Kader konusundaki tartmalarn balang noktasnn da meydana gelen bu siyasi olaylar olduunu daha nce sylemitik. Hz. Peygamberin vefatndan sonra dini konularda sahabe arasnda byk farkllklar ortaya karacak derecede bir ihtilaf meydana gelmemiti. ktidar mcadelelerinin balamasna kadar meydana gelen problemler genellikle gndelik meselelerle ilgiliydi. Sahabe, Hz. Peygamberin risalet sresi boyunca kademe kademe eitim grm, dini ve sosyal yaanty ilgilendiren btn konularda zel konumlara ykselmiti. Hz. Peygamberle ayn havay teneffs eden, ayn sofradan yemek yiyen, onun eitimiyle yetiip, onun gsterdii hayat biimini tatbik etmek isteyen ashab, Hz. Peygamberin vefatndan sonra da ayn tavrn korumak iin byk bir hassasiyet gstermitir. Zaten bu yzden Raid halifeler dneminde itikadi konularla ilgili ok fazla tartma ve mcadele yaanmamtr. Fakat bununla birlikte daha Hz. Peygamberin vefatndan hemen sonra hilafet meselesi, Hz. Peygamberin nereye defnedilecei gibi eitli tartmalar yaanm ve sonraki dnemlerde etkili olmutur.66 Btn bunlarla beraber fetihlerin artmas, slam topraklarnn genilemesi, slam dinine yeni girenlerin saysnn artmas gibi olaylar dier durumlarda olduu gibi dnsel ve fikri adan da baz deiimlerin yaanmasna neden olmutur. Hz. Peygamberin vefatndan sonra sahabe, Mslmanlarn arasnda herhangi bir ayrln olumamas iin daha fazla temkinli davranmlardr. zellikle iktidar mcadelelerinin yaanmad dnemlerde bu tartmalara girilmedii, yaplan mnazaralarn kader ve kaza konusundaki mnakaa ve reddiyeleri ortadan kaldrmay amalad grlmektedir. Hz. Peygamberin vefatnn zerine slam akidesiyle ilgili tartmalarn ve mcadelelerin yaanmas hem Mslmanlar arasndaki birlik ve beraberlie zarar verip onlarn dalmalarna yol aabilirdi, hem de sonraki nesillere slam inancnn net ve doru bir ekilde ulamasn engelleyebilirdi. Fakat Raid halifeler dneminin sonlarna doru bu tartmalarn yaanmaya balad da bir gerektir. Gerek Hz. Alinin kaderle ilgili beyanatlar gerekse dier baz kaynaklarda yer alan bilgiler, bu durumu gzler nne sermektedir.67 Kaderle ilgili frkalarn teekkl dneminin ise son sahabeler devri olduu anlalmaktadr. Nitekim Badadi aadaki bilgileri vermektedir:

65 66

Ayrntl bilgi iin Bkz. Ahmet Akbulut, Sahabe Dnemi ktidar Kavgas, Ankara 2001. Ethem Ruhi Flal, age, s. 17, 21. 67 Keskin, age, s. 41-42.

22

Son sahabiler dneminde Mabed el-Cheni kader ve istitaat konularnda Kaderiyye bidasn kard. Abdullah b. mer, Cabir b. Abdillah, Ebu Hureyre, bn Abbas, Enes b. Malik, Abdullah b. Avfa, Ukbe b. Amir gibi son sahabiler ondan uzaklatlar. Kendilerinden sonrakilere Kaderiyyeye selam vermemelerini, cenaze namazlarn klmamalarn ve hastalarn ziyarete gitmemelerini tavsiye ettiler.68 Raid halifelerden Hz. merin bir seferi esnasnda yaanan konumalar, kendisinin kader konusuyla ilgili grlerini ortaya koymaktadr.69 Bu olayda grld gibi Hz. mer dneminde veba hastal yznden yaplan istiare, kader konusuyla ilgili bir tartmay ortaya karm, Hz. mer de kaderle ilgili grn belirterek insan iradesine ve kiisel tercihine vurgu yapmtr. Abdullah b. mer, babas Hz. merden rivayetle Hz. Peygamberin bir hadisi erifini syler. Babamn anlattna gre Hz. Peygamber yle dedi; Allahn sizinle ilgili bilgisi, sizi glgeleyen gk ve sizi srtnda tayan yer gibidir. Siz nasl gkleri ve yeri ap dar kamazsanz, yle de Allahn ilminin dna kamazsnz. Gk ve yer sizi gnah ilemeye zorlamad gibi, Allahn sizinle ilgili bilgisi de sizi gnah ilemeye zorlamaz.70 Hz. Osman ehit edilmeden nce Medineye gelenlerden bazlar ona ta atmaya balamlar ve Sana bunlar Allah atyor diyerek hakaret etmilerdi. Bunun zerine Hz.

68

Ebu Mansur Abdlkahir el-Badadi, el-Fark Beynel-Frak (Mezhepler Arasndaki Farklar), ev., Ethem Ruhi Flal, Ankara 2007, s. 17-18. 69 mer b. Hattab, ama gitmek zere yola koyulmutu. Serg denilen blgeye vardnda aralarnda ashabn ileri gelenlerinden Ebu Ubeyde b. Cerrahn da bulunduu baz ordu komutanlar kendisini karladlar. Ebu Ubeyde, blgede yaanan vebann iddetinden bahsetti. Hz. merin yannda ensar ve muhacirden baz kimseler de vard. Durumun ehemmiyeti zerine onlarla istiarede bulundu. Onlardan bazlar Hz. mere, Sen Allah rzas iin yola ktn, byle eyler seni yolundan alkoymasn derken, dierleri de Bu bir musibettir ve bunda yok olmak sz konusudur, dolaysyla senin gitmeni uygun grmyoruz dediler. Bunun zerine Hz. mer, onlarn gidebileceklerini syledi. Bundan sonra Hz. mer, Mekkenin fethinden nce Medineye hicret eden sahabelerin yallarn ard ve onlarla istiarede bulundu. Bu kimselerden hibirisi, herhangi bir ihtilafta bulunmadan Hz. mere geri dnmesini tavsiye ettiler. Btn bunlarn sonunda Hz. mer, Ben sabahleyin erkenden yola kmak zere hazrlanp, bineimin srtna binmi olacam, herkes buna gre hazrlansn diye ilan ettirdi. Bu cmlelerin zerine Ebu Ubeyde Hz. merin yanna giderek Ey mer, Allahn kaderinden mi kayorsun? dedi. Hz. mer ise ona cevaben, Evet, Allahn kaderinden yine Allahn kaderine kayoruz. Ey Ebu Ubeyde, syle bana, senin develerin olsa ve sen bu develeri alp bir taraf olduka yetikin otlarla dolu, br taraf ise kupkuru olan bir yere gitsen ve develerini o yetikin otlarla dolu olan yerde otlatm olsan Allahn kaderiyle otlatm olmayacak msn? Byle deil de kurak yerde otlatm olsan gene Allahn kaderiyle otlatm olmayacak msn? Diye sordu. Abdurrahman b. Avf onlarn arasnda geen konumalar duyunca onlara yneldi ve yle dedi: Hz. Peygamberin u szlerini iittim: Bir yerde veba bulunduunu haber alrsanz, oraya gitmeyiniz, sizin bulunduunuz yerde ba gsterirse ondan kamak maksad ile de oradan kmaynz. Bunun zerine Hz. mer ve beraberinde gelen ashab Medineye geri dndler. Bkz. bnl-Esir, el-Kamil Fit-Tarih, ev., Ahmet Araka, Beir Eryarsoy, Zlfikar Tccar, Abdlkerim zaydn, Yunus Apaydn, Abdullah Ke, stanbul 2008, C. II, s. 491-492. 70 Ahmed b. Yahya bn Murtaza, Tabakatl-Mutezile, Beyrut 1987 , s. 12.

23 Osman Yalan sylyorsunuz, talar eer Allah atsa idi, onlar hedefinden asla amazd71 ifadelerini kullanm ve isyanclara, yaptklar iin sorumluluunun kendilerinde olduunu sylemitir. Peygamber ve yal sahabelerin kader konusundaki tutumlar, bu konu hakknda yaplacak tartmalarn nne gemi fakat Hz. Osmann ehit edilmesiyle birlikte hzlanan siyasi karklklar dneminde -Hz. Alinin salnda- bu tip mnakaalar yaanmtr. slam topraklarnda yaanan siyasi rekabet ve iktidar mcadelesi itikadi alanda da kendisini gstermi, byk gnah ileyen kiinin durumu, imann tarifi ve insann fiillerindeki hrriyeti gibi konularda tartmalar yaanmaya balamtr.72 Nitekim Hz. Ali ile yal bir adam arasnda geen bir konuma, kader konusu ile ilgili dnemin yapsn gzler nne sermektedir.73 Yine bir baka hadisede Hz. Ali, hayr ve errin, taat ve masiyetin kendi kontrol altnda olduunu syleyen birisine, Allah ile birlikte mi bu saydklarna sahipsin ya da Allaha ihtiya duymadan m btn bunlar yapyorsun? Eer Allah ile yaptn sylersen, Allaha irk komu olursun. Eer dierini sylyorsan o zaman da kendini Allahn yerine koymu olursun dedi.74

71 72

bn Murtaza, Tabakatl-Mutezile, s. 11. Ebul-Fadl Ahmed b. Ali bn Hacer Askalani, el-sabe fi Temyizis-Sahabe, Beyrut h. 1328; Ebul-Feth Muhammed b. Abdulkerim ehristani, Kitabul-Milel ven-Nihal, Beyrut 1993, s. 34-35; Keskin, age, s. 44. 73 Hz. Ali Sffin savandan dnerken yanlarnda bulunan yal bir adamla aralarnda yle bir konuma geer: Yal adam ; Ey Ali, Acaba Sffine gidiimiz Allahn kaza ve kaderiyle mi olmutur? Hz. Ali cevaben; Tohumu yarp iinden filiz kartan, yoktan insan yaratan Allaha yemin ederim ki biz ayak bastmz her kar topraa, indiimiz her akarsuya ve ktmz her tepeye Allahn kazas ve kaderiyle bastk, indik ve ktk. Yal adam; ektiim zorluklar ve skntlara karlk, Allah katnda bir ecir ve mkafat grmek isterim. Fakat ben kendim iin bir fayda grmyorum. der. Hz. Ali cevaben, Sus ihtiyar. Sffine giderken, gidiiniz iin Allah size byk mkafatlar vermitir. Siz hibir hareketinizde herhangi bir zorlamaya maruz kalmadnz. Yal adam, Nasl yani? Hani btn yaptklarmz kaza ve kaderle yapmtk? diye sorar. Hz. Ali; Zavall ihtiyar, sen herhalde kaza ve kaderi, insanlar fiil ve davranlarnda zorlayan, onlar mecbur brakan bir ey zannettin yle mi? Eer yle olsayd sevap ve azap, mjde ve sakndrma, emir ve yasak bo ve anlamsz eyler olurdu. Allah tarafndan hibir gnahkar ayplanp knanmaz, yaptklar kt davranlar belirtilmez, iyilik ve itaatte bulunan hi kimse vlmez ve onlarn yapt gzel ilerden bahsedilmezdi. yiler ktlerden daha ok vlmeye ve ktler iyilerden daha ok yerilmeye mstahak olmazlard. Sylediin szler putlara tapan ve eytanla arkadalk edenlerin, doru ile yanl ayramayan cahillerin ve gerei gremeyenlerin szdr. Onlar bu mmetin kadercileri ve mecusileridir. Allah tercih noktasnda insan serbest brakmtr. yilii emredip ktlkten de sakndrmtr. nsanlar da mecburen gnah ilememi veya zoraki itaat etmemitir. Allah kullarna bo yere peygamberler de gndermemitir. Bu gibi szler, inkarclarn sama dnceleridir. te onlar iin cehennem azab vardr. Hz. Alinin bu szleri zerine yal adam, yleyse bizim ona gre hareket ettiimiz kaza ve kader nedir? diye sordu. Hz. Ali; O, ancak Allahn emri ve hikmet sahibi olan Allahn hkmdr. dedi ve u ayeti okudu: Senin Rabbin, yalnz kendisine kulluk etmenize hkmetmitir.73 Hz. Ali, o yal adama bu ekilde kaza ve kaderi tarif etmi, mahiyetini anlatmtr. Bkz. Bekir Topalolu, Kelam lmi, stanbul 2004, s. 289; Muhammed hsan Ouz, slamda Kaza ve Kader, stanbul 1994, s. 103-105. 74 Saduddin Mesud b. mer b. Abdullah Taftazani, erhul-Makasd, Beyrut 1985, C. IV, s. 269-270, Ayrca Bkz. Ltf Cengiz, Emeviler Dneminde Kader Problemi, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Konya 1999, s. 18.

24 Sonu olarak Raid halifeler dneminde ashab, bu konuya olduka temkinli bir ekilde yaklamtr. zellikle ilk dnemlerde ancak belli bir zaruret dahilinde bu konular konuulmu, insanlarn mnakaa ve tartmalara girmeleri ho karlanmamtr. Fakat son dnemlerde balayan siyasi ve sosyal karklklar sonucunda eitli kavramlar tartlmaya balanm bu tartmalar sonucunda da kader problemi ele alnmtr. Kaderle ilgili ilk frkalarn teekkl dnem de ashabn son dnemi olarak karmza kmaktadr.

1.3.3. Mezhepler Dnemi Hz. Peygamber dneminden sonra itikadi manada eitli ihtilaflar olumaya balam bu durum da frkalama hadiselerini meydana getirmitir. Kader konusu farkl mezheplerin deiik grler ileri srd konularn banda yer almaktadr. Kelam alannda nemli kabul edilen mezheplerin konu ile ilgili grlerini aklamak problemi analiz etme asndan olduka nemlidir.

1.3.3.1. Cebriyye Kader konusu, slamiyetten nce dier din mensuplar ve Cahiliye Araplar arasnda ska tartlan bir mesele olmakla birlikte, filozoflar ve dnrler de bu mesele hakknda baz yorumlarda bulunmular, insan iradesinin hr olduunu belirten dncelerin yannda bu hrriyeti tamamen ortadan kaldran ve insann btn hareketlerinde iradesinin bulunmadn ifade eden grler de ortaya kmtr.75 Hz. Peygamber dneminde gerek vahyin devamll gerekse Hz. Peygamberin akide ve inan noktasnda olaylara mdahalesi nedeniyle ciddi manada kaderle ilgili tartmalar yaanmamtr. Hz. Peygamberin kader konusunun tartlmasn yasaklamas gibi hadisler de byle bir durumun yaanmasna mahal vermemitir. Kendi iradeleri ve tercihleriyle yeni bir dine giren ve bu dinin kendilerine verdii sorumluluklar kademe kademe renen ashap da bu tartmalardan olabildiince uzak durmutur. Fakat zellikle Hz. Osmann ehit edilmesinden sonra yani slam topraklarnda siyasi kargaann balamasndan itibaren kader konusundaki tartmalarn da zaman ierisinde artarak balad grlr. Bu tarihten itibaren balayan tartma ortam Hz. Ali ve Emeviler dneminde de youn bir ekilde yaanmtr. Yaanan bu tartmalarn sonucunda da Emeviler devrinde teekkl eden ilk frkalar ortaya

75

Talat Koyiit, Hadisilerle Kelamclar Arasndaki Mnakaalar, Ankara 1989, s. 53.

25 kmaya balamtr. Kuranda gerek kiisel tercih gerekse Allahn mutlak iradesine dair ayetlerin bulunmas insanlar dengeli bir inan noktasna gtrmektedir. Eer sadece Allahn mutlak iradesi ve takdiri vurgulanm olsa inan ve amel noktasnda insann tercihlerinin olmamas gerekirdi. Bu ayetler olmayp sadece kiisel irade ile ilgili ayetler bulunmu olsayd, o zaman da insann kendi fiillerinin yaratcs olduu gibi bir sonu kabilirdi. Aslnda Kuranda her ikisine dair ayetlerin bulunmas bu tartmalarn ve farkl yorumlarn olumasna neden oluyordu. Fakat zellikle Emeviler dneminde yaanan siyasi olumsuzluklar bu gruplarn ortaya kmasna neden olmutur. Ksacas bu frkalarn ortaya kmasnn temel sebebi siyasi kaos ortamdr. te bu kaos ortamnda iki grup ortaya kmtr. Bunlardan birincisi insan iradesi ile ilgili ayetleri gz ard ederek insann mecburiyet ierisinde olduunu belirtmi, dieri ise Allahn mutlak iradesi ve takdiri ile ilgili ayetleri gz ard ederek insann tamamen hr olduunu sylemitir.76 Cebriyyenin tam olarak kim tarafndan oluturulduu ve ne zaman ortaya kt kesin olarak bilinmemektedir. Fakat elimizde Emeviler dneminin balarna ait iki belge bulunmaktadr. bn Murtazann el-Munyetu vel-Emel adl eserinde bulunan bu belgeler, cebri gre mensup insanlara, Abdullah b. Abbas ve Hasan el-Basri tarafndan gnderilen iki mektuptur. Bu mektuplar daha sonra Muhammed Ebu Zehrann Mezhepler Tarihi isimli eserinde de yer almtr. Abdullah b. Abbas tarafndan amda bulunan Cebrilere gnderilen mektup aadaki gibidir: nsanlara takvay m emrediyorsunuz? Halbuki takva sahipleri, sizin bu grlerinizle yoldan sapmtr. nsanlar ktlkten sakndrmak m istiyorsunuz? Halbuki isyankarlar, sizin bu grlerinizle ortaya kmlardr. Ey, gemi mnafklarn ocuklar, zalimlerin yardmclar ve fasklarn mescitlerinin bekileri! inizden Allah'a iftira eden, sularn O'na ykleyen ve yaptklarn O'na nisbet edenden baka kimse kmaz m?77 Hasan el-Basri tarafndan Basrada bulunan cebr grndeki gruba gnderilen mektup ise aadadr. Kim, Allah'a, kaza ve kaderine iman etmezse, o kii kfre girmitir. Kim, kendi gnahn rabbine yklerse, o da kafir olmutur. Allah Teala, kendisine zorla itaat edilen veya zorla isyan edilen deildir. nk Allah, kullarna verdii eylerin gerek sahibidir.
76 77

Ayrntl bilgi iin Bkz. Badadi, age, s. 15-22; Akbulut, age, s. 306-309; Koyiit, age, s. 54. Ahmed b. Yahya bn Murtaza, el-Munyetu vel-Emel, Y.y. 1985; Ebu Zehra, age, s. 110.

26 Kullarnn gcn yettirdii eylere kendisi daha kadirdir. Eer kullar O'na itaat ederlerse, yaptklarna mani olmaz. ayet isyan ederlerse, dilerse yaptklarna mani olur. Eer bir ey yapmamlarsa, onlar bir ey yapmamaya O zorlam deildir. Eer, Allah yarattklarn itaat etmeye zorlam olsayd, onlardan sevab kaldrrd. ayet onlar gnah ilemeye zorlam olsayd, onlardan cezay drrd. Eer, onlar babo brakm olsayd, (haa) kudretinde eksiklik olmas icap ederdi. Fakat Allah Teala'nn, yarattklarndan gizli tuttuu bir srr vardr. Eer, kullar itaat ederlerse bu, Allah'n kullarna bir ltfudur.78 Cebriyye frkasnn Cad b. Dirhem ile Cehm b. Safvan er-Rabisinin grleri etrafnda topland dnlr.79 Ca'd b. Dirhem kader hakkndaki grlerini, am'da bulunan bir Yahudiden renmi ve bu grleri Basra'da halk arasnda yaymtr. Cehm b. Safvan'n da Cebriyyecilii bundan rendii sylenilmektedir.80 Cebriyye mezhebi, genellikle ekol olarak gsterilir. Bunlardan ilki Cehmiyye, Cehm b. Safvana uyanlar ifade eder. Bu ekoln ortaya koyduu birok gr, genellikle Mutezilenin grleri ile paralellik gsterir. kinci ekol Bekriyye ismini tar. Bu ekol ismini Bekr b. Uht-i Abdilvahidden alr. Drar b. Amra uyanlar iin sylenen Drariyye ise son ekoldr. ayr ekol olarak ortaya kan Cebriyyenin dier grlerinde farkllklar olsa da kader meselesiyle ilgili grlerinde herhangi bir farkllklar bulunmamaktayd. 81 Cebriyyenin grlerine gre insan herhangi bir irade hrriyetine sahip deildir. nsan yaratlmadan nce Allahn koymu olduu mutlak ve deimez bir hkm vardr. Daha sonra yaratlan insan ise dier tm yaratlmlar gibi takdir edilen bu kurallar ve hkmlerin dna kamaz. Allahn ortaya koyduu bu hkmler karsnda insann durumu, havada rzgar karsnda oradan oraya savrulan bir ty gibidir. Ksacas insann yapm olduu btn fiilller yani iyilikler ve ktlklerin tm cebrdir. nsan mecburen bu fiilleri yapar.82 Cebriyye ileri srm olduu fikirlerini kantlamak iin baz grler ortaya koymutur. Onlara gre eer bir insan kendi fiilleri konusunda hr bir iradeye sahip olmu olsayd bu durumda o kiinin fiillerini yaratyor olmas gerekirdi. Halbuki bir eyi yaratmak yalnzca Allaha mahsustur. Bu durum Allahn birliine ve yaratclk zelliine aykr bir durumdur. Dier delillerinde ise Allahn ilim sfatn kullanrlar. Allah ilim sfatyla her eyi
78 79

Ebu Zehra, age, s. 110. Ebu Mansur el-Maturidi, Kitabut-Tevhid, ev., Bekir Topalolu, Ankara 2005, s. 84-85; Ebul Hasan elEari, Makalatl-slamiyyin vehtilaful-Musallin (lk Dnem slam Mezhepleri), ev., Mehmet Dalkl, mer Aydn, stanbul 2005, s. 137; Saim Yeprem, rade Hrriyeti ve mam Maturidi, stanbul 1997, s.283. 80 Ebul-Fida smail b. mer bnul Kesir el-Kureyi, el-Bidaye ven-Nihaye, ev., Mehmet Keskin, stanbul 1995, C. IX, s. 575-576; Ebu Zehra, age, s. 111. 81 Badadi, age, s. 156-159; ehristani, Kitabul-Milel ven-Nihal, s. 97-99; Keskin, age, s. 67, 69. 82 Badadi, age, s. 156; Yeprem, age, s.197.

27 nceden bilir. Eer Allah her eyi biliyorsa yeryznde meydana gelen btn olaylar ve hareketler Allahn bilgisi ve isteine gre cereyan ediyor demektir. Eer insan hr iradeye sahipse, kii kendi iradesiyle bu olaylarn seyrini deitirebilir. Byle bir durum da Allahn ezeli ilmine ters der.83 Ayrca Cebriyye Kuran ve hadislerdeki baz ayet ve ifadeleri de delil olarak gstermitir.84 Cebriyye kadere ar tazimden dolay teklifi yok sayacak kadar ileri gitmi ve alem-i kevnde masiyet yoktur demeye kadar varmlardr. Onlar, insan mecburiyet ve tahakkm altnda braktklar ve insann iradesi ile hrriyetini yok saydklarndan dolay teklifi de cebr olarak kabul etmilerdir. Kader konusunda insan fiillerini yok sayan bir tutum ierisinde bulunmalar, onlarn, ne teklifi temellendirecek ne de mkafat, ceza gibi meseleleri aklamaya g yetirebilecek bir delil ortaya koyamamalarna neden olmutur. Bu yzden fiillerinde olduu gibi ceza ve mkafat konusunda da cebr kavram ile izahat yapmlardr. Ayrca Cebriyye, ortaya koyduu grlerde Allahn ilim ve kudretinin geneli kapsadn belirten ayetleri ve hadisleri delil olarak ortaya koyarken, insann sorumluluunun bulunduunu, fiillerinde emir ve yasaklara muhatap olduunu, yapm olduklar ilerde tek sorumlunun kendileri olduunu ve btn yaptklarndan hesaba ekilip ceza veya mkafat alacaklarn bildiren ayet ve hadisleri de asli manalarndan uzaklatrarak mecazi anlamlar yklemilerdir.85 Emeviler dneminde cebr fikri neredeyse devlet politikas haline gelmitir. Emevi ailesi, Cebriyyenin ortaya koyduu kader inancn tevik etmekle kendi iktidarn garanti altna almaktayd. Bu gre gre btn yaptklar ilerde dier bir ifadeyle ktlklerde kendileri deil Allahn iradesi vard. Allah onlarn ktlk yapmasn dilemise yaplacak bir ey yoktu. Onlara kaytsz artsz itaat gerekiyordu. Fakat daha sonra bu gre anti-tez olarak Kaderiyye gr ortaya kt. Genel olarak Cebriyyenin ortaya kn ve grlerini bu ekilde belirttikten sonra incelenmesi gereken dier bir frka olan Kaderiyyeye geebiliriz.

83 84

Necati ner, nsan Hrriyeti, stanbul 1982. s. 50. Eer onlarn yz evirmeleri sana ar geldiyse; bir delik ap yerin dibine inerek yahut bir merdiven kurup ge karak onlara bir mucize getirmeye gcn yetiyorsa durma, yap! Eer Allah dileseydi, elbette onlar hidayet zere toplard. O halde, sakn cahillerden olma., Enam 6/35; Dikkat ediniz aki olan annesinin karnnda aki olandr, said olansa annesinin karnnda said olandr., Ebul-Hseyn Mslim b. el-Haccac, esSahih, Thk. Muhammed Fuad Abdulbaki, Kahire 1991, Kader 2, (2037). Ayrca Bkz. Ahzap 33/24, Nahl 16/93, nsan 76/30, Tekvir 81/27-29, Yunus 10/99. 85 Keskin, age, s. 70,72.

28 1.3.3.2. Kaderiyye Kaderiyye, her ne kadar szlkte kadere mensup olan, kader taraftar gibi manalara gelse de bu frkann ilk ortaya kndan itibaren szlk anlamnn tam tersi bir anlamda, sorumluluk gerektiren fiillerle ilgili konularda ilahi irade ve takdiri reddedenler iin kullanlmtr. Sk kullanlmasa da bu frkaya ehll kader denildii de grlmtr. Baz grlere gre bu isimler, dier muhalif grup ve frkalar tarafndan, baz hadis metinlerinde kadercileri Mecusilere benzeten rivayetlerin86 de etkisiyle ktleme, alay etme ve kk drme maksadyla kullanlmtr. Bu adlandrmann kadere lszce dalanlar manasnda da kullanldn belirten grler de vardr.87 Kulun, Allahn iradesinden bamsz bir iradesi olduunu ve insann tm fiillerinin yine insana ait olduunu ne sren Kaderiyye, bu konudaki grleri bakmndan Mutezile ile paralellik gstermilerdir. Fakat Mutezile, kelam ilminde dier konularda da farkl ve zel izahatlarda bulunmutur. Kader konusu ise btn bu meselelerden sadece bir tanesidir. Bu yzden Mutezile daha zel bir konumda ele alnm, Kaderiyye ise ayn yere ulaamamtr. 88 Fakat Maturidi gibi baz ilim adamlar Kaderiyyenin Mutezile, Mutezilenin de Kaderiyye ismiyle anldn ifade etmilerdir.89 Badadi ve ehristani Kaderiyyeyi, Mutezile iin kullanmlardr.90 Mutezileye mensup ilim adamlar ise bu kullanma kar kmlar, Kaderiyyenin ancak insan iradesini hafife alarak grmezden gelen ve her eyi sadece Allahn iradesine balayan kiiler iin kullanlabileceini sylemilerdir.91 Kaderiyye, insann fiillerini sadece insana balamakta ve kaderi reddetmekteydi. nsann fiillerinin yaratcsnn yine insan olduunu ifade etmelerinden dolay da irkle itham edilmilerdir. Hz. Peygamberin Kaderiyye ile ilgili hadisinden dolay, kendilerine atfedilen isimden rencide olmular, bu ismin kaderi ar bir ekilde kabul edenleri kapsadn sylemilerdir. Fakat mevcut durumu da deitirememilerdir.92

86

Her mmetin Mecusileri vardr. Bu mmetin Mecusileri kader yoktur diyenlerdir. Bunlardan kim lrse ona ziyarette bulunmayn. Onlar, Deccal bldr. Onlar Deccale ilhak etmek Allah zerine bir haktr. Sleyman b. el-Eas Ebu Davud, es-Snen, Thk. Kemal Yusuf Hut, Lbnan 1988, Snnet 17, (4692); Kaderiyye Frkas bu mmetin Mecusileridir. Eer hastalanrlarsa ziyaret etmeyin, lrlerse cenazelerine katlmayn. Ebu Davud, es-Snen, Snnet 17, (4691); Kader ehli ile dp kalkmayn, onlara dava amayn. Ebu Davud, es-Snen, Snnet 17, (4710); mmetimden iki snf insan vardr ki, onlarn slamdan nasipleri yoktur: Mrcie ve Kaderiyye. Muhammed b. sa et-Tirmizi, es-Snen, Thk. brahim Atuh Avz, Kahire trs, Kader 13, (2149). 87 lyas zm, Kaderiyye mad., DA, stanbul 2001, XXIV/64. 88 Ebu Zehra, age, s. 119; Koyiit, age, s. 62. 89 Maturidi, age, s. 401-404. 90 Badadi, age, s. 82; ehristani, Kitabul-Milel ven-Nihal, s. 56. 91 Kad Abdulcebbar, erhu Usulil-Hamse, Kahire 1965, s. 772-775; zm, agmd, XXIV/64. 92 M. Kenan man, Kaza ve Kader, Ankara trs, s. 75

29 Kaderiyye frkasnn da Cebriyye gibi ilk olarak ne zaman ve kim tarafndan oluturulduu kesin olarak bilinmemektedir. Bu konuda elimizde sadece kesin olmayan ifahi bilgiler bulunmaktadr. Bu bilgilerde Kaderiyye frkasnn olumasna neden olan kiinin Mabed el-Cheni olduu ifade edilir. Nitekim el-Makrizi mesele hakknda u ifadeleri kullanmtr: slam'da kader meselesinde ilk defa konuan ahs, Ma`bed bn Halid el-Chenidir. Hasan el-Basri'nin meclisine devam edenlerdendi. Basra'da bu gr yaymaa balad zaman, Amr bn Ubeyd de ona intisap etmi, bunu gren Basra halk da onun peinden gitmitir. Ma`bed el-Cuheni, kader grn, Eb Yunus Sinseveyh isminde bir suvariden almtr.93 Daha nce de belirttiimiz gibi Hz. Osman dneminde balayan siyasi kargaa ve huzursuzluklar, Cemel hadisesi ve Sffin sava, Mslmanlarn birbirlerinin kann aktmas birok problemin ortaya kmasna neden olmu, bu problemler nedeniyle de kaderle ilgili frkalar ortaya kmtr. Bu olan olaylar Allahn takdirine balayan hakim grn karsna, zellikle olumsuz fiil ve davranlarn insan iradesinin bir eseri olduunu belirten grler sylenmeye balamtr. Ayrca Cebriyye konusunda belirttiimiz gibi Emevi idarecileri de halkn ve tebaann houna gitmeyecekleri ve raz olmayacaklar iler yapmaya balamlar, kendilerine muhalif olan insanlar susturmak ve kendilerinin masum olduunu kantlamak iin yaptklar bu ileri kadere yklemeye balamlard. Btn bu olanlardan sonra Mabed el-Cheni kader konusunu gndeme getirmi ve zulm gibi olumsuz nitelik tayan davranlarn Allahn takdiri olmadn syleyip bunlarn tamamen insan iradesiyle gerekletiini ifade etmitir. Mabed el-Cheninin ve Gaylan ed-Dmakinin kaderle alakal grlerini Hristiyan asll Susen (veya Senseveh) lakapl Yunus el-Esvariden alarak Emevilere kar olan siyasi tutumuyla birletirip Basra ve amda bu grlerini yaymaya alt da kaynaklarda gemektedir.94 Kaderiyyeye mensup olanlar, yalnz kader ve iradeyi insana nisbet etmekle kalmamlar, ilim ve takdir manasndaki kaderi de inkr etmilerdir. Onlara gre kii, sahip olduu akl ve bilgi neticesinde fiillerini kendisi takdir eder. nsan, yapacak olduu ilere
93

Ebul Abbas Ahmed b. Ali b. Abdilkadir el-Makrizi, el-Mevaizu vel-tibaru bi Zikril-Htati vel-Asar, Msr h. 1324, C. IV, s. 181; Talat Koyiit, age, s. 62. 94 Eari, Makalatl slamiyyin vehtilaful-Musallin, s. 140; Ebul-Fazl Muhammed b. Mkerrem bn Manzur, Muhtasar Tarihu Dmak, Thk. brahim Salih, Dmak 1989, C. XX, s. 240; bn Kesir, age, C. IX, s. 61; Ebu Zehra, age, s.120.

30 sahip olduu iradeyle ynelir ve fiilleri yaratr. Allahn fiilleri ezelde takdir etmesi gibi bir ey yoktur. Bu fiillerin ortaya kmasnda Allahn kudretinin herhangi bir etkisi bulunmamaktadr.95 Kaderiyyeye gre hayr ve iyilikler Allahtan gelir. Kt fiiller ise insanlarn kendi iradeleri sebebiyledir. Allah insanda tam ve eksiksiz bir fiil yapma gc vermi, insann yapaca fiiller kendisine braklmtr. Allah, insana verilen g konusunda herhangi bir mdahaleye sahip deildir. nsann yapt ilerde ve o kiinin geleceinde yaayaca eylerde Allahn nceden sahip olduu bilgi, takdir ve dileme bulunmamaktadr. nsann yapm olduu fiilleri de Allah yaratmamtr. Bu fiiller insan tarafndan takdir edilerek yaratlr.96 Kaderiyye, grlerini belirtirken Kuran ve hadislerdeki baz ayet ve ifadeleri delil olarak gstermitir. Bu ayet ve hadislerin genel zellii insan iradesine vurgu yapmalardr.97

1.3.3.3. Mutezile Mutezilenin Kuran- Kerimde geen kaza ve kader kelimelerini kendi grleri istikametindeki manalarda almalar, kader kelimesinin getii ayetleri tevil etmeleri, onlarn kaderi inkar eden bir grup olmalar sonucunu dourmutur.98 Zaten adl prensibinin gerekletirilmesi iin kurduklar dnce sisteminin zaruri neticesi de bu olmutur.99 Mutezile ilim adamlar, kaza ve kader konusunda ortaya koyduklar tezlerini bu kelimelere verdikleri anlamlarla desteklemektedirler. Onlar, kaza kelimesine, haber verme, bildirme kader kelimesine ise beyan anlamlarn vermektedirler. Btn bunlarla beraber bu kelimeleri asla yaratma manasnda kullanmamlardr. Mutezilenin kaza ve kader konusunda ileri srd fikirlerin merkezinde insann yapm olduklar ilerde sahip bulunduklar irade ve kudret prensibi yer almaktadr.100 Mutezileye gre insan hrdr. O, kendi fiilini kendisi yapar. Allah kiiye bu gc vermitir. Kullar, fiillerini isterlerse yaparlar, istemezlerse yapmazlar ve bunun sonucunda da medih, zem, sevap ve ikab vardr. Allahn insanlar iradeleri dnda belirli bir ii yapmaya
95 96

Yeprem, age, s.289. Kasm Turhan, Bir Ahlak Problemi Olarak Kelam ve Felsefe Asndan nsan Fiilleri, stanbul 1996, s. 38. 97 Bu, kendi ellerinizin (nceden yapp) gnderdiklerinin karldr. Allah, kullara asla zulmedici deildir., A-li mran 3/182; Her ocuk slam dini zerine doar. Fakat daha sonra anne babas, onu Yahudi, Hristiyan veya Ateperest yapar. Mslim, Kader 22, (2138). Ayrca Bkz. Fussilet 41/17, ura 42/30, Kehf 18/29, Yunus 10/27, Bakara 2/286. 98 Kad Abdulcebbar, erhu Usulil-Hamse, s. 770. 99 Yeprem, age., s. 192. 100 Kad Abdulcebbar, erhu Usulil-Hamse, s. 770-771; erafettin Glck, Kelam Asndan nsan ve Fiilleri, stanbul 1979, s. 224.

31 zorlamas sonra da o fiillerinden dolay kendilerini cezalandrmas adaletsizliktir. Oysa Allah adildir. rade hrriyeti bulunmayan bir insann sorumlu tutulmas, Allahn hikmet ve adaletine asla yakmaz. Mutezileye gre kaza ve kaderden Allahn yaratmas kastediliyorsa kullarn fiillerini Allah yaratyor demek kfr ve dinden kmaktr. nk kullar fiillerini dilerlerse yaparlar, dilemezlerse yapmazlar ve sonucuna katlanrlar. Kullarn fiillerini Allah yaratyor demek, Allahn fiilleri hakknda da bu hkmler var demektir. Buna ilaveten kullarn fiillerinin hepsine de Allahn rzas var demektir ki bu da kfrdr.101 Mutezile btn bu grlerini insanda bir kudretin olduunu yaptklarnn sorumluluunun ise kendilerinde olduunu ifade ederek aklamlardr.102 Mutezile, Allahn sadece iyiyi dileyip kty irade etmeyeceini, insanlarn hayrn ve iyiliini murat edeceini sylemitir. Onlara gre Allahn ktl dilemesi bizzat ktlktr ki Allahtan byle bir eyin meydana gelmesi dnlemez. Mutezile, btn bu sebeplerden dolay kaderi kabul etmez. Ayrca Mutezile kelam ekolnn ilim adamlar kader konusunu kabul etmemeleri hakknda sebep ortaya koymutur. Bunlardan ilki u ekilde ifade edilir: Allah iman konusunda kafiri de mkellef tutmutur ve onlarn da iman etmesini emretmitir. Kuran- Kerimdeki birok ayette de bunun zerinde durmutur. Bu durumla birlikte Allahn dilemedii bir eyi emretmesi dnlemez. O zaman buradan Allahn kafirin ierisinde bulunduu kfr dilemedii sonucu ortaya kar. kinci sebep ise taat, yaplan i ve fiillerin ilahi irade ile uyumuyla ortaya kar. Allah, kafirin kfrn dilemi olsayd, kafir ierisinde bulunduu bu kfr ile Allaha itaat ediyor olmu olacakt. Bu dnceye gre de kafirin, kfrnden dolay sorumlu olmas ve ceza ekmesi makul deildir. Bu dnce de akla ve manta uygun olmad gibi kfr de beraberinde getirir. Son sebebi ise yle izah ederler: Kii, Allahn kendisi hakkndaki kazasna yani hkmne raz olmaldr. Eer kafir olan bir kiinin, ierisinde bulunduu kfr kaza ve hkm ile ortaya konulmusa, bu kfre rza gstermek gerekir. Fakat bu tarz bir sylemi kabul etmek ve bu duruma rza gstermek bile kiinin kfre girmesine sebebiyet verir.103 Mutezile ilim adamlarna gre iyilik ve ktlk insann eseridir. Yukarda da ifade ettiimiz gibi insan fiillerini kendi tercihi dorultusunda Allahn mdahalesi olmakszn meydana getirir. Allahn insana balangta bir defa verdii, insanda daimi bulunan bir kudretle insan fiillerini yaratr. nsan fiillerini meydana getirirken Allaha herhangi bir i
101

Kad Abdulcebbar, erhu Usulil-Hamse, s. 238-239; Kad Abdulcebbar, el-Muni fi Ebvabit-Tevhid velAdl, Thk. Ahmed Fuad Ehvani, Kahire 1962, C. V, s. 137; Yeprem, age., s. 191. 102 ehristani, Kitabul-Milel ven-Nihal, s. 57. 103 Kad Abdulcebbar, el-Muhtasar fi Usulid-Din (Mutezilede Din Usul), ev., Murat Memi, stanbul 2007, s. 81, 86, 110-111; Glck, Kelam Asndan nsan ve Fiilleri, s. 223-224.

32 dmez. O yce bir seyircidir ve an yksek bir hakimdir. Netice olarak Mutezile fiillerin nceden takdir edilii diye bir hkm tanmamtr ve insana mutlak bir hrriyet vermitir. 104 1.3.3.4. Eariyye Ehl-i Snnetin dier kolu olan Earilie gre kaza ve kader dairesi ierisinde insann fiillerinin deer kazan baka boyutlar almaktadr. Eari kazay, ezeli yazg olarak tarif etmektedir. Genel Eari gr buna uygun olarak gelimi ve daha sonraki tariflerde kader yaratmak olarak ele alnmtr.105 Eariye gre yaratma, Maturidinin ileri srd gibi Allahn ilim sfatndan deil de sadece irade sfatndan gelir. Gzel ve irkin, iyi ve kt dorudan doruya Allah tarafndan insanda yaratlr. nsan bu fiillerle mnasebete girerek onlar kesb eder. Fakat bu kesb de aslnda Allahn kudretinin eseridir. Fiilin yaratcs Allahtr. Ancak kt fiilin kesbi insana aittir. Allahn mutlak irade ve kudretini her eyin stnde tutan Eari, insann fiillerinin nceden takdiri ve onun hrriyeti konusunda ak tavr taknmamtr. Kaza ve kaderi kabul etmekle insann fiillerinin nceden takdir edildiini beyan ediyor fakat bu kazann kader olarak ortaya knda ii Allaha brakp kesb gryle bu meseleye tam manasyla bir aklk getirmemitir. nsann hrriyeti meselesinde tek ve mutlak yaratc Allah prensibinden hareketle insana herhangi bir hareket serbestlii tanmamaktadr. Yani Eari insann fiillerinin, mutlak irade ve kudretin mdahalesiyle olutuu dncesine sahiptir.106 Eari, Allahn irade ve kudretinde kaybolmu bir insan profili ortaya koymaktadr. nsann iyi ve kt fiili, Allahn yaratmasyla meydana gelmektedir. Bylece insann herhangi bir mdahalesi sz konusu deildir. yilik ve ktlk ya da hayr ve er Allahn kazasna baldr. nsan teebbs kabiliyeti olmayan bir varlk derecesine dmektedir.107 Eari, bu gryle Cebriyyeye yaklamtr. Yaratlan her ey Allah tarafndan yaratld iin hayr ve er de Allah tarafndan yaratlmtr fakat er Allahtandr denilmez. Eari de errin, Allahn kendisi iin deil de bakas iin er olarak yaratlmas anlamnda er Allahtandr dediini belirtmektedir.108 Kad Ebubekir Bakllani, Earinin vard bu sonularn eksikliini grm ve baz dzeltmeler yapma ihtiyac hissetmitir. O, fiillerin asln Allah yaratr, kesb bir tasarruftur,
104 105

Kad Abdulcebbar, el-Muhtasar fi Usulid-Din, s. 86-87; Glck, Kelam Asndan nsan ve Fiilleri, s. 235. Ebul-Hasan el-Eari, Kitabul-Luma fir-Reddi ala Ehliz-Zeyi vel-Bida, Thk. Richard McCarty, Beyrut 1952, s. 45-46; Keskin, age., s. 64. 106 Ebul-Hasan el-Eari, el-bane fi Usulid-Diyane, ev., Ramazan Bier, stanbul 2010, s. 76-82. 107 Eari, el-bane, s. 82; Glck, Kelam Asndan nsan ve Fiilleri, s. 236. 108 Eari, el-bane, s. 83; Yeprem, age, s. 224.

33 insan mecbur deildir diyerek insana Maturidiler tarznda hareket serbestlii veren ve kendisinden sonraki Eariler zerinde etki yapan bir ilim adam olarak karmza kmaktadr.109 Cebr ve ihtiyar meselesinde Eariyye ile Maturidiyye arasnda ok byk bir fark yoktur. Her ikisi de kulun kudret ve ihtiyar sahibi olduunu kabul eder. Allahtan baka yaratc yoktur kaidesi gerei fiilleri yaratmay kula deil Allaha nisbet ederler. Bu iki mezhep arasnda gze arpan tek fark, kesb dediimiz kulun kendi kudretini ynlendirme hususudur. nk kesb, Maturidilere gre kulun bir eye niyet etmesi ve kesin kararn vermesine bal olarak o eyin meydana gelmesidir. Earilere gre kesb ise, insan kudretinin takdir edilen makdurla bulunmasdr. Bu noktada Earilerin gr cebr dncesine yaklamaktadr.110 Sonu olarak kader konusunda Eari ekol farkl dnceler ortaya koymu kader ve kaza kavramlarn, dier ekollerin tersine birbirlerinin yerine kullanmlardr. Ayrca Earilerin kader konusundaki dnceleri asndan kesb kavram nemli bir yer tutmutur.

1.3.3.5.Maturidiyye Kader konusu, mam Maturidi tarafndan iki ekilde ele alnmtr. Bunlardan ilki, Biz her eyi belli bir l zerine yarattk111 mealindeki ayette olduu gibi kader, her eyann meydana geliindeki zellik ve mahiyetidir. Yani her nesnenin meydana geliinden dier bir ifadeyle yaratl aamasndan, sahip olduklar nitelie, ileve, snra ve lye kadar zerinde tad btn vasflarn olumas ve meydana gelmesi yahut bu zelliklerin son bulmas, kader kavramnn alan ierisinde cereyan eden olaylardr. Ksaca btn bu olanlar kaderdir. mam Maturidinin kader kavramna ykledii ikinci anlam ise ileriki zaman diliminde meydana gelecek ve yaanacak olay ve durumlarn nasl ve nerede oluacan, zamann, hak ve batl konusunda hangi zelliklere sahip olduklarn, sevap veya cezaya sebebiyet vermesini belirlemektir.112 mam Maturidi bu aklamasyla beraber her eyin Allahn gc ve kudreti ile meydana geldiini, insann btn bunlar bilmeye ve mani olmaya asla gcnn yetemeyeceini ve kaderin sadece Allahtan olduunu sylemektedir.

109

Kad Ebubekir Bakllani, el-nsaf fi ma Yecibu tikadh vela Yecuzul-Cehlu bihi, Thk. Ahmet Haydar, Beyrut 1986, s. 217; Glck, Kelam Asndan nsan ve Fiilleri, s. 236-238. 110 Muhyiddin bn Arabi, Kaza ve Kader, ev., Hdaverdi Adam, Adapazar 1998, s. 69. 111 Kamer 54/49. 112 Maturidi, age, s. 392.

34 Burada takip edilen akl yrtme yntemi ayn tarzda ok benzer olarak Nesefide de grlmektedir. Ona gre de kader, ilahi hikmetin bir gereidir ve eyann nasl var olacaklarsa ylece ezelde belirlenmesi ve her varla layk olan vasfn verilmesidir.113 Maturidi, kaza ve kader meselesini Allahn ilim sfat ile izah etmeye almtr. Kaza, Earilerin savunduu gibi sadece irade sfatndan deil Allahn ilim sfatndan da kar ve onunla ilgilidir. Bylece Maturidi, kaza ve kader meselesini Allahn ilim sfatna balamakla insann irade ve hrriyet sahibi olduunu savunmaktadr. Gerekte Maturidi her fiilin aslnn yaratln Allaha brakmaktadr. nsann herhangi bir fiilinin iyi ya da kt oluunu ilahi kanun tayin eder. Ancak insan iradesiyle hrdr ve istedii fiili kendi hr iradesiyle seer. Bylece insann seimiyle o fiillerin nitelii belli olur.114 Eari limlerinden olan Bakllani, bu noktada Eari grnden ayrlarak Maturidiye yaklamtr. Bakllani, fiillerin aslnn Allah tarafndan yaratldn sylemesi bylece insann iradesiyle nitelik kazanan fiillere insann kendi roln katmas, kesbi bir tasarruf hakk olarak grmekle kaza ve kader dairesi iinde mutlak irade ve kudretle birlikte hareket serbestlii tanmas, onun Maturidilie yaklaan gr olmaktadr. Burada kesb, Earinin ortaya koyduu gibi bir ba olmaktan ok insan iin bir sfat olmaktadr.115 Netice olarak Maturidiler kaza ve kaderi ilahi ilimle ilikili grmler, her trl iyi ya da kt fiili insann seimine bal olduunu belirtmilerdir. Fiilin asl Allah tarafndan yaratlr. Kul, iyi ya da kt fiili kendi zgr iradesiyle diler bylece yapt fiil kendi iradesiyle nitelik kazanm olur.

113 114

Ebul Muin Meymun b. Muhammed en-Nesefi, Tabsratl-Edille fi Usulid-Din, Kahire 2011, s. 102. Maturidi, age, s. 391-393. 115 Bakllani, el-nsaf, s. 217.

KNC BLM KADER NANCI LE LGL KAVRAM VE KAYNAKLARIN ANALZ Bu blmde kader probleminde nemli yer tutan kavramlar ve kader inancnn kaynaklar, konuyla ilgili olan bilgileriyle ele alnacaktr. Kader konusu ile ilgili kavramlar gerek tarihi srete yaanlan tartmalarn ve ilmi aratrmalarn merkezinde olmas gerekse insan iradesi ile yakndan ilgili olmalar nedeniyle olduka nemlidir.

2.1. Kader nanc le lgili Kavramlar Kader konusu, kelamclar tarafndan ilgili baz kavramlarn etrafnda tartlmtr. Bu kavramlar konunun ana hatlarn oluturmakta ayrca insan iradesi ile ilgili temel noktalar da kapsamaktadrlar. imdi bu kavramlar aklamaya geebiliriz.

2.1.1. Kader Kader kelimesi Arapada ka-de-ra slasisinden mastar kipinde bir lafzdr. Szlkte geni bir anlam ifade eden kader kelimesi, lme, g yetirme, kaza ve hkm, rzk daraltma, lerek ve takdir ederek tayin anlamlarna gelmektedir.116 Ayrca, mmkn olan eylerin yokluktan varla geii olarak da tanmlanmtr.117 Kaderin bir dier manas da, bir eyin lsn ve snrlarn, eyann kendi zelliklerini bildiren, yaratlmlar kendilerinde bulunan vasflarla tayin eden anlamn tamaktadr.118 Baz kaynaklarda lt ve mecazi olarak bir eyin i yzn, zn bilme manalarna geldii de ifade edilmitir.119 Kader kelimesi, bir eyin kendisi iin belirlenmi yer ve zaman eklinde de manalandrlmtr.120 Kader kelimesi Kuranda olduka fazla anlamlarda kullanlmtr. Bunlar, eref, deer, ycelik,121 rzkn daraltlmas,122 gzel ve l ile tasarlayp yaratmak,123

116

bn Manzur, Lisanul-Arab,C. V, s. 3545; Mecdddin Muhammed b. Yakub Firuzabadi, Kamusul-Muhit, Msr 1978, C. II, s. 112-114; brahim Mustafa, Ahmed Hasan ez-Zeyyat, Hamid Abdlkadir, Muhammed Ali en-Neccar, Mucemul-Vasit, Msr 2004, s. 718. 117 Seyyid erif Crcani, Tarifat, Msr h. 1306, s. 74-75. 118 Nureddin Sabuni, el-Bidaye fi Usulid-Din (Maturidiyye Akaidi), ev., Bekir Topalolu, Ankara 2005, s. 155. 119 Muhammed Tahir b. Aur, et-Tahrir vet-Tenvir, Tunus 1984, C. VII, s. 362. 120 Ahmed b. Yusuf Semin el-Halebi, Umdetl-Huffaz fi Tefsiri Erefil Elfaz, Beyrut 1996, C. III, s. 276277. 121 Kadr 97/1. 122 Rad 13/26, Talak 65/7, Mminun 23/18. 123 Mrselat 77/23, Mlk 67/3, Furkan 25/2.

36 belirleyip tayin etmek,124 ilim, hikmet,125 kudret ve kuvvet126, l, miktar127 gibi anlamlardr. Kader kavramnn terminolojik manas, itikadi ekollerin anlaylarna gre farkl farkl anlamlar tamaktadr. Fakat temel kaynaklarda Maturidinin de benimsemi olduu Allahn btn nesne ve olaylar ezeli ilmiyle bilip belirlemesi eklinde ksa bir tanmlama bulunmaktadr.128 Ehli Snnet dnce sistemlerinden Maturidi ve Eari ekolleri kaza ve kader kavramlarn birbirlerinin yerine kullanmlardr. Mutezile ise bu ekollerin anlaylarndan farkl ve tamamyla zt bir tanm ortaya koymutur. mam Maturidi Kader kavramn iki manada ele almtr. Bunlardan ilki, Kader her eyann vcuda geliindeki zellikleri ve mahiyetidir. Her eyi hsn, kubuh, hayr, er, hikmet ve sefeh asndan nasl olacaksa yle yapmaktr. Hikmetin anlam da her eyi olmas gerektii gibi yapmak veya her eye, kendine layk olan isabet ettirmektir. Biz her eyi bir l zerine yarattk129 ayetinin anlam da budur eklinde ifade edilen anlatmdr. Dieri ise, Meydana gelecek olan eylerin zaman ve meknn, hak veya batl olularn, sevap ya da ikaba mahal olularn belirlemektir.130 mam Maturidi bu aklamay yaptktan sonra da kaderin ancak Allahn kudreti dahilinde olduunu ve insann ne ilminin ne de kudretinin, eyann ne zaman, hangi mekanda, ne gibi vasflarla meydana geleceini belirlemeye asla gcnn yetemeyeceini sylemekte, kendisine Cibril hadisini de destek alarak kaderin Allahtan olduunu beyan etmektedir. Burada kaderin tayin ve tesbit olarak ele alndn grmekteyiz. Bu tr bir tayin de ancak Allahn ilmi asndan yaplabilir. nk belirleme bir yaratma deil, yaratmann nasllnn tayinidir.131 Eariler ise kaderi, Allahn her eyi vakti gelince ezeli ilmine uygun ve irade ettii ekilde meydana getirmesidir. eklinde ifade etmilerdir.132 Kader, lp bimek, hkm vermek olunca kaza da hkmn tamamlanmas olarak ele alnmtr. Byle olunca yaratma manasn tadna gre lp bimenin yaratmadan nce olmas daha mantkldr. Nasl anlalrsa anlalsn her iki ekole gre de btn varlklar olumadan nce btn zellikleriyle belirlenmitir. Belli bir planla oluturulan bu belirleme

124 125

Bkz. Yasin 36/39. Bkz. Mzemmil 73/20. 126 Bkz. Enam 6/96, Beled 90/5. 127 Bkz. Hicr 15/21, ura 42/27. 128 Maturidi, age, s. 392; Yusuf evki Yavuz, Kader, DA, stanbul 2001, XXIV/58. 129 Kamer 54/49. 130 Maturidi, age, s. 392. 131 Maturidi, age, s. 392. 132 Eari, el-bane, s. 142; Eari, Kitabul-Luma, s. 46.

37 fiili bir durum olmayp ilmi bir karakter tamaktadr. Bu nedenden dolay mam- Azam Ebu Hanife, kaderi, ilahi ilim sfatnn bir ismi olarak kullanmtr.133 Sonu olarak kader kavram birok anlam tayan bir kelime olarak karmza kmaktadr. slam dnce sisteminde, itikadi ekoller kendi sistematik dnce biimleri asndan bu kavram ele alarak incelemilerdir.

2.1.2. Kaza Kadya slasisinden gelen kaza kelimesi szlkte, bir eyi sona erdirmek, hkm vermek, ihtiyac gidermek, borcu demek, ldrmek, bildirmek, tamamlamak, bitirmek, ilikiyi kesmek, hikmetli bir ekilde icad etmek, yaratmak, yapmak, bir iten fari olmak gibi ok eitli manalara gelmektedir.134 Ayrca yaratmak anlamn da tar.135 Kaza kelimesi Kuranda Allahn yaratmas,136 bir eye hkmetmek,137 bir iin olmasn dilemek ve onun olmasna karar vermek,138 bir eyi bildirip onun hakknda haber vermek,139 bir ii tamamlayp bitirmek140 ve emretmek141 manalarnda kullanlmtr. Kaza szcnn kavramsal manas, hkmetmek, muhkem ve salam yapmak, emretmek, yerine getirmek anlamlaryla ilikilidir. Bu erevede Allahn, nesne ve olaylara ilikin ezeli plann gerekletirmesi eklinde bir tarif yaplmtr.142 Kaza ve kader kavramlar birbirleriyle ilgili ve ayrlmaz iki temel konudur. Zaten Kelam alannda da bu kavramlarn sklkla birlikte kullanld grlr. bn Esir bu durumu, Kader, belli bir lye gre takdirdir, kaza ise yaratma manalarna gelir. Kader bir binann temeli gibi, kaza ise binann kendisi gibidir. Bu ikisini ayrmaya almak, binay ykmaktan baka bir ey deildir. demitir.143 Maturidilie gre kaza, Allahn, fiillerin zaman geldiinde, kaderde tam olduklar hsn, kubuh ve bunun gibi dier btn sfat ve zellikleriyle beraber yaratmas144 demektir. Maturidi, Kurandaki ayetlerden de yola karak kaza kelimesini yaratma ve icad anlamlarnda kullanmtr. Kelimenin gerek anlam, bir ey hakknda hkm vermek, onu
133 134

Keskin, age, s. 65. Fahrettin Atar, Kaza, DA, Ankara 2002, XXV/110; Keskin, age, s. 113. 135 bn Manzur, Lisanul-Arab, C. V, s. 3665; Crcani, age, s. 76. 136 Bkz. Fussilet 41/12. 137 Bkz. Taha 20/72, Ahzab 33/36. 138 Bkz. Bakara 2/117, Al-i mran 3/47. 139 Bkz. sra 17/3. 140 Bkz.:Kasas 28/29. 141 Bkz. sra 17/23. 142 Yavuz, agmd, XXIV/58. 143 Karadeniz, agm, s. 194. 144 Maturidi, age, s. 391.

38 uygun olan ekilde kesinletirmektir. Bu ise eyann yaratlmas manasna gelir. nk yaratma, nesnenin olmas gerektii ekilde ve kendisine uygun olarak gereklemektedir. Maturidi kelimenin, bildirme, haber verme, emretme gibi manalarnn olduunu sylese de bir ii bitirmek ve bir iten fari olmak manalarnn Allah iin kullanlamayacan bildirmitir. Bu manalar mecazi olarak Allah mahlukatn yaratlmasn gerekletirdi biiminde kullanlabilir.145 Eari, kaza kavramn, emir, hkm, yazg gibi anlamlarda kullanm ve Allahn olacak her eyi ezelde takdir etmesi, kainatta meydana gelecek eylerin hepsini nasl, ne ekilde, hangi zamanda olacaklarn ezelde bilip takdir etmesi146 eklinde ifade etmitir. Mutezileye gre ise kaza yaratma anlam tamamaktadr. Onlar kaza kelimesini Kuranda geen ilgili ayetler merkezinde ifade etmilerdir. Buna gre kaza kelimesi, tamamlamak, bir eyin yaplmasn isteyip emretmek, ilan ve haber vermek gibi manalara gelmektedir. Mutezilenin kaza kavramna yaratma anlamn vermemesinin en temel sebebi ortaya koyduklar adalet prensibidir. Buna gre bu kavrama, yaratma manasnn verilmesi, kullarn kt fiillerinin Allaha nisbet edilmesine sebep olacaktr. Halbuki byle bir durum adalet prensibine gre makul ve caiz deildir.147

2.1.3. lim lim kelimesi, szlklerde bilgi ve bilim gibi manalara gelmekte bir eyi gerek ynyle kavramak, gerekle rten kesin inan ve itikad, bir nesnenin sahip olduu eklin zihinde olumas, nesneyi olduu gibi bilmek, nesnedeki gizliliin ortadan kalkmas, bilgisizlik ve cehaletin karl gibi eitli anlamlar tamaktadr. lim kelimesinden treyen alim, allam, allame, malum, malumat, muallim, mteallim, muallem gibi kelimeler de bilgi anlamyla yakndan ilikili kelimelerdir.148 Ayrca haya etmek, bilmek, bilgiye sahip olmak, gerein zne ulamak gibi anlamlar da tamaktadr.149 lim, bir eyin gereklii ile grlp idrak edilmesi manasna gelmektedir. Bu idrak iki ekilde meydana gelir. Bunlardan ilkinde, nesnenin sahip olduu zn idrak edilmesi sz konusudur. Burada zle ilgili herhangi bir hkm bulunmaz. kincisinde ise nesnenin zyle ilgili olmakla beraber onun asln ifade etmeyen sadece nesneyi nitelendiren hkmlerin

145 146

Maturidi, age, s. 391-392. Eari, Kitabul-Luma, s. 45-46; Ali Arslan Aydn, slam nanlar ve Felsefesi, stanbul 1979, s. 361. 147 Kad Abdulcebbar, erhu Usulil-Hamse, s. 770. 148 lhan Kutluer, lim, DA, stanbul 2000, XXII/109. 149 bn Manzur, Lisanl-Arab, C. IV, s. 3082-3083; Mustafa, ez-Zeyyat, Abdlkadir, en-Neccar, age, s. 624.

39 idraki vurgulanmaktadr. Uzunluk-ksalk, arlk-hafiflik gibi olumlu veya olumsuz manalar ihtiva eden nitelendirme ve hkmler bu snfa girer.150 Kuranda, ilim ve ondan treyen kelimeler yaklak olarak 750 yerde gemektedir. Bu szcn olduka fazla kullanlmas aslnda Kurann bilim ve bilgiye verdii nemin bir gstergesidir. Genellikle ilahi ilim ve vahiy manalarnda kullanlan ilim kelimesi insann ilahi gereklie ait bilgisini ve akli melekeleriyle kazanm olduu bilgiyi de iermektedir.151 Ayrca insani vasflar olan bilme, anlama, farkna varma, hatrlama gibi kavramlar iin de ilim szc kullanlmtr. Bunun yan sra gzleme dayal bilgiyi, fiili uurluluk halini, Allahn yeryznde kurmu olduu sistemde grlp llebilen faydalar ve bunlarn kullanlmasn, insann yaad dnemlerdeki bilgi seviyesinde grlen deiimleri, bilginin nemini, zamanla kazanlan tecrbeyi de ifade eder.152 Kuranda ilimle ilgili anlatmlarda bulunulmu, ilmin nemi vurgulanmtr. Hz. Peygamberin hadislerinde de ilmin anlam izah edilmi, ilmin nemi ve ilemi bu hadislerde sklkla gemitir. lim kavram, Kelam alannda ise teolojik ve epistemolojik alardan incelenmitir. Allahn ilminin ezeli olmas ile ilgili tartmalar kavramn teolojik adan incelenmesine neden olmu, insani bilginin mahiyeti ve kayna gibi meseleler ise konunun epistemolojik ynn oluturmutur. Kelam alannda neyin ilim olduundan ziyade ilmin ne olduu aratrlm, lahi ve beeri bilginin ne olduu, mahiyetinin nelerden olutuu gibi sorular incelenmi bu erevede kader konusuyla ilikilendirilmitir.153 Kelamclar arasnda mterek olarak kabul edilen bir ilim tarifi yaplamad gibi her mezhebin kabul ettii tanmlar birbirinden farkl olmu, hatta bazen ayn mezhep ierisinde yer alan kelamclar bile birbirinden farkl ilim tariflerinde bulunmulardr. Snni Kelam alimleri ilmi genellikle kadim ilim ve hadis ilim olmak zere iki ksmda incelemilerdir.154 Fakat Allahn ilim sfatn kabul etmeyen Mutezile byle bir taksimde bulunmamtr. Kadim bilgi, ezeli ilmi ifade etmektedir. Yani herhangi bir balangc ve sonu olmayan, zaman d ve zamana tabi olmayan, gelir geer ve deiken olmayp, her artta ve her durumda netlii bulunan deimeyen ve deitirilemeyen ilimdir. Byle bir bilgi gc ise yalnzca Allaha aittir. Bu bilgi eidi sadece Allahn yaratclk zellikleri ve kudretiyle ilgili sfatlar tadndan dolay dier varlklarn bilgisiyle asla kyaslanamaz. Ezeli ilim mutlak

150

es-Seyyid Muhammed Murtaza el-Hseyni Zebidi, Tacul-Arus min Cevahirul-Kamus, Kuveyt 2000, C. XXXIII, s. 127. 151 Bakara 2/145, A-li mran 3/19, sra 17/107 gibi. 152 Yusuf 12/73, Nisa 4/43, sra 17/12, Nahl 16/78, Hac 22/5, Zmer 39/9,... 153 Kutluer, age, XXII/110-111. 154 Sabuni, age, s. 55; Kad Ebubekir Bakllani, Kitabut-Temhid, Beyrut 1987, s. 26.

40 ilim eklinde de isimlendirilmi,155 bu kavramla ezeli bilgi iin herhangi bir kaydn, artn, snrn bulunmad ifade edilerek, bilinmesi imkan dahilinde olup bilinebilecek her eyi de ihtiva ettii belirtilmitir. nsann fiillerinin bilinmesi, imkan dahilinde meydana gelen eylerden olduu iin, ezeli ilim bunlar da kapsamaktadr. Bunun neticesinde de Allahn ezeli ilmiyle, kullarn fiillerini dorudan bir biimde bildii sonucu kmaktadr.156 Alem denilen yaratcnn haricinde sonradan mevcut olan btn varlklarn meydana getirdii sistem, bir sebep veya ona bal hadiseler etrafnda ekillenmitir.157 Sebep sonu ilikisi ierisinde cereyan eden olaylar ise tecrbe ile renilebilir. Bu yzden beeri bilginin temelinde kiisel tecrbe yer almaktadr. nsan yaratlmlar konusunda yani sonradan olan sistem hakknda bilgiye ulaabilir. Fakat bunda da zaman, yer gibi baz unsurlar engelleyici olabilir. Mesela bir eyin gelecekteki durumunu bilmek, insann bilgi kapasitesinde olabilecek bir hadise deildir. lahi bilgide ise tecrbelerle kazanlm bir bilginin varl sz konusu deildir. Bundan dolay ezeli ilim, zamandan, mekandan ve bir sebepten bamszdr. Beeri bilgi deiimi ve farkll bnyesinde barndrr. Bilginin oluumu doutan deildir ve ancak zamanla kazanlan tecrbeler ve renimler sonucu geliir. Bu deiim zaman ierisinde bir artmay ifade etmekle birlikte gemi dnemdeki cehaleti de vurgulamaktadr. Fakat ilahi bilgi, hibir noksanl bnyesinde barndramaz. Cehalet ve bilgi sahibi olmama ise bal bana bir noksanlktr.158 te, Allahn insanlara ait btn fiillerle birlikte btn nesneleri ve meydana gelen her olay nceden bilmesi Onun ilahi sfatlarnn fiili bir gstergesi olup, kaderin ilk basamaklarn oluturur.159 Sonu olarak ilim meselesi kader problemine bal olarak iradeyle de yakndan ilikili bir konudur. Allahn btn olacaklar ezeli ilmiyle bilmesi, bazlar tarafndan insan iradesini evreleyen ve onu zorlamaya mahkum eden bir anlay olarak dnlmtr. Halbuki Allahn ezelde bildii eyler insanlar tarafndan bilinmemektedir. nsann sahip olduu ilim, g ve kudret de olduka farkldr. Allahn ezeli ilminde olan bilgilerin, insanlar tarafndan bilinmemesi kiisel iradenin ve tercih hakknn en nemli zellii ve koruyucusudur. Ezeli ilim ise Allahn yaratc kudretinin en temel ve mecburi zelliidir. Bunun aksini dnmek, insan iradesini geniletmek deil, yaratc gce zafiyet isnat etmek demektir.

155 156

Fahreddin er-Razi, Muhassalu Efkaril-Mtekaddimin vel-Mteahhirin, Kahire trs., s. 18. Keskin, age, s. 88, 95-96. 157 Yener ztrk, Kuran Inda Sebeplerin Sorgulanmas, zmir 2006, s. 128. 158 Keskin, age, s. 97. 159 Yavuz, agmd, XXIV/60.

41 2.1.4. rade rade kelimesi, r-v-d slasisinin ifal vezninden mastardr. Asl olarak talep etmek manasna gelmekle birlikte, emretmek, istemek, dilemek, arzu etmek, meyletmek, bakp isteyerek en iyi olan semek, kasd etmek ve bir eyi sevip ona itina gstermek gibi anlamlar da tamaktadr.160 Terim manas ise kiinin yaplmas gerektiine karar verdii bir ii, herhangi bir amac gerekletirmeyi istemesi, ona ynelmesi ya da canly, kendisinden deiik zelliklerdeki fiillerin domasn salayacak bir duruma getiren nitelik veya herhangi bir fayda etme dncesinin sonrasnda ortaya kan eilim gibi anlamlara gelir.161 Ayrca yarar inancnn izledii eilim ve herhangi bir iin meydana gelmesi ve vcud bulmasna tahsis edilmi bir sfat olarak tanmlanmtr.162 rade kelimesinin en ok kullanlan anlam ise fiiller arasndan herhangi birisinin tercih edilmesini istemek, imkan dahilinde olan bir meselenin olmasn yahut olmamasn dileyip tercihte bulunmaktr.163 rade szc Kuranda genellikle iyi ve kt, hak ile batl, Allah ve Hz. Peygamber ile onlarn dmanlar arasnda kiinin bir tercihte bulunmas manalarnda kullanlmtr. Yine Kuranda irade szc ile birlikte, benzer anlamlar tayan meiet ve ihtiyar kelimeleri de kullanlmtr. Kuranda geen ayetlerde bulunan bu kelimeler,164 insann hr olduuna, tercihlerinde zgr seim hakknn bulunduuna deindii gibi Allahn gcnn ve tesirinin herhangi bir snrnn bulunmadn da ifade eder.165 Kelam alannda ise bu kavram genellikle iki boyutta incelenmitir. Bunlarn ilkinde insann kendi fiillerini yapabilmesi ve yapm olduklar fiil ve davranlarn mesuliyetini tayabilmesi konular ele alnmtr. Kavramn ikinci boyutunda ise Allahn her eyden bamsz olarak kendi hr tercihi ve seimiyle fiillerini yapt vurgulanmaktadr. Kelamclar tarafndan irade Allahn, ahlaki deer tamayan ntr bir seimini ifade ederken, insanlarn yapm olduklar fiillerin ahlaki boyutlaryla ve kiisel mesuliyetle ilikilendirilmi, bu boyutlarda ele alnmtr. rade, Allahn sfatlar arasnda zikredilen bir kavram olmakla beraber, kelami adan Allahn sahip olduu mutlak irade karsnda insann zgr iradesinin bulunup bulunmad, var olduu kabul edildii takdirde insana ait bu iradenin erevesinin ne olduu ile ilgili sorularn konusunu oluturmutur.166

160 161

bn Manzur,Lisanul-Arab, C.III, s. 1771. Hseyin b. Muhammed el-Maruf Ragb el-sfahani, el-Mfredat fi Garibil-Kuran, Msr trs., s. 272; 162 Crcani, age, s. 50-51. 163 Sabuni, age, s. 144. 164 A-li mran 3/145, Ahzab 33/28-29 165 Keskin, age, s. 122. 166 Keskin, age, s. 122, 125.

42 Allahn iradesi, Kelamclar tarafndan kendisine ait fiiller ve insan fiillerine tesiri asndan tekvini ve teklifi olmak zere iki ynl ele alnmtr. lahi irade, insann fiillerine zorlayc ve mecburi olarak deil teklif ynyle tesir eder. nk tekvini iradede bir eyin istenmesi bulunmamakta sadece yaratlla alakal fiiller bulunmaktadr. Teklifi iradede ise yaratc olan Allah, yaratm olduu kuldan bir davran yapmasn veyahut yapmamasn ister. Burada kullarn yapm olduu fiillere gre Allahn bunda raz olmas ya da olmamas sz konusudur. Bu adan bakldnda insann fiilleri de mutlak irade kapsamndadr. taat ve masiyetler, emirler ve yasaklarla ilgili kavramlardr. Emir ise iradeyi gerektirmez. nk bu ikisi ayr ayr eylerdir. Bir yandan bu iki ynl iradenin, dier yandan emir-irade ayrmnn en bariz misali, Saffat suresi, 100-109. ayetlerde geen brahim (as)n olunu kurban etmesi hadisesidir. Allah ona, olunu kurban etmesini bunu ondan dilemedii halde emretmitir.167 Mutezile ise emir-irade ayrmn kabul etmemektedir. Bakllaniye gre, Allahn iradesi, insann fiillerine rza ve kabul anlamnda da taalluk edebilir, bununla birlikte zorlama eklinde btn insanlar istemedii halde imana getirme biiminde de meydana gelebilir. nk Allahn iradesi mutlaktr. Ancak ikinci durum ilahi iradenin yceliine uygun dmez. Allah onlarn imanlarn zorlama yoluyla dilememi, fiil haline geliini ise insana brakmtr. Bununla birlikte insan iman etse de etmese de tercihi, ilahi iradede bir deiiklik ya da zarar meydana getirmez.168 Allahn iradesi, yaplan ite kendi rzas bulunmasa dahi kulun dilediini yapmas iin ona izin ve g vermesi demektir. Bu tr fiillerde Allahn verdii irade ve kudretin kullanlmas kulun irade ve tercihleriyle olduu iin sorumluluk kula aittir. Allah rzasna aykr olan fiillere izin verir ve onlar yaratr. O, olaylar birok sebep ve hikmetlere balamtr. Mesela, savata tedbiri elden brakmayp ekilen zorluklara kar sabr ve sebatla gayret gsterenler ve Allahn bu konudaki emirlerine riayet gsterenler sonu itibariyle baarl olurlar. Bununla birlikte, Uhud savanda olduu gibi meydana gelen olaylarda farkl hikmetler de bulunabilir. Yce Allahn, mminlerle, mnafklar birbirinden ayrt etmesi ve insanlarn bunlar tanmasn salamas bu hikmetlerdendir. Bu durumu aadaki ayet iyi bir ekilde ifade etmektedir.169 ki topluluun (ordunun) karlat gnde banza gelen musibet Allahn izniyledir. Bu da mminleri ortaya karmas ve mnafklk yapanlar belli etmesi iindi. Onlara (mnafklara), Gelin, Allah yolunda savan veya savunmaya gein denildi de onlar,

167 168 169

erafettin Glck, Bakllani ve nsan Fiilleri, Ankara 1997, s. 8384, 88. Glck, Bakllani ve nsan Fiilleri, s. 80-82, 89.

Davut Ksk, Kurann Kader Konusuna Bak, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 2006, s. 45.

43 Eer savamay bilseydik, arkanzdan gelirdik dediler. Onlar o gn, imandan ok kfre yakn idiler. Azlaryla kalplerinde olmayan sylyorlard. Oysa Allah, ilerinde gizledikleri eyi ok iyi bilmektedir.170 Maturidi alimlerinden Sabuni, Allahn her eyi irade ettiini tasdik etmektedir.171 Bununla birlikte Allahn irade ve ilim sfatlar arasnda ayrm yapmtr. Allah her eyi nceden bilmektedir ve bu bilgisiyle birlikte insana irade de tanmaktadr.172 Allah insandan kfr, kiinin kendi tercihi, istei, iradesi ve imana gc olmakla birlikte diler.173 Maturidiye gre meydana gelen her fiilde irade bulunmaktadr. nk Maturidi irade kavramn, her gerek failde bulunan bir vasf olarak ifade etmitir.174 Bu gr Mutezilede bulunan iradenin fiil olduu anlayna olduka benzemektedir. Fakat arada baz farkllklarda bulunmaktadr. Mutezileye gre irade hangi artta olursa olsun fiilden nce meydana gelmektedir.175 Fakat Maturidiye gre irade fiille birlikte bulunmaktadr. Eer irade fiille birlikte bulunmayp, ondan nce meydana gelmi olsayd, o zaman iradenin niyet ve temenniden ibaret olmas gerekirdi. Halbuki Allah btn bunlardan mnezzehtir. Allahn ezeldeki takdir ve iradesi, niyet ve temenni olmadna gre bu durum ihtiyar manasn ifade eder. nk fiili gerekletiren her ihtiyar sahibinin ayn zamanda irade sahibi olduu grlr. Maturidi buradan yola karak irade ve ihtiyar kavramlarnn ayn manalara geldiini ifade etmitir.176 Eariye gre Allahn iradesi, istenmesi mmkn olan her eyi kapsamaktadr.177 Byle bir durumun aksini dnmek, nasl ilim sfatnn baz eyleri kapsamadn sylemek, Allaha cehl, sehv ve gaflet gibi onun anna ve yaratclna aykr eyleri isnat etmek manasna geliyorsa, Allahn baz eyleri irade etmediini sylemek de ayn ekilde Ona mecbur, mekruh, acziyet gibi olumsuz ve eksik sfatlar isnat etmek anlamn tar. Allah her trl eksik ve olumsuz sfatlardan uzaktr ve Onun bir eyi irade etmeden yaratmas da asla dnlemez.178 Bununla birlikte Allahn iradesi ile birlikte kullarn da iradeye sahip olduunu sylemek de yanltr. Earinin grne gre insann iradeye sahip olmas

170 171

A-li mran 3/166-167. Sabuni, age, s. 144; Selim zarslan, Maturidi Kelamcs bn Hmamn Kelami Grleri, Ankara 2003, s. 43. 172 Glck, Kelam Asndan nsan ve Fiilleri, s. 99,. 173 Sabuni, age, s. 144-145. 174 Maturidi, age, s. 377. 175 Kad Abdulcebbar, erhu Usulil-Hamse, s. 430-431. 176 Maturidi, age, s. 374. 177 Eari, Kitabul-Luma, s. 37. 178 Eari, Kitabul-Luma, s. 37.

44 Allahn mutlak iradesine zarar verir. Bundan dolay insan iradesi devre d braklmtr.179 Allah kullarn fiillerini yapmalar iin geici bir g yaratr. Fakat bu g asli deil arzidir. rade fiillerin yaratlabilmesi ile ilgili bir durumdur. Mutezilenin grlerinin temelinde insann fiillerini, Allahn yaratmad gr bulunmaktadr. Buradan hareketle Mutezile limleri, iradeyi insana atfetmilerdir. Onlara gre irade, yukarda da belirttiimiz gibi bir fiildir. bn Teymiye iradeyi, i yapann kendi fiiline ve bakasnn fiiline bal olarak ikiye ayrmtr. bn Teymiye, insann fiillerini Allahn yaratmad grnden hareketle ikinci tr iradeyi benimsemitir. nk Mutezile limlerine gre Allahn iradesi muhdestir ve byle bir iradenin, insana ait fiillerin yaratlmasn dilemesi de mmkn deildir. Mutezile bu gryle insan iradesinin varl ve nemine dikkat ekmitir.180 Allah kt ve irkin ilerin yaplmasn yasaklayp, btn bunlar insanlara vahiy ve elileri araclyla bildirmitir. Fakat bununla birlikte iyi ya da kty, doru veya yanl, gzel ile irkini tercih etme yetkisini insana vermi ve insan bu konuda serbest brakmtr. Kuranda insann benlik ve kiiliinin korunmas noktasnda son derece ak vurgular bulunur.181 nsann iradesinin bulunmas nedeniyle kader kavram, Allahn yaratm olduu kullarn takdir ve tayin ettii bir kadere zorlamas ekliyle dnlemez. Tam tersi bir ekilde Allahn ezeli ilmi ile olacaklar nceden bilmesi ve insann kendi iradesi ile istedii ve tercih ettii eyleri yaratmas sz konusudur. nsanda czi iradenin bulunmas cebri bir kader anlaynn yanllln kesin bir ekilde ortaya koymaktadr.182

2.1.5. Kudret Kudret kelimesi szlklerde, g, kuvvet, iktidar, zenginlik, kuvvetli ve gl olmak, bir eyi yapmaya gc yetmek, muktedir olmak ve Allahn ezeli gc gibi anlamlara gelir. 183 Istlahi adan ise, hayat sahibinin, sahip olduu irade ile fiili yapmasn salayan gce denir. Bir baka ifadeyle kudret, irade gcne etki eden, onun neticelenmesini salayan bir sfattr.184

179

Mahmut Ay, Eari Kelamnda nsann Sorumluluu, slami Aratrmalar Dergisi, Ankara 2004, C. XVII, S. 2, s. 96. 180 bn Teymiyye, Minhacs-Snnetin-Nebeviyye, Msr h. 1321, C. II, s. 31. 181 Yeilyurt, agm, s. 39. 182 Cihat Tun, Kader ve Kaza Hakknda Dnceler, E lahiyat Fakltesi Dergisi, Kayseri 1987, S. 4, s. 7. 183 bn Manzur, Lisanul Arab, C. V, s. 3546. 184 Crcani, age, s. 74.

45 Kudretin irade ile dorudan bir ilikisinin olduu, bu kavramlarn birbiriyle yakndan ilgili olduu kelimelerin manalarndan da karlabilecektir. rade olmadan fiilin meydana gelmesi dnlemez. Bununla birlikte fiilin oluumu iin irade de tek bana yeterli deildir. Fiilin gerekleebilmesi iin ilk nce irade daha sonra ise kudret gereklidir.185 Kelamclar, kudret, istitaat, kuvvet ve takat kelimelerinin ayn manalara geldiini, bu kelimelerin e anlaml olduunu sylemilerdir.186 Fakat bununla birlikte uygulamada kullanlan terminoloji aslnda baz farkllklar da gstermektedir. Mesela kudret kavram, Allahn olmasn veya olmamasn istedii bir ey hakknda sahip olduu snrsz gc vurgularken, istitaat kavram, insann bir fiili yerine getirme konusunda belli bir ereve ierisinde sahip olduu gcn bir ifadesi olarak kullanlmtr. Kudret kavramnn Allaha izafe edilmesi konusunda herhangi bir ihtilaf olmamtr. Kudret sfatnn kapsad anlam, Allahn anna, yaratclna, gcne ve kuvvetine uygundur ve bunun aksi de asla dnlemez. Zaten Kuranda geen ayetlerin birounda da bu durum vurgulanmtr. Allah her eye kadirdir187 ayeti de bu manada ele alnmaktadr. Bir fiilin kudret sahibi olmayan bir failden meydana gelmesi dnlemez. te Bakllani, bu ayet ve kuraldan yola karak Allahn, btn nesnelerin yaratcs olmas sebebiyle, mutlak ve ezeli bir kudrete sahip olduunu ifade etmitir.188 Maturidilere gre Allah snrsz ve mutlak bir kudrete sahiptir. O, meydana gelen fiilleri asndan da herhangi bir kayt altnda da deildir. Allah yaptklarndan dolay da bir sorumluluk ierisinde bulunmamaktadr. Allahn btn ilahi sfatlarnn ve yaratclk zelliinin temelinde kudret sfat yer almaktadr.189 Maturidi, insann da bir fiili meydana getirme gcnn bulunduunu syleyerek, kudret kavramnn sadece Allaha mahsus bir sfat olmadn ifade etmitir. Maturidiye gre kudret iki eittir. Bunlardan ilkinde kudret, fiilden nce bulunmaktadr. Bu kudret artlarn ve imkanlarn msait olmasn ve organlarn salkl bir ekilde alr vaziyette olmasn kapsamaktadr. Buradaki kudret fiilin meydana gelmesi iin yeterli deildir. Sadece fiilin oluabilme imkannn bulunduunu ifade eder. Yani fiilin illeti hkmndedir. Sorumluluun en nemli nedenlerinden birisi de fiilden nce bulunan bu kudretten ileri gelmektedir. Byle bir kudretin bulunmamas, sorumluluun da olmamasna neden olurdu ki byle bir ey de mmkn deildir. Kudretin ikinci eidinde ise kudret fiille beraber meydana gelir. Fiilin
185 186

Glck, Kelam Asndan nsan ve Fiilleri, s. 103. Sabuni, age, s. 129-130. 187 Maide 5/120. 188 Glck, Kelam Asndan nsan ve Fiilleri, s. 122. 189 Maturidi, age, s. 59.

46 meydana gelmesi iin gerekli olan bu g ve yeti, insana, fiilin oluumu esnasnda verilir. Mevcut olduu takdirde ise fiilin meydana gelmesi gerekli olur. Btn bunlarn sonunda da ihtiyari fiil oluur. Mkafat ve cezaya neden olan fiiller ise bunlardr.190 Eari ekolnde de Allahn mutlak ve ezeli bir kudrete sahip olduu belirtilmitir. Allahn kudreti, alemi icad veya icad terk manasyla ifade edilir. Allahn gc btn mmkn kapsar ve var olan her eye tesir edebilir.191 Eariler kudret sfatna bak alarndan dolay Maturidiler gibi ezeli bir tekvin sfatnn olmadn bu sfatn aslnda kudret sfat ierisinde yer aldn sylerler. Ebul-Hasan el-Eariye gre insan, fiil yapabilme gcne sahiptir fakat bu g kiiye kaim deildir, insandan ayrdr. Eer kii kendisinden ayr bir gce sahip olmayp bu gce kendi z varlndan dolay g sahibi olsayd, kiinin daima kudret sahibi olarak mevcut olmas gerekirdi. Halbuki insan her zaman gl deildir. Her eye, her an g yetiremez. Bu durumda kiinin kuvvetinin kendi varlndan kaynaklanmamas gerekmektedir. nsann sahip olduu bu g z benlikten kaynaklanmayp, Allahn bir nimet ve ihsandr.192 Mutezilenin grlerine gre Allah fiil yapma gcne sahip olduu gibi kudrete de sabittir. Allahn kudreti kiinin gc dahilinde olan fiillerde olduu gibi, kiinin haricindeki fiillere de taalluk etmektedir. Allahn btn sfatlar ierisinde vastasz olarak bilinebilecek olan tek sfat kudrettir.193 Mutezile, insann fiilini gerekletirebilecei ekilde bir kuvvet ve istitaate sahip olduunu ileri srm ayrca ezeli takdir manasnda bir kader inancn da kabul etmemitir. Byle bir ey Allahn adaletine uymamaktadr. Kaza ve kader kavramlarndan Allahn yaratmas kastedilmise buradan da kullarn fiillerinin Allah tarafndan yaratld sonucunu ortaya karr. Halbuki kullarn fiilleri kendisindendir. Kullar bu fiilleri dilerse yapar dilemezse yapmazlar.194 Kudret konusunda tek farkl gr Cebriyyeye aittir. Onlar, Allahn her eye kadir, ve mutlak kudret sahibi olduunu sylemi, Ondan baka hi kimsenin herhangi bir kudrete ve iradeye sahip olmadn syleyerek cebri bir anlay ortaya koymulardr.195 Allahn kudreti, insann sahip olduu btn sfat ve zellikleri kapsasa da, Allahn vermi olduu irade ve tercih hakkn asla ortadan kaldrmaz. nsann yaratlmasnn baz gayeleri bulunmaktadr. mtihan ise bu gayelerin bir gerei olarak insann sorumlu olduu en
190 191

Maturidi, age, s. 328. Eari, el-bane, s. 19; Ltfi Doan, Ehl-i Snnet Kelamnda Eari Mektebi, Ankara 1961, s. 35. 192 Eari, Kitabul-Luma, s. 93 193 Kad Abdulcebbar, erhu Usulil-Hamse, s. 151. 194 Kad Abdulcebbar, erhu Usulil-Hamse, s. 770. 195 ehristani, Kitabul-Milel ven-Nihal, s. 97.

47 temel konulardan birisidir. Allahn kudreti, insan fiilleri ve iradesi asndan asla tahakkm eklinde dnlmemelidir. Byle bir dnce yanl olduu gibi insan iradesinin de tamamen yok saylmasna neden olmaktadr. Halbuki irade, mkellefiyetin temel gereidir. 2.1.6. Fiiller Kaza ve kader konusunun en nemli kavramlarndan birisi de fiil kavramdr. Fiil szc feale slasisinden mastar olup196 i, amel, yapmak, ilemek anlamlarna gelmektedir. Bu bir oluun, hudusun zaman ile ilikisidir. Ayrca gerekleme, tahakkuk etme ya da bir varla tesir ederek onda deime meydana getirme anlamlarna da gelir. Seyyid erif Crcani fiili, baka bir varla etki ederek yeni bir durumun ya da varln olumasn temin etmek olarak tarif etmektedir.197 Fiil kelimesi Kuran- Kerimde u ayetlerde gemektedir. Ne hayr ilerseniz Allah onu bilir.198 Kim dmanlk ve hakszlk ile bunu yaparsa199 Ey Resul, Rabbinden sana indirileni tebli et. Eer bunu yapmazsan onun eliliini yapmam olursun.200 Ayetlerden anlald gibi insan fiil sahibi olan bir varlktr. Bylece de iledii fiillerinden sorumlu olup sonucuna katlanacaktr Mutezile fiili, kudret sahibinden meydana gelen olaylar olarak ifade eder. Ancak Mutezile bu tanm yeterli grmemitir. nk bu tanm, failin fiilin meydana gelmesi annda kudret sahibi olduunu artrmaktadr. Mutezileye gre gerekte fiil, mevcut olan ve bakasnn kendisine g yetirdii eydir. Yine Mutezileye gre muhdes (sonradan olan) ile fiil arasnda fark vardr. nk muhdesin var edicisi bilinmese de o muhdes olarak bilinir. Halbuki fiil byle deildir. Fiil bilindii zaman onun bir failinin olduu bilinir. Yani faili bilinmese de fiil yine mevcuttur.201 Mutezile fiilleri, gcmzn yettii fiiller ve gcmzn yetmedii fiiller olmak zere ikiye ayrmaktadr. ster insana nispet edilen manasnda isterse de Allaha nispet edilen manasnda olsun fiil mefhumu, yapabilme gc demek olan kudret mefhumuyla ilgilidir.202

196 197

bn Manzur,Lisanul-Arab, C. V, s. 3438. Crcani, age, s. 74. 198 Bakara, 2/197. 199 Nisa, 4/30. 200 Maide, 5/67. 201 Kad Abdulcebbar, erhu Usulil-Hamse, s. 324-325; mer Aydn, Kuran Inda Kader Ve zgrlk, stanbul 1998, s. 63. 202 Kad Abdulcebbar, erhu Usulil-Hamse, s. 326-327.

48 Mutezileye gre insan serbest olduundan ve hr bir iradeye sahip olduundan kendi fiilini kendi yaratr. Kulun fiilinin meydana geliinde Allahn dorudan deil de dolayl olarak etkisi vardr. O da Allahn insanda balangta yaratm olduu kudret ve insann da bu kudreti iradesine uygun olarak kullanmasdr. nsan devaml olarak kendinde bulunan bu gle fiillerini yaratr. Dolaysyla insan, g sahibi olduundan fiillerini hr bir ekilde yaratr.203 Mutezile, kulun kendi fiiline kadir olduunu, eksiksiz ve tam bir kudrete sahip olduunu, kulun meiet ve kudretinin Allahn irade ve kudretinden bamsz olduunu sylemiler, kullarn kendi amel ve fiillerinin yaratcs olduunu, bu fiillerin de Allahn yaratmas olmadn ne srmlerdir.204 Maturidi ise insann fiil sahibi bir varlk olduunu syler ve bu grn nakli ve akli olmak zere iki delille delillendirmektedir. Maturidi nin nakli delili iki ksmdr. Birincisi, fiil ile ilgili emir ve nehyin bulunmas, ikincisi ise, fiil hakknda vaad ve vaidin bulunmasdr. Artk dilediinizi yapn.205 Ve hayr yapn ki kurtulasnz.206 Bylece Allah onlara, ilerini pimanlk ve znt kayna olarak gsterir.207 Yaptklarnza karlk olarak..208 Kim zerre miktar hayr yapmsa onu grr. Kim de zerre miktar er ilemise onu grr.209 Ayetlerden anlald gibi Allahn emir ve nehyi, vaad ve vaidi ile ilgili olan bu ayetlerin hepsinde fiil ismi vardr.210 Maturidinin insann fiil sahibi olduuna dair akli delili ise, taat, isyan, fuhiyyat ve mnkirat ilemek emredilen ve yasaklanan hususlardandr. Bunlarn Allahn fiili olmas mmkn deildir. Dolaysyla bunlar insann fiilleridir.211 nsann fiilleri hususunda Maturidinin gr ise kullarn fiillerinin Allah tarafndan yaratld eklindedir. Kulun btn fiillerini yokluktan varla karan Allahtr. Bu anlamda insann fiillerinin yaratcs Allahtr. Bunun yannda insann yapt iler insana nispet edilir. nk insan fiillerini isteyerek yapar. nsan iradesini kullanarak hr bir iradeyle bir fiili

203 204

Kad Abdulcebbar, erhu Usulil-Hamse, s. 223-226. brahim b. Amir er-Ruhayli, Ehli Snnet vel Cemaat nancnda Kader, ev., Ahmet hsan Dndar, zmir 2010, s. 49. 205 Fussilet 41/40. 206 Hac 22/77. 207 Bakara 2/167. 208 Vaka 56/24. 209 Zilzal 99/7-8. 210 Maturidi, age, s. 287. 211 Maturidi, age, s. 288.

49 yapmak istediinde Allah onun o fiili yapmasn salar. Yani Maturidiler fiillerin yaratlmas meselesine Mutezile ve Cebriyyeden ok farkl yaklamtr. nsana verilen czi irade, onu fiillerinde hr yapmaktadr. nsann fiillerinin asl Allahn kudretiyle ve Onun yaratmasyladr. Fakat bu fiillerin nitelii insana baldr ve insann isteiyle olmaktadr. 212 Eariye gre insann fiilleri mutlak surette Allahn iradesine baldr. rade edilmesi imkan dahilinde olan ve Allahn var olacan bildii her eyi irade eden yine Allahtr. nsann fiilleri de buna dahil olduu iin Allahn iradesinin kapsam ierisine girmektedir. nsann baz hareketleri, onun istedii gibi gereklemez. Mesela bir hedefi okla vurmak isteyen kii, hedefi vuramayabilir. Yine benzer ekilde insan gen kalp yalanmamak isteyebilir. Grld gibi baz konularda insann fiilleri meydana gelecek olaylarn seyrini deitiremez. Btn bunlar insann dndaki bir mdahaleyi ortaya koymaktadr. Bu ise Allahn iradesidir.213 nsanlarn fiilleri Allahn yaratmasyla meydana gelmektedir. Allahn yaratmas olmakla birlikte kulun da kesbi vardr. Ancak kulun bu fiiller zerinde etkili olmayan bir kudreti vardr. Mutezilenin karsnda yer alan Cebriyye ise, insann fiillerini yaratamayaca grn savunur. nsann kudreti yoktur, bundan dolay insan fiillerini yaratamaz ve dolaysyla insan fiillerinde mecburdur.214 Kullarn, Allah dnda ne fiilleri ne de amellerinin olduunu dolaysyla amellerin yaratlmlara mecaz yoluyla nispet edileceini sylemektedirler.215 Kullarn fiilleri hakiki manada deil mecazen insana nispet edilir. Ksaca Cebriyye, kulun hibir irade, kudret, ihtiyarnn olmadn, kullarn iledikleri fiillere ve bu fiillerle ilgili hareketlere rzgarn nndeki aacn hareket etmesi gibi mecbur olduklarn sylerler. Kullar itaate de masiyete de mecburdurlar. ledikleri fiiller, kullara mecazi olarak nispet edilmektedir.216 Allahn fiilleri ile insann fiillerinin farkl zelliklere sahip olmas insan iradesi konusunda Cebriyyenin ileri srd fikirlerin yanlln da gstermektedir. nsann yapm olduu fiiller, iradenin sonucunda meydana gelir. Bir fiile ynelip onun olmas istenilmeden fiilin gereklemesi dnlemez. Burada grlen ynelme ve isteme ise iradenin bir sonucudur.

212 213

Maturidi, age, s. 292-293. Eari, el-bane, 76-77. 214 ehristani, Kitabul-Milel ven-Nihal, s. 97. 215 Badadi, age, s. 156. 216 er-Ruhayli, age, s. 56.

50

2.1.7. Kesb Kesb kelimesi, bir eyi kazanmak, mal etmek veya birisinin bir eyi kendisine ait klmas gibi manalara gelmektedir.217 Istlahi manada ise fayda salamaya ve zarar uzaklatrmaya ynelik fiillerdir. Fakat Allahn fiilleri kesb olarak nitelendirilemez. nk Allahn fiillerinde fayda salamak veya zarar uzaklatrmak gibi bir gaye bulunmamaktadr. Ayrca Allah btn bu amalardan da uzaktr.218 Kesb kavram Kuranda farkl anlamda kullanlmtr. Bunlarn ilkinde kesb, kalbin akdi ve azmi manasndadr: Allah, sizi kastsz yeminlerinizden dolay sorumlu tutmaz, fakat sizi kalplerinizin kazand (bile bile yaptnz) yeminlerden sorumlu tutar. Allah, ok balayandr, halimdir. (Hemen cezalandrmaz, mhlet verir.)219 Allah, bo bulunarak ettiiniz yeminlerle sizi sorumlu tutmaz. Ama bile bile yaptnz yeminlerle sizi sorumlu tutar. Bu durumda yeminin kefareti, ailenize yedirdiinizin orta hallisinden on yoksulu doyurmak, yahut onlar giydirmek ya da bir kle azat etmektir. Kim (bu imkan) bulamazsa, onun kefareti gn oru tutmaktr. te yemin ettiiniz vakit yeminlerinizin kefareti budur. Yeminlerinizi tutun. Allah, size ayetlerini ite byle aklyor ki kredesiniz.220 Kesbin ikinci manas ise ticaretle urap mal kazanmaktr. Bu anlam tayan ayet ise aadadr: Ey iman edenler! Kazandklarnzn iyilerinden ve yerden sizin iin kardklarmzdan Allah yolunda harcayn. Kendinizin gz yummadan alcs olmayacanz baya eyleri vermeye kalkmayn ve bilin ki Allah, her bakmdan zengindir, vlmeye layktr.221 Kesbin, Kuranda kullanld son mana ise say ve ameldir. Bu anlamlar tayan ayetler ise unlardr: Allah, bir kimseyi ancak gcnn yettii eyle ykml klar. Onun kazand iyilik kendi yararna, ktlk de kendi zararnadr. (yle diyerek dua ediniz): Ey Rabbimiz! Unutur, ya da yanlrsak bizi sorumlu tutma! Ey Rabbimiz! Bize, bizden ncekilere yklediin gibi ar yk ykleme. Ey Rabbimiz! Bize gcmzn yetmedii eyleri ykleme!
217

William Montgomery Watt, slamn lk Dnemlerinde Hr rade ve Kader, ev., Arif Aytekin, stanbul 1996, s. 206. 218 Glck, Kelam Asndan nsan ve Fiilleri, s. 188. 219 Bakara 2/225. 220 Maide 5/89. 221 Bakara 2/267.

51 Bizi affet, bizi bala, bize ac! Sen bizim Mevlamzsn. Kafirler topluluuna kar bize yardm et.222 ncekiler sonrakilere, Sizin bize kar bir stnlnz yoktur. Artk kazanm olduunuz eylere karlk, azab tadn derler.223 Grld gibi kesb kavram Kuran kaynakl bir szcktr. Bu kavramn Kelam literatrne girmesini salayan ilk kii ise Ebu Hanifedir.224 Istlahi bir kavram haline gelmesi ise Drar b. Amr tarafndan salanmtr.225 Maturidiye gre tek yaratc Allahtr, kul ise ancak kazanc hkmndedir.226 Maturidi kesb kavramn, halk kelimesi ile beraber incelemi ve kavrama bu ekilde aklk getirmeye almtr. Ona gre, Allah fiilleri olduu gibi yaratr. Fiiller Allahn yaratc gc ile yokluktan varla kavuur. nsanlar, ancak bu fiilleri yapabildikleri ve kesb ettikleri lde o fiillere sahip olur. Maturidi, fiil ve kesb konusu hakkndaki dncesini u szlerle ifade etmektedir. Sabit olmutur ki, fiil aslnda kesb ynnden insana, yaratma ynnden ise Allaha aittir.Maturidinin bu szlerinden, meydana gelen bir fiilde hem Allahn hem de insann etkilerinin olduu anlalmaktadr. Allahn fiil zerinde yaratma ynyle tesiri bulunurken, insan da kesbi ynden tesirde bulunur. Fakat buradan, fiilin Allah ile insan arasnda ortaklaa meydana geldii gibi bir anlam da kartlmamaldr. Maturidi, insann, fiillerin yokluktan varla k konusunda detayl bir planlamada bulunamayacan, fiili gerekletirmede nemli olan evre ve zaman gibi boyutlar biimlendirmeye imknnn olmadn ifade etmitir. Kiinin elinde sadece bir seenek vardr. Oda emredilen veya nehyedilen bir husus konusunda tercihte bulunmak, olumlu veya olumsuz manada harekete gemektir.227 Earinin grlerinde kesb kavram, tam ak olmasa da nemli bir yer tutmaktadr. Zaten bundan dolay sonraki dnemlerde yer alan Eari ekolne mensup kelamclar arasnda da gr birliktelii bulunmamaktadr.228 Eari kesb kavramn, muhdes bir kuvvetle mktesipten vaki olan ey229 eklinde tarif etmitir. Genel ereve ierisinde Earinin kesb gr fiil-fail kavramlaryla ilgilidir. Ona gre, Allahtan baka hibir yaratc olmadna gre, Allahtan baka hibir fail de bulunmamaktadr. Fiillerin hakiki manada failinin olmas
222 223

Bakara 2/286. Araf 7/39. 224 Glck, Kelam Asndan nsan ve Fiilleri, s. 188-189. 225 Watt, slamn lk Dnemlerinde Hr rade ve Kader, s. 206. 226 Maturidi, age, s. 220; A. Saim Klavuz, Anahatlaryla slam Akaidi ve Kelama Giri, stanbul 1987, s. 104. 227 Maturidi, age, s. 282, 303; Snmez Kutlu, mam Maturidi ve Maturidilik, Ankara 2003, s. 192-193; Mustafa Said Yazcolu, Maturidi ve Nesefiye Gre nsan Hrriyeti Kavram, Ankara 1988, s. 58. 228 Glck, Kelam Asndan nsan ve Fiilleri, s. 191. 229 Eari, Kitabul-Luma, s. 40.

52 gerekir. Fiillerin hibirisi failinden ayr bir ekilde dnlemez. Herhangi bir cismin fail olaca dnlemeyeceine gre, hakiki fail Allahtr. Fakat her fiil iin bir mktesibinin olma zorunluluu bulunmamaktadr. Bu yzden kesb olan fiil iin mktesibin Allah olma art bulunmamaktadr. Kesb, bir fiilin gerek failini iaret etmekle birlikte, gerek failin mktesib olduu sylenemez.230 Yukardaki cmlelerden de anlald zere Eari, fiil ve yaratma kavramlarn ayn anlamda ele almtr. Yine benzer ekilde fail ve halk kavramlar da ona gre ayn anlamlardadr. Eariye gre fiili kesb eden insan, halk eden ise Allahtr. Allahn hareketi yaratmas, hareket edenin kendisi olduu manasna gelmez. Buradan yola karak, Allahn iman ve kfr yaratmasyla birlikte, O bu kavramlarla ilikilendirilemez. man ve kfr insanlarla ilgili kavramlardr. nsann bir fiili yapmas, fiilin onun olmasna neden olur, ama fiilin yaratcs olan Allahtr. Kii, Allahn yaratm olduu bir kudretle kesb etme gcne sahiptir ve kesb sadece fiilin kiiye ait olmasna neden olur.231 Earinin kesb anlay sonucunda drt temel unsur ortaya kmaktadr. Bunlar, nceden var olan yaratlm bir irade, yaratlm bir g, sona ermi bir i ki gle i ayn anda birlikte bulunur ve son olarak da kudretle fiil arasndaki balant (bu balant ise kudret kavramyla kendisini gsterir)232 Kad Abdulcebbar, kesb grn kabul etmemi, insann fiillerinin Allaha nisbet edilmesini reddetmitir. Mutezile ekolnn temel grlerinden birisi de tasarruflarmz bize muhtatr ve meydana gelmesi bize baldr233 eklinde ifade edilmitir. Sonu olarak kesb konusu, insan iradesi balamnda fiillerin gereklemesine ynelik olarak yaratc kudret ile insann fiilleri arasndaki ilikiyi tasvir etmektedir. Kesb konusunun fiillerle balantl olmas, insan iradesi ile de ilikili olmasna neden olmaktadr. Ehl-i Snnetin ifade ettii kesb kavram insan iradesine aykr bir husus deildir. Aksine Allahn yaratma eyleminin insan iradesi ile ilgisini ve balantsn gsteren nemli bir konudur. Kesb, insann istemiyle gerekleir. Bu hususta ihtilaf yaanmamakta, fiilin ortaya kn salayan yaratma gcnn izafe edilmesi ile ilgili bir durum bulunmaktadr.

230 231

Eari, Kitabul-Luma, s. 40; Yeprem, age, s. 215-218. Yazcolu, age, s. 56-57. 232 Glck, Bakllani ve nsann Fiilleri, s. 194. 233 Kad Abdulcabbar, erhu Usulil-Hamse, s. 363.

53

2.1.8. Hidayet Ve Dalalet Hidayet kelimesi szlkte doru yolu aklamak ve gstermek, doruyu ve gerei bulmak anlamlarna gelmektedir.234 Terim anlam ise Hz. Peygamberin Allahtan ald vahyi insanlara iletmesini kapsamaktadr. Bu tanm, Hz. Peygamberin getirmi olduu ilahi mesajlar ve onun rnek kiiliini kapsamaktadr. Hidayet kavramnn dier terim manas ise insanda iman ve itaatin yaratlmas, insanda potansiyel olarak bulunan itaate ve Allahn emrettii eylere ynelme eiliminin yaratlmasdr.235 Dalalet kelimesi ise szlkte sapmak, yolunu armak, doru yoldan kmak gibi anlamlara gelir.236 Terim manas ise Allahn insanlara emretmi olduu kurallarn dna bilerek veya bilmeyerek- kmak, sapkn inanlara sahip olmak demektir.237 Maturidiyye, hidayet kavramn Kiinin, Allahn emir ve yasaklar konularnda kendi ierisinde byk bir gayret gstererek doruya ulama azmini gstermesi eklinde yorumlamtr.238 Kiinin hidayete ulamas bazen peygamberlere ve Kurana izafe edildii grlse de bu mecazi bir durumdur. Dalalet de kiinin yanl olan eylere meyletmesi sonucu gerekleir. nsan sahip olduu irade ile tercihini kullanr ve Allah dalaleti yaratr. Hidayet ve dalalet, insann meyli sonucunda Allahn yaratmasyla oluan bir hadisedir. Hidayet ve dalalet, irade ve istek asndan insana, yaratma fiili ynnden ise Allaha aittir. 239 Eariye gre Allah, hidayeti kiinin fiil ve davranlar sonucunda, insanda yaratmasyla meydana gelir. Kuran, insanlara doru ve uyulmas gereken yollar gstermitir. Kendisine gnderilen emir ve yasaklara uymak iin aba harcayan insan hidayete, bunun tersi bir istikamete ynelen insan ise dalalete, Allahn yaratmas ile ular. Bu yzden Eariler Allahn mminleri imana armasnn bal bana bir hidayet olduunu sylemilerdir.240 Ehl-i Snnete mensup olan kelamclar Allahn dilediine hidayeti, dilediine ise dalaleti vermesini ifade eden ayetleri, o kimsenin ahsnda yaratma olarak izah etmilerdir. Kiinin hidayete ulamas o kiinin iradesinin bir sonucudur. Hidayet de, dalalet de herhangi bir zorlamayla meydana gelmez.241

234 235

bn Manzur, Lisanul-Arab, C. VI, s. 4638. Glck, Kelam Asndan nsan ve Fiilleri, s. 322. 236 bn Manzur, Lisanul-Arab, C. IV, s. 2601. 237 Klavuz, age, s. 195. 238 Sabuni, age, s. 137. 239 Yazcolu, age, s. 66. 240 Eari, el-bane, s. 94. 241 Maturidi, age, s. 368; Eari, el-bane, s. 94-95.

54 Mutezile hidayet kavramn, Kurandaki ilgili ayetlerle aklar. Bilindii gibi Kuranda bulunan baz ayetler, hidayete ulatrma veyahut dalalette brakma hususunda Allahn mutlak bir hakimiyetinin bulunduunu ifade eder. Mutezile bu ayetlerde geen Allahn doru yola ulatrmas ifadelerini beyan etmek, aklamak, bildirmek eklinde izah etmitir.242 Onlara gre Allahn hidayete erdirmesi, Allahn insanlara sevap yollarn gstermesi demektir. Dalalet ise Allahn, dalaleti kendi nefsinde yaratan kullarnn ierisinde bulunduklar durumlarna hkmetmesi demektir.243 Kelam ilminde hidayet ve dalalet kavramlar, kader konusu ierisinde insan iradesine bal olarak tartlan bir konu olmutur. Burada hidayet ve dalaletin ilahi kaynakl olduunda ihtilaf olmamakla birlikte, insann irade ve seimleri ile mi yoksa Allahn takdir ve yaratmas ile mi meydana geldii tartlmtr. Mutezileye gre Allah, emir ve yasaklarn iletir bundan sonra da herhangi bir mdahalede ve zorlamada bulunmaz. Hidayet ve dalalet kiinin kendisinin yaratmasyla meydana gelen hadiselerdir. Ehl-i Snnet alimleri ise hidayet ve dalaleti meyil ve ulama ynnden insan iradesine, yaratma noktasnda ise Allahn kudretine izafe ederler.

2.1.9. Rzk Rzk kavramnn kader konusuyla byk bir ilgisinin olmas nedeniyle ayr bir balk altnda incelenmesi gerekmektedir. Rzk, kader kavramnn kapsad anlam btnl ierisinde deerlendirilmi ve kader konusunun nemli tartmalar arasnda yer almtr. Rzk kelimesi szlklerde eitli manalara gelmektedir. Bunlardan bazlar, faydalanlan ey ve verilen ey gibi anlamlardr. Terim manas ise Allahn insanlara, yiyip imeleri ve istifade etmeleri iin vermi olduu btn her eyi kapsamaktadr. stifade iin verilen eylerin helal veya haram gibi bir ekilde snrlanmas da rzk kavramnda bulunmamaktadr.244 Rzk konusu, Kuranda geen ayetlerde de ifade edilmitir. Bu ayetlerden bazlar unlardr: Yeryznde hibir canl yoktur ki, rzk Allaha ait olmasn. Her birinin (dnyada) duracaklar yeri de, (ldkten sonra) emaneten konulacaklar yeri de O bilir. Bunlarn hepsi ak bir kitapta (Levh-i Mahfuzda yazl)dr.245
242 243

Sabuni, age, s. 157. Sabuni, age, s. 157. 244 Klavuz, age, s. 131-132. 245 Hud 11/6.

55 Gklerin ve yerin anahtarlar Onundur. Dilediine rzk bol verir ve (dilediine) ksar. phesiz O, her eyi hakkyla bilendir.246 Allah, sizi yaratan, sonra size rzk veren, sonra sizi ldrecek ve daha sonra da diriltecek olandr. Allaha kotuunuz ortaklardan, bunlardan herhangi bir eyi yapabilen var m? O, onlarn ortak kotuklarndan uzaktr, ycedir.247 Rzk meselesinin, kader konusu ierisinde ele alnmasnn en temel sebeplerinden birisi, yukarda belirttiimiz ayetlerde geen ifadelerdir. Yce Allah, rzk noktasnda karar merciinin kendisine ait olduunu dilediine ifadesiyle belirtmi, bunun da katnda sakl bulunan srlar ierisinde yer aldn levh-i mahfuz kavramyla anlatmtr. Ayrca rzk meselesini doum, lm, dirilme gibi kavramlarla birlikte zikredilmesi de meselenin deerlendirilmesi asndan olduka nemlidir. Kad Abdulcebbar rzk kavramn kendisiyle yarar salanan ey olarak tarif etmi ve rzk, ot, su gibi baz temel unsurlardan oluanmutlak rzk ve malik olunan nesnelerden oluan tayin edilmi rzk olarak ikiye ayrmtr.248 Mutezile rzk, genel olarak insann sahip olduu mlk biiminde tanmlamtr. Rzkn yaratlmas konusunda da Allahn mutlakln kabul etmektedir. Bununla birlikte Mutezile, rzk, insann hr iradesi ve kiisel gc sayesinde, kendi tercihleri vesilesiyle ulat ve elde ettii eyler olduunu sylemi, haram olan eyleri de rzk olarak kabul etmemitir. Haram olan bir eyin kazanlmas ve infak edilmesi Allah tarafndan yasaklandna gre haramn rzk olarak deerlendirilebilmesi de caiz olmamaktadr. Mutezilenin rzk anlaynda, kendisinin resmettii insan profilinin tesiri aka grlmektedir. O, rzkn yaratlmasnda Allahn mutlak gcn ortaya koyarken, rzka ulama ve elde etme meselesinde ise insann fiillerini n plana koymutur.249 Ehl-i Snnet alimlerinin birou rzk verme iinin sadece Allaha ait olduunu sylemilerdir. Yukarda ifade ettiimiz ayetlerden yola karak, helal olsun, haram olsun insanlarn ve btn canllarn rzknn Allah katnda takdir edildiini belirtmiler fakat bunun sorumluluunun Allaha ait olmayp insann tercihlerine ait olduunu ifade etmilerdir. Bir insan rzkn haram yollardan elde ediyorsa, o kii bundan dolay gnahkar olmaktadr.250 Maturidi ekolne mensup ilim adamlarndan olan Sabuni, Mutezilenin rzk, insann mlk

246 247

ura 42/12. Rum 30/40. 248 Kad Abdulcebbar, erhu Usulil-Hamse, s. 784. 249 Kad Abdulcebbar, erhu Usulil-Hamse, s. 534. 250 Maturidi, age, s. 364-366; Eari, el-bane, s. 91-93; Sabuni, age, s. 151-152.

56 olarak kabul etmesine kar km, hibir mlke sahip olmayan hayvanlarn ve canllarn rzklandrlmas konusunu aarak bu grn yanllln savunmutur.251 Eari, rzklarn Allah katnda olduunu ve Allahn yarattklarn helal ve haram olarak rzklandrdn ifade etmitir.252 Ona gre rzk, kulun sahip olduu mlkle herhangi bir ilikiye sahip deildir. Her eyin sahibi Allahtr. Haramda rzktr. Bunun aksini syleme de, haram yollarla bir eyler kazanp bundan istifade eden bir ahsn bakas tarafndan rzklandrld manas kmaktadr. Byle bir ey de dinin temel dinamiklerine aykr bir durumu ortaya karr. Earide, Sabuni gibi Mutezilenin ileri srd rzkn mlkiyet olduu grne kar kmaktadr.253 Eer rzk mlkiyet olarak dnlecek olursa hayvanlarn yedii ot veyahut ocuklarn emdii st tasnif edilemeyecektir. Rzk, Allahn yaratm olduu canllara ynelik bir ltfudur ve buradan yola karak ancak herhangi bir faydas olan ey rzk olarak nitelendirilebilir.254 Genel olarak Ehl-i Snnetin rzk konusundaki grleri ortaktr. Bu grlerin temel zellikleri, rzk verenin sadece Allah olduu, haram olan eylerin de rzk ierisinde yer ald, rzk olmakla beraber haram olan bir eyin elde edilmesinde Allahn rzasnn bulunmad ve bundan, kiinin harama ynelik tercihinden dolay kendisinin sorumlu olduu, herkesin ancak kendi rzkna ulaabilecei eklinde ifade edilebilir.255 Rzkn, Allah tarafndan verildiinin ifade edilmesi insann iradesiyle buna ulaamayaca anlamn tamamaktadr. Bu ifadeler Allahn, yaratm olduu varlklara vermi olduu nimetin ve onlara gstermi olduu merhametin bir ifadesidir. nsann asli vazifelerinden birisi de Allahn vermi olduu rzka ulamak iin gayret gstermesi ve iradesi ile eitli tercihlerde bulunmasdr. Nitekim Hz. Peygamberin rzk temin etme, ekonomik hayat, mesleki tercihler hususunda sylemi olduu hadislerin birounda insan iradesi n planda yer almaktadr. Btn bunlar da rzk konusunda insan iradesinin nemini ortaya koymaktadr.

2.1.10. Ecel Kader konusuyla ilgili hususlardan bir dieri de ecel meselesidir. Ecel kelimesi Ecele slasisiyle ilgili olarak ge olmak, erteye kalmak gibi manalara gelir. 256 Terim
251 252

Sabuni, age, s. 151. Eari, el-bane, s. 92. 253 Eari, el-bane, s. 92. 254 Eari, el-bane, s. 92. 255 Klavuz, age, s. 132. 256 bn Manzur, Lisanul-Arab, C. I, s. 32.

57 anlam ise, insann ve dier canllarn srm olduklar hayat iin Allah tarafndan tayin edilen sreyi ve bu srenin sonunda meydana gelen lm olayn tamaktadr.257 Bu kavram Kuranda da eitli yerlerde kullanlmtr. Bu ayetlerden bazlar aada verilmitir. O yle bir Rabdir ki, sizi amurdan yaratm, sonra (her birinize) bir ecel tayin etmitir. (Kyametin kopmas iin) belirlenmi bir ecel de Onun katndadr. Siz ise hala phe ediyorsunuz.258 Allah, eceli geldiinde hi kimseyi (lmn) ertelemez. Allah, yaptklarnzdan haberdardr.259 Allaha ibadet edin. Ona kar gelmekten saknn ve bana itaat edin ki sizin gnahlarnz balasn ve sizi belli bir vakte kadar ertelesin. phesiz, Allahn belirledii vakit gelince ertelenmez. Keke bilseydiniz.260 Her milletin belli bir eceli vardr. Onlarn eceli geldi mi, ne bir an geri kalabilirler ne de ne geebilirler.261 Eer Allah, insanlar zulmleri yznden hemen cezalandrsayd, yeryznde hibir canl brakmazd. Fakat onlar belirli bir sreye kadar erteler. Ecelleri geldii zaman ise ne bir an geri kalabilirler ne de ne geebilirler.262 De ki: Allah dilemedike, ben kendime bile ne bir zarar, ne de fayda verme gcne sahibim. Her milletin bir eceli vardr. Onlarn eceli geldi mi, ne bir an geri kalabilirler ne de ne geebilirler.263 Ayetlerden de anlald zere Allah btn canllara bir mr tayin etmi ve bunu da ecel kavramyla ifade etmitir. Her canl doar, dnya zerinde belli bir mr yaar ve lr. Bu ayetlerde srenin, Allah tarafndan belirlendii, kiinin bu sreyi deitirebilme gibi bir imkan ve kudretinin bulunmad belirtilmitir. Dikkat ekici hususlardan birisi de Allahn ecel kelimesini sadece tekil unsurlar iin kullanmam olup, toplum, millet gibi belli kalabalklar sonucunda oluan gruplar iin de kullanm olmasdr. Burada kullanlan ecel kelimesinin manas benzer biimde yok olma ve son bulma anlamn tamaktadr.
257 258

Klavuz, age, 128. Enam 6/2. 259 Mnafikun 63/11. 260 Nuh 71/3-4. 261 Araf 7/34. 262 Nahl 16/61. 263 Yunus 10/49.

58 Kelamclarn byk ounluuna gre ecel konusu ortak bir ekilde ele alnmtr. Baz hususlarn haricinde bu konu hakknda ittifak edilmi, genel bir kan ortaya konulmutur.264 Eari, Mutezile ekolne mensup ilim adamlarnn birounun ecelin asla deimediini, deitirilemeyeceini, insann hangi ekilde lrse lsn eceliyle lm olduunu belirttiklerini ifade eder. Mutezile alimlerinin bu grleriyle, Ehl-i Snnetin grlerinin uyum ierisinde olduunu da syler.265 Fakat bu grn Mutezile alimlerinin tamamn kapsadn sylemek yanl olur. Mutezile mezhebinin ecelle ilgi olarak ortaya koyduklar farkl grler bulunmaktadr. Bunlarn ilki, Katilin maktul ldrmemi olmas halinde bile maktuln yine ayn vakitte kesinlikle lecei eklindedir. kinci gre gre Maktul katilin hr iradesiyle yapm olduu bir fiil sonucunda lmtr. Eer katil o kiiyi ldrmemi olsayd maktul kesinlikle yaayacakt biimindedir. Son gr ise Ehl-i Snnet mezheplerinin ortaya koymu olduu grtr. Maktul eceliyle lmtr, eer katil, maktul ldrmemi olsayd onun yaamas da lmesi de imkan dahilinde olacakt.266 Maturidilerin grne gre ldrlen kimse eceliyle lmtr.267 Maktul iin bundan baka bir ecel yoktur. Her ne kadar katilin ldrme fiili onun kiisel tercihiyle ilgili olarak kendisine ait olsa da lm olay maktul ile ilgili olarak Allahn yaratmas ile meydana gelir. len kiinin bunla bir ilgisi bulunmayp, katil semi olduu bu fiilden dolay sorumludur ve ceza ekecektir. Eari de konuyu benzer ekilde ele alm katil ve maktuln kendi ecelleriyle lp ldrldn sylemitir.268 Grld gibi Ehl-i Snnet mezhepleri lme ve ldrme konusunda katilin ldrmesini, dier lm eitleri gibi sadece bir sebep olarak kabul etmi, maktuln lmnn Allah tarafndan bu biimde takdir edildii iin ecelinin bu olduunu sylemiler fakat katilin bu fiili kendi iradesi ile yapmasndan dolay sorumlu olduunu da sylemilerdir. Mutezile alimleri ierisinde farkl grler bulunsa da genel kanaat Ehl-i Snnetin gryle ayndr. Ecel konusu, Allahn takdir ve kudretinin bir ifadesidir. nsann iradesi ve tercih hakk bulunsa da bunun belli bir alan ve snrlar bulunmaktadr. nsann doumu ve lm bu snrlarn dnda yer almaktadr. phesiz ki bunda da insanlarn algs ve tercihlerini kullanma eilimleri asndan byk faydalar bulunmaktadr. Her eyin insan iradesi kapsamnda yer almas, Allahn kuvvet ve kudretinin grlmemesine ve Allahn sfat ve
264 265

Keskin, age, s. 195. Eari, el-bane, s. 91. 266 Eari, Makalatl slamiyyin vehtilaful-Musallin, s.215-216. 267 Aliyyul-Kari el-Hanefi, erhu Fkhl-Ekber, Msr h. 1323, s. 112. 268 Eari, el-bane, s. 91.

59 fiillerinin tahayyl edilememesine neden olabilirdi. nsan iradesi zerinde gerekleen btn hadiseler, Allahn varln, Onun mutlak gc ve kudretini gstermektedir.

2.2. Kader nancnn Kaynaklar slamda kader inancnn en temel kaynaklar dier slam bilimlerinde olduu gibi Kuran ve hadislerdir. Kader hakkndaki grler ve tartmalar, bu kaynaklardan edinilen bilgilere gre meydana gelmitir. Kader ve insan iradesinin mahiyetinin tam olarak anlalabilmesi iin bu kaynaklarda mevcut olan konuyla ilgili bilgilerin aklanmas gerekmektedir.

2.2.1. Kuranda Kader Kader szc, Kuran da isim ve fiil kullanmlaryla birlikte 100 yerden fazla gemektedir. Fakat bu kelimeler ayn anlamlar tamayp farkl manalarda kullanlmtr. Bu manalar ok eitli olmakla birlikte Kelam ilminin konusu olan kader teriminin manasn ihtiva etmez. Yukardaki blmlerde ifade ettiimiz gibi kader kelimesi miktar, l, bir eyi belli bir lye gre tayin etmek ve bir nizama gre yapmak gibi birden ok anlamlarda kullanlmtr.269 Kuran, kainatta her eyin belli bir lsnn olduunu, btn varlklarn belirli bir dzen ierisinde hareket ettiklerini ve bu lnn dna kamayacaklarn bildirmektedir. Allahn yapt ilerin bir nizam, ls ve de hikmeti vardr. Lzumsuz ve anlamsz bir i yapmas dnlemez. nsan da dahil olmak zere her eyin belli bir dzeni vardr.270 Kader szcnn Kuran- Kerimdeki anlamlarndan birisi kudret ve g yetirmedir.271 Bu ayetlere genel olarak bakld zaman Allahn gcnn bykl ve kusursuzluu ifade edilmektedir. Allahn kudreti, yaratm olduu nesnelerin mkemmellii ve kusursuzluuyla izah edilmi, btn yarattklarnn belli bir l ve sistemle birlikte meydana getirildii ifade edilerek yaratc gcn mutlakl anlatlmtr. Konuyla ilgili bir dier ayette ise Allah, kendisinin gcn ve kudretini inkr eden Yahudilerden bahsetmektedir. Bu ayette mealen u ifadeler yer almaktadr: Allah gerei

269 270

bn Manzur, Lisanul-Arab, C. V, s. 3545. Bac, age, s. 35. lgili ayetler iin Bkz. Kamer 54/49, Furkan 25/2, Enam 6/91, Rad 13/26. 271 O, karanl yarp sabah karandr. Geceyi dinlenme zaman, gnei ve ay da ince birer hesap ls kld. Btn bunlar mutlak g sahibinin, hakkyla bilenin takdiridir (lp bimesidir)., Enam 6/96. Bkz. Beled 90/5, Bakara 2/284, Nahl 16/77, sra 17/99.

60 gibi takdir edemediler.272 Bu ayette geen kader kelimesi, Allah hakkyla tanyp takdir etmemeleri anlamna gelmektedir.273 K-d-r kkne sahip kelimeler, Kuranda en fazla bu manada kullanlmtr. Kudret ve g yetirmek manalarna gelen onlarca ayet bulunmasna karn biz burada bir ksmn vermeyi yeterli grdk. Baz ayetlerde de Allahn yaratt her eyi takdir edip snrlarn belirlemesi manasnda kullanlmtr. Gzle grlemeyen en kk bir zerreden en byk varla kadar evrende yaratlan her ey belli bir dzene gre Allahn uygun grd ekilde yaratlmtr. Yaratlan eyann hibirisinde bir noksanlk olmad gibi kendi yaratl erevesinde gc ve snrlar bulunmaktadr. Belli bir l ile yaratlan nesnelerde anormallik bulunmad gibi zamana ve mekana gre deien bir durum da sz konusu deildir. Evrende herhangi bir kargaa ve kaosun bulunmamas Allahn her eyay belli bir l ve snrlar izilmi olan bir dzene gre yaratmas ile ilgilidir. Kuran- Kerimde evrenle ilgili betimlemeler tayan birok ayette de bu durum gzler nne serilmektedir. 274 Bu ayetlerde dnya dzeni ok ak bir ekilde ortaya konmutur. Hibir eyin geliigzel yaratlmad her eyin belli bir lye gre oluturulduu, sebep sonu ilikisinin kabul edildii grlmektedir.275 Konuyla ilgili olan Furkan Suresi, 2. ayet Allahn yaratt ve idame ettirdii byk kozmik dzen ierisinde her eye ya da her olaya belli bir fonksiyon, mahiyet ve keyfiyet tayin eden Allahtr eklinde yorumlanmtr.276 Evrendeki her ey Allah tarafndan yaratld gibi bu yaratmada herhangi bir kaos olmayp kozmik bir sisteme ve dzene gre gereklemitir. Bu dzen ierisindeki btn olaylar da mevcut dzenin kurallarna gre skntsz ve herhangi bir karklk olmadan ilemeye devam etmektedir. Canl ve cansz her varlk hibir sapma gstermeden Allahn kendileri iin takdir ettii ilevi yerine getirmekte, meydana gelen btn olaylar srekli olarak Allahn belirledii kurallar erevesinde cereyan etmektedir, hibir gcn ve iradenin bu yasalar amas ve ihlal etmesi de mmkn deildir.277 Ala suresi 1 ve 5. ayetlerde geen yaratp dzene koyan, takdir edip yol gsteren ifadelerini, Allah varlklarn cinslerini, trlerini, niteliklerini, ne yapacaklarn, ne syleyeceklerini, ecellerini takdir etmitir; her birini yapabilecei, kendisine uygun olan
272 273

Enam 6/91 Hayreddin Karaman, Mustafa arc, brahim Kafi Dnmez, Sadrettin Gm, Kuran Yolu (Meal-Tefsir), Ankara 2007, C. II, s. 439. 274 O ki, birbiri ile ahenktar yedi g yaratmtr. Rahman olan Allah'n yaratnda hibir uygunsuzluk gremezsin. Gzn evir de bir bak, bir bozukluk grebiliyor musun?Mlk 67/3. Ayrca Bkz. Furkan 25/2, Ala 87/1-5, Talak 65/3, Kamer 54/49. 275 Bac, age, s. 39. 276 Muhammed Esed, Kuran Mesaj (Meal-Tefsir), stanbul 1999, s. 726. 277 Kuran Yolu, C. IV, s. 108.

61 davranlara yneltmi ve yaratld ama dorultusunda hareketini kolaylatrm, din ve dnya ilerinde yapmas gerekeni ona ilham etmitir278 eklinde yorumlanmtr. Konuyla ilgili olan Kamer suresi 49. ayet eitli ekillerde yorumlanmtr. Ayette geen bi kaderin ifadesini nceden tayin ve tespit edilmi aln yazs anlamnda izah edilmeye allm, her eyin meydana geliinden evvel ezelde Allahn ilminde ve iradesinde takdir edilmi bir kaderle yaratld eklinde yorumlanmtr.279 Baka yorumlarda ise, kader kelimesinin manas bir eyin hayr, er, hsn, kubuh, hikmet, sefeh gibi sfatlardan mahiyetinin belirlenmesidir280 eklinde ifade edilmitir. Eya hangi mahiyette ve nasl yokluktan varla kacaksa ylece takdir edilmesi281 manasna da geldii sylenmitir. Bu ayet, kader kavramn izah etmek iin de kullanlmtr. Onun katnda her ey belli bir lye/miktara baldr.282 Ayetinde olduu gibi kader szc l, miktar ve limit gibi anlamlara da gelmektedir. Bu ayetlerden anlaldna gre her eyin zat ve sfatlar asndan belli ve muayyen bir ls bulunmaktadr. Bu durum cisimlerin, ancak duyu organlarmz vastasyla alglayabildiimiz vasf ve zellikleriyle de ilgilidir. Bununla birlikte kader szc Kuran- Kerimde ayn ismin fiil formu olan takdir etme ve lme gibi anlamlarda da kullanlr. Sonra da ona ll bir biim verdik. Biz ne gzel biim verenleriz!283 Ayeti buna rnek olarak gsterilebilir. Bu ayete gre Allah, hibir eyi lp bimeden geliigzel bir ekilde yaratmaz. Aksine her eyde bir l, ahenk ve uyum sz konusudur.284 Dier bir yoruma gre ise Her eyin hikmetin gereklerine uygun biimde, salam, belli bir dzen ve denge ierisinde ya da Allahn ezeli ilminde bilinen ve kaytl olan ekle gre yaratlmas eklindedir.285 Allah, hikmeti gerei kullarndan dilediinin rzkn bol dilediininkini de kt verir. Bu ifadeyi tayan birok ayette insann rzknn daraltlmas, kader kelimesi ile ifade edilmitir.286 Bu ayetlerde Allahn mutlak kudretinin ve hakimiyetinin delili olarak rzkn bir lde kslmas gsterilmitir. Burada birok anlamnn iinde rzk ile ilgili olannn seilmesinin sebebi, bu problemin de kader inancyla ilgisinin olmasndandr. Ancak yine

278 279

Muhammed b. Ali evkani, radl Fuhl, Beyrut 1992, C. V, s. 493. Elmall Muhammed Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, Y.y. 1979, C. VII, s. 4754. 280 Maturidi, age, s. 392.. 281 Maturidi, age, s. 392. 282 Rad 13/8. 283 Mrselat 77/23. 284 Fahreddin er-Razi, Mefatihul-Gayb, Msr 1938, C. XXX. s. 273; Vehbe Zuhayli, et-Tefsirul-Mnir, Dmek 2003, C. XV, s. 346. 285 Cadullah Mahmut b. mer ez-Zemaheri, el-Keaf an Hakaiki Gavamidit-Tenzil, Beyrut 2003, C. IV, s. 666. 286 Allah dilediine rzk bol ve (belli) bir l ile verir, Rad 13/26. l anlamn tayan dier ayetler iin Bkz. Hicr 15/21, Mminun 23/18.

62 buradaki rzkn geniletilmesi ya da daraltlmasnn ezelde belirlenmi olduuna iaret eden ak bir kayt bulunmamaktadr.287 Hicr Suresi 31. ayette geen her eyin hazineleri szckleri yamur ve ondan kaynaklanan bereket manalarnda yorumlanmtr. Bundan dolay ve-ma nnezzilh bikaderin malm ifadesi de yamurun gelii gzel deil, ilahi takdire ve yaratlanlarn ihtiyacna gre yadrld eklinde anlalmtr. Bu ayette geen hazineler kelimesinin sembolik ve temsili bir anlatm biimi olduunu ifade eder. Ayet, Biz, kullarn kendisinden faydaland her eyi, her nimeti yaratmaya (icad ve tekvin) ve o nimeti bilgimiz dahilinde olan bir maslahat gerei belli bir lye gre bahetmeye muktediriz. eklinde yorumlanmtr. 288 Mminun suresi 18. ayette de kader kelimesi l ve miktar anlamlarnda kullanlmtr. Ayette her eyin belli bir dzen ve nispette yaratld bu dzen ierisinde yer alan yamur kavramyla ifade edilmitir. Bilindii gibi yamurun, btn zaman dilimlerinde ar yamas sel, heyelan gibi felaketlere yol at gibi ok az yamas da kuraklk ve ktla neden olur. eitli nedenler sonucunda yaanan sel veya kuraklk gibi hadiselerde meydana gelen olaylar herkes tarafndan bilinmektedir. Fakat Allah, ayette ifade ettii gibi yamurun hepsini bir blgeye indirmez. Yeryznn hava hareketlerinde belli bir dzen, l ve dng bulunmaktadr. te ayette geen kader kelimesi bu l, dzen ve dngy ifade etmektedir. Ayette geen kader kelimesi, yamur suyunun, Allahn bilgisine ve yeryzndeki kurallar ve dzenler silsilesine gre yeryznde yaayan btn canllar iin en uygun bir biimde ve onlarn ihtiyalarna en uygun bir ekilde gerekli olan miktar ifade ettii sylenmitir.289 Kader kelimesi Kuran- Kerimde kadera ve yakdiru gibi fiil formlaryla, insanlarn rzk ya da geim imkanlarnn azaltlmas ve daraltlmas manalarnda da kullanlmtr.290 Rzk kavram, kader konusuyla da olduka ilgili bir meseledir. Herkesin rzknn ayn olmamas, ilahi tecellinin bir hkm olmakla birlikte toplumsal hayat iin olduka ehemmiyetli bir zorunluluktur. . Bu ayetlerde insann rzknn daraltlmas anlamnda kullanlan kader kelimesi Allahn mutlak kudretinin ve hakimiyetinin delili olarak rzkn bir lde kslmas gsterilmitir. slam literatrnde alan herkesin kendisi ve bakmakla ykml olduu kiilerin rzkn temin etme garantisi bulunsa da bunun miktar kiiden kiiye
287 288

Keskin, age, s. 62. Zemaheri, age, C. II. s. 507, 552; Zuhayli, age, C. VII, s. 176, 329-332. 289 Razi, Mefatihul-Gayb, C. XXIII. s. 88. 290 phesiz Rabbin, dilediine rzk bol bol verir ve (dilediine) ksar. nk O, gerekten kullarndan haberdardr ve onlar grmektedir., sra 17/30 Ayrca Bkz. Ankebut 29/62, Rum 30/37, Kasas 28/82, Sebe 34/36, Zmer 39/52, ura 42/12, Fecr 89/16, Talak 65/7.

63 farkldr, deikendir. Bununla birlikte her kiinin sorumluluu da sahip olduu maddi imkanlar nispetinde farkldr. Dnya hayatnn bir ynnn de ahiret dnyas iin bir imtihan olmas nedeniyle bu durumun farkllk arz etmesi gayet normaldir ve makuldr. Ehli Snnetin ilim adamlar, bu ayetlerden yola karak mal, servet, besin gibi maddi rzkn taksiminin doum, lm (ecel) gibi Allahn kaza ve kaderine gre ezelde belirlenmi olduunu ifade ederler.291 Kader kelimesi bazen de eyann mukadderatn belirlemek anlamnda kullanlmtr.292 Bu ayetlerde bahse konu olan nesnelerin ilevi, zellikleri, nitelikleri vurgulanm, zaman dairesi ierisinde stlenmi olduklar roller ve grevlerden bahsedilmi, bu nesnelerin yaratlmasyla beraber kendilerine biilen grevleri yerine getirili biimlerinden ve gelecekteki srelerinden bahsedilmektedir. Yasin suresi 39. ayette geen kaddernahu kelimesi belirlemek, tayin etmek, gibi manalara gelmektedir. Ayrca ayet, gerek siyak ve sibak gerekse de Kurann btnlk ilkesi erevesinde deerlendirildii zaman kader ve trevlerinde klasik manadaki kader anlamnda olan nceden tayin ve tespit anlamnn sz konusu olmad grlmektedir. Taha suresi 40. ayetteki kader kelimesi de klasik anlamdaki kader deildir. Ayet siyak ve sibak asndan ele alndnda Senelerce Medyan halk arasnda kaldn. Ey Musa peygamberlie takat getirecek aa ulatn. imdi de seni (peygamber olarak) semi bulunuyorum293 eklinde yorumlamak daha dorudur. Kuran- Kerimdeki bir ksm ayetler kullarn fiillerini kendi hr iradeleriyle yaptklarn ve sonucundan seimlerini da sorumlu hr olduklarn, iradeleriyle ilerinde zorlama ifade altnda eder bulunmadklarn, kendi yaptklarn

grnmndedirler.294 Kurann temel prensiplerine gre bir kiinin iyi bir insan olabilmesi veyahut aksini semesi, tamamen o kiinin kendi iradesi ile ilgili bir durumdur.295 K-d-r kkne sahip kelime ve trevlerinin getii ayetler incelendiinde bunlarn hi birisinin bilinen anlamda Kelam ilminin konusu asndan incelen kader kavramnn tad manalar karlamad grlr. Ayrca ayette geen kelimelerin tamam da ayn anlamlara gelmeyip birok farkl manalar tamaktadr. Fakat btn bunlarla birlikte kader konusu ierisinde yer alan baz meseleler ayetlerde yer almaktadr. Bunlarn arasnda Allahn ezeli

291 292

Ebul-Feth Muhammed b. Abdulkerim ehristani, Nihayetl-kdam fi lmil-Kelam, Kahire trs., s. 416. Ayn dolam iin de konak yerleri (evreler) belirledik. Nihayet o, erilmi kuru hurma dal gibi olur., Yasin 36/39, Taha 20/40. 293 Ebu Cafer Muhammed b. Cerir et-Taberi, Camiul-Beyan, Msr 1954, C. XVI, s. 112. 294 Yeprem, age, s. 146. 295 Yeilyurt, agm, s. 42.

64 ilmi ile ilgili ayetler olduka fazladr.296 Bu ayetlerde, Allahn ilminin her eyi kuatt, onun ilminin snrlarnn olmad, gizli-ak her eyin bilgisin onun katnda mevcut olduu ve hibir eyin Allahtan gizli kalamayaca ifade edilmektedir. Bu ayetlerden de anlald gibi Allahn ezeli ilminin snrsz olmasndan dolay Cennet ve Cehennem ehlinin de Allah katnda malum olduu ifade edilmektedir.297 Konuyla ilgili bir dier nemli husus Kuran- Kerime gre klli irade ve czi irade meselesidir. Ayetlerden anlald gibi Allahtan baka yaratc yoktur ve herhangi bir eyin olmas iin Onun sadece ol! demesi yeterlidir. Allahn dilediini yapmas iin bir sebebe veya yardmcya da ihtiyac bulunmamaktadr. Onun iradesi her eyi kapsamaktadr. Fakat irade meselesi insan asndan dnldnde, ilim adamlar ihtilafa dmlerdir. Bu konu etrafnda eitli itikadi frkalar ortaya km, birok tartma yaanmtr. Allahn insanlara belli bir nispette hr irade yetkisi verdii aktr. nk kiisel iradenin olmad yerde imtihandan ve sorumluluktan bahsedilemez. Kuran- Kerimde birok ayette de insann kiisel iradesine vurgu yaplmakta ve kiinin kendi iradesiyle yapm olduu fiillerin sonucundan da sorumlu olduklar anlatlmaktadr. nsann eylemlerinden dolay sorumlu bulunduunu belirten ayetlerde, 298 insann sahip olduu tercih hakkna vurgu yaplm, iman-kfr asndan semi olduklar tercihe vurgu yaplarak hr iradeye deinilmitir. Bu ayetlerden hareketle hibir kulun zellikle iman-kfr asndan herhangi bir mecburiyete ve zorlamaya maruz kalmadn ok kesin bir dille ifade edebiliriz. Ayrca kulun irade sahibi olduu, dolaysyla hr olduu, hr iradesiyle seimlerini yapt ve tercihinin sonucundan da sorumlu olduu anlatlmaktadr. Fakat insann sahip olduu bu iradenin etrafn evreleyen daha genel bir takdir ve iradenin bulunduunu da ifade eden ayetler bulunmaktadr.299 Mesele hakknda yaplan tartmalarn ierisinde ska bulunan bu ayetler olduka nemlidir. Kurandaki bu ayetler de Allahn her eyi ezelde ilmi ile bildiini ve her eyin belli bir kadere balandn, insan iin yaplacak bir eyin bulunmadn ifade eder grnmndedir.300

296

Allah, O'ndan baka tanr yoktur; O, hayydir, kayyumdur. Kendisine ne uyku gelir ne de uyuklama. Gklerde ve yerdekilerin hepsi O'nundur. zni olmadan O'nun katnda kim efaat edebilir? O, kullarnn yaptklarn ve yapacaklarn bilir. (O'na hibir ey gizli kalmaz.) O'nun bildirdiklerinin dnda insanlar O'nun ilminden hibir eyi tam olarak bilemezler. O'nun krss gkleri ve yeri iine alr, onlar koruyup gzetmek kendisine zor gelmez. O, ycedir, byktr., Bakara 2/77. Ayrca Bkz. Maide 5/99, A-li mran 3/5, Bakara 2/255, Hucurat 49/16. 297 Saffat 37/160-163, Buruc 85/21-22, Zuhruf 43/4, Yunus 10/61, Hud 11/6, sra 17/58, Hac 22/70, Neml 27/75, Yasin 36/12. 298 lgili ayetler iin Bkz. Kehf 18/29, A-li mran 3/182, Fussilet 41/46, Yasin 36/54, Enbiya 21/47, Fussilet 41/17. 299 lgili ayetler iin Bkz.Tekvir 81/27-29, nsan 76/29-30, Bakara 2/7, Enam 6/35, Yunus 10/99-100. 300 Yeprem, age, s. 147.

65 2.2.2. Hadislerde Kader Kader kavram Hz. Peygamberin hadislerinde olduka sk bir ekilde gemektedir. Kader konusu Hz. Peygamber tarafndan sadece tek bir konu etrafnda ele alnmam, eitli meselelerle birlikte ifade edilmitir. Rivayet edilen Hz. Peygamberin hadisleri kimi zaman kader konusunu tartmay yasaklam, bazen kaderin deimezliini vurgulam, baz hadislerde kaderin inkar edilmesi yasaklanm, baka hadislerde Allahn kendisine ait irade ve takdiri vurgulanm, musibetler ve felaketlerle birlikte ilahi iradeden bahsedilmi, yazg, kalem gibi konular ele alnm, tevekkl, rza, sabr, hidayet, delalet, ecel, rzk, doum, cinsiyet gibi konular da kaderle ilgili hadislerde sklkla gemitir. Btn bu hadislerle birlikte hr iradeye de sk bir ekilde vurgu yaplmtr.301 Kader meselesi cahiliyye mrikleri arasnda ska tartlan bir konuydu. Bu tartmalarda baz Araplarn, kfr ve irki kaderin zerine attklar da grlmtr. Nitekim Kuran- Kerimde Putperestler diyecekler ki, Allah dileseydi ne biz ortak koardk ne de atalarmz. Hibir eyi de haram klmazdk. Onlardan ncekiler de ayn ekilde (peygamberleri) yalanladlar ve sonunda azabmz tattlar. De ki, yannzda bize aklayacanz bir bilgi var m? Siz zandan baka bir eye uymuyorsunuz ve siz sadece yalan sylyorsunuz302 ifadeleri yer almaktadr. Ayetin yorumlarndan da anlalaca gibi cahiliyye dnemi mrikleri Allaha ortak komay, birtakm eyleri kendi tasavvurlar dorultusunda haram veya helal kabul etmeyi, doru ve mspet bir davran biimi olarak grmekteydiler. Onlar bu davranlaryla Allaha yaklatklarn dnmler, bu fiillerinde Allahn rzasnn olduuna inanmlardr. te mriklerin sklkla ortaya atm olduklar kader meselesi aslnda onlarn Hz. Peygambere kar delil olarak kullanmaya altklar bir meseleden ibaretti. Ayrca eitli sebepler nedeniyle kfrn gizleyen baz mnafklarn da zihin bulandrmak ve phe karmak iin ortaya attklar meselelerin banda kader konusu yer almtr. leride bahsedeceimiz gibi Hz. Peygamberin kader konusu hakknda tartmay yasaklamasnn sebepleri arasnda da bu mnafklarn yapm olduu konumalar bulunmaktadr.303 Genel olarak bakld zaman Hz. Peygamberin kader konusuyla ilgili sylemi olduu hadislerde baz ortak noktalar bulunmaktadr: Allahn yaratm olduu her nesnede planl bir l ve sistemli bir dzen bulunmaktadr. Gerek dini konularda gerekse dnya ilerinde insanla ilgili btn teklifler ve yaplmas istenilen meseleler ortaya konulmutur.
301

Bu hadislerin tamam, konunun dalmamas asndan tek tek ifade edilmemi, konunun akna gre dipnot numaralarnn verilmesi yeterli grlmtr. 302 Enam 6/148 303 Ebu Zehra, age, s. 102-103

66 Yaratlan canl-cansz btn varlklarn hepsinde bir hikmet ve ama bulunmaktadr. Belli bir dzen ve sisteme gre yaratlan btn varlklarda kusursuz bir ahenk bulunmaktadr. te bu sistemin kusursuzluu da kaderle ilgilidir. Ayrca Allah gemite meydana gelmi ve ilerleyen zaman diliminde ortaya kacak btn olaylar, nesneleri ve durumlar, ezeli ilminde herhangi bir sapma olmakszn net ve en doru bir ekilde bilmektedir. Yce Allah btn varl yaratmadan nce ezeli ilmi ile bildii eyleri kaydetmitir. nsann fiilleri de dahil olmak zere yeryznde meydana gelen her eyin, hayr ve errin yaratcs Allahtr. Yeryznde bulunan bu sistem babo braklmamtr. Allah hibir eyden gafil olmad gibi mutlak iradesi kainatn zerindedir.304 Hz. Peygamberin konuyla ilgili baz hadislerinde, Kuran- Kerimden farkl olarak kader meselesi imann artlar arasnda zikredilmitir. Bu hadislerde ayrca kaderin ne olduu da ifade edilmi, konunun mahiyeti anlatlmtr. Bu ekilde slam akidesinin blmlerinden olan kader konusu ortaya konulmu ve bunun tartlmasn yasaklayan hadislerde olduu gibi dier baz hadislerle snrlar izilmi oluyordu. Kader konusuyla ilgili hadislerin en bilineni mehur cibril hadisidir.305 Hadis ilminde sahih olarak kabul edilen cibril hadisinde kader konusu imann artlar arasnda zikredilmitir.

304

Fikrullah akmak, Hz. Peygamberin Hadislerinda Kader Kavram, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Erzurum 2007, s. 86. 305 Yahya bnu Ya'mur haber veriyor: Basra'da kader zerine ilk sz eden kimse Ma'bed el-Cheni idi. Ben ve Humeyd bnu Abdirrahman el-Himyeri, hac veya umre vesilesiyle beraberce yola ktk. Aramzda konuarak, ashabtan biriyle karlamay temenni ettik. Maksadmz, ondan kader hakknda u heriflerin ettikleri laflar hususunda soru sormakt. Cenab- Hakk, bizzat Mescid-i Nebevi'nin iinde Abdullah bnu mer (ra)'la karlamay nasip etti. Birimiz sa, brmz sol tarafndan olmak zere ikimiz de Abdullah (ra)'a sokulduk. Arkadamn sz bana braktn tahmin ederek, konumaya baladm: Ey Eb Abdirrahman, bizim taraflarda baz kimseler zuhur etti. Bunlar Kur'an- Kerim'i okuyorlar. Ve ok ince meseleler bulup karmaya alyorlar. Onlarn durumlarn beyan sadedinde unu da ilave ettim: Bunlar, kader yoktur, her ey hadistir ve Allah nceden bunlar bilmez iddiasndalar. Abdullah (ra): Onlarla tekrar karlarsan, haber ver ki ben onlardan beriyim, onlar da benden beridirler. Abdullah bnu mer szn yeminle de tekit ederek yle tamamlad: Allah'a kasem olsun, onlardan birinin Uhud da kadar altn olsa ve hepsini de hayr yolunda harcasa kadere inanmadka, Allah onun hayrn kabul etmez. Sonra Abdullah dedi ki: Babam mer bnu'l-Hattab (ra) bana unu anlatt: Ben Hz. Peygamber (sav)'in yannda oturuyordum. Derken elbisesi bembeyaz, salar simsiyah bir adam yanmza kageldi. zerinde, yolculua delalet eder hibir belirti yoktu. stelik iimizden kimse onu tanmyordu da. Gelip Hz. Peygamber (sav)'in nne oturup dizlerini dizlerine dayad. Ellerini bacaklarnn stne hrmetle koyduktan sonra sormaya balad: Ey Muhammed! Bana slam hakknda bilgi ver! Hz. Peygamber (sav) aklad: slam, Allah'tan baka ilah olmadna, Muhammed'in O'nun kulu ve elisi olduuna ehadet etmen, namaz klman, zekat vermen, Ramazan orucu tutman, gcn yettii takdirde Beytullah'a haccetmendir. Yabanc: Doru syledin diye tasdik etti. Biz hem sorup hem de syleneni tasdik etmesine hayret ettik. Sonra tekrar sordu: Bana iman hakknda bilgi ver? Hz. Peygamber (sav) aklad: Allah'a, meleklerine, kitaplarna, peygamberlerine, ahiret gnne inanmandr. Kadere yani hayr ve errin Allah'tan olduuna da inanmandr. Yabanc yine: Doru syledin! diye tasdik etti? Sonra tekrar sordu: Bana ihsan hakknda bilgi ver?Hz. Peygamber (sav) aklad: hsan Allah' sanki gzlerinle gryormusun gibi Allah'a ibadet etmendir. Sen O'nu grmesen de O seni gryor.Adam tekrar sordu: Bana kyamet(in ne zaman kopaca) hakknda bilgi ver?Hz. Peygamber (sav) bu sefer: Kyamet hakknda kendisinden sorulan, sorandan daha fazla bir ey bilmiyor! karln verdi. Yabanc: yleyse kyametin alametinden haber ver! dedi. Hz. Peygamber (sav) u aklamay yapt: Kle kadnlarn efendilerini dourmalar, yaln ayak, st plak, fakir -Mslim'in rivayetinde fakir kelimesi yoktur- davar obanlarnn

67 Yalnz hadisin Buharideki versiyonunda bu blm gememektedir.306 Cibril hadisine baktmz zaman kadere yani hayr ve errin Allahtan olduuna inanmann iman esaslar arasnda zikredilmi olduu grlr. Benzer durum birok hadiste de kendini gstermektedir.307 Birok hadiste kader konusu imann artlarndan birisi olarak zikredilmitir. Bununla birlikte baz hadislerde de kader konusunun tartlmamas gerektii anlatlm ya da bu tartmalar yasaklanmtr. Aslnda bu yasaklamann temelinde Cahiliyye Arap toplumunun dnce biimi bulunmaktadr. Bu dnce biimine gre Allah insan yaratp kesine ekilmitir. nsanolu dnyada kendisinden daha byk ve gl bir varln elindedir. te doumdan lme kadar zamann btn dnemlerinde insan bu gcn kontrol altndadr. Zaten cahiliyye Arap toplumu, lm hadisesini hayatn en nemli sorunu olarak dnm, lmden sonraki hayatla da pek megul olmamlardr. Bu insanlara kader denildii vakit akllarna gelen ilk mesele lm olurdu. Yaamn en nemli zaman dilimini insann son a olarak grdkleri iin doum ve byme alarn ok fazla nemsememilerdir. te lm, yeryznde insann kontrol altnda bulunduu bu byk gcn kendilerine vurmu olduu en zalimane bir darbe olarak telakki edilmitir. Cahiliyye toplumunda bu byk gcn ad zaman yani dehrdir. te ayette geen Dediler ki: Dnya hayatmzdan baka hayat yoktur. lrz ve yaarz. Bizi ancak dehr (zaman) yok eder. Bu hususta onlarn bir bilgisi yoktur. Onlar sadece zanda bulunuyorlar308 ifadeleri bu anlay ortaya koymaktadr.309 Buna karlk hadisi kutside geen ifadeler cahiliyye toplumunun bu anlayna karlk bir cevap nitelii tamaktadr. Eb Hureyre (ra) anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki: Allah Teala hazretleri yle dedi: Ademolu, dehre (zamana) svyor. Halbuki zaman tedvir eden benim; gece ve gndz benim elimdedir (tasarrufumdadr).310

yksek binalar yapmada yartklarn grmendir.Bu sz zerine yabanc kt gitti. Ben epeyce bir mddet kaldm. -Bu ifade Mslim'deki rivayete uygundur. Dier kitaplarda Ben gece sonra Hz. Peygamber (sav)'la karlatm eklindedir- Hz. Peygamber (sav) Ey mer, sual soran bu zatn kim olduunu biliyormusun? dedi. Ben: Allah ve Resul daha iyi bilir deyince u aklamay yapt: Bu, Cebrail aleyhisselamd. Size dininizi retmeye geldi.Mslim, man 1 (8); Ebu Abdirrahman Ahmed b. uayb en-Nesai, es-Snen, Thk. Abdulfettah Ebu udde, Halep 1988, man 5, (4990); Ebu Davud, Snnet 17, (4695); et-Tirmizi, es-Snen, man 4, (2610); Muhammed b. Yezid Eb Abdillah bn Mace, es-Snen, Thk. Halil Me'mun iha, Beyrut 1988, Mukaddime 8, (63). 306 Muhammed b. smail el-Buhari, es-Sahih, Beyrut 2004, man 37. 307 Konuyla ilgili hadisler iin Bkz. bn Mace, Mukaddime 10, (81), Tirmizi, Kader 10 (2145); Ebu Davud, Cihad 35, (2532). 308 Casiye 45/24 309 Izutsu, age, s. 117-118. 310 Buhari, Edeb 101 (5828), Tefsir, 316 (4549), Tevhid 35 (7053).

68 Kader meselesi net bir ekilde sonu alnabilecek bir mesele olmad ve yanl anlalmaya, yorumlanmaya, Mslmanlar arasna phe ve fitne girmesine neden olabilecek bir konu olduu iin bu durumla alakal hassas bir tavr sergilenmitir. Kader konusunun tartlmas slama yeni giren Mslmanlarn dinden soumasna veyahut dnmesine ya da eitli akide bozukluklarna neden olabilirdi. te bu yzden zellikle Hz. Peygamber ve drt halife dneminde bu tartmalar yaplmam, Sahabe, slam akidesini net ve doru bir ekilde muhafaza etmeyi baarmt. Her ne kadar bu dnemde Mslman olmad halde yleymi gibi grnen mnafklar eitli ekillerde bu konulardan tartmalar karsalar da gerek vahiyle gerekse Hz. Peygamberin hadisleriyle ve drt halifenin ilmi birikimleriyle herhangi bir olumsuz durumun nne geilmi oluyordu. Fakat sonralar slam topraklarnn geni bir alana yaylmas ve Mslmanlarn dier inan sistemleriyle karlamas nedeniyle bu durumun nne geilememitir.311 Hz. Peygamberin kaderle ilgili konularn tartlmasn yasaklayan hadisler312, yukardaki nedenlerle birlikte ele alnmaldr. Eb Hureyre (ra) anlatyor: Kader konusunu tartmay yasaklayan hadislerle birlikte ayrca kaderi inkar etmeyi yasaklayan hadislerde313 bulunmaktadr. Gerek kader konusunu tartmay gerekse kaderi inkar etmeyi yasaklayan hadisler temel olarak slam akidesini ve yeni ortaya kan bu dinin inan sistemini muhafaza etmeyi amalamaktadr. Eer ilk dnemlerde bu tarz olaylarn n alnamam olsayd ve bu tartmalara giriilmi olsayd hi phe yok ki slam dncesinde ve inan sisteminde ok byk dejenerasyonlar yaanabilirdi. Hz. Peygamberden rivayet edilen baz hadislerde de kaderle birlikte takdir ve rza konularna vurgu yaplmtr.314 Bilindii gibi her ne kadar insanda kiisel tercihler ve bireysel irade bulunsa da baz zamanlarda onun engel olamayaca durumlar da meydana gelebilir. Bu hadislerin beyan edilmesindeki en nemli sebepler, ashabn ve daha sonraki dnemlerde slam
311 312

Koyiit, age, s. 145-146. Eb Hureyre (ra) anlatyor: Biz kader hususunda mnakaa ederken Reslullah (sav) kageldi. ylesine kzd ki, fkenin hasl ettii kzllktan, yanaklarnda sanki nar taneleri ortaya kmt. Bize yle kt: Bununla m emredildiniz, yoksa ben size bunun iin mi gnderildim. Bilin ki, sizden ncekiler, bu meselelerdeki mnakaalarndan dolay helak oldular. Ben sizin bu konuda (kader hususunda) mnakaa etmemeniz iin aba sarfettim (altm). bn Mace, Mukaddime 10, (85). Ayrca Bkz. Ebu Davud, Snnet 17, (4710, 4720); Mslim, Kader 19, (2656), bn Mace, Mukaddime 10, (83). 313 Aie (ra) anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki: Benim, Allah'n ve her nebinin laneti alt snfn zerine olsun. (Bunlar) Allah'n kitabnda artrma yapan, kaderi yalanlayan, gc sayesinde Allah'n zelil kldn aziz, aziz kldn zelil klan zorba, Allah'n haram kldn helal klan, Allah'n haram kld ehl-i beytimin (kann) helal klan ve snnetimi terk eden. Tirmizi, Kader 17, (2154). Ayrca Bkz. Ebu Davud, Snnet 17, (4700); bn Mace, Fiten 29, (4061). 314 Sa'd bnu Ebi Vakkas (ra) anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki: Ademolunun saadet (sebepleri)nden biri de Allah Teala'nn hkmettiine rza gstermesidir. ekavet (sebepleri)nden biri de Allah Teala'ya istihareyi terk etmesidir. Keza ekavet (sebepleri)nden bir dieri de Allah'n hkmettiine raz olmamasdr. Tirmizi, Kader 15, (2151). Ayrca Bkz. Ebu Bekir Cafer b. Muhammed b. Hasan Firyabi, Kitabul-Kader, Thk. Abdullah b. Ahmed Mansur, Riyad 1997, s. 47-50; Mslim, Kader 34, (2664).

69 dinine mensup olan insanlarn karlam olduklar felaket, musibet ve her trl olumsuz durumlarda, btn bunlarn birer imtihan olduunu ifade etmek ve insanlara sabr telkin ederek kiinin psikolojik durumunu glendirmek, mitsizlie kaplmamasn salamak ve toplumlar sosyolojik adan muhafaza etmektir. nceki blmlerde bahsettiimiz gibi kader meselesinin en temel problemi insan iradesi ve Allahn takdiri meselesidir. Birok itikadi mezhebin ayrla dt ve kaderle alakal frkalarn domasna neden olan bu problem konunun en nemli noktasdr. Bilindii gibi mkellefiyet iin gerekli olan ilk art iradedir. Nitekim slam hukukunda mkellef olabilmek iin akll olmak, yaa belli bir olgunlua ulamak ve zorlama altnda bulunmayp zgr olmak gibi artlar bulunmaktadr.315 Btn bu artlar temelde sadece hr iradeye vurgu yapmaktadr. Akl olmayan bir kii, doru ile yanl ayrt edemeyecek durumda olan bir kii veya herhangi bir bask altnda bulunan kii hr iradeye sahip deildir. Kuranda bulunan dnmez misiniz, akletmez misiniz, .?316 Nidalarna sahip olan ayetler gibi inan ve amel noktasna sahip bulunan hkmler, onlar byk bir azap beklemektedir317 ya da onlar iin altlarndan rmaklar akan cennetler vardr318 ifadelerine sahip ayetler en temelde kiisel iradeye vurgu yapmaktadr. Buradan yola karak Hz. Peygamberin inan, amel, mkafat ve ceza konularnda beyan etmi olduklar hadisler, aslnda kiinin sahip olduu hr iradenin bir gstergesidir. nk iradenin olmad yerde mkellefiyetten ve cezadan bahsedilemez. Bu konu Hz. Peygamberin hadislerinde yer almtr.319 Kuran- Kerimde geen phesiz lleri ancak biz diriltiriz. Onlarn yaptklar her ii, braktklar her izi yazarz. Biz her eyi apak bir kitapta (levh-i mahfuzda) sayp yazmzdr320 ayeti, kader konusunda yazg ve kalem gibi baz kavramlarn girmesine neden olmutur. Bu kavramlar hadislerde de kendisini gsterir.321
315 316

Abdlkerim Zeydan, Fkh Usul, ev., Ruhi zcan, stanbul 1993, s. 89-90. A-li mran 3/65, Enam 6/50, Meryem 19/67, Ahkaf 46/33, gibi. 317 Enfal 8/14, Rad 13/34, Bakara 2/114, A-li mran 3/4, Tevbe 9/79, gibi. 318 Fetih 48/17, Tevbe 9/72, A-li mran 3/136, Nisa 4/13, Maide 5/119, gibi. 319 bnu Abbas (ra)dan nakledildiine gre, Reslullah (sav), aziz ve celil olan Rabbinden naklen anlattna gre, Rabb Teala yle buyurmutur: Allah Teala iyilik ve ktlkleri takdir edip yazdktan sonra bunlarn iyi ve kt oluunu yle aklad: Kim bir iyilik yapmak ister de yapamazsa, Cenab Hak bunu yaplm mkemmel bir iyilik olarak kaydeder. ayet bir kimse iyilik yapmak ister sonra da onu yaparsa, Cenab Hak o iyilii on mislinden balayp yedi yz misliyle, hatta kat kat fazlasyla yazar. Kim bir ktlk yapmak ister de vazgeerse, Cenab Hak bunu mkemmel bir iyilik olarak kaydeder. ayet insan bir ktlk yapmak ister sonra da onu yaparsa, Cenab Hak o fenal sadece bir gnah olarak yazar. Mslim, Cennet 63, (2865). 320 Yasin 36/12, Ayette geen lleri diriltmek tabiri, baz kaynaklarda cahilleri hidayete erdirmek, mrikleri irkten imana dndrmek eklinde de tefsir edilmitir. 321 bnu Amr bni'l-As (ra) anlatyor: Reslullah (sav), elinde iki kitap olduu halde yanmza geldi ve: Bu iki kitap nedir biliyor musunuz? buyurdular. Cevaben: Hayr, ey Allah'n Resul! Bilmiyoruz. Ancak bildirmenizi istiyoruz! dedik. Bunun zerine sa elindekini gstererek: Bu Rabblalemin'den (gelmi) bir kitaptr. erisinde cennet ehlinin isimleri mevcuttur. Hatta onlarn babalarnn ve kabilelerinin isimleri de mevcuttur ve sonunda da icmal yapmtr. Bunlara asla ne ilave yaplr, ne de onlardan eksiltmeye yer verilir.

70 Bu hadisler genel olarak incelendii zaman kiinin iradesinin bulunmad, insann daha nceden Allah tarafndan takdir edilmi bir mr yaayp, buna gre amel ettii, son olarak da insan ikinci plana iten ve pasivize eden bir grntnn olutuu dnlebilir. Fakat gerek byle deildir. Yazg, kitab ve kalemle ilgili btn hadisler aslnda Allahn ilminin bykln ve snrszln gstermektedir. Allahn sonsuz ilmi, kiinin gemite yapt ileri bildii gibi gelecekte ataca admlara da vakf olmasn ihtiva eder. Allahn bizim gelecekte yapacamz ileri ve fiilleri bilmesi demek bizi o ileri yapmamza mecbur brakmak ve onlara ynlendirmek demek deildir. Kii kendisi hakknda yer alan bilgilere sahip olmad iin tercihleri konusunda herhangi bir ynlendirmede de deildir. nndeki seenekleri kendi duygu, bilgi, eitimi ve zelliklerine gre belirler ve tercihte bulunur. te bu hadisler btn varln yaratcs olan Allahn ezeli ve her eyi kuatan ilmiyle bizim hangi admlar atacamz nceden bilmesi ile ilgilidir. Zaten bunun tam tersi bir durum da yaratcnn isim, zat ve sfatna yakmaz. Allahn her eyi bilmeyip baz konulara vakf olmas demek noksanlk manasna gelir. Byle bir ey de mmkn deildir. Levh-i Mahfuz, kalem, kitap, yazg gibi ifadeler bu amac ortaya koymutur. Kader konusuyla ilgili bir baka husus ise hidayet ve dalalet meselesidir. Szlkte yol gstermek, doru yola iletmek, geree ulatrmak anlamlarna gelen hidayet kavram Allahn eitli vesilelerle insanlara doru yolu gstermesi ve kullarn bu yola ulatrmas demektir.322 Dalalet kelimesi ise szlkte gizlemek, kaybolmak, sapmak, unutmak ve doru yolu bulamamak gibi manalara gelmektedir. Terim anlam ise, bilerek veya bilmeyerek doru yoldan sapmak, Allahn insanlara emretmi olduu ilerden yz evirmek demektir.323 Bilindii gibi Kuran- Kerimdeki ayetlerde hidayet ve dalaletin asli manada Allahn irade ve dilemesine bal olduu, Allah dilemedii mddete hibir kimsenin hidayete

Hi deimeden ebedi olarak sabit kalr buyurdular. Sonra sol elindekini gstererek: Bu da Rabblalemin'den bir kitaptr. Bunun iinde de ate ehlinin isimleri, onlarn atalarnn isimleri ve kabilelerinin isimleri vardr. En sonda da icmallerini yapmtr. Bunlara asla ne ziyade yaplr, ne de eksiltmeye yer verilir! buyurdular. Ashab sordu: yleyse ey Allah'n Resul, niye amel ediliyor? Mademki her ey nceden olmu bitmi, yazlm ve artk yazma iinden fari olunmu (bir daha yapma gayreti de niye)? Reslullah u cevab verdi: Siz amelinizle doruyu ve istikameti arayn! tidali koruyun. Zira, cennetlik olan kimsenin ameli, cennet ehlinin ameliyle sonlanr; (daha nce) ne eit amel yapm olursa olsun. Keza cehennemlik olann ameli de cehennem ehlinin ameliyle sonlanr, hangi eit amel ile amel etmi olursa olsun! Reslullah (sav), sonra elindeki kitaplar atp, elleriyle iret ederek dedi ki:Rabbiniz kullardan artk fari oldu, bir ksm cennetlik, bir ksm da cehennemliktir. Tirmizi, Kader 8, (2141); Nesai, Tefsir, ura, (11473). Ayrca Bkz. Buhari, Kader 1 (6221), Bed''l-Halk 6 (3036), Enbiya 2 (3154), Tevhid 28 (7016), Ebu Davud, Snnet 17, (4708), Tirmizi, Kader 4 (2137); Tirmizi, Menakb, 74 (3951), Buhari, Cenaiz 81 (1296), Tefsir, Leyl (4665), Mslim, Kader 6, (2647), Ebu Davud, Snnet 17, (4694); Tirmizi, Tefsir, Leyl, (3344); Tirmizi, Kader 17 (2155). 322 Fikret Karaman, smail Karagz, brahim Paac, Mehmet Canbulat, Ahmet Geligen, brahim Ural, Dini Kavramlar Szl, Ankara 2007, s. 257. 323 Komisyon, Dini Kavramlar Szl, s. 111-112.

71 ulaamayaca vurgulanmaktadr. Hz. Peygamberin de syledii hadislerde de benzer durum bulunmaktadr.324 Hadis kaynaklarnda buna benzer birok hadis daha bulunmaktadr. Kuran- Kerimde geen ayetler ve bununla ilgili hadisler toplu bir ekilde ele alndnda konunun ifadelerde getii gibi anlalamayaca grlr. Bu metinlerden, Allahn insanlar yaratmadan nce bir ekilde- seip bunlar ayrmas, cennetlik ve cehennemlik diye tasnif ederek, insanlarn buna gre bir mr srmesi ve bunun dna kamamas diye bir ey metinlerin manasna ters olduu gibi inancn temel deerlerine ve akla da ters bir durumdur. nsanlar yapm olduklar iyi iler sebebiyle Allahn honutluunu kazanr ve gzel ya da doru olan iler o kimselere yaknlatrlr. Fakat her durumda da aslolan kiinin kendi iradesiyle ortaya koymu olduu tercihlerdir. zellikle son belirttiimiz hadiste geen Sen, zaten daha nce yaptn bu iyiliklerin hayrna Mslman olmusun ifadesi bu durumu gstermektedir. Burada inkar konumunda olan birisine zulm deil, iyilik yapan birisine hakettii mkafat bulunmaktadr. Ayn ekilde kendi iradesiyle doru olan deil de inkar, kty ve irkini seen bir kii dalalet yolunu semi olur. Bylece btn tercihlerini kt olandan yana kullanan birisinin iyiye ve doru yola ulamas da zorlar. Bu yalnzca dini bir hadise olmayp sosyolojik ve psikolojik bir hadisedir. nk insann ftratnda etkileim bulunmaktadr. Ktyle arkadalk yapan bir kii kt eyleri renecek ve bunlar yapacaktr. Bu durum eyann tabiatnda olan bir gerektir. Fakat bununla birlikte zihinsel ve kalbi adan bu kt fiil ve yaantdan uzaklamak isteyen kii bunlarla arasna mesafe koymak isterse elbette baarl olacaktr. nk iyiyi istemek, iyiye adm atmann balangcdr. yiye adm atmak ise iyi bir kimse olmann ilk admdr. Ayet ve hadislerde geen Allahn dilemesiyle. ibareleri kiinin iyi iler yapmas takdirinde bu kimselere Allahn yol gstereceini, aksi takdirde hangi art ve hangi durum meydana gelirse gelsin, kim ne anlatrsa anlatsn gerisinin bo olduunu anlatmaktadr. Zaten Allah, kitap ve eliler gndererek insanln kurtuluu iin en byk ltfu ve mkafat vermitir. Geri kalanlar ise kiinin kendi hr tercihleri dorultusunda atm olduklar admlarla ilgilidir. Byle bir durumun aksi zulm olur ki, o da Allahn kudret ve sfatlarna aksi bir haldir. Byle bir ey ne dini adan ne de akli ynden tutarl ve mantkl deildir. Ksacas bu ifadeler herhangi bir ekilde inanmamakta direnen bir kimsenin
324

bnu Mes'ud (ra) anlatyor: Reslullah (sav) teehhd okuyunca, u duada bulunuyordu: Hamd Allah'adr, O'na snr, O'ndan marifet dileriz. Nefislerimizin errinden de O'na snrz. Allah kime hidayet verirse onu kimse saptamaz, kimi de saptrsa onu kimse hidayete gtremez. ehadet ederim ki, Allah'tan baka ilah yoktur. Yine ehadet ederim ki, Muhammed O'nun kulu ve Resldr. O'nu hak ile, kyametten nce mjdeleyici ve korkutucu olarak gnderdi. Kim Allah ve Reslne itaat ederse doru yolu bulmutur. Kim de o ikisine isyan ederse, (bilsin ki) sadece kendisine zarar verir, Allah'a hibir zarar veremez. Ebu Davud, Salat 229, (1097, 1098). Ayrca Bkz. Mslim, Birr 55, (2577), Tirmizi, Kyamet 48, (2495); Mslim, Fedail 5, (2282); Mslim, man 194, (123).

72 etrafndaki btn uyarclarna ramen ierisinde bulunduu inkar ve inad gstermek ve bunlara vurgu yapmak iin anlatlmtr. Baz hadislerde Kaderiyye frkasnn getii de ifade edilmektedir. 325 Kaderiyye mezhebi, ifade edilen bu hadislerden dolay kendilerine nisbet edilen bu ismi tepkiyle karlamlar, zerlerinden bunu atmak istemilerse de pek muvaffak olamamlardr. Kaderiyye frkasnn ortaya kt dnemin Hz. Peygamberin yaad dnemden ok sonra olmas dikkate alnrsa bu hadislerin Emevi hanedan dneminde siyasi ve fikri tepki neticesinde ortaya kartlmas da sz konusu olabilir. Fakat bu iki hadisin her ne olursa olsun slam tarihinde kader meselesinde nemli bir yer tuttuklar unutulmamaldr. Hadislerde kaderle ilgili ifadelere tm alardan baktmzda Allahn insanlara herhangi bir zulmnn olmadn insanlar daha nceden snflara ayrp onlar inkar veya iman ile ba baa brakmadn grrz. Allah insan yaratmtr ve onlara baz sorumluluklar yklemitir. Bu sorumluluklar ameli noktada olduu gibi her kiinin zel durumuna gre deien tutum ve davranlarn da kapsamaktadr. Dnya hayatnda grlen maddi imkanszlklar, hastalklar, felaketler, aile ilikileri veya bunun tam tersinden ar zenginlik, huzur, mutluluk karsnda gsterilen tutum ve davranlar birer imtihandr ve kiisel adan insann Allaha kar samimiyetinin ve tevekklnn snanmasdr. Nitekim Allah kimseye tayamayacandan fazla bir yk vermeyeceini bildirmi ve eitli ekillerde insanolunu imtihan edeceini vurgulam son olarak da insann hayat boyunca kiisel iradesiyle atm olduu admlarn karln vereceini haber etmitir. te kader dediimiz mesele Allahn ezeli ilmiyle her insann hangi durumda nasl bir hareketin, tutum ve davrann ierisine gireceini bilmesidir. Biz btn gaybi bilgilerden habersiz olduumuz iin, iyi ve kt eyleri bildiimizden dolay, bizlere kitaplar ve peygamberler gnderilerek taknacamz tavrlardan ne gibi karlklar greceimizi bildiimiz iin herhangi bir kesinlikten ve yargdan uzaz. Allahn btn bunlar nceden bilmesini insanlar iin bir zulm olarak grmek byk bir hakszlktr ve bu durum Allahn ilmiyle insan ilmi ve kudretini ayn kefede deerlendirmek manasna gelir. Nesnel bir bak asyla Hz. Peygamberin hadisleri deerlendirildiinde genel olarak bu sonulara ulalacaktr.

325

bnu mer (ra) anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki: Kaderiyye frkas, bu mmetin Mecusileridir. Eer hastalanrlarsa ziyaret etmeyin, lrlerse cenazelerine katlmayn. Ebu Davud, Snnet 17, (4691). Ayrca Bkz. Tirmizi, Kader 13, (2149).

NC BLM KADER NANCI BALAMINDA BAZI PROBLEMLERN ANALZ Kader konusu insann olduu tm zaman dilimlerinde merak edilen, zerinde dnlen ve aratrlan bir konu olarak karmza kmaktadr. Bunun en temel nedenleri, insann kendi sonu hakknda herhangi bir bilgiye sahip olmamas ve kiinin bundaki merak, maddi ve manevi adan sahip olunan ve olunmayan imkanlar, dnya hayatnda meydana gelen olaylar ve gei dnemleri, Allahn nimetler ve rzklar konusunda insanlara vermi olduu imkanlar ve eitli imtihanlar, kutsal metinlerde geen kaderle ilgili bilgi ve ifadelerdir. Kader inancnn gerek bireysel adan insanlar zerinde gerekse bir grup olarak toplumlarn zerinde byk ve nemli bir etkisi bulunmaktadr. Kader inanc etrafnda gelien fikir ve dnceler insan psikolojisi ve toplumlarn varl zerinde olumlu-olumsuz birok tesirde bulunmutur. nsanlar ve toplumlar kader anlay sayesinde ierisinde bulunduklar baz olumsuz durumlardan normal seviyeye hzl bir ilerleme gsterebilmiler, bazen de kader konusu ile ilgili ar u ve anlaylara ynelmeleri sayesinde kiisel yeteneklerini ve deneyimlerini kullanamayp, hakiki manada gsterebilecekleri varlklarn sakl tutmulardr. Gerek slamdan nceki inan sistemlerinde gerekse Hz. Peygamber dneminden sonra ortaya kan frkalarda kaderle ilgili dncelerin siyasi konjonktre gre ortaya kt ve etki-tepki sistemi ierisinde gelitii grlmektedir. Bu da kader konusunun sadece bireysel bir mesele olmayp toplumsal adan da ele alnmasnn gerekliliini ortaya koymaktadr. Bu yzden konunun tesir ynn ve olumlu-olumsuz yansmalarn eitli alt balklar halinde incelememiz konunun anlalabilirlii asndan daha ok faydal olacaktr.

3.1. Kader Ve mtihan likisi Allah, insanlar kendisini tanyp, Ona ibadet etmeleri iin yaratm, onlarn Allaha ve gndermi olduu ilahi mesajlara iman etmeleri, emir ve yasaklara uymalar istenmi, yeryznde eitli ekillerde imtihana tabi tutulacaklar anlatlm, insanlarn inanlar, amelleri, tercihleri, baa gelen problemli meselelerde yaptklar ve istenilen bir kul olma yolundaki gayretleri sonucunda da mkafata ulaacaklar veya cezaya urayacaklar ifade edilmitir.326

326

Tevbe 9/89, Bakara 2/277, Araf 7/43.

74 Kader inanc, insann bana gelen olumsuz durumlarda kiinin sabrl olmasn, meydana gelen olumsuz durumlarda metanetini muhafaza etmesini salar. Bir eyin Allahtan geldiini bilmek, kiiye dayanma gc verir. Ayrca her eyi hikmetle yaratan ve her skntda bir hikmet ve rahmet gsteren Allahn kullarna zulmetmeyecei, ekilen her skntdan sonra dnya veya ahiret hayat iin- bir mkafat verecei inanc kiinin sahip olduu salam ruh halini muhafaza etmesini salam olur. nsann kiisel tercihleri ve iradesi ile ynlendirebilecei olaylar vardr. Mesela bir renci derslerine alyorsa, kendisine verilen sorumluluklar yerine getirmeye alyorsa, grm olduu konulara ilgi ve alaka gsteriyorsa, btn bunlar o rencinin girmi olduu derslerde baarl olup notlarnn yksek olmasna, ayn zamanda retmeninin de ilgisini ve takdirini kazanmasna neden olur. Fakat farkl bir renci btn bunlar yapmyorsa, iradesini ve tercihini kendi faydasna olacak ynde kullanmyorsa o kii iin ayn sonucun grlmesi beklenemez. Benzer ekilde kendisi ve ailesinin rzkn temin etmek iin gayret gsteren bir kiiyle, Allah benim rzkm bu ekilde tayin etmi diyerek btn vaktini ve zamann bo ilerde ve malayani eylerde geiren bir kiinin de sonular ayn olmaz. Anlattmz iki basit rnekte de grld gibi kiisel tercih ve iradeler, meydana gelen sonucun olumasnda olduka etkilidir. nsann kiisel iradesi ve tercihleriyle engel olamayaca olaylar da vardr. Tpta, teknolojide, ilim ve teknikte ne kadar st noktalara ulalrsa ulalsn en tepede olunduunu sylemek imknszdr. Bu yzden meydana gelen afetlerde, hastalkta, insan lmlerinde, ocuk sahibi olmada insann kiisel tercihleri, sonuca ok da fazla tesir etmemektedir. Buna en tipik rnek deprem hadisesidir. Bilindii gibi lkemiz deprem kuanda yer almakta ve olduka fazla bir ekilde deprem olayyla kar karya kalmaktadr. lkemizde meydana gelen btn depremlerden sonra insanlarn konut yapm, yerleim ekilleri, depreme kar nlem alnmamas gibi problemler vurgulanmaktadr. Bunlar olayn insan faktryle ilgili ksmlardr. Elbette insann alaca tedbirler, zararn ve kaybn asgariye inmesine neden olur. Dere yataklarna yksek katl binalarn yaplmas, binalarn temellerinin salam atlmamas, inaat esnasnda malzemeden almak ve malzemeyi eksik kullanmak, insanlar gz gre gre tehlikeye atmaktan baka bir ey deildir. Fakat bununla birlikte bir konu hakknda ilerleyen zaman diliminde yzde yz tedbir almak da mmkn deildir. Bunun en tipik rnei ise Japonyadr. Japonyada da lkemizde olduu gibi byk depremler meydana gelir. Hatta bu lkede meydana gelen depremlerde grlen skln olduka fazla olmas, depremin sradan bir mesele haline gelmesine neden olmutur. Japonlar, yapm olduklar binalarda bu durumu gz nne alarak hareket etmiler, binalarna rayl sistemler kurmular ve malzemeyi depreme

75 kar dayanacak bir ekilde kullanmlardr. Bu yzden lkemizde yaanan depremlerden daha byk ve iddetli depremleri bile ufak tefek kayplarla atlatmlardr. Fakat 11 Mart 2011 gn meydana gelen 8.9 byklndeki deprem, Japonlarn sahip olduu btn imkan ve tedbirlere ramen byk skntlar yaamalarna neden olmutur. Bylesine byk bir iddete bir depremin meydana gelmesi tsunamilerin olumasna neden olmu, bata Fukuima olmak zere baz nkleer tesislerde szntlar meydana gelmi, olduka fazla can kaybnn yaanmasna neden olmutur. Ksacas insan ne kadar tedbirli olursa olsun, baz olaylar kontrol altna alabilmek mmkn deildir. nsan mutlak gce sahip bir varlk deildir. Mutlak g sadece Allaha aittir. O yzden insann aciz kald, gcnn yetemeyecei olaylar olmaya devam edecektir. te btn bunlar Allahn insanlar zerindeki birer imtihandr.

3.1.1. Felaketler Yukarda verdiimiz deprem rneinde olduu gibi toplumlarda ve insan hayatnda meydana gelen baz olaylarn sonucunda insan iradesinin etkisi olduka azdr. Allah bazen insanlarn ahlakszl ve isyan sonucu Sodom ve Gomore (Pompei) gibi ehirleri felaketler sonucu helak etmi, bazen tufan hadisesini vermi, buna benzer birok olay da Kurandaki ayetler araclyla bizlere haber vermitir.327 Fakat meydana gelen her felaketi de Allaha kar ilenen sularn bir karl olarak grmek meseleyi basite indirgemekten baka bir ey deildir. Nitekim Hz. Aieden rivayet edilen hadis u ekildedir: Peygamberimiz gkyznde bir bulut grd zaman iini brakp buluta dnerdi. Gk yamur bulutlaryla dolup frtna ve imeklerle kaynamaya balad m rengi deiir, onu bir huzursuzluk kaplar, bundan dolay yerinde duramaz, bir girer bir kar, bir ileri bir geri giderdi. Eer Allah bulutu datrsa hamdederdi. Yamur balaynca rahatlar, huzursuzluu artk alrd. Allahm faydal bir nimet olsun diye dua ederdi. Ben bu hali, yznden anlardm. Bir gn sordum: Ey Allahn Resul, halk bir bulut grse, yamur getirir midiyle sevinir. Halbuki sen bir bulut grdnde zlp endieleniyorsun. Bunun sebebi nedir? Hz. Peygamber u cevab verdi: Ey Aie, bunda bir azap bulunmad hususunda bana kim garanti verebilir? Gemiteki bir toplum bulutla azaba uratlmtr. O toplum, bulutu grdklerinde, Bu grdmz, bize yamur getirecek bir buluttur demilerdi. Sonra

327

Hud 11/82, Mminun 23/23-26, Ankebut 29/14, Kamer 54/33-36.

76 Ahkaf suresi 24 ve 25. ayetleri328 okudu.329 Hadiste grld gibi lemlerin kendi yz suyu hrmetine yaratldna inanlan Hz. Peygamber bile bir felaket ve musibet endiesi tamaktayd. Konuyla ilgili bir dier rnek Hz. mer devrinde yaanmtr. Hz. mer dneminde yaplan fetih hareketleri nedeniyle amda bulunan Ebu Ubeyde b. Cerrah ve yzlerce sahabe taun (veba) hastal sebebiyle vefat etmitir. nsanlarn topluca lmlerine neden olan olaylar sadece gnahlarn karl deil, bazen birer imtihan bazen de Allahn koymu olduu kurallarn bir gstergesidir. Herkesin lm iin bir sebep yaratan Allah, bazen de felaketler ve musibetlerle bu gerei gzler nne serer. Bu konuyla ilgili aadaki metin olduka aklayc ve gzeldir. Anne balk ve yavrular denizde bulunan yuvalarndan kmlar ve yzerek ilerlemeye balamlar. Anne balk ilk defa yuvalar olan kaya ovuundan kan yavrularn meydana gelebilecek tehlikeler konusunda eitme niyetindeymi. Demi ki: Yavrularm zerinize yiyecek veya yem atlrsa sakn yemeyin. Onlar zehirli olabilir veya size zarar dokunabilir. Dardan sarktlan bir solucan veya bcek grrseniz de sakn kanmayn, aldananlardan olmayn. O bir olta tuza olabilir. Sizin gibi birok balk bunlarn kurban olmutur, insanlara yiyecek olmutur Anne balk btn bunlar anlatyorken yukardan atlan bir a onlar ve etrafta bulunan dier balklar iine alvermi. Yavru balklar btn olanlar bilmedikleri iin sormular: Anne bu da ne byle? Anne balk aresizlik ierisinde, zntl bir ekilde yavrularna bakm ve cevap vermi: Yavrularm, buna tepeden inme denir. Gkten inenden kurtulu olmaz330 Bu durum hakknda Kuranda da baz bilgiler mevcuttur. Allah kendi gcn ve insann acziyetini eitli konular ierisinde, birok ayette vurgulamtr. Yeryznde meydana gelen felaketler ve musibetler karsnda insann acziyetini gsteren ayetlerden bazlar unlardr: Gktekinin sizi yere geirivermeyeceinden emin mi oldunuz? (O zaman) bir de bakarsnz yeryz iddetle alkalanyor. Yahut gkte olann zerinize ta yadran (bir

328

Ahkaf 46/24-25: O azab vadilerine doru yaylan bir bulut olarak grdklerinde, Bu, bize yamur getiren bir buluttur dediler. Hd, Hayr, o sizin acele gelmesini istediiniz eydir. inde elem dolu azabn bulunduu bir rzgardr dedi. O, Rabbimin emriyle her eyi yerle bir eder. Derken evlerinden baka hibir eyleri grnmez hale geldiler. te biz, su ileyen toplumu byle cezalandrrz. 329 Mslim, stiska 14, (899). 330 Ragp Gzel, Kadere Rza, stanbul 2011, s. 44.

77 frtna) gndermeyeceinden emin misiniz? te (bu) tehdidimin ne demek olduunu yaknda bileceksiniz!331 O, korku ve mit vermek iin size imei gsterendir, yamur ykl bulutlar meydana getirendir. Gk grlemesi Ona hamd ederek tespih eder. Melekler de Onun korkusundan tespih ederler. O, yldrmlar gnderir de onlarla dilediini arpar. Onlar ise Allah hakknda mcadele ediyorlar. Halbuki O, azab ok iddetli olandr.332 Kt iler yapmak iin tuzak kuranlar, Allahn kendilerini yere geirmesinden veya (anszn) bilemeyecekleri bir yerden kendilerine azap gelmesinden emin mi oldular? Yahut onlar dnp dolarken Allahn kendilerini yakalayvermesinden emin mi oldular? Onlar, Allah aciz brakacak deillerdir. Yahut da, onlar korku zere iken yakalamayacandan gven iinde midirler? phesiz Rabbiniz ok esirgeyicidir, ok merhametlidir.333 Kuranda yukarda rneklerini verdiimiz tarzda birok ayet bulunmaktadr. Bu ayetler Allahn kudretinin, insanlarn ise acziyetinin bir gstergesidir. te kader inanc meydana gelen her trl felaket ve olumsuz durum karsnda insann sabretmesine, meydana gelen olaylarn Allahn takdiriyle cereyan ettii bilinciyle insanlar zerinde dayanlamaz bir biimde- psikolojik bask ve ar bir depresyonun olumamasn, insanlarn hayattan kopmamalarn salar. Allah inanc ve kadere kar bak alar zayf olan insanlara bakldnda, en kk bir olumsuz durum karsnda bile psikolojilerinin alt st olduu, olaylara aklselim bir ekilde yaklamadklar, kendileri zerinde byk olumsuz tesirlerin yaand gzlenir. Buradan, kader konusunun insan psikolojisiyle nasl bir iliki ierisinde de olduu gzlenebilir. Bir kere daha belirtmek gerekirse kiinin, sadece Allahn kendisi hakknda bir takdirinin bulunduunu syleyip, hibir ekilde iradesini ve tercihini kullanmamas son derece yanl bir tutumdur. nsan ilmi, bilgisi ve yetenekleriyle yapt iin en gzelini yapmal, akln her meselede kullanmal ancak daha sonra Allaha tevekkl etmelidir. Deprem rneinde belirttiimiz gibi kiinin kendi iradesi ve sorumluluu ile ilgili konularda gerekeni yapmayp meydana gelen olaylarn sonucunu felaketlerin zerine atmas, o kiinin sadece kendisini kandrmas demektir. Byle bir olayda ar kaderci bir tutum sergilemek, gereklerin stn kapatmaktan baka bir ey deildir.

331 332

Mlk 67/16-17. Rad 13/12-13. 333 Nahl 16/45-47.

78 3.1.2. Hastalklar Hz. Peygamberin Be ey gelmeden nce be eyin kymetini biliniz.. szleriyle balayan hadisi erifinde hastalk gelmeden nce saln kymetinin bilinmesinin gereklilii de ortaya koyulmutur. Hastalk skntl ve mihnetli bir dnemdir. Ayrca hastalk insann dnya hayatnda imtihan edildii konulardan birisidir. Yce Allah, Kurandaki baz ayetlerde yle buyuruyor: Andolsun ki sizi biraz korku ve alkla, bir de mallar, canlar ve rnlerden eksilterek deneriz. Sabredenleri mjdele.334 Andolsun, mallarnz ve canlarnz konusunda imtihana ekileceksiniz. Sizden nce kendilerine kitap verilenlerden ve Allaha ortak koanlardan zc birok sz iiteceksiniz. Eer sabreder ve Allaha kar gelmekten saknrsanz bilin ki, bunlar (yapmaya deer) azmi gerektiren ilerdendir.335 Andolsun ki, senden nceki mmetlere de eliler gnderdik. Ardndan boyun esinler diye onlar darlk ve hastalklara urattk.336 Kendilerine dokunan (ktlk ve hastalk gibi) bir skntdan sonra insanlara bir rahmet (esenlik) tattrdmz zaman, bir de bakarsn ki ayetlerimiz hakknda onlarn bir tuza vardr. De ki: Allah'n tuza daha sratlidir. phesiz elilerimiz kurduunuz tuzaklar yazyorlar.337 Grld gibi bu ayetlerde hastalk bir imtihan vesilesi olarak zikredilmi, insanlarn bu konuda gsterecekleri gzel davranlar sonucunda ise mkafata ulaacaklar belirtilmitir. Benzer ekilde Kuranda geen Eyyub Peygamberle ilgili kssalarda da ayn durum gzlenebilir. Konu hakknda, Hz. Peygamberin bir hadisinde ise u ifadeler yer almaktadr: Mmine isabet eden her yorgunluk, hastalk, keder, znt, her ac ve sknt ve hatta ayana batp rahatsz eden diken, eer Allah urunda alyorsa gnahlarna kefaret olur. 338 Ayet ve hadislerden anlald zere, baa gelen hastalk ve musibetler, sabr ve metanetle karlanp Allahn birer imtihan olduu bilinciyle hareket edilirse kii iin birer mkafat kaynadr. Fakat insan, tedavisi bulunamayan veya zor olan bir hastala da yakalanm olabilir. Kii, kendisinin saniye saniye lme yaklam olduunu dnr. Kendisinin olduu gibi ailesinin de psikolojik seviyeleri alt dzeye iner. Byle kiilerde zaman zaman kadere kar olumsuz bir tavr taknma ve isyan noktasna gelme gibi baz
334 335

Bakara 2/155. A-li mran 3/186. 336 Enam 6/42. 337 Yunus 10/21. 338 Mslim, Birr 49, (2573).

79 durumlar gzlenir. Maddi imkanlarn, tpta gzlenen ilerlemelerin, sosyal statnn hibir ie yaramad bu dnemde insann gc, kuvveti ve iradesi de, sonuca herhangi bir etkide bulunamaz. Byle bir durumda yukardaki ayetlerde grld gibi bunun bir imtihan olduu bilinmeli, sabr gsterilmelidir. Dini duygular ve kader inanc yksek olan kiiler, psikolojik olarak kendilerine dayanak bulabilecek, bu da duygusal ve ruhsal adan bir kntnn meydana gelmesine engel olacaktr. Bilindii gibi tpta inan ve duann zel bir yeri bulunmaktadr. Hastaln ortadan kaldrlmasnda ya da meydana gelen olumsuz etkileri yok etmede bu duygular nemli bir yere sahiptir. Kii kaderinde olana raz olmal bununla birlikte elinden gelenin en iyisini yapmal, tp yntemlerini aratrmal, midini kaybetmemeli ve tevekkl ierisinde olmaldr. Kadere tevekkl ise insan iradesinin etkide bulunamad izgide balar. Yoksa yaplmas gereken ay yaptrmad iin sakat kalan veya zrl doan bir bebein vebali kaderde deil, sorumluluunu yerine getirmeyen aileye aittir. Kii kendi sorumluluklarn yerine getirmeli, yapmas gerekenleri iyice aratrarak akla uygun bir ekilde davranmal daha sonra ise Allaha tevekkl etmelidir. Bundan sonra baa gelecek eyler ise kii iin birer imtihan ve bunun sonucuna gre birer mkafattr.

3.2. Evlilik Evlilik, insan hayatnn nemli dnm noktalarn oluturan gei dnemlerinin ikincisidir.339 Toplum tarafndan dier gei dnemleri de kader konusuyla birlikte alnsa da bu durum evlenme hadisesinde daha fazla olmaktadr. phesiz ki bunda evliliin, insan asndan mutlak kader konusuna girdii, insann kaderinde kim varsa yalnzca onunla evlenebilecei, kiisel tercih ve fiillerin evlenme hususunda asla etkili olmad inanlarnn etkisi byktr. Halbuki mesele zannedildii gibi deildir. Bu durum evlilik konusunda cebri bir anlayn kabul grmesinden baka bir eyi ifade etmemektedir. Evlenme hadisesi, belki de kiisel irade ve tercihin en fazla uygulanabilir olduu konulardan birisidir. Zaten genel olarak bakld zaman bu konuyla ilgili iki anlay ortaya kar. Evliliinden memnun olan kiilere sorulduunda, kiisel tercihlerini vurgulayan ve att admlarn doruluunu belirten aklamalarla kar karya kalrz. Fakat, evliliinden memnun olmayan, aile ierisinde geimsizlik yaayan elere sorduumuzda genellikle iki kelimelik bir cevapla kar karya kalrz: kaderim byleymi. nsann gemiteki yaants, gelecee dair hayatna, fikirlerine, fiil ve dncelerine birer yansma zellii tamaktadr. Alkanlklar ve davranlar insan hayatnda kolayca
339

Sedat Veyis rnek, Trk Halk Bilimi, Ankara 1995, s. 185.

80 deitirilebilen bir yapya da sahip deildir. Toplumlarda evlilik konusuyla ilgili olarak grlen en byk yanl, ailelerin evlenecek genlerin birbiriyle uyumu, anlaabilmesi, birlik ve beraberliklerini muhafaza edebilmeleri, sorumluluklarnn gereklerini yerine getirebilmeleri konularndan ziyade, erkek iin maddi zenginlik, kadn iin ise ekli gzellik konularnn n planda tutulmasdr. Hal byle olunca anlamazlklar ve problemler ortaya kmakta, boanmann kabul gren bir davran olmamas sebebiyle insanlar cebri bir kaderci anlay erevesinde dnmektedirler. Kanaatimizce evlilik konusu tamamen insan iradesiyle ilgili konulardan birisidir. Toplumumuzda bazen de kaderin arkasna snp her gelen evlilik teklifini reddeden, ya belli bir seviyeye ulanca da evlenebilmek iin uygun bir kimse gremeyen insanlarla karlarz. Bu insanlarn sylemlerinde de kader konusu sklkla gemektedir. Onlara gre evlilik, kendi kaderlerine yazlmamtr. Balarndaki durum ise bunun bir sonucudur. Halbuki byle bir olay onlarn tamamen makul dnmemelerinden ve kiisel iradeyi bir kenara brakmalarndan kaynaklanmaktadr. Elbette Allah, ezeli ilmi sayesinde bizim kimle evleneceimizi, nasl bir aileye sahip olacamz bilmektedir. Bunun aksini sylemek, Allahn kudretine hakaret etmek manasna gelir. Fakat hibirimize, evleneceimiz insann ad veya gelecekte bamza gelecek olay, ncesinden bildirilmedi. Allahn geleceimiz hakknda bilgi sahibi olmas, bizim de o konu hakknda bilgi sahibi olduumuzu ve ona mecbur olduumuzu gstermez. Allah, bizim kiisel tercihlerimiz ve irademiz sonucunda atacamz admlar bilmektedir. Yani bizim iin temelde hr irade, Allah iin ise ezeli ilim sz konusudur.

3.3. Zenginlik Ve Fakirlik nsann dnya hayatnda sahip olduu maddi imkanlarla ilgili hususlara, nceki blmlerde rzk konusu ierisinde deinmitik. Burada zenginlik ve fakirlikle ilgili toplumda grlen bak alarn ve baz deerlendirmeleri ifade edeceiz. Zenginlik ve fakirlik, nceki blmlerde belirttiimiz ayetlerde grld gibi Allahn insanlar imtihan ettii durumlardan biridir. Allah, zengin olan kiiden, verdii nimetlerden dolay Allaha kretmesini ve sahip olduu maddi zenginliin gerek bireysel gerekse toplumsal sorumluluunu yerine getirmesini ister. Fakir olan kiiden ise kanaatkar olup tevekkl etmesini, zengin olma hrsna kaplmayp rzkn helal yollardan temin etmesini istemektedir. Ayrca Allah, zengin olan bir kiinin bu durumunu stnlk vesilesi olarak grmesini ve bu zenginliin mutlak bir ekilde kendisine ait olduunu dnerek yanl

81 yollara sapmasn, o kii iin byk bir tehlike olarak gstermitir. Fakir olan kiinin ise fakirliini bahane ederek isyan noktasna gelmesini ise knamtr. ncelikli olarak bilinmesi gereken ey, Allah insanlara helal ve meru daire ierisinde alp kendilerinin ve bakmakla ykml olduklar kiilerin rzkn temin etmelerini emretmitir. nsann hibir i yapmadan oturduu yerden rzkn beklemesi sadece cahillik olabilir. Kii, u an iin deil ayn zamanda gelecei dnerek gayret gstermelidir. Sahip olduu maddi durumu kaderle ilikilendirip, kendisi ve ailesi iin daha iyi imkanlara ulama gibi bir gayretin ierisinde olmamas doru bir tutum deildir. Allah yaratm olduu canllarn rzkn takdir ettii gibi alan ve israf etmeyen kullarnn maddi imkanlarn da arttracaktr. Zengin olan kii ise rzk verenin Allah olduunu asla unutmamaldr. Kuranda zenginlik ierisinde yzen insanlar ve toplumlarn akbetleri ile ilgili birok ayet bulunmaktadr. nsann bugn belli maddi imkanlar ierisinde bulunmas, yarn iin de ayn eylerin olacann garantisi deildir. O yzden kii gayret etmeli, tevekkl ierisinde olmal, maddi imkanlar konusunda daha iyi yerlere ulamak iin gayret gstermeli fakat bu gayretin kendisini Allahn emir ve yasaklarndan alkoymasna msaade etmemelidir.

3.4. Dua Kelam alannda ska tartlan konular arasnda dua ile kaderin deiip deiemeyecei meselesi de bulunmaktadr. Aslnda kiinin kendi kaderini bilmemesi bu manada bir tartmann yaplmasn gereksiz klmaktadr. nk bir eyin deiip deiemeyeceini bilmek iin o ey hakknda bilgiye vakf olmak gerekmektedir. Ayn zamanda bizim geleceimiz hakknda her trl bilgiye sahip olan Allah, ezeli ilmi ile kalbimizden geirdiimiz dualar bu dualarda kendisinden ne gibi isteklerimizin olacan da bilmektedir. Allahn dualara icabet ettii gereini de gz nnde bulundurursak, Allah daha biz dualarmz etmeden, kalbimizden geirmeden nce kaderimiz yapacaklarmza gre ekillendirmi olacaktr. Basit bir rnek vermek gerekirse, baarl olursan bu kitab hak edersin cmlesi ile bu kitab baarl olduun iin hak ettin cmleleri farkldr. lk cmlede teklif varken, sonraki cmlede bir sonu vurgulanmaktadr. Duann kaderi deitirebileceini sylemek, farkl bir adan bakldnda Allahn ezeli ilmine zafiyet atfedebilir. Yalnz bu cmleler, duann nemsizlii ve bir ie yaramad eklinde de dnlmemelidir. Byle bir dnceye ulamak, meselenin u noktalarna kaymaktan baka bir ey deildir. Bizim sylediimiz, btn davranlarda olduu gibi dua edecek olann da, etmeyecek olann da kaderinin, kendi tavr ve davranlarna gre ilk etapta ekillendiidir. Yoksa defalarca

82 deien bir kader anlay ile ezeli ilim kavramlar birbiri asndan ztlk oluturacaktr. Konunun anlalmas iin u ayeti rnek olarak verebiliriz. Bu, Rabbinin, Zekeriya kuluna olan merhametinin anlmasdr. Hani o, Rabbine gizli bir sesle yalvarmt. O, yle demiti: Rabbim! phesiz kemiklerim gevedi. Sam sakalm aard. Sana yaptm dualarda (cevapsz braklarak) hi mahrum olmadm. Gerek u ki ben, benden sonra gelecek akrabalarm(n isyankar olmalarn)dan korkuyorum. Karm ise ksrdr. Bana kendi tarafndan; bana ve Yakub hanedanna varis olacak bir ocuk bala ve onu honutluuna ulam bir kimse kl! (Allah, yle dedi:) Ey Zekeriya! Haberin olsun ki biz sana Yahya adl bir oul mjdeliyoruz. Daha nce onun adn kimseye vermedik. Zekeriya; Rabbim! Hanmm ksr ve ben de ihtiyarln son noktasna ulam iken, benim nasl ocuum olur? dedi. (Vahiy melei) dedi ki: Evet, yle. (Ancak) Rabbin diyor ki: Bu, bana gre kolaydr. Nitekim daha nce, hibir ey deil iken seni de yarattm.340 Zekeriyay da hatrla. Hani o, Rabbine, Rabbim! Beni tek bama brakma. Sen varislerin en hayrlssn diye dua etmiti. Biz de onun duasn kabul ettik ve kendisine Yahyay baladk. Eini de kendisi iin, (dourmaya) elverili kldk. Onlar gerekten hayr ilerinde yarrlar, (rahmetimizi) umarak ve (azabmzdan) korkarak bize dua ederlerdi. Onlar bize derin sayg duyan kimselerdi.341 Bu ayetlerde Zekeriya Peygamberin, dua etmesi sonucunda Allahn ona Yahya isminde bir evlat bahetmesi anlatlmaktadr. Duann kaderi deitirmesine ynelik rnekler asndan da en fazla bu ayetler zikredilmektedir. Fakat bu ayetlerde Zekeriya Peygamberin kaderinde daha nceleri ocuk sahibi olmama gibi bir kaydn bulunduu anlatlmamaktadr. Burada duann nemine vurgu yaplm ve Zekeriya Peygamberin salih bir kul olmas sebebiyle duasna ltufla karlk verilmitir. Bu ayetlerden yola klarak Zekeriya Peygamberin kaderinin deitiini sylemekten ziyade Allahn zaten ezelde yapacak olduu duay bilmesinden dolay- Yahya isminde bir evlat takdir etmesi ve kudretinin bir gstergesi olarak doumun, onlarn yallk dnemlerine gelmesi daha makul bir dncedir. Yine farkl bir ifadeyle u ksa izahati yapabiliriz. Dua ile kaderin deimesi imkan dahilinde olmakla beraber Allahn ezeli ilmine badamaz. Dua ile kader deiir demekten ziyade dua edenlerin kaderleri farkldr denilmesi kanaatimizce daha uygun olacaktr.

340 341

Meryem 19/2-9. Enbiya 21/89-90.

83 3.5. Tedbir Ve Tevekkl nsann mdahalede bulunamayaca konular olduu gibi, kiisel tercihleri ve iradesiyle ynlendirebilecei hususlar da bulunmaktadr. Allah insana, en byk nimet olan aklla beraber birok donanmla yaratmtr. Allah, iman, inan gibi hususlardan, gndelik ilere kadar her trl meselede aklmz kullanmamz, dnp tefekkr etmemizi, kararlarmz acele vermememizi, yaptmz bir ii en gzel biimde yapmamz istemektedir. Yeryznde insan ilgilendiren konular sadece insann mdahalesi ile ba baa deildir. Yeryznde bulunan her olayn insan fiillerinin tesiri ve yaratc kudretin etkisi ile ilgili olmak zere iki yn bulunmaktadr. Bu duruma basit bir rnek verebiliriz. Bir ifti, bahesindeki meyve aalaryla ilgilenmez, suyunu ve ihtiyac olan gbreyi vermez, zaman geldiinde budamasn yapmaz, ilalamasyla ilgili gerekli ilemleri yapmaz ise o baheden rn alabilmesi imkanszdr. nk ifti bahesiyle ilgili gerekli ilemleri yapmam ve kiisel sorumluluunu yerine getirmemitir. Yani meyve aalarnn rn verebilmesi iin gerekli olan tedbirleri yerine getirmemitir. Bununla birlikte o iftinin, meyve aalar ile ilgili gerekli olan btn ilemleri yerine getirmesi de, rn alabilmesi iin yeterli deildir. nk aalarn meyve vermesi sadece insann sorumluluunda olan davran ve fiillere bal deildir. nsann deitirilmesine g yetiremeyecei baz olaylar rn almamasna neden olabilir. Bu ise ancak yaratc kudretin takdiri ile ilgilidir. Mesela, mevsim artlarnn ar bir ekilde deikenlik gstermesi buna rnek olarak gsterilebilir. Ar yamur, dolu olay veya iddetli kuraklk, rn almaya engel olabilir. Tedbir, temenni edilen bir eyin meydana gelebilmesi iin insann mutlaka yapmak zorunda olduu fiillerdir. Tedbir olmadan o eyin meydana gelmesi dnlemez. Fakat bundan sonra yaplmas gereken ey ise tevekkldr. Tevekkl, insann sorumluluunda olan fiillerin yaplmasndan sonra, Allahn yaratc kudretiyle ilgili olarak verecek olduu takdiri beklemek ve sonu ne olursa olsun raz olmak demektir. Meydana gelen her olayda tedbiri yeterli grmek, olaylara Allahn mdahalesinin olmadn sylemek demektir. Fakat yukarda da belirttiimiz gibi her olayn ift yn bulunmaktadr. Her eyi insan iradesine balamak, insann sahip olmad gc ve kuvveti ona vermek demektir. Bu da ne insann tabiatna ne de gereklie uygun bir gr ve dnce deildir. Bu balamda kader ve ilgili kavramlarn iyi bir ekilde analiz edilerek doru olarak

84 aktarlmas gerekmektedir. Bunda da ilkretim okullarnda ders veren Din Kltr ve Ahlak Bilgisi retmenlerine byk sorumluluklar dmektedir.342 Elbette tevekkl ettiimiz mesele bizim arzu ve isteklerimize uygun bir sonu douracak diye bir ey de bulunmamaktadr. Yeryznde meydana gelen her olay insanlarn arzu ve istekleri dorultusunda meydana gelmi olsayd, yeryznde kaos oluurdu. Bu ise yeryznn yaratl amacna aykr bir ortamn olumasna neden olur. Bu yzden yukarda da belirttiimiz gibi insan olaylar karsnda tedbiri elden brakmamal ve sonucu Allahtan beklemelidir. Hz. Peygamber rnek kiilii ile her hususta Allaha tevekkl etmi, ve sadece Allaha gvenmitir. Hz. Peygamberin birok hadisinde de bu durum vurgulanm ve insanlara, Allaha kar tevekkl etmeleri ve Ona inanarak sabretmeleri tavsiye edilmitir.343

3.6- Kader nancyla lgili Deyimler Kader konusunun btn insanlk dneminde dnlen bir mesele olmas ve genel olarak btn yaamla ilgili kaideleri ve fiilleri bnyesinde barndrmas, toplum tarafndan eitli anonim rnlerin ortaya kmasna neden olmutur. Kaderle ilgili davranlar insan fiilleri balamnda ele alnm, sebep- sonu ilikisi ierisinde dnlm ve kltr unsurlaryla ilgili rnler ortaya kmtr. Toplumumuzda bir ok halk rnnde etkisini gsteren kader konusunun kltrel boyutlar da olumutur. zellikle Anadolu halk mziinde ska ilenen kader kavram, dier anonim rnlerde de varln gsterir. Biz bu almamzda sadece deyim ve zdeyilerimizde bulunan kaderle ilgili ifadeleri aktarmay yeterli grdk. Alnnn kara yazs Alnnda yazlm olmak Kader olmaynca kadir bilinmez Kadere boyun emek Kaderin cilvesi Allah yazdysa bozsun Kader kurban Kader mahkumu Kaderine ks
342

Ayrntl bilgi iin Bkz. Mustafa cal, Kaza ve Kader nancnn retimi, U lahiyat Fakltesi Dergisi, Bursa 2003, C. XII, S. 2, s. 31-50. 343 Mirza Tokpnar, Tevekkl, Ankara 2009, s. 21

85 Grecei varm Baa gelecei varm olacana varr Kader de, dur Takdir gelir tedbiri bozar Ayan taa dese, Allahtan bileceksin Her ite bir hayr vardr Bana talih kuu konmak Kimse kimsenin ksmetini yemez Allah mal istediine, ilmi isteyene verir Herkes nasibini yer Nasibi almak Nasibi balanmak Bal, parma uzun yemez, ksmetlisi yer Baykuun ksmeti ayana gelir Her kan ksmeti bir olmaz Ksmet beklemek Ksmet gkten zembille inmez Ksmeti mak Ksmeti ayana kadar gelmek Ksmeti kapanmak Ksmeti kesilmek Ksmetine mani olmak Ksmetini ayayla tepmek Ksmetsiz kpek sabaha kar uyuyakalr Ksmetten fazlas olmaz Ya nasip Vermeyince Mabud, neylesin Sultan Mahmud Nasibin varsa gelir Yamenden, nasibin yoksa ne gelir elden Ne oldum dememeli, ne olacam demeli Allah birine yr ya kulum dedimi artk onun nnde durulmaz Ksmetim buymu Ecel geldi cihana, ba ars bahane Krk yl kran olmu, eceli gelen lm

86 Korkunun ecele faydas yok Hasta yatan lmez, eceli gelen lr Yatan lmez, yeten lr Allahn verdii can Allah alr Vadesi yetmi (-dolmu, -buymu) Zaman ne gsterir? Zaman ne getirir bilinmez Allah gecinden versin344 Grld gibi toplumuzda gerek kader, gerekse onla alakal rzk ve ecel gibi konularda birok anonim zdeyiler ortaya kmtr. Bu zdeyiler gndelik hayatta sklkla kullanmakla beraber toplumumuzun kader meselesine bak asn da gstermektedir. Yukarda rneklerini verdiimiz deyimlerden bazlarnn birbirleriyle zt manalara geldii de grlmektedir. Mesela; Baykuun ksmeti ayana gelir deyimi ile Ksmet gkten zembille inmez deyimi zt anlamlar tamaktadr. Ayrca Zaman ne gsterir? ve Zaman ne getirir bilinmez sylemleri, Cahiliyye toplumundaki dehr kavramna yklenen inanc aklmza getirmektedir.Bu durum bir ok konuda grld gibi kader ve onla ilgili konular hakknda sylenen zdeyilerde de bulunmaktadr. Bu durum, toplumda, kader ve ilgili konularda oluan farkl zihin tasavvurlar ve anlaylarn anonim rnlere yansmasdr. Toplumumuzda grlen kaderle ilgili farkl dnceler, bata deyim ve ataszleri olmak zere birok anonim rnde bu ekilde gn yzne kmtr.

344

http://tdkterim.gov.tr/atasoz/; Halil brahim Coar, Kader Anlaynn Kuran Balamnda Sosyo-Psikolojik Tahlili, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Konya 2010, s. 108-109.

87 SONU slam tarihinde en ok tartlan konularn banda kader meselesi yer almaktadr. Yaptmz bu almada, benzer ekilde hemen hemen btn dinlerde ve inanlarda da ayn tartmalarn yaand grlmtr. Yahudilikte eitli mezheplerin grlerinde kader konusunun ayrt edici bir zellik olduu anlalm, l deniz yazmalarnn bu konuda nemli bir kaynak olduu grlmtr. Yine Hristiyanlkta da net bir grn bulunmad ayn mezhep ve cemaat ierisinde bile birbirinden ok farkl grlerin olduu ortaya kmtr. Cahiliyye Arap toplumunda ise kader kavram yerine dehr kelimesinin kullanld grlmtr. Zaman kavramn ifade eden dehr kelimesi btn olumsuzluklarn kayna olarak dnlmtr. radenin devre d kald bu inanta insan felakete doru srklenen ve dehr tarafndan tehdit edilen bir unsur olarak dnlmtr. nsan, dehrin acmasz kontrol ve mdahalesiyle felakete, sefalete, yoksullua ve ac ierisinde bir lme doru ilerlemekte ve btn bunlarn sonunda ise yok olmaktadr. Hz. Peygamber dneminde ise fikri mlahazalar olmakla birlikte kader tartmalarna mesafeli bir yaklamn bulunduu grlmtr. Fakat bu durum ashabn kader konusunda her hangi bir bilgiye sahip olduunu ifade etmemektedir. Gerek Hz. merin am seferinde geen konumalarndan gerekse dier sahabelerin ifadelerinden, kader konusunun gerekli olduu ekliyle anlald, konuya hakimiyetin saland, bunun iman esaslarndan birisi olarak kabul edildii grlmektedir. Hz. Peygamberin kader hakknda tartmalarn yaplmasn yasaklamasn ve ashabn mesafeli duruunu, gerekli olan bilginin tesine geip yanl inanlara kaplmama gayreti olarak grebiliriz. Fakat Emeviler dnemine geldiimizde kader hakkndaki tartmalarn siyasi otorite tarafndan istismar edildiini grrz. Emevi ailesi, sahip olduklar iktidar merulatrmak iin kader konusunda yaanan tartmalardan istifade etmiler ve ellerinde bulunan gc, cebri anlay yaymak iin kullanmlardr. Kendilerinin kabul ettii cebri gr, siyasi mekanizmann btn gc kullanlarak halka da benimsetilmeye allmtr. Yine ayn dnemde Kuran ayetleri tevil edilmeye allm, uydurma hadisler ortaya atlarak, benimsetilmeye allan inanlara dini kaynaklar bulma abasna giriilmitir. Bu durum daha sonra frkalar arasnda mcadeleye dnm benzer uygulamalar bu dnemde de devam etmitir. Kuranda k-d-r kkne sahip kelimelerin itikadi manada tartlan kader konusuyla ilgili olmad, l, g yetirme, belli bir dzene gre takdir etme gibi manalarda kullanld grlmtr. Fakat kaderle ilgili dier kavramlar sklkla gemitir. Kurandaki ayetlerde

88 bazen insan iradesine vurgu yaplrken bazen de Allahn mutlak iradesi ve takdirine atfta bulunulmutur. Bu ayetler slam tarihi boyunca zaman zaman tek ynl olarak ele alnm, ayetlerin farkl hususlar ifade ettii gz ard edilmitir. Birbirleri ile zt anlam tayormu gibi dnlen bu ayetler, kader konusunun net bir mesele haline gelmesine de engel olarak gsterilmitir. Halbuki Kuran, baz ayetlerde Allahn sahip olduu mutlak gce, otoriteye, mutlak iradeye ve yaratma kudretine vurgu yaparken dier ayetlerde de insann, Allahn emir ve yasaklar karsnda tek muhatap olduunu, sorumluluklarnn bulunduunu ve tercihlerinde zgr olduunu ifade etmektedir. Kader merkezli tartmalarn dier bir konusu da, Allahn her eyi bilmesi meselesidir. Ayetlerde, Allahn ezeli ilminin hibir kayt ve sebep olmadan her eyi kuatt, bu ilmin, olaylarn olu srecinin tamamna vakf olduu ifade edilmektedir. Bu ayetler baz insanlarn savunduu cebr anlayna delil olarak gsterilmitir. Halbuki bir fiilin tm srelerinin Allah tarafndan bilinmesi insann iradesini ve sorumluluunu ortadan kaldrmamaktadr. Cennet ve cehennemliklerin Allah tarafndan bilinmesi, Onun ezeli ilminin bir sonucudur. Fakat insan kendi geleceini ve yapacaklarn bilmedii iin bu durumun kii adna bir balaycl bulunmamaktadr. Cebri bir durumun varln kesin olarak syleyebilmek iin Allahn ezeli ilmi ile sahip olduu bilginin insanlar tarafndan da bilinmesi gerekmektedir. Halbuki durum byle deildir. Kader kavram Hz. Peygamberin hadislerinde ska karmza kmaktadr. Kader problemi, Hz. Peygamber tarafndan sadece tek bir konu etrafnda ele alnmam, eitli meseleler etrafnda ifade edilmitir. Rivayet edilen Hz. Peygamberin hadisleri kimi zaman kader konusunu tartmay yasaklam, bazen kaderin deimezliini vurgulam, baz hadislerde kaderin inkar edilmesi yasaklanm, baka hadislerde Allahn kendisine ait irade ve takdiri vurgulanm, musibetler ve felaketlerle birlikte ilahi iradeden bahsedilmi, yazg, kalem gibi konular ele alnm, tevekkl, rza, sabr, hidayet, delalet, ecel, rzk, doum, cinsiyet gibi konular da kaderle ilgili hadislerde sklkla gemitir. Btn bu hadislerle birlikte hr iradeye de sk bir ekilde vurgu yaplmtr. Hz. Peygamberin konuyla ilgili baz hadislerinde, kader meselesi imann artlar arasnda zikredilmi, ayrca kaderin ne olduu da ifade edilmi, konunun mahiyeti anlatlmtr. Kader problemi hakknda net bir sonu alabilmenin mmkn olmamas ve konunun yanl anlalmaya, yorumlanmaya, Mslmanlar arasna phe ve fitne girmesine sebebiyet verebilme ihtimalinin bulunmas nedeniyle bu meseleyle ilgili hassas bir tavr sergilenmitir. Kader konusunun tartlmas slama yeni giren Mslmanlarn dinden soumasna veyahut dnmesine ya da eitli akide bozukluklarna neden olabilirdi. Kaderin tartlmasn yasaklayan hadisler de bu fikri ereve etrafnda ele alnmaldr.

89 Kader konusunun bir problem haline gelmesinin farkl nedenleri bulunmaktadr. Birbiriyle ilikili ve birbirinden olduka etkilenen olduka fazla etken olmakla birlikte genel olarak bu problemin slam toplumuna girmesinin sebepleri dini, siyasi ve d faktrlerden kaynaklanan hususlardan oluur. Dini sebepleri, Kuran- Kerimde ve hadislerde bulunan, birbirleri ile eliki ierisindeymi gibi gzken ayet ve hadis metinleridir. Siyasi sebepler ise yukarda belirttiimiz Emevi dneminde uygulanan politika ve fetih hareketleridir. D faktrler ise fetihler sonucunda yaanan kltrel ve sosyal etkileimlerdir. Btn bunlarn sonucunda da cebri anlay savunan, mutlak insan iradesinin bulunduunu ifade eden ve bu iki u nokta arasnda yer alan kelami grler ortaya kmtr. Btn bu tarihsel sre ierisinde toplumda ve insan psikolojisinde de farkl kader anlaylar ortaya kmtr. Kaderin mahiyetinin tam olarak bilinememesi, insan iradesinin zerinde ve onu kapsayc bir g gibi anlalmas kaderle alakal yanl anlaylara girilmesine neden olmutur. Kader inanc etrafnda gelien fikir ve dnceler insan psikolojisi ve toplumlarn varl zerinde olumlu-olumsuz birok tesirde bulunmutur. nsanlar ve toplumlar kader anlay sayesinde ierisinde bulunduklar baz olumsuz durumlardan normal seviyeye hzl bir ilerleme gsterebilmiler, bazen de kader konusu ile ilgili ar u ve anlaylara ynelmeleri sayesinde kiisel yeteneklerini ve deneyimlerini kullanamayp, hakiki manada gsterebilecekleri varlklarn sakl tutmulardr. Toplumda grlen bu inanlar, anonim rnlerde de etkisini gstermi birbirleriyle zt anlamlar tayan zdeyi ve sylemler ortaya kmtr. nsann mdahalede bulunamayaca konular olduu gibi, kiisel tercihleri ve iradesiyle ynlendirebilecei hususlar da bulunmaktadr. Meydana gelen fiil ve olaylarda bu gerekliin gz ard edilmemesi ve akli melekelerin bir kenara itilmemesi, sorumluluktan kanlmamas gerekmektedir.

90 BBLYOGRAFYA AKBULUT, Ahmet, Sahabe Dnemi ktidar Kavgas, Ankara 2001. ALTUNCU, Abdullah, Smerlerin Dini Tarihi, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Elaz 2011, s. 65. AUR, Muhammed Tahir b., et-Tahrir vet-Tenvir, Tunus 1984. ATAR, Fahrettin, Kaza, DA, Ankara 2002, XXV/110. AY, Mahmut, Eari Kelamnda nsann Sorumluluu, slami Aratrmalar Dergisi, Ankara 2004, C. XVII, S. 2. AYDIN, Ali Arslan, slam nanlar ve Felsefesi, stanbul 1979. AYDIN, mer, Kuran Inda Kader Ve zgrlk, stanbul 1998. AYHAN, Halis, Din Eitimi ve retimi, Ankara 1985. BACI, H.Musa, nsann Kaderi, Ankara 2009. el-BADAD, Ebu Mansur Abdlkahir, el-Fark Beynel-Frak (Mezhepler Arasndaki Farklar), ev., Ethem Ruhi Flal, Ankara 2007. BAYRAKTAR, Mehmet, slam Felsefesine Giri, Ankara 1988. el-BUHAR, Muhammed b. smail, es-Sahih, Beyrut 2004. CENGZ, Ltf, Emeviler Dneminde Kader Problemi, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Konya 1999. CLACI, Osman, Genel Hatlaryla Dinler Tarihi, Konya 1994. COAR, Halil brahim, Kader Anlaynn Kuran Balamnda Sosyo-Psikolojik Tahlili, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Konya 2010. CRCAN, Seyyid erif, Tarifat, Msr h. 1306. AKMAK Fikrullah, Hz. Peygamberin Hadislerinda Kader Kavram, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Erzurum 2007. IMAN, M. Kenan, Kaza ve Kader, Ankara trs. DOAN, Ltfi, Ehl-i Snnet Kelamnda Eari Mektebi, Ankara 1961. EBU DAVUD, Sleyman b. el-Eas, es-Snen, Thk. Kemal Yusuf Hut, Lbnan 1988. EBU ZEHRA, Muhammed, Mezhepler Tarihi, ev., Sbatullah Kaya, stanbul 2004. EMN, Ahmed, Fecrul-slam, Kahire 1965. ESED, Muhammed, Kuran Mesaj (Meal-Tefsir), stanbul 1999. el-EAR, Ebul-Hasan, el-bane an Usulid-Diyane, ev., Ramazan Bier,stanbul 2010.

91 el-EAR, Ebul-Hasan, Kitabul-Luma fir-Reddi ala Ehliz-Zeyi vel Bida,Thk. Richard McCarty, Beyrut 1952. el-EAR, Ebul Hasan, Makalatl-slamiyyin vehtilaful-Musallin (lk Dnem slam Mezhepleri), ev., Mehmet Dalkl, mer Aydn, stanbul 2005. FILALI, Ethem Ruhi, amzda tikadi ve slam Mezhepleri, zmir 2004. FRUZABAD, Mecdddin Muhammed b. Yakub, Kamusul-Muhit, Msr 1978. FRYAB, Ebu Bekir Cafer b. Muhammed b. Hasan, Kitabul-Kader, Thk. Abdullah b. Ahmed Mansur, Riyad 1997. GLCK, Serafettin, Bakllani ve nsan Fiilleri, Ankara 1997. GLCK, erafettin, Kelam Asndan nsan ve Fiilleri, stanbul 1979. GZEL, Ragp, Kadere Rza, stanbul 2011. el-HALEB, Ahmed b. Yusuf Semin, Umdetl-Huffaz fi Tefsiri Erefil Elfaz, Beyrut 1996. el-HANEF, Aliyyul-Kari, erhu Fkhl-Ekber, Msr h. 1323. HASAN, H. brahim, slam Tarihi, ev., smail Yiit, Sadreddin Gm, stanbul 1991. IIK, Kemal, Mutezilenin Douu ve Kelami Grleri, Ankara 1967. IZUTSU, Toshihiko, Kuranda Allah ve nsan, ev., Sleyman Ate, stanbul trs. BN ARAB, Muhyiddin, Kaza ve Kader, ev., Hdaverdi Adam, Adapazar 1998. BN HACER, Ebul-Fadl Ahmed b. Ali Askalani, el-sabe fi Temyizis-Sahabe, Beyrut h. 1328. BN KUTEYBE, ed-Dineveri, Hadis Mdafas, ev., M. Hayri Krbaolu, stanbul 1979. BN MACE, Muhammed b. Yezid Eb Abdillah, es-Snen, Thk. Halil Me'mun iha, Beyrut 1988. BN MANZUR, Ebul-Fazl Muhammed b. Mkerrem, Lisanul-Arab, Kahire trs. BN MANZUR, Ebul-Fazl Muhammed b. Mkerrem, Muhtasar Tarihu Dmak, Thk. brahim Salih, Dmak 1989. BN MURTAZA, Ahmed b. Yahya, el-Munyet vel-Emel, Y.y. 1985. BN MURTAZA, Ahmed b. Yahya, Tabakatl-Mutezile, Beyrut 1987. BN TEYMYYE, Minhacs-Snnetin-Nebeviyye, Msr h. 1321. BNL-ESR, el-Kamil Fit-Tarih, ev., Ahmet Araka, Beir Eryarsoy, Zlfikar Tccar, Abdlkerim zaydn, Yunus Apaydn, Abdullah Ke, stanbul 2008.

92 BNL-KESR, Ebul-Fida smail b. mer el-Kureyi, el-Bidaye ven-Nihaye, ev., Mehmet Keskin, stanbul 1995. el-SFAHAN, Hseyin b. Muhammed el-Maruf Ragb, el-Mfredat fi GaribilKuran, Msr trs. KADI ABDULCEBBAR, el-Muni fi Ebvabit-Tevhid vel-Adl, Thk. Ahmed Fuad Ehvani, Kahire 1962. KADI ABDULCEBBAR, el-Muhtasar fi Usulid-Din (Mutezilede Din Usul), ev., Murat Memi, stanbul 2007. KADI ABDULCEBBAR, erhu Usulil-Hamse, Kahire 1965. KADI EBUBEKR BAKILLAN, el-nsaf fi ma Yecibu tikadh vela YecuzulCehlu bihi, Thk. Ahmet Haydar, Beyrut 1986. KADI EBUBEKR BAKILLAN, Kitabut-Temhid, Beyrut 1987. KARADENZ, Osman, Kader Konusunda Baz Yanl Anlamalar, DE lahiyat Fakltesi Dergisi, zmir 1992, S. 7. KARAMAN, Fikret, KARAGZ, smail, PAACI, brahim, CANBULAT, Mehmet, GELGEN, Ahmet, URAL, brahim, Dini Kavramlar Szl, Ankara 2007. KARAMAN, Hayreddin, ARICI, Mustafa, DNMEZ, brahim Kafi, GM, Sadrettin, Kuran Yolu (Meal-Tefsir), Ankara 2007. KESKN, Halife, slam Dncesinde Kader ve Kaza, stanbul 1997. KILAVUZ, A. Saim, Anahatlaryla slam Akaidi ve Kelama Giri, stanbul 1987. KOYT, Talat, Hadisilerle Kelamclar Arasndaki Mnakaalar, Ankara 1989. KURAN-I KERM. KUTLU, Snmez, mam Maturidi ve Maturidilik, Ankara 2003. KUTLUER, lhan, lim, DA, stanbul 2000, XXII/109. KUTSAL KTAP. KSK, Davut, Kurann Kader Konusuna Bak, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 2006. MADRGAL, Carlos, Kutsal Kitapa Gre Kader ve zgr rade retilerinin ncelenmesi, stanbul 2006. El-MAKRZ, Ebul-Abbas Ahmed b. Ali b. Abdilkadir, el-Mevaizu vel-tibaru bi Zikril-Htati vel-Asar, Msr h. 1324. el-MATURD, Ebu Mansur, Kitabut-Tevhid, ev., Bekir Topalolu, Ankara 2005. MUSTAFA, brahim, ez-ZEYYAT, Ahmed Hasan, ABDLKADR, Hamid, enNECCAR, Muhammed Ali, Mucemul-Vasit, Msr 2004.

93 MSLM, Ebul-Hseyn b. el-Haccac, es-Sahih, Thk. Muhammed Fuad Abdulbaki, Kahire 1991. en-NESA, Ebu Abdirrahman Ahmed b. uayb, es-Snen, Thk. Abdulfettah Ebu udde, Halep 1988. en-NESEF, Ebu Muin Meymun b. Muhammed, Tabsratl-Edille fi Usulid-Din, Kahire 2011. OUZ, Muhammed hsan, slamda Kaza ve Kader, stanbul 1994. CAL, Mustafa, Kaza ve Kader nancnn retimi, U lahiyat Fakltesi Dergisi, Bursa 2003, C. XII, S. 2. NER, Necati, nsan Hrriyeti, stanbul 1982. RNEK, Sedat Veyis, Trk Halk Bilimi, Ankara 1995. ZARSLAN, Selim, Maturidi Kelamcs bn Hmamn Kelami Grleri, Ankara 2003. ZKUYUMCU, Nadir, Msr ve Kuzey Afrikann Mslmalar Tarafndan Fethi, Manisa 2007. ZTRK, Yener, Kuran Inda Sebeplerin Sorgulanmas, zmir 2006 er-RAZ, Fahreddin, Mefatihul-Gayb, Msr 1938. er-RAZ, Fahreddin, Muhassalu Efkaril-Mtekaddimin vel-Mteahhirin, Kahire trs. RNGGREN, Helmer, slam Kadercilii, ev., Resul ztrk, Van 2008. er-RUHAYL, brahim b. Amir, Ehli Snnet vel Cemaat nancnda Kader, ev., Ahmet hsan Dndar, zmir 2010. SABUN, Nureddin, el-Bidaye fi Usulid-Din (Maturidiyye Akaidi), ev., Bekir Topalolu Ankara 2005. SOYSALDI, Mehmet, Kuran Anlama Metodolojisi, Ankara 2001. e-EHRSTAN, Ebul-Feth Muhammed b. Abdulkerim, Kitabul-Milel ven-Nihal, Beyrut, 1993. e-EHRSTAN, Ebul-Feth Muhammed, Nihayetl-kdam fi lmil-Kelam, Kahire trs. EVKAN, Muhammed b. Ali, radl Fuhl, Beyrut 1992. et-TABER, Ebu Cafer Muhammed b. Cerir, Camiul-Beyan, Msr 1954. TAFTAZAN, Saduddin Mesud b. mer b. Abdullah, erhul-Makasd, Beyrut 1985. et-TRMZ, Muhammed b. sa, es-Snen, Thk. brahim Atuh Avz, Kahire trs.

94 TOKPINAR, Mirza, Tevekkl, Ankara 2009. TOPALOLU, Bekir, Kelam lmi, stanbul 2004. TUN, Cihat, Kader ve Kaza Hakknda Dnceler, E lahiyat Fakltesi Dergisi, Kayseri 1987, S. 4. TURHAN, Kasm, Bir Ahlak Problemi Olarak Kelam ve Felsefe Asndan nsan Fiilleri, stanbul 1996. TMER, Gnay, KK, Abdurrahman, Dinler Tarihi, Ankara 2002. ZM, lyas, Kaderiyye, DA, stanbul 2001, XXIV/64. WALLACE, Dewey D., Free Will and Predestination, Encyclopedia of Religion, New York 1987. WATT, William Montgomery, slam Dncesinin Teekkl Devri, ev., Ethem Ruhi Flal, Ankara 1981. WATT, William Montgomery, slamn lk Dnemlerinde Hr rade ve Kader, ev., Arif Aytekin, stanbul 1996. YAVUZ, Yusuf evki, Kader, DA, stanbul 2001, XXIV/58. YAZICIOLU, Mustafa Said, Maturidi ve Nesefiye Gre nsan Hrriyeti Kavram, Ankara 1988. YAZIR, Elmall Muhammed Hamdi, Hak Dini Kuran Dili, Y.y. 1979. YEPREM, Saim, rade Hrriyeti ve mam Maturidi, stanbul 1997. YELYURT, Temel, Kuran Inda nsann Bireysel Sorumluluu (Gnah ve Sevap), F lahiyat Fakltesi Dergisi, Elaz 2005, S. 10. YELYURT, Temel, Szn Anlam, Ankara 2007. YILDIRIM, Suat, Kuranda Uluhiyyet, stanbul 1987. YRKAN, Yusuf Ziya, slam Akaid Sisteminde Gelimeler ve mam- Azam Ebu Hanife, A lahiyat Fakltesi Dergisi, Ankara 1952-1953, C. II-III. ZEBD, es-Seyyid Muhammed Murtaza el-Hseyni, Tacul-Arus min CevahirulKamus, Kuveyt 2000. ez-ZEMAHER, Cadullah Mahmut b. mer, el-Keaf an Hakaiki GavamiditTenzil, Beyrut 2003. ZEYDAN, Abdlkerim, Fkh Usul, ev., Ruhi zcan, stanbul 1993. ZUHAYL, Vehbe, et-Tefsirul-Mnir, Dmek 2003.

95

ZGEM 1984 ylnda Elazda dnyaya geldim. 2003 ylnda Frat niversitesi lahiyat Fakltesini kazandm ve 2007 ylnda buradan mezun oldum. Mezuniyetimden hemen sonra Diyanet leri Bakanl bnyesinde greve baladm ve halen ayn kurumda grev yapmaktaym.