T.C. ULUDA NVERSTES LHYAT FAKLTES DERGS Cilt: 16, Say: 1, 2007 s.

65-75

bn Kllb el-Basrnin Kader Anlay

Tevfik Ycedoru
Do. Dr., U.. lahiyat Fakltesi

zet
nsanlk tarihi kadar eski bir problem olan kader hakkndaki tartmalar slm corafyasna erken denebilecek bir tarihte girmitir. Hicr ikinci asr balarnda iddetlenen tartma, birinci asr sonu itibariyle frkalar arasnda ilk tartmalara konu olmakta ve ilk slam mtefekkiri denilebilecek zevat arasnda tartlmaktayd. Bu makale, hicr nc asrn slm limi bn Kllb el-Basrnin konu hakkndaki grlerini ele alacaktr.

Abstract Ibn Kullb al-Basrs View of Predestination

Debate on predestination is as old as the history of human beings and it appeared in the Islamic thought in an early time. Although this debate became heated in the beginning of the second century A. H., the problem of free will and predestination had already been under discussion among theological sects and early Muslim thinkers at the end of the first century A. H. This article deals with one of the Muslim thinkers of the third century A. H., Ibn Kullb al-Basrs view of predestination. Anahtar Kelimeler: Kader, halk, kudret, istitaat, bn Kllb. Key Words: Predestination, creation, power, capability, Ibn Kullb.

Giri Hicri nc asr kelam limlerinden bn Kllb el-Basr (v. 240/854?), eitli bilimlerde olduu gibi ayn zamanda kelam ilminde de nemli bir lim idi. Onun, zamannn otoritesi olduu konusunda bir tartma olmamakla birlikte grlerinin bilinmesinde eitli konular hakknda kaleme ald eserleri gnmze ulamam olmasndan kaynaklanan bir belirsizlik sz konusudur.1 Mutezile limleriyle yapm olduu tartmalarda kelam ve kelmullah konusunu ilgilendiren hususlarda mnakaalar yapt bilinmektedir. Bu yzden muhtemelen kader konusunu da ilemi olmaldr. nk kendisinin Selef kimliiyle ortaya kmaktan ziyade bir Ehl-i Snnet limi kimliiyle dier frkalara kar koyuu, bu konunun da onun gndeminde nemli bir yer tuttuuna iaret etmektedir. Kaderin o dnemin en ok tartlan konulardan biri olmas da bu ihtimalin kuvvetlenmesi anlam tamaktadr. Kader bn Kllbn eserlerinin bugne ulamamasna ramen onun grleri hakknda en salkl bilgiyi sunan mam Ear, bn Kllbn kader anlay hakknda yol gstermekte ve onun Ehl-i hadis ve snnetle ayn grte olduunu haber vermektedir. 2 Dolaysyla Earnin Ehl-i Hads grleri olarak naklettii hususlarda, bn Kllbn kaza ve kader anlayna dair cmleler bulmak mmkn olmaktadr. Bu cmleden olarak onlardan u grler nakledilir:
Yeryznde Allahn dilemedii bir hayr ve er yoktur. Varlklar Allahn dilemesiyle meydana gelirler. Nitekim Allah (CC): lemlerin Rabbi olan Allah dilemedike siz dileyemezsiniz 3 buyurmutur. Mslmanlar da, Allahn diledii olur; dilemedii olmaz demilerdir. Ehl-i Hads ve Ehl-i Snnet dediler ki: Hi kimse yapmadan nce bir eyi yapmaya g yetiremez (istitaat). Veya Allahn ilminden bir eyi karmaya veyahut da Allahn olmayacan bildii bir eyi yapmaya g yetiremez (kudret). Onlar, Allahtan baka Yaratc (Hlik) olmadn ikrar ettiler. Kullarn ktlklerini de Allah yaratr. Kullarn fiilleri Allahn yaratdr. Kullar bir ey yaratmaya g (kudret) yetiremezler, diye inanmlardr.

2 3

Bkz. Tevfik Ycedoru, Ehl-i Snnete Giden Yolda bn Kllb ve Kllbiyye Mezhebi, Bursa, 2006, s. 18 vd. Ear, Maklt, I, 298. Tekvr, 81/29.

66

Allah (cc), mminleri, kendisine taat etmeye muvaffak klm (tevfk), kfirleri yardmsz brakmtr (hzln). Mminlere ltfetmi (ltuf), onlar gzetmi (nazar), slah etmi (salah) ve hidayet etmitir (hidyet). Kfirleri slah etmemi, onlara hidayet etmemitir. Onlar da slah etseydi, slih olurlard. Onlara hidayet etseydi, hidayete ermi olurlard. Allah, kfirleri slah etmeye, onlara ltufta bulunmaya hatta onlar mmin yapmaya kdirdir. Fakat kfirleri slah etmeyi, onlara ltufta bulunmay ve onlar mmin yapmay murat etmemitir. Bilindii gibi onlarn kfir olmalarn murat etmi, onlar yardmsz brakm, onlar saptrm (idll) ve kalplerini mhrlemitir (tab). Hayr ve er, Allahn kaza ve kaderiyledir. Onlar, hayr ve erriyle, tatls ve acsyla Allahn kazasna ve kaderine inanrlar. Onlar Allah dilemedike, kendileri iin bir yarar ve zarara mlik olmadklarna inanrlar. lerinde Allaha snrlar. Her vakit ihtiyalarn Allaha arz ederler. Her halde de Allaha muhta (fakr) olduklarn aa vururlar. Onlar, Allahn kalpleri evirip eviren olduunu kabul ederler; Allahn erri emretmediini, aksine onu yasakladn, hayr emrettiini ve murat etmi olsa da, erden raz olmayacan sylerler. 4

mam Earden aktarlan bu grlerden anlalaca gibi, bn Kllb eer bunlarn tamamna katlyorsa naslarda varid olanlar lafz olarak anlyor ve olduu gibi onlara uyuyor demektir. Ancak ona en yakn olan ve daha sonra da onu takip eden biri olarak mam Earnin naklettiklerini sahih kabul etmekten baka bir yol yoktur. Bu nakillerden bn Kllbn kader konusunda kendisinden nce olumu ve kendisinden sonra da devam edecek olan klasik Ehl-i Snnet anlayn benimsedii anlalmaktadr. Allahn diledii olur; dilemedii olmaz (m allah kn, ve m l ye l yekn 5 anlay ilk asrlardan beri edinilmi bir kader vecizesidir. Bunun lah Varlk alann ilgilendiren bir hkm olmas itibariyle naslarda mevcut olduunu sylemek gerekir. Allahn leme ve lemdeki her eye mutlak bir hkimiyetini ifade eden bu tr naslar, Onun bu alanda hibir varlkla paylamad hkmranln gstermektedir. Onun yaratcl ve yarattklarna hkmettii bu alan btn frkalar tartmasz kabul etmiler ve bu ynn frka ihtilaflarna konu etmemilerdir. Allahn varlklara ve kinata hkimiyeti, onlar ynetmesi, varlklarn devam ettirmesi veya varlklarn sona erdirmesi, insan ve onun tabiatna hkmetmesi,
4 5

Ear, Makalt, I, 291293. Bu ifade: m Allahu kn ve m lem yee lem yekn eklinde de sylenmektedir.

67

ona yaayabilecei evreyi hazrlamas, rzk, ecel, cinsiyet takdir etmesi, Allahn Rubbiyyeti olarak kabul edilmitir. Onun ilah varlk alannda herhangi bir e, benzer ve ortak edinmedii btn mezheplerin benimsedii ortak bir inan prensibini iaret etmektedir. Bu alanda dilediini istedii gibi tasarruf eder, buna yaplabilecek hibir itiraz veya direnme sz konusu olmaz. lah varlk alannn btn ynetimi Ona aittir ve hibir varlk bu alana mdahale imknna sahip deildir. lemlerin Rabbi dilemedike siz dileyemezsiniz. 6 O, yaratmada diledii artrmay yapar. phesiz Allah, her eye gc yetendir. Allahn insanlara aaca herhangi bir rahmeti tutup hapseden olmaz. Onun tuttuunu Ondan sonra salverecek de yoktur. O, stndr, hikmet sahibidir. 7 De ki: Allahtan baka tanr saydnz eyleri arn! Onlar ne gklerde ne de yerde zerre arlnca bir eye sahiptirler. Onlarn buralarda hibir ortakl yoktur, Allahn onlardan bir yardmcs da yoktur. 8 Bu ve benzeri 9 ayetlerin iaret ettii alan tartmasz bir hkimiyet alandr. Evreni ve insan belirlemitir, etkilemitir, etkilemektedir. bn Kllb da bu alanda mevcut olana uymay yelemi olacak ki ondan bu konularda herhangi bir gr nakledilmemitir. Belki burada ondan nakledilen: Allah ol (kn) demedii bir ey yaratmamtr. Kn emrinin mahlk olmas imknszdr 10 szn de konu etmek gerekecektir. O, Allahn btn varlklar bu sz ile yarattn kabul etmektedir ki burada madma hitab kabul ettii anlamn karmak mmkndr. Fakat onun bu noktada sz konusu etmek istedii husus, Allahn bir emir ve iradesi olmadan yaratln olmas mmkn deildir. Onun arzu etmedii bir hususun olma ihtimali yoktur, anlaydr. Bu tr kabullerin Ear mezhebinin bn Kllbtan sonra devam ettirdii grler cmlesinden olduunu burada zikretmekte fayda vardr. Onlara gre, Allah her eyin Hlikdr. Btn varlklarn mutlak mliki Odur. Onun mutlak kudreti hibir ekilde snrlandrlamaz, kayt altna alnamaz. Onun zerine hibir ey vacip deildir. Yapt hibir ey irkin ve kt olamaz. Diledii gibi mlknde tasarruf eder. stediini irade eder ve istediini hkm eder. Hi bir kimse Onun iradesine kar kamaz, verdii hkm bozamaz; hkmnden ve hibir iinden mesul tutulamaz. Onlara gre bu alan sorumluluk alan deildir. Allah, ibadetini tam yapan
6 7 8 9

10

Tekvr,81/29. Ftr, 35/12. Nebe, 34/22. Allahn btn varlklar zerindeki hkimiyetini gsteren benzer ayetler iin bkz. mer zsoy-lhami Gler, Konularna Gre Kuran, Ankara, 2005, s. 5 25. Ear, Maklt, II, 585, 512.

68

muti kuluna azap edebilir. Ona gcnn yetmedii eyleri teklif edebilir, bu aklen ve mantken irkin grlmemelidir. 11 Bu alann dnda kelm ilmi asndan son derece tartmal bir alan vardr ki, o da insan varlk alandr. Bu alanda kimin hkim olduu/olmas gerektii; insann m, yoksa lahn m? nsann iradesi, istitaati, kudreti var mdr? Varsa bu fiille beraber mi, yoksa fiilden nce midir? Fiillerinin yaratcs, meydana getiricisi kendisi midir? Kendisi hakknda hayr ve er, yarar ve zarar takdir edebilir mi? Seme hrriyeti var mdr? man ve kfr semede ne derece hrdr? Yoksa tamamen iradesiz ve lah bir kaderin tatbikisi midir? Bu ve benzeri sorularn cevaplar o gnn artlarnda ve anlaynda ok eitli frkalarn domasna zemin hazrlamtr. Bunlarn teker teker aklamann yeri buras deildir. Hem konunun btnln devam ettirmek asndan, hem de bn Kllbn grlerini tespit asndan bu sorularn cevaplar burada verilmeye allmayacaktr. bn Kllbn, kader anlay asndan Ehl-i hadisin grlerini paylat kabul edildikten sonra aslnda, bu konuda fazla bir sze ihtiya yok gibidir. Onun yukarda belirttiimiz lah varlk alan ile ilgili, kendine has grleri olmamakla birlikte bu alanda satr aralarndan edinebileceimiz baz grleri bulunmaktadr. Onun, Allahn mutlak hkimiyetini kabul etmesi yannda insana da vurgu yaptn mam Earnin: Kelm, zorunlu ve sonradan kazanlm (iktisb) olur 12 ve Abdullah b. Kllba gre kraat, okunandan bakadr. Okunan, Allah ile kimdir. Nitekim Allah zikir, Allahtan bakadr. Zikredilen, kadm ve ezelde mevcuttur. Onun zikri muhdestir. Ayn ekilde okunan ile Allah ezelde mtekellimdir. Kraat ise muhdes ve mahlktur. O, insann kazancdr (kesbulinsn) 13 szlerinden anlamak mmkndr. Bylece, insann fiili olan kraati; insann kesbi olarak nitelemek suretiyle, Allah hlik, kul ksib anlayn zgn bir ekilde dile getirmi olmaktadr. Ancak kulun bu kesbinin fiil zerinde ne kadar etkisi olduunu Earnin zikrettii bu ifadelerden renmek mmkn olmamaktadr. Kesb kavramnn Eb Hanfe 14 ve Drar b. Amr 15 tarafndan bn Kllbtan nce dile getirildiini de belirtmek gerekmektedir. 16

11 12 13 14

15 16

Bkz. Taftazn, erhul-Akid, s. 210. Ear, Maklt, II, 605. Ear, Maklt, II, 601602. Kullarn hareket ve skn cinsinden olan fiillerinin tamam gerekte onlarn kesbleridir. Aliyyul-Kri, ehul-fkhil-ekber, Msr, 1375/1955, s. 49. Bkz. Ear, Maklt, I, 281 Bkz. Yusuf evki Yavuz, bn Kllb, DA., XX, 157.

69

Onun kader anlay iinde insan fiilleri (efl-i ibd), Allahn yaratmas ve insann kesbi iledir. Fakat insan, fiillerinde ne kadar aktif rol oynar ve bu kesbinde ne kadar pay sahibidir? Bu ksmlar onun snrlar izilmi bir kesb anlay iinde bulmak biraz zorlamay gerektirmektedir. Unutmamak gerekir ki, bni Kllb elBasrnin benimsedii bu kesb anlay, Allahtan baka yaratc yoktur. Kullarn ktlklerini de yaratan Allahtr. Kullarn fiilleri Allahn yaratdr. Kullar bir ey yaratmaya g yetiremezler. Onlarn bir ey yaratmaya kudreti yoktur. 17 grlerine dayanmaktadr. Bu cmlelerin muhtevasndan; kulun bir ey yaratmaya kudreti yoktur, meydana gelen fiiller Allah tarafndan yaratlr, grnrde kulun bir kesbi olsa da fiil icrada aktif deildir, anlamlar kmaktadr. nsann kudret ve iradesini bir i yapmaya ynlendirmesi olarak kelm ilminde kavramlaacak olan kesb, onun sisteminde olmakla birlikte bu anlam kazanm grnmemektedir. ok belirgin ve snrlar izilmi bir kesb kavram onun grleri iinde yer almamaktadr. Belirgin olan ise; Halk Allahtan, kesb de kuldandr anlaydr. Onun ortaya koyduu bu kesb anlay, kendisinden sonra Ear mezhebinin de kesb teorisi olarak ekillenecek 18 ama ne olduu tam olarak anlalamayan anlamnda; Earnin kesb meselesi gibi diye darb- mesel olacaktr. 19 bn Kllb, iyi ya da kt olsun kullarn btn fiillerinin Allahn iradesiyle ortaya kacan ve yaratlacan buna mukabil kullarn hibir ey yaratamayacan syler. Bu fiillerin Allaha nispeti mcmelendir, tafsilatta ise Allah (cc), ktlkleri ve gnahlar irade etti, denilmez. el-Badd (v. 429/1037), onun bu konudaki grlerini naklederek dorudan renmemize imkan verir. Onun kullarn fiilleri ile ilgili mstakil bir eseri olduu da hatrlanacak olursa bu bilgiler son derece deer arz eder. stadmz (eyhun) Eb Muhammed Abdullah b. Sad dedi ki: -zetle diyorum.- Allah (cc), hayryla erriyle btn hdislerin sonradan ortaya kmasn irade etti. -Tafsilatyla demiyorum.- Allah, btn havadisin cmlesini irade etmi olsa da, ktlkleri irade ediyor, demiyorum. Aynen duada zet olarak: Ey cisimleri yaratan! diye dua ettiim halde varlklarn hepsini O yaratm olmasna ramen, tafsilen: Ey maymunlar, domuzlar, kan ve pislikleri yaratan! diye dua etmiyorum. 20 Bu grlerin doruluunu, Seleften aktarlanlarla karlatrma yaparak test edebilme imknna sahibiz. Onlarn bu konudaki anlaylar da ayn saylabilecek niteliktedir. Onlar, Allahn erri emretmediini, aksine onu yasakladn, hayr emrettiini ve murat
17 18 19 20

Bkz. Ear, Maklt, I, 291. Bkz. el-Badd, Uslud-dn, s. 134 vd. Bkz. Taftazni, erhul-Akid, s. 198 vd. el-Badd, Uslud-dn, s. 104, 145146.

70

etmi olsa da, erden raz olmadn sylerler. 21 O da, Selefin kendisine kadar gelen insan fiilleri, hayr ve er grlerini formle ederek benimsemi grnmektedir. Ebul-Mun en-Nesefnin bildirdiine gre bn Kllb, insann fiili olduunu kabul etmektedir. Bu fiil kesb olarak isimlendirilmekte ve Allahn yarat olduu kabul edilmektedir. Bu kanaati onunla birlikte Ebul-Abbas el-Kalnis de savunmaktadr. Buna gre fiil; makdr ve mefl olan her eyin genel addr. Bizim fiilimiz Allahn makdru ve mefldr. O fiil Allah yaratm ve yapmtr. Ayn ekilde fiil, Allahn takdiri olana da, kulun takdiri olana da taalluk eden bir isimdir. Hatta insann konumas, Allahn kudretine nispet edildiinde halk, kulun kudretine nispet edildiinde kesb adn alr ve bir fiilde iki fil messir olur. 22 bn Kllbn kader anlayn ekillendiren grlerden biri de Pezdevnin nakillerinde bulunmaktadr. Onun baka bir kaynakta bulunamayan kudret-fiil ilikisi 23 hakkndaki tespit edemediimiz grn Pezdev yle nakletmektedir: Ebul-Hasen el-Ear ve Eb Muhammed Abdullah b. Sad el-Kattn (bn Kllb) kudretin fiille birlikte olduu grndedirler. Ad geen bu iki bilgin Snnet ve cemaat ehli ile birliktedirler. Ayrca Mcebbireden Bir el-Meris, Mutezileden el-Hseyn en-Neccr el-Basr ile Hiam b. Hakem de yukardaki inantaydlar. Ancak Ebu Hanfe unlar sylyordu: Taat kuvveti masiyet iin, masiyet kuvveti de taat iin geerli ve uygundur. 24 Bu gr bn Kllb ile birlikte, aralarnda Eb Sehl el-Kalnis ve olu Ebu Sadin de bulunduu Eariyyeden bir topluluk benimsemitir. 25 Bu konuda Ehl-i Hadsin Hi kimse yapmadan nce bir eyi yapmaya g yetiremez (istitaat). Veya Allahn ilminden bir eyi karmaya veyahut ta Allahn olmayacan bildii bir eyi yapmaya g yetiremez (kudret) eklindeki grlerini hatrlayacak olursak Pezdevnin naklettii ile o grler arasnda tam bir rtmenin olduunu sylemek mmkn grnmektedir. Sanki bu cmleler istitaatin fiille beraber ve fiilden nce olmasnn mmkn olmad kanaatini vermektedir. 26 Onun bu konuda net bir grn tespit etmek son derece gtr. Takdir edilecei gibi konu
21 22 23

24 25 26

Ear, Maklat, I, 294. Nesef, Tebsratl-Edille, I, 337; kr. Badd, Uslud-Dn, s. 137. Ebul-Mun, kelmclarn stlahnda; kuvvet, kudret, takat ve istitaat kula izafe edilince ayn anlama gelir, demektedir. Bkz. Tebsratl-edille, II, 541 Bkz. el-Badd, Uslud-dn, s. 308. Pezdev, Ehl-i Snnet Akaidi, s. 166; kr. el-Badd, Uslud-dn, s. 308. Bkz. e-elll, Hd bint Nsr b. Muhammed, rul-Kllbiyyetilakadiyye ve eseruh fl-Eariyye f davi akdeti ehlis-snne vel-cema, Mektebetr-Rd, Riyad, 1420/2000, s. 207

71

hakkndaki gr ile ilgili son derece kstl bir malzeme mevcuttur. Onun zamannda insan filinin olumasn ve meydana gelmesini salayan kudret olarak bir istitaat kavramlatrmas olmad iin bn Kllbn sadece fiille birlikte bulunan bir istitat grnn olduunu renmek mmkn olmaktadr. Ama yine de onun bu konudaki grnn doruluunu Ear mezhebinin istitat gr ile test etme imknna sahip olabiliriz. Fakat yine de bn Kllbn istitaat konusuna bir tarif getirdiini ve onu kudret fiille beraberdir eklinde formle ettiini sylemek mmkndr. bn Kllb, Allahn kaza ve kaderinin ilmiyle olan ilikisini de kabul etmektedir. Onun ilminin haricinde hibir eyin gerekleme imknnn olmadn, hayr ve erriyle birlikte gerekleen her eyin Onun bilgisi dhilinde olduunu ispat etmektedir. Ehl-i hadisin bu konudaki grlerini olduu gibi benimsemesinden anlalmaktadr ki, ono gre, her eyin yaratl Allaha aittir Bu arada insann kesbi de olmakla birlikte iman, kfr, nimet ve azab gibi insann manevi dnyasn ilgilendiren hususlar da muvft 27 gryle paralellik arz edecek ekilde kabul edilmektedir. Bunlarn hepsi ya tevfik-i ilh veya hizln erevesinde deerlendirilip Allahn mmin veya kfir kullara birer takdiri olarak grlmektedir. Allah (cc), mminleri, kendisine taat etmeye muvaffak klm (tevfk), kfirleri yardmsz brakmtr (hzln). Mminlere ltfetmi (ltuf), onlar gzetmi (nazar), slah etmi (salah) ve hidayet etmitir (hidyet). Kfirleri slah etmemi, onlara hidayet etmemitir. Onlar da slah etseydi, slih olurlard. Onlara hidayet etseydi, hidayete ermi olurlard. Allah, kfirleri slah etmeye, onlara ltufta bulunmaya hatta onlar mmin yapmaya kdirdir. Fakat kfirleri slah etmeyi, onlara ltufta bulunmay ve onlar mmin yapmay murat etmemitir. Bilindii gibi onlarn kfir olmalarn murat etmi, onlar yardmsz brakm, onlar saptrm (idll) ve kalplerini mhrlemitir (tab). Hayr ve er, Allahn kaza ve kaderiyledir. Onlar (bunlarn iinde bn Kllb da vardr), hayr ve erriyle, tatls ve acsyla Allahn kazasna ve kaderine inanrlar. Onlar Allah dilemedike, kendileri iin bir yarar ve zarara mlik olmadklarna inanrlar. lerinde Allaha snrlar. Her vakit ihtiyalarn Allaha arz ederler. Her halde de Allaha muhta (fakr) olduklarn aa vururlar. Ehl-i hadisin grlerine olduu gibi itirak eden bn Kllbn bu nakledilenlere bir itiraznn olup olmad konusunda bir bilgiye sahip deiliz. Bunlarn hepsine itirak ettii kabul edilirse Hasan Basr, Eb Hanife izgisiyle oluup Ahmed b. Hanbel ile devam eden ve tarih iinde teki olarak grlen Mutezile mezhebine muarz bir Selef/ Ehl-i Snnet yolunu bn Kllb devam ettirmektedir. Kulun
27

Bkz. Tevfik Ycedoru, age., s. 100 vd.

72

Allah tarafndan mmin olarak yaratld, ona doru yolu gsterdii, onlarn ilerini en uygun ekilde dzenledii, onlar gzettii ve onlar itaat etmeye muvaffak kld kabul edilmitir. Hatta Allahn takdiri ile son durumu da bellidir, bilinen bu duruma gre mrn sonlandraca iin kulun bu noktadaki dahli belli belirsiz gibidir. Buna mukabil kfirlere ltfetmemi, hidayetten mahrum brakm, onlara yardmn esirgemi ve ilerini slah etmemitir. Onlarn tam bir mahrumiyet yaamasn arzu etmi ve kfir olarak kalmalarn temin etmitir. Onlara merhametini gndermemesi yadrganacak bir durum deildir. nk sorumlu tutulmak Onun iin geerli deildir. Tam manasyla hkm sahibi ve malik olduu iin yaptndan sorumlu tutulamaz. bn Kllbn bu konuda bunun dnda veya bunlar izah eder mahiyette bir gr nakledilmedii iin nakledilenleri ona mal etmek durumundayz ki, tam bu nokta, ada Mutezile alimleri tarafndan kabullenilmesi imkn dhilinde olmayan bir konudur. Abdullah b. Sad el-Basrnin zulm zlimle kim olan eydir, zulmn bir ksm kastedilmi olsa bile durum ayndr grnde olduu da aktarlmaktadr. Herhangi bir ehirde oturan kiiye, ehrin bir kenarnda oturmu olsa da skinul-beled denmesi gibi ve insanda biraz ilim, kudret bulunmasndan dolay kemaline iaretle lim ve kdir dendii gibi kendisinde zulm bulunan kiiye de zlim demenin caiz olduunu sylemitir. 28 Onun ada olan Mutezile mezhebi ulemasnn, bn Kllbn dnce tarzn iddetle ret eden bir durular vardr. Burada onlarn uzun bir anlatmn yapmann yersiz olduunu dnyoruz. Ancak u kadar var ki, mam Ear eserinin bir blmnde, onlarn kader anlayn aktarrken: Mutezile, Allahn kfr, gnahlar ve bakasnn fiillerinden hibir ey yaratmad konusunda icma etmilerdir dedikten sonra onlarn; iman gzel, kfr irkin grme hususunda icma ettiklerini, yine onlarn; insan fiilinin hliki olduunu, istitaatin fiilden nce bulunduunu ve nceden tespit ve takdir edilmi bir kaderin olmadn savunduklarn syler. 29 Bu ve benzeri grler konusunda onlarn iddialarna bn Kllbn ne cevap verdii hususunda da bilgi sahibi deiliz. Mutezileyi ret 30 konusunda eser yazdn bildiimiz bn Kllbn bu hususlardaki grleri dorusu ilgi ekici olsa gerektir. Fakat ona itiraz sadedinden Mutezile kaynaklar da bir nakilde bulunmamaktadr. Bu noktay da
28 29

30

el-Badd, Uslud-dn, s. 132. Bkz. Ear, Maklt, I, 227-239 vd.; kr. Kd Abdulcebbar, erhul-uslilhamse, s. 323 vd. Bkz. bnn- Nedm, el-Fihrist, s. 270; smail Paa, age., s. 440; mer Rz Kehhle, age., VI, 59.

73

manidar bulmaktayz. Onun Mutezile grlerine en geni tenkitleri getirebilecei konular olarak grdmz kader, efl-i ibd, istitaat ve kudret gibi konulardaki fikirlerinin, kelm ilminin Ehl-i Snnet izgisinde yol alrken kazand ivmeleri tespit asndan ilgin olacan kabul ediyoruz. Sonu Sonu itibariyle bn Kllb el-Basr, yaad asrdaki nemli bir problem hakknda geni olmasa da bir gr beyan etmektedir. Onun anlayna gre her eyin yaratcs Allah (cc)dr. Fakat bu, kul hibir kudrete sahip deildir, demek deildir. Yine Allahn iradesi, kudreti ve yaratmas altnda olan bir irade, kudret ve i yapabilme kabiliyetine kullar da sahiptir. Bunun literatre dhil olan ad kesb olmakla birlikte konunun metafizik boyutundan dolay yine de snrlar izilmi bir kul faaliyetinden sz edilememekte ve esas itibariyle bu husus kader diye hep tartlp durmaktadr. Konunun bu metafizik boyutu, insann hibir zaman zemedii belki de hi zemeyecei bir husus olmakla birlikte her devirdeki sorumlu lim gibi o da aklama denemesinde bulunmaktadr. Onun bu konudaki grleri kendinden sonra bata Eariyye olmak zere dier baz mezheplere tesir etmi ve temelde bir Ehl-i Snnet anlaynn ekillenmesine yol amtr. Fakat yine de vurgulamak gerekirse, metafizik problemler bir artk brakma durumunda olduu iin kader konusunun da problem artklar devam etmekte ve ada aratrmaclarn zerinde yazmalarn beklemektedir. Bibliyografya Abdulcebbr, Kd, Kd mdddn Ebul-Hasen Abdulcebbr b. Ahmed el-Hemedn (v. 415/1024) el-Mun f Ebvbit-Tevhd vel-Adl, (nr. Tah Kd, Hseyin-brahim Medkr ve dierleri), I-XX, Msr, tsz. Abdulcebbr, Kd, erhul-Uslil-hamse, (nr, Abdlkerm Osman), Kahire, 1975. Aliyyul-Kri, Ebul-Hasen Nureddin Ali b. Sultn Muhammed el Herev (v. 1014/1605), erhul- Fkhil-ekber, Msr, 1375/1955. el-Badd, Eb Mansr Abdulkhir b. Thir (v. 429/1037), Usluddn, stanbul, 1346/1927. el-Ear, Ebul-Hasen Ali b. smil (v. 324/936), Makltulislmiyyn vehtilfl-musalln, (nr. Hellmut Ritter), I-II, stanbul, 1930.

74

bnn-Nedim, Ebul-Ferec Muhammed b. shak b. Muhammed (v. 438/1047), el-Fihrist f ahbril-ulemil-musannifn minelkudem vel-muhdesn ve esmi ktbihim, (nr. Dr. Yusuf Ali Tavl), Beyrut, 1322/2002. Kehhle, mer Rza, Mucemul-mellifn, I-XV, Beyrut 1957. en-Nesef, Ebul-Mun, Tebsratl-edille f uslid-dn, (nr. Claude Selame), I-II, Dmak, 1993. zsoy, mer-Gler, lhami, Konularna Gre Kuran, Ankara, 2005. Pezdev, Ebul-Yusr Sadrulislm Muhammed b. Muhammed (v. 493/1099), Ehl-i Snnet Akadi, (ev. erafettin Glck), stanbul, 1980. Taftazn, Kelm lmi ve slm Akidi erhul-Akid, (ev. Sleyman Uluda) stanbul. 1980. Yavuz, Yusuf evki, bn Kllb, DA., XX, stanbul, 1999. Ycedoru, Tevfik, Ehl-i Snnete Giden Yolda bn Kllb ve Kllbiyye Mezhebi, Bursa, 2006.

75