T. C.

SELUK NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS FELSEFE VE DN BLMLER ANABLM DALI DN FELSEFES BLM DALI

GAZZLDE KALP KAVRAMI

Nurbol ABUBAKROV

YKSEK LSANS TEZ

Danman Prof. Dr. Hsamettin ERDEM

Konya - 2009

iv

NSZ nsanolu hem iyilik hem de ktlk ilemeye kabiliyetli bir varlk olarak yaratlmtr. Fakat o, bu iki zt kabiliyet arasnda akn ve perian braklmam, kendisine akl gibi temyiz edici bir kuvvet ve bu kuvveti kullanmak iin kalp gibi ok nemli bir nimet verilmitir. Buradaki kalpten maksadmz, insann sol tarafnda yer alan madd kalple ilgisi olan rabbn latfe diye adlandrlan ruhn bir cevherdir. Bu kalp, metafizik lemin hakikatleri karsnda rperen, titreyen, yumuayan ve duyarl hale gelen, hatt eyann hakkatini anlayan bir konuma sahiptir. Biz de insan iin bu derece nem arzeden kalbi, Gazzlde Kalp Kavram bal altnda yksek lisans tezi olarak almay uygun grdk. Kalp konusunu Gazzl erevesinde ele almamzn sebebi, gerek onun filozof kiilii, gerekse derin tasavvuf yn ve ayn zamanda hyu Ulmid-Dn adl eserinde kalp iin bir blm ayrmasnn (Kitab erhi Acibil-Kalb) ilgimizi ekmesidir. Bu almamzda Gazzlnin hyu Ulmid-Dn, er-Risletl-Lednniyye, Mznl-Amel ve Mericl-Kuds gibi eserleri bata olmak zere birok eserlerine bavurduk. slmn temel kayna olan Kurn- Kerme ve onun en yetkili mfessiri olan Hz. Peygamberin hadislerine de ncelikli olarak atfta bulunduk. Ayrca bu almada tasavvuf sahasyla ilgili baz eserlere de mracaat ettik. almamz bir giri, blm ve sonutan meydana gelmektedir. Girite kalp kavramn ve kalbin mteradiflerini inceledik. Birinci blmde, Gazzlde kalp kavram, mhiyeti ve nemi gibi konular ele aldk. kinci blmde ise, Gazzlye gre kalbin temel fonksiyonlar olan idrak, basret, duygu ve bilgi konularn iledik. nc blmde Gazzlye gre kalp hastalklar ve kalp eitimi konularn inceledik. Sonuta ise gerekli deerlendirmelerde bulunduk. Bu almamzn her aamasnda bizden ilgi ve desteklerini esirgemeyen deerli danman hocam Prof. Dr. Hsamettin Erdem Beye ayrca birok tavsiye ve yardmlarndan faydalandm Dr. Mustafa ztrke ve dier hoca ve arkadalarma teekkrlerimi arz ederim. Nurbol ABUBAKROV Konya - 2009

T.C. SELUK NVERSTES Sosyal Bilimler Enstits Mdrl

rencinin

Ad Soyad Ana Bilim / Bilim Dal Danman

Nurbol ABUBAKROV Numaras: 064245021009 Felsefe ve Din Bilimleri/ Din Felsefesi Prof. Dr. Hsamettin ERDEM Gazzlde Kalp Kavram ZET

Tezin Ad

Bu almamzda kalp kavramn Gazzlnin kendi eserleri erevesinde deerlendirdik. Gazzlnin hyu Ulmid-Dn, er-Risletl-Lednniyye, Mznl-Amel ve Mericl-Kuds gibi eserleri bata olmak zere birok eserlerine bavurduk. slmn birinci kayna olan Kurn- Kerme ve onun en yetkili mfessiri olan Hz. Peygamberin hadislerine de ncelikli olarak atfta bulunduk. Ayrca bu tezde tasavvuf sahasyla ilgili baz eserlere de mracaat ettik. almamz bir giri ile blmden meydana gelmektedir. Girite kalp ve kalple ilgili terimler incelendi. Birinci blmde, Gazzlde kalp kavram, mhiyeti ve nemi gibi konular ele alnd. kinci blmde ise, Gazzlye gre kalbin temel fonksiyonlar olan idrak, basret, duygu ve bilgi konular ilendi. nc blmde de Gazzlye gre kalp hastalklar ve eitimi konular incelendi. Sonu olarak Gazzlde kalp insan iin merkezdir. Kalp eyann hakikatini bilir ve anlar; kalp bilgi ve hikmetin merkezidir. Kalp Allah bilir ve ona inanr. Kalp insan iin en nemli bir organdr.

Anahtar Kelimeler: Gazzl, Kalp, Akl, Nefs, Bilgi, Duygu

vii

NDEKLER Bilimsel Etik Sayfas ................................................................................................ ii Tez Kabul Sayfas........................................................................................................iii nsz...................................................................................................................... iv zet ......................................................................................................................... v Summary ................................................................................................................ vi GR KALP KAVRAMI VE KALP KAVRAMININ MTERADFLER 1. Kalbin Kelime ve Terim Anlam .......................................................................... 1 2. Kalp Kavramnn Mteradifleri ............................................................................ 3 2.1. Sadr............................................................................................................ 3 2.2. Fud ........................................................................................................... 5 2.3. Nefs ........................................................................................................... 6 2.4. Akl ............................................................................................................ 8 2.5. Lb .......................................................................................................... 11 BRNC BLM GAZZLDE KALP KAVRAMI, MHYET VE NEM 1.1. Gazzlde Kalp Kavram ................................................................................ 13 1.2. Gazzlye Gre Kalbin Mhiyeti .................................................................... 24 1.2.1. Kalbin Deikenlii ............................................................................... 26 1.2.2. Kalbin Etkiye Ak Oluu ...................................................................... 29 1.2.2.1. Kalbi eytan ve Melein Ynlendirmesi ........................................ 30 1.2.2.2. Kalbi nsan ve evrenin Ynlendirmesi ......................................... 32 1.3. Gazzlye Gre Kalbin nemi ....................................................................... 36 KNC BLM GAZZLYE GRE KALBN TEMEL FONKSYONLARI 2.1. drak ve Basret ............................................................................................... 40 2.2. Duygu ............................................................................................................. 43 2.2.1. Olumlu Duygular................................................................................... 43 2.2.1.1. Sevgi.............................................................................................. 44 2.2.1.2. mit............................................................................................... 46 2.2.2. Olumsuz Duygular ................................................................................ 47

viii

2.2.2.1. Gazap............................................................................................. 48 2.2.2.2. Korku............................................................................................. 50 2.3. Bilgi ................................................................................................................ 51 2.3.1. Kalp-Bilgi likisi .................................................................................. 53 2.3.2. Kalpte Bilginin Domasn Engelleyen Hususlar ................................... 59 NC BLM GAZZLYE GRE KALP HASTALIKLARI VE ETM 3.1. Gazzlye Gre Kalp Hastalklar ................................................................... 61 3.1.1. eytann Kalbe Mdahale Yollar .......................................................... 61 3.1.2. Kalp Hastalklar ................................................................................... 65 3.1.2.1. Uzun Emel ..................................................................................... 65 3.1.2.2. Acelecilik ....................................................................................... 67 3.1.2.3. Haset .............................................................................................. 69 3.1.2.4. Kibir .............................................................................................. 73 3.2. Gazzlye Gre Kalbin Eitimi ...................................................................... 78 3.2.1. Nefs Tezkiyesi....................................................................................... 78 3.2.2. badet .................................................................................................... 86 3.2.2.1. Namaz............................................................................................ 87 3.2.2.2. Oru ............................................................................................... 92 3.2.2.3. Zekt .............................................................................................. 99 3.2.3. Sabr .................................................................................................... 103 3.2.4. hls .................................................................................................... 108 Sonu ................................................................................................................... 112 Kaynaka ............................................................................................................. 114 zgemi ............................................................................................................. 118

ix

KISALTMALAR

a.g.e. a.g.m. a.g.t. b. Bkz. c. DA DB Haz Hz. MFAV Nr r.a. s. s.a.v. sad. sy. TDV thk trc. ts. v. yay.

: Ad Geen Eser : Ad Geen Makale : Ad Geen Tez : bn : Baknz : Cilt : Diynet Vakf slam Ansiklopedisi : Diynet leri Bakanl : Hazrlayan : Hazreti : Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi Vakf Yaynlar : Nereden : Radiallahu anh (anh) : Sayfa : Sallallahu aleyhi ve sellem : Sadeletiren : Say : Trkiye Diyanet Vakf : Tahkik eden : Tercme eden : Tarihsiz : Vefat : Yaynlar

GR KALP KAVRAMI VE KALP KAVRAMININ MTERADFLER nsann organlar ierisinde nemli bir konuma ship olan kalbi, Gazzl dncesinde ele almadan nce, kalbin lgatlerde ne anlama geldiini, Kurn ve snnette hangi mnada kullanldn ve kalp kavramnn mteradiflerini

inceleyeceiz. Acaba kalbin kelime ve terim anlamlar nelerdir? Mteradifleri var mdr varsa nelerdir? Bu gibi sorular zerinde konuyu ele alacaz. 1. Kalbin Kelime ve Terim Anlam Kalp, ka-le-be fiilinin masdardr. oulu kulb, eklb, klebe ya da eklub olup,1 akl, merkez, i, z, esas, cevher, meselenin ruhu anlamlarn tar. Fiil halinde kullanlnca, devirmek, zihninde evirip evirmek, bozmak, duruma uymak, deitirmek, bir eyi bulunduu halden bir baka hale evirmek, altn stne getirmek mnlarn ifade etmektedir2 Kalbe kalp denilmesi, eitli etkiler sebebiyle srekli bir deiim ierisinde bulunmasndan ya da insann madd ve manev varlnn zn oluturmasndandr.3 Vcutta kan deverann gerekletirmesi ve irade, idrak, duygu ve bilgi gibi manev dinamikleri, aksiyon haline evirmesi sebebiyle de bu ismi ald sylenebilir. Manev dinamiklerin mahhas bir ekilde tezhrne sebep olmas, mahhas tezhrlerden manev sonular karabilmesi de kalbin bu evirici zelliini teyid etmektedir4 Kalp terim olarak iki anlamda kullanlmtr: Birincisi, gsn sol tarafnda, sol memenin altna doru yerletirilmi am kozalana benzeyen ve yaps, dokusu ve biztih mteharrik olma gibi zellikleri itibariyle bedendeki dier uzuvlardan farkl olan ve vcutta kan deverann gerekletirmek suretiyle insan hayatnn devamn salayan zel bir et parasdr.

bn Manzr, Lisnul-arab, Beyrut, 1997, I/687 Rb el-sfehn, el-Mfredt fi Garbil- Kurn, trc, Abdulbaki Gne, Mehmet Yolcu, stanbul, 2007, II/391; Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul, 1991, s. 274; bn Manzr, a.g.e., I/687 3 Rb, a.g.e., II/392 4 dem Ergl, Kurn ve Snnet Inda Kalb Hayat, stanbul, 2000, s. 96
1 2

Dilimizde yrek diye mehur olan bu et paras, tp ilminin megul olduu cismn kalptir.5 kincisi ise birincisinin ilah ve rhn boyutu ve ayn zamanda uur, vicdan, idrak, duygu, akl ve irde gcnn merkezi olan bir varlktr. Tasavvuf ehli buna hakkat- insniyye, filozoflar da nefs-i ntka demilerdir. nsann asl hakikati (benlii) de ite bu kalptir. Bu yn itibariyle insana lim, rif ve mdrik denilmitir. Allaha muhatap olan, sorumlu tutulan, cez gren, mkfat alan hep bu nrn cevherdir. 6 Ummiyetle gnl derken kastettiimiz bu kalp, deta ruhumuzun bir gzdr. Basret, bunun nazar; akl, ruhu; irde, bir kuvvetidir. Bunu ruhumuzun kendisi telakk edenler de oktur. Kuranda ve Snnette, Kuran ilimlerinde, din ilminde, ahlak ilminde ve edebiyatta kalp denilince bu ikinci mna kastedilir. 7 Kalbin dier anlamlar daha ok meczen verilmi mnalardr.8 Kalp iin kabiliyetlerin toplam9, ruh ve nefis arasnda insaniyeti tahakkuk ettiren nrn bir vsta10 insann i dnyas11 gibi tarifler de yaplmtr. Rb elsfehn (v. 502/1108) can/ruh, 12 ilim,13 anlay,14 ecaat15 ve korku16 gibi kalbe ait mnalarn, Kurn- Kerimde zaman zaman kalp kelimesiyle ifde edildiini syler.17 Lgatlerde kalp kelimesinin zaman zaman fud, akl, bir eyin z, ortas ve hakikati gibi anlamlarda kullanldna da iaret edilmitir.18 Tasavvufta ise deiik anlamlar tar. yle ki, a) lh hitabn mahalli ve muhatab. b) Marifet ve irfan denilen tasavvuf bilginin kayna, kef ve ilham mahalli. c) lh genilik (vusat-i ilhiye) mahalli; Allahn evi, yere ve ge
Elmall, M. Hamdi Yazr, Hak Dini Kur an Dili, sad. Heyet, stanbul, ts, I/193 Crcn, et-Ta rft, Beyrut, 1403/1983, s. 178; Elmall, a.g.e., I/193; Gazzl, hy u ulmid-dn, trc, Stk Glle, stanbul,1998, III/11 7 Elmall, a.g.e., I/193 8 Tehnev, Kef Istlahtil-Fnn, Beyrut, ts, III/1170 9 Hseyin Aydn, Muhsibnin Tasavvuf Felsefesi, Ankara, 1976, s. 47 10 Kn, Mucemu Istlhtis-Sfiyye, Khire, 1992, s. 162 11 Hakm et-Tirmiz, Beynul-fark beynes-sadr vel-kalb vel-fud vel-lb, Khire, 1958, s. 33 12 Ahzb, 33/10 13 Kf, 50/37 14 Enm, 6/25; Tevbe, 9/87 15 l-i mran, 3/126 16 Ahzb, 33/26 17 Rb, a.g.e., II/393 18 Frzbd, Kmsul-muht, Beyrut, 1407/1987, s. 163
5 6

smayan Allahn iine sd yer. d) Tecell aynas ilh isim ve sfatlarn en mkemmel ekilde tecelli ettii yer. e) Kalp gz (aynul-kalb, em-i dil). Bu gzle insan gayb ve ilh leme ait hususlar grr. f) Kalb-i vcd. Varln kalbi, insan- kmil gibi.19 2. Kalp Kavramnn Mteradifleri Kalp kavramnn mteradifleri, lgat limlerini, mfessirleri, tasavvuf ehlini byk lde megul etmi ve buna bal olarak da farkl yorumlar ortaya kmtr. Sz konusu kavramlardan kastmz; Sadr, Fud, Nefs, Akl, Lbbtr. Biz aada bu kavramlar hakkndaki lgat limlerinin grlerini, Kurn ve snnette hangi mnalara geldiini ele alacaz. 2.1. Sadr Sadr kelimesi: Arapada sadera fiilinin mastardr. oulu sudr olarak gelir. Sadr, lgat itibariyle isim olarak, gs, kutu, hazne, yrek, kalp, gnl, bir eyin ba taraf veya en st ksm, kiinin yneldii taraf, boyundan karn boluuna kadar olan vcudun n ksm anlamna geldii gibi, reis ve kumandan manasna da gelir. 20 Fiil olarak kullanlnca: kmak, ileri gitmek, ortaya kmak, kabarmak, ayaa kalkmak, vcda getirmek, rnn kmas, ilan etmek, olmak, srarla istemek, zorla almak, vazgeirmek, dnmek, mnlarn ifde etmektedir.21 Sadr kelimesi, kalbi iine almas (mahalliyet) veya kalbin, sadrn bir paras olmas (cziyyet) sebebiyle zaman zaman kalp anlamnda da kullanlmtr.22 Kuran- Kerimde geen kalp kavramnn akl ve ilim, sadr kelimesinin ise bunlarla birlikte ehvet, gazap ve nefsn arzular anlamna geldiini syleyenler de olmutur.23 Hakm Tirmiz, sadr kavramn izah ederken, onun, kalbin d blgesi olduunu syler. Bu ismin verilmesine sebep olarak da kalbin balangc olmasn gsterir. Ona gre sadr, vesvesenin, kibrin, kinin, ehev arzularn, temenn ve ihtiyalara ait duygu ve dncelerin mahallidir. Zaman zaman daralp genileyebilir. slm
Sleyman Uluda, a.g.e., s. 274 bn Manzr, a.g.e., IV/445-446; Rb, a.g.e., II/50-51 21 bn Manzr, a.g.e., IV/445-446 22 Rz, Mefthul-ayb, Beyrut, 1411/1990, VIII/13 23 Rb, a.g.e., I/51
20 19

nurunun ve kesb ilimlerin korunma mahallidir. Sadr gzn beyazna, kalbi gzn siyahna, fud ise, gzbebeine benzetir. Fud ierisindeki kalbin nuruna gelince, onu gz bebeinin sahip olduu a e deer sayp lb kavramyla ifde etmektedir.24 Sadr kelimesi, Kuran- Kerimde birok ayette kullanlmtr. Bunlardan bir ksm yledir: a) Allah Telnn gslerde olan bilmesini ifde eden yetler: Allahtan korkun; nk Allah, gslerin iindekini bilir25,Rabbin elbette gslerinin gizlediini de onlar n aa vurduklar n da bilir.26 b) Sadrn almas (erh) ve daralmas (diyk) ile ilgili yetler: Allah kimi doru yola iletmek isterse onun gsn slma aar; kimi saptrmak isterse onun gsn, (o kimse) ge kyormu gibi dar ve tkank yapar.27, Allahn gsn

slama at kimse, Rabbinden bir nur zerinde deil midir?28

c) Sadrn if bulmasn ifde eden yetler: Ey insanlar, size Rabbinizden bir

t, gslerde olan (skntlar)a bir if ve inananlara bir yol gsterici ve rahmet

gelmitir29, Onlarla (mriklerle) sava n ki Allah, sizin ellerinizle onlara azp etsin, onlar rezil etsin, sizi onlar n zerine getirsin ve mminler topluluunun gslerine if versin.30 Sadr kelimesi Kuran- Kerimde sz konusu kullanm yerlerinden baka arzu ve ihtiya mahalli31, kalplerin bulunduu mekn32, bilgilerin korunduu yer33, kin34, kibir35, korku36 ve vesveselerin yer ettii mahal37 gibi tabir ve hususlar iinde kullanlmtr.
Hakm et-Tirmiz, a.g.e., s. 35-36; Mustafa ztrk, Hadislerin Inda Kalbin Deeri, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 1996, s. 5 25 Mide, 5/7 26 Neml, 27/74 27 Enm, 6/125 28 Zmer, 39/22 29 Ynus, 10/57 30 Tevbe, 9/14 31 fir, 40/80; Har, 59/9 32 Hac, 22/46 33 Ankebt, 29/49 34 Araf, 7/43 35 fir, 40/56 36 Har, 59/13 37 Ns, 114/5
24

2.2. Fud Lgatte kalp anlamna gelen fud kelimesi, Arapada f-e-d kknden treyen bir isimdir. oulu efidedir.38 Yanp tutumak anlamndadr. Kalbe bu ismin verilmesi sevgi ve ac gibi duygular sebebiyle yanp tutumasndandr.39 Ayrca onun kzartlm et renginde olmas da bu ismin verilmesine sebep olmu olabilir. Nitekim atete kzartlm et, fed diye vasflandrlr.40 lahi tecellileri temaa ve seyretme mahalli olup atvar- sebann ncsdr.41 Kalbe nisbeti, gz bebeinin gze, ceviz znn cevize nisbeti gibidir. Kalp sadrn ortasnda olduu gibi fudta kalbin ortasndadr.42 Zaman zaman, kalbin ortas, klf, ii gibi mnlarda da kullanlmtr. Fud kalbin klf diye tarif edenler, kalbi de siyah noktacn (sveyd) ad olarak deerlendirmilerdir.43 Fud kelimesi, Kuran- Kerimde on alt yerde zikredilir. Kuranda getii itibariyle, sorumlu tutulan,44 tasdik ve tekzip eden, 45 meyleden, 46 cezalandrlabilen47 ve halden hale evrilebilen48 bir zellie sahiptir. Bu zelliklerden hareketle fud kelimesinin, kalp kavram ile e anlaml (mterdif) olduunu syleyebiliriz. Nitekim bir hadis-i erifte kalp ve fud kelimeleri bir arada kullanlmtr: Yemen halk size geldi. Bunlar, gnlleri (efide) ok yufka ve leri (kulb) pek yumuak kimselerdir49 Bir dier rivyette leri ok zayf, gnlleri pek ince50 ifadesi gemektedir. Bu hadislerde geen iki kelimenin, tekid iin tekrar edildiini syleyenler varsa da in vasf incelik, fudn vasf yumuaklk olduundan vasflarna uygun olarak zikredilmitir.51

38 39

bn Manzr, a.g.e., II/329 Rb, a.g.e., II/348; bn Manzr, a.g.e., III/329 40 bn Manzr, a.g.e., III/329; Mustafa ztrk, a.g.t., s. 3 41 Sleyman Uluda, a.g.e., s. 182 42 Hakm et-Tirmiz, a.g.e., s. 38 43 bn Manzr, a.g.e., III/329 44 sr, 17/36 45 Necm, 11/120 46 brhim, 14/37 47 Hmeze, 104/7 48 Enam, 6/110 49 Buhr, Megz, 74, stanbul, 1992; Mslim, man, 90, stanbul, 1992 50 Mslim, man, 84 51 Bkz., bn Manzr, a.g.e., I/687; Mustafa ztrk, a.g.t., s. 4

2.3. Nefs Nefs kavram lgatlerde bir eyin tamam, cevheri, ruh, hayatn ilkesi, can, kii, kendi, z varlk, bir eyin zat ve kendisi, ehvet ve gadabn mebdei olan kuvve-i nefsaniye, ftr meyl, bedenin hiss istekleri gibi manalara gelir. 52 Istlah olarak da u tariflerin yapldn grmekteyiz: Crcn (v. 816/1413) nefs kavramn, Hayat, his ve irde gcnn taycs olan latf cevherdir eklinde tanmlar ve Bu cevher, bedenin aydnlatcsdr. I bedenin i ve dn (zhir ve btnn) aydnlatrsa uyanklk; yalnz iini aydnlatrsa uyku; her ikisini de aydnlatmayacak olursa lm meydana gelmi olur53 tesbitinde bulunur. Gazzl (v. 505/1111) nefs kelimesinin birok anlamnn olduunu ifade ettikten sonra zellikle ikisi zerinde durur. Ona gre insanda bulunan gazap ve ehvet gcne topluca nefs denildii gibi, insann hakikat, zt diyebileceimiz manev latfeye de nefs ad verilmitir. 54 Rzye (v. 606/1209) gre nefs, bir cevherdir ki btn idrakler, fiiller ona aittir. Nefsin bedene ilgisi vastas iledir. Nefs, kalp aracl ile bedenin dier

uzuvlarna etki eder. Bedenin her bir uzvu nefsin leti konumundadr. Mesel gz grme, kulak iitme ve dil konuma aracdr.55 Elmall (v. 1361/1942) da nefsi, Ruh ile bedenden mrekkep olan zt veya bedeni mdebbir olan ruhtur56 eklinde tarif ettikten sonra, bunun kalp ve ruh mnasna geldiini ayrca er rfte, ehvet ve gazabn temeli olan nefsn kuvvetin de nefs diye isimlendirildiini ifde eder.57 Nefs kavramyla ilgili Sleyman Ate u izah yapar: Aslnda nefs, nefes alan canl anlamna gelir. Her canl eyde ruh vardr. Organizma iinde bulunan can (ruh), nefistir. nk onun hayat nefes (solunum) iledir. Esasen esinti, rzgr anlamna gelen ruh da hayat soluu demektir. Bu soluk maddeye girince nefs adn alr. Ruh

52 53

bn Manzr, a.g.e., VI/233-236; Rb, a.g.e., II/730-731 Bkz., Crcn, a.g.e., s. 243 54 Gazzl, hy, III/12-13 55 Bkz., Rz, Kitbn-nefs ver-rh, Tahran, 1364/1944, s. 5 56 Elmall, a.g.e., VI/ 496 57 Elmall, a.g.e., I/203

denince, maddeden soyutlanm can anlalr. Ne bedene, ne de bedenli bir canlya ruh denmez. Ruh, canlnn bedensiz varldr. Bedene hayat veren ruhtur58 Nefs, Kuranda ve Kurana dayanan tasavvufta nemle zerinde durulan temel bir kavramdr. Yine nefs, Allah tarafndan insanlara yaamalar, beslenip bymeleri, oalmalar iin gayret ve enerji kayna olarak verilmi bir kuvvettir. Fakat nefsin isteklerine tamamen uymamalar ve Allahn emir ve yasaklaryla izilen srat- mstakmin hudutlar arasnda tutulmas kendilerine emredilmitir. Hibir zaman tamamen doyurulamayacak olan nefsin istekleri akln, toplumun ve terbiyenin basksyla uur altna hapsedilir.59 Sfler, nefs terimiyle, kulun kt vasflaryla yerilen, knanan, ho karlanmayan huy, fiil davran ve eilimlerini kasteder. Kt zellikler ikiye ayrlr. Birincisi iradesine bal olarak iledii, dine aykr ve gnah dediimiz davranlar, ikincisi de, ho karlanmayan kt huylardr. 60 Hakm Tirmiz (285/898)ye gre nefs, temelde cismn zellikler tamakla birlikte, soyut bir karakter de arzetmektedir. O yle der: Nefsin z, dumana benzer scak bir rzgar, kt davrantan doan bir karanlktr. Nefsin ruhu aslnda nrndir. Bu nurluluk, gzel davran ve samimi bir yakarla birlikte Allahn yardmyla gzellemeye balar. Nefsin gzellemesi, ancak kulun kt heveslerine kar koymas, ondan yz evirmesi, alk ve iddetle onu yenmesiyle gerekleir.61 Tasavvuf dncede nefsin nasl eitilip gzel huylarla donatlabilecei zerinde durulur. Tasavvufta Nefsini bilen Rabbini bilir dsturuyla farkl bir nefs anlaynn hkim olduunu grmekteyiz. Kavramn nefs, enfs ekilleri, Kuranda daha ok, eitli varlklarn kendilerine (zatlarna) dellet eden dnl zamir olarak kullanlmtr.62 inizdekini (M f enfsikm) aa vursanz da gizleseniz de Allah ondan dolay sizi hesaba ekecektir63 yetinde olduu gibi nefs kavramnn, bazen kalp (i
Sleyman Ate, nsan ve nsanst, stanbul, 1985, s. 170 Hasan Mahmut amdibi, ahsiyet Terbiyesi ve Gazl, stanbul, 1994, s. 147 60 Kueyr, er-Risletl-Kueyriyye f ilmt-tasavvuf, Beyrut, 1990, s. 86-87 61 Hakm et-Tirmiz, a.g.e., s. 83 62 Bkz., li mrn, 3/61; Ysuf, 13/54 63 Bakara, 2/284
58 59

lem)64 ve bazen de can65 anlamnda kullanlmtr. Kelime Kuranda mutlak olarak kullanldnda ise genelde insana dellet eden ve dilimize kii ya da kimse diye tercme edebileceimiz bir mnaya gelmektedir.66 Kuran- Kerimde nefs, zaman zaman gnaha temyln ve dnyaya ait isteklerin odak noktas olarak gsterilir.67 Gnaha dren,68 btla tevik eden69 odur. Hev ve hevese tabi olmak70 ve cimrilik71 gibi kt huylarn temelinde onun fonksiyonu byktr. Bu sebeple nefsi kontrol altnda tutmak gerekmektedir.72 Ksaca nefs kavram, kelime olarak farkl anlamlara gelse de, slam limlerince bu kavrama farkl anlamlar yklense de bizim dncemize gre doru olan yaklam udur; insana nefhedilen (frlen ) ve Rabbin emrinden ya da Rabbin emri cinsinden ibaret olan ruh bedene taalluk edince nefs adn alr. Bu nefs, ilh bir dzenlemeyle belli bir ekil aldktan sonra, ilham yolu ile fcur ve takv ad verilen bozulma ve korunma melekeleri diyebileceimiz kabiliyet tohumlaryla mcehhez klnr. nsan Allahn fazl ve rahmeti sayesinde yapt iyi amellerle nefsine ilhm edilen fcru temizler ya da etkisiz hale getirir ve takvy gelitirirse kurtulmu olacak, aksi halde hsrnda kalacaktr. 2.4. Akl Akl, arapa bir kelimedir. Szlk anlam, ahmakln zdd, ilim ve idrak mnasna geldii gibi, mani olmak, engellemek, alkoymak ve balamak anlamna da gelir. Akla bu ismin verilmesinde, sahibini ktlklerden menedip tehlikelerden alkoymas etkili olduu sylenmektedir. oulu ukldur.73 Akln bir baka manas ise bilmek, anlamak, uurlu olmak, duymak, temkinli ve iinde gcnde derli toplu olmaktr.74

Araf, 7/205; Fecr, 89/27 Enam, 6/93 66 Bakara, 2/48, 123, 233; li mran, 3/25, 30 67 dem Ergl, a.g.e., s. 116 68 Kf, 50/16; Ysuf, 12/53 69 Th, 20/96 70 Necm, 53/23 71 Tebn, 64/16 72 Kehf, 18/28 73 bn Manzr, a.g.e., XI/458 74 Hseyin Atay, Kur nda man Esaslar , Ankara, 1998, s. 101
65

64

Akl kelimesi Latincede ratio, intellectus kelimeleriyle ifade edilirken, Yunancada naus kelimesi ile ifade edilmektedir.75 Bir ok ilim dalnn ilgisi dolaysyla akln muhtelif tarifleri yaplmtr. Rb el-sfehn (v. 243/1108) yle der: lmi elde etmeye yarayan gce akl denir. Yine insann bu kuvve ile elde ettii ilme de akl ad verilir. Bunun iin Hz Ali (v. 40/660), akln matb (doutan sahip olunan) ve mesm (matb aklla elde edilen) olmak zere iki ksm olduuna iret etmitir. Kuran- Kerimde gerei gibi kullanlmad iin yerilen akl, mesm akldr. Aklszlk sebebiyle kuldan sorumluluun kalkt bildirilen yerlerde ise akldan maksat, matb akldr. 76 Gazzl (v. 502/1111) akln birok anlamda kullanldn ifade ettikten sonra u iki mna zerinde durur: Birincisi, eynn hakikatini bilmektir. Bu anlamda akl, kalpte bulunan ilim sfatna verilen isimdir. kincisi ise ilimleri idrak eden cevher anlamndadr. Bu durumda ise akl, kalp mnasna gelir.77 Seyyid erif Crcn (v. 816/1413) ise aklla ilgili birok tarife yer verir. Bazlar unlardr: Akl, hakikatte maddeden mcerred ise de, madd fonksiyonlarn icrsnda onunla bereber bulunan bir cevher olup kiilerin ben diye tarif ettikleri nefs-i ntka dr. Kalpte bulunan ve kendisiyle doru ile yanln, hak ile btln bilindii nurdur. Esasen akl, zihin ve nefs ayn hakikattr. Bu bir tek hakikate, idrak edici olmas ynyle akl, bedene etkisi sebebiyle nefs, idrke kabiliyetli olmas itibriyle de zihin denilmitir.78 Muhammed Hamdi Yazr (v. 1942)da akl, madeni kalp ve ruhta, us dimada bulunan ve duyu organlar ile elde edilemeyen eyleri idrak eden manev bir nur olarak tarif eder.79

Sleyman Hayri Bolay, Akl, DA, stanbul, 1989, II/238 Rb, a.g.e., II/232-233 77 Gazzl, hy, III/13-14 78 Crcn, a.g.e., s. 151-152 79 Elmall, a.g.e., I/467
75 76

10

Ayrca akl ilahi bir mevhibedir, Allahn insana bahettii en byk nimettir. lahi bir cevher ve nurdur.80; Akl, sadece insanlara has olan bir kuvvet ve onlarn hayatlarn korumalar iin verilmi ilh bir yeti, silahtr.81 eklinde tarif edenler de vardr. Felsefede ise akl, ruh kuvvetlerin en gls ve en ereflisi, en stn82 olarak kabul edilmitir. Kuran- Kerime gre insan insan yapan, onun her trl aksiyonuna anlam kazandran ve ilh emirler karsnda insann ykmllk ve sorumluluk altna girmesini salayan akldr. Kuranda akl kelimesi biri gemi, dierleri geni zaman kipinde olmak zere krk dokuz yerde fiil eklinde gemektedir. Bu ayetlerde genellikle akletmenin yani akl kullanarak doru dnmenin nemi zerinde durulmutur.83 Kuran- Kerim ancak bilenlerin akledebileceini84 syler. Bu gc ve bu bilgiyi kullanmadklar iin kfirleri, Onlar sa rdrlar, dilsizdirler, krdrler; bu yzden akledemezler85 diyerek yermi, O, akln kullanmayanlara kt bir azap verir86 yetiyle btn insanl uyarm ve akllarn kullananlarn cehennem azabndan kurtulacakalar87 belirtilmitir. Kurann birok yetinde, akl sayesinde kazanlan bilginin gene bu gcn kontrolnde kullanlmas gerektii, bunu yapmayanlarn sorumlu tutulaca sk sk ifade edilmektedir. Kuran- Kerimde, eyadaki nizam anlama gcne sahip olan akla, ayn zamanda ilh hakikatleri sezme, anlama ve onlarn zerinde dnp yorum yapma grev ve yetkisi de verilmitir. Nitekim Allah yetlerini akledesiniz diye aklamaktadr88 yetiyle akln bu fonksiyonuna iaret edilmitir.

80 81

erafettin Glck Sleyman Toprak, Kelm, Konya, 1991, s. 93 Hsamettin Erdem, Baz Felsefe Meseleleri, Konya, 1999, s. 21 82 Hsamettin Erdem, a.g.e., s. 21 83 Sleyman Hayri Bolay, Akl, DA, II/238 84 Ankebt, 29/43 85 Bakara, 2/171 86 Ynus, 10/100 87 Mlk, 67/10 88 Bakara, 2/242

11

Sonu olarak, akl, iyi ile kt y doru ile yanl ayrmakta bize yardmc olur; ilh emirlere uymakta bize yol gsterir; Allahn nimetleri zerinde dnmemizi salar.89 2.5. Lb Lb kelimesi szlk manas z, i, akl ve cevher demektir. oulu elbb eklinde gelir. Kelime ou zaman ii yenip d atlan ceviz gibi kabuklu meyve ve sebzelerin iini (zn) ifade iin kullanlr.90 Ayrca vehim ve hayal kabuundan arndrlm ve kutsiyet nuru ile aydnlatlm halis, saf ve tam akl anlamna da gelir.91 Baz limler akl ile lb arasnda fark bulunduunu, bu sebeple her lb sahibine akll denildii halde, her akllya lb sahibi denilemeyeceini ifade ederler. Lb kavram, Kurn- Kerimde her trl ibeden uzak, saf, temiz ve tam akl anlamnda kullanlmtr.92 ll elbb eklinde terkip olarak kullanldnda ise ii rk veya kof olmayan, salam zl, temiz akll kimseler anlamna gelir.93 Lb kavram, normal akldan ziyde, hidyet nuruyla aydnlanm akldr. Nitekim Kuranda ilh hkmlerin inceliklerini, 94 takvnn en nemli azk olduunu,95 hikmetin nemini, 96 ilh tlerin kymetini, 97 yerlerin ve gklerin yaratl hikmetlerini98 grp anlayan ve ibret alanlarn ancak ll-elbb olduu vurgulanmaktadr. drak ve duygularn merkezi ve insann madd-manev varlnn zn oluturmas sebebiyle kalbin, lb kavramnn mteradifi olduu sylenebilirse de esasen lb, kalbin en nemli fonksiyonu olan idrak, anlay ve ibret alma melekesinin (akl) manla aydnlanm halinin addr.99

89 90

Hsamettin Erdem, a.g.e., s. 23 bn Manzr, a.g.e., I/729-730 91 Sleyman Uluda, a.g.e., s. 309 92 Rb, a.g.e., II/528 93 Elmall, a.g.e., V/108 94 Bakara, 2/179 95 Bakara, 2/197 96 Bakara, 2/269 97 li-mran, 3/7 98 Ysuf, 12/111 99 dem Ergl, a.g.e., s. 114

12

Buraya kadar anlattmz kalbin farkl anlamlar kalbi, sadece fizki bir organ, bedenin bir paras olarak deil, ayn zamanda mnann, rhun merkezi olarak alglamamz gerektiini ortaya koymaktadr. Btn bunlardan yola karak kalbi, hayatmza yn veren, aldmz kararlar geirdiimiz, szdmz bir szge olarak dnebiliriz. Bu szge mhiyetinde olan kalbin fonksiyonunu daha iyi icr edebilmesi, yani iyi ve kt olan birbirinden ayrdedebilmesi iin salkl bir kaynaktan beslenmesi gerekmektedir. Bu da ilhi kaynakl olmaldr. Kalp ile ilgili terimleri bu ekilde anlattktan ve genel bir deerlendirme yaptktan sonra Gazzlde kalp kavramna geebiliriz.

13

BRNC BLM GAZZLDE KALP KAVRAMI, MHYET VE NEM nsann dnyev ve uhrev hayat iin son derece nemli olan kalp, asrlar boyunca mslman dnrler tarafndan incelenmitir. Bu dnrlerin banda hi phesiz Gazzl gelmektedir. Biz de bu blmde Gazzlnin kalp kavram, mhiyeti ve nemi hakkndaki grlerini ele alacaz. 1.1. Gazzlde Kalp Kavram Gazzlnin dnce sisteminde hemen her zaman nefs, ruh ve akl kavramlarna kalp kavram da ilave edilir. Ama ne olursa olsun, bu alkann yannda kalp, kendisi daima stn bir unsurdur. Kalp terimi dnrmzn bilgi anlaynda bir yandan akl ile ayniletirilirken, te yandan tasavvuf bilginin fevkalde mhim bir kayna olarak gsterilir ve ondan; bilen, idrak eden, irfan sahibi bir g diye sz edilir.100 Gazzlye gre kalp, melekt lemindendir. Ameller ve organlar mlk lemindendir. Bu iki lem arasndaki ince ba o dereceye ulamtr ki, baz insanlarn iki lemin birliine hkmetmelerine vesle olmutur. Melekt leminin bilgisi mumele ilminin dnda kalrsa da bu iki ilim arasnda balant vardr.101 Kalp, ahsiyetin merkez terimidir. Zira mahlkt iinde insana stn mevki salayan marifetin istidd kalp iledir.102 Kalp, ehirde melik gibidir. 103 Kalbin beden ile sk bir ilikisi de sz konusudur. Nitekim kalbin kendi lemi ve etki sahas olan beden zerindeki ilerini zihin ve dima vastasyla dzenledii, fonksiyonlarn onlarla icr ettii gryle karlarz. 104 Dolaysyla Gazzl fonksiyonel adan kalbi madd ve manev olmak zere iki adan ele alr: Birincisi, insann sol tarafnda sol memenin altna doru yerletirilen am kozala eklinde bir et paras demektir. Bunun iinde karnck ve kulakk diye
Necip Taylan, Gazzlinin Dnce Sisteminin Temelleri, stanbul, 1994, s. 98 Gazzl, hy, I/271 102 Gazzl, hy, III/9 103 Gazzl, hy, III/15, 18 104 Necip Taylan, a.g.e., s. 98
100 101

14

anlan boluklar vardr. i siyah kan doludur. Cisman olan bu kalp, tababeti ilgilendirir. Bu kalp, insanlarda olduu gibi hayvanlarda ve hatta llerde de vardr. Bir et paras olan bu kalp, bizim iin mhim saylmaz. Zira bu kalp, deil insan da, hayvan da bile grlebilecek madd bir varlktr. kincisi, gzle grlmeyen ruhan bir varlk olmasdr ki, kalb-i ruhannin kalbi cisman ile bir alakas vardr. te insann hakikat bu ruhan kalptir. nsanda anlayan, lim ve arif olan bu merkezdir. Hitap edilen, kab ve tab edilen ve aranan yine bu kalptir. Bunun cisman olan kalp ile alakas vardr. Ruhan olan kalbin, cisman kalp ile alakasn anlamakta oklarnn akl hayretlere dmtr. Bu alaka, arzn cisim ile veya sfatnn mevsuf ile veya leti kullanan kimsenin alet ile veya bir yerde oturan kimsenin o mekn ile olan alakas gibi midir? nsanlar bunda armlardr. Bu hususlarn izahn iki sebebe binen mahzurlu gryor ve bu yzden izahndan sarf- nazar ediyoruz. Birincisi, bu ciheti aklamann mkefe ilmi ile alakasnn olmasdr. kincisi, bunun hakikatini ortaya karmak, ruhun esrarn aklamay gerektirir. Hlbuki Resul-i Ekremin (s.a.v.) konumad ruh hakknda bakasnn laf etmeye hakk yoktur.105 Gazzl, bu mnev kalbin ruh olduunu da yle ifde ediyor: kinci manadaki kalp, Allahn emnetini yklenen, mrifetle (ilim) sslenen kendisinde ilim yerleen, bel (evet) szyle ftraten tevhdi syleyen insn ruhtur. O, demolunun asl, med (hiret) leminde kinatn nihyetidir.106 Ftraten tevhdi kabul eden bu kalp, gnahlar, dnya alkalar, kt karakterler sebebiyle baka ynlere dndrlm olduundan ve kirlendiinden dolay dnya hayatnda hakikatler kendisine perdelenmitir. Bu perdeler kalbin temizlenmesi ve

nurlanmasyla kaldrlabilirse yine ftratnn bilgilerine kavuacaktr. Bu kalp, Allahn emir leminden107 olduundan, ancak zikirle tatmin olur.108 Allah and halde tatmin olmayan kalpler perdeli ve hastadr.109

Gazzl, hy, III/11-12 Gazzl, Meric-Kuds fi Medrici ma rifetin-Nefs, Beyrut, 1981, s. 21 107 sr, 17/85 108 Rad, 13/28 109 Hasan Mahmut amdibi, a.g.e., s. 158
105 106

15

Gazzl bu balamda kalp kelimesiyle ou zaman mterdif kulland ruh hakknda u beyanatta bulunur: Ruh kelimesi iki mnda kullanlr. Birincisi: Kayna, cismn kalbin boluunda bulunan bir ltf cisimdir. Damarlar vastasyla bedenin her tarafna yaylr. Grmek, duymak, koku almak benzeri hsselerle hayat nrunun buradan zlara akmas, odann kelerinde dolatrlan lambadaki n o keleri aydnlatmasna benzer. Zira lambadaki hangi keye getirirsen oray aydnlatr. Hayat, o kede meydana gelen aydnlk gibidir. Ruhun sereyn (yaylmayla alkal) ve btn hareketi, o lambann kelerde dolamas gibidir. Lambay elde kelere dolatrdklar gibi, ruhu da damarlar vastasyla bedende dolatrrlar. Tabipler ruh dedikleri zaman bu mny kastederler ki, kalp hararetinin yakt ltf bir buhar demektir. Bunu aklamak, gayemizin dndadr. Allaha yaklamak iin kalbin tedvisi ile uraan din tabiplerinin, bu ruhu aklamakla bir alkalar yoktur. kincisi: O (ruh), insann grlmeyen, mdrik ve lim olan bir parasdr. Kalbin gerek anlam olan ilhi bir ltifedir. Ruh ve kalp ilh ltife anlamnda ayn tarzda birlikte kullanlmaktadr. Allahn Sana ruhtan sorarlar. De ki Ruh, Rabbimin emrindendir.110 yetindeki murad da bu ruhtur. Bu acib bir Rabbn emirdir ki bunun hakkatini akl ve fehimlerin ou anlamaktan cizdir.111 Gazzl, emir lemini yle anlatyor: lem-i emrden l ve takdri bulunmayanlar kastediyoruz. Madd ve cismn lemin hakki varl yoktur. Onlarn lem-i emre nisbetle varl, cisimlerdeki glge gibidir. nsann glgesinde insann hakkati yoktur. nsann ahsnda da vcdun hakkati yoktur. Vct sadece hakkatin bir glgesinden ibrettir. Fakat hepsi de Allahn yaratklar cmlesindendir.112 Gazzl, insann muhatap ve mkellef ynn tekil eden mndaki ruha bzen nefs-i ntka ve rhul-mutmainne bazen de sadece ruh diyor. Bu ruh, cisim ve araz deildir. nk o, Allahn emir lemindendir. Allahn emir lemi, akl- evvel, levh, kalem gibi araz ve cisim olmayan ilh bir kuvvettir. Hissedilmeyen, aklla anlalabilen mcerret aydnlktr. Maddeden ayr cevher-i ferttir. Ruh, cevherlere ait
110 111

sr, 17/85 Gazzl, hy, III/12 112 Gazzl, Erban fi Usliddn (Dinde Krk Esas), trc, Hseyin S. Erdoan, stanbul, 1972, s. 84

16

vasflar kabul edip, bozulmayan, dalmayan, lmeyen, belki bedenden kymet gnnde tekrar girinceye kadar ayrlr. Felsef ilimlerdeki kesin deliller ve ak ispatlarla dorulanmtr ki nefs-i ntka cisim ve araz olmayp tam aksine sbit, daim ve bozulmayan bir cevherdir.113 Bu ulv ve anlalmayan ruhtan ayr insanda tabi ve hayvn ruhun da var olduunu Gazzl yle ifde ediyor: Tabi ruh gda isteyen, tasarrufa sahip, karacierde bulunan kuvvettir. Sindirim ve boaltm bunun emrindedir. Hayvn ruh ltif bir cisimdir. Kalbe konmu k veren lamba gibidir. Hayat da bu lambann aydnl, his ve hareket nru, ehvet harreti, gadap duman, cierde bulunan gda isteyen kuvvet yardmcs, hizmetkr gibidir. Bu btn hayvnatta bulunur. Bu ruh bedenin lmesiyle lr. Allahu Telnn hitb ve eriatn teklfi bu rha deildir. Zira hayvnat mkellef ve eriatn ahkmna muhtap deildirler.114 Bu tabi ve hayvn ruh, onun (asl ruhun) askerleridir.115 Gazzl, beden ile ruh arasndaki alkay da yle izh ediyor: Beden rhun letidir. Rhun zt, bedenin czlerine bitiik deil, ondan ayr da deildir. Belki bedene ilierek bedeni aktif hle getirmi ve feyizlendirmitir. Rhun ilk zhir olduu yer dimadr. nk beyin onun zel olarak zuhr ettii yerdir. Beynin n ksmn beki, koruyucu olarak, ortasn vezr olarak, arkasn da hazne ve haznedar eylemitir. Bedenin btn czlerini de kendisine yaya ve atl asker klmtr. Hayvn rhu hizmeti, tabi rhu vekl yapm, bedeni merkep, dnyay meydan, hayt azk ve mal, hareketi ticret, ilmi kazan, hireti maksat, eriat yol ve metod, nefs-i emmreyi gzc ve koruyucu, nefs-i levvmeyi uyarc, be duyuyu csus ve yardmc, dini zrh, akl stad, hissi talebe klmtr. Bunlarn hepsinin tesindeki gzetleyici lemlerin rabbi olan Allahtr.116 Gazzl, rhu bedende garip olarak gryor: Onun yz aslna ve dnecei yere doru oluyor. Beer kirlerle kirlenmedii ve kuvvetli olduu takdirde daha ok

Gazzl, er-Risletl-Ledunniyye, trc, Serkan zburun-Yusuf zkan zburun, stanbul, 1995, s.76 Gazzl, R. Ledunniyye, s. 75 115 Gazzl, R. Ledunniyye, s. 78 116 Gazzl, R. Ledunniyye, s. 80
113 114

17

ilh kaynaktan istifde eder. Ruh cevher-i ferttir, bu cevher bir mahalde oturmaz, bir meknda skin olmaz. Beden rhun mekn deil, letidir.117 Madd lemle alkas, bedeni bir let olarak kullanmasndan ibret olan rhun tatmni zikrullah ve marifetullah iledir. Dier maddi hususlar onu tatmin etmez.118 Ruh bu sefer mddetince ancak ilim talebiyle megul olur. nk ilim hirette ss, zneti olacaktr. Zira mal ve evlt dny hayatnn ssdr. Rh-u mutmainne yni kalp, ancak ilim ister, ancak ona rz olur. Btn mr boyunca ona alr. limle sslenir. Mkft vaktine kadar ilimden baka bir ey kabul ederse de bu bedenin ihtiyc iindir, yoksa onun ztn istemez.119 Ruh, bedene suyun kaba dolmas gibi hull eden bir cisim deildir, araz da deildir. Belki araz olmayan bir cevherdir. Zira kendini ve yaratann tanr, mahlkt ve araz idrak eder.120 Gazzlnin dncesinde nefis kavram ruh, kalp ve akl kavramlaryla bzen mterdif (e anlaml) olarak kullanlr. Bu durum nefsin ifde ettii muhtelif mnlardan ve durumlardan, kazand vasflardan ortaya kmaktadr. Nefis hakknda mterdif lafzlar drttr: Nefs, kalp, ruh ve akl.121 Gazzl, hyda nefsin iki mnya geldiini, bunlardan birinin insann kt ve hayvn vasflarn ihtiv eden, dierinin ise insann hakkat veya kendisi olduunu syler. Bu sz (nefis) iki mnda kullanlr: Birinci mn: nsanda gazab ve ehvet kuvvetini toplayan bir mnda kullanlmasdr. Tasavvuf erbb ekseriy bu kelimeyi, bu mnad kullanmlardr. Zra onlar nefs demekle insanda kt vasflar toplayan bir asl kasteder ve nefs ile mcdele edip onu krmak lzmdr derler. kinci mn: Kalp ve ruh kelimelerinde anlattmz ikinci mndr ki insann hakkat ve kendisi demektir. Fakat bu nefs hallerinin (durum) ihtilaf sebebiyle muhtelif niteliklerde vasflanr. Mesel, emir ve irde altna girip ehvetlere kar

117 118

Gazzl, R. Ledunniyye, s. 78 Hasan Mahmut amdibi, a.g.e., s. 156 119 Gazzl, R. Ledunniyye, s. 80 120 Hasan Mahmut amdibi, a.g.e., s. 157 121 Gazzl, Meric, s. 19

18

koyabilmesi syesinde skna kavutuu zaman ona nefs-i mutmainne denir. Nitekim bu gibi nefisler hakknda Allahu Tel: Ey huzr iinde olan nefis! Sen Rabbinden honut, Rabbinde senden honut olarak Rabbine dn122 buyurmutur. phesiz birinci mndaki nefsin, Allaha dnmesi dnlemez. Zra o nefis, dima Allahtan uzaklatrcdr ve ayn zamanda eytnn avnesidir. Ne zaman tam mnsyla skna kavumaz fakat ehvetlere kar nefsi mdfaa eder ve ona kar direnmee alrsa, buna da nefs-i levvme denir. Zra shibinin mevlsna kar ibdetindeki kusrundan dolay shibini yerer. Allahu Telnn Yine hayr, knayan nefse yemin ederim123 buyurmas ile bu nefis beyn buyurulmutur. ayet ehev nefis ile muraza etmez, ehvetlerin arzlarna ve eytanat yollarna uyar giderse, buna da nefs-i emmre denir. Nitekim Allahu Tel Ysuf (a.s.)tan veya Azizin hanmndan hikye yolu ile: Ben nefsimi temize karmyorum. nk nefis dima ktl emredicidir124 buyurmutur. Bununla beraber ktl emreden nefsin, birinci mnda anlatlan nefis olduunu sylemek de cizdir. u halde birinci mndaki nefis, son derece mezmm, ikinci mndaki nefis ise makbldr. nk Allahu Tely ve dier mlmt bilen insann zt ve hakkat demektir.125 Dnrmz Mericul-Kuds isimli eserinde nefsi iki mnya ayryor: Nefs iki mnya gelir: Birincisi, kt sfatlar toplayan mn ki akl kuvvetlere zt olan hayvn kuvvetlerdir. kincisi, onunla insann hakkat murd olunur. Her eyin nefsi onun hakkatdr. O, mklttan olan cevherdir ki o, aklayacamz gibi melekt ve emir lemindendir.126 Mericul-Kudsta varlklar arasnda insann yerini ve nefsi, nebt, hayvn ve insn nefs olarak e ayryor.127 nsan, nebatta ve hayvanda olan eylerde ortak buluruz. nsan czleri be duyusuyla idrk eder, kllleri akl uurla idrk eder. Duyularda (havs) hayvanla mterek, aklda ise ayrdr.128

122 123

Fecr, 89/27-28 Kyme, 75/2 124 Ysuf, 12/53 125 Gazzl, hy, III/12-13 126 Gazzl, Meric, s. 19 127 Gazzl, Meric, s. 27; bkz. Hasan Mahmut amdibi, a.g.e., s. 150 128 Gazzl, Meric, s. 25

19

Nefsten kastedilen; czleri idrk etmesi veya gday aramas, hareket etmesi gibi kuvvetler olmayp, bunun dnda kllyi idrk eden insn nefstir. Nitekim Risletul-Ledunniyyede Nefs ile gday arayan kuvveti, hareket ettiren kuvveti kasdetmiyorum. Zira bu kuvvetlere hayvn ruh denir.129 diyor. Gazzl, nefsi, insana has madd olmayan bir cevher olarak telakk ediyor. Nefis maddeden ve cismn sretlerden mnezzehtir.130 nsan nefsi madd deildir.131 gibi ifdeleriyle nefsi madd oluun stnde tutuyor. Varln ve bir cevher olduunu ise yle isbt ediyor: Nefsin cevher olduunun beyn, eriat ve akl cihetinden sbittir. eriatn btn hitaplar nefsin bir cevher olduuna dellet eder. Yine ldkten sonraki cezlar da nefsin cevher olduuna dellet eder.132 Bu madd olmayan nefis, duyu organlaryla anlalmaz ancak dnce ile bulunur. nsann varl ancak dnce ile anlalan asl varldr. 133 Gazzl, akln ve nefsin duyulara stnln ve insann asl olduunu Miktul-Envrda yle aklyor: Gz kendisini gremez, akl ise bakasn ve kendisini idrk eder. nk nefsinin bilgisini idrk etmeye kdirdir.134 Gazzl, nefsi ve nefsi-ntkay birbirinden ayryor. Ona gre insan, tabi ruh; hayvn ruh; nefs-i ntkadan mteekkildir. Nefs-i ntka (nefs-i mutmainne)ya tasavvuf erbb kalp der. Nefs-i ntka diri, faaliyet gsteren, idrk edendir. Tasavvuf erbb hayvn ruha nefs der.135 nsanda kendisine has dier bir mn vardr ki, bununla mkellef ve muhtap olur, o da nefs-i ntka ve rhul-mutmainnedir. Bu ruh cisim ve araz deildir. nk o, Allahn emir lemindendir. Allahu Telnn buyurduu gibi:

Gazzl, R. Ledunniyye, s. 73; bkz. Hasan Mahmut amdibi, a.g.e., s. 150 Gazzl, Meric, s. 26 131 Gazzl, Meric, s. 118 132 Gazzl, Meric, s. 29 133 Hasan Mahmut amdibi, a.g.e., s. 151 134 Gazzl, Miktul-Envr, Khire, 1964, s. 6 135 Gazzl, R. Ledunniyye, s. 74
130

129

20

Sana ruhtan soruyorlar. De ki: Ruh Rabbimin emrindendir.136, Ey nefs-i mutmainne137 dedii bu ruh, Allahu Telnn emir leminden olan ve akl-i evvel, levh, kalem gibi araz ve cisim olmayan ilh bir kuvvettir. Hissedilmeyen, aklla anlalabilen mcerred aydnlktr, maddeden ayr cevher-i ferttir.138 Bu madd olmayan cevher insann asl, anlayan, ilimlerin Allah tarafndan oraya bir vstayla aktld bir cevherdir.139 Gazzl, akl terimini de nefs, kalp ve ruh terimleriyle ok yakn bir iliki iinde ele alr, hatta bazen bunlar mteradif (e anlaml) terimler olarak da kullanr. 140 Dnrmz akl, dinin kendisi zerine kurulduu ve ilahi teklife muhatap, dolaysyla sorumluluu nispetinde yetkileri olan en nemli insani g olarak vasflandrr. Keza, yaratltan insanda var olan ve kendisiyle eyann hakikati idrak edilen bir nurdur.141 nsann ykml ve sorumlu tutulabilmesi iin onda bulunmas gereken en nemli meleke akl melekesidir. Akl olmayann din sorumluluu da yoktur. yleyse insanda ncelikle bulunmas gereken akldr. Akl olduktan sonra din sorumluluklar balar ve Allahn yaratt en mkemmel varlk olan insan, aklla dini birletirdii zaman bir deer kazanr. 142 Gazzl, insanlarn akln tarif ve hakikati hususunda ihtilafa dtklerini, akl kelimesinin mterek birok manalara geldiini, ayn kelimesinde olduu gibi mterek birok manalarda kullanlan kelimelerin kapsad btn manalarn bir araya toplayan bir tarifin doru olmadn ve akln drt manada kullanldn kabul eder. Ona gre: 1. Akl, insan dier hayvanlardan ayran zelliktir. nsan akl sayesinde nazar ilimleri renmeye istidat kazanr ve birok gizli hner ve sanatlar renir.

136 137

sr, 17/85 Fecr, 89/27 138 Gazzl, R. Ledunniyye, s. 76; Hasan Mahmut amdibi, a.g.e., s. 152 139 Gazzl, Mznl-amel (Amellerin ls), trc, Remzi Bark, Ankara, 1970, s. 27 140 Gazzl, Mihakkun-Nazar fil-Mantk, Beyrut, 1966, s. 132 141 Gazzl, hy, III/919 142 Servet Altunta, Gazlde Tasavvuf Felsefesi, Konya, 2006, s. 29

21

2. Mmeyyiz bir ocuun caiz olan eyleri caiz, muhal olanlar da muhal olarak bilmesi de akln anlamlarndan birini tekil eder. ki saysnn bir saysndan byk olduu, bir szn hem doru hem yanl olamayaca gibi. 3. Tecrbeden elde edilen bilgilerle akl arasnda bir iliki kurularak, tecrbelerin olgunlatrd kimseye akll, bunun aksine cahil ve ahmak denmesi akln anlamlarndan birini oluturur. 4. lerin neticesini nceden kavramak demektir. Bu anlamyla akl, insan hayvandan ayran bir zelliktir.143 Akl, cehaletten kurtaran, insan burhan sayesinde eytann vesveselerinin yanltmasndan koruyan nemli bir insan gtr.144 Gazzlye gre akln verdii hkmler dorudur. Gazzl akl, bilginin kayna, esas ve dou yeri olarak kabul eder. lmin kayna, dou yeri ve kk akl olduuna gre burada akln erefi de ortaya km olur.145 Gazzlye gre saf akl, dinin temel inan konularn belirleme hususunda cizdir. Ancak akl ve eriat birletirmeyen de sapkla der. nk akl, ila ve hastalklardan uzak gz, Kuran ise, k saan gne gibidir. Kuran nuruyla iktifa edip akldan yz eviren kimse, gzlerini yumarak a bakan kimse gibidir. eriatla birlik olan akl ise, nur zerine nurdur.146 Yine Gazzlye gre akl, insanolunun en stn vasfdr. nk Allahn emanetleri akl sayesinde kabul edilir ve yine akl sayesindedir ki insan, Allahn rzasna mazhar olur. Yukarda da ifade edildii gibi Gazzl ilmin kaynan, dou yeri ve kkn de akla dayandrr. Ancak burada akl ile kastedilen, yakin gz ve iman nurudur.147 Gazzlye gre muhtelif manalarda mtereken kullanlan akln iki manas vardr: Birincisi, eyann hakikatini bilmekten ibaret olan akldr ki, kalpte bulunan ilim sfatndan ibarettir. kincisi ise, ilimleri anlayan manas murat olunur ki, o zaman da kalbin kendisi olur. Hlbuki biz biliriz ki, her limin, biztihi kendisiyle

Gazzl, hy, III/190-191 Gazzl, Myrl-lm, Khire, 1961, s. 286 145 Gazzl, hy, I/186 146 Servet Altunta, a.g.t., s. 32 147 Gazzl, hy, I/198
143 144

22

kaim olduu bir varl vardr. lim, o varla giren bir vasftr. Sfat ise, mevsufun ayn deildir. lim manasnda olan akl, arazdr. Arazn bir mahalle ihtiyac olduu iin, ilk yaratlmasna ihtimal verilemez. 148 Gazzl, yukarda akln e anlamls olarak zikrettiimiz drt lafzn, ok kimse tarafndan birbirine kartrldn ifade ederek, konuya belirli lde aklk getirecek yorumunu yle yapar: nsan kalbinde, madd gzn kusurlarndan uzak bir i gz (kalp gz) vardr. Bu, nur ismine daha lyktr ve buna bazen akl, bazen ruh, bazen de insan nefis denir. Gazzl bu aklamasndan sonra, sz konusu bilgi kayna iin sylenen eitli tabirleri bir tarafa brakmak gerektiini, nk terimlerin okluundan, anlamlarn da ok eitli olduunun zannedileceini belirtir ve ad geen terimlerin ayn anlama geldiini ok ak bir biimde syler. Ona gre kalpteki bu gz aklly, ocuktan, deliden ve hayvandan ayran eydir. Ancak, halk (cumhur)n anlayna ve tarifine uygun olarak buna akl adn verir. Madd yani beden gznn kusurlarndan uzak olduu iin akl, nur ad verilmeye daha lyktr.149 Gazzl, kiinin ehvet, gazap ve eytana itaat ettiinde bir takm kt huylara sahip olacan belirttikten sonra sorunu yle irdelemeye alr: Gazap, ehvet ve eytan, Rabbn sfat olan aklnn sevk ve idaresi altna alsa, Rabbn sfatlardan olan ilim, hikmet, yakn ve eyann hakikatini idrak, her eyi olduu gibi anlamak gibi hasletler kalbinde yerleir, ilim ve basret sayesinde hkimiyet salar. lmin kemali sayesinde herkesin nne gemeye hak kazanr. Gazap ve ehvete itaat ihtiyac kalmaz. Bylece ehveti zapt edip itidale getirmesinden namus, kanaat, huzur, zhd, ver, takv, nee ve gzel suret meydana gelir. Ayrca hay, zek akl, ho grlk, msamaha ve benzeri gzel huylar meydana gelir. Yine gazabna hkim olup onu itidale sevk etmekle ecaat, kerem ve ltufkrlk, nefis hkimiyeti, sabr, hilim, balayc olmak, metanet, vakar ve benzeri iyi hasletlere sahip olur.150 Yine Gazzlye gre, akl nazara almadan yalnz taklit ile yetinmek cehalettir. Kuran ve Snnetin nurunu atarak yalnz akl ile yetinmek de aldanmaktr. Akl,
Gazzl, hy, III/13-14 Necip Taylan, a.g.e., s. 77 150 Gazzl, hy, III/28
148 149

23

Kuran ve Snnetin nurunu bir arada bulundurmak lazmdr. Zira akl ilimler besinler, er ilimler de ilalar gibidir. Hasta bir insan, tedavi edilmeden yedii yemeklerden zarar grr. Kalb hastalklar da ayn ekilde eriattan faydalanlan ilalarla tedavi edilirler. Bu ilalar da kalbi dzeltmek iin peygamberlerin tatbik ettikleri ameller ve ibadet vazifeleridir. eri ibadetlerle hasta kalpleri tedavi etmeyip akl ilimlerle yetinenler, hastay tedavi etmeden ona kuvvetli yemek yedirip daha ok zarar verenlerin durumuna derler. Akl ilimlerle er ilimlerin birbirlerini nakzettiklerini ve bunlarn bir arada bulunmasnn mmkn olmadn sananlarda ise basiret krl vardr.151 Akl, hizmet edilen reistir. Ona hizmet eden ise vezri (bedeni dzenlemek iin olan) amel akldr. Beden nefsin let ve bineidir. Nefis ilerin hakikatleri kendisinden istinbat olunan ilimlerin balangc olacak bilgileri duyularla elde eder. Sonra amel akla hizmet eden vehimdir. Vehme iki kuvvet yardm eder. Bunlardan biri, kendisinden sonra dieri ise ncedir. Sonraki kuvvet hfza kuvveti, nceki kuvvet ise hayvn kuvvetlerin toplamdr. stek kuvvetine ehvet ve gadap hizmet eder. ehvet ve gadaba hizmet eden kuvvet ise adaleleri hareket ettiren kuvvettir. te orada hayvn kuvvetler son bulur. Hayvn kuvvetlere de nebt kuvvetler hizmet eder. Nebt kuvvetler ise tr: Bunlar; dourtan, byten, besleyendir. Bunlarn ba kuvveti ise dourtan kuvvettir. Bu kuvvetlere drt kuvvet yardm eder. Bunlar; ekici, tutucu, hazmedici, atc kuvvetlerdir.152 Dnme gc, beynin ortasndadr. Melik gibi beynin ortasnda oturur. Hayal gc beynin n ksmndadr. Burada btn haberler toplanr. Hfzann yeri beynin arka tarafdr. Dnme gcne yardm eder. Kuvve-i ntka (konuma) melike tercmanlk eder. mile (bilen g) ktibi olarak alr. Duyu organlar casuslardr. Bunlar arasnda melik (akl) yapt i ve dierlerini kullanmas bakmndan en ereflisidir. Bylece nefis, dnme gc vstasyla melik olur ve etraflca dnr, tahmin ve takdir eder, bilinenler yoluyla bilinmeyenleri bulma, gibi deruhte ettii vazifeler dierlerinin vazifelerinden daha stn ve daha ereflidir. Bu misl, Kb elAhbrn rivyetine yakndr: Bir gn Hz. ye (r.a)nin yanna geldim ve bana:
151 152

Gazzl, hy, III/40 Gazzl, Mzn, s. 65

24

nsann gzleri yol gstericidir, kulaklar haber toplaycdr, lisn tercmandr,

elleri kanatlardr, ayaklar postadr, kalbi meliktir. Melik iyi olursa askerleri de iyi olur. diyerek Raslullah (s.a.v.)den byle iittim dedi.153 Duyu organyla idrak edilmeyenler ancak aklla idrak olunurlar. Allah bilmenin yolu, eserlerini aratrma ve bunlar zerinde dnme yoludur.154 1.2. Gazzlye Gre Kalbin Mhiyeti slam dnce tarihinde kalple ilgili en geni deerlendirmeler, hi phesiz sfiler tarafndan yaplmtr. Mutasavvflar kalbin mahiyetine ynelik deiik grler ileri srmlerdir. Baz mutasavvflar, kalbin mahiyetinin bilinebileceini, ancak bu ilme herkesin vakf olamayacan belirtmilerdir. Nitekim bu konuda Gazzl (v. 505/1111) yle der: kalp derken, yrek dediimiz et parasn kasdetmiyorum. Aksine kalp, duyularn anlayamad, Allah Telnn srlarndan biri ve ilahi bir latifedir. Buna bazen insann ruhu, bazen de Nefsi Mutmainne ad verilir. Bu konuda sylenebilecek son sz udur: Kalp, u grlen varlklardan daha yce ve deerli bir cevher ve bir emr-i ilhdir.155 Kalbi, cisman kalple ilgisi bulunan rabbn bir latifedir diye tanmladktan sonra bu ilginin keyfiyetini iki sebepten dolay aklayamayacan belirtir. Birincisi, konu ilm-i mkefe ile ilgilidir. kincisi de Hz. Peygamber (s.a.v)in bile aklamaktan kand ruh srrn if saylma endiesidir.156 Ksaca o, kendisinin de ruhni kalbin hakikatini deil sadece vasf ve hallerini tantmaya altn ifade eder. Burada dnrmzn ruhni kalbin mahiyetinin ifade edilemez bir ey mi olduu yoksa, onun ifadesini sakncal bularak sadece tezhrlerini ve sfatlarn anlatmakla yetinmeyi mi uygun bulduu hususundaki dncesini tam olarak tesbit etmek mmkn grnmemektedir.157 mm- Rabbn (v. 1034/1624)ye gre bu ilme herkesin vkf olamayacan, ancak seyr slkn gerei gibi tamamlam ve velyet makamna ulam kimseler

Gazzl, Mzn, s. 67-68; Eb Nuaym, Hilyetl-evliy, Beyrut, 1407/1987, VI/47 Gazzl, Mzn, s. 69 155 Gazzl, hy, I/125 156 Gazzl, hy, III/11-12 157 Necip Taylan, a.g.e., s. 99
153 154

25

eriebilir.158 Yani kalp ilmi, bir anlamda havs (sekinler) ilmidir. Binenaleyh bu ilmi, ehli olmayan kimselere aklamak doru deildir. Ayn endieler sebebiyle brahim Hakk Erzurm (v. 1195/1780) kalbin mahiyeti ile ilgili olarak Onu bilen demez, syleyen bilmez demitir159 Baz sfiler ise kalbin mahiyetinin bilinmeyeceini sylemektedirler. Nitekim Ali. b. Sehl el-sfahnnin yle dedii nakledilir: Hz. Ademin yaratlndan kyamete kadar insanlar, kalp! , kalp! der, dururlar. Ben ise kalbin ne olduunu ve nasl olduunu bana vasfedecek bir er grmeyi o kadar ok arzu ettiim halde yine de gremem.160 Hcvr (470/1077) nceki gre u szleriyle katlr: Halk et paras olan yree kalp adn verir. Oysa bu et paras, delilerde, ocuklarda ve meczuplarda bile vardr. Ama yine de bunlar kalpsizdirler. u halde kalp nedir? Kalp adna duyduklarmz ibare ve szden baka bir ey deildir. Yani eer akla kalp ismini verecek olursak, o kalp deildir. Ruha kalp desek o da kalp deildir. lme kalp desek o da kalp deildir. Binenaleyh Hakkn tecelli ve ilhamlarnn kalbe nzl gereinden baka kalp adna sylenecek bir baka sz mevcut deildir.161 Kalbin mahiyetinin bilinemeyecei ya da szle ifadesinin mmkn

olamayaca iddialarna ramen birok sfi, kalple ilgili beyanlarda bulunmulardr. Ancak unu ifade edelim ki kalbin mahiyetine ynelik ortak bir tarifin varlndan bahsetmek zordur. Yaplan izahlarn byk bir ksmnda kalbin rabbn bir latfe olduu zerinde durulmu ve bu latfenin am kozala (sanavber) eklindeki cismn kalple iliki iinde olduu vurgulanmtr, denilebilir. Bu anlaya gre kalp, insann bilen, idrak eden, muhatap alnan ve sorumlu tutulan yegne hakikatidir. 162 Kuranda ve hadislerde kalbin mahiyeti ve tarifi zerinde deil ilevleri ve nitelikleri zerinde durulmutur. Kuran ve hadiste geen kalp kelimesi insann anlama, kavrama, dnme ve eylerin hakikatini bilme ynn, baka bir ifdeyle insan insan yapan ve dier canllardan ayran temel niteliini dile getirir. nsann idrak eden, bilen ve kavrayan163 taraf olduu iin kalp ilh hitba muhataptr,
mm Rabbn, Mektbat, stanbul, 1977, I/48-49 brahim Hakk Erzurum, Marifetnme, stanbul, 1330, s. 294 160 Hcvr, Kefl-mahcb, slmbd, 1995, s. 209 161 Hcvr, a.g.e., s. 210 162 Gazzl, hy, III/11; bkz. dem Ergl, a.g.e., s. 144 163 Gazzl, hy, III/9
159 158

26

ykml ve sorumludur. Din ve insan hayatn merkezinin kalp olduu Kuran ve hadislerde aka ifde edilmitir.164 Kalpleri var ama onunla bir ey anlamyorlar165; Akletmek iin onlarda kalp yok mu?166; Kalbi olanlar iin bunda t vardr167 melindeki yetler kalbin idrak, ilim, marifet ve dnme arac olduunu ortaya koymaktadr. Bundan dolay kalp (fud) sorumludur. 168 Baz limler de kalbin yedi tabakasnn olduunu syler: Bunlardan birincisi, vesvese ve slmn mahalli olan sadr; ikincisi, imann mahalli olan kalp; ncs, yaratklara ynelik sevginin bulunduu eaf; drdncs, Hakk mhede yeri olan fud; beincisi Hak Telnn muhabbetinin yer ald habbetl-kalp; altncs, din ilimlerin mahalli olan sveyd; yedincisi ise ilh sfatlarn tecell mekn olan mhcetl-kalptir.169 1.2.1. Kalbin Deikenlii Kalp kelimesinin lgatte bir eyi bulunduu halden bir baka hle evirmek anlamna geldiini ifade etmi ve kalbe kalp denilmesinin, eitli etkiler sebebiyle srekli bir deiim iinde bulunmasndan kaynaklandn belirtmitik. Gazzl kalbin deimesine ynelik yle bir ifade kullanmaktadr: Kalp, her taraftan yaan mermilerin bir hedefidir. Atlan oklardan biri kalbe dedii zaman, ondan mteessir olur ve onun tesirinde kalr. Baka taraftan bunun zdd olan birey isabet ederse, bu defa vaziyeti deiir. Mesel eytan gelip onu ktle davet ettii zaman, melek gelir onu iyilie eker. Bir eytan gelir ktle davet eder, br eytan gelir baka bir ktle davet eder. Bir melek bir iyilie ekerken bir dieri de bir baka iyilie arr. Bazen iki melek ve iki eytan arasnda mnzaa olur. Hibir vakit bo kalmaz.170 Gazzlye gre kalpler hayr ve er zerine sebatta ve bunlar arasnda tereddt etmekte e ayrlrlar:

Sleyman Uluda, Kalb, DA, stanbul, 2001, XXIV/230 Araf, 7/179 166 Hac, 22/46 167 Kf, 50/37 168 sr, 17/36; Ahzb, 33/5 169 Sleyman Uluda, a.g.e., s. 274 170 Gazzl, hy, III/98
164 165

27

Birincisi: Pisliklerden temizlenip riyzet ile tezkiye ve takva ile tamir edilen kalptir. Melekt leminden ve gayb hazinelerinden hayr htralar bu kalbe aktlr. Bunun neticesinde akl hatra gelen eyler zerinde dnmeye, hayrn inceliklerini kavramaya, hayrn yararllklarnn srlarna muttali olmaya ynelir ve tm hakikatler basiret nuruyla nne serilir, o hayrn yaplmasna hkmeder, tevikte bulunur, onunla amel etmeye alr. Melek bu kalbe baktnda cevherinin kaliteli, takva ile temizlenmi, akln yla aydnlanm, marifet nurlaryla mamur hale getirilmi, kendisinin inip karargh kuraca bir mekn olmas iin elverili grr. kincisi: Heves ile dolmu rsvay ve perian olan kalptir. Kt huy ve pis eylerle kirlenmi kalptir. Meleklerin kaplar kapanm, eytanlarn kaplar ardna kadar alm olan kalptir. Bu kalpteki errin ilk balangc heveslerden kaynaklanan bir hatrn burada akp belirmesidir. Bu grupta deerlendirilen kalp sahibinin akl heveslere hizmet etmeye alt, bunun ile nsiyet kurduu, srekli bir biimde hevesler iin areler dnd, heva ve arzular gerekletirmeye yardmc olduu iin nefis akl istila eder ve ona kar arzulara destek verir. Bunun sonucunda akln ordular ekilip savunma yapamadklar iin sine heveslerle geniler, hevesi zulmetleri burada yaylr, heveslerin yaylmasnn doal bir sonucu olarak faaliyet alan geniledii iin eytann hkmranl g kazanr ve arzular sslemeye, aldatmaya, kuruntulara ynlendirmeye balar, yaldzl szler telkin edip kendisini aldatr. ncs: Hev htralar kalpte canlanr ve kalbi ktle eker. te yandan mn htralar gelir ve kalbi iyilie iter. Nefis, ehvet kuvveti ile er htralarnn yardmna koar. ehveti takviye eder ve bu gibi gayr- mer istifdeleri kuvvetlendirir. te yandan akl, iyilik htralarna doru gider ve ehveti defeder, kt ilerini takbh ve techl eder. te bylece iki kuvvet arasnda bocalar durur, nihyet lyk olduu tarafa galebe alar.171 Gazzl kalbin eytn ve melek tarafa meyilli olduunu bir kez daha vurgulamakta ve yle demektedir: eytn sfatlar kalpte glip ise, eytan galebe alar ve kalp Allah Telnn ve dostlarnn askerlerinden uzaklaarak eytnn ordularna meyleder ve kaderine uygun olarak, zlar Allahtan uzaklamasna
171

Gazzl, hy, III/99-101

28

sebep olan tarafa akar gider. ayet melek hasletler kalpte glib ise, kalp eytnn ivsna ve pein zevklere olan tevkine meyletmez. Onun hireti kmsemesine deer vermez. Belki Allah Telnn ordusuna meyleder. Kaz ve kaderine uygun olarak tat ve ibadet zlarnda grlr. Hulsa, kalp, Rahmnn iki parma arasnda devreder durur. ki parmak bu iki kuvvettir. Bu iki kuvvetin czibesi arasnda devreder. Kalpte glib olan ite budur. Saa sola dner bir kuvvetten dierine intikal eder durur.172 Kurn- Kerimde kalbe nisbet edilen sertlik,173 yumuaklk, 174 hassaslk,175 krlk,176 anlayszlk,177 itminn,178 ve teslmiyet179 gibi vasflar, kalbin ok eitli hallerinin olabileceini gsterdii gibi kalplerin kayabileceini,180 evrilebileceini181 ya da sebatkr klnabileceini182 konu edinen yetler de kalbin her an deikenlikle yz yze bir konumda bulunduunu aka beyan etmektedir.183 Kuranda kalbin deikenlii kalp, zey, sarf ve say kelimeleri ile ifade edilmitir. Zey ve say kelimeleri, sapmak, dnmek ve meyletmek mnasna gelirken,184 sarf kelimesi, bir nesneyi bir durumdan dier bir duruma dndrmek ya da bir hali dier hale evirmek anlamnda kullanlmtr.185 Sz konusu kelimelerin getii baz yetler unlardr: Yine ona iman etmedikleri ilk durumdaki gibi onlar n gnllerini ve gzlerini ters eviririz186, Bir zaman Msa kavmine: Ey kavmim! Benim, Allahn size gnderilmi peygamberi olduumu kesin olarak bildiiniz halde niin beni incitiyorsunuz? demiti. Ne zaman ki onlar haktan saptlar (z ), Allahta onlar n kalplerini eriltti (az a)187, Bir sre indirildii zaman,

Gazzl, hy, III/102 Bakara, 2/74 174 Zmer, 39/23 175 Enfl, 8/2 176 Hac, 22/46 177 Arf, 7/179 178 Rad, 13/28 179 uar, 26/89 180 li mrn, 3/8 181 Tevbe, 9/127 182 Hd, 11/120 183 dem Ergl, a.g.e., s. 308 184 Rgb, a.g.e., I/546, II/66 185 Rgb, a.g.e., II/59-60; dem Ergl, a.g.e., s. 308 186 Enm,6/110 187 Saff, 61/5
172 173

29

(mnfklar gz krpp alay ederek) birbirlerine bakar (ve): (evreden) sizi birisi gryor mu? diye sorarlar, sonra da svp giderler (insaraf). Anlamayan bir grh (kavim) olduklar ndan Allah da onlar n kalplerini evirmitir (sarafa)188 Bu yetlerde aka grld gibi kalp, zaman zaman olmas gereken izgisinden ya da yneliinden sapabilmektedir. Bu deiimin her an mmkn olabileceini Hz. Peygamber (s.a.v.) Kalp, bombo bir arazide rzgrlar n oraya buraya savurduu bir ku tyne benzer189 szleriyle dile getirmitir. 1.2.2. Kalbin Etkiye Ak Oluu Gazzlnin ifadelerinden anladmza gre kalp, temiz ve kirli olmas ok ey ifde eden hassas bir uzuvdur, nk Allahn nazar ettii yerdir. Btn organlarn ba (reis) olmas nedeniyle de onun sal veya bozulmas dier organlar da bu ynde etkiler. lham gibi vesvese de kalbe baldr. Gzn ve kulan olduu gibi kalbin d leme kapanmas mmkn deildir. Bu sebeple i ve d tesirlere daima ak bulunur.190 Nitekim Hz Peygamber (s.a.v.), fert ve toplum olarak kiilerin davranlarnn dorudan kalbe etkisini, namaza dururken saflar bizzat kendi elleriyle dzelttikten sonra syledii u szleriyle dile getirmitir: Kar k durmayn ki kalpleriniz ayr la dmesin!191 Vallahi ya saflar nz dzeltirsiniz yahut Allah kalplerinizi ba ka ynlere evirir!192 Mesel, cismani, hiss ve sfl terimleriyle de ifde edilen d leme ynelik bulunan duyular, btn nuru da denilen kalbi megul edip kendi lemine yani, gayb ve melekt leminden his lemine evirmeye alrlar.193 Bu anlamda insan, i (kalb) dnyas ile d dnyas arasnda geen bir mcdele alan olarak grnr. Kalbe gelebilecek tehlikeler, rz olabilecek hastalklar neredeyse hissedilmeyecek kadar gizli olduu iin, onun kontrol de ok gtr.194 Gazzl kalbin etkiye ak oluu hakknda yle demektedir: Kalp, ya birok kaplar olup bu kaplardan ieriye haller dklen bir kubbe veya her taraftan oklar
Tevbe, 9/127 bn Mce, Mukaddime, 10, stanbul, 1992; Ahmed b. Hanbel, Msned, IV, 408, stanbul, 1992 190 Gazzl, Minhcl-bidn (bidler Yolu), trc, lyas bn Abdullah el-Nihan, stanbul, ts, s. 140, 173, 223 191 Ebu Dvd, Salt, 93, stanbul, 1992 192 Ebu Dvd, Salt, 93 193 Gazzl, Miktl-Envr, s. 75 194 Necip Taylan, a.g.e., s. 100
189 188

30

yadrlan bir hedef veya karsna konulan suretleri arka arkaya yanstan bir ayna yahut kendisine doru alm eitli kanallardan sularn aktld bir havuz gibidir. Her an iin deien bu eserlerin her hal ve tavrda kalbe akmalar ya zhir kuvvetleri ile olur ki bunlar be duyudur veya btndan olur ki bunlar da insann mizcndan meydana gelen ahlk, gazab, ehvet ve hayal kuvvetleridir. nsan d hasslardan (duyu) biri ile bir ey anlad m, kalbinde bir eser hsl olur; yine bunun gibi fazla yemek ve mizataki kuvvet sebebiyle ehveti heyecna geldii zaman kalbine tesir eder.195 Kt huylar kara dumana benzeterek, gnl aynasn nasl kararttn Gazzl yle aklamaya alr: Kt huylar kara duman gibidir. Gnl aynasna ykselir, aynaya uraya uraya onu karartr ve kr bir hle, ilhi nuru alamaz bir vaziyete gelir. te bu, kalbin mhrlenmesi ve kalp kararmas demektir.196 Gazzlye gre gnah oaldka kalp mhrlenir ve bu srada kalp, Hakk grmekten, dinin iyiliklerini anlamaktan uzaklar, hirete kymet vermez, dnyaya ehemmiyet vermeye balar ve tamamen dnyaya balanr. hiretle alakal szler bir kulandan girer, dier kulandan kar. Bu szler kalbinde yerlemez, kendisini tevbeye ve noksanlarn telfiye tahrik etmez. te bunlar hiretten mitsiz kimselerdir. Kalbin gnahlarla kapkara kesilmesinin anlam budur.197 1.2.2.1. Kalbi eytan ve Melein Ynlendirmesi Vcudn en u noktalarna kadar kan pompalayan canllk ve hareket getiren kalp, ayn zamanda dnceleri hareketlendiren, davranlar ekillendiren ve ynlendiren bir karar merkezidir. 198 Yaratl itibariyle msavi bir ekilde melein ilham ile eytann vesvesesini kabul edecek haldedir. nsan ehvet ve gazaba uyarsa, hev vastasyla eytann tasallutuna urar. Bu suretle kalp eytana yataklk yapm olur. Zira hev, eytann barnadr. ayet ehveti ile mchede eder ve onu nefsine musallat klmaz da melekler ahlkna brnrse, ite onun kalbi de meleklerin dolup tat bir merkez haline gelir.199 Hads-i erifte bu durum yle dile getirilmitir:
Gazzl, hy, III/58 Gazzl, hy, III/29 197 Gazzl, hy, III/29 198 Mustafa ztrk, a.g.t., s. 4 199 Gazzl, hy, III/60
195 196

31

Muhakkak ki eytann ve melein insanolunun kalbi zerinde ynlendirici etkisi vardr. eytann etkisi, ktle sevk etmeye ve hakk yalanlamaya, melein etkisi ise hayra ve hakk tasdik etmeye yneliktir. Melee ait hayra ynelik tesiri gnlnde hisseden kimse, bunu Allahtan bilsin ve Allaha hamdetsin. Ktlk tarafna ekmeye alan bir tesir hisseden kimse de, eytandan ve errinden Cenab- Hakka snsn.200 nsandaki asl varlk olan rhun yardmc kuvveti melek onu aslndaki iyiliklere gtrmekte, eytan ise insann madd yapsnn isteklerini vsta olarak kullanp insan bu madd isteklere daha da tevik ederek hrslar, ihtiraslar oluturmakta bu ar alkalar gnha gtrmekte, bylece rhun asl temizliinden uzaklaarak ktl emreden nefse ve eytana uymaa sebep olmaktadr.201 ve d tesirler sonucu kalpte hsl olan en kuvvetli tesir htralardr. Yani dnce ve zikirden hsl olan eylerdir. radeyi tahrik eden bu htralardr. Htra arzuyu tahrik eder; arzu azmi, azim niyeti, niyet de zlar harekete geirir ve i olur. Arzu ve rabeti tahrik eden htralar da ikiye ayrlr: Bir ksm ileride zarar dokunacak olan ktle, dier ksm ise ileride faydas dokunacak olan iyilie tahrik eder. Bunlardan iyilie davet eden iyi htralara ilhm, ktle davet edene de vesvese denmitir. Hayra davet eden htrann sebebine melek, erre davet eden htrann sebebine eytan denir.202 Gazzl, davranlarda insann yanllklara, yanlmalara dmesinin bilmemekten deil, bedenin ehvet, fke gibi enerjilerine, hevya ve eytana tb olmaktan doduunu belirtiyor. Meleklerin ruhniyetleri insann rh durumuna mnasip olursa meleklerin indii ve zuhr ettii bir yer olur; bylece melekler, o ahsn lisnyla konuur, ahs da onlarn kelmyla konuur, onlarn gzyle grr.203 Ne zaman ki, nefsan arzulara uyularak dnya sevgisi kalbe galebe alarsa, eytan vesvese iin are bulmu olur. Ne zaman ki kalp, Allahn zikri ile megul olursa eytan uzaklar ve kalbe girme imknlar daralr, yerini hemen melek alr ve
200 201

Tirmiz, Tefsr, 2, stanbul, 1992 Hasan Mahmut amdibi, a.g.e., s. 165 202 Gazzl, hy, III/58-59; Hasan Mahmut amdibi, a.g.e., s. 165 203 Gazzl, Meric, s. 106; Hasan Mahmut amdibi, a.g.e., s. 166

32

ilhma balar. eytan ve melein askerleri arasndaki kouturma, kalbin harp meydannda devam eder. Bunlardan biri galebe alar ve alan kapdan ieri girer, orada oturur veya mesken tutarsa, dierinin orada dolamas artk hibir mana ifade etmez.204 Nice kalpler var ki, onlar eytan ordular fethetmi ve onlara mlik olmutur. hireti arkaya atp dnyal tercih eden vesveselerle kalbi doldurmulardr. Bunlarn, kalbi istillarnn ilk yolu ehvet ve hevya uymaktr. Bundan sonra kalp, ancak eytan kuvvetlerden tahliye ile feth edilir. O kuvvetler de hev ile ehvettir. Bunlar boalttktan sonra da, Allah zikretmekle kalbi tmir etmek gelir.205 Kalpten eytann vesvesesini atmak ancak o vesveseyi veren eyden bakasn kalbe koymakla mmkndr. Allah zikirden baka kalbe ne korsan, eytann vesvesesine yardmc olabilir. Kalbi eytann vesvesesinden koruyan, ancak Allah anmaktr.206 1.2.2.2. Kalbi nsan ve evrenin Ynlendirmesi Bedenin slah ve fesad kendisine bal olan, her an vcut uzuvlarna dilediini yaptran kalp, herhangi bir konuda karar verirken ona telkin edilen iyi veya kt dncelerin u veya bu oranda etkisinde kalr. te bu dnceler hadiste belirtildii gibi Rahman olan Allahn tasarrufunun insan kalbine olan uzantlardr. Allah bu telkinler araclyla kulun kalbini istedii yne evirir. 207 Hz. Peygamber de Ey kalpleri halden hale deitiren Allahm! Benim kalbimi dinin zere sabit kl!208 eklindeki du ve niyazlaryla kalbin tesir ve telkin altnda kalmas gereine ve bu hususta alnmas gereken tedbire dikkat ekmitir. nsan ve evresi kalbe tesir eden balca millerin banda yer alrlar. Kuran- Kerm cin eytanlaryla birlikte insan eytanlarnn mevcdiyetine dikkat ekerek209 kalplere vesvese veren bu tr yaratklarn errinden Allaha snmak gerektiini

Gazzl, hy, III/60-61 Gazzl, hy, III/61 206 Gazzl, hy, III/61 207 Tirmiz, Deavt, 89; bkz. Gazzl, hy, III/98, 99 208 Tirmiz, Kader, 7, Deavt, 89 209 Enm, 6/112
204 205

33

bildirmitir.210 nsan grnml eytan kalpli idarecilere kar ihtiyatl olmamz telkin eden hads-i erif211 ise meselenin bir baka delilidir. Her eit mnevi oluumun meydana geldii kalp, genellikle evresindeki msbet ya da menf btn faaliyetlerden etkilenir. Yni insanlar beraber olduklar kimselerin zelliklerine gre olumlu ya da olumsuz karlkl tesir altnda kalrlar. Nitekim Reslullahn iyilerle oturup kalkan kimseyi misk satan kiiyle arkadalk yapana, ktlerle dp kalkan da demirci dkknn da bulunan kimseye benzetmesi212 zikredilen gerei dile getirmektedir. Tabii ki btn bu karlkl etkileme kalpten balar. Gerekte Allah tanyan ona itaat eden kalp olduu gibi isyan eden de odur. Uzuvlarda grlen nurlar kalpteki mn ve itaat gzelliinin bir bakma da yansmasdr.213 Bu sebeple ilim ve irfnyla mnev derinlik kazanm kimselerin tavr ve baklarnn kalpler zerindeki etkisi gz ard edilemez. Hz. Peygamberin Mminin ferasetinden saknnz! nk o, Allahn nuruyla bakar214 beyn bu noktaya iret etmektedir. Yine mmin mminin aynasdr215 hadsinde ifde edildii gibi kiinin gzel huylarla donanmas, o huylara sahip temiz kimselerle beraber bulunmasna baldr. Nitekim ey mn edenler Allahtan korkun ve sadk kimselerle beraber olun!216 yet-i kermesi insanlarn iyilerle bir arada bulunmasn emrederken hatrladktan sonra zlim kavmin yannda oturup kalma!217 buyruu da insana manev kirler bulatracak zellikteki kimselerle uzun boylu lfet etmemeyi emretmitir. Zira manev lekeler kalp zerine dmekte, saknlmad takdirde kalbi tamamen kaplayarak karartmaktadrlar.218 Gazzl, insann bulunduu ortama gre huyunun da deieceini belirterek yle demektedir: nsanlarla karmakla ilenecek gnahlardan biri de, kiminle oturursan onun sfat ve huyunun sana da gemesidir. Senin ise bundan haberin olmaz. Tabiatn ondan o huylar alar. Bu anlalmaz, fakat byk gnahlara sebep
Ns, 114/1-6 Mslim, mre, 52; bkz. Mustafa ztrk, a.g.t., s. 64 212 Buhr, Buy, 38; Mslim, Birr, 146; bkz. Gazzl, Kimy-y Saadet, trc, A. Faruk Meyn, stanbul, 1981, s. 305; Gazzl, hy, II/517 213 Gazzl, hy, III/9 214 Tirmiz, Tefsr, 15 215 Eb Dvd, Edeb, 49 216 Tevbe, 9/119 217 Enm, 6/68 218 Tirmiz, Tefsr, 83; bkz. Mustafa ztrk, a.g.t., s. 64
211 210

34

olur. Allahu Tely unutanla oturmak gibi. nk dnyay sevenleri, dnya iin alanlar grende de bunun nmnesi meydana gelir. Sevmese, kt bilse de fsk ve gnah ileyenleri gren, bu gnah fazla grmekle gnah, gznde kk ve hafif grnr. Hangi gnah fazla grrse kalbinden onun inkr kalkar. Bu sebeptendir ki bir limde ipek kaftan grseler, herkesin kalbi o limi ktler. Bu limin arkasndan hergn konuurlar. Ama bu ii kt grmezler. Hlbuki gybet etmek, ipek giymekten daha fenadr. Hatta zina etmekten de daha byk gnahtr. Fakat ok grdkleri ve iittikleri iin, ok karlatklar iin gybetin ktl kalplerinden silinmitir. Allahu Tely unutanlarn hlini dinlemek bile zararldr. Ashb- Kirmn ve byklerin hlini dinlemenin faydal olmas gibi219 nsann grp iittii her eyden etkilendii bir gerektir. Bu sebepledir ki Yce Allah, kalplerini inkr kaplam kimseleri mna davet ederken, kevn yetlere bakp ibret almalarn ister. Kuranda sk sk gn ykseltiliine220, yerin bir dek gibi seriliine221, dalarn dikiliine222, gnee223, aya224, esen rzgra225, yaan yamura226 ve bitkilerin yerden bitiriliine227 baklmas ve ibret alnmas tavsiye edilerek deta kalplerin altrlmas murd edilir. Nitekim bir yette : (Sana kar kanlar) hi yeryznde dola madlar m? Zira dola salard elbette dnecek kalpleri ve iitecek kulaklar olurdu. Ama gerek u ki, gzler kr olmaz; lkin gsler iindeki kalpler kr olur228 buyrulmutur. nsan

topluluklarnn kitle olarak da kalb ynelileri etkiledii bir realitedir. Toplumun kabulleri ou kez benimsenmekte ve irdenin belirlenmesinde ynlendirici olmaktadr. Binenaleyh ferdin iinde yaad yakn evresi, kalb tercihleri asndan son derece etkilidir. 229

Gazzl, Kimy, s. 304; bkz. Gazzl, hy, II/516, 519 Enbiy, 22/32; iye, 88/18 221 Bakara, 2/22; Hicr, 15/19 222 Rad, 13/2; Hicr, 15/19 223 Ynus, 10/5; Rad, 13/2 224 Ynus, 10/5; Rad, 13/2 225 Bakara, 2/164; Rm, 30/46 226 Bakara, 2/22; Vka, 56/69 227 Enm, 6/99; Th, 20/53 228 Hacc, 22/46 229 dem Ergl, a.g.e., s. 342
219 220

35

Kiinin refah seviyesi de kalbi ynlendirmede etkili bir kiisel evredir. Eer Allah kullar na bol r zk verseydi, yeryznde ta knlk eder, azarlard230 buyuran Yce Yaratc, kendisini mstani (bakasna ihtiya duymayan) gren kimselerin taknlkta bulunabileceine231 ve peygamberlere kar gelenlerin genelde varlkl kimseler olduklarna dikkat ekerek,232 btn insanlarn Allaha muhta olduu gereini hatrlatr.233 Yine, maln ve daha baka nimetlerin, kalbi Allahtan gfil brakabileceine iret eder.234 Gazzl, servetin insana verdii zarar hakknda yle demektedir: Dnyadan zevklenmek, dnyala almaktr ki, servet ile nsiyyet eder. Servet, ayrlamad bir sevgilisi hline gelir. Onunla fazla nsiyyet edip, helal yoldan serveti elde edemeyince pheli eylere dalar, riykarla ve yacla bavurur. Yalan syler, ii dna uymaz ve dier kt huylara bavurmak zorunda kalr. Yni en azndan bu derekeye der, ancak bu sayede servet edinir. nk serveti oalan kimsenin insanla ihtiyac oalr. nsanlara muhta olan, onlara riykarlk etmek zorunda kalr. Onlarn gnllerini almak iin Allaha isyn eder. Bylece onda haset, kin, riy, kibir, yalan, sz gezdirme, gybet ve benzeri dil ve kalp ile alkal hastalklar meydana gelir. Bu hastalklar dier uzuvlara da geebilir. Btn bunlar mal dourur.235 Madd refah, kalbi kibir ve benzeri duygulara ynlendirebilecei gibi, musbet ve fakirliin de kalb duygularda deiime sebebiyet verdiini syleyebiliriz. Nitekim Kuranda, Biz insana katmzdan bir rahmet tattrdmz zaman ona sevinir. Ama elleriyle yaptklar yznden ba lar na bir ktlk gelirse, ite o zaman insan pek nankrdr236 buyrulmutur. Netice olarak insan ve evresi kalbi eitli ekillerde etkilemektedir. Binenaleyh kalbin iyiye ve gzele ynlendirilmesinde ve dolaysyla kiinin huzurlu

230 231

ur, 42/27 Alak, 96/6-7 232 Zuhruf, 43/23 233 Ftr, 35/15 234 Mnfkn, 63/9 235 Gazzl, hy, III/538 236 ur, 42/48

36

bir hayat srmesinde ilgi duyup beraber olduu, szn duyduu, sevdii kimselerin ve iinde yaad evrenin nemi byktr.237 1.3. Gazzlye Gre Kalbin nemi Kalp, yukarda belirtildii gibi gsn sol tarafnda, sol memenin altnda am kozalana benzeyen ve yaps, dokusu ve biztihi mteharrik olma gibi zellikleri itibariyle bedendeki dier uzuvlardan farkl olan ve vcutta kan dolamn salayan hayatmz iin nemli bir organdr. Kalbin maddi organ olmas yannda ikinci bir anlam daha vardr ki, birincisinin melekti boyutu ve ayn zamanda uur, vicdan, idrak, duygu, akl ve irademizin kayna olmasdr. kinci anlamyla kalp ilhi ve rhani bir cevherdir. Tasavvuf ehli buna hakikat-i insniyye demitir. Allaha muhatap olan sorumlu tutulan, cez gren, mkfat alan hep bu nrni cevherdir. 238 Gazzlye gre kalp, organlar ierisinde tehlikesi en fazla olan, etkisi en ok olan, durumu en nemli olan ve slah da en zor olandr. Kalp, Allahn nazarghdr. nsan bakalarnn baklarna hedef olan yzn kirlerden temizler ve ssler de, Allahn nazargh olan olan kalbini temizlemez. Kalp bir lkenin kral ve herkesin itaat ettii bakan gibidir. Kendisine uyulan doru olursa, ona uyan kimselerde doru olur. Btn vcudun slah ve doruluu kalbe bal olduuna gre, ona gereken nem verilmelidir. Yine kalp, kulun sahip olduu btn mcevherlerin hazinesidir. Bu hazinelerin en deerlisi marifetullah salayan akldr. Bundan sonra da Allah katnda derece kazanmay salayan basiret gelir. Bunun ardndan da ibadetlerin kabul olabilmesi iin gerekli olan halis niyet gelir.239 Dnrmze gre kalp, bilginin doduu yer, hakkat olduu gibi gren, emneti240 yklenen, kendisine ilim yerleendir. Kalbin hakkatini ve vasflarn bilmek dinin hakkatidir. Kalp, Allaha ulamak iin yaratlmtr.241 Kalbin verdii hkm ve karar, ferdi huzra erdirir. Bu zellik kalbin bizzat verdii hkm iin dorudur. Zir kendi durumu ve bilgi, her insann kalbinde teekkl eder. renmek,
dem Ergl, a.g.e., s. 344 Gazzl, hy, III/11 239 Gazzl, Minhc, s. 173-175, 223 240 Emnet, marifet ve tevhiddir, Gazzl, hy, III/34 241 Gazzl, hy, III/15
238 237

37

ahsiyetin intibk demektir. nsan kalbinde oluan durum, davranlarnn, ilgilerinin, tavr ve ideallerinin sonucudur; her insanda farkldr. O halde bunu ancak kendisi bilir; kalbinin huzur bulduu hkm kendisi iin en iyidir. Bu bilgi ftr bilgidir. Her ne kadar birbirleri arasnda ok farkllklar varsa da her kalp ftraten hakkatleri bilmee uygundur.242 Yine ona gre, Allah bilen, Allaha yaklaan, Allah iin amel eden, Allaha doru sayeden ve nihayet Allah katnda olanlar kefeden kalptir. Dier uzuvlar kalbe tabi ve onun hizmetileridirler. Onlar, kalbin altrd let ve vstalardr. Efendinin hizmetisini, ustann aletini altrd ve kulland gibi, kalp de dier azalar yle altrr ve kullanr. Msivadan tecerrt eden kalp, Allah katnda en makbul bir uzuv olduu gibi, baka eylere dalan kalp de o nispette Allahtan uzak olur. Aranan, muhatap ve mesul tutulan yine kalptir. Msivadan temizlendii zaman, Allaha yaklap saadete eren ve felah bulan bu kalp olduu gibi, msivay iine alp gizledii zaman da, ekvete ynelip hsranda kalan yine bu kalptir. Gerekte Allaha itaat eden kalptir. Uzuvlara dalan ibadetler onun nurlardr. Gerekte Allaha isyan eden de odur. Uzuvlara sirayet eden ktlkler ise onun eseridir. Onun zulmette veya nurda kalmasn, dardaki iyilik veya ktl gsterir. nk her bardan iinde ne varsa dnda da o gzkr. Kalp yle bir varlktr ki, insan onu bildii zaman nefsini; nefsini bildii zaman da Rabbini bilmi olur. nsan onu unuttuu ve bilmedii zaman kendini de bilmez; kendini bilmeyen ise, Rabbini hi bilemez. nk kendisini bilemeyen, bakasn nasl bilebilir. nsanlarn ou ise, nefis ve kalplerinin cahilidirler.243 Sfiler kalbi, bilgi merkezi grmekte ve kalple elde edilen bilgiye nem vermektedirler. Onlara gre hakiki bilgiye kalple ulalabilir. Nitekim Gazzlye gre gerei bulmak iin Allah bilmek gerekir. Bu bilginin kalpte olumas da ancak mal, evlat, makam ve benzeri dnya ile ilgili balardan kopmakla, dilin daima Allah anmas neticesinde zikrin kalbe intikaliyle gerekleir.244 Zira Allah Tel dnya karanln gnele aydnlatt gibi kalplerin karanln da marifetle

242 243

Gazzl, Meric, s. 106 Gazzl, hy, III/9 244 Gazzl, hy, III/43

38

nurlandrmtr. Bulutlar nasl gne n engelliyorsa, dnya sevgisi de marifet n engeller. Marifetin hakikati mminin kalbine atlm nurdur.245 Allahn nazargh olan kalbin nemini vurgulayan Peygamberimiz, Allah, sizin ekillerinize ve mallar nza bakmaz. Sadece kalplerinize ve amellerinize bakar.246 buyurarak kalp konusunda dikkatli olunmasn ve Vcudun iinde bir et paras vardr. Eer o doru olursa btn vcut doru olur. Eer o bozuk olursa btn vcut bozuk olur. Dikkat edin, o et paras kalptir247 buyurarak da btn vcudun slahn ve fesdn kalbe balamtr. Kalp kavram, Kuranda genelde idrak ve anlama merkezi, dnme ve kavrama gc ya da akl anlamndadr.248 Nitekim u ayetlerde geen kalp kelimesi bu anlamda kullanlmtr: Onlar Kuran- dnmyorlar m? Yoksa kalpleri zerinde kilitler mi var?249, phesiz bu Kur an ayetlerinde kalbi (akl) olan veya hazr bulunup kulak verenler iin bir t vardr.250 mnn ve inkrn merkezi de kalptir. Nitekim Kurn- Kerimde gerek mminler iin Allah size mn sevdirdi ve onu kalplerinizde ssledi251 buyurulurken, mn iddiasnda bulunan baz kimselerin kalplerine henz mnn yerlemedii yle bildirilir: Bedeviler mn ettik dediler. De ki, siz mn etmediniz mn henz kalplerinize girmedi.252 Ey Peygamber, kalpleri mn etmedii halde a zlar yla inandk diyen kimselerden kfr iinde kouanlar seni zmesin.253 Ayrca kalp, mn ve kfrn yannda bunlarn sebep olduu sevgi ve korku,254 huzur ve sknt, 255 temizlik ve nifak,256 takv ve phe257 gibi daha birok olumlu ve olumsuz duygu ve ynelilerin mahalli durumundadr.258
Gazzl, Ravdatut-Tlibn ve Umdets-Slikn (Hak Yolunun Esaslar ), trc, Dilaver Selvi, stanbul, 2005, s. 79 246 Mslim, Birr, 34; bn Mace, Zhd, 9 247 Mslim, Mskt, 107 248 Ramazan Emektar, Tasavvufta Kalp Kavram ve nemi, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi Konya, 2001, s. 60 249 Muhammed, 47/24 250 Araf, 7/179; Hacc, 22/46 251 Hucurt, 49/7 252 Hucurt, 49/14 253 Mide, 5/41 254 Bakara, 2/93; Enfl, 8/12; Buhr, Rikk, 5 255 Th, 20/25; Araf, 7/2; Mslim, Hc, 142
245

39

Kalp btn dinlerde insan duyarllnn merkezi kabul edilmitir. Kuran- Kerime gre insann anlamas ve alglamas, kaynan psikolojik bir yetenekten alr ki, buna lb yahut kalp denir. nsana ilh yetleri anlama gc veren de budur. Zikredilen yetenein krelmesi halinde kalp grevini yerine getiremez olur. Zira gzler kr olmaz, gslerdeki kalpler kr olur259 yetinde belirtilen kalplerin krl, gerekleri alglayamamas demektir. Nitekim baka yetlerde kalbin dier duyular gibi mhrlendiini ve perdelendiini bildirmektedir.260 Sonu olarak, bir ynyle uzviyyet, dier ynyle ise bir mneviyt merkezi olan kalp, beden iin ne derecede nemli ve ehemmiyetli ise, rhn hayat iin de o lde byk bir ehemmiyet tar. Ama insan insan yapan onun d sretinden ziyde i dnyas olduundan kalbin mnev rol uzv rolne her cihetle stndr. Allahn nazar ettii kalp, idrak, duygu, bilgi gibi fonksiyonlarn da merkezi olduundan gereken nem verilmelidir. Bylelikle Gazzlnin kalp hakkndaki grlerini ele aldktan sonra onun kalbe ykledii temel fonksiyonlar olan idrak, basret, duygu, bilgi konularna geebiliriz.

256 257

uar, 26/89; Tevbe, 9/77 Hacc, 22/32;Tevbe, 9/45 258 Mustafa ztrk, a.g.t., s. 8 259 Hacc, 22/46 260 Bakara, 2/7; Tevbe, 9/87; bkz. Mustafa ztrk, a.g.t., s. 8

40

KNC BLM GAZZLYE GRE KALBN TEMEL FONKSYONLARI Vcdun en cr kelerine kadar uzanan damarlar vastasyla, bedeni tmyle saran ve onu kan devernyla canl tutan madd kalp, fonksiyonlar itibariyle bedenin tamamna hkim bir idreci konumunda olduu gibi Rabbn latfe diye de adlandrlan manev kalpte insandaki tm manev glerle balants olan ve onlar idre eden ynetici konumundadr. Manev kalp, bu nemli vazfeyi yerine getirmesi ve varl doru kavrayabilmesi iin baz hususiyetlere ship olmak durumundadr. Bu itibarla bu blmde Gazzlye gre kalbin temel fonksiyonlar olan idrak, basret, duygu ve bilgi konularn ileyeceiz. 2.1. drak ve Basret Gazzlye gre kalp, hayl ve his ile bilinmeyen mnalar anlamak vasf ile bedenin dier czlerinden ayrlr. lemin mahlk olduunu ve kadm mdebbir, hikmet shibi, ilh vasflarla mevsuf bir Hlika muhta olduunu anlamas gibi. Dnrmz kalpte yer alan bu garzeye akl adn verir. Fakat akl demekle mnzara ve mcdele yollarnn kendisiyle anlald akl kasdetmediini, bununla eyann hakkatinin bilindii kuvveyi kasdettiini sylyor. Deiik yerlerde de kalpteki bu kuvveyi basret, man ve yakn nuru diye de adlandrr. 261 Nefs-i ntka da denen bu kalp, biztihi canl, mkemmel bir cevher olup, mann salaml veya bozukluu ondan doar. Tabi ruh, hayvan ruh ve btn beden kuvvetler onun askerlerindendir. Bu cevher, mevcudtn hakikatini, malumtn suretini onlarn zhiriyle ve ztyla megul olmakszn kavrar. eytan ve melekleri grmeksizin onlarn mhiyetini nasl kavryorsa, ayn ekilde hibir insan grmeksizin insann hakikatini bilmeye muktedirdir. eytan ve melek gibi varlklarn hiss olarak bilinmesinin zorluuna ramen nefs-i ntka bunlar grmeye ihtiya dahi duymadan idrak eder.262 Baz mutasavvflar zellikle de Gazzl, insann bir d gz olduu gibi bir de i gz olduunu kabul eder ve buna Kalp Gz adn verirler. Nasl ki, d gz
261 262

Gazzl, hy, IV/617 Gazzl, R. Ledunniyye, s. 78

41

bedenin dnda ise i gz yani kalp gz de bedenin iindedir daha dorusu kalptedir. D gzn btn fonksiyonlarna kalp gz de sahiptir; yani nasl d gz insann d dnyasn yani grp alglamasn salyorsa, kalp gz de insann i dnyasn yani manev dnyasn grmesini salar. Ayrca mutasavvflarn kalp gz dedikleri bu gzn kendine has daha baka zellikleri de vardr. Kalpte nuran (kl) bir organck olmasna ramen gzle, plak d gzle grlmez. Esas hayat kayna bu gzdedir. Hakik insan ruhu kalbin bu noktasnda yer etmitir.263 Gazzl, mutasavvflardan bir ksmnn beden gibi kalbin de gznn var olduunu, grnen eylerin ba gzyle, grnmeyen hakikatlerin de kalp gzyle grldn kabul ettiklerini belirtir.264 Kalp gz yani basret, nden gr, sezi, kalbin anlama gc ve onun grmesi, hatrlamas, bir iin gerekleeceine dair kalpte beliren inan ve sezgiye denir.265 Kurn- Kermde genel olarak grme anlam yannda zellikle hakikati kefetme, doru yolu tanma, gerei yanltan ayrma yetenei mnalarnda kullanlm ve bu bakmdan mnev krlk ve dalletin zdd olarak gsterilmitir.266 Gazzlnin, insann embriyolojik geliim safhalar ile bilgi elde etme yollar ve vastalaryla bir paralellik kurarak mahiyet ve karakter itibariyle farkl bilgi trlerinin, insann her bir organnn bir fonksiyonu olmasn gstermesi ve neticede Organik Bilgi Teorisi denebilecek bir teori kurmaya almas ve neticede kalp gznn bilgi elde etmenin son nokta olduunu sylemesi dikkat ekici bir yaklamdr.267 Gazzl, el-Munkz adl eserinde yle demektedir: unu bilmek icap eder ki, insan aslen yaratlta bilgiden mahrumdur. Allahn yaratt lemlerden habersiz yaratlmtr. lemler oktur. Saylarn Allahtan baka kimse bilmez.268 Nitekim Kuran- Kermde:

263 264

Servet Altunta, a.g.t., s. 63 Gazzl, R. Ledunniyye, s. 78 265 Rb, a.g.e., I/142-143 266 Enm, 6/50; Hd, 11/24; sr, 17/72; Neml, 27/81 267 Servet Altunta, a.g.t., s. 64 268 Gazzl, el-Munkzu mined-Dall, trc, Yahya Paki, stanbul, 1988, s. 72

42

Rabbinin ordular n Onda ba ka hi kimse bilemez269 ayetini buna delil olarak zikrettikten sonra yle devam eder: nsann bu lemlerden haberdar olmas idrakler vastasyla olur. draklerden her biri, insan kendisiyle varlklar lemine muttali olsun diye yaratlmtr. lemlerden kastmz varlklarn cinsleridir. nsanda ilk yaratlan dokunma hissidir. Onunla soukluk, scaklk, kuruluk, nemlilik, yallk, yumuaklk, sertlik gibi varlklarn vasflarn anlar. Dokunma hissiyle renkleri ve sesleri katiyen anlayamaz. Bunlar dokunma hissi yannda yok mesabesindedir. Sonra onda grme hissi yaratlr. Onunla renkleri ve ekilleri anlar. His leminin en genii budur. Sonra onda iitme hissi oluur. itme hissiyle sesleri ve nameleri iitir. Daha sonra tatma hissi yaratlr. Bylece insan hisler lemine nfuz edebilir. Sonra onda yedi yana yaklanca temyiz (muhakeme) etme gc oluur. Bylece o insan vcudu yeni bir devresine girer. Bununla his leminde bulunmayan ve ondan fazla olarak yeni baz eyleri anlar. Daha sonra insan yeni bir geliim devresine girer. Onda akl etme gc geliir. Aklla vacip, caiz ve mbah olan eyleri anlar ve daha nceki devrelerde bulunmayan eyleri de idrak eder. Akln tesinde bir baka devre daha vardr ki, orada baka bir gz (Kalp Gz) alr. Onunla gayb grr, gelecekte vuku bulacak hdiseleri ve daha akln anlamaktan aciz kald baz eyleri anlar.270 Bu aklamalardan sonra ortaya kan sonu udur: Gazzlye gre bilgi, ilk nce bir hissetme iidir. Bunu salayan da his organlardr. Bunlar ncelik srasna gre deri, gz, kulak ve dildir. Bundan sonra bilgi, temyiz ve akl erdirme iidir. Bunu beyin sinir organlar salar. Nihayet bilgi bir kalp gzyle grme iidir. Bunu da kalp organndaki Kalp Gz salar.271 Yine Gazzl, kalp gzn zhirdeki gzle mukyese kbilinden yle demektedir: Kalp, bir gz gibidir. Kalpteki akl garzesi, gzdeki grme kuvveti gibidir. Grme hasss krde kaybolup grende bulunan bir latfedir. Gzlerini kapasa da gece karanl ortal kaplasa da yine bu grme hasss gzde mevcuttur. Kalpte hsl olan ilim, gzdeki idrak, basar ve eylerin aynn grme kuvvetindedir. Kalp gz ile ba gz arasnda bu ynden muvzene salamak doru ise de, eref
Mddessir, 74/31 Gazl, el-Munkz, s. 72-73 271 Servet Altunta, a.g.t., s. 66
270 269

43

ve fazlet bakmndan aralarnda bir mnsebet yoktur. Basret dediimiz kalp gz idrak eden latfenin t kendisidir. Bu basret bir binici, beden ise binit gibidir. Binicinin krl binitin krlnden daha tehlikelidir.272 Kalp gznn ba gz ile mnsebeti olduu iin, Allahu Tel gze verdii ismi ona da vererek: Gz grdn gnl yalanlamad273 buyurdu ve kalbin idrakine ryet ismini verdi. Yine bunun gibi: Biz brhime, gklerin ve yerin melektunu, gizli slar n gsteririz274 buyurdu ve bu ryetten ryet-i zhireyi deil, basret dediimiz kalp gzn kasdetti. Yine basretin idrakine ryet dedii gibi, bunun zddna da krlk adn verdi ve: Ama gerek u ki, gzler kr olmaz; lkin gsler iindeki kalpler kr olur275; Kim bu dnyada kr olursa, o, ahrette de krdr, yolca da daha

a kndr276 buyurmutur.277
2.2. Duygu Duygu, iinde haz ve elem unsuru bulunan her eit ruhsal olaylardr. Genel olarak haz, hoa giden, insana huzur veren bir hal; elem ise hoa gitmeyen insan tedirgin ve rahatsz edici bir durumdur. Duygularn en ilkeli ve gze batan ekli, heyecanlardr. Zihinde ve organizmada sarsnt ve dzensizlik douracak surette kendini belli eden duygulara heyecan denir. bdette bir mminin duyduu iddetli hisler de bir heyecandr. Heyecanlarn iddetli azalm ve srekli ekillerine duygu (his) denir. Kalpte vuku bulan hislere, duruma gre az ve ok miktarda zihni unsurlar da karr ve bunlar sevgi-korku, merhamet-gazap, sevin-znt gibi duygular olarak ortaya kar.278 Biz de Gazzlye gre kalpte oluan baz duygular olumlu ve olumsuz diye iki balk altnda ilemeye gayret edeceiz. 2.2.1. Olumlu Duygular Duygularn olumlu ya da olumsuzluu onlarn temelinde yatan niyetlerle ilgilidir. Bizim yaptmz bu ayrm, duygularn d yansmalar itibariyledir. Yoksa

Gazzl, hy, III/39 Necm, 53/11 274 Enm, 6/75 275 Hacc, 22/46 276 sr, 17/72 277 Gazzl, hy, III/39 278 Bkz. Osman Pazarl, Din Psikolojisi, stanbul, 1982, s. 92; Mustafa ztrk, a.g.t., s. 75
272 273

44

en olumsuz bir duygu bile Allah iin olma zellii tamas halinde deer kazanr. Aada olumlu duygulardan olan sevgi ve mit konularn ileyeceiz. 2.2.1.1. Sevgi Sevgi ile ilgili terimlerin banda gelen mahabbet kelimesi, saf ve halis olmak demektir. Araplar dilerin beyazlk ve parlakln anlatmak iin hubebulesnn tabirini kullanrlar. Buna gre dostluun samimi ve katksz olanna mahabbet denilir.279 iddetli yamurlarn yamasyla ykselen sularn stndeki kabarcklara el-hubeb ismi verilmektedir. O takdirde mahabbet, sevgiliye kavuma ve onun gzelliini grme heyecan ve susuzluu iinde bulunan kimsenin kalbinin comas mnasn tamaktadr.280 el-hbbe kknden alndn syleyenlere gre ise ekirdek, tohum, nve, z anlamlarna gelmektedir.281 Bu mnaya gre diyebiliriz ki sevgi, hayatn ekirdei ve zdr. Sevgi, daha ok canl ve anlayl olanlarn zelliidir. Marifet ve idraksiz, yani bilip anlamadan sevgi gereklemez. nk insan, ancak bildiini sever. Bunun iin cansz bitkilerin sevgi ile vasflanmas mmkn deildir. Zevk ve huzur veren her ey, idrak sahibi iin sevimlidir. Ac duyulan, rahatsz edici eyler ise sevimsizdir. Bu sebeple sevimsiz olan eylerden gnl nefret ederken, zevk alnan her eye meyleder. Sevginin bir ileri merhalesi ise aktr. 282 Her canl iin ilk sevilen ey kendi nefsi ve ztdr. Kiinin kendini sevmesi demek, varlnn devamn istemesi, yok olmaktan nefret etmesi demektir. Tabii olarak insan yaamay, yaamaya vesile olan eyleri sever ve lmden holanmaz. Nitekim hads-i erfte bu duygu yle dile getirilir: htiyar n kalbi iki eyi sevme hususunda gentir. Bunlar, ok ya ama ve mal sevgisidir.283 Ayrca, lmn sevildiini kabul etsek bile, bu sevgi yok olma arzusundan deil, hayattaki zdrap ve elemlerden bir an nce kurtulmak iindir.284

279 280

Kueyr, a.g.e., s. 320 Kueyr, a.g.e., s. 320 281 bn Manzr, a.g.e., I/293 282 Gazzl, hy, IV/597 283 Mslim, Zekt, 113; Tirmiz, Zhd, 28 284 Gazzl, hy, IV/599

45

Kii kendi ztn sevdii gibi, kendisine iyilik yapanlara kar da sevgisini saklayamaz. Nitekim Reslullah, hediyeleiniz! Zira hediye kalpten kini giderir285 buyurarak iyilik karsnda kinin kalplerden sklp atlmasyla, sevginin insanda zarreten var olacana dikkat ekmitir. yiliinden dolay bir adam seven, onu zt iin deil, onun iyilii iin sevmitir. Fakat bu tr sevgiler, yaplan iyilie bal olduu iin srekli deildir. Yaplan iyilik nisbetine gre sevgide de artma ve eksilme olabilir. Hatta iyiliin sona ermesiyle sevgi de son bulabilir. 286 Ayrca kii kendisine yaplan herhangi bir iyilikten dolay deil de, bizzat o eyi gzellii ve zat iin sevebilir. te yok olup tkenmeyen gerek sevgi budur. Mesel akarsular ve yeillikler gibi tabii gzellikler mutlak surette yemek imek iin deil, gzel olduklar iin sevilir. Yani idrak edilen her gzellikte bir zevk vardr.287 Dolaysyla zevk ve gzelliin olduu yerde sevgi de olacaktr. Hads-i erfte Allah gzeldir, gzellii sever288 buyurulmakla sevginin kaynanda gzelliin bulunduu belirtilmektedir. Buna gre btn gzelliklerin sahibi olan Allah, ayn zamanda gerek sevginin kaynadr. 289 Sevginin kemli, btn mevcudiyetiyle kalbin Allah sevmesidir. Kalp, ii su dolu olan bir bardak gibidir. Su kmadan sirkeyi almaz. Nitekim Allahu Tel: Allah insann iine iki kalp koymamtr290 buyurarak bu geree dikkat ekmitir. Gnl bakasna iltifat ettii nispette onunla megul olan bir boluu var demektir. Sirke konmak istenen bir bardakta su bulunduu vakit, ne kadar su varsa o nispette az sirke alaca gibi, bakas ile megul olan kalpte o megale nispetinde Allah sevgisi azalr. Barda tamamen sirke ile doldurabilmek iin suyunu tamamen boaltmak gerektii gibi, kalbi de tamamen Allah sevgisi ile doldurmak iin baka her eyden temizlemek lzmdr.291 Bu sevgiye ulamak iin yegne yol, Hz Peygambere uymak ve onu sevmektir. Bu konuda bir yet-i kermede: (ey

Tirmiz, Hibe, 6 Gazzl, hy, IV/600-601 287 Gazzl, hy, IV/601 288 Mslim, mn, 147 289 Mustafa ztrk, a.g.t., s. 76 290 Ahzb, 33/4 291 Gazzl, hy, IV/632
286

285

46

Reslum) de ki: Eer Allah seviyorsanz bana uyunuz ki Allah da sizi sevsin ve gnahlar nz ba lasn292 buyurmaktadr. 2.2.1.2. mit Arapada rec ve emel kelimeleriyle ifde edilen mit, kalbin holand bir eyin gelecekte meydana gelmesini beklemesi 293 ve bunu dnmekten dolay kalbin rahatlk ve ferahlk duymasdr.294 Fakat bunun bir sebebinin olmas gerekir. Eer birden ok sebebi hsl olursa, buna mit adn vermek doru olur. Sebeplerin kark olmasyla birlikte bekleme olduu zaman buna aldanma ve ahmaklk adn vermek daha uygun olur. yet, sebeplerin olmasyla olmamas birbirine denk olursa buna temenni denir.295 Verimli toprak bulup, onu nadasa brakp iyi bir tohum ektikten, su ve gbre gibi ihtiyalarn karladktan ve ekin ierisinde yetien zararl otlar aldktan sonra Allahn fazln mit ederek rn almay beklemek mit olur. Eer tohumu, suyu olmayan verimsiz bir araziye eker de rn almay beklerse bunun ad aldanmadr. Fakat tohumu suyu olmayan gzel bir araziye eker de yamurun suyuna gvenerek rn almay beklerse buna temenni denir. Sonu itibaryla insann iradesinde olan btn eyleri hazrlayp sonra sevdiini beklemesine mit denir. nk geride yalnz kendi iradesi dnda olanlar kalm, yapabilecei her eyi yapmtr. Artk gerisi Allahn fazlna kalmtr. Dier mnileri ortadan kaldracak olan Odur. Ona mit edilir. Kulun man tohumunu kalbine ekip onu tat ile suladktan ve kt huylardan temizledikten sonra, lnceye kadar o tohumun kalpte kalmasn ve mafirete ulatracak gzel sonu ile gmesini Allahtan dilemesine gerek mit denir.296 Dnrmz Minhcl-bidn adl eserinde midi, Allahn ltuf ve merhametinin bol olduunun bilinmesi sonucundan kavuulan gnl sevincidir. diye tarif eder.297

li mrn, 3/31; Gazzl, hy, IV/654, 665 Crcn, a.g.e., s. 109 294 Gazzl, hy, IV/289 295 Gazzl, hy, IV/289 296 Gazzl, hy, IV/290 297 Gazzl, Minhc, s. 295
292 293

47

mit, Allaha kulluk etmekte bir vesledir. nk mit, insanolunun bellara ve meakkatlere kar tahamml kolayln hazrlar. Ne istediini bilen kimse, onu elde etmek iin btn gcn harcar. Holand eye kavumak iin her skntya katlanr. Hi bir meakkate aldrmaz. Birisini gerekten seven kimse, onun her trl skntsna katlanr. Hatt onun yznden karlat skntlar ona zevk verir. Can bal isteyen, arnn sokmasna aldrmaz. Akam para alacan mit eden hamal, btn gndz boyunca ar ykler tamaktan yorulmaz. Hasat mevsiminde mahsl alacan mit eden ifti, btn sene boyunca souk-scak demeden alr. te bunun gibi Allaha tat ve ibdette gayret eden ve gnahlardan kanan kimse, cennetin gzelliklerini, nimetlerini, hrlerini, kklerini, nefs yiyecek ve ieceklerini, znet ve libaslarn, Allahn cennet ehli iin sayd nice nice nimetleri hatrladklar zaman onlar iin, mahrmiyetlere, musbetlere ve her trl meakkate tahamml etmek kolay gelir.298 midin eserlerinden birisi, devaml olarak Allaha ynelmekten zevk almak, Ona yalvarmaktan holanmak, Ona sayg ve Onun ltfunu bilmektir.299 mit zere amel etmek, korku zere amel etmekten ok stndr. nk Allaha en yakn olan kullar, Ona en sevimli olanlardr. Sevgi ise korkuyu deil, midi oaltr. Hayr mit etmek, yaknlatrr, sevdirir. Korku ise, kamay gerektirir. Resl-i Ekrem de bir hadsinde: Sizden birisi kesinlikle, Allaha hsn-i zanda bulunmadan lmesin.300 buyurmutur. Nitekim Allahu Tel: Allahn rahmetinden midinizi kesmeyiniz301 buyurmu ve bu emri ile mitsizlii yasaklamtr.302 2.2.2. Olumsuz Duygular Yukarda duygular d yansmalar sebebiyle olumlu-olumsuz diye ikiye ayrmtk. Aslnda duygularn olumlu veya olumsuz olmas, onlarn ifrat ve tefrit halleriyle de yakndan ilgilidir. Mesel insann hayatn srdrebilmesi ve onu d tehlikelerden koruyabilmesi iin, etkili bir gce ihtiya vardr ki, bu g Allah
298 299

Gazzl, Minhc, s. 292 Gazzl, hy, IV/291 300 Mslim, Cennet, 82 301 Zmer, 39/53 302 Gazzl, hy, IV/293

48

tarafndan kendisine verilen gazap kuvvetidir. Bu duygunun ifrat ve tefrit halleri knanm, itidli ise ecaat, kahramanlk gibi deerlerin elde edilmesine sebep olduu iin vlmtr.303 O halde yerinde ve zamannda kullanlan hibir duygu iin mhiyet itibariyle olumsuzluk sz konusu deildir. Bu ksmda, daha nce yukarda olumlu duygular bal altnda ilenen sevgi ve midin kart olan gazap ve korku konularn ele alacaz. 2.2.2.1. Gazap Trkede daha ok fke anlamnda kullanlan gazap kelimesi, 304 intikam alma hrsyla kann galeyna gelmesi diye tarif edilir.305 Gazap, gnlleri saran bir kvlcmdr. Kalbin derinliklerinde sakl olan bu duygu, kl altnda korunan kz gibidir. Demirin kayaya arpmas esnsnda tan kard ate gibi, bu fke ateini de inat ve zlim her kiinin kalbinde gizlenen kibir ortaya karr.306 Allahu Tel, canllar iinde ve dnda bulunan fesd ve lm sebeplerine mruz olarak yarattndan o fesattan kendisini koruyacak imknlar bahetti. Hayat shibi o imknlar syesinde muayyen zamana kadar kendisine gelecek tehlikeleri uzaklatrr. nsanolu iten gelen bir kuvvete muhtatr ki bu kuvvetle kendisinden helk edicileri uzaklatrsn. Allahu Tel ateten fke tabiatn yaratt ve insanoluna o tabiat yerletirdi. Onu kendi hamuru ile kartrp yourdu. O halde insanolu hedeflerinden birinden engellendii zaman, fke atei alevlenir. Kalbin kann kaynatr ekilde kabartr. O kan, damarlara yaylr. Kaynayan kan, atein ykseldii ve kapta kaynayan suyun ykselmesi gibi, bedenin st tarafna doru ykselir. Bunun iin insann yz gz kzarr. Cild, parlak olduu iin effaf billrun iinde olan eyi gstermesi gibi, iindeki kann rengini gsterir. Kann byle bedene yaylmas, gc yettii ve kendisinden dk olan kimselere gazapland zamandr. Kzd kimse kendisinden stn olup, gc yetmedii bir kimse olduu takdirde, bu sefer kan ieri ekilir ve adama hzn gelir. Bunu iindir ki, byle hzn ve korku anlarnda ekilen kan sebebiyle yz sararr. yet kendisine denk

Gazzl, hy, III/379-380 Asm Efendi, Kms Tercmesi, stanbul, 1305, I/412 305 Gazzl, hy, III/380 306 Gazzl, hy, III/371
303 304

49

bir kimseye kzmsa, bzan yz kzarr ve bzan solar. Bylece tereddt iinde olur.307 Gazap kuvveti galeyna geldii zaman, ilk nce gelecek tehlikeleri nlemee kalkar. Tehlikelerin gereklemesinden sonra ise, onlarn tedvisine ve intikam almasna balar. te intikam, gazabn arzu ettii bir gdasdr. ntikamdan zevk alr ve ancak intikam sonunda sknete erer.308 Ayn ekilde her trl t ve nashatlerden shibini kr ve sar eder. Akl nruyla aydnlanmak istese ve nefsine mrcaat etse, buna gc yetmez. Zira fke duman ile akl nrunu sndrr. Dncenin kayna dimadr. fkenin iddetli nnda kalp kannn kaynamasndan karanlk bir duman dimaa ykselir ve dnce shasn kaplar. Hatt his merkezine de srar, duyu organlarmz bozar, gzn karartr, gzleri grmez olur. yleki insan sakinleince, gazap halindeki davranlarndan kendisi de utanr.309 Bu hastaln en esasl tedavisi onu alevlendiren sebepleri tespit etmek ve duruma gre mdahalelerde bulunmaktr. Hastalk sebeplerinden biri, insann kendisini ar derecede severek bencil davranmasdr. nsan genellikle sevdii eylere ynelik bir mdahale ve saldr annda, fkelenip harekete geer. Bu durumda kii, gazabn iradesi altna almal ve onu slm ahlk erevesinde, muvazeneli bir ekilde kullanmasn bilmelidir.310 Nitekim Abdullah b. Amr b. el As Reslullaha sknet ve kzgnlk anlarnda sylediklerinizi yazaym m? diye sorunca, Hz. Peygamber: Yaz, canm kudret elinde olan Allaha yemin ederim ki, bu a zdan haktan ba ka bir ey kmaz.311 buyurarak kendisinin de kzabileceini fakat fke annda iradesine sahip olduunu, gazabn doruyu sylemesine engel olmadn belirtmitir. 312 fkeye yol aan dier bir sebep de, gazaplanmann ecaat, yiitlik ve kahramanlk gibi kemal ve gzellik saylmasdr.313 Yanl bilgilenme sonucu ortaya kan bu durum, doru olann renilmesiyle giderilebilir. zellikle Kurn- Kerm

Gazzl, hy, III/379-380 Gazzl, hy, III/380 309 Gazzl, hy, III/381-382 310 Mustafa ztrk, a.g.t., s. 88 311 Eb Dvd, lim, 3 312 Gazzl, hy, III/387 313 Gazzl, hy, III/391
307 308

50

ve hads-i eriflerin bu konudaki beynlar dikkate alnarak, fkeye hkim olmann gereklilii ve fazileti kavranmal, daha sonra da tavsiye edilen retilere uyulmaldr. 2.2.2.2. Korku Arapada daha ok havf, hayet, rub ve feza kelimeleriyle ifde edilen korku,314 istenmeyen bir eyin meydana geleceini dnmekten dolay kalbin endieye kaplp elem duymas demektir.315 Tariften de anlalaca zere korku, gelecekle ilgili bir duygudur. nsan arzu ettii bir eyi elde edememekten tedirgin olduu gibi, ileride meydana gelecek tehlikelere maruz kalmaktan da korku duyar. Mesel, cinyet ileyen bir insan, iledii suun arln ve cezasnn ona gre olduunu, bu cezadan kendisini kurtaracak sebepler olmadn, yardmc olacak kimsenin de bulunmadn dndke korkusu artar. Allahtan korkan insann durumu da byledir. Allahn ztn ve sfatlarn, her eye gcnn yettiini, btn lemi diledii anda helkini dilemesi halinde Ona mni olacak kimse bulunmadn bilerek Ondan korkar. Ayrca isynnn okluu sebebiyle verilecek cezann oran, cezann hem dnyada hem de hirette olma ihtimali kiinin korkusunu daha da artrr.316 nsanolunun holanmad ey ate gibi bizzat korkuntur veya ktle ulatrmas bakmndandr. hirette insan holanmad eyle karlatrmaa vesle olan gnahlar gibi. Bu, tpk hasta adamn lme srkleyecek eyleri yemekten ekinmesine benzer. Her korkan kimse bu iki ksmdan hangisi iin korktuunu dnmesi gerekir. Bu sayede korku kuvvetlenip kalbini yakmaa balar. Bunun iin korkanlarn dereceleri farkldr. ekindikleri eylere nisbetle korkular da deiir. Zt bakmdan deil de baka sebeple kendisinden korkulan, mesel tevbe etmeden lmekten, tevbeyi bozmaktan, Allaha kar vazfelerini hakkyla yerine

getirememekten, kalbinin kararp katlamasndan, istikametten ayrlmasndan, alt ehvetlere uymasndan, dnya varlklarna kaplp onlara aldanacandan, Allahtan baka eylerin kendisini Allahtan megul edeceinden veya son nefesinde nasl gideceinden, hir mrnde yn deitirip deitirmeyeceinden, gaflet
314 315

bn Manzr, Lisn, I/420 Gazzl, hy, IV/314 316 Gazzl, hy, IV/315

51

anndaki srlarna muttali olan Allahn ne yapacandan, nefesini su-i htime ile noktalayacandan v.b eylerden korkmas gibi. 317 Esasen korku, Allaha yaklamak iin insan ilim ve amele sevkeden ilh bir kamdan ibrettir.318 Kiinin Allah hakkndaki bilgisi ve ona sevgisi arttka, Allah korkusu da onlarla orantl olarak artar. Nitekim Hz. Peygamber Ben Allah en iyi bileniniz ve ondan en ok korkannzm319 buyurarak bilgi ile korku arasndaki bu ilikiye dikkat ekmitir. Kurn- Kerm de Allahtan kullar iinde hakkyla korkanlarn limler olduunu bildirmektedir.320 Kurn- Kerm hidyet ve rahmetin, Allahtan korkanlara mahsus olduunu belirterek,321 Allah katnda en stn kimselerin Allahtan en ok korkanlar olduunu bildirmitir.322 Yine Allahn kendilerinden honut olduu, kendileri de Allahtan honut olanlar Rablerinden korkanlardr323 buyurmutur. Reslullahn, Allah korkusundan aladn, alamay tavsiye ettiini ve bu halin gnahlarn affna ve cennete girmeye vesile olacan hads-i eriflerden renmekteyiz. Eb Ummenin naklettiine gre Hz. Peygamber, iki damlann Allaha ok sevimli geldiini; bunlarn, Allah korkusuyla aktlan gzya ve Allah yolunda dklen kan damlas olduunu belirtmi, 324 Allah korkusuyla alayan kimselerin cehennemden kurtulacan haber vermitir.325 2.3. Bilgi Bilgi problemi, dnden bugne insanolunun ilgi duydugu en temel konulardan biri olmutur. Hatta denilebilir ki insan var olduu mddete de zerinde konuulmaya devam edilecektir. Bilginin mmkn olup olmad, mhiyeti, kayna, deeri ve konusu gibi meseleler srekli gndemde tutulmu ve eitli deerlendirmeler yaplmtr.326 Daha ok bilgi felsefesinin bir kolu olan,
Gazzl, hy, IV/321 Gazzl, hy, IV/335 319 Buhri, Edeb, 72, tism, 5 320 Ftr, 35/28; Gazzl, hy, IV/326 321 Arf, 7/154 322 Hucurt, 49/13 323 Beyyine, 98/8; Gazzl, hy, IV/324-325 324 Tirmiz, Fedilul-cihd, 26 325 Tirmiz, Zhd, 8; Gazzl, hy, IV/330 326 Necip Taylan, Bilgi, DA, stanbul, 1992, VI/157-161
317 318

52

epistemolojinin (bilgi teorisi) ilgi alanna giren konulara almamzn snrlarn aaca iin yer verilmeyecektir. Klasik felsef kaynaklarda ve terminoloji szcklerde bilgi terimi, slm dnce tarihinde ortaya km eitli akmlar asndan tanmlanr. Bu tanmlardan modern bilgi tarifine en yakn tarif Akleden ile akledilen arasnda zel bir iliki327 olduu ileri srlmtr. Baka bir ifadeyle, bilgi, uur sahibi bir varlkla, Ben, yani Sje dediimiz bir varlkla, bu sjenin kendisine yneldii, kavrad, alglad, dnd varlk, yani obje arasndaki bir ilgi328 olarak tanmlanabilir. slami terminolojide genel olarak el-ilm ve el-marife terimleriyle ifade edilen bilgi, daha ziyade bilen (zne) ile bilinen (nesne) arasndaki iliki, yahut bilme eyleminin belli bir ifade ekline brnm sonucu olarak anlalmtr.329 Hangi alana ait bulunursa bulunsun, bilgide birbiriyle daima alkal olan, biri bilen sje (insan), dieri bilinen, bilinmek istenen ey, obje olmak zere iki taraf vardr. Bilgide suje ile obje, bilen ile bilinen birbirinin karsndadr. Burada iki taraf daima birbirinden ayr kalr yani suje-obje dualizmi bilginin mhiyetine ait ayrlmaz bir niteliktir.330 Bilgi kaynaklarnn neler olduu ve kalbin bunlar arasndaki yeri, slm dnce tarihinde ve dier dnce sistemlerinde deiik boyutlarda tartlm ve eitli grler ileri srlmtr. Bilgi kayna olarak akl ve duyularn, bilginin mmkn olabileceini ileri srenlerin byk ounluu tarafndan genel kabul grd sylenebilir. slm dncesinin gelimesine byk katklar bulunan kelm limleri de vahyi ilim kayna grmelerinin tabi bir sonucu olarak bu saylanlara haber-i sdk (doru haber)i da ilve etmilerdir. Kalp ise genellikle mistisizmin bilgi kayna olarak deerlendirilmekle birlikte baz filozoflar tarafndan da savunulmutur.331 slm dnce tarihinde kalple yakndan ilgilenenler genellikle sfiler olduu iin kalbin bilgi kayna oluunu da en ok bu zmre savunmutur. Bunlarn banda

Necip Taylan, Bilgi, DA, VI/158 Hsamettin Erdem, a.g.e., s. 57 329 Necip Taylan, Bilgi, DA, VI/157 330 Necip Taylan, a.g.e., s. 16 331 dem Ergl, a.g.e., s. 457
327 328

53

da Gazzl gelmektedir. Bizde Gazzl erevesinde kalp-bilgi ilikisini ilemeye gayret edeceiz. 2.3.1. Kalp-Bilgi likisi Gazzlye gre ilmin yeri kalptir.332 Ona gre, insanda bilginin meydana gelmesi, modern bilgi nazariyesindeki gibi iki tarafn, insan (sje) ve insann dndakilerin (obje) karlkl bir iliki iine girmesi sonucu ortaya kar. Gazzl, suje olan, bilen insan, ilk bakta farkl anlamlar ifade eden kavramlarm gibi grnen, ancak hemen hemen ayn anlama gelen akl, ruh, nefis, kalp (gnl) gibi eitli kavramlarla karlamaktadr.333 Gazzl, sje olarak ele ald Kalbi, bilgilerin hakkatine nispetle, renklere gre aynann durumuna benzetir. Rengin sreti aynaya yansyp orada nakolduu gibi, her bilinenin (obje) var olan hakikat ve sretinin de kalpte ortaya ktn syler.334 Burada ayna ayr, eylerin sretleri ayr ve nihyet eylerin aynaya aksedip orada grlmeleri ayrdr, yani, sje ve obje kendi varlk btnlklerini korumaktadr. Bylece bilgi teorisinde Bilen, Bilinen ve Bilgi diye daima bulunmas gereken unsur ortaya km oluyor. Bu unsuru dnrmz bakmndan belirtecek olursak bunlar; Kalp, eyann hakkati ve bu hakikatlerin kalpte hsl olmas tarznda ortaya kar. Ksaca burada bilen (lim) eyann hakikatlerinin kendisinde ortaya kt kalptir. Bilinen, bilinmek istenen (malm), eyann hakikatleridir. Bilgi (ilim) de eyann hakikatlerinin kalp aynasnda ortaya kmasndan ibrettir.335 Gazzl bilgi fenomenini anlatmak iin daha ak bir rnek verir. Mesel bir tutma olayn ele alalm. Burada bir tutan el, ikinci olarak tutulan nesne mesel kl ve ncs de el ile klcn birlemesi, yani elin klc tutmas gerekir. te bu olaya da tutma denir. Bu rnei bilgi teorisine uygularsak, Bilinen (obje)in mislinin kalbe ulamasna bilgi denir diye bir sonuca varrz. Gazzl, bilginin meydana gelmesi iin bilen ile bilinen (suje-obje) ilikisinin gerekliliini belirterek, bilinen (obje) bulunur, onun karsnda bilen (kalp) de bulunur fakat bu ikisi arasnda
Gazzl, hy, III/31 Hsamettin Erdem, Gazlide Bilgi Meselesi, slami Aratrmalar Dergisi, Ankara, 2000, Cilt/Vol: 13, sy/no: 3-4, s. 293-297 334 Gazzl, hy, III/31; Hsamettin Erdem, a.g.m., slami Aratrmalar Dergisi, s. 293-297 335 Gazzl, hy, III/31; Necip Taylan, a.g.e., s. 50
332 333

54

iliki

kurulmamsa,

yani

bilgi

teorisi

terimleriyle

suje-obje

ilikisi

gereklememise, bilgi meydana gelmez, nk bilgi objenin sujeye (kalbe) ulamasndan sonra ortaya kar. Bunun gibi kl bulunur, onu tutacak el de bulunur ama burada henz bir tutma fenomeninden sz edilemez, nk, el klc tutmamtr.336 Bilgi teorisinde nemli bir husus, suje ve objenin temel varlk karakterinin bilgi mnasebeti tarafndan tayin edilmi olmamasdr yani, suje ve obje, onlarn mnasebetinden nce nasl idiyseler ylece bulunduklar ekilde kalrlar. Ancak bilgi sahibi olmakla sadece suje bir deiiklik kazanr, Gazzlde de bilgide bu, bilinenin kendisi bilene hull etmez yani, suje ve obje varlklarn bamsz olarak devam ettirirler eklinde ele alnmtr. Mesel, atei alglayp onun hakknda bilgi sahibi olan kiinin kendisine, bizzat atein kendisi hull etmez yani, burada suje ve obje varlklarn ayr ayr korurlar. Buradaki bilme fenomeninde sadece atein hakikat ve mahiyetine uygun olan sret teekkl eder. Dnrmz bunu daha uygun olan ayna misaliyle rneklendirir. Nitekim, aynada, onun karsnda bulunan kiinin kendisi deil de, ona uygun olan bir sret hsl olur. te bunun gibi bilgi de, bilinenin hakikatine uygun misal (sret)in insanda (kalp) hsl olmasndan ibarettir.337 Gazzlye gre tasavvuf, akl ve nakl ilimleri ihta eden veya onlarn btnn ihtiva eden ilimdir. Baka bir ifadeyle, zahir ilimlerin btnn, bir nevi ruhunu oluturmaktadr. Daha nce duyulan ve anlamlar zihinde netlememi olan hususlarn hakikati, tasavvuf ile elde edilebilir. nk o, tasavvufu btn ilimlerin ahlak ve derun boyutu olarak grmektedir.338 Tasavvuf ilmi, herkes tarafndan anlalmas zor bir bilgi elde etme eklidir. Onun iindir ki tasavvuf, baz kesimlerce pheyle karlanmaktadr. Gazzlnin aadaki szleri, tasavvuf ilminin anlalmasnn zor olduunun kavranmas asndan nemlidir: Tasavuf ehli, renmekle elde edilen bilgiye deil de ilhamdan kaynaklanan bilgiye meyleder. Onun iin de ilim okumay, yazlm eserleri tahsil etmeyi ve
Gazzl, hy, III/31; Necip Taylan, a.g.e., s. 50 Gazzl, hy, III/31-32; Necip Taylan, a.g.e., s. 50-51 338 Servet Altunta, a.g.t., s. 21
336 337

55

onlardaki delilleri aratrmay arzu etmez. Aksine burada bilgi elde etmek iin metod, nefs mchedesi, kt sfatlar yok etmek, her eyden alkay kesmek ve btn varl ile Allaha ynelmektir. Allah, her eyden ilgiyi keserek btn benliiyle kendisine ynelen kulunun kalbine hkim ve sahip olur, bilgi nurlaryla onun kalbini aydnlatmaya kefil olur. Allah kalbe hkim olunca, oraya rahmet rahat akar ve nur kalpte parlar, sadr inirah bulur, melekt srr ona alr, rahmet nuruyla birlikte kalpten perde kalkar, ilh esrrn hakikatleri kalpte parlamaya balar. Burada kula den grev, Allahn aaca rahmet kapsnda kalbi temizlemek, iyi niyetli bir irade ile ona hazrlanmak ve Allahn rahmetini gzetlemektir.339 Nitekim peygamberler ve vellere ilh srlar kefolmu, gslerine nur akmtr. Fakat bu renme, okuyup-yazma ile deil, dnyadan yz evirme, alkalar kesme ile yani tm himmetleriyle Allaha ynelmeleri sayesinde gereklemitir.340 Gazzl ve baz tasavvuf ehline gre Hakka varabilmek, Allah hakknda bir marifete ulaabilmek iin teolojik bir bilgiye ihtiya yoktur. nk onlara gre, Allah bilgisi kitaplardan renilmez. Gazzl, Allah bilgisinin, kulun ruh hazrlndan sonra, Allahn kendisini kula tantmas tarznda olacan belirtir.341 Yine dnrmze gre enbiya ve evliyann hakikat bilgileri ve gerei kavramalar sadece bir ilim ve renim yoluyla deil de, belli bir hazrlk dneminden sonra insanlarn anlayamayaca bir ekilde Allahn kendisini onlara kavratmas eklinde olur. Bylece veliye, peygamberliin mahiyetini anlama ve peygamberlik tecrbesini kavramak iin bir kap aralanmaktadr. Zaten, velayetin kendisi de n nbvvet kandilinden almaktadr.342 Yine Gazzlye gre ruh ve beden egzersizler kiinin iradesi dhilindedir. Fakat bundan sonra Allahn rahmetini celbetmek hususunda kiinin yksek mertebelere kabilmesi ve bunu devam ettirebilmesi iin iradesini iyi ynde kullanmas gerekmektedir. 343 Buras tasavvuf bilginin en ayrc zelliini tekil eder.

Gazzl, hy, III/43 Gazzl, hy, III/43; Necip Taylan, a.g.e., s. 93 341 Necip Taylan, a.g.e., s. 94 342 Gazzl, el-Munkz, s. 69; Necip Taylan, a.g.e., s. 95 343 Gazzl, hy, III/43
339 340

56

Allah bilgisine sahip olmann ve Onun kendisini insana tantmasnn art; mal, evlat, makam v.b. dnya ile ilgili balardan kopma, dilin daima Allah anmas ve nihayet dildeki zikrin kalbe intikal edip hatta kiinin kalbinden de lafz ve kelimelerin silinip yalnz onlarn manasnn kalmasdr.344 Bu artlar yerine getiren kii, tasavvuf yola girip bu yolun gerektirdii lleri uygulamaya balaynca, kendisinde kefler, mhedeler zuhur etmeye balar, ancak kiinin bu durumu, kendisinde bu zellikler olmayan dier insanlarca farkl ekillerde yorumlanabilir.345 Bunun iin de Gazzl, bir hlin delillerle aratrlmasnn ilim, o hli yaamaya zevk, duyarak ve tecrbe ederek hsn- zan ile kabul etmeye de iman demektedir.346 Gazzlde ilim ve marifet terimleri, bilginin btnn yani, hem beer hem de beer st ynlerini kapsar, ama onda nemli olan marifet bilgisi yani mistik bilgi tarafdr. Dnrmzde alelde bilgi ilim terimiyle ifade edildii halde, kalbin bilgisine Marifet veya rfan denir. Yine ona gre ilim, atei grmek, marifet de ona dokunmak gibidir. Bu durumda marifet, ilme gre daha derin ve gerei bize daha yakndan tantan bir bilgi olmaktadr. Szlk anlamyla marifet, phe kabul etmeyen ilimdir.347 Gazzl, marifet bilgisine sahip olmann almetinin, kalbin Allah mahede ile yaamas olduunu syler. Kalbin srryla mahede ve ruyet makamna ykselmesi, gerek marifetin ulat mertebeyi gsterir. Marifet, btni (i) iradeyle olur. Allah, zatn nurunun ve sfatlarnn tannmas iin kendini perde arkasndan gsterir. Fakat btn perdeleri kaldrmaz, nk o zaman bakan yakar. Allahn azametinin tecellisi, akdr. Sfatlarnn tecellisi, muhabbetidir. Ztnn tecellisi de tevhiddir. 348 Allah, dnyay karanlk, gnei de onun iin k klmtr. Bunun gibi, karanlk kalpler iin marifeti k yapmtr. Bulutlarn gne n engellemesi gibi, dnya

Gazzl, hy, III/43 Necip Taylan, a.g.e., s. 95 346 Gazzl, el-Munkz, s. 71 347 Gazzl, Ravdatut-Tlibn, s. 77; Necip Taylan, a.g.e., s. 96-97 348 Gazzl, Ravdatut-Tlibn, s. 78-79; Necip Taylan, a.g.e., s. 97
344 345

57

sevgisi de marifet n engeller. Marifetin hakikati, mminin kalbine atlm bir nurdur.349 Kii, kalbinde rabbisinden baka bir ey kalmadnda hakikata ulatn anlar. Bir baka ifadeyle marifet; Hakk vastasz olarak, her hangi bir keyfiyet iinde ifade edilemez ekilde ve phe gtrmez bir biimde mahede etmektir. Allah da iman hakikati ve kalp gz ile kavranabilir. Dnrmzde iman, marifet bilgisinin bir artdr, hatta bazen iman, kalp gzyle ayniletirilmitir.350 Gazzlnin bu grleri nda riyazet, mchede, srarl talep ve sf dnce ile elde edilebilen btn bilgi (tasavvuf bilgi) mmkndr sonucuna varlabilir. Bu nedenle Gazzl insan saadete ulatran marifet ilminin ksmlarn aklarken yle demektedir: hiret yolunu gsteren ilim, mkefe ve muamele olmak zere ikiye ayrlr. Mkefe ilmine ilm-i btn da denir Mkefe ilmi, sddk ve mukarreblerin ilmidir. Bu ilim kt huylardan arnlp temizlendii vakitte, kalbe tecelli eden bir nurdan ibarettir. Bu sayede birok eyleri grr, daha nce duyulup mphem bir takm isimler olarak deerlendirilen kavramlar anlar, hatta Allahn sfat ve fiilleri hakknda hakiki marifet sahibi olur. Dnya ve hireti yaratmakta ve dnyay hiret zerine takdimdeki hikmetini anlar351 Gazzlye gre gayb ve yakn bilgi, Nefs ile Bri Tel arasnda, huslnde vsta olmayan bilgi olduu iin ve bu bilginin gayb lambasndan saf ve bo olan kalbe k gibi akt inancn tad iin, insan bilgisinin doruluk ve hakikate uygunluunu, aradan btn vstalar kaldrarak Allaha dayandrmtr.352 Gazzl, yukarda sz edilen yakn bilginin eitli ekillerde insan kalbine doduunu yle aklamaktadr: Bilmi ol ki, zaruri olmad halde kalpte hsl olan baz ilimlerin meydana gelmesinde farkl ekiller vardr. Bazen yle olur ki, nereden geldiini bilemeyecek ekilde kalbe doar, bazen de istidll ve renmek yolu ile kalbe gelir. Delil ve iktisapsz meydana gelen ilme ilham denir. renmeden, gayret sarf edilmeden
Gazzl, Ravdatut-Tlibn, s. 79 Gazzl, Ravdatut-Tlibn, s. 80-81; Necip Taylan, a.g.e., s. 98 351 Gazzl, hy, I/47-48 352 Servet Altunta, a.g.t., s. 24-25
349 350

58

kalbe doan ilim de nasl ve nereden geldiinin bilinmedii ve sebebinin bilindii olmak zere ikiye ayrlr. Bu ikinci ksm, o ilmi kalbe ilk eden melei grmekle mmkndr. Birincisine ilham ve kalbe flemek, ikincisine ise vahy denir ki, bu peygamberlere, birincisi de velilere ve iyilere mahsustur. Delil ile elde edilen bilgi de bilginlere mahsustur.353 Bu ifadelerden anlalaca zere Gazzlye gre tasavvuf bilgi, belli bir ruh hazrlktan sonra insanda nasl ve nereden geldii bilinmeyen bir bilgidir ve bu bilgi, delil kullanmadan insann kalbine akan bir bilgi eididir. Gazzl bunu u ekilde aklamaya almaktadr: Levh-i Mahfuzun aynasndan kalp aynasna ilimlerin hakikatlerinin aksetmesi, bir aynadan karsnda bulunan dier bir aynaya suretlerin aksetmesine benzer. ki ayna arasndaki perde el ile kaldrld gibi, bazen de rzgr bu perdeyi kaldrabilir. Bunun gibi bazen ilh ltuf rzgrlar eser, kalp gzlerinden perdeyi kaldrr ve Levh-i Mahfuzdaki baz yazlar kalbe akseder. Bu tecelli bazen rya halinde olur. Kii grd rya sayesinde olacak eyleri bilir. lham ile hsl olan ilmin sebebi, mahall ve ilim olmas bakmlarndan kesb ile meydana gelen ilimden ayr bir ey deildir. Ancak ilham, perdenin ortadan kalkm olmas bakmndan iktisaba aykrdr. nk bu perdenin ortadan kalkmas, kulun irade ve ihtiyar dndadr. 354 Bu bilginin oluumunda Allahn inayeti ve hidayetinin gerekliliine; Bizim iin mchede edenleri bizim yolumuza hidayet ederiz355 ayetini delil getiren Gazzl, ayetin yorumunda, Bildii ile amel edenlere, Allah bilmediklerini retir. renmeden ibadete devam sayesinde gnlde zahir olan her hikmet, kef ve ilham yolu iledir356 ifadelerine yer verir. Gazzl, tasavvufun bir baka ifadesi olan lm-i Lednnyi de: D tesirlerden azade olarak kalbin derinliklerine yerletirilen ilimdir357 diye tarif eder. Dnrmz marifetten maksadnn u drt eyi bilmek olduunu belirtir: Bunlar da nefs, Rabb, dnya ve hirettir.

Gazzl, hy, III/42 Gazzl, hy, III/42 355 Ankebut, 29/69 356 Gazzl, hy, III/51 357 Gazzl, hy, III/53
353 354

59

Allaha ulamak isteyen kiiye yaraan, Allah bilip yalnz Ona, Onun emirlerine ve rzasna bakmaktr. Nefsini bilmeyen Rabbini de bilemez. 358 2.3.2. Kalpte Bilginin Domasn Engelleyen Hususlar Kalpte bilginin doabilmesi iin kalbin buna hazr olmas ve bir takm hastalklardan uzak olmas gerekir. Kalp, btn ilerde her eyin hakikatinin kendisinde parlamasna kabiliyeti olan aynadr. Ancak baz etkenler bilginin kalpte domasna man olur ve bu engeller yznden hakikatler kalpte parlayamaz. Gazzlye gre kalpte bilginin domasn engelleyebilecek hususlar be ksma ayrlr: 1- Kalpte bilginin domasn engelleyen sebeplerden ilki, kalpteki bir eksiklikten kaynaklanr. Mesela ocuk kalbinde veya yaratltan anormal olanlarda bu bilgi domaz. nk bunlarn zatnda noksanlk vardr. Zatnda noksanlk olduu iin malmat burada parlayamaz. 2- Kalpte biriken ktlk ve kirler de bilgiye engel olur. nk kirli kalp, gerein kendisinde zuhuruna daima manidir. Kalbin kirleri ancak Allaha itaat ve ehvetlerden uzak kalmakla temizlenebilir. Kalbin yzn gnah kirleri ile kirletmi olmasndan dolay, ehev hislerle paslanan gnller kararm olduklar iin Hakkn zuhuruna engel olurlar. 3- Kalbin bilgiyi talep etmemesi ve istikametten ayrlm olmas da bilgiye engel olur. Bunun sebebi, kalbin Hakk aramad ve aynasn matluba evirmedii iin Hakkn parlakl orada tecell etmez. Kalbin, aranlan hakikat ynnden, istikametten ayrlm olmasndan dolay o kalbe bilgi girmez. Zira itaat eden slih bir kalp, her ne kadar saf ve temiz ise de, Hakk aramad ve aynasn matluba doru evirmedii iin Hakkn parlakl orada tecelli edemez. Nefsin ayp ve noksanlarn dnmekle megul ise ona o kefedilir. Geim arelerini dnyorsa kalbinde o parlar. 4- Kiinin ocukluundan itibaren taklitle edindii kanaatler ve inanlar da bilginin kalpte domasn engeller. nk arada perdelerin bulunmas da bilgiyi

358

Gazzl, hy, III/920-921

60

engeller. Zira galip gelen ehvetlerine itaat edip, hakikatleri dnmeyen bir kalbe arada perde olduundan eynn hakikatleri kefedilmeyebilir. 5- stenilen eyi bilmemek de kalpte bilginin zuhuruna engel tekil eder. nk aranan eyin hangi ynden elde edileceinin bilinmemesi, o aranan eye ulamaya manidir. Mesela ilim arayan kimsenin bilinmedik bir ilmi aramas mmkn deildir ve beyhude bir uratr. Bu, ancak aradna uygun ilimleri dnmekle mmkn olur. Hatt bu ilimleri dnr ve kendiliinden onlar itibar haysiyetiyle limlerin bilecei kendine has bir tertip ile dzenlerse, arad tarafa doru tevecch etmi olur ve bu sretle matlbun hakikati kalbinde tecell eder.359 te eyann hakikatini kalbin bilmesine mani olan bu sebeplerdir. Yoksa yaratl itibariyle her kalp eynn hakikatini marifete salahiyetlidir. Zira kalp, ereflidir, emr-i Rabbndir ve bu vasf ile dier cevherlerden ayrdr. 360 Akl, tek bana Allah hakknda gerek bilgiye ulaamad halde kalp, her eyin asln bilebilecek gce sahiptir ve eer iman ve bilgi ile aydnlanrsa, Allah hakknda vastasz bilgi sahibi olabilir.361 Gazzl kalp huzurunu temin iin dnyalklarla hireti gerektirenlerin bir arada bulunamayacan u szleriyle aklamaya alr: Dnya himmetiyle hiret himmetinin bir gnlde toplanmas, susam ya veya sirke ile dolu bir bardaa su dkmek gibidir. Ne miktarda su dklrse, o nispette ya veya sirke azalm olur. kisi ile birden dolmasna imkn yoktur. Biri girince dieri kar.362 Kalp muayyen bir eye balanrsa o ey ona daha kolay kefedilir.363 Sonu olarak diyebiliriz ki, Gazzlye gre kalp, btn eyann hakkatlerinin kendisinde tecellsine kabiliyetlidir. Kalpte bilginin doabilmesi iin kalbin buna hazr olmas ve birtakm hastalklardan uzak olmas gerekir. Kalp, da ait bilgilerde duyulara ve akla dayanrken, ie ait bilgide de ilhm ve kefe dayanr.

Gazzl, hy, III/32-33 Gazzl, hy, III/34 361 Servet Altunta, a.g.e., s. 50 362 Gazzl, hy, I/382 363 Gazzl, hy, I/392
359 360

61

NC BLM GAZZLYE GRE KALP HASTALIKLARI VE ETM Bu blmde Gazzlye gre, kalbin fonksiyonlarn azaltan veya yok eden kalp hastalklarn ve bu hastalklar bertaraf edecek olan eitim yollarn inceleyeceiz. 3.1. Gazzlye Gre Kalp Hastalklar eytan insanolunun kalbine deiik yollarla girmeyi dener. Eer o eytana kar yeterli mukavemeti gsteremezse bu, Gazzlye gre eitli hastalklara yol aar. Aada eytann kalbe mdahale yollar ve kalpte oluabilecek hastalklar ele alacaz. 3.1.1. eytann Kalbe Mdahale Yollar Gazzl, eytann kalbe giri yollarn bilmenin gerekliliini ve alnmas gereken tedbirleri u ekilde izah eder: Bil ki kalp bir kale, eytan da o kaleye girmek, oraya mlik olmak, onu istil etmek isteyen bir dman gibidir. Kaleyi dmandan korumak, ancak kale kaplarn, giri yerlerini ve gediklerini muhafaza altna almakla mmkndr. Kap ve gedik yerlerini bilmeyen kimse elbette kaleyi muhafaza edemez. Kalbi eytann vesveselerinden korumak mkellef her kula bor olan farz- ayndr. Farz olan bir eye kendisiyle ulalan ey de farzdr. eytan savuturmak ise ancak onun insana nfuz ettii, sokulduu noktalarn bilmekle mmkndr. yleyse eytann giri noktalarnn bilinmesi lazmdr. eytann giri yerleri ve kaplar kulun sfatlar olup bunlar pek oktur.364 Gazzl, eytann kalbe mdahale yollarn on iki maddede ele alr ve u ekilde sralar: 1- Gazzlye gre eytann insanlara sokulduu en byk kaplarndan birisi gazap ve ehvettir. Gazap, akln yitirilmesidir. Akl askerleri zayfladnda eytan

364

Gazzl, hy, III/69

62

ordusu hcuma geer. nsan fkelendiinde ocuun topala oynamas gibi eytan da onunla oynar.365 2- eytann insana nfuz ettii en byk kaplarndan biri de haset ve hrstr. Kul bir eye kar ar istekli oldu mu hrs onu kr ve sar eder. eytann kalbe giri yollarnn tannmasn salayan ise, basiret nurudur. Haset ve hrs bu nura perde olduklarnda kul gremez. Kul gremeyince de eytan kendisine sokulma frsatn elde eder ve -ne kadar irkef ve mnker de olsa- arzusuna ulatracak her eyi ona gzel gsterir.366 3- eytann kalbe nfuz ettii byk kaplarndan biri de katksz helal yiyeceklerden de olsa doyasya yemesidir. nk tokluk ehvetleri glendirir. ehvetler ise eytann silahlardr.367 Gazzl, fazla yemekte alt zararn olduunu belirtir. Bunlar: a- Kiinin kalbinden Allah korkusunu giderir. b- Kalpten merhamet duygusunu siler. c- Tatlara kar arlk verir. d- Hikmetli bir sz duyduunda kalbinde bir yufkalk hissetmez. e- Vaaz ve t verdiinde szleri dinleyenleri etkilemez. f- eitli hastalklara sebep olur.368 4- eytann insana sokulduu kaplarndan biri de elbiselerle bezenmek, ev ve eya edinme sevdasdr. eytan insanolunun kalbinde bu duygular baskn grdnde byle bir kalbin zerine yumurtlayp kulukaya yatar ve srekli bir ekilde kendisini evini imr etmeye, tavanlarn, duvarlarn sslemeye, geniletmeye drtkler. Giysilerle sslenmeye, bineklerle gsteri yapmaya itekler, mr boyu bu uurda onu kendisine ram eder. 369 5- eytann insan kalbine girdii byk kaplarndan bir dieri de kiinin insanlara ynelik tama, onlarn sevgilerini kazanma isteidir. Tama, kalbe stn gelip onu bastrdnda eytan durmadan ona, tama ettii kimselere kar

Gazzl, hy, III/69 Gazzl, hy, III/70 367 Gazzl, hy, III/71 368 Gazzl, hy, III/72 369 Gazzl, hy, III/72
365 366

63

bezenmesini,

yapmack

hareketlerde

bulunmasn,

trl

trl

riyakrlklar

sergilemeye, kandrmaca davranlara bavurmaya zendirir. Artk tama ettii, sevgisini kazanmak istedii kii deta kendisinin mabudu olur. 370 6- eytann insana nfuz ettii byk kaplarndan biri de acelecilik, hdiseler karsnda teenni ile hareket etmemektir. Ameller, mahiyetleri iyice kavranp bilindikten sonra yaplmaldr. yice kavramak, grmek (tabsra) dnmeye ve sreye ihtiya hisseder. Hlbuki acelecilik bunu engeller. Acele davranlan durumlarda eytan insana hi farknda olmad ynlerden ktln tervi eder.371 7- eytann insana sokulduu byk kaplarndan biri de altn, gm, eya, hayvanlar, tanr ve tanmaz mallardr. Bunlardan ihtiya fazlas herey eytann kararghdr. Yetecek miktarda azndan baka bir eyi olmayann kalbi botur.372 8- eytann insana nfuz ettii kaplarndan bir dieri de cimrilik ve fakirlik korkusudur. Bu korku insan Allah yolunda harcamaktan, sadaka vermekten alkoyar ve mal depolamaya, ymaya arr ki neticesi elem veren azaptr. Mal biriktirmek amacyla srekli ar-pazarda durmak, bu ynde hrs gstermek cimriliin fetlerindendir. nk ar-pazarlar eytanlarn yuvalandklar yerlerdir.373 9- eytann kalplere nfuz ettii byk kaplarndan biri mezhep banazl, hev ve heveslerin peinden gitmek, hsmlara kin beslemek, onlara kmser ve horlayan baklarla bakmaktr. Bu hl, fsklar olduu gibi bidleri de helke gtrr. nk insanlar ayplamak, onlarn kusurlarn dile dolamak insan doasnda var olan canavarlk sfatlarndan ftr bir sfattr. eytan insanlara bu dncelerinin hak olduu imajn verirse bu doasna uygun der, kalbinde tatll ar basar ve tm dncesini bu yne sarfeder. O, bu haliyle sevinir, memnuniyet hisseder, din urunda aba sarfettiini zanneder. Hlbuki eytanlarn izinden gitmektedir.374 10- eytann byk aldatma yollarndan biri de kulu, insanlar arasndaki mezhep kavgalar ve anlamazlklaryla oyalayp ona kendini unutturmasdr. 375

Gazzl, hy, III/72 Gazzl, hy, III/73 372 Gazzl, hy, III/73 373 Gazzl, hy, III/75 374 Gazzl, hy, III/76 375 Gazzl, hy, III/78
370 371

64

11- eytann insana sokulduu kaplarndan bir dieri de ilim tahsil etmemi, derinliine bilgi sahibi olmayan halk katmanlarn Allahu Telnn zatyla sfatlar hakknda ve akllar ermeyecek mevzuda dnmeye srklemesidir. Bylece onlar ya dinin asl hakknda pheye drr ya da Allah hakknda Allaha yaramayan, Allahn mnezzeh olduu bir takm hayallere kaptrr ki bu yzden kul ya kfir ya da bidat oluverir.376 12- eytann insana nfuz ettii kaplarndan biri de mslmanlar hakknda kt zanda bulunmaktr. Bir bakas hakknda gybet yapmaya, ileri-geri konumaya kkrtarak helk eder. Ya da adamn hakkna riyet etmemesini, kendisine hrmette kusur etmesini, horlamasn ve kendisini ondan hayrl grmesini fitler. Btn bunlar helke srkleyen dnce ve davranlardr. 377 Sonu olarak Gazzlye gre demolunda bulunan her kt huy, eytann bir silah ve kalbe giri yollarndan biridir ve bunlardan uzaklalmas gerekir ki, kii bu sayede mutluluun anahtarn eline alabilsin. 378 Gazzl, eytann kalbe mdahale yollarn bu ekilde sraladktan sonra kalbi korumann yollarn da gsterir. O kalbi korumann aresini bu yollar kapamakta bulur. Bu da ancak kalbi bu kt huylardan temizlemekle mmkndr.379 Ona gre Allah anmak eytan kalbe uramaktan alkoyar. Zira gerek zikir, ancak kalbi takva ile tamir ettikten ve kalbi kt sfatlardan temizledikten sonra kalpte yerleir. 380 Ama kalp, ehvetlerden arnmayp, yaplan zikir de sadece dilde kalrsa, azn arayan a kpek gibi eytann ona saldracan dnrmz, u szleriyle aklar: eytan a kpee benzer. Senin nnde ekmek veya et yoksa kpek srf: Hot demenle defolup gider, seslenmen yeterli gelir. Ama eer nnde et varsa ve kendisi de a ise ete saldrr, sadece hot demen savumas iin kfi gelmez. Bunun gibi eytan, azndan bo olan kalpten de srf zikirle kovulur, nlenir. Ama kalpte

Gazzl, hy, III/78 Gazzl, hy, III/79 378 Servet Altunta, a.g.t., 57-60 379 Gazzl, hy, III/80 380 Gazzl, hy, III/80
376 377

65

arlkl ekilde ehvetler hkim ise zikrin hakikat kalbin kenarna-kesine ekilir, kalbin merkezine yerleemez, kalbin merkezine eytan karargh kurar.381 Gazzl, ibadetlerde esas unsurun kalp olduunu ve eytann zellikle kiiye namaz esnasnda vesvese verdiini yle aklamaya alr: yle bir dn: Senin zikrinin ve ibadetinin zirve noktas namazdr. Namazda iken kalbini denekle de bak bakalm eytan onu nasl arlara gtryor, dnyalarn hesabn yapmaya, rakiplerine cevap vermeye srklyor, seni nasl dnya vadilerinde dolatryor, dnyann tehlikeli noktalarnda gezdiriyor! Dahas var senin dnya ile alakal unuttuun ne kadar lzumsuz eyler varsa hepsi namazda aklna gelir. eytan senin kalbine youn ekilde namaz kldnda hcumlarda bulunur. Namaz kalplerin yar tadr. Kalplerin gzellikleri ve irkinlikleri namazda ortaya kar. Dnya ehvetleriyle dolu kalplerden namazlar kabul edilmez. Hi kukusuz eytan kendiliinden senden uzaklamaz ve hatta artrarak vesveselerini srdrr.382 badetlerin en nemlilerinden birisi olarak kabul edilen namazda bile vesvese veren eytana kar ok ciddi nlemlerin alnmas kanlmaz bir gerek olarak karmza kyor. 3.1.2. Kalp Hastalklar Gazzlye gre kalbin hastal, hangi i iin yaratlmsa onu yapamamaktr. Dnrmze gre kalp ilim, hikmet, marifet, Allah sevgisi, Allaha ibadet ak duymak, ona ibadetten zevk almak, onu zikretmekten haz duymak, Allah btn arzulara yelemek, btn ehev arzularna kar Allahtan yardm dilemek iin yaratlmtr.383 yleyse kalbin yaratl amac dna kmas onun hasta olmasnn kanlmaz olduu gereini ortaya karyor. Gazzlye gre kalp hastalklar drt ksmda ele alnabilir: 3.1.2.1. Uzun Emel Szlkte istemek, ummak anlamna gelen emel, bir kavram olarak ise gereklemesi uzun zamana bal olan mit, arzu ve istekler anlamnda
Gazzl, hy, III/81 Gazzl, hy, III/83 383 Gazzl, hy, III/137
381 382

66

kullanlmaktadr.384 Kuranda biri insan oyalayan, hireti unutturan dnyev arzu ve tutkular385, dieri de mutlak olarak arzu edip mit balama386 anlamnda iki yerde gemektedir. Hadislerde ise emel, ounlukla zhdn kart olarak temelinde bedensel hazlarn tatmini ve dnya sevgisi bulunan arzular ifade etmek iin kullanlmtr. nsann uzun vadeli arzular tamas, zihnini youn olarak bunlarla megul etmesi ve btn enerjisini bu arzular elde etmek iin tketmesine tl-i emel (uzun emel); arzu ve tutkularna bir snr izerek hirette kendisine yarar salayacak ilere nem vermesine kasr- emel (ksa emel) denir.387 slam ahlkna gre uzun emel, insann, btn abasn dnyaya balayarak yalnz dnya iin uzun mitler beslemesidir.388 Gazzl, Ravdatt-Tlibn ve Umdets-Slikn adl eserinde uzun emeli, Yaanmas mmkn olan en son vakte kadar yaama arzusudur; ksa emeli ise, i Allahn ilim ve iradesine havale edip yaama konusunda bir hkm vermeyi terk etmektir389 diye tarif eder. Ona gre uzun emel, kalbi helk eden hastalklardan olup, nefisten usluluu ve tat yok eder. Buna karlk dimi er ve fesad arr. nsanlar bellara, ktlklere srkler.390 Dnrmz uzun emelin insan drt tehlikeye ittiini belirtir ve bunlar da u ekilde aklar: 1. Uzun emel shibi ibadete kar geveklik ve tembellik gsterir. Zamanm ok, bugn olmazsa yarn klarm daha nmzde uzun yllar var sonra yaparm der ve bylece ibadet etmeden mrn boa geirir derken mr tamam olur.391 2. Uzun emel, tevbeyi geciktirmeye ve terk etmeye sebep olur. Daha gencim tevbe etmeye zamanm oktur. imdi alp kazanaym bir ka sene olsun zevk-u sefa edip u dnyann tadn karaym da ondan sonra tevbe edip slih amel
Mehmet Canbulat, Emel, Din Kavramlar Szl, stanbul, 2009, s. 130 Hicr, 15/3 386 Kehf,18/46 387 Mehmet Canbulat, Emel, a.g.e., s. 130 388 Mustafa arc, Emel, slamda nan, badet ve Gnlk Ya ay Ansiklopedisi, stanbul, 2006, I/471 389 Gazzl, Ravdatt-Tlibn, s. 194 390 Gazzl, Minhc, s. 179 391 Gazzl, Minhc, s. 179-180 - Ravdatut-Tlibn, s. 193
384 385

67

ileyeyim der ve kendini tamamyla dnya ilerine verir derken ecel gelir. Derken tevbe etmeden ve tasarladklarndan mahrum olarak lr gider.392 3. Uzun emel dnyaya rabet etmeye ve onu kazanma hrsna srkler. Bu durumda, Ne yiyeceim, ne giyeceim! derdiyle urar durur. Bu dnce en azndan kalbini megul eder, vaktini zayi eder, derdini oaltr.393 4. Uzun emel, kalpleri karartr. Gnahlar unutturur. hireti akla getirmez. nk uzun emellerin peinde koan kimse ne gnahlarn hatrlar, ne lmn ne de mezardaki halini dnr. Bu gibilerin dncesi, konumas hep dnya, kazan, halkla sohbet gibi bo eylerle vakit geirmektir. Tabiatyla bu hal, kalbin kararmasna, katlamasna, hiretin unutulmasna sebep olur.394 Gazzl, uzun emelin zararlarn bu ekilde akladktan sonra bunun tedavisinin de ksa emel olduunu syler. Bunu korumann yolunun, kulun, lmn aniden gelerek kendisini bir gaflet ve aldanma halinde yakalayacan dnmesi gerektiini belirtir. 395 3.1.2.2. Acelecilik Gazzl, kalbin hastal olarak grd acelecilii, nsan maksadna ulamaktan mahrum eden ve gnahlara iten bir huydur diye tarif eder.396 Gazzl, aceleciliin drt fete sebebiyet verdiini syler ve bunlar da yle aklar: 1. bidler, fazla ibadet yapp daha stn manev makamlara ykselmeyi dilerler. Fakat acele edip ibadetlerini vaktinden evvel yaptklar iin bu dileklerine nail olamazlar. Bazen acele ettikleri iin ibadeti btn artlaryla haklarna riyet ederek yapamadklarndan bekledikleri tesiri gremezler. Bu durumda mitsizlie, yese derler, amellerinde geveme balar ve bu yzden ibadet sevabndan da mahrum kalrlar.

Gazzl, Minhc, s. 180 - Ravdatut-Tlibn, s. 193 Gazzl, Minhc, s. 180 - Ravdatut-Tlibn, s. 194 394 Gazzl, Minhc, s. 181 - Ravdatut-Tlibn, s. 194 395 Gazzl, Minhc, s. 193 - Ravdatut-Tlibn, s. 197 396 Gazzl, Ravdatut-Tlibn, s. 197
392 393

68

Bazen de ibadetlerinde fazlaya kaar, kendilerini ok yorarlar. Hlbuki dileklerin gereklemesi ve istenen mertebelere ulamas, ifrat ve tefrite kamadan ortalama hareketle olur. nk ifratta tefritte gayeden uzaklatrr.397 2. Cenab- Haktan, bir dileinin yerine getirilmesini isteyen aceleci kii dua eder ve gayesine abuk ulamas iin duasn sklatrr. Fakat mit ettii zamanda dileinin gereklemediini grnce dua etmeyi terk eder ve bylece dileinin yerine gelmesini nler.398 3. Aceleci insan, kendisini inciten birisine beddu eder ve fkesi geinceye kadar devam eder. Bu beddusndan tr o mminde zarar grr. Fakat kendisi de sabretme sevabndan mahrum kalr. Bazen bu beddusn haddinden fazla yapar. O zaman da gnaha girer. Nitekim Cenab- Hak Kuran- Kelimde: nsan, hayra dua ediyormu gibi, erre dua eder. nsan, ok acelecidir.399 buyuruyor.400 4. badetin, yalvar ve takvnn asl her eyde dikkatli ve dnceli hareket etmeyi alkanlk haline getirmektir. Yemekte, imekte, giyinmekte hlasa btn ilerinde teenniyle ve dnerek hareket etmeyen aceleci kii, her zaman hataya debilir. Hatta, yiyecek, giyecek ve ieceklerinde ve btn ilerinde pheye dmek ve haram ilemekten kendini kurtaramaz.401 Gazzl, bu hastaln tedavi ynteminin ilerde teenniyle hareket etmek olduunu belirtir. Teenni ise, kalbe gelen her dncenin hemen peine dmeden durup dnmek ve en uygun olan ile amel etmektir.402 Gazzl, insann btn ilerinde meydana gelen hata ve zararlarn aceleden geldiini, dikkat, itina, teenni ve ihtiyatla hareket etmenin btn zarar ve hatalar nlemede nemli olduunu grr ve insann bunlarn ii selamete gtrmeye sebep olacan dndnde, hibir iinde acele etmeyeceini ve bu illeti kalbinden atp daima teenniyle hareket etmeye alacan syler.403

397 398

Gazzl, Minhc, s. 186 Gazzl, Minhc, s. 187 399 sr, 17/11 400 Gazzl, Minhc, s. 187 401 Gazzl, Minhc, s. 187 - Ravdatut-Tlibn, s. 197 402 Gazzl, Ravdatut-Tlibn, s. 198 403 Gazzl, Minhc, s. 195

69

3.1.2.3. Haset Trkede kskanma, kskanlk, ekememezlik gibi anlamlara gelen haset kelimesi bir ahlk terimi olarak kiinin, bakalarnn sahip bulunduu madd ve manev imknlarnn elinden kmasn veya o imknlarn kendisine gemesini istemesi anlamna gelir.404 Rb el-sfehn hasedi, Hak edenin elindeki nimetin elinden alnmasn arzu etmek ve bu istekle beraber, onun elinden alnmas iin almaktr.405 diye tanmlar. Kuranda, Yahudilerin mslmanlar kfre dndrme ynndeki niyet ve istekleri onlarn nefislerindeki hasede balanmak suretiyle hasedin temelinde bir duygu ve niyet meselesi olduu vurgulanm, 406 ayn zmrenin Allah tarafndan mslmanlara bahedilen baarlar kskanmas da haset kavramyla ifade olunmutur.407 Ayrca haset ettii zaman hasetinin errinden Allaha snlmas gerektii belirtilmitir.408 Haset kelimesi hadislerde hem yukardaki anlamda, hem de gpta anlamnda kullanlmtr.409 Gazzl, kalbin byk hastalklarndan biri saylan hasedi, Bakasnn elindeki nimeti ok grp o nimetin sahibinin elinden kmasn arzulamaktr410 diye tarif eder. Eer tam aksine bakasnn elindeki nimetin zil olmasn istemeyip, nimetinin devam etmesinden de rahatszlk duymayp, ayn nimetin kendisinde de olmasn temenni etmesini gpta411 olarak belirtir. Yine Gazzl, hasedi, Tatleri bozan, kulu bir sr gnaha sevkeden, onu yormaktan ve faydasz dertlerle uratrmaktan baka bir ie yaramayan, aksine onu her trl gnaha iten, kalbin lmesine sebep olan irkin bir huydur.412 diye tanmlar. Gazzl, hasedin genelde kimler arasnda cereyn ettiini ve bunlarn asl sebebi hakknda aadaki u bilgileri vermektedir:
404

Mehmet Canbulat, Haset, a.g.e., s. 209; Mustafa arc, Haset, a.g.e., II/699; Ayrca bkz. bn Manzr, a.g.e., III/148 405 Rgb, a.g.e., I/309 406 Bakara, 2/109 407 Nis, 4/54 408 Felk, 113/5 409 Buhr, lim, 15, Zekt, 5, Ahkm, 3; Ahmed b. Hanbel, Msned, II, 9, 36; Mehmet Canbulat, Haset, a.g.e., s. 209 410 Gazzl, hy, III/430 411 Gazzl, hy, III/430 412 Gazzl, Ravdatut-Tlibn, s. 198

70

Haset, daha ziyade yaknlar arasnda olur. ki ahs bir ev, bir sokak, bir medrese veya bir mescid hususunda hedefleri atan bir takm amalar gderlerse aralarnda zttyet, nefret ve haset belirir. Kii z kardeine ve amcasnn oluna yabanclardan daha fazla haset eder. Kahraman bir lime deil kendisi gibi olan bir baka yiide haset eder. nk amac yiitlikle n salmak, bu hususta tek olmaktr. Yiidin bu hedefinde limle atacak ortak noktalar olmadndan onu kskanmaz. Ayn ekilde lim de lime haset eder yiide haset etmez. nk ortak noktalar szkonusu deildir.413 Vizin vize hasedi, vizin fkh limi veya doktora kar hasedinden daha fazladr. Zira aralarndaki atma zel bir hedeften kaynaklanmaktadr. Btn bu hasetlemelerin kkeninde dmanlk vardr. Dmanln temelinde de ayn menfaat konusundaki kar atmas bulunmaktadr. Tek hedef de menfaatleri uzak olanlar deil mterek, yakn kar peinde koanlar bir araya getirir ve aralarnda haset ok grlr. tibar kazanmak, hret edinmek, dnyann her tarafnda isminin yaylmasn isteyen, bu hrsla yanp tutuan kii dnyada kendisiyle ilikisi olmayan, menfaat atmas bulunmayan kiilere bile haset eder. Btn bunlarn menei dnya sevgisidir.414 Gazzl, hasedi hedeflerin mterek olmas, yaknlk ve iddi seviyesinin yksekliine balyor.415 Gazzl, Minhcl-bidn adl eserinde hasedin insana be ekilde zarar verdiini belirtir ve bunlar da u ekilde aklar: 1. Haset, ibadet ve tat bozar. Hz. Peygamber (s.a.v.) buyuruyor: Hasedden kann! nk o, atein odunu yiyip tkettii gibi, btn hayrlar yer tketir.416 2. Haset, sahibini gnaha sokar. Nitekim Vehep bin Mine der ki: Kskanlarn almeti vardr: 1. Karnda iken yaltaklanr. 2. Arkanda seni ekitirir. 3. Senin veya bakasnn bana gelen felketler yahut grdkleri zararlar karsnda sevin duyar.

Gazzl, hy, III/442, 443 Gazzl, hy, III/443 415 Hasan Mahmut amdibi, a.g.e., s. 215-216 416 Eb Dvd, Edep, 52
413 414

71

Haset, yle kt ve zararl illettir ki Cenab- Hak bundan korunmak iin kendisine snlmasn emreder: Haset edenin haset ettii zaman errinden Allaha snr m.417 eytanla sihirbazlarn ktlklerinden kendisine snlmasn emreden Allahn haset iin de ayn buyruu vermesi bunun da insanlar iin ne kadar tehlikeli bir fet olduunu gstermeye kfidir. 3. Haset, sahibine lzumsuz yere bitkinlik, zahmet ve znt verir. bn Semmh der ki: Kskantan baka mazluma benzeyen bir zalim grmedim. nk haset edenin nefsi ziyanda, akl aknlk iinde, kalbi zgndr. 4. Haset edenin kalp gz kr olmu (basireti balanm) tur. Cenab- Hakkn hikmetinden hibir ey anlamamaktadr. Sfyan bin Sevri der ki: Takv sahibi olmak istersen ok konuma sus, rendiklerini saklamak istersen haris olma, halkn dilinden kurtulmak istersen kskan olma. 5. Haset eden daima eksiklik ve mahrumiyet iindedir. nsan kskanlkla gayesine varamaz. Kendisine, kimse yardm elini uzatmaz.418 Gazzl, hasedi drt derece hlinde inceler: 1- Kiinin, bakasnda bulunan herhangi bir nimetin yok olmasn istemesidir. Bu nimetin kendisine gemesi veya gememesi, onun iin nemli deildir; nemli olan tek ey, o nimetin, haset ettii kiiden gitmesidir. 2- Kiinin, bakasnda bulunan gzel bir ev, gzel bir hanm veya benzer herhangi bir nimetin, o kiiden alnp kendi eline gemesini istemesidir. 3- Kiinin, bakasnda bulunan herhangi bir nimetin aynsnn veya benzerinin kendisinde de bulunmasn arzu etmesi, olmad takdirde, bakasndaki o nimetin de yok olmasn istemesidir. 4- Kiinin, bakasnda bulunan herhangi bir nimetin, o kiiden gitmesini istememesi, ancak aynsnn meru llerde kendisinde de olmasn istemesidir.419 Gazzl, bu haset eitlerinin birincisini, en kts olarak yorumluyor. kinci derecedeki hasedi ncye gre daha hafif olduunu, hasedin nc derecesinin
417 418

Felk, 113/5 Gazzl, Minhc, s. 184-185 419 Gazzl, hy, III/436

72

yerilen ve yerilmeyen tarafnn olduunu, hasedin son drdnc derecesini ise, kt olan haset eitlerine girmediini syler.420 Gazzl, hasedin balca yedi sebebinin olduunu belirtir ve bunlar u ekilde sralar: 1- Dmanlk ve Kin 2- Ululanma (taazzz) 3- Kibir 4- Taaccp 5- Sevilen hedeflerin elden kmasndan endie duymak 6- Baolma sevdas 7- Nefsin irkeflii ve cimrilii421 Gazzl, haset hastalnn ilim ve amel(uygulama) yollaryla tedavi edilebileceini belirtir. Ona gre kendisinde haset duygusu bulunan kii, bu duyguyla, haset ettii kiiden nce dorudan doruya kendisine zarar verdiini, dnya ve hirette mutsuz olmann tesinde hibir yarar salayamayacan bilmelidir. Ayrca haset, bir bakma Allahn takdir ve taksiminden memnun olmama anlam tadndan, haseti bu duygunun tevhid akidesine aykr olduunu bilmelidir.422 Haset duygusu tayan kii, bundan kurtulmak iin amel aba gstermelidir ki, bunun yolu, haset edilene kar, nefsin haset duygusunun tersine davranmak, kendisini onu sevmeye, vmeye, ona kar alak gnll ve yardmc olmaya, gerektiinde zr dilemeye zorlamaktr. Ama Gazzl, bu tutumun zorluuna ve ac bir ila olduuna iaret eder; ancak ilacn aclna katlanamayann ifay tadamayacan423 belirtir.

Gazzl, hy, III/436 Gazzl, hy, III/437-441 422 Gazzl, hy, III/446 - Erban fi Usliddn, s. 178-179 423 Gazzl, hy, III/451-452 - Erban fi Usliddn, s. 180
420 421

73

3.1.2.4. Kibir Szlkte byklk ve byklenme424 anlamna gelen kibir bir ahlak kavram olarak, kendini byk grme, byklenme, bakalarn kk grme demektir.425 Rb el-sfehn, kibir kelimesi ve trevlerinin genel olarak byklk taslamak, ululuk iddia ederek hakk kabul etmemek, kendini bakalarndan yksek grerek onlar aalamak gibi mnalara geldiini ifade eder.426 Kuranda tekebbr ve istikbr kelimeleri de kibir anlamnda kullanlmtr. Kibirli kimselere mtekebbir, mstekbir denilir. Kibir, Kuranda yasaklanm, kibirli kimseleri Allahn sevmedii belirtilmitir. 427 Kuranda kibir kelimesi terim anlamyla bir yette gemektedir.428 Ayn anlamda sekiz yerde deiik isim ve fiil kalplarnda tekebbr,429 krk dokuz yerde de istikbr kavramlar yer almtr.430 Gerek kibir gerekse ilgili dier kavramlar hadislerde de gemektedir. Bu hadislere gre kibir gerei inkr etmek, hakk kabul etmemek ve insanlar kmsemek, hor grmektir.431 Kibir insan zalimler arasna sokar;432 cehennemliklere mahsus balca kt huylardan biridir.433 Kyamet gnnde kendini beenmi kimseler Hz. Peygamberden uzak kalacaklar,434 bbrlenip alm satanlar Allahn ilgi ve merhametini kaybedeceklerdir. 435 Gazzlye gre kibir, nefsin kendisini yksek bir seviyede dnmesi ve kendini byk grmesidir.436 Tekebbr ise kibrin da yansmasdr. 437 Gazzl, kibrin, insan hi aman vermeden helka gtren tehlikeli ve ykc bir hastalk olduunu, dier kt huylara benzemediini nk dier huylarn ibadetin teferruatna zarar

bn Manzr, a.g.e., V/125 Mehmet Canbulat, Kibir, a.g.e., s. 334 426 Rb, a.g.e., II/435 427 Mehmet Canbulat, Kibir, a.g.e., s. 334 428 Mmin, 40/56 429 Araf, 7/13, 146; Nahl, 16/29; Mmin, 40/27 430 Mustafa arc, Kibir, DA, XXV/562 431 Mslim, mn, 147; Eb Dvd, Libas, 26; Tirmiz, Birr, 61 432 Tirmiz, Birr, 61 433 Buhr, Edeb, 61; Mslim, Cennet, 47 434 Tirmiz, Birr, 71 435 Buhr, Libs, 1, 2, 5; Mslim, Libs, 42-48; Mustafa arc, Kibir, DA, XXV/562 436 Gazzl, Ravdatut-Tlibn, s. 199; Gazzl, hy, III/796 437 Gazzl, hy, III/796
425

424

74

verdiini kibrin ise aslna zarar verdiini vurgular.438 Hatta kfre kadar gtren byk hastalk olduunu syler ve buna da u yeti delil getirir: O zaman meleklere;

dem iin secde edin dedik. Derhal secde ettiler, ancak iblis dayatt, kibrine
yediremedi. Zaten kfirlerdendi439 Gazzl, Minhcl-bidn adl eserinde kibrin u drt fete sebep olduunu bildirir: 1. Kibirli insan, hakikat gremez, basireti balanr. Cenab- Hakkn, akllara hayret veren emsalsiz sanat eserlerini idrakten acizdir. Nitekim Cenab- Hak, Kuran Kerimde: Yeryznde hakszlkla kibirlenenleri yetlerim (i idrakten) den uzakla traca m.440 Dier yet-i kerimede de: Allah, byklk taslayan her zorbann, her kibirlinin kalbini ite byle mhrler.441 buyuruyor. 2. Kibirli olan Cenab- Hak sevmez. Nitekim Kuran- Kerimde Allahu Tel buyuruyor: Allah, kibirlenenleri sevmez442 3. Kibirli olan Cenab- Hak hakir ve zelil eder. Hatem el-Esam, der ki: nsan, eyden saknsn: Kibir, hrs, iftihar (bbrlenme). Kibirli olanlar, kendi yaknlarndan ve hizmetlilerinden hakaret ve eziyet grmeden, harisler, bir lokma ekmee ve bir yudum suya muhta olmadan, mal ve zenginliiyle iftihar eden, bbrlenenler de kendi pislikleriyle bulamadan bu dnyadan ayrlmazlar. 4. Kibirli olanlar cehennemde azap greceklerdir. Nitekim kuds hadiste Cenab- Hak buyuruyor: Kibir ve azamet bana mahsustur. Nasl ki herkesin elbisesi kendine mahsustur, kimse ile ortak deildir. Bu sfatta benden ba kasna layk deildir. Dnyada bu sfatm taknanlar yar n Cehennem ateinde yakar m. 443 Gazzl, kibrin feti hakknda da u hadisi zikreder: Kalbinde zerre kadar kibir bulunan cennete giremeyecektir.444 Bu hadisi aklarken u grlere yer verir: Kibir cennete girmeye engeldir; nk insann mminlere yarar huylar
Gazzl, Minhc, s. 188 Bakara, 2/34 440 Araf, 7/146 441 Mmin, 40/35 442 Nahl,16/23 443 Benzer rivyetler iin bkz. Mslim, Birr 136; Eb Dvd, Libas 29, (4090); Gazzl, Minhc, s. 188-189 444 Mslim, mn, 147; Eb Dvd, Libs, 26
439 438

75

kazanmasn nler; hlbuki bu huylar cennetin kaplar demektir. Kibir cennetin btn kaplarn kapatr; zira kibirli kii kendisi iin arzuladn mmin kardei iin arzulamaya, mttakilerin ahlak sermayesi olan alakgnll davranmaya, kini brakmaya, doruluk zere yrmeye, kzgnl terk etmeye, fkeyi yutmaya, hasetten vazgemeye, tatl tatl tler vermeye yanamaz, insanlar horlamaktan, gybetlerini yapmaktan geri duramaz.445 Gazzl, kendisine kar byklk taslanlana oranla kibrin ksm olduunu belirtir ve bunlar u ekilde zah eder: 1- Allaha kar kibirlenmek: Bu, kibir trlerinin en irkinidir. Bunun tek kayna cahillik, azgnlk, gn Rabbiyle savama sevdasna den Nemrut gibi haddini bilmemezliktir Allahu Tel buyuruyor: Mesih de gzde melekler de Allaha kul olmaktan asla ekinmezler. Kim Ona kulluktan ekinir ve byklk taslarsa bilsin ki O, hepsini huzuruna toplayacaktr.446 2- Peygamberlere kar byklenmek: Bunun menei de kendileri gibi bir insann peinden gitmelerini nefislerine yedirememeleridir. Bu tr bir his bazen kiiyi dnmekten, hakikatlar grmekten alkor, kibri yznden cehalet karanlklarnda kalr, hakkn klavuzlarna balanmaz ve stelik kendisini de hakl grr. Bazen de bile bile ind edilir, kii peygamberin peygamber olduunu bilmesine ramen nefsi hakka boyun emeye, peygamberin izinden gitmeye bir trl yanamaz. Allahu Tel buyuruyor: Siz ancak bizim gibi bir beersiniz.447 3- Kullara kar kibirlenmek: Bu da kiinin kendisini byk grmesi, muhatabn da horlamasyla olur. Byle birinin nefsi insanlara kar byklk taslar, onlar kmser, onlarla eit ller erevesinde deerlendirilmekten yksnr. Bu kibirlilik tarz birinci ve ikinci trlerin altnda olsa da yine de iki adan pek byk bir fettir: Birinci a: Kibir, izzet ve azamet ancak kadir olan melike yarar. Kle, aciz, zayf, elinden hibir ey gelmeyen, hibir eye gc yetmeyen bir zavall nasl kibirlenebilir? Bakalarn nasl hor grebilir? Kul kibirlendiinde Allahtan bakasna layk olmayan bir sfatta Allaha kar gelmi olur. Allahu Tel hadis-i
Gazzl, hy, III/776 Nis, 4/172; Gazzl, hy, III/779 - Kimy, s. 535 447 brahim, 14/10; Gazzl, hy, III/779-780 - Kimy, s. 535
445 446

76

kudsde yle buyurmutur: Azamet benim izar m Kibriya da benim ridamdr, bu ikisi hususunda bana ortak olmaya yeltenenin belini krar m.448 Yani azamet ve ululuk bana zg bir sfattr, ancak bana yarar, bu niteliklere sahip olduunu iddia eden benim sfatlarmdan biri konusunda benimle cedelleiyor demektir. kinci a: Kibir rezilliinin ileri dzeylere varp kiiyi buyruklarnda Allaha kar gelmeye armas fetidir. nk kibirlenen kii Allahn kullarndan birinden hakk duyduunda kabule yanamaz, hakk inkr iin paalarn svar. Bunun iin din bir meselede mnzara ederlerse biri doruyu syleyince, dierleri kibir sebebiyle onu kabul etmezler, inkr ederler. Bu ise mnfklarn ve kfirlerin ahlkdr. Nitekim Allahu Tel, Bir de kfredenler; u Kur an- dinlemeyin ve okunurken grlt yapn, belki stn gelirsiniz dediler.449 buyurmaktadr. Gazzlye gre kii ancak nefsini byk sayd zaman kibirlenebilir. Nefsini de ancak keml sfatlardan bir sfata sahip olduuna inand zaman bytr. Bu sfatlar din ve dnyev olmak zere ikiye ayrlr. Din olan keml sfatlar ilim ve ameldir. Dnyev olanlar ise aslet, gzellik, gllk, mal ve evrenin geniliidir.450 Gazzl, limlerin kibirlenmesinin pek ok olduunu beyn ederek ilim ile kibirlenen limin ilminin izzetiyle byklk tasladn, nefsini bytp halk klttn, hatt onlara hayvan nazaryla baktn syler. 451 Gazzl, limlerin kibirlenmesinin ilk sebebini zhirde ilim denilen nesne ile uramalar olarak grr. Oysa o gerek ilmin, insana Rabbini, nefsini ve Allaha kavutuunda iinin tehlikesini bildiren, reten ilim olduunu syler. Bu ilmin kibir ve gven deil hayet ve tevazu kazandracan da hatrlatr. Ona gre kibirlenme sebebinin ikincisi, kiinin, ii pis, alak ruhlu ve kt ahlakl iken ilme dalmasdr. Bu kii ilk nce eitli mcadelelerle nefsini paklamayp kalbini temizlemedii iin cevheri pis kalmtr. 452

Benzer rivyetler iin bkz. Mslim, Birr 136; Eb Dvd, Libas 29, (4090) Fussilet, 41/26; Gazzl, hy, III/782-783 - Kimy, s. 535 450 Gazzl, hy, III/785 451 Gazzl, hy, III/785 - Kimy, s. 536 452 Gazzl, hy, III/786 - Kimy, s. 536-537
449

448

77

Gazzlye gre kibirlenmenin dier bir sebebi de amel ve ibadettir. Zhid ve bid kiiler izzet, kibir ve halkn gnllerini elme rezilliinden bir trl yakalarn syramazlar. Bunlarn gerek dini gerekse dnyevi yaantlarndan kibirler szar. Dnyaya ynelik ilerindeki kibirleri: Kendilerinin ziyaret edilmelerini bakalarn ziyarete yelerler ve bunu bir stnlk olarak deerlendirirler, halk tarafndan ihtiyalarnn karlanmasn, kendilerine sayg gsterilmesini, vera ve takvalarnn dillerde dolamasn, tm insanlardan stn tutulmalarn beklerler, ibadetlerini halk zerinde bir minnet arac olarak deerlendirme havasna girerler. Din hususlarda szan kibirleri ise: nsanlar helak olmu, kendilerini de kurtulua ermi olarak grrler.453 Gazzlye gre dnyev kibirlenme aralarndan biri soy-soptur. Ona gre soylu bir ileden gelen, tannm bir soydan gelmeyeni ilim ve amelce kendisinden stn olsa bile, hor grr. Bazlar o kadar byklenir ki tm insanlar kendi mal, klesi olarak deerlendirirler. 454 Yine ona gre dnyev kibirlenme aralarndan bir dieri de gzellikle vnmektir. Bunun daha ok kadnlar arasnda grlen bir kibirlenme eidi olduunu syler.455 Gazzlye gre geri kalan dnyev kibirlenme aralar da unlardr: Mal ile kibirlenmek, bu, zengin hazinelere sahip olup-olmamalar bakmndan hkmdarlar arasnda, ticar mallar konusunda tccarlar arasnda, geni arazilere sahip olmalar noktasndan iftiler arasnda, gzellik ve zevk dknleri giysileriyle atlar ve binekleriyle vnrler. Zengin fakiri horlar ona kar ululuk taslar.456 Kuvvet ve kahramanlkla vnmek: Byleleri gleriyle zayflara kar bbrlenirler. evrenin okluuyla vnmek: Etrafnn, yardmclarnn, akraba ve tandklarnn ok olmasyla vnmek de kibirlenme aralardr. Hkmdarlarn

Gazzl, hy, III/788 - Kimy, s. 537-538 Gazzl, hy, III/792 - Kimy, s. 540 455 Gazzl, hy, III/793 - Kimy, s. 540 456 Gazzl, hy, III/794 - Kimy, s. 540
453 454

78

ordularn okluuyla vnmeleri, limlerin kendilerinden istifade edenlerin kalabalk saylara varmasyla bbrlenmeleri de bu grupta deerlendirilir.457 Gazzl, kalbi helak eden kibir hastaln haset hastalnda olduu gibi ilim ve amel yollaryla tedavi edilebileceini belirtir. Ona gre kii, nefsini ve Rabbini hakkyla bildiinde her hor varlktan daha hor, her azdan daha az olduunu, kendisine yaraann da tevazu olduunu bilir. Azamet ve ululuun ancak Allaha yarat uuruna erer.458 Yine dnrmze gre nefsini tanyan kii kibrin gerektirdii davranlar tespit ederek terslerini yapmaya almal ve mtevazilii tabii bir haline gelinceye dein bunu srdrmelidir. nk gnller gzel huylar ilim ve amelin birlemesiyle elde ederler. 459 3.2. Gazzlye Gre Kalbin Eitimi nsan bedeninde merkez konuma sahip olan kalp, dier organlara hkim bir idreci gibidir. Ayn ekilde Gazzlye gre rabbn latfe diye de adlandrlan manev kalpte insandaki manev glerle balants olan ve onlar idre eden bir ynetici konumundadr. te bu ynetici konumunda olan kalbin korunmas ve eitilmesi gerekmektedir. Daha nce de belirttiimiz gibi Hz. Peygamber (s.a.v.) hadislerinde kalbin bozuk olmas halinde tm vcdun da bundan olumsuz etkileneceini sylemitir. Nasl ki bir eyin merkezi bozuksa civar da bozuktur. Kalbin bozuk olmas durumunda dier organlar da fiillerinde ona itirak edecektir. Dolaysyla kalp en nemli organmzdr. Ayn zamanda akln da merkezi olan kalbin dzgn almas iin istenilen kvama getirilmesi gerekmektedir. Biz de burada Gazzlde kalp eitiminde nemli grdmz baz konular ileyeceiz. 3.2.1. Nefs Tezkiyesi Tezkiye, szlkte temizlemek, artmak 460 gibi anlamlar ifade eden Arapa bir kelimedir. Tasavvufta, nefsi, ona bulaan kir ve pastan temizleyerek nefs-i
Gazzl, hy, III/794 - Kimy, s. 541 Gazzl, hy, III/806 459 Gazzl, hy, III/811 460 bn Manzr, a.g.e., XIV/358
457 458

79

emmre mertebesinden nefs-i mutmainne mertebesine karmak, ruhu manev kirlerden arndrmak demektir.461 Kurn- Kermde, Nefsini ar tan felha erdi462 eklinde bahsedilen husus, nefsi, kirleten eylerle alkaldr. Ksaca, nefsi yerilen ahlktan, vlen ahlka ykseltmeye tezkiye denir.463 Nefs, kalp hastalklarndan korunmadan salam ve emin bir karaktere ulamas mmkn deildir. Zr her an eytann vesveselerine aktr. yi karakter vasflarnn kazanlmas ve korunmas, itidlle ve vesveselerden korunmakladr.464 Ahlakta itidl, nefsin shhatli olmasndan, itidlden ileri veya geri gitmek ise nefsin hastalndandr. Nitekim itidle riyet beden mizac iin salamlk, itidlden ayrlmak da beden iin bir derttir.465 Gazzl, nefs-beden benzetmesi yaparak nefsin tedavisi ve olgunlamas hakknda yle demektedir: Nefs tedavisinde onu rezilliklerden ve dk huylardan temizleyip faziletleri ve gzel ahlak kendisine zerk etmek bir bedendeki hastalklar yok etmek suretiyle bedeni tedavi edip onu salna kavuturmaya benzer. Beden ilk bata mkemmel olmayp bymek ve gda verilmekle nasl geliiyor,

olgunlayorsa; nefis de noksan ve fakat olgunlamay kabul edecek bir istidatta, yetenekte yaratlr. Nefsin tekml, olgunlamas da terbiye, ahlak gzelletirme ve ilimle beslemekle salanr. Yine nasl ki beden salam olduu zaman doktorun vazifesi sal korumak esaslar salamak (koruyucu hekimlik); vcut hastalandnda ise sal tekrar kazandracak nlemleri almak ise; sendeki nefis de bunun gibidir: Eer nefsin temiz, iyi huylarla bezeli ise senin vazifen de nefsinin bu durumunu korumaya, duruluunu daha da artmaya almandr. Yok, olgun ve duru deilse ona bu meziyetleri kazandrman gerekir.466 Nefsini tezkiye etmek iin; eer nefsin temizlenmi ise, onu koru; meyledici ise itidle evirerek kuvvetlendir. Nefsin temizlenmesi, bir daha kt sfatlara iltifat etmeyecek ekilde olacaktr. frt ve tefrtin arasnda mutedil olan gzel huyun

Mehmet Canbulat, Tezkiye, a.g.e., s. 576 ems, 91/10 463 Ethem Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, stanbul, 2005, s. 661 464 Hasan Mahmut amdibi, a.g.e., s. 243 465 Gazzl, hy, III/133 466 Gazzl, hy, III/133
462

461

80

nefiste yerletii yle anlalr: O huyu gerektiren fiillere baklr, o fiilden haz duyuyorsan, o fiili gerektiren huy (karakter) sende yerlemitir. 467 Reslullah (s.a.v) sznde vd gzel huy: Mminlerin mn bakmndan ekmeli, huyca en gzeli ve ehline, ilesine kar en ltufkr olandr.468 nsanda nefsin mutedil olmas ve bylece gzel karakterlerin nefse yerlemesi iin akln nefsi kuatan olumsuz etkilere galip gelmesi gerekir. Bunu da Gazzl hy u ulmid-dn adl eserinde yle dile getirmitir: Hkim dediimiz akl, doan parlak nr ve nfz eden basreti sayesinde eytann pisliklerini aa karmakla onun hlesini defetmeye ve gazbn domuz (ehvet) zerine musallat etmek sretiyle onun ehvetinin hrsn krmakla ykmldr. nk fke ve gazapla ehvetin gc krlr, domuz ehvetini gazap kpei zerine salmakla da kpein zarar savuturulur, bylece gazap kpei ile ehvet domuzu kendi ynetimine rm olurlar.469 yet akl dediimiz hkmdar byle yapar, ehveti gazap ve gazab da ehvetle yener ve buna muktedir olursa i adalete dnr, her ey doru yolda gider. yet ehvet ve gazab yenemezse, o zaman onlar akl yener ve kendi idrelerine alrlar. nk bu davran ile efendiyi kle, padiah vatanda, glibi malb hale getirmi olur. Efendilik, kahr ve galebe, stn olmak, akln hakkdr. Aksine akl, gazap ve ehvetin, eytann hizmetine vermitir.470 Bu dmana gsterdii saygnn bir gerei olarak kalbine birtakm kt sfatlar nfuz edecek ve bunlar birike birike, yla yla kalbi helk edip ldren bir pas, bir mhr durumuna gelecek. ehvet domuzuna sayg gstermenin sonucu hayszlk, irkeflik, savurganlk, bakalarna kar cimrilik, riyakrlk, utanmazlk, hrs, doymazlk, yaltaklk, ekememezlik, kin ve bakalarnn felaketine sevinmek gibi kt sfatlar meydana gelir. Gazap kpeine boyun emenin neticesi ise kzgnlk, rezalet, kibir, gurur, istihz, kmseme, bakalarn hafife alma, ktlk beklentisi, zulm arzusu gibi yerilmi sfatlar meydana gelmesidir. eytan domuzuyla gazap kpeine sayg gstermek suretiyle eytana boyun emenin sonucu
467 468

Gazzl, Mzn, s. 135-136 Tirmiz, mn, 6 469 Gazzl, hy, III/27 470 Gazzl, hy, III/27-28

81

da dzenbazlk, hile, sahtekrlk, kurnazlk, cret, aldatma, irkef lakrdlar ve benzeri yerilmi sfatlar meydana gelir.471 Bu kirlerden temizlik iin gerekli olan, Marifete ulamak iin her eyden nce nefsini ve onun hususiyet ve kuvvetlerini bilmen lazmdr. Nasl ki bir adam liyi tanmadan onun kim olduunu bilmeden bir ticri i ve herhangi terki mesai yapamazsa, bunun gibi rhunu ve nefsini de tanmadan onunla bir mcdeleye girimek ve mcahede yapmak zordur. Mcahede, nefsini tezkiye etmek, onu btn ktlklerden temizlemektir. Kt sfatlardan kurtararak selmete ulatrmaktr. Onun tezkiyesi demek kfr ve msiyetten kurtararak Allaha irk (ortaklk) komayarak ibdet ve tatta bulunarak nefsi temizlemektir.472 Allahu Tel Kuran Kerimde mchedenin mnsn u yette iki cmleyle aklamtr: Kendini ar tan ( zekkh) sadete ermitir. Kendini fenlklara (dessh) gmen kimse de ziyna uramtr.473 Dessh, onu (nefsi) gnahlar ilemek ve cehletle gizlenmesi anlamndadr. Burada izh ettiimiz ey, nefsi tanmaktr.474 Allahu Tel, nefsi ok bykleyerek kendisine nisbet ederek yle buyuruyor: Rabbin meleklere yle demiti: Ben amurdan bir insan yarataca m. Onun yaratln tamamlayp, rhumdan flediim zaman, ona secdeye kapann.475 Allahu Tel, insann gzle grlen cisimle, aklla ve basretle idrk olunan nefisten yaratldna dikkati ekmitir. Cesedi topraa izfe etti; rhumuzu ise kendisine izfe etmitir. Ruh ile -bizim nefis dediimiz- basret erbbnn dikkatini ekerek insn nefsin lh ilerden olduunu, bunun iin hakr ve yeryzne mensb cisimlerden ok yksek ve ulv olduunu irde etmitir. Bunun iin Allahu Tel yle buyurmutur: Ey Raslm! Sana ruhtan soruyorlar. De ki: Ruh, Rabbimin emrindendir. Bu hususta size pek az bilgi verilmitir.476

Gazzl, hy, III/28 Gazzl, Mzn, s. 47 473 ems, 91/9, 10 474 Gazzl, Mzn, s. 48; Hasan Mahmut amdibi, a.g.e., s. 244 475 Sd, 38/71, 72 476 sr, 17/85
471 472

82

Allah unutmu, Allahn da onlara kendilerini unutturduu kimseler gibi olmayn! Onlar, yoldan km fsklardr.477 Allahu Tel, birbirine bal iki eyi tenbh etmektedir. Birinin unutulmas dierinin unutulmasna sebep olmaktadr.478 Allahn unutulmas, nefsin unutulmasna, nefsin unutulmas da Allah unutmaya gtryor.479 Allahu Tel yle buyuruyor: Biz onlara hem ufuklarda ve hem kendi nefislerinde delillerimizi gstereceiz ki, Kur ann hak olduu kendilerine aka belli olsun. Rabbinin her eye ahit olmas yetmez mi?480 Nefsini bilmeyen, bakasn hi bilmez. Allahu Tel, kullarna hacminin kklne ramen, btn lemin acayipliklerine denk olabilecek vasflar insan ahsiyetinde toplamtr. Sanki lemin muhtasar bir nshas haline gelmitir. T ki insan, tefekkr ile Allah bilmeye ulasn.481 fk (kinat) ve nefis tetkikinden uzak olanlar ve tefekkrden mahrum bulunanlarn Allah bilmeleri mmkn deildir.482 Nefsin iki cephesi vardr: Bir yz bedene dnktr ki bedenin ehvetlerinden ve fetlerinde mteessir olmamas kabil deildir. kinci yz ise yce ve erefli bir tarafa dndrlmtr. Saadet sebeplerinin indii yerdir. Bu kuvvetlerin ilimlere nisbeti mertebede hsl olur:483 Birincisi: ocuun yaz yazmaya kbiliyyeti gibi. ocukta yaz yazma gc akldan uzak bir kuvvet hlinde vardr. lim de bu durumdadr. kincisi: Akln kabul ettii zarr ilk bilgilerin hsl olmas bakmndan mmeyyiz, muharrik ve yeni bli olmu ocuun durumu gibi. Bu kuvvet yazmaya kar mutlak bir kuvvet olarak bulunmaktadr. ocuun birleik hallerini bilmeden harfleri tek tek yazmaya kar durumu gibi. ncs: Kesb mlmtn hepsini kuvveden fiile karmasdr. Kendisinde depolanm gibidir. stedii zaman ona dner ve istedii kadar ondan alr. limlerde bunun hli yazmaktan gfil sanatkr, zeki bir ktibin yazya kar olan hli gibidir. Yazmaya son derece hazrdr. Bu insn derecenin nihyetidir. Yalnz bu derecede

477 478

Har, 59/19 Gazzl, Mzn, s. 49 479 Hasan Mahmut amdibi, a.g.e., s. 245 480 Fussilet, 41/53 481 Gazzl, Mzn, s. 50 482 Hasan Mahmut amdibi, a.g.e., s. 245 483 Gazzl, Mzn, s. 57-58

83

mertebeler vardr. Mlmtn azl, erefi ve hafifliine, tahsil yoluna gre eitli olur. Mlmt, ilhi ilhamla, renme ve iktisapla tahsil edilir. Bu ise abuk ve yava yava olarak husle gelmektedir. Bu ilimde, enbiy, evliya, hukem ve ulemnn menzilleri birbirinden farkl olur. Bu farkllk dolaysyla da dereceleri ve mevkleri de farkl olur. En yksek mevk, hakkatlerin hepsi veya ekserisi tekellfsz ve iktisapsz olarak ilh bir keifle en ksa zamanda kendilerine verilen neblerin derecesidir. Bu, insanolunun elde edebilecei ve bylece Allaha (mekn bakmndan deil; manevi bakmdan) yaklaaca yegne saadettir.484 Mmeyyiz kilin hlini ve ilimlerden ne kazandn bilmez. kil de enbiy ve evliyullhn Allahn ltuf ve rahmetinden neler ltfettiini bilmez. Bu konuda Allahu Tel: Allahn insanlara ltfettii rahmeti (mal, gvenlik, shhat, ilim ve peygamberlik) engelleyip tutacak kimse yoktur485 buyurmutur. Bu rahmet, ilh cmertliin hkmyle taksim edilmi, hi kimseye cimrilik yaplmamtr. Fakat, nefsi kirlerden ve bulanklktan temizlemek ve tezkiye ile kable hazrlamas mutlaka lazmdr.486 Nefsin altndaki tarafla ar meguliyetinden ve eytann vesveselerinden temizlenen ve stndeki kendisinden istifde ettii tarafn (melek) yardmn ekebilmesi tezkiyeye baldr.487 Tezkiyeden sonra yerleen iyi hasletler, kalbe gelirse, kalp aynasnn parlakln, nrunu arttrr. Hakkn tecellisi orada parldamaya, dinde arzulanan, istenen iin hakkati ona kefolunmaya balar. Raslullah (s.a.v)in u sznde bu kalbe iaret vardr: Allah, hayr n murat buyurduu kulun kalbinde bir t yaratr.488 Zikri lhnin yerletii kalpte bu kalptir: Dikkat edin! Allah zikretmekle kalpler mutmain olur.489 Bu huzru zikrullahta bulamayan kalpler

484 485

Gazzl, Mzn, s. 58-59; Hasan Mahmut amdibi, a.g.e., s. 245-246 Ftr, 35/2 486 Gazzl, Mzn, s. 60-61 487 Hasan Mahmut amdibi, a.g.e., s. 246 488 Nasruddn Elbn, Silsiletl Ehdsiz Zafe vel-Mevza, Amman, 1984, V (2124)/143 489 Rad, 13/28

84

perdelidirler. Kalbin tatmni ve kemli zikrullahtadr.490 lmin kalpte huslune perde senin ynndedir. Yoksa Rahmet-i lhiye ynnden perdelenmi deildir.491 3.2.2. Riyzet Szlkte terbiye etmek, eitmek, slah etmek, boyun edirmek, idman anlamlarna gelen riyzet, tasavvufta, nefsi eitmek zere a, susuz ve sevdii eylerden mahrum brakmaya, ekici ancak zararl olan isteklerinden uzak kalmaya, faydal ama zor eyleri yapmaya kiinin kendisini altrmas demektir.492 Rb elsfehnde riyzeti, Bir ii rahat yapmas ve maharet kazanmas iin nefsi oka altrmaya tabi tutmak493 diye tarif eder. Nefsi ibadete altrmak zere eitmek de, riyzettir. Nefis cihad bir mr boyu srer. Bu yzden sfler, tasavvufu bar olmayan sava olarak nitelemilerdir.494 Kii riyzet yoluyla iindeki kibir ve kendini beenme duygusunu kaldrp atar, halk hakir grmeyi onulmaz bir illet olarak grr, nefse uymann Allaha giden yolda en byk engel olduu bilincine ular. Riyzet sayesinde kul nefsine hkim olur, baya arzularn dizginler, arlklar bertaraf ederek kendisini disiplin altna sokar. Riyzetten maksat gzel ahlka sahip olmaktr. 495 Kalp eitiminde byk nemi haiz olan riyzet hakknda dnrmz yle demektedir: Riyzet, nefsi hayra altrmak, onu yumuaklkla yava yava kolay ilerden ar ilere adm attrmak, bylece devam ederek nceleri zor gelen btn i ve hallerin kendisine kolay gelecei bir dereceye kadar onu ilerletmektir.496 Gazzl, hy u ulmid-dn adl eserinde bu konu hakknda u bilgilere yer vermektedir: Riyzet, kulun huy halini alncaya kadar iyi ileri yapmakta kendini zorlamas demektir. Bu ise kalp ile organlar arasndaki acayip mnasebetin bir neticesidir. Yni nefis ile beden arasndaki mnasebetten meydana gelir. nk kalpte beliren her sfat izlerini organlara iletir. Bylece organlar tamamen kalbe uygun bir ekilde

Gazzl, hy, III/28; Hasan Mahmut amdibi, a.g.e., s. 246 Gazzl, Mzn, s. 61 492 Mehmet Canbulat, Riyazet, a.g.e., s. 489; Ethem Cebeciolu, a.g.e., s. 521 493 Rb, a.g.e., II/522 494 Ethem Cebeciolu, a.g.e., s. 521 495 Mehmet Canbulat, Riyazet, a.g.e., s. 489 496 Gazzl, Ravdatut-Tlibn, s. 214
490 491

85

hareket ederler. Organlarn yapt her iin de kalpte bir tesiri olur.497 diyen Gazzl, szne u rneklerle aklk getirir: Hattatlk yetenei olan biri iyi bir hattat olmak istiyorsa izleyecei tek yol vardr, o da uzman bir hattatn yapt gibi srekli yaz yazmas, hat almalar yapmas ve gzel hat karncaya kadar bunu uzun sre devam ettirmesidir. nk hattatn ii gzel hat karmasdr. nceleri kendini zorlayarak hattata benzemeye alr. Derken mekini srdre srdre sonunda kendisinden de doal biimde gzel hatlar kmaya balar. Balangtaki zorlanmas tabiileir, hattatlk sfat ruhuna yerleir. Burada adamn yazsn gzelletiren gzel yazdr. Ancak bunu ilk nceleri zorlanarak baarabiliyorken daha sonra buradan kalbine doru bir iz ykselmi sonra da kalbinden eline doru bir etki inivererek doal bir ekilde gzel hatlar karmaya balam olur. Bunun gibi, fkh limi olmak isteyenin de yapaca i fkhlarn yaptklardr. Bu da kalbinde fkh sfat yerleinceye kadar, fkh melekesi kazanp fkh limi oluncaya kadar fkh alannda almasdr. Yine cmert olmak, iffetli olmak, uysal olmak, mtevzi olmak isteyen kii bu niteliklerdeki ahslarn davranlarn yapmal, doallk kazanncaya dein bunlar yapmaya zorlanmaldr.498 Riyzetin drt ilkesi vardr: az yemek, az uyumak, az konumak ve varlklarn ezalarna katlanmak. Az yemekten ehvetlerin lm, az uyumaktan iradelerin duruluu, az konumaktan fetlerden selmet, eziyetlere katlanmaktan da gayelere varma neticeleri elde edilir. Kula en etin gelen ey kabalklar karsnda uysallk, eziyetler karsnda da sabr gstermesidir.499 nk riyzet sabrn meyvesidir. 500 nsanlar riyzetin srr hakknda drde ayrlrlar: 1. Kalbini Allah zikri istil etmi kii. Bu mertebedeki kimse dnyaya sadece zaruri geimini salayacak ekilde ynelir. Byle biri sddk kiilerden saylr. Bu mertebeye ancak uzun sren riyzet ve ehvetlere kar uzun zaman sabr gsterme sayesinde ular. 2. Kalbini dnya sevgisi kaplam, kalbinde zikrullah iin sadece hadis-i nefs kabilinden yer alm kiidir, Allah kalbiyle deil de diliyle anar.
Gazzl, hy, III/130 Gazzl, hy, III/130 499 Gazzl, hy, III/145 500 Gazzl, Ravdatut-Tlibn, s. 214
497 498

86

3. Hem din hem dnya ile megul olan ama kalbinde din ar basan kiidir. 4. Hem din hem dnya ileriyle uraan ama kalbinde dnya daha baskn bulunan kiidir.501 Riyzette nce kt huyu karmak iin muhalefet etmek, sonra iyi ameller, ibadetler yaparak nefsi iyiliklere altrmak gerekir. Amel ayn zamanda riyzeti salayc ve yardmc olmaktadr.502 3.2.2. badet Szlkte boyun eme, alak gnlllk, itaat, kulluk, tapma, tapnma503 anlamlarna gelen ibadet din bir terim olarak insann Allaha sayg, sevgi ve itaatini gstermek, Onun honutluunu kazanmak niyetiyle ortaya koyduu belirli tutum ve gerekletirdii davranlar iin kullanld gibi daha genel olarak ayn mahiyetteki dn, duyu ve szleri de ifade eder.504 badetler, daha geni ifadesiyle ameller (bilinli her eit davran) bir taahht, bir balanmadr. Bu balanma, ona zt ve kar olan pek ok eilimleri aarak devam eder. nsandaki duygusal gler birbirleriyle mcadele eder. nsan ikiye bler ve insana kendi tasarlarna, projelerine gre dzenleme ve ynlendirme grevini empoze ederler.505 Amel ile kastedilen, nefsn ehvetlerin riyzeti, gazabn tutulmas ve bu sfatlar akln ve mantn etkisi altnda kullanmak artyla, nefsin kt niyetlerini yerine getirmemekle, akln hkm etkisi altnda yaplan iyi, gzel, salih iler ve davranlardr.506 Temizliin en nemlisi kalbin kt huylarn pisliinden artlmas,

paklanmasdr. Lkin zhiri temizliin i temizlie tesiri yoktur denemez. Zira insan tam bir abdest alp, beden ve elbisesinin temizliine dikkatle riyet ettiinin zevkine vardnda, kalbinde daha nce bulamad ferahlk ve rahat bulur. Buna sebep olan da grlen lem ile grlmeyen lem arasndaki alkadr.507
Gazzl, hy, III/147 Hasan Mahmut amdibi, a.g.e., s. 249 503 bn Manzr, a.g.e., III/273 504 Mustafa Sinanolu, badet, DA, XIX/233 505 Hseyin Peker, Din Psikolojisi, stanbul, 2003, s. 118 506 Gazzl, Mzn, s. 38 507 Gazzl, Erban fi Usliddn, s. 50
501 502

87

Kalbin marifetlerinden zlara eserler akt gibi, zlarn iyi hareketlerinden de kalbe nurlar ykselir.508 Amelin tesiri, gerekmeyeni izle iindir. limde alma ise, gereklinin tahsiline alma demektir. Gerekli olana yer amak iin gerekmeyenin izlesi arttr. zeri paslanm, parlakln kaybetmi ve zerinde eklimizi gremediimiz bir aynann sretleri kable msait olmas ve zerine gelen sretleri olduu gibi aksettirmesi iin cillanmas ve grlmesi istenenin aynann tam karsnda koymas lazmdr. 509 Uzun mr syesinde ibadet oalnca mkft da oalr. Nefis de daha ok tezkiye edilir ve temizlenir. Ahlak daha da kuvvetlenir, kkleir ve insanda yerleir. Zaten ibadetlerin gayesi kalpte olumlu etkiler yapmalardr. Bu etkiler de ibadetlere oka devam etmekle pekiir.510 nk amelin mns, nefsi alt tarafa yani sfliyta balayan alak alkalar gidermek iin nefsi lhi ve l tarafa evirmekle ehvetleri krmaktr. Nihyet bu alkalar giderir yahut zayflatr, lhi hakkatlar aratrrsa Allah tarafndan evliy, enbiy ve sddkine akan o erefli rmaktan ona da akar.511 Aada kalbi cilalayp temiz hale gelmesinde byk nem arzeden ibadetlerden namaz, oru ve zekt konularn ele alacaz. 3.2.2.1. Namaz Farsada tzim iin eilmek, kulluk, ibadet anlamna gelen namaz, szlkte dua etmek, ibadet etmek, balanma dilemek, yalvarmak512 mnalarndaki arapa salt kelimesinin karl olarak trkeye gemitir. Terim olarak salt tekbirle balayp selmla son bulan, belirli hareket ve szlerden oluan beden ibadeti ifade eder.513 Alkalardan syrlp, derin murkabe ve muhsebe ile yaratana ynelmek olan namazn ibdetler arasnda zel bir yeri ve karaktere tesiri vardr. 514

508 509

Gazzl, Erban fi Usliddn, s. 50 Gazzl, Mzn, s. 72-73; Hasan Mahmut amdibi, a.g.e., s. 249 510 Gazzl, hy, III/128 511 Gazzl, Mzn, s. 74; Hasan Mahmut amdibi, a.g.e., s. 250 512 bn Manzr, a.g.e., XIV/464 513 M. Kmil Yaarolu, Namaz, DA, XXXII/350 514 Hasan Mahmut amdibi, a.g.e., s. 261

88

Gazzl, slam dininin be artndan biri olan ve dinin direi saylan namaz konusunu hy u ulmid-dn adl eserinde detaylca ilemitir. Bizde burada konumuzun gerei namazn hu ve kalp huzuru ile olan ilintisine arlk vereceiz. Gazzl, kalbi parlatmak, Allah anmay yenilemek ve mann kalpte kklemesini salamak iin emrolunan namaz515 iinde zikir yaplan, Kurn okunan, ruk, secde, kiym ve oturu bulunan davranlarn biiminden meydana gelen bir ibadettir516 diye tarif eder. Kalp huzurunu namazn ruhu517 olarak niteleyen Gazzl, namaz hu ve kalp huzuru ile klmann art olduunu,518 nk ruk ve secde ile gdlen gayenin Allahn yceliini ikrar olduunu syler.519 Gazzl, namazn rkn ve artlar yerine getirilirken kalbin almas gereken durumlar detaylca ele alr. Biz aada bunlardan birkana temas edeceiz. 1. Gazzl, ezan okunurken yaplacak kalb hazrl yle izah eder: Ey Mslman! Mezzinin arsn iittiinde kalbine hemen kymet gnndeki arnn dehetini getir, d organlar ve dncelerinle sratle icbete hazrlan, dnyada bu ezana hzlca koanlar, en byk arz gnnde nazike arlacaklardr. Kalbini bu arya ver, eer ezan okunduunda coku ve sevinle dolu olduunu, bir an nce camiye gitmek istediini tespit edersen; bil ki amellerin nne serilecei gnde sana mutu verilecek, kurtulu mjdesi gelecektir. Bundan tr Peygamber (s.a.v.): Ya Bilal! Bizi rahata kavutur520 yani namaz ve arma vstas olan ezanla bizi huzura kavutur demektir. nk Peygamber (s.a.v.)in gzaydnl namazdayd, namaz gznn bebei gibi grrd.521 2. Dnrmz temizlii namaz klnan yerin temizlenmesi, elbisenin temizlenmesi, vcdun temizlenmesi eklinde sraladktan sonra, en nemli temizliin kalp temizlii olduunu u szleriyle tekid eder: Bunlar yap, ama senin zatn tekil eden zn olan kalbini temizlemekten gaflete dme. Onu tevbe ile gnahlarna pimanlk duyma duygularyla, gelecekte yapmamaya itenlikle niyet

Gazzl, hy, I/371 Gazzl, hy, I/370 517 Gazzl, hy, I/373 518 Gazzl, hy, I/369 519 Gazzl, hy, I/371 520 Drakutn, el-lel'l-Vride fi'l-Ehdsi'n-Nebeviyye, Riyad, 1985, IV/121; Eb Dvd, Edeb, 78 521 Gazzl, hy, I/383
515 516

89

ederek temizlemeye al. lemin kalbinin temizliiyle temizlenir. nk kalp, mabd olan Allahn nazarghdr.522 3. Gazzl, avret yerlerini rtme srasnda yaplacak kalb hazrl u ekilde aklar: Bunun manas vcudunun irkin yerlerini varlklarn gzlerinden saklamandr. Zira bedeninin d varlklarn grme mahallidir. Ancak Rabbinin grp bildii i leminin irkinlikleri, kalbinin ktlkleri hususunda neler dnyorsun? Bu ktlkleri gnlne getir, nefsinden onlar rtp saklamasn iste. Allahn gznden hibir eyin saklanamayacana kesinlikle inan. Ktlkleri ancak pimanln, haynn ve Allah korkusunun rteceini bil. Bu gnahlar kalbine getirmekle nefsinin gizli blmlerinden kork ve hay varln fkrtmaya al. Bu sayede nefsin alalr, kalbin utanma duygusu altnda ezilir. 523 4. Gazzl, niyet srasnda yaplacak kalb hazrl da u ekilde izah eder: Niyet, Allahn sevbn umarak azabndan korkarak, ona yaklamay isteyerek gnahlarnn okluuna ramen kendisine yalvarman iin sana izin verdiini bilerek namaz emrine ve namaz tamamlamak iin Aziz ve Celil Allahn emrine icabeti gnlnden geirmendir. yle ise iinde Allaha yalvarmann kadrini bylt, kime yalvardna, nasl yalvardna ne ile yalvardna bak. te o anda arndan alnnn terlemesi dehetten eklemlerinin sarslmas korkudan da yznn sararmas lazm gelir.524 5. Gazzl, tekbir alma ve kuran okuma esnasnda kalbin almas gereken durumu u ekilde izah eder: Sen Allah Ekber Allah her eyden byktrdediin zaman kalbinde ondan byk bir eyin bulunmamas, dilinin sylediini kalbinin yalanlamamas gerekir. Gnlnde Allahtan daha byk bir ey varsa, arzularn Allahn emrinden daha stnse ve sen Allahtan ok isteklerine boyun eiyorsan, isteklerini ilahlatrm, onlar yceltmisin demektir.525 Dnrmz burada dil ile kalbin birbirine bal olduunu ve kalpte Allahtan baka eylerin bulunmasnn tehlikeli olduunu vurgulamaktadr. Kuran okumada insanlar gruba ayrlr:
Gazzl, hy, I/383 Gazzl, hy, I/383-384 524 Gazzl, hy, I/385 525 Gazzl, Erban fi Usliddn, s. 55 - hy, I/385
522 523

90

1) Dili hareket ettii halde kalbi gaflette bulunan kiiler. 2) Dili hareket ettii gibi kalbi de dilini izleyen, dilin sylediklerinin mansn anlayan sanki bir bakasndan dinliyormu gibi olan ahslar. 3) Kalbi nceden manlara nfz eden ve ardndan dilini kalbinin hizmetine verip onun tercmanln yaptran ztlar.526 Gazzl, bu ekilde insanlar Kuran okumada gruplara ayrdktan sonra namazda okunan yet ve zikirlerde taknlacak tavrlar ayrntlaryla aklar: Bismillhirrahmanirrahim dediin zaman bununla bereket umarak Allahn kelmn okumaya niyet et. Besmelenin mansnn: Btn iler Allahn yardmyla yaplr demek olduunu anla. Elhamd lillhi Rabbillemn dediinde kalbin Allahn nimetlerine kar olan kr ve nimetlerine olan krnn sevinci ile dolmu olmal. nk btn nimetler Allahtan gelir.527 Errahmnirrahm dediinde onun ltuflarnn eitlerini kalbine getir ki, rahmetini aka gsteresin de umudun dirilip canlansn. Ardndan Mliki yevmiddn szyle onun azmetini ve hayetini kalbinde hisset. nk btn mlk ve saltanat onundur. Kalbine korkuyu getirmenin sebebi de onun hkim olduu cez ve hesap gnnn dehetidir. Daha sonra: yyke nbudu szyle samimiyetini yenile. ve iyyke nastan szyle de acizliini, ihtiya iinde bulunduunu, her trl kuvvet ve gten yoksun olduunu yeniden ifade et. Tat ve ibdeti ancak onun yardmyla yaptn kafana sok. hdinassrtalmstakm-bizi dosdoru yola ilet- de. O yol ki bizi kendi tarafna sevk eden, bizi honutlua ekip gtrendir. Sonra arzunu, ne istediini daha ak, daha belirgin bir halde ve pekitirerek Fatihann geri kalan blmn oku. Geri kalan bu yetleri okurken kalben Allah Teldan peygamberler, sddikler, ehitler ve slih kiiler gibi hidyet nimetini kendilerine aktt kimselerin yollarn isteyip kfirler ve sapklar gibi gazaba uratt kimselerin yollarn istemediini hitler gstererek belirt. Sonra bu isteklerinin kabul iin min de.528 Gazzl, ftihay bu ekilde kalb derinlik ierisinde okumann gerekliliini, yani namaz esnasnda Allahn ululuk ve bykln kalpten karmamann nemine vurgu yapar. Ayn ekilde srelerin manlarn da anlayarak okumann, o srelerde bahsedilen emirleri, yasaklar, cenneti, cehennemi, tleri, peygamberlerden verdii
Gazzl, hy, I/387 Gazzl, hy, I/387 - Erban fi Usliddn, s. 55 528 Gazzl, hy, I/387-388
526 527

91

haberleri, nimet ve ltuflar anma hususunda gaflete dmemek gerekliliini syler.529 Bu kalb hissediin anlay derecelerine gre olduunu, anlayn da bilgi okluu, gnl temizlii orannda olduunu sylemekle beraber bu derecelerin snrlandrlamayacan da vurgular.530 6. Dnrmz kalbin rk ve secdelerde taknaca tavr hakknda u bilgileri verir: Rkda kalbini yufkalatmaya huunu yenilemeye, efendinin izzet ve erefi karsnda kendi zilletini ve zavalln anlamaya alrsn. Manev hazlar kalbine yerletirmen hususunda yardm diler, Rabbini tesbih eder ve onun byklne ehdette bulunursun. nk O, byk olan her eyden byktr. Bu manalar pekitirmek iin onlar kalbinde yineleyip durursun. Sonra rkdan onun sana kar merhametli olduunu dnerek ve Semiallahu limen hamideh sznde umudun nefsinde kuvvetlenmi bir halde dorulursun. nk bu cmlenin manas: Allah, kendisine kreden kimsenin krn kabul eder. demektir. krn fazlalatrman iin de hemen arkasndan Rabben lekelhamd - hamd sana zgdrcmlesini sylersin. Ardndan, kulluk gsterme derecelerinin en ycesi olan secdeye iner ve vcut organlarnn en kymetlisi olan yzn, eyann en deersizi topraa koyar, yerletirirsin. Toprakla yz arasna hibir ey koymayp plak yere secde etmek imknn varsa bunu yap. nk toprak zerinde secde etmek huu daha ok eker, zilleti daha belirginletirir. Nefsini zillet yeri topraa koyduunda onu gerek meknna, feri, aslna irc ettirmi olduunu dn. nk sen topraktan yaratldn. Yine topraa dneceksin. te tam bu secde annda kalbine Allahn azmetini yeniden hatrlat ve Sbhne Rabbiyel a l- ok yce Rabbimi btn noksanlklardan tenzih ederim- de. Birok defa yinelemek suretiyle bunu pekitir. nk bir defa sylemenin etkisi clzdr. Eer kalbin yufkalar ve bu yufkalama kendini gsterirse Allahn rahmet etmekte olduuna inan.531 Buraya kadar anlattklarmz namaz esnsnda kalbin almas gereken durumlardr. Gazzl, yukardaki gibi kalb derinlik ierisinde namaz klmann ancak kalpleri Allah korkusuyla dolu olan kimselerin zellii olduunu syler. Ama mslmanlarn, kendilerini bu kimselerin namaz klmalar gibi namaz klmaya
Gazzl, hy, I/388 Gazzl, hy, I/389 531 Gazzl, hy, I/390-391
529 530

92

altrmalarn, onlar gibi klmay baardnda sevinmeleri baaramadnda zlmelerini, bunu elde etmenin yolunun en azndan onlara benzemeye almalar gerektiini de szlerine ekler.532 u halde namaz klan kii eer namazn tam bir ihlsla yani Gazzlnin yukarda bahsettii ekilde klarsa nefsini daha ok temizleyip, kalbini de daha st seviyede eitecei muhakkaktr. Buna karlk gnahlara, ehvetlere ve dnyya dalm, yapt yanllardan haberdr olmayan, Allahn emirlerine de rz gelmeyen, stnlk istei, gurr iindeki bir nefisle klnan namazdan zevk almak imknszdr. Bu ekilde klnan namazn kalb eitime katks da olduka azdr. Zaten bu durumdaki nefislere namaz da zor gelir.533 Bu namaz, Allah korkusu duymayanlara a rdr.534 Onun iin kalbi zedeleyen bu gibi kt temyllerden kurtulmal, onun yerine kalbi besleyen amelleri yapmas gerekir. 3.2.2.2. Oru Oru Farsadaki rze, pehlev dilindeki rzek kelimelerinin

trkeletirilmi eklidir. Arapa savm veya symdr. Szlk anlam, bir iten kendini tutmak, nefsini engellemektir. Bu iki kelime ve trevleri Kurn-Kermde on yerde geer. Orucun faziletlerinden ve hkmlerinden sz eden pek ok hadiste savm ve sym kelimeleri kullanlmtr. 535 Orucun slam dinindeki terim anlam, tan yerinin aarmasndan (fecrin domasndan) gnein batmasna kadar oru tutmaya niyet ederek ve orulu olduunu bilerek yemekten, imekten ve cins temastan uzak durmaktr.536 Yce Allahn kullarndan yapmalarn istedii her davranta birok faydalar, yapmamalarn istedii her davranta da birok zararlar vardr. Allah Telnn buyruk ve yasaklarna uymann salad insan akl ile kavranabilecek faydalarn yansra, bu buyruk ve yasaklar akl ile kavranamayacak hikmet ve incelikler de ierir. slam bilginleri, oru emrinin sebep ve hikmetleri zerinde dnerek, orucun faydalar hakknda nemli tespitler ve geni aklamalar yapmlardr. Hz.
Gazzl, hy, I/392 Hasan Mahmut amdibi, a.g.e., s. 261-262 534 Bakara, 2/45 535 brahim Kfi Dnmez, Oru, nan Ansiklopedisi, III/1596 536 brahim Kfi Dnmez, Oru, a.g.e., III/1596; Ayrca bkz. Rgb, a.g.e., II/92
532 533

93

Peygamberden de bu konuya k tutan birok hadis rivyet edilmitir.537 Hi phesiz Gazzlde orucun madd ve mnevi faydalar hakknda ufuk ac bilgiler vermektedir. Biz de konumuz gerei onun orucun mnevi ynne ve dolaysyla kalb eitime katksna dair verdii bilgiler zerinde duracaz. nsanlar byk dertlere sokan arlklar ve taknlklar, ou kez mideye bal isteklerden ve cinsel arzulardan kaynaklanr. nsann insanl da bunlara hkim olabilmesindedir. Oru, bu konudaki kt istekleri krar, deitirir, dzeltir. Bunlarn kontroln iradenin eline verir. Orula nefis mcahedesine allr, hayatn zorluklar yenilir, ahiret saadetine eriilir.538 Gazzl, orucun srlarna dair aklamasnda bu hususa yle deinir: a) Oru, arzular frenlemek ve yeyip imemektir. Bu adan oru grlr yan bulunmayan gizli bir ibdettir. Hlbuki oru dndaki tm ibdetleri bakalarnn grmesi mmkndr. Orucu gren yalnz ve yalnz Allahtr. Bir baka ifde ile oru, srf sabra dayanan gizli bir ibdettir. b) Oru, Aziz ve Celil Allahn dmann kahreden bir ibdettir. nk eytann saptrma aralar ehvetlerdir. ehvetlerin g kayna ise yeme ve imedir. Bunun iin Hz. Peygamber (s.a.v.) yle buyurmutur: Kann dola m gibi, eytan da insanolunun vcudunda dola r. yle ise onun dola m kanallar n alkla daraltn.539 te oru, eytann bu aracn zayflatr.540 Gazzl orucun derecesinden bahsederken, bedende itah ve ehvetin tatmin yeri ve arac olan iki zay mide ve cinsel organ, itah ve ehvet duyduu eylerden mahrum etmekten ibaret olan orucu, sradan insanlarn orucu (avam orucu) olarak; buna ilveten gz, kula ve dier zalar gnahtan korumay zel kiilerin orucu (havas orucu) olarak ve tm bunlara riayet ettikten sonra, kalbini dk emellerden, dnya dncelerinden ksaca, msivadan artarak btn varlyla Allaha balanmay ise daha zel kiilerin orucu (havsul-havas) diye tanmlar. 541

537 538

brahim Kfi Dnmez, Oru, a.g.e., III, 1597 brahim Kfi Dnmez, Oru, a.g.e., III, 1598 539 Bu rivyet, son cmle hari (yle ise onun dolam kanallarn alkla daraltn) Mslim, Selam, 23; Ebu Dvud, Snnet, 18; Tirmiz, Rad, 17de gemektedir. 540 Gazzl, hy, I/547 541 Gazzl, hy, I/554

94

Gazzl, orucun srlar ve btn artlar konusunu ilerken sekin kiilerin, yani kalp eitimini en iyi ekilde yerine getiren ahslarn orularnn zelliklerinden bahseder. Sekin kiilerden amacnn da slih, iyi hal sahibi insanlar olduunu szlerine ekler. Bunlarn orularnn organlar gnah kirlerinden korumak olduunu bunun da u alt eyin yerine getirilmesiyle gerekleeceini syler.542 1. Gzlerin orucu: Gzleri kalbi megul edecek, Allah anmaktan alkoyacak yerilen ve irkin grlen her hareketten alkoymak, grme alann daraltmaktr. Bilhassa ehveti tahrik eden eylerden. Hz. Peygamber (s.a.v.) yle buyurur: Harama bak blisin oklar ndan zehirli bir oktur. Allah korkusuyla bu baktan vazgeen kiiye Aziz ve Celil Allah kalbinde tadn hissedecei bir iman verir.543 2. Dilin orucu: Dili sama-sapan szlerden, yalandan, gybetten, kouculuktan, pis lakrdlardan, kaba ifdelerden, ekiip mcdele etmekten, tartmalardan koruyup susmaya zorlamak, Allah anmakla megul etmek ve Kuran okumaya yneltmektir. Bu ameliyeler dilin orucudur. Hz. Peygamber (s.a.v.) buyuruyor: Oru bir kalkandr. Biriniz orulu iken svmesin, cahillik edip dala masn. Birisi kendisi ile dvmeye kalkr veya kendisine kfretmeye yeltenirse ben oruluyum desin.544 3. Kulaklarn orucu: Kulaklar irkin grlen eyleri dinlemekten korumaktr. nk sylenmesi haram olan her szn dinlenmesi de haramdr. Dinleyen gnahta, yalanda, gybette ve dier eylerde syleyene ortak olur. Bundan tr Allahu Tel kt szlere kulak verenle haram yiyenleri bir tutup yeti kermede melen yle buyurmutur: Onlar yalana kulak verirler, haram yerler. Eer sana gelirlerse ister aralar nda hkmet, ister kendilerinden yz evir. Eer yz evirirsen sana hi bir zarar veremezler. Eer hkmedersen aralar nda adletle hkm ver. nk Allah dil olanlar sever.545 4. teki organlarn orucu: El ve ayak gibi organlar gnah ve irkin davranlardan, mideyi de iftar vaktinde pheli yiyecek ve ieceklerden korumaktr. Nitekim Hz. Peygamber (s.a.v.) Nice oru tutanlar vardr ki orular ndan alk ve
Gazzl, hy, I/555 - Kimy, s. 154 Hkim en-Nisabur, el-Mstedrek ales-Sahhayn, Beyrut, 1990, IV/350 544 Buhr, Savm, 2, 9; Mslim, Sym, 30; Ebu Dvud, Savm, 25; Tirmiz, Savm, 55 545 Mide, 5/42
542 543

95

susuzluktan ba ka faydalar yoktur.546 Gazzl, hadisin yorumu ile ilgili u bilgilere yer verir: Bu gibi kiilerin orularn haramla aanlar olduu gibi, kendilerini haram yiyeceklerden alkoyup haram klnm olan gybetle insanlar ekitirmek sureti ile onlarn etleri ile iftar aanlar olduu da sylenmitir. Bazlar tarafndan da organlarn haramdan korumayan kiilerin kast olunduu da ileri srlmtr.547 5. ftarda az yenilmesi: Sekin kiilere ait orucu tutabilmek iin iftar vaktinde helal yiyeceklerden de olsa karn tka-basa doldurmamaktr. Allah Telnn en nefret ettii kap helal yiyeceklerle doldurulmu karndr. Hlbuki oru tutmakla gdlen gaye takvaya ulamak iin ackp ehveti krmaktr. Orucun ruhu ve z, eytann ktlklere srklemek iin arac olarak kulland glerini zayflatmaktr. Bu da ancak yemei azaltmakla mmkn olur. 6. Gnln korku ile umut arasnda olmas: Kalbi, iftardan sonra korku ile umut arasnda gidip-gelmelidir. Orular kabul edilen mukarrep kiilerden mi yoksa orular yzlerine arplan bahtszlardan m olduunu bilmediinden endie ierisinde olmaldr. Aslnda her ibadetin sonunda byle bir duygu hissedilmeli, zihin bu endieleri duymaldr.548 Kalp eitimi noktasnda Gazzlnin sekin insanlarn orucuyla ilgili verdii rnei bu ekildedir. Eer kii yukarda bahsedilen ekilde oru tutarsa, tpk namazdaki gibi kalp eitimine fayda salayaca kanlmazdr. Gazzl, insan helak eden durumlardan birini midenin ok doldurulmas eklinde belirtir ve bu duruma u szleriyle aklk getirir: nsanolunu helak eden en byk tehlike, midesinin doymak bilmeyen arzulardr. Hz. dem ile Hz. Havvann cennet gibi huzur ve istikrar yurdundan karlarak horluk ve darlk diyar dnyaya gnderilmesinin sebebi odur. nk onlar Allahn yaklamalarn yasaklad aacn meyvelerini nefsi arzularna uyarak yediler. Bylece ortada rlplak kaldlar.549

bn Mce, Siym, 21 Gazzl, hy, I/557 - Kimy, s. 154 548 Gazzl, hy, I/558 - Kimy, s. 155 549 Gazl, Mk efetl Kulb (Kalplerin Kefi), trc, mer Faruk Haznedarolu, Selamet Akpnarl, ztrk Yavan, stanbul, ts, s. 27
547

546

96

Gerekten midenin tutkular ehvetlerin kayna, hastalklarn ve fetlerin anasdr.550 nsana den de alkla nefsini dizginleyip eytann kanallarn daraltmal ve Allaha kullukta kusur etmemelidir. te burada oru nefsin isteklerinden irad olarak uzak durma olmas ynyle bir irade eitimine, alk ve susuzluun verdii skntya dayanma ynyle de bir sabr eitimine dnmektedir. Gazzl, aln kalbi temizlemedeki rolne dikkat ekerek u ekilde aklar: Alk kalbin kann azaltp beyazlatr. Kalbin nurlanmas ise beyazlamasnda sakldr. nk alk kalbin yalarn azaltr. Kalbin yalarnn erimesi ise yufkalamas demektir. Kalbin yufkalamas ise -katl hicap nedeni olduu gibi- mkefenin anahtardr. Kalbin kan eksildiinde dmann giri noktalar daralr. nk dmann kalbe nfuz alanlar ehvetlerle dnya tutkularyla dolu olan damarlardr.551 Grld gibi kalbin nurlanmasnda aln rol pek aktr. Gazzl, aln insan iin madd ve manev birok yarar olduunu aln yararlar ve tokluun zararlar konusunu ilerken on madde halinde ele alr ve u ekilde aklar: Birinci yarar: Gnln durulanmasn, zeknn keskinlemesini, basiretin almasn salamasdr. nk tka-basa yemek ahmaklk sebebi olup kalbi kreltir, dimada sarholuu andran bir duman, sis younlap dnme melekelerini kaplar. Bunun neticesinde kalbin dnce alanlarnda dolamas ve hzl alglamas arlar. Hatta ocuk fazla yediinde ezberleme yetisi kaybolur, zihni bozulur, anlay ve alglamas arlar. badetle hedeflenen ama marifete ve Hakkn hakikatlarn grmeye ulatran dncenin elde edilmesidir. te tokluk bu imkn nlerken alk bunun kapsn aar. Marifet cennetin kaplarndan biridir. Bu bakmdan a durmann srekli cennetin kapsn almak olay olduu bilinmelidir. 552 kinci yarar: Kalp rikkatinin teminidir ki, kii zikri srdrme lezzetini alglamaya zikirle etkilenmeye kalp yufkal ve duruluu sayesinde hazrlanr. Kalp huzuruyla birlikte dille yaplan yle zikirler vardr ki kii bundan zevk almaz, etkilenmez, sanki kendisiyle zikir arasnda kalp katlndan olumu bir perde

Gazzl, hy, III/177 Gazzl, hy, III/168 552 Gazzl, hy, III/186-187 - Kimy, s. 400
550 551

97

vardr. Kalp zaman zaman yufkalar ve zikirden etkilenmesi ve mnacattan zevk almas geliir. Kalbin yufkalamasnda midenin bo olmas en ak bir sebeptir.553 nc yarar: Az yemek nefsi krar, horlar, nee ve markln yok eder ki bunlar taknln ve Allahtan gaflete dmenin balang noktalardr. Nefis alkla trplenip horland kadar baka hibir eyle horlanmaz. Zillete den nefis ite o anda Rabbinin huzurunda boyun eer, huu duyar, acziyetini itiraf eder. A kalan nefsin umutlar zayflar, birka lokmack yemek iin hile gc zayflar, istedii anda verilmeyen bir yudum su yznden dnyas kararr. nsan nefsinin horluunu ve cizliini grmeden mevlasnn izzet ve kahrn gzlemleyemez. Kii her zaman mevlasna muhta olduunu sergilemeli ve bu muztar durumunu zevkle gzlemlemelidir.554 Drdnc yarar: Allahn belalarn, azaplarn, geim sknts ekenleri unutturmamasdr. Zira tok kimse alar ve al unutur. Akl banda zeki kii belaya uramlar grdnde hiretin belalarn anmsar, o dnyadaki

susuzluundan halkn kyamet meydanlarndaki susuzluklarn, cehennem halknn alklarn gzlerinin nne getirir. Zilletlere dmeyen, derdi olmayan, yoksulluk sknts ekmeyen, bela nedir bilmeyen hiret azabn unutur, nefsinde hiret azab temessl etmez, kalbinde byle bir endie baskn olmaz. Bunu iin kul ya bizzat belalarn girdabnda olmal veya bu tr belalara uramlar grmelidir. Bunun en etkili yolu da alktr.555 Beinci yarar: Bu, salad faydalarn en byklerindendir ki tm masiyetlerin ehvetlerini krmay ve ktlkle emreden nefse hkim olmay temin eder. nk btn masiyetlerin kayna ehvetler (tutkular) ve glerdir. Hi kukusuz kuvvet ve ehvetlerin maddesi yiyeceklerdir. Az yemek her trl ehveti ve gc zayflatr. Mutluluk kiinin nefsine mlik olmasnda, sefalet de nefsinin kiiye hkim olmasndadr. Serke bir hayvan ancak a braklmakla zaptedilecei gibi nefis de a braklmakla zapt u rapt altna alnabilir. 556

Gazzl, hy, III/187-188 - Kimy, s. 400 Gazzl, hy, III/188 - Kimy, s. 401 555 Gazzl, hy, III/188-189 - Kimy, s. 401 556 Gazzl, hy, III/189 - Kimy, s. 401
553 554

98

Altnc yarar: Uykuyu savuturup srekli uykusuzluu salamasdr. Bil ki, btn ibadetlerin asl az uyumaktr. Mnacat, zikir ve tefekkrn esasdr. phesiz doyasya yiyen ok ier, ok ienin de uykusu oalr. ok uyku mrn ziyan, teheccde kalkamamak, tabiatn ahmaklamas ve kalbin katlamas demektir.557 Yedinci yarar: badete devam etmeyi kolaylatrmasdr. nk yemek ok ibadet yapmay engeller. Zira yemek iin zamana ihtiya vardr. Ayrca yiyecek satn almak, onlar piirmek de bir hayli vakit alr. mrn her soluu paha biilmez deerli bir cevherdir. Bu bakmdan ondan sonsuz hiret iin ebed bir hazine elde etmeye baklmaldr. Bunun yolu da nefeslerin Allah anmaya ve ona itata hasredilmeleridir. 558 Sekizinci yarar: Kii az yemekle vcut sal kazanr ve hastalklar savuturur. nk hastalklarn nedeni de ok yemek, mide ve damarlarda eitli yiyeceklerin fazlalklarnn bulunmasdr. Vcut hastalannca ibadet yapamaz yani hastalk ibadetleri engeller, kalbin huzurunu karr, kalbi zikir ve fikirden alkor, yaam zehir eder, kan aldrmaya, hacamata, tedavi ve doktora bavurmaya icbar eder. Btn bunlar da mal klfetler gerektirir. Bu skntlardan baka insan yakasn gnahlardan, tutkulardan kurtaramaz. te a durmakta tm bunlardan kurtulma aresi mevcuttur.559 Dokuzuncu yarar: Geim kolaylnn teminidir. nk az yemee alm kimse az bir mal ile geinebilir. Doyuncaya kadar yemek yemei alkanlk haline getirmi kimse midesine borlu olur. Btn bellar, gnahlar ve gnl skntlar mal ve paraya olan ihtiyatan doar. Zira her gn iyi ve ok yemek isteyen, btn gn bunlar nasl elde edecei skntsndadr. Bu yzden pheliye uzanr, tamaa ve harama der.560 Onuncu yarar: Az yemesi sayesinde artrabildiklerini yetimlere ve yoksullara tasadduk etme imknna kavuur. Byle davrannca da kyamet gn sadakasnn glgesinde olur. Kul iin malndan sadaka olarak verip ebedletirdikleri veya yeyip

Gazzl, hy, III/190 - Kimy, s. 402 Gazzl, hy, III/191 - Kimy, s. 402 559 Gazzl, hy, III/192 - Kimy, s. 402 560 Gazzl, hy, III/193 - Kimy, s. 403
557 558

99

tkettikleri yahut giyip eskittiklerinden baka bir ey yoktur. htiya fazlas yiyeceklerin tasadduk edilmesi tk-nefes yemekten herhalde iyidir. 561 Bunlardan yola karak orucun kt sz syleme, harama bakma, haram kazanma, haram yeme v.b. gibi irkin ve yasak olan btn davranlar kontrol altna almasyla kalp eitiminde nemli bir etkisi olduu grlmektedir. 3.2.2.3. Zekt Zekt szlkte artma, oalma, artma, vg ve bereket gibi anlamlara gelir.562 Rb el-sfehnde bu kelimenin asl anlamnn, Yce Allahn bereketinden kaynaklanan art olduunu syler.563 Zekta bu ismin verilmesi, ondan dolay umulan bereketten veya nefsin arndrlmasndan, yani nefsin hayr ve bereketlerle olgunlamasndan dolaydr.564 Istlh manaya gre ise, slam limleri zekt yle tanmlamlardr: Zekt, Allahn, Kurnda zikredilen snflara565 verilmek zere farz kld, dince zengin saylan kiilerin mallarndan alnan belirli paydr. Ayrca, bu payn maldan karlma ilemine de zekt denir.566 Kurnda ve hadislerde sadaka kelimesi de zekt anlamnda kullanlmtr. Doru sylemek, szn tutmak gibi anlamlar tayan ve sdk kknden alnm olan bu kelime, daha sonraki devirlerde gnll mali demeler iin kullanlmaya balanmtr.567 Mslman zerine farz klnan zektn, her sene kendi malndan belirli bir pay fakirlere datmasn ngrmesi, mslman, ihtiya sahiplerine kar efkatli davranmaya, onlara yardm elini uzatmaya, zorunlu ihtiyalarn giderme hususunda destek olmaya iten bir altrmadr.568

Gazzl, hy, III/194 - Kimy, s. 403 bn Manzr, a.g.e., XIV/358 563 Rgb, a.g.e., I/535 564 Rgb, a.g.e., I/535 565 Bu snf yoksullar, dknler, zekt toplayan memurlar, gnlleri slama sndrlacak olanlar, esir ve kleler, (borcuna karlk mal olmayan) borlular, Allah yolunda alp cihad edenler ve yolculardr. Bkz. Tevbe, 9/60. 566 Mehmet Erkal, Zekt, nan Ansiklopedisi, IV/2202-2203 567 Mehmet Erkal, Zekt, a.g.e., IV/2203 568 M. Osman Necati, Kur an ve Psikoloji, trc, Hayati Aydn, Ankara, 2004, s. 277
561 562

100

Zekt, nefsin temizliidir. Yani dnyev ve uhrev mutlulua ehil olmak iin doal ve ameli hayr dualarla nefsin gelimesi ve ycelmesidir. 569 Gazzl, slmn temellerinden saylan zektn nkteyi kapsadn yle aklar: Birinci nkte: ehdet kelimelerini sylemek Allah Telnn birliini ikrar ve onun bir tek mabd olduuna tanklk yapmay gerektirir. Bu tankln tam yerine getirilmesi ise birleyenin bir ve tek olan sevgiliden baka sevgili tanmamasna baldr. nk sevgi ortakl kabul etmez. Yalnz dil ile ikrar edilen birlemenin yarar pek azdr. Akn derecesi teki sevgililerden ayrlmakla llr. Mal ve servet herkes tarafndan sevilen nesnelerdir. nk dnyann zevk ve safas bu sayede srlr. nsanlar ml olanaklar sayesinde bu dnyaya snrlar, lmden tiksinirler. Hlbuki lm gerek sevgiliye kavumaktr. O halde ehdet cmleleriyle ortaya konan gerek sevgili iddilarnn doruluu zekt emriyle denenmi olmaktadr. nsanlar bu emri yerine getirirken geici sevgililerden yz evirip hakiki sevgiliye yneldiklerini ortaya koyarlar. Bundan tr Allah Tel bir yette melen yle buyurmaktadr: phesiz Allah, mminlerin canlar n ve mallar n cennet kar lnda satn almtr570 kinci nkte: Kiileri cimrilik sfatndan temizlemektir. nk cimrilik helke srkleyen sebeplerden biridir. Bir yette melen yle buyurulur: Her kim nefsinin cimriliinden korunursa, ite onlar saadete erenlerdir.571 Cimrilik huyu nefsi Allah yolunda mal harcamaya altrmakla yok edilir. Bir eye duyulan sevgi ancak nefsi ondan ayrmaya zorlamak ve bu mcadeleyi srdrmekle mmkn olup normale dnebilir. Bu mcadele neticesinde nefis iin o sevgiliden ayrlmak tabi hale gelir. Bu ruh ile verilen zekt, sahibini helak eden cimrilik pisliinden temizler. Kiinin cimrilik huyundan temizlenmesi Allah yolunda harcayaca malla orantldr, duyaca coku ve vicdn rahatlk sarfedecei malla balantldr.572

M. Osman Necati, a.g.e., s. 277 Tevbe, 9/111; Gazzl, hy, I/502 - Kimy, s. 142 571 Har, 59/9; Gazzl, hy, I/504 - Kimy, s. 143 572 Gazzl, hy, I/504 - Kimy, s. 143
570

569

101

nc nkte: Zekt nimetin krdr. Allah Telnn kullarnn hem bedenleri hem mallar zerinde nimetleri vardr. Bedensel ibadetler bedene ait nimetlerin kr, ml ibadetler de servet nimetinin bir krnesidir. Bu nimet sebebiyle kendisinin kimseye muhta olmadn grnce kendi kendine, O da benim gibi Allahu Telnn kuludur. Beni ona muhta etmeyen ve onu bana muhta edene kretmeliyim. Onu sevmeliyim. Olmaya ki bu mal bir gecede benden alnr. ayet kusur edersem, beni onun gibi, onu da benim gibi yaparlar, demelidir. 573 Gazzl, zekt vermekle ykml kiinin zekt verirken uyulmas gereken kaidelerden bahseder. Biz burada konumuzla ilgili grdmz kaideleri ele alacaz. 1. Mkellef kii zektn gizlice vermelidir. Bu, kiiyi gsteri ve hretten uzaklatrr. Yedi snf insann Allahn rahmetinde glgeleneceinin bildirildii mehr hadiste: Yedi snf var ki, Allahn rahmet glgesinden ba ka glgenin bulunmad o gnde Allah onlar glgelendirir Bunlardan biri de sa elinin verdiini sol eli bilmeyecek ekilde verdii sadakay gizleyen kiidir574 Bir yette melen yle buyrulur: Eer onlar (sadakalar ) gizler ve yoksullara gizlice verirseniz ite bu sizin iin daha hayrldr575 Hayr yapann amac n salmak ise o anda ameli kl olur. nk zektn hedefi cimrilik huyunu gidermek ve mal sevgisini azaltmaktr. Bu gibi hastalklar zayflatmann yolu da kendileriyle savamak, terslerini yapmaktr.576 2. Kii verdii sadakalarn baa kakmamal ve fakiri inciterek heder etmemelidir. Allah Tel bir yette melen yle buyurur: Ey iman edenler! Allaha ve hiret gnne inanmayp, insanlara gsteri iin maln sarfeden kimse gibi sadakalar nz ba a kakmak ve gnl krmakla boa karmayn..577 yet metninde geen mennin bir kk ve bir de dikildii yer vardr. Minnet anlamnda kullanlan menn kalbin zelliklerinden olup dil ve teki organlar zerinde beliren bir takm grntleri, yansmalar olur. Minnetin temeli kiinin kendisini fakire iyilik yapan,

Gazzl, hy, I/504-505 - Kimy, s. 143 Buhr, Zekt, 15, Rikk, 24; Mslim, Zekt, 30; Tirmiz, Zhd, 53 575 Bakara, 2/271; Gazzl, hy, I/506 - Erban fi Usliddn, s. 58-59 576 Gazzl, hy, I/507 - Erban fi Usliddn, s. 58 577 Bakara, 2/264
573 574

102

ona el uzatan biri olarak grmesidir. Hlbuki gerekte tam tersi bir dnceye sahip olmas, asl iyilik yapann yardmn kabul eden fakirin olduunu dnmesi gerekir. nk fakir kii, kendisinin temizlenmesini salayan Allahn hakkn yani zekt kabullenmekle byk bir iyilikte bulunmutur.578 yetteki ez kelimesinin zahiri yani szlk ve yorum alarndan manas: Zekt verilen ahs azarlamak, ayplamak, kendisine sert szler sylemek, surat ekitmek, zekt bakalarnn yannda verip hicap perdesini yrtmak hsl eitli yollarla kmsemektir. Eziyetin kaynan oluturan btn yn iki husustan teekkl eder: Birinci husus: Maln elden karmay istememesi, bunun kendisine ar gelmesidir. Hi kukusuz byle bir durum kiinin ahlak zerinde basklar dourur. kinci husus: Kendisini fakirden hayrl grmesi, kendisine muhta olduundan fakiri kendisinden daha zavall biri olarak deerlendirmesidir. 579 Her iki duygunun kayna cehlettir. Mal fakire vermeyi, Allahn hakkn ona teslim etmeyi ho karlamamak ahmaklktr. Ne zaman ki Allahn yardmyla farz olan haklar yerine getirmek ve fakiri stn grme hususlarnda tiksintileri sevin ve neeye dnr, fakirin yapt yardm kabul etmekle kendisini byk bir ykten kurtarm biri olarak deerlendirirse eziyet etmek, knamak, surat asmak gibi grntleri kaybolur, bu hallerin yerini fakire kar gleryz gstermek, kendisini vmek, ona minnettarlk duymak gibi hasletler yer alr. 580 3. Zekt veren kii verdii zekt daima azmsamaldr. Eer verdiini beenir ve ok grrse ucbe der. Ucup yani kendini beenme hali hem helke srkleyen hem de amelleri yakp kl eden nedenlerdendir. Bir yette kendini beenmenin ktlne dikkat ekilerek yle buyurulmutur: And olsun ki Allah size birok yerlerde ve okluunuzun sizi bbrlendirdii fakat bir faydas da olmad, yeryznn geni olmasna ra men size dar gelip de bozularak arkanza dndnz Huneyn gn de yardm etmiti.581

Gazzl, hy, I/508-509 - Kimy, s. 145 Gazzl, hy, I/510 - Kimy, s. 145 580 Gazzl, hy, I/510-511 581 Tevbe, 9/25; Gazzl, hy, I/512
578 579

103

4. Kii zektn verirken malnn en iyisini, en ok sevdiini, en deerlisini ve en hellini, en temizini seip vermelidir. nk Allah temizdir, sadece temiz ve ho olan kabul eder. Allahu Tel bir yette melen yle buyurur: Ey iman edenler! Kazandklar nzn ve sizler iin yerden kardklar mzn en gzellerinden (Allah yolunda) harcayn. Kendinizin gz yummadan alc olmadnz dk eyleri vermeye kalkmayn. Allah msta ni ve vlmeye layk olandr.582 Sonu olarak Gazzlye gre nimetin kr olan zekt insann batn hastalklar olan cimrilik, tamah, bencillik, hodbinlik ve fakirlere kat davranma kirlerinden korumaktadr. Yukarda vermi olduumuz kaidelerde zektn fakirlere ulatrlrken nasl kalb hassasiyet ierisinde olunmas gerektii bizzat yetlerle vurgulanmtr. Bu da gsteriyor ki zekt farzasn yerine getirirken sadece d artlarnn kifyet etmedii bununla beraber batn artlara da riyet edilmesi gerektii zekta verilen nem asndan son derece dikkate yandr. Ayrca zekt, Mslmanlarda fakir ve ihtiya sahipleriyle vicdan baznda beraberlik hissini kuvvetlendirmekte, onlara ynelik sorumluluk uurunu

yerletirmeye, fakirleri memnun etme ve yklerini hafifletme faaliyetinde bulunmaya itmektedir.583 3.2.3. Sabr Sabr szlkte birini bir eyden alkoymak, hapsetmek, 584 tutmak, dayanmak, dayankllk, gibi anlamlar olan Arapa bir kelimedir.585 Terim olarak sabr, baa gelen musibetlerden dolay Allahtan baka kimseye ikyeti olmamak, yaknmamak, szlanmamak; nefse ar gelen ve hoa gitmeyen eyler karsnda dnya ve hiret yararn dnerek, ruhi dengeyi bozmamak iin insann kalbinde bulunmakta olan sknet ve dayanma gc demektir.586 Baa gelen bellara, skntlara sabr dendii gibi, Allaha ibdete devam ve isyandan srekli kamaya da sabr denir.587 Rb el-sfehnde sabr, Nefsi, akl ve erin
Bakara, 2/267; Gazzl, hy, I/513-514 - Kimy, s. 146 M. Osman Necati, a.g.e., s. 277 584 Gazzl, Minhc, s. 261 585 bn Manzr, a.g.e., IV/437; Ethem Cebeciolu, a.g.e., s. 529; Mehmet Canbulat, Sabr, a.g.e., s. 495 586 Mehmet Canbulat, Sabr, a.g.e., s. 495 587 Ethem Cebeciolu, a.g.e., s. 529
582 583

104

gerektirdii hususlar zerinde veya onlarn onu hapsetmeyi gerektirdikleri hususlara kar hapsetmektir588 diye tarif eder. Gazzlde Minhcl-bidn adl eserinde sabr, Kiinin, nefsini ktlklerden alkoymasdr589 diye tarif eder. Gazzlye gre sabr iki eittir: 1. Fizik yapy ilgilendiren konularda sabr gsterip ii sonuna kadar gtrmek. Bu da: a) badetler yapmak veya daha baka ilere girimek gibi dorudan kulun kendi fiilinden kaynaklanan hareketler, b) Darbelere sabr gstermek, byk hastalklara, korkun yaralara katlanmak gibi bakalarnn sebebiyet verdii olaylar gslemek gibi ikiye ayrlr. 2. Doann arzularna ve nefsin isteklerine kar sabr gstermek. Bu sabr mide ve cinsel organlarn isteklerine kar gsteriliyorsa buna iffet denilir. Ama gsterilen sabr ho grlmeyen bir olaya gs germe noktasnda ise gs gerilen olayn niteliine gre deiik adlarla anlr. Eer bir musibete has bir sabr ise burada sabr ismiyle yetinilir. Bu tr sabrn tam kart ceze ve hele diye adlandrlan davranlardr. Bu da yksek sesle barmak, yanaklara vurmak, dvnmek, yakapaa yrtmak gibi hareketler noktasnda hev drtlerinin salverilmesidir. Zenginlik drtlerini gslemeye zabt- nefs, bunun zddna batar=marklk, savata sebat gstermeye ecaat, aksi tavra korkaklk, fke ve gazab yenme sabrna hilim=yumuaklk, aksi tutum sergilemeye tezemmr=saldrganlk, zamann belalarna gsterilen sabra sebatus-sadr=metanet, tersi davrana dacr, teberrum, dkus-sadr=tahammlsz, feveranc, bir srr tutma hususunda gsterilen sabra kitmanssirr=sr tutma, bunu gsteren adama da ketm denilir. Yaam hususunda zorunlu ihtiyalar dnda kalan eylere kar gsterilen sabra zhd ad verilirken bunun kart tutumlara hrs denilir. Az ile yetinme sabrna kanaat, aksi tutumlara ereh=oburluk denilir.590 Sabr insanolunun hususiyetlerindendir. nsanolunun yaradl iki eyden, hayvanlk ve meleklik sfatlarndan mrekkeptir. Sabrn hakkat, hevy- nefsin arzularn yerine getirmeyip, onlara karlk dinin emirlerini meydana getirecek
588 589

Rgb, a.g.e., II/43 Gazzl, Minhc, s. 261 590 Gazzl, hy, IV/139

105

sebeplerde sebat etmektir. Hayvanlk sfat ehev arzularn yerine getirilmesiyle geliir. Meleklere ise ehev istekler verilmemitir. Onlar devaml Allah tespih ederler. ehev ve nefsan sfatlar olmad iin onlarda sabr da tasavvur olunamaz. Hayvanlarda da akl- selm olmadndan sabr dnlemez.591 nsanolu ocukluk devresinin banda hayvan gibi eksik yaratlmtr. Bu dnemde kendisine sadece muhta bulunduu gdasn alabilmesi iin yeme arzusu verilmitir. Sonra yava yava kendisinde oyun oynama ve sslenme arzular belirir, ardndan evlenme istei doar ve srasyla bunu dier tutkular takip eder. Bu sralarda sabretmeye gc yoktur. nk sabr, amalar ve hedefleri birbirleriyle att aralarnda sava bulunan iki ordudan birinin dieri karsnda direnmesinden ibaret bir olaydr. Oysa insanda ocukluk dneminde hayvanlarda olduu gibi yalnz heves ordusu vardr. Ancak Allahu Tel ltuf ve engin keremiyle demoluna ihsanda bulunarak kendisini hayvanlarn derecesinden yukarlara karm, ergenlik dnemlerine yaklatnda ona iki melek tahsis eder. Bunlardan biri ona doru yolu gsterir dieri de glendirir ki, iki melein yardm sayesinde hayvanlardan ayrlr. Allah insan bu aamada iki sfatla donatr: Onlardan birisi, Allah ve Peygamberini tanma, dieri de akbetleriyle ilgili yararl davranlar tanma zelliidir. Btn bunlar kendisine hidayet meleinden gelir. 592 Hayvanlarn ne bilgileri vardr ne de yararlarna olacak eyleri ortaya koyma istidatlar. Onlar sadece iinde bulunduklar ortamda ehvetlerinin gerei ne ise ona ynelirler. Bu bakmdan hayvanlar sadece holarna giden eyin peinden koarlar, faydal olmasna ramen o anda kendisine zarar dokunduu iin ac bir ilac imeye yanamaz ve bunu bilmezler. nsan ise ehvetleri ardndan gitmesinin ac sonular olduunu hidayet nuruyla bilir. Ancak kendisine zararl olan eylere el srmeme gcn gstermedike bu bilgisi kendisine bir yarar salamaz. 593 nsanlarn kendisiyle ehvetleri skp yenmekte hayvanlardan ayrld bu sfata bis-i dn=dn faktr, ehvetlerin gereklerinin yerine getirilmesi istemlerine de bis-i hev=heves faktr denir.594 Bilinmeli ki sava, din faktr ile heves
Gazzl, Erban fi Usliddn, s. 298-299 - hy, IV/130 Gazzl, hy, IV/130-131 - Kimy, s. 589 593 Gazzl, hy, IV/131 - Kimy, s. 589 594 Gazzl, hy, IV/131 - Kimy, s. 589
591 592

106

faktr arasnda cereyan etmektedir. Bu iki dman arasndaki sava srekli olup sava alan kulun kalbidir. Dn faktrn yardmclar Allah ordusuna yardma koan meleklerden, heves faktrnn imdatlar da Allah dmanlarna destek veren eytanlardandr. Binaenaleyh, sabr, ehvet faktr karsnda din faktrnn sebat gstermesinden ibarettir.595 Sabra olan ihtiya btn hallere mulldr. Zira kiinin bu hayatta karlat olaylarn hibiri iki durumdan biri dnda deildir: a) Arzularna uygun denler. b) Arzularna muvafk gelmeyip holanmadklar. a) Arzularna uygun den hususlar; Bunlar salk, afiyet, servet, makam, kabile, imknlarn geni olmas maiyet ve yardmclarn ve dnyev zevklerin tamamdr. Tm bunlarda insann sabra ok ihtiyac vardr. nk insan nefsine hkim olmaz da onu serbest brakr, onlara meyletmesine, dnyann mbah lezzetlerine dalmasna gz yumarsa bu kendisini kibirlenmeye ve azgnlamaya srkler. Bunun iindir ki, Sahabeler yle demilerdir: Biz yoksulluk fitnesine maruz kaldk dayandk ama bolluk fitnesine mptela klnnca sabr gsteremedik.596 Shhat ve afiyet, genilik andaki sabrn manas, onlara dayanmamak ve onlarn hepsinin kendisinde birer emanet olduunu yakn bir zamanda geri alnacan bilmek ve gaflete, zevk-u sefaya dalmamak, nail olduu nimetin krn eda etmektir.597 b) Arzu ve mizaca uygun dmeyen hususlar. Bu da drt ksmdr: Birinci ksm: badetler: Nefis, tembellik yznden namaz gibi, cimrilik nedeniyle zekt gibi veya her ikisinin tesiriyle hac ve cihad gibi ibadetlerin bir ksmndan holanmaz, bunlar yapmaktan gocunur. badetlere ynelen kii taatlarnda konumda sabr gstermek zorundadr: 1. Tat gstermezden nce. Bu da niyetin tashihi, taata ihlsla ynelme hissine sahip olma, riya aibeleriyle bir takm fet drtlerinden korunma, ihlsta kararllk, vefada sebatkrlk gibi noktalardr. 2. Amelin icra edildii konumdur. Kii amel srasnda Allahtan gafil olmamak, amelinin gerek edepleriyle snnetlerinde tembellik gstermemek, amelini
Gazzl, hy, IV/131-132 - Kimy, s. 589-590 Gazzl, hy, IV/145 - Erban fi Usliddn, s. 303-304 597 Gazzl, hy, IV/145 - Erban fi Usliddn, s. 304
595 596

107

bitirinceye kadar edep artlarna riayet iin geveklik drtlerine kar direnmeli, sabr gstermelidir. 3. Amelden sonraki konumdur. badet eden kii yapt ibadetleri, hayrlar ona-buna anlatmamak, desinlere, duysunlara, grsnlere kaplmamak, kendini beenmemek hsl amelinin sevabn iptal edecek davranlardan korunmak iin sabr gstermek zorundadr.598 kinci ksm: Masiyetler: Gnahlara ve bilhassa allm ve adet haline gelmi olan masiyete sabretmek ok zordur. nk onda, dn faktrlere kar iki asker karsna kar: biri hev askeri, dieri alkanlk askeri. Eer bu iki askere bir de gnah ileme kolayl ve onu terk iin sarfedecei zahmetinin azl katlrsa o zaman buna ancak sddklar sabredebilir. Bu da dil ile ilenen gnahlar gibi olandr ki, gayet kolaydr. Gybet etmek, yalan, riyakrca konumak, kendini vmek gibi. Bunlar gidermek iin ve kurtulmak iin sabrn eitlerinden en zoruna ihtiya vardr. 599 nc ksm: Kulun ihtiyarna bal olmayan, fakat onu gidermek ve aynsn yapmakta kulun ihtiyar olan gnahlar. Sz veya fiil bir rahatszla maruz kalp nefsine veya malna kar tecavz edilen kii gibi. Bu gibi durumlarda karlk verilmeyip sabr gsterilmesi bazen vacip bazen da fazilet olarak deerlendirilir. 600 Drdnc ksm: Ne banda ne sonunda kulun ihtiyarna hibir surette girmeyen ameller. Szgelimi dostlarn lm, servetlerin helk, hastalkla shhatn bozulmas, gzlerin kr olmas, organlarn arzalanmas ve daha baka fetler bu grupta deerlendirilir. Bu tr belalara kar sabr gstermek sabr derecelerinin en stnlerindendir. bn-i Abbas (r.a.) der ki: Kurn Kerimde eit sabrdan sz edilmitir: 1. Allah Telnn farzlarnn yerine getirilmesi konusunda gsterilen sabr. Bu sabra yz derece verilir. 2. Allahn haramlarna kar sabr gsterilmesi. Buna da alt yz derece verilir.

Gazzl, hy, IV/145-146 - Erban fi Usliddn, s. 304-305 Gazzl, Erban fi Usliddn, s. 305 - hy, IV/147 600 Gazzl, Erban fi Usliddn, s. 305 - hy, IV/148
598 599

108

3. Musibete kar ilk anda sabr gstermektir. Buna da dokuz yz derece verilir.601 Sabrn kemli, hem ehvetin isteklerine, hem de gazabn isteklerinden hepsine sabretmekle olur. Kula zarar verene nisbetle kulun sabr hali, menfaat verene izfeten de kr hali vardr. 602 Grld gibi sabr, nefsin isteklerini dizginleyerek kalbin arnmasna vesle olan, bunun neticesinde de kulun dnya ve hirette mutlu olmasn, Allahn emirlerine smsk sarlmasn yasaklarndan gnl holuuyla uzaklamasn, bana gelen musibetlere de diren gstermesini salayan insanolunun hususiyetidir. 3.2.4. hls Szlkte "arnmak, saflamak, kurtulmak" mnasndaki huls / hals kknden tretilmi olup "bir eyi, iine karm ve deerini drm olan baka eylerden temizleyip arndrmak, saflatrmak, zn almak, semek"603 anlamna gelen ihls kelimesi, terim olarak "ibadet ve iyilikleri, halkn vme ve beenmesini, yerme ve knamasn dnmeksizin srf Allah iin iyi ve halis niyetle yapmak, irk, nifak, riya (gsteri) ve sma (duyurma) vb. ibelerden uzak durmak, sz, fiil ve davranlarnda samimi ve dosdoru olmak "604 demektir. slm literatrde ihls daha geni olarak irk ve riyadan, btl inanlardan, kt duygulardan, kar hesaplarndan ve genel mnada gsteri arzusundan kalbi temizlemeyi, her trl hayrl faaliyete iyi niyetle ynelmeyi ve her durumda yalnzca Allah'n rzsn gzetmeyi ifade eder.605 hls, Allah ile kul arasnda bir srdr. yle bir sr ki onu melek bilip yazamaz, eytan bilip ifsat edemez. nk ihls kalbe ait bir ameldir.606 Bunu ancak kiinin kendisi ile Allah bilebilir. hlsn irade, kast ve niyetle bir ilgisi vardr. Amel, ihlssz ve niyetsiz ibdete dnmedii gibi ihlssz ve niyetsiz ibadette makbul deildir. Ameller niyetlere gre deer kazanr veya kaybeder.607

Gazzl, Erban fi Usliddn, s. 306 - hy, IV/149 Gazzl, hy, IV/137, 138; Hasan Mahmut amdibi, a.g.e., s. 260 603 Sleyman Ate, hls, DA, XXI/535-536; smail Karagz, hls, Din Kavramlar Szl, s. 263 604 smail Karagz, hls, a.g.e., s. 263; Ethem Cebeciolu, a.g.e., s. 298 605 Sleyman Ate, hls, DA, XXI/536 606 Buhr, mn, 39 607 Buhr, mn, 22, Rkk, 31; smail Karagz, hls, a.g.e., s. 263
601 602

109

Gazzlye gre ihlsn tarifi Kiinin kalbini tam anlamyla Allaha vermesi, orada Allahtan bakasna yer kalmamas, amelin, az veya ok tm ibelerden ayklanp Allaha yaklama arzusunun tek mil olmas, bunun dnda muharrik bir unsur tamamas608 demektir. Minhcl-bidn adl eserinde hakiki ihlsn Kulun yalnz Rabbine ibadet edip, nefsin heva ve heveslerine tapmamas, Cenab- Haktan bakasn, gznden ve kalbinden silip atmas, yaplan ibadeti, iyilikleri srf onun iin yapmasdr.609 diye tarif eder. Gazzl byk mutasavvflarn ihls hakkndaki beyanlarndan da bahseder. Onlardan bazlar da ihls u ekilde tarif etmilerdir: Haris el-Muhasib (v. 243/857)ye gre ihls, Kulun Rabbiyle

muamelelerinde halk aradan karmasdr. Sehl b. Abdullah et- Tster (v. 283/896)ye ihls sorulduunda, hls, nefse en ar gelen ameldir, zira nefsin ihlsta bir pay yoktur.610 eklinde cevaplamtr. Cneyd Badd (v. 297/909) ise, hls, amellerde, kalbin sknt ve zntlerden arnmasdr.611 eklinde aklar. Fudayl b. yaz (v. 187/802) ise ihls yle tanmlamaktadr: nsanlardan dolay ameli terk etmek riyadr. nsanlar dnerek amel ise irktir. hls ise Allahn kiiyi her ikisinden de uzak ve afiyette klmasdr.612 hlsn asl niyettir. Zira ihls niyettedir. hlsn hakikat, niyete baka bir ey kartrmamaktr. Kemli de sdktr. Niyetin hakikati, marifetten doan kudrete sebep olan iradedir. Btn ameller ancak kudret, irade ve ilim ile sahih olur. lim iradeyi meydana getirir. rade de kudrete sebep olur. Kudret azalar harekete geirmek suretiyle iradeye hizmet eder. Niyet, kudret iin sebep olan kesin meyilden ibarettir. Birisi savaa gider; bazen onun savaa gitmesinin sebebi, onun hiret sevbna olan meylidir. Bu sevba meyli de onun niyetidir. yleyse niyet, sevkedici bir iradeden ibarettir. Niyetin ihlsl olmasnn mnas da sevkedici iradenin riya ibesinden arnm olmasdr.613
Gazzl, hy, IV/633, 766 Gazzl, Minhc, s. 334 610 Gazzl, hy, IV/768, 769 611 Gazzl, hy, IV/769; Gazzl, Minhc, s. 333 612 Gazzl, hy, IV/769 613 Gazzl, Erban fi Usliddn, s. 318, 320, 321; Hasan Mahmut amdibi, a.g.e., s. 260
608 609

110

hlsn zdd ortak komaktr. Ortak komak ise, sevk edici iki sebebin bir arada bulunup ortaklamasdr. Bu sebepten biri ihlsn hakikat olan tek sebebidir, dieri de riya vb. gibi bakasnn yannda bulunmas dnlen hereydir. Eer ihlsn hakikat olan sebep kendisine ortaklk edecek btn sebeplerden temizlenirse o zaman buna halis ihls denir.614 Gazzl, ihlsn kemli olarak gsterdii sdkn alt derecesini sayyor: Birincisi: Szde sdk. Allahu Tel ile szlerinde sdk, mesel kii Yzm Allaha ynelttim dedii zaman, kalbinde o anda Allahtan bakas bulunursa, o kimse yalancdr. Gene, Ancak sana ibadet ederiz dedii zaman, o bu sz ile beraber dnyaya veya nefsine veyahut Allahtan bakasna gnl vermi ise kyamet gnnde bu szn gereklemesi mmkn olmaz. 615 kincisi: Niyette sdk. Niyette, hayrl amellere sevk eden sebeplerin her trl ibeden temiz olmasdr. Eer kendisinde baka bir ibe bulunursa o zaman, Allah iin sdk yok olur.616 ncs: Azimde sdk. nsan bazen mal sahibi olursa tasadduk etmeye, makam sahibi olursa adaletle muamele etmeye azmeder. Bu azim bazen iinde doar ki kesin ve doru bir azimdir. Bazen azminde bir meyil, tereddt, zaaf olur ki bu azimette sdka terstir. Buradaki sadakat kuvvetten ibarettir. Azim ve kararllkta sddk kiilerin dereceleri farkllk gsterir. Bazen yle kararllk gsterir ki bu kararll kendini lme bile gtrr, lmden sz edilse lm kendisini kararllndan vazgeirmez. 617 Drdncs: Azimde vefakrlk. phesiz nefis bazen azmederek derhal cmertlik eder. nk sz vermekte, vaadda bulunmakta hibir zorluk yoktur, yk olduka hafiftir. Ama i tahakkuk edip niyet edileni yerine getirme imkn hsl olunca ehvetler kabarr, azimet zlr, ehev istekler hkim olur ve azimde vefakrlk gsterilemez. Bu ise vefakrlkta samimiyete, sadakata aykrdr. Bunun

614 615

Gazzl, Erban fi Usliddn, s. 329 Gazzl, Erban fi Usliddn, s. 332; Hasan Mahmut amdibi, a.g.e., s. 261 616 Gazzl, Erban fi Usliddn, s. 332 - hy, IV/782 617 Gazzl, Erban fi Usliddn, s. 333 - hy, IV/782, 783

111

iin Allahu Tel yle buyurur: Mminler iinde yle erler vardr ki, Allaha verdikleri sz yerine getirdiler.618 Beincisi: Amellerde sdk. Kiinin iine delalet eden d vasflar ile iinin de muttasf olmasdr. Yani ii ile dnn bir olmasdr. Mesel, sknetle yryen bir kimsenin hali onun btnen vakar sahibi olduuna delalet eder. Eer btn byle olmayp kalbin kendisinin btn vakar sahibi olduunu insanlara zannettirmek iin buna yeltendiyse bu bir riyadr. Bunun iin Rasulullah (s.a.v.): Ey Allahm! imi dmdan daha hayrl eyle. Bana slih bir d grn ver.619 buyurmulardr. Altncs: Din esaslarnda sdktr. Bu, derecelerin en stn, en deerlisidir. Bunlar, Allah korkusu, Allah sevgisi, rza ve tevekkl, Allahn rahmetinden mit kesmemektir.620 zet olarak ihls, kalbi msiv kirlerinden arndrp hulsu kalple Allaha ynelmektir. Ayn zamanda ihls, Allahn rzsn kazanmasnda nemli yeri olan ve neticesinde de honut olaca eylerle karlamasna vesile olan mminin sfatdr.

Ahzb, 33/23; Gazzl, Erban fi Usliddn, s. 333 - hy, IV/783 Tirmiz, Deavt, 125; Gazzl, Erban fi Usliddn, s. 334 - hy, IV/785 620 Gazzl, Erban fi Usliddn, s. 334-335 - hy, IV/786
618 619

112

SONU nsan varlnn madd ve manev merkezi olarak nitelendirilen kalple ilgili geni deerlendirme yapanlardan biri de Gazzldir. Gazzlye gre kalp, btn uur, vicdan, his ve idraklerin kayna olarak deer arzetmektedir. O, madd kalbi daha ziyade manev kalbin konumunu ortaya koymak iin ifde etmektedir. yle ki; vcudun en cr kelerine kadar uzanan damarlar vastasyla, bedeni tmyle saran ve onu kan devernyla canl tutan madd kalp, fonksiyonlar itibariyle bedenin tamamna hkim bir idareci konumunda olduu gibi rabbn latfe diye adlandrlan manev kalp insandaki tm manev glerle balants olan ve onlar idare eden bir ynetici konumundadr. Ona gre insann hakikati bu ruhan kalptir. Bu kalp, anlayan, lim ve rif olan ilh bir cevherdir. Kendisine hitab edilen, cez ve mkfat grecek olan odur. Allah tanyan, Ona itaat eden, gerekte Allaha isyan eden yine kalptir. yilikler gibi uzuvlara siryet eden ktlkler de onun eseridir. Bir baka ifdeyle mn ve inkrn merkezi kalptir. Ayrca o, mn ve kfrn sebep olduu sevgi, korku, huzur ve sknt, takv ve phe gibi daha birok olumlu ve olumsuz duygu ve ynelilerin mahalli durumundadr. Yine Gazzlye gre kalbin temiz veya kirli olmas ok nem arzetmektedir. nk kalp, Allahn nazar ettii yerdir. Btn organlarn ba olmas nedeniyle de sal veya bozulmas dier organlar da bu ynde etkiler. lham gibi vesvese de kalbe baldr. Gzn ve kulan olduu gibi kalbin d leme kapanmas mmkn deildir. Bu sebeple i ve d tesirlere daima ak bulunur. Gnah ilemeye devam eden kiinin kalbinin kararaca, iledii gnahtan tevbe edip piman olan kimsenin ise, gnlnn gnah lekelerinden arnaca gerei, kalbin her an telkine ak bulunduunun iretidir. Ayrca insanlar beraber olduklar kimselerin zelliklerine gre olumlu ya da olumsuz karlkl tesir altnda kalrlar. Zira iyi ahlakl insanlarla beraber olan kii onlarn tavr ve baklarndan etkilendii gz ard edilemezken, mnevi kirler bulatracak insanlarla uzun boylu lfet etmekle kalpte meydana gelecek menf tesir de inkar edilemez. Ayn ekilde insan gnl, insan ve evresindekilere ak olduu gibi melek ve eytann telkinlerine de aktr. Bir baka ifdeyle kalp, herhangi bir konuda karar verirken ona telkin edilen iyi veya kt dncelerin u ve bu oranda etkisinde kalr.

113

Gazzl, insann bir d gz olduu gibi bir de i gz olduunu kabul eder ve buna Kalp Gz adn verir. Nasl ki, bedendeki gz madd lemdeki varlklar, olaylar, renkleri ve ekilleri grd gibi, gnl gz de d lemdeki eya ve olaylarn i yzn ve manev lemdeki hakikatleri grr. Yine Gazzlye gre ilmin yeri kalptir. Ona gre eynn hakikatleri kalpte meydana gelir. Onda ilim ve marifet terimleri, bilginin btnn yani, hem beer hem de beer st ynlerini kapsar, ama onda nemli olan marifet bilgisi yani mistik bilgi tarafdr. Dnrmzde alelde bilgi ilim terimiyle ifade edildii halde, kalbin bilgisine marifet denir. Yine ona gre ilim, atei grmek, marifet de ona dokunmak gibidir. Dnrmz, kalbin insan organlar ierisinde en nemli organ olduunu, Allah bilen, Allaha yaklaan, Allah iin amel ileyen ve Allah katndaki hazineleri kefeden organ olduunu kabul etmektedir. Gazzlye gre, kalbin bu

fonksiyonlarn devam ettirip insan hayatnda gzellikler oluturmas, srekli teyakkuz halinde olup muhkem bir kale gibi korunmasyla mmkndr. Kalbi, hastalklardan ve eytani her trl taarruzdan korumak ancak onu eitmekle olur. Gazzl, kalbi eitmenin yolunun da genel olarak nefsi tezkiye edip, sabr ve ihlsla Allaha ibadet olduunu syler. Netice itibariyle organlar ierisinde tehlikesi en fazla, etkisi en ok, durumu en nemli slh en zor olan ve Allahn nazar ettii kalbin gereince koruyup gzetilmesi gerekmektedir.

114

KAYNAKA I GAZZLNN ESERLER El-Erban F Usliddn (Dinde Krk Esas), trc. Hseyin S. Erdoan, Hisar Yaynevi, stanbul, 1972 El-Munkzu Mined-Dall, trc. Yahya Paki, Umran Yaynlar, stanbul, 1988

hy u ulmid-dn, I-IV, trc. Stk Glle, Huzur Yaynevi, stanbul, 1998

Kimy-y Saadet, trc. A.Faruk Meyn, Bedir Yaynevi, stanbul, 1981 Mericl-Kuds f Medrici Ma rifetin-Nefs, Beyrut, 1981 Mihakkn-Nazar fl-Mantk, nr. M.Bedruddn en-Nasan, Beyrut, 1966 Minhcl-bidn ( bidler Yolu), trc. lyas bni Abdullah El-Nihan (Osmanl limi), sad. Mevlt Karaca, Hisar Yaynevi, stanbul, ts Miktl-Envr, nr. Ebul-la Aff, Khire, 1964 Miyrl- lm, nr. Sleyman Dnya, Khire, 1961 Mznl-Amel, (Amellerin ls) trc. Remzi Bark, Klaslan Yaynlar, Ankara, 1970 Mk efetl Kulb (Kalplerin Kefi), trc. mer Faruk Haznedarolu, Selamet Akpnarl, ztrk Yavan, Medine Yaynclk, stanbul, ts Ravdatt-Tlibn ve Umdets-Slikn (Hak Yolunun Esaslar ), trc. Dilaver Selvi, Semerkand Yay, stanbul, 2005 er-Risletl-Lednniyye, trc. Serkan zburun-Yusuf zkan zburun, Furkan Yaynlar, stanbul, 1995 II - DER ESERLER Ahmed b. Hanbel, el-Msned, I-VI, stanbul, 1992 Altunta, Servet, Gazlde Tasavvuf Felsefesi (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), Konya, 2006 sm Efendi, Kms Tercmesi, I-IV, stanbul, 1305 Atay, Hseyin, Kur nda man Esaslar , Atay Yaynlar, Ankara, 1998 Ate, Sleyman, nsan ve nsanst, stanbul, 1985 ____, hls, DA, XXI, stanbul, 2000 Aydn, Hseyin, Muhsibnin Tasavvuf Felsefesi, Ankara, 1976

115

Bolay, Sleyman Hayri, Akl, DA, II, stanbul, 1989 Buhr, Eb Abdillah Muhammed b.sml, el-Cmius-sahh, I-VIII, stanbul, 1992 Canbulat, Mehmet, Emel, Din Kavramlar Szl, DB Yaynlar, stanbul, 2009 ________, Haset, Din Kavramlar Szl, DB Yaynlar, stanbul, 2009 ________, Kibir, Din Kavramlar Szl, DB Yaynlar, stanbul, 2009 ________, Riyazet, Din Kavramlar Szl, DB Yaynlar, stanbul, 2009 ________, Sabr, Din Kavramlar Szl, DB Yaynlar, stanbul, 2009 ________, Tezkiye, Din Kavramlar Szl, DB Yaynlar, stanbul, 2009 Cebeciolu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Anka Yaynlar, stanbul, 2005 Crcn, Seyyid erf Ali b. Muhammed, Et-Ta rft, Drul-kutubi-ilmiya, Beyrut, 1403/1983 arc, Mustafa, Emel, slamda nan, badet ve Gnlk Ya ay Ansiklopedisi, MFAV Yaynlar, I, stanbul, 2006 _______, Haset, slamda nan, badet ve Gnlk Ya ay Ansiklopedisi, MFAV Yaynlar, II, stanbul, 2006 _______, Kibir, DA, XXV, Ankara, 2002 amdibi, Hasan Mahmut, ahsiyet Terbiyesi ve Gazl, MFAV Yaynlar, stanbul, 1994 Drakutni, Eb'l-Hasan Ali b. mer b. Ahmed, el-lel'l-vride fi'l-ehdsi'nnebeviyye, I-VIII, thk. Mahfuzrrahman Selefi, Dru Tayyibe, Riyad, 1985 Dnmez, brahim Kfi, Oru, slamda nan, badet ve Gnlk Ya ay Ansiklopedisi, MFAV Yaynlar, III, stanbul, 2006 Eb Dvd, Sleyman b. Eas es-Sicistn, Snen Eb Dvd, I-V, stanbul, 1992 Eb Nuaym el-sfehn, Ahmed b. Abdillah, Hilyetl-evliy, I-X, Beyrut, 1407/1987 Elbn, Muhammed Nasruddn, Silsiletl Ehdsiz Zafe vel-Mevza, elMektebetl-slmiyye, Amman, 1984 Elmall, Muhammed Hamdi Yazr, Hak Dini Kur an Dili, I-X, sad. smail Karaam, Emin Ik, Nusrettin Bolelli, Abdullah Ycel, Azim Datm, stanbul, ts.

116

Emektar, Ramazan, Tasavvufta Kalp Kavram ve nemi (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), Konya, 2001 Erdem, Hsamettin, Baz Felsefe Meseleleri, H-ER Yaynlar, Konya, 1999 ______, Gazlde Bilgi Meselesi, slm Aratrmalar Dergisi, Cilt/Vol: 13, sy/no: 34, Ankara, 2000 Ergl, dem, Kur an ve Snnette Kalb Hayat, Altnoluk Yaynlar, stanbul, 2000 Erkal, Mehmet, Zekt, slamda nan, badet ve Gnlk Ya ay Ansiklopedisi, MFAV Yaynlar, IV, stanbul, 2006 Frzbd, Mecdddn Eb Thir Muhammed b. Yakb, Kmsul-muht, Beyrut, 1407/1987 Glck, erafettin-Toprak, Sleyman, Kelm, Konya, 1991 Hkim en-Nisabur, Ebu Abdullah bnl-Beyyi Muhammed, el-Mstedrek alesSahhayn, thk. Mustafa Abdulkadir Ata, Drl-ktbil-lmiyye, Beyrut, 1990/1411 Hakm et-Tirmiz, Muhammed b. Ali, Beynul-fark beynes-sadr vel-kalb velfud vel-lb, thk. Nikola Hr, Kahire, 1958 Hcvr, Ali b. Osman Cllb, Kefl-mahcb, slmbd, 1995 bn Mce, Eb Abdillah Muhammed b. Yezd el-Kazvn, es-Snen, I-II, stanbul, 1992 bn Manzr, Ebul- Fadl Cemleddn Muhammed b. Mkerrem, Lisnul-arab, IXV, Drul-hyait-Turasil-Arab, Beyrut, 1997 brahim Hakk Erzurum, Ma rifetnme, stanbul, 1330 mam Rabbn, Ahmed el-Frk es-Serhend, Mektbt, I-II, stanbul, 1977 Kara, Necati, Kur anda Beden Dili, Bilge Yaynlar, stanbul, 2004 Karagz, smail, hls, Din Kavramlar Szl, DB Yaynlar, stanbul, 2009 Kn, Abdrrezzk b. Ahmed, Mucemu stlhtis-sfiyye (nr.Abdl-l ahin), Khire, 1992 Kueyr, Ebl- Ksm Abdlkerm b. Hevzin, er-Risletl-Kueyriyye f ilmittasavvuf (thk. Ali Abdlhamid Baltac-Maruf Zreyk), Beyrut, 1990 Mslim, Ebl-Hseyin bn Haccc el-Kueyr, el-Cmius-sahh, I-III, thk. Muhammed Fud Abdulbk, stanbul, 1992 Necati, Muhammed Osman, Kur an ve Psikoloji, trc, Hayati Aydn, Fecr Yaynlar, Ankara, 2004

117

ztrk, Mustafa, Hadislerin Inda Kalbin Deeri (Yaymlanmam Yksek Lisans tezi), stanbul, 1996 Pazarl, Osman, Din Psikolojisi, stanbul, 1982 Peker, Hseyin, Din Psikolojisi, amlca Yaynlar, stanbul, 2003 Rgb el-sfehn, Ebul-Ksm Hseyin b. Muhammed, el-Mfredt fi GarbilKur n, (Kur n Istlahlar Szl), I-II, trc. Abdulbaki Gne, Mehmet Yolcu, ra Yaynlar, stanbul, 2006 Rz, Fahreddn Muhammed b. mer, Mefthul-ayb (et-Tefsrul-kebr), I-XXXII, Beyrut, 1411/1990 ____, Kitbn-Nefs ver-Rh ve erh-u kuvhm, thk. Muhammed Sar Hasen elMasm, Tahran, 1364/1944 Sinanolu, Mustafa, badet, DA, XIX, stanbul, 1999 Taylan, Necip, Gazzlinin Dnce Sisteminin Temelleri, MFAV Yaynlar, stanbul, 1994 ______, Bilgi, DA, VI, stanbul, 1992 Tehnev, Muhammed Al b. li, Kefu stlahtil-fnn, Dru sadr, Beyrut, ts Tirmiz, Eb s, Muhammed b.s, es-Snen, I-V, stanbul, 1992 Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl, Marifet Yaynlar, stanbul, 1991 ______, Akl, DA, II, stanbul, 1989 ______, Basret, DA, V, stanbul, 1992 ______, Kalp, DA, XXIV, stanbul, 2001 Yaarolu, M. Kmil, Namaz, DA, XXXII, stanbul, 2006 Yavuz, Yusuf evki, Akl, DA, II, stanbul, 1989

118

T.C. SELUK NVERSTES Sosyal Bilimler Enstits Mdrl

zgemi Ad Soyad: Doum Yeri: Doum Tarihi: Medeni Durumu: renim Durumu Derece lkretim Ortaretim Lise Lisans Yksek Lisans Nurbol ABUBAKROV Kazakhistan 10.07.1983 Bekar Okulun Ad Program Sattar Erubayev lkretim Ortaokulu Program Sattar Erubayev Ortaretim Ortaokulu Program Sattar Erubayev Lise Program Ortaokulu Otrar Lisans niversitesi Program Seluk Yksek Lisans niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Rus dili (iyi), Arap dili (iyi) slami limler, Felsef Eserler, Spor Arap Dili retmenlii Prof. Dr. Hsamettin ERDEM, Do. Dr. Bayram DALKILI, Do. Dr. Naim ahin Yer Shimkent/ Kazakhistan Shimkent/ Kazakhistan Shimkent / Kazakhistan Shimkent / Kazakhistan Konya / Trkiye Yl 1989-2000 1989-2000 1989-2000 2001-2005 2006-2009

Becerileri: lgi Alanlar: Deneyimi: Ald dller: Hakkmda bilgi almak iin nerebileceim ahslar: Tel: E-Posta: Adres

05059613660 abubakir-nurbol@hotmail.com Kazakhistan, Shimkent li, Shardara lesi, Koksu Ky, N 31 007 725 35 2 13 75