ABBASLER DNEMNDE HURREMYE MEZHEB VE BABEK SYANI Sebahattin ELK* ZET Abbas dneminde pek ok ayrlk mezhep ortaya

kt. Bunlardan IX. yzyla damgasn vuran Babek liderliindeki Hurremiye Mezhebi oldu. 816 ylnda Babekin balatt isyan yaylarak Badat Hilafetini tehdit etmeye balad. Halife Mutasm nl Trk asll kumandan Afini isyan bastrmakla grevlendirdi. Afin, 838 ylnda isyan kknden kazyarak Babeki tutuklad. Babek, Samarrada halkn nnde cellat tarafndan ba kesilerek idam edildi. Anahtar kelimeler: Hurremiye, Babek, Abbasi, Mutasm, Afin

ABSTRACT A lot of seperatist religious sect was seen in the period of Abbasi. one of them that influenced IX. century was the religious sect of Hurremiye which was Babeks leader. n 816 Babeks rebellion began to threaten the Caliphate of Bagdat. Caliph Mutasm , a Turkish commander was apponted as a leader for stopping Babek rebellion.in 838 He extermnated the rebellon. finally Babek was captured and executed. Key words: Hurremiye, Babek, Abbasi, Mutasm, Afin

_______________________________________
* Celal Bayar niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim Grevlisi.

_______________________________________________ Sebahattin ELK

96

HURREMYE

Hurremiye, halife Memun ve Mutasm devrinde (813-842) Azerbaycann Erdebil ehrinin Hurrem bucanda ortaya kp yaylarak sonradan byk bir isyana dnen batl bir mezhebin addr.1 Bu mezhebin ad, menei ve kurucusu hakknda kaynaklarda birbirinden farkl bilgiler bulunmaktadr. Nizamulmlk Siyasetnamesinde bu mezhebi, slam ncesinde ran Kisras Anuirvann babas Kubat dneminde yaayan, Mazdek isimli birisinin kurduunu sylemektedir.2 Hurremiye ad Samaniye gre Farsa bir kelime olan ve Trke ho anlamna gelen hurram kelimesinden tremitir. Zira bu mezhebin mensuplar her ho olan eyi mubah saymlardr. Fakat bu ismin daha ziyade ilk doduu yer olan hurram nahiyesinden tremi olduu ihtimali daha fazladr.3

Hurremilerin itikatlar hakknda bizzat kendileri tarafndan kaleme alnm bir eser mevcut deildir. Ancak slam kaynaklarnda Hurrem itikad ile ilgili birtakm bilgiler elde etmekteyiz. Sbt el- Cezv Hurremilerin, dualist4 olan Maniheizm ve Mazdek dininin tesirinde kaldndan bahseder. Bunlar da uzakdou dinlerinde olduu gibi bir tenash inanc bulunmaktayd. Bu inanca gre; ruh g denilen bir ey vardr. Bir insan ldnde eer iyi amelleri varsa bir baka iyi

1 2

D.S. Margoliouth, (1977), Hurremiye, . A. IV, stanbul, s. 596. Nizamlmlk, Mazdekin Ategedeye bir tnel kazdrp buraya yerletirdii biri sayesinde atei konuturarak hkmdar Kubat ve 12.000 kiiyi kendi mezhebine baladn ifade etmektedir. Onun insanlar mezhebine davet ederken servette ve kadnda ortakl savunduunu, bu yzden alt tabakadaki insanlarn bu mezhebe daha fazla rabet ettiklerini de belirtmektedir. Geni bilgi iin bkz. Nizamlmlk, (2002), Siyasetname, (Hazrlayan, Osman Oku), Tima Yay. stanbul, s. 228-249. 3 Margoliouth, Hurremiye, . A. IV, s. 596. 4 Dualizm; Zerdt dnyadaki hadiseleri meleklerin ve eytanlarn faaliyetleri olarak belirtmiti. Buna gre Tanr Ahura Mazdave melekler insanlar iyilie sevk ederken, Angra Mainyuda emrindeki eytanlarla insanlar ktle sevkeder. Dnyada bu iki kuvvet mutlak hakimiyeti salamak iin mcadele etmektedirler. Geni bilgi iin bkz. Ekrem Sarkolu, (1983), Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, Bayrak Yaynlar, stanbul, s. 105-185.

___________________________________________ Sosyal Bilimler Dergisi

97

bir vcutta tekrar dnyaya gelir. Aksi halde bir hayvan veya bir bitki olarak dnyaya geri dner.5 Makdis, Hurremilerin yeryznde daim bir peygamber bulunacana ve bu Peygamberlerin rsen veya hull yolu ile intikal ettiine inandklarn kaydeder.6 Hurremiler,. Sasaniler devrinden beri devlete ve asil snflara kar selefleri olan Mazdekler gibi isyanc bir tutum izlemekteydiler. Bandan beri slam ftuhatn bir Arap istilas olarak grmler, hakimiyeti ele geirmek iin her frsatta zuhur etmilerdir. Babekin elini pmek suretiyle ona biat ederek kurbanlar kesip araplar imi, kadn-erkek bir arada ikiler ierek algl elenceler tertip etmiler, ballklarn bu ekilde ifade etmilerdir.7 Bu durum Babekin bunlarn nezdindeki mevkiini daha iyi aydnlatmaktadr.

Hurremiye mezhebinin kim tarafndan, hangi tarihte kurulduu hususunda kesin bir bilgi mevcut deildir. Ancak Mesdiye gre bunlar; Abbasi iktidarnn baarya ulamasnda ba rol oynayan Ebu Mslim Horasaniye ar derecede bal kimseler idiler. Ebu Mslimin 754 ylnda halife Ebu Cafer el-Mansur tarafndan idam edilmesi zerine ranllar halifeye kar isyan ettiler. Bu isyanlar kanl bir ekilde bastrld. Bylece Abbasilere kar ran ve Azerbaycan taraflarnda muhtelif frkalar ortaya km oldu.8 Bu frkalarn bir ksm Ebu Mslimin lmediini ve onun dnyaya tekrar gelerek adaleti hakim klacana inanrken, dier bir ksm da onun ldn ancak imametin kz Fatmaya getiine inandlar. Bundan dolay bu iki frkadan birine Mslimiye dierine Fatmiye ad verildi. Bunlarn slam alem ve emareler tamalar merkezi idareye kar zayf bulunduklar zaman
5 6

Ekrem Sarkolu, (2002), Din Fenomenolojisi, SD yay. Isparta, s. 190-225. Mutahhar b. Tahir el- Makdisi, (1919), El-Bed vet-Tarih (nr. Clement Huart), Paris, III, s. 8 ; IV, s. 30-31 ; VI, s. 114-118. 7 Osman Turan, (1970), Babek, . A. II, stanbul, s. 171 vd. 8 Ali b. Hseyin el-Mesudi, (1877), Mrcuz-Zeheb, (nr. Barbier de Meynard), Paris, IV, s. 58. ; Dursun Hakk Yldz, (1992), lk Dnem Abbasi Halifeleri, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi III, a Yaynlar, stanbul, s. 177.

_______________________________________________ Sebahattin ELK

98

akidelerini gizli tutma amalarndan baka bir ey deildir. Onlarn bu taktikleri daha sonra randa zuhur eden bir takm Rafz mezheplerinin de iar olmutur.9 Hurremiler belirli bir gce ulatklarnda ilk olarak Sanbaz adndaki bir ahsn nderliinde Horasanda bir isyan hareketine giritiler. Ancak bu isyan 70 gn zarfnda kanl bir ekilde bastrld. Bundan sonra Hurremilerin Babekin liderliine kadar dank ve silik bir halde olduklarn, Babekin Hurremilerin bana gemesi ile derlenip toparlanarak 816 ylnda silahl bir isyan hareketine giritiklerini grmekteyiz.10 Bu isyann ksa srede; sfahan, Rey, Kara, Bur ve Bazz blgelerine yayld ve Abbasi hilafeti iin byk bir tehlike tekil ettii grlmektedir. Bu hareket halife Mutasmn kudretli Trk komutan Afini Babek zerine gndermesi ile tarih sahnesinden tamamen silinebilmitir.11

BABEKN HURREMYE LDER OLMASI Babek, Halife Memun zamannda Arap hakimiyetine kar kurulmu, dini ve siyasi bir tarikat olan, Hurremiye hareketinin lideridir. Babek'in doum tarihi, genlik hayat ve kimlik bilgilerine dair kaynaklarda kesin bir bilgiye rastlanmamaktadr. Onun meneine dair kaynaklarda muhtelif rivayetler mevcuttur. Dinever, Babek'in menei ve mezhebi hakknda ihtilaf olduunu belirttikten sonra, onun babasnn Hurremiye dininin bir kolu olan Fatmilerin kurucusu, Ebu Mslim'in kz Fatma'nn olu olan Mutahhar olduunu syler.12 Ancak bu bilgiye

Margoliouth, Hurremiye, . A. IV, s. 596-597. Hakk Dursun Yldz, (1991), Babek, DA IV, stanbul, s. 376-377. 11 Yldz Babek, DA IV, s. 376-377. 12 Ahmed b. Davud ed-Dinever, (1960), el-Ahbaru't-Tval, (nereden; Abdlmmin Amir), Kahire, s. 397.
10

___________________________________________ Sosyal Bilimler Dergisi

99

dier kaynaklarda rastlanmamaktadr. Taber'nin kaydettii bir rivayette ise Babek'in Matar adnda bir dilencinin gayr- meru ocuu olduu belirtilmektedir.13 Azerbaycan'da domu ve Tebriz evresinde obanlk yaparak yetimitir. Maietini st ninelikle kazanan fakir, bir sylentiye gre kr bir anann olu idi. Hurremlerin lideri Cavidan, Babek'te grd istidat zerine O'nu yanna almtr. Sylentiye gre, Cavidan'n lm zerine Babek, liderinden dul kalan kadnla evlenmi, kendisine ak olan bu kadn, "Cavidan'n ruhunun Babek'e getiini" Hurrem taraftarlarna telkin ederek onun manevi otoritesini salamlatrmtr. Babek'in, balangta efsanevi bir mahiyet gsteren hayat 816'dan sonra aka bilinmektedir .14

BABEK SYANININ BALAMASI Babek Hurremilerin bana getikten sonra isyan etmek iin msait bir zaman bekliyordu. Bu dnemlerde halife Emin ile kardei Memun arasnda taht mcadelesi oluyordu. Bu mcadele Eminin katledilmesiyle sonuland. 816 ylnda kan bu frsattan yararlanan Babek, Hurremlerin bulunduu Bezz kalesi evresindeki Mslman ahaliye saldrm, bunlarn mallarn yama etmi, bir ok insan kltan geirmiti. Bu olay zerine Mslmanlar yurtlarn terk ederek Maraga'ya ekilmilerdi.

syan haber alan halife Memun Yahya b. Muaz Ermeniye valiliine atayarak buradaki kuvvetlerini Babek zerine sevk etmiti. Bundan sonra Babekliler ile halife Mem unun komutanlar arasnda bir ok arpmalar olmu ve herhangi

13

Muhammed b. Cerir et-Taberi, (1901), Tarihur-Rusl vel-Mlk III, (nr. M.J. de Gooje), Leiden, s. 1232. 14 Taber, III, s. 1230.

_______________________________________________ Sebahattin ELK

100

bir baar elde edemeyen Arap emir ve komutanlar byk kayplar vererek ekilmek zorunda kalmlard. 824 ylnda Babek tarafndan yaplan ani bir baskn neticesinde, Arap ordusunun nemli bir ksm ezilmi, Arap komutan Muhammed b. Humayd et-Tus de ldrlmt. Bu yenilgi yerli Ermeni bakanlarn, bunlarn arasnda nemli bir mevkie sahip bulunan Sahl b. Sunbad'n da Babek tarafna gemesine yol amt. Bundan sonra gnderilen Arap vali ve komutanlarn ihanetleri ve idaresizlikleri yznden 832'ye doru durum daha da ktlemiti.

Dier taraftan yeniden balayan Bizans-Abbasi sava dolaysyla Halife Me'mun byk bir ordu kurarak ordusunun banda sefere km bulunduundan bunu frsat bilen Hurremler sfahan ve Fars illerine kadar yaylmlard. Bu sefer srasnda Me'mun Tarsus'ta hayatn kaybetti (833). lmeden nce Babek meselesi hakknda halefi Mu'tasm'a vasiyette bulundu. Bu vasiyet Babek hareketinin ne kadar nemli olduunun bir delili saylr. Ancak Abbasi Hilafetinin bu en kuvvetli dneminde bir blge ihtilalinin mzminleerek yirmi yl srebilmesini, Halifenin bu isyann bu denli byyebileceine ihtimal vermemesi ile aklayabiliriz.15

SYANIN YAYILMASI Mutasm halife olup Badata dndkten ksa bir sre sonra Cibal, Hemadan ve sfahanda kalabalk bir gurup Babek tarafna gemee balad. Belhi; ne kadar yol kesici, soyguncu, ayrlk ve Batniyye taraftar varsa hepsi Babeke katlmt16 demektedir. bunlar blgede yama ve apulculuk yapyorlard. Horasandan gelen kervanlar ve hac kafilelerine byk zarar vermeye balamlard. Onlar yal-gen, kadn-ocuk demeden bir milyon kiyi katlettiler.17 Ayaklanmann
15 16

Osman Turan, (1970), Babek, . A. II, stanbul, s. 173. Belhi, El-Ahbarut-Tval, s. 297. 17 Hasan brahim Hasan, (1985), Siyas-Din-Kltrel-Sosyal slam Tarihi II, Kayhan Yay., stanbul, s. 411-414.

___________________________________________ Sosyal Bilimler Dergisi

101

hzl bir ekilde yaylarak Badata yaklayor olmas bu isyann devlet iin ne byk tehlike arz ettiini gstermektedir. 833 ylnda Halife, shak b. brahim b. Musab idaresinde bir orduyu yaklaan isyanclar zerine sevk etti. shak ad geen blgelerdeki isyanlar ksa srede bastrd. Ancak Babek isyann kknden halletmek iin daha byk ve muntazam bir ordu gerekiyordu.18

Babek bu srada nfuz sahasn Hemedan havalisine kadar geniletmiti. Arazinin dalk olmas Babeke ulamay zorlatryordu. syanc kuvvetler bu havaliden geeek ordu iin byk tehlike tekil etmekteydi. Bu sefer iin ncelikle ikmal yollarnn emniyete alnmas gerekiyordu. 835 ylnda Ebu Said Muhammed b.Yusufun idaresindeki bir birlik Erdebile kadar olan yolun gvenli bir hale getirilmesi ile grevlendirildi. Ebu Said bu blgelerdeki kaleleri tamir ve tahkim ettirdi. Bu kalelere yeterli miktarda asker yerletirdi. Bu ekilde Erdebile kadar yolun emniyetini salayacak bir gvenlik kordonu oluturdu.19

AFNN SYANI BASTIRMAKLA GREVLENDRLMES

Halife Mutasm, Babek isyann kknden halletmek zere, asl ad Heyzar b. Kavus olan Trk asll mehur Abbasi komutan Afini bu grev iin seti. Halifenin Afini bu nemli greve tercih etmesinin sebebi, Onun daha nce Msr ayaklanmasn bastrmakla olmasyd. Afin bu da n kazanarak bu konudaki baarsn gstermi Abbasi ordularnn maripteki komutanln

srada

yapmaktayd. Halife Onu Msrdan getirterek Babek isyann bastrmak iiyle grevlendirdi.20

18 19

Taberi III, s. 1165. Yldz, lk Dnem Abbasi Halifeleri, DGBT III, s. 207. 20 Osman Turan, (1970), Babek, . A. II, stanbul, s. 172.

_______________________________________________ Sebahattin ELK

102

Bu isyan bastrmas iin Ona Azerbaycan, Ermeniye ve Cibal blgelerinin umumi valiliini verdi. Afin, gl bir ordu hazrlayarak hemen yola kt. Erdebile kadar gerekli gvenlik tedbirleri nceden alnd iin rahata daha kuzeyde olan Berzente kadar ilerledi. Berzend'e ulanca karargahn kurdu.

Erdebil ile Berzent arasndaki kaleleri birlikleri ile takviye ederek hem ordunun ani bir baskna uramasn engelledi hem de merkez ile olan irtibatn kolaylatrm oldu. Babekin faaliyetlerini takip etmek zere geni bir casusluk tekilat kurdu. Burada sadece sava hazrlklarn tamamlamakla yetinmeyerek Babek'in casuslarn da kendi tarafna ekmeyi baard.21

Afin yapt bu faaliyetleri sonucu Babek'in yanl bilgilere sahip olmasn salayarak onun planlarn da bozmaya muvaffak oldu. Bu yzden Babek, Afine takviye kuvvet olarak gnderilen Byk Bua komutasndaki Halife ordusunu gafil avlamak isterken, Afin'in yapt artmaca ile kendisi pusuya drlerek feci bir bozguna uratld. Bu bozgun zerine Babek cann zor kurtararak Bezz'e kat ve k mevsimini burada geirerek yeniden toparlanma frsatn buldu.

Bahar gelince Afin Byk Boa idaresindeki kuvvetleri Hetedsar zerine gnderdi. Kendisi de emrindeki orduyla Bezze doru ilerledi. Bezz ehrinin on iki km. yaknnda bulunan Dervez mevkiinde karargah kurarak byk bir taarruzun hazrlklarn yapmaya balad. Babek, Byk Boann daha az bir kuvvetle ilerledii haberini alnca onun zerine ani bir hcumda bulunarak bu kuvvetleri bozguna uratt. Buradan etrafna toplad kuvvetlerle Afin zerine saldrya

getiyse de, bu savatan malubiyetle ayrlarak tekrar Bezz'e doru ekilmek zorunda kald.

21

zzeddin Ebul-Hasan Ali b. Muhammed bnl-Esir, (1985), el-Kamil fit-Tarih II, (ev. Abdulkerim zaydn), stanbul, s. 317.

___________________________________________ Sosyal Bilimler Dergisi

103

836 yl k mevsimini Berzenddeki karargahnda geiren Afin, Babek'i tamamen ortadan kaldrmak iin Halife'den yeni kuvvetler istedi. Halife, ilk baharda Cafer b. Dinar ve nak et-Trk idaresinde yeni takviye kuvvetler ve levazm gnderdi. Nihayet Afin hazrlklarn tamamlayarak gl bir ordu ile Bezz'in yaknnda Aras nehri kysnda karargahn kurdu. Bu srada Babek, Bizans imparatoru Theophilosa bir mektup yazarak ona slam lkesine kar ortak bir saldr teklifinde bulundu. Ancak Theophilostan bekledii yant alamad.22

837 ylnn ilkbaharnda Afin Bezz ehrini tamamen kuatt. Afin ile Babek kuvvetleri arasnda ormanlk bir vadi bulunuyordu. Afin ani bir baskna uramamak iin birliklerini muhtelif gruplara ayrarak etrafa nbetiler gnderdi. Hcum hazrlklarn tamamlayan Afin birliklerine umumi taarruz emrini verdi. Bu taarruz ile bozguna urayacan anlayan Babek zaman kazanmak amacyla bizzat halifenin imzalayaca bir emanname verildii takdirde teslim olacan vaat etti. Afin, onun bu teklifini kabul etmei dnrken ehrin dier tarafndan hcumu gerekletiren Beir et-Trkinin kuvvetlerinin ehrin savunmasn krp Bezze girdikleri haberini ald. Bunun zerine btn birliklere taarruz emrini verdi ve ehrin savunmas tamamen krld. ehirde iddetli sokak arpmalar oldu. Babekin karargah neftle atee verildi. Bu srada karklarn arasnda Babek kamaya muvaffak oldu.23

BABEKN YAKALANIP DAM EDLMES slam ordusunun Bezze girmesinden sonra, Hurremilerin pek ounu kltan geirildi, ehir yaklp ykld, Babek'in kadn ve ocuklar esir alnd.

22

Baz slam kaynaklarnda, bu srada Bizans mparatoru Theoplius'un Tarsus'a kadar ilerlediini ve Babek'e bir mektup yazarak onu destekleyeceini syledii belirtilmektedir. 23 Yldz, lk Dnem Abbasi Halifeleri, DGBT III, s. 208.

_______________________________________________ Sebahattin ELK

104

Babek bu saldrdan be adam ile kaarak cann kurtarm

ve Ermenistan

taraflarna gitmiti. Afin Azerbaycan ve Ermenistan vali ve reislerine mektup yazarak Babek'i yakalayp kendisine teslim etmelerini emretti. Babeki takip iin be yz kiilik bir birlii onun arkasndan gnderdi. Bu birlik Onu bir sre sonra Ermeniye snrnda kstrdysa da, Babek yine onlarn nnden kap kurtulmay baard. Daha sonra Babek, kardei Abdullah ile birlikte dalarda dolarken onlar bir kyl grp tand ve Arran hakimi Sehl b. Sunbat'a haber verdi. Sehl daha nceleri Babek tarafnda iken onun yenilip kamas zerine kendi durumunu Halife nazarnda dzeltmek zere Babek'i yakalayp teslim etmeyi dnd. Babekle irtibata geerek nce, Onu Bizans'a gitme fikrinden vazgeirdi. Afine Babekin kendi yannda olduunu gizlice haber verdi. Daha sonra Babek iin bir av gezisi tertipledi. Av gezisi srasnda onu gafil avlayarak Afinin gnderdii birliin Onu yakalamasn salad. Sonra da Babeki Afin'e teslim edilmek zere Berzente gnderdi. Afin yirmi yldr slam dnyasnn bana bela olan Babeki 838 ylnda yanna alarak Samarraya doru yola kt.24

Afin 3 Ocak 838 gn byk bir zafer alay tertipleyerek Babek ile birlikte Samarra'ya girdi. Burada nce Halifenin kardei Vask ve devletin ileri gelenleri tarafndan byk bir merasimle karland. Kendisine Halife tarafndan hilat giydirilerek eitli hediyeler verildi. Babek ise nce zamann adetine uyularak bir Fil zerinde Samarra sokaklarnda gezdirildi.25

Daha sonra Babek, halife Mutasmn de hazr bulunduu bir idam sehpasnn zerine kartld. Halifenin emri zerine cellat tarafndan nce elleri ve ayaklar, ardndan da ba kesilerek ikence ile ldrld. Daha sonra kesik ba tm Azerbaycan ve Horasan ehirlerinde dolatrlarak halka tehir edildi. Cesedi ibret iin Samarra'da uzun sre asl brakld. Babek cesur ve metanetli birisiydi, ikence
24 25

Osman Turan, (1970), Babek, . A. II, stanbul, s. 172. Taberi III, s. 1229.

___________________________________________ Sosyal Bilimler Dergisi

105

ile ldrld zaman, acsnn belli olmam as ve yznn sararmasnn korkuya yorumlanmamas iin ilk kolu kesildiinde kendi kan ile yzn boyamt.26 Babekin lmnden sonra, XI. yzyla kadar varlklarn koruyan Hurrem taraftarlarnn bir blm daha sonra Snn Mslman oldu. Geriye kalanlarn ise byk bir blm smailiyye mezhebinin taraftarlar arasna kararak yok olup gittiler.

Babek, uzun sre devam eden mcadele hayatnn da gsterdii gibi iradeli, metin ve azimkar bir karaktere sahip bir ahsiyet olarak tarih sahnesinde iz brakmtr.

Baz tarihiler Babek'i komnizme benzer sosyal bir sistemin ilk temsilcilerinden biri olarak grrler.

Yine bir ksm tarihiler de Onu yabanc istilaya kar ayaklanan halk tabakasnn siyas bir nderi olarak incelemilerdir.

26

Yldz, lk Dnem Abbasi Halifeleri, DGBT III, s. 209.

_______________________________________________ Sebahattin ELK

106

KAYNAKA ed-Dinever, Ahmed b. Davud; (1960), el-Ahbaru't-Tval, (nereden; Abdlmmin Amir), Kahire. Hasan brahim, Hasan; (1985), Siyas-Din-Kltrel-Sosyal slam Tarihi II, Kayhan Yay., stanbul. bnul-Esir, zzeddin Ebul-Hasan Ali b. Muhammed; (1985), el-Kamil fit-Tarih II, (ev. Abdulkerim zaydn), stanbul. Margoliouth, D.S.; (1977), Hurremiye, . A. IV, stanbul. el- Makdisi, Mutahhar b. Tahir; (1919), El-Bed vet-Tarih (nr. Clement Huart), Paris, III, IV, VI. el-Mesudi, Ali b. Hseyin; (1877), Mrcuz-Zeheb, (nr. Barbier de Meynard), Paris. Nizamlmlk; (2002), Siyasetname, (Hazrlayan, Osman Oku), Tima Yay., stanbul. Sarkolu, Ekrem; (1963), Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, Bayrak Yay., stanbul. ---------------------- ; (2002), Din Fenomenolojisi, SD yay. Isparta. et-Taberi, Muhammed b. Cerir; (1901), Tarihur-Rusl vel-Mlk III, (nr. M.J. de Gooje), Leiden. Turan, Osman; (1970), Babek, . A. II, stanbul. Yldz, Dursun Hakk; (1991), Babek, DA IV, stanbul. ------------------------- ; (1992), lk Dnem Abbasi Halifeleri, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi III, a Yaynlar, stanbul.