/ 1(7), 2012

Akademik Ziya Bnyadovun 90 illik yubileyinin keirilmsi haqqnda

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin Srncam..........................................................................2
Mstqilliyin 20 ili
Gvhr Baxliyeva. Azrbaycan Respublikasnn rq lklri il
mnasibtlri masir mrhld........................................................................................................3
Msiaa Mhmmdi. Mstqillik illrind rqnaslq nstitutunun faliyyti..........................19
. . Hesabat

2011-ci ild AMEA akademik Z.M.Bnyadov adna rqnaslq nstitutunun

elmi faliyyti haqqnda hesabat ....................................................................................................23

dbiyyat
Rid Thmzolu. Rad Nuri Gntkin v Azrbaycan...............................................................39
:
Tarix

Roza Eyvazova. Qara mcmu haqqnda.....................................................................................44
.
(II XIX - XX ) ............................48
ctimai fikir
:
Ramiz Mrslov. Elmi-texniki trqqi, qloballama v ada

milli mdniyytin formalamas ...................................................................................................55
Rasim Abdullayev. Biomxtliflikl mdni mxtlifliyin ahngindn
doan Azrbaycan reall...............................................................................................................64
Mvqe
:
Gvhr Baxliyeva. Azrbaycanda islamofobiyadan shbt ged bilmz ....................................70

Axtarlar, tapntlar...
Vqar Mmmdov. Azrbaycan hqiqtlri tarixi xritlrd.........................................................72
Tssratlar
:
Mhmmd Mehdi Bayat. Azrbaycann Gnc hrin sfrim..................................................75

Trcm
Mftun mini. eirlr......................................................................................................................79
Mhmmdhseyn hriyar. Mvlana ms Tbrizinin xangahnda ...........................................80
rb bahar
:
...................................................................................................................86
. 31,
rqi tan
7-i .
: (012) 438-87-55 Trkiy ............................................................................................................................................89
Bizim yubilyarlar
: (012) 510-97-21
Tahir Mhrrmov-95....................................................................................................................101
-: az_shrq@mail.ru Shrab Tahir-85.............................................................................................................................102
www.oriental.az
Tltif
Gvhr Baxliyevann elmi tdqiqat layihsi ilin uurlu layihsi elan olunub..........................103
rqnas alimin Gnclr mkafat...............................................................................................103
Yeni kitablar.................................................................................................................................104

Tdbirlr, grlr, konfranslar...
rqnaslq nstitutunda Heydr liyev v rq mvzusunda elmi konfrans keirildi ........ 107
.
rqnaslq nstitutunda Milli Qurtulu Gn qeyd edildi..........................................................110
20 Yanvar hidlri yad edildi.......................................................................................................110
Xocal facisinin qurbanlar yad edildi .........................................................................................111
: 16.04.2012
Grkmli rqnas Aida manquliyevann xatirsi anld ...........................................................111
: 06
rqnaslq nstitutunda professor Aida manquliyevann hyat v yaradclna hsr
: 300
olunmu elmi sessiya keirilib ......................................................................................................112
Gvhr Baxliyevann tkliflri sasnda Palembanq konfransnn sndlrin Dalq Qaraba v
"
Xocal facisi haqqnda qtnam v yekun deklarasiyaya mddalar salnd .....................................113
.
Flstin sfiri rqnaslq nstitutunda oldu ...............................................................................116
: ..,128
raq sfiri rqnaslq nstitutunda oldu......................................................................................116
: (+994 12) 418 34 88
in Masir Beynlxalq Mnasibtlr Akademiyasnn nmaynd heyti
rqnaslq nstitutunda olub ......................................................................................................117
Gvhr Baxliyeva stanbulda Mslman cmiyytlrind dyiikliklr v qadnlarn rolu
mvzusunda beynlxalq konfransda itirak edib ..........................................................................117
rqnaslq nstitutunda Masir rqnasln aktual problemlri mvzusunda
beynlxalq elmi konfrans keirilib ................................................................................................119
rqnaslq nstitutu mstqillik illrind adl konfransda .....................................................121
rqnaslq nstitutu hriyarn 105 illiyin hsr olunmu beynlxalq
elmi konfrans keirdi.....................................................................................................................125
rqnaslq nstitutunda Hani s-Sisinin Azrbaycan dilind rb szlri
ltinin tqdimat keirildi ..........................................................................................................128

 90


2011- ,
, , , ,
, 90 .

. ,

. .
109- 32-
,
90 :
1.
90
.
2. .


, 24 2011-
2

1(7)2012

Mstqilliyin 20 ili
,

. ..
,
,

,
.
-

,
- ,
, ,
.


.


.

,
,
.

, , . ,

,


.


: ,
,
,
, ,

,
,

-


.

...

, , ,
,
, , ,
, ,
,
,

...
,

.
,
.
,

,
,

,
.
. 90-

1(7)2012

Mstqilliyin 20 ili

. ,
, ,



.
,
.

:



. , ,

, , , -

,

.
, ,
, .

.
,
,

.
- ,

. ,



... ,

1(7)2012

,

.

. :
-

, -
,

,
-
,
- , , -, ,
.
,

,

, -

,
.
.

. ,



.

, -,

,
,

Mstqilliyin 20 ili

.

.
.

, , , .
.
, , ,
, .
,
.
,
,




.

,

.

,



.
, ,
, , .
.
,

.


.
, ,

70- , ,

-

,
.


,
.

,
.

.
1982-1987 , ,
, , ,

, ,
. ,

.



.

, . , ,

.

.



.
1994- 8-11

1(7)2012

Mstqilliyin 20 ili

. 16 .
.

-
.
-
,
.
,
. --
, --
.
-
, , ,
, ,
.
. -
5
1993-

:
- ,


.
,


,
6

1(7)2012

.


,

.
- .
2000-

. 1992-1993-


,
- .
12
1992-
. -


.

.


,
- .

,

,


, , -

,
.
- ,
. ,


.

-
,
,
, ,
-

Mstqilliyin 20 ili

.
.
, -,
,
.


,

, ,


.
, ,
,
.

,
,
, ,



.
,

.
,
- -
- .

,

-

.
, .


, ,
,


,

.
.
, , ,
, , , . . 1994-

,


, ,
, , ,

,
.

.

,
,

.

(
, ,
, , .) -

.

.

,
,
, ,


,


1(7)2012

Mstqilliyin 20 ili

. 1993-

, .
23 1993-





.

. 20

,
.
-



.


.



. ,

. 1994-


8

1(7)2012

-
.

20
,



.

, 1994-



,

-
. ,

,

.
1994-



,
k
.

-

1994-

.

-



.


. -
1994- -

.

,

.
1994-

-

.




:
.

.



, .
,
-

Mstqilliyin 20 ili

, , , ,
-,

.
,

,


,

.

- ,

.

.

, , , ,

. , ,


.

, ,
,



-
.

.

,
. , -
, ,

.

,
.






. , ,

,


,


.



, 45-

52-
.


,


,

,


.
,


,
, -
,
,


.

,
,



,
,

.


,

,
, 1(7)2012

Mstqilliyin 20 ili

,

.

,

,
, ,

.




, ,

- .



, -



.

, ,
,

.


.
-
1994-


, 1995-
10

1(7)2012

, 1996-

-
,

.

,

.

,
,
. 1996-
21-

.
. ,
,

,

.

,

,

,

.
1997-
-
,

.



. -


: ,

, . , ,
.



,

.
,
.
,


, .
,



-
, - -

Mstqilliyin 20 ili

.
-
.

1993-
, 1994-
, 1995-

.
1996-

,

.

.
,

1997-
, 2000- 2003-

.

, , :




; -

; ,



; -

- .
2003-

-
.
,
.


,

,

, - - , ,
, , .




.
7

.
,
,

822, 853, 874 884
-
,
-
,


.
,

,
,

. 1994-


,

1
.
-
1,424
.


74
.
,
,
1(7)2012

11

Mstqilliyin 20 ili

.
1997- 4-
52-


, .



, -
,

,

.



. 1994-


12

1(7)2012

.
7-



. ,
.

, ,
,


. -



. ,
, - ,
,

,
.
24-27 1998-


.

,
,
,
,
,
.
.




26 1998-


.

. -
.
, ,
.
, , ,
,
, , ,
. .




.
,

Mstqilliyin 20 ili

.

,
, , , ,


,

, ,

, , ,
.

, ,
.

,


.

. , ,


.

2003-
, , ,
-
, , ,
.

2003-
, 2004- -


,

, 2006-
,
, 2008-
--

,

,

..

, ,
,
,
2008- 2010


.

,
,

,


,

,
2007-

2010-








.
2003-




1(7)2012

13

Mstqilliyin 20 ili

, 2005- 5

2004- , 2006 12



.
,

. ,

, , , ,
,
, , ,

.


, , , ,
14

1(7)2012

.

,
, , .

,
, ,
, , ,


. ,
.
2006-

, 2008-
-
,

,

,
75- -

.
2010-


-

,

2011-2015-
. 2010-

-

.

.

. , ,

.
,
2009-

, , 8
2008-
: ,
, . ,

Mstqilliyin 20 ili

( ) .


. ,
. -
,
.
,

, -

.


.
2004-

. ,
-



.

,
. ,
, -



.
2005-
.
, , , .

.
2005- 8-9 - 6- .
,

.
2005-


.
. 2006-

,

. .
2005 2006-



. ,

,

.
2007- 21-

.

.

. 2007-
16-


1(7)2012

15

Mstqilliyin 20 ili

. ,

.
10 2009-
.


.

.
2010-



.


.

, .

.

,
, -


.
,


.

,
.
,
,

,
.


, . , ,

16

1(7)2012

. 2005- -

.
2006- (19-21
) .

(10-11 2009)

,


,


.
:
,

,
. ,
,
-
,
,

.

.
.

Mstqilliyin 20 ili

,

.
-

,

.
.

-

-


.
-
(10-11 2008)

(13-14 2008)

- .
,


.





.
2010-

-
() -

-

.

.
2004- : 2004- ,
2005-
, 2006- , 2007-

, 2009- .

, 2008- 14
- 62-




.
,
.
,

.

, ,

. -
.

.
, -

2005- 17-19
. 17-

-
.


.
17- ,

,
1(7)2012

17

Mstqilliyin 20 ili

,


, ,

-
.




.

8-11 2006-

-

.
.

,
-

.
, ,



.
,

.
10-

. 18

1(7)2012

.


,





.
2007-

. , ,




.


-

,
,

,

.

, ,
, ,
,
. 24-


.

, .

(, , .) , ,
, ,
.

w w

w
. w .
w
, w w
w , w
.

Mstqilliyin 20 ili

,


20
,
:
?
,

, ;

, , .
,
.
,
.
.
,
, ,
,
, ,
.
, ,

,
, , -

,
,

.
, ,
,
. ,
,
. : 1992-
7, 2002- 9 ,
11 .
, , , - . 20 ,
,
. -
,
. 1997-
.
,
,
- ,

1(7)2012

19

Mstqilliyin 20 ili

,
. 2000-
,
.
-
. , 1994-

( ) 3
,

10 .
245 106- .
: 1999-
2 , 20- .

. 2009-
- .

.
, 100 , 30-
. 500- .

,
.

20

1(7)2012

,

,

,

-
.
400-
,
. , , .
,
, -

. .

.
1. ,
,
,
, , , . ,

( ,
)
. , , -, ,
, .
- (
),

Mstqilliyin 20 ili

( ), ( ) , , - (
), --, ( ),
, (
), ( ), ( ,
, ), -
( ) .

.
2. -

,
,
,
,

,
,
,
- -
,
,
,
,

. ,
,
.
3. ,

,

, - ,
- ,

.
4.

.
,

,
,
,
(
), - , (
) .
5. ,

,
,
.
, -

1(7)2012

21

Mstqilliyin 20 ili

,

. , ..

(
),

(
),
(
), (
) ,
(
), (
),
(
), (
),
(
)
.
6. ,

,
. , : , ,
.

- :
-
.
7. , ,
,

.
( ,

,
) ,
, ,

.
22

1(7)2012

.
,
, . 2008- 50
-
.
. ,
.
, . , 20- ,
, , ,
. ,
.
-
, ,

,
, ,
- :
, ,
, .

w


, w
.
w , w
w w
.

Hesabat

2011- ..

20-

21.01.2011-
:
1. 6 2011-
..

88- .

, .
2. 21 2011-
. 20
.
3.

, ..., . ..
.


. .. 90 . .
.

. - 4 , 10
, 34 .
-
:
1. ,
-, ,
,
;
2. ,
; ;
3. ,
; ;
4. -
.
80 48
, 32 2011- . :
: , , -
, - .
: -

.
: ( )
(15 ..), ...., ..,
2007-2011- .



, , -
,

.
:
(2,5 ..), ...., ... .., - 2011- .
,
, ,
.
: .. , (4 ..), ... .., 2011-2012- .
..

.. , - ,
.
: ,
- .
:
.
:
(4 ..), - .. ..,
- 2010-2011- .

,
.
, .


, ,
.
: .
: (-, ), (4 . .),
...., ..,
2010-2011- .

-,
1(7)2012

23

Hesabat

. ,
,
.
, ,
, ,
. - .
: - (1,5 ..), ... ., 2010-2011-
.

, 20-25
- ,
- , , ,
.
- , , .
: , , , - .
:
.
: (6 ..), ...,
., ... .., - 2010-2011-
.
80-

, , 2010-
.
:
(3 ..),
... .., 2010-2011- .
1980-

,
. , .
,

.
: ...
(5 ..), .... - .,
2010-2011- .

.
.
: -
.
: - (6
..) , ...., ..
24

1(7)2012

.., 2011- .
-
- -
. -
11 . - .
: (5 ..),
.. ., 2011-2012-
.
,
, ,

.
,
-
.
:
(6 ..),
...., ... ., ... .,
- 2011-2012- .
.
: (5
..), .... ., 20112012- .

,
, . ,

, .
: , , - , .
: - .
:

(4 ..), .. .,
2010-2011.
,
. .
. - .
:

: - -

Hesabat

(5
..), ... ., 20102011- .
-

, .

-,

.
:
( ) (5 ..),
...., ., 20102011- .

,
, .
: (4 ..), ...., ...
...
,
.

.
.
: -
- (5
..), ...., ... ..,
2010-2011- .

- , ,
,
,
.
: :
(5 ..) ,
- ...., ... .., 2010-2011- .
, ,

.
, ,
.
:
.

: - - (5 ..) ,
- .... .., - 2010-2011-
.
-
.
,
.
:
: .
: .

:
- , ....
., .. ., ... .
2010-2012-
1991
- ,

. ,

-
,
.
:
(6 ..), ... .., - 2011-2012- .
1920-

, .
.
:
.
: ,
.... ., ..., .. ., ..
..
, , , , ,
,
.
,


.
:
.
1(7)2012

25

Hesabat

: (3
.) ,
.... ., .. ., ... .,
- 2010-2011- .
, ,
-,
.
: , . .
: , .
: .
: (
-
), (4 ..), - ...,
. .., - 2010-2011- .
-
,
.

(967-1049)
.

, -
.

-
.
: -
(5 ..), - ...., ... .., - 20102011- .


, , ,
- . -
, .
: - (2 ..), ... ., - 2010-2011- .



.
-
. -
. - .
,
,
26

1(7)2012

.
:
(- ), (4,5 ..), ...., ..
.., 2010-2012- .
2011-
.
- .
: -
(20 ..), ...., ...
., 2010-2012- .
2012- . ,

.
: .
: - --
(8 ..), - ... .,
- 2011- .
- -
- .
: , - .
: .
: (5 ..),
...., ., 2010-2011- .

(19291982) .

.
,

.
, .

, - .
: (5 ..),
... ., 2011-2012- .
2011-
.


,
, , - ,
.

Hesabat

:
- , 5 .., ....
.., - 2010-2011-

. , , , -
.
:
(3 ..), - ..
., - 2011-
,

.
:
:
( ) (3 ..), ...
., 2011-


.
,

, , , , , , .

.
: - :
.
: (3 ..),
...., ... .., 2011-2013 .

. -

,
, , ,
. .
:
(2 ..),
..
.., - 2011- .
..

.
. -
. ,
.
, ..
.

:
: (5
..), ..., ... .,
2010-2011- .

- .
,
.
.
,
, .
: --- ( ), (10 ..),
...., .. ., ...., ...
., - 2010-2011- .
, ,
,
.
,
.
,
4
.
: .
:
(2, 5 ..), ...., ... ., - 2011- .

- . .

.
: (4 ..),
...., .. ., 20112012- .
2011-
.

.
.
: , -
.
: .
:
(
) (5 ..), - , ....
1(7)2012

27

Hesabat

..-, - 2010-2011- .
- .
, ,
, .
, ,
, , ,
, , , ,

, , ,
, ,
.
.
: (3 ..), .... .,
- 2011- .
1950-
, ,

.
.
,
. ,
.
- ,
, , . .
: .
: (60-
) (7,5 ..), .... .,
2011-2012- .
2011- .
60-
, ,
.

, ,

,
,
, ,
,
.
:
( ),
...., ... .., 201128

1(7)2012

2013- .
2011-
.
:
1. .


.
2. .

.
:
(, 1978) (13 ..),
.. ., 2011- .

.

, , ,
,
,

.
4-
, , , , , .
,
,
,
.
1918- ,


1939- - .
,
, -

.
: - .
:
(- ) (6 ..), ...., ..
.., 2010-2012- .

.
-

Hesabat

.

, .

, ,
,


.
: .
:
(3 ..), - ..., .
., - 2010-2011- .
-
.
. , (, -), (,
) .

. ,
. .

.

, .
.., ., . .
: - (3 ..),
..., . ., 2011-2012-
.

- ,
, - ,
.
:
(3 ..),
..., ... ., - 2010-2011 .
3 .
-
, , ,
.
. ,
,
, , ,
.
, -

,
.
: , -
.
: , .
: ..
( ) (45 ..), ....
., .... ., .... .,
- 2010-2011- .
-
. - ,
, -
- -
. ,
- -, -,
, .
( )
.
: .
(2,5 ..), ....,
... ., - 2011- .

- .
, .
: .
: - (6 .), - ..., ..,
- 2011-2012- .
2011-
, --
,
.
: -
(4 ..), - ...., ... ..,
- 2011-2012- .
- ,
. ,

2 .
,
.
: - (2 ..), ....
., - 2011- .

- , , -
1(7)2012

29

Hesabat

..
.

10 .
:
.
: - (7,5 .), .... ., - 2011-2013- .
2011-
, .
: -- (9 .), - ..., ., - 2011-2012- .

, - ,
.

- .
: - (1,5 ..), - ... ., - 2011- .
, , ,
,
- - ,
-
, ,
.
: .
:
(6 .),
- ...., ... ., - 20112013- .
2011-
, .
: - (3 .), .... , ... ., - 2011-2013 .
-

.
:
.
. .
: - .
:
( - ) (
9 .), - .... , - ..,
- 2010-2012- .
30

1(7)2012

2010-
. ,


.
:
(- ) (7,5 .), - ...., ...,
., - 2010-2012- .
2011-
. ,
,
. .
:
(4 .), - ..., ., -20102012- .

.
- .

,
.

.
: -,
: (6 .), ...., ., - 2011-2013- .
1-
,
( , , , ,
.)
.

.
: (
) (2 ..),
.. ., 2011-
.
,
.


.
:
.
:
(4,5 .), - ...., ...,
., - 2011-2013-
2011-
.
, -
. .

Hesabat

:
(9 .), - ....,... .,
- 2010-2012-
2011-
.
- , .
.
:
.
:
(, ,
) (5 ..), .. .,
- 2011- .
, , .
: - .
:
.
:
( ) w (5
..), ...., .,
- 2010-2011- .
, w ( )
.
,

.
: -
(3 ..), ...
., - 2010-2011- .
- .
, ,
.
: (2 ..),
.... ., - 2011- .

.

,
.
: :
,
- , (5 ..), .... .,
- 2010-2011- .
, .
: .
: (3 ..), ... ., - 20102011- .

. .
, , ,
. ,
, .
.
: :
(4 ..), .. ., 2010-2011- .
, 20-


.

,
.

a)
1. ... , , . , 2011. 2 . .-27,25 .., .-32 ..
2003-
,
,
.
2. .. . .
, , 2011.

.
. - ,
, , .
- ,
., .
.
3. .. . ,
, 2011, 568 .

. , , , , , ,

,
.
4. .. 2 ,
, , 2011, 1444 .
(, , , ,
.) 60- ,
.

1(7)2012

31

Hesabat

.
, , , .
,
.
5. ( ). , 150 ., 2011.

.
,
.
6. .. - .
, , 2011, 328 .
, , ,
-
.

,
- ,
- , , -
, .
7. .. ,
. , , 2011.
,
,

,
.
.
, ,
.
8. -. .
..
. 4- . , , 2011, 600 .
(1058-1111)
, , .
, , .

.
4-
- 1000
600
32

1(7)2012

.
9. .. ( ). ,
, 2011, 12,5 ..
,


- .
, - ,
,
, .
10. :
- 90. , , 2011,
232 .
.. 1918-1920- .
. 90 . ,
, 6 ,
,
.
11. . ( ). , ,
2011, 260 .

1914-1919- -
.
. ,

.
12. . , 2011, 124 .
2011- 7- .
.
:

.
,
.
13. , , 2011,
30 ..
, , , , 100-
.
14. , 5, ,
, 2011, 80 .

,

Hesabat

, ,
.
15. 105 (
)., 2011, 72 .
,
,
,
, . 105
.
)
200-

.
:
1. ... -
.


. 24-25 2010, .
2. .... ... ( .
, , 2011- , 75, . 43-47.
3. .... ... .
, , 2011, 81.
4. ..., . ..
. -
. .
5. ... .. : , .
6. ... ..
. , .
7. ... .-. .

.

, , 2011.
8. ... .. --
-- (1847).
, 2011,
9. .... ..
, ,
, . .
-.
, 2011, .
10. .... ..

( ), 2011- , 1, . 237-255.
11. .... ..

,
,
, 2011, . 991-1032.
12. ...

(1991-2003- ).
(
), 2001, 4, , .
13. ... . ( ), ,
2011.
14. .... ...
.
. , , 9 , 2001, .
488-495.
15. .... ..
- - , ,
2001, . 223-236.
16. .... . .
.
.
17. .... .. .
. . . .
. ,
, 2011, . 287-302 (
)
18. .... ..
- .
.
.
. 2011, . 231-243.
19. .... ..

, 21-23 , 2010,
-, 2011.
20. .... ..
. .
, 2011, 1, , . 165-175.
21. .... .. , , 2011, . 41-44, ,
, . 6-15.
22. .... .. , , 2011.

,
,
,

.
..., ..
-

.
....
1(7)2012

33

Hesabat

. -

.

, , , ,
, , ,
, , ,

:
1. ..., . ...
.
20 .
, 24-25 2011- .
2. ..., . ...
.
- .
() 22-24 2011- .
3. .... ..
, , 28-29
, 2011.
4. .... ..
, , , 17-20 , 2011.
5. .... .. - - , , , 26-28 , 2011.
6. ..., . ...
. ,
.
7. ..., . ...
. , , 27-28
, 2011.
8. ... .. .
, , 27-28 , 2011.
9. .... ..
.. , .
10. .... ..
- : . -


, , 4-5 , 2011.
11. .... .. .
, , 27 , 2011.
12. .. ... -- -- - , 20-22 2011, , .
13. ... ..-.
: .
. , , 17-22
, 2011.
34

1(7)2012

14. .... ... . , 11-15 , 2011.

15. .... ... , , , , 21-22 ,
2011.
16. .... ...
. , ,
,
, 11-13 , 2011.
17. .... ...
.
, , 22-25 , 2011.
18. .... ...
. - - , 30 5 , 2011,
.
19. .... ... .
. .
, 10-13 2011, , .
20. .... ... . . .
, 14-16 2011, , .
21. .... ... . . 170-
.
, 22-25 , 2011, , .
22. .... .. 20 .
20 . , 2011.
23. .... ..
. 100-
, , 2011.


:
1. ..., . ...

,
, , 1-2 ,
2011.
2. ..., . ... .

, , 16 2011- .
3. ..., . ... . : -

Hesabat

, , 7 , 2011.
4. .... ..
.
, , 17 , 2011.
5. .... ..
. :
,
, 7 , 2011.
6. ..., . ..
- .
, 1-2 , 2011, .
7. ..., . ..
.- . 870
, , 2011.
8. ..., . ..
: . : , , 7 , 2011.
9. ... .-.
1920- .
, , 27-28
2011.
10. ... .-. 20 : .
20 , ,
15 , 2011.
11. .... .. -
- .
, 27-28 , 2011.
12. .... ..
. , , 1-2
, 2011.
13. .... ..
?


, , 26-29 , 2011.
14. .... .. .
, , 16
, 2011- .
15. .... .. . - , , 16 ,
2011- .
16. .... .. - .
-
. , 16 , 2011- .
17. .... .. : -

. - . , 1-2
, 2011.
18. ... ..
. - , 1-2
, 2011.
19. .... .-.
. , 1-2 , 2011.
20. .... ..
.
, , 1-2 2011.
21. .... .. . - , ,
25 2010.
22. .... .. : .

110
. , 6-7
.
23. .... .. - .
, 1-2- , 2011.
24. .... ..
. :
. 2324 , 2011.
25. .... .. : . , 1-2 , 2011, .
26. ... ..
. - , ,
1-2 , 2011.
27. .... ..
. -
, , , 2011.
28. .... .. . : , , 7
, 2011.
29. .... .. . -
, , 1-2 ,
2011.
30. .... . .
- - . -
1(7)2012

35

Hesabat

, , , 2011.
31. .... .. . -
,
, 1-2 , 2010.
32. .... ..
( ). , , 1-2 , 2010.
33. .. . ,
, ,1-2 , 2011.
34. ..
-. -
, ,1-2 , 2011.
35. ..
. - , ,1-2 ,
2011.
36. .... ..
.
, , 1-2 . 2011.
37. .... .. .
- . -
, ,1-2 , 2011.
38. .... ..
: 20- .
100

39. ... ..
.
, , 1-2 2011.
40. .... .. .
- , , 1-2 2011.
41. .... .. -
: , .

, ,1-2 , 2011.
42. .... ..
- .
, , 1-2 2011.
43. .. -
.
, , 1-2 , 2011.
44. .. . - .
, 1-2 2011.
45. .. . -
36

1(7)2012

, , 1-2 2011.
46. .. .. . . , 1-2
, 2011.
47. .. .
. , 16 , 2011- .
48. ..
.
20 ,
, , 16
, 2011.
49. .... .. .
, , 1-2 , 2011.
50. .. -

.
. , 1-2 ,
2011.
51. .. .
, , 27-28 , 2011.
52. .. -
. , ,
1-2 , 2011.
53. .. - .
, ,1-2 , 2011.

.
1.
, 6 2011-
,
, ,
,

.
, ,
.
....
.
, ,
.... .- -
, .

(1993-2003- )

Hesabat

.
2. , 16 , 2011-
,
, ...,

,
- .
...., .
,
. .... .
- , , .... .

.
3.
, 1-2 ,
2011-
, ...,
. ,
-

. , ,

,
.

, , , ,
.
4. - , 17
2011-
, ...,
. ,
. ...
., .... ., .... .,
.... . .
.
5. , 11
2011-

-,

, ..., .
, .
.
,
.
... ., ....

.-, .... . -
.
6.
, 17 2011
, ...,
. . 20
,
,
.
, .... . , , , ,

.
20

.
7. :
,
7 2011- .
..., .
., ... ., .... .
, ,
. .

:
1. 23-

,
.

.

,
,

. ,
.


,
, .
2. 6- ()

,
, ,
,
. . . - 1(7)2012

37

Hesabat

. -
. ..
,
.
3. 24-

.
- ,


.

,
, ,
, , ,

,
.
,
, ,
,

.
4. 12- ,
. .,
, - , , , , ,
.
,
,
. -
-
, .
5. 12-
,
. . , . ,
,
,
.
.
38

1(7)2012

- 153
. 130- . 14
, 58 .

. -
, . 4 1
5 .

.. -
, . , .

-
10 .
- ,
:
- ,

;
- . ;
- .... . .
;
- .... . .
;
- ., ., ., . .
;
- ;
- ;
-
.
. ..
,
..., :
..

dbiyyat

-

,
, .

.
,
.

.
,
. , ,


.

.

,

- -
, ,
,
.
,

. .

, , . ,
-
- -

.

-
, 1919-
. -
.
, , ,

.

.
1-
(1919, , 1)
. , , , . (

,

;
.
,
1970, 26 ).
:
, -
. , ,


.
, ,

-

. ,
,

,
(: ,
, 1919, 1).
,
-
, -
-
.

.

1922-
-
.

. ,
. ,
.
, -

.
, - -
20-
(1922,
1923, 1924, 1928).
.
,
.
1(7)2012

39

dbiyyat

; 1923-
, 1928-


.
-

(1925, 1928)
.
1930-
.
1929-
, ,
. ,

. .
; :
.
,
,
.


.



. ,
,



.
-

.

40

1(7)2012

,

,

.


?!

,

.
,
,
-
.

,

,
.
,
.

, ,

,

. ,

. ,


. -,
- ,

,

.

.


. ,

-
, ,
.

dbiyyat

.

.
-
-

,


. ,


. , 1959 ,
, ,
.
,


.
,
. , .

,
,

. ,
-

.

.

.

(
) - .
,

. .
(1985,
1987, 2006)
.


1931- .

5
.
,
, . ,
,
. ,
?

, ;

,
,
,

,
(20-30-
..) ;
.


. (. .
, , 1931, .)
,


. , ,

.


. -

:

.
.
, ,

.

.


(.
. ,
, 1931, ).



. 1961-

.


.
.
1969-


.

. 1989-
.
2004-
.
. ,
: , . -
.

,


1(7)2012

41

dbiyyat

(:

, , 2004, . 6).
,

.

. 1930-
.
, , 1990-
.

. 1994-
. 2006- .

. , -
.

, ,

,

,

,

-
20 , ;
,
,
,

, .

42

1(7)2012

,


,
,
,
. ,
.

,
.

60-

.
1965-
.


.

.

,
.

.
-,

.
, ,

-

.
.

:
-
, -

dbiyyat

.


(. .
, , 1965, . 168).

, -

. ,

-

.
.
,




. ,
.
,



.

:



.

;
()
. , .
.
- , ,
.

,
. .
,
(1994,
2006, 2007) .
,
.
,
.

(
-
;
-
).

,


,

.
- -

ummary
w w, w
.
.
1(7)2012

43

Tarix
Roza Eyvazova
AMEA Nsimi adna Dililik nstitutunun
Dil laqlri bsinin mdiri, filologiya
elmlri doktoru, professor

Qara mcmu
haqqnda

ran alimi prof. dr. Hseyn Mhmmdzad Sdiq

trfindn rb lifbas il on drd blmd sistemli
kild trtib edilmi 371 shiflik Qara mcmu
(eyx Sfiddin rdbilinin eirlr, ydlr v mnqblri ikinci nr) 2007-ci ild Tbrizin xtr
nriyyatnda ap edilmidir.
n sz adl I blmd eyx Sfi kimliyi v
xsiyyti, rdbil hri v eyx Sfinin irad
mrkzi, Qara mcmu termininin izah, Qara
mcmunin nri, trkcmizin imlas, eyx Sfinin
baqa srlri v s. msllr z ksini tapmdr.
eyx Sfiddinin trkc eirlri II, gilkc eirlri
III, farsca eirlri IV blmd verilmidir. V blmd
Elbuyruq risalsi 38 madd il ayr-ayr balqlar
altnda geni rh edilmidir. Yol hlin qlavuz
srlvhli VI blmd bir sra msllrin rhi v
rtlri verilmi, eyx Sfi Hzrtlrinin buyurduu
mslhtlr tqdim edilmidir.
Zkat, paklq, tmizlik, dnya mhbbti v ona
balanma msllrini hat edn Mzkkin
nfus risalsi VII blmd, Knl risalsi VIII
blmd yerldirilmidir. IX blmd Sfvtssfa iki bab altnda mxtlif qaydalarla izah
edilmidir. Klmat v thqiqat adlanan X
blmn birinci hisssind Klamullah aytlrind
sual v cavablar izah edilmidir. X blmn ikinci
hisssind Peymbr (s) hzrtlri hadisinin
(hdislrinin) mnas v onlarda sorular msllri
qoyulmudur. X blmn nsann haltind
thqiqat adl nc hisssind bir sra insani keyfiyytlr toxunulmudur; drdnc hissd
hekaytlr sulu il nsihtlr verilmi, beinci
hissd hli triqtin v hli hqiqtin elmlri
sadalanmdr. XI blm Mnaqibl-srar v
bhctl-hrar adlanr ki, mllif rb dilind yeddi
bab altnda bunlarn izahn vermidir. XII blmdki lavlrd trtibat trfindn Qara mcmu
haqqnda mlahizlr, onun yazld iv,
Mhmmd Trbiytin bu mcmu barsind fikirlri, aylr, hdislr v rbc ibarlr, trkc, farsca,
gilkc, rbc beytlr, adlar cdvli (xslr, yerlr,
kitablar), XIII blmd Vsiqlr, XIV blmd
is Qaynaqlar tqdim edilmidir.
Qeyd etmk lazmdr ki, Hseyn
Mhmmdzad trfindn rb lifbas il trtib
44

1(7)2012

ediln Qara mcmunin I nrind (Tehran, 2001ci il) ksini tapmayan bzi msllr II nrd
(Tbriz, 2007) nzr atdrlmdr.
Trtibat II nrin n sznd bunu bel
aqlayr: Qara mcmunin ilk nrindn sonra
randa bir ne mqal v yaz ap olundu, toplanaraq
Qara mcmu v alehayi elmi ad altnda nr
olundu. Qara mcmu risallri fars dilin evrilrk
(trcm edilrk) ayrca Qara mcmu z mnzre
vijeonasi yni Qara mcmu leksik aspektd
Aayi Mhmmd Sadiq Nayibi trfindn nr
olundu. Trtib etdiyim I nr Bak hrind latn
lifbas il 2004-c ild slam Qribli trfindn iq
z grd.
Hazrda bu srin II nri bzi dzlilr v
lavlr artrmalar il ap olunmudur: 1-ci lav:
1383 (hicri)-c ild Aayi Mhmmd Sadiq Nayibi
trfindn Qdsi Rzvi kitabxanasndan taplan
Klmat v thqiqate eyx Sfi risalsinin lyazmasdr. 2-ci lav: Aayi doktor hmd Taqnn
syi nticsind 2003-c ild Ankarada ap edilmi
Mnaqibl srar v behctl hrar adl risalsidir.
hmd Taqn sonra xeyirxahlq gstrrk
praknd dm risalnin digr hisslrini bir yer
toplayb ap etdirmidir. 3-c lav: Elmi
msahibdir. Bu msahibd bzi fikir v mlahizlr
elmi kild saslandrlmdr.
Qara mcmu eyx fiddin triqti v ondan
bhs edn yegan srdir. eyx Sfiddin bdii
yaradclqla da mul olmu, trk, fars, gilk dillrind eirlr yazmdr.
Qeyd etmk lazmdr ki, Hseyn Mhmmdzadni narahat edn sas msl eyx fiddin
rdbili srlrinin digr Sfi ad altnda yazlm
eirlrl, srlrl qardrlm bir hala dmsidir.
Odur ki, trtibi lind olan Sfi divanlarnn
lyazmalar arasndan eyx Sfiddin rdbiliy
mnsub olmasn znn etdiyi iki qiymtli lyazmasn
nzr atdrr: I lyazma Tehranda Mlik kitabxanasnda saxlanlan 4586 nmrli bir mcmud
drd sr yerldirilmidir: 1) Murtuzaqulu amlu
divan. 2) Sfi divan. 3) Mirz Rzi Artimani divan.
4) Fttahi Niapurinin elm haqqnda risalsi. 132
vrqdn ibart bu mcmud yer alan Sfi divan, 19
vrq (28 shif) olmaqla 5 trkc qzl v qitdn

Tarix

ibartdir. II lyazma Tehran universitetinin mrkzi

kitabxanasnda 2460 ifrsi altnda qorunur. lyazma
tamamil eyx Sfinin eirlrini hat edir. Tssf
ki, lyazmann vvl v axrndan shiflr
dmdr. Bu lyazma 16 shif (8 vrq) v 22x12
lsnddir. Burada eyx Sfinin on bir trkc
qzl, qit v rbaisi vardr.
ki lyazma nsxsindn yararlanaraq, eyx Sfi
rdbiliy mnsub eirlri trtib edib nzr atdran
H.Mhmmdzad szlrin imlasn dyimi,
masirldirmi, bn v gibi tk szlri dyiib
mn v kimi klind yazmdr. Bel ki, oxuya
bilmdiyi szlrin yerin nqt qoymudur v
brpa etdiyi szlri drnaq arasna almdr. Trtibi,
bu kiik addmn Soltan eyx Sfiddin rdbilinin
mkmml divann tapb trtib etmk n bir
balanc olduunu qeyd etmidir.
Yeri glmikn nzr atdraq ki, H.Mhmmdzad trkc bzi szlrin imlasn adaladrmasna
baxmayaraq, kitabn sonunda bzi szlrin ski
(qdim) formasn vermi, habel mtn frqlri v
variantlarn da zikr etmyi faydal saym v bzi
szlrin mnasn vermidir.
Hseyn Mhmmdzad yazr ki, eyx Sfinin
trkc eirlrinin ivsi Qazi Brhanddin ivsin
bnzrdir, hm d dilimizd olan n gzl, axc
szlr v istilahlar il doludur Szlrd hl
dbiyyat tariximiz Xac hmd Ysvi zamanndan girmi bzi irfani anlaml szlr d gz dyir.
Habel, atalar szlrind ilnilmi ne misralar
eyx Sfinin z ana dilin olan tknmz rbtini
gstrir. Aadak misralara nzr salaq:
Dniz murdar olmaz it su imgindn.
Ar qaral karvan suti crs neylr.
qsz srv oxarlar vfasz srv qamtlr.
Bu misallar sbut edir ki, eyx Sfiddin rdbili,
dilimizin tknmz folklor xzinsindn qidalanan
hcmli bir divan yaratm olmaldr eyx Sfi
rdbili, lbtt ki, ariflr bas v irfan ulusudur.
Onun dilindn byan olunan nsr paralar tamamil
arifan istilahlar, ltlr, beytlr v szlr il
doludur. Lakin biz miras qoyub getdiyi trkc eirlrd iltdiyi bzi irfani istilahlarn kk d elin
danq dilindn alnmdr. Nmunlr nzr salaq:
mni aran r, eq znciri, hqq yadi v bu
kimi trkiblr dilimizin dil qaydalarna uyun
dzlmdr.
eyx Sfiddin rdbilinin trkc divannn tam
mtnini brpa etmk arzusunda olan prof. doktor
Hseyn Mhmmdzad Qara mcmu kitabnda
bir sra msllrin d rhin almdr.
Qara mcmunin tam mtnini tapb brpa

etmk n eyx Sfiy mnsub olan btn lyazmalarn toplanb nr edilmsinin vacibliyini irli
srn trtibi Hseyn Mhmmdzad qeyd edir ki,
hllik bizim burada nr etdiyimiz mcmulrdn
lav, dnya kitabxanalarnda Soltan eyx
Sfiddin rdbiliy mnsub olan trkc
mnaqib, mqalat, klmat adl bzi lyazmalarn xsusiyytlrini tqdim edirik: 1) Tbriz
milli kitabxanasnn Hac Hseyn Aa Naxvani
blmnd saxlanlan 710 ifrli trkc lyazma. Bu
lyazmann z Mhmmd bin Hseynl Katib
trfindn hicri 949-950-ci illrd krlmdr.
Krlm nsxsi irazdadr; 2) Tehrann vvlki
dvlt kitabxanasnn mcmusin aid olan 2761
ifrli trkc lyazma. Bu lyazmann z Mahmud
Xonevis irazi hicri 949-cu ild krmdr; 3)
Peterburq hrinin rqnaslq nstitutu kitabxanasnda saxlanlan trkc lyazma; 4) Saltkov
edrin mumi kitabxanasnda saxlanlan trkc
lyazma; 5) Tehrann Mlik kitabxanasnda
saxlanlan 3608 ifrli lyazma; 6) Ncfin mirlmminin kitabxanasnda saxlanlan 485 ifrli lyazma; 7) Tehran Universitetind saxlanlan 4209/4
ifrli lyazma.
Qara mcmu kitabnn lavlr blmnd
verilmi Hseyn Mhmmdzad il fars dilind
aparlan msahibnin bzi mqamlarna nzr salaq:
Minorski v ardenin Qara mcmunin eyx
Sfiy mnsubluu haqqndak mlahizlril bal
veriln
sualn
mqabilind
Hseyn
Mhmmdzadnin cavab:
V.F.Minorski hli hqq babnda Azrbaycan v
Krdstanda sufiliyin bzi frqlrini thqiq etmidir;
z d rana sfr etmi, eyx Sfi triqtinin
mridlri il grm, eyx s-sfiy adl bir trkc
lyazman onlarn lind grmd. Btn klmat,
nsihtlr, mnaqib v hekaytlr eyx Sfiddin
mxsus idi. Mahidlrin, mridlrl soru v
aradrmalarn nticsi olaraq aydn olmudur ki,
risallrdn ibart olan Qara mcmu eyx
Sfiddin v irad mridlrin mxsusdur; Seyr ssfiy o risallrdn qalmadr. Minorski XVII sr
(miladi) Fransal syyah ardenin szlrini bel
xatrlayr: Sfviyy mridlri mhariby getmmidn vvl eyx Sfinin Qara mcmusindki
mnaqib zikr edirdilr. Bel nticy glmk olur ki,
Qara mcmudki hmin mqamlar, mqal v
mnaqiblr eyx Sfiddinindir v trkdilli muridlr
n trtib edilmidir. Tkid edir ki, bu trkc
risallr birbaa eyx Sfiddinin zn aiddir v
onun mnaqibi il vz edilmidir.
Minorskinin fikirlrin lav olaraq rqnas rus
1(7)2012

45

Tarix

alimi V.V.Bartold srlrinin II cildind Azrbaycan

tarixi il laqdar eyx Zahid Gilaniy aid edilmi
rvaytlr haqqnda deyir ki, eyx Zahidl laqd
ona Pire tork dey mracit edirdilr. eyx
Sfiddinin z d triqtl bal drvi mclislrind olu Sdrddin haqqnda rdbil trk
lhcsind demidir ki, Xac Sdrddin gr dua
edin v bilin ki, eyx Zahid taxt v mnim xirqm
bir trkzady nsib oldu. eyx Sfi, olu Sdrddin
tvsiy etdi ki, Qara mcmuni qlm alsn.
V.V.Bartold tkid edir ki, eyx v trkzadlr rdbilli idilr, bel ki, randa i mzhbini gclndirrk
rsmildirdilr v ilrin vahid qoununu tkil
etdilr.
Ruhanilrdn Aayi Fxrddin Musvi rdbili
Ncfi Tarixe rdbil v danemndan, Aayi
Baba Sfri rdbil dr qozrgahe tarix v Aayi
doktor Cavad Heyt Seyri dr tarixe zban v lhcehaye torki srlrind bu msllr toxunur v
onun mnbyini Fzli sfahan trfindn trtib olunmu fzle tvarix kitab il balayrlar.
Sual Qara mcmu kitabnda eyx Sfiy aid
olan eirlri yenidn drc etdirmisiniz. Bzilrinin
mlahizlrin gr, bu eirlr digr airlrin eirlri
arasnda bzn ne sr eyx Sfidn sonra yaam,
oxunmudur. Hminin bzilri qeyd edirlr ki, eyx
Sfiy mnsub trk eirlri indiy qdr taplmamdr?
Cavab Bizim trfimizdn (H.M.) Qara mcmu kitabnda veriln eirlr haqqnda indiy qdr
mbahisli fikirlr sylnilmmidir v digr airlrin divanlarnn he birind hal-hazra qdr iki
airin tsadfn bir-birindn xbrsiz eyni mzmunda
v eyni szlrl syldiklri bir beyt v ya bir misraya rast glinmmidir.
Bu anlalmazl mn zm etmim. 1361-ci
ild (hicri) diqqtsizlik, ziflik ucbatndan bu eirlri
Yeni yol mcllsind Sfiqulu rks aid
etmim. Bel ki, Qara mcmu kitabnn trtibind bu shvimi dzltmim v izahn vermim.
Sualnzda vuruladnz bzilr mn zmm.
Mnim shvlrim gz yummayb onu aq kild
sylynlr
minntdarlm
bildirir
v
bildircym. Dostum doktor Feyzullahi ilk df
mni hmin eirlrin eyx Sfiddin mnsub olduu
fikrin ynltdi v mhtrm Hac Musa Herisi
Nijad, Seyid Cfraa Musvi rdbili, prof. dr.
Seyidaa Onullahi, doktor Hac nasiri, mhndis
Mhmmd Sadiq Nayibi, doktor Sabir mani, doktor
Musa Mcid, mhndis Mhmmd Rza Krimi v
digrlrin, yeni fikirlri il mni zlrin clb etdiklrin gr minntdarlm bildirirm. Glckd
46

1(7)2012

yqin ki, eyx Sfiddinin trk eirlri trafnda yeni

tapntlar olacaq v onun mkmml divan trtib
olunacaqdr.
Qeyd etmk lazmdr ki, trkc eirlrinin dililik
baxmndan leksik (lvi) v morfoloji
xsusiyytlrinin rdbil lhcsin uyunluunun
tdqiqin, aradrlmasna mhndis Nayibi trfindn balanmdr.
Hseyn Mhmmdzad yazr ki, trkc yazlan
Qara mcmudn baqa, eyx Sfinin bir ne trkc,
farsca v rbc sri d olmudur:
1) Msnvi rhi (trkc) Bu srdn bir nsx
Ncfd mirl mminin kitabxanasnda 1099
ifrsi altnda saxlanlr; 2) Fna (farsca) Bu
srdn bir nsx Tehran Universitetinin mrkzi
kitabxanasnda 4209/4 ifrsi altnda saxlanlr; 3)
Sltl fqiy (rbc) Bu srdn, hllik,
mlumat yoxdur; 4) Thqiqat (trkc) Bu srin
bzi hisslri Qara mcmulr daxil edilmidir; 5)
Thqiqat (farsca) Bu srin ox blmlri
Sfvtus-sfa kitabna daxil edilmidir.
mumiyytl, lyazmalara mnasibtini bildirn
H.Mhmmdzad, onlarn taleyindn sz ar v
qeyd edir ki, Darl irad rdbil hrind eyx Sfi
mqbrsi mhllind saxlanlan yz min lyazmadan ruslarn v sonra Rza ahn qarti nticsind,
indi bir nsx d qalmamdr. eyx Sfinin Qara
mcmu srinin hisslrindn yalnz bir nsx
tannmdr v Mnaqibe eyx Sfi ad il
Tehranda siyahya alnmdr. Bizim (H.M.) bir ox
mdni abidlrimiz indi aradan getmidir v
bzilrindn yalnz bir-iki lyazma lddir Bu
lyazmalar bizim dini, mdni, tarixi, dbi tariximiz, kkmz, kimliyimiz v scrmizdir. Trkc
lyazmalarn bir hisssi evlrd saxlanlr. Bu nfis
lyazmalar tantdrlmal v qorunmaldr. Kemid
azrbaycanllar phlvi hkumti muzdurlarna etimad etmdiklri n trkc lyazmalarn gizltmi
v aradan xarmlar. Odur ki, indi bir ox trkc i
lyazmalar Ncf v Krbla kitabxanalarnda
saxlanlr.
Sfvts-sfa fars kitab il Qara mcmu
trk kitabnn bir-biri il balln aydnladrmaa
alan Hseyn Mhmmdzad prof. dr. Seyidaa
Onullahinin mddalarna saslanaraq nzr atdrr
ki, Tvkkl bin Bzzaz Qara mcmudn eyx
Sfiddinin oxlu rvayt v eirlrindn istifad
etmkl kitab fars dilind yazb v 1357-ci ild onu
tamamlayaraq Sfvts-sfa adlandrb. Hmin
Sfvts-sfan 1542-ci ild ah Thmasibin mril
Niati txllsl Mhmmdl Katibl irazi ikinci
df trkcy rvan trcm etmidir. ah Thmasib

Tarix

Niatiy bildirmidir ki, o dvrd eyx Sfiddinin

ksr mridlri fars dilini bilmirdilr. Niati
Sfvts-sfann trkcy trcmsinin mqddimsind yazr ki, n taliblr il sufilr parsi dilini
anlamazlar, gr trkcy dns qamu trk
mridlr, blk btn Trkstan alimlri andan fayda
grrlr ki, bunun nticsi d ox yaxdr (Nsxeyi
xtti kitabxaneye Saltkov edrin, sh. 8-9).
Yeri glmikn qeyd etmk lazmdr ki,
Sfvts-sfann XVI sr trk trcmsi
Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas Mhmmd
Fzuli adna lyazmalar nstitutu trfindn ap
edilmidir (Bak, Nurlan, 2006, 932 sh. Trtibilr
v nr hazrlayanlar: fil.e.d. Mhsn Nasoylu,
fil.e.n. Sevr Cabbarl, Rauf eyxzamanl.
Redaktoru, izahlarn v ltin mllifi: fil.e.d.
Mhsn Nasoylu).
Bu ilk nr trcmnin Sankt-Peterburq
hrindki Saltkov edrin adna ktlvi kitabxanada saxlanlan mtrcim nsxsinin AMEA Fzuli
adna lyazmalar nstitutundak fotosurti sasnda
v Tbriz nsxsinin fotosurtindn istifad olunmaqla trtib edilmidir.
Niatinin eyx Sfi tzkirsi trcmsi
Azrbaycan elmi ictimaiyytin XX srin ikinci
yarsnda blli olmudur. Mrhum prof. S.lizad
1966-c ild tamamlad hdanamd adlar
namizdlik dissertasiyasnda Niatinin bu trcmsinin Leninqrad (indiki Sankt-Peterburq)
hrindki Saltkov edrin adna ktlvi kitabxanada saxlanlan bir lyazmas haqqnda mlumat
verrk, onu ilk df rti olaraq eyx Sfi
tzkirsi adlandrmdr. Trcm hmin vaxtdan
Azrbaycanda el bu adla da tannmaa balanmdr.
M.Nasoylu qeyd edir ki, prof. S.lizadnin trcmy bu cr rti ad vermsi tsadfi olmamdr.
Trcmnin Sankt-Peterburq lyazmasnda kitabn
ad tam dqiqliyi il gstrilms d, Niatinin
mqddimdki qeydlrind tzkir sz
ilnilmidir. rb mnli Tzkir sznn trcmeyi-hal mnas da vardr. Mhz bunu nzr
alan Niati d istr eyx Sfinin hyatndan bhs
edn farsca sri, istrs d onun trkcy trcmsini Tzkir adlandrmdr. Btn bunlar nzr
alaraq, Niatinin szgedn trcmsini eyx Sfi
tzkirsi adlandrmaq daha mqsduyundur.
Bel bir mqam da nzr atdrlr ki, bn
Bzzazn Sfvts-sfa sri orta yzilliklrd
Mnaqibi-eyx Sfi ad il d tannrm (rb
mnli mnaqib sz mnqbnin cmidir:
lyaqtli ilr, trifli keyfiyytlr demkdir;
daha ox mhur din xadimlri n ilnir).

Sfvts-sfann orta yzilliklrd Azrbaycan

trkcsin edilmi digr bir trcmsind kitab el
Mnaqibi-eyx Sfi adlandrlmdr. Hmin trcmnin 1019/1611-ci ild Drgahqulu Kirmani
trfindn krlm bir lyazmas AMEA-nn
M.Fzuli adna lyazmalar nstitutunda saxlanlr
(ifri: M-268). Bu lyazmada bn Bzzazn
Sfvts-sfa kitab eyx Sfi mnaqibi kimi
tqdim edilir, farsca kitabn v onun mllifinin
adlar is gstrilmir. Niatinin eyx Sfi tzkirsi
trcmsi il mqayisd hcmc ox kiik olan bu
trcmd bn Bzzazn srindn yalnz ayr-ayr
hisslr dilimiz evrilmidir. Namlum mtrcimin
qlmindn xm bu trcm d, fikrimizc (M.N.),
XVI yzilliyin mhsuludur. Onun digr bir lyazmas
Tehrandak Milli kitabxanada saxlanlr ( 3608).
M.Nasoylu qeyd edir ki, ran alimi doktor Hseyn
Mhmmdzad Sdiq Tehranda 2001-ci ild nr
etdirdiyi eyx Sfiddin rdbilinin Qara mcmu
adl kitabna bu trcmdn d myyn hisslri
daxil etmidir. Mnaqibi eyx Sfi trcmsinin
1028/1618-ci il tarixli daha bir lyazmas sved
Upsala kitabxanasnda saxlanlr (onun fotosurti
M.Fzuli adna lyazmalar nstitutundadr FS645).
M.Nasoylu yazr ki, eyx Sfi tzkirsinin iki
mtrcim nsxsinin qarladrlmas mtnnaslq
baxmndan bir sra maraql mqamlar z xartd.
Mlum oldu ki, Niati eyx Sfi tzkirsinin
949/1543-c il tarixli birinci (Sankt-Peterburq)
nsxsini hazrlarkn Sfvts-sfada olan bzi
hisslri buraxm, bir il sonra 950/1544-c ild
hazrlad ikinci hissd is hmin hisslri trcm
edrk kitaba artrmdr. Bu, sasn, trcmnin son
iki babndak ayr-ayr kiik hiss v hekaylr aiddir. Bundan lav nsxlrin mqayissi gstrdi ki,
Niati eyx Sfi tzkirsinin ikinci nsxsini hazrlarkn onu birinci lyazmadan, sadc olaraq, krmmi, myyn mqamlarda trcm zrind
yenidn l gzdirmi, onun mtnind redakt
sciyyli myyn dzlilr, dyiikliklr d
etmidir. Msln, birinci nsxnin dibasinin
sonundak bir eir parasnda o, trcmdki eirlrin
zn mxsus olduunu bildirir (slind is bel deyildir, eir paralarnn oxu farsca mtndn bir qdr
srbst kild edilmi trcmlrdir) v s.
Orta srlr aid trkc mtnlrin oxunda olduu
kimi, eyx Sfi tzkirsinin lyazmasnda da imla
sabitsizliyi, yni eyni szlrin mxtlif qrafik variantlarda yazlmas hallar zn gstrir.
eyx Sfi tzkirsinin dili (leksika) mvzusunda namizdlik dissertasiyas 1973-c ild AMEA
1(7)2012

47

Tarix

Nsimi adna Dililik nstitutunun mrhum mkda

filologiya elmlri doktoru vz Sadqov trfindn
tdqiq edilmidir.
Qara mcmu il laqdar olaraq z aradrmalarn davam etdirn prof. dr. Hseyn
Mhmmdzad qaranlq msllrin aradrlmasnda fal olma diqqt mrkzind saxlayr v ikinci
nrin mqddimsind yazr ki, Qara
mcmunin tapld hisslrd risallrd, nzm
v nsrl yazlm srlrd bu iki beyt yazlmdr:
Sfim, safim, gncin nmaym,
rk drd crm drd bi dvaym.
Bu varlqdan yol Avana apardm.
Bu yoxluqdan rn tk xaki-paym.
Bellikl, prof. dr. Hseyn Mhmmdzadnin
sas mqsdi trkc (azrbaycanca) Qara mcmu
srini fundamental kild trtib etmkdir.

Roza Eyvazova
A look at The black journal
By Sheikh Sefieddin
Summary
The second edition of the Black journal compiled by doctor Huseyn Mahammadzade, an
Iranian scientist and professor, has been published in 2007, in Akhtar publishing house in
Tebriz. This journal comprises 371 pages and
was systematically compiled in the Arabic
Alphabet in fourteen parts. The Black journal is a unique work dealing with Sheykh
Sefieddins sect and his life. Sheykh Sefieddin
busied himself with literary activities and
wrote poems in the Turkish, Persian and Gilek
languages.

(II XIX - XX )


,,

.
,
,

,
.

().

,
(1).

? 48

1(7)2012

,
,
, .

, ,
.
(2) , , ,
,

.
. ,


.
.
, ,
. ,
-

(3).

. ,

,
(4).
,

,
,
(5).
,
,
.
, . ,

Tarix


,

(6).

,

,
,

(7).
,
1 .
1848
:

,
, ,

(8).
1917
, 2 (1855-1881)
.
19

, .
,
.. ,
..
, 1849


, : ,

,
, - ,
;
,
(9).

,

,

,

.


.

,
.



. , .


..
.. :
:

, -
,
,
(10)
( ..).

, . .
, . ,

.
, , !
. . ?
(11) .
,

, .
, ,
. , , ,

, ,
(12) , ,
.
: ,
, ,

.
, . ,
, (13).
: ,

,
.
, ,
,
:
,
(14).
. ,


,
(15).

, ,
. , ,

,
,
,
,
(16).
-,
? .
-
,

, ,

,
.
,
,

, ,
(17). ,
:
? 1(7)2012

49

Tarix

,
. 3-
(1908 - 1912 .) ..

,
-

.
,

, ,
(18).

. , ,

.

, . ,
1872
,
(19).
,
,


(20).

,
, , (21).
,
.
,
.
,
(. ), (22). ,
50

1(7)2012

.

,
, ,


(23). , ,

(

,
- ) , , ,
(24).

, ,
,

(25),

(26).
,


. . 1905 - 1907 .
,

.
,
.
3-

16-21 1906 .

- , .
, ,

,

(27).

,
.

(28).
1905 .
-


.
, ,
, , ,
; . 1905 .
5 , 1910 . 8 , 10 - 20 . (29).
( )
,
.. ,
. 7 1912 .


, ,

, (30).

,
, , , ,
,
,
(31).
,

, ,
- ,
,
(32).
,


-

Tarix
. ,
, - . , - , , , , - ,
, - ,
, , (37).
- -- .
(33).


- (2.4.1912 .,
827) ,
, - , ...


( - . .) .

,
(34).

. ,
,
,
(
), ,
--
,
, , (38). ,
.. (35). , -
, - .

, - ,
, -
. , - , - .
(20 ..) ,
,
(
14 (36).

11.2.1912 . 4
): 1 -
,
; 2
,
. (39).
,

,

,
,
,

(40).
, ()
( 17.7.
1912 . 3661

)
- 2, - 7,
- 18, - 3, ( 1900-1910
.) 17 . (41)

(
) 16
1912 415 ,


. -
, -, (42).

,
,

1(7)2012

51

Tarix
, .
, , - ,
- (45).

,
. . , ,
, .
5 . , 90- I
, , (49).

,
(46),
--
- ,
(43).

--
-,

,

,
.

,
.
,
(50).
,
.
,
1906
,
,
. ,



50 .


, (51).
, - ( (
) 30 ), , :
( ,
; , , )

(, - ,
, , ;
, , , , , - (
) - 5). 9- . - (47).
: 2 , 3 4
, 9 14
. - (52). , - - - - , , - ,
.
.. , , . .
53270 . - , , ,
(44). - 3 ;
, ,
, - (48).
; 9- -

, , : 52

1(7)2012

Tarix
, .

.
: , , 6 . ,
, .
10%.
10 15 15
. ,

(53).
,
, .


. ,
,
, (
, , )

.
,
.

, ,
.

- ,
,
,
(54).
,
,

,
, ,
.
,
, , ,
.
,

,
,
.

,
,
,
,
, , , , (55).
17 1905

, , ,
.
() (56)
,
,

,
.

(57).
IV (15
1914 .)
.
(58),


, ,
, .


.

..
.

.. .

, -

.
,

,

(59).


. ,


, .
:
-
,
- 20
-
, 35 ,
-

,
-

- ..
.
(60).
,
, :
, ,
, , , , . , ,
, , ,
.

,
,
1(7)2012

53

Tarix
. , 1914


,

.

,

, , .

,

,
.
,

.
:
1. : . 291, . 6, . 3648,
. 1-2; . 9, . 549, . 72-73.
2. , 1911, 15 ,
5, . 207.
3. , 1916, 30 ., 24.
4. , 1885, 204. //
.
. . 1962. . 110.
5. .
. , 1962, . 110.
6. .
. , 1962, . 110.
7. .
. , 1962, . 110.
8. .: : . 821. . 133. .
484. . 25-26 .
. 1
,
. ..// .
2002. 5. . 19; . . 2. . 2006. . 199. .
9. .
. 2. .-. 1937. . 379.
54

1(7)2012

10. .
. . . 1982. .
83.
11.
// . 1909. 4
. 121.
12. , 1905, 22 .
13. .
. . 1962. . 110.
14. .
15. .
16. , 1911, 5 ,
5, . 208 - 209.
17. , 1911, 30 .,
2, . 54 - 55.
18. , 1909, 11 .
19. , 1913, 8 .
20. , 1893, 5 .
21. , 1913, 28 .
22. , 1913, 28 .
23. , 1914, 20 .
24.
. - , 1916, 14 .,
202.
25. , 1914, 20 .
26.
// , 1916, 30 .
27. III
16 - 21 1906 . , 1906,
. 8, . 9.
28. , 1915, 29 .
29. : . 524, . 1, . 49,
. 2, 4, 5, 13, 40.
30. , . 31, 48, 49.
31. , . 14, 15
32. , .16, 17.
33. : . 524, . 1, . 49,
. 17.
34. : . 524, . 1, . 49,
. 18.
35. .
36. : . 524, . 1, . 49,
. 18, 37; . 48, . 1, 2, 6, 14.
37. , 1905, 22 .
38. , 1906, 1 ; ,
1906, 2 .

39. : . 524, . 1, . 49,

. 32.
40. : . 524, . 1, . 49,
. 32.
41. , . 28, .170 - 171 ;
. 132, . 1, . 24, . 24.
42. : . 132. . 1, . 53,
. 35.
43. : . 132. . 1, . 53
, . 36.
44. , 1905, 22 .
45. .
46. , 1915, 3 .
47. . 1915. 3 .
48. . 1915. 3 .
49. , 1902, 22 .
50. : . 291, . 15, .
10214, . 10.
51. , 1905, 24 ; 1907,
23 .
52. . 1907. 4
. 19; 5 . 21.-
.
53. . 1907. 4
. 19; 5 . 21.-
.
54. , 1905. 8 .
55. . 1915. 8 .
56. I -15 1905 .
, II 13 - 23
1906. , III
16 - 21 1906 .
.
57. ..
. (1900 - 1917),
, 1997, . 145.
58. , 1914, 1 , 120, 5
, 123; , 1915, 8 .
59. . - ,
1914, 21 , 137.
60. ..
1 - . . . .,
, 1993, . 99.

Esmira Vahabova
About situation of Azerbaijan clergy and
establishment of muslim clergy seminary
Summary
The state of the Azerbaijani clergy in the Russian colonial policy,
as the well as the necessity of establishment of a Muslim theological
seminary in one of the Northern Azerbaijan cities to be able to help
clergymen in getting religious education and to provide well-off life
for the Muslim clergy in general, are contemplated in the article.

ctimai fikir

?

( ,

)

.
,

,

.



-,
.


. -
, .

,

-
.


, ,

- ,

.
-
, .


.
,

,
;



.

,

?


?
?
?
?

?
.

,



.

.
-
.



,
,


,

. , ,

1(7)2012

55

ctimai fikir

,
.
,
.


.
,
-
- -




,

. -
-



.

.


:

,

-

.

56

1(7)2012

; ,

.

.
(-)
. ;
-



;
-
,
.

:
, ;
,
.


,
,


.
-

-
, .
-

,

.
-

.


, ,
. . ,
,
.

,
-

-
.


.
..
-

. (
-).
,

.

, ,

ctimai fikir

.

-
( ) .
( )
,
-- (

)
.

- , ,

.
,
,
.

. ,


, ,
-
,
. ,
-
.
,

, -
,

.


.
-
.


.
..
: . ,
.
,
-
-

,


,
.
-
.
,
-
. ,

-

. .
,




.
,

.

- ,
. ,
( )
,
.


-


.


,

.

1(7)2012

57

ctimai fikir

,
.

,


.
.

.

, .
.

, ,
.


,
- -
.
,

.

,


58

1(7)2012

. ,

,


.
,
() ,


. ,
.
.


-



.


:


?

,


?



.

,
.
-

. -
,
,

, . , -
,
,
.
. -


.
,
,
,
,
-


, -
- .



,

.

, -

ctimai fikir

.

.

.
,

,
. ,
-
.
-

.

,

.


.
, ,


.

.
- ,
.




,

.

,


.

( , )

. ,

,

.


.

.
..
.

.

,

.

.

.

.

:
-

.



.
-
.


,



, ,
.


,
,

,

.
,

, ,

.

-



, , ,

. -
1(7)2012

59

ctimai fikir

.

.
, -

.
, , , ,
.

,

.

?
,

,
, ,
.


.
.
,


.



.

.
60

1(7)2012

?



,

,

.



:
-
, .
;
;
;
,
;
. ,
-,
.
-

.

.
,


.

.

-

-

.
. -

-
.

-

.



.
(,
, ,
.)


,


,
, -

.

.

, ?
,
. - . ,
-
.
( )

ctimai fikir

.



.


.

- .

-
:

.

.



.
-
.


.


.

.

.


,

, , - .
: ,






.



.
,

.
.
,
.



.
, ..

.
,

,
- .
.



.
-

,
.
,


-
.
.

.
,
.

.

,
,

.
.
.. ,
.

.
, - . --


.
.

.
1(7)2012

61

ctimai fikir

. . ,
,
.

.
.
.


.
-
.

.
-
,
,
.

.

,
,
.
,
-
,
,

62

1(7)2012

. ,


.

-
.





.


. -
.
. ,

.
, , ,
, , ,
-,

,
- . .
, . - ,
. .

-

.

.


.

,

.

,
-
,
.
.
, -,
, ,
,
,
.
.
.
1- -,
- -
- -
, ,
,


, -

ctimai fikir

-
.

.

,
,

, , .

, .
1- -
.
-
.
.

.

-
, ,
.

(- ) .
.
,
(
,
)
.


.
.

-

.
-
.
- .
,

.

,
, .

,
.
- , -
.

(), , -
, ,

.
, -

,



,

? , ,
,
.
,
- .

, w w . w,
, w
,
,

w. w,
w

. w w w .
1(7)2012

63

ctimai fikir

Rasim Abdullayev
AMEA rqnaslq institutunun
dissertant

Biomxtliflikl mdni
mxtlifliyin ahngindn
doan Azrbaycan reall

Qloballaan dnyada mdniyytlraras dialoqun hmiyyti zn daha qabarq formada bruz

vermkddir. Mhz bu hmiyyt drk edilrk,
qeyd olunan msl son dvrlrd istr dnya
ktlvi informasiya vasitlrinin, istrs d elmi,
siyasi, mdni aradrmalarn, beynlxalq konfrans,
forum v simpoziumlarn mzakir mvzusu
olmudur. Bu gn Azrbaycan Respublikas da bu
prosesdn gerid qalmayaraq, bu sahy thflr
verir v bir ne ildir ki, Bak hri bu mvzuda
keiriln bir ox beynlxalq konfrans v tdbirlr
ev sahibliyi edir.
Bu cr mhtm tdbirlrdn n sonuncusu
2011-ci il aprelin 7-dn 9-dk Bakda keiriln
mumdnya Mdniyytlraras Dialoq Forumu
olmudur ki, o, miqyasnn geniliyin, itiraklarn
trkibin, trfda qismind clb olunan beynlxalq
qurumlarn sayna v formatna gr dnya
sviyyli ilk mdniyyt tdbiri kimi yadda
qalmdr. Bel ki, 80 lkdn 450-y yaxn yksk
sviyyli qonan itirak etdiyi v dnyada
mdniyytin tblii il mul olan Avropa uras,
YUNESKO, SESKO, TRKSOY v digr nfuzlu
beynlxalq tkilatlarn ilk df olaraq bir araya
gldiyi bu Forum dnya mediasnn byk diqqtin
sbb olmu, bu tdbirin hmiyyti haqqnda bir
ox mqal, thlil v reportajlar yaymlanmdr.
Bu Forum v elc d vvlki illrd
Azrbaycann paytaxtnda keiriln digr konfrans
v tdbirlr, bu lknin gnmzd dnyann n
aktual mslsi olan mdniyytlraras dialoq
prosesind qabaqcl rol oynamaq arzusunu gstrir.
Bunun
sbutu
kimi,
Bak
hrinin
Mdniyytlraras Dialoq Paytaxt elan olunmas n hazrlq ilrinin grlmsi il bal
Azrbaycan mdniyyt v turizm nazirinin televiziyada sslndirdiyi aqlaman da qeyd etmk
olar. Bu sah il yaxndan tan olan bir xs kimi,
mnim n burada tccbl he n yoxdur. nki,
bir ne ildn bri Azrbaycann bu sahy verdiyi
thflr, Bak hrind keiriln oxsayl beynlxalq tdbirlr bu msld ona tam haqq verir.
Ancaq msly digr trfdn baxdqda
Mdniyytlraras Dialoq Paytaxt statusuna
sahib olmaq istyi il, bu sahd he d az ilr gr64

1(7)2012

mmi Rusiya, Qazaxstan, spaniya, Trkiy,

ordaniya, Sudiyy rbistan, Qtr v s.
dvltlrin paytaxtlar da x ed bilr. nki bu
dvltlr d mdniyytlraras dialoq sahsind bir
ox tbbslr imza atm, bzilri htta BMT
sviyysind beynlxalq konfranslar, zirv toplantlar tkil etmidir.
Bununla bel mnc, bu msld Baknn daha
layiqli olduunu sbut edn, Azrbaycan v onun
paytaxtn baqalarndan frqlndirn, ona xsusi
zllik vern bir sra chtlr mvcuddur ki,
myyn qdr determinist yanama il onlarn bir
nesini aada sadalamaa alacaam.
a) Tbit-cmiyyt mnasibtlri haqqnda
elmi rylr.
Tarix boyu, insanla tbitin arasnda olan zvi
ballq diqqtlri tbii faktorlarn sosial hyatda
oynad inkar olunmaz rola kmidir. Hl qdim
dvrlrdn balayaraq ksr grkmli alim v
filosoflar tbii raitin v corafi mkann insan
cmiyytinin inkiafna, onun xsusiyyt v
mnviyyatna tsiri haqqnda bir ox fikirlr
sylmilr. nnvi olaraq tarixin atas
adlandrlan yunan tarixisi Herodot (b.e..484 b.e..425 ) v tibbin atas adlandrlan v tibb
elminin banisi saylan Hippokrat (e. 460 - e. 377),
elc d Demokrit (b.e..460 b.e.. 370), Aristotel,
(b.e..384 - b.e..322), Polibi (b.e.. 201- b.e..120),
Strabon (b.e..64/63-c il - b.e..23/24-c il) kimi
qdim yunan filosof, tarixi v corafiya alimlri
corafi mhit v onun iqlim, torpaq, landaft, flora
v fauna kimi ayr-ayr komponentlrinin cmiyyt
v xalqlarn taleyindki hlledici roldan bhs
etmilr (11, s.278-306; 7, IV, s.601; 15, I, s.363;
16, s.267).
Orta srlrd yaam byk islam tarixisi v
filosofu bn Xldun (1332-1406), ilk df olaraq
tbii v corafi amillrin sivilizasiyalara tsiri il
bal mkmml nzriyy irli srmdr. O,
znn mhur Mqddim srind Mlayim
v srt iqlimlr, havann insanlarn (drisinin) rngin v bir ox baqa hallarna tsiri adl fslind
Yer krsini 7 iqlim qurana blr, onlardan
imala yaxn olanlarn srt soyuq, cnub v ona
yaxn olanlarn qzmar isti, imal v cnub arasnda

ctimai fikir

yerlnlrin is mlayim iqlimlr malik olduunu

bildirir. bn Xldun bu blmd qeyd edir ki, hddn artq soyuq v ya isti olan blglr sivilizasiyann inkiaf n lverili deyil, amma mlayim
iqlim malik blglrd is elm, sntkarlq v
maddi mdniyyt formalar, orann sakinlri d
daha fiziki, qli v xlaqi baxmdan daha mkmml olur (19, s.82).
bn Xldunun fikirlri sonradan oxar kild
fransz filosoflar Jan Boden (1530-1596), arl Lui
Montesky (1689-1755) v Oqst Kont (17981857) trfindn irli srlmdr. Hminin,
corafi amilin v tbii mhitin br tarixin v sivilizasiyasna tsiri bard Ibn Xldunun dediklri,
ingilis tarixilri Henri Tomas Bokl (1821-1862),
Arnold Toynbi v sair Avropa alimlrinin ideyalarna gcl tsir gstrmidir.
Yuxarda qeyd ediln fikirlri ehtiva edn v
masir dvrd corafi determinizm ad il tannan
konsepsiyann yaradcs fransz mtfkkiri Jan
Boden (1530-1596) hesab edilir. Onun ideyalarna
gr tbii faktorlar arasnda n sas rolu bu v ya
digr lknin iqlimi oynayr. Bu mtfkkir d bn
Xldun kimi balca olaraq iqlim blgsini
frqlndirir: cnub, mlayim v imal. Bodenin
fikrin gr, sivilizasiyan inkiaf etdirmk mlayim blglrin sakinlrin baqalarndan daha artq
myssr olur (16, s.268).
Corafi determinizm ideyasn daha sonra baqa
bir fransal alim arl Lui Montesky da inkiaf
etdirmidir. 1748-ci ild nr olunmu Qanunlarn
ruhu haqqnda adl sas srind Montesky
cmiyytin hyatna corafi mhit faktorlarnn
tsiri bard nzriyy ilyib hazrlamd.
qlimin gc dnyada n birinci gcdr - deyn
Montesky iddia edirdi ki, iqlim raiti insann individual xsusiyytlrini, xarakterini v tmayln,
onun bdn quruluunu myyn edir (2, IV, s. 209210, 223-239).
XIX srdn balayaraq corafi determinizmin
inkiaf etdirilmsind ncllk tdricn alman alimlrin kedi. ohan Herder (1744-1803), Alksandr
Humblt (1769-1859) mmanuel Kant (1724 1804), Georq Vilhelm Fridrix Hegel (1770-1831) v
sair alman alimlri tbii raitin ictimai-siyasi
inkiafa tsirini aradrmlar.
ohan Herderin fikrin gr, sivilizasiyann
inkiaf daxili v xarici faktorlarn tsirlri il ba
verir. kinciy o fiziki tbiti, sasn d onun iqlim,
torpaq v corafi mvqe kimi nsrlrini aid edirdi
(10, s. 169-192).
mmanuel Kant corafiya mhazirsind fiziki

mhitin mnvi corafiyaya (milli xsusiyyt),

siyasi corafiyaya, ticart corafiyasna (iqtisadiyyatna) v ilahiyyat corafiyasna (dinlrin
razi blgsn) tsiri haqqnda fikir sylmidir
(12, VII, s. 352-372).
Hegel d znn Flsf tarixi srind
corafi mvqeyin hmiyytin v hr hans xalqn
istehsal ruhunda tbit amilinin buraxd iz
diqqti clb etmidir (8, VIII, s.76).
Yuxarda qeyd olunan mtfkkirlrl yana,
digr sadalamadmz alimlr d tbii faktorlarn
cmiyyt hyatnn mxtlif sahlrin tsiri il
bal oxlu fikirlr sylmilr. Burada xsusi il
vurulamaq istrdim ki, istr Ibn Xldun, istrs d
ondan sonra gln Hegel, Toynbi v penqler
(1880-1936) kimi alimlr tbit, iqlim v mdni
raitl bal zahiri frqliliklr baxmayaraq,
briyytin eyni xarakter malik olduunu vurulamlar. Mn bel glir ki, bu amillrin insan v
xalqlarn hyatna v xarakterin tsirini
mtlqldirmyin doru olmad kimi, onu tam
inkar etmk d dzgn olmaz. qlim v tbii raitin
tsiri il bal fikirlrd myyn hqiqtin
olduunu, Azrbaycann timsalnda da grmk
mmkndr. Bel ki, bu lknin biomxtlifliyi il
mdni mxtlifliyini mqayis etsk, burada
maraql uyunluqlarn olmasn akar etmk olar.
Bunu tsdiq etmk n lknin tbii v ictimai
mhiti arasnda bzi paralellr aparaq.
b) Azrbaycan Respublikasnda bioloji v
mdni mxtliflik.
Mlum olduu kimi, Azrbaycan Respublikas
nadir corafi mvqeyin v mxtlif iqlim
quraqlarnn mvcudluuna gr zngin biomxtlifliy malik lkdir. Bel ki, 1956-c ild mhur
iqlimnas B.Alisovun (1891-1972) hazrlad
iqlim nvlrinin tsnifatna sasn, hava
ktllrinin corafi tiplrin v atmosfer
sirkulyasiyasnn xsusiyytin gr 13 iqlim
qura ayrlr. Bu tsnifata istinad edsi olsaq, qeyd
ediln 13 iqlim qurandan 9-u Azrbaycan
razisind mahid olunur.
Hal-hazrda dnyada geni yaylm, V.Kppen
(1846-1940) trfindn tklif olunan, temperatur
rejimi v rtubtlilik drcsin sasn iqlim tsnifatna gr is, Yer krsind 11 iqlim tipi mvcuddur ki, bunlardan da 8-nin Azrbaycanda olduu
myyn edilmidir. Mtxssislrin fikrin gr,
lk razisinin corafi mvqeyi, relyefin
mrkkbliyi, Xzr dnizinin yaxnl, il rzind
yer sthin dn gn radiasiyasnn bolluu,
mxtlif mnli hava ktllrinin tsiri altnda
1(7)2012

65

ctimai fikir

olmas v s. burada iqlimin mxtlifliyin sbb

olmudur.
Azrbaycan Respublikasnn tbii raiti haqqnda olan etibarl mnblrd qeyd olunur ki, onun
razisind qeyd ediln iqlim zonalar zr 4500-dn
ox ikli, ali sortlu bitki nv qeyd alnmdr.
Nisbtn byk olmayan respublikann razisind
dnyada rast glinn btn bitki tiplrinin demk
olar ki, hams yaylmdr. Nvlrin mumi sayna
gr, Azrbaycann floras regionun baqa
lklrin nisbtn xeyli zngindir. Mtxssislr
bildirir ki, Azrbaycan Respublikasnda florann
zngin v bitki rtynn rngarng olmas, onun
fiziki-corafi v tbii-tarixi raitinin mxtlifliyi
v hminin uzaq floristik sahlrin tsiri altnda
formalam mrkkb tarixi il laqdardr (14).
Mnblrd hminin gstrilir ki, Azrbaycan
Respublikas razisind tbii raitin mxtlifliyi il
laqdar onun heyvanlar almi d ox rngarngdir.
Respublika razisind faunann 18 min nv qeyd
alnmdr. Bioloji nv mxtlifliyi v heyvanlar
alminin d ox rngarng olmasnn sas sbbi
kimi regionun geoloji tarixi v mxtlif iqlim raitinin olmas gstrilir. Azrbaycann heyvanlar
alminin znginliyi bard ilk mlumata, qdim
rq syyahlarnn yazlarnda rast glmk olar.
Memarlq abidlri, qdim qaya v dalar zrindki mxtlif heyvan tsvirlri dvrmz qdr glib
atmdr (13).
ndi is glin baxaq, yuxarda sadaladmz
corafi v tbii mhit raitinin tsiri mslsi,
Azrbaycan xalqnn hyat v raitind z ksini
n drcd tapb?
Mlum olduu kimi, Azrbaycan razisinin
lverili tbii-corafi mhiti hl qdimdn insanlarn burada mskn salmasna v sivilizasiyann n
qdim mrkzlrindn biri olmasna rait yaratmdr. Antik mlliflr Herodot, Polibi, Strabon,
Ptolomey v b. z srlrind Azrbaycann corafi
mvqeyi, tbiti, yaay mntqlri, burada
mskunlam mxtlif tayfalar v s. haqqnda
mlumatlar vermilr. Strabon znn 17 cildlik
"Corafiya" srind burada yaayan mxtlif dilli
v lhcli 26 alban tayfas bard mlumat verir
(17, s.501-505).
Azrbaycan xalqnn tkklnd itirak etmi
bu qdim etnoslar, Qafqaz regionunda yaranm
qdim mdni mhitin formalamasnda, hminin
btvlkd Yaxn v Orta rqin ictimai-mdni
hyatnda, qdim dvltilik tarixind ox mhm
rol oynamlar. Azrbaycan xalq tarix boyu qonaqprvrliyi v tolerantlndan dolay, mxtlif
66

1(7)2012

millt, din v mdniyyt nmayndlrin qucaq

aaraq, onlara z qoynunda yer vermidir.
Msln, Babil hkmdar II Navuxodonosorun
(e.. 586-c il) Yeruslimi (indiki Qds) zbt etmsi
nticsind talan olmu udeya arlndan qaan
yhudi kknlri Azrbaycan torpanda zlrin
snacaq tapmlar. Sonradan da yhudilri kimi
tannan bu xalq artq 2500 il yaxndr ki,
Azrbaycan razisind mehriban mnasibt raitind yaayaraq, z dini v milli adt-nnlrini
indiy qdr qoruyub saxlamlar (18, s.10).
VII srdn sonra Xilaftin trkibin daxil olan
Azrbaycan razilrin xeyli rb tayfas
kmdr. z lklrindn ba gtrrk, sasn
indiki amax rayonu razisind mskunlaan bu
tayfalar, el hmilik burada qalaraq, yerli xalqla
qaynayb-qarmd. Hmin dvrdn balayaraq
indiy kimi Azrbaycanda rb etnonimli knd
adlar meydana glmidir. Bu hadisnin izlrin irvan toponimikasnda (rbmehdibyli, rbbsr,
rbqardabyli, rbqubal, rbsarvan, rbocaq, rbqdim, rbalba, rbahverdi,
rbcbirli), Naxvan toponimikasnda-rbyengic, Qbl rayonunun Vndam kndinin
mhlllrindn birinin rbli istilah il adlanmasnda tsadf olunur (1, II, s.22).
Nisbtn yaxn tarixd, yaadqlar Yaxn rq
lklrinin xalqlar il yola getmyn ermnilr 19cu srin vvllrind ktlvi kild Azrbaycann
tarixi torpaqlarnda krlrk, burada mskn
tapmlar. Xalqmz geni rklilik gstrrk
kkn ermnilr z torpanda yer vermi, onlar
lknin n sfal gulrind yerldirmidi...
Azrbaycan ar Rusiyas trfindn ial
edildikdn sonra, daha dqiq desk, 19-cu srin 30cu illrindn balayaraq onun razisind ruslar da
mskunlamaa balad. ar Rusiyas dvrnd
minlrl rus ailsi Azrbaycana srgn edilmidir.
Onlar sasn Rus Pravoslav kilssindn ayrlm,
xristianln molokan triqtin bal ruslardan
ibart idilr v etiqad etdiklri triqt gr ar
hkumtinin qzbin dar olub, Rusiyann
mrkzindn Qafqaza krlmdlr. Hmin ruslar tez bir zamanda burada zlrin yurd salb, yerli
azrbaycanllarla yaxn dost mnasibtlri qurmular. Hazrk vaxtda onlar hl d smayll rayonunun vanovka kndind, Gdby rayonunun
Novosaratovka, Novoivanovka, Qorelsk v
Slavyanka kndlrind, Goranboy rayonunun Rus
Borisi kndind, amax rayonunun uxuryurd,
Qzmeydan v Naaraxana kndlrind kompakt
halda yaayrlar (3, s.350-388.).

ctimai fikir

XIX srin vvllrindn Azrbaycanda ermni,

rus v alman halisinin mskunladrlmas
nticsind onun razisind qeyri-aborigen
etnoslara amil olan yaay msknlri yaranmdr.
Ayr-ayr xalqlarn Azrbaycana k etmsi
prosesinin XX srd d davam etmsini grrk.
Bel ki, Sovet ttifaq rhbri . Stalinin gstrii il
1944-c il noyabr aynda zlrinin zli ata-baba
yurdlar saylan Grcstann Ahska mahalndan
Orta Asiya v Qazaxstan llrin srgn ediln
Ahska trklri XX srin 50-ci illrind brat
alsalar da, tarixi torpaqlarna qayda bilmirdilr.
Bel bir raitd, 1958-ci ilin sentyabrndan Ahska
trklrinin ilk dstsi Azrbaycana glmy balad.
Azrbaycan hkumtinin qrar v razl sasnda
Orta Asiya v Qazaxstanda srgnlk hyat keirmi ahskallarn bir hisssinin respublikann Saatl,
Sabirabad, Quba v Xamaz rayonlarnda mskunlamasna baland. Azrbaycann adlar kiln
rayonlarnda bu etnosa aid onlarla kndlr salnd.
Ahska trklrinin Azrbaycanda mskunlamasnn ikinci dvr is 1989-cu ilin yaynda bu
etnosa qar evrilmi Frqan hadislri il
baldr. Cinaytkar nsrlr trfindn dinc, zhmtke ahskallara qar tkil edilmi bu qrndan
sonra halinin burada da yaamas qeyri-mmkn
oldu. Ntic etibar il gc-bla il zlrin yaay
raiti yaratm hali Orta Asiya v Qazaxstandak
evlrini trk etmk mcburiyytind qald. Bu
dvrd d onlar yen Azrbaycan xalqna pnah
gtirib, onsuz da ki, Ermnistann ial nticsind
byk sayda qaqnlar ordusuna malik olan lkd
snacaq tapdlar. Bellikl, XX srin sonunda
respublikann etnik xritsind Ahska trklrin
mxsus yeni yaay msknlri yaranm oldu.
Hazrda respublikada 100 mindn artq Ahska trk
yaayb-yaradr. Onlarn hr biri Ahska adl zli
torpaqlarna dnmk arzusu il yaasa da,
Azrbaycan zlrin ikinci vtn sayr. nki onlar
hm dvlt, hm d Azrbaycan xalqnn qays il
hat olunmular (6, 10-40).
Grndy kimi, znn qdim tarixi, maddi v
mnvi mdniyyti, hm d zngin etnik trkibi il
mhur olan Azrbaycanda srlr boyu mxtlif
dinli v etnik mnli xalqlar yaayb-yaratmlar.
Bu xalqlar sayca azlq v oxluq tkil etmlrindn
asl olmayaraq, zlrin Vtn saydqlar bu mmlktd daim dinc, min-amanlq raitind
yaamlar. Bunun bir sbbi d biz gr
Azrbaycann oxsayl v aparc etnosu saylan
trksoylu azrbaycanllarn bu razid yaayb,

sayca onlardan xeyli azlq tkil edn btn

xalqlarna doma mnasibt bslmsi, burada arxayn yaamalarnn qaysna qalmas il izah
edilmlidir. El bunlarn nticsidir ki, tarixn
Azrbaycan znn polietnikliyi - yni qoynunda
onlarla xalqlar, milli azlqlar v etnik qruplar
saxlamas il seilir. Azrbaycan blk d yegan
dvltdir ki, onun razisind bu gn dnyada analoqu, oxar olmayan etnik azlqlar yaayr. Misal
n, Azrbaycan Respublikasnn imal-rq
hisssind, Byk Qafqazn ahda platosu boyunca ahda etnik qrupu yaayr. Bu blgdki
etnoslar Quba rayonunun Buduq, Cek, lik, Haput,
Qrz, Xnalq v Yergc kndlrinin adlarna
mvafiq olaraq buduqlular, ceklilr, liklilr, haputlular, qrzllar, xnalqllar, yergcllr adlanr. Say
etibar il az olsalar da, bu kndlrin hrsinin halisi ayr-ayrlqda bir etnik qrupdur. Bu yeddiliyin
hr birinin zn as adt-nnsi, mdniyyti,
htta ayrca dili mvcuddur. Onlar mnsub
olduqlar kndin dilind danrlar, baqa szl, hr
kiik kndin znn dnyada he oxar olmayan
unikal bir dili var. 5000 illik tarix malik olan
ahda alqlar fenomeni tkc Azrbaycan tarixind deyil, hm d br tarixind n zngin etnoqrafik dyrlrdn biri, fsanvi yaay mntqsi
hesab olunur. ahda alqlarnn cdadlar bard
mlumatlara Strabon v Plininin srlrind rast
glinir. Bel ki, bu alqlarn, yuxarda qeyd etdiyimiz qdim yunan alimi Strabonun "Corafiya"
srind gstrdiyi, hrsi z dilind danan 26
alban tayfasndan olduqlar gman edilir (9, s.93).
O da qeyd olunmaldr ki, Azrbaycan zn
vtn sen bu millt v etnoslar tarix boyu z milli,
mdni v dini adt-nnlrini qoruyub saxlaya
bilmi v bu adtlr buradak digr xalqlarla onlar
arasnda he bir qardurma v ya ixtilafa sbb
olmamdr. Hazrda lkd milli azlqlarn 20-y
yaxn mdniyyt cmiyyti faliyyt gstrir.
Elc d respublikada 1000-dn ox mscid, 22
kils, alt sinaqoq v digr dini mbdlr faliyyt
gstrir. 2010-cu ild Azrbaycanda 102 mxtlif
tmayll dini icma qeydiyyatdan keib v bununla
da lkd dini qurumlarn say 534- atb. Bunlarn
hams lkd olan tolerantlq v qarlql ehtiram
mhitinin bariz nmunsidir (4, s.6).
Maraqldr ki, lkdki oxsayl milltlrin
etiqad etdiklri mxtlif dinlr d monolit olmayb,
hr biri z daxilind mxtlif qollara ayrlr. Misal
n, Azrbaycanda xristianlq znn pravoslavlq,
katoliklik v protestantlq qollar, habel mxtlif
sektant icmalar il tmsil olunmudur. Hazrda
1(7)2012

67

ctimai fikir

Azrbaycanda pravoslavlq rus v grc pravoslav

kilslrindn ibartdir. Azrbaycanda hminin
pravoslavlqdan xm khn ayiniliy mnsub 11
malakan icmas da faliyyt gstrir. Malakanlar
xsusi slahiyyt malik kils iyerarxiyasn rdd
etdiklrin gr onlarn kilssi yoxdur, dini ehkamlar is xsusi "ayin kitablarnda" verilmidir.
Azrbaycanda yhudilik dini d yekcins deyil.
Burada yhudi icmas - da yhudilri, kinazi
yhudilr v grc yhudilri icmalar mvcuddur.
sasn Bak, Quba v Sumqaytda yaayan
yhudilrin lk zr btvlkd say 16 mindir.
Azrbaycanda n geni yaylm slam dini d
burada mxtlif qollarla - i-imami, snni-hnfi,
afii mzhblri v habel yenic yaylmaa
balam sufi triqtlri il tmsil olunmudur.
mumiyytl, son zamanlar lkd yaradlan dini
srbstlik v etiqad azadl buraya bir sra qeyrinnvi din v mzhblrin yol tapmasna rait
yaratmdr (5).
c) Tbii v mdni mxtliflikdn doan reallq.
Azrbaycann tbii v etnik-mdni-dini mhiti
bard aparlan bu paralellrdn sonra artq qti
kild inanmaa balayrsan ki, Azrbaycann tbii
mhiti il etnik-mdni mhiti arasnda dorudan
da sx laq mvcuddur. Bel ki, burada zn
gstrn tbii v bioloji mxtliflik, onun zrind
yaayan xalqn milli, etnik v mdni mxtlifliyi
il dz mtnasibdir. Bu qdr tbii, hminin etnikmdni mxtlifliyi bir araya gtirmk hr lknin
qismtin yazlmayb. Buradak frqin aq-akar
ahidi olmaq n he d uzaa getmyib,
Azrbaycann rngarng, zngin tbiti v oxmilltli, multikultur halisi il onunla eyni regionda
yerln, qonu Ermnistann kasb tbiti v
monoetnik halisini mqayis etmk kifaytdir.
Buradan x edrk qti iddia etmk olar ki, bu
qdr mxtlifliyi ahngdar kild bir araya gtirn
mkan v xalq, Dnya Dialoqunun Mrkzi
olmaa v bu msuliyyti damaa daha layiqdir.
nki bu tbii bir missiya olub, tarixn Azrbaycan
diyarnn v Azrbaycan xalqnn taleyin yazlm
bir yazdr. Mhz bu fakt Azrbaycann paytaxt
Bak hrinin Mdniyytlraras Dialoq
Paytaxt kimi tannmasna gcl bir sas ola bilr.
Bundan lav qeyd etmk lazmdr ki, Bak hl
ken srdn indiydk beynlmill hr kimi
tannb. Onun klrind gzrkn rast glinn
yana tikilmi bir ox mscid, kils, sinaqoq v sair
dini mbdlrin ansambl, Avropa il rq memarlq slubunun sintezini znd ks etdirn yaraql
68

1(7)2012

binalar, qdim v masir memarlq incilri v sair

Bakya mxtlifliklrin harmonik vhdtindn
doan bir hr simas bx edir.
Yuxardak analogiyalardan x edrk yen d
vurulamaq olar ki, Avropa il Asiya qitlrinin
qovuduu yerd yerln Azrbaycan, hm d
Qrbl rq sivilizasiyasnn grdy, tmas qurduu yerd qrar tutmudur. Qdim zamanlardan
rqin Qaps kimi tannan bu lk, ks trfdn
baxanda Qrbin Qaps kimi grnr. Mhz bu
sbbdndir ki, Azrbaycan tarixn bu iki sivilizasiyann mxtlif msbt dyrlrini znd cmlyib, onlarn vhdtini yarada bilmidir. Bu vhdt
nticsind o hm, Qrbi hm d ki, rqi gzl
anlamdr. Trsin desk - bu anlama z
nvbsind Qrbl rqin vhdtin yol aa bilr.
Mnc, sivilizasiya v mdniyytlrin dialoq n
mhz el hmin anlamaya ehtiyac var v bu gn
Azrbaycan hm slam Konfrans Tkilatnn hm
d Avropa urasnn zv olmaqla bu sahdki
unikalln nmayi etdirmidir.
Tarixn Azrbaycan tbii v mdni mxtlifliklri birldirm, qovudurma v toplama missiyasn uurla hyata keirmidir. Qdim zamanlarda z zrindn ken Byk pk Yolu il rql
Qrbi, imalla Cnubu birldirn Azrbaycan, bu
gn hmin regionlar Tarixi pk Yolunun brpasn
nzrd tutan TRASEKA (Avropa-Qafqaz-Asiya
Nqliyyat Dhlizi), Nabucco qaz kmri, TransAvrasiya nformasiya Super Magistral layihlri il
qovudurmaq zminddir. Bel ki, Azrbaycann
Qrbl rqin arasnda tutduu strateji mvqe,
Avropadan Orta v rqi Asiya lklrin gedn bir
sra mhm beynlxalq hmiyytli yollarn onun
razisindn kemsi, lky z tbii missiyasna
uyun olaraq regional v beynlxalq mkdala,
inteqrasiyaya, dialoqa z mhm thfsini vermy
tviq edir. lk bu gn hyata keirdiyi beynlxalq
hmiyytli Bak-Tbilisi-Ceyhan neft kmri, BakTbilisi-rzurum qaz kmri v Bak-Tbilisi-Qars
dmiryol xtti layihlri il bu vzifnin
hdsindn lazmnca glir. Mnc, btn bunlar
son nticd mdniyytlraras dialoq n d
yaradlan gcl bir sas tkil edir v beynlxalq
dialoqun rmzi ifadsi sayla bilr.
Ntic:
Qdim zamanlardan bri dnyada mhur olan
bir ox alimlr, filosoflar, tarixilr, tbii v corafi
amillrin insanlar v xalqlar zrind olan
tsirindn geni bhs ediblr. Azrbaycann tbiti

ctimai fikir

v corafi mvqeyi il, onun xalqnn xsusiyytini

mqayis etsk. bu fikirlrd bir ox hqiqtin
olduunu grmk olar. Bel ki, onun rngarng,
zngin tbiti v oxmilltli, multikultur halisi
uyunluq tkil edir. Hazrk dvrd baxsaq, gr
bilrik ki, Azrbaycan Respublikas mxtlif etnik
v dini qruplarn nnvi dzmllk v harmonik
birgyaay zrind qurulmu oxmilltli v
oxdinli lkdir. Onun iqlimi v tbiti kimi
etnomdni trkibi d tarixn zngin olub. Uzun
srlr boyu etnik v dini azlqlara mnsub olan
xslr azrbaycanl trklrl slh v harmoniya
raitind yaayb v yaayrlar. Bu torpa zn
bdi mskn sen xalqlarn ksriyyti zaman
kedikc domalab, bzilri is yerli xalqlarla
qaynayb qarblar. Lakin bu etnoslarn hr biri
Azrbaycan trklri il mumi, vahid mnvi dyrlr sahib olmaqla yana, z etnik spesifikliyini d
xeyli drcd qoruyub saxlayaraq, btvlkd
Azrbaycan mnvi mdniyytin znmxsus
rng qatmlar.
Buradan x edrk demk olar ki, bu qdr
bioloji v mdni mxtlifliklri birldirmk,
tbit v tarix trfindn Azrbaycann taleyin
yazlm lvi missiyadr. Bu tbii missiya ondan
mxtlif mdniyytlrin grm v dialoq mkan
olma tlb edir. Azrbaycann bu gn
mdniyytlraras dialoq v inteqrasiyaya verdiyi
byk thflr, onun bu missiyann layiqli
daycs olduunu gstrir.

... : 14 . - .; .: , 1935.
9. .. . , , 1986.
10. ..
. .: , 1977.
11. . .
/ . .: ,
1936.
12. . .: 8 . .: , 1994.
13. . : ( ),
URL: http://www.mct.gov.az/?/ru/nature/2588/75,
( : 01.05.2011).
14. .
: (
),URL:http://www.mct.gov.az/?/ru/nature/2587/74, ( : 01.05.2011).
15. . : 3 .-.:
, 1994-1995.
16. . . . - .:
. 2003.
17. . . - , -
, 1994.
18. 1. (
),
"", , 1988.

19.
82 1998

stifad olunmu dbiyyat

1. Azrbaycan etnoqrafiyas. cildd. Bak,
rq-Qrb, 2007.
2. Ch. L. Montesquieu. uvres compltes // ed.
douard Laboulaye, Paris: Garnier frres, 1877.
3. Qmrah Cavadov. Azrbaycann azsayl
xalqlar v milli azlqlar (Tarix v masirlik). Bak
"Elm" nriyyat - 2000.
4. Mmmdliyeva S. Azrbaycan-dnya
mdniyytlrinin
qovuduran
mkan
//
Azrbaycan qzeti. 2010-cu il, 8 sentyabr.
5. Masir Azrbaycanda dinlr. Azrbaycan
Respublikasnn Dini Qurumlarla zr Dvlt
Komitsi:
(rsmi
sayt),
URL:
http://scwra.gov.az/view.php?lang=az&menu=236&i
d=257 , 01.05.2011.
6. Sevil Piriyeva. Ahska trklri Azrbaycanda
(tarixi, sosial-mdni hyat). Bak, Elm, 2005.
7. . // 4-
. ., , 1983.
8. . . . //

Rasim Abdullayev
Azerbaijani realities emerging from the biodiversity and cultural diversity harmonization.
Summary
Azerbaijan is unique space as has united organic and harmonious images of natural and cultural
variety. East and West, which are the greatest and
oldest civilizations of the world, converge from
natural and cultural point of view . Author takes
those facts and shows that, the interconnecting features, which emerged in Azerbaijan, set mission
leading forward to international integration and
dialog, that has been the mission of the country in
the past. The article substantiates scientific and theoretical reasonability of common world science in
the ancient age, middle ages and modernity.
1(7)2012

69

Mvqe

. ..
,
,

,

,
.


, .

- .
, , ,
.
, -

,

, , . , ,

,
, 155

.
40-

( ) . , - ( !) .
70

1(7)2012

.


:
. .
,
.

.



.
. ,
,


. ,
, . ,

,

-
,

.
-

.

,

.


.



.

- .
,
,
, .
, ,
.
,


,
.

Mvqe

, . ,

-
.
.
1991- 2001-
11
.
, 2004-
.
:
,
-, -

.
,
.
:
( ..)
. ,

,
.
!
,
-
.

, ,

,
,
, , , -
, , . , .
.



, .


, .


.

,


.

( )
,
.
, , :


.

: 20%- -

- ?!
,

.
... .




? ,
?



? 3- , 43%- ,
,

-
- ,

?! , !

,
, ,



.

1(7)2012

71

Axtarlar, tapntlar...

,

,

, -


.


, ,
, .


, . ..
,
.



.
. 20 -10
, 2012- 10-18
,
.

, 80- ,
, .



.
,
, , , ,
72

1(7)2012

,

.
-

. , ()
,
, - () - ()
, (,
).
,
, , , , , ,
, , , , , ,
, , , , .
. ,

. ,
, -

.

,

-

Axtarlar, tapntlar...

. 1918-

. ,


.


,
, ,
.


.


.


,
.

-
,
.




.

.
, ( 921 ), (. 934), (. 985),
- (. 1160), (. 1276 ),
(. 1270)
.
- ,
. 1570
1606- ,
1669- ,

, 1506-
, 1529-
,
,
, 1562-
, ,
1482-
.

. 1877-
(, ),
. , .. 1854-
, , .
(1724), (1775),
(1785)



.

(1841, 1847, 1862, 1895,
1898, 1899, 1908, 1909, 1910 .)

1(7)2012

73

Axtarlar, tapntlar...

, , ,
,

. , .
.
,

. , - .
,
,

.
.

,
.
, -
- .

. -

,
. ,
. ,
.


. .
,
.

4,5 .

.
74

1(7)2012

Tssratlar

.

. , , - , - .
.


.

,
.
,

,

.
, 50-

. 0, .
( ).
-
- .
1347-

...
.

, ,

,
, . , ,

.

- ,
.
, ,

.
, ,
.
, , , ,
, . .

.
,
,

.

.
,

...
,


.
: , .
? , ,
.
,
, .
- .
. 28
, .

.
-
:
,
-
,
.
.
-
... .
. .
1(7)2012

75

Tssratlar

. , .
-
.
,
,
. : .
.
.
. ,
(
- ).
- :
- .

.
.

.
...

.
... .
, ,
,
, :
-
, ?
, , .
,
,
,
.
. :
-
.
. , . ,
.
.

,
76

1(7)2012

,
,
, .
.
, ,
. -.
...
,

, . 0,

.
...
.
.
10 - . , .

.
50 .
, .


. ,

.
-
- .
.
,
. .

.
-
. .


...
. ,
.
: ,
? -
: -
.
, ,
, , ,
, ,

Tssratlar

, .
.

. ,

.
,
. , . .
... .

- .

.
-
: ,
, - . ,
.

, ,
.

,

.
... .
, ,
, - .
.


. .

.

.

.
- ,
,
,

.
,
10
-
.


.
, ,
? , .
. .
. ,
-
. ,
, ,
.
,
. ,
.
. ,

,
.
,
.
...
.
.
,
. .
.

, ,
.

, , ,
.
.
,
,
. ,
. ,

,
, 6-


.

. . ,
.
, .

.
... 6-
. . ? - . .
.

.
,


.
,

.
.

,
.
,
.


, .
,


1(7)2012

77

Tssratlar

.


.

.
,
.


.
.
, .
...
. ,
- .

.
.

.

. ...
.
. : -
.

, .
, .
.
.


.


78

1(7)2012

.
. , 570-

.
.
,

.
614- .


.
-
.

. . ,
- ( )

.
. ,

- .
-
,
.

.


.
2- ,

.
. ,

. 7000

.

, .
-
.
.

.

.
, ,
.
.
-
. 4000
.
-
. 5000

.
, ,

. ,
. .
,

.
.

,
.

, 20000
.

Trcm

Mftun mini. ERLR

Ydullah Mftun mini 1926-c ild Gney
Azrbaycann Saynqala (ahindej) blgsind
anadan olub. Uaq ikn ailsi il birg Tbriz
kb v orta thsilini orada alb. Sonra Tehran
universitetinin hquq fakltsini bitirib v uzun
illr dliyy orqanlarnda alb. Hazrda
tqadddir v Tehranda yaayr. Ondan artq eir kitabnn mllifidir. Yaradclnn sas hisssi fars dilind olsa da, trk
(Azrbaycan) dilind d eirlr yazr. Xsusn ana dilind yazd
Aql karvan poemas mhurdur.

YALAN YAII
Burda
v hr yerd
istr Kabulda,
istr Zabulda,
hr ey
nec d
yalandr.
Yalan
Yalan
Yalan
Yalan
Yalan

Azndan dn
bir krpic paras
ykn ynglldirir sanki.
Dabanndan qopan kiicik dasa,
cann alr el bil.
V eynil
bana tkln yadan
yalnz tozlu yans snr.
tyini isladan sels,
ryin atan bir zhr dnr.

v yuxu il yozum arasndak Bax, ey sirr axtaran,

yuxarlarn qorxusu yalnz
msafni
aalardan!
aq saxlayr.
V qll
qorxunun donmu zirvsidir.
Bilirsnmi, dostum,
Nec ki,
yz yarpaq amaa
fzada hr cazib bir kmnddir
n qdr ya grk?
v hr ulduz
N qdr gn?
bir da...
N qdr klk?
Solmaa, bilirm, bir soyuq yel
yetr...

V BR DF BEL...

Tan olduq
xyalmza glmyn
bir yerd v vaxtda.
Bir ne an dayandq
Ceyranlar qamr.
z-z.
Bu yalan yanda
Srlr umur.
Sonra ayrldq
heyhat,
Suyun ssi glmir.
arxa-arxaya.
bizim evin tavan da yalandr.
Budaqlarda yel smir.
Belc
tri duyulmur bir otun da.
uzaqdan yaxn olduq,
V irin
dandq grmdn.
SOLMAA, BLRM
bdnini yuyur asta-asta.
Sonra iki- df
grdk danmadan.
H, dostum,
Ah!
ox vaxt
Ona baxacaq ks hl glmyib. V istdik ki,
uurumla
V bilinmir, bu skut harda yen
uzaqdan yaxn olaq,
bataqlq arasndak
pozulacaq:
amma daha olmad.
dar keidd
Prdnin mtnind,
Axr
hr mrdin yxlmasna bir yoxsa arxasnda?...
uzaq olduq
namrdin tnsi bsdir.
yaxndan...
Uff,
QLL
n bilsn
Farscadan trcm edn:
bdbxtliyin hans qapdan Ba stnd uuan qulardan
Msiaa Mhmmdi
gircyini
qorxmur,
AMEA rqnaslq nstitutunun
v n hdiyy gtircyini?!
amma
Xobxtlik amma sni qfil yax- aya stnd gzin qarqalar- ran filologiyas bsinin mdiri,
filologiya zr flsf doktoru
alamr
dan kinir.
PRD

1(7)2012

79

Trcm

.


750
123


,

. -

.


. -

, .

.
,

.


,

,

.
, .

( )
, ?
, ?
,
!
-, ,
: , !
,
!
- ,
, !
, ,
, , :
,
, !
, ,
, !
, , ,
!
,
!
, , ,
?!
,
- .
80

1(7)2012

,
, ?!
, ,
!
,
!
, ,
, !
, ,
, !
,
!
, ,
, !
, ,
, !
, , ,
, !
,
!
***
, ,
!

Trcm

, ,
!
, ,
, !
,
!
,
!
***
,
!
, - ,

, ,
!
,
, , !
,
!
,
.
, ,
.
;
!

,
,
,
, ,
-!

- !
,
-.
, ,
- , ?!
***
,
!
,
!
,
.
,
!
, ,
.
,
.
,
.
,

.
,
.
,
.
, ,
.
,
- !
***
, ,
, !
, ,
, !
, ,
, !
, ,
, !
,
!
,
!
! - , ,
! - !
, ,
, :
- , - , ,
, !
,
, !
,
,
,
?!
- ,
!
,
!
,
.
, ,
!
,
?!
, ,
, !
***
,
.
,
.
, ,
.
,
.
1(7)2012

81

Trcm

- ,

***
,
!
, ,
!
,
, , .
,
.
! - ,
.
,
!
, ,
?!
,
, , .
,
, .

!
***
, ,
.


,
!
,
.
,
.
,
:
,
, !
,
, , !
,
!
, ,
.
,
!
,
!
,
! !
,
!
,
!
82

1(7)2012

***
, , ,
.
, ,
, !
,
?!
, ,
- , !
, ,
, !
,
?!
- ;
,
-
!
,
!
,
- - !
, , ,
!
, ,
, !
,
!
***
,
-.
,
!

, !

!
,
, !
,
, !
,
, !
, ,
, , !...
***
,
!

Trcm

( )
?
, !
,
.
- , ,
, , .
,
, .
,
, .
, ,
.
,
, , (1).
,
, .
, , !
, !
,
.
, , ,
, , ?
,
.
,
.
, (2)
, .
,
, , !
, , ,
, !
, ,
.
, ! . (3)
, , .
, ,
, .
, - , !
, ,
, ?
.
,
.
***
,
.
,
- .
!

, .
,
.
,
.
***
, ,
.
,
.
, ?
.
,
.
.
.
-,
.
,
- .
,
.

: , .
,
.
,
.
,
, .
, ,
.
. (4)
, .
***
,
.
,
.
,
.
-,
.
- ,
, .
,
.
, (5)
.
, (6)
1(7)2012

83

Trcm

. (7)
, (8)
- . (9)
,
.
,
.
,
- .
***
, !
, !
,
.
, ,
.
,
.
,
.
,
, .
,
! .
***
,
- .
, ,
.
, (10)
, .(11)
, ,
. (12)
- ,
, .
- ,
- .
,
, .
, ,
, .
,
?
, ,
.
,
.
***
,
.
,
.
,
.
84

1(7)2012

,
.
,
- .
***
,
.
,
,
, ,
.
,
.
! ,
.
, (13)
.
, ,
.
-,
.
,
.(14)
- ,
, .
***
,
.
- ,(15)
. (16)
,(17)
.
, (18)
, . (19)
, (20)
. (21)

, :
- ,
-- . (22)
,
, .
, ,
.
, , (23)
.
,
.
,
. (24)
,
!.
,
- , .

Trcm

- , ,
, .
***
, ,
!
, ,
- , , .

?
?
, .
, ,
. (25)
, ,
!
,
.
,
, .
,
.
- .
.
- , , ,
.
- ,
.
,
- .
***
,
.
,
!
, (26)
.
,
, .
,
, !
***

.
,
, .
, ,
.
***
, , ,
.

..
. .
1. .
2. .
3. ,
. .
4. -,
-
(1287-1320) .
.
5. ,

(1601-1677) .
6. - (.1148).
7.
(1572-1640).
8. ,
(1330-1431).
9. .
10. - (967-1049).
11.
(.910) (. 875)
12. (1049-1125)
13. .
.
14.
(.1315)
15.
(1546-1622).
16. (10481140). .
17. (1149-1209).
. ,
.
18. -
(1547-1595)
19. (1253-1325)
20.
.
21. (1058-1111). ( ,
) .
22. -
(- ) -- ... .
23.
(1119-1230). .
24.
(1414-1492).
25. .
26.
,
. .
.
1(7)2012

85

rb bahar
:
,
- .

- 800 .,
240 .

, 1544 .

.
9 . .
, ,
, .
164000 . .
.
2011 , , ,
2010 .
, ,
,

,
,
,
.

,
, (1).
,

. ,
, .
,
,

.
- - . ,
.

,
86

1(7)2012

,
, . ,
4 2011
.
,
,

.
,
,
. ,
, , .


2014 . , , ,
- ! (1)
?
?
, , , ,
.
,
?
, ,
.
,

. ,
,

,
,
, . ,
. , . , .
. , 5 .

,

-.
( ).
, . , 25 .
, ,
.
,
.

(, 1988 . ,
) 25
.

rb bahar
. ().

.
( )
1981 (3).
( ),
180 .
5
- , 40

(4).
, ,
,
.
24 2004
.
2002

,
(5).
, , .
, , ,
, .

,
1945 , ( - ), .

? , .

. 2006
308 . .
BP Statistical Energy
Survey,

97600
2007 , 0,11 %
40,1 %
2006 .5


( 1999 250 .
). 1980- .
.

.

L`Enterpise Tunisienne d`Activites

Petrolieres (ETAO), Societe

2002 ,

troleum
GeoServices,
Sinochem.
GS tlantis, ,
. 2004 Atlantis
1,5
. 2006 Sinochem,
Lindum
Petroleum
( 1,5
/20 000
) (8).

Nationale de Distribution du Petrole

(SNDP) (6).
British Gas
. 100 %
, 80 %
.
e iskar `BG`
50%- Amailcar Ulqsee,
``.
Hannibal-3, Amilcar 1997 ., , .
90 % (335 3 1999) (7).

-
,
.
,
.

,
.

.

:
. , . ,
, . 1(7)2012

87

rb bahar

.
. , 37%
.
,
. ,
,
,
.
, .


,
. , , ,
.
, ,

. , , , , .

,

.

.
- ,
88

1(7)2012

...
,

,
.
14 15- 2011
., .
. , , ,
.(9).
,

.

,
,

-
- (10).
-, .. , .
,

.,
60 , .
27 .
- -

(11).
, ,
.

20- , - -
() -.
,

,
.
20- ,

-, .
,
.
,

,
.
, 23-
2011
,

(217 ) -
- .
-
.
,
,
,

, ,
.

1. .. EURONEWS. 15.01.2011
2. .. EURONEWS. 15.02.2011
3. .. EURONEWS. 20.03.2011
4. -. , 25.04.2011
5. .. EURONEWS. 25.05.2011
6. .. EURONEWS. 27.06.2011
7. -. , 25.07.2011
8. .. EURONEWS. 02.08.2011
9. -. , 05.08.2011
10. -. , 10.08.2011
11. -. , 10.08.2011

rqi tan

.
(,
),
( ) .
,

.
, (32 )
(64 )
.
779.452 2.
(1450 )
,
480 .
2628 ,

7168 -. 23764 2
,
,

,
755.688 2

.

, ,
,
,
.

.

,
.

.
( 3937
),
.
.

.
.
-
.

.
- 3700

.
-
.


.


.

.

-

,
(2960 ) .
,
- .


.

.


.
-

.



.


() - . ,
.

. 900-1500
,
, 6001200
.
300


.
( )
.
1(7)2012

89

rqi tan

.

.
5137 .

.


.
1720
. 3700-

. 4-70-.
() 20-240-.
.
. 635 ,
2500 -
. ,
.
()
.

.
4300 , ,
.


.

.
,
(
1030 ).
.
.
. .
,
.

90

1(7)2012

5-100, 25320, 15-220-. 150-,
350- .
200-600 ,
1000-3000 -.

.
.
,


.
.
, , , , , ,
, .
.
, ,
.

68,89 .
(2004), 90 %-
. , , ,
, , , .
-
.
1 . .

20000 .
10
,
.
.
.
,

, ,
, .
,

,
.

1928-

.

, , , .

.
. 99 %-
-.
-
( - ).

,
() .
.
.
.
( 4 .).
-

rqi tan

, (10 .),
(3,37 .)
. : ,

(2,192 .),
(2,150 .), ,

(1.849 .),
(1,719
.), -
(1,362 .),
(1,265 .) .-.
,
1 . 10 .

.
,

.


.
7
.

.

, , , , , ,

.


.

( ,

). 1982-

.
. ,


, ,
-
. 2004-
1982- 9
.
18
5
550
.
.
.

,
, .
, -

.
, , , , , ,
, ,
.
,

,

.
81 () 8
.

.

.
.
,
,
.

.
.
.

,
,
.
.
(500
) - (60
), -
(69 ) .
100 . 2000 8 $
- 4,5 %-.


, 1
15 .
1(7)2012

91

rqi tan

- .
. : , ,
(
),
, , . , . , ,

.
( ,
) .

. .
, . ,

. .
-
,
,
.
- .
,
.
,
,
. ,
.

.
92

1(7)2012

,
,
. ()
() ,
,

. , ,
, ,


, .

, , ,

. , , ,
, .
. , , .

,
.
, , ,
,
.

, , ,
-
.

.
1000
. ,
, ,
, , ,
.

.
- -
, , ,
. .

. 30
.

.
,


.

.
, , , , , , . .
,
.
,
, ,
.


.
, .
, ,
,
,
, , ,
, .



, ,

rqi tan

, , , , , , .
3390
(2004) .
, 100
.

.
-16

.

.
. . 67372 .,
8607 .-.
1739
.
2005-
-
.
,
, (), ,

(),
,
.
2004- 120 .

,
.
.
... 3000-
46 . ...
-

... 334- ,
,
.

.

. ...


,

.

,
,

.

.

.
1050- ,


.
. 1055- .
, .

, 1071-

.


.

,
.
.


-

, .

,


. ... 1850-
..- 1200-
.
.


.

. -

.
,

.

.
, .
1192-
.
1(7)2012

93

rqi tan

1243-

.
.
.
,
.
.
.
(1259-1326),
, -

.

, ,

.

,


- .
1359-

1361- .
, 1453

.


. .

.

,


.

. 100
94

1(7)2012

.
, 1389-

,
.

.
.
1389-
.
1396-

100 , -

.
1390-


.
,
.



. 1402- .
.

,

.

.
.

,
1405-

-

.

.
1421-
. ,
,
.
,
. 1430-


.
, ,

.
,
. 1444-

10 . 40 23
3-

rqi tan

12 .



.
, 1444-

.
,
,

. 1451-
.
1452- 10
,
.
1453- 29

. ,
,
,

. ,
,

()

. 1481-
.
, ,
.
1499-1503-

. 1512-
,
() ,
.
,
.
1514-

. . 1517-
.

1520-

. (1520-1566)
.
1521- , 1526- , 1534-
,
. 1566-
.

.

. 1618-
. 1622-
.

,
1623- 1640-

. ,
1648- .
1656 .

-
. 1661- ,

.

.
, . 1573-

.
1574 1595- . .


.

.
1669- , 1676
.
1683-
,


. 1688-
, 1689-
.
( - 1687-1691)
.
1(7)2012

95

rqi tan

.
(1695-1703 )
. 1699-
.
,

1703- 1730-

.
.
- . (1774-1789)

, , , .

. 1718-
() ,
. 1730-

,
1739-

.
1740-

. ,


.


, 1774- . , ,
.
96

1(7)2012

.
(1768-1774)



(1787-1792). 1788-

.
1802-

( 1789-1807) 1806- ,
, . 1807-
,
, . 1808-

,

.


(
- 1808-1839).

1809-
.
1815-
.


.
. 1804-
, (
) .
(1814-1815) ,



.

.
1829-

.

.
1833-
-
.
; ,


; ,
.

.
,

(1839-1861)
,

. , 1840-
-

rqi tan

1841-
.

.

1839-
- .


. ,

,
, ,
,

.
1841- .
1845- ,
.

.
1841- , 1833- -



. 1774-

,


.
. ,
.
1856-
.

.
. 1865-


.
.
1861-

1876-

.

.
,

( 1876-1909) .
1876-

1878-
. , , .
, - . ,
.
1896-1897-

1897- .
1909- .

. . 1918-
.
.
1908-

.
1877- . . 1908- .

,
-
.
1912-

. 1912-
,
,
,
.
1(7)2012

97

rqi tan

,
, ( )
, 1913-

. 1913-

,
.
2
1914-
.

. 1918- 30
. 1918

. 1919-


. 1920-
.



. 1920-
1922-
,
,
.
1922- 11


, 1923- 24
.



17 .
1923-

24

.

. 1923- 6
98

1(7)2012

1923- 29


.
1924-

.
.

.

.

.
1924- 3 1926- . 1928
.
1928-
. 1930-
,
1934-
. 1935-

(1934-
). ,
, 1937-
,
.

.
1931-
,
, , ,
() ()
.
1937-
.

.
( ),
(
)
. 1938-
.
1932-
. 1937-
,
. 1938-
10 ,
.
.

1945- ,
-

rqi tan

. 1945-
24- - . 1945-

.
, ,

.
1946- .
. 1950-
.
,
,
.
1952- .
1960- 27

.


.


. ,
,

.

,
,
.
1961-
: 1961-
1966-

.
1965-

.


.
1965-

. 1969-
. 1971-

.
. 30

-
.
1973-

.

.
1974-
- . -

.



.

-

.
1974-
.


.
1980- 12

.
. , .

.
1982-
-

. 1983-

1980-
.
. 1983-

, 1989- .
1991-
-
.
1993- 17
. 1993- 16

.


.

.
1995-



.
1996- 28 .
.
1997- .

, .
,
.

.
1999- 18
.
, ,

. 2002-

.
3 2002-
1(7)2012

99

rqi tan

() ()
. 1948

.
,
2003-


-

.
2007-

- ,

. ,


.

.
1997-

.
,
1868- .

.
2004- 77-
,
24- .
,
() .
,

,
, . ,
1860-
.

.
100

1(7)2012

,
,
.

. 1930-
.

.

.

.
,
,

.
,
.

.
.

1453-
1933- .


.



. ,
.
60-

.
,
.
, ,

.

. 600
.

- , ,
, ,
.

.

.

.
()
.
.

:
1. : . , 1990
2. .., ..

. ., 1992
3. : . , 2000
4. ..
. ., 2002
5. 2004. . ,
2004
6.. . , 2004

Bizim yubilyarlar

95

55
.

, - ,
,
, , . ,
, .
11 180- -
.

.
1916- 20
. .
1930- 5-

,
1933-34- 1940-
, .

,


. , 1946- 30
- ,
1951- .

. , 1958-

, ,
. .
-
,
,
,
, 1964-
-
, 1975-
--


.
1976-1990-
1990-
.
, , ,

.
8 - ,
.

.. (1964, 1965,
1975), -- (1975),
-
,
, ,
, -

- 5
1(7)2012

101

Bizim yubilyarlar

.
,

.

,
,



.

.
,

,

85

.
1926- . . 1947-
, 1950- , 1957-

. 1961- .
.
1958-
.
1946- .
( ) 1949- ,
( ) 1956- .
, 50- .
102

1(7)2012

.
, , ,
. , , 1500-
, 57 , 18 , 5 , 75
, 2 , 800- , , , , .
.
(1957-1960) . 1993-
,
,
.
(1996- ).
. . ,
( ) ,

.
2002- -
.
1993-2002-
. 2002-

.
2010-
16- -
-
.
(1903-1951)
.

. , ,

. .

Tltif

Gvhr Baxliyevann elmi tdqiqat layihsi

ilin uurlu layihsi elan olunub
Azrbaycan Respublikas Prezidenti yannda Elmin
nkiaf Fondu humanitar v ictimai elmlr sahsind
axtar-innovasiya xarakterli Azrbaycann razi btvlyn tsdiq edn orta srlr v yeni dvr xritlrinin axtarlmas v surtlrinin lkmiz gtirilmsi
elmi tdqiqat layihsini (1 aprel 2011-ci il -1 aprel
2012-ci il) ilin uurlu layihsi elan edib. Aprelin 12-d
Hilton otelind keiriln mrasmd layihnin rhbri
- millt vkili, AMEA akademik Ziya Bnyadov adna
rqnaslq nstitutunun direktoru, filologiya elmlri
doktoru, professor Gvhr Baxliyevaya Azrbaycan
Respublikas Prezidenti yannda Elmin nkiaf Fondu
trfindn mvafiq sertifikat tqdim edilib.

16-
. 2011-

.
,
,
, ,
, .

- , .

,
.
, , , .

,
- ,


, ,
.
,
2011-

, ..

,
.

1996-

, 2000-

, 2002-

.
2004-

2008-

- -
-
. 5 2009-


. 2006-
.
. 30-
,

- .
. 2010, 2011-
.
,

.

.


-
.
.
, -
.
, , -
.
: ,
,

-

.

1(7)2012

103

Yeni kitablar
.

,

. .
,

,
.

( ), (
, ,
), (
, )

(
, ,
, ,
)
.

123
.
,
, ,
, ,
, ,
,
104

1(7)2012

.
,

- .


.

,
?,
. ?

.

, ,
,
.

:
-90

1918-1920 . 90
-

.

,
.




, .
,
, ,
, ,
, ,
.

- .

:
-90
.

.. -90

- . .
,

Yeni kitablar

, ,

- ,
-

, ,
-
, ,


. ,
,
,
.

, -
, - , , -
,
,

.
, ,



.

, ,
( )
,
.
-
, , , , .
200-

.

.

.
, , ,
- , ,
,
, ,
, ,
,
,
,
, ,
, ,

, ,
, ,
, ,
, ,
, ,
, ,
, , ,
, , ,
,
, ,
.

1914-

1919- -

.
.
,

.


.

.


,
.

,

(1927-2001)
, .
30- , ,
1(7)2012

105

Yeni kitablar

, , , , ,
, , .

.
2001-




.
,


.
,
.

- 1990 , , , ,
.
.

106

1(7)2012

, ,
.

,

. ,


,
.



4 . 4-
2008- .
,


,
.


, ,
.

,

2009-

.

.
.


. 18
-
.
,
,
, , , -
, ,
,
, ,

,
,

.

Tdbirlr, grlr, konfranslar...

2011- 6-


88-

.

, , ,
,
:

,


,
.

, ,
. ,
,
-

.
:

,
, ,
, , ,
,
- .
, , ,
, , ,
, ,
, ,
, .

,

, .

: . ,
,
, , ,
.

.

, , , .

.
, , ,
, . ,
.
, ,

.
,

. ,

.
, , , ,
. .

,
.

.
, ,
70-
, ,
1(7)2012

107

Tdbirlr, grlr, konfranslar...

-
.
1982-1987- ,
, , , ,

, ,
. ,

.


, 1994- 8-11-

,


1993- 5

: -
, .
- .,
,

.


, , ,

.

, ,
, ,


.

.
. 108

1(7)2012

, ,
, 1994-


:

-
,
-
.

:
.
, . ,
.
, ,
, ,
, , ,

,
, ,

, , , .

-

Tdbirlr, grlr, konfranslar...

.


.-
.

,
, , , . . .

, .
,

- .

.

,
, , , ,
, ,
,
.
,
:
- , , , ,
,

.-

, .
,
, .
, ,

.


(1993-2003 ) .
, ,


, , , -
30
,

:
,

.

.

,
.
.
,
, 2002-
11 .

.
,

.
,

1(7)2012

109

Tdbirlr, grlr, konfranslar...

14-
15
.

, , , ,
,

.
90-
, 1993-

, ,

. .
,
, ,

.


, 90-

,
, ,


,
.




.

, ,
,
, 15
, , ,

, , .

20
1990- 20-



19- .

, , ,
20


:
22 , 1990-
110

1(7)2012

19- 20-

. ,

, - .

20
,

.

,


,
,


,


.
,

1990-
19- 20-

. , 20

Tdbirlr, grlr, konfranslar...

,
.

,
-

, ,
,
,

,



.

24-
.
, ,
26-
.

.,
.
2-
- . .

. ,

.

,
,
,

,
, ,
,
.

19- 10-
,

, ,
,
.

, , ,

,
,

19

53- ,

. .


,
, ,


.
,

,
.

, .,

.
. ,
.
1(7)2012

111

Tdbirlr, grlr, konfranslar...

11-
,


.

72-
,
, .

. ,

:

.
.
.

,

. , .
.
:

. ,
.
.
10-
,

.
112

1(7)2012

,

,

.
. ,

.
.

.



.


. ,
, .

. .
.

,

.
,
-
.


,


.
-w ,
.

Tdbirlr, grlr, konfranslar...

26-31-

14- 7- .
- . ( ), ,
.
26-27- .
,
,
,
, ,
. .
-
,
. .

: , , -

.

,

,


.
, . -
,
,

.
, .

,

, , ,
.
,

. . -

.
28-29- .
.
30-31- 7- .
, ,

- , .
,

.
-

.


.,
1(7)2012

113

Tdbirlr, grlr, konfranslar...

,
,
,
,

. ,

.
26

.


,
,
114

1(7)2012

:


,





.





:


.
-

.
.

.


:


,
, .

--
. ,
.


.
,
,
.
, , ,
, -
, .

Tdbirlr, grlr, konfranslar...

. 11
: :
1. -


822, 853, 874, 884
,

, - ,

;
2.


; 1992-
;
3.







-
.
12- -

- ,

.
-







. 2009-


-

.


20 ,


, ,

, -
, ,
,

,
-

-
-

,


.

1(7)2012

115

Tdbirlr, grlr, konfranslar...

12-
.
,
, ,
.

, ,
,
,
- . .
, .
,
- .
.
, -

,

.
. ,

,



. ,
.
.


.
.

- 12-

.

, ,
,
.
., ,

, , , , .

.
.

, ,
.
116

1(7)2012

, -

.


, ,
,

.

-

, ,

.
-
.

Tdbirlr, grlr, konfranslar...

2011- 24-
.
- ,


, , ,
.
-
,

, ,

,
- .

,
, ,
, ,
,
, ,
.

,
.
,
, , ,
.

23-24-


.

.


, ,
,
,
,

.


,

, -

, ,
.

. -

,

.



. , 500-
1(7)2012

117

Tdbirlr, grlr, konfranslar...

50-
30-


. ,
,
,

,

.




. :
,
.

. . ,
.
. .


:
. ,
.

,
.
,
, ,
.

,
, ,
.
118

1(7)2012

,


. .

. ,
100

, 20

,
, 600-
, ,
.

., 1918-
30


,

,

.

.

.
.,

.

-

,


.
.

,

.
-7

.

.



,

,
,
,
,
,
,

-

,

.

Tdbirlr, grlr, konfranslar...

1-2-

-

.


. .
, ,
,
,
-


.
-
. .
, ,
,
.

., 19
:
-

.

,
.

-

.

- , ,
.

,
:
.


.
,
,

.
,
,

.
- , ,
5
:
. , . .
, ,
.
2010- 1(7)2012

119

Tdbirlr, grlr, konfranslar...

,
, , .
-,

, ,

.,
.
,
,
, , , ,
- ,
,
,

. , , ,
, 150-

, ,
, ,
.

(. -.
- -
),
(., ...
- ), :
(....
- ),
(-.
- ),
(., .. -
),
(.... - ) . .
, ....
: ,
... ,
.... ,

120

1(7)2012

.

: (..
),
(....
- )
.

... , ., .. - -
, ...
, ....
,

,
...
,
:
,
-.
: .

.

., -
. - ,
....
, ...
, ....
,
., ...

, ...

.
.
.
,

Tdbirlr, grlr, konfranslar...

17-

.
, ,
, ,
20 ,
,
.
.
20

.
,
,
:
15 .
,

.

.
.
,
.
.
,
, ,
:
,


.


. -,


.
. ,
-

,

.


,
, .

,

2003-

,



:

,

, ,

.



,
:


,



, ,

, .
, -
, ,
1(7)2012

121

Tdbirlr, grlr, konfranslar...

.
2001 15

.
,
, , ,
-
,

. ,


, ,



.

. 2005-
60
,
,
.
7 .
, -,

.
-

.

,

,
.
122

1(7)2012

,


,

: 245 17-, 2700
365-
. 28 15-

.
-

100 ,
90
.




-
,

.

51 8-, 34 -

-
,
200
,
, : , ,
-1920:
. , 75 ,
700 ,
,

11- .


317 , 47 , 121
. 14 . 20
8 66 .
, , , , , ,
.
,

. -

Tdbirlr, grlr, konfranslar...

,

.
-

.
,

.
.
-

: , .

.
. ,
,

,

.
.

, ,

,

.
,
, .


,

,

: , ,


.
, 1993-

7, 2000-
9, 11
. .

:
1994-

3 ,
10

.

.
.
,
,
. ,


,

,
-

.
.
,



, ,
,
,

,

, ,
, ,
,

,
,

1(7)2012

123

Tdbirlr, grlr, konfranslar...

,


. ., -
,
,
,
, ,
-

,

.
,


,
.
-
,

.

, ,


.
.
- ,
. - 124

1(7)2012

, ,


.


,



,
,
, ,
, ,
.
. ,
, ,



,
,

,
,
.
2005-
.

,

.

.
,


,

,

. .

, . ,
,
.
,

,
, , ,

,

,
,
,

.
,
, ,
.
,

Tdbirlr, grlr, konfranslar...

105

7- . ..


105 .
: ,
.
.
. , ,
,
,
105 :
, ,
.
,
.

. , .

: ? , - , , ,
: , , , .

, , ,
. ,
, .
. ,

,

:
-, .

. , .

.
:
, .
:
,
.
.
,

.
.
:

, , , , -
. -
,
.
- , , , , , ,

1(7)2012

125

Tdbirlr, grlr, konfranslar...

, , ,
: . ,

. -

,

.
.
.
-
.
: , , .
. . .
. ,
, ,
.
. 126

1(7)2012

,
,
,

- , ,

.
.
. .
,


. .
,
,

:


, 1920-30-
1960-70- ,
- . .
. :
1) , , ,
;

Tdbirlr, grlr, konfranslar...

2)
,
: ;
3) ( , ) ,
;
4) , , , ,
, , , . , , ;

5)

.


.,
, ,
, ,
, .
.

:
- .
. ,
.
.
, , , .
.

, .
, .
.

:
,
,
, . : , , ,
, , .


,
,
- , ,
-
-, .
. ,

,
,

.

,
,
.



,
,
:
, .
,
,
, , .
,

1(7)2012

127

Tdbirlr, grlr, konfranslar...

-



,
, -

. 17-

.

, ,
,

,
:
,
, , ,
, -

.
.



- ,
.
-
, ,
,
,
, , , , ,
. .
,
,

:
128

1(7)2012

. .

, - 1966- -
., . .

.
,
,

,
.
, ,


. ,

.

,

.

, 6

,
, ,
, , ,
. ,
,


-
,
.