You are on page 1of 248

V Tr Trong Mt Nguyn T

Trong mi nguyn t t cc gii ca v tr, C tn ti mt bin khng l cc h thng th gii (Kinh i-Phng-Qung Hoa Nghim)

Xin hi hng tt c cng c cho mi chng sinh hu tnh. 1

Con xin cm t c Dalai Lama cho php chuyn dch sch ny.
Trong lc dch, kh trnh khi cc li lm Ngi dch xin hon ton nhn li v xin cm t s tha th hay ph phn ca ngi c. Namo Shakyamuni. Lng u

Bn Quyn Thuc v c t-lai Lt-ma

Cm T Chng con xin chn thnh nh l v cm t n c Dalai Lama ngi dnh hu ht thi gian ca cuc i hong ha gio php t bi ca c Pht vi mong mun em li hnh phc tht s cho chng sinh. Xin knh dng ln Ngi bn dch ca quyn sch. Xin ghi n n hc gi TS Thupten Jinpa, thnh vin ca ban gim c Hc Vin Tm Thc v i Sng, dch gi ca bn Anh ng ca tc phm tn tnh trao i ch dn cc chi tit lin quan n sch ny. Xin cm t GS TS Alan Wallace vin trng Hc vin Santa Barbara v Cc Nghin Cu v thc, thnh vin danh d ca Hc Vin Tm Thc v i Sng hoan h nhn vit li m u dnh ring cho bn dch sang vit ng ny. Chn thnh cm n tt c cc o hu, v anh ch lm vic trong nhng t chc khc nhau gp phn ph bin ng ti, qua , em cc li gio hun v cc kin dy trong sch ny n vi i chng v cc ng nghip ang lm vic trong cc ngnh khoa hc khc nhau. Xin cm t n TS Cao Xun Hiu v PGS TS Nguyn Hong Hi chp thun c v iu chnh bn tho. Trong bn dch ny, chng ti c bit xin cm t o hu Tu Tm gip chng ti iu chnh nhiu sai st v mt chnh t. Sch ny cng khng th hnh thnh c nu khng c s tham d ca tt c c gi khp ni. Xin cm n tt c.

Foreword B. Alan Wallace Although Buddhism is widely regarded as a religion, it is one of the great knowledge traditions of the world, based on experience and reason, rather than unquestioning reliance upon divine authority. For centuries it has come into conversation with other spiritual traditions in Asia, such as Hinduism, Confucianism, and Taoism, which had their own competing views of reality. But during the modern era, the dominant system of rational inquiry and knowledge of the natural world is modern science, so if Buddhism is to maintain its status as a rigorous tradition of empirical and rational inquiry, it must come headto-head with science. This is precisely what His Holiness the Dalai Lama does in The Universe in a Single Atom. While the book opens with a very personal narrative of His Holinesss early encounter with science, as he proceeds to discuss the relationship between Buddhism and modern physics and cosmology, biology, the cognitive sciences, and ethics, we see a brilliant mind at work grappling with many of the most pressing issues facing humanity today. The interface between Buddhism and the physical sciences takes place largely at a philosophical level, probing into the nature of the origins of the universe and the ultimate nature of matter. Had this interdisciplinary investigation taken place in the nineteenth century, 5

when Newtonian physics seemed to be the final word, the comparison with Buddhism would have been fairly trivial. But with the rise of relativity theory and quantum physics, the nature of the physical universe and its relation to the ways scientists investigate it have been fundamentally reappraised. Is it any longer meaningful to try to describe the universe independently of our systems of measurement? Is matter the ultimate constituent of the natural world, or does the very concept of matter emerge out of something more fundamental, namely, information? With his long-standing interest in physics and his many personal encounters with eminent physicists of the twentieth century, His Holiness brings great depth and maturity of thought to these profound questions, showing how Buddhist philosophy, particularly that of the Middle Way propounded by Nagarjuna, may shed light on this issues. While breakthroughs in physics were prominent during the twentieth century, many people now believe that biology holds the keys to the most important discoveries for the present century. The theory of evolution has become central to the entire discipline of biology today, and it is usually presented as a purely material process, though scientists and theologians continue to argue about the plausibility of an intelligent design by an omnipotent Creator. Here His Holiness enters this controversial field by discussing Buddhist views of karma, examining how they may be compatible with the emergence of sentient 6

life on our planet. This is an important alternative view to the standard debates between strict materialists and theists, for Buddhism rejects both the belief that the natural world is equivalent to the material world and the belief in a supernatural Creator who designed and controls the natural world. One of the great areas of interest in the cognitive sciences today is the nature and origins of consciousness in nature at large and in human beings specifically. While extraordinay scientific progress has been made in terms of investigating the neural functions that contribute to the emergence of consciousness and specific mental processes, the actual nature of mental events and the necessary and sufficient causes for their emergence remains a mystery. The mind has always been a central concern of Buddhism, for it plays a central role in each of the Four Noble Truths of suffering, its origins, its cessation, and the path to its cessation. Unlike modern science, Buddhism has developed and refined extremely sophisticated means of observing the mind directly and experientially investigating its origins, its relation to the rest of the world, and its potentials. In his discussion of the spectrum of consciousness, His Holiness shows Buddhism at its full strength, making one startling assertion after another, many of them challenging the most fundamental materialistic beliefs about the mind and its role in nature.

Buddhisms involvement with understanding the mind is essentially pragmatic, for the central theme of the Buddhas teachings is the overcoming of suffering and its source. The core structure of the Buddhist path consists of ethics, mental training through meditation, and the cultivation of wisdom by way of contemplative inquiry. The entire path is based on ethics, and this has become an increasingly important issue in modern science as well, particularly in the field of genetics. Once again His Holiness brings his keen mind and compassionate heart to the questions being raised in modern biology and genetic engineering, showing how science and spirituality may complement each other. It is only through such mutually respectful collaboration and cooperation between science and the great religions of the world that humanity can fully address the many pressing challenges that we face today. It would be hard to find a wiser or more compassionate mentor to guide us in this quest than His Holiness, the XIVth Dalai Lama.

Li M u ca GS. TS. B. Alan Wallace (Li Vit do Lng u bin dch) Mc d c xem nh l mt tn gio, th Pht gio vn l mt trong cc truyn thng tri kin v i nht ca th gii, c da trn c s v tri nghim v lp lun hn l vic tin tng khng iu kin vo thn quyn. Trong nhiu th k, o Pht i thoi vi cc truyn thng khc chu nh l n gio, Khng gio v Lo gio, l cc truyn thng vn c cc lun im ring v thc ti. Nhng n k nguyn mi ny, th s thng tr li thuc v khoa hc hin i vn l mt h thng truy cu v tri kin v th gii t nhin mt cch c lp lun, cho nn nu mun duy tr v th sn c nh l mt truyn thng thc nghim v tp lun truy cu nghim cn, th Pht gio phi i mt vi khoa hc. y chnh l iu m Thnh c Dalai Lama thc hin qua tc phm V Tr Trong Mt Nguyn T. Trong khi quyn sch m ra vi li t thut c nhn v vic sm chm trn vi khoa hc, tc l vic Ngi tin hnh tho lun v mi quan h gia Pht gio vi vt l hin i cng nh l vi v tr hc, sinh hc, cc khoa hc v t tng, v o c, th chng ta tm thy c Ngi mt tm tr sng chi trong cng vic khi vt ln vi hu ht cc nan thc bch m loi ngi ang i mt ngy nay.

Pht gio v cc khoa hc vt cht c giao din to ln vi nhau trn nhiu mc trit l, thm d bn cht v ngun gc ca v tr, v bn cht ti hu ca vt cht. Nu s nghin cu vn bao gm nhiu ngnh hc ny din ra trong th k th 19, khi m tng chng C hc c in t n li chung kt, th vic so snh vi Pht gio s khng ng k. Song, bi do s hnh thnh ca thuyt tng i v vt l lng t, th bn cht ca v tr vt l v mi quan h vi nhng phng cch m cc nh khoa hc nghin cu v tr ny phi c nh gi li mt cch nn tng. Tht c ngha g chng khi c gng m t v tr mt cch c lp bng cc h thng o lng ca chnh chng ta? Phi chng vt cht l cu trc ti hu cho th gii t nhin hay phi chng chnh khi nim v vt cht c thot thai t mt iu chi c bn hn, c th l thng tin [s nh danh]? Vi s quan tm t lu trong vt l v nhiu tip xc c nhn vi cc nh vt l li lc ca th k XX, Ngi mang n mt mc su sc tuyt vi v mt s trng thnh v mt t tng cho nhng cu hi thm thy, th hin phng cch m trit l Pht gio, c bit l thuyt Trung o c ra bi thnh gi Long Th, c th lm sng t cc vn ny. Trong lc nhng t ph vt l ni bt vo th k XX, th nhiu ngi hin nay tin rng sinh hc ang nm gi cha kha cho nhng khm ph quan trng nht trong th k hin nay. L thuyt tin ha tr thnh trung tm ca ton th b mn sinh hc ngy nay, v 10

n thng c trnh by nh l mt tin trnh vt cht thun ty, mc d cc nh khoa hc v thn hc vn tip tc tranh lun v cc kh nng xy ra ca mt thit k thng minh t mt ng To Ha ton nng. y Ngi i vo lnh vc y tranh ci ny bng vic tho lun quan im ca Pht gio v nghip, kim tra cch thc m chng c th tng thch vi s ny sinh ca i sng chng sinh trn hnh tinh ca chng ta. y l mt tm nhn quan trng khc so vi cc cuc tranh lun chun gia gia cc nh duy vt trit v cc nh thn hc, v Pht gio bc b c lng tin rng th gii t nhin tng ng vi th gii vt cht ln lng tin vo mt ng sng to ton nng ngi tht k v thng tr th gii t nhin Mt trong nhng mng gy hng th ln ca cc khoa hc t tng ngy nay thuc v bn cht v ngun gc ca thc trong thin nhin rng ln v c bit l trong con ngi. Trong khi tin b phi thng ca khoa hc c thc hin trong cc khun kh v vic nghin cu nhng chc nng thn kinh gp phn vo s xut hin ca thc v cc tin trnh tinh thn c th, th bn cht thc t ca cc s kin tinh thn ny v nhng nguyn nhn cn v cho s ny sinh ca chng vn cn l mt b n. Tm lun lun l mt mi quan tm ch yu ca Pht gio, v n ng mt vai tr trung tm trong tng chn l ca T Diu v au kh, ngun gc ca au kh, s chm dt ca kh au, v o php n s dit kh. Khng ging nh khoa hc hin i, Pht gio pht trin v tinh lc nn cc phng tin cc k tinh 11

t ca vic quan st tm trc tip v thm tra mt cch chng nghim ngun gc ca n, quan h ca n vi phn cn li ca th gii, v tim nng ca n. Trong tho lun v ph ca thc, c Dalai Lama ch ra rng Pht gio vi ton b sc mnh ca n, to c ht khng nh gy ngc nhin ny n khng nh gy ngc nhin khc. Nhiu iu trong s thch thc n cc tn iu duy vt nn tng nht v tm v vai tr ca tm trong t nhin. S tham gia ca Pht gio vi hiu bit v tm ch yu l chng nghim, v ch chnh ca cc gio hun ca c c Pht l vic vt qua au kh v ngun ca au kh. Cu trc ct li ca l trnh Pht gio bao gm gii, nh, v tu bng cch truy cu qun chiu. Ton b l trnh hon ton da trn gii lut, v iu ny cng tr thnh mt vn ngy cng quan trng trong khoa hc hin i, c bit l trong lnh vc di truyn hc. Mt ln na Ngi mang tm tr bn nhy v tri tim t bi ca mnh n vi cc vn c nu ra trong sinh hc hin i v k thut di truyn, ch ra cch thc lm th no khoa hc v tm linh c th b sung cho nhau. Ch c thng qua s cng tc tn trng ln nhau v s bt tay gia khoa hc vi cc tn gio ln trn th gii th nhn loi mi hon ton c th gii quyt ni nhng thch thc nhiu bc xc m chng ta phi i mt ngy hm nay. Tht s kh tm thy mt ngi c vn thng tu hn hay nhiu t bi hn hng dn chng ta trong nhim v ny nh l vi Thnh c Dalai Lama th XIV 12

Dn Nhp
Ti cha bao gi t o to mnh trong khoa hc. Kin thc ca ti ch yu c c t vic c tin tc v cc ti khoa hc quan trng trong cc tp ch nh l t Newsweek, hay t vic nghe cc tng thut ca Th Gii V i BBC, v sau ny, l t vic c cc sch gio khoa v thin vn. Hn 30 nm qua, ti vn t chc nhiu cuc gp g ring t v nhiu hi m vi cc nh khoa hc. Trong cc ln gp ny, ti lun c nm bt tng khoa hc bn di ca cc m hnh v cc phng php cng nh l nm c ni dung hm ca cc l thuyt c bit hay cc pht kin mi. Tuy nhin, khi t duy su vo trong khoa hc, ti khng ch ngh n cc ni dung ca n hiu c thc cht m cn m c n vn quan trng hn l liu n nh hng n o c v cc gi tr nhn bn ra sao. Cc lnh vc khoa hc m ti ang kho st trong sut nhiu nm tri l vt l ht c bn, v tr hc, v sinh hc, trong bao gm c thn kinh hc v tm l hc. Vi tin l s rn luyn tr tu ca chnh bn thn mnh trong t tng Pht gio, ti vn thng kinh ngc v mi tng giao gia cc quan im Pht gio mu cht v cc tng khoa hc chnh yu. Tp sch ny l kt qu ca thi gian di suy t v iu v ca cuc hnh trnh tr tu ca mt tng s Pht gio Ty Tng n vi th gii cc bung bt, cc my gia tc ht, v fMRI (my nh chc nng cng hng t) 1
1

Bung bt (bubble chamber) l thit b ghi li vt dch chuyn ca qu o (thay i) ca cc ht vt l. Trong thc t, cc bung bt vt l c dng hnh ng lp y bi mt loi cht lng (thng l hydrogen lng) c nung nng ln n gn bc hi ca cht lng . Khi ht vt l bay vo bung, th c mt piston ko nhanh ra lm m rng th tch ca bung do gim p sut bung mt cch t ngt. Hu qu l cht lng b qu nng (hn nhit bc hi thng c ca n ti cng p sut) nn chuyn pha thnh dng siu cn bng (hay cn gi l cn bng a phng). Cc ht vt l dch chuyn (theo qu o c trng ca n) s to ra mt vt ion ho bao bc ng dch chuyn ca ht ny, vt ny ph quanh bi cht lng b bc hi v to thnh cc bt (bong bng) cc nh. Mt ca bt bao bc ng chuyn ng ca ht vt l t l vi nng lng m n truyn vo bung bt. Da vo ngi ta

13

Nhiu nm sau khi lu vong ti n-, tnh c nhn mt l th m c vit t thp nin 1940 dnh cho cc tr s Pht gio Ty Tng. N c vit bi Gendn Chphel 1 , mt hc gi Ty Tng; ng ny chng nhng uyn bc ting Phn m cng l ngi duy nht trong gii tr s Ty Tng ng thi rt thnh tho Anh ng. ng ta chu du khp vng Anh-n, Afganishtan, Nepal v Sri Lanka trong thp nin 1930. L th ny c vit hng ti dp kt thc chuyn i 12 nm; n tht s lm ti ht sc ngc nhin. N cho thy r v nhiu lnh vc m trong c th c cuc i thoi y ch li gia Pht gio v khoa hc hin i. Ti pht hin ra rng nhn xt ca Gendn Chphel thng trng hp mt cch ng ch vi nhn xt ca ti. iu ng tic l l th ny khng thu ht c s ch xng ng, mt phn l v l th khng c ph bin ng mc Ty Tng trc khi ti ri ni vo nm 1959. Nhng ti thy m lng v rng hnh trnh ca ti vo th gii khoa hc c c mt ngi trong cng truyn thng (Pht gio) Ty Tng vi ti i trc. Hay hn c l v Gendn Chphel n t Amdo, qu nh ca ti. Thi im bt gp c l th c vit nh th ny sau nhiu nm tht s gy n tng. Ti nh li mt cuc m thoi khng d dng ch vi nm trc gia ti vi mt ph n Hoa K ly chng Ty Tng. Nghe tin ti hng th trong khoa hc v ch ng tin hnh i thoi vi cc nh khoa
c th quan st v o c c cc hng chuyn ng cng nh cc c tnh vt l khc. Bubble_chamber. Wikipedia. Truy cp: 29/07/2009 <http://en.wikipedia.org/wiki/Bubble_chamber> My gia tc ht (particle accelerator) l thit b vt l nhm tng tc ca cc ht vt l ln mc ng k. Particle_accelerator. Wikipedia. Truy cp: 29/07/2009 <http://en.wikipedia.org/wiki/Particle_accelerator> fMRI l ch vit tt ca cm t "functional magnetic resonances imaging". Functional magnetic resonance imaging. Wikipedia. Truy cp: 29/07/2009 <http://en.wikipedia.org/wiki/Functional_magnetic_resonance_imaging> 1 Amdo Gendn Chphel (1903-1951) l mt gng mt sng to v c nhiu tranh ci, ng l mt trong nhng hc gi ln ca Ty Tng na u th k 20. Gedun Chophel. Gedun Choppel. Truy Cp: 29/07/2009 <http://www.gdqpzhx.com/english/> )

14

hc, b y cnh bo ti v s nguy him m khoa hc t ra cho s sng cn ca Pht gio. B ni vi ti rng lch s minh chng mt s tht rng khoa hc chnh l "st th" i vi tn gio v khuyn bo ti tht s s khng khn ngoan nu cho Dalai Lama mu cu tnh bng hu vi nhng ai i in trong chuyn nghip (khoa hc) ny. thc hin hnh trnh i vo khoa hc ti gi nh rng mnh c vo hang cp mi bt c cp con 1 . Quyt on ca ti trong vic mo him vo khoa hc da trn c s tin tng l trong khoa hc cng nh Pht hc th vic hiu bit v bn cht ca thc ti c theo ui bng ngha ca vic kho cu bin bc: nu phn tch khoa hc chng minh mt cch thuyt phc rng cc lun im Pht gio no l sai th chng ta phi chp nhn pht gic ca khoa hc v t b cc lun im ny. V l ngi c tm hn khng phn bit quc gia, nn mt phm cht ca cc nh khoa hc khin ti hu nh nhch li gn hn vi h, l c mun ng kinh ngc ca cc nh khoa hc nhm chia s kin thc cng nhau bt k bin gii quc gia. Ngay c trong thi k chin tranh lnh, khi m nn chnh tr th gii b phn cc n mc nguy him, ti vn thy cc nh khoa hc t cc khi ng v Ty sn lng lin lc nhau trong nhng cch thc m cc nh chnh tr khng th tng ra c. Ti cm thy mt s cng nhn ngm trong tinh thn ny v s thng nht ca nhn loi v mt s phng khong v s hu ca tri thc. ng lc ca mi quan tm ca ti n vi khoa hc c nhiu hn tnh cch c nhn. Ngay c trc khi t nn, th iu hin nhin cho ti v cho nhiu ngi v nguyn nhn ng sau ca thm kch chnh tr Ty Tng l v sai st ca n trong vic m ca hin i ho. Ngay sau khi n n-, chng ti thit lp cc trng hc cho tr em t nn vi chng trnh hc hin i, trong ln u tin n bao gm c
Dch t thnh ng "stick your neck out" c hai nghi chnh mt l dm tin hnh iu nguy him, nghi khc l dm cho kin m ngi khc khng mun hay khng dm ni ra.
1

15

gio dc khoa hc. T ti nhn ra im mu cht cho vic hin i ho thuc vo s khai mo ca gio dc hin i, v trng tm ca gio dc hin i phi l vic nm bt c khoa hc v cng ngh. S nguyn c nhn v n gio dc ny dn dt ti n ngay c vic khuyn khch cc hc vin tu s, ni m vai tr ch yu l ging dy Pht hc, hy a khoa hc vo chng trnh o to ca h. Khi hiu bit v khoa hc cng m rng hn th ti cng cng thy r, nu ch ni v th gii vt l, th c nhiu lnh vc ca t tng Pht gio truyn thng m ti cc gii thch v thuyt l ca chng ti l c bn khi so snh vi nhng gii thch v l thuyt ca khoa hc hin i. Nhng ng thi, ngay c ti cc quc gia c nn khoa hc pht trin cao, th r rng con ngi cng vn phi tip tc tri qua kh au c bit l mc tm l v xc cm. Li ch v i ca khoa hc l n c th gp phn to tt vo vic gim nh cc au n mc th cht. Nhng ch c th bng vic nui dng cc phm cht ca nhn tm v s chuyn ho ca cc thi th ta mi c th bt u nh hng n v vt qua au kh v tinh thn ca mnh. Ni cch khc, vic nng cao cc gi tr nn tng ca con ngi tht thit yu cho truy tm c bn ca chng ta n vi hnh phc. Do , t gc nhn v phc lc con ngi, khoa hc v tm linh khng th khng c tng quan. Chng ta cn c hai, bi v s thuyn gim ca au kh phi c din ra c mc th cht ln tm l. Sch ny khng phi l mt c gng thng nht khoa hc vi tm linh (chng hn nh vi Pht gio, th m ti bit nhiu nht) m l mt n lc thm tra hai ngnh quan trng ca nhn loi nhm mc ch pht trin mt phng thc ton din v tng hp hn tm hiu th gii xung quanh ta, l phng thc s thm d su xa vo ch thy c v ch cha thy c, thng qua s pht hin ca cc chng c c h tr bi lp lun. Ti khng c nu ra mt kho lun uyn bc n cc im tim tng v s hi t gia Pht hc v khoa hc hy cho cc nh nghin cu chuyn mn. ng hn, ti tin rng tm linh v khoa hc c khc nhau nhng chng b xung cho cc tip cn tham 16

cu vi cng mc ch ln hn tm kim chn l. Trong n lc ny, c nhiu th mi ngnh hc hi ln nhau, v cng nhau, chng c th ng gp m rng chn tri tri kin v tr tu ca nhn loi. Hn th na, thng qua i thoi gia hai ngnh, ti hy vng c hai khoa hc v tm linh c th pht trin phc v nhu cu v s hon thin ca con ngi. Hn na, qua vic thut li cuc hnh trnh ca chnh mnh, ti mong c nhn mnh cho hng triu Pht t ang theo gt ti trn ton th gii v s cn thit tip nhn khoa hc mt cch nghim tc v chp nhn nhng pht hin nn tng ca khoa hc trong cc quan im v th gii ca cc pht hin . Cuc i thoi gia khoa hc v tm linh c mt lch s lu di c bit l vi Thin Cha gio. Trong trng hp i vi dng tuyn tha ca ring ti, Pht gio Ty Tng, v nhiu l do lch s, x hi, v chnh tr [iu ] vn cn l mt tin trnh mi l. Nhng ch du v ci m khoa hc phi a ra vn cn cha hon ton t tng. Bt k mi quan im (c nhn) khc bit trong khoa hc, khng mt hiu bit ng tin cy no v s tn ti ca th gii t nhin hay ca con ngi chng ta c th b qua c nhng thu sut ca cc l thuyt lm cha kha cho s tin b, l thuyt tng i v c hc lng t nhng hiu bit s c ti gi trong sch ny l mt th gii quan. C th khoa hc s hc hi c t vic cng tc vi tm linh, c bit l qua giao din ca n vi cc vn rng ln hn ca con ngi, t o c cho n x hi; ngc li, chc chn trong mt s kha cnh c bit ca t tng Pht gio nh l cc l thuyt thin vn lu i v nn vt l s khai ca Pht gio s phi c iu chnh di nh sng cc thu trit ca khoa hc. Ti hy vng sch ny s gp phn vo k hoch ct lm sinh ng cuc i thoi gia khoa hc v tm linh. V mc tiu l kho st cc vn mc su nht ca th gii ng thi, nn ti mong c tip kin vi cc gii trong bnh din rng nht nu c th. iu ny tht khng d dng g vi cc lun c

17

v tranh ci i khi phc tp trong c trit hc Pht gio 1 ln khoa hc. Vi lng thit tha t ti cuc lun bn, thnh thong ti qu n gin ha vn . Xin bit n hai v hiu nh, ngi thng dch lu nm Thupten Jinpa ca ti v cng s vin Jas'Elsner v s h tr ca h trong vic gip son tho li cc kin ca ti mt cch sng t nht c th c bng Anh ng. Ti cng mong mun cm t rt nhiu c nhn gip ti trong vic gip h v ph bnh trong nhiu giai on ca bn tho. Hn ht, ti bit n tt c cc nh khoa hc gp g, dnh cho ti nhiu th gi ca h v cho thy mt s kin tr rt ln trong vic gii thch nhng tng phc tp cho mt ngi hc tr i khi chm chp ny.

Theo quan im ca c Dalai Lama th ton b Pht hc c th chia lm 3 phn: 1. Khoa Hoc Pht gio (Buddhist Science): hay l cc lp lun v Phn tch Pht gio: y l nhng phng php suy lun, phn tch Pht gio cng vi nhng quy lut khch quan m Pht gio ly lm nn tng. Trong , vic phn tch kho st cc i tng hon ton ch l cc lp lun c tnh khch quan da trn cc tin c s (trong , chng ta c th thy c bn cnh h thng suy lun l-gc, l cc quy lut chng hn nh lut nhn qu, thuyt duyn sinh. Sau l cc lp lun v quan im Nh , v gio l v Tnh Khng.

2. Trit Hc Pht gio (Buddhist Philosophy): T cc suy lun trn c s cc quy lut, Pht gio pht trin theo chiu su v rng v phn nhnh thnh h thng trit l. H thng ny s l nn tng cho nhn sinh quan, th gii quan, v v tr quan Pht gio. Cc quan im trit hc ny bao gm nhiu kt lun dn xut t cc nguyn l c bn trong Khoa hc Pht gio. 3. Thc Hnh Pht gio (Buddhist Practice): T h thng trit l Pht gio, cc mn sinh s tip thu v pht trin thnh cc truyn thng thc hnh tu hc ph hp vi h thng truyn tha v cn c ca mnh. Cc truyn thng tu hc Pht gio thc s phong ph t Nguyn Thy, i tha, cho n Zen hay Mt tng ... N c ty theo hon cnh lch s a d m hnh thnh cc gio php thch ng vi con ngi.

18

Chng I Qun Chiu


Ti c nhiu nm suy ngm v nhng pht trin ng ghi du ca khoa hc. Ch ni trong khonh khc ngn ngi ca i ti, th tc ng ca khoa hc v cng ngh ln con ngi tht to ln. Mc d mi quan tm ca ti n khoa hc bt u bi tnh t m v mt th gii c chi phi bi cng ngh, th khi khoa hc cn kh l lm vi ti. Mi quan tm ny le ra trong tr ti khng lu trc khi khoa hc nh hng to tt ln nhn loi c bit l sau khi ti lu vong trong nm 1959. Ngy nay th hu nh khng c mt lnh vc no ca nhn sinh m khng dnh dng n cc hiu qu ca khoa hc v cng ngh. D chng ta r v tr ca khoa hc trong ton b i sng con ngi th iu g ng ra khoa hc nn c tin hnh v iu g khoa hc nn chu s qun l? im th nh trong cu hi ny tht s quan yu bi v tr khi hng i ca khoa hc c dn dt bi mt ng lc o c c thc, c bit l lng t i, nu khng th cc hu qu ca n c th tht bi trong vic mang li li ch. Chng d nhin cn c th gy tc hi v cng. Vic thy c tm quan trng to ln ca khoa hc v nhn bit a v thng tr khng trnh khi ca n trong th gii thay i mt cch c bn thi ca ti vi khoa hc, t ch t m tr thnh mt kiu hnh ng gp rt. Trong Pht gio, l tng tm linh cao nht l nui dng lng t bi cho mi chng sinh hu tnh 1 v lm cho
1

Cm t Chng sinh hu tnh bao gm hai v. V th nht "chng sinh" tc l nhng th sng c kh nng to sinh ra cc th h mi, c kh nng hp th dinh dng, thi cht cn b, vv. ng v thc vt u l chng sinh nhng t, nc, khng kh tinh khit khng phi l chng sinh. V th nh hu tnh m ch kh nng c xc cm, v ty theo mc c cc kh nng khc v tinh thn, tri gic. Nh vy gii ng vt c xem l thuc v hu tnh. S phn nh chi tit mt s loi thuc cc hn gia hu tinh v v tnh l con ty theo tiu chun. Ring s phn nh cc hn gia cc loi (nh gia ng vt v thc vt) dn n theo cch phn chia khc -- nh gia cc loi t bo khng c nhn (eukaryotes -- chng khng thuc v c ng hay thc vt) v loi t bo c nhn prokaryotes bao gm c ng thc vt, nm, ..)

19

phc li ca h c m rng ti a. T khi cn rt u th, ti c to duyn chm cht cho l tng ny v c gng thi hnh n trong mi hnh vi. Vy nn, ti mun hiu bit khoa hc v n cho ti mt lnh vc mi thm st trong cuc truy tm hiu c bn cht v thc ti ca ti. Ti cng mun hc hi n, bi v n l cch thc mnh m lin lc vi cc thu hiu c gp nht t chnh truyn thng tm linh ca mnh. Cho nn, vi ti, nhu cu lm vic vi lc lng [khoa hc] mnh m ny trong th gii ca chng ta cng tr thnh mt loi s mnh tm linh. Cu hi trng tm trng tm cho s tn ti v hon thin ca th gii chng ta l lm sao c th to ra cc pht trin khoa hc tuyt diu cho cc i tng (hay s vt) no m n cng hin dch v v tha v t bi cho nhu cu ca con ngi v cc chng sinh hu tnh vn ang cng chia s tri t ny vi chng ta. o c c chim mt a v no trong khoa hc hay khng? Ti tin rng c. Trc tin, ging nh mt trang c bt k, khoa hc c th t vo ch hu dng hay tai hi. Trng thi tm thc ca ngi ang vn hnh trang c s quyt nh hu qu sau cng ca vic s dng. Th n, cc pht hin khoa hc nh hng ln cch m chng ta hiu v th gii v v v tr ca mnh trong . iu ny c hu qu n h thng ng x cu chng ta. Chng hn, hiu bit v c gii ca th gii dn ti cuc Cch Mng K Ngh 1 , trong , khai thc thin nhin tr thnh hot ng chun mc. Mc d vy, c mt gi thit chung cho rng o c ch thch hp n ng dng ca khoa hc, m khng phi l mu cu thc ti ca khoa hc. Trong m hnh ny, mi khoa hc gia nh l mt c th v cng ng cc nh khoa hc ni chung gi v tr trung tnh v o c khng chu trch nhim cho hu qu ca
1

Cch Mng K Ngh xy ra vo th k 18 v 19 trong c s thay i ln ch yu trong nng nghip, cng nghip, khai thc m v lu thng to ra hiu qu su sc ln cc iu kin v kinh t x hi v vn ha bt u n ra ti Anh lan khp chu u, bc M v th gii. Cuc cch mng ny m ra mt trang s mi cho nhn loi v nh hng n hu nh mi kha cnh ca cuc sng. Industrial Revolution. Wikipedia. Truy cp 11/01/2010 <http://en.wikipedia.org/wiki/Industrial_Revolution>

20

nhng g m h khm ph ra. Nhng c nhiu khm ph khoa hc quan trng, v ring nhng pht kin cng ngh c cc khm ph ny dn ti hay to ra nhng iu kin mi v m ra nhiu kh nng xut hin cc thch thc mi v o c v tm linh. Chng ta khng th n thun min tr nhng hnh vi to tc khoa hc v c chnh c nhn cc nh khoa hc ra khi trch nhim cho vic ng gp vo s ny sinh ca mt thc t mi. C l im ti quan trng l m bo c rng khoa hc khng bao gi tch ri khi cm xc nhn bn v s cm thng vi cc chng sinh ng ng ca ta. Cng nh l cc ngn tay ca mt ngi ch c th hot ng trong mi quan h vi bn tay, cc khoa hc gia phi lun nhn bit mi tng quan ca h vi x hi bn ngoi. Khoa hc th v cng quan trng nhng n ch l mt ngn trn cnh tay ca nhn loi, v nng lc v i nht ca n ch c th thc hin c khi chng ta ghi nh cn thn iu ny. Ngc li, ta c nguy c nh mt ngha ca cc th t u tin. Con ngi c th i n ch phc v cho cc quan tm v tin b khoa hc hn l theo chiu hng ngc li [tc l khoa hc phc v cho con ngi] Khoa hc v cng ngh l nhng cng c mnh, nhng ta phi quyt nh s dng chng sao cho tt nht. ng trn tt c nhng iu l ng lc qun l vic ng dng khoa hc v cng ngh, cho tm v tr c hi ha thng nht mt cch l tng. Vi ti, khoa hc, trc v trn ht, l mt b mn thc nghim cung ng cho nhn loi mt phng thc truy cp mnh tm hiu bn cht ca th gii sng v th gii vt cht. Mt cch c bn, n l mt li truy cu cung cp cho chng ta mt tri thc t m tuyt vi v th gii thc nghim v cc quy lut vn hnh bn trong ca thin nhin, m ta rt ra c t cc d liu thc nghim. Khoa hc tin hnh bng cc gi tr ca mt phng php rt c bit bao gm o c, nh lng, v kim nghim a ch th 1 thng qua cc th nghim lp li. iu ny
1

Dch t ch "intersubjective verification": Tc l cch thc kim tra li cc l thuyt thng qua vic p dng l thuyt ln cc ch th khc nhau m chng c chia s

21

ti thiu l mt tnh cht cn bn ca phng php khoa hc khi m n c mt trong mu hnh khoa hc hin nay. Trong m hnh ny, th nhiu kha cnh v s tn ti ca con ngi, bao gm cc cu hi v cc gi tr, s sng to, v tm linh cng nh l cc cu hi siu hnh mc su hn s nm ngoi ni dung ca truy cu khoa hc. Mc d c nhiu lnh vc ca i sng v kin thc nm ngoi phm vi ca khoa hc, ti nhn thy nhiu ngi gi nh cho rng quan im khoa hc ca th gii phi nn l c s cho tt c tri thc v tt c nhng g kh kin. y l ch ngha duy vt khoa hc. Mc d ti khng nhn thy c trng phi t tng no xng ny, nhng n dng nh l mt tin l chung khng c kim nghim li. Quan im ny duy tr lng tin vo th gii khch quan, cho rng th gii ny c lp vi s ngu nhin ca nhng ngi quan st n. N cho rng d liu c phn tch trong mt th nghim l c lp vi cc nhn thc thnh kin, v s tri nghim ca nh khoa hc dng phn tch chng. n ng sau ca quan im ny l s tha nhn rng, trong phn tch ti hu, th vt cht, s nh l c m t bi vt l v nh l n chu tc ng bi cc lut vt l l tt c hin hu. Theo , quan im ny cho rng tm l hc c th c quy gim v sinh hc, sinh hc quy v ha hc v ha hc quy v vt l. y, ti khng quan tm nhiu n vic tranh lun chng li lun im ca ch ngha quy gim 1 (d rng chnh ti cng khng ng tnh vi quan im ny) m l lu ti mt im v cng quan trng: l nhng kin khng to dng nn
cng c tnh (kinh nghim) v tho mn tin ca l thuyt. Intersubjective Verifiability. Wikipedia. Truy cp 18/02/2009 <http://en.wikipedia.org/wiki/Intersubjective_verifiability>
1

Ch trng quy gim l mt ch trng tm hiu bn cht phc tp ca cc s vt bng cch quy gim chng vo cc tng tc ca cc b phn nh hn ca chng, hay quy gim n cc s vt nn tng v n gin hn. "Reductionism". Wikipedia. Truy cp 17/02/2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/Reductionist>

22

tri kin khoa hc; ng hn, chng i din cho mt lun im trit hc, tht ra l mt lun im siu hnh. Quan im cho rng tt c cc kha cnh ca thc ti u c th quy gim v vt cht v cc ht vt l ca n, theo ti, c v tr siu hnh tng ng khng thua g vi v tr siu hnh ca quan im cho rng c mt c ch thng minh sng to ra v iu khin thc ti. Mt trong nhng vn c bn ca ch ngha duy vt khoa hc trng cn l n dn ti tm nhn thin cn v c th ny sinh ra ch ngha h v. Ch nghi h v, ch nghi duy vt, v ch ngha quy gim tt c c cc vn nu trn t tm nhn trit hc, c bit l tm nhn con ngi, bi v chng c tim lc lm ngho kit i cch thc m chng ta nhn chnh mnh. Th d, khi ta nhn chnh mnh nh l cc sinh vt hu c ngu nhin hay nh l cc chng sinh c bit c ph cho phng din v thc v kh nng o c s to nn tc ng ln n cch m ta cm thy v chnh mnh v cch i x vi tha nhn. Trong cch nhn ny, nhiu kha cnh ca ton b thc ti trong cc phm tr thuc tnh ca con ngi nh ngh thut, o c, lng tt, nt p, v trn tt c l thc hoc s b quy gim v cc phn ng ho hc ca cc t bo thn kinh hay c xem nh l mt s kin n thun ca cc cu trc tng tng. iu nguy hi tip sau l con ngi c th b quy gim xung khng hn g nhng my mc sinh hc, cc sn phm ca s tnh c n thun trong t hp ngu nhin ca cc gen, vi khng c mc ch no khc hn l s cng bch sinh hc ca vic ti sinh sn. Tht l kh thy c bng cch no cc vn nh l ngha ca cuc sng hay thin v c c th tng hp c bn trong mt th gii quan nh vy. Vn khng phi cc d kin thc nghim ca khoa hc m lun im cho rng cc d liu ny mt mnh chng cu trc c nn tng hp l cho vic pht trin mt th gii quan ton din hay mt gi tr tho ng tr li cho cc vn ca th gii. C nhiu iu v s tn ti ca con ngi v v t bn thn thc ti m khoa hc hin nay cha kh nng cho chng ta truy cp ti. 23

Bi cng cch biu hin, tm linh phi c lm mnh bi cc pht kin v thu hiu ca khoa hc. Nu nh nhng ngi thc hnh tm linh chng ti khng m xa n cc pht kin ca khoa hc, th thc hnh ca chng ti cng b ngho kit i, ging nh l s c chp c th dn n ch ngha kinh in 1 . y l mt trong nhng l do khin ti khuyn khch cc Pht t ng mn tip nhn nghin cu khoa hc, c nh vy, cc thu hiu ca khoa hc c th c tch hp vo trong th gii quan Pht gio.

T ch "Fundamentalism": Ch trng tin tng tuyt i vo kinh in. Kinh in l tuyt i khng c sai st v khng c li lm.

24

Chng 2 i Din vi Khoa Hc


Ti sinh trong mt gia nh ca nhng nh nng mc mc, l nhng ngi dng nga cy ba cho cnh ng ca h, v khi la mch chn ma, th dng sc nga dm gi la. C l cc th kh d c m t nh l c tnh cht k thut trong th gii th u ca ti l nhng con dao gm m nhng ngi lnh du mc a phng kim c t Anh-n, Nga, hay Trung Quc. Vo lc 6 tui ti ln ngi Dalai Lama th 14 ti th Ty Tng, Lhasa, v dn thn vo vic tu hc trong tt c cc phng din ca Pht gio. Ti c cc gia s hng ngy dy ti c, vit, trit hc Pht gio c bn, v hc thuc lng cc kinh vn v nghi l. Ti cng c nhiu tsenshap, nghi l nhng "ngi tr gip v trit hc" Phn s chnh ca h l em n cho ti cuc tho lun v cc ti ca t tng Pht gio. Thm vo , ti c tham gia cc cuc cu nguyn v thin nh trong nhiu gi. Ti tham d cc thi k nhp tht vi cc gia s v ngi theo quy nh trong hai gi mt ln v 4 ln trong ngy trong mt bui thin nh. y l vic rn luyn in hnh cho mt v lt-ma cao cp trong truyn thng Ty Tng. Nhng ti khng c gio dc v ton, a l, ha hc, sinh hc, hay vt l. Thm ch ti cng khng bit l chng c tn ti hay khng na. in Potala l nh ma ng chnh thc ca ti. l mt cng trnh xy dng s, chim ht mt bn ca mt tri ni, v n phi c n hng nghn phng Ti cha bao gi t m chng. Trong nhng lc rnh khi cn l mt cu b, ti t gii tr bng cch thm d vi ni trong cc cn bung ca n. Ging nh l mt cuc sn lng chu bu bt tn. c tt c mi th c, ch yu thuc v cc Dalai Lama tin nhim v c bit l ca v ngay trc ti, c dnh ring ra . Trong s cc ni dung ni bt ca cung in l nhng thp x li cha nhng phn thn th cn li ca cc Dalai Lama trc y, cho n tn i Dalai Lama th 5, ngi sng trong th k th 17 v m rng in Potala nh hnh dng hin thi. Gia cc hin vt by bin, ti tm thy mt vi c c kh thuc v c Dalai Lama th 25

13. ng ch nht l mt knh thin vn xp c c lm t ng thau v c th gn ln mt chc ba chn, v mt ng h c hc ln dy ct vi mt qu cu quay c trn mt gi cho bit thi gian trong nhng mi gi khc nhau. cng c ch b mt ln cha nhng cun sch c minh ha bng Anh ng v Th Chin Th Nht. Mt s trong chng l qu tng cho c Dalai Lama th 13 t ngi bn Sir Charles Bell 1 . Bell l nh chnh tr Anh ni c Tng ng ti Sikkim 2 . ng ta l ngi cho c Dalai Lama th 13 lu tr trong khong thi gian ngn ti Anh-n, sau khi trn i trong nm 1910 bi nguy c xm chim ca qun ch thuc chnh quyn ch cui cng ca Trung Hoa [nh Mn Thanh]. iu ng hiu k l vic lu vong ti Ty Tng v tm hiu vn ha ca khoa hc l nhng im c truyn li cho ti t ngi tin nhim [tc l c Dalai Lama th 13]. Vi c Dalai Lama 13, sau ny ti nhn ra vic li Anh-n l mt kinh nghim bt ng dn ti nhn thc v nhu cu ca cc ci cch ln v x hi v chnh tr ti Ty Tng. Trong chuyn tr li Lhasa, Ngi m ng in tn, ci t dch v bu chnh, xy dng mt nh my pht in nh t cc ngn n u tin ti Ty Tng, v thit lp nha ngn kh in tin kim loi v giy bc. Ngi cng t ti nhn thc v tm quan trng ca nn gio dc th tc hin i v tuyn chn mt nhm tr Ty Tng gi i hc ti Ruhby School ti Anh. c Dalai Lama 13 li mt chc th vo pht cui tin on

Charles Alfred Bell : Chnh tr gia v l nh Ty Tng hc sinh ti Calcutta (nay thuc n ). ng l tc gi ca cun Portrait of a Dalai Lama, n hnh 1946. Charles Alfred Bell. Wikipedia. Truy cp 18/02/2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/Charles_Alfred_Bell>

Sikkim (cn gi l Sikhim) l mt bang thuc Ty Bc n- trn dy Himalaya. Ni y dn c tha tht, Bc v ng gip Ty Tng, Ty gip Nepal v ng Nam gip Bhutan. Sikkim. Wikipedia. Truy cp 18/02/2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/Sikkim>

26

nhiu th v thm kch chnh tr s xy ra, v chnh quyn [Ty Tng] tip ni tht bi hiu ht hay lu tm ti chc th ny. 1

Trong nhng mn c kh l th thu c bi c Dalai Lama 13 l mt chic ng h b ti, hai my chiu phim, v ba chic xe hi Hai trong chng l "Baby Austin" i 1927 v "American Dodge" i 1931 2 . Lc , khng c ng c th chy xe trong ton vng Hymalaya hay chnh ngay ti Ty Tng, nhng chic xe ny b tho ri ra ti n v c mang xuyn qua cc vng ni bi cc cng nhn
Xem thm v cuc i ca c Dalai Lama th 13 (1876 1933) http://en.wikipedia.org/wiki/Thubten_Gyatso,_13th_Dalai_Lama. Cc ti liu v vic tin on vn mnh nc Ty Tng c th th tm rt nhiu ni. Xin xem thm: 1. A History of Modern Tibet, 1913-1951: The Demise of the Lamaist State. Google Books. Resultby Melvyn C. Goldstein, Gelek Rimpoche - 1991 - History - 936 pages -- Trang 205 (dng google tm t kho: "A History of Modern Tibet" will certainly be forced either from within or without) 2. http://www.reversespins.com/buddhistprophecy.html
2 1

y l tn kiu xe ca nh thit k xe ngi Anh l Herbert Austin (1866-1941). Herbert Austin, 1st Baron Austin. Wikipedia. Truy cp 18/02/2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/Herbert_Austin,_1st_Baron_Austin>

Kiu xe Dodge xut pht t hng Dodge Brothers. Sau c Walter Chrysler mua li (1928) Tuy nhin hiu Dodge vn cn tn ti cho n ngy nay. Walter_Chrysler. Wikipedia. Truy cp 18/02/2009 <http://en.wikipedia.org/wiki/Walter_Chrysler>

27

khun vc, ngi lao ng, v bi la trc khi c lp rp li cho c Dalai Lama. Trong mt thi gian di, y l 3 chic xe hi duy nht ca c Ty Tng v chng kh l v dng, v khng c ng x bn ngoi Lhasa cho ngi ta c th li chng. Nhng mn khc nhau ny l cc du hiu ca mt nn vn ha k ngh, trui rn nn mt am m to tt ca mt cu nh vi bn nng hiu k v mt cht nng ng. Mt ln ti cn nh rt r, ti chi nghch vi cc th ny thay v hc gio l hay nh bi. Ngy nay, ti c th vn thy nhng th ny cng khng hn cc mn chi, nhng chng khu gi n mt th gii tri thc v kinh nghim m ti khng truy cp ti c v s c mt ca chng l mt hp dn v cng. Mt cch hiu, th sch ny vit v l trnh pht hin th gii v nhng th tuyt diu m n cng hin. Ti khng thy kh khn v ci knh thin vn. Khng hiu sao vic dng n lm g c v hin nhin vi ti; v ngay sau dng n quan st cuc sng tt bt ca ph x Lhasa, c bit l cc khu ch. Ti thm mun ci cnh ca s t do vi nhng a tr ng trang la chy tung tng ngoi ng trong khi m ti phi hc hnh. Sau , ti dng knh vin vng quan st bu tri m Potala ni c c mt v tr cao ca Ty Tng, ni c tm ngm tuyt ho nht n cc v sao. Ti hi nhng ngi gip vic cc tn ca cc tinh t v nhng chm sao. Ti bit ci ng h b ti lm g nhng mun bit nhiu hn v b hp dn bi cch n vn hnh. Ti gp kh khn v iu ny t lu cho ti khi khng nhn t m v ti m v nhn vo bn trong. Chng bao lu sau, ti tho tung ton b v iu thch thc l lp t chng li vi nhau sao cho n thc s vn hnh. Th l bt u mt lng ham thch lu di v vic tho ri v lp rp tr li cc vt c kh. Ti thng tho tin trnh ny n ni tr thnh mt ngi sa cha quan trng cho nhiu ngi ch ca cc ng h eo tay v treo tng m ti quen bit Lhasa. Sau ny ti n , ti khng c nhiu may mn vi chic ng h cc-cu ca mnh, khi m cc-cu b ph hng bi con 28

mo ca ti v khng th phc hi. Khi ng h pin t ng tr nn thng dng, s ham thch ca ti gim i nhiu nu bn m mt ci ng h nh vy, bn s hu nh kh tm thy b phn c kh no. Vic tm ti cch s dng hai my chiu phim quay tay ca c Dalai Lama 13 kh khn hn nhiu. Mt trong nhng ngi gip vic ca ti l mt v s c , tm ra cch lm cho mt my trong chng hot ng. Ti hi ng y chun b n ti c th xem mt vi phim m chng ti c. Sau ny chng ti c dng c mt my chiu phim 16 ly chy in; nhng hay b hng, mt ln v chic my pht khng cung cp in ng. Trong khong thi gian ny, ti on l vo nm 1945, Heinrich Harrer v Peter Aufschnaiter 1 nhng ngi o vt thot qua dy Hymalaya n Lhasa t mt nh t ca Anh thuc v mt tri t chin tranh [trong Th Chin Th Hai] min Bc n . Harrer tr thnh mt ngi bn ca ti, v ti thnh thong chuyn ng y sang gip sa my chiu. Chng ti khng kim c nhiu phim, nhng c nhiu cun tin tc v cc s kin ln ca Th Chin th II c em xuyn qua n- cung cp cc ti v quan im ca ng Minh. Cng c nhng cun v VE Day [Vit tt ca ch "Victory in Europe Day" tc l ngy c u hng ng Minh: 7 v 8 thng 5 nm 1945], v l ng quang ca vua George lc ca nc Anh v Phim ca son gi Laurence Oliver v tc phm ca Shakespeare "Henry V", cng nh l mt s phim khng li ca Charlie Chaplin.

Heinrich Harrer (1912 2006) nh leo ni, th thao, a l ngi o. ng c bit nhiu qua tc phm "Seven Years in Tibet" (By nm ti Ty Tng) --c dch sang 53 th ting v chuyn thnh phim cng tn. Heinrich Harrer. Wikipedia. Truy cp 18/02/2009 <http://en.wikipedia.org/wiki/Heinrich_Harrer> Peter Aufschnaiter (1899 - 1973) l mt nh leo ni, khoa hc nng nghip, a l, v bn ngi o. Peter Aufschnaiter. Wikipedia. Truy cp 28/02/2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/Peter_Aufschnaiter>

29

S am m ca ti v khoa hc bt u t cng ngh, v d nhin ti khng phn bit c khc nhau gia hai phm tr ny. Khi gp Harrer, ngi bit nhiu v c kh hn bt k ai m ti bit Lhasa, ti cho l s tinh thng trong khoa hc ca ng s su sc nh l s thnh tho ca ng ta trn mt s vt c kh m chng ti c c Potala. Tht l tc ci l nhng nm sau ny ti pht hin ng y khng c nn tng chuyn mn khoa hc Thi , ti ngh tt c n ng da trng u c hiu bit su sc v khoa hc. Cm hng bi s thnh cng trong vic tho m cc ng h v sa my chiu phim, ti c nhiu hoi bo hn. ti tip sau ca ti l tm hiu v c kh ca xe hi. Ngi chu trch nhim li v trng coi nhng chic xe l Lhakpa Tsering; ng ta l ngi bc trc ni ting l nng ny. Nu l b ng u trong khi lm vic di gm xe th ng ta s tr nn nng gin v p v ng u thm. Ti nh bn vi ng ng ta cho ti c kim nghim my mc trong khi ng y sa cha n v dn dn ch ti cch li xe. Mt ngy n, ti ln ly mt chic Austin ra v li mt mnh nhng li gy ra mt tai nn nh v lm b n pha bn tri. Ti ht hong v iu m Babu Tashi, mt ngi chu trch nhim khc v nhng chic xe, c th ni ra ngoi, nn xoay s kim c mt n pha thay th, nhng n li l loi thy tinh khng mu, trong khi ci nguyn thy c mu c. Sau mt t suy ngh, ti tm ra gii php. Ti ti to mu c bng cch ph ln n lp ng chy. Ti khng bao gi ngh ti nu Babu Tashi s pht hin ra. Nu c, th t nht ng y s khng bao gi trng pht ti. C mt lnh vc quan trng ca khoa hc hin i, m Harrer gip ch nhiu nht cho ti; l a l. Trong th vin c nhn ca ti c mt b su tp cc sch v Th Chin th II, trong cung cp nhiu gii thch chi tit v s tham chin ca nhiu nc ln k c Nht. Nhng thm him ca ti vo my chiu phim, sa cha cc ng h, v th li xe cho ti mt gi s lc v th gii khoa hc v cng ngh c 30

th ni v nhng iu g. mt mc nghim chnh hn, sau khi c trao quyn lnh o Ty Tng tui 16, vic ti dn thn vo cc thm ving Trung Quc vo nm 1954 v n vo nm 1956 li cho ti mt n tng mnh. Qun i Trung Quc chim ng nc ti, v ti tham d trong mt cuc m phn lu di v c bit nhm tm kim cho mt s ho gii vi chnh quyn Trung Quc. Chuyn cng du nc ngoi u tin, khi tui gn i mi, a ti n Trung Quc, ni m ti gp ch tch Mao, Chu n Lai, v cc v lnh o khc ca chnh quyn. Chuyn ving thm quc gia bao gm mt chui cc cuc tham quan nhng cnh ng hp tc v nhng cng trnh cng cng nh cc p thy in. y khng ch l ln u tin ti trong mt thnh ph hin i vi ng x v xe hi m cn l ln u tin ti gp g cc khoa hc gia. Trong nm 1956, ti n n tham d l k nim 2500 nm c Pht nhp dit m s kin chnh c din ra ti Delhi. Sau , th tng n, ngi Jawaharlal Nehru 1 tr thnh nh l mt c vn v mt ngi bn, cng nh l ngi tip nhn ti t nn. Nehru l ngi c u c khoa hc; Ngi nhn thy tng lai n trong khun kh pht trin v k ngh v cng nghip v c tm nhn su sc v s tin b. Sau bui l chnh thc k nim c Pht qua i, ti c tng lm nhiu ni ca n khng nhng cc thnh a hnh hng nh Bodhgaya 2 , ni c Pht thnh o, m c cc thnh ph ln, cc nh my lin hp k ngh, v cc i hc.
1

Jawaharlal Nehru (1889 1964) l nh lnh o chnh tr quan trng ca ng Quc i, ng l biu tng c trng cho phong tro u tranh ginh c lp n khi ngi Anh, l th tng u tin v phc v cng v ny lu nht ca Cng Ho n . ng cng l hnh nh ch cht trong chnh trng quc t thi hu chin, c xem l lnh o ca Phong tro Phi Lin Kt. Jawaharlal Nehru. Wikipedia. Truy cp 18/02/2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/Jawaharlal_Nehru> 2 Bodhgaya cn c tn phin m l B- o trng, nm vng ng Bc n (244143 V tuyn Bc, 845938 Kinh Tuyn ng) y l thnh tch hnh hng quan trng nht ca cc Pht t c xp vo danh mc Di Sn th Gii ca UNESCO.

31

Sau ln u tin ti gp g vi cc nh truyn gio ang tm kim mt s tch hp gia khoa hc v tm linh nh l cc thnh vin ca Theosophical Society [tm dch l "Thn Tr Hi"] ti Madras [Th ph bang Tamil Nadu n ]. Thn Tr hc l mt phong tro tm linh quan trng trong th k 19 u th k 20 mu cu pht trin mt s tng hp ca tri kin nhn loi, ng v Ty, tn gio v khoa hc . Nhng nh sng lp ca phong tro bao gm Madame Blavatsky v Annie Besant 1 l ngi Ty Phng nhng c nhiu thi gian sng ti n. Ngay c trc cc chuyn i chnh thc nh th, ti nhn bit c rng cng ngh tht ra l thnh qu hay l biu th mt cch thc c trng ca hiu bit v th gii. Khoa hc l c s ca cc biu th . D sao, khoa hc l dng c bit ca s truy cu v l khi kin thc bt ngun t n m hnh thnh c hiu bit v th gii. Vy nn d s am m ban u ca ti l vi cc hnh thc cng ngh, tc l dng khoa hc ca s truy cu hn l th chi c kh hay k thut c th lm ti suy gm su nht. Nh l kt qu ca cc mn m vi nghiu ngi, c bit l cc khoa hc gia chuyn mn v khoa hc, ti nhn thy nhiu s tng t chc chn trong tinh thn ca vic truy cu gia khoa hc v t tng Pht gio Nhng s tng t m ti vn cn thy l ni bt. Cc phng
C nhiu bi vit m t v gi thiu v thnh tch ny. Pht Tch v Danh Thng. o Pht Ngy Nay. Truy cp 18/02/2009. <http://www.buddhismtoday.com/index/phattich.htm>
1

Tn tht l Helena Blavatsky ( ) (1831 - 1891), l ngi gc Nga sng lp Thn Tr Hi . Madame Blavatsky. Wikipedia. Truy cp 13/01/2010 <http://en.wikipedia.org/wiki/Madame_Blavatsky> Annie Wood Besant (1847 1933) Ngi Anh l mt thnh vin k cu ca Thn Tr Hi, mt ngi u tranh cho n quyn, mt tc gi, nh hng bin, v ngi ng h cho n- t tr. Annie Besant. Wikipedia. Truy cp 13/01/2010 <http://en.wikipedia.org/wiki/Annie_Besant>

32

php khoa hc theo ti hiu, xut pht t s quan st nhng hin tng chc chn trong th gii vt cht dn ti mt tng qut ho v l thuyt; m l thuyt tin on c cc s kin v kt qu s hnh thnh, nu cc hin tng c cu xt trong mt cch thc c th; v sau kim nghim li d on bng cc th nghim. Kt qu c chp nhn nh l mt b phn ca khi kin thc khoa hc rng ln hn nu th nghim kt xut ra l ng v c th lp li c. Nhng nu th nghim mu thun vi l thuyt, th l thuyt cn phi c iu hp li v quan st thc nghim ca hin tng l u tin. Mt cch hiu qu, khoa hc chuyn t kinh nghim thc nghim qua mt tin trnh t tng nhn thc bao gm s p dng v hon thin trong kinh nghim thc nghim xa hn kim tra li hiu bit em n bi lp lun. Ti t lu gi s am m v tng quan song song gia hnh thc kho st thc nghim v nhng iu m ti hc hi c qua o to trong trit hc Pht gio v tu hnh. Mc d Pht gio n t mt tn gio vi cc c tnh ca kinh in v l nghi, ni mt cch chnh xc, trong Pht gio, thm quyn kinh in khng th c nhiu gi tr hn mt hiu bit da trn lp lun v kinh nghim. Thc ra, chnh c Pht, trong mt pht biu ni ting, gim nh thm quyn kinh in ca chnh nhng pht ngn ca mnh khi Ngi tuyn thuyt vi cc t ng chp nhn gi tr cc li dy ca Ngi v ch n gin da trn s tn knh o s. Cng nh ngi th luyn vng dy dn s kim nghim s tinh khit s vng ca mnh thng qua tin trnh tht k cng ca s kim tra 1 ; c Pht khuyn nh rng ngi ta nn kim nghim s tht ca iu m Ngi dy thng qua s kim tra lp lun v th nghim c nhn. Do , khi i n vic nh gi s chn tht ca mt lun im, chiu theo thm quyn ln nht l t kinh nghim, tip theo l vi lp lun, v sau cng mi l kinh in. Cc i s thuc i hc Nalanda ca Pht gio n
1

Li dy ny c trch t bn s gii Vimalaprabh v Klachakra, mc d n cng thy xut hin trong Kinh tng Pali. Phn ting Sanskrit c trch dn trong Tattvasagraha, do D. Shastri bin tp (Vras: Bauddhabharari, 1968), k. 3587.

33

, m t bt ngun cho Pht gio Ty Tng, tip tc p dng tinh thn ca li khuyn dy ca c Pht trong vic kim tra cht ch v chnh xc i vi chnh li dy ca c Pht. C mt ngha m cc phng php khoa hc v Pht gio khc nhau: kho st khoa hc khi u t th nghim, dng cc dng c phn tch cc hin tng bn ngoi, trong khi vic tu hnh khi u bng vic pht trin ch tm tinh t, m sau c s dng di s kim sot tnh t cnh tnh [tnh thc] ca kinh nghim ni ti. Nhng c hai cng chia s chung mt c bn thc nghim mnh m: nu khoa hc ch ra c iu no tn ti hay khng tn ti (iu ny khng ng nht vi vic khng tm thy iu ), th chng ti phi tha nhn iu nh l mt s tht. Nu mt l thuyt c kim nghim v tm thy l chn tht, th chng ti phi chp nhn n. Cng vy, Pht gio phi chp nhn nhng s tht bt k l c tm thy bi khoa hc hay l bi tu gic thin nh. Nu khi kho st s vic no , ta tm thy l do v chng minh c n th ta phi tha nhn iu nh l thc ti ngay c nu n mu thun vi mt gii thch kinh in theo ngha en lu gi nh hng trong nhiu th k hay mu thun vi kin quan im c lu gi rt su. Vy nn, mt thi cn bn chia s chung bi Pht gio v khoa hc l nguyn c gi gn s truy lng thc ti bi nhng gi tr thc nghim v mong mun loi b nhng quan im lu gi lu i hay c tha nhn nu s tm ti ca chng ta thy ra rng s tht th khc bit [vi thc ti]. Tng phn vi tn gio, mt c tnh ca khoa hc thiu vng mt phng sch ti thm quyn kinh in nh l mt ngun cc lun im chn l hiu lc. Tt c cc s tht trong khoa hc phi c biu th hoc thng qua th nghim hoc thng qua chng minh ton hc. kin cho rng iu no phi y nh th, ch bi v Newton 1 hay
1

Issac Newton (1643-1727) nh vt l, ton hc, thin vn v i ngi Anh. ng l ngi t nn mng cho c hc c in vi vic m t lut vn vt hp dn v cc lut ca chuyn ng trong c hc c in v n tr thnh b mn khoa hc chim u th trong sut 3 th k. ng thi vi Gottfried Leibniz, ng pht trin gii tch ton

34

Einstein 1 ni nh vy th n gin khng phi l khoa hc. Vy nn, vic truy cu phi bt u t mt ng thi ci m vi s tn trng cu hi n ni dung ti v tn trng iu m cu tr li s c th c, tc l mt trng thi tm thc m ti cho l mt ch trng nghi ng lnh mnh. Loi ci m ny c th lm cho cc c nhn d tip thu nhng thu hiu mi v nhng pht hin mi; v khi n c kt hp vi s truy tm c tnh bn nng ca con ngi cho s hiu bit; thi ny c th dn n mt s m rng su xa ca chn tri [tri thc] ca chng ta. D nhin, iu ny khng c nghi l tt c cc nh thc nghim khoa hc phi sng vi l tng ny. Mt s ngi qu c th vng mc trong cc m thc trc y. Ni v cc truyn thng kho st Pht gio, th chng ti, nhng ngi Ty Tng mang mn n ln t c n , ni ra i ca t tng trit hc Pht gio. Ngi Ty Tng lun lun ni n l "Vng t ca nhng thnh nhn". Quc gia ny l ni sinh ca c Pht, v hng lot cc i s n m cc bn lun ca h lm khun mu nn tng cho t tng trit hc v truyn thng tm linh cho ngi TyTng nh l Thnh gi Long Th trit gia th k th 2, ngi V Trc ngi sao sng th k th 4 v ngi anh ca ng l ngi Th

hc c in tc l cc php vi v tch phn. Cc ng gp ca ng c xem l khi u cho nn vt l c in. Isaac Newton. Wikipedia. Truy cp 18/02/2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/Isaac_Newton> 1 Albert Einstein (1879-1955 -- Nobel Vt l 1921) ngi gc c, c xem l nh vt l xut sc nht trong mi thi i. ng c nhiu ng gp ln trong cc lnh vc khc nhau ca vt l v ton hc nh v tr hc, c hc lng t, xc sut thng k ... ng c bit n nhiu l do pht minh ra l thuyt tng i hp (1905) v thuyt tng i rng (1916), cng nh l ngi nu ra cng thc chuyn ho gia khi lng v nng lng E=mc2. Tuy vy, gii Nobel dnh cho ng li khng phi do cc cng trnh m l v cng m t lut v hiu ng nh nh. Albert Einstein. Wikipedia. Truy cp 18/02/2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/Albert_Einstein>

35

Thn, ngi Tch Thin i s gii lut v i, v ngi Php Xng lun s th k 17 1 .

Theo nhiu ti liu th c Dalai Lama c nhc n cc i s ti ba n khc (17 v) u xut thn t truyn tha Nalanda v c Dalai Lama cng xc nhn mnh thuc dng truyn tha ny. y, Ngi ch nu gn vi tn tui cc i s trong dng truyn tha. (S i s khc cha c k tn l ryadeva (Thnh Thin), Buddhaplita (Pht H), Bhvaviveka (Thanh Bin), Candrakrti (Nguyt Xng), ntideva (Tch thin) , ntarakita (Tch H), Kamalala (Lin Hoa gii), Dinga (Vc Long), Vimuktisena (Gii Thot Qun). Haribhadr (S T Hin), Guabhadr (c Quang), v kyaprabha (Thch-ca Quang)). Danh tnh ca cc i s c vit thnh k. Illuminating the Threefold Faith: An invocation of the Seventeen Great Scholarly Adepts of Glorious Nalanda. Dalai Lama 14. Lamrim Tibetan Buddhist Center.Truy cp 18/02/2009. <http://www.lamrim.co.za/NalandaScholars.shtml>.

1.1.

Ring v cc i s c cp: Long Th (sa. ngrjuna; bo. klu sgrub ), dch m l Na-gi-tth-na (zh. ), th k 1-2, l mt trong nhng lun s v i nht ca lch s Pht gio. S l ngi sng lp Trung qun tng (sa. mdhyamika), sng trong th k th 12. C rt nhiu tc phm mang danh ca S nhng c l c nhiu tc gi khc bin son. S cng c xem l T th 14 ca Thin tng n . Long Th. Wikipedia. Truy cp 18/02/2009. <http://vi.wikipedia.org/wiki/Long_Th%E1%BB%A5>

1.2.

V Trc (sa. asaga, ngha l "khng b nhim, vng mc"), cng c dch m l A-tng-gi, khong th k 4, l mt i lun s ca Pht gio n , ngi sng lp Duy thc tng (sa. vijnavdin). S khc t quan im ca Thnh gi Long Th (sa. ngrjuna) v tnh Khng tuyt i v thit lp gio php ca mnh di nh hng ca Thuyt nht thit hu b (sa. sarvstivdin). Tng truyn S c B Tt Di-lc trc tip gio ho. C mt s lun s cho rng Di-lc ny l mt nhn vt lch s vi tn Maitreyanatha (sa. maitreyantha). V Trc. Wikipedia. Truy cp 18/02/2009. <http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B4_Tr%C6%B0%E1%BB%9Bc>

Th Thn (sa. vasubandhu, bo. dbyig gnyen ), ~316-396, cng c dch l Thin Thn, gi theo Hn m l B-tu-bn-u, B-tu-bn-u, l mt Lun s xut sc ca Thuyt nht thit hu b (sa. sarvstivdin) v Duy thc tng (sa. vijnavdin), c xem l T th 21 ca Thin tng n . Ngi ta cho rng S sinh ti Peshwar (a danh ngy nay), sng ti Kashmir v mt ti A-du- (ayodhy). S va l em va l t ca ngi V Trc (sa. asaga), ngi sng lp

1.3.

36

K t sau chuyn bay ca ti t Ty Tng trong thng 3 nm 1959, mt s ln ngi dn Ty Tng t nn v ti c c duyn may v cng tm c mt ni tr ng th hai ti n. Tng thng n trong nhng nm u ti t nn l Tin S Rajendra Prasad 1 , mt ngi tm linh su sc, mt hc gi lut php kh knh. Ph tng thng, ngi sau ny tr thnh tng thng, l Tin S Sarvepalli Radhakrishnan 2 , ng c bit n mt cch rng ri l mt hc gi trit hc chuyn nghp v t nhn. Ti nh r mt ln khi ang gia mt bui tho lun v vn trit hc, ngi Radhakrishnan trch dn mt cch khng ngp ngng mt bi k t tc phm c in "Cn Bn Trung Qun Lun" 3 ca thnh gi Long Th. l iu ng ghi nh nht t khi c lp
phi Duy thc. V Trc l ngi khuyn d Th Thn theo i tha. Th Thn. Wikipedia. Truy cp 18/02/2009. <http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_Th%C3%A2n> Php Xng (sa. dharmakrti) Mt trong nhng Lun s quan trng nht ca trit hc o Pht, i in quan im ca Duy thc tng (sa. vijnavdin) v Nhn minh hc (sa. hetuvidy), sng trong th k th 7 (~ 600-650) ti Nam n v l mn ca H Php(sa. dharmapla) ti Na-lan-. Php Xng. Wikipedia. Truy cp 18/02/2009. <http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p_X%E1%BB%A9ng> 1 Rajendra Prasad (1884 963) tng thng u tin ca nc n t 1948 n 1950, l lnh o ng Quc i. Rajendra Prasad. Wikipedia. Truy cp 18/02/2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/Rajendra_Prasad> Sarvepalli Radhakrishnan (18881975), l mt trit gia n. ng c xem l ngi c cng t cu ni gia cc t tng trit hc ng-Ty. L ngi du nhp l tng Ty phng vo n v ngc li. Trnh by cc cc trit l tn gio v tit hc n sang Anh ng. ng l ph tng thng u tin ca n (1962-1967). Sarvepalli Radhakrishnan. Wikipedia. Truy cp 18/02/2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/Sarvepalli_Radhakrishnan>
2 19.4.

Cn bn trung qun lun tng (*) (sa. [mla-] madhyamaka-krik), cng c gi l Trung qun lun tng, hoc Trung qun lun (sa. madhyamaka-stra), c ngi Cu-ma-la-thp dch Hn vn. Tc phm ny cn lu gi trong Phn ng. Xem nguyn vn Phn ng <http://www.uwest.edu/sanskritcanon/Sastra/Devanagari/sastra27/chapter1.html> v bn dch Vit ca Thch Chn Hin t bn ting Hn ca Ngi Cu Ma La thp <http://www.thuvienhoasen.org/trungluan-chonhien-00.htm >

37

vo nm 1947, n lu gi truyn thng kinh in vo vic trao quyn lnh o quc gia cho nhng nh t tng ng lu v nhng nh khoa hc. Sau mt thp k kh khn ca vic iu tit, vic gip nh c cng ng vo khong 80.000 dn t nn Ty Tng trong nhiu b phn ca x n, vic xp t cc trng hc cho gii tr, v vic n lc gi gn cc truyn thng ca mt nn vn ho b e da [hy hoi], ti bt u cc cuc chu du quc t t lu trc cui thp nin 1960. Thm vo , chia s hiu bit ca ti v cc gi tr nhn bn, tn thnh hi ho v hiu bit gia cc tn gio, v vn ng cho nhn quyn v t do ca ngi Ty Tng, ti c nhiu c hi trong nhng lc chu du gp g cc nh khoa hc ring bit tho lun v mi quan tm, m rng kin thc v o su hn bao gi ht s hiu bit ca ti v khoa hc v cc phng php ca n. Ngay c vo thi gian cn sm trong thp nin 1960, Ti bn tho v nhiu khi cnh ca giao din gia tn gio v khoa hc vi mt s khch thm ving c nng lc ti ch lu tr ca ti Dharamsala min bc n . Hai cuc gp g ng nh nht trong thi k ny l vi tu s nh dng. Thomas Merton 1 , l ngi quan tm su sc n Pht gio v dn nhp cho ti v o C c, v hc gi v tn gio Huston Smith 2

Thomas Merton (19151968) L mt trong nhng tc gi Thin cha gio c nhiu nh hng nht ca th k th 20, ng thuc dng Trappist. Thomas Merton. Wikipedia. Truy cp 18/02/2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/Thomas_Merton> Huston Cummings Smith (1919 -- ??) l mt trong nhng nh nghin cu v tn gio xut sc. Tc phm ca ng mang tn "The World's Religions" (Cc Tn Gio ca Th Gii) l mt tc phm bn c hn hai triu bn. Huston Smith. Wikipedia. Truy cp 18/02/2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/Huston_Smith>

38

Mt trong nhng ngi thy u tin ca ti v khoa hc v l mt trong nhng ngi bn khoa hc thn cn nht l nh vt l v trit hc ngi c Carl von Weizscker 1 mt ngi anh ca tng thng Ty c. Mc d ng ta t m t mnh nh l mt gio s hot ng trit l chnh tr, vn c o to trong ngnh vt l, th trong thp nin 30 von Weizscker lm ph t cho nh vt l lng t Werner Heisenberg 2 . Ti s chng bao gi qun th d truyn cm v gi hng ca Weizscker nh l mt ngi lc no cng lo lng v cc hu qu ca khoa hc c bit l cc hu qu v o c v chnh tr. ng ta theo ui mt cch khng mt mi ng dng s nghim ngt ca truy cu trit hc ln hnh vi ca khoa hc, th thch n mt cch lin tc. Ngoi cc cuc tho lun khng chnh thc di, ti cn may mn nhn c mt s bui hc chnh thc t von Weizscker v cc ti khoa hc. Nhng iu ny to nn mt kiu cch khng khc chi nhng bui chuyn giao tri thc mt (thy) - mt (tr), tc l mt dng quen thuc ca vic ging dy trong truyn thng Pht gio ca ring chng ti. C vi dp, chng ti c th xp ring hai ngy trn cho mt ln nhp tht khi m ngi von Weizscker hng dn ti mt kho hc cp tc v vt l lng t v cc h ly trit hc ca n. Ti cm thy bit n su sc v lng tt ng dnh cho ti nhiu th gi qu bu cng
Carl Friedrich Freiherr von Weizscker (1912 2007) nh vt l v trit hc c v l anh rut ca tng thng Ty c Richard von Weizscker(1920--) Lnh vc nghin cu ca ng l v Vt l nguyn t v ht nhn. Carl Friedrich von Weizscker. Wikipedia. Truy cp 18/02/2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/Carl_von_Weizs%C3%A4cker>
2 1

Werner Heisenberg (1901 --1976) nh vt l l thuyt ngi c ng nghin cu trong cc lnh v c hc lng t, vt l ht nhn, l thuyt trng lng t v vt l cc ht. ng c gii Nobel vt l 1932. Werner Heisenberg Wikipedia. Truy cp 18/02/2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/Werner_Heisenberg>

39

nh s kin nhn bn b ca mnh, c bit l khi ti t thy cht vt vi mt khi nim kh hiu no , m ti phi th nhn l cng khng t tnh hung nh th. Von Weizscker thng nhn mnh v tm quan trng ca ch trng thc nghim trong khoa hc. ng ta ni, s kin c th c nhn thc theo hai cch n c th c xy ra nh mt hin tng hay n c th c suy lun ra. Chng hn, mt m nu trn mt tri to c th thy bng mt; l xy ra mt cch hin tng. Nhng vic c mt con su bn trong tri to l s kin m ta c th suy lun t ci m v t hiu bit tng qut v cc tri to v cc con su. Trong trit hc Pht gio, c mt nguyn l cho rng cc gi tr cho bi mt xut c bit c kim nghim phi nn ph hp vi bn cht ca ch th c phn tch 1 . Chng hn, nu mt xut c lin h ti cc d kin tht c th quan st c trong th gii, bao gm c s tn ti ca chnh n th qua kinh nghim thc nghim, xut c th c xc nhn hay b bc b. Do , Pht gio t phng php thc nghim ca vic trc tip quan st ln trn ht. Ngc li, nu xut quan h n s tng qut ho dn xut t kinh nghim ca chng ta v th gii (th d nh bn cht ngn ngi ca cuc sng hay mi quan h tng h ca thc ti), th bi do n ch yu l mt hnh thc ca suy lun, nn xut c th c chp nhn hay bc b. Cho nn, Pht gio chp nhn phng php suy lun ging nhiu vi m hnh c trnh by bi von Weizscker. Sau cng t quan im Pht gio, cn c mt mc xa hn ca thc ti, n c th cn b che m i vi tm thc cha gic ng. Mt minh ha truyn thng cho iu ny l nhng vn hnh vi t nht ca lut v

y l mt trong 4 nguyn l ca lp lun, (nguyn l chng minh hp l) trong Pht gio. Xin xem thm chi tit trong dch phm "T Diu " phn Nghip v Th Gii T Nhin v Ph Lc 2 Cc Qun Chiu Pht Gio. Ti v ti: http://rongmotamhon.0fees.net/taive.htm

40

nghip 1 , v cu hi l do no c rt nhiu chng loi chng sinh trn th gii. Ch ring trong phm vi ny v nhng li xc nhn th kinh in c trch dn nh l mt ngun thm quyn ng n mt cch mnh m, da trn mt c s c bit m i vi cc Pht t, li tuyn thuyt ca c Pht c chng minh l kh tn trong vic kim nghim v bn cht ca s tn ti v l trnh gii thot. Mc d nguyn l v ba phng php kim nghim tc l kinh nghim trc tip, suy lun, v da vo thm quyn 2 [ca kinh in hay ca ngi gic ng] c n cha trong cc pht trin s khai nht ca t tng Pht gio, n c cc nh lun l hc 3 n Vc Long (th k th 5) 4 v Php Xng (th k th 7) l ngi u tin cng thc ho n nh l mt phng php lun trit hc h thng. Trong th d sau cng ny, th Pht gio v khoa hc r rng c phn chung, v khoa hc, ti thiu v nguyn tc, khng tip nhn bt k mt dng no ca thm quyn kinh in 5 . Nhng trong hai phng din

Nghip (sa. karma), l thut ng c dch t ch karma ting Phn. Karma c dch l Nghip v cng c phin m l Yt-ma, v c bit c s phn bit gia cch dng. Mt s gii thch chi tit v nghip c th tm thy nhiu phn trong dch phm "T Diu ".

Xem thm chi tit v pht biu ca phng php suy din ny trong dch phm "T Diu ", ph lc 2 -- phn S Tht v Con ng Dit Kh

B mn ny trong Pht gio c gi l Nhn Minh Hc. Pht hc C Bn Tp 4 GII THIU KHI QUT V NHN MINH HC PHT GIO . BuddhaSasana. Minh Chi. <http://www.buddhanet.net/budsas/uni/u-phathoc-coban/phcb4-2-4.htm>

Hay Trn-na (sa. (mah-)dignga, dinga), ~480-540, cng c gi theo tn dch ngha i Vc Long, l mt Lun s ni ting ca Duy thc tng (sa. vijnavdin, yogcrin). S l ngi ci cch v pht trin ngnh Nhn minh hc (sa. hetuvidy). Trn-na. Wikipedia. Truy cp 2009. <http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n-na>
5

Tuy nhin, vic ph nhn mt cch tuyt i cc "thm quyn" trong khoa hc c th khng xy ra hon ton. "ng dng cc Nguyn L Pht gio vo Nghin Cu v Pht Trin trong Khoa Hc". Lng u. So snh cc tng khoa hc trong lng

41

u tc l ng dng ca kinh nghim thc nghim v lp lun c mt s hi t to tt gia hai truyn thng kho st. Mc d th, trong cuc sng hng ngy, chng ta thng hay v c thi quen s dng phng php th ba kim th li cc lun im v thc ti. Chng hn, ta chp nhn ngy sinh ca mnh qua chng thc bng ming ca nhng ngi h hng ca ta v trong mi quan h vi chng thc bng giy t ca giy khai sinh. Ngay c trong khoa hc, ta chp nhn cc kt qu c cng b bi nhng ngi thc hnh trong cc tp ch chuyn mn 1 m khng c s ti lp th nghim t chnh mnh. hng ca ti v khoa hc mt cch khng nghi ng g tr thnh mt tng su sc hn nhiu nh vic gp g nh vt l ng ghi nhn l David Bohm 2 , mt tr thc v i v mt ngi ci m nht m ti tng c giao tip. Ti gp ng y ln u ti Anh nm 1979 trong ln chuyn i th nh ca ti thm chu u, v chng ti cm thy c quan h ngay lp tc d nhin, sau ny ti tm ra rng ngi Bohm cng l dn t nn, ng buc phi ri M trong v ngc i ca thi k McCarthy 3 . Chng ti tr thnh mt i bn tri k v l mt cuc mo him tr thc chung. Ngi David Bohm hng dn cho
tin vo cc lun im khoa hc vi trng lng tin vo quyn nng kinh in ca Pht hc. Th Vin Hoa Sen. Truy cp 2009. <http://www.thuvienhoasen.org/UngDungPhatgiaovaoKhoahoc.pdf>
1

T ch "peer-viewed Journals" tc l cc tp ch c c qua v chp thun bi cc chuyn gia khc vi tc gi trc khi ti c cng b.

David Joseph Bohm (1917-1992) Nh vt l lng t Hoa K, ng l ngi c ng gp ln vo cc lnh vc vt l l thuyt, trit hc, v thn kinh hc. David Bohm. Wikipedia. Truy cp 2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/David_Bohm> Ch trng McCathy thuc vo chin tranh lnh vi Lin X; chng cng mnh m ti Hoa K t cui thp nin 1940 cho n Bohm b nghi ng v trc ng c cc hot ng tham Communist League (Lin Minh Cng Sn Tr). McCathyism. 2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/McCarthy_era> thi k nghi ng v cui thp nin 1950. gia t chc Young Wikipedia. Truy cp

42

hiu bit ca ti v cc kha cnh vi t nht ca t tng khoa hc, c bit l trong vt l, v vch ra cho ti phng din tt p nht ca th gii quan khoa hc. Trong khi lng nghe cn thn trong cuc i thoi chi tit vi mt nh vt l nh l Bohm hay von Weizscker, ti cm thy l mnh c th nm bt c cc im phc tp ca ton b l l; tht khng may, khi cc bui mn m qua i th thng khng cn g ln lao li! Bn tho ca ti vi Bohm hn 2 thp nin kch khi t duy ca chnh ti v nhng cch m cc phng php Pht gio truy cu c th quan h ti cc phng php c dng trong khoa hc hin i. Ti c bit thn phc s ci m ht sc ca ngi Bohm i vi tt c cc lnh vc kinh nghim v con ngi, khng ch trong th gii vt cht thuc chuyn mn ca ng m cn trong tt c cc khi cnh ch quan, bao gm vn v thc. Trong cuc i thoi, ti cm thy s hin din ca mt tm hn khoa hc v i sn sng tip nhn gi tr ca s quan st v cc thu sut t nhng c ch khc ca tri thc hn l kin thc khoa hc khch quan. Mt trong cc phm cht ring bit m Bohm l mt in hnh chnh l s am m v phng php trit hc c bn v vic dn xut ca mt truy cu khoa hc t cc gi tr ca cc th nghim suy tng. Din t n gin l, thc hnh ny gi ra mt tnh hung tng tng trong mt gi thuyt c bit c th nghim bng vic kim tra cc hu qu m n c th c vi cc tha nhn thng c cho l khng th trnh khi. Mt cng lao ln ca Einstein v tnh tng i gia khng v thi gian 1 c dn xut t cc gi tr ca nhng th nghim c suy tng, m cc th nghim th thch s hiu bit v vt l trong thi ca ng ta. Mt th d ni ting l nghch l tr sinh i 2 , trong mt ngi anh em li tri t trong khi ngi kia du lch
1

c Dalai Lama cp n kt qu ca cc th nghim cho thy s mu thun vi cc hiu bit v vt l ng thi. Einstein xut thnh tuyt tng i hp vo nm 1905 gii thch c cc kt qu ny. History of Special Relativity. Wikipedia. Truy cp 2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/History_of_special_relativity> 2 Xem thm chi tit tnh ton: <http://en.wikipedia.org/wiki/Twins_paradox>

43

trong mt phi thuyn khng gian vi vn tc gn vn tc nh sng. Vi ngi trong con tu th thi gian phi nn chm li. Nu ngi ny tr v sau 10 nm th anh ta phi thy ra rng ngi anh em ca mnh trn tri t phi gi hn mnh mt cch ng k. Vic nh gi y ca nghch l ny i hi hiu bit v cc phng trnh ton phc tp vt khi k nng ca ti. Trong hng i vi khoa hc, ti lun hng th rt mnh ti phng php phn tch v s song hnh gn gi ca n vi t tng trit l Pht gio. Trc khi chng ti gp nhau, Bohm dnh nhiu th gi nghin cu nh t tng n l Jiddu Krishnamurti 1 , v ngay c tham d mt s cuc i thoi vi ng y. Trong nhiu dp Bohm v ti tm hiu cc cch thc m phng php khoa hc c th quan h ti thc hnh thin nh, iu m theo quan im Pht gio l c thc nghim tnh nh nhau.

Jiddu Krishnamurti (18951986) mt tc gi v din gi ni ting ngi n v trit hc v cc ti tm linh. Cc ch ca ng bao gm: mc tiu ca thin nh, cc mi quan h con ngi, v lm th no to ra bin i tt trong x hi ton cu. Jiddu Krishnamurti. Wikipedia. Truy cp 2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/Jiddu_Krishnamurti>

44

nh minh ha bung bt: Vi pht minh bung bt ny, nh vt l v thn kinh sinh hc Donald A. Glaser (1926 - ) nhn gii Nobel vt l (1952). Hnh chp cho thy qy o ca cc ht vt l trong bung bt ca Brookhaven National Laboratory.

Mc d c c s nhn mnh ln thc nghim v lp lun tng t nhau, Pht gio v khoa hc c nhiu khc bit su sc v cu trc ca kinh nghim thc nghim v cc hnh thc ca lp lun c dng bi hai h thng ny. Khi Pht gio ni v kinh nghim thc nghim 1 , c mt s hiu bit rng hn ca ch trng thc nghim bao gm cc trng thi thin nh cng nh l bng chng v cc tri gic. Do s pht trin ca cng ngh trong vng hai trm nm cui ny, khoa hc c th m rng kh nng ca cc tri gic ti mc khng th tng tng c [so vi] trong thi gian trc . Do , cc nh khoa hc c th dng mt trn vi s gip ca cc cng c mnh nh cc knh
1

Thut ng thng dng trong Pht gio l chng ng hay chng nghim.

45

hin vi v cc knh thin vn, quan st mt cch ng ghi nhn c hin tng trong pht chc nh l cc t bo v cc cu trc nguyn t phc hp, ln cc kt cu khng l ca v tr. Trn c s v cc chn tri rng m cho cc tri gic th khoa hc c th y lui cc gii hn ca s suy lun xa khi mc m tri kin nhn loi cha tng t ti. Gi y, trong cu tr li v nhng du vt li trong cc bung bt, cc nh khoa hc c th suy on c s tn ti ca cc ht cu trc nn cc nguyn t, bao gm ngay c cc phn t bn trong ca ht neutron nh l cc quark v gluon 1 . Khi cn l a b th nghim vi knh thin vn ca c Dalai Lama th 13, ti c mt kinh nghim r rng v nng lc ca s suy lun da trn quan st thc nghim. Trong chuyn dn gian Ty Tng chng ti k v th v mt trng [Ngc Th v Hng Nga] Ti tin rng ngi u chu thy mt ngi n ng thay v mt con th. Cch no i chng na, th trong mt m trung thu, khi nh trng sng r c bit, ti quyt nh kim tra con th bng knh vin vng. Tht ngc nhin, ti thy ci dng ging nh cc bng en. Ti hng th n mc yu cu hai ngi tr ging n v nhn qua knh vin vng. Ti tranh lun rng s c mt ca cc bng en trn mt trng l bng chng mt trng c chiu ri bi nh sng mt tri cng mt cch nh l tri t. H trng bi ri nhng ng vi nhn thc v cc bng en
1

Neutron l mt ht cu trc thnh phn ca ht nhn (thnh phn cn li l proton) Khi lng neutron hi ln hn proton mt t. Neutron. Wikipedia. Truy cp 2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/Neutron>

Quark l loi ht vt l tng qut tng tc qua 4 loi lc c bn (lc ht nhn, lc in t, lc yu v lc hp dn) v to thnh mt trong hai cu trc c bn ca vt cht (cu trc cn li l lepton). Cc quark c th kt hp theo nhng cch c bit to thnh proton v neutron. Quark. Wikipedia. Truy cp 18/02/2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/Quark> Gluon l ht c bn lm cho cc quark tng tc v gin tip to nn lin kt gia cc proton v neutron trong mt nhn nguyn t. gluon. Wikipedia. Truy cp 2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/Gluon>

46

trn mt trng l khng th nghi ng c. Sau , khi nhn thy cc nh chp cc ming h mt trng, nhn ra cng mt hiu qu l trong ni ming h th c mt bng en v mt pha nhng khng pha bn kia. T y, ti suy din rng phi c mt ngun sng lm ht cc bng en, nh l trn mt t. Ti kt lun mt tri phi l ngun nh sng to nn cc bng en ca cc h trn mt trng. Ti rt hng th khi sau ny pht hin ra iu l s tht. Ni mt cch nghim tc, tin trnh lp lun ny khng hon ton l ca ring Pht gio hay ca ring khoa hc; ng hn, n phn nh hot ng c bn ca tm thc con ngi m chng ta s dng mt cch t nhin trong cuc sng hng ngy. Vic dn nhp chnh thc v s suy lun nh l mt nguyn l ca lun l hc cho cc tu s thc tp tr tham gia vo vic minh ha v cch m ngi ta c th suy lun v s hin din ca la t xa bi v nhn thy mt ct khi bc ln pha bn kia ni, v t la, Ty Tng s d dng suy ra v s c tr ca con ngi. Ngi ta c th tng tng mt cch d dng v mt l khch, i kht sau mt ngy di i b, s cm thy s cn thit ca mt tch nc tr. ng ta thy khi v do suy lun v la v ch dng chn, ni m ng ta c th c ch tr qua m. Trn c s ca s suy lun ny, ngi l khch c th tho mn thm mun c ung tr. T mt hin tng quan st c, mt chng c trc tip cho tri gic, ngi ta c th suy lun n iu vn cn l n s. Hnh thc lp lun ny thng dng trong Pht gio v khoa hc.

47

Trong sut ln ving thm u tin ti chu u vo nm 1973, ti hn hnh c gp g mt trong t tng v i ca th k th 20, l nh trit hc Sir Karl Popper 1 . Cng nh ti, Popper mt ln o t khi qu hng Vienna [thuc nc o] ca ng trong thi k Qucx v ng ta tr thnh nh ph phn mnh m ln ch ngha chuyn ch. Nn chng ti tm thy c nhiu im chung. Popper cao tui khi ti gp ng, hn 70, vi mt sng v tr c rt nhy bn. Ti c th on ra c ng ta phi mnh m nh th no trong thi trai tr do cm xc mnh m ng ta l ra khi chng ti bn tho v vn ca cc chnh quyn c ti. Trong cuc gp g ny, Popper lo lng nhiu v s e da ngy cng ln ca ch ngha cng sn, v him ha ca cc h thng chnh tr c ti, v nhng thch thc v vic bo v quyn t do c nhn, v v s duy tr ca mt x hi ci m hn l vic ng ta thch th trong s khm ph cc cu hi gn lin n cc mi quan h gia khoa hc v tn gio. Nhng chng ti bn tho n cc vn v phng php trong khoa hc. Anh ng ca ti khng tt nh hin nay, v ngi thng dch th cng khng my thnh tho. Khng nh khoa hc thc nghim, trit hc v phng php i hi nhiu tho lun hn nhiu. Kt qu l ti c li ch t c hi gp g vi Popper c l t hn l t cc cuc gp mt vi nhng ngi nh l David Bohm v Carl von Weizscker. Nhng chng ti tr mt tnh bng hu, v ti li thm ng ta mi khi n Anh, k c mt cuc ving thm ng nh vo nm 1987 ung
1

Sir Karl Popper ( 1902 1994) l mt nh trit hc ngi o, ngi xut cc tng v mt x hi m, mt x hi m s bt ng chnh kin c chp nhn v c xem nh mt tin tin ti vic xy dng mt x hi hon thin. ng cng c xem nh l ngi sng lp Ch ngha Duy l ph phn. Karl Popper. Wikipedia. Truy cp 2009. <http://vi.wikipedia.org/wiki/Karl_Popper>

48

tr nh ng ta ti Kenley, Surrey 1 , ti c mt tnh cm c bit vi cc loi hoa v vn cy, c bit l hoa lan, v Sir Karl rt t ho cho ti tham quan mnh vn v nh knh yu qu ca ng. Ln , ti pht hin ra nh hng ca Popper ln nh th no vo trit l ca khoa hc, v c bit l v vn ca phng php khoa hc. Mt trong nhng ng gp c s ca Popper l vic lm r cc vai tr quan h gia lp lun quy np v lp lun suy din trong vic khng nh v chng minh mt l thuyt khoa hc. Bng quy np, ta c xy dng s tng qut ha t mt chui cc th d c quan st mt cch thc nghim. C nhiu kin thc hng ngy ca chng v cc mi quan h ca nguyn nhn v hu qu u l quy np; chng hn, trn c s cc quan st lp i lp li v quan h tng h gia khi v la, ta tng qut ho thnh ni no c khi th ni c la. Suy din th li l qu trnh ngc li, dn ra t hiu bit v s chn tht tng qut ln cc quan st ring bit. Chng hn, ngi ta bit rng tt c cc xe hi sn xut ti chu u k t sau 1995 ch s dng xng khng pha ch 2 , th khi ngi ta nghe v mt chic xe ring i 2000 ca ngi bn, ngi c th suy din rng xe phi dng xng khng pha ch. D nhin, trong khoa hc th cc hnh thc ny s phc tp hn nhiu, c bit l suy lun suy din, v n bao gm c vic s dng ton cao cp.

Kenley, Surrey l mt th trn nh thuc phn m rng pha nam Lun n, Anh quc. Kenley. Wikipedia. Truy cp 2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/Kenley> Trc y (trc 1 thng Ging 1996 ti Hoa K) th ngi ta thng pha thm mt lng nh nguyn t ch (Pb) -- trong dng hp cht tetra-ethyl ch -- vo trong xng gim tr hin tng my bi t nh la trong bung my (da trn cc nghin cu ca . A.H. Gibson v Harry Ricardo Anh v Thomas Midgley v Thomas Boyd Hoa K) Nhng sau ngi ta tm ra ch c kh nng gy hi cho sc kho v mi trng nn dn dn b cm hn ti cc nc phng Ty. V ngi ta thay th n bi cc cht khc bao gm aromatic hydrocarbons, ether, v ru (thng l ethanol hay methanol)."Gasoline". Wikipedia. Truy cp 2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/Gasoline>

49

Mt trong nhng lnh vc v lp lun m Pht gio khc vi khoa hc thuc v vai tr ca suy din. iu khc bit nht ca lp lun trong khoa hc so vi lp lun trong Pht gio l ng dng ca n c pht trin cao trong vic lp lun ton hc phc tp. Pht gio, nh tt c trit hc n- c in khc, mt cch lch s, vic s dng lun l hc c gi li rt c th, ch lp lun khng bao gi tch ri khi nt ni dung c th. Ngc li, vic lp lun ton hc ca khoa hc cho php mt mc tru tng rt ln, cho nn hiu lc hay bt hiu lc ca mt l l c th c xc quyt n thun trn c s ca s ng n ca mt phng trnh ton hc. Do , trong mt ngha th tng qut ho t c thng qua ton hc s cp cao hn nhiu m cc hnh thc lp lun truyn thng kh d t ti. Vi thnh cng tuyt vi ca ton hc, tht khng c g ng ngc nhin khi mt s ngi tin rng cc lut ca ton hc l tuyt i v rng ton hc l ngn ng chn tht ca thc ti, chnh l bn cht ca t nhin. Mt trong nhng khc nhau na gia khoa hc v Pht gio, m ti thy, nm trong vic thit lp mt l thuyt c hiu lc. y, cng vy, pht ha ca Popper v ni hm ca mt cu hi khoa hc nghim tc l in hnh cho mt thu sut to tt. y l lun im kh phn bc 1 ca ch trng Popper, cho rng mi l thuyt khoa hc phi dung cha trong n cc iu kin m qua l thuyt khoa hc ny c th tr thnh sai. Chng hn, L thuyt cho rng Thng sng to ra th gii s khng bao gi l mt l thuyt khoa hc v n khng th hm cha mt gii thch v cc iu kin m qua l thuyt ny c th c chng minh l sai. Nu ta tip nhn tiu chun ny mt cch nghim tc, th nhiu vn lin quan n s c mt ca con ngi nh l o c, m thut, v tm linh s nm bn ngoi ni hm ca
1

T ch "falsifiability". c hiu l kh nng logc cho mt khng nh no tr thnh sai bi mt s quan st hay bi mt th nghim vt l. Ni rng iu g l kh phn bc khng c nghi l iu sai m ng hn n c ngha l nu iu g sai th ta c th ch ra c bi quan st hay th nghim. Mt iu m Popper i xa hn l ng khng nh rng mt l thuyt l khoa hoc ch khi n l kh phn bc. "Falsifiability. Wikipedia. Truy cp 2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/Falsifiability>

50

khoa hc. Ngc li, ni hm ca s truy cu trong Pht gio khng c gii hn v i tng. N cng bao hm c th gii ch th cng nh l cu hi v cc gi tr. Ni cch khc, khoa hc lm vic vi cc d kin thc nghim nhng khng quan h vi siu hnh v o c; trong khi Pht gio, th truy cu ph phn ln tt c ba i tng ny l ct yu. Ch thuyt kh phn bc ca Popper ho iu vi mt nguyn l phng php lun ch yu trong truyn thng trit hc Pht gio Ty Tng ca chnh ti. Chng ta c th gi l "nguyn l v ni hm ca s ph nhn". Nguyn l ny pht biu rng c mt s khc nhau nn tng gia hai thut ng "khng tm thy" v "tm thy rng [n] khng tn ti". Nu ti tm kim iu g m tht bi kim ra n th khng c ngha l iu m ti i tm khng tn ti. Vic khng nhn thy mt s vt khng ng nht vi vic nhn thy s khng tn ti ca n. c c mt trng hp gia vic khng thy mt s vt v vic thy s khng tn ti ca n, th phng php ca vic tm kim v trng thi ca hin tng phi tng xng. Th d, vic khng nhn thy mt con b cp trn trang giy m bn ang c l bng chng xng hp rng khng c con b cp no trn trang giy. V nu c mt con b cp trn trang giy ny th n phi thy c bi mt trn. Mc d vy, vic khng thy acid trong giy trn trang ny c in th khng ng nht vi vi vic thy l giy ny khng c acid 1 , bi v thy c acid trong giy ngi ta phi dng cc dng c khc hn l mt trn. Thm vo , trit gia ca th k 14, Tsongkhapa 2 ,
1

T ch "acid-free". Giy c acid trung tnh hay kim (pH>=7) s c bn cao hn t b ng mu vng hn theo thi gian hn l giy c acid cao ( pH < 7).

Tsongkhapa (Tibetan: ; Wylie: Tsong-kha-pa) (1357 1419) cn c phin m l Tng Khch Ba, tn ca ngi c dch ngha l "Ngi t thung lng c hnh", l mt i s ni ting v l s t ca tng phi Cch L (Geluk) mt trng phi Pht gio quan trng nht Ty Tng. Ngi cn c Php danh l Lobsang Drakpa (Blo-bzang Grags-pa) hay n gin l "Je Rinpoche" (Rje Rin-po-che). Tsongkhapa. Wikipedia. Truy cp 2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/Tsongkhapa>

51

nhn nh tng t rng c mt s khc bit gia iu b ph nhn bi lp lun v iu khng c xc nhn bi lp lun, cng nh l s khc bit gia iu khng th ng vng qua phn tch nh gi v iu b lm yu i bi s phn tch nh th. S phn bit phng php lun ny c th dng nh t nh, nhng chng c th to ra nhng s phn nhnh quan trng cho hiu bit ca mt ngi v ni hm ca phn tch khoa hc. Chng hn, thc s khoa hc khng chng minh c s tn ti ca Thng khng c ngha l Thng khng tn ti i vi nhng ngi thc hnh trong mt truyn thng hu thn. Tng t, ch v khoa hc cha c chng minh no vt qua c bng en ca s nghi ng v cc chng sinh u ti sinh khng c ngha rng vic u thai khng th xy ra. Trong khoa hc, thc s cho n nay vic chng ta khng tm thy s sng trn hnh tinh no ngoi tri t ca ta, khng chng minh c rng s sng khng tn ti ni no khc. Cho n gia thp nin 1980, trong nhiu chuyn i t n, ti gp nhiu nh khoa hc v trit hc v tham d nhiu cuc m thoi vi h, k c ring t v cng cng. Mt s trong h c bit vo lc ban u, khng d chu. Mt ln ti Moscow, cao im ca thi Chin Tranh Lnh, ti c gp mt vi nh khoa hc, khi cuc bn tho ca ti v thc gp phi s chng i ngay lp tc v khi nim tn gio v linh hn, khi nim m h ngh rng ti c sy. Ti c, mt khoa hc gia m bi din trnh vi mt tuyn b khng my thn thin v phng cch m ng ta t v cho khoa hc nu c bt k tn cng no t pha tn gio. Mc d vy, nm 1987 nh du mt giai on quan trng trong hot ng ca ti vi khoa hc. l nm ln u tin hi ngh Mind and Life 1 tin hnh ti ni ti tr ng l Dharamsala.

Dch ngha l Tm thc v i sng, Hi ngh ny do chnh c Dalai Lama khi xng vi s tham gia ca nhiu nh khoa hc v cc chuyn ngnh khc nhau

52

Cuc gp g ny c t chc bi nh thn kinh hc ngi Chi L Francisco Varela 1 , ging dy ti Paris, v nh thng mi Hoa K Adam Engle 2 . Varela v Engle tip cn ti vi mt xut l h s mang n mt nhm cc nh khoa hc t nhiu lnh vc m h c cm tnh vi tinh thn ca i thoi v rng ti tin hnh mt cuc bn tho khng gii hn v t nhn khng chnh thc trong vng mt tun l. Ti nm ly kin ny. y l mt c hi him hc hi nhiu hn v khoa hc v khm ph v cc nghin cu v tin b trong t duy khoa hc. Tt c nhng ngi tham d ln u tin rt hng khi cho nn tin trnh ny tip din cho n nay vi mt tun l di gp mt sau mi hai nm. Ti gp Valera ln u tin ti mt hi ngh o. Trong cng nm ti c c hi gp ring ng v lp tc bt u mt tnh bn. Valera l mt ngi gy m, eo knh, v n ni rt mm mi. ng t l s kt hp gia tm thc l lun v t nh vi s r rng trong biu th, khin cho ng tr thnh mt nh gio ti nng. ng ta nhn thc trit hc Pht gio v truyn thng thin nh ca n rt nghim tc, nhng trong bi din gii ca mnh, ng li chuyn ti suy ngh hin c trong dng t duy ca khoa hc theo mt cch khng t v v khng thin v. Ti khng t ni ln li bit n ca mnh i vi Valera v Engle cng nh l Barry Hershey ngi cng hin mt vic lm gi
to nhp cu i thoi, tm nhng ng dng thc tin, v b tc gia khoa hc v Pht hc. Mind & Life Institute. Truy cp 2009 <http://www.mindandlife.org/index.html>.
1

Francisco Javier Varela Garca (1946 2001) l nh sinh hc, trit hc v thn kinh hc. ng cng vi ngi thy l gio s Humberto Maturana a ra khi nim t sinh tn (autopoiesis) trong sinh hc. Francisco Valera. Wikipedia. Truy cp 2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/Francisco_Varela>. Adam Engle l mt lut s, nh kinh doanh v thu khon --ng hot ng trong c hai lnh vc bt v li v v li. ng l ngi sng lp Mind and Life Institute (hc vin Tm Thc v i Sng) nm 1990. The Science and Clinical Applications of Meditation. 2003. Mind and Life Instiute. Truy cp 2009. <http://www.investigatingthemind.org/speakers.html#Engle>.

53

tr ln l em cc nh khoa hc n Dharamsala. Ti c mt s h tr trong cc i thoi ny bi hai ngi thng dch hc gi Pht gio Hoa K l Alan Wallace v ngi chuyn dch ca ti Thupten Jinpa 1 . Trong ln hi ngh Tm Thc v i Sng u, ti c nghe trnh by ln u tin mt nh gi lch s y v cc pht trin ca phng php khoa hc Phng Ty. Ti c bit hng th vo kin v s dch chuyn mu hnh 2 tc l nhng thay i nn tng trong th gii quan ca mt nn vn ha v cc tc ng ca chng ln mi kha cnh ca hiu bit khoa hc. Mt th d c in l vic chuyn i xy ra u th k 20 t vt l Newton c in sang thuyt tng i v c hc lng t. Ban u nim chuyn mu hnh n nh l mt c sc vi ti. Ti thy khoa hc nh l mt s tm kim v cm n chn l ti hu v thc ti, trong nhng khm ph mi in hnh cho nhng bc tin trong vic gp nht v tng trng tri thc v th gii ca nhn loi. L tng ca tin trnh ny m chng ta c th t ti l giai on cui cng ca kin thc y v hon thin. Gi th ti c nghe rng c nhng phn t ch quan 3 tham gia trong
1

B. Alan Wallace (1950 - ) l tc gi, dch gi, thng dch vin, gio chc, nh nghin cu v Pht t ngi Hoa K. ng hot ng nhiu trong nhng nghin cu v lin h gia khoa hc v cc lnh vc thc. B. Alan Wallace. Truy cp 2009. <http://www.alanwallace.org/>

Thupten Jinpa (1958-) ngi gc Ty Tng l tin s trit hc ti i hc Cambridge, ng l ngi thng dch cho c Dalai Lama t 1985. ng cng l ngi hiu nh v chuyn dch nhiu sch Pht gio Ty Tng sang Anh ng. Thupten Jinpa. Wikipedia. Truy cp 2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/Thupten_Jinpa>
2

T ch "paradigm shift". Khi nim ny c nh ngha ln u tin bi Thomas Kuhn. Xem thm cc minh ha v khi nim dch chuyn mu hnh ti Mu Hnh. Wikipedia. Truy cp 2009. <http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%ABu_h%C3%ACnh>. Mt trng hp kh d ca s ch quan ny c th tim n trong dng cc tin (trong ton hc v trong vt l l thuyt) c cng nhn khng c chng minh. Chng hn, trong m hnh c hc ca Newton, th tnh ch quan ny xy ra qua vic mc nhin cng nhn thi gian tri u v hon ton c lp vi khng gian.

54

s hnh thnh ca mu hnh ring bit bt k v rng do c c s lu trong li ni v thc ti khch quan hon ton m khoa hc cho php ta truy cp. Khi ni chuyn vi cc nh khoa hc v trit hc ci m, th th r rng h c mt hiu bit su sc v khoa hc v mt s cng nhn v cc gii hn ca kin thc khoa hc. ng thi c nhiu ngi, c bn ngoi ln bn trong gii khoa hc gia c v tin rng tt c cc kha cnh ca thc ti phi v s ri vo trong ni hm ca khoa hc. Gi nh ny i khi c to ra, nh l t cc tin b x hi, khoa hc s lin tc pht gic ra nhng sai lm ca cc tn tng ca chng ta c bit l cc tn ngng cho nn mt x hi th tc gic ng c th dn dn hnh thnh. Quan im ny c chia s bi ch ngha duy vt bin chng Marxist, m ti pht hin ra khi quan h vi cc lnh o Cng Sn Trung Hoa trong thp nin 1950 v trong kho hc ca ti v t tng ch nghi Marx 1 ti Ty Tng. Trong quan im ny, khoa hc c hiu nh l vic lm phn bc nhiu lun im ca tn gio, chng hn nh s tn ti ca Thng , n tri, v linh hn vnh cu. V trong khun kh khi nim ny, mi th vn khng c chng minh hay khng nh bi khoa hc u bng mt cch no hoc l sai hoc l khng quan trng. Nhng quan im nh th l cc gi nh trit hc phn nh mt cch hiu lc cc thnh kin siu hnh ca ngi nhng lp lun ca chng. Tng t nh khi ta phi trnh ch ngh gio iu trong khoa hc, th chng ta phi bo m rng tm linh cng khng c cng cc gii hn nh vy.
Trong khi L thuyt tng i loi b iu ny i n mt nn c hc tng i chnh xc hn. Karl Heinrich Marx (thng c phin m l "Cc Mc") (1818 -- 1883) l nh t tng, nh kinh t chnh tr, nh lnh o cch mng ca Hip hi Ngi lao ng Quc t. Marx c nhc n vi nhiu ch khc nhau, nhng ng ni ting nht vi nhng phn tch lch s da trn thut ng u tranh giai cp, c tng kt li trong nhng li m u cho Tuyn ngn ng Cng sn. Karl Marx. Wikipedia. Truy cp 17/02/2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/Karl_Marx>

55

Khoa hc i din vi kha cnh ca thc ti v vi kinh nghim nhn loi m n t b xung bng mt phng php ring bit v s truy cu nhy cm vi quan st thc nghim, vi nh lng v o lng, vi s lp di lp li, v vi s kim nghim ch quan tng h tc l c nhiu hn mt ngi c kh nng ln ting "Vng, ti cng chng kin cng mt s kin. Ti nhn c cng kt qu". Vy nn, vic nghin cu khoa hc chnh thng b gii hn vo th gii vt l, bao gm c th ngi, cc vt th thin vn, nng lng c th o c, v cch thc m cc cu trc hot ng. Nhng tm ti thc nghim c tin hnh theo cch ny s to thnh c s cho vic th nghim xa hn v cho cc tng qut ha m c th c kt hp vo ni dung rng ln hn ca tri kin. Mt cch h qu, y l mu hnh hin ti ca c cu khoa hc. Tht r rng mu hnh ny khng v khng th nghin cu ht tt c mi khi cnh ca thc ti, c bit l v bn cht ca s tn ti con ngi. Cng thm vo th gii khch quan vt cht m khoa hc l k thm him bc thy, cn c tn ti th gii ch quan ca cc cm gic, cc xc ng, cc t tng, v cc gi tr v c vng tinh thn da trn chng. Nu ta i x vi th gii ny nh l ngh rng n khng c vai tr cu thnh trong s hiu bit v thc ti, th ta nh mt s phong ph v s tn ti ca chng ta v hiu bit ca ta s khng th no ton vn. Thc t, bao gm c s tn ti ca chnh chng ta, th phc tp hn nhiu so vi nhng iu m ch ngha duy vt khoa hc khch quan cho php.

56

Chng 3: Tnh Khng, Thuyt Tng i v Vt l Lng t

Mt trong nhng iu hp dn nht v khoa hc l s thay i hiu bit ca ta v th gii c chiu ri bi nh sng ca nhng khm ph mi. Ngnh vt l vn ang u tranh vi vic tim tng mt dch chuyn mu hnh m n tri qua nh l kt qu ca vic xut hin l thuyt tng i v c hc lng t cui th k 20. Cc nh khoa hc cng nh trit hc khng ngt sng vi cc m hnh mu thun nhau v thc ti M hnh Newton, tha nhn v mt v tr c hc v d on c, trong khi l thuyt tng i v c hc lng t tha nhn v mt v tr hn n hn. S tim tng ca m hnh th nh cho hiu bit ca chng ta v th gii cha hon ton r nt. Th gii quan ca ring ti th c nn tng trong trit hc v gio php Pht gio, c hnh thnh trong mi trng tri thc ca n c i. Ti c hc hi v trit hc n c i tui cn b. Cc thy gio ca ti lc l nhip chnh ca Ty Tng l Tadrak Rinpoche v Ling Rinpoche 1 . Ngi Tadrak Rinpoche l ngi cao nin, rt c knh trng v tng i nghim khc. Ling Rinpoche th tr hn nhiu;
Tadrak Rinpoche Ngawang Sungrab (wyl. stag brag rin po che ngag dbang gsung rab) (1875 - ??) l ngi thi s ca c Dalai Lama. ng lm nhip chnh ti Ty Tng nm 1941, ri chc v nm 1950. Kyabje Ling Rinpoche (1903-1983) l ngi thi s th nh cho c Dalai Lama 14. Ngi l ngi gi ngi truyn tha th 97 k t s t Tsongkhapa (Tng-khch-ba) ca phi Gelug (C Duyn) Pht gio Ty Tng. HH Ling Rinpoche's Biography. Lama Yeshe Wisdom Archive. Truy cp 17/02/2009. <http://www.lamayeshe.com/otherteachers/ling/bio.shtml> Ch Rinpoche trong Tng ng c ngha l "mt ngi cao qu". y l mt danh hiu thng ch dnh cho nhng lt-ma (i s) ti sinh v nhng ngi c cng nhn bi mt quyn chnh chc trong mt dng truyn tha Pht gio TyTng.)
1

57

ngi lun lun du ngt, ni nng nh nh, v hc su hiu rng, nhng khng phi l mt ngi lm li (t nht khi ti cn l a tr). Ti cn nh mnh rt kinh hi mi khi c mt ca c hai ngi. Ti c nhiu ngi tr gip v trit l bn lun v nhng iu c dy d. Trong c Trijang Rinpoche 1 v i s hc gi ni ting Ngodrup Tsoknyi. Khi ngi Tadrak Rinpoche mt, Ling Rinpoche tr thnh ngi thi s 2 bc cao v Trijang Pinpoche c thng cp thnh thi s. Hai ngi ny vn cn l thi s cho n khi hon tt chng trnh hc vn chnh thc, v ti tip tc nhn c nhiu di sn Pht gio Ty Tng ca nhiu dng truyn tha khc nhau t hai ngi. H l nhng ngi bn thn nhng li c cc c tnh rt khc nhau. Ling Rinpoche l mt ngi rn chc vi u trc lng bng, v mi khi ng ci th ton thn cng rung theo. ng c vc dng to ln nhng i mt nh. Trijang Rinpoche l ngi cao gy vi c dng khoan thai v thanh lch vi mi cao nhn so vi ngi Ty Tng. ng ta rt ho nh v cht ging su lng, c bit nhiu nhc tnh khi ng y tng kinh. Ling Rinpoche l mt trit gia su sc vi mt tm thc lun l 3 nhy bn v l mt bit ti hng bin vi tr nh tuyt vi. Trijang Rinpoche l mt trong nhng nh th v i vi mt kh nng chit trung 4 thnh tho v ngh thut v vn chng thi by gi. Ni v kh cht v cc nng
1

Kyabje Trjang Rinpoche (1900-1981) l mt v lt-ma ca dng Gelug ngi tng gi nhiu vai tr quan trng trong trng phi Gelug v l ngi chu trch nhim son tho php mn tim tu Lamrim c in "Gii Thot trong Lng Bn Tay". Trijang Rinpoche. Wikipedia. Truy cp 17/02/2009 <http://en.wikipedia.org/wiki/Trijang_Rinpoche> Thi s: l mt chc v thy gio ring ca vua hay quc trng. c Dalai Lama lc by gi c tn phong lnh o nc Ty Tng (ngi ln ngai nm 1940) Nhiu sch dch ch "logic" theo li phin m l l-gc. y ngha Vit ha c th dch l lun l, lp lun, (hay hp l nu l tnh t). B mn ton hc nghin cu cc lp lun hp l gi l lun l hc hay l-gc hc.

Chit trung l mt quan im nhm pha trn nhiu kha cnh tch cc khc nhau ca cc trit l.

58

khiu ca ti th ti cho rng mnh gn gi vi Ling Rinpoche hn bt k ngi thi s no. C l cng bng m ni th ngi Ling Rinpoche c nh hng nhiu nht ln cuc i ti Khi bt u hc nhiu gio php khc nhau ca cc trng phi n c i, th ti khng c cch lin h c chng vi bt k kha cnh no ca kinh nghim bn thn. Chng hn, thuyt nhn qu ca trng phi Skhya 1 cho rng mt hu qu bt k u l mt s biu th ca mt phn c sn bn trong ca nguyn nhn; thuyt ca phi 2 Vaieika v v tr xng rng s a dng ca mt lp cc vt th bt k c tnh cht tng qut l tng thng hng l n ph thuc vo tt c cc tnh cht c th ca n. c cc lun im hu thn n chng minh s tn ti ca ng To Ho v cc lun im bi bc ca Pht gio m t iu ngc li. Thm vo ti phi hc nhiu im phc tp khc nhau trong cc gio php ca nhiu trng phi Pht gio. Chng tht qu b him trc tip ph hp cho mt cu b mi my tui u m s ham thch ca cu ta ch t nhiu hn vo
1

Samkhya (sa. Skhya) Ra i vo khong th k th 3 do cng ca trit gia Maharishi Kapila. C tc gi dch l phi s lun c ch trng hu thn v "tm (Purusha ) vt (Prakriti ) nh nguyn tc l cng nhn c mt bn ng c lp vi th gii vt cht v chng thng hng; tuy nhin, h cng chp nhn tng v lut nhn qu. Samkhya. Wikipedia. Truy cp 17/02/2009 <http://en.wikipedia.org/wiki/Samkhya>

Xin nhc thm trit hc c n ngoi Pht gio ra, cn c su ngun trit l chnh l: Upanishad, Vedanta, Mimansa, Nyaya, Vaisesika v Samkhya. Xem thm <http://doanket.multiply.com/journal/item/687> phn 5.3 Cc trit thuyt V chnh thng.
2

Vaisheshika (sa. Vaieika) C tc gi dch l phi Thng Lun, xut pht t trit gia Kada vo th k th 6 trc cng nguyn. L mt trong 6 trng phi trit hc quan trng c n ngoi Pht gio. Phi ny theo ch trng nguyn t cho rng tt c cc vt th trong v tr vt l u c th quy gim v mt s hu hn cc nguyn t. Ngoi ra, theo phi ny th mi vt tn ti u c th nhn bit c v l i tng ca nhn thc. Tt c cc i tng ca nhn thc u c th chia thnh 6 lp: dravya (thc cht), gua (phm cht), karma (hnh vi), smnya (tnh tng qut), viea (tnh c th) Vaisheshika. Wikipedia. Truy cp 17/02/2009 <http://en.wikipedia.org/wiki/Vaisheshika>

59

tho v lp cc ng h, hay l cc xe hi v nghin ngm cc bc hnh v Th Chin th II trong nhng tp sch v cc n bn ca tp ch Life. Tht ra, khi Babu Tashi tho ri v ra chic my pht in th ti ng ph gip. Ti tht vui th vi tin trnh ny n ni hay qun cc bui hc v ngay c cc ba n. Khi nhng ngi tr gip trit hc n gip ti n tp, th tm tr ti li min man v my pht in v nhiu b phn ca n. Nhng mi th thay i khi ti ln 16. Cc s kin chuyn bin nhanh chng, qun i Trung Quc tin n bin gii Ty Tng vo mu h nm 1950, ngi nhip chnh, Tadrak Rinpoche cho rng thi im ti nm ly ton quyn lnh o ca quc gia n. C l vic nh mt tui thanh xun, tri buc ti bng thc t en ti ca cuc khng hong ang bt u xy ra, khin ti hiu r c gi tr ca vic gio dc [ y l vic ging dy v cc trit thuyt c th ca Pht gio n giai on ny c tc gi p dng vo thc t]. D vi nguyn nhn no i na, th la tui 16 hot ng hc tp ca ti v trit hc, tm l hc, v thn hc to c s khc bit v cht lng. Ti khng nhng dn ht tm sc m bo vic hc tp chng m cn lin h c nhiu khi cnh ca s hc ny vi hiu bit ca chnh ti v cuc sng v nhng s kin ca th gii bn ngoi. Khi ti bt u o su vo vic hc tp, qun chiu, v thin nh v cc t tng v thc hnh Pht gio, th vic ng u ca Ty Tng vi cc lc lng Trung Quc trong lnh th nhm th dn xp em n s tho thun chnh tr cho c hai tr nn ngy cng phc tp. Cui cng ngay sau khi ti kt thc chng trnh hc chnh thc v ngi trc s hin din ca hng ngn tng s trong k st hch Geshe 1 ti vng t thnh thnh ph Lhasa l mt s kin nh du
1

Geshe (Tib. dge shes, "virtuous friend"; cognate of Skt. kalyanamitra) l hc v ca Pht gio Ty Tng dnh cho cc tng s. Hc v ny c nhn mnh ch yu trong truyn tha Gelug. Hc v ny c nhiu tc gi Ty Phng cho l tng ng vi hc v tin s. Chng trnh o to s bao gm 6 b mn chnh tri rng hu ht cc thuyt l c bn ca Pht hc: Tr hu Ba-la-mt (Prajraparamita), Trung Qun

60

nh cao v cc nghin cu hn lm chnh thc v cho n hm nay s kin ny vn l mt ngun vui ln ca ti, th cuc khng hong trung tm Ty Tng buc ti lnh khi qu nh sang n , dn thn vo cuc i t nn khng quc tch. iu ny vn cn l tnh trng hp l ca ti. Nhng mt quyn cng dn qu hng, ti tm thy mt ngha ln hn, c th ni mt cch chn thnh rng ti l mt cng dn ca th gii.

(Madhyamika), Nhn Minh Lun (Pramana), Gii Lut (Vinaya) v Vi Diu Php lun (Abhidharma). Chng trnh hc c th ko di nhiu trong thp nin. Sau khi hon
tt th sinh s phi i n k kho hch geshe. Trong thi gian ch i th sinh s c th tip tc rn luyn v kh nng bin lun Pht gio. Geshe. Central Tibet Administrator. Truy cp 2009 <http://www.tibet.com/buddhism/geshe.html>.

61

Mt trong nhng tu gic 1 quan trng nht trong Pht gio n t iu c bit nh l thuyt l v tnh Khng 2 . Trng tm ca gio thuyt ny l s cng nhn su sc rng c mt khc bit nn tng gia cch m ta nhn thc v th gii, bao gm c s tn ti ca chng ta trong vi cch m s vt thc s c; trong kinh nghim hng ngy, ta c xu hng lin h n th gii v n chnh mnh nh l cc thc th chim hu mt thc ti t tn, nh danh c, tch bit, v lu bn. Chng hn, nu ta thm tra tri kin ca chnh mnh v bn ng, s thy rng ta c xu hng tin vo s c mt ca mt trung tm ct yu cho con ngi chng ta m n c trng cho c nhn v nhn din nh l mt ci ti ring bit, c lp vi cc thnh t tinh thn v th cht cu trc nn s tn ti ca ta. Thuyt l v tnh Khng pht hin ra iu ny chng nhng l mt sai st nn tng m cn l c s cho tham i, bm chp, v l s pht trin ca nhiu loi thnh kin ca ta. Theo l thuyt v tnh Khng, th mt lng tin bt k vo mt thc t khch quan c nn tng da trn mt gi nh v s tn ti bn cht c lp th s khng hp l l. Tt c s vt v hin tng, bt k l vt
1

Tu gic: l trc gic c bit thu sut. Trong Pht gio th tu c th c c thng qua luyn tp thin nh ng n.

Tnh Khng (sa. nya, tnh t, sa. nyat, danh t, bo. stong pa nyid) c ngha l thiu vng. y l khi nim ti quan trng v rt tru tng trong Pht gio. Tnh Khng c nhc n trong cc kinh in thi o Pht nguyn thy cho rng mi s vt l tm hp trng rng v thng v v ng. Sau ny tnh Khng uc khai trin rng trong cc b kinh Bt Nh ca i tha v c Thnh gi Long Th v cc t nhn mnh din gii chi tit hn lm nn tng cho gio thuyt Trung Qun. Tu theo truyn thng tu hc, cch hiu v tnh Khng c th sai bit t nhiu cng nh phng php tu chng v th nghim tnh Khng ny cng rt khc nhau. y c th hiu tnh Khng l c tnh ph qut m mi s vt k c tm thc hay vt cht u thiu vng i mt bn cht (hay c tnh) t tn, vnh cu. Vn vt u tn ti mt cch ph thuc vo nhn duyn v u tn ti ch do danh nh. Xin xem thm nh nghi v ging gii su hn v tnh Khng trong quyn "T Diu " ca cng tc gi.

62

cht, tinh thn hay cc khi nim tru tng nh l thi gian, u thiu vng tnh tn ti khch th c lp. c c s tn ti c lp, bn cht nh th s phi ng rng nhng s vt v hin tng t chng bng cch no y v do hon ton t ni ti 1 . iu ny c ngha l khng s vt g c kh nng tng tc v gy c nh hng ln cc hin tng khc. Nhng ta bit rng c nhn v qu 2 Vn cha kho khi ng, bu-gi nh la, my n, ng c chuyn vn, xng v nht c t. Trong mt v tr ca cc s vt t ni ti, tn ti mt cch t tnh 3 , th nhng s kin nh th khng th xy ra. Ti s khng th vit ln giy, v bn s khng th no c nhng ch trn trang giy ny. Nhng bi v chng ta tng tc v thay i ln nhau, nn ta phi tha nhn rng ta khng c lp mc d ta c th cm thy hay trc gic rng chng ta c s c lp.
1

T ch "entirely self-contained": C ngha l s vt hay hin tng m tt c cc tng tc v hot ng ca n s t ng khung bn trong chnh bn thn n v khng chuyn bt k thng tin no ra ngoi, t tn ti m khng tng tc vi bn ngoi. Do , ngc li, tt c cc s vt bn ngoi khng th no tng tc hay trao i thng tin vi hin tng hay s vt nh th v do khng th pht hin c v cng khng th b/chu cc hin tng v vt th ny tc ng ngc li. (c thm chi tit bi ging Anh v Tng ng "Praise of Depended Origination" (Xng Tng Duyn Khi) ti San Francisco Hoa K thng 4 nm 2007 ca c Dalai Lama , ti v my ti trang <http://www.dalailamabay2007.com/>). Dalai Lama in the Bay area 2007. Truy cp 15/01/2010) Mt s im c th lin h n ti gn tng t khi xem xt vn nng bng ca vt l thin vn hin i l "liu thng tin t bn trong h en s c th pht hin hay thot ra c th thu c bng cc o c vt l hay khng?" Nhn (nguyn nhn) v qu (hu qu) l hai phm tr thnh phn quan trng trong thuyt duyn khi Pht gio, mt ch thuyt c xem l nh lut bao trm ca ton th th gii hin tng v l nn tng ca trit l Pht gio. Mt cch ngn gn th thuyt ny cho rng mi s kin v hin tng (hu qu) khi ln (hnh thnh) u l do s tng hp ca cc nguyn nhn v cc iu kin thch hp (duyn) vi hu qu . Xem thm "T Diu " ca cng tc gi v "Php Duyn Khi". BuddhaSasana. Mahsi Sayadaw. Thch Minh Hu dch. <http://buddhanet.net/budsas/uni/u-phapduyenkhoi/duyenkhoi-00.htm> . Thut ng T tnh c dch t cc ch c gc inherent hay intrinsic -- tc l bn cht thc hay bm tnh ct li sn c t bn trong.

63

Mt trong cc h qu l quan im v s tn ti c lp t tnh th khng ph hp vi lut nhn qu. L do l v lut nhn qu bao hm kh nng xy n v s ph thuc, trong khi vt bt k no c c tnh tn ti c lp th bt kh bin v t ng kn. Mi vt u l s hp thnh ca cc s kin quan h mt cch ph thuc, ca cc hin tng tng tc nhau mt cch lin tc vi bn cht khng thng hng khng c xp t t trc, m nhng hin tng t chng cng nm trong cc mi tng quan ng thng bin. Cc s vt v hin tng u l "Khng" trong ngha l chng khng c bn cht bt kh bin, khng c thc cht t tnh, hay khng l mt "thc th" tuyt i c kh nng c lp. Chn l nn tng ny v "cch m s vt tht s c" c m t trong kinh vn Pht gio l "tnh Khng" hay nya trong Phn ng. Trong quan im thng dng hay ngy th ca mnh, chng ta lin h n s vt v s kin nh l chng c mt thc ti t tnh lu bn. Ta c xu hng tin rng th gii ny c lm ra t nhng s vt v hin tng m mi phn t trong chng u c mt thc ti c lp tch bit cho t chnh n v nhng s vt th ny tng tc vi s vt khc bng mt s c lp v nhng c trng tch bit. Chng ta tin rng nhng ht ging thc mt cch t tnh s sn sinh nhng v ma thc mt thi im thc v ti mt ni tht s v cc yu t ny u c mt mt cch t tnh. Mi thnh vin trong mi quan h nhn qu ny tc l ht ging, thi gian, ni chn v hu qu c ta gn cho trng thi bn th rn chc. Quan im v mt th gii nh l c lm t cc i tng rn chc v cc c tnh t tnh cn c cng c thm bi ngn ng ca chng ta v cc ch ng v v ng m c cu trc mt mt bi cc danh t v tnh t mang tnh cht tn ti c lp v mt khc bi cc ng t ch ng. Nhng mi vt c cu thnh bi cc b phn mt ngi th bao gm c hai: thn ln tm. Xa hn na, mi c trng ca cc s vt cn ty thuc vo nhiu nhn t, chng hn nh l cc tn m ta gn cho chng, cc chc nng, v cc khi nim m ta c v chng. 64

Mc d uc t nn mng bi s phin dch ca cc kinh in c, m c cho l t c Pht lch s 1 , th l thuyt tnh Khng ny c ch gii ln u tin mt cch h thng bi lun s v i Long Th 2 (th k th 2). Ngi ta bit khng nhiu v i sng c nhn, ngi n t min Nam n v ch sau c Pht Ngi l hnh nh quan trng nht cho vic l gii v Pht gio ti n . Cc nh s hc cho rng ngi c cng trong s hnh thnh ca trng phi Trung o 3 ca Pht gio i tha m vn cn l trng phi chim u th ti Ty Tng cho n ngy nay. Tc phm trit hc gy nh hng nhiu nht ca ngi l Cn Bn Trung Qun Lun m vn cn c tip tc hc thuc lng, nghin cu v lun bn trong cc i hc Pht gio Ty Tng. Ti dnh nhiu th gi nghin cu chi tit v cc vn c nu ln trong bn lun ny ng thi tho lun vi cc thy gio v ng
y ch c Pht Thch-ca Mu-ni: Siddhrtha Gautama (Sa, Siddhattha Gotama) cn gi l Pht C-m tc l ngi u tin gic ng v truyn b t tng Pht gio cho nhn loi. Nhiu ngi cho rng Ngi sinh ra vo 563 v mt 483 trc Ty lch. Gautama_Buddha. Wikipedia. Truy cp 17/02/2009 <http://en.wikipedia.org/wiki/Gautama_Buddha>. Long Th (sa. ngrjuna, bo. klu sgrub), dch m l Na-gi-t-th-na, th k 1-2, l mt trong nhng lun s v i nht ca lch s Pht gio -sau c Pht. Ngi ta xem s xut hin ca S l ln chuyn php lun th hai ca Pht gio (ln th nht do Pht Thch-ca Mu-ni, ln th ba l s xut hin ca gio php t-c-la). i tha n xp S vo "Su Bo Trang ca n " nm v khc l Thnh Thin (sa. ryadeva), V Trc (sa. asaga), Th Thn (sa. vasubandhu), Trn-na (sa. dinga, dignga), Php Xng (sa. dharmakrti). S l ngi sng lp Trung qun tng (sa. mdhyamika), sng trong th k th 12. Ngi vit nhiu tc phm trong quan trng nht l Cn Bn Trung Qun Lun v Bo Hnh Vng Chnh Lun. S cng c xem l T th 14 ca Thin tng n . Long th. Wikipedia. 17/02/2009 <http://vi.wikipedia.org/wiki/Long_Th%E1%BB%A5>.
3 2 1

Madhyamaka (Madhyamaka, cn gi l unyavada) l mt truyn thng i tha Pht gio c h thng ho bi thnh gi Long th theo quan im v tnh Khng c nhn mnh. c gi l Trung o v n trnh c ch ngha h v v ch ngha thng hng v c vt cht v tm thc. Madhyamaka. Wikipedia. Truy cp 17/02/2009 <http://en.wikipedia.org/wiki/Madhyamaka>

65

mn. Vo thp nin 1960, trong sut thp nin u trong cuc i t nn ti n, ti c th o bi mt cch su sc v rt c nhn vo thuyt l tnh Khng. Khng nh ngy nay, hi ti c ngh ngi mt cch hp l, ch vi mt t hot ng chnh quy, ti vn cha bt u i chu du th gii, mt qu trnh m gi y chim phn chnh thi gian ca ti. Trong sut thp k trc, ti c nhiu c hi s dng hng gi vi cc thy gio ring, m c hai u l nhng chuyn gia trong cc thc hnh trit hc v thin nh v tnh Khng. Ti cng c c cc ging hun t mt hc gi Ty Tng khim tn nhng ti ba tn l Nyima Gyalsen 1 . Mt cch tru mn c bit n i tn Gen Nyima, ngi l mt trong nhng ngi him hoi vi ti biu th mt cch mch lc cc tu gic thm su bng nhng thut ng m hu nh c th truy cp ti c. ng y hi hi v eo mt i knh mt trn v to. Mt phi ca ngi b chng co git khin phi nhy thng xuyn. Nhng nng lc tp trung tinh thn c bit khi theo di mt chui di cc tng v o bi su vo mt im ca ng th tht ng kinh ngc qu l mt huyn thoi. ng ta c th tr nn rnh mch hon ton vi nhng g xy ra xung quanh mt khi m ng mt trong cc trng thi ny. Tht s thuyt l tnh Khng l chuyn mn c bit ca Gen Nyima khin nhng gi trao i ca ti vi ngi tt c tr nn ch ng hn.

Tulku Nyima Gyaltsen Rinpoche (1942 -) ti a phn Tromtha vng Kham Ty Tng. Ngi c xem l v lt ma ti sinh ca v i s v i thuc dng truyn tha Sakya v Nyingma. Ngi l ngi lnh o ti cao ca nhiu t vin Ty Tng k t nm 1985 v ging dy ti nhiu i hc Ty Tng v Hoa K. Tulku Nyimas Biography. Sakya Dokho Choling. Truy cp 14/01/2010. <http://www.sakyadokhocholing.org/Tulku_Nyima_s_Biography.html>.

66

Mt trong nhng iu c bit v si ni nht v vt l hin i l cch m th gii vi m ca c hc lng t thch thc hiu bit chung ca chng ta. Nhng d kin v lng tnh sng-ht ca nh sng v v nguyn l bt nh 1 pht biu rng ta khng th no xc nh c cng lc trng thi chuyn ng v v tr ca n, v v khi nim ca s chng chp lng t 2 ; tt c ni ln mt cch hiu hon ton khc v th gii so vi vt l c in cho rng cc vt th hot ng trong mt cch thc xc lp v d on c. Chng hn, trong th d ni ting v ch mo ca Schrdinger 3 , trong , ch mo c t trong mt
1

Nguyn l bt nh do nh vt l ngi c l Werner Heisenberg (1901-1976 -Nobel vt l 1932) xut trong lc n lc t nn mng ton hc cho c hc lng t ti hc vin Niels Bohr Copenhagen (an Mch) vo nm 1925. y nn hiu trng thi chuyn ng c ngha l momentum. Xem bi vit GS Trnh Xun Thun "Nguyn l bt nh trong c hc lng t". Vietsciences. Truy cp 17/02/2009 <http://vietsciences.free.fr/giaokhoa/vatly/thienvan/gstrinhxuanthuan/nguyenlybatdin hheisenberg.htm>. Chng chp lng t hay cn gi l chng cht lng t, xp lp lng t (quantum superposition) l cch dng l thuyt xc sut thng k trn trng s phc m t mi trng thi c th ca hin tng vt l v c th hiu mt cch s lc nh sau: nu mt th gii c th trong mt cu hnh bt k, trong mt s sp xp
2

mt trng thi C c dng t hp C = A + B; trong , v l hai s phc bt k. Quantum_superposition. Wikipedia. Truy cp 17/02/2009 <http://en.wikipedia.org/wiki/Quantum_superposition>.

kh d ca cc ht v cc trng vt l bt k, v nu th gii ny cng c th trong mt cu hnh khc th th gii c th trong mt trng thi l t hp tuyn tnh ca c hai cu hnh trong thnh lng (h s) ca mi cu hnh c xc nh l mt s phc. Th d, mt ht vt l c th c hai v tr A v B, th n c th trong

3 Erwin Rudolf Josef Alexander Schrdinger (1887 1961 -- Nobel Vt l 1933) l mt nh vt l lng t ngi o, ng gp c bit ca ng l phng trnh mang tn ng m t trng thi lng t v s thay i ca mt h thng vt l theo thi gian. Th nghim suy tng v ch mo m ng m t cn c gi l nghch l ch mo Schrdinger. Tuy nhin, iu nn lu l cc tng lng t hin ch p dng cho th gii vi m mc lng t ch khng phi cho sinh gii hay v m. Schrdinger's cat. Wikipedia. Truy cp 17/02/2009 <http://en.wikipedia.org/wiki/Schr%C3%B6dinger's_cat>.

67

hp c ngun phng x m c n 50% c hi thot ra c t gy t vong, ta buc phi chp nhn rng, cho n khi np hp c m ra, th ch mo va sng v va cht, iu ny dng nh khng tun theo lut mu thun. i vi mt Pht t i tha c gin tri t tng ca thnh gi Long Th, c mt s cng hng khng th sai lm gia khi nim tnh Khng v vt l mi. Nu trong cp lng t, vt cht t ra t rn chc v kh xc nh hn nh l s trnh hin ca chng, th dng nh, i vi ti, khoa hc ang tin gn hn n vi cc tu gic Pht gio v tnh Khng v s tng thuc ln nhau. mt hi ngh ti New Delhi, ti c ln c nghe Raja Ramanan 1 , mt nh vt l c snh nh l Sakharov 2 ca n , m t s song hnh gia thuyt l tnh Khng ca Long Th vi c hc lng t. Qua nhiu nm, sau khi c tip chuyn vi nhiu nh khoa hc bn b, ti cho rng nhng pht kin to ln k t thi Copernicus 3 em li mt thu
1

Tn vit thng dng l Raja Ramanna (1925 -), GS vt l ht nhn v nhc s dng cm ngi n. ng c xem l cha ca vt l ht nhn n. ng cng tng l b trng quc phng cng nh l ngh vin quc hi n. Raja Ramanna India's Most Eminent Nuclear Physicist. Vigyan Prasar Science Portal. Subodh Mahanti. Truy cp 15/01/2010 <http://www.vigyanprasar.gov.in/scientists/RRamanna.htm>. Andrei Dmitrievich Sakharov (Russian: ) (1921 1989 -- Nobel ho bnh 1975) nh vt l ht nhn xut sc ngi Nga v sau l nh hot ng cho nhn quyn, vin s vin hn lm S Vit c ng gp ln trong vic ch to bom tng hp hch nhn t Hydrogen. Andrei Sakharov. Wikipedia. Truy cp 17/02/2009 <http://en.wikipedia.org/wiki/Andrei_Dmitrievich_Sakharov>

3 Nicolaus Copernicus (1473 1543) l mt nh thin vn hc u tin nu ra tng ca thuyt nht tm (Mt Tri trung tm) trong cun sch "De revolutionibus orbium coelestium" (V s chuyn ng quay ca cc thin th ). Vic ra i ca thuyt nht tm cho thy cc quan st biu kin sung khng th c xem l chn l v chnh thuyt ny i ngc li tin tng ca truyn thng tn gio lc by gi (thin cha gio) cho rng tri t l trung tm ca v tr. Nicolaus Copernicus. Wikipedia. Truy cp 17/02/2009 < http://en.wikipedia.org/wiki/Nicolaus_Copernicus>

68

hiu r rng l thc ti th khng ging nh trnh hin ca n trc mt ta. Khi t th gii di mt gc nhn nghim tc ca vic kho st tc l dng phng php v th nghim khoa hc hay phn tch lun l v tnh Khng hoc phng php phn tch thin nh (thin qun -ND) ngi ta c th thy c cc s vt mc vi t hn, v ngay c trong mt s trng hp thy c mu thun vi cc gi nh ca quan nim thng thng v th gii ca chng ta. Ngoi vic miu t khng ng thc ti, ngi ta c th hi thm g v cc sai st khi tin vo vic tn ti c lp t tnh ca s vt? i vi ngi Long Th, nim tin ny c nhng hu qu tiu cc nghim trng. Long Th lun rng nim tin vo s tn ti t tnh cha ng c s chc nng sai lc c tnh t ng trng cu trong cc tip giao ca ta vi th gii v vi nhng chng sinh ng loi. Khi i x vi cc c tnh t tnh hp dn, th ta phn ng n cc i tng v s vt vi s luyn i la di, trong khi , lc i vi cc c tnh t tnh kh a th ta li phn ng ght b. Ni cch khc, Long Th bin minh rng vic bm chp vo tnh tn ti c lp ca s vt dn ti phin no, m theo , s khi tip mt chui cc hnh vi phn ng hy hoi v au kh. Trong phn tch sau cng, theo Long Th, thuyt l v tnh Khng khng phi ch l vn hiu bit khi nim v thc ti. N dnh lu cht ch vi o c v tm l mt cch su sc. C ln ti hi ngi bng hu, nh vt l David Bohm, cu hi rng trong quan im khoa hc hin i, ngoi vn miu t sai lc, th iu g sai tri khi tin vo s tn ti c lp ca cc s vt? Cu tr li ca ng y rt ch ng. ng ta bo rng nu ta kim im li nhng h t tng vn c xu hng phn chia nhn loi nh l ch ngha phn bit chng tc, ch ngha quc gia qu khch, v tng lp u tranh ch ngha Mc, th mt trong nhng nhn t chnh yu t trong ci ngun ca cc ch trng l chiu hng nhn thc cc s vt b chia bit v ri rc mt cch t tnh. T nhn thc sai lm ny, kch khi ln lng tin rng mi thnh phn trong cc s phn chia l c 69

lp mt cch bn cht v t tn. Tr li ca ngi Bohm, ngi c nhn thn trong hot ng v vt l lng t, lp li mt mi quan tm o c v vic cha chp cc tn iu m ngi Long Th lo ngi nu ra trc gn 2000 nm. Ni mt cch nghim tc, cho l khoa hc khng c trch nhim vi nhng vn cc o c v cc phn xt nh gi; s tht l khoa hc, mt n lc ca nhn loi, vn phi lin h ti cu hi c bn v s hon thin ca con ngi. Vy nn, trong mt ngha no th khng c g ng ngc nhin v cu tr li ca Bohm. Ti c c thm nhiu khoa hc gia ng vi suy ngh ca ng y v mi lin h ln nhau gia khoa hc vi cc khun kh nhn thc v tnh nhn bn. Theo ti bit th khoa hc hin i i mt vi mt cuc khng hong trong u th k th 20. Cng trnh v i v vt l c in c dng ln bi Isaac Newton, James Maxwell 1 v nhiu nh khoa hc khc cung ng cc gii thch dng nh rt hiu qu v nhng thc ti c nhn thy v th gii v cc gii thch kh hp vi cc tng thng thng. Cng trnh b lm suy yu bi vic pht hin ra thuyt tng i v bi ng hot k l ca vt cht cp mc nh hn nguyn t [h nguyn t], m c tm hiu trong vt l lng t. Nh Carl von Weizscker c ln gii thch vi ti rng vt l c in chp nhn mt th gii quan c gii trong cc lut vt l ph dng chc chn bao gm trng lc v cc nh lut c hc, xc lp mt cch hiu qu m hnh ca cc hnh vi t nhin. Trong m hnh ny, c bn thc ti khch quan l cc vt th, cc lc, khng gian v thi gian v lun lun c mt s khc nhau r rng gia cc i tng c bit v ch th l ngi nhn bit. Nhng trong thuyt tng i v c hc lng t, theo von Weizscker, th ta phi t b vn c tnh nguyn l l s bit lp gia ch th v i tng, v t b tt c nhng chc chn ca ta v kh nng khch quan ca cc d
1 James Clerk Maxwell (1831 - 18790 l nh ton hc v vt l l thuyt. ng l ngi pht trin l thuyt in t trng tng hp cc quan st th nghim ri rc v in t v ngay c nh sng vo trong mt l thuyt trng in t. James Clerk Maxwell Wikipedia. Truy cp 17/02/2009 <http://en.wikipedia.org/wiki/James_Clerk_Maxwell>

70

kin thc nghim. Du sao v y l iu m von Weizscker xc quyt: nhng khi nim duy nht m ta c cho vic m t c lng t v cc th nghim kim nhn bc tranh mi ca n [c lng t] v thc ti li l nhng th thuc v vt l c in [l b mn] vn b lng t l thuyt bc b. Mc d vi cc vn ny, von Weizscker lun rng chng ta cn lin tc tm kim v s gn kt nhau trong t nhin v v s hiu bit ca thc ti, ca khoa hc, v ca ch ng ca nhn loi m chng ng n hn theo kin thc khoa hc mi nht. Di nh sng ca cc pht kin khoa hc, ti cm thy rng Pht gio cng phi quyt tm thch ng vi vt l c bn v cc l thuyt "nguyn t" ca n, bt k thm quyn c xc lp t lu ca chng trong truyn thng Pht gio. Chng hn, hc thuyt c s Pht gio v "nguyn t" cha bao gi tri qua mt s tu chnh ln no, xut rng vt cht th c cu trc bi mt tp hp ca b tm "nguyn t" cn bn: t, nc, la, v gi; to thnh t i v sc, hng, v, v xc 1 c gi l bn dn xut cn bn. t c tnh rn c, nc c tnh kt dnh uyn chuyn, la c tnh nng lc, v gi c tnh nng ng. Mt "nguyn t" thy c nh l t hp ca tm yu t cn bn, v da trn c s ca s kt hp 2 ca cc "nguyn t" thnh
1

Sc hng v xc tng ng ln lt l cc c quan cm th mt, mi, li, v thn th.

Thut ng chnh xc hn trong Pht gio gi l Un: C 5 un (ng un) cng gi l Ng m, l nm (paca) nhm (skandha) tng trng cho nm yu t to thnh con ngi, ton b thn tm. Ngoi ng un ra khng th tm thy ci gi l "ta". Ng un bao gm: 1. Sc (sa., pi. rpa), ch thn v su gic quan (Lc cn), do T i chng (sa., pi. mahbhta) to thnh, l bn yu t t, nc, gi, la. Sc to nn cc gic quan v i tng ca chng. 2. Th (sa., pi. vedan), tc l ton b cc cm gic, khng phn bit chng l d chu, kh chu hay trung tnh. 3. Tng (sa. saj, pi. sa), l nhn bit cc cm gic nh m thanh, mu sc, mi v..., k c nhn bit thc ang hin din. 4. Hnh (sa. saskra, pi. sakhra), l nhng hot ng tm l sau khi c tng, v d ch , nh gi, vui thch, ght b, quyt tm, tnh gic...

71

phn, m s tn ti ca cc i th trong th gii vi m c gii thch. Theo mt trng phi Pht gio c nht l T-b-sa Lun 1 th nhng "nguyn t" cn bn ring l l cc cu trc nh nht ca vt cht, khng phn chia c (bt kh phn) v do khng c cc b phn. Khi cc "nguyn t" nh th kt hp hnh thnh cc i th, th nhng ngi theo phi T-b-sa khng nh rng cc "nguyn t" ring l khng h chm nhau. S h tr ca thnh t gi v cc lc lng khc trong t nhin gip cho cc thnh t cu trc c kt hp thnh mt h thng hn l vic sp vo bn trong hay gin n v hn nh. S bng tha nu ni rng nhng l thuyt nh vy phi c pht trin thng qua s tranh lun kch lit vi cc trng phi trit hc n khc, c bit l cc h thng lp lun ca Nyaya 2 v Vaisheshika. Nu kim nghim li cc vn liu trit hc n t thi c, th ngi ta s cm nhn c mt nn vn ha giu tnh tranh lun, bn bc, v i thoi gia nhng ngi theo ui cc trng phi v h thng khc nhau.
5.
1

Thc (sa. vijna, pi. via), bao gm su dng thc lin h ti su gic quan: thc ca mt, tai, mi, li, thn, .

T-b-sa Lun (Vaibhashika) l mt trong nhng trng phi Pht gio c nht . Tn ch chnh ca phi ny cho rng "mt nim (mental concept -- tng) ch c th c to thnh bi tng tc gia tm, thng qua cc cc c quan nhn thc gi l cc un (bao gm sc, th, tng, hnh, v thc) v cc i tng bn ngoi. Vaibhashika. Wikipedia. Truy cp 17/02/2009 <http://en.wikipedia.org/wiki/Vaibhashika>.

<http://en.wikipedia.org/wiki/Nyaya> Xin nhc thm y, tam an lun l phng php lp lun c bn c s dng rng ri trong c Pht hc ln khoa hc, dng n gin nht ca n c th c hiu qua th d: (1) Mi phn t ca A u c cht X, b l phn t ca A, kt lun b c tnh cht X.

Nyya (sa. nyya (ni-y)) ngha l "hi quy", c dng trong ngha "tam on lun, suy din". Cn c phin m l phi Ni-d-da. y mt trong 6 trng phi trit hc chnh thi c n, trng phi ny c bit v lp lun. Kinh in chnh ca trng phi ny da trn cc bn kinh cng tn c vit bi trit gia Akapda Gautama vo th k th 2 trc Ty lch. Nyaya. Wikipedia. Truy cp 17/02/2009

72

Cc trng phi c n ny nh l Pht gio, Nyaya, Vaisheshika, Mimamsa, Samkhya, v Aidvaidavadanta 1 cng chia s cc li lc v phng php ca s phn tch. Loi tranh lun kch lit ny gia cc trng phi t tng l nhn t chnh trong s pht trin ca tri kin v tinh lc cc tng trit hc, t thi Pht gio c n n trung c v thi Ty Tng hin i. Nhng ngun gio php c xa nht c bit n v l thuyt "nguyn t" ca phi T-b-sa c th t tc phm A-t-m Tm Lun ca ngi Dharmar v tc phm c tn vinh i-t-b-sa lun 2 . Tc phm u c cc nh nghin cu hin nay cho l c mt vo khong th k th 2 trc Ty lch v th k th 1. Mc d n cha bao gi c dch sang Tng ng, ti c cho bit rng bn Hn ng
1 Mms cn c phin m l Di-mn-sai, c nghi l "truy cu" l mt trong 6 trng phi trit hc c n ch yu dng phng php thm tra tm n bn cht ca Php da trn ch trng din dch hay ch gii h thng V-. Cc tn ch chnh l vic cu kinh, chng ch trng kh hnh, v ch trng thn b. Mimamsa. Wikipedia. Truy cp 17/02/2009 <http://en.wikipedia.org/wiki/Mimamsa>.

Aidvaidavadanta Trong Anh ng thng c vit tch ra l Advaita Vedanta (Advaita Vednta) l b phn ca trng phi mang tn Vednta (c ngha l cu cnh ca V ) y c xem l trit l c thn xc nh c nhn l mt tiu ng v Phm thin tc l i ng. Cc kinh in chnh l Upanishad, Bhagavad Gita v Brahma Sutra. Ngi u tin h thng ha r rt cc nguyn l ca phi Advaita Vedanta l Adi Shankara. Advaita Vedanta. Wikipedia. Truy cp 17/02/2009 <http://vi.wikipedia.org/wiki/Advaita_Vedanta>.
2

Dharmar cn c dch l Php Thng hay phin m thnh t-ma-thi-la , mt i s Pht gio n mt trong hai tc phm ca ngi c dch sang Hn ng l b 4 quyn l A-ti-m Tm Lun cn b kia nguyn vn Anh ng l "Greate Treaties on Instantiation" c dch thnh i-t-b-sa lun (t ch Abhidharma-mahvibhstra). B lun ny theo nhiu nh nghin cu th n c son ra ti Hi Ngh Kt Tp Pht gio ln th t Kashmir (Xem thm http://vi.wikipedia.org/wiki/Huy%E1%BB%81n_Trang).

Trong lch s Pht gio cn c ngi cng tn l ngi Lochen Dharmar (1654-1717) tuy nhin y l mt i s thuc Phi Ninh M Ty Tng, khng phi l tc gi ca b A-t-m.

73

c to ra vo th k th 3. Bi lun ca ngi Php Thng th hin mt n lc tinh t nhm h thng ho cc quan im tinh yu ca trit l Pht gio trc , kh nhiu tng c s ca n chc chn c mt mt thi gian trc khi bi lun c son tho. Ngc li, tp i-t-b-sa lun l mt bi thuyt ging c son tho vo khong gia th k th nht v th ba sau Ty lch thit lp cc gio l ca mt trng phi Pht gio c bit nh l gio php chnh thng v tr li cho nhiu phn bc khc nhau chng li cc gio l ny bng cch a ra mt nn tng lp lun trit l. Mc d cc lun im ca i-t-b-sa lun rt quen thuc vi Pht gio Ty Tng, th tc phm ny t n cng cha h thc s c chuyn dch y sang Tng ng. Trn c s ca hai lun vn ny, c bit l bn i-t-b-sa, th Th Thn, mt i s trit hc nhiu uy tn ngi n, son tc phm At-m-cu-x Lun trong th k th t 1 . Tc phm ny tng kt cc im tinh yu ca i-t-b-sa lun a chng ra phn tch xa hn. N tr thnh vic lm chun mc cho ngnh tm l hc v trit hc
Th Thn (sa. vasubandhu, bo. dbyig gnyen), ~316-396, cng c dch l Thin Thn, gi theo Hn m l B-tu-bn-u, B-tu-bn-u, l mt Lun s xut sc ca Thuyt nht thit hu b (sa. sarvstivdin) v Duy thc tng (sa. vijnavdin), c xem l T th 21 ca Thin tng n . Ngi ta cho rng S sinh ti Peshwar (a danh ngy nay), sng ti Kashmir v cht ti A-du- (ayodhy). S va l em va l t ca V Trc (sa. asaga), ngi sng lp phi Duy thc. V Trc l ngi khuyn khch Th Thn theo i tha. Th Thn. Wikipedia. Truy cp <http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_Th%C3%A2n> V bn lun gii A-t-m-cu-x (sa. abhidharmakoa-stra), thng c gi tt l Cu-x lun, ngha l "Bu vt ca Vi Diu Php", tn khc l Thng minh lun, l b lun quan trng nht ca Thuyt nht thit hu b, c Th Thn (sa. vasubandhu) son vo th k th 5 sau Cng nguyn ti Kashmir. Lun gm c hai phn: su tp khong 600 k Vi Diu Php cu-x lun bn tng (sa. abhidharmakoakrik) v Vi Diu Php cu-x lun thch (sa. abhidharmakoabhya), bnh gii v nhng cu k . Ngy nay ngi ta cn gi bn ting Hn v ting Ty Tng ca lun ny, l nhng tc phm y nht tr li cc cu hi v kinh in. Ton vn bi lun ny c Thch Tu S dch Vit t Phn ng. Cu X Lun. Pht Vit. Truy cp 17/02/2009 <http://www.phatviet.com/dichtht/luan/ln01/cxl.htm>.
1

17/02/2009

74

Pht gio c s ti Ty Tng; th d, khi cn l mt tu s tr, ti phi hc thuc lng chnh vn ca bi lun ny. Nh l s hp thnh ca cc "nguyn t" v mi quan h tng h gia cc "nguyn t" vi nhng c tnh cu trc ca chng, Pht gio c s sn sinh ra tt c cc loi l thuyt suy din. im l th l A-tm-cu-x thm ch cn bn tho v kch thc vt l ca cc "nguyn t" khc nhau. Ht t tuyt i nh nht c t l khong 1 phn 2.400 ln c ca mt "nguyn t" ca con th, theo mt ngha no . Ti khng bit bng cch no ngi Th Thn tnh ra c nh vy! Trong khi chp nhn thuyt nguyn t, cc trng phi Pht gio khc t nghi vn v quan im cc nguyn t khng chia c. Mt s cn truy cu n iu cho rng bn yu t sc, hng, v, v xc nh l mt c s cu thnh vt cht. Chng hn, Th Thn ni ting v vic ngi t mnh ch trch quan im v nhng nguyn t thc ti khch quan khng chia c. Ngi phn bc rng, nu cc nguyn t c lp bt kh phn tn ti, th khng th no c c s hnh thnh ca cc vt th trong th gii thng ngy. cc vt th nh th c hnh thnh, phi c mt cch gii thch phng thc m cc nguyn t n gin lin kt nhau trong cc h thng phc hp. Nu mt s kt hp nh th xy ra, nh l n phi c, th hy mng tng mt nguyn t n l c vy quanh bi 6 nguyn t khc, mi nguyn t phn b theo cc hng chnh v mt pha trn, mt pha di. Sau , ta c th t nghi vn l: Phi chng cng mt b phn ca nguyn t trung tm giao tip vi nguyn t pha ng v ng thi giao tip vi nguyn t pha bc? Nu khng th nguyn t trung tm phi c nhiu hn 1 b phn v do t nht trn nguyn tc phi chia ct c. Nguyn t gia phi c mt b phn giao tip nguyn t pha ng nhng khng giao tip vi nguyn t pha bc. Nu ngc li, phn pha ng ny khng giao tip vi nguyn t pha bc, th cng khng c g ngn cn phn giao tip vi cc 75

nguyn t trong tt c cc hng khc. Trong trng hp nh vy, Th Thn tranh lun rng, cc v tr khng gian ca tt c by nguyn t mt gia v 6 xung quanh s l mt, v do tt c s sp vo trong mt nguyn t n nht. Nh l kt qu ca th nghim suy tng ny, ngi Th Thn phn bc rng khng th no c cc vt th ca th gii vi m trong ngha ca s kt hp vt cht n thun nh l cc nguyn t khng phn chia c. Mt cch c nhn th ti khng th no hiu ngh cho rng cc phm cht nh hng, v, v xc l c s cu thnh ca cc vt th vt cht. Ti c th thy c cch thc m ngi ta pht trin mt l thuyt nguyn t lin kt ca vt cht trn c s ca bn thnh t nh l cc cu trc. Trong mi trng hp th ti cm thy rng phng din t tng Pht gio ny, ch yu l mt dng ca vt l s ng, suy din, gi y phi c iu chnh di nh sng ca vt l hin i m c chi tit ha v c kim tra vic hiu bit v c s cc cu trc ca vt cht mt cch c th nghim trong khun kh ca cc ht vt l nh l cc ht in t quay quanh mt ht nhn vi proton v neutron. Khi ngi ta nghe ni v cc m t v cc ht h nguyn t, nh l quark v lepton 1 trong vt l hin i, th l bng chng rng cc l thuyt nguyn t Pht gio c xa v nhn thc ca chng v cc ht vt cht nh nht bt kh phn qu lm ch l nhng m hnh th thin. Mc d vy, im nhn mnh c bn ca cc lun s Pht gio cho l ngay c vi nhng cu trc tinh vi nht ca vt cht u phi c hiu di dng ca cc thnh phn kt hp c v i ng ng.

Theo Vt l ht s cp th Quark v lepton l hai loi ht c bn Fermi, c hai l c s cu to nn vt cht. Trong khi Quark c th tng tc qua tng tc mnh ca v tr th lepton khng c c tnh ny. C 6 loi quark v t hp ca cc quark lp thnh cc thnh phn ht nhn ca nguyn t nh proton v neutron. C 6 loi lepton trong in t v cc neutrino l nhng lepton trong su loi ny. Quark v Lepton. Wikipedia. Truy cp 17/02/2009 <http://en.wikipedia.org/wiki/Quark> v <http://en.wikipedia.org/wiki/Lepton>.

76

Mt trong nhng ng lc c bn ng sau vic truy cu v trit l v khoa hc ln cc cu trc c s ca vt cht l tm ra vin gch xy dng khng th rt nh hn c. iu ny khng ch ng trong trit hc c n v vt l hin i m c vi cc nh khoa hc c Hy Lp, chng hn nh cc l thuyt gia ch trng "nguyn t". Mt cch chnh xc, th y l cuc truy lng vo bn cht ti hu ca thc ti, d rng cn ty theo cch nh ngha. T tng Pht gio lun m trn cc nn tng l-gc rng cuc truy tm ny l b lc li. c mt thi, khoa hc tin vo vic tm ra nguyn t l tm thy c cu trc ti hu ca vt cht; nhng cc th nghim vt l th k th 20 phn chia c nguyn t thnh cc ht vi t hn. Mc d t ra c mt quan im trong c hc lng t cho rng ta s khng bao gi tm c ht khng th rt nh hn thc s mt cch khch quan, th nhiu nh khoa hc vn sng trong nim hy vng v s pht hin ca b mn ny. Trong ma h 1998, Ti c ving thm phng th nghim ca nh vt l ngi o Anton Zeilinger ti i hc Innsbruck 1 . Anton hng dn ti dng thit b cho php ngi ta quan st mt nguyn t ring l c ion ha. Ti c th ht kh nng nhng vn khng thy ni n. C l duyn nghip ca ti khng chn mi c hng hnh nh tuyt vi ny. Ti gp Anton ln u tin khi m ng ta tham d hi ngh Life and Mind 2 ti Dharamsala vo nm 1997. Bng mt cch

17/02/2009.

Anton Zeilinger (1945 - ) nh vt l lng t ngi o hin l trng phn khoa Quang hc Lng t v Thng tin Lng t ti i hc Vienna. ng c xem l tin phong trong ngnh Thng tin Lng t. Anton_Zeilinger. Wikipedia. Truy cp

<http://en.wikipedia.org/wiki/Anton_Zeilinger> i hc Innsbruck l i hc c c s h tng ln nht nc o v c ch s sinh vin theo hc ng hng th ba ca nc ny. Trng c thnh lp t nm 1669. University of Innsbruck. Wikipedia. Truy cp 14/01/2010. <http://en.wikipedia.org/wiki/Innsbruck_University>
2

Tc l Hi ngh Tm thc v i sng c t ch vi nm mt ln gia cc nh khoa hc quc t v Pht gio m ng u l c Dalai Lama. Ln u tin t chc

77

no th tri ngc vi David Bohm, ng ta to ln vi ru quai nn v mang king, c ti hi hc, v ting ci rung c ton thn. L mt nh vt l thc nghim, ng ta ci m mt cch ng ghi nhn i vi mi ci cch ca cc ti l thuyt di nh sng ca cc kt qu thc nghim mi nht. ng ta hng th i thoi vi Pht gio trong vic so snh cc l thuyt ca tri thc vt l lng t v Pht gio bi v ng ta thy rng c hai u loi b bt k nim no v mt thc ti khch quan c lp. Cng trong ln , ti gp nh vt l Hoa k Athur Zajonc 1 ; mt ngi ni nng nh nh v c cp mt sc so, c bit khi ng ta chm ch mnh vo mt im; l mt gio vin thin ti vi kh nng lm cho ngay c mt ti phc tp nht tr nn r rng. Trong vai tr gii thiu, Athur tng kt v tm tt cc bn tho mt cch tht sc tch khin chng tr nn rt hu dng cho ti. Nhiu nm trc , ti c may mn c n thm hc vin Niels Bohr 2 Copenhagen [th an Mch] tham d mt cuc m
vo nm 1987. Hi ngh gn y nht (ln th 18) din ra vo thng 10 nm 2008 ti Berlin. Mind & Life Institue. Truy cp 14/01/2010. <http://www.mindandlife.org/index.html>.
1

Arthur Guy Zajonc (1949 - ) hin l gio s trng khoa vt l ti i hc Amherst Hoa k. Arthur Zajonc. Truy cp 17/02/2009. <http://www.arthurzajonc.org/ >
2

Niels Henrik David Bohr (1885-1962 -- Nobel Vt l 1922) l nh vt l an Mch ng gp cho nn tng hiu bit v cu trc nguyn t v c hc lng t. ng c xem l mt trong nhng nh vt l c nhiu nh hng nht trong th ki 20. Niels_Bohr. Wikipedia. Truy Cp 17/02/2009 <http://en.wikipedia.org/wiki/Niels_Bohr>

Hc vin Niels Bohr l mt b phn ca vin vt l thin vn v a vt l cng tn. Niels Bohr lm vic ti y t 1914. Nhn sinh nht ln th 80 ca Niels Bohr, trng c i sang tn ng (7 thng 10 nm 1965). Trong sut cc thp nin 1910 cho n 1930, ni y l trung tm nghin cu pht trin vt l nguyn t xuyn sut chu u. Niels Bohr Institute. Wikipedia. Truy cp 14/01/2010. <http://en.wikipedia.org/wiki/Niels_Bohr_Institute>

78

thoi khng chnh thc. Vi ngy trc chuyn ving thm, trong khi ang tm ti Lun-n, ti c ba n tra vi David Bohm v v ng ta ti khch sn m ti tr. Do c thng bo vi ng ta rng ti s tham d cuc i thoi v trit hc vt l v Pht gio ti hc vin Bohr, nn Bohm nhit tnh em n cho ti hai trang tng kt ca chnh ngi Bohr v cc quan im trit hc i vi bn cht ca thc ti. Tht l tuyt vi khi nghe Bohm k v m hnh hnh tinh Bohr ca nguyn t v m hnh nguyn t ca Rutherford 1 nh l mt ht nhn vi cc in t xoay quanh, c hai u nhm phn ng li m hnh "plum pudding" [ging nh ch thch - mn]. M hnh plum pudding hnh thnh t cui th k 19 sau khi J.J. Thomson 2 pht hin cc in t tch in m; v m hnh cho rng lng in tch dng cn bng vi lng in tch m ca cc in t tri u trong nguyn t nh l ch thch, trong cc in t l nhng tri mn. Trong u th k 20, Ernest Rutherford pht hin ra rng khi cc ht alpha tch in dng c bn vo mt l vng mng, th hu ht xuyn qua ngoi tr mt s b di li. ng ta kt lun mt cch ng n l cc phn tch in dng ca vng khng th tri u trong nhng nguyn t nh ch thch m phi tp trung bn trong trung tm ca chng: khi ht alpha va chm vi trung tm ca nguyn t vng, phn tch in dng mnh y ngc n tr li. T y, Rutherford h thng ha thnh m hnh "h thng mt tri" ca nguyn t, vi ht nhn tch in dng v c xoay quanh bi cc in t

Ernest Rutherford, 1st Baron Rutherford of Nelson (1871-1937 -- Nobel ha hc 1908) nh vt l ngi Tn-ty-lan [New Zealand] c xem l cha ca vt l ht nhn. Ngi thnh cng trong l thuyt qu o ca nguyn t thng qua pht hin ca ng v th nghim bn ph nguyn t ca mt l vng mng. Ernest Rutherford. Wikipedia. Truy cp 14/01/2010 <http://en.wikipedia.org/wiki/Ernest_Rutherford>
2

Sir Joseph John J.J. Thomson, (1856-1940 -- Nobel Vt l 1906) l nh Vt l Anh. c cng trong vic pht hin in t v nguyn t ng v v l ngi pht minh ca quang ph khi lng. J.J._Thomson. Wikipedia. Truy cp 14/01/2010 <http://en.wikipedia.org/wiki/J.J._Thomson>.

79

tch in m. Sau , Niels Bohr iu chnh m hnhca Rutherford bng m hnh hnh tinh ca nguyn t m iu trong nhiu chiu hng l cha ca c hc lng t. Trong cuc m thoi, Bohm cng cho ti mt ci nhn lt qua v cuc tranh lun lu di gia Bohr v Einstein i vi vic din gii v vt l lng t. Ct yu cu cuc bn ci xoay quanh vic Einstein ph nhn gi tr ca nguyn l bt nh; trung tm ca tranh lun l vn liu thc ti cp nn tng c l khng xc nh, l khng th d on, v l xc sut hay khng. Einstein chng li mnh m vi kh nng ny, nh l s phn nh mnh cm thn ni ting ca ng: "Thng khng chi tr sc sc!" Tt c iu ny gi cho ti nh v lch s Pht gio truyn thng ca ti, trong tranh lun gi vai tr trng yu trong s hnh thnh v tinh lc nhiu tng trit hc. Khng nh cc lun s Pht gio thi c, cc khoa hc gia c th nng cao nng lc ca i mt nhn mt cch to tt thng qua cc trang c khoa hc nh cc knh thin vn khng l, th d nh knh thin vn Hubble 1 , hay thng qua cc knh hin vi in t. Kt qu l mt tri thc thc nghim v cc i tng vt cht vt xa ngay c s tng tng trong thi c. Trong ci nhn v kh nng ny, trong nhiu dp, ti nhn mnh cho vic nhp mn vt l c s vo cc ngnh hc ca cc trng cao ng Pht gio Ty Tng. Ti cho rng chng ti, tht ra, s khng m ra b mn mi m ng hn chng ti s cp nht chng trnh hc vn c. Ti cm thy vui sng l gi y cc hc vin cao ng Pht gio tin hnh thng xuyn cc hi tho v vt l hin i. Nhng hi tho ny c thc hin bi cc gio s vt l v mt s sinh vin tt nghip ca h ti cc i hc Ty Phng. Ti
Knh vin vng khng gian ny mang tn nh thin vn Edwin P. Hubble (18891953) y l i quan st nm ngoi khng gian khng l c xem l cuc cch mng do vic cung cp c cc nh r v su ca v tr, trong khong t h Mt tri cho n cc thin h xa xm c hnh thnh khng lu sau v n ln 13.7 t nm trc. HubbleSite <http://hubblesite.org/> v Hubble Fact. NASA. <http://hubble.nasa.gov/>. Truy cp 14/01/2010
1

80

hy vng rng s khi ng ny s cui cng t kt qu nhp mn y ca vt l hin i vo trong chng trnh trit hc bt buc trong cc t vin Ty Tng. Mc d ti nghe ni v l thuyt tng i hp ca Einstein t lu, David Bohm ln u tin gii thch li km theo vi mt s tng trit hc cho ti. V khng c cn bn ton hc, nn vic ging dy cho ti v vt l hin i, c bit l cc ti b him nh thuyt tng i, thc s khng d dng. Khi ngh n s nhn ni ca Bohm, ging ni m du, c ch thanh lch, v s cn thn, chc chn l ti theo kp c li ging ca ng, ti thit nh ng ta. Nh bt c ngi thng no th tm hiu v l thuyt ny u bit rng ngay c mt s nm bt c bn v nguyn l ca Einstein u cn c mt mong c vt qua cc tng thng thng. Einstein a ra hai nh : vn tc nh sng l khng i v nguyn l tng i ca ng, cho rng mi nh lut vt l phi tc ng chnh xc nh nhau cho tt c ngi quan st trong chuyn ng tng i. Vi hai tin ny, Einstein cc mng ha s hiu bit khoa hc v khng v thi gian. L thuyt tng i ca ng y cho ta mt phng trnh ni ting v vt cht v nng lng, E=mc2, phi tha nhn l phng trnh khoa hc duy nht m ti bit (ngy nay chng ta c th thy n ngay c trn cc o thun), v n l ngun ca cc th nghim suy tng c tnh thch v gii tr. Nhiu th nghim trong , nh l nghch l tr sinh i v l thuyt tng i hp, thi gian gin n, hay s thu nh ca cc vt th vn tc cao, gi y c xc nhn mt cch thc nghim. Nghch l tr sinh i, trong mt ngi anh em bay i trong mt tu khng gian vn tc gn nh sng n mt v sao cho l cch xa 20 nm nh sng v sau tr v tri t, ng ta s thy rng ngi anh em song sinh gi hn mnh, gi nh cho ti v cu chuyn v ngi

81

V Trc 1 bng cch no n c ci tri ca c Di Lc 2 , ni ng nhn c 5 bn kinh, l mt b kinh lun i tha quan trng ca ngi Di Lc, tt c xy ra trong khun kh ca thi gian ngh ung tr. Nhng khi ngi tr v tri t th 50 nm tri qua. Vic nh gi c ton b bn cht ca nghch l tr sinh i s dnh dng n hiu bit v mt s tnh ton phc tp m ti e rng s qu sc ti 3 . Theo nh ti hiu th tng quan trng nht ca l thuyt tng i ca Einstein l quan im v khng gian, thi gian, v khi lng khng th c xem nh l tuyt i, t tn ti trong chng nh l nhng thc th hay nhng bn th trng cu, khng i. Khng gian th khng c lp, 3 chiu, v thi gian th khng l mt thc th ng ring, ng hn chng tn ti cng nhau nh l mt dng tng lin 4 chiu ca "khng-thi gian". Mt cch c ng, l thuyt tng i hp ca Einstein bao hm rng trong khi vn tc nh sng khng i, th khng c khun kh tuyt i, u tin ca s tham chiu v mi vt, k c khng gian v thi gian l tng i hon ton. y l pht hin tht ng ghi nh.

V Trc (sa. asaga, ngha l "khng b nhim, vng mc"), cng c dch m l A-tng-gi, khong th k 4, l mt i lun s ca Pht gio n , ngi sng lp Duy thc tng (sa. vijnavdin). S khc t quan im ca Long Th (sa. ngrjuna) v tnh Khng v thit lp gio php ca mnh di nh hng ca Thuyt nht thit hu b (sa. sarvstivdin). Tng truyn S c B Tt Di-lc trc tip gio ho. V Trc. Wikipedia. Truy cp 14/01/2010 <http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B4_Tr%C6%B0%E1%BB%9Bc>.
2

Di-lc (sa. maitreya, pi. metteyya l cch phin m, dch ngha l T Th (), "ngi c lng t", cng c tn khc l V Nng Thng (sa. ajita), phin m Hn-Vit l A-dt-a, l mt v B Tt v cng l v Pht cui cng s xut hin trn tri t. Trong Pht gio Ty Tng, B Tt Di-lc c th cng rt rng ri. Ci gio ha ca B Tt hin nay l tri u-sut (sa. tuita). Theo kinh in, B Tt Di-lc s ging sinh trong khong 30.000 nm na. Maitreya. Wikipedia. Truy cp 14/01/2010 <http://en.wikipedia.org/wiki/Maitreya>. Xem thm chi tit tnh ton: <http://en.wikipedia.org/wiki/Twins_paradox>.

82

Trong th gii trit hc Pht gio th quan im v thi gian tng i th khng xa l. Trc y th k th hai trng phi Kinh Lng B 1 bi bc quan im v thi gian tuyt i. Trong vic phn chia tin trnh thi gian thnh qu kh, hin ti, v tng lai, Kinh Lng b biu th s ph thuc ln nhau ca c ba v lun rng bt k quan im no v qu kh, hin ti, v tng lai [tm thi] thc s c lp u khng th ng vng. H ch ra rng thi gian khng th c nhn thc nh l mt thc th t tnh tn ti c lp vi cc hin tng thi gian m phi c hiu nh l mt tp hp ca cc quan h gia cc hin tng thi gian. Ngoi cc hin tng thi gian m ta cu trc nn khi nim v thi gian ni trn, khng c thi gian thc m bng cch no n l mt bnh cha v i nh mt s tuyt i t tn, m trong cc s vt v hin tng xy n. Nhng lun im v tnh tng i ca thi gian ny, sau c ngi Long Th pht trin, ch yu l trong trit hc, nhng s tht cn li l thi gian c nhn thc c tnh tng i trong truyn thng trit hc Pht gio gn hai ngn nm. Mc d ti c bo rng mt s nh khoa hc xem khng-thi gian bn chiu ca Einstein nh l mt bnh cha v i vi tnh nng tn ti t tnh trong cc hin tng xy ra; i vi mt ngi nghin cu Pht gio quen thuc vi cc lun im ca Thnh gi Long Th th biu thc ca Einstein v tnh tng i ca thi gian, c bit thng qua cc th nghim suy tng ni ting ca ng tr nn v cng hu ch trong vic o su hiu bit v bn cht tng i ca thi gian.

Kinh lng b (sa. sautrntika), l mt nhnh ca Tiu tha xut pht t Thuyt nht thit hu b (sa. sarvstivdin) khong 150 nm trc Cng nguyn. Nh tn gi cho thy (sautrntika xut pht t strnta, c ngha l Kinh phn, ch Kinh tng ca Tam tng), b ny ch t nn tng trn Kinh tng (sa. strapiaka) v phn bc Lun tng (sa. abhidharmapiaka) cng nh quan im Nht thit hu (tt c u hin hu, u c) ca Thuyt nht thit hu b. Sautrantika.Wikipedia. Truy cp 17/02/2009 <http://en.wikipedia.org/wiki/Sautrantika>.

83

S nm bt ca ti v thuyt lng t, thnh tht m ni, th chng c g hay ho ... mc d ti c gng rt nhiu! Ti c nghe v mt trong nhng l thuyt gia lng t v i nht, Richard Feynman 1 vit "Ti ngh ti c th ni mt cch an ton rng khng ai hiu ni vt l lng t", nh vy th t nht ti cm thy mnh ng hi ng thuyn. Nhng ngay c vi mt ngi no nh ti y khng th theo di cc chi tit ton hc phc tp ca l thuyt ny thc ra, ton hc l mt lnh vc ca khoa hc hin i m dng nh ti khng c duyn nghip vi n cht no th hin nhin l ta khng th ni v cc ht s cp nh l cc thc th xc nh c, c lp, hay tng quan loi tr nhau. Cc cu trc c s ca vt cht v cc photon ( l cc vt liu c bn ln lt ca vt cht v ca nh sng) c th hoc c tnh ht hay tnh sng hay c c hai [lng tnh sng-ht]. (S tht l ngi ot gii Nobel v ch ra in t c tnh sng George Thomson 2 , l con ca mt ngi cng nhn gii thng ny do cng chng t rng in t c tnh ht, tc l J.J. Thomson). Cho d ngi ta nhn thc cc in t cch no sng hay ht th ti c nghe rng th iu ph thuc vo hnh vi ca ngi quan st v cc la chn dng c th nghim v o c. Mc d t lu ti nghe v bn cht mu thun ca nh sng, ch n nm 1997 khi m nh vt l thc nghim Anton Zeilinger gii thch cho ti vi cc minh ha chi tit ti cm thy cui cng th cng nm bt c vn . Anton ch ra cch m th nghim t n xc minh c khi no mt in t hnh x nh l mt ht hay mt sng. Trong th
1

Richard Phillips Feynman (1918 - 1988 -- Nobel vt l 1965) l nh Vt l Hoa K, gio s i hc Caltech. ng c bit n bi cng thc tch phn ng ca c hc lng t, l thuyt v in ng hc lng t, vt l siu lng ca helium lng siu lnh, v vt l ht. ng cng a ra m hnh ton hc m t ng x ca cc ht cp nh hn nguyn t c mang tn "gin Feynman". Richard Feynman. Wikipedia. Truy cp 17/02/2009 <http://en.wikipedia.org/wiki/Richard_Feynman>. 2 Sir George Paget Thomson (1892 - 1975 -- Nobel Vt l 1937) nh vt l ngi Anh c cng pht hin (cng vi Clinton Davission) cc c tnh sng ca in t. George Paget Thonmpson. Nobelprize.org. Truy cp 15/01/2010 <http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1937/thomson-bio.html>.

84

nghim khe h i ni ting, chm in t c bn tng t qua mt tm chn c hai khe h (song song) v c ghi nh ln vt liu nh l b mt nh chp phi sau ca tm chn. Nu ch c mt khe h c m ra, mi in t s ghi li du vt trn b mt nh chp theo kiu cch ca mt ht. Mc d vy, nu c hai khe h c m ra, khi lng ln in t c bn ra th du vt trn b mt nh chp cho thy rng chng i qua c hai khe h cng lc, li mt dng ta nh sng. Anton em n dng c c th lp li th nghim ny trn mt kch c nh, v tt c mi ngi tham gia tht vui v. Anton thch coi trng cc kha cnh thc nghim ca c hc lng t, ton b hiu bit ca ng ta c nn tng trn nhng iu m ta c th hc trc tip t cc th nghim. iu ny khc nhiu vi cch tip cn ca David Bohm, ngi ch yu hng th trong l thuyt v ngha trit hc ca c hc lng t. Sau ny ti bit thm l Anton v gi vng lp trng c v cho iu c gi l din dch Copenhagen 1 v c hc lng t, trong khi David Bohm li l ngi ph phn n mnh lit nht. Phi tha nhn l ti cng khng bit chc ton b cc nghi trit hc v nhn thc v nghch l lng tnh sng-ht c th l g. Ti khng gp tr ngi trong vic chp nhn ngha trit hc c bn m mc nh hn nguyn t th chnh nim v thc ti khng th tch ri khi cc h thng o c c dng bi ngi quan st, v do , khng th ni rng hon ton khch quan. Du sao, th nghch l ny cng dng nh ni ln rng ngoi tr ngi ta nh km theo mt loi kh nng thu thp thng tin no t cc in t th mc thp hn nguyn
1 Din dch Copenhagen (Copenhagen interpretation) l mt cch gii thch c hc lng t trong tng chnh cho rng trng thi ca mi ht s cp c m t bi mt phng trnh sng c dng tnh xc sut tm thy ht ti mt a phng. Mt cch h qu th hnh vi o c khin cho tp hp cc tnh ton v xc xut b "sp " vo trong gi tr c nh ngha bi php o c. Tnh nng biu th ton hc ny c gi l hm sng sp . Copenhagen_interpretation. Wikipedia. Truy cp 15/01/2010 <http://en.wikipedia.org/wiki/Copenhagen_interpretation>.

85

t, hai nguyn l quan trng nht ca l-gc, l lut mu thun v lut loi tr trng thi trung gian, dng nh b vi phm 1 . Trong mt th nghim thng thng, chng ta s on rng dng sng th khng th no l ht, nhng mc lng t, nh sng th hin mu thun vi iu ny v n hnh x nh l c hai dng. Tng t trong th nghim khe h i, c s th hin nh mt s photon i qua c hai khe h ng thi, do vi phm lut loi tr trng thi trung gian, m c d on l chng ch i qua hoc mt trong hai khe h m thi.

nh minh ha cho thy bn cht sng ca nh sng qua th nghim khe h i.

y l hai tin quan trng nht ca l-gc ton hc. Lut [loi tr] mu thun cho rng mt mnh ch c th c ng mt gi chn l. Trong khi lut loi tr trng thi trung gian cho rng ngoi hai trng thi ng v sai th khng c mnh no c gi tr nm gia hai mc ny hay c c hai gi tr.

86

i vi ngha nhn thc ca cc kt qu ca th nghim khe h i, ti ngh rng vn cn c iu ng bn tho y, nguyn l bt nh ni ting ca Heisenberg pht biu rng s o c v tr ca mt nguyn t cng chnh xc bao nhiu th cng khng th bit r c trng thi moment chuyn ng ca n, v ngc li, cng o c chnh xc trng thi moment ca n th cng khng th tm r c v tr ca n. Mt ln na iu ny cho thy ngi quan st c vai tr nn tng: khi chn nghin cu moment chuyn ng ca in t, th ta b loi tr khi vic tm hiu v tr ca n; v khi chn nghin cu v tr th li b loi tr vic tm hiu moment chuyn ng ca n. Vy ngi quan st l mt thnh phn tham gia mt cch hiu qu trong thc th ang c quan st. Ti nhn ra rng vn vai tr ca ngi quan st l mt trong nhng cu hi gai gc nht ca c hc lng t. Qu vy, ti hi ngh Mind and Life trong nm 1997, nhiu thnh vin khoa hc c nhng quan im mang sc thi khc nhau. Mt s cho rng vai tr ca ngi quan st gii hn trong vic la chn cc thit b o c, trong khi s khc chp nhn tm quan trng to tt ca ngi quan st nh l mt thnh t cu trc trong thc th c quan st. Vn ny t lu c ch bn tho trong h t tung Pht gio. Mt thi cc l nhng nh "duy vt" 1 Pht gio l nhng ngi tin rng th gii vt cht c hp thnh bi cc ht t bt kh phn m chng c mt thc ti khch quan c lp vi tm thc. Thi cc khc l nhng nh "duy tm", c gi l trng phi Duy Thc 2 , h bc b
1 2

C l c Dalai Lama m ch nhng ngi ng h ch trng ca phi T-b-sa.

Duy thc (sa. vijptimtrat), ng ngha vi danh t Duy tm (sa. cittamtra, cittamtrat), ngha l "ch c thc", cc php u t Thc m sinh ra, khng c g

nm ngoi thc. Gio l ny ch trng tt c mi s hin hu u do tm, v v vy, khng mt hin tng no tn ti ngoi tm. Duy thc l mt t tng ch o ca Duy thc tng. Cc hc gi Duy thc gii thch quy lut v s lin kt ca cc gic quan nh vo tng thc hay A-li-da thc (sa. laya-vijna), Mt-na thc v t tp hp ca nm gic quan trc (tin ng thc). Duy Thc. Wikipedia. Truy cp 14/02/2009 <http://vi.wikipedia.org/wiki/Duy_th%E1%BB%A9c>.

87

bt k mc no ca thc ti khch quan trong th gii bn ngoi. Trong phn tch cui cng, h nhn thc th gii vt cht bn ngoi l mt s m rng ca tm thc qun tng. Tuy nhin, c mt quan im th ba, l lp trng ca trng phi Trung Qun C Duyn 1 , c knh trng nht bi truyn thng Ty Tng. Theo quan im ny, th mc d thc ti ca th gii bn ngoi th khng b bc b, n phi c hiu vi tnh tng i. N cn ty thuc vo ngn ng ca chng ta, vo tp qun x hi, v cc nhn thc c chia s chung. nim v thc ti c lp vi ngi quan st th khng th ng vng. Nh trong vt l hin nay, vt cht khng th c nhn thc hay c m t tch ri khi ngi quan st vt cht v tm thc l hai thnh phn ph thuc nhau. S tha nhn bn cht ph thuc mt cch nn tng ca thc ti trong Pht gio c gi l "duyn khi" l tm im ca hiu bit Pht gio v th gii v v bn cht s tn ti ca con ngi chng ta. Mt cch tinh yu, nguyn l duyn khi c th hiu c theo ba cch sau y. Th nht, tt c cc s vt v hin tng duyn sinh [php hu vi] u ch c hnh thnh nh l kt qu s tng tc ca cc nguyn nhn [nhn] v cc iu kin [duyn] chng khng t hnh thnh, hay c to ra hon b. Th nh, c mt s ph thuc tng h gia cc thnh phn v ton th; thiu cc thnh phn th khng th c ton th, khng c ton th th ni v cc thnh phn l iu v ngha. S ph thuc ln nhau gia cc thnh phn v ton th ny p dng trong c khun kh v khng gian v thi gian. Vt bt k ch tn ti v l mt tp hp ca cc c trng 2 bn trong mng li tng th ca mi vt
Trung Qun C Duyn (sa. Prasagika) l cc quan im ch yu theo cc lun gii ca ngi Nguyt Xng v cng nh ca ngi Pht H v cc php ging ca thnh gi Long Th. Ngi Long th s dng cc h qu lp lun bc b cc quan im sai lm ch yu l phng php Quy mu bin chng (tc l mn chnh lp lun ca i phng dn n cc hu qu mu thun) nhm xc lp chn bn trong vng hiu bit ca hc thuyt nh . Prasangika. Wikipedia. Truy cp 14/02/2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/Prasangika>. Ch nguyn vn l "identity" y c tc l mt b cc c tnh v ng x hay hnh vi m qua mt s vt c th c nhn bit.
2 1

88

m chng c mt mi quan h tim nng hay kh d vi vt . Khng c hin tng no tn ti vi tp hp c th c lp hay t tnh ca mnh. V th gii th c to thnh bi mng li phc tp ca cc mi quan h ln nhau. Ta khng th ni v mt thc ti ca mt thc th cch bit bn ngoi ni dung ca chui cc mi quan h ln nhau ca n vi mi trng v cc hin tng khc, k c ngn ng, cc khi nim, v cc tp qun khc. Do , khng th c cc ch th m khng c cc i tng m bi chng c nh ngha; khng th c cc i tng m khng c cc ch th nhn thc chng; khng th c nhng ngi lm m khng c cc s vt c lm [tc cc i tng ca vic lm]. Khng th c cc chic gh m khng c cc chn, ch ngi, lng gh, g, cc inh c, nn m trn n t ln, cc bc tng xc nh gian phng m n nm bn trong, nhng ngi ch to ra n, v nhng c nhn no ng gi tn n l gh v cng nhn n l vt ngi ln. Theo nguyn l ny th cc s vt v hin tng khng ch hon ton tng thuc m mi mt c trng ca chng u ph thuc mt cch xuyn sut vo nhng s vt v hin tng khc. Trong vt l, bn cht ph thuc su xa ca thc ti c nhn mnh sc bn bi nghch l c gi l EPR l tn gi bi nhng ngi to ra n, Albert Einstein, Boris Podolsky, v Nathan Rosen 1
1

Xem thm chi tit <http://en.wikipedia.org/wiki/EPR_paradox>.

Boris Podolsky (1896 - 1966) ( ) l nh vt l Nga gc Do Thi. Boris_Podolsky. Wikipedia. Truy cp 14/02/2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/Boris_Podolsky >. Nathan Rosen (1909-1995) l nh vt l Do Thi. Nm 1935 ng l ngi ph ging ca Albert Einstein ti Institute for Advanced Study (Hc vin Nghin cu Cao cp) thnh ph Princeton bang New-Jersey cho n 1945. ng l ng tc gi vi Einstein v Boris Podolsky v nghch l EPR trong vt l lng t v mi quan h gia cc gi tr vt l quan st c ca cc i lng vt l v cc gi tr m c th c tnh n bi mt l thuyt vt l. ng l nh sng lp Hc vin Vt l Technion, Hailfa Do

89

nguyn, n c to thnh th thch c hc lng t. Gi s mt cp ht s cp c to thnh v sau b tch ri, chuyn ng ra xa theo hai hng ngc nhau cho l n nhng v tr cch nhau rt xa, chng hn Dharamsala, ni ti sng v New York. Mt trong nhng thuc tnh ca cp ht ny l spin 1 [s quay] ca chng phi ngc nhau tc l nu mt ht o c chiu hng "ln" th ht kia s c chiu "xung". Theo c hc lng t th mi tng quan ca s o lng (chng hn khi mt ht spin ln th ht kia spin xung) phi tn ti ngay c khi cc thuc tnh ca tng ht cha c xc nh cho n khi nhng ngi lm th nghim tin hnh o kim mt trong cc ht, th d nh ht ti New York. Ti thi im mt ngi New York s thu c mt gi tr gi s l ln trong trng hp ny th ht kia phi ng thi tr thnh xung. Nhng s xc nh ca ln v xung l tc th, ngay c i vi ht Dharamsala, cha h c o kim. Bt chp s phn cch gia chng, hai ht ny trnh hin nh l mt thc th qun qut nhau. Theo c hc lng t, dng nh c mt s

Thi. ng cng l Hiu trng i Hc Ben-Gurion ti Negrev trong thp nin 1970. Nathan_Rosen. Wikipedia. Truy cp 14/02/2009 <http://en.wikipedia.org/wiki/Nathan_Rosen>. Nghch l EPR l tn vit tt ca 3 ngi tm ra n c ni dung ni v quan h gia cc gi tr quan st ca cc i lng vt l v cc gi tr m c th tnh c cho bi mt l thuyt vt l: 1. Kt qa ca s o c tin hnh trn mt b phn A ca mt h thng lng t s c mt hiu ng "phi a phng" ln thc ti vt l mt b phn cch xa B khc, trong ngha c hc lng t v vic kh d d on nhng kt qa logic ca cc o c no t B; hay l ... 2. C hc lng t th khng hon thin trong ngha rng mt phn t vt l thc ti no tng ng vi B s khng th tnh c bi c hc lng t (ngha l, cn c thm nhng bin s no khc tnh ton n).
1

Trong c hc lng t, spin l thuc tnh nn tng ca ht nhn nguyn t, ca cc ht hadron, v cc ht c bn (tc l c tnh quay). i vi cc ht c spin khc khng, th chiu quay l mt t do bn cht. Spin (physics). Wikipeida. Truy cp 14/02/2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/Spin_(physics)>.

90

ni kt ln nhau su sc v ng ngc nhin trong trng tm ca mn vt l ny. Ti mt bui din thuyt cng cng c, ti gy c s ch ln trong gii khoa hc gia nghim tc khi ni n tu gic v th gii ca cc truyn thng thin nh. Ti ni v nn tng gp g gia truyn thng Pht gio ca chnh ti v khoa hc hin i c bit l trong cc lun im ca Pht gio v tnh tng i ca thi gian v bc b ch trng thc tnh 1 . Sau ti nhn thy von Weizscker trong cc thnh gi, v khi ni n mn n ti mang i vi ng ta bi mt t hiu bit v vt l lng t th Weizscker lch s ro n rng nu v thy ca ng y l Werner Heisenberg c mt , th ng y s rt hng khi khi c nghe v s song song cng hng gia trit hc Pht gio v s thu sut khoa hc ca ng y. Mt lot cc vn quan trng khc trong c hc lng t quan tm n cu hi v s o kim. Tm li, ti thy tht ra ton b lnh vc nghin cu u dnh cho iu ny. Nhiu khoa hc gia cho rng hnh vi o kim gy ra s "sp " ca mt trong hai tnh nng sng hay ht ca ht s cp , ty thuc vo h thng o kim c s dng trong th nghim; ch c s o kim ny c tim nng lm iu xy ra. Nhng ta sng trong th gii ca cc i tng thng ngy. Vy nn cu hi l: Lm th no t quan im ca vt l, chng ta dung hp c gia mt bn l cc nim thng thng v th gii thng ngy ca cc i tng v cc c tnh ca chng, vi pha bn kia l th gii k l ca c hc lng t? C th no c hai tm nhn ny dung hp c vi nhau? Phi chng ta b tuyn n l khng thch nghi sng vi iu dng nh l mt quan im phn lit v th gii?

Trong trit hc th ch trng thc tnh l quan im cho rng vi mi loi thc th c th, tn ti mt tp hp cc c trng hay thuc tnh m vi thc th bt k ca loi phi c . Quan im ny tri ngc vi quan im phi thc tnh cho rng vi mt loi thc th bt k cho trc th khng tn ti du vt no cc thc th thuc loi phi c. Essentialism. Wikipedia. Truy cp 14/02/2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/Essentialism>.

91

Trong hai ngy tu hc v cc vn nhn thc lun c lin quan n nn tng ca c hc lng t v trit hc Trung o Pht gio ti Innsbruck, ni m ti, Anton Zeilinger v Arthur Zajone gp g i thoi, th Anton ni vi ti v mt ng nghip ni ting ca ng ta c ln nhn xt rng hu ht cc nh vt l lng t lin h n lnh vc ca h trong mt kiu cch phn lit. Khi trong phng th nghim, h v a nghch vi cc vt, h l nhng ngi duy vt. H ni v cc photon v cc in t dch chuyn y . Mc d vy, thi im m bn chuyn sang bn tho v trit hc v hi h v nn tng c hc lng t, th hu ht h s ni rng khng c g thc s tn ti nu khng c thit b nh ngha chng. Mt s nghi vn tng t xut hin trong trit hc Pht gio lin h n s phn cc gia quan im thng thng ca chng ta v th gii v tm nhn c gi ln bi trit l ca ngi Long Th v tnh Khng. Thnh gi Long Th vin dn quan im v hai chn l [nh ] bao hm tc [thng thng] v chn [ti hu], tng ng vi kinh nghim v th gii thng ngy, v s vt v hin tng trong dng thc ti hu, tc l mc ca tnh Khng. Trong mc thng thng, ta c th ni v mt th gii a nguyn ca s vt v hin tng vi cc c trng ring bit v tin trnh nguyn nhn. y l gii m ta c th trng i lut nhn qu, v cc lut v l-gic nh l cc nguyn l xc nh, mu thun, v lut loi tr trung gian tc ng m khng c s vi phm. Th gii kinh nghim thc nghim th khng phi l mt o tng, cng khng phi khng tht. N l tht m trong ta th nghim. Mt ht la c sn sinh thnh cy la, m n cui cng hnh thnh la chn ht. S dng c t c th gy t vong, v tng t dng thuc c th cha c bnh. Mc d vy, trong tm nhn ca chn , s vt v hin tng khng chim hu cc thc ti c lp ring bit. Th trng ti hu ca chng l "thiu vng" trong khng c g chim hu bt k mt bn cht thc tnh hay t tnh.

92

Ti c th hnh dung iu tng t vi nguyn l nh ny khi p dng vo ca vt l. Chng hn, ta c th ni rng m hnh Newton l mt p dng cho th gii thng thng nh l chng ta bit v n, trong khi thuyt tng i Einstein c bn da trn nhng gi nh khc v gc r in hnh cho vic cng thm vo m hnh xut sc ca mt phm vi ni hm khc bit hay ln hn. M hnh Einstein m t cc kha cnh ca thc ti trong trng hp m cc trng thi chuyn ng tng i l thit yu nhng khng thc s nh hng n hnh nh thng thng ca chng ta trong hu ht cc tnh hung. Tng t, cc m hnh vt l lng t v thc ti th hin cc hot ng trong mt ni hm khc hu nh "suy din" thc ti ca cc ht s cp, c bit trong th gii vi m. Mi mt trong cc m hnh trn u vt tri trong lnh vc ca mnh v trong cc mc tiu m n c thit k, nhng nu chng ta tin vo mt m hnh bt k no trong chng l c cu trc bi cc s vt thc s t tnh th chng ta lt vo tm mc ca s tht vng. Ti thy rng tht hu ch khi qun chiu ln mt s phn bit quan trng c miu t bi ngi Nguyt Xng 1 (th k th 7) trong mi quan h gia cc ni hm ca lun m v tc v chn ca s vt. Nguyt Xng lun rng, khi h thng ha hiu bit v thc ti, ngi ta phi nhy cm vi ni dung v cc tham bin ca mt phng thc truy cu c th. Chng hn, ngi cho rng s bc b cc c trng, nhn qu, v ngun gc ring bit trong th gii thng ngy, nh mt s lun gi v trit hc tnh Khng nu ln, s thit lp nn mt sai lm c tnh phng php.

Nguyt Xng (sa. candrakrti, bo. zla ba grags pa), (th k k. 6/7), c xem l lun s quan trng nht trong tng Trung qun sau Long Th. S qu Nam n, xut gia t lc nh tui. Nhn lc c trc tc ca Long Th, s bng liu ng. Sau, s tr thnh vin trng ca Nalanda v vit nhiu bi lun ch gii v cc tc phm ca Long Th. Cc tc phm quan trng ca S l Minh c lun, cn nguyn bn Phn ng), Nhp trung qun lun . Nguyt Xng. Wikipedia. Truy cp 14/02/2009. <http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%87t_X%E1%BB%A9ng>.

93

Trn mc thng thng, ta lun nhn thy nguyn nhn v hu qu. Khi c tm xem ai c li trong mt tai nn, th ta li khng o su nghin cu vo bn cht ca thc ti, ni m dng tng tc v tn ca cc s kin khin cho tai nn khng th no c ch quy li. Khi ta chp thun nhng c tnh nh th nh l cc nhn v qu trong th gii thc nghim, ta khng lm vic trn c s ca mt phn tch siu hnh iu tra n tn trng thi bn th ti hu ca cc s vt v cc tnh cht ca chng. Ta ch lm ni trong gii hn ca tp qun, ngn ng, v lp lun thng ngy. Ngc li, Nguyt Xng lun rng cc nh siu hnh ca cc trng phi trit hc, nh l khi nim v Thng hay linh hn vnh cu c th b bc b thng qua phn tch v trng thi bn th ti hu ca chng. iu ny c c l v nhng thc th ny c t trn c s ca mt s tm hiu vo c ch ti hu v s c mt ca s vt. Mt cch tinh yu, Long Th v Nguyt Xng xut rng: Khi lin h n th gii thc nghim ca kinh nghim, chng no chng ta vn khng khoc ln cc s vt tnh tn ti t tnh c lp, th cc quan im v nhn qu, c trng, v phn bit cng nh l cc nguyn l ca l-gc s vn cn ng vng. Du sao th hiu lc ca chng b gii hn trong mt khun kh tng i ca tc 1 . Vic tm kim n cc nim nn tng nh l c trng, s tn ti, v nhn qu trong mt s tn ti c lp khch quan th s vt qu bin gii ca l-gc, ngn ng, v thng tc. Ta khng nht thit phi mc nhin chp nhn s tn ti c lp khch quan ca s vt, bi v chng ta c th nhn thc c thc ti khng xc nh ring l, thit thc ca cc s vt v hin tng thc ti khng ch xc lp cc chc nng thng ngy m ngay c cung cp mt c s vng chc cho cc hnh vi tinh
1

Theo Bt Nh Ba-la-mt-a Tm kinh, mt trong nhng bn kinh rt quan trng ca i tha Trung Qun Tng th mc ti hu cc khi nim nh sc tng, cm xc, t duy, hnh ng, thc, thm ch n T Diu v c s chng c u khng th xc lp. Xem thm Bt-nh-ba-la-mt-a tm kinh. Wikipedia. Truy cp 15/01/2009 <http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%A1t-nh%C3%A3-ba-la-m%E1%BA%ADt%C4%91a_t%C3%A2m_kinh>

94

thn v o c. Th gii theo trit hc tnh Khng, c cu hnh bi mt mng li ca nhng thc ti c ngun gc ph thuc v lin h ln nhau, trong , ngun gc ph thuc to nn s hnh thnh cc hu qu c ngun gc ph thuc tng ng theo lut duyn khi v nhn qu. Nhng g ta lm v suy ngh trong cc kip sng, sau , tr nn cc k quan trng khi n nh hng n mi th m ta kt ni ti. Bn cht nghch l ca thc ti biu l trong c trit hc Pht gio v tnh Khng v vt l hin i in hnh cho mt thch thc i vi cc gii hn hiu bit ca con ngi. Ct li ca vn l tri thc lun: Lm th no ta nh danh ho v hiu bit thc ti mt cch mch lc? Cc lun s Pht gio v tnh Khng khng nhng pht trin mt hiu bit ton vn v th gii da trn vic loi b s cun ht tn thm cn xem thc ti nh l s kt thnh ca cc thc th khch quan chn tht mt cch t tnh, m h cng phn u nui sng cc tu gic ny trong i sng thng nht ca mnh. Gii php Pht gio cho iu c v nh l mu thun v tri thc lun ny bao gm vic hiu bit thc ti trong cc ni dung v thuyt l ca Nh . Khoa vt l cn pht trin mt ngnh tri thc hc nhm gip gii quyt h su ngn cch c v nh khng th bt c nhp cu ni gia bn v ca thc ti trong th gii vt l c in v kinh nghim thng ngy vi bn v i chiu ca h trong vt l lng t. iu p dng ca nh trong vt l ra sao, th ti tht khng c kin. tn gc r, vn trit hc m vt l ang i u do s nh thc ca vt l lng t chnh l quan im v thc ti c nh ngha trong ni dung ca cc cu trc thc mt cch ct li liu [quan im ] c ng vng c hay khng? iu m trit hc Pht gio v tnh Khng c th dng hin l mt m hnh cht ch ca vic hiu bit v thc ti, l c tnh phi bn th. iu ny c th chng t li ch hay khng th ch c thi gian mi tr li c.

95

Chng 4: V N Ln v V Tr Pht Gio Khng c Khi Ngun

C ai khng cm thy cm gic kinh hi khi ngm nhn bu tri m trong vt thm thm thp sng bi v vn cc tinh t? C ai li khng thnh tht ngc nhin v vic c hay khng mt nn vn minh tim n trong v tr? Ai khng t hi phi chng y l hnh tinh duy nht ca mnh h tr cho cc sinh th? Vi ti, y l nhng cu hi t m t nhin trong tm thc con ngi. Xuyn sut lch s vn minh nhn loi, c mt nim thi thc tht s tm kim cu tr li cho nhng vn trn. Hn bao gi ht, mt trong nhng thnh tu to tt ca khoa hc hin i l dng nh n em ta ti gn hn vi s hiu bit v nhng iu kin v tin trnh phc tp n cha ngun gc v tr ca ta. Nh nhiu nn vn ho c i, Ty Tng c mt h thng chim tinh hc phc hp m n bao gm nhiu thnh t, m da vo , nn vn minh hin i s gi l thin vn hc; nh th, hu ht cc v sao thy c bng mt trn u c tn bng ting Ty Tng. Tht ra, ngi Ty Tng v ngi n t lu c th d on cc hin tng nht thc v nguyt thc vi mt chnh xc cao da trn cc quan st thin vn ca h. Khi cn l a tr Ty Tng, ti tiu tn nhiu m vo vic quan st bu tri bng knh vin vng ca mnh, vo vic hc hi cc hnh dng v tn ca cc chm sao. Ti nh n ci ngy ti cm thy vui sng khi c th thm ving mt i quan st thin vn thc s ti Delhi Planetarium Birla 1 . Nm
1

Birla Planetarium ti Kolkata l mt cung m hnh thin vn (planetarium) gn vn phng du lch ca chnh ph n cung cp cc cuc tham quan o ca cc tinh t v h mt tri. Tht s ti n cn c hai cung m hnh thin vn cng tn na. Mt t ti thnh ph cng ngh Hyderabad. Tuy nhin, cung ny ch mi c

96

1973, trong thi gian cng du ln u tin n Ty Phng. Ti c i hc Cambridge Anh Quc mi thuyt ging Senate House v khoa Thn hc. Khi ngi hiu ph hi xem ti c mun lm iu chi c bit ti Cambridge, ti tr li khng ngn ngi mong mun c thm knh vin vng v tuyn 1 ni ting phn khoa Thin vn hc. Mt ln ti cc Hi Ngh Tm thc v i sng Dharamsala, nh thin vn vt l Piet Hut 2 , t Hc vin Nghin cu Cp Cao ti Princeton, trnh din mt m phng bng my tnh v cch thc m cc nh thin vn hnh dung cc s kin v tr s dn tri ra khi cc thin h va chm nhau. l mt cnh tng tuyt vi, mt quang cnh sng thc. Nhng hot cnh bng my tnh nh vy gip ngi ta hnh dung c cch thc m v tr bung n ra trong sut thi gian n din tin theo cc nh lut c bn ca v tr hc. Sau phn trnh by ca Piet Hut, chng ti c mt bui tho lun m. Hai ngi tham d khc bui gp g l David Finkelstein v George Greenstein 3 ,
khnh thnh vo 1985 v cung cn li t ti Chennai. D liu trong sch c th khng c r. Tuy vy, trong tt c cc cung m hnh thin vn ny, ring ch c cung Birla ti Kolkata (Calcuta) l c thm i quan st thin vn. Ngoi ra, ti Delhhi cng khng c cung m hnh thin vn no ng k hay c cng tn. Do , theo suy on c th ch m c Dalai Lama thut li chnh l Birla Planetarium ti Kolkata. M.P. Birla Planetarium. Truy cp 15/01/2010. <http://education.vsnl.com/planetarium/>.
1

Knh vin vng v tuyn l mt dng ng-ten v tuyn nh hng s dng trong ngnh thin vn v tuyn v trong vic theo di thu thp d liu t cc v tinh nhn to v cc phi hnh thm him khng gian. N khc vi knh vin vng quang hc ch vn hnh phn tn s v tuyn ca ph in t trng. Radio Telescope. Wikipedia. Truy cp 14/02/2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/Radio_telescope>.

Xem thm chi tit v nh khoa hc ny ti trang nh ca ng: <http://www.ids.ias.edu/~piet/>. ng chuyn nghin cu v lch s v cu trc ca v tr, a hc v c sinh vt hc, cng nh khoa hc s dng my tnh in t (Computational Science). David Finkelstein (1929 - ) hin l GS danh d ca i hc Georgia Institute of Technology. Trc ng l Gs ti i hc Yeshiva University. Cng vic ca ng tp

97

th biu din hin tng v tr gin n bng cc bng n hi vi cc vnh khuyn trn . Ti nh r iu ny v c hai ngi thng dch v ti gp mt s kh khn trong vic hnh dung v tr gin n ca biu din ny. Sau , tt c cc nh khoa hc trong bui gp g cng tc nhau c gng n gin ha s gii thch, m d nhin c hiu qu gim bi ri ca chng ti hn. V tr hc hin i nh nhng ngnh khc trong cc khoa hc vt l c sng lp bi l thuyt tng i ca Einstein. Trong v tr hc cc d liu quan trc thin vn c s dng cng vi l thuyt tng i tng qut, m n ti h thng ha trng trng nh l mt dng un cong ca khng-thi gian, cho thy rng v tr ca chng ta chng nhng khng vnh hng m cng khng tnh yn trong dng hin ti ca n. N tin ho v gin n lin lc. Pht hin ny tng hp vi hiu bit trc gic c bn ca cc nh thin vn Pht gio c i, l nhng ngi nhn thc c rng mi h thng v tr c trng bt k u tri qua cc giai on hnh thnh, pht trin v sau cng l hy dit 1 . Trong v tr hc hin i, vo thp nin 1920, c d on trong l thuyt (ca Alexander Friedmann 2 ) ln quan st thc nghim chi tit
trung vo nghin cu quan h gia logic v vt l cng nh l cc cu trc ton hc c in vi lng t. Georgia Institute of Technology. Personal data. Truy cp 15/01/2010. <http://www.physics.gatech.edu/people/faculty/dfinkelstein.html> George Greenstein l gio s phn khoa thin vn trng Cao ng Amherst. Xem trang nh ca ng ti:

<http://www3.amherst.edu/~gsgreenstein/>
1

C nhiu din gii v cc giai on thnh tr hoi dit ny ty theo trng phi Pht gio. Nhng tt c u quy v nguyn do chnh l kt qu ca lut v thng v duyn khi.

2 Alexander Alexandrovich Friedmann (Russian: ) (1888, 1925) nh ton v v tr hc ngi Nga l ngi tm ra li gii v v tr gin n cho cc phng trnh trng tng i tng qut. Alexander Friedmann. Wikipedia. Truy cp 14/02/2009 <http://en.wikipedia.org/wiki/Alexander_Friedmann>.

98

(bi Edwin Hubble), nh l quan st v hiu ng dch chuyn 1 th gi tr o c t ngun nh sng pht ra t cc thin h xa li ln hn gi tr o c t cc thin h gn biu biu th mt cch thuyt phc l v tr th cong v ang gin n.

nh Minh Ha: V Tr Gin n theo trc thi gian S gin n ny hnh thnh t s bng n v tr v i V n ln ni ting, m c cho rng xy ra t khong 12 n 15 t nm trc. Hu ht cc nh thin vn hc ngy nay u tin rng vi giy sau v n, th nhit gim xung n mt im m cc phn ng xy ra bt u to nn ht nhn ca cc nguyn t nh m t y mt thi gian rt lu hn sau vt cht trong v tr c hnh thnh. Nh vy

Dch chuyn l mt hin tng vt l, trong nh sng pht ra t cc vt th ang chuyn ng ra xa khi ngi quan st o c s tr nn hn. Hin tng ny l h qu ca hiu ng Doppler, khi cc vch ph trong phn nh sng biu kin chuyn dch v pha ph do tn s sng in t (ca nh sng, sng v tuyn...) ca cc thin h, quasar hay cc thin th xa khc b gim xung. T m xut hin tn "chuyn dch ". Chuyn dch cng ln th vt th quan st chuyn ng ra xa khi ngi quan st cng nhanh. Red Shift. Wikipedia. Truy cp 14/02/2009 <http://en.wikipedia.org/wiki/Redshift>.

99

mi th khng gian, thi gian, vt cht v nng lng m ta bit v kinh nghim n, c hnh thnh t qu cu la vt cht v phng x ny. Trong thp nin 1960 th bc x nn vi sng 1 c c pht hin khp ni trong v tr; n c nhn bit nh l mt m vang hay mt s hu pht quang ca cc hu qu ca v n ln 2 . Cc o c chnh xc v quang ph, phn cc v phn b khng gian ca bc x nn c xc nhn rng ri, t nht l v nguyn tc chung, trong cc m hnh l thuyt hin ti v ngun gc v tr. Cho n khi tnh c pht hin c cc nhiu lon vi sng nn ny th c cc tranh lun ang din ra gia hai trng phi ln trong v tr hc hin i. Mt s a ra hiu bit v s gin n ca v tr theo nh l thuyt trng thi n nh, ngha l v tr ang gin n mt t l u n vi vic p dng cc nh lut thng hng ca vt l ti mi thi im. Ngc li, s khc nhn nhn s tin ha trong cc khun kh ca mt v bng n v tr. Ti c cho bit trong s nhng ngi chng li m hnh trng thi n nh bao gm mt s t tng
Bc x nn vi sng (cn c vit l CMB, CMBR -- cosmic radio wave background hay relic radiation) l mt dng bc x in t lp y trong v tr. i vi mt knh thin vn quang hc th khng gian gia cc v sao v thin h l mu cc en nhng vi knh thin vn v tuyn c mt lp pht sng yu hu nh ng nht theo mi hng m khng lin h g ti ngi sao, thin h, hay cc thin th khc. Lp pht sng ny mnh nht vng sng vi ba (microwave) ca ph sng bc x. CMB c pht hin nm 1964 bi hai nh thin vn Arno Penzias v Robert Wilson. Vic ny em li cho h gii Nobel 1978. Cosmic microwave background radiation. Wikipedia. Truy cp 14/02/2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/Cosmic_microwave_background_radiation>.
2 1

Hu pht quang (afterglow) hay cn gi l chp Gamma (Gamma-ray bursts (GRBs) l nhng hin tng chp sng in t trng trong v tr t khi c V N Ln. Chng l cc chp sng ca cc tia gamma dng nh xy ra nhng ni ngu nhin trong khng gian su thm v ti cc thi im ngu nhin. Khong thi gian cho v hu pht quang thng vi giy, s khi ng thng i theo bi mt pht x chp Gamma lu hn cc bc sng di hn. Cc v hu pht quang c pht hin bi cc v tinh nhn to khong 2 n 3 ln trong mt tun l. Afterglow (gamma ray burst). Wikipedia. Truy cp 14/02/2009 <http://en.wikipedia.org/wiki/Afterglow_(gamma_ray_burst)>.

100

ln ca v tr hc hin i nh l Fred Hoyle 1 . Tht ra mt im trong tr nh hin tin th l thuyt ny mt thi l quan im khoa hc ca dng chnh v ngun gc v tr. Ngy nay, dng nh hu ht cc nh v tr hc u tin rng nhiu lon nn vi sng biu th mt cch dt khot gi tr ca l thuyt v n ln. y l mt th d tuyt vi v cch thc trong khoa hc, qua s phn tch sau cng, m cc bng chng thc nghim th hin cho phn quyt ng n ti hu. t nht v nguyn l th iu ny cng ng trong t tng Pht gio, khi m n pht biu rng vic khng tun th theo quyn nng ca bng chng chng nghim tc l t loi b chnh mnh nh l mt iu c gi tr v lun chng trong mt cuc i thoi. Ti Ty Tng c nhng huyn thoi phc tp v s sng th pht ngun t tn gio trc thi Pht gio l o Bn 2 . Ch trung tm trong cc huyn thoi ny l vic mang li mt trt t t s hn n, em nh sng n ni ti tm, em ngy n cho m, em s tn ti cho trng rng. Nhng hnh vi ny l hu qu ca mt ng siu nhin, l ngi to ra vn vt t tim nng thun khit. Mt tp hp cc huyn thoi khc miu t v tr nh l mt c th sng c sinh ra t mt trng v tr. Trong cc truyn thng phong ph v tinh thn v trit l c n , nhiu quan im mu thun v v tr c pht trin. Cc quan im ny bao gm nhng h thng trnh by phn
Sir Fred Hoyle FRS (1915 2001) l nh thin vn Anh. ng gp chnh ca ng l trong l thuyt v tng hp ht nhn tinh t (stellar nucleosynthesis). ng c nhiu tranh lun v v tr v cc ti khoa hc c bit l do ng bi bc thuyt V N Ln. Fred Hoyle. Wikipdia. Truy cp 14/02/2009 <http://en.wikipedia.org/wiki/Fred_Hoyle>.
2 1

Bn l truyn thng tinh thn c nht TyTng. c Dalai Lama cng nhn o ny nh l trng phi tinhthn th 5 Ty Tng sau 4 trng phi Pht gio ln. o ny thng c m t nh l truyn thng tin vo linh hn v vo kh nng lin lc vi cc thn linh ti vng Hymalaya trc khi Pht gio tr nn thnh hnh vo th k th 7. Tuy nhin, nhng nghin cu gn y cho thy truyn thng ny phong ph v nhiu mu sc vn ha hn khng nh s nh gi ban u ca cc hc gi Ty Phng. Bn. Wikipedia. Truy cp 14/02/2009. http://en.wikipedia.org/wiki/B%C3%B6n.

101

ha: nh l l thuyt ca phi S lun c v vt cht ban s vn m t ngun gc ca v tr v s sng trong nh mt s th hin ca tng c s tuyt i n bn di; nh l ch trng nguyn t ca phi Thng lun, vn thay th mt s nhiu cc "nguyn t" bt kh phn nh nhng n v c bn ca thc ti cho mt tng bn di n nht; nh l nhiu l thuyt khc v cc thnh thn i ng hay Thng 1 nh mt ci ngun v s sng to thnh linh; v nh l l thuyt duy vt trng cn ca trng phi Charvaka 2 v tin ha ca v tr qua mt s pht trin ngu nhin khng mc ch ca vt cht. Quan im Charvaka khng khc nhiu vi nim tin ca ch ngha duy vt khoa hc rng tm thc c th sn sinh t thc cht sinh ha v thn kinh v nhng th ny n lt li c thc t ca vt l. Pht gio, ngc li, gii thch tin ha ca v tr trong khun kh nguyn l v ngun gc ph thuc (l duyn khi), trong ngun gc v s tn ti ca vn vt phi c hiu trong ni dung v mt mng li phc tp ca cc nguyn nhn (nhn) v cc iu kin (duyn) ni kt ln nhau. iu ny p dng cho c thc ln vt cht. Theo cc kinh in s khai, c Pht t thn cha bao gi trc tip tr li cc cu hi t ra cho Ngi v ngun gc ca v tr. Trong mt n d ni ting, c Pht nu cho ngi hi v nhng vn nh th ta nh mt ngi b thng bi mt mi tn c 3 . Thay v cho ngi
1

Dch t ch Brahman v Ishvara. Xem thm "Bn Cht Trit Hc B-la-mn di ci nhn ca o pht". Th Vin Hoa Sen. Thch Qung Nguyn. Truy cp 15/01/2010 <http://www.thuvienhoasen.org/tongiao-banchattriethocbalamon.htm>.

Crvka l h thng trit hc n tin theo cc dng khc nhau ca ch ngha hoi nghi trit hc v tnh bt d bit v tn gio. N cn c bit bi tn gi Lokyata. H thng ny mang tn ca ngi sng lp ra n, tc l Crvka, l tc gi ca cc b kinh Brhaspatya. N c phn loi nh l trng phi t tng ca ch ngha v thn v vt cht. Charvaka. Wikipedia. Truy cp 14/02/2009 <http://en.wikipedia.org/wiki/Charvaka>. c Dalai Lama trch dn t "Kinh D Mi Tn". Xem thm Pht Ni Kinh D Mi Tn. Thch Chnh Lc dch. Truy cp 15/01/2010 <http://www.quangduc.com/kinhdien/203muiten.html>.

102

cha thng ly mi tn ra, th ngi b thng li nht nht trc tin i tm ra a v, tn, v tc ca ngi n ng bn mi tn ; xem ngi bn tn en, ngm hay va; xem ng ta trong lng, th t hay thnh ph; xem v kh c dng l cung hay n; xem dy cng cnh cung l si bng, c tranh, dy gai, dy gn, hay v cy; xem mi tn c lm t g rng hay t cy trng; v vn vn. Cc din dch v ngha ca s t chi tr li ca c Pht cho nhng cu hi ny th khc nhau r rt. Mt quan im v s t chi ca c Pht l v nhng cu hi siu hnh hc ny khng trc tip lin quan n s gii thot. Mt quan im khc, ch yu lun gii bi Long Th, l mc m cc cu hi b ng khung trong quan im thc ti t tnh 1 ca s vt v khng theo quan im duyn khi, th vic tr li s dn ti lm su chc thm lng tin vo s tn ti t tnh, vng chc. Nhng cu hi c phn nhm mt cch hi khc nhau ty theo cc truyn thng Pht gio ring r. Kinh in Pali 2 lit k 10 cu hi "khng gii p" nh vy, trong khi truyn thng c in n c tip th bi ngi Ty Tng lit k 14 cu hi sau: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Phi chng ng v v tr l vnh hng? Phi chng ng v v tr on dit? Phi chng ng v v tr va vnh hng va on dit? Phi chng ng v v tr va khng vnh hng va khng on dit? Phi chng ng v v tr c khi u? Phi chng ng v v tr khng c khi u? Phi chng ng v v tr va c khi u va khng c khi u? Phi chng ng v v tr va khng c khi u va khng c khng khi u?

1 2

T ch intrinsic tc l c tnh bn cht thng hng khng thay i.

y c Dalai Lama ch chung cc b phi c trong thi gian cn s dng ting Pali c trc so vi cc trng phi i tha sau ny.

103

9. Phi chng ng H Lc tn ti sau khi vin tch? 10. Phi chng ng H Lc khng tn ti sau khi vin tch? 11. Phi chng ng H Lc va tn ti va khng tn ti sau khi vin tch? 12. Phi chng ng H Lc va khng tn ti va khng khng tn ti sau khi vin tch? 13. Phi chng tm chnh l thn? 14. Phi chng tm v thn l hai thc th tch bit? Mc d vi truyn thng kinh in v s t khc tin hnh din thuyt siu hnh mc ny, Pht gio nh l mt h thng trit hc trong thi c n , pht trin mt lch s lu di ca vic nghin cu su vo nhng cu hi lu i v nn tng v s tn ti v v th gii m chng ta sng trong . Truyn thng Ty Tng ca ring ti cng tha hng di sn trit hc ny. C hai truyn thng v v tr quan trong Pht gio. Mt l h thng Vi Diu Php 1 , c chia s bi nhiu trng phi Pht gio nh l Pht gio Nguyn Thu, m l truyn thng ch o ngy nay cc nc nh l Thi Lan, Tch Lan, Burma, Campuchia, v Lo. Mc d truyn thng ca Pht gio n Ty Tng l Pht gio i tha, mt cch c bit, l phin bn ca Pht gio n c bit nh l truyn thng Nalanda, tm l hc v v tr hc Vi Diu Php tr thnh b phn quan trng ca cnh quan tri thc Ty Tng. Tp lun Vi Diu

A-t-t-ma hay cn gi l Vi Diu Php, A-t-m, hay Thng Php (zsa. abhidharma, pi. abhidhamma, bo. chos mngon pa) hoc T-m gii thch Tr hu. Vi Diu Php l tng th ba trong Tam tng. Tng ny cha ng cc bi ging ca c Pht v cc t vi cc bi phn tch v Tm v hin tng ca tm. Xem nh c thnh hnh gia th k th 3 trc v th k th 3 sau Cng nguyn. Ln kt tp cui cng ca Vi Diu Php l khong gia nm 400 v 450 sau Cng nguyn. C nhiu dng Vi Diu Php nh dng ca Thng to b (pi. theravda), ca Thuyt nht thit hu b (sa. sarvstivda)... Ngi ta dng n lun ging cc bi Kinh (sa. stra, pi. sutta). A-t-t-ma. Wilipedia. Truy cp 14/02/2009 <http://vi.wikipedia.org/wiki/A-t%C3%AC-%C4%91%E1%BA%A1t-ma>.

104

Php Bu Lun 1 ca ngi Th Thn em li cho Ty Tng mt h thng Vi Diu Php v thin vn hc. Truyn thng th nh v v tr hc Ty Tng c tm thy trong mt tp hp ti liu Pht gio Kim Cng Tha quan trng thuc loi kinh in l thuyt v thc hnh Kalachakra 2 , ngha l "bnh xe thi gian". Mc d truyn thng [Ty Tng] quy cc gio php ct li ca thi k Kalachakra l t c Pht, nhng tht kh xc minh chnh xc nin i thi gian khi ngun ca cc hot ng bit trong h thng ny. Theo cc dch thut ca cc kinh in chnh yu v Kalachakra t Phn ng sang Tng ng trong th k 11, th Thi Lun gi mt v tr quan trng trong di sn Pht gio Ty Tng.
1

Thng gi l A-t-t-ma-cu-x lun (sa. abhidharmakoa-stra),thng c gi tt l Cu-x lun, ngha l "Bu vt ca Vi Diu Php", tn khc l Thng minh lun, l b lun quan trng nht ca Thuyt nht thit hu b, c Th Thn (sa. vasubandhu) son vo th k th 5 sau Cng nguyn ti Kashmir. Lun gm c hai phn: su tp khong 600 k Vi Diu Php Bu Lun lun bn tng (sa. abhidharmakoakrik) v Vi Diu Php cu-x lun thch (sa. abhidharmakoabhya), bnh gii v nhng cu k . Ngy nay ngi ta cn gi bn ting Hn v ting Ty Tng ca lun ny, l nhng tc phm y nht tr li cc cu hi v kinh in. Vi Diu Php-cu-x-lun. Wikipedia. Truy cp 15/01/2010 <http://vi.wikipedia.org/wiki/A-t%C3%AC-%C4%91%E1%BA%A1t-ma-c%C3%A2ux%C3%A1_lu%E1%BA%ADn>.

Klachakra: y l ch gc Phn, trong Pht gio Mt tng c ngha l "bnh xe thi gian" ("thi lun") hay "cc chu trnh thi gian". N va l cc Gic Th (deity) ca Kim cang tha v va l cc thc hnh y khoa v trit hc bao gm trong Mt in Thi Lun v cc ch gii ca n. Tn gi ng hn ca Mt in Thi lun l Kalachakra Laghutantra, v l mt dng tm lc ca kinh in nguyn thy tn l Kalachakra Mulatantra b tht truyn. Mt s i s Pht gio khng nh Thi Lun l dng pht trin nht ca thc hnh Kim cang tha; n l mt trong nhng h thng phc tp nht trong Pht gio Mt tng. Truyn thng Thi Lun cp quanh khi nim v thi gian (kla) v chu k (chakra): t cc chu k ca cc tinh t, n cc chu k th ca ngi, v n t ti s thc hnh tc ng ln vic vn hnh cc nng lc vi t nht trong c th ngi trn con ng gic ng. Gic th Kalachakra i din cho mt v Pht v do l nht thit tr (tr thy bit tt c cng lc -- cn gi l ton gic). V Kalachakra l thi gian m mi th u chu nh hng ca thi gian nn Kalachakra bit tt c. Bnh xe Thi Lun khng c khi u v khng c kt thc. Introduction to Kalachakra. International Kalachakra Network. Truy cp 15/01/1020 <http://kalachakranet.org/kalachakra_tantra_introduction.html>.

105

Vo la tui 20, ti bt u hc h thng cc kinh in bn v v tr quan Vi Diu Php, lc ti bit th gii trn, quan st cc nh chp cc ming ni la trn b mt ca mt trng trong cc tp ch, v mt bn in no v qy o quay ca tri t v mt trng quanh mt tri. Nn phi tha nhn rng ti nghin cu s trnh by c in ca Ngi Th Thn v h thng v tr Vi Diu Php m khng b li cun nhiu. V tr quan Vi Diu Php m t mt t phng, xung quanh l cc thin th thuc ci khc nh mt tri v mt trng quay quanh. Theo thuyt ny th tri t l mt trong bn "chu lc" tht ra l chu lc pha nam (Nam Thim B Chu) cc chu lc nm theo cc phng hng chnh ca mt ngn ni cao ln vt tri l ni Tu Di 1 trung tm ca v tr. Bn sn mi chu lc nh th l hai chu lc nh hn, m khong cch gia chng c ph y bi cc i dng ln. Ton b h thng th gii ny c h tr bi mt "nn", m n lt n, c treo li trong khng gian trng rng. Nng lc ca "kh" gi cho nn mng c tri trong khng gian trng rng. Th Thn cung cp mt m t chi tit v ng qu o ca mt tri v mt trng, kch thc v khong cch ca chng ti mt t. Cc kch thc v khong cch ny hon ton mu thun vi cc bng chng thc nghim ca khoa hc thin vn hin i. C mt chm ngn trong trit hc Pht gio l vic duy tr mt gio thuyt vi l l mu thun l hy hoi tn nhim ca chnh mnh; cn duy tr gio thuyt mu thun vi bng chng thc nghim th li l s sai lm ln hn. Vy th tht l kh m chp nhn v tr quan Vi Diu Php theo ngha en. Tht th, ngay c khi khng nh vo khoa hc hin i, th cng c mt dy cc m hnh mu thun v v tr quan ni
1

Ni Tu-di c xem l trung tm ca th gii. Cc chu lc bao quanh gm: 1. Pht-b- ti phng ng (Prvavideha, cng dch l ng Thng Thn chu) -, 2. C-da-ni ti phng ty (Aparagodniya cng dch l Ty Ngu Ha chu -, 3. Dim-ph- ti phng nam (Jambudvipa - cng dch l Nam Thim B chu). 4. Ut-an-vit ti phng bc. (Uttarakuru - cng dch l Bc C L chu). Bn chu ny trong kinh in thng c gi chung l T thin h.

106

trong t tng Pht gio t cu hi v s tht ng n ca bt k phin bn c bit no. Quan im ring ti l Pht gio phi t b nhiu kha cnh ca v tr quan Vi Diu Php. iu g khin cho chnh ngi Th Thn tin vo th gii quan Vi Diu Php th vn cn l cu hi b ng. Ngi trnh by mt cch c h thng nhiu gi nh khc nhau c thi ti n . Ni mt cch nghim tc, s m t v tr v nhng ngun gc ca n tc l iu m kinh in Pht gio nh ngha nh l mt "ch cha" [tng gii] l th yu so vi bn cht v ngun gc ca chng sinh hu tnh, nhng sinh th "c cha". Hc gi ngi Tng l Gedn Chphel, l ngi chu du xuyn sut lc a n- trong thp nin 1930, cho rng Vi Diu Php m t tri t nh l lc a phng nam biu th mt bn c ca trung tm n-. Cho d trc cm ny ng hay cho d cc ni tht s c t tn "cc lc a" c ngh l bao bc ni Tu Di th y vn l cu hi cha khp ... Trong vi kinh in c xa, cc hnh tinh c m t nh l cc thin th hnh cu treo l lng trong khng gian trng rng, khng my khc bit vi khi nim v cc h hnh tinh trong v tr hc hin i. Trong V tr hc Thi Lun, mt chui xc nh c bit v s tin ho ca cc thin th trong thin h hin ti ca chng ta. Trc tin cc ngi sao c to nn, sau h mt tri hnh thnh, v vn vn. iu ng ch trong c hai v tr quan Kalachakra v Vi Diu Php l bc tranh hng v chng cung cp v ngun gc ca v tr. C mt s cng nhn l th gii ca chng ta ch l mt trong v s cc h thng th gii. C Vi Diu Php v Kalachakra u cung ng mt thut ng chuyn mn l Tam Thin i Thin Th gii (m ti tin l vo khong mt t h thng th gii) chuyn t kin v cc h thng v tr khng l, v c hai u cho l c v s cc h thng nh th. Vy v nguyn l, d khng c im "khi u" hay "kt thc" v tr nh mt ton th, th vn c tin trnh thi gian xc nh ca mt im khi u (thnh), gia (tr), v kt thc (dit) trong quan h n bt k h thng th gii ring l no. 107

S tin ho ca mt v tr c th th c hiu trong khun kh ca bn i kip, c bit nh l cc giai on ca trng rng [Khng], hnh thnh [Thnh], n nh [Tr], v sau cng l hy hoi [Hoi Dit]. Mi giai on c cho l tn ti trong mt thi gian rt lu, hai "trung kip" 1 , v ch c trong trung kip sau cng ca giai on Thnh th chng sinh hu tnh [sinh gii] mi pht trin. S hy dit ca h thng v tr c th gy ra bi bt k mt trong 3 thnh t khc hn t v khng gian ng hn l nc, la, v gi. Thnh t no dn dt n s hy hoi ca h thng th gii trc s tc ng nh l c s cho s to thnh ca mt v tr mi. Do , trng tm ca v tr quan Pht gio khng ch l kin v vic c nhiu h thng th gii theo mt s kinh vn th s ny nhiu v lng hn c ct sng Hng 2 m c kin v trng thi khng ngng ca cc th gii c hnh thnh v cc th gii cht i. iu ny c ngha l v tr khng c khi u tuyt i. kin ny cng l nhng cu hi nn tng cho khoa hc. Phi chng ch c mt v n ln hay c nhiu? Phi chng c mt v tr hay c nhiu, hay ngay c c v s? V tr c gii hn hay khng c gii hn nh c Pht khng nh? Liu v tr ca chng ta s gin n v cng tn hay s gin n ca n s chm li v ngay c c rt, nh vy cui cng s kt thc bi mt v sp ln 3 ? C phi v tr ca chng ta l mt phn
Ch aeon i khi cn c dch l "A-tng-k kip. C mt s ti liu Vit ng (ngun gc Hn) th dch l mi giai on l trung kip gm 20 tiu kip. "i Cng v Lun Cu X". Phm Phn Bit Th Gian. BuddhaSasana. Thch Thin Siu. Truy cp 1999. <http://buddhanet.net/budsas/uni/u-cauxa/cauxa00.htm>.
2 1

Sng Hng (hay Hng H -- Devangar: ) l mt trong cc sng chnh ca tiu

lc a n di 2510 km bt ngun t min Bc n chy n tn Bangladesh. N c cc ph lu t trn dy Hymalaya. Ganges. Wikipedia. Truy cp 2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/Ganges>.
3

Trong v tr hc, V Sp Ln (Big Crunch") l mt kh nng cho s phn ca v tr trong o v tnh gin n ca v tr cui cng o ngc v v tr b sp -- kt thc nh l mt l en. iu ny c th xy ra nu nh v tr mt trng thi

108

ca vic ti sinh v tr thng xuyn? Cc nh khoa hc ang bn ci nhng vn ny rt kch lit. T mt quan im Pht gio, c thm cu hi xa hn. Ngay c khi cho rng ch c mt v n v tr, ta vn c th t cu hi, phi chng y l ngun gc ca ton b v tr hay iu ny ch nh du ngun gc ca mt h thng v tr ring bit? Vy nn cu hi chi kha l phi chng V N Ln m theo v tr hc hin i, l im bt u h thng v tr ca chng ta l mt bt u tht s ca mi th? Theo nhn quan Pht gio, th tng cho rng ch c mt khi u xc nh c vn ln. Nu c mt khi u tuyt i nh vy, ni mt cch hp l, th iu ny em li hai la chn. Mt l ch trng hu thn, xut rng v tr c to ra bi mt ng thng tu tuyt i siu vit, v do ng ngoi cc quy lut nhn qu. La chn th hai l v tr c hnh thnh t khng c nguyn nhn no c. Pht gio bc b c hai la chn trn. Nu v tr c to bi mt ng thng t trc , th cc cu hi v trng thi bn th ca mt ng thng tu nh th v loi thc ti no m ng lu gi. Nh lp lun v suy l v i Php Xng (th k th 7) trnh by mt cch thuyt phc v mt ph phn c tnh Pht gio mu mc ln ch trng v thn. Trong tc phm "Lng quyt nh Lun" 1 ph phn d di mt s trong cc "chng minh" c tm nh hng ln nht v s tn ti ca ng sng to, c h thng ha bi cc trng phi trit hc hu thn n . Mt cch yu lc, cc lun im bnh vc hu thn l nh sau: cc th gii ca kinh nghim ni tm v ca vt
khng cn tng trng v chu nh hng ca lc hp dn co li ri cui cng tt c u b ht vo mt h en hay mt th k d (singularity). Big Crunch. Wikipdia. Truy cp 2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/Big_Crunch>.
1

Lng quyt nh lun (sa. pramavinicaya), ch cn bn Tng ng. B lun ny c chia lm 3 phn vi ch th tng, kt lun, v trnh by phng php suy din tam on lun (en. syllogism). Lun ny c xem l bn nh ca Lng thch lun v hn na phn c trch ra t y.

109

cht bn ngoi c to ra bi mt ng thng tu, bi v (a) nh cc cng c ca ngi th mc, chng vn hnh theo mt dy lin nhau theo mt trt t; (b) nh nhng vt nhn to chng hn cc chic bnh, chng c cc hnh dng; v (c) nh cc vt dng hng ngy, chng c hiu lc nhn qu. Nhng l l ny, ti ngh, c s ging nhau vi mt lun im hu thn trong truyn thng trit hc Ty phng c bit n nh l Thit k lun 1 . Lun im ny coi trng trt t m ta lnh hi t t nhin nh l bng chng cho mt s thng tu phi em li cho s vt. Cng ging nh l ngi ta khng th nhn thc v mt chic ng h nu nh khng c ngi th lm ng h, Vy nn tht kh nhn thc v mt v tr trt t m thiu mt ng thng tu ng ng sau n. Cc trng phi trit hc c n c dn tri mt hiu bit hu thn v ngun gc v tr th cng phn ha nh l cc b phn tng ng Ty Phng. Phn nhnh ca mt trong nhng trng phi c nht l Shamkhya, duy tr quan im cho rng v tr hnh thnh thng qua s tc ng c tnh sng to ln nhau ca iu m h gi l "vt cht nguyn thy", l prakit v Ishava, l Thng . y l mt l thuyt siu hnh tinh t da trn lut t nhin v nhn qu, gii thch vai tr ca Thn Thnh cho ni dung ca nhng chc nng b n hn ca thc ti, nh l s sng th, mc ch ca s tn ti, v nhng vn khc. im then cht trong ph phn ca ngi Php Xng bao gm vic biu th mt mu thun nn tng m ngi nhn thy trong lp trng hu thn. Ngi ch ra rng chnh n lc gii thch ngun gc ca v tr trong cc ni dung hu thn c tc t nguyn l nhn qu, nhng trong phn tch ti hu ch trng hu thn li buc phi loi b nguyn l ny. Bng vic t ra mt s bt u tuyt i cho mt
1

Lun c thit k hay mt Lun c mc ch l mt lun c bnh vc cho s tn ti ca mt ng sng to, da trn cc bng chng tri gic c v trt t, mc ch, thit k v/hoc hng trong thin nhin. Thit k lun (teleology) l thuyt cho rng c mt nguyn l c mc ch hoc c nh hng trong hot ng v cc tin trnh ca t nhin. Xem http://en.wikipedia.org/wiki/Teleological_argument.

110

chui nhn qu, nhng nh thn hc ang ngm cng nhn rng kh d c mt s vic no , t nht l mt nguyn nhn, m t n nm ngoi lut nhn qu, v t chnh n khng c nguyn do [to ra chnh n]. Nguyn nhn u tin ny s phi l mt nguyn l vnh hng v tuyt i. Nu vy th lm th no ngi ta c th bin gii cho kh nng to ra cc s vt v hin tng m chng l v thng? Php Xng lun rng khng mt hiu lc c tnh nguyn nhn no c th ph hp vi nguyn l vnh hng nh th. Mt cch ct li, Ngi tuyn thuyt rng s mc nhn ca mt nguyn nhn u tin s phi l gi thuyt siu hnh ch quan. N khng chng minh c. S V Trc, vit trong th k th t, rng hiu r ngun gc ca v tr trong khun kh ca l thuyt duyn khi. Thuyt ny khng nh tt c mi s vt khi ln v i n kt thc trong s ph thuc vo cc nguyn nhn v iu kin. Ngi V Trc nhn din 3 iu kin ct li bao trm duyn khi. Th nht l iu kin khng c mt ca mt ng thng tu ng trn n. Ngi bc b kh nng mt v tr c t s sng to ca mt ng thng tu ng trn, lun rng nu c mt ng c mt s thng tu nh th, th ng phi hon ton siu vit khi nhn qu. ng tuyt i thng hng, siu vit, v qua khi ni hm ca lut nhn qu s khng th c kh nng tng tc vi nguyn nhn v hu qu, v do , khng th khi ng hay lm ngng mt vic g . Th nh l iu kin v v thng, xc nh rng chnh cc nhn v duyn to ra s hnh thnh th gii duyn khi t chnh chng l v thng v to ra s thay i. Th ba l iu kin v tim nng: Nguyn l ny cp n s kin rng mt s vt no khng th c to sinh ch bi vt bt k. M ng hn, vi mt tp hp ca cc nhn duyn c th to khi ln cc hu qu hay cc dy s kin c th, th phi c mt kiu quan h no gia chng. Ngi V Trc khng nh rng ngun gc ca v tr phi c hiu trong khun kh ca nguyn l v mt chui v hn ca nhn qu khng c ng thng tu siu vit hay ng trn n.

111

Khoa hc v Pht gio cng chia s s khng hi lng c bn v s mc nh ca mt ng siu vit nh l ngun gc ca vn vt. Tht l mt iu ngc nhin kh tin rng c hai truyn thng nghin cu ny u ch yu c tnh v thn trong cc hng trit hc ca chng. D sao th, nu mt mt v n ln c xem l s khi u tuyt i, tc l hm rng v tr c mt thi im gc tuyt i, ngoi tr vic t chi truy cu xa hn v n v tr ny, th cc nh v tr hc d mun hay khng phi chp nhn mt loi nguyn l siu vit no nh l nguyn do ca v tr. ng ny c th khng phi cng mt Thng m cc nh thn hc mc nhin tha nhn; d vy, trong vai tr c bn ca n nh l mt ng sng to, th nguyn l siu vit ny s l mt loi thnh thn. Mt khc, nu (nh mt s nh khoa hc ln ting) v n ln t c nghi nh l thi im khi u hn, m l thi im ca s mt cn bng nhit ng hc, th s c thm ch cho vic hiu bit vi nhiu sc thi v phc tp hn v s kin v tr ny. Ti c cho bit l nhiu nh khoa hc cm thy nhim v thm nh th vn cn xem liu V n ln c phi l s khi u tuyt i ca vn vt hay khng. Cho n nay, ti cng c bit thm, l bng chng thc nghim c tnh thuyt phc duy nht l mi trng v tr ca chng ta dng nh tin ho t mt trng thi cc k nng v m c. Cho n khi c thm bng chng c tnh thuyt phc c tm ra trong nhiu kha cnh khc nhau ca l thuyt v n ln, v nhng tri kin quan trng ca vt l lng t v l thuyt tng i c tch hp nhau hon ton, th nhiu vn v tr hc ny sinh y s vn cn trong vng siu hnh, cha phi khoa hc thc nghim. Theo v tr quan Pht gio, th gii c cu trc bi nm thnh t: thnh t h tr khng gian v 4 thnh t c bn [T i] l t, nc, la, v gi. Khng gian cho php s tn ti v vic vn hnh ca tt c thnh t khc. H thng Thi Lun trnh by khng gian khng nh l mt s trng rng hon ton, nhng l mt loi cht liu "nhng ht trng rng" hay "nhng ht khng gian", chng c cho l cc ht 112

"vt cht" cc k vi t. Thnh t khng gian ny l c s cho s tin ho v tan r ca bn thnh t vn c to thnh t thnh t khng gian v tr li cun ht vo trong n. Tin trnh phn hy xy ra theo th t: t, nc, la, v gi. Tin trnh thnh lp xy ra theo th t: gi, la, nc, v t. Ngi V Trc khng nh rng cc thnh t c bn ny, vn c ngi m t nh l "t i", s khng c hiu trong khun kh ngha nghim ngt v vt cht. Ngi miu t s khc nhau gia "t i", m phn nhiu ging nh l cc tim nng, v bn thnh t cu thnh ca cc sc un. C l bn thnh t trong mt i tng vt cht c th hiu tt hn nh l th rn (t), th lng (nc), nhit (la) v ng nng (gi). Bn thnh t ny c to ra t mc vi t cho n mc th, t nguyn nhn bn di ca cc ht trng rng, v chng phn hy t mc th thin n vi t tr v cc ht trng rng ca khng gian. Khng gian, vi nhng ht trng rng l c s cho ton b tin trnh. Thut ng ht c l khng c chnh xc khi dng ti trong nhng hin tng ny, bi v n bao hm cc thc ti vt cht c hnh thi. Tht khng may, c rt t miu t trong cc kinh lun gip cho vic nh ngha nhng ht khng gian r hn. V tr quan Pht gio xc lp chu k ca v tr theo cch sau y: truc tin l thi k hnh thnh [thnh], k n l giai on tn ti [tr], sau n l thi k m n b tiu hy [hoi dit], tip theo l giai on khng trc khi thnh lp mt v tr mi. Trong sut thi k th t ca tnh Khng, th cc ht t khng gian vn tn ti v chnh t nhng ht khng gian ny m tt c vt cht trong mt v tr mi c thnh hnh. Cc ht khng gian m chng ta tm thy ny chnh l nguyn nhn nn tng ca ton b th gii vt l. Nu mong mun m t s hnh thnh ca v tr v cc th vt l ca chng sinh, ta cn phn tch cch thc cc thnh t khc nhau cu trc sao cho v tr c th to lp t cc ht khng gian ny.

113

Da trn c s v tim nng c bit ca cc ht m cc cu trc ca v tr v vn vt bn trong n c mt bao gm cc hnh tinh, cc v sao, chng sinh hu tnh nh l con ngi v cm th. Nu truy ngc n nguyn do ti hu ca cc vt th vt cht ca th gii, cui cng ta s tm n cc ht khng gian. Chng c trc v n ln (m ta ni l i vi bt k s bt u no) v tht s vn lu li t v tr b phn r trc . Ti c c nghe mt s nh v tr hc ng h kin cho rng v tr ca chng ta khi ln nh l s giao ng t iu c gi l chn khng lng t 1 . i vi ti, tng ny m vang li l thuyt Thi Lun v cc ht t khng gian. T quan im v tr hc hin i, th vic tm hiu v ngun gc ca v tr trong thi gian vi giy u t ra mt th thch hu nh khng vt qua ni. Mt phn ca nan nm trong vic bn lc c bn bao gm trng lc, lc in t trng, lc yu v lc mnh khng hot dng ti thi im ny. Chng ch khi tc sau , khi m mt v nhit ca giai on pht khi gim mt cch ng k khin cho cc ht c bn ca vt cht, [v sau ] nh l [cc ht nhn] Hydro v Helium bt u c to thnh. S khi u chnh xc ca v n ln l iu c gi l mt "k d" 2 . Ti y, tt c cc phng trnh ton hc v cc nh lut vt l u b gy . Cc i lng

Theo l thuyt trng lng t th "chn khng lng t" l trng thi ca mt h thng lng t theo tnh ton t mc nng lng nh nht. Ni chung trng thi ny khng c cc ht vt l. Tuy nhin, n khng c ngha l mt trng thi hon ton khng c g c m trng thi chn khng ny bao gm cc sng in t trng chng vnh v cc ht (s cp) bin mt v thnh hnh. Nh vy r rng c s tng t trong cc gii thch Pht hc v lng t. Quantum State. Wikipedia. Truy cp 2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/Quantum_state>. K d trng lc, mt cch tip cn, l ni m cc i lng o c trng trng tr thnh v hn. Cc i lng ny bao gm cc p tuyn khng-thi gian hay l mt ca vt cht. Gravitational_singularity. Wikipedia. Truy cp 2009 <http://en.wikipedia.org/wiki/Gravitational_singularity>.

114

thng thng c th o c c nh l mt v nhit , tr nn khng xc nh ti thi im nh th. V nghin cu khoa hc v ngun gc v tr i hi ng dng ca cc phng trnh ton v gi thit v tnh hiu lc ca cc nh lut vt l, nn c v rng, nu cc phng trnh v cc nh lut ny b gy , th ta phi t hi phi chng chng ta c th mt lc no t ti mt hiu bit hon thin v vi giy khi u ca v n ln. Nhng bng hu khoa hc gia cho ti hay rng mt s trong nhng tng kit xut nht khi ng trong vic tm ti v cu chuyn ca cc giai on u thnh lp v tr ca chng ta. Ti nghe rng mt s tin tng vo li gii p cho iu ang th hin nh l cc nan phi nm trong vic tm ra mt l thuyt thng nht mi, gip tng hp tt c cc lut vt l bit. C v nh n kh d phi hp c hai mu hnh v vt l hin i m dng nh l mu thun ln nhau l, l thuyt tng i v c hc lng t. Ti c cho bit rng cc gi thit tin ca hai l thuyt ny n nay chng t khng th ho hp c. L thuyt tng i tha nhn rng s tnh ton ng v iu kin chun xc ca v tr mt thi im trc bt k th c th t c nu ngi ta c d kin. C hc lng t, ngc li, khng nh rng th gii cc ht vi m c th c hiu ch trong cc khi nim xc sut, bi v mc nn tng, th gii bao gm nhng khi hay lng vt cht (do vy c tn vt l lng t), m li l ch th ca nguyn l bt nh. Cc l thuyt vi tn l lm nh l thuyt siu dy 1 hay thuyt M 2 ang c xut nh l cc ng vin cho l thuyt thng nht mi.

Thuyt siu dy l mt n lc gii thch mt cch thng nht v cc ht vt l v cc lc nn tng ca v tr thng qua m hnh v cc giao ng ca cc "dy" siu i xng. Cc Thuyt ny c xem nh l mt trong nhng ng vin ha hn nht ca vt l hin i. Superstring_theory. Wikipedia. Cp nht 15/01/2010 <http://en.wikipedia.org/wiki/Superstring_theory>. Theo vt l l thuyt, thuyt M l mt m rng mi cho thuyt Dy vi 11 chiu khng thi gian m c th nhn din c. V n bao gm c nhiu thuyt siu

115

nh Minh Ha v m hnh siu dy Mt thch xa hn na vo chnh tm ngm ca vic thu nhn tri thc y v s khi mo ngun ci v tr ca chng ta. mc nn tng, c hc lng t ni cho ta bit tnh bt kh tin on chnh xc v cch thc m mt ht c th ng hot trong mt tnh trng bit trc. Do , ngi ta ch c th a ra cc d on v ng hot ca cc ht trn c s xc sut. Nu vy, bt k cc cng c ton hc c mnh n th no, th v tri thc ca chng ta v cc iu kin khi u ca mt hin tng hay mt s kin cho trc s lun lun khng hon b, nn chng ta khng th hiu bit hon ton cch m phn cn li ca cu chuyn m ra. Mt cch ti ho l ta c th a ra cc gi nh gn ng, nhng s khng bao gi t ti mt m t hon b ngay c ca ch mt nguyn t ch cha ni n ton b v tr. Trong th gii Pht gio, c mt tha nhn v s bt kh thc thi v vic t ti tri kin ton b v ngun gc ca v tr. Trong mt bn
dy nn c tin l mt thuyt c bn hn v thng nht c tt c cc thuyt dy. Vic m t hon b v thuyt ny cha hon tt. M Theory. Wikipedia. Truy cp 15/01/2010 <http://en.wikipedia.org/wiki/M-theory>.

116

kinh i tha ta "Kinh Hoa Nghim" 1 c mt phn bn lun di v cc h thng v tr khng bin gii v cc gii hn ca kin thc nhn loi. Mt phm c tn gi l "A Tng K" cung cp mt dy cc tnh ton v mt con s cc ln, ln n tt trong cc thut ng nh l "khng th tnh c", "khng th suy lng", "khng gii hn" v "khng so snh c". Con s ln nht l "bnh phng khng k xit", c ging l mt hm s ca "bt kh thuyt" nhn cho chnh n! Mt ngi bn bo cho ti bit l s ny c th vit vo khong 1059. Kinh Hoa Nghim p nhng con s bt kh t ngh [khng th ngh bn] ny ln cc h thng v tr, cho rng nu th s th gii khng k xit c gim nh thnh cc nguyn t v mi nguyn t cha khng k xit cc th gii, th s cc th gii s khng b m ht. Tng t, trong mt bi k hay, kinh ny so snh thc ti ca th gii ni kt ln nhau mt mng li v hn cc chu bu mt cch phc tp v su sc gi l "li ngc Thch 2 " m t ti c v hn khng gian. Ti mi mt li l mt tinh th ngc ni kt vi tt c cc vin ngc khc v phn chiu trong chnh n tt c cc vin ngc khc.
Tn y l i Phng Qung Pht Hoa Nghim kinh (sa. buddhvatasakamahvaipulyastra, ja. daih kbutsu kegonky), thng c gi tt l Hoa nghim kinh (sa. avatasakastra hoc gaavyha) l mt b kinh i tha, lp gio l cn bn ca Hoa Nghim tng. Kinh nhn mnh n tnh "v ngi" ca mi hin tng v ch trng rng tm con ngi chnh l v tr v ng th vi tm Pht. Quan im ny ca i tha hay c Thin tng nhn mnh v v th, kinh ny cng thng c tng ny nhc n. Xem "Kinh Hoa Nghim". Hn Dch: i-S Tht-Xoa-Nan. Vit Dch: HT Thch Tr Tnh. Pht Hc Vin quc T Xut Bn PL 2527 - 1983. Kinh Hoa Nghim. Qung c. Truy cp 2009 <http://www.quangduc.com/kinhdien/212hoanghiem.html>. Phm A Tng K thuc quyn 40 (Tp 5) <http://www.quangduc.com/kinhdien/212hoanghiem30.html>. Ch "A Tng K" c ngha l s v cng ln khng m c. Li ngc Thch (skt: indr) i khi cn c phin m thnh "Nhn La", hay li chu bu thch c khi c dch thnh "Nhn La Vng". "Yu ch i Phng Qung Hoa Nghim Kinh". Du Tc Thin s ging lc. Th Vin Hoa Sen. Truy cp 2009 <http://www.thuvienhoasen.org/yeuchihoanghiem.htm>.
2 1

117

Trn li nh th, khng c vin chu bu no trung tm hay ngoi cnh. Chnh mi vin ngc l trung tm trong ngha l n phn chiu tt c cc vin ngc khc trn li. ng thi, n l cnh ngoi trong ngha t n c phn chiu trong tt c nhng vin ngc khc 1 . Cho trc mt s ni kt ln nhau su sc ca mi th trong v tr, th khng th c mt hiu bit ton b ca ngay c ch mt nguyn t ngoi tr l nht thit tr. hiu bit ngay ch mt nguyn t hon ton s bao hm tri thc v cc quan h ca n vi tt c hin tng trong v tr v hn. Kinh vn Thi Lun cho l, trc lc hnh thnh, mi v tr c th bt k lu li trong trng thi Khng, tt c cc thnh t vt cht ca n tn ti trong dng tim nng nh l "cc ht khng gian". Ti mt thi im no , khi cc xu hng nghip ca cc chng sinh hu tnh l nhng sinh th thch hp tin ha trong v tr c th ny c chn mi, th "cc ht gi" bt u t li nhau, to nn gi v tr. Sau "cc ht la" kt cu theo cng mt cch thc to nn cc thu np "nhit" mnh m du hnh xuyn sut khong khng. Tip theo sau , cc "ht nc" tch t v to thnh "ma" nh thc i km vi sm chp. Cui cng, "cc ht t" tch t v kt hp vi nhng thnh t khc, bt u tip tc s to thnh ca s rn c. Thnh t th nm, "khng gian" c cho l ngp khp tt c cc thnh t khc v nh l mt lc ni ti v do khng chim gi mt s tn ti ring bit. Qua mt tin trnh thi gian di, cc thnh t ny gin n hnh thnh v tr vt l nh l chng ta bit v tri nghim n. Cho n gi chng ta ni v ngun gc v tr vi tng nh l n ch bao gm mt trn ln ca vt liu khng sng ng v nng lng tc l s ra i ca cc thin h, cc ngi sao, cc hnh tinh, v
1

iu m t ny c th t nhiu so snh vi trng hp tng v nguyn l "V Nhn" (anthropic principle) trong v tr hc. Nguyn l ny khng nh v s cn thit tnh n cuc sng ca con ngi, v n c to thnh t v tr (v do phn nh cc lut vt l). Nguyn l ny c th trnh by di cc quan im mnh yu khc nhau. Anthropic principle. Wikipedia. Truy cp 15/01/2010 <http://en.wikipedia.org/wiki/Anthropic_principle>

118

loi cc ht h nguyn t. Tuy nhin, t quan im Pht gio, c mt vn kch tnh v vai tr ca thc. Chng hn, vn c trong c v tr quan Thi Lun ln Vi Diu Php l kin v s hnh thnh mt h thng v tr c th c ni kt mt cch mt thit vi cc xu hng nghip ca cc chng sinh hu tnh. Trong ngn ng hin i, cc v tr quan Pht gio ny c th c xem nh l vic xut rng hnh tinh ca chng ta tin ho trong mt cch thc m n c th h tr s tin ho ca chng sinh hu tnh trong cc dng v s cc chng loi tn ti ngy nay trn tri t. Nhc n nghip y, ti khng cho rng theo Pht gio th mi th u l chc nng ca nghip. Chng ta phi phn nh khc nhau gia s vn hnh ca lut t nhin v nhn qu m bi , mt khi mt tp hp ca cc iu kin no p t ln trong s vn hnh th chng s c mt tp hp cc hu qu tng ng no , v lut v nghip, bi hnh ng ch tm s gt hi v nhng thnh qu. Vy nn chng hn nu mt m la tri b b li trong mt khu rng v bn vo nhng cnh kh, dn ti mt trn chy rng, s tht l mt khi cc cy rng bt la chng chy, tr thnh than v khi th n gin l s vn hnh ca lut nhn qu, c to ra bi bn cht ca la v cc vt liu b chy. Khng c nghip dnh lu vo trong dy cc s kin ny. Nhng c mt ngi la chn t la tri v qun khng dp tt n v khi u cho chui cc s kin th y nhn qu c tnh nghip dnh lu vo. Theo quan im ring ca ti th ton b tin trnh dn tri ca mt h thng v tr l vn ca lut t nhin v nhn qu. Ti hnh dung nghip tham gia vo tin trnh ny hai im. Khi v tr tin ha n mt giai on m n c th h tr s sng ca cc chng sinh hu tnh, th s phn ca v tr tr nn dnh mc cng vi nghip ca cc chng sinh s sng trong . im kh khn hn c l l s can gin ln u tin ca nghip vn l mt s chn mi mt cch c hiu qu ca tim nng nghip ca cc chng sinh hu tnh l gii s chim 119

hu v tr; nghip cng xp t trong s vn hnh ca vic hnh thnh ca v tr. Thy c chnh xc ch no nghip giao thoa vi lut t nhin v nhn qu th theo truyn thng c cho l ch nm trong kh nng tm thc nht thit tr ca c Pht. Cu hi l lm sao ho hp hai b phn ca li gii thch th nht, mt h thng v tr bt k v cc chng sinh bn trong s khi ln t nghip, v th nh, l c mt tin trnh t nhin ca nhn v qu, m n ch dn tri ra. Cc kinh in Pht gio c xa cho rng vt cht mt pha v thc phi bn kia quan h theo tin trnh nhn qu ring ca chng, m cc tin trnh gip khi ln nhng tp hp chc nng v c tnh mi cho c hai pha. Trn c s hiu bit v bn cht, cc quan h nhn qu, v cc chc nng ca chng ngi ta c th t ti s suy lun cho c vt cht ln thc em li s tng trng cho tri thc. Cc giai on ny c h thng ho thnh "bn nguyn l" 1 bao gm nguyn l v bn cht, nguyn l v s ph thuc, nguyn l v cng nng, v nguyn l v chng c. Nh vy th cu hi l, c phi bn nguyn l ny (m c cu trc mt cch hiu qu thnh lut ca t nhin theo trit hc Pht gio) t chng c lp vi nghip, hay ngay c s tn ti ca chng rng buc vo vi nghip ca cc chng sinh sng trong v tr m trong chng vn hnh? Vn ny tng t vi cc cu hi ny sinh trong mi quan h n trng thi ca cc nh lut vt l. C th c hay khng mt tp hp cc nh lut vt l hon ton khc trong mt v tr khc, hay l cc lut vt l m chng ta ang hiu bit vn gi gi tr chn l trong tt c cc v tr c th c? Nu cu tr li l mt tp hp cc lut khc c th vn hnh trong mt h thng v tr no , th iu ny ni ln rng (theo quan im Pht gio) ngay c cc lut ca vt l cng

Xin xem thm chi tit v cc nguyn l ca lp lun trong dch phm "T Diu " phn Nghip v Th Gii T Nhin v Ph Lc 2 Cc Qun Chiu Pht Gio. Ti v ti http://rongmotamhon.net/.

120

dnh mc vi nghip ca cc chng sinh hu tnh m s hnh thnh trong v tr . Bng cch no cc l thuyt v tr hc Pht gio nhn thy s dn tri ca mi quan h gia cc thin hng nghip ca cc chng sinh hu tnh v s tin ha ca mt v tr vt l? C ch no m bi nghip kt ni vi s tin ha ca mt h thng vt l? Nhn chung, cc vn kin Vi Diu Php khng cp nhiu n cc cu hi ny, ring t quan im tng qut rng mi trng, ni m chng sinh hu tnh tn ti l mt "h qu mi trng" ca nghip tch ly ca cc chng sinh uc chia s chung vi v s chng sinh khc. D vy, trong cc kinh in Thi Lun, c nhng mi tng quan gn gi c miu t gia v tr v cc thn th ca cc chng sinh hu tnh sng trong , gia cc thnh t t nhin trong v tr vt l bn ngoi v nhng thnh t ni trong thn th ca cc chng sinh hu tnh, v gia nhng s chuyn pha ca cc thin th v cc thay i ni trong thn th ca nhng chng sinh hu tnh. Kalachakra trnh by mt bc tranh chi tit v cc mi tng quan v nhng biu hin ca chng trong s tri nghim ca mi sinh vt hu tnh. Chng hn, cc kinh in ni v cch thc nht thc hay nguyt thc c th nh hng ln thn th ca mt chng sinh hu tnh thng qua vic thay i ca cc kiu thc trong h h hp. Tht l l th a mt s vn trong cc li c nhn l thc nghim ny ra trc s iu nghin ca khoa hc. Ngay c vi tt c cc l thuyt khoa hc su sc v ngun gc ca v tr, ti r ngang vi nhng cu hi nghim tc: iu g tn ti trc v n ln? V n ln t u n? Nguyn nhn ca n l g? Ti sao hnh tinh ca chng ta tin ha h tr s sng? C mi quan h g gia v tr v v cc thc th ang tin ho bn trong n? Cc nh khoa hc c th gt b nhng cu hi ny nh l nhng iu v ngha, hay h c th cng nhn tm quan trng ca chng nhng khng cho rng rng chng thuc v ni hm ca s truy cu khoa hc. D sao, c hai s tip cn u lnh hu qu v vic cng nhn nhng gii hn hu hn ca tri kin khoa hc v ngun gc v tr ca chng ta. Ti 121

khng truy vn nhng gng p l tng hay chuyn nghip ca mt quan im vt cht cc oan. V trong Pht gio v tr c xem nh l v bin v khng c khi u, nn ti tht hoan h mo him xa khi v n ln v suy on v cc trng thi kh d ca cc s vic trc .

122

Chng 5: Tin Ha, Nghip, v Th Gii Hu Tnh

V cu hi "S sng l g?, th bt chp n c ng khung kiu no, vn l mt thch cho mi toan tnh thng tu pht trin thnh mt th gii quan mch lc cht ch. Cng nh khoa hc hin i, Pht gio chp nhn tin c bn rng, mc nn tng nht, th khng c s khc nhau v cht gia c s vt cht ca thn th ca chng sinh hu tnh nh l con ngi, v, chng hn, ca mt vin . Ch nh vin c cu trc bi mt s kt cu ca cc ht vt cht, thn th con ngi c kt hp bi cc ht vt cht tng t. D nhin, ton b v tr v tt c vt cht trong n c cu thnh t cng mt th, m c ti dng khng bao gi dt theo khoa hc, th cc nguyn t trong thn th ca chng ta thuc v cc v sao xa xm trong khng gian v thi gian. Th th cu hi theo sau l, iu g khin cho thn th ngi khc xa mt vin n ni n c th h tr s sng v thc? Sinh hc hin i tr li cho cu hi ny bng cch a ra lun gii v s ny sinh cc c tnh phc tp tng ng vi cc mc phc tp trong kt cu ca cc vt cht hp thnh. Ni cch khc, sinh hc hin i cho rng vic ny xy ra thng qua qu trnh phc tp ha kt cu ca cc nguyn t thng thng hnh thnh cc phn t v cc cu trc di truyn; c quan phc tp ca s sng ny sinh t c s ca cc thnh t vt cht n gin.

123

Thuyt tin ho Darwin 1 l mt t tng ct tr ca sinh hc hin i. L thuyt tin ha, v c bit l tng v chn lc t nhin 2 , cung ng mt bc tranh tng quan ca ngun gc v tnh a dng ca s sng. Theo ti hiu th l thuyt tin ha v chn lc t nhin l nhng n lc gii thch cho tnh a dng diu k ca cc vt th sng. Tnh phong ph ngon mc ca s sng v nhng d bit trong nhiu chng loi ny c gii thch bi tng khoa hc cho rng cc dng mi c to thnh bi s bin i t cc dng hin ti, vi tng cng thm vo l nhng tnh nng no thch nghi tt nht i vi mt mi trng sn c s c di truyn n cc th h sau, trong khi cc tnh nng khng quan trng cho s sinh tn s b o thi. Ti c k rng nhng thuyt ny m t iu m Darwin t gi l "di truyn" t mt dng n gin ci ngun ln thnh s a dng v phong ph ca cc dng sng. V tt c cc th sng u thuc vo cc dng tin ha t mt t tin chung; thuyt ny nhn mnh s lin kt ln nhau ca cc sinh th trong th gii.

Charles Robert Darwin (1809 - 1882) nh t nhin hc Anh, ngi m t tt c cc chng loi sinh gii c tin ha qua thi gian t nhng t tin chung bi mt qu trnh gi l chn lc t nhin. tng v chn lc t nhin ca ng c cng ng khoa hc tip nhn rng ri v ngy nay tr thnh c s cho l thuyt tin ho hin i. Pht hin ca Darwin cung cp li gii thch ph hp cho s phn ho ca s sng. charles Darwin. Wikipedia. Truy cp 2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/Charles_Darwin>. Chn lc t nhin l qu trnh m qua nhng tnh nng gen di truyn thch hp tr nn ph bin hn trong cc cc th h v sau trong khi cc tnh nng di truyn khng thch nghi s b o thi dn v tr nn t ph bin hn. Chn lc t nhin tc ng ln cc c tnh ca cc sinh th theo cch nhng kiu di truyn no thch nghi hn s c nhiu c hi sinh tn v ngc li. Cc kiu gen di truyn ph hp s tng trng dn theo thi gian qua nhiu th h. Tin trnh ny c th dn n s thch ng v cch sinh sng ca cc sinh th nht nh trong mi trng sinh thi c bit v kt qu sau cng c th dn n nhng chng loi mi. Ni cch khc, chn lc t nhin l c ch ca s tin ho ca cc qun th sinh gii. Natural Selection. Wikipedia. Truy cp 2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/Natural_selection>.

124

Ti bit n thuyt tin ha ny khi cng du ln u tin n n nm 1956, v ti ti c chim nghim v mt s kha cnh ca sinh hc hin i. Nhng mi n sau ny, ti mi c th m thoi nhiu vi mt khoa hc gia thc th v thuyt tin ha ca Darwin. Mt cch bun ci, ngi u tin gip ti hiu l thuyt ny y hn li khng phi l mt khoa hc gia m l mt hc gi v tn gio. Huston Smith 1 n gp ti ti Dharamsala trong thp nin 1960. ng ta ni v cc tn ngng ca th gii, v nhu cu a nguyn ln hn gia nhng ngi theo chng, v vai tr ca tinh thn trong mt th gii vt cht thng hoa, cng nh l mt s s phn nh ring v cc lnh vc kh d hi t gia Pht gio v ch trng thn linh Thin Cha gio. Du sao lnh vc gy n tng cho ti nhiu nht li l sinh hc hin i, c bit l bn tho ca chng ti v DNA 2 v s kin l c kh nhiu n du ca s sng th hin trong s huyn b ca si dy sinh hc p tuyt. Khi tnh n cc v thy v khoa hc ca mnh, ti bao gm Huston Smith trong s h, mc d khng chc rng ng ta s chp thun iu ny. Mt t l tng theo hm m ca tin b trong sinh hc, c bit l cuc cch mng khoa hc di truyn o su tn gc r hiu bit ca chng ta v vai tr ca DNA trong vic m kho cho nhng b n ca s sng. S hiu bit ca ti v sinh hc hin i hm n ln bi s ch

Huston Cummings Smith (1919 -- ) l mt hc gi nghin cu v tn gio Hoa K. ng c bit n nhiu do son tho tc phm The World's Religions (Cc Tn Gio trn Th Gii. ng ging dy ti cc trng i hc Colorado (thnh ph Boulder), Denver, Washington (St. Louis) v l GS ca i hc MIT, sau cng ng ging dy ti i hc Syracuse. Huston Smith.Wikipedia. Truy cp 16/01/2010. < http://en.wikipedia.org/wiki/Huston_Smith >.

Acid deoxyribonucleic (vit tt ADN hay DNA) l mt phn t acid nucleic mang thng tin di truyn m ha cho hot ng sinh trng v pht trin ca cc dng sng bao gm c virus. ADN thng c coi l vt liu di truyn cp phn t tham gia quyt nh cc tnh trng. Trong qu trnh sinh sn, phn t ADN c nhn i v truyn cho th h sau. DNA. Wikipedia. Truy cp 2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/DNA>.

125

dn ca nhng ngi thy v i nh l sau ny t Robert Livingston 1 ti i hc California SanDiego. ng ta l mt ngi thy rt nhn ni c ci nhn quc thc qua cp knh khi gii thch v mt im v l mt ngi lo lng nhit tnh trong th nguyn su sc cho mt th gii gii tr v kh ht nhn. Trong s nhng mn qu m ng y tng ti l mt m hnh no b bng plastic vi cc thnh phn tho lp c, mn qu ny c t trn bn giy ca ti ti Dharamsala, v mt bng tot yu vit tay v cc im quan trng trong thn kinh hc. Thuyt Darwin l mt ni dung c s gii thch v s phong ph ca h ng v thc vt, s a dng ca ci m Pht gio gi l cc chng sinh hu tnh v tho mc vn cu thnh sinh gii cho chng ta mt cch hiu qu. n nay thuyt ny vn cha b phn bc v vn cung cp mt hiu bit khoa hc mch lc cht ch nht v s tin ha ca s sng phn ha trn tri t. L thuyt ny c p dng su n cp phn t ngha l, s thch nghi v chn lc ca cc gen di truyn c th cng nh l cp v m ca cc qun th ln. Bt chp kh nng p ng cho mi cp khi ta kh d cp n s sng phong ph, th thuyt Darwin khng gii quyt cu hi khi qut v cuc sng l g? iu ny ni ln rng c nhiu c tnh then cht m sinh hc bit l ct yu cho s sng, nh l cc c quan l nhng h thng t dng v vic c mt mt s c ch sinh sn t nhin. Thm vo , cc nh ngha v s sng bao gm kh nng pht trin hng ti trt t v ri xa hn n, m c gi l "entropy m". 2
1

Robert Burr "Bob" Livingston (1918 - 2002, Nobel Ho Bnh 1985) l GS vt l, thn kinh hc v nh hot ng x hi M. ng c xem l ngi tr gip v khoa hc cho c Dalai Lama. Robert_Livingston_(scientist). Wikipedia. Truy cp 2009 http://en.wikipedia.org/wiki/Robert_Livingston_(scientist)>. Trong nhiu ngnh ca khoa hc th entropy c dng o mc v trt t ca mt h thng. Entopy m (cn vit l negentropy hay syntropy) c hiu trong h sinh hc, l cc entropy c tng xut ra gi cho entropy ca ton h thng thp xung. Negentropy. Wikipedia. Truy cp 2009 <http://en.wikipedia.org/wiki/Negentropy>.

126

Ngc li, truyn thng Pht gio Vi Diu Php nh nghi ch Tng ng sok, tng ng vi thut ng life ["s sng"] trong Anh ng, l iu h tr "nhit" v " thc". Trong chng mc no th s khc bit l c ngha bi v iu m cc nh t tng Pht gio mun ni s sng v sinh sng quan h hon ton n cc chng sinh hu tnh v khng lin can ti cy c, trong khi sinh hc hin i c mt khi nim rng hn nhiu v s sng, bao gm xung n tn mc t bo. nh ngha ca A-ti-t-ma khng tng ng vi gii thch sinh hc hu nh l v ng c bn trong ca gio l nh Pht l tr li cc cu hi v o c m ch c th c xem xt trong mi quan h vi cc dng sng cao hn. Tm im ca thuyt tin ha Darwin nh ti hiu l tnh chn lc t nhin. Nhng iu ny c ngha l g? M hnh sinh hc i din cho s chn lc t nhin nh l s t bin gen di truyn ngu nhin v hu qu u tranh [sinh tn] gia cc sinh th dn n "s tn sinh ca sinh th thch hp nht" hay l, mt cch chnh xc hn, s thnh cng ti sinh bin d ca mt s sinh th i vi cc sinh th khc. Mi c tnh trong mt sinh th phi chu s dn p ca mi trng. Nhng sinh th no ln mnh nht trong nhng p lc ny cng nh trong cnh tranh vi cc sinh th khc, v c nhiu con ci nht cho thy s thch nghi hn, v do , c trang b tt hn cho s sinh tn. Trong qu trnh chn lc lin tc nhng tnh nng thch nghi nht t mt mi trng sn c cc tnh nng rt a dng l kt qu ca cc bin d ngu nhin, th cc chng loi ca cc th sng s dn chuyn ha.

127

nh Minh Ha Qu trnh Bin d v chn lc t nhin Chn lc t nhin c th c hiu thng qua vic gii thch v cc loi rui dm v kh c th sinh tn mnh nht trong cc mi trng chn lc ca chng, v cch thc m cc chng sinh nh loi ngi hin i tin ha t cc thy t ngi vn. Bt k s khc nhau r rng, loi ngi v vn chimpanzee chia s chung nhau 98% DNA ca h; s khc bit ch c 2% gii thch cho s phn bit gia hai loi (khc

128

nhau gia ngi v gorilla l 3%) 1 . Tng t, mc gen, tnh nng chn lc t nhin dng nh gii thch lm th no cc t bin trong gen vn l ngu nhin v ny sinh mt cch t nhin, c th c chn lc v, do , to c nhng bin i mi trong cc th sng. t bin gen cng c xem l ng c cho s tin ha mc phn t. V chn lc t nhin, chng hn, c xem nh l c ch to thun li cho s pht trin ca cc nhm thn kinh (cc dn truyn xung thn kinh, cc th quan thn kinh 2 , v vn vn), m t pht sinh tnh c bit, tnh bin i ca mi b no, v trn mc chng loi, cc phm tnh c th ca thc con ngi Ngay c trong mi quan h vi ngun gc ca s sng, chn lc t nhin c xem l cha kho ca tin trnh, m bi cc phn t c bit c kh nng t sao chp, ny sinh (ban u c l bng s tnh c) trong mt "sp" nguyn sinh hu c 3 hay c th nh l cc tinh th t
y ch l cc con s m cc nh khoa hc o c ng thi, y ngi c cn nm tng l chnh cc con s c th sai bit t nhiu do tiu chun v cch nh danh. c nhng con s khc nhau c so snh ty theo cch phn nh (Xem thm http://seattlepi.nwsource.com/local/238852_chimp01.html ). Chng hn GS sinh hc David A. DeWitt ti i Hc Liberty Bang Virginia Hoa k cho rng s khc bit gen ln n 10%. Xem thm http://www.answersingenesis.org/tj/v17/i1/DNA.asp.
2 1

Dn truyn xung thn kinh: l s khuch tn vt l thng qua cc u tip ni ca cc t bo thn kinh (synapse) v do truyn cc xung ng i gia cc t bo thn kinh. Cc cht dn truyn xung thn kinh c tm thy hin nay c n gn 50 loi. Th quan thn kinh: v tr b mt hay bn trong ca mt t bo thn kinh m qua cc cht dn truyn xung thn kinh, cc hormone (hc-mn) hay cc cht ho dc c bit c th kt ni, vic ny gy ra kch thch hay ngn tr chc nng ca thn kinh.

Sp nguyn sinh hu c cn c tn Anh ng khc l "Primordial Soup", y l mt loi gi thuyt c khi xng bi Aleksandr Ivanovich Oparin (1894-1980), mt nh sinh hc Nga, cho rng ban u c cc dung dch ca cc cht liu hu c m phn ng ca chng c iu tit bi cc tnh cht ca cc nguyn t thnh phn cng nh l bi s sp xp cc nguyn t trong cu trc phn t. Dn d, do s tng trng v phc tp ca cc phn t, cc tnh cht mi c hnh thnh cc trt t phc cht (cht keo) m khng th c c t cc lin kt ho hu c n gin hn.

129

sao chp v c 1 . Ti, tht ra, thu thp [iu ny] t nh vt l Stephen Chu 2 ti i hc Stanford; nhm ca ng ta hin ang pht trin cc m hnh cho vic hiu bit s sng trong khun kh cc nh lut vt l. Theo nh miu t hin nay v ngun gc ca s sng, thi gian ngn sau khi tri t t hnh thnh, cc phn t ARN (ribonucleic acid), t chng rt khng bn, c hnh thnh v t sao chp m khng cn h tr [bn ngoi]. Do chn lc t nhin, cc phn t phc tp v bn vng hn tc l cc phn t ADN (deoxyribonucleic acid, kho cha
T , cc loi "sp" (Oparin coacervate) no c tc tng trng nhanh v c kh nng cnh tranh s d tip tc pht trin hn di nh hng ca chn lc t nhin. Sau ny, c thm cc l thuyt mi v su sc hn hn i km vi cc th nghim nhng ni chung c cng tng v sp nguyn sinh nh l th nghim ca Jeffrey Bada ti Vin Hi Dng hc Scripps ti California Hoa k. Primordial Soup's On: Scientists Repeat Evolution's Most Famous Experiment. Tp ch Scientific Amercan. Douglas Fox. Truy cp 2009. <http://www.sciam.com/article.cfm?id=primordial-soup-urey-miller-evolutionexperiment-repeated> Hay nghin cu ca Dr. Stanley Miller pht hin kh nng hnh thnh amino acid, mt cht hu c l thnh phn ti quan trng cho s sng, t mt dng in nh xuyn qua mt lp methan (Primodial Soup. Access Excellence @ The National Health Museum. Sean Henahan. Truy cp 2009 <http://www.accessexcellence.org/WN/SUA02/primordial_soup.php>).
1

Gi thuyt ny cho rng ngun gc s sng c c s trn t st (ngun giu khong cht) c c su bi GS ho hu c v sinh hc phn t Graham CairnsSmith ti i hc Glasgow, Scotland sau c nhiu nh khoa hc khc ng h. Thuyt t st cho rng cc phn t hu c phc hp tng trng t t trn mt nn c kh nng t sao chp v c -- l cc tinh th silic trong dung dch. phc hp trong cc phn t i cng pht trin nh l mt chc nng p lc chn lc ln cc loi tinh th t st. Sau , chc nng chuyn i thnh s t sao chp ca cc phn t hu c mt cch c lp. Origin of Life. Wikipedia. Truy cp 2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/Origin_of_life >. Steven Chu (1948 -, Nobel vt l 1997) nh vt l ni ting trong nghin cu lm lnh v by cc nguyn t bi nh sng laser. ng tng l GS vt l v sinh hc i hc Berkeley, California Hoa k v tng l ch nhim phng th nghim quc gia Lawrence Berkeley, Hoa K. ng l hin b trng nng lng Hoa K cho thi tng thng Barak Obama. Trc khi gi chc b trng ng ch tm vo nghin cu v cc h sinh hc mc n phn t. Stephen Chu. Wikipedia. Truy cp 2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/Stephen_Chu>.

130

nn tng ca cc thng tin gen di truyn) c to thnh t ARN. S sng, n trong dng ca mt sinh vt tinh t hn, cha phng thc di truyn c m ha trong ADN v to ra dng ca n t m t [protein]. ARN tr thnh lin kt gia ADN v m t [protein], bi v n c thng tin cha trong ADN v hng dn cho vic sn sinh ra cc protein. Sinh th u tin lm t ADN, ARN, v protein c bit l Luca, thu t chung gi nh lu i nht, c th l mt th g ta nh vi khun sng su trong lng t hay trong nc nng. Cng vy, thng qua s t sao chp v bi chn lc t nhin, Luca dn d tin ho thnh tt c chng sinh. Ti lun mm ci khi nghe thy ci tn ny, lm nh Luca l tn ca mt ngi thng dch t lu ca ti. M hnh ny gi nh trc mt mu hnh ca nhng thay i nh v tim bin dn n s bin i thin hnh vn trng ca cc th sng. Nhng bin i ny c sng lc bi chn lc t nhin. C nhiu phin bn khc nhau cho bc tranh ny chng hn, s kh d ca nhng thay i to ln v t ngt, v do , mt quan im v s tin ha thng qua cc bc nhy vt trong nhng s chuyn ha ca cc sinh th khng phi l tng phn m l kch tnh. Tng t, c mt tranh lun v cu hi phi chng chn lc t nhin l c ch duy nht ca s thay i hay phi chng cc nhn t khc cng c lin i vo. S bng n trong khoa di truyn hc trong nhng lc gn y cung cp cho chng ta hiu bit c bit v t m hn rt nhiu v s tin ha mc phn t v gen. Vi vic phi hp thi gian hon ho, ngay trc khi k nim nm th 50 ca pht hin v cu trc ADN bi James Watson v Francis Crick 1 trong nm 1953, th bn chui gen di
1

James Dewey Watson (1928 --) l nh sinh hc phn t ni ting cng Francis Crick nh pht hin cu trc AND vo nm 1953. Do pht hin ny, ng cng vi Francis Crick, v Maurice Wilkins nhn gii Nobel Y hc vo nm 1962. ng tng gi chc vin trng phng th nghim Cold Spring Harbor Laboratory ti Long Island thuc i hc Harvard, sau tr thnh hiu trng trong vng 10 nm. Nm 2007 ng phi t chc bi v cu tr li trong mt cuc phng vn ca mt ngi

131

truyn ca con ngi hon tt. K cng to ln ny mang li ha hn khng k xit v tim nng y hc v cng ngh. Ti c nghe ni v vic c chui gen trong mt tnh hung tht bt thng. Trong ngy m tng thng M Bill Clinton v th tng Anh Toni Blair cng chung cng b, th ti ang Hoa K v ln lch xut hin trong chng trnh Larry King Live 1 . V ch nghe tin tc vo bui sng hay vo cui ngy, ti khng hay bit vic cng b vo bui tra. Vy nn khi Larry Kinh phng vn ti ngh g v iu , ti khng nm c t no v iu m ng ta ni n. Mt cch no , ti khng lin h c s cng b ca mt thnh qu ln v khoa hc vi vic hai nh chnh tr cng tuyn b trc bo ch. Cuc phng vn tht ra c truyn dn trc tip qua mt v tinh khng lm cho s i thoi c d hn cht no. Nh vy l chnh Larry King trn truyn hnh trc tip bt thn bo tin ny cho ti.

bn tin cy lin quan n chng tc v s thng minh. T 1988 1992 ng gip National Institutes of Health thit lp n Gen Ngi. James D. Watson. Wikipedia. Truy cp 16/01/2010. < http://en.wikipedia.org/wiki/James_D._Watson >. Francis Harry Compton Crick OM FRS (1916 2004), l nh sinh hc phn t ngi Anh, nh nu cng vi Watson c cng pht hin cu trc Phn t AND v ot gii Nobel Y hc 1962. Ngoi ra, ng cn c bit n nhiu do vic s dng thut ng hc thuyt trung tm tng kt cc kin cho rng that thng tin di truyn vn chuyn trong cc t bo theo mt chiu t AND n ARN n protein. ng ng vai tr quan trng trong l thuyt sinh hc phn t lin quan n vic pht hin m di truyn. ng tng l GS nghin cu ti Hc Vin Nghin Cu Sinh Hc ti La Jolla, California. Francis Crick. Wikipedia. Truy cp 16/01/2010. <http://en.wikipedia.org/wiki/Francis_Crick>.
1

Larry King Live l mt chng trnh ni chuyn (talk show) truyn hnh ca Larry King trn knh thng tn CNN. Chng trnh ny ra i t 1985 l l chng trnh c nhin ngi xem nht (hn mt triu khn gi) trn knh CNN. Lary King Life. Wikipedia. Truy cp 16/01/2010. <http://en.wikipedia.org/wiki/Lary_King_Live>.

132

Tm quan trng su rng ca k cng khoa hc ng kinh ngc ny c cm nhn ngy cng mnh m. Ti c dp ni chuyn vi cc nh khoa hc trong lnh vc ny, c bit nh di truyn hc Eric Lander 1 ti MIT. ng ta dt ti i mt vng tham quan phng th nghim ca ng ti Vin Broad ca MIT v Harvard, ni m nhiu my mc ln mnh c dng c cc b gen ngi ang vn hnh, v biu din mt s giai on bao gm trong quy trnh c mt b gen. Ti mt trong cc hi ngh Tm thc v i sng, Eric gii thch b gen ngi bng cch so snh n vi kangyur 2 , mt tp hp cc kinh in c xem l c Pht truyn ging v c dch sang Tng ng, bao gm khong hn mt trm quyn mi quyn chng 300 trang. Quyn sch khng l v b gen c 23 chng, tc l 23 cp nhim sc th, v mi b gen (mt t mi ngi cha hay m) bao gm gia khong t 30000 ti 80000 gen. Mi chng nh vy c vit trn mt chui di DNA trong dng ca cc t c 3 ch ci [3 thnh phn nucleotide], m nhng ch ci c th l mt trong 4 k t A,C,G, v T tc l adenine, cytosine, guanine, v thymine c ni nhau trong tt c cc kiu t hp c th c. Eric ni rng, th tng tng trong thi k hng triu nm ca vic sao chp cun sch ny, mi ln trc v sau mt vi li lt vo, ch
1

Eric Steven Lander (1957 - ) Gio s sinh hc ti i hc MIT l thnh vin ca vin Whitehead v Broad ca MIT v ca Harvard. ng nghin cu v ng dng y hc ca gen. ng hin l ph t b trng Khoa hc v Cng ngh Hoa k. Eric Lander. Wikipedia. Truy cp 2010. <http://en.wikipedia.org/wiki/Eric_Lander>.

Thut ng Kangyur (bka gyur) ngha l "Nhng Dch Thut ca Li Pht Thuyt". Nhng bn dch ny rt c knh trng v sng bi trong nhiu th k ti Ty Tng, n c xem l ti liu quyn nng duy nht cha t tng Pht gio bi nhng lun s xuyn sut chu nh n , Trung Hoa, Trung v cc vng khc c vit ra t th k th 2 trc Cng nguyn cho n th k th 17. Kangyur. Wikipedia. Truy cp 2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/Kangyur> V xem thm. Search for Kangyur. The Tibetan & Hymalayan Library. <http://www.thlib.org/>.

133

nh l vic sao chp n bng tay trong hng trm nm cc sai st, cc li chnh t do sao chp v nhng thay th ca cc t vng nhp vo dng vn ca kangyur. Nhng sai st ny c th c duy tr trong ln sao chp sau m khi nhp cho nhng sao chp sai bit mi, v vn vn. Mt s trong s khc bit v chnh t c th khng gy ra h qu di cn trong vic c vn bn; mc d th, i khi xy ra li chnh t nghim trng m c th c cc hu qu kh lng. Tng t nh mt kinh in chun mc, mc d s thay i c th ch l mt li chnh t, nu gi s t mt ch tch cc thnh tiu cc, th c th c cc hiu qu di cn n ngha ca mt cu hay n vic c ca ton b kinh vn. Ti c bo rng cc iu ny l nhng s bin i ngu nhin trong chnh t cng l cc bin d xy ra mt cch t nhin trong qu trnh tin ha. Theo mt s nh khoa hc m ti c dp tip chuyn, th c mt tn s ng nht v vic pht sinh ca cc bin d gen di truyn, bt k bn cht ca chng nh th no, u lu li gi mc ngu nhin hon ton. D vy, mt khi cc bin d nh th xy ra, nguyn l chn lc t nhin s bo m rng, v tng th, nhng bin d hay thay i no xut ra c hi tt nht cho s sinh tn s c chn. Khi nh sinh hc Hoa K Ursula nhanh tr; Ursula Goodenough t ra mt khu hiu ti Hi ngh Mind and Life nm 2003 l "Bin d th hon ton ngu nhin, nhng s chn lc th kn chn cc k!" T mt ci nhn trit hc, kin cho rng nhng bin d vi bao hm tri rng nh th, xy ra mt cch t nhin th khng phc tp, nhng vic cho rng chng hon ton ngu nhin li lm ti khng tho mn. N li cu hi liu rng s ngu nhin ny mt cch ng nht phi c hiu nh l mt hot ng khch quan ca thc ti hay l c hiu nh l ch du ca mt loi nhn qu tim n no . Tri ngc vi khoa hc, trong Pht gio khng c lun bn trit hc c th no v cch thc m cc sinh th ny sinh t vt cht bt ng. Tht ra iu cng khng c nhn thc nh l mt ti trit hc nghim tc. Hm gn gi nht v vic ny sinh ca cc sinh th t 134

vt cht bt ng n gin l mt h qu ca nhn qu theo thi gian, bi tp hp nhng duyn ban u v v cc nh lut t nhin cai qun tt c cc gii ca s tn ti. Tuy nhin, trong Pht gio, li c nhn thc su sc hn v th thch ca vic gii thch v s pht sinh ca chng sinh hu tnh t mt c s ch yu v tri v gic. Khc nhau ca s lu tm ny ni ln mt tng phn th v gia Pht gio v khoa hc hin i, m c th phn no lin can n nhng d bit phc tp v lch s x hi, v vn ho nh hng n s pht trin ca c hai truyn thng truy cu. i vi khoa hc hin i, t nht l t quan im trit hc, dng nh ln ranh phn chia cc hn l gia vt cht bt ng v ngun s khai ca cc th sng, trong khi i vi Pht gio th phn chia cc hn ny li l gia vt v tri gic v s xut hin ca chng sinh hu tnh. Ta ngay c c th hi n l do c s khc nhau ca hai truyn thng ny. Mt l do c th khin cho khoa hc hin i ghi nhn s phn chia cc hn gia vt cht bt ng v cc th sng c lin quan n phng php lun c bn ca khoa hc. Tc l, ti mun ni n ch trng quy gim ng vai tr nh l mt tip cn c tnh phng php hc hn l quan im siu hnh hc. S tip cn c bn trong khoa hc ny l gii thch cc hin tng theo khun kh cc thnh t cu trc n gin hn ca chng. Lm th no mt s kin nh s sng li ny sinh t gii khng c s sng? Ti mt k hi ngh Life and Mind Dharamsala, nh sinh hc Luigi Luisi 1 , lm vic ti Zurich, ni vi ti v nghin cu ca nhm ng trong kh nng to thnh s sng trong phng th nghim. Trng hp nu l thuyt khoa hc hin thi v ngun gc ca s sng t dng cu hnh phc tp ca vt cht v
1

Luigi Luisi l GS sinh hc i hc ETH-Zrich (Eidgenssische Technische Hochschule Zrich -- ngha l Hc vin lin bang Thy S v cng ngh Zrich) t nm 1982 v ch nhim khoa ha ti . Lnh vc nghin cu chnh ca ng l ha i phn t (macromolecular chemistry) v sinh hc. ng nghin cu ch yu n cc ti v quan h gia cc i phn t v sinh hc. Professor Pier Luigi Luisi. Lifeboat Foundation Safeguarding Humanity. Truy cp 15/01/2010 <http://lifeboat.com/ex/bios.pier.luigi.luisi>.

135

sinh l ng, th khng c g ngn cn ta to ra s sng trong mt phng th nghim mt khi tt c cc iu kin c tha mn. 1 Pht gio miu t s phn nh cc hn khc hn ngha l gia hu tnh v v tnh bi v Pht gio ch yu lu tm n vic lm du s au kh v tm kim hnh phc. Trong Pht gio, s tin ha ca v tr v s xut hin ca chng sinh trong n tht ra, mi th trong tm nh hng ca cc khoa hc v s sng v vt l l h qu thuc v ni hm ca chn l u tin trong T Diu , m c Pht truyn ging trong ln thuyt php u tin. T Diu , pht biu rng trong th gii v thng th c s kh, kh c mt ngun gc, s dit ca kh c th xy ra, v c o php i n dit kh. Theo ti thy, th khoa hc thuc v ni hm ca chn l u tin trong n nghin cu cc c s vt cht ca s kh, n bao gm c ton b hnh nh ca mi trng vt l tc l "b cha" [thai tng gii] k c cc chng sinh hu tnh tc l "vt c cha" [chng sinh gii]. Trong th gii tinh thn th gii ca tm l, thc, phin no, v nghip th ta thy [ cp] trong chn l th nh, v ngun gc ca s kh. Chn l th ba v th t Dit Kh v o, mt cch h qu, nm ngoi ni hm ca s phn tch khoa hc trong cc chn l ny lin quan ch yu n iu m chng ta gi l trit hc v tn gio. S khc bit nn tng gia khoa hc v Pht hc - ty thuc ln ranh v ra gia hu tnh v v tnh hay gia cc th sng v vt cht bt ng c nhng phn ho quan trng, trong s c s khc nhau v cch thc m hai truyn thng truy cu ny i x vi thc. Vi sinh hc th thc l mt mc th cp, bi v n l mt c tnh ca mt b phn ca cc th sng hn l ton b s sng. Trong Pht gio, th
Mt kt qu nghin cu ngon mc c cng b bi Craig Venter Institute cm u bi nh sinh hc Craig Vneter trong thng 5 nm 2010 va qua. Nhm ny thnh cng trong vic tng hp b gen di truyn ca vi khun Mycoplasma mycoides. "Scientists create artificial life - synthetic DNA that can self-replicate. Io9. <http://io9.com/5543843/scientists-create-artificial-life+-synthetic-dna-that-can-self+replicate.> Truy cp 20 thng 06 2010
1

136

nh ngha ca "sng" l cc chng sinh hu tnh, thc l c tnh nguyn thy ca "s sng". Mt gi thit mc nh m i khi ti tm thy trong t tng Ty Phng l trong cu chuyn v s tin ho, th loi ngi c hng mt trng thi tn ti v song. Tnh v song ny thng c hiu trong khun kh ca mt loi "linh hn" hay " thc t ng", vn c cho l ch c con ngi chim hu. Nhiu ngi dng nh tha nhn ngm ba giai on trong s pht trin ca s sng: vt cht v sinh, cc sinh th, v nhn loi. Tim n sau quan im ny c th l mt kin cho rng loi ngi thuc v mt lp khc tch bit vi loi th v c cy. Ni mt cch nghim tc, iu ny khng phi l mt nhn thc khoa hc. Ngc li, nu ngi ta kim tra li lch s ca t tng trit hc Pht gio, th c mt nhn thc rng loi th th gn gi vi con ngi (trong hng c hai u l chng sinh hu tnh) hn l cy c. Nhn thc ny da trn tng rng, trong gc lu tm v kh nng tri gic th khng c s khc bit gia ngi v th. Ch nh con ngi chng ta mong mun thot khi au kh v tm n hnh phc, th loi th cng nh th. Tng t, ch nh con ngi chng ta c kh nng tri nghim au n v sung sng th loi th cng th. Ni theo cch trit l, t quan im Pht gio, nhn loi v th vt s hu iu m trong ting Tng gi l shepa, m c th c dch nm na l " thc" du c s khc nhau v mc phc tp. Pht gio khng cng nhn s hin din ca nhng g ta nh l "linh hn" ch c cho con ngi. T hng nhn v thc, s khc nhau gia loi ngi v loi th l mt vn v mc ch khng phi vn ca kiu loi. Trong cc kinh in Pht gio s khai c mt n v cu chuyn v s tin ha ca loi ngi, c thut li trong nhiu chi tit t cc vn chng Vi Diu Php sau ny. Cu chuyn c tri ra theo cung cch sau. V tr Pht gio bao gm ba gii [tam gii] ca s tn ti dc gii, sc gii, v v sc gii gii sau cng trong cc trng thi vi t 137

tin ho hn v s tn ti. Dc gii c trng bi kinh nghim v nhng tham mun v au n xc cm; y l gii m ngi v th sinh sng. Ngc li, sc gii th khng c nhng kinh nghim r rng ca au kh v trn ngp bi kinh nghim ca h lc mt cch c bn. Chng sinh trong gii ny s hu cc thn th hp thnh t nh sng [sc thn]. Cui cng, v sc gii hon ton siu vit trn tt c cc cm xc l tnh. S tn ti trong gii ny th c trn ngp bi trng thi lu di ca tnh lng hon ho, v cc chng sinh trong gii ny khng cn hin thn vt cht. H ch tn ti trong mc tinh thn phi vt cht. Cc chng sinh trong nhng trng thi cao ca dc gii v chng sinh trong c sc gii ln v sc gii c m t nh l cc chng sinh ch thin. Cng nn lu rng cc gii ny cng nm trong chn l th nht [ca T Diu ]. Cc trng thi thin ng ny m chng ta mong t ti li khng vnh hng nhng ngi ca cc gii c au kh v v thng ring ca h. Tin ho ca s sng nhn loi trn tri t c hiu trong khun kh s "suy gim" no t ch thin, tc l nhng ngi cn kit nghip tch cc ca mnh, nghip ny vn l nhn v duyn lu gi h trong cc gii cao ny. Khng c ti li ngun b ging trn; ch n gin do bn cht v thng ca s tn ti, cc nhn v qu gy ra cho mt chng sinh thay i trng thi, "cht i". Khi nhng chng sinh ny tri nghim s ging h ca mnh, v c sinh ra trn tri t, vn cn s hu nhiu du vt ca nhng thanh cao. Nhng ngi thuc giai k u tin ny c cho l c nhiu phm cht ta nh cc thnh thn. S c mt ca h c k l "t nhin sinh", h c hnh tng thu ht, thn th h pht ho quang, h c mt s nng lc siu hnh no nh l bay, v h sinh tn bng s nui dng t thin nh. H cng c cho l khng c nhiu chc nng phc v nh l c s ca s phn bit nhn dng nh l gii tnh, chng tc, v a v. Qua thi gian, con ngi bt u mt dn nhng phm cht ny. Khi dinh dng t thc phm vt cht, thn th h tiu th nhiu vt thc hn v do pht sinh s phn ho ln v cc hnh tng vt l. S 138

phn ho ny n lt khi to cc cm xc v s phn bit, c bit l th ght vi nhng ai c hin tng khc mnh v gn b vi nhng ai tng t mnh; kt qu l s ny sinh ca hng lot cc xc cm tiu cc th. Hn na, s ph thuc vo thc phm vt cht dn n nhu cu thi b cht cn b t thn th, v ti khng bit chc bng cch no vic lp lun tin hnh y iu cn thit ny dn n s ny sinh v cc c quan sinh dc c v ci trn thn th ngi. Cu chuyn tip tc vi mt gii thch chi tit v cc di truyn ca ton b mt dy cc hnh vi nhn tnh tiu cc, nh l st sinh, trm cp, v t dm. Trng tm ca gii thch v tin ha con ngi l l thuyt Vi Diu Php v bn dng sinh sn. Trong cch nhn ny, chng sinh hu tnh c th sinh ra dng (1) thai sinh [sinh t bo thai] nh l con ngi; (2) non sinh [sinh t trng] nh l cc loi chim v nhiu loi lng th; (3) thp sinh [sinh t ni m thp] nh l nhiu loi cn trng; (4) ho sinh [t nhin sinh] nh l ch thin trong sc gii v v sc gii. V vn phn ho ca s sng, Nguyt Xng biu l mt quan im chung trong Pht gio khi ngi vit: "T tm thc m th gii hu tnh khi ln, cng th, t tm thc m nhng cch sng a dng hnh thnh". Trong cc kinh in s khai c cho l do c Pht truyn li, ta tm thy cc tuyn thuyt tng t v cch thc m, mt cch rt ro, tm l to th ca ton b v tr. c nhng trng phi Pht gio dng cc tuyn thuyt theo ngha en v tip nhn mt dng trng cn ca ch trng duy tm m bi thc ti v th gii vt cht bn ngoi b bc b 1 . Nhng ni chung, hu ht cc nh t tng Pht gio c xu hng din dch cc tuyn thuyt nh th trong ngha m ta phi thu hiu ngun gc ca th gii, t nht l th gii cc loi hu tnh, thng qua vn hnh ca nghip.

c Dalai Lama m ch cc tng phi Duy thc.

139

Thuyt nghip l mt tn hiu quan trng trong t tng Pht gio nhng d b trnh by sai. Theo ngha en, karma ngha l "hnh vi" v chnh l cc hnh ng ch tm ca cc chng sinh. Nhng hnh vi nh th c th l t thn, khu [ming], hay ngay c cc tng hay cm xc tt c u c tc ng ln tinh thn ca mt c nhn, bt k l [hnh vi ] ngn nh th no. S ch tm c hu qu l cc hnh ng, m [cc hnh ng ] dn ti cc hu qu to duyn cho tm thc hng ti cc bn nng v xu hng chc chn, tt c iu ny li lm sinh khi cc ch tm v hnh vi xa hn. Ton b qu trnh c thy nh l ng nng t tip din khng c kt thc. Chui cc phn ng ca cc nguyn nhn v qu an nhau vn hnh khng ch ln c nhn m cng ln cc nhm v cc qun th x hi, khng ch trong mt i m xuyn sut nhiu kip sng. Khi dng thut ng nghip, ta c th ch n cc hnh vi c bit v c nhn cng nh ch n ton b nguyn l v nhn qu nh th. Trong Pht gio, nhn qu nghip ny c xem nh l mt qu trnh t nhin nn tng v khng c xem nh l mt loi c ch thnh thn no hay nh l mt vn hnh ca s phn c an by trc. Ring t nghip ca cc chng sinh ring l, mc cho l bit nghip hay cng nghip 1 , th s hon ton sai lm nu cho rng nghip ging nh mt thc th n nht siu vit no hnh ng nh l mt thng trong mt h thng hu thn hay nh l mt nh lut xc quyt m bi s sng ca con ngi l phn s. T ci nhn khoa hc, l thuyt nghip c th l mt gi nh siu hnh nhng iu [so ra] khng ln hn gi nh rng tt c s sng u l t vt cht v c ngun gc n thun t s tnh c 2 .

Bit nghip tc l nghip ch c ring vi mt c nhn; cn cng nghip tc l nghip c kh nng tng ng vi nhiu ngi.

Thc s, ban u Darwin c a thm mt gi thuyt cng dn dt cho s tin ha v c bit ch c trong gi hu tnh l chn lc tnh dc. Theo tc gi Matt Ridley ng trn bo National Geographic s thng 2 nm 2009, da trn cc kt qu quan st ng [Darwin] cho rng nhng sinh th ging ny s la chn i tng no

140

Nghip c th c xem nh l c ch kh d m qua n ng vai tr nguyn nhn trong tin ho ca loi hu tnh, ti thy mt s gii thch c trong cc truyn thng Kim Cng tha l hu ch, [cc gii thch ny] thng c tham kho bi cc tc gi hin i nh l Pht gio b truyn. Theo Mt in B Mt Tp Hi 1 , mt truyn thng c bn trong Kim Cng tha, th mc c bn nht, khng c s phn chia tuyt i no c th thc hin c gia tm thc v vt cht. Vt cht trong dng vi t nht ca n l prana 2 , [tc l] mt nng lc 1 c
"bt mt" nht giao phi v sinh sn. Gi thuyt ny thi gian u khng c cc nh chuyn mn theo ch thuyt Darwin ng h nhng gn y sau khi c cc nghin cu quan st th kin li c a s cc nh sinh hc hin i chp nhn. T bo a ra nhiu vin dn c th v cc gii thch khc nhau cho vic ny. Nh vy, nu qu trnh la chn nh trn l ng th r rng y l mt bng chng cho thy vai tr ca thc trong qu trnh chn lc. Nn, "s tnh c" do t bin khng phi l nguyn nhn duy nht cho vic tin ho ca loi hu tnh. Qua y, cc nh khoa hc hin i gin tip cng nhn cc qu trnh tm l [hay thc] c tc ng vo s tin ho ca gii hu tnh. "Modern Darwins". National Geographics. S thng 2. Phn 2. Trang 65-70. Ridley, Matt. 2009. B Mt Tp Hi (skt: Guhyasamja hay Tathgataguhyaka, tib.:gSang ba 'dus pa'i rgyud) c ngha l lun thuyt tng th ca cc b mt hay l b mt ca cc Nh Lai
1

l Mt in (b truyn) c nht v l thc hnh quan trng cho nhiu trng phi TyTng. N l mt trong 18 Mt in chnh ca phi Nyingma, l trng tm thc hnh ban u ca phi Sakya v c nh hng c bit ln phi Gelug. pra () theo gc ting Phn vi ngha thng thng c hiu l "th", l

mt trong nm c quan c quan sinh tn th (prana), ni (vac), thy (caksus), nghe (shrotra) v tng (manas) theo cc t tng V-. Prana. Wikipedia. Truy cp 2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/Prana>. Tuy nhin, Trong Mt Tng n c cc ngha c trng ty theo cp ca gio l. Guhyasamja ca Du-gi ti thng th Prana c gii thch nh l kh lc (wind) v ayama (sa. yma) nh l vic ko di [ca kh lc], trong , n c nh ngha l mt kh lc ko di s sng. Trong Kalachakra (cng thuc lp Du-gi Ti thng) th prana c gii thch nh l kh lc v ayama l vic ngng vn ng ca cc ngun kh lc cc kinh [mch] bn tri v bn phi cng nh l vic to nguyn nhn cho chng nhp vo kinh mch trung ng. Trong Mt in Hnh ng (Action Tantra) prana c gii thch nh l kh lc v ayama nh l cc nim , v c kt li nh l vic ngng truyn ra ngoi ca kh lc v nim v vic lin kt chng vo bn

141

bn ca s sng, th khng th tch ri vi thc. y l hai phng din khc nhau ca cng mt thc th bt kh phn. Prana l phng din lu chuyn, nng ng, v ni kt, trong khi thc l phng din tri gic v kh nng ca t duy qun chiu. Nn theo B Mt Tp Hi mt in, khi h thng v tr hnh thnh, th chng ta chng kin vn hnh ca thc ti thc v nng lc ny. V tnh bt kh phn ca thc v nng lc ny nn c mi tng quan su m gia cc thnh t bn trong thn th ta v cc thnh t t nhin trong th gii ngoi vi. Mi lin h vi t ny c th c nhn thc r bi nhng ai t ti mt mc gic ng tinh thn no hay bi nhng ai c mc nhn thc c tnh bn nng cao hn. Chng hn, nh t tng Ty Tng thuc th k th 15 l Taktsang Lotsawa 2 dn ra mt th nghim ln chnh ng ta v nhn thy mt mi tng hp hon ton gia tri nghim c nhn ca ng ta v nhng thay i xy ra mt cch t nhin trong nhp th ca mt ngi vi nhng iu c m t trong Mt in Thi Lun trong thi gian xy ra mt d kin trn tri nh l nht thc hay nguyt thc. Tht s, theo trit l Pht gio Kim Cng tha, th c mt nhn thc rng thn th ca chng ta tiu biu
trong. "From the Yoga of Tibet -- the Great Exposition of Secret Mantra". Ch gii 105. Trang 261. Tsongkhapa. Allen & Unwin. 1981. ISBN 8120803744.
1

Ch nguyn bn l "energy" cng c th dch l nng lng. Tuy nhin, y c th khi nim ny khng hon ton trng hp vi khi nim nng lng m chng ta thng hiu trong khoa vt l nn phn bit khi nim ny trong Pht hc, chng ti tm dch l "nng lc".

Taktsang Lotsawa Sherab Rinchen (1945-??) l mt i s ln ca Phi Sakya (Tt-ca) ngi son tho nhiu gio php quan trng bao gm cc nhn nh v nhiu h thng tn ch trit hc khc nhau. Tn ca ngi khi cn nh l Knchok Kyap, sau khi nhn l xut gia th ngi mi c t tn Sherab Rinchen. Ngi c truyn th tt c cc gio php Sakya bi nhiu i s bao gm c gio php Lamrim (gio php t gic ng theo trnh t), gio php Thi Lun v nhiu gio php khc. Ngoi vic tu tp ngi cn l mt dch gi. Taktsang Lotsawa Sherab Rinchen. Rigpa Shedra. Truy cp 15/01/2010 <http://www.rigpawiki.org/index.php?title=Taktsang_Lotsawa_Sherab_Rinchen>

142

cho cc hnh nh v tr vi m ca th gii v tr v m to ln hn 1 . T tm nhn ny, mt in Thi Lun t nhiu tm huyt nghin cu cc thin th v chuyn ng ca chng; tht ra, c mt h thng tinh vi v thin vn hc trong cc kinh in ny. V khng tm thy v tr quan Vi Diu Php c sc thuyt phc, ti cha bao gi tin vo s gii thch ca Vi Diu Php v qu trnh tin ho nhn loi nh l "s thoi ho" tim bin. Mt trong nhng chuyn thn thoi ca Ty Tng v s sng th k cch thc m ngi Tng tin ha t vic giao hp ca mt con kh v mt n yu tinh hung d, v ng nhin ti cng khng b thuyt phc bi n. Nhn chung, ti ngh thuyt tin ha Darwin, cng thm vo vi cc thu sut ca di truyn hc hin i th t nht cho chng ta c mt gii thch cht ch mch lc v tin ho ca s sng con ngi trn tri t. ng thi, ti tin rng nghip c th ng vai tr trung tm cho s hiu bit v ngun gc ca iu m Pht gio gi l "hu tnh", thng qua cht liu ca nng lc v thc. Bt chp thnh cng v bn tng thut ca Darwin, ti vn khng tin rng tt c cc yu t ca cu chuyn c t ng ch. m u, mc d thuyt Darwin c a ra mt gii thch mch lc v s pht trin ca s sng trn hnh tinh v nhiu nguyn l bn di s pht trin ny, nh l chn lc t nhin, nhng ti vn khng b thuyt phc rng iu tr li cho cu hi nn tng v ngun gc s sng. Ti thu thp c rng, ngay chnh t thn Darwin khng nhn thy iu ny nh l mt vn . Xa hn na, c xy ra mt s lng vng trong quan nim v "sinh tn ca [sinh vt] thch ng nht". L thuyt chn lc t nhin bo lu rng: t cc bin d ngu nhin xy ra trong gen
Ta c thm th xem xt iu ny vi nguyn l "v nhn" nhc n trong ch thch trc. Nguyn l ny khin c th so snh vi chiu hng nhn nhn s vic ca Thi Lun. Nguyn l V nhn cho rng cc thng s ca v tr phi ph hp cho php v tr v s sng c sinh ra bi n tn ti. ("Design and the Anthropic Principle". Reason to Beleive. 2008. Ross, Huge. Cp nht 12/02./09. <http://www.reasons.org/resources/apologetics/design.shtml>).
1

143

ca cc loi sn c, nhng loi no xut c c hi ln nht cho s sinh tn th dng nh thnh cng nhiu nht. D sao, cch duy nht c th kim nghim li gi thuyt ny l quan st cc tnh nng ca cc loi bin d ang sinh tn. Nh vy trong mt ngha, ta n gin ni rng: "V nhng bin d di truyn ny ang sinh tn, nn chng l nhng sinh vt c c hi ln nht cho s sinh tn". T cch nhn ca Pht gio, kin cho rng cc bin d ny n thun l cc d kin ngu nhin th khng tho mn cho mt l thuyt nhm gii thch ngun gc ca s sng. Karl Popper c ln tn thnh vi iu , i vi tng ca ng ta th, thuyt tin ho Darwin khng h v cng khng th gii thch ngun gc ca s sng trn tri t. Theo ng, th thuyt tin ha khng l mt hc thuyt khoa hc kim nghim c m ng hn l mt thuyt siu hnh ch li nhiu cho vic dn dt nghin cu khoa hc xa hn. Hn na, thuyt Darwin trong khi cng nhn s khc bit thit yu gia vt cht v sinh v cc th sng, th li tht bi tip nhn nhng khc bit v phm cht tng xng gia cc sinh th nh l cy c mt pha v cc loi vt hu tnh pha bn kia. Mt vn v thc chng trong s tp trung ca ch trng Darwin vo tnh u tranh sinh tn ca cc c th c nh ngha trong khun kh tranh u cho s thng li v mt ti truyn ging ca c th l lm th no gii thch tnh v tha, d l trong ngha ca ng x hp qun chng hn nh vic chia s chung thc phm hoc gii php cho xung t gia cc th vt nh l loi vn hay l trong cc hnh vi t hy sinh. C nhiu th d khng ch xy ra trong nhn loi m c trong cc loi khc v chuyn cc c th t t mnh vo vng nguy him cu cho cc sinh th khc. Chng hn, mt con ong mt s chch bo v t ca n khi nhng k tn cng, ngay c hnh vi chch lm n b mng; hay mt loi chim ha mi -rp chu ri ro cho s an ton ca chnh n cnh bo phn cn li ca n v mt s tn cng.

144

L thuyt hu Darwin tm cch gii thch nhng hin tng nh th bng lun c cho rng c nhng tnh hung m trong cc ng x v tha, bao gm s t hy sinh, s nng cao cc c hi c nhn ca vic chuyn cc gen di truyn ca chng vo cho cc th h tng lai. D th, ti khng ngh lun im ny p dng c cho cc thc trng, m ti c k l s v tha c tin hnh xuyn cho gia cc loi. Th d, ngi ta c th cho rng nhng con chim ch nui nng v chm bn cc chim cuckoo non b b trong t ca chng, mc d mt s gii thch chuyn ny mt cch ring r trong khun kh li ch ca tnh ch k nhn c bi cc chim cockoo. Hn na, cho rng loi v tha ny khng phi lun lun xut hin dng t nguyn mt s sinh th dng nh c lp trnh hnh ng theo mt cch thc t hy sinh c bn l sinh hc hin i s nhn s v tha nh l mt bn nng v c sai khin bi cc gen di truyn. Tt c vn tr nn phc tp hn nu tnh n cu hi v xc cm ca con ngi, c bit trong nhiu trng hp c th v s v tha trong x hi con ngi. Mt s nh Darwin hc gio iu hn cho rng chn lc t nhin v sinh tn ca [c th] thch nghi nht phi c hiu cp ca di truyn c th. y, ta thy mt s quy gim ca lng tin siu hnh mnh m vo nguyn l t k hm rng bng cch no cc gen di truyn c th ng x trong mt cch ch k. Ti khng bit l c bao nhiu khoa hc gia ngy nay cn gi cc quan im trng cn nh th. Vi lp trng , th m hnh sinh hc hin i khng cho php kh nng c mt hnh ng v tha tht s. Ti mt hi ngh Mind and Life Dharamsala, nh s hc v khoa hc t Harvard, Anne Harrington 1 , thc hin mt biu din ng nh v cch thc v mt m rng no v l do ti sao nghin cu khoa hc v ng x ca con ngi cho n nay vn tht bi pht trin mt
1

Anne Harrington l n gio s, trng khoa ca khoa lch s ca khoa hc ti i hc Harvard t 1985. Anne Harrington. Harvard University (WEB). Truy cp 15/01/2010. <http://www.fas.harvard.edu/~hsdept/bios/harrington.html>.

145

hiu bit c h thng bt k no v xc cm mnh m ca lng t bi. t nht trong tm l hc hin i, th tnh ra c mt n lc rt ln nghin cu v cc xc cm tiu cc nh l gy hn, sn hn, v s hi, so vi s kim nghim mt cch tng i t c tin hnh ln cc xc cm tch cc hn nh l t bi v v tha. S ch trng ny c th ny sinh v ng c cn bn trong tm l hc hin i l cc loi bnh l hc ngi nhm vo cc mc tiu iu tr. D sao, ti cm thy khng th chp nhn vic loi tr tnh v tha ra trn nn tng cc hnh vi v ng [v l n] khng thch hp vi hiu bit sinh hc hin i hay mt cch n gin ch ti xc nh [tnh v tha] li nh l cc biu hin v quyn li t ng ca cc ging loi. Thi ny th i ngc li vi chnh tinh thn truy cu khoa hc. Ni khc i iu ging nh l th c chnh hnh chn ca mt ngi cho va vi i giy. Ti cm thy s bt lc hay c tnh lng trnh hon ton vic xc tin vn v tnh v tha c l l mt hn ch quan trng nht ca thuyt tin ha Darwin, t nht l t phin bn ph bin ca thuyt . Th gii t nhin c ngha nh l ngun ca thuyt tin ha, ch nh khi ta quan st s cnh tranh gia cc loi cng nh l ni bn trong mt chng loi v s sinh tn. Ta quan st thy cc mc su sc ca tnh hp qun (trong mt cch khng nht thit cn n vic thc v thut ng). Tng t, nh khi ta quan st thy cc hnh vi gy hn trong loi th vt v loi ngi, th ta cng quan st thy cc hnh vi v tha v t bi. Ti sao sinh hc hin i ch chp nhn tnh cnh tranh lm nguyn l vn hnh nn tng [cho s tin ha] v ch c tnh gy hn l tnh nng nn tng cho cc th sng? Ti sao n bc b tnh hp qun nh l mt nguyn l vn hnh, v cng nh l ti sao n khng xem v tha v t bi nh l cc tnh nng cho s pht trin ca cc th sng? Ti cho rng ni hm ca ton b khi nim v bn cht v s tn ti ca con ngi trong khoa hc ph thuc vo khi nim ca ngnh khoa hc m ta ang theo ui l nh th no. Vi ti iu ny khng phi l vn khoa hc m ng hn l mt vn thuc v lng tin trit 146

l. Mt nh duy vt trng cn c th mong mun h tr lun im cho rng thuyt tin ha gii thch tt c cc phng din ca s sng con ngi, k c kinh nghim v o c v tn gio, trong khi nhng ngi khc c th nhn thc khoa hc nh l vic m rng thm ni dung ang b gii hn trong hiu bit v bn cht s tn ti ca con ngi. Khoa hc c th khng bao gi k ni cho ta mt cu chuyn y v s tn ti ca con ngi, hay ngay c vn tr li cho cu hi v ngun gc ca s sng. iu ny khng c ngha l ph nhn rng khoa hc ang v s c nhiu iu ni v ngun gc ca s phn ha phong ph ca cc dng sng. D sao, ti tin rng nh l mt qun th x hi, chng ta phi tip nhn mt mc nhn vn hng v cc gii hn ca tri thc khoa hc v chnh chng ta v v th gii m ta ang sng. Lch s ca th k 20 vi lng tin ph bin vo ch thuyt Darwin v nhiu hu qu khng khip ca vic c gng p dng thuyt u sinh 1 l mt h qu ca n [tc l ca thuyt Darwin] nu c c bi hc g cho chng ta, th l con ngi chng ta c xu hng him nguy chuyn quan im m chng ta cu trc v chnh mnh thnh nhng tin tri t hon thnh. tng v "s sinh tn ca [k] thch nghi nht" b lm dng bin minh, v trong mt s trng hp, lun c cho lng tham qu mc ca con ngi v ch ngha c nhn v loi b cc mu hnh o c c lin h n nhng ngi ng loi trong mt tinh thn t i hn. Do vy, bt k cc quan nim khoa hc ca chng ta cho rng khoa hc ngy nay chim mt v tr quan trng trong x hi con ngi, th iu ti quan trng cho nhng ai trong chuyn ngnh l nhm thy c quyn nng v nhn thc c trch nhim
1

Ch thuyt u sinh l mt l tng o c, chnh tr, khoa hc v phong tro t nh cao trong na u th k 20 v b bi bc rng ri sau th chin th 2. Phong tro ny cao cc quan im gi khoa hc v tnh thun chng v chng tc ti cao. Trong , c ch trng s dng "chn lc nhn to" thay v "chn lc t nhin", tc l con ngi c th ch ng chn lc chnh mnh d ko nhanh s tin ha v ngi ng h tng ny mnh m nht chnh l Adolf Hitler (1889-1945), nhn vt ch cht gy ra th chin th 2. "Eugenics". Wikipedia. Cp nht 17/02/2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/Eugenics>.

147

ca mnh. Khoa hc phi hnh ng hiu chnh nhng quan nim sai lm v nhng lm dng v cc tng ph bin ca chnh khoa hc m c th n cha hu qu thm khc cho th gii v cho nhn loi ni chung. Bt k gii thch v ngun gc ca s sng ca cc nh ch trng Darwin c sc thuyt phc n u, th trong vai tr mt Pht t, ti vn tm thy thuyt cn c mt lnh vc ti quan trng cha c kim nghim. l ngun gc ca sinh th hu tnh s tin ha ca cc thc th thc c kh nng tri nghim au n v sung sng. Sau rt, t ci nhn Pht gio, s truy lng ca con ngi cho tri thc v hiu bit v s tn ti bt ngun t nim cm hng su xa tm kim hnh phc v vt qua kh au. Chng no cha c c mt hiu bit kh tn v bn cht v ngun gc ca thc, th cu chuyn v ngun gc ca s sng v v tr s cha hon tt.

148

Chng 6: Cu hi v thc

Vui mng khi gp ngi yu thch, au bun khi mt mt bn thn, tnh phong ph ca mt gic m m nt, nim an lc khi do chi qua mnh vn trong nhng ngy xun, s tp trung hon ton trong mt trng thi thin nh su nhng vic ny hay vic n nh th lp thnh mt thc t kinh nghim ca ta v thc. Bt k ni dung ra sao t nhng kinh nghim ny, khng ai nghi ng g v thc ti ca chng trong tm thc ng n ca ngi y. Mt tri ngim bt k ca thc t thng thng nht cho n cao su nht u c mt mi tng quan cht ch, v cng lc nh th, c mt cp ring t cao, ngha l n lun lun hin hu t mt quan im c th. Kinh nghim ca thc th hon ton ch quan. iu nghch l l, mc d vi mt thc ti khng th ng vc ny v ch quan ca chng ta v trong nhiu ngn nm kim nghim v trit l, th vn c kh t nht tr v vic xc nh xem thc l g; Khoa hc, vi phng php ngi xng h th ba 1 tc l quan st khch quan t bn ngoi to c mt t tin b n tng trong vic hiu bit v iu ny. D vy c mt cng nhn ngy cng ln rng vic nghin cu v thc s tr thnh mt lnh vc hng th nht ca kho st khoa hc. ng thi cng c mt s tha nhn ngy cng nhiu l khoa hin i cha
1

y cc phng phng php quan st, th nghim, m t v l thuyt khoa hc u tch ch th (tc l ngi tin hnh cc quan st th nghim, m t, v l thuyt ha) ra khi cc i tng ang c nghin cu tc l tch ri khi ngi xng h th nht (ti, chng ti, ). ng thi cc i tng nghin cu ny cng khng trc tip tng tc hay lin lc vi ch th nghin cu (m ch qua cc trang c o lng chnh xc) tc l tch khi c ngi xng h th hai (anh, cc anh, ). Nh vy cc phng php nghin cu khoa hc ch thun ng trong v th ca ngi xng h th ba (n, chng n, )

149

hon ton lm ch phng php tin b kho st cc hin tng 1 v thc. iu ny khng c ngha rng cha h c cc trit thuyt v b mn ny cng nh khng c ngha rng cha h c cc n lc nhm "gii thch" thc trong cc khi nim ca nhng mu hnh c tnh vt cht. Mt quan im cc oan l ch ngha ng x 2 , tm cch nh ngha thc trong ni dung ca ngn ng v ng x bn ngoi; do quy gim cc hin tng tinh thn vo trong hnh vi thn th v li ni. Quan im cc oan khc c bit nh l ch trng nh nguyn Cartesian 3 l l tng cho rng th gii bao gm hai phm tr tht cht
1

Cc hin tng nh s c c Dalai Lama ging gii r hn sau ny bao gm c cc hin tng vt cht, tm thc v c cc hin tng khng thuc vt cht ln tm thc m l cc th cu hp tru tng. Trong pht gio, mt hin tng bt k thng c gi l mt php v tp hp tt c cc php lp thnh php gii.

Ch ngha ng x l mn trit hc v tm l c c s trn xut cho rng tt c mi th m cc sinh th lm bao gm hnh vi, suy ngh v cm xc c th v nn c xem l cc ng x. Trng phi tm l ny bo lu rng cc ng x nh th c th c m t mt cch khoa hc m khng cn n cc s kin sinh l bn trong hay n cc cu trc gi nh nh l tm thc. Ch trng ng x bao gm lp trng cho rng tt c l thuyt nn c cc mi quan h quan st nhng s khng c s khc nhau trit hc no gia cc tin trnh c th quan st chung c (nh l cc hnh vi) v cc tin trnh c th quan st c mt cc ring t (nh l suy ngh v cm xc). Behaviorism. Wikipedia. Truy cp 19/01/2010. <http://en.wikipedia.org/wiki/Behaviorism>. Trong trit hc v tm thc, ch trng nh nguyn l h thng quan im v quan h gia tm thc v vt cht, vi khi im cho rng cc hin tng tinh thn trn mt phng din no l phi vt cht. tng tmthn nh nguyn bt ngun t rt lu i. Phin bn ch trng nh nguyn ni ting nht do Ren Descartes (1641) xut rng tm thc l mt vt liu phi vt cht. ng l ngi a ra s phn bit gia thc v no b. Dualism. Wikipedia. Truy cp 19/01/2010 <http://en.wikipedia.org/wiki/Dualism>
3

150

v c lp l vt cht, c c t bi cc phm cht nh l tnh gin n v thc c nh ngha qua ni hm ca cht liu phi vt cht, nh l tinh thn. Gia hai cc oan ny mi dng l thuyt c xut, t ch trng chc nng (vn c gng nh ngha thc trong khun kh ca cc tng quan thn kinh). Hu ht cc l thuyt ny tm hiu thc qua cc gi tr ca cc phng din ca th gii vt cht. Nhng ta ngh sao v vic t quan st trc tip vo thc? Cc c trng ca n l g v n vn hnh nh th no? Phi chng tt c vt th sng (gm cc loi thc vt cng nh cc loi ng vt) u chia s chung loi thc ny? Phi chng s sinh tn ca thc ch c khi ta nhn bit s hin din ca thc, cho nn chng hn trong gic ng khng mng m th thc c th c coi nh l tim tng hay ngay c b trit tiu? C phi thc c to thnh t chui nhng thi im ca s dao ng tinh thn, hay l n lin tc nhng thay i mt cch lin tip? C phi thc l mt cp no ca vt cht? Phi chng thc lun lun cn mt i tng s vt m c n thc n? Quan h ca n vi tim thc l g khng phi ch tnh n cc s kin in ha v thc ca no b m c s phc hp hn v c l bao gm c nhng thm mun, nhng k c, v nhng c tnh tim thc? Vi bn cht vn ch quan cao ca tri nghim v thc th liu c bao gi mt hiu bit khoa hc vi mt gi tr tnh bng s khch quan, ngi xng h th ba kh d t ti khng? Cu hi v thc thu ht nhiu ch trong lch s lu di ca t tng trit hc Pht gio. Vi Pht gio, mi quan tm c bn ca n v cc vn ca o c, ca tm linh, ca vic vt qua kh au, v ca vic thu hiu v thc m c xc nh nh l c tnh ca gii hu tnh 1 th c tm quan trng to tt. Theo cc kinh in s khai, c
1

Gii hu tnh y c hiu nh l nhng sinh th c kh nng nhn thc v th cm nh cc ng vt. Cc th sng ny do , cm th c s au kh. Khi nim ny nhm phn bit vi cc sinh th khng c cm xc v nhn thc nh cc loi cy c.

151

Pht thy c thc gi mt vai tr ch cht trong vic xc nh din tin hnh phc v au kh ca con ngi. Chng hn, mt gio php ni ting ca c Pht c bit n l Kinh Php C m u vi li ging rng tm l nn tng v bao trm mi th 1 . Trc khi tip tc, cn nhn thc tm quan trng v cc vn ny sinh bi vic s dng ngn ng ca chng ta trong khi m t kinh nghim ch quan. Mc d vi s ph dng ca tri nghim v thc, cc ngn ng m qua ta biu th nhng kinh nghim ch quan li c cc gc r trong vn ha, lch s, v cc nn tng ngn ng tht s khc nhau xa. Cc nn tng phn ha ny biu th cc c cu nhn thc khc nhau s biu t khi nim, cc thi quen ngn ng, hoc di sn tinh thn v trit l. Chng hn, trong cc ngn ng Ty-u ngi ta cp consciousness, the mind, metal phenomena, v awareness 2 . Tng t, trong ng cnh ca trit l Pht gio v tm

Cu m u ca kinh Php C Phm s 1 (Song Yu) l nh sau: dn u cc php, lm ch, to; Nu vi nhim, Ni ln hay hnh ng, Kh no bc theo sau, Nh xe, chn vt ko dn u cc php, lm ch, to, Nu vi thanh tnh, Ni ln hay hnh ng, An lc bc theo sau, Nh bng, khng ri hnh". Kinh Php C. Kinh Tiu B Tp 1. Thch Minh Chu dch. Pht Lch 2543 1999. Truy cp 19/01/2010. <http://www.thuvienhoasen.org/kinhtieubo1-02phapcu-01.htm> Trong on ny v cc phn thuyt ging v thut ng Pht hc v sau, gi cho chnh xc tng ca tc gi, ngi dch s gi nguyn cc thut ng ting Anh v ch ghi ch li ngha ca cc t vng :
2

152

thc, ngi ta cp lo (budhi trong Sankrit), shepa (jna), v rigpa (vidya) tt c u c th c chuyn dch mt cch th thin thnh s nhn bit hay l thng tu trong ngha rng nht ca thut ng ny. Cc trit gia Pht gio cng ni n sem (citta 1 trong Phn ng), tc l mind trong Anh ng; namshe (vijna trong Phn ng), tc l
Ch consciousness thng c dch sang vit ng l thc, nhn thc, hay thc. Ch the mind thng c dch l tm, tm thc hay tm hn (trong dng xc nh). Ch metal Phenomena thng c dch l cc hin tng tinh thn hay cc yu t tinh thn. Ch awareness thng c dch l nhn bit, hay bit.

Citta c ch sang Vit ng l tm, tm thc, thc hay trong tm l hc Pht gio i khi c dch l tm vng tc l cc trng thi tinh thn (hay trng thi tm thc) c bn. Ty theo trng phi Pht gio s c nhng nh ngha v tm vng khc nhau; thng thng nht, ngi ta nh ngha 6 loi tm vng c phn chia da trn cch m tm thc khi ln bao gm nhn thc (ng vi mt), nh thc (ng vi tai), t thc (ng vi mi), thit thc (ng vi li), thn thc (ng vi th cm thn th quan trng nht l da), v thc (trng thi tm khng da vo cc gic quan ny sinh) . i vi trng phi Duy thc th tm vng c cng thm hai thc na l mt na thc v tng thc (hay a-li-da-thc) Citta. Wikipedia. Truy cp 2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/Citta>. Phi Trung qun chia cc trng thi ca tm lm 3 lp: 1. Lp cc trng thi tm cc vi t (hay tm ti hu, tm quang minh) ch bao gm cc trng thi hon ton tinh khit c c tnh sng t v thy bit. Cc trng thi ny cng theo lut duyn khi sinh dit lin tc nhng khng c cc nh hng ca cc yu t bn ngoi t thn v cc i tng. 2. Lp th ng cc trng thi ca tm khi kt hp vi cc chc nng ca cc c quan th cm nh mt, tai, mi, li, hnh thnh cc thc. Mi trng nh th i hi c s tc ng ca cc c quan th cm, ng thi c mt trng thi ca tm nh th, cn phi c cc i tng (ca c quan th cm). 3. Lp ch ng cc trng thi ca tm l cc trng thi c m t bao gm cc tm s. Mt im khc bit l lp ny c chu tc ng ca nghip.

153

consciousness v yi (manas in Sankrit), tc l mentality [tinh thn] hay mental state [trng thi tinh thn] 1 . T vng namshe trong Tng ng, hay ch tng ng trong Phn ng l vijna, thng c dch nh l consciousness, th li c mt ni hm s dng rng hn thut ng [consciousness] ny trong ting Anh v n khng ch bao hm ton b cc dng tri nghim thc m bao hm c nhng lc lng m c th c cng nhn nh l mt b phn ca ci m theo cc l thuyt tm l hc v phn tm hc gi l tim thc. Hn th na, ch Tng ng dng cho mind, tc l ch sem (Phn ng citta) li bao gm khng nhng thc gii m c cm xc gii. Chng ta c th ni v cc hin tng v thc m khng b qu bi ri, nhng ta cn lu v cc gii hn ca nhng t vng ngn ng hc tng ng. Vn v vic m t cc tri nghim ch quan ca thc d nhin tht phc tp. Tht l mo him nu ta ch quan ha cc kinh nghim ni tm ct li m li loi tr s hin din cn thit ca ngi tri nghim. Chng ta khng th ct b chnh mnh trong phng trnh ny. Khng m t khoa hc no v cc c ch thn kinh ca vic phn bit mu sc li c th lm cho ngi ta hiu bit c cm gic l g nh khi nhn thc mu chng hn. Chng ta c mt trng hp v song ca s truy cu: i tng ca nghin cu l tr tu, n li c kim nghim bi tr tu v cht liu chnh m bi s nghin cu c tin hnh cng l tr tu. Cu hi y l liu rng cc vn t ra bi tnh trng ny cho mt cuc nghin cu khoa hc v thc l kh thi hay khng c phi nhng vn h hi n ni phi nm ra mt ng vc nghim tc ln tnh hiu lc ca cng cuc truy cu ny.
1

Xin lu thm: Ch manas trong trng hp ny khng c ngha nh l mt thc m thng c phin m trong Duy Thc tng l Mt-na thc. Ch manas y theo mt ngha chung trong Phn ng, nh cch gii thch ca c Dalai Lama l trng thi tm l hay trng thi tinh thn. Manas cn c hiu l thc khi ng ngoi ng cnh ca Duy Thc.

154

Mc d chng ta c xu hng lin h n th gii tr tu xem n nh l ng th tc l mt thc th m cht g n nht c gi l ci tm khi thm d su hn, th ta v l ra rng cc tip cn ny qu n gin ha. Vi kinh nghim ca ta, thc c to thnh t v s cc trng thi tinh thn khc nhau nhiu v thng l rt mnh m. Mt mt, c nhiu trng thi nhn thc r rt nh lng tin, tr nh, nhn bit, v ch ; v mt khc l cc trng thi xc cm nh cm ng n mt s vic khc. Thm vo , c v cn c mt lp cc trng thi tinh thn m chc nng ch yu l cc nhn t thc y cho chng ta hnh ng. Cc nhn t ny bao gm tc 1 , nh, ham mun, s hi v sn hn. Ngay c ni trong cc trng thi nhn thc, chng ta cn c th miu t s phn bit gia cc nhn thc c tnh th cm 2 nh l nhn thc c mi quan h trc tip no vi cc i tng c nhn thc; v loi nhn thc l cc tin trnh suy tng khi nim 3 , nh l s tng tng hay s gi nh li nhng xy ra vi mt i tng chn trc. Nhng tin trnh trong v sau ca cu trn th khng i hi s c mt trc tip ca i tng, m cng khng ph thuc vo vai tr ch ng ca cc gic quan. Trong trit hc Pht gio v tm, chng ta tm thy cc lun m v nhiu loi hin tng tinh thn (cc thc) cng vi cc c im phn bit ca chng. Th nht, c su loi sau y: nhn thc, nh thc, t

Ch kh nng ca thc la chn, quyt nh, v nh thc hin iu g .

T nay v sau t th cm (hay cm th) s c dng ch cc cm gic hay cc cm xc khi ln t cc gic quan. Cn thut ng cm xc, hay xc cm s c dng ch cc mc rng hn bao gm thm cc xc ng, cc cm tnh hay cm gic lp tc.
3

Thut ng pht gio thng gi tin trnh ny l tin trnh nh danh.

155

thc, thit thc, thn thc, v thc 1 . Nm thc u l cc kinh nghim c tnh th cm, trong khi thc sau cht bao gm mt dy rng cc trng thi tinh thn t tr nh, mong mun, v tc cho n tng tng. Cc trng thi tm thc ph thuc vo nm cm th th hon ton ty thuc vo cc c quan cm gic m c bit l th cht trong khi cc trng thi tinh thn [thuc v thc] li hng c mt s c lp hn nhiu so vi cc c s th cht. Mt b phn ca trng phi Duy Thc 2 khng nh thm hai loi thc to thnh tm thc. Nhng ngi trnh by quan im ny tranh lun rng ngay c nhn thc tinh thn th cng qu chng vnh v ty thuc vo yu t hp nht su sc m chng ta nhn thy c trong kinh nghim ch quan ln trong ngha v tnh t ng ca chng ta. H cho rng bn di tt c cc trng thi tinh thn tng thuc, dao ng th phi c mt tm thc c s 3 lu gi s nguyn vn v tng tc xuyn sut thi gian sng ca mt c nhn. H lun rng iu ny phi c hiu mt cc chnh xc nh l thc nn tng, c s cho tt c cc hin tng tinh thn. Bt kh phn ly vi thc nn tng ny l tng su nng Ti l, l mt tng m Duy Thc xem nh l mt dng bn nng ca thc. Trung Qun, trng phi c quan im c cng nhn rng ri bi nhiu tng giaTy Tng, bao gm c ti, tiu biu cho nh cao ca tng trit hc Pht gio, ph nhn kiu cch ny v cho rng ton b ph phn b ca thc th cha ni trong kiu cch su thc. c
1

Nhn thc, nh thc, t thc, thit thc, thn thc, v thc ln lt l cc nhn thc hay cm gic thuc v hay c c t mt, tai, mi, li, thn v .

Khi c dch di dng phin m th Duy Thc tng cn c gi l Dugi hnh tng (Yogacara). Thut ng Duy Thc hc gi l tng thc hay A-li-da thc (layavijna)

156

bit Trung Qun khng va lng hm y tnh bn cht ca thc nn tng nh c nh ra trong h thng tm thc. Cu hi l iu g xc nh s phn ha ca cc hin tng ny nh l mt h ca cc tri nhim, m ta gi l tinh thn? Ti cn nh r bi hc u tin v tri thc hc 1 khi cn b, ti thuc lng bi chm ngn tinh thn c nh ngha l s sng sut v nhn bit. Nhng nm sau , ti nhn ra vn trit l phc tp n sau nh thc n gin ny. Ngy nay ti mm ci khi thy mt ch tiu chn tui tng mt cch rt thn nhin nh ngha v thc ny nh l mt phn chnh ca gio dc tn gio Ty Tng trn snh ng tranh lun. Hai chc nng chnh sng sut, hay t tng v nhn bit hay kin tng l c trng cho tinh thn theo trit l Pht gio Ty Tng. T tng y l kh nng ca cc trng thi tinh thn khm ph hay qun chiu. Nhn bit, ngc li, l c s ca cc trng thi tinh thn nhm nhn thc hay nm bt iu g xy ra. Cc hin tng c hai phm tnh ny c xem l tinh thn. Nhng chc nng ny tht kh khi nim ha, nhm ng ph vi cc hin tng c tnh ch quan v ni tm hn l vi cc i tng vt cht vn kh d o c c bi cc khi nim v khng thi gian. C l v cc kh khn ny tc l cc gii hn ca ngn ng trong khi ng ph vi tnh ch quan
Tri thc hc hay cn c dch l bn th hc (epistemology hay theory of knowledge) l phn nhnh ca trit hc nghin cu v bn cht v phm vi ca tri thc v lng tin c minh chng. N nhm tr li cc cu hi: 1. Tri thc l g? Cc iu kin cn v ca tri kin 2. Ngun gc, cu trc v gii hn ca tri kin 3. Lm th no chng minh cho cc lng tin c bin minh 4. Cc vn hnh thnh v ph dng ca tri thc Hu ht cc quan im tp trung vo vic phn tch bn cht ca tri kin v cch m n lin h n cc khi nim nh l chn l, lng tin, v nh gi epistemology. Stanford Encyclopedia of Phyloshophy. Truy cp 24/11/2009. <http://plato.stanford.edu/entries/epistemology/> Epistemology. Wikipedia. Truy cp 24/11/2009 <http://en.wikipedia.org/wiki/Epistemology>.
1

157

m nhiu kinh lun s khai Pht gio gii thch bn cht ca thc trong cc ngn t n d nh l nh sng hay mt dng sng lu chuyn. Chc nng chnh ca nh sng l ta sng, nn ta ni rng thc soi sng cc i tng ca n. Ging nh bn trong nh sng khng c s phn bit lp lang gia s chiu sng v vt ri sng, do vy trong thc khng c s khc nhau tht s gia tin trnh ca vic nhn bit hay s nhn thc v vt nhn bit hay nhn thc. Trong thc ging nh nh sng, c mt phm cht ca s ta sng. Theo hiu bit Pht gio, khi ni n cc hin tng tinh thn, c hai c tnh xc nh l v s sng sut v nhn bit, th c mt nguy c l ngi ta c th gi thit rng Pht gio ang xut mt phin bn ca ch ngha nh nguyn ng hn l, c hai cht liu c lp, mt l vt cht v mt l thc. lm gim mi s nhm ln c th xy ra, ti cm thy cn c cht bn ra v s phn lp c bn v thc ti c xut bi trit hc Pht gio. Pht gio cho rng c ba phng din phn bit nn tng hay ba tnh nng ca th gii cc s vt do duyn sinh, th gii m ta ang sng trong 1 : 1. Vt cht cc vt th vt l 2. Tm thc cc tri nghim ch quan 3. Cc th cu hp 2 tru tng cc cu hp tinh thn

Trong Pht hc c dng thut ng Tam to tc php ch s phn chia ny bao gm sc (vt cht c hnh dng), tm (tinh thn), v phi sc phi tm (nhng g khng phi l sc hay tm). T ch composite: Mt s dch gi dch thnh gi hp, tuy nhin theo quan im Trung qun th tt c mi s vt v hin tng ca thc ti u tn ti nhng dng thc tn ti ca chng khng trnh hin ging nh chng ta cm gic v chng v chng tn ti ph thuc vo cch xc nh hay gi tn. Mc tn ti ca n khi phn tch tng vi t s khng c m thay vo l s chuyn hp sinh dit lin tc trong tng thi im cc ngn. Quan im ny ngy nay ph hp vi cc kt qu thc nghim v cu trc h nguyn t

158

Khng c my khc nhau gia t tng Pht gio v khoa hc v nhng g cu trc nn th gii vt cht. Tr li, trong vic nh ngha cc c tnh ch cht v th gii hin tng th dng nh s c hai xu hng c ng h rng ri t hai truyn thng truy cu ny. Ta thy cc tnh cht nh l s gin n, khng thi gian a phng, v vn vn l cc tnh nng xc nh ca vt cht gii. T ci nhn Pht gio, cng thm vo cc vt th vt cht hin nhin ny, cc hin tng nh cc ht vi m, cc trng (nh in t trng) khc nhau, v cc lc ca t nhin (nh trng lc) thuc v gii u tin [vt cht gii] ny ca thc ti. Mc d vy, i vi cc trit gia Pht gio, thc ti th khng ch c cc ni dung t gii ny. Cn c thm gii ca cc kinh nghim ch quan, nh l cc tin trnh t tng, cc nhn thc th cm, cc th cm, v nhiu loi xc cm rt phong ph. T quan im Pht gio, nhiu th kinh nghim nh th cng c th tm thy cc chng sinh hu tnh khc. Mc d ty thuc rt ln vo mt c s th cht bao gm cc mng li thn kinh, cc t bo no, cc c quan th cm tm thc gii th hng mt trng thi tch bit so vi vt cht gii. Theo quan im Pht gio th tm thc gii khng th quy gim vo trong th gii ca vt cht, mc d n c th ph thuc vo th gii hot ha. Ngoi tr mt trng phi ch trng duy vt duy nht ti n th hu ht cc trng phi c n- v Ty Tng u cho nht tr v vic bt kh quy gim tinh thn vo trong mt tp hp con ca vt cht. D th, cn c thm mt gii th ba ca thc ti, l cc cu hp tru tng, m khng th c miu t nh l vt cht theo ngha chng l cu hp ca cc cu trc vt cht m cng khng th c miu t nh l tinh thn theo ngha l cc kinh nghim ch quan ni tm. Bi vy, ti mun ni n nhiu tnh nng ca thc ti c tch hp thnh hiu bit ca ta v th gii. Cc php nh l thi gian, khi nim, v cc nguyn l lp lun, m ch yu c cu thnh t tm thc ca
trong Vt l lng t. trnh gy ng nhn v ch gi, chng ti dng ch th cu hp hay n gin cu hp.

159

chng ta th khc bit vi hai gii u. Phi tha nhn rng, tt c cc hin tng trong gii th ba ny l ty thuc vo ni hm ca gii u hay gii th nh tc l vt cht hay tinh thn nhng chng c ring cc c tnh khc bit vi hai gii kia. Ti thu thp c rng cch phn loi v thc ti ny vn c t mt giai on s khai nht ca truyn thng trit hc Pht gio, th li hu nh y ht vi xut ca Karl Poper. Poper gi chng l gii th nht, gii th hai, v gii th ba. Qua cc iu ny ng ta m ch (1) th gii ca cc s vt v cc vt th vt cht; (2) th gii ca cc kinh nghim ch quan, bao gm c cc tin trnh t tng; v (3) th gii ca cc mnh v chnh chng tc l ni dung ca cc t tng tng phn vi tin trnh tinh thn. ng k n l Popper, mt ngi m ti bit l khng h c nn tng t tng Pht gio li t n mt s phn chia hu nh trng khp v cc kiu thc ti. Nu ti bit c s hi t gia t tng ca Popper v Pht gio trong nhng ln ti gp ng; th ti chc chn truy cu iu vi ng ta. Trit hc Ty Phng v khoa hc, v tng th, tm cch hiu thc mt cch ring l trong khun kh ca cc chc nng no. Cc tip cn ny t l l t nn tng cho rng bn cht v s tn ti ca tm thc trong dng vt cht, theo ch trng quy gim v bn th. Mt s li xem xt b no trong khun kh ca mt m hnh in ton, so snh n vi tr thng minh nhn to; s khc c p t ln mt m hnh tin ha cho s hnh thnh ca nhiu phng din ca thc. Trong khoa thn kinh hc hin i, c mt cu hi su sc l c phi chng tm thc v thc khng ch n thun l cc vn hnh ca no b, phi chng cc th cm v cc xc cm th khc hn l cc phn ng ha hc. Trong phm vi no th th gii kinh nghim ch quan ph thuc vo cht liu v th t vn hnh ca no b? N phi l mt phm vi quan trng no , nhng liu n c th l tt c hay khng? iu kin cn v lm ny sinh cc kinh nghim tinh thn ch quan l g? 160

Nhiu nh khoa hc c bit l cc chuyn gia trong ngnh thn kinh sinh hc, cho rng thc l mt loi tin trnh vt l c bit khi ln thng qua cu trc v ng lc ca no b. Ti nh rt r mt bn lun vi cc nh thn kinh hc kit xut ti mt trng y khoa Hoa k. Sau khi t t cho tham quan cc thit b ti tn nht thm d su vo trong b no ngi, nh l MRI (my nh cng hng t) v ECG (my in tm ) v cho ti xem tin trnh ca mt cuc gii phu no (vi s chun thun ca gia nh), chng ti ngi li v tho lun vic hiu bit hin nay ca khoa hc v thc. Ti ni vi mt trong cc nh khoa hc l: Dng nh c bng chng r rng l do nhng thay i trong cc tin trnh ha hc ca no b, th nhiu kinh nghim ch quan ca chng ta nh l nhn thc v cm gic xy ra. Ngi ta c th o ngc tin trnh nhn qu ny hay khng? Ngi ta c th gi thit rng mt tng n thun t n c th gy hiu ng lm thay i cc tin trnh ha hc ca no b hay khng? Ti c hi t nht l v mt nhn thc, liu chng ta c th no cho php kh nng xy ra ca hu qu c hng n ln hng o ngc li hay khng? Cu tr li ca nh khoa hc tht bt ng. ng ta cho rng bi v cc trng thi tinh thn khi ln t cc trng thi vt l, nn khng th c trng hp hu qu xy ra theo hng o ngc. Mc d v l do lch s ti khng p li vo lc , nhng ti v vn cho rng cha h c mt c s khoa hc no cho mt lun im nh vy. Quan im cho rng tt c cc tin trnh tinh thn u phi l cc tin trnh vt l th ch l mt gi nh siu hnh, khng phi l mt chng liu khoa hc. Ti cm thy rng theo tinh thn truy cu khoa hc th tht s trng yu l chng ta cho php cu hi ny vn c m ng, v khng c kt cc gi nh ca chng ta nh l chng liu thc nghim. Ti nhn thy c mt nhm cc khoa hc gia v trit gia c v tin rng t tng khoa hc dn xut t vt l lng t c th cung ng mt li gii thch v thc. Ti nh c mt vi cuc m thoi vi David 161

Bohm v tng ca mt trt t bao hm 1 , trong c vt cht ln thc u trnh hin theo cng chung cc nguyn l. V chia s cng bn cht ny, ng ta tranh lun rng khng c g ng ngc nhin khi ta tm thy mt s tng t to tt gia thc v vt cht. Mc d ti khng bao gi hon ton hiu c l thuyt ca Bohm v thc, s nhn mnh v mt hiu bit tng th ca thc ti ca ng bao gm tm thc v vt cht ch ra mt con ng tm kim cho mt tri kin y v th gii. Trong nm 2002 ti gp mt nhm cc nh khoa hc ti i hc Canberra 2 thuc nc c v ch tm tim thc. Nh vt l thin vn Paul Davies 3 tranh lun rng ng ta c th hnh dung c bng
David Bohm xut mt trt t v tr khc xa vi tng c tip nhn thng thy m ng ta cho l s phn bit gia trt t ni n v trt t ngoi din. Trong trt t ni n th khng-thi gian khng cn l cc yu t bao trm xc nh cc mi quan h c lp hay ph thuc gia cc thnh t. ng hn l, t ci nhn thng thng ca chng ta v khng-thi gian v cng vi cc ht vt cht tn ti ring l, th kh d c mt loi kt ni c bn gia cc thnh t khc hon ton l tru tng nh l cc dng dn xut t mt trt t su hn. Nhng iu ny tht ra trnh hin trong mt trt t gi l ngoi din hay tri m, m lm mt dng c bit v khc c bao hm trong mt ton th tng qut ca tt c cc trt t tim n. Wholeness and the Implicate Order. Wikipedia. Truy cp 2009 <http://en.wikipedia.org/wiki/Wholeness_and_the_Implicate_Order>. 2 i Hc Canberra, vit tt l UC ta lc ti Canberra th nc c. y l hc vin ln th nh nc c c thnh lp nm 1967 vi tn Canberra College of Advanced Education, (Cao ng Canberra v Gio Dc Bc Cao) c cng nhn i hc vo thng 1 1990. University of Canberra. Wikipedia. Truy cp 2009 <http://en.wikipedia.org/wiki/University_of_Canberra>.
3 1

Paul Charles William Davies AM (1946 -) l nh vt l ngi Anh, ng thi cng l tc gi v thng tn vin, hin l gio s i hc Arizona Trc y ng tng dy cc i hc nh Cambridge, London, Newcastle upon Tyne, Adelaide v Macquarie. ng nghin cu v cc lnh vc v tr hc,

162

cch no ngi ta c th to dng mt l thuyt lng t v thc 1 . Ti phi th nhn rng mi ln nghe mt gii thch lng t v thc, th ti tr nn hon ton tt li. C th thy c rng vt l lng t vi cc khi nim c tnh th thch trong lp lun ca n v tnh phi a phng 2 , cc tnh cht v s chp chng sng v ht, v nguyn l bt nh Heisenberg kh d cng hin mt s thu sut su sc hn vo cc lnh vc c bit ca hot ng nhn thc. D th, ti vn khng th thy ra lm cch no m mt l thuyt lng t v thc s n tha hn l mt s gii thch v thn kinh sinh hc hay v nhn thc c c s trn hiu bit c in v cc tin trnh vt l trong b no. S khc
trng lng t v v tr sinh hc (astrobiology). Paul Davies. Wikipedia. Truy cp 19/01/2010 < http://en.wikipedia.org/wiki/Paul_Davies >. Cc thuyt Tm Thc Lng T da trn tin cho rng c hc lng t l iu nht thit hiu bit y v tm thc v no b. c bit n ch trng n s gii thch v thc. Cch tip cn ny c xem l kin ca mt thiu s trong khoa hc. L thuyt ny cho rng c hc c in khng th gii thch ht c cc hin tng thc v ln ting rng cc hin tng c hc lng t nh l hiu ng vng lng t v nguyn l chng chp lng t c th gi mt vai tr quan trng trong chc nng ca no b v c th hnh thnh mt c s cho vic gii thch v thc. Quantum Mind. Wikipedia. Truy cp 2009 <http://en.wikipedia.org/wiki/Quantum_mind>. Trong vt l, tnh phi a phng l mt nh hng trc tip ca mt vt th ln mt vt th khc xa n. iu ny ngc li vi nguyn l a phng cho rng mt vt th ch c tc ng trc tip ln cc vng lp tc xung quanh. Tuy nhin, hiu ng vng lng t li l mt c tnh ca trng thi c lng t v mt h thng ca hai hay nhiu hn cc vt th trong cc trng thi lng t v vic cu hnh cc i tng c lin kt nhau sao cho vt th khng th c m t tha ng nu hon ton thiu vng vic cp n cc phn kia ca n. Non-local v Quantum_entanglement. Wikipedia. Truy cp 2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/Non-local> <http://en.wikipedia.org/wiki/Quantum_entanglement>.
2 1

163

nhau duy nht gia hai li gii thch l mc vi m ca cc c s vt l c s tng quan n cc kinh nghim v thc. Ti thiu, theo quan im ca ti, th chng no kinh nghim ch quan ca thc cn cha hon ton c cu xt th khong cch gia vic gii thch cc tin trnh vt l xy ra trong b no v cc tin trnh ca thc vn cn rt xa vi. Sinh hc thn kinh c cc thnh tu khng l trong vic v bn no b v vic hiu bit v cc b phn thnh phn ca n. Tin trnh ny tht li cun v kt qu ca n tht l th. Nhng ngay c n gi b phn no ca b no m thc thuc vo (nu c mt ch nh th) vn cn trong bn ci. Mt s cho l tiu no 1 , mt s cho l vng thn kinh li 2 , s khc cho l vng thn kinh hi m 3 . Cho d vi s
Tiu no (cerebellum) l mt vng ca no b gi vai tr quan trng trong s phi hp ca cc nhn thc th cm, phi hp v iu khin thn kinh vn ng. phi hp thn kinh vn ng, c nhiu ng dn truyn thn kinh lin kt tiu no vi cu trc v no vn ng (l ni gi thng tin n cc c lm cho chng chuyn ng) v dy ty sng tiu no (ni cung cp phn hi cm th v v tr ca thn th trong khng gian). Tiu no phi hp cc ng dn truyn thn kinh ny, nh ngi hoa tiu tu ha, s dng cc thng tin phn hi thng xuyn t thn th chnh mnh tinh chnh cc vn ng. Cerebellum. Wikipedia. Truy cp 2009 <http://en.wikipedia.org/wiki/Cerebellum>. Vng thn kinh li (Reticular formation) l mt phn ca b no c lin h n cc hnh vi nh l chu k thc, ng v lc ra nhng kch thch n phn bit vi cc kch thch nn khng thch ng. N l ct li cho vic qun tr mt s chc nng c bn ca cc c phn cao cp. Reticular formation. Wikipdia. Truy cp 2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/Reticular_formation>.
3 2 1

Vng thn kinh hi m (Hippocampus) l mt b phn chnh ca no b ngi v cc ng vt hu nh khc. N thuc v h limbic v gi vai tr quan trng cho tr nh lu di v iu hng khng gian. Ging nh v no, n l mt cu trc c cp, vi cc phn na nh phn chiu nm trong cc phi tri v phi ca no b. Hippocampus. Wikipdia. Truy cp 2009.

164

bt ng nh th, dng nh c mt gi nh c c chia s rng ri trong gii cc nh thn kinh hc rng thc c th c gii thch trong khun kh ca cc tin trnh sinh hc thn kinh.

nh Minh ha cc phn vng no b Hm cha trong gi nh ny l mt s tin tng rng tt c cc trng thi tinh thn k c cc nhn thc ln cc th cm u c th c lin h vo cc tin trnh trong no b. Vi pht minh mi ca cc trang c mnh, tri kin thn kinh hc v mi tng quan gia cc hot ng nhn thc khc nhau v cc tin trnh no t n mc ng kinh ngc. Chng hn, mt ln ti Hi Ngh Tm Thc v i Sng, nh
<http://en.wikipedia.org/wiki/Hippocampus>.

165

tm l hc Richard Davidson 1 trnh din mt m t chi tit v nhiu xc ng tiu cc nh l s hi v sn hn, xut hin lin i mt cch su sc vi mt vng ca b no gi l hch hnh nhn 2 . S lin i gia cc trng thi xc ng ny vi vng no ny mnh m n ni khi cc bnh nhn c no b tn thng ti cc vng trn, th cc xc ng nh s hi v s lnh hi k nh vng mt. Ti ngh n vic c mt nhn xt l nu cc th nghim biu th mt cch thuyt phc rng vic v hiu ha vng ca b no s khng cn gy ra cc hu qu tn thng n c nhn na th vic ct b hnh ht nhn s c th chng c c s rn luyn tinh thn hiu qu nht! D nhin, tnh th th khng n gin nh vy. N cho thy rng, ngoi vic cung ng mt c s thn kinh cho cc xc cm tiu cc, hch hnh nhn cn c cc vai tr quan trng khc, nh l s pht hin ra him nguy m khng c n, chng ta s tr nn mt kh nng nhiu th. Cho d vi thnh tu to tt trong vic quan st gn cc mi tng quan gia cc b phn trong no b v cc trng thi tinh thn, ti vn khng ngh rng khoa thn kinh hc hin nay c c li gii thch tht s ng v thc. Thn kinh hc c l kh nng ni cho ta bit khi no s hot ng c th quan st thy b phn ny hay b phn kia ca no b th ch th phi ang tri nghim mt trng hung th ny
Richard J. Davidson (1951 --) Khoa hc gia thuc i hc Wisconsin Madison Hoa K. ng hin l gim c phng th nghim v Thn Kinh Hc Xc ng v phng th nghim Waisman v nh No v ng X ti i hc WisconsinMadison. Nghin cu ca ng tp trung ln vng v no v di v no v cc xc ng xo trn bao gm suy nhc v lo u. Richard Davidson. Wikipedia. Truy cp 19/01/2010 <http://en.wikipedia.org/wiki/Richard_Davidson>.
2 1

Hch hnh nhn (amygdalae) l l nhm ca cc hch c dng hnh nhn nm su bn trong thuc thy thi dng trung gian ca no b ca cc loi ng vt c sng sng. Cc nghin cu cho thy n ng vai trong vic x l v nh cc phn ng cm ng. Hch hnh nhn c xem l mt phn ca h limbic.

166

hay th kia. Nhng cu hi ti sao xy ra nh th th s vn cn m ng. Xa hn na, thn kinh hc s khng v khng th kh nng gii thch ti sao khi mt hot ng no xy ra th ny hay th n, th ch th li tri qua mt kinh nghim th ny v th kia. Chng hn khi mt ch th nhn thc mu xanh dng, th s khng c c mt li gii thch no ca thn kinh hc thu trit c tng tn nguyn do ca kinh nghim ny. N s lun lun b st vic ta c cm gic g khi nhn thy mu xanh dng. Tng t, mt nh thn kinh hc s c th ni cho ta bit khi no mt ch th ang m, nhng liu c mt miu t thn kinh sinh hc no c th gii thch ni dung ca mt cn mng m ny hay khng?

D sao, c th cn c s phn bit gia mt xut c tnh phng php lun v mt gi nh siu hnh cho rng tm thc khng g khc hn ch l mt chc nng hay mt c tnh c hin l ca vt cht. Nhng vic gi thit tm c th c quy v vt cht s li mt khong trng khng l cho vic gii thch. Chng ta s gii thch th no v ny sinh ca thc? iu g nh du s chuyn ha t chng sinh v tnh sang hu tnh? Mt m hnh v mc phc tp tng trng da trn s tin ha thng qua chn lc t nhin th n thun ch l mt l thuyt miu t, mt loi ni kho thay v ch thn b v khng l mt li gii thch tha ng. Ct li cho vic hiu bit Pht hc v khi nim thc v vic n bc b kh nng quy gim ca tm thc vo vt cht chnh l thuyt nhn qu. ti nhn qu t lu vn l mt s ch tm ca trit hc v thin qun 1 trong Pht gio. Pht gio xut hai loi nguyn nhn c
1

Thin qun l phng php thin m hnh gi dng phn tch su vo trong bn cht ca i tng c qun chiu qua hnh gi s c th t c cc hiu bit ng n thu sut v bn cht ca s vt. Phng php ny thng i hi hnh ga thnh tu trng thi nh, tc l trng thi gi vng c i tng ca thin nh (m thng l vic tp trung hnh

167

bn. l nguyn nhn chnh v nguyn nhn ph hay b tr. Ly th d nh ci m t. Nguyn nhn chnh l cc cht liu c chuyn thnh mt hiu qu c th, tc l, t st tr thnh ci m. Tng phn vi iu ny, tc c cc nhn t khc ng gp phn vo vic em n ci m nh l k nng ca ngi th, bn thn ngi th, v ci l nung t, u l cc b tr m chng to kh nng cho t st chuyn thnh ci m. S phn bit gia nguyn nhn chnh v nguyn nhn b tr ca mt s kin hay mt i tng cho trc l iu ti quan trng cho vic hiu bit trit l Pht gio v thc. Theo Pht gio, mc d thc v vt cht c th v c gp phn vo ngun gc [hnh thnh] ca nhau nhng phm tr ny khng th l nguyn nhn chnh ca phm tr kia. Tht s, bng tin ny m t tng gia Pht gio nh Php Xng lp lun nhm bo v cho thuyt l v s ti sinh. Lun im ca Php Xng c th c cu trc nh sau: thc ca tr s sinh va ra i xy n t thc th tc thi trc ca nhn thc, m nhn thc li l thc th tc thi ca thc, nh l thi im c mt ca thc 1 . Vn xoay quanh lun im rng nhiu thc th tc thi ca thc m ta kinh nghim hnh thnh v s c mt ca cc thc th tc thi trc ca thc; v v vt cht v thc c bn cht hon ton khc nhau, nn trong thi im u tin ca thc ca mt chng sinh mi, phi c i lin trc bi mt nguyn nhn chnh ca n, tc phi l mt thi im ca thc.
dung ha mt hnh nh, mt m thanh hay mt hin tng no trong tr c) mt cch lu bn m khng b phn tn t tng.
1

hiu iu ny c d dng hn ta c th hnh dung thc tht s ch l mt chui lin tc tng quan nhau ca cc trng thi (hay thc th) tm tc thi. Chng lin tc sinh v dit trong thi im rt ngn. Tm tc thi ng trc s l nguyn nhn chnh sinh ra tm tc thi ng sau v v vt cht khng th sinh ra thc nn vi mt chng sinh mi hnh thnh tm thc, th thc th tm tc thi u tin ca chng sinh bt buc phi c mt nguyn nhn chnh t mt trng thi tm tc thi t ni khc n.

168

Mt s hc gi Pht gio nh Thanh Bin sng vo th k th 6, c gng tranh lun cho s tn ti t trc v c s ca cc bn nng quen thuc, nh l cc hiu bit bn nng ca cc con b va ra i v vic tm v m u v lm th no b c sa. Cc t tng gia ny t trng hp xy ra m khng c gi thit v mt dng no ca s tn ti t trc, th cc hin tng v hiu bit bn nng s khng c gii thch cht ch. Cho d cc lun im ny c sc thuyt phc ra sao, th c nhiu in hnh v nhng a tr nh r v cc tin kip, y khng cp v nhiu mu chuyn v cc tin kip ca chnh c Pht c tm thy trong cc kinh in. Ti bit mt trng hp ng ghi nh v mt b gi tr Kanpur trong bang Uttar Pradesh thuc n vo u thp nin 1970. Mc d ban u cha m em gt b m t ca b gi v mt cp cha m khc ti mt ni c bit m c b miu t, gii thch ca b rt c th khin h bt u nghim tc nghe theo em. Khi hai ngi vn c em xc nhn l cha m trong kip sng trc n gp, c b k vi h cc chi tit c bit m ch c nhng ngi thn trong gia nh mi c th bit v ci cht ca a con ca h. Kt qu l khi ti gp c ta; hai cha m kia cng m chm ly c nh l thnh vin trong gia nh h. y ch l mt chng c nh nht, nhng nhng hin tng nh th th khng th d dng b qua. Rt nhiu giy mc c dng phn tch v hnh thc lp lun ny ca Pht gio, m cc kha cnh k thut ca n vt qu ni dung ca vic bn tho hin ti. im m ti mun nu y l Php Xng r rng khng ngh rng l thuyt ti sinh ch n thun l vn ca lng tin. Ngi cm thy vn thuc vo phm vi m ngi c t nh l cc hin tng tng i tim n 1 c th kim nghim qua cc gi tr ca suy lun.

Pht gio chia hin tng gii theo biu kin thnh 3 loi (tam chng php tng): Loi hin hin r rng, c th trc tip nhn thc, loi khng th

nhn thc r rng nhng c th nhn thc c thng qua suy lun hp l,

169

Mt im quan yu v vic nghin cu thc nh l s tng phn vi vic nghin cu th gii vt cht c lin h n cch nhn nhn ca c nhn v vic ny. Trong vic kim nghim th gii vt cht, hy qua mt bn cc nan v c hc l thuyt, chng ta ang i mt vi cc hin tng vn t chng thch hp vi phng php khoa hc ch o v tnh khch quan, phng php truy cu ng trn ngi nhn xng th ba. V tng th, chng ta thc rng mt gii thch khoa hc v th gii vt l khng loi tr cc yu t then cht ca lnh vc ang c m t. D vy, trong gii cc kinh nghim ch quan, vn hon ton khc. Khi ta lng nghe trong ngi th ba mt cch n thun, th yu t khch quan tnh n ca cc trng thi tinh thn, cho d l mt l thuyt tm l hc nhn thc, mt li gii thch v thn kinh sinh hc, hay mt thuyt tin ha, u lm ta cm thy rng mt chiu hng rt quan trng ca ch th b b ra ngoi. Ti mun ni n kha cnh hin tng hc ca cc hin tng tinh thn, tc l cc kinh nghim ch quan ca cc c nhn. Ngay c vi tho lun lc yu ny, ti cho rng r rng phng php ngi nhn xng th ba m c dng trong khoa hc mt cch tht tt p trong rt nhiu lnh vc th khng cho vic gii thch v thc. iu i hi l, nu khoa hc mun thnh cng thm d bn cht ca thc th iu s khng km chi mt cuc chuyn mu hnh. l quan im v phng php ngi nhn xng th ba, m c th dng o c cc hin tng t v tr ca ngi quan st c lp, th phi c tch hp vi quan im v phng php ngi nhn xng

v loi hin tng hon ton kn hay b n. Nh vy, theo Php Xng, vic ti sinh l loi hin tng c th suy lun ra. Cch phn chia nhn thc ny cn ty thuc vo kh nng ch th ca nhn thc c khi cng mt hin tng vi chng sinh ny l hin nhin nhng vi chng sinh khc l hon ton b n (chng hn vic nhn thc mu sc i vi chng sinh m bm sinh so vi chng sinh c th gic thng thng).

170

th nht 1 , l iu vn cho php hp nht gia tnh ch quan v cc cht lng c miu t bi kinh nghim ca thc. Ti ang ni n s cn thit ca mt phng php v vic kho st ca chng ta tip cn n i tng ca s truy cu. Vi gi thit rng mt trong nhng c tnh chnh yu ca thc l s ch quan v bn cht kinh nghim ca n, th mt h thng nghin cu bt k v n phi tip nhn mt phng php cho php truy cp n cc chiu hng ca s ch quan v kinh nghim. Do , mt nghin cu khoa hc trn vn v thc phi bao hm c cc phng php ngi nhn xng th ba v th nht, n khng th b qua thc ti hin tng hc ca kinh nghim ch quan m phi tun theo tt c cc quy tc v tnh nghim ngt khoa hc. Vy nn, cu hi sng cn l: Ta c th hnh dung c hay khng mt phng php hc khoa hc cho s nghin cu v thc m mt phng php ngi nhn xng th nht thit thc vn hon ton cng bng i vi hin tng hc v kinh nghim kh d c kt hp vi quan im khch quan ca s nghin cu v no b? y ti cm thy mt s cng tc gn gi gia khoa hc hin i v cc truyn thng thin nh, nh l Pht gio, c th chung t li ch. Pht gio c mt lch s lu di trong vic kho cu bn cht ca tm v nhiu phng din khc ca n y l h qu ca thin nh Pht gio v cu trc phn tch cn k ca n. Khng nh khoa hc hin i, tip cn ca Pht gio vn ch yu t phng php ngi nhn xng th nht. Phng php thin nh, c pht trin bi Pht gio l mt ng dng thc nghim ca s t qun kim 2 , c duy tr bi vic rn
1

y c DLLM mun ni n phng php nhn nhn vn theo phng tin khch quan v phng tin ch quan phi c kt hp cht ch b xung nhau (ND). 2 T ch introspection. L kh nng m trong thin gi t nhn thc c trng thi hin c ca tm mnh mt cch r rng. Tng ng vi thut ng ny, thng thy trong cc sch v thin hc l khi nim tnh thc hay tnh gic (en. awake). Tnh thc v ton tm [chnh nim] l hai

171

luyn nghim khc trong k nng v vic kim nghim cht ch v tin cy ca kinh nghim. Tt c cc tri nghim ch quan c hiu lc do thin nh u phi kim nh c thng qua vic ti lp nhiu ln bi cng mt hnh gi v thng qua vic c nhng c nhn khc c th t n cng mt trng thi vi cng mt cch tu tp. Do , nu chng c kim nh, cc trng thi nh th c th xem l ph dng mi hng ngi. Hiu bit Pht gio v tm ch yu rt ra t cc quan st thc nghim t nn tng trn hin tng hc v kinh nghim vn bao gm cc k nng tu tp ca thin nh. Cc m hnh hot ng ca tm thc cng nh l cc kha cnh v chc nng khc nhau ca n c to ra trn c s [quan st] ny; sau , chng tr thnh i tng ca vic duy tr s qun chiu c tnh trit l v ph phn v tnh th nghim thc nghim thng qua va thin nh va quan st ton tm. Nu mun quan st cch cc nhn thc ca ta vn hnh, th ta c th rn luyn tm thc mnh v s ch tm v hc quan st vic hnh thnh v tan bin ca cc tin trnh nhn thc trn c s t thi im mt. y l mt tin trnh thc nghim m dn n kt qu trc tip tri kin ca mt kha cnh chc chn v cch thc m tm vn hnh. Chng ta c th dng kin thc ny lm gim cc hu qu ca cc cm xc nh nng gin hay th hn (d nhin cc hnh gi thin nh trong s truy tm kh nng vt qua au kh tinh thn s mong mun lm iu ny), nhng im ti mun nu y l tin trnh ny cung ng mt phng php thc nghim ngi nhn xng th nht trong mi tng quan vi tm thc. Ti bit l c s ng vc su sc v phng php ngi nhn xng th nht trong khoa hc hin i. Ti nghe ni rng, vi vn vn c trong vic pht trin tiu chun khch quan phn x gia cc lun im ngi th nht cnh tranh nhau, th s t qun kim nh l mt phng php nghin cu tm thc trong tm l hc b loi b
yu t quan trng c th gip mt thin gi gi khng b phn tn. Trong , ton tm tc l yu t lu gi bn vng khng b qun ln khi i tng thin.

172

trong th gii Ty Phng. Vi a v thng tr ca phng php khoa hc ngi nhn xng th ba nh l mt mu hnh cho vic gt hi tri kin, th ni bn khon ny hon ton c th hiu c. Ti ng vi nh tm l Stephen Kosslyn 1 ti Harvard ngi tin hnh nghin cu tin phong v vai tr ca t qun kim trong s tng tng; ng y tranh lun ti mt hi ngh Tm Thc v i Sng mi y, ch Kho st Tm Thc, rng tht l quan trng cng nhn cc bin gii bn nng ca s t qun kim. ng ta cho rng bt k mt ngi c c rn luyn n u, chng ta vn khng c bng chng cho thy s t qun kim ca ngi c th biu l cc phc tp ca mng li thn kinh v s cu thnh sinh ha ca no b con ngi, hay cc quan h tng h l tnh ca cc vn ng tinh thn c bit tc l cc thao tc c tin hnh hu nh chnh xc bi quan st thc nghim thng qua ng dng ca cc trang thit b mnh. Du sao mt ng dng c k lut ca s t qun kim s thch hp nht th nghim cc phng din tm l v hin tng hc v cc trng thi nhn thc v xc cm ca chng ta. iu g xy ra sut thi gian thin qun trong mt truyn thng nh Pht gio v iu g xy ra lc t qun kim trong ngha thng thng l hai vic khc hn nhau. Trong khun kh Pht gio, s t qun kim c dng vi s ch tm cn thn n cc him nguy ca cc ch trng ch quan cc oan nh l cc phng tng v cc o tng v vi s nui dng v mt trng thi c k lut ca tm thc. S thanh lc ca ch tm, trong khun kh v s bnh n v sng r, l
Stephen Michael Kosslyn l nh tm l hc Hoa K nghin cu trong cc lnh vc v tm l hc v thn kinh hc nhn thc. ng c bit n nhiu nht do nghin cu v l thuyt v hnh tng tinh thn. Theo , ngc vi cc gi thit thng thng, cc hnh tng thn kinh khng l mt loi hin tng thng nht. N bao gm mt tp hp nhiu chc nng phn bit; cc chc nng ny chu trch nhim v cc kha cnh khc nhau ca hnh tng. Stephen Kosslyn. Wikipedia. Truy cp 2009 <http://en.wikipedia.org/wiki/Stephen_Kosslyn>.
1

173

mt bc chun b rt quan trng cho vic tin ch ha ca t qun kim nghim tc cht ch nhiu ging nh l mt vin vng knh th rt quan trng cho s kim sot chi ly v cc hin tng thin vn. Cng nh trong khoa hc, c mt chui cc th tc v giao thc m s t qun kim trong thin phi dng ti. Khi bc vo phng th nghim, nhng ai cha c ch dn trong khoa hc s khng bit phi nhn vo vt g, v s khng c kh nng nhn bit khi mt dng c no c tm thy: trong cng mt kiu cch, mt tm thc cha c rn luyn s khng c kh nng p dng s tp trung c tnh t qun kim ln mt i tng chn trc v s tht bi nhn bit khi cc tin trnh ca tm thc t chng th hin. Ging nh cc nh khoa hc c o luyn, mt tm thc c kim sot s c tri thc v iu g tm kim v c kh nng nhn bit khi cc pht hin c to ra. C th rng cc cu hi phi chng thc c th mt cch ti hu c quy gim v cc tin trnh vt l hay phi chng cc kinh nghim ch quan ca chng ta l cc chc nng phi vt cht ca th gii, s tn ng li theo cch la chn ca trit hc. Vn mu cht y l ng ngoc cc cu hi siu hnh v tm thc v vt cht, v kho st vi nhau cch thc hiu bit mt cch khoa hc cc th thc khc nhau ca tm. Ti tin rng c kh nng pht gio v khoa hc hin i tin hnh cng tc nghin cu trong vic hiu bit v thc trong khi qua mt bn cu hi trit l phi chng thc mt cch ti hu l vt cht. Bng cch kt hp hai dng thc truy cu, th c hai ngnh c th c phong ph ha. Mt nghin cu nh vy s ng gp khng ch cho mt tri kin ln hn ca nhn loi v thc m cho c mt hiu bit su hn v ng hc ca tm thc ngi v quan h ca n vi s au kh. y l mt cnh ca qu gi bc vo vic lm gim nh cho s au kh vn l iu m ti tin l mt thao tc c bn cho a cu ny.

174

Chng 7: Hng n mt Khoa hc v thc

cho vic nghin cu thc c hon tt, ta cn mt phng php m khng nhng ch tnh n nhng g xy ra trong cc cp thn kinh hc v ha sinh hc m cn phi tnh n kinh nghim ch quan ca thc t n. Ngay c khi kt hp khoa thn kinh hc v tm l hc ng x cng khng ri nh sng vo kinh nghim ch quan, v c hai cch tip cn u t nng tm quan trng ln tnh khch quan, cch nhn theo ngi nhn xng th ba. Cc truyn thng thin qun u c lch s nhn mnh n tnh ch quan, tc l s thm tra c tnh ngi nhn xng th nht, qua vic rn luyn tm thc tp trung trong mt cch thc c k lut ln chnh cc trng thi ni ti ca n. Trong kiu phn tch ny th ngi quan st, i tng, v cc ngha v s thm tra l tt c cc phng din ca cng mt s vic, chnh l tm ca c nhn ngi th nghim. Trong Pht gio, rn luyn tinh thn ny c gi l bhavana, thng c dch thnh meditation [tc l thin] trong Anh ng. Thut ng Phn gc mang cc ngha rng v s nui dng, trong ngha ca vic nui dng mt thi quen, trong khi thut ng Tng l gom, ngha l lm cho quen thuc. Nn ngha y l mt rn luyn tinh thn c k lut v vic nui dng s thun thc vi mt i tng chn trc, khng k l i tng bn ngoi hay mt kinh nghim ni tm. Ngi ta thng hiu thin n gin ch l vic phi trng tm thc, hay l mt thc hnh th lng, nhng khng phi l iu m ti c cp y. Thc hnh v gom khng ch hm mt mt trng thi b n hay huyn diu hay mt s m hn ch m ra cho mt vi c nhn thin ti. N cng khng i hi vic khng c suy nim hay s thiu vng ca cc hot ng tinh thn. Thut ng gom c c ngha l mt 175

phng tin hay mt tin trnh ln ngha l mt trng thi kh d hnh thnh nh l hu qu ca mt tin trnh. iu ti quan tm ch yu y v gom vi ngha phng tin, m n bao hm mt s p dng cht ch, tp trung, v c k lut v s t qun kim v ton tm th nghim su vo trong bn cht ca i tng chn trc 1 . Theo quan im khoa hc th tin trnh ny c th snh vi s quan st thc nghim nghim ngt. S khc nhau gia quan im khoa hc hin ti v truyn thng truy cu Pht gio nm trong vic thng tr ca ngi nhn xng th ba, tc l phng php khch quan trong khoa hc i ng vi s vi t; v tin ch ca ngi nhn xng th nht, tc l phng php t qun kim trong s qun chiu Pht gio. Theo cch nhn ca ti, s kt hp ca phng php ngi th nht v phng php ngi th ba s c mt ha hn v mt pht trin tht s trong nghin cu khoa hc v thc. iu to tt c th c hon thnh bi phng php ngi th ba. Khi cc k thut chp nh no b tr nn hiu qu hn bao gi ht, th c kh nng quan st t m cc mi quan h vt l v th gii kinh nghim ch quan phong ph ca chng ta nh l cc lin kt thn kinh, cc thay i sinh ha, cc vng trong no b c lin h n cc vn ng tinh thn c th, v cc tin trnh tm thi (thng mc mili giy) m bi no b phn ng vi cc kch thch ngoi vi. Ti tht hng th c thy iu ny trc tip khi thm ving phng th nghim ca Richard Davidson ti i hc Wisconsin Madison trong ma xun nm 2001. y l phng th nghim hon ton mi vi cc trang c v k thut chp nh no hin i. Davidson c mt nhm ng nghip tr v hng hi , v mt trong cc n gy hng th nht cho ti ca ngi l mt lot cc th nghim ln cc thin gi. Ngi dn ti tham quan v thuyt minh cho ti cc my mc khc nhau. c mt thit b
1

Theo ny th c Dalai Lama cp n loi thin qun.

176

EEG 1 (my chp in no ), ch yu c dng pht hin cc hot ng in t trong no b. Vic ny ging nh mt m chp kht ln u vi nhiu b cm ng gn ln v ng nhin thit b ny trong phng th nghim ca Davidson vi 256 b cm ng, l mt trong nhng thit b tinh xo nht th gii. Thm vo , cn c mt my MRI 2 (my chp cng hng t), ti c nghe ni rng, sc mnh ca EEG chnh l vn tc ca n (tht ng kinh ngc l n c th pht hin nhng thay i trong no b ni trong mt phn ngn ca mt giy), trong khi nng lc ca MRI ty thuc vo kh nng nh v cc vng ang vn ng ca no trong vng khong cch mt mili mt.

My chp nh in no (Electroencephalography -- EEG) l thit b ghi chp li cc hot ng in trn da u sinh ra bi vic vn hnh ca cc t bo thn kinh trong no. Trong thn kinh hc ng dng chn khm chnh ca EEG l dng trong cc chng ng kinh, hn m, cc khi u, sc, s tp trung thn kinh v cc bnh no. Tuy nhin, ng dng ca EER gim dn do s c mt ca cc k thut mi nh MRI MRI v CT (xem ch thch k tip v MRI v CT). EEG. Wikipeida. Truy cp 04/09/2009 <http://en.wikipedia.org/wiki/EEG>. My chp cng hng t (Magnetic Resonance Imaging -- MRI) hay cn gi l my chp ht nhn cng hng t (nuclear magnetic resonance imaging -- NMRI), l k thut tng i mi c dng nhiu trong x tr bn ha cc cu trc bn trong v chc nng ca thn th. MRI cung ng s tng phn ln gia cc m mm ca thn th hn l X quang in ton (computed tomography -- CT). MRI tht s hu dng trong chp nh thn kinh no, khung xng, tim mch, v ung th. Nu nh thit b CT dng phng x ion th MRI dng t trng cc mnh sp xp s t ha ht nhn nguyn t hydro ca nc trong thn th. Cc trng tn s giao ng radio c pht thay i mt cch c h thng iu chnh s sp xp ca s t ha khin cho ht nhn ca cc nguyn t hydro to thnh mt t trng quay chuyn c th pht hin v c c bi my qut. Cc tn hiu nhn c (ca my qut) t s iu tit ca cc t trng gip c thng tin to ra nh cu trc ca thn. MRI u tin pht hh nm 1973. Magnetic_resonance_imaging. Wikipedia Truy cp 04/09/2009 <http://en.wikipedia.org/wiki/Magnetic_resonance_imaging>.
2

177

Mt ngy trc chuyn ving thm, h dng nhng thit b ny trong mt th nghim t m bao gm c mt thin gi c kinh nghim m ti bit t lu trong vic tin hnh nhiu tu tp thin khc nhau. Davidson trnh by cho ti xem mt mn hnh my vi tnh vi nhiu nh my qut ca i tng no b, vi cc mu khc nhau cho thy cc loi vn ng khc nhau. Trong ngy tip theo, chng ti c mt bui hp chnh thc trong Davidson trnh by cc kt qu c c t trc v cc nghin cu ca ng. Nh tm l Paul Ekman 1 tham d cc tho lun v cung cp mt bo co cc kt qa t c trong cc cng vic ang tin hnh trn mt s ln cc nhm i tng bao gm c cc thin gi. Th nghim khoa hc ln cc thin gi c mt lch s kh lu, k t cc th nghim c tin hnh bi Herbert Benson 2 ti trng y khoa Havard trong thp nin 1980. Benson theo di cc thay i sinh l v thn nhit v lng Oxygen tiu th ca cc thin gi khi tin hnh tu tp tummo, c lin quan n cc s vic khc nhau v s pht nhit cc im c bit trong c th. Nh Benson, nhm Richard Davidson tin hnh cc th nghim ln cc nh tu n dt trong dy Hymalaya bao gm c
Paul Ekman (1934 - ) l nh tm l hc Hoa K tin phong trong nghin cu v cc xc cm v mi quan h ca chng vi cc biu l trn mt. ng c xem l mt trong 100 nh tm l hc kit xut nht ca th k 20. Nn tng nghin cu ca Ekman l phn tch s pht trin ca cc bn tnh ngi v cc trng thi qua thi gian. Paul Ekman. Wikipedia. Truy cp 05/09/2009 <http://en.wikipedia.org/wiki/Paul_Ekman>. Herbert Benson (1935 -- ) l chuyn gia tim mch v sng lp vin ca Mind/Body Medical Institue (Hc Vin Y Hc v Thn v Tm. ng l gim c danh d ca Benson-Henry Institute, trng khoa Y Hc ti i Hc Harvard, l bc s Ty Phng u tin s dng yu t tinh thn v iu tr [ng Phng] vo Ty y. Cc cng trnh ca ng l cu ni gia y hc v tn gio, ng v Ty, tm v thn, v tn ngng v khoa hc. Herbert Benson. Wikipedia. Truy cp 05/09/2009. <http://en.wikipedia.org/wiki/Herbert_Benson>.
2 1

178

cc ni quanh Dharamsala. V vic tin hnh cc th nghim trong ni cn n vic s dng trang thit b di ng, nn cng vic ny b gii hn, t nht cho n khi cng ngh di ng bt kp. Th nghim khoa hc ln cc ch th con ngi ny sinh nhiu vn v o c, y l cu hi m cng ng khoa hc tht s nghin tc. i vi cc hnh gi n dt l nhng ngi la chn mt cuc sng c liu trong ni non, th li c thm mt phc tp l cc th nghim nh th to nn mt s xo trn su sc vo cuc sng v tu tp tinh thn ca h. Khng c chi ng ngc nhin vo lc u nhiu ngi d dt. Mt phn khc na l hu nh khng ai hiu c mc ch ca cng vic ngoi tr vic tha mn tnh t m ca nhng ngi k quc mang vc cc thit b. Mc d th, ti cm nhn rt mnh (v ti vn cm thy th cho n nay) rng ng dng ca khoa hc tm hiu v tm thc ca cc thin gi l ti quan trng, v ti b ra rt nhiu cng sc thuyt phc cc thy tu n dt cho php cc th nghim c tin hnh. Ti lun rng h nn tin hnh cc th nghim do lng v tha; nu cc hiu qu tt p ca vic bnh lng tm thc v nui dng cc trng thi tinh thn tt p c th c biu th mt cch khoa hc, th iu ny c th c cc kt qu li ch cho nhng ngi khc. Ti ch hy vng l mnh khng p lc qu nng tay. Mt s ng c thuyt phc v chp thun, hy vng l do lp lun ca ti ch khng phi n thun do vic tun theo thm quyn ca vn phng lm vic ca Dalai Lama. Tt c cng vic ny ch minh ha c mt kha cnh ca bc tranh v thc. Song le, khng nh nghin cu ca cc vt th khng gian 3chiu, nghin cu v thc, bao gm ton b ph cc hin tng ca n v mi th thuc v ni hm ca kinh nghim ch quan, bao gm hai thnh phn. Mt l iu g xy ra vi no b v vi ng x ca c nhn (l nhng g m khoa no b hc v tm l hc ng x c chun b thm st), nhng iu cn li l kinh nghim t thn c tnh hin tng hc v cc trng thi nhn thc, xc cm, v tm l. i vi thnh phn th hai ny th s p dng ca phng php ngi nhn 179

xng th nht tht l thit yu. Nhn theo mt cch khc, th d kinh nghim v hnh phc c th chc chn cng lc xy ra vi mt s phn ng ha hc trong no b, nh l s tng cng serotonin 1 , th vn khng c mt m t ha sinh v thn kinh sinh hc no c th gii thch c hnh phc l g. Trong khi truyn thng qun chiu Pht gio khng h truy cp n cc ngha khoa hc ca vic t c tr hu trong cc tin trnh no, th n c mt hiu bit su sc v kh nng chuyn ha v thch nghi ca tm thc. Cho n gn y, ti thu thp c rng cc nh khoa hc vn tin rng sau khi trng thnh, cc cht liu ca no ngi s tr nn bt bin mt cch tng i. Nhng cc pht hin mi trong thn kinh sinh hc tm thy mt nng lc ng k v kh nng thay i c trong no b ngi ngay c vi nhng ngi trng thnh, gi nh ti. Ti hi ngh Mind and Life Dharamsala trong nm 2004, ti tm hiu c v mt phn khoa ca thn kinh hc nghin cu v vn ny gi l Thuyt linh hot no 2 . S kin ny ni ln cho ti
Serotonin (5-hydroxytryptamine, 5-HT, N-methyl-gamma) l mt cht dn truyn thn kinh dng n amine (monoamine) neurotransmitter. Cht ny tm thy rt nhiu trong ng tiu ha (rut d dy) cc loi th v c n 80% - 90% serotonin trong cc t bo enterochromaffin cells (mt dng t bo sn xut hc-mn thuc ng tiu ha) trongrut ngi, c dng iu tit cc chuyn dch rut. Phn nh cn li ca serotonin c tng hp trong cc t bo thn kinh c bit trong h thng trung ng thn kinh v c nhiu chc nng bao gm vic iu tit tm trng, s ngon ming, ng, s co c v mt s chc nng t tng bao gm tr nh v hc hi. Serotonin. Wikipedia. Truy cp 12/09/2009 <http://en.wikipedia.org/wiki/Serotonin>. Thuyt linh hot thn kinh (Neuroplasticity) cng gi l linh hoat no (brain plasticity), linh hot v no (cortical plasticity) cp n vic thay i ca cc t bo thn kinh, t chc mng lin kt ca chng, v chc nng ca chng bi cc th nghim mi. kin ny c xut ln u vo 1892 bi Santiago Ramn y Cajal nhng b a s bc b trong sut na th k. Thut ng linh hot thn kinh c dng ln u tin bi nh thn kinh hc Ba Lan Jerzy Konorski. Cc t bo thn kinh no ni kt nhau. Thut ng
2 1

180

bit rng cc bm tnh vn c xem l c nh nh l nhn cch, c tnh, ngay c tm trng u khng vnh vin, v cc s luyn tp hay thay i tinh thn trong mi trng c th nh hng n cc bm tnh ny. Cc th nghim cho thy cc thin gi cao thm c s vn ng nhiu hn trong bn cu no tri, tc l b phn no lin h n cc cm xc tch cc chng hn nh hnh phc, sung sng, v dung thun. Nhng pht hin ny hm rng hnh phc l th m c th nui dng mt cch ch tm thng qua cc rn luyn tinh thn nh hng n no. Lun s sng trong th k th by l Php Xng 1 trnh by mt lun im tinh t h tr lp trng cho rng thng qua vic tu tp k lut thin, cc thay i cn bn c th to nh hng trong thc con ngi, k c cc cm xc. Mt tin nn tng cho lun im ca ng l nh lut ph dng nhn qu, ni rng nhng iu kin nh hng
linh hot m ch hot ng hc hi ca no bao gm vic thm vo hay xa b bt hay lm vng mnh cc mi lin kt, hay thm cc t bo. Trong th k 20, cc nh thn kinh u tin rng cc vng su ca no v tn v no khng th bin i v cu trc sau giai on tr th; iu ny c ngha l vic hc hi ch lm thay i sc mnh ca mi lin kt cn cc vng lin h n cu trc hnh thnh ca tr nh nh vng hi m (hippocampus) v cc np xp l ni m cc t bo thn kinh mi s khng to thm sau khi kt thc tui th. Tuy nhin, tng ny ang b lung lay do cc tm ti mi cho thy s linh hot ca chng ngay c sau tui th. Theo thuyt linh hot thn kinh ny th t duy hc hi v hot ng tht s lm thay i c cu trc vt l (gii phu) ln t chc chc nng (sinh l) t trn xung. Neuroplasticity. Wikipedia. Truy cp 12/09/2009 <http://en.wikipedia.org/wiki/Neuroplasticity>. Php Xng (skt. Dharmakrti, tib. chos grags) Mt trong nhng Lun s quan trng nht ca trit hc o Pht, i in quan im ca Duy thc tng (sa. vijnavdin) v Nhn minh hc (sa. hetuvidy), sng trong th k th 7 (~ 600-650) ti Nam n v l mn ca H Php (sa. dharmapla) ti Na-lan-. Php Xng. Wikipedia. Truy cp 05/09/2009. <http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p_X%E1%BB%A9ng>.
1

181

n nguyn nhn s c tc ng khng th trnh khi ln hu qu 1 . Nguyn l ny rt lu i trong Pht gio c Pht t mnh thuyt rng nu mt ngi mun trnh khi nhng loi hu qu no , th ngi y cn thay i cc iu kin pht khi ln chng. Nn, nu mt ai thay i cc iu kin v trng thi ca tm thc (m thng vn s to khi cc dng thc ng x c trng ca hot ng tinh thn), th ngi c th thay i cc bm tnh ca thc mnh v s c kt qu trong thi v xc cm. Tin nn tng th nh l nh lut ph dng v thng 2 , vn l mt phn trong nhiu gio php u tin ca c Pht. Lut ny pht biu rng tt c cc s vt v hin tng, do duyn khi to ra, l bin i lin tc. Khng c g ngay c cc th trong th gii vt cht, m ta vn c xu hng nhn thc chng nh l lu bn lu gi bt ng hay thng hng. Vy nn, nh lut ny ni rng mi vt sinh ra do cc nguyn nhn th d bin i v nu ngi ta to ra nhng iu kin ng, th mt cch thc ngi ta c th to trc tip thay i nh th chuyn ha trng thi tm ca mnh. Tng t cc t tng gia Pht gio trc , Php Xng vin dn li iu c th c gi l nh lut tm l trong ngi nhn thy nhiu trng thi tm l, bao gm cc xc cm, nh l mt trng ca cc lc trong cc h ca cc trng thi tinh thn i ngu tng tc ng ln nhau thng xuyn. Ni trong cc xc cm, c th c mt h bao gm th ght, sn hn, chng i v vn vn, trong khi i ngu vi n l h cc xc cm tch cc, nh yu thng, t bi, v cm thng. Php Xng tranh lun rng nu mt pha bt k trong lng cc mnh hn, th pha bn kia s yu hn trong c nhn cho trc no mt thi im no
1

nh lut ny c m t trong Pht gio di dng thuyt duyn khi v nghip c c Pht ging sau khi va thnh o xong ti vn Lc Uyn cho 6 t u tin.

Lut v thng c trnh by trong mt phn ca T Diu cng c c Pht thuyt ging ln u ti vn Lc Uyn khi va thnh o.

182

. Vy nn nu mt ngi hnh ng tng cng, cng c, v lm mnh cc nhm tch cc th ngi s mt cch tng ng lm suy yu cc nhm tiu cc, t em li s chuyn ha mt cch hiu qu trong cc suy ngh v cm xc ca ngi . Php Xng minh ha s phc tp ca tin trnh ny bng mt chui cc tng t r rng t kinh nghim hng ngy. Cc lc i ngu c th thy nh l nng v lnh, vn khng bao gi cng chung tn ti m khng c chuyn mt pha hy hoi pha kia nhng ng thi cng khng bn no c th loi tr bn kia lp tc tin trnh ny l tim bin. C kh nng Php Xng r trong tm hiu ng v vic t sng ngn la lm m gian phng lnh lo hay trn ma ro trong ma ma lm mt vng nhit i ni m ngi c ng. Nhng ngc vi th, Php Xng li ni n nh sng n lp tc xua tan bng ti. nh lut ny, m ni dung l vic hai trng thi i ngu khng th cng tn ti m khng xy ra vic trng thi ny loi tr trng thi kia, l mt tin then cht trong lun im Pht gio v kh nng chuyn ha ca thc c ngha l vic nui dng lng t bi c th qua thi gian tiu gim sc mnh ca sn hn trong tm thc. Xa hn na, Php Xng tranh lun rng vic xa b mt iu kin c bn s xa b cc hu qu ca n. Bi , bng vic xa tan ci lnh, chng hn, ngi ta cng loi tr mt cch c hiu qu tt c cc kt qu i km nh l dng tc, rng mnh, v rng lp cp. Php Xng cn i xa hn v ni rng, khng nh cc kh nng th cht, cc phm cht ca tm c nng lc pht trin v bin. Vic tng phn gia rn luyn tinh thn vi rn luyn th cht v in kinh, c bit cc nh nhy xa; Ngi lun rng trong k nng in kinh, mc d c th c mt phm vi rng cc mc m cc in kinh c nhn kh d mong mi, th vn c mt gii hn khng th vt qua bi bn nng v cu trc ca thn th con ngi, bt k mt ngi c luyn tp n u hay bn nng in kinh ca mt ngi xut sc nh th no. Ngay c s dng cc thuc cm trong in kinh hin i, m vn c th m 183

rng thm ng bin gii hn ca thn th, tht ra cng khng th y th cht con ngi xa khi cc gii hn nn tng v bn cht ca chnh n. Ngc li, Php Xng lun rng cc rng buc ca thc th t hn nhiu v c th xa b c, vy nn v nguyn tc l kh d cho mt phm cht tinh thn nh t bi pht trin n mc v lng. Ni ng ra, vi Php Xng, th s v i ca c Pht nh mt v thy tinh thn khng nm ch yu ch tri kin bc thy ca Ngi trong nhiu lnh vc m ch t ti mt lng t bi v hn tuyt ho 1 cho ton th chng sinh. Ngay c trc Php Xng, c mt hiu bit rng ri trong Pht gio n- v kh nng chuyn ha ca tm t mt trng thi tiu cc sang trng thi tnh lng v thun khit thin c. Mt cng trnh i tha vo th k th t, Mt in Ti Thng 2 c xem l ca tn gi Dilc 3 , v mt tc phm ngn hn ca Long Th ta Ti Hu Lun Tn Tng 4 , cho rng bn cht ct li ca tm l thun khit v cc nhim ca n c th loi tr c thng qua s thanh lc t thin. Cc

Danh t thng dng trong Pht gio l i t bi.

Mt in Ti Thng (Skt. Mahynottaratantra stra; Tib. Gy Lama; Wyl. theg pa chen po rgyud bla ma'i bstan bcos), l mt trong nm b lun ca Ngi Di-lc, l mt lun gii v cc gio php trong ln chuyn Php lun th 3 gii thch v Pht tnh. Lun ny c dch sang Ty Tng bi Ngok Loden Sherab v Kashmiri pandita Sajjana. Uttaratantra Shastra. Wikipedia. Truy cp 20/09/2009 <http://www.rigpawiki.org/index.php?title=Uttaratantra_shastra>. Di-lc (Skt. Maitreya, Pl. Metteyya) hay T Th l v Pht tng lai ca th gii ny. Trong cc kinh A-di- v Lin Hoa gi ngi l V Nng Thng b-tt (ajita). Ngi s l v Pht tng lai cui cng ca tri t vo khong 30000 nm na. Maitreya. Wikipeida. 20/09/2009 <http://en.wikipedia.org/wiki/Maitreya>.
4 3

Tn Phn Ng Paramrthastava v Tng ng: Bstod tshogs

184

gio php ny t chng miu t khi nim v bn cht Pht 1 , l mt nng lc t nhin ti ho c sn trong tt c chng sinh hu tnh (k c cc loi th) Mt in Ti Thng v bi Tn Tng ca Long Th cung cp hai nguyn l cho vic chuyn ha tm hng n kt cc tch cc. Nguyn l u l mt tuyn ngn rng tt c cc c tnh tiu cc ca tm u c th c tinh lc bng cch p dng cc phng thuc tr ng n. iu ny c ngha l nhng nhim ca tm khng c xem nh l ct li hay c t tnh vi n v bn cht ca li ca tm vn thun khit. T ci nhn khoa hc, cc iu ny l nhng gi nh siu hnh. Nguyn l th n l kh nng chuyn ha tch cc mt cch bn cht nm trong cu trc ca chnh tm tip sau lun im u. Cc bn lun v bn cht Pht [hay Pht tnh] dng n d minh ha ch v s thun khit ni ti ca bn cht ct li ca tm. Ti Hu Lun Tn Tng ca Long Th m ra bng mt chui hnh nh m nt v tng phn gia s thun khit ct li ca tm vi cc nhim v phin no ca n. Long Th v s thun khit bn cht ny nh l b cha trch ly trong sa mi, nh l ngn n du b che kn trong mt ci bnh, nh ngc lam 2 trong , v nh l ht mm b bao ph bi v ca n. Khi sa c nh ln th lp b l ra; cc l to ra khi c thng bnh th nh sng n ta thot ra ngoi; khi vin qu c c ra, th nh bic ca ngc lam s long lanh; khi v b tch ri, th mm ht c th ny chi. Trong cng mt dng thc, khi phin no ca ta c ra sch thng qua s nui dng bo tr ca tr hu thu sut c bn cht ti hu ca thc ti, s thun khit ni ti ca tm m c Long Th gi l Ti hu lun tr nn hin l

Ty theo trng phi Pht gio ch ny c th c dch khc nhau. Nhiu ti liu dch l Pht tnh, tm tnh quang, bn cht ca tm, Ch nguyn bn lapis lazuli, mt loi qu him c vi mu xanh lam. Lapis lazuli. Wikipedia. Truy cp 03/10/2009 <http://en.wikipedia.org/wiki/Lapis_lazuli>
2

185

Ti Hu Lun Tn Tng i mt bc xa hn v khng nh nh l nc ngm vn gi s thun khit ca n l nc, vy nn ngay c trong phin no th tr hu ba-la-mt ca mt tm thc gic ng vn c th c tm thy. Mt in Ti Thng m t s ngn tr ca s thun khit bn cht ca tm thc chng ta tng t nh mt v Pht ang ngi trong mt hoa sen vy bn, nh mt b che ph bi t ong, nh ming vng ri trong ng rc, nh kho bu chn di nn nh ca mt k n xin, nh mt cy c tim nng trng thnh trong mt chi non, v nh mt nh c Pht b n trong mt ming gi. i vi ti, hai tc phm n- c in ny v nhiu cng trnh thuc cng mt loi c vit trong mt ngn ng y tnh th v hm , l mt s tng phn du mt so vi cc bn lun c h thng v lp lun cht ch vn l mt b phn ca truyn thng trit hc Pht gio. i vi cc Pht t, gio thuyt v Pht tnh tc l quan im v bn nng ca s ti ho tim tng bn trong chng ta l mt khi nim gi hng lin tc v su lng. ti khng mun ni rng chng ta c th dng phng tin khoa hc chng minh tnh hiu lc ca trit thuyt v Pht tnh m n thun ch ra vi cch thc m trong truyn thng Pht gio toan liu miu t s chuyn ha ca thc. Pht gio t lu c mt l thuyt v iu m trong thn kinh hc c gi l s linh hot ca no. Nhng thut ng Pht hc m khi nim ny c ng khung li khc hn vi cc nh ngha c s dng trong khoa hc v t tng 1 , nhng iu quan trng y l c hai u nhn nhn thc c
T ch cognitive: c nhiu ni dch l nhn thc (ch Anh ng tng ng ca ch nhn thc l perception). Tuy nhin, theo ng ni hm ca ch ny th n thuc v cc tin trnh x l thng tin ca no b. N khng ch b hp trong ngha ca cc tin trnh nhn bit v hiu thng tin, nn chng ti tm dng ch t tng hay t lng cho ngha ca ch cognitive. Cognition v Perception. Wikipedia, Truy cp 08/11/2009 <http://en.wikipedia.org/wiki/Cognition> <http://en.wikipedia.org/wiki/Perception>.
1

186

kh nng p ng rt cao theo s thay i [ca iu kin tc ng bn ngoi]. Khi nim v s linh hot thn kinh ni ln rng no b rt d un nn v sn sng thay i lin tc nh l hu qu ca s tri nghim, cho nn cc mi lin kt mi gia cc t bo thn kinh c th c hnh thnh v ngay c cc t bo thn kinh hon ton mi c to ra. Nghin cu trong lnh vc ny c bit bao gm cc hot ng cc chuyn gia v in kinh, chi c, v cc nhc s l nhng ngi ang luyn tp mnh lit cho thy kt qu v cc thay i quan st c trong b no. Cc loi ch th ny c tnh song hnh mt cch l th so vi cc thin gi c k nng, vn cng l cc chuyn gia, v s cng hin ca h cho rn luyn lin h n mt cam kt v thi gian v n lc. Cho d l chng ta ni v s chuyn ha ca thc hay v s phn tch thc nghim t qun kim xy ra trong tm thc, ngi thc hnh cn mt lot cc k nng, c mi da cn thn qua s ti lp nhiu ln v trui rn, v c p dng trong khun thc nghim khc v k lut. Tt c nhng rn luyn ny u gi nh rng c mt kh nng chc chn nh hng tm thc ca mt ngi ln mt i tng c chn v vic gi s ch tm trong mt khong thi gian d ngn. Mt tin cng c tha nhn trc l thng qua thi quen thnh thc, th tm cng hc c cch nng cao phm cht ca nng lc ch yu ang c p dng, bt k l s ch tm, lp lun, hay tng tng. Ta hiu rng qua s luyn tp thng xuyn v ko di nh th, th kh nng thc hin s luyn tp s hu nh tr thnh mt bn nng th cp. y, s song hnh cng vi cc nh in kinh hay nhc s rt r rng, nhng ngi ta c th suy ngh mt cch tng t v vic hc bi hay tp li xe p. Ban u, th thit s kh, gn nh l cc hot ng khng t nhin cht no, nhng mt khi bn lm ch c k nng, chng s tr nn kh d dng.

187

Mt trong nhng rn luyn tinh thn c bn nht l s nui dng ton tm 1 , c bit c thi hnh trn c s ca vic quan st hi th. Ton tm l ct li nu mt ngi tr nn nhn bit mt cch thc trong mt khun thc k lut v hin tng c th xy n ni trong tm thc hay ni trong mi trng thin vo thi im ca thin gi. Thng thng, hu nh tm thc chng ta lu li trong trng thi khng tp trung v t tng ta chuyn hng t i tng ny sang i tng khc theo mt khun thc ngu nhin v phn tn. Bng vic nui dng ton tm, trc tin ta hc tr nn nhn bit c v tin trnh ca s phn tn ny, c th tinh t iu chnh tm mnh theo mt l trnh nh hng hn vo cc i tng m chng ta mong mun tp trung vo. Theo truyn thng, hi th dng nh l mt trang b l tng cho rn luyn ton tm. Li im to tt ca vic chn hi th ca chnh mnh lm i tng cho vic luyn tp ton tm l v n l mt hot ng bn nng khng cn n lc, l th m ta vn lm chng no cn sng, nn khng cn phi ct lc tm ra i tng ca s luyn tp kiu ny. Trong hnh thc pht trin ca mnh, ton tm cng em li mt nhy cm rt tinh t v mi vic xy ra tng pht giy trong vng ln cn tc thi v trong tm thc thin gi. Mt trong nhng thnh t khn thit ca vic rn luyn ton tm l vic pht trin v ng dng ca s ch tm. Chng ta bit rng trong th gii hin nay, c mt t l phn trm cao ca cc tr em chu ng cc kh khn v vic thiu kh nng tp trung, c bit l trong cc cng ng chu nhiu nh hng ca vt cht. Ti nghe rng c cc n lc ln tm hiu v tnh nng ca s ch tm v cc nguyn nhn ng ca n. y Pht gio vi lch s lu di v luyn tp s ch tm c th ng gp phn mnh. Trong tm l hc Pht gio, ch tm c nh ngha nh l tnh nng h tr s nh hng tm thc ln
1

Theo tc phm Lamrim Chenmo ca ngi Tsongkhapa phn nh chng 1 v 2 c ghi r ton tm l c tnh m tm khng b phn tn, hnh gi tp trung s ch tm vo i tng v gi nguyn s ch tm lin tc khng qun i tng. Theo bn dch Anh ng The Great Treaties on the Stages of the Path to Enlightenment. Tsongkhapa. Snow Lion Publications 2002.

188

mt i tng trong v vn cc thng tin th cm m ta tri nghim trong tng thi im. y chng ta s khng lu tm n cc vn l thuyt phc tp chung quanh ti nh ngha chnh xc s ch tm l g n c l mt c ch duy nht hay bao gm nhiu loi, hay liu n c cng mt p dng c iu khin ca t tng. Thay vo , hy bn n mt s ch tm c gip ta la chn mt kha cnh hay mt c tnh c bit ca mt i tng. Mt p dng lin tc t nguyn ca ch tm l iu gip ta bo tn mt s tp trung c duy tr ln mt i tng chn trc. Luyn tp ch tm lin quan gn gi vi vic hc hi cch iu khin cc tin trnh tinh thn ca ta. Ti chc rng hu ht gii tr ngy nay ngay c vi nhiu ngi c khm nghim l ang b cc ri lon v kh nng ch tm, u c th hng th mt cun phim hp dn m khng h b phn tn. Kh khn ca h l kh nng nh hng ch tm ca mnh mt cch ch ng khi c nhiu hn mt s kin xy n. Mt nhn t khc lin can n thi quen. S quen thuc ca ta cng t, th cng cn nhiu n lc v p dng c ch hn vo vic nh hng s ch tm v vo vic gi n ln mt i tng hay thao tc. D sao, qua s thnh thc, c c t rn luyn, chng ta tr nn bt ph thuc vo n lc c nh th. Chng ta bit c t kinh nghim c nhn rng, thng qua rn luyn, ngay c cc thao tc ban u tng chng v cng kh u c th tr nn hu nh t ng. Tm l hc Pht gio hiu c iu thng qua s p dng luyn tp duy tr, c k lut ca mt ngi v s ch tm m ban u vn bao hm mt n lc ln lao, sau l c c mt cch thc tin hnh thao tc nhng vn cn hn ch v i hi mt s n lc thc hin, v cui cng th thao tc tr nn t ng v khng cn n s c gng no. Mt rn luyn khc pht trin s ch tm l tp trung nht tm. y ngi tu tp c th chn bt k i tng no tru tng hay c th, nhng phi l th m ngi c th d dng hnh dung ra hnh nh ca n. S luyn tp tin hnh bng cch c t s ch tm ca mnh ln [nh hnh dung ha ca] i tng chn v gng sc gi s 189

ch tm cng lu cng tt. S luyn tp ny ch yu bao gm vic s dng hai tnh nng ton tm (vn buc tm cht vo i tng) v tnh gic t qun kim, vn nhn thy liu rng s phn tm c xy ra trong tm thc hay c chng s sng r ca s tp trung ca tm tr nn lng lo 1 . Trng tm ca thc hnh ny l s pht trin ca hai phm cht v iu phc tm bn vng ca s ch tm ko di v nt r rng hay sng r m tm c th nhn thc v i tng. Thm vo thin gi cn hc cch bo dng s tnh lng, sao cho ngi khng p dng qu nhiu t qun kim n i tng, vn s gy bin dng i tng hay gy bt n ln s bnh lng tinh thn. Theo h qu ca s t qun kim, khi hnh gi nhn thy mnh tr nn b phn tn, th ngi cn t nh mang tm mnh tr li vi i tng. Ban u, khong thi gian lc b phn tn v lc pht hin ra s phn tn ny c th tng i di, nhng sau khi rn luyn u n, n s tr nn ngn dn. Trong hnh thc pht trin ny, vic luyn tp cho php hnh gi t yn tnh ln i tng chn trong cc khong thi gian lu, cho n khi thy nhng thay i bt k c th xy n vi i tng hay vi tm thc. Xa hn na, hnh gi c gi l thnh tu mt phm cht nhu hot 2 v tinh thn, m trong tm tr nn kh dng mt cch d dng v c th c nh hng khng hn ch ln i tng bt k. Trng thi ny c miu t nh l s thnh tu v nh [lc] ca tm (amatha trong Phn ng v shi ne trong Tng ng).

Theo tc phm Lamrim Chenmo ca ngi Tsongkhapa phn nh th yu t tnh thc rt quan trng gip hnh gi nhn ra c tm mnh ang b phn tn hay ang b lng lo khng cn sng t bm cht vo i tng na. Thut ng thin hc ch trng thi phn tm l tro c v trng thi yu hay suy gim tp trung vo i tng gi l hn trm. Xem bn dch Anh ng The Great Treaties on the Stages of the Path to Enlightenment. Tsongkhapa. Snow Lion Publications 2002. 2 Ch trong nguyn bn l pliancy, nhiu ti liu dch ch ny thnh khinh an. Tuy nhin, ngha Anh ng ca n l adaptability of mind tc l kh nng p ng mm do linh hot ca tm

190

C cc xc nhn trong cc kinh lun thin Pht gio rng mt thin gi thin xo c th lm ch k nng ny n mc ngi c th lu gi s ch tm ca mnh mt cch khng gn sng mt lc bn gi ng h. Ti c quen bit mt thin gi Ty Tng ni ting l t thnh tu ny. Khng may, ng y qua i; nu khng s v cng l th kim nghim ng y trong khi ang trng thi ny bng tt c cc my mc tinh vi ca phng th nghim ca Richard Davidson. Mt lnh vc y thnh qu ca s tm ti trong phm vi cc nghin cu v s ch tm trong tm l hc Ty Phng s l cc trng hp th nghim [ln cc thin gi thin xo] nh th ny tng phn vi hiu bit hin ti v s ch tm ca con ngi m ti tn rng cc khong thi gian ti a li khng lu hn vi pht. Cc rn luyn thin trang b mt trng thi tm n nh v n np, nhng nu mc tiu ca chng ta l o su vo trong s truy cu ch th th ch vi mt tm thc tp trung s khng . Chng ta phi t ti mt k nng thm d bn cht v cc c tnh ca i tng c qun chiu vi chnh xc ti a kh d. Vic rn luyn cp th nh ny c bit n trong kinh lun Pht gio nh l tu gic [hay n gin l tu] (vipayan trong Phn ng v lhak thong trong Tng ng) 1 . Trong nh cc yu t nhn mnh l vic bo lu s tp trung khng b phn tm, v yu t nht tm l phm cht then cht c mu cu. Trong tu im nhn mnh l s truy cu phn bit v phn tch trong khi vn lu gi nht tm khng b phn tn.

Ch vipayan i khi c dch thnh thin minh st hay thin qun. Rn luyn Tu gic l cp ngi tu hc sau khi c nh lc v chuyn sang pht trin kh nng thu sut tht cht ca Php (t Gii n nh v sau cng l Tu). Vipassana. Wikipedia. Truy cp 2009 < http://en.wikipedia.org/wiki/Vipassana>.

191

Trong tc phm c in Cc Giai Trnh Thin, i s Pht gio n Lin Hoa Gii 1 c li gii thch chi tit v cch thc nui dng mt cch c h thng cho c nh v tu. Cc iu ny c kt hp sao cho chng c th c p dng o su hiu bit v cc tnh nng c bit ca thc ti, cho n mc hiu bit v cc tc ng ca t tng, xc cm, v hnh x. Ngi c bit nhn mnh s cn thit ca vic bo lu mt s thng bng tinh t gia mt pha l s xc lp nht tm v s p dng vic qun chiu tp trung phn tch ca pha bn kia. l v chng l cc tin trnh tinh thn khc nhau c kh nng lm suy yu ln nhau. nh lc nht tm ln mt i tng i hi lu gi tm ln i tng vi rt t chao ng v l mt loi dung hp, trong khi tu gic qun chiu i hi mt hnh vi nh hng mt cch chc chn trong tm dch chuyn t mt kha cnh ny ca i tng sang mt kha cnh khc. Khi nui dng tu gic, Lin Hoa Gii khuyn rng ta nn bt u s kho st vi s truy cu cng bn nhy cng tt v rng sau ta c th c gng gi nht tm ln tu gic kt qu cng lu cng tt. Khi hnh gi bt u mt dn p lc ca tu gic, th ngi dy hy bt u li tin trnh phn tch. Thao tc lun phin ny c th dn n mc cao hn ca kh nng tinh thn, m c qun chiu ln nh lc tng i tr thnh khng tn cng sc. Nh trong bt k s trui rn khc, cc cng c gip ngi thc nghim tp trung vo s kho st ca ngi . V kinh nghim ch quan c th d dng lc li do tng tng hay o tng, cc cng c thin nh l phn tch cu trc c pht trin nhm tp trung s thm st suy
1

Lin Hoa Gii (713-763) l mt i s n- thuc truyn tha Nalanda. Ngi thp tng theo s ph l ntarakita (725788) n Ty Tng hong ha theo yu cu ca Trhisongdetsen trong nhiu nm. Ngi gp phn rt ln ph bin gio l Trung Qun ti Ty Tng. Tc phm Cc Giai Trnh Thin bao gm ba phn l lun gii tot yu v trnh t v cp tu tp t gic ng c bit l cc tu tp v nh v tu. Xem thm Stages of Meditation. Dalai Lama 2001. Snow Lion Publications.

192

t. Thng th cc ch phn tch c m t t trc. Hnh gi c th la chn trong s cc ch tp trung ln . Mt trong s l v bn cht v thng v s tn ti ca chng ta. V thng c chn nh l mt i tng thin Pht gio c gi tr v mc d hiu n mt cch tr c, th chng ta hu nh vn cha ng x nh l ta nhp tm c s thy bit ny. Mt s kt hp gia phn tch v tp trung tinh thn v ti ny s mang li tr hu cho cuc sng khin ta nhn thc c s qu gi ca tng thi im ca i sng mnh. bt u ta thit lp s ton tm ca thn v hi th trong trng thi bnh lng, ta nui dng s thy bit v mi thay i vi t xy ra trong tm v thn trong sut chu k tu tp, ngay c gia khi ht vo v th ra. Bng cch ny, mt s thy bit tri nghim pht sinh rng khng c g trong s tn ti ca ta l tnh hay khng i. Khi rn luyn ny c vi chnh, th s thy bit v s thay i tr nn ngn ngi v nng ng hn bao gi ht. Chng hn, mt tip cn nhm qun chiu mng li phc tp ca cc trng hung gi gn s sinh tn ca ta, dn n nhn thc su sc hn v tnh mong manh ca s tn ti lin tc ca chng ta. Mt tip cn khc l s kim nghim sinh ng hn v cc tin trnh v hot ng ca th cht, c bit l tui gi v s suy tn. Nu thin gi c mt kin thc su rng v sinh hc, th c th thy c rng s c mt ni dung c bit phong ph cho kinh nghim ca ngi v thc hnh ny. Nhng thc nghim t tng ny c tin hnh lp i lp li qua nhiu th k, v cc kt qu c xc nhn bi hng ngn thin gi v i. Cc tu tp Pht gio c th nghim v tnh hiu qu v c kim nghim bi cc tm thc kh tn trc khi chng tr thnh cc cng c ng dng thin. Nu mc tiu ca chng ta l nhm kt hp cht ch quan im ngi nhn xng th nht vi phng php khoa hc tun t pht trin mt phng tin nghin cu v thc, th may mn l chng ta khng cn gi vng tu tp ny mt cch tuyt ho ko di trong bn gi ng 193

h. iu cn thit ch l mt mc no ca s kt hp hai k nng nht tm v qun chiu. K lut rn luyn l cha kha. Mt nh vt l cn tri qua cc luyn tp bao gm c cc k nng nh l ton, kh nng s dng cc trang thit b khc nhau, tnh nng ti yu bit c lc no mt th nghim c thit k ng v lc no cc kt qu h tr cho l thuyt, cng nh l s thnh tho trong vic din dch cc kt qu ca nhng th nghim tin hnh. Cc k nng ny ch c th t c v pht trin thng qua mt thi gian lu di. Ai mong mun hc hi cc k nng v phng php ngi nhn xng th nht cn dnh ra mt khong thi gian v n lc ng k. im quan trng cn nhn mnh y l ging nh vic luyn tp ca mt nh vt l, s tip thu cc k nng tinh thn l vn ca tc v n lc tp trung; n khng phi l ti nng huyn diu c bit ca mt s t ngi. C nhiu hnh thc khc ca thin trong truyn thng Pht gio, bao gm mt lng khng l cc tu tp c lin quan n vic s dng v nng cao v s hnh dung ha v tng tng, v nhiu k nng cho vic iu tit cc ngun nng lc quan trng trong thn th em li mt cch tun t cc trng thi su lng v vi t hn ca tm, m c miu t qua vic tng cao vic thot khi rng buc ca s thit lp khi nim. Cc trng thi v tu tp ny c th l mt lnh vc l th ca nghin cu v th nghim khoa hc, trong chng c th xut nhng kh nng v nng lc bt ng trong tm thc ngi. Mt lnh vc nghin cu v thin c th l iu m truyn thng Ty Tng m t nh l tri nghim ca trng thi tnh quang. y l trng thi thc c hiu l mt tm trng cc k vi t hin l mt cch ngn ngi trn tt c con ngi vo thi im cht lm sng 1 . C
1

Danh t Pht hc ca trng thi ny l trung m hay trung hu. Ring trng thi trung m trong lc chuyn tip sang mt kip sng khc c ch trng nhiu hn v tm quan trng ca n. V mt sinh hc, thi im ny c th xem nh bt u cht lm sng. Theo tc phm How to Practice th tin trnh ca s cht, l trng thi trung m gia kip sng ny v kip sau;

194

nhng tng t rt ngn ngi vi trng thi ny c th xy ra mt cch t nhin vo nhng lc khc nh l trong lc ht hi, ngt xu, ng su, v cc khoi ca tnh dc. c tnh nn tng ca trng thi ny l s t pht hon ton, khng c thc v ng hay ng chp. Vi thin gi kinh nghim, th trng thi ny c th to ra mt cch ch tm qua cc k nng thin, v khi n xy ra mt cch t nhin vo lc la i th mt c nhn nh th c th duy tr trng thi ny trong khi vn bo lu ton tm trong mt thi gian di. Ngi thy ca ti Ling Rinpoche trong tnh quang ca trung m n 13 ngy; mc d ngi cht lm sng v ngng th, ngi vn li trong t th thin v thn th ngi khng c mt ch du no ca s thi ra. Mt thin gi gic ng khc lu li trong trng thi ny 17 ngy trong ci nng nhit i ca gia h min ng n-. S l th v cng hiu bit nhng g xy ra trong cp ca tm l hc trong sut thi gian ny, v nu c th c nhng tn hiu thm d c cp ha sinh. Khi nhm ca Richard Davidson n Dharamsala, h thit tha tin hnh vi th nghim v hin tng ny, nhng khi h n Ti khng bit nn ni l ri hay may khng c thin gi no qua i. D sao, t kha cnh v vic ng gp vo s xut hin ca mt phng php khoa hc c nn tng ca phng php nghim ngt v ngi nhn xng th nht, cc loi thc hnh ny khng hon ton thch hp. Trong vic luyn tp chnh mnh xem thc t n nh l mt i tng ca s thm tra ngi nhn xng th nht, chng ta u tin phi bnh n c tm. Kinh nghim v vic ch ch tm vo hin tin rt hu ch cho rn luyn. Vic tp trung ca li rn luyn ny l mt
v l tin trnh ti sinh khi trng thi trung m. S chuyn giao ca nghip t kip sng ny n kip khc xy ra lc cht thng qua mt tm rt vi t gi l Tnh Quang. Mc d mc su nht ny ca tm vn c mt trong sut s sng, n hin l lc cht. Nghip lc c bit trong trng thi chuyn tip gi l cn t nghip. How to Practice. His Holiness the Dalai Lama 2003. Atria. 2003. ISBN: 0743453360

195

s tp luyn duy tr nhm nui dng kh nng lu gi tm mt cch khng phn tn ln s tri nghim ch quan tc th ca thc. iu ny c tin hnh nh sau. Trc khi bt u bui ngi thin chnh thc, thin gi nui dng mt s ch tm cn trng khng cho php tm b phn tn bi cc hi tng v tri nghim qu kh hay bi cc hy vng, c on, v lo s v cc s kin trong tng lai 1 . iu ny c tin hnh qua mt th nguyn thm rng trong sut bui thin ny tm s khng b quyn r bi cc t tng v qu kh hay tng lai v s lu li hon ton tp trung vo s tnh thc v hin ti. iu ny tht quan trng v trong cc trng thi bnh thng hng ngy ta thng c khuynh hng tri mnh vo cc hi tng v cc du vt ca qu kh hay vo cc hy vng v lo s v tng lai. Ta thng sng vi qu kh hay tng lai v rt him khi hon ton li vi hin ti. Khi mt ngi tht s trong bui thin, c th s hu ch khi quay mt vo mt bc tng khng c cc sc mu hay cc dng hnh tng phn c kh nng gy phn tn s ch . Cc gam mu lng du nh mu kem hay nu pht vng nht 2 c th thun li, v chng gip to mt phng nn n gin. Khi mt ngi tht s nhp thin, iu ti yu l khng dng cng 3 . ng hn l thin gi
1

Trong bi ging Cc Giai Trnh v Thin, c Dalai Lama cn nhc n ngoi vic t b cc t tng n qu kh v tng lai m cn loi b lun cc cm tng thu thp t cc gic quan nh nhn, nh, t thit,... trnh b thu ht bi cc kch thch t mi trng. 2 Ch trong nguyn bn l beige. Gn ging nh mu sa pha cht c ph. Gam mu ny c th m hay lt hn hnh minh ha mt cht.
3

Tc l khng dng n lc ct gi tm, theo phng php qun tm ny, v s n lc rt d dn n cc phn tm sai lc th cp do chnh n lc km gi gy nn.

196

phi n thun quan st tm an ngh ln trng thi ca chnh n mt cch t nhin. Khi ngi, ta s bt u nhn thy c lot cc tng pht khi trong tm, ta nh mt dng sui y bng nc chuyn ng khng bao gi ngng rc rch bn trong hay nh mt s hi h ca dng lu thng xe c khng ngt. Thin gi nn cho php cc tng pht khi t nhin, bt k c nhn thy l tt p hay xu xa. ng cng c hay nn chng hay em ra lm ch th cho vic phn nh nh gi. Mi p ng bt k ny s to thm s tng trng ca t tng, v chng s cung cp thm nhin liu lu gi dng phn ng dy chuyn tip din. Thin gi phi quan st t tng mt cch n thun. Khi lm c iu ny, th ging nh l cc bong bng hnh thnh v tan bin trong nc, cc tin trnh t tng khng lin tc n thun ch pht khi v tan bin trong tm. Dn d, t trong mn sng m ca ting n, thin gi s bt u cm xc long thong mt iu g ta nh mt s vng bt, tm trng c ni dung c th, khng th xc nh. Ban u, cc trng thi nh th c th ch l cc tri nghim vt nhanh. Mc d th, khi tr nn kinh nghim hn trong tu tp ny, thin gi c th ko di cc khong thi gian ny trong s gia tng bnh thng ca t tng hnh gi. Mt khi iu ny xy ra, s c mt c hi tht s tri kin bng thc nghim 1 iu c m t trong nh ngha ca Pht gio v thc nh l sng r v thy bit. Bng cch ny, thin gi s t t c kh nng nm cht kinh nghim c s v thc v ly lm i tng cho s qun chiu thin. thc l mt i tng rt kh nm bt, v trong ngha ny n tht khng ging nh vic nghin cu ln mt i tng vt cht, nh l cc tin trnh sinh ha. Nhng s kh nm bt ny c th so snh c
1

Ch thng dng trong thin hc l chng nghim. y, l bc s khi ca chng nghim v Tnh Khng.

197

vi mt s i tng ca vt l hc v sinh hc, nh l cc ht h nguyn t hay cc gen di truyn. Gi y, cc phng php v giao thc cho s nghin cu v chng c xc lp hon ton, cc i tng ny dng nh quen thuc v ngay c tng i khng mu thun nhau. Tt c cc nghin cu ny dng quan trc tng thuc 1 , trong , bt k cc quan im trit hc kh d p dng ln th nghim cho trc bt k th trong phn tch ti hu, chnh cc quan trc thc nghim da trn bng chng v pht hin ca hin tng vn phi l iu xc nh tht tnh. Tng t, cho d quan im trit l ca chng ta v bn cht ca thc ra sao, cho d cui cng n c l vt cht hay khng, th thng qua phng tin nghim khc v ngi nhn xng th nht, chng ta c th hc hi vic quan st hin tng bao gm cc tnh nng v ng thi nhn qu ca chng. Trn c s ny, ti d phng mt kh nng v vic m rng ni hm ca khoa hc v thc v vic phong ph ha tri kin thu thp c ca chng ta v tm thc con ngi trong khun kh khoa hc. Francisco Varela 2 ni vi ti rng mt trit gia, Edmund Husserl 3 , nu ra mt s tip cn tng t nghin cu v thc. Ngi m t phng php v vic xc tin t mt kinh nghim cm xc, m khng
M hnh nghin cu ty thuc vo cc quan st a ra cc chnh hng mi ca nghin cu 2 Francisco Javier Varela Garca (1946 2001) l nh sinh hc, trit hc, v thn kinh hc Chi L, ng c bit n do cng trnh nhp mn v khi nim t sinh trong sinh hc. Francisco Varela. Wikipedia. Truy cp 19/01/2009 <http://en.wikipedia.org/wiki/Francisco_Javier_Varela_Garc%C3%ADa>
3 1

Edmund Husserl (1859-1938) ngi c l sng lp nn tng ca khoa hin tng hc Ty Phng; ng l mt trong nhng trit gia c nhiu nh hng nht trong th k 20 c nhiu ng gp quan trng n hu ht cc lnh vc trit hc v cc tng n nhng ngnh tng quan nh ngn ng hc, x hi hc, v tm l hc t tng. Edmund Husserl. Stanford Encyclopedia of Philosophy. 26/10/2009 <http://plato.stanford.edu/entries/husserl/>.

198

p t thm vo trong s kim nghim ny tham s ca cc gi nh siu hnh, nh l mt hnh vi ca vic ly c tnh siu hnh, ra khi cc truy cu c tnh hin tng hc. iu ny khng c ngha l c nhn [ngi nghin cu] khng c mt v th trit hc m ng hn l ngi ngng cc tn iu c nhn mt cch c ch cho mc tiu ca s phn tch. Hu qu l mt iu chi tng t nh vic b vo trong du ngoc ny c mt trong khoa hc hin i. Chng hn, sinh hc c cc bc pht trin ln lao trong vic cung cp cho chng ta hiu bit v s sng cng nh l cc hnh thc v cc cu trc a dng ca n bt k cu hi v trit hc v quan nim ca s sng th vn cn cha khp li. Cng th, cc k cng ng ghi du v vt l (c bit trong c hc lng t) thnh tu m khng c cu tr li r rng cho vn Thc ti l g? V trong khi nhiu vn v nhn thc lin quan n vic din dch ca chng vn cn cha c gii quyt. mt mc no , ti cho rng tri nghim c rn luyn tht s v mt s k nng ca tu tp tinh thn (hay cc loi khc ging nh th) s tr thnh mt hp phn v vic rn luyn ca nh nghin cu v nhn thc nu khoa hc tht s nghim tc v vic t n kh nng truy cp c ton b cc dng phng tin cn thit cho mt nghin cu y v thc. Tht s, ti s ng vi Varela rng nu nghin cu khoa hc v thc pht trin ton thin vi gi thit rng tnh ch quan l mt thnh phn c bn ca thc th n s phi kt hp vi mt phng php pht trin v mnh m hon ton ca ch trng thc nghim ngi nhn xng th nht. Ti cm thy trong lnh vc ny c tim nng khng l cho cc truyn thng qun chiu c xc lp nh l Pht gio nhm ng gp phn trng yu cho s giu mnh ca khoa hc v cc phng tin ca n. Hn th na, kh d cng c cc ngun quan trng trong chnh truyn thng trit hc Ty Phng h tr khoa hc hin i pht trin cc phng php hng n mt s iu nghi ca quan im v ngi nhn xng th nht. Bng cch ny, chng ta c th m rng chn tri tri thc ln lao v cc 199

phm cht ch cht c trng cho s tn ti ca nhn loi, tc l thc.

200

Chng 8: Ph ca thc

Trong vic hnh thnh khoa hc v thc v s kho st v tm cng nh l nhiu th trng ca n, Pht gio v khoa hc t tng tin hnh theo cc tip cn khc nhau. Khoa hc t tng hng s nghin cu ny ch yu vo c s cc cu trc thn kinh sinh hc v cc chc nng ha sinh ca no b, trong khi s kho st Pht gio v thc vn hnh ch yu trn iu c gi l quan im ngi nhn xng th nht. i thoi gia hai bn c th m ra mt con ng mi v vic kho st thc. S tip cn ct li ca tm l hc Pht gio bao gm mt s kt hp ca truyn thng qun chiu thin, vn c th c m t nh l mt s truy cu c tnh hin tng hc; s theo di ca ng c thc y c biu l qua cc xc cm, cc dng thc ca t tng v ng x; v s phn tch qun chiu lp lun trit hc. Mc tiu nn tng ca tm l hc Pht gio khng phi to thnh danh mc ca tm hay ngay c khng phi m t cch m tm hot ng; ng hn s quan tm ch yu ca n l vt qua kh au, c bit l cc au kh v cm xc v tm l, v ty sch cc au kh . Trong cc ngun kinh vn Pht gio c, c ba ngnh nghin cu thc. Vi Diu Php tp trung vo s kim nghim cc tin trnh nhn qu ca hng trm trng thi cm xc v tinh thn, cc tri nghim ch quan ca cc trng thi , v cc hiu ng ca chng ln t tng v ng x ca chng ta. N quan h n iu c gi l tm l hc (bao gm tr liu v t lng) v hin tng hc. Th n l Tri thc hc Pht gio phn tch bn cht v tnh nng ca nhn thc, hiu bit, v quan h gia ngn ng tng tun t pht trin mt khung khi nim cho vic hiu bit v nhiu phng din khc nhau ca thc gm tng, cm xc v vn vn. Cui cng, Kim Cng tha s dng s hnh dung ha, t tng, xc cm, v nhiu k nng th cht khc nhau (nh l cc rn luyn du-gi) trong mt n lc thin 201

mnh lit y bt cc phng tin thin c ca chng sinh v chuyn ha cc au kh ca tm. N khng phi nhm pht hin mt thc th thng hng c lp gi l tm m l tm hiu bn cht ca tm thc trng thi thng thng v chuyn ha n hiu qu sang trng thi r rng hn v khng b au kh. S tip cn Pht gio nghin cu thc da trn hiu bit v cc chc nng v th trng ca tm v ng thi nhn qu ca chng v y chnh l mt lnh vc m hiu bit Pht gio hu nh sn sng giao din vi tip cn khoa hc, v ging nh khoa hc, a phn s kho st Pht gio v thc u c c s thc nghim. Ti bt u nghin cu v cc phng din khc nhau ca tm nh l mt phn nhp mn ca ngnh hc c gi l lo rig, c ngha l tnh thc v tr hu. ti ny c dy cho cc tu s thc tp thng l vo trang la chn hay mi tui, sau thi gian va xut gia vo tm tui. u tin, nhng ngi thy ca ti lc ch yu l Ling Rinpoche khin cho ti nh c mt nh ngha ng v bn cht ca cc s kin tinh thn v cc phn lp ca cc trng thi cm xc v t tng. D rng khng bit r n c ngha g vo lc , ti cng bit rng nh ngha Pht gio chun v tinh thn, tng phn v vt cht, c c trng bi tnh cht ch quan. Cc i tng vt cht mt cch c trng c kch thc khng gian v n c th ngn tr tm mt thy cc i tng vt cht khc. Cc hin tng tinh thn, ngc li, phi c hiu bit trong bi cnh v chui thi gian xy ra ca chng v bn cht tri nghim [tinh thn] ca chng. Ti dng rt nhiu th gi nghin cu v s phn bit gia kinh nghim th cm v kinh nghim tinh thn. Mt nh ngha chun mc v kinh nghim th cm l c hi xy n ca n thuc v mt c quan th cm ring bit nh mt, tai, vn vn. C mt s nhn bit r rng rng mi nhn thc th cm th phn bit vi cc nhn thc khc v c mt phm vi ring bit, cho nn mt khng th truy cp c m thanh hay tai khng th nm c v vn vn. Nh c lu 202

bi cc t tng gia Pht gio thi trc, bao gm Thnh Thin v Php Xng, th c nhng khc bit quan trng trong cc tin trnh khng-thi gian bao gm trong vic cm thy c cc i tng trong cc phm vi th cm khc nhau. Nhn thc th gic ca mt i tng c th xy ra trong mt khong cch rt ln, vic nghe c m thanh t khong cch nh hn, trong khi kinh nghim v mt mi hng c bit xy ra ch ni trong mt tm ngn hn na. iu tng phn hn na l hai th cm cn li pht khi t v gic v xc gic cn c trc tip tip xc gia cc c quan th cm ny v cc i tng tng ng ca chng. Theo ngn ng khoa hc, ti on rng, cc khc nhau ny s c gii thch trong khun kh ca cc phng thc m cc thc th vt l nh l cc lng t nh sng v cc sng m thot ra t cc i tng kch thch ln cc c quan th cm. c tnh nh ngha ca kinh nghim tinh thn l vic thiu vng cc c quan th cm th cht. Bng th nghim tinh thn, vn l mt tnh nng hiu lc th su thm vo vi nm gic quan th cm, gio thuyt Pht gio v tm khng c cht g giu gim hay thn b. ng hn, nu ngi ta ngm mt a hoa ti p, th nhn thc trc tip v a hoa, vi tt c sc nt ca n nh mu sc v hnh dng thuc v kinh nghim th gic. Nu tip tc nhn ngm, th c khi sinh chui k tip lp li v cng mt nhn thc th gic. Tuy nhin, ti thi im t tng xy n trong khi ang nhn a hoa chng hn, vic hng tp trung ln mt kha cnh hay mt phm cht c bit, nh l su ca mu sc hay nt un ln ca cnh hoa th ngi ta khi tc thc tinh thn. thc tinh thn bao gm ton b ni hm ca iu m chng ta gi l cc tin trnh t tng bao gm tr nh, nhn bit, phn bit, ch tm, mong mun, t duy khi nim v tru tng, cc gic mng. Kinh nghim th cm th lp tc v bao trm trn vn. Chng ta ngi mi hoa hng, chng ta thy mu sc, ta cm nhn au nhi t mt ci gai m m khng c bt k suy tng thc no thm nhp vo trong s tri nghim. tng, ngc li, vn hnh mt cch chn lc, ngay 203

c i khi dng nh c on, qua vic lu li vo mt kha cnh hay mt tnh cht c bit ca mt hin tng xy ra no . Trong khi chm ch ln a hng, ta c th tm thy cc tng bt cht thm nhp vo tm thc mnh: mi hng l v chanh v s ti mt thoang thong, mu pht hng d chu, gai nhn v cn trng. Thm vo , cc t tng khi nim u c lin quan n cc i tng thng qua mt phng tin nh l ngn ng v cc khi nim. Khi ta thy mt a hoa mu sc p ; nh cc loi hoa quyn thm bao ph ni i quanh Dharamsala trong ma xun, kinh nghim ny rt lng ly nhng l kinh nghim khng phn bit; th nhng mt khi cc tng khi hin v cc c tnh ca hoa ny nh l n thm ngt hay cc cnh hoa ca n to, th s tri nghim ny b thu hp hn nhiu nhng li tp trung hn. Mt s tng t tuyt vi, thng c dnh cho cc hc sinh tr, l vic cm mt tch tr. Kinh nghim th cm nh l vic gi tch tr bng tay khng, trong khi tng ging nh vic cm tch bng tay c eo gng vi. S khc nhau v cht gia hai tri nghim l trc tip. Bao tay vi l mt n d cho cc khi nim v ngn ng vn n gia ngi quan st v i tng khi tng vn hnh. C mt phn tch trit hc rt chi tit v vai tr ca ngn ng trong mi quan h n tng trong tri thc hc Pht gio, m vn nhiu lun im ca n c pht trin trong khun kh rng ln hn ca s tranh lun trit hc vi nhiu trng phi t tng phi Pht gio khc nhau. Hai nhn vt trong nhng in hnh Pht gio c tm nh hng nht l cc lun gi n Trn-na v Php Xng vo th k th nm v th by. Trong sut thi gian rn luyn v lun l v tri thc hc, ti phi thuc cc phn ct li ca nghin cu ni ting ca Php Xng l Lng Thch Lun (Pramavarttika), mt gio php trit l c son tho di dng k v ch gii cho kiu thc vn chng tinh yu ca n. Ti thu thp c l trit hc phng Ty quan tm nhiu n mi quan h gia ngn ng v tng, v vi cu hi nn tng l liu rng tng c ty thuc hon ton vo ngn ng hay khng. Cc 204

trit gia Pht gio trong khi cng nhn mi quan h mt thit gia chng trong con ngi, th vn cng nhn v nguyn l kh nng ca [mt] tng m khng c c tnh ngn ng chng hn cc loi th c tin l c cc suy ngh trc tip qua cc khi nim (d l th s) nhng khng bi ngn ng trong ngha l chng ta hiu c n. Ti b ngc nhin khi pht hin rng trong tm l hc Ty Phng hin i khng c nim c pht trin v mt tnh nng tinh thn khng th cm. Ti thu thp c rng vi nhiu ngi th biu hin gic quan th su bao hm mt loi kh nng tm l khc thng. Nhng trong Pht gio n thuc a ht tinh thn, bao gm cc tng, cc ch tm, v cc khi nim. Trong gii Ty Phng c cc nim nh l linh hn trong nhng ngi hu thn hay l bn ng trong cc nh phn tch tm l, nhm lp bt mt khong cch no , nhng iu dng nh thiu vng y l mt s nhn bit v mt tnh nng c bit nm bt cc hin tng tinh thn. Cc hin tng bao gm mt dy rng cc kinh nghim t tng, nh l tr nh v s gi nh, m vn t quan im Pht gio, th c khc v phm cht vi kinh nghim th cm. Cho rng m hnh thn kinh sinh hc v s nhn thc v t lng l mt gii thch v cc hin tng ny trong khun kh v cc tin trnh sinh hc v ha hc ca no b. Ti c th thy c l do khin quan im khoa hc li khng c s phn bit cn thit v m t gia cc tin trnh khi nim v th cm. iu cho thy rng b phn no hu nh lin h n cc nhn thc th gic th cng l b phn hot ng mnh nht trong s hnh dung ha cc suy tng. Trong chng mc quan tm n no b, th dng nh khng c s khc nhau gia vic mt ngi ang thy iu g bng mt tht hay bng mt ca tm. Theo quan im Pht gio, vn l ch gii thch ca thn kinh sinh hc b st mt thnh phn quan trng ca cc s kin tinh thn ny l kinh nghim ch quan.

205

M hnh tri thc hc Pht gio c khng cho thy mt s ni bt v no trong hot ng t tng, nh l nhn thc. D rng c s nhn mnh ca trit hc Pht gio v d rng nn y hc c n- c hiu bit t m v gii phu hc ngi, th tht l ngc nhin l vn cha c s cng nhn r rng v vai tr ca b no nh l cu trc c phn ct li trong thn th. c bit trong mi tng quan gia nhn thc v t tng. Du sao th Pht gio Kim Cang tha c ni v ng dn truyn c t nh u nh l trung tm nng lc iu tit cho kinh nghim ch quan. Trong khoa hc v nhn thc v t tng, ti c th hnh dung c mt s cng tc y thnh qu gia Pht gio v khoa thn kinh hc. Pht gio c nhiu iu hc hi v cc c ch no c quan h n cc s kin tinh thn l cc tin trnh thn kinh hc v ha hc, s hnh thnh ca cc mi giao tip thn kinh, qua h tng h gia cc trng thi t tng c trng v cc vng c th ca no b. Thm vo , c nhiu gi tr trong tri thc v y hc v dc sinh hc hin ang c hnh thnh v vic cc b no hot ng nh th no khi m cc phn ca n b h hi v bng cch no cc cht liu chc chn lm ny sinh cc trng thi c bit. Ti mt trong cc hi ngh Mind and Life, Francisco Varela ch cho ti mt chui cc nh MRI, chp cc mt ct bnh din ca mt b no vi cc phn c t bi cc mu khc nhau cho thy hot ng thn kinh tng quan v ha hc c lin h n cc kinh nghim th cm. Nhng bc nh ny l kt qu ca cc th nghim m trong ch th c t trong cc kch thch th cm khc nhau (nh l m nhc hay cc i tng th gic) v sau ghi chp li trong cc p ng khc nhau (chng hn nh khi i mt m v nhm). Tht s rt thuyt phc khi thy c mi tng quan gn gi gia cc thay i kh kin, c th o c c trong b no v iu xy ra ca cc nhn thc th cm c trng. Chnh mc chnh xc v k thut v cc kh nng tn dng ca cc trang b nh th nh du tim nng to tt ca cng vic khoa hc. Khi cch kho st cht ch c tnh cht ngi nhn xng 206

th ba kt hp vi phng tin truy cu nghim tc mang tnh ngi nhn xng th nht, th chng ta c th hy vng c phng php ton din hn v vic nghin cu thc. Theo tri thc hc Pht gio, c mt gii hn gn lin trong kh nng tm thc con ngi cho vic nm bt cc i tng ca n. Gii hn ny mc tm thi nh l mt tm thc bnh thng cha c ti luyn trong p dng c ch v s ch tm thin, c th ch nm bt c mt s kin m vn c ko di trong mt khong thi gian nht nh vo khong thi gian ca mt bng tay hay mt ci nhy mt. Cc s kin ngn hn c th c nhn thc nhng khng th c ghi nhn ton b hiu theo ngha chng khng l i tng ghi nh ca thc. Mt c tnh na v nhn thc ca con ngi l s cn thit ca chng ta ch ty theo s vt v hin tng trong khun kh v bn cht cu hp ca chng. Chng hn, nu ti quan st mt ci ci bnh, ti s thy mt dng bu vi y phng v cc chm v trang tr. Ti khng thy c cc nguyn t v cc phn t ring l hay cc khng gian gia chng, m cng nhau chng to nn hin tng cu hp m ti ang quan st. Vy nn khi nhn thc xy ra, n khng phi l trng hp phn nh n gin trong tm thc v s vt bn ngoi m ng hn l mt tin trnh phc tp ca s nhn bit xy ra hiu v iu m mt cch chuyn mn c n v hn thng tin. Tin trnh v cu trc to hnh ny cng vn hnh trn mc tm thi. Trong vic nhn thc mt s kin ngay c trong khonh khc ca mt ci bng ngn tay, m tht ra li bao gm v s cc dy thi gian ngn ngi, chng ta kt hp cc thi im ny vo trong mt dng lin tc. Mt so snh tng t cho iu ny, c trch dn bi Nguyt Xng v c dy cho cc t trong cc cao ng Pht gio, l khi vo ban m bn quay trn mt ngn uc, ngi quan st s thy thnh mt vng la. Nu quan st k ci vng ny, bn s thy rng n c to thnh bi cc chui thi im ngn ta sng. Ngh v thi tr th ca mnh, khi tng tn c c ch ca my chiu phim, ti ng ra rng nh chuyn ng ca mt cun phim trn mn hnh tht ra to 207

thnh bi cc chui hnh bt ng. Nhng chng ta li nhn thc phim nh nh l s chuyn ng thay i. Cc cu hi v phng thc cc nhn thc khi ln v c bit l mi quan h no gia mt s kin nhn thc v cc i tng ca n l cc lnh vc chnh cho s quan tm ca cc trit gia n- v Ty Tng. c s tranh lun lu di ni trong thuyt l tri thc hc Pht gio v vic lm th no nhn thc v mt i tng cho trc khi pht. C ba lun im nn tng ni tri. Mt trng phi t tng duy tr quan im rng ch nh c mt con s ln v mu sc trong mt i tng nhiu mu, th cng c mt s lng ln cc nhn thc trong tri nghim th gic v vic quan st n. Quan im th hai cho rng nhn thc th tt nht l khi so snh vi vic ct mt qu trng luc k. Khi trng b ct x lm i, s c hai na ging ht; tng t vy, khi tng tip xc vi cc i tng tng ng ca n, th mt s kin nhn thc duy nht tch thnh mt na ch th v mt na khch th. Lun im th ba, theo truyn thng chnh l lp trng ca cc t tng gia Ty Tng, lun rng bt k v s a dng v cc kha cnh ca mt i tng ca nhn thc cho trc, th kinh nghim nhn thc tht s l mt s kin n nht khng th chia ct. Mt lnh vc quan trng c bn tho trong tri thc hc Pht gio l s phn tch v cc nhn thc ng v sai. Vi Pht gio, tri kin, hay s thu sut ng 1 gip trnh khi cc trng thi o tng ca tm, nn s ch tm chu o c dnh ra hiu bit iu g cu trc nn tri kin. Do s phn bit gia hiu bit tht s v hiu bit sai st tr thnh iu quan tm chnh. C mt s phn tch rng ln v tt c cc loi kinh nghim nhn thc v nhiu loi nguyn do ca cc sai lc v nhn thc. Nu mt ngi ng trn mt con thuyn di chuyn theo con sng v nhn thc thy cc cy trn b ang dch chuyn, th o gic th gic thuc v iu kin bn ngoi l thuyn ang dch chuyn. Nu mt ngi mc chng vng da, th c th thy thm ch c cc i
1

Danh t chuyn mn trong Pht gio l chnh kin hay tu gic. Ngc vi chnh kin l t kin.

208

tng mu trng nh v s nh c mu vng; y iu kin ca o gic l bn trong. Nu mt ngi thy cun dy thng trong ti ti mt ni c bit l c nhiu rn c, ngi c th nhn thc n nh l con rn; trong trng hp ny iu kin ca o tng l c bn trong ( l s s hi ca ngi v rn) v bn ngoi ( l trong cu hnh c cun dy v tm nhn thy thp) y l tt c cc trng hp m o gic c to duyn bi cc tnh hung rt trc din. Nhng cng c c mt lp cc iu kin phc tp hn cho cc tng sai lc, nh l lng tin vo ci ta 1 t ti hay lng tin rng ng hay cc hin tng duyn sinh khc l vnh hng. Trong sut lc tri nghim, khng c cch no phn bit nhn thc ng v nhn thc sai lc. Ch c nhn thc sau th ta mi c th thy c s phn bit ny. Hu qu l cc kinh nghim tip sau nhn c t cc nhn thc nh th c th gip xc nh rng chng c hiu lc hay khng. Tht l l th bit c rng liu thn kinh hc s c th phn bit c gia cc nhn thc chnh xc v khng chnh xc mc hot ng no. Trong nhiu dp, ti t vn ny vi cc nh thn kinh hc. Cho n nay, theo hiu bit ca ti, khng c mt th nghim no nh th c tin hnh. Trn mc hin tng hc, ta c th thy r tin trnh m bi tm thc ta c th i qua cc chuyn tip gia nhiu [trng thi] khc nhau, m trong mt s trng hp l i nghch nhau mt cch cho ngoe. Th d nh hy hi xem liu rng Neil Armstrong 2 vo nm 1969 t chn ln mt trng hay ln ha tinh. Mt ngi c th bt u bng nim tin mnh m rng l sao ha. Sau nh
1

Danh t chuyn mn trong Pht gio l ng hay bn ng.

Neil Alden Armstrong (1930 - ) Gio s i hc, phi cng v l phi hnh gia tin phong. ng l ngi u tin t chn ln mt trng trong phi v Apollo 11 b ln cung trng ngy 20 thng 07 nm 1969 vi trng trch phi hnh on trng. Chuyn phi hnh u tin ca ng l Gemini 8 nm 1966.

209

l kt qu ca vic nghe thy v vic th nghim cui cng trn sao ha, th ng hay b ta c th bt u dao ng trong s c quyt ny. Mt khi n tr nn r rng rng cha c s mng b no c thi hnh ln ha tinh, ngi c th hng n mt kt lun ng rng Neil Armstrong p ln mt trng. Cui cng do kt qa ca vic ni chuyn vi ngi khc v vic c cc gii thch v tc v Apollo, c nhn c th t n cu tr li ng cho cu hi ban u. Trong trng hp nh th ny, chng ta c th thy rng tm thc i t trng thi hon ton sai thng qua mt trng thi lng l n lng tin ng n v sau cht l tri kin ng n. Ni chung, truyn thng tri thc hc Ty Tng phn thnh by loi trng thi tm: trc tip nhn thc, tng suy lun, tng h qu, gi thit ng, nhn thc khng ch tm, nghi ng, v tng xo trn 1 . Cc s si tr phi hc nh ngha ca by trng thi tinh thn ny v cc tng quan phc tp ca chng; li ch ca vic nghin cu cc trng thi ny l qua vic hiu bit chng, ngi ta c th nhy cm hn rt nhiu vi hng lot v s phc tp ca kinh nghim ch quan ca con ngi. Quen thuc vi cc trng thi ny gip cho s nghin cu v thc d s dng hn.

Theo cc thut ng chuyn mn th by trng thi ny ln lt tng ng vi: 1. Hin lng (pratyakaprama): l nng lc nhn thc cm tnh, trc tip thng qua cc gic quan 2. T Lng (anumaprama): l ci bit bng so snh; l kh nng nhn thc l tnh, gin tip thng qua cc qu trnh ca t duy, tru tng nh phn on, suy lun, chng minh, bc b. 3. T t lng: l s suy lng t duy khng y khng chnh xc 4. Chn t lng: L s suy din c c s, suy lun ng hp l t cc tin (hin lng hay t lng) ng 5. Chn hin lng: Nhn thc khng mang theo s ch tm 6. T hin lng: Nhn thc nhng c i km vi t l phn bit. 7. Phi lng (abhvaprama): S suy ngh sai st trn ln cc trng thi trn

210

Nhiu phn sau ny trong vic hc ca ti l nghin cu v tm l hc Pht gio nh n c h thng ha bi cc t tng gia v i n V Trc v Th Thn. Ngy nay, nhiu cng trnh ca cc tc gi ny bng Phn ng b tht truyn nhng nh vo cc n lc to tt ca cc th h dch gi Ty Tng v cc cng s n , chng cn lu li bng Tng ng. Theo mt s bng hu ngi n vn l cc chuyn gia Phn ng ca ti, cc phin dch Tng ng ca nhng tc phm c n ny chnh xc n ni ngi ta c th hu nh tng tng c cc bn lun Phn ng c th ging n nh th no. Tc phm Vi Diu Php Tp Lun ca V Trc v tc phm Vi Diu Php Bu Lun do bo ng son tho (bn Bu Lun hin cn trong Phn ng, trong khi bn Tp Lun th ch c cc phn nh ca n cn lu li trong Phn ng nguyn thy) tr thnh cc nhp mn ca tm l hc Pht gio Ty Tng t rt sm. Chng c cng nhn nh l cc chnh vn ca iu m truyn thng Ty Tng nh ngha ln lt nh l trng phi Vi Diu Php Bc Cao ca V Trc v Vi Diu Php Bc Thp ca Th Thn. Trn c s ca nhng bn lun ny m kin thc ca ti da trn bn cht, phn lp, v cc chc nng ca cc tin trnh tinh thn lm nn tng cn bn. C trong Phn ln Tng ng u khng c thut ng xc cm nh khi nim c dng trong cc ngn ng v vn ha hin i. y khng ni l tng v xc cm khng tn ti m cng khng hm l ngi n v Tng khng c cc xc cm tri nghim. Cng nh ngi Ty Phng cm thy vui sng vi tin tt lnh, bun lo vi mt mt c nhn, v s hi khi i din him nguy, th ngi n v Tng cng th. C l l do cho vic thiu mt t vng nh th lin can n lch s t duy trit hc v phn tch tm l hc n v Ty Tng. Trit hc Pht gio khng phn bit t tng t cc trng thi xc cm nh trong cch ngh m ngi Ty Phng phn bit cc cm xc mnh t nguyn do. Theo ci nhn Pht gio, s phn bit gia cc trng thi tinh thn kh au v khng au kh quan trng hn l s khc nhau gia t tng v cc cm xc. Tr thng minh nhn thc lin h gn gi vi nguyn nhn, c th l au kh (chng hn s khn ranh lp 211

mu by k cho hnh vi git ngi), trong khi trng thi cm xc nng nn ca tm nh l lng t i trn ngp c th l mt trng thi thin c cao v khng phin no. Hn na, cc cm xc v c vui sng ln au n c th l phin no hay khng, tc hi hay li ch ph thuc vo bi cnh m trong chng khi sinh. Trong tm l hc Pht gio, mt s phn bit quan trng c miu t gia thc v nhiu c ch khc nhau m qua n biu l, m cc thut ng chuyn mn Pht gio gi l cc yu t tm thc 1 Chng hn khi ti thy mt ngi bn t xa, iu ny s cu trc mt tnh tit m c th xy nh l mt s kin n nht nhng tht t li l mt qu trnh phc tp cao. C nm yu t ph dng trong tt c cc s kin tinh thn l th cm (trng hp ny l vui sng), nhn bit, tc , ch tm, v tip xc 2 ln i tng. Trong th d ny c th c thm

Cc yu t ny l cc yu t ph thuc gn lin vi tm thc (mt s ti liu vit l tm vng) cn gi l tm s.

Nm yu t ny l cc tm s lun lun c mt trong tt c cc tin trnh ca tm, danh t tm l hc Pht gio gi l Tm s bin hnh (sarvatraga). y ngi dch da theo ti liu Buddhist Psychology ca Geshe Tashi Tsering (Wisdom Publication. 2006 ISBN0-86171-272-2. Forword by Lama Zopa Rinpoche) phn nh cc tm s bin hnh theo quan im Pht gio Ty Tng nh sau: Th cm hay th (feeling vedan): cm xc tht ra gy iu khin tm l ca ta ln i tng. C ba loi th cm chnh l hp dn, khc t, v trung tnh Nhn bit hay tng (recognition, discernment saj): thng qua tip xc tm nhn c thng tin th, tip theo l yu t lu n cc c im ca i tng, nhn din v dng n nh c s cho tr nh. Nu yu t ny mnh s gip tng cng s nh v ngc li. Tc : (intention, engagement manaskra) c nhim v nh hng v hng dn hot ng ca tng yu t khc ca tm thc trong s ch trng n i tng. Tc tht s chu trch nhim cho tt c au kh v sung sng v sau.

212

cc yu t khc nh l tham chp hay hng khi ty thuc vo tm trng ca ngi quan st vo thi im v i tng c th ang trnh hin. Cc yu t tm thc khng nn c xem xt nh l cc thc th tch bit m ng hn chng l cc kha cnh, hay cc tin trnh ca cng mt tnh tit tm thc, c phn bit trong khun kh cc chc nng ca n. Cc xc cm thuc v lp ca cc yu t tm thc, tng phn vi lp thc [hay tm vng] t n. Mc d c nhiu h thng phn loi, danh mc chun c tham chiu bi ngi Tng l bng c h thng ha bi V Trc, bao gm nm mi mt yu t tm then cht. Thm vo vi nm yu t ph dng (th cm, nhn bit, tc , ch tm, v tip xc), nm yu t thu sut l mong c, hiu r, ton tm, tp trung, v tr tu 1 c mt khi tm

Ch tm hay t (attention cetan): Hng tp trung tm thc ln mt i

tng c bit v loi tr cc i tng khc. y l yu t lc la thng tin trong v vn cc thng tin nhn c t cc c quan th cm. Tip xc hay xc (contact spara): L hnh vi u tin khi tm tip xc vi i tng. Chc nng ca n l to mi tip xc vi i tng. Cng da theo ti liu Buddhist Psychology ca Geshe Tashi Tsering th c thm nm yu t tm khc ty theo trng hung m c mt hay khng gi l cc yu t thu sut hay tm s bit cnh (viniyata): Mong c hay dc (aspiration, attachment chanda) l tm thc mong c tin hnh mt hot ng c bit no v c hng th mnh trong tin trnh tm. N khc tc ch n khng phi lun lun c mt v l kt qu ca nhiu tin trnh tm. y l nn tng cho tm tinh tn trong thc hnh pht gio. Hiu r hay thng gii (appreciation, attraction adhimoka) l yu t pht trin ca tm. Thy c chc chn v i tng c cc cht lng no . Yu t ny n nh quan h vi i tng bng cch buc tm hng n n. Ton tm hay nim (recollection smti) l kh nng ca tm thc quay tr li vi i tng. Vic lin tc p dng yu t ny l c s cho s tp trung Tp trung hay nh (concentration samdhi) l kh nng ca tm duy tr ln i tng.
1

213

bit chc v mt i tng. Xa hn, c mi mt yu t tm thin c mt khi tm mt trng thi tch cc. y l lng tin hay tn tm, tng mc c, lng tri (c nh ngha nh l mt cn nhc n ngi khc), khng tham chp, khng th ght (bao hm t i), khng o tng (bao hm tr hu), hng hi, nhu hot, cn trng, bnh thn, v khng gy hi 1 . Ni trong danh mc ny, ta tm thy nhiu [trng thi] tng ng vi cc xc cm tch cc ng lu l t i v bi mn. Mc c v lng tri tht l th do nhn t u ni n kh nng cm nhn vt nh xu bi hnh vi hay t tng ca chnh mnh, trong khi lng tri trong ni dung ny l phm cht khin cho mt ngi kim ch cc hnh vi hay tng khng tt trong vic quan tm n tha nhn. C hai do u c mt thnh t xc cm.

Tr tu hay hu (intelligence, insight praj) l kh nng ca tm kim nghim i tng v xc nh gi tr ca n bng cch nhn xem i tng c cc c tnh no lm cho n hp dn hay kh chu hay trung tnh. Cc trng thi tm khc tp hp cc thng tin v i tng; trng thi tm ny a ra quyt nh da trn .
So snh nguyn bn Anh ng v ti liu Buddhist Psychology ca Geshe Tashi Tsering th cc thut ng ny gn nh thng nht v nhng khi so vi nhng thut ng c ph bin trong nhiu ti liu Vit ng dng ch Hn-Vit v chi tit li c vi ch hi khc . Cc khi nim tng ng l (cc ch Vit ng gch di cho thy c khc bit v ): (1) Tn ~ tn tm (faith raddh); (2) Tm ~ mc c (sense of shame, self respect hr); (3) Qu ~ lng tri (conscience apatrpya); (4) V tham ~ khng tham chp (nonattachment alobha); (5) V sn ~ khng th ght (non-hate advea); (6) V si ~ khng o tng (nondelusion, nonignorance amoha); (7) Tinh tn ~ hng hi (vigor, enthusiasm vrya); (8) Khinh an ~ nhu hot (pliancy, suppleness prarabdhi); (9) Bt phng dt ~ cn trng (heedfulness apramda); (10) X ~ bnh thn (equanimity upek); (11) Bt hi ~ khng gy hi (non-hamrfulnes, noviolence avihis)
1

214

Khi chuyn sang cc tin trnh tinh thn phin no, th danh sch y n hn, phn ln l v trong Pht gio cc iu ny cn c thanh lc bi nhng ai mong mun gic ng. C su phin no tinh thn gc: tham chp hay thm kht, sn hn (bao hm th ght), kiu mn hay t ph, si m, nghi ng phin no, v quan im phin no 1 . Trong s ny, ba yu t u tin l mt thnh phn xc cm mnh m. Sau l hai mi phin no dn xut: phn n, on hn, th hn, ghen tung hay t him, v c nghit (5 dn xut t sn hn); ch k, t mn, phn khch bao gm ngc nhin, giu gim che y s xu xa ca mnh, v u ti tinh thn (5 dn xut t tham chp); thiu t tin, li bing, hay qun, v thiu tp trung (4 dn xut t si m); gi di, la o, khng bit h thn, thiu suy t n tha nhn, bt cn, v phn tn (6 dn xut t s kt hp ca si m v tham chp). R rng c nhiu yu t tm thc c lit k y c th c nhn din t cc xc cm 2 . Cui cng trong danh mc ca nm mi mt, c mt nhm bn yu t tinh
Tn khc l tm s phin no cn bn bao gm (1) Tham (rga); (2) Hn (pratigha); (3) Mn (mna); (4) V minh (avidy); (5) Nghi (vicikits); (6) Kin (di) cng c gi l c kin. Tm S. Wikipeida. Truy cp 25/11/2009 <http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2m_s%E1%BB%9F>. Tn HnVit tng ng ca cc phin no dn xut (hay tm s phin no) ty theo nhm l cc ch gch di c ngha khng hon ton ging vi m t trong sch ny: Phn (krodha); hn (upanha); No (prada); Tt (ry); c (vihis) Xan (mtsarya); Kiu (mada); Tro c (auddhatya); Ph (mraka); Hn trm (styna) Bt tn (raddhy); Gii i (kausdya); Tht nim (muitasmtit); Bt chnh tri (asaprajanya) Xim (my); Cung (hya); V tm (hrkya), V qu (anapatrpya, anapatrap); Phng dt (pramda); Tn lon (vikepa)
2 1

215

thn c nh ngha l kh bin 1 . l ng, hi hn, truy cu v phn tch ngn. Chng gi l kh bin v ty thuc vo trng thi ca tm, chng c th l thin, bt thin, hay trung tnh. iu quan trng nht l cn nhy cm vi s khc bit v ng cnh m trong tm l hc Pht gio v Tm l hc Ty Phng cung ng cch nhn v cc cm xc. Chng ta khng c ln ln s phn bit ca Pht gio v cc cm xc thin v bt thin so vi s phn bit ca tm l hc Ty Phng gia cc cm xc tch cc v tiu cc. Trong t tng trit l Ty Phng, tch cc v tiu cc c nh ngha trong khun kh mt ngi cm thy nh th no khi cc xc cm c bit xy n. Chng hn, s hi l tiu cc v n em n mt cm gic khng thoi mi v s xo trn. S khc nhau v Pht hc gia bt thin, hay phin no v cc yu t tinh thn thin c c da trn nhng vai tr ca cc yu t ny trong mi quan h vi cc hnh vi m chng c khi pht ni cch khc, l trng thi hon thin o c ca mt ngi. Chng hn, tham chp c th cho cm gic vui sng nhng n c xem xt nh l phin no v n bao hm loi bm chp m qung da trn vic xem mnh l trung tm, m c th lm ng lc cho hnh vi tai hi. S hi l trung tnh v qu tht l kh bin theo ngha l n c th kch khi n vic ng x thin hay bt thin ty vo cc hon cnh. Vai tr ca cc cm xc ny nh l cc nhn t ng lc trong hnh vi con ngi l rt phc tp v thu ht s ch tm rng khp trong cc gio php Pht gio. Thut ng Ty Tng nguyn thy ca phin no l nynmong v Phn ng tng ng l klea bao hm iu g u phin t bn trong. Mt c tnh then cht ca cc trng thi tinh thn l hiu qu ca chng trong vic to ra xo trn v mt tht bi trong s t kim ch. Khi chng khi pht, chng ta c xu
Tn Hn-Vit l tm s bt nh, tng ng vi danh mc trong sch l cc yu t: (1) Min (middha); (2) Hi (kauktya); (3) Tm (vitarka); (4) T (vicra).
1

216

hng nh mt t do ca mnh hnh ng theo cc c mun ca mnh v b tri buc trong t duy b bp mo. c bit rng chng c ngun gc ti hu mt cch su xa t cch thc xem mnh l trung tm trong quan h vi ngi khc v trong th gii rng ln, khi cc phin no khi pht, th tm nhn ca chng ta c xu hng tr nn thu hp. C cc phn tch su rng v bn cht, cc hon chuyn, cc phn chia, cc mi quan h tng h, v ng thi nhn qu ca cc yu t tm thc trong cc cng trnh nghin cu ca c tm l hc Pht gio Ty Tng ln n . Danh mc ca V Trc c trnh by y khng phi xem xt nh l ton b chng hn, s hi v lo u khng c xut hin, mc d chng c mt trong cc khun kh khc v cc danh mc khc. Bt k nhng khc bit gia cc h thng phn chia, cch cu to ca cc danh mc v nhng yu t tm thc phn nh i tng bn di v vic nhn din v xa b cc cm xc tiu cc cng nh l vic nui dng cc trng thi tch cc ca tm. T lu, ti ngc nhin v cch thc m chng ta c th lin h c cu tm l hc Pht gio v cc tin trnh tm thc thin v bt thin vi tri kin v cc xc cm c pht trin bi khoa hc Ty Phng. Hi ngh Mind and Life ln th 10 vo thng 03 nm 2000 cho ti mt c hi suy ngh su hn v lnh vc ny v ch ca hi ngh l cc xc cm hy hoi, v mt s ln cc chuyn gia v xc cm t cng ng khoa hc Ty Phng n trong mt tun l di bn tho ti Dharamsala. Din tin c iu khin bi Daniel Goleman 1 , ngi m ti quen trong thi gian di. Chnh Dan l ngi u tin trnh by vi ti nhiu cng trnh khoa hc ni ln mi
Daniel Goleman (1946 - ) l nh tm l hc, tc gi, v vit bo khoa hc. ng lm vic cho t New York Times c bit trong ngnh tm l v cc khoa hc v no. ng cng l ng sng lp vin ca phn khoa Nghin Cu Tr Em (Child Studies Cente) i hc Yale v l thnh vin trong ban gim c hc vin Mind and Life. Daniel_Goleman. Wikipedia. Truy cp 20/01/2010 <http://en.wikipedia.org/wiki/Daniel_Goleman>.
1

217

quan h gn gia hu ht cc trng thi tm thc ca mt c nhn vi sc khe th cht ca ngi . Hi ngh ny l ni ti c gp Paul Ekman, mt nh nhn loi hc v tm l hc b ra nhiu thp nin nghin cu v cc xc cm. Ti lp tc c cm tnh vi ngi v cm nhn mt ng lc o c chn thnh n sau cc cng trnh ca ng, trong , nu chng ta hiu c bn cht cc xc cm ca mnh v tnh ph dng ca chng tt hn, th ta c th pht trin mt ngha to tt hn v quan h thn thuc trong nhn loi. Paul cng ni chuyn mt cch khng qu nhanh ti c th theo di s trnh by ca ng trong Anh ng m khng gp kh. Ti hc c nhiu iu t Paul v cc hiu bit khoa hc mi nht v cc xc cm. Ti bit c rng khoa hc t tng hin i miu t s khc nhau gia hai lp xc cm nn tng cc xc cm c bn v iu m ngi ta nh ngha nh l cc xc cm t lng cao cp. Xc cm c bn, m cc nh khoa hc gii thch, l nhng xc cm c cho l ph dng v bm sinh. Nh trong cc danh mc Pht gio, s phn chia chnh xc khc nhau ty nh nghin cu, nhng Ekman cp c n mi loi bao gm sn hn, s hi, bun lo, gh tm, khinh r, ngc nhin, hng th, xu h, ti li, v mc c. Nh cc yu t tinh thn Pht gio, mi yu t ny dng nh i din cho mt h cc cm gic. Cc nh khoa hc gii thch cc xc cm t lng cao cp l cc xc cm cng c tnh ph dng nhng s biu l ca n c s bin i c th xem xt c ty theo vn ha. Cc th d bao gm yu thng, t ho, v ghen t. Nhng ngi tin hnh th nghim quan st c rng trong khi cc xc cm c bn c v phn ln c x l trong cc cu trc di v no, th cc xc cm t lng cao cp lin h nhiu vi vng tn v no l vng no c pht trin hu nh theo s tin ha ca loi ngi v vn hnh nhiu nht trong cc hot ng t lng phc tp nh l vic lp lun. Ti ng ra rng tt c iu ny biu hin nhng kt qu rt sm ca mt b mn [khoa hc] ang

218

xy ra v tin ha rt nhanh, m kh d m mn tri qua mt cuc dch chuyn mu hnh trc khi n t c s ng thun chung 1 . Pht gio cho rng cc phin no v tinh thn c tnh ph qut trong tt c chng sinh hu tnh. Cc phin no chnh c thy nh l cc biu l ca tham, sn, v si. Vi mt s loi ng vt, nh ngi cc biu l ny phc tp hn, trong khi vi mt s loi th s hin l ca chng s s ng v d tn hoang d hn. Cng n gin bao nhiu, th cc tin trnh cng c xem xt nh l bn nng v cng t ph thuc vo t duy thc. Ngc li, cc biu th phc tp ca cm xc cho thy chng cng nhy ng vi iu kin bao gm ngn ng v cc khi nim. Vy nn theo cch phn chia ca khoa hc hin i, th kh nng m cc xc cm c bn lin quan n cc vng ca no b vn lu i hn nhiu trong khun kh tin ha v [cc xc cm ] cng c chung cc loi th cho thy mt pht trin song song mmh m cng vi hiu bit ca Pht gio. T mt quan im v kinh nghim, im phn bit gia cc xc cm phin no nh l th ght vi cc trng thi thin c nh l t bi l cc phin no c khuynh hng gi cht tm vo mt mc tiu c th nh l khi mt ngi m ta chp vo mt mi hng hay m thanh m ta mun xua ui. Ngc li, cc xc cm thin c c th bao qut hn, nn s tp trung khng hn ch vo mt ngi hay mt i tng. Do , trong tm l hc Pht gio c mt quan nim rng cc trng thi tm thin c s c nhiu thnh phn t lng cao cp hn so vi cc xc cm tiu cc. Ln na, iu ny c th minh chng cho mt lnh vc v vic so snh v nghin cu l th cho khoa hc Ty Phng.

y, ta thy c Dalai Lama qua vic ch r nhng im chung, ngi nhc n vic hnh thnh c th ca b mn mi nghin cu v tm thc l s kt hp gia truyn thng Pht gio v cc nghin cu khoa hc. Tuy nhin, iu ny li i hi s i mi rt su trong phng php v cch ngh t pha cc khoa hc gia (xem li ch thch v thut ng chuyn mu hnh trong sch ny).

219

Cho rng khoa hc hin i v cc xc cm c nn tng t thn kinh sinh hc, quan im tin ha li b gii hn li trong khun kh khi nim bm chp 1 . iu ny c ngha l thm vo vi nhng thm d ca c s thn kinh sinh hc v cc cm xc c th, cc n lc s c tin hnh hiu c s ny sinh cc xc cm c bit trong khun kh cc vai tr ca chng trong chn lc t nhin. Ti nghe ni rng tht ra c c mt b mn gi l tm l hc tin ha. V mt no , c th thy c bng cch no cc gii thch v thuyt tin ha c th l tin cho s hnh thnh cc xc cm c bn nh tham chp, sn hn, v s hi. Tuy nhin, nh trong n thn kinh sinh hc c gng ct cht cc xc cm c th vo cc vng c bit ca no b, ti khng th hnh dung c lm th no cch tip cn theo thuyt tin ha li c th phn quyt cho s phong ph ca th gii cm xc v phm cht ch quan ca kinh nghim. Mt im rt ng lu tm na ny sinh t cc tho lun ca ti vi Paul Ekman v s phn bit gia mt bn l cc xc cm v bn kia l cc tm trng v bn tnh. Cc cm xc c nhn thy tc th, trong khi cc tm trng c th lu li lu hn ngay c ko di n c ngy v bn tnh th cng lu hn na, i khi c mang theo c i. Vui v bun chng hn l cc xc cm khi ln t cc kch thch c th; trong khi hnh phc v bt hnh nn l cc tm trng m nguyn nhn trc tip ca chng c th khng d nhn din. Tng t, s hi l mt cm xc nhng lo ngi li l tm trng tng ng trong khi mt c nhn c th c mt thin hng rt d tr nn lo u vn l mt c im bn tnh. Mc d tm l hc Pht gio khng t ra s phn bit chnh thc gia cc tm trng v cm xc, n li nhn bit s khc nhau gia cc trng thi tinh thn, cho c tc th v lu di, v c cc thin hng bn di ca chng.

Xem li phn ph phn ca c Dalai Lama v khim khuyt ca thuyt tin ha ch n thun da trn cc lp lun v chn lc t nhin do yu t sinh tn m khng tnh n cc yu t khc nh lng t bi

220

Cc nim v nhng cm xc c th c th pht khi t mt thin hng bm sinh, v cc cm xc ring bit kh d lm ny sinh cho mt s loi ng x, v ring gi thit cho rng cc cm xc tch cc nhn trng trch nhiu hn cho cc tin trnh t tng l rt quan trng cho thc hnh qun tng Pht gio. Cc tu tp then cht nh l nui dng t i v bi mn, hay vt qua cc cm xc hy hoi nh l sn hn v th ght c ngun gc v ph thuc vo s thu sut v tm l hc. Mt kha cnh quan trng ca cc tu tp ny l mt phn tch ngn v ng thi nhn qu ca cc tin trnh tm thc c bit cc iu kin bn ngoi ca chng, cc trng thi ni tm trc v c mt, v mi quan h n cc s kin cm xc v t tng. Trong nhiu dp, ti c nhng cuc tho lun vi cc nh tm l v phn tch tm l trong mt lnh vc ln v cc b mn tr liu, v ti nhn thy mt mi quan tm song hnh v cc xc cm nhn qu. Vi vic ng dng tm l ca cc b mn ny c quan tm trong phm vi lm nh bt kh au, th ti cho rng chng chia s cng mt mc tiu nn tng vi Pht gio. Mc ch chnh ca thc hnh qun chiu Pht gio l gim nh kh au. Khoa hc nh ta thy, cng hin rt ln cho vic lm gim au kh, c bit l trong phm vi th cht. y l mt mu cu tuyt vi m ti hy vng l tt c chng ta s tip tc c li ch. Nhng khi khoa hc pht trin xa hn th n ng trc mt e da. Nng lc ca khoa hc nh hng n mi trng, qu l lm thay i ton b hng i ca nhn loi, pht trin to tt. Kt qu l, ln u tin trong lch s, chnh s sinh tn i hi chng ta bt u xem xt ti trch nhim o c khng ch trong ng dng khoa hc m c trong chiu hng nghin cu v pht trin ca cc thc ti v cng ngh mi na. p dng nghin cu v thn kinh sinh hc, tm l hc v ngay c trit l Pht gio v tm thc n lc tr thnh hnh phc hn, thay i tm thc chng ta thng qua vic nui dng c cn nhc cc trng thi tch cc ca tm l mt vic. Nhng vic bt u iu chnh cc m di truyn cho chnh chng ta v c th gii t nhin m chng ta ang sng th tin hnh bao nhiu l qu nhiu? y l vn phi c cu xt bi cc khoa hc gia cng nh bi cng chng rng ln. 221

222

Chng 9: o c v Tn Di Truyn Hc

Nhiu ngi trong chng ta c theo di v s pht trin ca ngnh di truyn hc mi u bit n s si ni ca cng chng tp trung vo ch ny. Mi quan tm c khi dy do lin can n nhiu vic t vic sao chp cho n chnh sa gen di truyn. c mt ln sng phn i mnh trn ton th gii v cng ngh di truyn ln thc phm. Ngy nay ngi ta c th to ra cc ging cy mi vi nng sut cao hn rt nhiu v kh nng nhy cm thp vi cc chng bnh nhn c sn lng thc phm ti a trong th gii ang tng dn s rt cn thc n. Cc ch li th r rng v tuyt vi. Da hu khng ht, to khng cn ch ti trn sp ngn ngy, la m v ng cc min dch khi su b khi ln ln ngoi ng nhng iu ny khng cn l khoa hc gi tng. Ti c c rng cc khoa hc gia ang th nghim pht trin cc sn phm nng nghip nh c chua c cy gen t cc loi khc hay t nhn. Bng nhng cch nh th ny, chng ta ang thay i cu trc gen v liu rng chng ta tht s hiu bit v cc tc ng lu di s xy n vi cc loi thc vt, vi th nhng, v vi mi trng khng? Hin nhin c cc li ch v mt thng mi. Nhng lm th no chng ta phn quyt c iu g tht s hu dng? Mng li phc tp tng thuc nhau biu th c im mi trng lm cho iu [phn quyt] tht s vt qu kh nng suy on ca chng ta. Cc thay i gen din bin mt cch lu di qua nhiu ngn nm. S tin ha ca no ngi xy ra hn nhiu triu nm. Qua vic ch ng iu chnh gen, chng ta ang tt nh ca vic bt buc mt tc thay i nhanh chng phi t nhin trong cc gii ng v thc vt cng nh trong chnh nhn loi. y khng phi nhm bo ban chng ta quay lng vi cc pht trin trong lnh vc ny m n gin l ch 223

ra rng chng ta phi tnh thc n cc tim tng ng kinh khip v lnh vc mi ny ca khoa hc. Cc vn cp bch nht c ny sinh lin can nhiu n o c hn l khoa hc t n cng vi vic p dng ng n kin thc v nng lc ca chng ta trong mi quan h n cc kh nng c c do vic sao chp di truyn, do vic m kha c m di truyn, v do cc thnh tu khc. Nhng kh khn ny quan h n cc kh nng iu chnh gen di truyn khng nhng vi con ngi v th vt m c vi cy c v mi trng m tt c chng ta l cc thnh phn. Trung tm ca vn l mi quan h gia mt bn l tri thc v nng lc cn bn kia l trch nhim ca ta. t ph khoa hc mi bt k no c em li cc vin tng thng nghip cng u thu ht s hng th v u t khng l t c gii kinh doanh t nhn ln cng cng. Lng tri thc khoa hc v phm vi ca cc kh nng cng ngh tht to ln n mc nhng gii hn ca nhng g chng ta lm ch c th l cc kt qu ca s phng tng khng y . Chnh vic t n tri thc v nng lc cha tng thy ny t chng ta vo trong mt v th nguy cp vo thi im hin nay. Tri kin v kh nng cng cao, cng cn phi nhy cm vi trch nhim o c. Nu chng ta kim tra c s trit l su xa bn di ca o c nhn bn, th mt nhn thc r rng v mt nguyn l rng mi quan h tng h gia tri thc cng nh l nng lc cao hn, v mt nhu cu v trch nhim o c ln hn s phc v nh l mt nn tng mu cht. Cho n nay chng ta c th ni rng nguyn l ny c hiu lc cao. Kh nng lun l v o c nhn loi gi c nhp vi cc pht trin v tri thc v nng lc ca n. Nhng vi k nguyn mi trong khoa sinh hc di truyn, th khong cch gia lun l o c v cc kh nng v cng ngh ca chng ta t n im cc hn. S tng trng nhanh v tri thc v cc kh nng cng ngh ca nhn loi ang ni cm trong khoa di truyn hc n ni hin hu nh 224

khng th c ni mt tng o c gi ng nhp cng vi nhng thay i ny. Rt nhiu trong nhng iu kh d s nhanh chng xy n li t khi thuc v dng thc ca cc t ph hay cc mu hnh mi trong khoa hc m phn nhiu l thuc v cc chn la cng ngh c kt hp vi cc tnh ton ti chnh ca thng nghip v cc tnh ton chnh tr cng nh kinh t ca cc chnh ph. Vn gi khng cn l chuyn ta c nn hay khng tip thu kin thc v kho st cc tim nng cng ngh ca n. M ng hn, vn l lm th no s dng tri kin v nng lc mi ny trong phng thc c li v c trnh nhim v o c nht. Lnh vc chu tc ng ca cuc cch mng v di truyn hc mt cch trc tip nht thi im hin ti thuc vo ngnh y hc. Ngy nay, ti thu thp c rng nhiu ngi trong ngnh y hc tin l vic c li m di truyn ca con ngi s m ra mt k nguyn mi, m trong kh d xy ra mt s dch chuyn ra khi m hnh iu tr ha sinh sang mt m hnh c c s da trn gen di truyn. Chnh cc nh ngha v nhiu chng bnh, t trong cc khi nim ca chng, ang c thay i sang thnh cc khuyt tt c tm thy, l do chng trnh m di truyn ca ngi hay th. Trong khi vic tr liu gen thnh cng t cc iu kin th ny th c th cn xa, th n cng khng cn qu tm mc c th lm c. Ngay n nay, vn tr liu di truyn v cu hi lin h v iu chnh gen, c bit mc phi ngi ang thch thc mnh n s dung cha ca t tng o c ca chng ta. Mt kha cnh su sc ca vn , theo ti c v bao hm trong cu hi v vic hnh x th no vi tri kin mi ca chng ta. Trc khi chng ta bit c cc gen c trng chu trch nhim cho chng mt tr lo suy, ung th, hay ngay c lo ha, th chng ta mi c nhn u cho rng mnh s khng b phin h bi cc vn ny, m ch phn ng khi ta mc phi chng. Nhng hin gi, hay mt tng lai rt gn, di truyn hc c th cho bit nhng c nhn hay gia nh no c cc gen c kh nng gy t vong hay tt nguyn trong lc th u, lc cn tr, hay trung nin. Kin thc ny c th lm thay i tn gc r cc 225

nh ngha ca chng ta v sc khe v bnh tt. Chng hn, vi ngi no c th hin ang khe mnh nhng li v th s hu mt gen c th c kh nng c ghi nhn nh l trc sau ri s mc bnh. Chng ta nn lm g vi cc kin thc nh vy, v lm th no x l n trong phng cch t i nht? Ai nn c quyn s dng cc hiu bit ny, m trong , bao hm cc quan h ca c nhn v x hi n bo him, cng n vic lm, cc mi lin h thn thuc cng nh l vic sinh con ci? Phi chng c nhn ngi c mang loi gen nh th chu trnh nhim tit l s tht cho thn nhn ca mnh? y ch l vi cu hi ny sinh t mt nghin cu di truyn nh th. Ti cn thu thp c v mt im phc tp gia thm vo hng lot cc vn vn ri ren l v loi d bo di truyn ny khng th bo m c s chnh xc. i khi chc chn l mt s xo trn gen c th quan st c trong phi bo s khin gy ra bnh tt cho tr em hay ngi ln, nhng iu thng l vn v cc kh nng tng i m thi. Cch sng, n ung, v cc yu t mi trng khc cng c vai tr trong . Nn trong khi chng ta c th bit c rng mt phi bo c th mang mt gen bnh, th chng ta khng th chc chn l bnh s ny sinh. Cc la chn v cuc sng ca con ngi v c tnh bn ng ca h qu c th chu nh hng quan trng bi quan im ca h v tnh ri ro trong di truyn, nhng cc nhn thc c th khng ng v s ri ro c th khng xy n. Liu chng ta c nn tr gi cho mt kin thc c tnh xc sut nh th chng? Nhiu trng hp khi mt thnh vin trong gia nh c tm thy l c s xo trn gen v loi ny, th c nn chng tt c cc thnh vin khc vn c th th hng cng mt gen di truyn cng c thng bo? C nn chng hiu bit ny cho php c bit rng ri hn trong cng ng chng hn, i vi cc cng ty bo him sc khe? Nhng ngi mang cc gen no c th b loi tr khi vic bo him v do vy b loi ra khi ngay c vic s dng tt c dng chm sc sc khe bi v c kh nng v mt chng bnh c biu th qua chnh gen . Cc vn y khng ch l y 226

hc m c o c v c th nh hng n s hon thin v tm l ca nhng ngi c lu tm. Khi cc xo trn di truyn c tm thy trong phi bo (nh l trng hp c gia trng) th c nn chng cha m (hay cng ng) c quyn ra quyt nh sm hy dit s sng ca phi bo ? Vn ny cn tr nn phc tp hn bi s tht l cc phng php mi lo liu cc bnh v gen v cc dc phm mi c tm thy mt cch nhanh chng tng ng vi vic nhn din ra cc bnh di truyn c nhn ny. Ngi ta c th ngh tng n mt tnh hung m trong mt em b vi cn bnh c th bc pht trong vng hai mi nm sau li b ph thai trong khi cch cha cho chng bnh li c tm ra ch trong vng mt thp nin. Nhiu ngi khp ni trn th gii c bit l cc nh thc nghim ca b mn mi hnh thnh v o c sinh hc vt ln vi cc c t v cc vn ny. Vn khng chuyn mn trong cc lnh vc , ti khng c g c th cng hin cho bt k cu hi no c bit l v cc d liu thc nghim ang thay i nhanh chng. Du sao, iu ti mong mi thc hin l hy suy ngh xuyn sut v mt s cc vn then cht m ti cm thy nhng ai nm r tnh hnh trong th gii ny cn phi suy t n, v ngh vi nguyn l chung c th to p lc thay i ln vic ng ph vi cc thch thc v o c ny. Ti tin rng trng tm ca thch thc m chng ta i mt tht s l vn v cch chn la ca chng ta trong phng din cc kh nng ang ln mnh m khoa hc v cng ngh cung ng c cho mnh.

227

nh: cu Dolly, sn phm nhn bn di truyn u tin.

Km theo vi nhng gii hn mi v nn y hc c c s gen di truyn l mt lot vn xa hn m li cng lm ny sinh cc cu hi su sc v kh khn v o c. y ti ch yu ang cp v vic nhn bn. Hin nhiu nm k t khi th gii c gii thiu v mt sinh vt hon ton do nhn bn v tnh, l ch cu ni ting Dolly 1 . T
Nhn bn v tnh hay gn hn nhn bn trong sinh hc l tin trnh ti to cc c th c cng mt b gen di truyn. Tin trnh ny c xy ra trong thin nhin i vi cc sinh th nh l vi khun, cn trng hay cc tho mc t ti sinh mt cch v tnh. Vic nhn bn trong cng ngh sinh hc c nh ngha l cc tin trnh c p dng to ra cc bn sao ca cc mng DNA (gi l nhn bn phn t), cc t bo (nhn bn t bo), hay cc sinh th.
1

228

c mt lng thng tin khng l v vic nhn bn ngi. Chng ta u bit nhn bn phi ngi ln u c tin hnh. Hy cn st v truyn thng qua mt bn, th vn v nhn bn rt phc tp. Ti c nghe l c hai loi nhn bn tr liu v ti to sinh. Trong vic nhn bn tr liu, c vic s dng cng ngh nhn bn ti sinh cc t bo v mt tim nng to ra cc bn-sinh-vt 1 ch n thun nhm vo mc ch to ra cc b phn ca thn th dng trong ghp m. Vic nhn bn ti to sinh c bn l lm ra mt bn sao ging ht. V nguyn tc, ti khng phn i vic nhn bn nh l mt cng c k ngh cho cc mc tiu tr liu v y hc. Nh trong tt c cc trng hp trn, iu phi chi phi ln quyt nh ca mt ngi l cu hi v ng lc t i. D sao, v nh ch tm to dng cc bn-sinh-vt c cc c phn thay th, th t nhin ti lp tc cm thy tm lm. C ln ti xem mt ti liu ca chng trnh BBC v vic m phng bng hot hnh my tnh cc sinh vt nh vy vi vi chc nng con ngi nhn thy c mt cch phn bit. Ti tht s kinh s. Mt s ngi c th cm thy y l mt phn ng thiu suy l khng cn phi ly lm nghim trng. Nhng ti cho rng chng ta phi tin vo cc cm xc gh tm mt cch bn nng ca mnh, v chng pht khi t c s nhn o ca chng ta. Mt khi chng ta cho php khai thc cc loi bn-nhn lai to nh th, th iu g c th ngn chng ta khng lm cng mt tr ny ln chnh cc ng loi, l nhng con ngi m vn cc gung my x hi c th cho l cn thiu hon thin
Dolly l mt con cu ci gia cm nh du ln u mt chng sinh c nhn bn t mt t bo thn (somatic) s dng tin trnh chuyn nhn t bo. Con cu ny c nhn bn bi Ian Wilmut, Keith Campbell v cc cng s ti Hc vin Roslin Institute thuc Scotland. N ra i vo ngy 5 thng By 1996 v sng n 6 tui. iu ny chng minh rng mt t bo t mt b phn c th ti to li ton th c th .
1

Dch t ch semi-sentient beings c ngha l cc sinh th tht s ch l mt phn ca mt sinh vt no nhng khng hon ton c cc chc nng ca mt sinh vt sng.

229

v mt no ? S khao kht vt qua cc ngng t nhin l iu thng dn nhn loi n ch can d vo nhng s bo tn kinh tm. D rng vic ti to nhn bn khng kinh khip theo cch nh trn, trong mt s phng din no cc kt qu ca n cn xa mi t n. Khi cng ngh tr nn kh thi, c th c cc cha m ht sc mong cho c con ci m khng th c, c th tm cch c mt mn con thng qua nhn bn. Thc hnh ny s tc ng th no n cc nhm gen di truyn trong tng lai? n s phn ha vn l ct li cho s tin ha? Cng c nhng ngi mong mun sng vt khi cc kh nng sinh hc, c th la chn nhn bn cho chnh mnh v tin rng h s tip tc sng mi vi chng sinh mi c nhn bn. Trong trng hp ny ti thy kh bo cha cho cc ng lc t quan im Pht gio, c th l cng mt thn th nh nhau, nhng s l hai thc khc nhau. V c hai cng s cht. Mt trong nhng hu qu x hi v vn ha ca cc cng ngh di truyn mi l hu qu v s truyn ging tip tc ca chng ta, qua s can thip bng tin trnh ti to sinh. L vic lm ng hay khng trong la chn gii tnh ca mt a con m vn ti tin l c th lm c trong lc ny? Nu khng th cc la chn v l do sc khe (chng hn mt cp v chng m a con ca h c th nguy c b chng lon dng c hay chng mu khng ng 1 ) l ng hay
Bnh lon dng c (Muscular dystrophy) l chng bnh ri lon chc nng mt nhm c hay ton c ca c th khin nng lc c bp tr nn yu km v bnh c th tr nng theo thi gian. Chng mu khng ng (Hemophilia) l chng bnh khin cho bnh nhn khi b cc vt thng chy mu th mu s rt kh hay chm ng v c th gy t vong. C hai chng bnh trn c bit l c lin can n gen di truyn. Muscular dystrophy v Hemophilia. Wikipedia. Truy cp 20/01/2010
1

230

khng? Liu rng c chp nhn c vic cy thm cc gen vo trong tinh trng hay trng ngi trong phng th nghim? Chng ta nn i xa n chng mc no trong chiu hng to sinh cc thai nhi l tng hay thin ti chng hn, cc phi bo c chn la trong phng th nghim cung cp cc phn t hay cc hp cht c bit b thiu trong b gen ca ngi anh em rut yu th cht tun t khi cc a tr ra i t cc phi bo nh th c th hin ty hay thn nhm cha tr cho anh hay em mnh? Chng ta c th i bao xa trong vic la chn cc thai nhi nhn to c cc bm tnh c bit nhm tng cng s thng minh hay sc mnh th cht hay mu mt c bit chng hn? Khi cc cng ngh nh th c ng dng vo cc nguyn do y hc nh l vic iu tr mt loi thiu st gen di truyn ngi ta c th cm thng su xa. Mc d th, th vic chn la mt th tnh bm sinh, c bit c tin hnh ch yu l v cc l do th thao in kinh, th c th khng n t li ch ca chnh a tr. Ngay c khi cc bc cha m cho rng h ang la chn cc bm tnh nh hng tch cc ln a tr ca h, th chng ta vn cn phi xem xt liu rng iu ny c tin hnh t ch tm tch cc hay t c s ca cc thnh kin x hi c bit mt thi im c bit. Chng ta phi nh k n tc ng lu di ca loi iu chnh chng loi trong bc tranh tng qut, bit rng cc hiu ng ca n s c truyn xung cc th h theo sau. Chng ta cng cn cu xt cc hiu qu v vic gii hn s phn ha ca nhn loi v mc dung d cho php m vn l mt trong nhng k diu ca cuc sng. iu ng lo c th l vic iu chnh gen nhm to sinh cc tr em vi cc tnh nng nng cao, bt k l v thc hay th cht. Bt k s mt ngang bng c th c gia cc c nhn v cc mi trng ca h nh l ti sn, tng lp, sc khe, v vn vn th tt c chng ta u sinh ra vi mt c s bnh ng v bn cht con ngi ca mnh, vi cc
< http://en.wikipedia.org/wiki/Hemophilia> <http://en.wikipedia.org/wiki/Muscular_dystrophy>.

231

tim nng, thc, xc cm, v cc kh nng th cht nht nh no , cng nh l bn tnh c s m tht ra l quyn tm kim hnh phc v vt qua au kh. Bit rng cng ngh gen hin cn rt tn km, t nht l trong tng lai trc mt, mt khi iu kin cho php, th trong mt thi gian lu di, cng ngh gen ch dnh cho mt thnh phn nh trong x hi nhn vn, l nhng ngi giu c. Do x hi s t mnh chuyn dch t mt tnh hung vn bt bnh ng ( l, nhng hng giu c) sang thnh mt s bt bnh ng v bn cht nh tr tu, sc mnh, v cc tnh nng khc t c thng qua vic to sinh. Cc phn nhnh ca sai bit ny tht su xa trong cc cp x hi, chnh tr, v o c. mc x hi, n s tng cng, thm ch duy tr mi mi, s bt bnh ng ca chng ta v n s khin cho s o ln ca chng cng kh khn hn nhiu. Trong cc vn chnh tr, n s pht sinh mt thnh phn cai tr u t yu sch v quyn lc c vin dn bi mt ti nng bm sinh di truyn. Trong mc o c, cc loi khc bit da trn c s gi bm sinh c th lm hy hoi nng cc kh nng nhy cm o c c s ca chng ta trong mc hin ti l tt c cc kh nng nhy cm ny da trn mt cng nhn tng h ca s chia s v nhn bn. Chng ta khng tng tng ni mc m cc thc hnh c th nh hng n chnh khi nim v th no l nhn loi. Khi ti suy ngh v cc phng thc mi khc nhau ca vic iu chnh gen di truyn ngi, ti khng th gip g ngoi tr cm thy l c mt iu chi thiu st su sc trong s nh gi ca chng ta v ngha ca n v tnh nhn bn qy gi. Trong ngn ng m Ty Tng ca chng ti, gi tr ca mt ngi khng da trn trnh hin th cht, khng da trn thnh tch v tr tu hay th thao in kinh, m l da trn kh nng bm tnh v c bn ca lng t bi vi tt c nhn loi. Ngay c trong ngnh y hc hin i chng t cho thy tm vc quan trng ct yu ca tnh cm tru mn vi con ngi, c bit l trong sut nhng tun l u ca s sng. Nng lc ca vic n gin l vut 232

ve tht quan trng cho s pht trin c bn ca b no. Xt v gi tr nh l mt con ngi, iu hon ton khng lin can n vic mt c nhn c mt loi khuyt tt bt k no chng hn hi chng Down hay mt s sp xp gen di truyn to kh nng pht trin cho mt chng bnh c trng no nh l chng thiu mu hng cu li lim, chng ng kinh Huntington, hay chng Alzheimer 1 . Tt c
Hi chng Down (Down syndrome) l mt loi bnh ri lon di truyn do s hin din tha ra ca mt phn hay ton th ca chromosome th 21. Bnh c t tn bc s ngi Anh John Langdon Down, m t hi chng ny vo nm 1866. Hi chng Down thng lin h n cc khuyt tt v kh nng nhn thc, s pht trin th cht cng nh l s th hin c bit trn gng mt. Bnh ny c th c pht hin trong giai on bo thai bng th nghim amniocentesis. T l bnh xy ra vo khong 1/800 1/1000 m yu t sinh lc ln tui (t 40 tr ln) s c nhiu kh nng xy ra cho thai nhi hn. Chng ng kinh Huntington l mt loi xo trn gen di truyn khin thn kinh b thoi ha hin khng th cha tr gy ra cc hu qu ln nh hng c v cc chc nng suy ngh, thng th hin r vo la tui trung nin. Chng ny gy ra s dch chuyn co xon c bt thng to thnh ng kinh xy n cho ngi Ty u nhiu hn l ngi chu v Phi Chu. Chng ny l do mt bin d ln ln mt trong hai phin bn ca mt gen c bit v tr chromosome th t. 50% c hi a con s bnh nu ch mt ngi cha hay m mc chng ny. Chng ny c th bt u xy n lc mi sinh hay cho n tui gi, nhng thng xut hin nht l vo la 35 hay 44 tui. Bnh Alzheimer thng l mt loi chng mt tr nh. N hin khng cha c v c tnh hy hoi, gy t vong c miu t ln u tin bi nh tm l hc v thn kinh bnh hc ngi c l Alois Alzheimer vo 1906. Cc triu chng ca n khin ngi ta d nhm ln thnh mt loi bnh do tui gi hay mt biu hin do cng thng thn kinh. Vo giai on u th triu chng l mt tr nh. Cc chn on c th xc nhn bnh qua cc kim nghim v lng nh v ng x v suy ngh v my chp hnh no. Khi cn bnh pht trin th triu chng s bao gm ri lon, quu qu v d gy g, tnh kh bt thng, ngn ng gy on v mt tr nh vnh cu. Dn dn cc chc nng c th b mt dn n ci cht. D on tui th t khi pht
1

233

con ngi u bnh ng v gi tr v bnh ng v tim nng ca lng tt. Vic thm nh gi tr ca mt con ngi da trn s to hnh ca gen di truyn s lm ngho nn cho nhn loi, bi v c rt nhiu th trn con ngi hn l s b gen di truyn ca h. i vi ti, mt trong nhng h qu n tng v phn khi nht ca tri thc v h gen di truyn l s tht ng kinh ngc rng cc d bit trong cc b gen di truyn ca cc nhm ngi khc nhau trn th gii tht nh n mc khng c mt vai tr quan trng no c. Ti lun tranh lun rng s khc nhau v mu da, ngn ng, tn gio, o c v vn vn trong nhn loi tht khng c gi tr g so vi s ng nht v c bn ca chng ta. Vic c c chui gen di truyn ca con ngi, vi ti, cho thy y l mt cch thc cc k mnh m. N cng gip tng cng tng ca ti v quan h h hng c bn ca chng ta vi cc loi th, vn chia s chung vi b gen ca chng ta mt t l rt ln. C th nhn thc c nu, chng ta, loi ngi bit vn dng kin thc mi c khm ph v gen ca mnh mt cch kho lo, th iu c th gip bi dng cho mt ngha to tt hn v s tng t v s thng nht trong cu trc khng ch gia con ngi vi nhau m c vi ton th s sng. Mt tm nhn nh th cng c th gia c cho mt thc v mi trng lnh mnh hn rt nhiu. Trong trng hp v thc phm, nu lun im cho rng chng ta cn mt sa i gen di truyn gip nui sng dn s th gii ang tng trng l hp l, th ti tin l chng ta khng th n gin gt b ngnh cng ngh di truyn ny qua mt bn. D th, nu theo nh c khuyn co t cc ph phn v n, th lun im ny ch n thun l
hin l vo khong 7 nm, mt s chng hn 3% l c th sng lu hn 14 nm. Down Syndrome, Huntingtons Disease, v Alzheimers Disease. Wikipedia. Truy cp 01/01/2010 <http://en.wikipedia.org/wiki/Down_syndrome> <http://en.wikipedia.org/wiki/Huntington%27s_disease> <http://en.wikipedia.org/wiki/Alzheimer%27s_disease>.

234

mt bnh phong cho cc ng c m ch yu trong l thng mi chng hn nh vic sn xut ra loi thc phm m ch nhm gi c lu hn trn quy hng, nhm c th xut khu d dng hn t mt pha ca th gii sang pha bn kia, nhm lm cho chng trnh hin hp dn hn v thun tin hn trong vic tiu th, hay nh vic to ra cc loi ht la hay ng cc c x l cng ngh sao cho khng cn to ra ht mm ca chnh chng khin cc nh nng buc phi ph thuc hon ton vo cc cng ty k ngh sinh hc v mt ht ging th r rng l nhng thc hnh nh th phi b t nghi vn mt cch nghim tc. Nhiu ngi tr nn lo lng hn v cc hu qu lu di ca vic sn xut v tiu th sn phm iu chnh gen. Nguyn nhn ca khong cch rt to ln gia cng ng khoa hc v cng chng c th mt phn l do thiu s minh bch ca cc cng ty pht trin cc loi sn phm ny. Trch nhim nn thuc v nn k ngh sinh hc trong c vic chng t rng khng c cc hu qu v lu v di cho nhng ngi tiu th cc sn phm mi ny v vic chp nhn mt s minh bch hon ton v tt c cc lin can kh d m nhng cy c nh th c th gy ra cho mi trng thin nhin. R rng lun im cho rng nu khng c cc bng chng thuyt phc v s tai hi ca mt sn phm c th th khng c g sai st vi n l lun im khng th chp nhn c. im bn y l thc phm iu chnh gen th khng ging cc sn phm khc, nh l xe hi hay my tnh cm tay. Bt k c mun hay khng, th chng ta cng khng th bit c cc hu qu lu di ca vic sn xut cc sinh th iu chnh gen vo trong mi trng rng ln hn. Trong y hc, chng hn, loi thuc thalidomide 1

Thuc ny trc y c dng nh l mt loi an thn, gim au. Sau , ngi ta tm thy qui thai hay h thai do dng n. Thuc ny b cm lu hnh. Tuy nhin do hu qu tai hi, n c xem l mt trong nhng thm kch y hc ln nht ca thi hin i. Thm kch thalidomide dn n cc

235

c xem l mt loi iu tr xut sc cho chng m nghn 1 , nhng cc hu qu lu di ca n n sc khe ca cc bo thai khng thy trc c v gy nn thm ha. Vi bc pht trin ln trong khoa di truyn hc hin i, vic cp bch hin nay l hon thin kh nng ca chng ta trong cc l l v o c sao cho chng ta c trang b nhm n cc th thch v o l ca tnh th mi ny. Chng ta khng th ngi i n khi c c mt lot cc cu tr li mt cch c h thng. Chng ta cn phi i din vi thc ti v tim nng tng lai ca chng ta v x l cc vn trc tip. Ti cm thy thi gian chn mi cho vic khi tc v kha cnh o c ca cuc cch mng di truyn hc trong mt phng thc vt ln trn cc quan im thuyt l ca cc tn gio ring l. Chng ta phi c kh nng p ng vi cc thch v o c nh l cc thnh vin ca cng mt gia nh nhn loi, khng phi nh l mt Pht gio, mt Do-thi gio, mt Ki-t gio, mt n- gio, mt Hi gio. Cng s khng ng ph vi cc th thch o c ny nu ch da vo cc quan im l tng chnh tr t do thun ty th tc, chng hn nh cc t do v c nhn, v chn la, v bnh ng. Chng ta cn thm tra cc vn ny t lp trng o c ton cu c nn mng ca s cng nhn v cc gi tr nhn bn c s vt ln trn c tn gio v khoa hc.

yu cu kim nghim gt gao hn i vi cc loi dc phm trc khi chng c php lu hnh. Thalidomide. Wikipedia. Truy cp 30/12/2009 <http://en.wikipedia.org/wiki/Thalidomide>. Dch t ch Morning sickness c nh ngha l chng nn ma hay bun nn do vic u thai ca ph n. Tn y hc hay dng l nausea gravidarum. Morning sickness. Wikipedia. Truy cp 30/12/2009 <http://en.wikipedia.org/wiki/Morning_sickness>.
1

236

S khng y nu tip thu v th m trch nhim x hi ca chng ta ch n thun i xa hn v hiu bit khoa hc v v vic nng cao nng lc cng ngh ca chng ta. Cng s khng y tranh lun rng iu chng ta s lm vi m kin thc v nng lc ny l c nn dnh quyn la chn cho cc c nhn hay khng. Nu lun im ny c ngha l x hi ni chung khng nn can gin vo ng li ca nghin cu v s sng to ca cng ngh mi da trn nghin cu nh th, th n s loi ra ngoi mt cch c hiu qu vai tr bt k ca cc cn nhc v nhn bn hay o c v mt iu tit s pht trin khoa hc. iu thit yu, tht ra l mt trch nhim, l vic chng ta t nhn thc mt cch tnh to thn trng hn nhiu v nhng g v l do m chng ta ang pht trin. Nguyn l c bn l cng c cc can thip sm hn trong qu trnh nhn qu, th cng hiu qu hn trong vic ngn chn cc hu qu khn lng. tun t p li cho cc th thch trong hin ti v tng lai, chng ta cn mt mc cao cha tng thy ca vic n lc tp th. Mt phn ca gii php l m bo rng mt lng to tt hn ca i chng nm c li t duy khoa hc v mt hiu bit v cc pht hin khoa hc then cht, c bit l nhng vic c quan h mt thit trc tip n x hi v o c. Ngnh gio dc cn cung ng khng ch vic rn luyn v cc s kin thc nghim ca khoa hc m c mt cch kim tra v mi quan h gia khoa hc v x hi ni chung, bao gm cc vn o c ny sinh bi cc kh nng cng ngh mi. Nn gio dc khn thit ny phi c nh hng t cc nh khoa hc cng nh l ngi thng, sao cho cc nh khoa hc duy tr c mt hiu bit rng ri hn v vn ha, x hi v cc phn nhnh o c ca cng vic m h ang tin hnh. V rng cc ri ro cho th gii th rt cao nn cc quyt nh v ng li nghin cu, x l th no vi tri kin ca chng ta, v nhng kh nng cng ngh no nn c pht trin th khng th giao ht vo trong tay ca cc nh khoa hc, cc mi quan tm thng mi, hay cc 237

vin chc chnh quyn. R rng tm mc x hi, chng ta cn t ra cc ln bin gii hn. Nhng nhng cn nhc ny khng th ch n t mt mnh cc y ban nh, bt k l chng kh d c uy tn hay chuyn mn n mc no. Chng ta cn s tham gia ca cng chng trn mt mc cao hn nhiu, c bit l trong hnh thc tranh lun v bn tho, d l qua cc phng tin truyn thng, hi m cng cng, hay hnh ng p lc ca cc nhm thng dn. Cc th thch ngy nay tht to tt v s nguy him ca vic lm dng cng ngh mi ni, ko theo mt tim nng thm ha cho ton th nhn loi iu ti cm thy cn c mt kim ch nam v o c chng ta c th dng chung m khng sa ly vo cc khc bit v hc thuyt. Mt nhn t mu cht l chng ta cn mt tm nhn tng th v hp nht mc x hi nhn vn vn nhn bit c bn cht lin h tng h nn tng gia tt c cc sinh th v mi trng. Mt kim ch nam nh th phi k tha vic bo tn tnh nhy cm ca nhn loi v s lun ty thuc vo chng ta trong vic ghi nh cc gi tr nn tng v con ngi. Chng ta phi quyt khi tm chng li mi khi khoa hc hay bt k hot ng ca con ngi no trong vn nh vy vt qua ln ranh t v ca nhn loi, v chng ta phi chin u duy tr s nhy cm m nu khc i th n rt d b xi mn. Lm th no ta tm ra kim ch nam o c ny? Chng ta phi bt u bng vic t nim tin vo s tt p c bn ca bn cht con ngi, v chng ta cn neo cht nim tin vo mt s nguyn l v o c ph dng v nn tng. Cc nguyn l ny bao gm mt s cng nhn v tnh qu gi ca cuc sng, mt hiu bit v nhu cu ca s cn bng hi ha trong thin nhin v s vn dng ca iu ny nh l mt tn vt cho s nh hng v t duy v hnh ng ca chng ta, v trn ht l nhu cu bo m rng chng ta gi vng lng t i nh l ng lc ch cht cho tt c n lc ca mnh v rng lng t i c kt hp vi mt nhn thc r rng v tm nhn xa rng hn, bao gm c cc hu qu v lu v di. Nhiu ngi s ng vi ti rng nhng gi tr o c ny vt ln trn s phn r ca nhng 238

ngi c hay khng c tn ngng v l ct yu cho phc li ca ton th nhn loi. Bi v thc ti ni kt tng h su sc ca th gii ngy nay, chng ta cn lin h n cc th thch m chng ta i din nh l mt gia nh nhn loi duy nht hn l nh l cc thnh vin ca cc quc gia, cc chng tc, hay tn gio ring bit. Ni cch khc, mt nguyn l cn thit l tinh thn v tnh thng nht ca ton th loi ngi. Mt s ngi c th phn i rng iu ny l khng thc t nhng liu chng ta c c la chn no khc hay khng? Ti tin chc rng iu l c th c. S tht l bt k s sng ca chng ta trong hn na th k ca thi i ht nhn, chng ta vn cha tn dit chnh mnh l iu cho ti nim hy vng ln lao. Nu chng ta qun chiu su xa, th khng phi l s tnh c, chng ta s tm thy cc nguyn l o c ny trong trung tm ca tt c cc truyn thng tinh thn chnh. Trong vic pht trin mt hoch nh o c vi s ch trng n ngnh tn di truyn hc, tht v cng quan trng cu trc t duy ca chng ta trong bi cnh rng ln nht kh d. Trc tin chng ta phi nh n tnh mi m ca lnh vc ny v cc kh nng tn k m n cng hin, cng nh l suy tng v s thu hiu t i ca chng ta v iu m ta bit n. Gi y chng ta c c hon ton b gen di truyn ca ngi, nhng c th cn n nhiu thp nin bit c y cc chc nng ca tt c cc gen ring l v cc mi quan h tng h gia chng, cha k n cc hiu qu v s tng tc ca chng i vi mi trng. Chng ta hin tp trung qu mc ln tnh kh thi ca mt k thut c bit, cc kt qu trc mt hay ngn hn ca n, v hiu ng g m n c th c n s t do ca c nhn. Tt c nhng iu ny l cc quan tm hp l, nhng chng cha . Tm nh hng ca chng cn qu hp, so vi chnh quan nim v bn cht con ngi ang c nguy c b nh mt. V ni hm c nh hng tht bao qut ca nhng i mi ny, chng ta cn kho st tt c cc lnh vc ca s sinh tn ca con ngi m cng ngh gen c th c lin quan lu di n chng. S phn ca loi ngi, v c tt c s sng 239

trn hnh tinh ny, nm trong tay chng ta. i mt vi n s to tt, chng l khng tt hn khi phm sai st do thn trng thay v tin hnh lm bin dng dng tin ha ca con ngi theo chiu hng gy tn hi bt kh phc hi? Mt cch yu lc, trch nhim o c ca chng ta phi bao gm cc nhn t then cht sau y. Th nht, chng ta phi kim tra li ng c ca mnh v bo m rng nn tng ca n l lng t bi. Th nh, chng ta phi gn lin mi vn bt k vi mi quan tm n tm nhn rng ln nht kh d, bao gm khng ch t hon cnh ca vn vo trong bc tranh hot dng ca nhn loi rng ln hn m cn ch trng n c cc hu qu ngn hn v lu di. Th ba, khi p dng l lun ca mnh hng n mt vn , chng ta phi cnh gic bo m rng mnh duy tr s trung thc, t tnh thc, v khng thin v; nu khng th s nguy him l chng ta c th tr thnh nn nhn ca vic t la di. Th t, i mt vi bt k th thch tht s no v o c, th chng ta phi c trch nhim trong mt tinh thn khim tn, cng nhn khng ch v cc gii hn v tri kin ca mnh (c trng hp c nhn ln tp th) m cn v kh nng d b tn hi khin tr thnh lc li trong bi cnh ca mt thc ti thay i chng vnh nh vy. Cui cng, tt c chng ta cc khoa hc gia v x hi ni chung phi n lc m bo rng trong bt k tin trnh hnh ng no, th chng ta s ghi tc trong tm thc mc tiu chnh v s phc lc ca con ngi nh l mt tng th v ca hnh tinh m chng ta c tr. a cu l ngi nh duy nht ca chng ta. Vi hiu bit khoa hc hin ti, th y kh d l hnh tinh duy nht c th h tr cho s sng. Mt trong nhng tri kin mnh m nht m ti c tri nghim l nh chp ln u tin t khng gian ca tri t. Hnh nh ca mt hnh tinh xanh lam tri bng bnh trong khng gian su thm, ta sng nh trng rm trong mt m quang ng, em n trong ti mt nhn thc mnh m rng tt c chng ta qu u l cc thnh vin ca mt gia nh duy nht cng s chia chung mt mi nh nh b. Ti chm 240

ngp trong cm xc tht nc ci v nhiu bt ng v tranh ci khc nhau ni trong gia nh nhn loi ny. Ti thy s v b n th no khi bm chp mt cch ngoan c vo cc d bit khin gy chia r chng ta. T tm nhn ny mt ngi s cm thy tnh d gy v v d h hi ca hnh tinh ca chng ta v s chon ch khim tn ca n trn mt qu o nh b xp gia Kim tinh v Ha tinh trong khng gian bao la v tn. Nu chng ta khng chm lo cho ngi nh ny, th chng ta c trch v no khc lo trn tri t ny nh?

241

Chng 10: Kt Lun: Khoa Hc, Tm Linh, v Nhn Loi

Nhn li qung i 70 nm ca cuc sng, ti thy rng s gp g c nhn mnh vi khoa hc bt u khi mnh cn trong mt th gii hu nh hon cha c khoa hc, ni m cng ngh dng nh l s k diu. Ti cho rng nim am m ca mnh trong khoa hc vn cn dng ngh trn s ngc nhin vi nhng k diu v iu m n c th thnh tu. T nhng im ban u ny, cuc hnh trnh vo khoa hc dn dt ti n vi cc vn tht phc tp, nh l tc ng ca khoa hc ln s hiu bit ca chng ta v th gii, nng lc ca n chuyn ha cuc sng con ngi v chnh tri t m chng ta ang sng, v tnh trng o c tin thoi lng nan ng kinh khip m nhng khm ph mi ca n t ra. Nhng ngi ta khng th v khng nn qun s k diu v p ca nhng g c lm cho c th thnh hin thc. S thu sut ca khoa hc phong ph ha nhiu kha cnh ca th gii quan Pht gio ca ti. L thuyt tng i ca Einstein vi cc th nghim suy tng sng ng ca n, cung cp mt kt cu kim tra mt cch thc nghim ln s nm bt gio thuyt Long Th v tnh tng i ca thi gian. Bc tranh chi tit l thng v ng thi ca cc ht h nguyn t cc mc khonh khc lm r thm gio php ca c Pht v bn cht v thng chng vnh ca vn vt. S pht hin v gen di truyn nu bt thm cho quan im Pht gio v tnh bnh ng nn tng ca tt c chng sinh v tt c chng sinh.

242

u l v tr ca khoa hc trong n lc ca ton th nhn loi? N kho st mi th t con amoeba 1 nh nht cho n h thng thn kinh sinh hc phc tp ca con ngi, t s hnh thnh ca v tr v s xut hin ca s sng trn tri t cho n chnh bn cht ca vt cht v nng lng. Khoa hc tht l ngon mc trong vic thm him thc ti. N khng ch cch mng ha kin thc ca chng ta m cn m ra nhng con ng ln cho vic hiu bit. N bt u thm nhp vo trong vn phc tp ca thc tc l tnh nng ch cht khin chng ta l loi hu tnh. Cu hi l liu rng khoa hc c th cung cp mt hiu bit y v ton th ph hm ca thc ti v s hin din ca con ngi hay khng. T quan im Pht gio, mt hiu bit y v con ngi khng ch cng hin mt li gii thch mch lc v thc ti, cc gi tr ca chng ta v vic nm bt n, v v tr ca thc m cn bao hm mt s thy bit r rng v cch m chng ta nn hnh ng. Trong mu hnh hin ti ca khoa hc, ch c kin thc no c dn xut t phng php thc nghim cht ch c chng bi quan trc, suy lun, v kim nghim mi c th c xem l c hiu lc. Phng php ny bao gm vic s dng nh lng v o lng, kh nng lp li [ca th nghim], v chng thc bi nhng ngi khc. Nhiu kha cnh ca thc ti cng nh l mt s yu t then cht v nhn cch ca con ngi, nh l kh nng phn bit tt xu, tm linh, sng to ngh thut mt s trong nhng iu ny chng ta hu nh nh gi v nhn cch th li khng th trnh khi b loi ra ngoi ni hm ca phng php [khoa hc] ny. Tri thc khoa hc, nh v tr ca n hin nay, l khng ton mn. Ti tin rng vic cng nhn s tht ny v chp nhn r rng cc gii hn ca tri kin khoa hc l mt iu thit yu. Ch bi s cng nhn nh th th ta mi c th nhn thc mt cch chn chnh nhu cu hp nht khoa hc vi ton b tri kin ca nhn loi. Nu khng, khi nim ca chng ta v th gii bao gm c s tn ti
1

Thng c dch thnh a-mp l mt ng vt nguyn sinh n bo. Amoeba (genus). Wikipedia. Truy cp 01/01/2010 <http://en.wikipedia.org/wiki/Amoeba_(genus)>.

243

ca chnh chng ta, s b gii hn trong cc s kin no c vin dn bi khoa hc, dn n mt th gii quan su nng v ch trng quy gim, ch ngha vt cht, v ngay c ch ngha h v. Ti khng c vn g vi ch ngha quy gim nh th. C nhiu pht trin to tt ca chng ta qu c to ra bi vic p dng cch tip cn quy gim vn c c t nhiu trong th nghim v phn tch khoa hc. Vn ny sinh l khi ch trng quy gim tr thnh mt phng php ct li, th n s chuyn bin thnh lp trng siu hnh hc. C th hiu c rng iu ny phn nh mt xu hng thng thng quy cc gi tr v mt chung cuc, nht l khi mt phng php c bit c hiu qu cao. Trong mt n d mnh m, kinh Pht nhc nh chng ta rng khi mt ngi no ch ngn tay mnh n mt trng, th chng ta khng nn ng vo u ngn tay m hy ng n mt trng vn ang c ch ra. Xuyn sut sch ny, ti hy vng to ra c mt tnh hung m ngi ta c th nhn nhn khoa hc mt cch nghim tc v chp nhn gi tr v cc khm ph thc nghim ca n m khng tn thnh ch ngha vt cht khoa hc. Ti tranh lun v nhu cu v trch nhim v mt th gii quan t nn tng trn khoa hc, nhng phi l nn khoa hc khng ph nhn s phong ph ca bn cht nhn loi cng nh l gi tr ca cc c ch v hiu bit vn khc vi khoa hc. Ti ni iu ny l v tn tm mnh m rng c mt s ni kt bn nng gia vic hiu bit c tnh khi nim v th gii, kh nng quan st v s hin hu ca con ngi v nng lc ca kh nng , cng vi cc gi tr o c vn hng dn cho s ng x. Cch chng ta quan nim v mnh v th gii xung quanh nh th no th c th khng gip ch g nhng li c nh hng n thi v cc quan h ca chng ta vi cc chng sinh thnh vin khc v vi th gii m chng ta ang sng. y l iu ct yu ca vn o c. Cc khoa hc gia c mt trch nhim c bit, mt trch nhim v o c trong vic m bo rng khoa hc s phng s cho cc quyn li 244

ca nhn loi trong cch tt nht kh d. iu m h thc hin trong cc phn mn c bit ca h c nng lc gy nh hng n cuc sng ca tt c chng ta. V cc l do lch s no , m cc nh khoa hc hng mt tm mc cao v s tn nhim cng chng hn l cc chuyn nghip khc. l s tht, du sao, th s tn nhim ny khng cn l lng tin tuyt i. c qu nhiu thm kch lin h hoc trc tip hoc gin tip n khoa hc v cng ngh v s tin cy vo khoa hc c duy tr v iu kin. Trong i ca ti, chng ta ch cn ngh n Hiroshima, Chernobyl, o Three Mile, hay Bhopal 1 trong ni
1

Hiroshima () l thnh ph ln nht ca vng Chgoku thuc pha Ty o Honsh, nc Nht. y l thnh ph u tin trn th gii b tiu hy do bom nguyn t mang tn Little Boy (dch ngha Thng B) c qun i Hoa K dng phi c B-29 th vo ngy 6 thng 8 nm 1945 khi th chin th II gn kt thc. Con s tn tht vo khong 90.000 n 140.000 ngi cht v khong 96% cc ngi nh ca thnh ph b hy hoi hon ton.

Chernobyl (), l thnh ph thuc pha Bc Ukraine trong a phn Kiev Oblast gn gip gii nc Bch Nga (Belarus). Thnh ph ny phi di tn vo 1986 do thm ha bi l phn ng ht nhn Chernobyl cch khong 14,5 km. Ngy 26 thng 4 nm 1986, l phn ng s 4 pht n 4 cng nhn cht ngay lp tc. Sau 36 gi c dn sng v lm vic ti c lnh di tn v hu ht u khng tr v. Tai nn ti o Three Mile [ngha l Ba Dm] mt phn gy ra l do cc li trong l phn ng b chy trong n v s 2 (l mt l phn ng dng nc nng). Tai nn ti Trm Pht in Ht Nhn o Three Mile l tai nn ti t nht trong lch s cng nghip pht in ht nhn cho thng mi ca Hoa K khin cho thi ra mi trng khong 481 PBq kh phng x nhng c bit nguy hi l vo khong 740 GBq l cht phng x iodine-131 Bhopal tng l th v c quan u no ca ni cc a phn Bhopal ca bang Madhya Pradesh thuc nc n. Thnh ph ny ni ting vi nhiu h nc c mnh danh l thnh ph ca cc h nc v cng l mt thnh ph sinh thi nht trong nc n. Vo m 3 thng 12 nm 1984, mt lng kh cc c methyl isocyanate b r r v thot ra t nh my sn xut thuc dit trng Union Carbibe. S kin kh r r ny l mt trong

245

dung v cc thm ha ht nhn v ha hc, v s thoi ha ca mi trng bao gm s suy kit ca tng ozone 1 trong s cc khng hong sinh thi.

nhng thm ha ti t nht lch s cng nghip khin hng ngn ngi b thit mng v nhiu ngn ngi khc phi gnh cc vn sc khe nh l tn tt tm l v thn kinh, m la vn vn. Cc xo trn v h hp, th gic v xc gic tr nn ph bin v t l h thai cn rt cao. Atomic bombings of Hiroshima and Nagasaki, Chernobyl Disaster, Three Mile Island accident, hay Bhopal. Truy cp 01/01/2010 <http://en.wikipedia.org/wiki/Atomic_bombings_of_Hiroshima_and_Nagasaki > <http://en.wikipedia.org/wiki/Chernobyl_disaster> <http://en.wikipedia.org/wiki/Three_Mile_Island_accident> <http://en.wikipedia.org/wiki/Bhopal>. Tng Ozone l mt lp kh quyn ca tri t c cha mt mt Ozone tng i cao. Tng ny hp th t 90% n 93% cc sng nh sng cc tm (ultraviolet) ca mt tri vn c kh nng gy tn hi cho s sng trn tri t. N thuc mt phn ca tng bnh lu (stratosphere) trn cao khong t 10 km n 50 km. Tng ozone c pht hin bi hai nh vt l Php Charles Fabry v Henri Buisson vo nm 1913. Tng ozone c th b bo mng v lm xp bi cc xc tc nh NO, N2O, OH, nguyn t Cl v Br; nng cao ca Cl v Br ng k do lng hp cht halogen hu c nhn to c bit l chlorofluorocarbons (CFCs) and bromofluorocarbons. Ozone layer. Wikipedia. Truy cp 01/01/2009 <http://en.wikipedia.org/wiki/Ozone>.
1

246

Thnh Ph Hiroshima sau khi b di bom nguyn t Li ku gi ca ti l hy ha nhp tm linh ca chng ta, cng vi s phong ph trn y v thin tnh n thun ca cc gi tr nhn bn, vo dng din tin ca khoa hc v s nh hng ca cng ngh trong x hi con ngi. Mt cch ct li, khoa hc v tm linh, d khc bit trong cc cch thc tip cn, vn chia s cng mt chung cuc, l s hon thin hn ca nhn loi. mc cao p nht, th khoa hc c thc y bi mt s truy tm cho vic hiu bit nhm gip dn dt chng ta n vi hng thnh v hnh phc to tt hn. Trong ngn ng nh Pht, loi khoa hc ny c th c m t nh l tr hu c nn tng v c ha nhp vi t bi. Tng t, tm linh l cuc hnh trnh i vo cc ngun ti nguyn ni tm, vi mc tiu tm hiu chng ta l ai, ngha su xa nht cng nh l pht hin ra cch sng thun vi 247

mu mc l tng cao p nht kh d. iu ny cng chnh l s hp nht gia tr hu v t bi. T vic xut hin ca khoa hc hin i, nhn loi vn sng cn qua mt giao c gia tm linh v khoa hc nh l hai ngun quan trng v tri thc v phc lc. i khi mi quan h ny kh gn gi mt loi tnh bng hu trong nhng lc khc n li lnh m, vi nhiu pht hin v bt kh tng hp ca hai bn. Ngy nay, trong thp nin u ca th k th 21, khoa hc v tm linh li c tim nng c gn gi nhau hn bao gi ht, v bt tay n lc cng tc vi tim nng xa rng nhm h tr nhn loi chm mt vi cc th thch pha trc. Chng ta tt c hy cng chung nhau trong vic ny. Xin cho mi ngi trong chng ta, nh l thnh vin ca gia nh nhn loi, nhn ly trch nhim v ngha v o c bin s cng tc ny thnh kh thi. y l li ku gi thnh khn ca ti.

248

You might also like