YAZI: MNE ST FOTORAFLAR: SELMET GLER

atl inan szlklerde D oast olaylara, gizli ve akld glere, kehanetlere ar derecede bal bo inan olarak tanmlanyor. Eer bu

tanm ben yazsaydm bir de unu eklerdim. En inansz insan bile penesin

alabilecek kadar kudretli, batan karc, adeta eytan t y tay an in a n . n k inanla ilgili ok farkl, hatta aykr fikirleriniz olsa bile hayatn bir annda batl inancn tuzana dverir, kendinizi onun cazibesine kaplm bulursunuz.
rnein, bizim kltrm zde nazar de mesin diyerek tahtaya vurmak, her trl insan tartmasz ele geiren en gzde batl inantr. Ya da evimizin bir kesine, sevdiimizin, saknd mzn yakasna minicik de olsa bir nazar boncuu ilitirivermek... Geri nazar kavramnn bilimsel adan bir aklamas olup olmad tartlan bir konu ama batl inancn ne olduunu, daha do rusu nasl ortaya ktm Amerikal psikolog Burrhus Frederic Skinner, gvercin rnekleme siyle yle aklyor: Gvercin bir kutuya konulur, o kutudaki belli bir noktay her gagaladnda bir kapak alr ve ona yem verilirse, tpk Pavlovun kpei gibi, gvercin gagalad zaman dllendirileceini zamanla renir. Ama eer bir gn gvercin ga galamad halde ayn kapak alr ve yem veri lirse ku buna nce arr, sonra hangi hareketi sonucu bu dl hak ettiini bulmaya alr. Szgelimi o srada kanat rpyorsa, her kanat rpnda kapan alacana ve yemi hak ede ceine inanr. Bu aamadan sonra o kapak her otuz saniyede bir alacak ekilde otomatik ola rak ayarlansa bile gvercin kapan almasnn kanat rpmasyla ilgisi olduuna inanr. Buna da gvercinin batl inanc denir. Skinnerm deneyine benzer bir baka deneyi de 1987 ylnda Gregory Wagner ve Edward Mor ris ve alt ya arasndaki ocuklarn zerinde yapmlar. Bu deneyde bir palyao 15 saniyede bir azndan bir top karr. ocuklarn bazlar palyaonun, topu, kendi yaptklar gz ka hare ketleri sonucunda, bazlar da palyaonun bur nunu okamalar sonucunda kardna inanr;
y a n i in san lar k u lar gib i zam an sal o la ra k e d en

Baz yrelerde sararp, atei kan ocuklarn arpmasna tutulduasyleniyor. Hastal ay n alna, el ve ayaklara, dualar eliinde is srlerek tedavi edildiine inanlyor.

olgular arasnda hemen bir balant kurabiliyor, bylelikle olgulardan biri ngrlebilir ve kontrol edilebilir hale geliyor. nsann ou kez ocuksu bir inan gibi g rnen ama bazen btn hayatn ynetebilecek kadar gl bir inanca dnebilen batl inan lar, gvercinin batl inancndan farkl deil. Mekanizmann dzeneini anlayamayan kular gibi hayatn matematiini henz zememi olan insan, bu zmszln karabasanna dmektense kendi zmn reterek rastlantlardan masals sonular karabiliyor ve kendine renkli bir batl inan dnyas yaratyor. ilk alardan bugne uzanan dini inan tarihi, saysz inan modelinin birbirini ykp yok ede rek var olma abasnn rnekleriyle dolu. Batl inanlarsa kendi dnemlerinin srekli deien sosyolojik, psikolojik ve teolojik verilerinden bes lenerek, deil yok olmak, aksine salamlaarak insanlk tarihi iinde kendine ina ettii yksek kulede varln srdryor. Antropolojik adan baklrsa, batl inanlar eski inanlardan evrilerek gnmze ulam. Bir ok batl inancn kkeni eski pagan inanlara da yanyor. Bir zamanlar tadklar anlamlar oktan ortadan kalkm ama varlklarn srdryorlar. rnein, pagan inancnda bir tanra olarak kaDul edilen Ay, bugn bizim iin sadece dnyann uy dusu olsa da hl ayla ilgili batl inanlara sahibiz: Yeniay ktnda dilek tutmak, sevdiimiz insa nn yzne bakmak ya da zenginlik getirsin diye altna el srmek... Ayn ekilde at nalnn uurlu
BATIL NAN

89

Mardin ve civarnda uzun sre ocuu olmayan kadnlarn, zerinde ekiller olan bir ta karnna baladnda hamile kalacana inanlyor. Ancak ocuk doana kadar tan karlmamas gerek.

olduu inanc da eski Avrupa topluluklarndan Keltlerin atn kutsallna inanmalarndan kay naklanyor. Yine Pagan inancnda hapsrldp za man ruhun bedenden ktna inanlrd. Bugn
h ap ran kiiye ok yaa denm esi de o inan cn

~bir kalnts gibi grnyor. Ya da nazar demesin diye tahtaya vurmak... Bu da pagan dnemden, aalarn tanr sayld~ gnlerden kalma bir inan. Dnyann farkl lgelerinde vasavan topluluklar, mee aacnn birtakm tanrsal gleri olduuna inanrd. Hem Kuzey Amerika yerlileri, hem de Egede kurulmu olan Helen uygarlnda meenin tanrsalln dan s7 edilir. Bu aacn zerine sk sk yldrm dtn gzlemleyen her iki kltrde de mee tanrsal bir figr. Amerika yerlileri, tanrnn mee araclyla yeryzne indiine inanr; Helenler ise aacn yldrm tanrs olduuna... Her iki kl trde de tanr savlan aacn gvdesine vurularak tanrlardan yardm istenir. Ayn kltr ortaada Hristiyan inancnda sa Peygamberin tahtadan bir armha gerilerek ldrlmesiyle dnme uram. Hristiyanlar hac simgeleyen tahtaya vurarak tanrya dilekleri
92 NATIONAL G E O G RA PH IC NSAN 2 0 1 2

ni iletiyordu. Biz de bu inanlarn miraslar ola rak hl kaplara, masalara vurarak ktlklerden korunma refleksimizi srdryoruz. Psikolog Zaza Yurtsever batl inanca yol aan en nemli etkenin varoluun gvensizlii oldu unu sylyor. O yzden batl inan bugn en ok sporcular, denizciler, askerler, yatrmclar ve ku marbazlarda gzlemleniyor. Yani ileri dierlerine gre daha riskli olan insanlarda. Ve tabii ki bir de snav ncesi rencilerde... Aratrmalara gre dindar insanlar inanszla ra gre batla daha az yer veriyor. Ama daha kat inanc olan Katolikler, Protestanlardan daha faz la batl inanca sahip. Bu da bence batl inanta korkunun rolnn ne kadar nemli olduunun kant, diyor Zaza Yurtsever. Bir de kadnlar, batla erkeklerden daha fazla sarlyor. Bunda da varolusal sorunlarn etkisi olmal... Batl inanlarn barolnde ou kez doa ve dier canllar var. Bunlardan en popler olan kara kediyi uursuz saymak... Msr kltrnde kutsal saylan kedi, ortaada Hristiyan inan cnda lanetlenen bir hayvan. Avrupada balatlan cad avnda dman iaret eden en nemli sim

gelerden biri. Kedilerin hedef alnmas, hem bir asrlar boyu yerini korumu olmal. Bunun gibi gvenlik ierikli olup batl inanca yaktrma olabilir hem de bir kltrn kendin den nceki kltrlerin kutsallarndan kurtulma dnsm* hirrnk a l k a n l k var Orrpin. hl pek ok insan gece trnak kesmenin, sa kesmenin refleksine balanabilir. insanlar batl inanlar olutururken doa uursuzluuna inanr. Bu inanlarn, aydnlat dan olduu kadar nesnelerden de yola karak mann mum yla yapld dnemlerde ortaya hikyeler retiyor. rnein ayna, batl inancn kt dnlrse ne tr kayglardan kaynaklan kilHp birine bak ya da en gzde nesnelerinden. Yzyllar boyu birok d anlalaN Ir farkl kltrde aynann krlmasyla ruhun zarara makas verirken zerine tkrmek de yine gven urayacana inanld. Aynann olmad zaman lik kaygsyla ortaya km olmal. Halk arasn larda, sudaki yansmasnda yzn deil ruhunu da kesici alet v erilirk e n ze rin e t k rm e m e n in grdne inanan insan, bu yansma bozulduu dmanla yol aacana inanlsa da, burada zaman ruhunu kaybedeceini dnrd. Sonra tkrn asl ilevi, yaplan ie odaklanmak, Romallar ayna krldnda gelecek olan uur kesici aleti dikkatsizce, karsndakine zarar ve suzluun yedi yl sreceine inandlar. nk rerek geliigzel uzatmay nlemek. Ya da gemide hayatn yedi ylda bir yenilendiini dnyor kadn bulunmasnn uursuzluk getirecei inanc, lard; krlmasyla birlikte bozulan sistem ancak feodal endielerle alnm bir gvenlik nleminin yedi yl sonra yeniden olgunlaabilirdi. Aynann sonucu olsa gerek. zamanla ekonomik bir deer kazanmas ve pa Daha ok Bat kltrne ait olan 13 rakamhal camlardan retilen bir eyaya dnmesiyle birlikte MERDVEN ALTINDAN GEMEY UURSUZLUK durum daha da ciddileti; artk krld zaman krann SAYAN BRNN AKLINDAN KMSE KUKU h ayatnn altst olacana DUYMUYOR. BU NANI GEOMETRK EKLLERE inanlyordu...

YKLENEN ANLAMLARLA YAKINDAN LGL.

nn uursuzluuysa somut hikyesi olan ender batl inanlardan biri. skandinav dinlerindeki bir hikye, dzenbaz tanr Lokinin, dier 12 tanr nn katld bir lene on nc olarak gittiini ve elenceyi bozduunu anlatr. Bunun yol at kavga, skandinavlarn gzde tanrs Balderin lmyle sonulanr. sann Yahuda tarafndan ihbar edildii o uursuz son akam yemeinde de masada 13 kii vardr. Bu batl inan hl ylesine gl ki, gnmz de baz evsahipleri 13 kiiyi ayn masaya oturt maktan kanyor. Baz nl otellerde 13 rakam tayan oda ve kat yok, hatta baz uaklarda 13 numaral koltuk bulunmuyor. 13 rakamnn uur suzluu takvimlere de yansm durumda ve ayn 13 hep uursuz saylyor. Ayn zamanda Bat kltrnde cuma gnleri de uursuz kabul ediliyor. Hele 13. gnn cuma gnne denk gelmesi, bir felaket habercisi. Cuma gnnn uursuzluu inanc kklerini, Adem ile Havvann cennetten cuma gn kovulduu inan cndan alyor. Gnmzde youn i hayatna ara verilen cuma gecesinden balayarak elence ha yatnn hareketlenmeye balamas ve Ademlerle Havvalarn cuma akamndan itibaren tm hafta
BATIL NAN 93

PSKOLOG YURTSEVER, bati lin psikiyatride anormal ya da patolojik bir olgu olarak ele alnmadn sylyor. Bir davrann anormal ya da psikiyatrik olduuna karar vermek iin o davrann kiiye ya da evresindekilere ya da her ikisine de zarar veriyor olmas gerek. Yurt sever, batl inancn genel olarak bu tr sorunlara yol amadn belirtiyor. Bazen abartl olsalar da batl inanlar olan insanlar genel olarak tedaviye ihtiya hissetmiyor. Bu yzden merdiven altndan gemeyi uursuz sayp yolunu deitiren birinin aklndan kimse kuku duymuyor. Merdiven altnn uursuzluu geometrik ekil lere yklenen anlamlarla yakndan ilgili. Duvara dayanan merdivenin oluturduu genin iinden gemek eski inanlarda kutsala meydan okumak anlamna geliyordu. Eski Msr uygarlnda piramitler tanrsalla iaret ediyordu. 17. yya ait kaynaklar ngiltere ve Fransada, sulularn daraacna gtrlmeden nce merdivenin altndan geirildiinden sz eder. Bu merdiven daha ok Hristiyan inancn da sa Peygamberin gerildii armha dayanm merdiveni simgeler. Tanrlarn katma trmanan iirsel bir sembol olan merdivenin altndan ge mek tehlikeli olabilecei iin de inanlar arasnda

Anadoluda anlatlan farkl ahmeran efsanelerinden biri de ylanlar padiah ahmerann kuyruunun suyunu ien kiinin Lokman Hekim olduu yolunda... Baz yerlerde ylanlarn eve girmemesi ya da ylanlarn saldrsna uramamak iin ahmeran duas okunuyor.

sonu cennetten kovuluyor olmas bu batl inan cn neden hl canlln koruduunun net bir kant saylabilir. Ancak bir gerek daha var: Nuh tufan da, sann armha gerilmesi de cuma g nne rastlyor. Oysa cuma, Mslmanlar iin aksine kutsal gn saylr ve eski bir stanbul inancna gre uursuz gn sal. Sah sallanr denirken, sal gnleri yaplacak ilerin baarsz olaca ima ediliyor. Bunun kkeninde de bir Bizans bilgisi olduu varsaylr. nk sal Bizansn dt gn. Ama sadece ses uyumundan ortaya byle tatl bir tekerlem e km ve asrlardr insanlar sal gnleri balanan ilerin yolunda gitmeyece ine bou bouna inanm olabilirler. Batl in a n la rnounun kkeni ok eski inan ve olaylara dayanyor olsa da, yakn zamanlarda ortaya kan ve yine ortaya k hikyesi somut olaylara balanan batl inanlar da var. Ayn kibritle art arda sigara yakmann uursuzluk getirecei inanc da bunlardan biri. Bu inancn 1899-1902 arasnda ngilizlerin Gney Afrikada yaayan Afrikallar ile yapt Gney Afrika
96
NATIONAL G EO G RA PH IC NSAN 2 0 1 2

Savandan kaynakland sanlyor. Sylenceye gre, usta Afrika nianclar ngiliz askerinin tek bir kibritle sigaralarn yakmalar srasnda yerlerini saptam ve yank kibriti elinde tutan askeri ldrm. Her ne kadar grece yeni ortaya kan bir batl inan olsa da eskileri gibi kaynan yine gvenlik kaygsndan alyor.
d a b a t i l n a n bakm ndan son derece zengin bir mnye sahip. rnein siftah parasn yere atmak ya da i yerine sa ayakla gir mek gibi... Siftah parasn yere atmay, gvercinin batl inanc teorisine gre yorumlayacak olursak; kazand ilk para yere den bir esnafn o gn i leri iyi gitmi, o da bunu bir gelenek haline getirip her gn kazand ilk paray yere atmaya balam olmal... Bu adan bakldnda tpk gerekte iyileti rici bir etkisi olmayan ama hastaya umut vererek ruh halini iyiletiren plasebo (telkin) etkili ilalar gibi batl inan da plasebo bir inan olarak de erlendirilebilir. lkinin bir rastlant olduunu anlamayan esnaf gereklerle yzlemektense rast anadolu

lantsal baary hayallerle beslemeyi tercih eder. ve toprakla uraan kyller binlerce yldr dil Ve kim bilir hangi esnafn rastlantsal olarak iyi den dile aktarlan bu takvime gre doayla ba giden ileri bugn milyonlarca insann rutin batl e t m e y i r e n m i l e r Kularn g, topran be reketi, Gne ve Ayn dngleri, frtnalarn id inanc haline dnm durumda. Bu yazy hazrlarken kk bir soruturm a deti. Atadan kalma bu bilgiler, zaman zaman batl yapnca ararak grdm ki ben dhil evrem inanlarla karp i ie gese de genel hatlaryla deki birok eitimli ada insann alkanlk bilimsel verilere ok yakn bilgiler ieriyor. Salkolarak benimsedii batl inanc var. rnein ben la ilgili baz inanlar da asrlardr insann gzlem kaynan hi bilmediim bir nedenle bama ledii ve bilim insanlarndan nce somutlatrd gelecek tm iyi ve kt eylerin perembe gn baz temel bilgileri kapsayabiliyor. Eer batl leri olacana inanrm. Emekli bir biyolog olan inanlara kr krne inanmaz, onlar insanln aile dostumuz Gnhan Aar hibir arkadana dnce tarihini anlamak iin bir basamak olarak mendil, sabun, soan ve limon hediye etmiyor. kullanrsak bizi gtrecekleri yerlerin olaanst Bunlardan birini hediye etmesi gerektiinde de zenginliklerle dolu olduunu grebiliriz. Gnlk hayatnda neeli ve dobra bir dille ko sembolik olarak 5 kuru istiyor. nk anneanne sinden rendiine gre dostlara bunlar vermek numay seven anneannem birisi hak etmedii ni dnd bir eyle suland zaman alayc o dostluun bozulmasna yol aarm. Avukat Asl Yolda evinde kapkara bir kedi bir edayla yle derdi: Ne yapm ki o, gnee besledii halde, yolda bir kara kedi grdnde kar m iemi! ocukken bunun ne anlama san ekiyor, seramiki Ge zin Kurtaran zaman zaman KULARIN G, AYIN DNGLER, FIRTINALAR,.. lm yaknlar iin evin iin ATADAN KALMA BAZI BLGLER BAZEN BATIL de mumlar yakyor, oyuncu Nilfer Akalm, bir kuun NANLARLA KARISA DA ANA HATLARIYLA ayana taklrsa ku ona bed BLMSEL VERLERE YAKIN BLGLER EREBLYOR. dua eder inancyla taranda ki salar asla yere atmyor. Piyanist dil Biret konser dnyasnda kt ans geldiini anlamazdm. Hatta komik bulur, gler getirdiine inanld iin piyanonun bana geti dim. Yllar sonra niversitede 700 yllarnda inde asla yeil elbise giymiyor. Eitim danmam yaam Yunanl ozan Hesiodosun antik Yunan Rya Polat ilk kez yatya kald evlerde uyuma inanlar ve gndelik hayat hakknda gnmze dan nce dilek tutuyor, eer samimiyet derecesi kalan en kapsaml bilgiyi tayan ler ve Gnler elverirse evin anahtarn yastnn altna koyuyor adl metnini okurken orada verilen ahlak dersleri ve eim karikatrist Bahadr Baruter huyland arasnda u cmleyi grdm: Ayakta su dkme ziyaretilerin ardndan annesinden rendii eyi Gnee kar. Ayn, yldzlarn ve Gnein tanr sayld yapyor; atee tuz atyor! Gelenekleri ve alkanlklar yle bir kartr zamanlardan kalma olan ve Hesiodostan anne dnz zaman saysz batl inan ortaya kyor. anneme zihinlerde yolculuk ederek, anlamn Hayatn anlamn zmeye alan ve belki de neredeyse hi yitirmeden gelen bu batl inan, imknsz isteyip hayattan krl kmay hedet benim iin doup bydm topraklarn ky seen insan, gereklikle ilikisini kurmaya zen metli bir miras. Aym 13nde domu olmak, siyah kedileri gstermeden ard ardna batl retiyor. Ancak batl inanlarla halk inanlarn ayrmak tm kediler gibi ok sevmek, merdiven altlarn gerek. Bilimsel sonulara basamak oluturan halk dan nedense inadna gemek, ayna krldnda inanlar tarih boyunca doann srlarn kendi glp gemek gndelik hayatmn sradanlklaolanaklaryla zmeye alan bilge insanlarn rmdan olsa da Hesiodosla anneannem arasnda gzlemleriyle vard baz gerek ya da geree neredeyse 2700 yl boyunca hi kopmam bir ba yakn bilgileri ierebiliyor. rnein bugn de olduunu grmek beni rahatlatyor. nizcilerin ve tarmla uraanlarn hl kulland frtna ve tarm takvimi temelini yzyllarn dene Yazar Mine St daha nce National Geographic Dilovas ve Mada Adas: Kar yiminden alyor. Doann ritmini bilimsel verilere Trkiye iin deil, gzlemlere gre zmeye alan denizciler Kydakiler makalelerini kaleme almt.
BATIL NAN 97