www.gurkanca.

com

Trkenin Tarihi Geliimi (Muharrem Ergin)

Eski Trke Trk yaz dilinin ele geen ilk rnekleri Orhun bidelerinin metinleridir. Fakat bu metinler phesiz Trk yaz dilinin ilk rnekleri deildir. nk Orhun bidelerindeki dil yeni teekkl etmi bir yaz dili olarak deil, ok ilenmi bir yaz dili olarak karmza kmaktadr. Bu bakmdan, Trk yaz dilinin balangcn ele geen bu ilk metinlerden ok daha ncelere karmak gerekir. Trk yaz d ilinin sekizinci asrdan sonraki gelimesi ile mukayese edilerek bir tahmin yrtlrse, Orhun abidelerindeki yaz dilinde hi deilse bir ka asrlk bir gelime mevcut olduuna kolaylkla hkmolunabilir. Buna gre Trk yaz dilinin balangcn Mildn ilk asrlarna, hi olmazsa Orhun bidelerinden bir ka asr nceye karmak doru olur. Fakat Orhun kitabelerinden daha eski bir metin ele gemedii iin bu yaz dilini ancak sekizinci asrdan itibaren takip edebilmekteyiz. te nazar olarak Mildn ilk asrlarnda baladn kabul ettiimiz ve ilk ele geen metinleri sekizinci asra ait olan bu yaz dili 12 - 13. asra kadar devam etmi olup, bu devre Trk yaz dilinin ilk devresini tekil etmektedir. Bu ilk yaz dili devresi ayni zamanda mterek bir yaz dili devresidir. Yani bu yaz dili btn Trkln tek yaz dili olarak kullanlm, Orta Asyada geni bir sahay kaplayan Trklk lemi asrlar boyunca hep ayni dille okuyup yazmtr. O devirden kalma eserlerde grlen ufak tefek farklar ise saha ve zaman farklarndan ileri gelen normal ayrlklar olup tek bir yaz dilinin hudutlarn aacak mahiyette deildir. Kgarlnn en ok beendii ve ivelerle karlatrrken Trke diye adlandrd, Hakaniye Trkesi, yahut baka eserlerde Kgar dili, Kgar Trkesi ad ile anlan dil hep bu ilk Trk yaz dilidir. Bu yaz dili devresinden gelen eserlerin byk bir ksm Uygur yazs ile yazlm olduu iin bu devreye Uygur devresi, bu yaz diline de Uygurca denilebilir. Fakat Trkoloji retiminde Tr kenin bu ilk devresi iin bugn en uygun isim olarak Eski Trke tbirini kullanmaktayz. Trkenin ondan sonraki eitli gelimelerinin kayna hep bu devreye kmakla, bugn geni sahalarda ayr kollara ayrlm bulunan Trkenin btn ekillerinin menei bu devrede bulunmakta, ksacas, Trkenin btn yaps bu devre ile izah edilebilmektedir. Demek ki bu devre Trkenin ana Trke devresi, ilk devresi, eski devresidir. Onun iin bu devreyi Eski Trke diye adlandrmak ok yerindedir. Bu kitap ta biz de bu ismi kullanacaz. O hlde Trk yaz dilinin ilk devresi Eski Trkedir. Eski Trkeden daha nceki devir ise Trkenin karanlk devridir. O devir artk Eski Trkenin uvaa ve Yakuta ile, bunlarn da daha ileride Moolca ile birletikleri devirdir.

Trke tarih boyunca iki gramer yapsna sahip olmutur. Eski Trke devresi Trkenin eski gramer yapsn temsil eder. Ondan sonraki devreler Trkenin yeni gramer yapsna sahip olan devrelerdir.

Kuzey-dou Trkesi, Bat Trkesi Eski Trkeden sonraki devre gelince, bu devirde Trke karmza birden fazla yaz dili ile kmaktadr. Eski Trkenin sonlarnda Orta Asyadaki Trklk leminin paralanarak byk ktleler hlinde Hazar Denizinin gney ve kuzeyinden kuzeye ve batya yaylmas, yeni kltr merkezlerinin meydana gelmesi, slm kltrnn Trkler arasna gittike kuvvetli bir ekilde yerlemesi, yeni mefhumlarla birlikte yeni bir yaznn kabul gibi eitli d sebeplerle beraber Trkenin iinde bir mddetten beri kendisini hissettiren tabi gelimeler neticesinde ortaya kan byk deiiklikler yaz dili birliini paralayarak Eski Trkenin mrn tamamlam ve ayrlan Trklk kollarnn yeni kltr merkezleri etrafnda kendi ivelerine dayanan yaz dilleri meydana getirmeleri birden fazla yeni yaz dilinin domasna ve gelimee balamasna sebep olmutur. Bylece 12-13. asrdan sonra biri Kuzey-dou Trkesi, dieri Bat Trkesi olmak zere iki Trk yaz dili meydana geldiini grmekteyiz . Kuzey Trkesi, Dou Trkesi Bunlardan Kuzey-dou Trkesi nce 13 ve 14. asrlarda, bir mddet, Eski Trkenin tabi ve yeni bir devam olarak eski ve yeni arasnda kpr vazifesi gren bir gei devresi hlinde devam etmi, sonra 15. asrdan itibaren Kuzey Trkesi ve Dou Trkesi olarak iki yeni yaz diline ayrlmtr. Son zamanlara kadar devam eden bu yaz dillerinden Kuzey Trkesi, Kpak Trkesidir. Dou Trkesi ise aatayca gibi yanl bir isimle anlan ve Timur devrinde balayarak 15. ve 16. asrlarda kuvvetli bir edebiyat meydana getirmek suretiyle en parlak an yaadktan sonra son zamanda yerini modern zbekeye brakan yaz dilidir. Bat Trkesi Bat Trkesine gelince, bu yaz dili 12. asrn ikinci yars ile 13. asrn i lk yarsnda teekkle balad anlalan, 13. asrn ikinci yarsndan itibaren de metinlerini gnmze kadar aralksz bir ekilde takip ettiimiz yaz dilidir. Seluklulardan balayarak bugne kadar gelen ve devam etmekte olan bu yaz dili, Trkln en byk ve en verimli yaz dili durumundadr. Bat Trkesinin esasn Ouz ivesi tekil eder. Onun iin bu yaz diline Ouz Trkesi de denilebilir. Ouz ivesi Hazar Denizinden Balkanlara kadar uzanan sahaya yaylm bulunan Trkedir. Bu saha ise bat Trklerinin yaad sahadr. Onun iin Ouz yaz diline, Ouz Trkesine umum olarak Bat Trkesi adn vermekteyiz. Trkolojide Bat Trkesi iin bazen Cenup Trkesi veya Cenup ivesi ad da kullanlmaktadr. Fakat bu imal Trkesine gre verilen bir addr ve phesiz Bat Trkesi kadar uygun deildir.

Azeri Trkesi, Osmanl Trkesi

Bat Trkesinin iinde saha bakmndan zamanla iki daire meydana gelmitir. Bunlardan biri Azeri ve Dou Anadolu sahasn iine alan dou Ouzcas, dieri Osmanl sahasn iine alan bat Ouzcasdr. Dou ve bat Ouzcalar arasnda ilk asrlarda ok kk saha farklar dnda bir ayrlk mevcut olmam, bu saha farklar yava yava genileyerek ancak 17. asrdan sonra dou ve bat O uzca dairelerini meydana getirmitir.

Bununla beraber arada yine iki yaz dili olacak kadar fark mevcut deildir ve her ikisi de ayni iveye, yani Ouz ivesine dayandklar iin Azeri ve Osmanl Trkeleri ancak tek bir yaz dilinin karde iki dairesi saylabilirler. Esasen dou ve bat Ouzcas arasndaki farklar daha ok ivede yani konuma dilinde kalm, devaml olarak Osmanl kltr ve edebiyatnn tesiri altnda kalan Azeri sahasnda yaz dili, Osmanl Trkesinden konuma dilindeki ile mukayese edilemeyecek kadar az bir ayrlk gstermitir. Azeri ve Osmanl Trkeleri arasnda, daha ok ivede kalan bu ayrln sebeplerini dou Ouzcasna Ouz d Trk ivelerinin, bilhassa zaman zaman kuzeyden gelen Kpak unsurlarnn yapt tesir ile lhanllardan kalan baz Mool izlerinde aramak lzmdr. Bunlardan birincisi dou Ouzcasn bat Ouzcasndan baz ekiller bakmndan biraz farkl yapm, ikincisi ise Azeri Trkesinde baz Mool asll kelimeler brakmtr. Bilhassa konuma dili bakmndan birbirinden farkl olan Azeri ve Osmanl Trkesi arasndaki balca ayrlklar, kelime bandaki b-m, kelime iindeki q-g, h, ilk hecedeki e-i, kelime bandaki t-d ile akkuzatif ve baz fiil ekim ekilleri etrafnda toplanr. Bu ayrlklar daha ok kon uma dilinde kald, yaz diline aksedenlerin ise ancak son devir Azeri Trkesinde grlebildii, Azeri sahasnda yetien balca edeb ahsiyetlerin bulunduu 17. asrdan nce de dou ve bat Ouzcalar arasnda kayda deer bir ayrlk bulunmad iin bu iki Ouz Trkesi yaz dili olarak Bat Trkesi ad altnda bir btn tekil ederler. Bat Trkesinin gelimesi Bat Trkesinin yedi asrlk uzun hayatnda baz merhaleler vardr. Bu merhaleler onun i ve d gelime seyri iinde grlen eitli safhalardr. Gerekten Bat Trkesi uzun gelime seyri iinde bugne kadar i ve d yaps bakmndan muhtelif gelimeler ve deiiklikler gstermitir. yap bakmndan gsterdii deiiklikler, Trke kk ve eklerde grlen baz ses ve ekil deiikl ikleri olup, dorudan doruya Trkenin tabi gelimesi ile ilgilidir. D yap bakmndan Bat Trkesinde grlen eitli safhalar ise, Trkenin bnyesi ile ilgili olmayp, onun, iine karan yabanc unsurlara gre ald deiik grnlerden ibarettir.

Demek ki Bat Trkesinde Trkeden baka bir de yabanc unsurlar vardr. Bu unsurlar eitli Arapa ve Farsa kelime ve terkiplerdir. Trklerin slam kltr erevesine girmeleri dolaysyla Trkeye sokulan Arapa ve Farsa unsurlar, Trkeyi Eski Trkeden sonra, yeni yaz dilleri devresinde istilya balam, bu istil bilhassa Bat Trkesinde korkun bir gelime gstererek bir ka asr iinde Trkeyi deta tannmaz bir hle getirmitir. Arapa ve Farsa unsurlarn Bat Trkesi iindeki durumu yedi asr boyunca hep ayni olmam ve eitli safhalar gstermitir. Bu sebeple Bat Trkesi iinde hem Trke bakmndan, hem de yabanc unsurlar bakmndan birbirinden farkl bir ka devre var demektir.

te 13. asrdan gnmze kadar Bat Trklerinin yaz dili ola gelmi bulunan Bat Trkesi i ve d gelime ve deiiklikler bakmndan u devreye ayrlr: 1. Eski Anadolu Trkesi 2. Osmanlca 3. Trkiye Trkesi Eski Anadolu Trkesi Eski Anadolu Trkesi 13, 14 ve 15. asrlardaki Trkedir. Bat Trkesinin ilk devrini tekil eden bu Eski Anadolu Trkesi bilhassa Trke bakmndan kendisinden sonraki iki devreden ok farkldr. Bu devreye Bat Trkesinin bir olu, bir kurulu devresi olarak bakmak yerinde olur. Bat Trkesini Eski Trkeye balayan birok balar bu devrede henz kendisini iyice hissettirmektedir. Bu devreden sonraki Trkede grdmz birok yeni ekiller bu devrede henz Eski Trkedeki eski ekillerinin izlerini tamaktadrlar. Eski Anadolu Trkesi bir taraftan bylece Eski Trkenin izlerini tarken dier taraftan kklerde ve eklerde baz ses ve ekil ayrlklar gstermek suretiyle Osmanlca ve Trkiye Trkesinden biraz farkl bir durum arzeder. yle ki Bat Trkesi iinde Trke bak mndan mevcut balca deiiklikler bu devre ile bundan sonraki iki devre arasndaki deiikliklerdir. Yani Bat Trkesini yalnz Trke bakmndan devrelere ayrrsak Eski Anadolu Trkesi ve Osmanlca - Trkiye Trkesi diye ikiye ayrmamz icap eder. Osmanlca ile Trkiye Trkesi arasnda Trke bakmndan, Eski Anadolu Trkesinden Osmanlcann ilk devirlerine taan bir ka ekil dnda, bariz bir ayrlk yoktur. Eski Anadolu Trkesi yabanc unsurlar bakmndan denilebilir ki Bat Trkesinin e n temiz devridir. Bu devirde Trkeye Arapa ve Farsa unsurlar girmee balamtr. Fakat bu unsurlar kesifliini yava yava arttrm ve ancak devrenin sonlarnda geni bir istil balangc hlini alarak Osmanlcann douunu hazrlamtr. Eski Anadolu metinlerinde grlen Arapa ve Farsa kelimeler henz ok fazla olmad gibi devrenin sonlarna doru artan terkipler de henz ak ve basit bir durumdadr. Yabanc unsurlar bakmndan bu devirde manzum ve mensur metinler arasnda da olduka fark vard r. Gittike artan yabanc kelime ve terkipler daha ok nazm dilinde grlr. Nesir dili ise ok temiz ve duru bir Trke olarak devrenin sonunda bile Arapa ve Farsa kelimeler ve bilhassa terkiplerden mmkn olduu kadar uzak kalmtr. 15. asrn ortalarna doru ikinci Murat devrinde geni bir kltr hamlesinin ifadesi olarak meydana getirilen telif ve tercme pek ok Trke eserin dili bunu aka gstermektedir. Nazm dilinde ise, iirin Fars taklitilii zerine kurulmas ve vezin, ekil zaruretleri y znden duruluk ok muhafaza edilememi ve Trkedeki gelimeler bakmndan devre daha bitmeden, 15. asrda, basit de olsa terkipler ve yabanc kelimeler adam akll oalm ve Trkeyi sarmtr. Bu yzden asrn ikinci yars Osmanlcann temelini atan, onun balangcn tekil eden bir devir olmu, Eski Anadolu Trkesi Trke hususiyetleri bakmndan devrini ancak Osmanlcann balarnda tamamlamtr. Eski Anadolu Trkesinin cmle yaps ise Trkenin balangtan bugne kadar hep ayni kalan norma l cmle yaps dna kmamtr. Gerek nesirde, gerek iirde Trk cmlesi bu devirde normal, sade, anlalan, unsurlar yerli yerinde ve doru cmle olarak kalm, tercme

sadakati yznden nadir olarak krld yerler dnda, umumiyetle salam yapsn muhafaza ederek Osmanlca devrine girmitir. Osmanlca Osmanlca Bat Trkesinin ikinci devri olup 15. asrn sonlarndan 20. asrn balarna kadar devam etmi olan yaz dilidir. Drt asrdan fazla bir mr olan Osmanlca, phesiz hep ayni kalmam, batan ve sondan gei devirlerinde ve ortada, hudutlar kesin olarak izilemeyen birbirine gemi eitli i merhleleri olmutur. Fakat i ve d bakmndan esas vasflar itibariyle Osmanlca ismi altnda bu ismin ok iyi ifade ettii bir btnlk gsterir. Trke bakmndan, Osmanlcada aa yukar mhim hibir deiiklik olmam, Eski Anadolu Trkesinden sonra gnmze kadar Trkenin balca ekilleri hemen hemen hep ayni kalmtr. Yani gramer ekilleri bakmndan Osmanlca ile Trkiye Trkesi arasnda belirli bir ayrlk yoktur. Yukarda da sylediimiz gibi Trke bakmndan ancak bu son iki devre ile Eski Anadolu Trkesi arasnda belirli ayrlklar vardr. Osmanlca ile Trkiye Trkesi arasnda ok kk ekil farklarna rastlansa bile bunlar zaman ayrlklarna dayanan basit deiikliklerden baka bir ey saylmamaldrlar. Eski Anadolu Trkesi, Bat Trkesinin eski gramer ekillerini, Osmanlca ile Trkiye Trkesi ise Bat Trkesinin yeni gramer ekillerini ihtiva eden devrelerdir. Yani, gramer ekilleri bakmndan Osmanlca ile Trkiye Trkesi arasnda bir devre fark yoktur. Devrelerin birbirine geii keskin izgilerle ayrlamayaca iin eski Anadolu Trkesi ile Osmanlca arasnda da uzun bir gei safhas olmutur. Osmanlcann balangcn tekil eden ve 15. asrn ikinci yars ile 16. asrn ilk yarsn iine alan devirde eski gramer ekilleri, yerlerini henz tamamyla yeni ekillere brakm deillerdi. Bu eski ekillerden bazlar Osmanlcann iinde daha sonralar da kendisini muhafaza etmi, bunlardan klielemi olarak Trkiye Trkesine geenler bile olmutur. Baz yeni ekiller ise oluunu ancak Osmanlca iinde tamamlam veya kullan sahasna bu devirde kmtr. te gei devrindeki n ormal gelimeler, ondan sonraki kk szntlar ve baz yeni ekillerin ortaya k dnda, Osmanlcaya Trke bakmndan bandan sonuna kadar bir durgunluk hkim olmu, 16. asrdan gnmze kadar Trke gramer ekilleri bakmndan belirli hibir gelime kaydetmemitir. Osmanlcay bat Trkesi iinde bilhassa Trkiye Trkesinden ayr bir devre hlinde tutan ey onun d yapsdr. yap, yani Trke bakmndan yalnz Eski Anadolu Trkesinden farkl bulunan Osmanlca, d yap, yani yabanc unsurlar bakmndan Eski Anadolu Trkesinden de, Trkiye Trkesinden de ok byk farklarla ayrlan bir devre manzaras gsterir. Bu devre Trkenin yabanc unsurlar tarafndan tam mnsiyle istil edildii, Trkeyi Arapa ve Farsa unsurlarn son ha ddine kadar sard devredir. Osmanlca devrinde Trkeyi saran bu Arapa ve Farsa unsurlar, saysz Arapa ve Farsa kelime ve terkipler olup esas itibariyle isim sahas iinde kalmtr. Fakat bu sahada o kadar ileri gidilmitir ki btn isim cinsinden kelimeler ve cmle iinde isim muamelesi gren btn kelime guruplar Arapa ve Farsa kelimelere ve terkiplere boulmutur. Bu mthi istildan fiil kkleri bile yakasn kurtaramam, Trkenin basit fiil kkleri yerine Arapa ve Farsa kelimelerle Tr ke yardmc fiillerden yaplm birleik fiiller kullanlarak Trke, bugn de yaamakta olan saysz yabanc kkl birleik fiil ile dolmutur.

Fiil dnda kalan isim cinsinden btn kelimeler ve isim muamelesi gren kelime guruplar sahasn bylece Arapa ve Farsa kelimelere, sfat ve izafet terkiplerine kaptran yaz dilinde umumiyetle Trke olarak isim ve fiil ekimi ile cmle yaps kalmtr. Fakat cmle yaps da, Trke kalmakla beraber, ar darbeler yemekten kendisini kurtaramam, birok defa esas bnyesi yklarak bozuk bir kelime ynndan ibaret olmutur. Hlsa, Trk yaz dili Osmanlca devrinde esas yaps Trke olan fakat Trke, Arapa ve Farsadan meydana gelen zl, kark ve son derece sun bir di l manzaras gstermitir. Osmanlcann devreleri Yabanc unsurlarn durumu bakmndan Osmanlca iinde devre vardr. Osmanlcann 15. asrn sonu ile 16. asrn byk bir ksmn iine alan ilk devresi Eski Anadolu Trkesinde yaz diline sokulmaa balayan Arapa ve Farsa unsurlarn Trkeyi istil iinin ok sratlendii devredir. Bu devre, Osmanllarn stanbula yerlemesinden sonra kurulan saray hayat ile balam, bu saray etrafnda gelien edebiyat ve kltr hayatnn Arap ve Fars kltr ve edebiyatnn nfuzu altna girmesi Trk yaz diline bambaka bir istikamet vermitir. Bu devrede Trke Eski Anadolu devresindeki duruluunu kaybetmi, yabanc unsurlarn kesafeti iyiden iyiye artmtr. Fakat daha sonraki asrlara gre henz nisb bir sade lik gze arpar gibidir. Yabanc kelime ve terkiplerin says ve eitleri ok artmakla beraber terkip zincirleri henz son haddine varm deildir. Fakat iyice kark dil yolunda ok sratli bir gidi, ok kesif bir hazrlk vardr. yle ki devrenin sonu, yani 16. asrn sonlar artk koyu Osmanlcann tam bir balangc hline gelmitir. Bylelikle ilk devir sona ermi ve Osmanlcann yeni bir devri gelip atmtr. Bu devre Osmanlcann ikinci devresi olup 16. asrn sonundan 19. asrn ortalarna kada r sren devredir ki balca 16. asrn sonu ile 17. ve 18. asrlar iine alr. Bu devrede kark dil, koyuluunun son haddine varm, yaps g halle Trkeye benzeyen yaz dilinde Arapa ve Farsa unsurlar arasnda Trke unsurlar deta grnmez olmutur. Osmanlca bylece Trkelikten km bir hle geldikten sonra nihayet zl sun dilin en yksek noktasndan aaya doru dnmee balam ve nc devresine girmitir. Osmanlcann ayni zamanda son devresi olan bu nc devre, 19. asrn ortalar ndan balayp 20. asrn balarna kadar gelen, yani Tanzimattan 1908 merutiyetine kadar olan devri iine alr. Bu devrenin son rnekleri 1908den sonra da Cumhuriyete kadar, sratle ortaya kan yeni yaz dilinin yannda, gittike zayflayarak bir nddet daha devam etmitir. Bu nc devre kark dilin koyuluunu yava yava kaybettii devredir. Osmanlca bu devirde zaman zaman ok sun bir koyuluk gstermekle beraber umum olarak bir zlme yoluna girmi durumdadr. Bu zlme nihayet 20. asrn ba larnda tamamlanarak Osmanlcann hayat sona ermi ve Trkiye Trkesine geilmitir. Osmanlcann bu son devrini eskisinden ayran mhim bir fark da batdan gelen yeni mefhumlar dolaysyla yeni yeni Arapa ve Farsa kelime ve terkiplerin yaz diline sokulmas ve uydurulmasdr. Bu hususta bazen ok sun hareketler olmu, lgat kitaplarna bakarak yaz yazanlar bile kmtr. Fakat umumiyetle terkipsiz Trkeye gidi temaylleri artmtr. Eski devirde de koyu Osmanlcann yannda grlen olduka sade dil rnekleri bu son devrede umum yaz dilinin yan sra saylarn ok arttrmlardr. Bu devrenin sonlar ise Trkenin aydnla knn ak mjdeleri ile doludur. yle ki bu devir eserlerinin bir eli Osmanlcada, bir eli Trkiye Trkesindedir. Deiiklik bir neslin

hayat iinde ortaya kt, daha dorusu meyvelerini verdii iin, artk dili bazen Osmanlca, bazen Trkiye Trkesi, veya nce Osmanlca, sonra Trkiye Trkesi olan ahslar grlr. Hlsa Osmanlcann sonlarnda yaz dili yabanc unsurlar ve terkiplerden sratle temizlenmi, bylece 20. asrn balarnda terkipli kark dil tarihe kararak yerini Trkiye Trkesine brakmtr. Nazm dili, Nesir dili Osmanlcann, kendi iinde yukarda grdmz ekilde devreye ayrlan uzun tarihi boyunca, nazm ve nesir sahasndaki grn birbirinden farkl olmutur. Bu fark, bir yabanc unsurlar, bir de cmle yaps bakmndan nazm ve nesir dili arasnda grlen ayrlktr. iirin, bilhassa div an iirinin muhteva ve ekil bakmndan muayyen llere bal bulunmas nazm diline de tesir etmi ve Osmanlcada umumiyetle tek bir eit nazm dili olumutur. Buna karlk Osmanlca iinde ilmi ve didaktik eserlerde ayr edebi eserlerde ayr bir nes ir dili kullanlmtr. ilm nesir dili bir dereceye kadar sade ve basit bir dil, edeb nesir dili ise ok ar ve sun bir ekilde yabanc unsurlarla dolu, secili ve kelime gurubu silsilelerinden rlm bir dildi. Bu iki eit nesir dili Osmanlcada daima yan yana yrmtr. Burada u noktay belirtelim ki ad nesirde edeb nesre gre bir sadelik ve basitlik vard, yoksa umum olarak o da yabanc unsurlarla dolu kark bir dil, bir Osmanlca idi. te umumiyetle bir eit olan nazm dili ile iki ei t olan nesir dili yabanc unsurlar ve cmle yaps bakmndan Osmanlca iinde farkl bir durumda bulunmulardr. Yabanc unsurlar bakmndan Osmanlcann ilk devresinde nazm ve nesir dili aa yukar birbirine yakndr. yabanc unsurlar her ikisinde de oalmtr. Daha ok nazm dilinde grlen terkipler, eski basitliini muhafaza etmekle beraber bu devirde henz fazla zincirleme hlinde deildir. Umumiyetle nesir dili, nazm diline gre daha sade bir durumdadr. Fakat nazm dili pek deimedii hlde nesir dili gittike arlamaktadr devrenin sonlarnda bu gidi hzlanm ve nesir dili nazm diline gre ok ar bir dil hline gelmitir. Osmanlcann en koyu devri olan ikinci devrede ise bu koyuluk hem nazmda, hem nesirde grlr. Fakat nesirde ok ar bir durumdadr. Nazm dili ise eskiye gre o kadar arlamam ve nesir dilinin yannda olduka sade kalmtr. Nazm dilinde eski basit terkipler yerini zl. drdzl ve daha geni zincirleme terkiplere brakm nesirde ise arlk ve koyuluk iinden klmaz bir hle gelmi, bilhassa edeb nesir Trke olmaktan bsbtn kmtr. nc devrede ise nazm ve nesir dili birbirine yine yakndr ve her ikisinde de nisb bir sadelie gidi vardr. Bu gidi devre boyunca nesirde daha sratli olmu, nazmda ise, koyu Osmanlca devrinde divan iirinde de tek tk olarak grlebilen sade rnekler gittike artmakla beraber, bol yabanc unsurlu ve terkipli dilden kurtulmak daha g olmutur Devre bittikten sonra sonra da Osmanlcann Trkiye Trkesi ii ne tamalar daha ok nazm dilinde olmu ve daha sonra tarih hatra olarak verilen tek tk Osmanlca rnekler de hep nazm sahasnda kalmtr. Bu arada Trkenin yakasn en ge brakan eski dilin resm muhaberede ve mevzuatta kullanlan khne nesir dili olduunu da unutmamak lzmdr. Trke bugn bile yakasn bu krtasiye dilinden tamamyla kurtaramamtr. Fakat bu, ad nesrin her devirde ar olan ok husus bir koludur ve umum nesir diline ayak uyduramamasnn fazla bir kymeti yoktur.

Osmanlcann nazm ve nesir dili asl, yabanc unsurlar bakmndan deil, cmle yaps bakmndan birbirinden ok farkl bir durumdadr. Divan iirinde mnnn bir beyitte tamamlanmas, bir beyit dna tamamas kaidesi Trk cmlesinin yaps iin ok hayrl olmutur. Zira mnnn bir beyitle tamamlanmas demek, bir beytin hi deilse bir cmle olmas, bir cmlenin en ok bir beyit uzunluunda bulunmas demektir. Gerekten divan iirinde her beyit en ok bir cmleden, birok defa da birden fazla cmleden mteekkil olmutur. Bu suretle Osmanl iirinde cmleler daima ksa, unsurlar sade ve yerli yerinde Trk cmleleri olarak kalm, nazm dilinde Trke cmle yaps Trkenin btn tarihi boyunca hi deimemi bulunan normal karakterlerini muhafaza etmitir. Osmanlcann btn tarihi boyunca iirde Trk cmlesi karmza daima salam olarak kar. Buna karlk Osmanl nesrinde Trk cmlesi tam bir perianlk iindedir. Bu bakmdan nazm dilinin daima Trke kalabilmi olmasna karlk nesir dili ok az Trke olabilmitir nk nesirde iirdeki gibi belirli bir lye smak mecburiyeti yoktur. Nesir, cmle unsurlarnn tam bir serbestlie kavutuu sahadr. Cmlenin bir btn tekil eden yapsn bozmadan o unsurlar iste nildii kadar geniletmek mmkndr. te cmle unsurlarnn nesir dilindeki bu serbestlii Osmanlcada tam bir baboluk hline gelmitir. Yani, nesir dilindeki serbestlik istismar edilerek, bilhassa gerundium ve edat guruplarnda olmak zere, cmle unsurlarnn erevesi de, says da geliigzel bir ekilde geniletilmi, bu yzden uzun uzun cmleler iinde cmle unsurlar, aralarnda ok defa yanl balar kurulmu olarak bir araya getirilmitir. Bu suretle Trk cmlesinin salam yaps Osmanl nesrinde umumiyetle bozulmu ve cmleler ok defa byk bir kelime ynndan ibaret kalmtr. Cmle unsurlar geniledike, cmle uzadka hkim olmak gleir, Cmle byynce hkimiyeti elden karmamak iin dili iyi bilmek, onun kaidelerini iyice hazmetmi olmak, onun yapsn tekil eden rg karsnda tam bir hassasiyete sahip bulunmak lzmdr. dilli bir dil olan Osmanlcada ise yazclar maalesef Trkeyi incitmeyecek bir nesir diline sahip olamamlardr. Bunda Osmanlcann kark dil olmasnn ok byk bir rol vardr. Bu kark dilin retimi srasnda esas emek ve dikkat daima Arapa ve Farsa zerinde toplanarak Trke ihmal edildii gibi, yaz yazarken de Arapa ve Farsa terkipler yapmak hevesi Trkeye itina etmee vakit brakmamtr. Bu hususla, Trkeye evrilirken cmle unsurlar Trk cmlesine uygun bir sraya konmadan yerli yerinde braklan Arapa ve Farsadan yaplm tercmelerin de ok tesiri olduunu unutmamak lzmdr. Hlsa, Osmanlcann nesir sahasnda Trke, bnyesine aykr bir yapya sahip cmlelerle bozuk dzen bir yaz dili manzaras gstermitir. Bu bozuk dzenlii en ok Osmanlcann ikinci devresinde gryoruz. ilk devrede tercme tesiri ok hissedilmekle beraber Eski Anadolu Trkesinden devralnan nesir dilinde cmle yaps olduka salamdr. Fakat ikinci devrede bu yapnn Trke olan taraf kalmamtr denilebilir. Cmle yapsndaki bozukluun nisbeti ise yabanc unsurlarn derecesi ile cmle uzunluuna gre deiik olmutur. Yabanc unsurlar fazla ve cmleleri uzun olan yazlarda bozukluk ok olmu, olduka sade ve ksa cmleli olan yazlarda ise daha az olmutur, Osmanlcann son devrine gelince, bu devrede nesir dilinin ksa zamanda Trke cmle yapsna kavutuunu grmekteyiz. Tanzimatla beraber nesir de artk Trk cmlesi salam bir yapya sahip olmutur.

Bu devir cmleleri, eskisi kadar olmamakla beraber, yine bir hayli uzun olmular, fakat yaplan Trkeye aykr dmemitir, Arada srada bozuk cmlelere rastlanmakla beraber umum olarak nesir dilinde cmle yapsnn byk bir selmetle kt aka grlmektedir. Bu devrede nazm dilinde ise cmleler eskisinden daha fazla uzun olmak yoluna girmilerdir. Yeni edebiyatla beraber mnnn bir beyitte tamamlanmas mecburiyeti orta dan kalknca bir cmle icabnda bir ka msra iine yaylm, bylece bilhassa devrenin sonlarna doru uzun nazm cmleleri ortaya kmtr. bylece cmlelerde nadir olarak bazen yap sakatlklar grlmekle beraber, Osmanlcann bu son devresinde de, cmleler biraz uzad hlde umum olarak nazm dilinin cmle yaps her zamanki gibi salam kalm bylece Osmanlcann mr tamamland zaman Trk cmlesi hem nazm dilinde, hem nesir dilinde Trkiye Trkesine salam bir yap ile girmitir. Trkiye Trkesi Trkiye Trkesi Bat Trkesinin nc devresidir. Bugn de devam etmekte olan bu devre, 1908 merutiyetinden sonra balar. Bu yeni devrenin 1908 merutiyetinden sonra balayan ve Cumhuriyete kadar devam eden ilk safhas Trkiye Trkesinin balang devri mahiyetindedir bu ksa devirde ok sratli bir ekilde ortaya kan yeni yaz dilinin yannda Osmanlca henz tamamyla sahneden ekilmi deildir. Fakat lam manasyla son gnlerini yaamakta ve umumi dil olmaktan karak muayyen kalemler tarafndan tutulmaa allan husus bir dil durumuna dm bulunmaktadr. Hsl bu devir. Osmanlcann son rnekleri ile Trkiye Trkesinin ilk rneklerinin yan yana bulunduu devirdir, Osmanlcann bu son rneklerine yeni dil gittike fazla sokuldu u gibi, yeni dilin ilk rneklerinde de baz Osmanlca unsurlar, eskimi baz kelimeler, baz terkipler grlmektedir. Yukarda da sylediimiz gibi deiiklik bir neslin hayat iinde ortaya kt iin Osmanlcadan yeni dilin ilk rneklerine bu ekilde ufak tefek tamalar olmutur. Fakat yeni dil bu kk tamalardan bu ilk devre iinde kendisini sratle kurtarm, temiz Trkenin saysz rneklerini vererek Osmanlcay ksa zamanda gerilerde brakmtr yle ki Cumhuriyet deri balarken Osmanlca art k oktan l bir dil hline gelmi ve yaz dilinin btn ufuklar Trkiye Trkesine alm bulunuyordu. Trkiye Trkesini Osmanlcadan ayran balca hususiyet onun yabanc unsurlar karsndaki durumudur, Dilin i yaps, yani Trke bakmndan Bat Trkesinin bu iki devresi arasnda bir devre fark olmadn, bu iki devrenin yabanc unsurlar bakmndan ayr devreler tekil ettiini yukarda da aklamtk. Yabanc unsurlar bakmndan bu iki devre arasnda gerekten ok byk bir fark vardr. Bu farkn en ehemmiyetli taraf terkipler bakmndan olan ayrlktr. Trkiye Trkesi terkipsiz Trkedir. Trkiye Trkesinin en belirli vasf budur. Bu bakmdan Trkiye Trkesi Btn Trkenin en temiz devridir, Az ve basit olmakla beraber Eski Anadolu Trkesinde yabanc terkipler vard. Osmanlca tam mnsyla terkipli dil demektir. Trkiye Trkesi ise Trk yaz dilinin bu Arapa, Farsa terkiplerden kurtulmu olduu mesut devridir. Bir dil, yabanc bir dilin tesirinde kalabilir, Bu tesir, lgat haz inesinde. yani kelime sahasnda kald mddete ne kadar ar olursa olsun dil iin bir tehlike tekil etmez. Fakat kelime sahasn aar ve kelime guruplarna, cmle sahasna el atarsa dilin yaps tehlikeye girer. dilin gidii rndan kar. Dilin, yapsn ayakta tutabilmek zere bunlara mukavemet edebilmesi iin ok salam bir bnyeye sahip bulunmas lzmdr. Osmanlcada Trkeye korkun bir nisbette karan

Arapa ve Farsa terkipler de bu ekilde kelime sahasnda kalmayan, cmle sahasna giren yabanc unsurlard. Trkenin bnyesi ok salam olduu iin bunlara asrlarca mukavemet edebilmi ve zaman gelince onlardan kolaylkla silkinerek kendi yaps ile ba baa kalmtr. Fakat bu yabanc unsurlar onun ifade kabiliyeti iin ok zararl olmular, onun gelimesine asrlarca elme takmlardr. te Trkiye Trkesini Osmanlcadan ayran en byk vasf, onun bu ekilde terkipsiz Trke olmasdr. Bu sebeple Osmanlcann sonlar ile Trkiye Trkesinin balarnda karmza kacak rnekleri de bu kstasa gre ayrmak icap eder. Elimizdeki rnein dili, terkipsiz ise Osmanlca, terkipsiz ise Trkiye Trkesidir. Trkiye Trkesi terkipler dndaki yabanc unsurlar bakmndan da Osmanlcadan ok farkldr. Bir kere Trkiye Trkesi Osmanlcadaki yabanc ekim edatlarndan, Arapa, Farsa okluk yapmak gibi yabanc kaidelerden de kurtulmutur. Sonra yabanc kelime says byk lde azalm ve azalmaktadr. Fakat, bir ksm konuma diline de yerlemi olduu iin, Trkiye Trkesinde bugn hl pek ok Arapa ve Farsa kelime vardr. Bu hususta Trkiye Trkesi Bat Trkesinin en temiz devri deildir. Osmanlca ile mukayese edilemeyecek kadar temiz bir durumda olmakla beraber, Eski Anadolu Trkesinden daha ok yabanc kelime ihtiva etmektedir. Demek ki Trkiye Trkesinde yabanc unsur olarak yalnz ok sayda Arapa, Farsa kelimeler kalmtr. Bu arada baz terkipler de grlr, fakat bunlar tek kelime muamelesi gren klielemi eyler olup, saylar da ok azdr. Trkiye Trkesinin dier devrelerden bir fark da bat dillerinden baz yabanc kelimeler alm olmasdr. Trkiye Trkesinde cmle yaps da byk bir aydnla kavumutur. Bu devrede Trk cmlesi eski devrelerdeki kark ve mnsz uzunluun dan kurtulmu, ksa, derli toplu yanlsz cmle hline gelmitir. Osmanlcadan Trkiye Trkesine gei, yaz dilini konuma diline yaklatrmak suretiyle olmutur. Osmanlca, konuma dilinden ok uzaklam derece sun bir yaz dili idi. Trk yaz dilini da ima temiz kalan konuma diline yaklatrnca yaz dili kolaylkla Trkeyi bulmu ve suni Osmanlca tarihe karmtr. Esasen Trkeye sokulmu olan yabanc unsurlar Arapa, Farsa gibi gerek mene, gerek yap bakmndan Trke ile hi ilgisi bulunmayan bir Smi, bir Hind-Avrupa dilinden gelme idi. Bu sebeple bu unsurlar Trkenin bnyesi iinde daima yabanc kalm ve byk sunilie dayanan ireti durumlar, yaz dili konuma dili kaynana dnnce abucak sarslarak zl sun dil en ksa zamanda yklp gitmitir. Yaz dili konuma diline yaklatrlrken tabi teden beri kltr merkezi olarak Trke bakmndan esasen yaz dilinin dayand konuma diline sahip bulunan muhitin dili, yani stanbul Trkesi esas alnmtr. Bu sebeple bu gn Trk yaz dili yani Trkiye Trkesi hemen hemen stanbul konuma dilinin, stanbul Trkesinin aynidir. Yaz ve konuma dili olarak ikisi arasndaki fark en aa bir derecededir. Hlsa, ana izgileri ile balca vasflarn belirttiimiz Trkiye Trkesi bugn tam bir zleme, gzelleme gelime hlindedir. Bat Trkesi bu son devre ile ok hayrl bir yola girmi ve Trk yaz dilinin btn gelime ufuklar almtr. Kuvvetli bir yaz dili olmak zere gelime yoluna giren Trkiye Trkesinin yry hz devre boyunca memnunluk verici bir seyir gstermi. 1928de eski harflerin terk edilmesinden sonra ise bsbtn artmtr. Bu devirde son zamanlarda bile arada srada Osmanlca baz iirler yazld da

grlmektedir. Fakat l dille yazlm olan bu bir ka iir phesiz ancak tarihi birer hatradan ibarettir. Netice Btn bu yukardan beri sylediklerimizi toparlayacak olursak, demek ki Bat Trkesi kendi iinde birbirini takip eden ve birbirini gemi bulunan devreye ayrl maktadr. Bu devrelerin birincisi olan ve iki asr devam eden Eski Anadolu Trkesi Seluklular, Anadolu beylikleri ve ilk Osmanllarn yaz dilidir. kinci devre stanbulun fethinden Osmanl mparatorluunun sonuna kadar imparatorluun yaz dili olarak be asra yakn bir mr srm bulunan Osmanlcadr. nc devreyi tekil eden Trkiye Trkesinin hayat ise henz yarm asr gememitir. Yani, Osmanlca Bat Trkesinin en uzun devresidir. Bu uzun devre Bat Trkesinin ayni zamanda en g devresidir de. Bu devir metinlerin zerine eilirken zl yaz dilinde Trkeden baka iki yabanc ortan gerekli kaidelerini de bilmek lzmdr. Trkeye kendi kaideleri ile girmi bulunan bu yabanc unsurlar, bir taraftan Eski Anadolu Trkesinde grnmee balam olduu, dier taraftan, kelime hlinde de olsa, Trkiye Trkesine de tam bulunduu iin bir dereceye kadar Osmanlcadan nceki ve sonraki devreleri de ilgilendirirler. Osmanlcadaki Arapa, Farsa unsurlarn mahiyetini renmek ilk ve son dev renin yabanc unsurlarn da yakndan grp bilmek demektir. Yani, Osmanlcann yabanc unsurlarn kavramakla btn Bat Trkesinin yabanc unsur durumu aydnla km olur. Trke bakmndan ise Osmanlca Trkiye Trkesinden farkl olmad gibi, Eski Anadolu Trkesine de baldr. Bu yzden onun Trke cephesini ele alrken Trkiye Trkesi ile Eski Anadolu Trkesini de ele alm oluruz. Hlsa, Bat Trkesinin en kark ve g devri olan Osmanlcann i ve d yapsn incelerken yalnz onu n hudutlar iinde kalmayarak btn Bat Trkesini gz nnde bulundurmak lzmdr.