S NEMADA D YALEKT K KURGU

Dr. Cengis T. Asiltrk

Beykent niversitesi Yayndr. stanbul, Eyll-2008

Beykent niversitesi Yaynevi Cumhuriyet Mah. imek Sok. No:1, Beykent Siteleri, Bykekmece 34500 stanbul Tel : (0212) 444 1997 Faks: (0212) 867 55 66

Beykent niversitesi Adna Sahibi Rektr Prof. Dr. Cuma BAYAT Yazar Dr. Cengis T. AS LTRK

S NEMADA D YALEKT K KURGU

1. Bask, Eyll 2008 Beykent niversitesi Yaynlar, No. 53 Sinema Dizisi 1

Editr: Merve Asiltrk Redaktr: Merve Yazc Sayfa Dzeni: brahim SEV LD Kapak Grafik ve Tasarm: Gaye KALAVLI n Kapak Fotoraf: Yrd. Do. Burak BUYAN Arka Kapak Fotoraf: Yrd. Do. Sefa EL KSAP

Bask: Euromat Entegre Matbaaclk A.. ISBN No: 978-975-6319-04-8 Sertifika No: 0208-34-010320 Kitabn baz blmleri veya tamam Beykent niversitesi ve yazarn yazl izni olmakszn hibir ekilde oaltlamaz. Copyright 2008

||AAA fxz|| ` ||AAA

SUNUM

Sinema sanat bilgi aktarmn belki en hzl deil, ama en etkili biimde salayan iletiim aracdr. amzn zerinde en ok tartlan bu bilim ve sanat alanyla ilgili bilimsel ve akademik almalarn seyri, sinemann toplumlar nedenli derinden etkilediini, hangi dinamikleriyle tutum ve davranlarda belirleyici olduunu ortaya koymaktadr. Diyalektik kurgu zerine yaplan bu ve benzeri almalar rencilerimizin iyi yetimesine ve ada sinemaya kukusuz nemli katklar yapacaktr. retilen bilgiyi paylamann eitli yollar vardr. Bunlarn en eskilerinden birisi kukusuz kitaplardr. Beykent niversitesi retim yelerinden Yrd.Do.Dr.Cengis T. Asiltrkn, sinemann evrensel diline bakt bu kitap sinema konusunda bastmz ilk alma olmas yannda, diyalektik kurgu ncelikli olmak zere sinema dilini her boyutuyla irdeleyen lkemizdeki ilk sinema kitabdr. Bilindii gibi; niversitemiz, Sinema Blm rencilerinin film seti deneyimi de edinmi olarak en iyi biimde yetimesi iin, teknik ve akademik kadro asndan alt yapsn oluturmutur. renci ncelikli eitim-retim anlayn benimseyen Beykent niversitesi, retim yelerimizin gerektiinde set almasna katlm ve desteiyle, rencilere kendi ksa filmlerini ektirmektedir. renci filmlerinin dnya leindeki festivallerde gsterilecek niteliklere sahip olduunu sevin ve gururla gzlemekteyiz. niversitemiz benzer akademik yaynlar ve filmleriyle bilgi retimi ve paylam alannda sz sahibidir. Beykent niversitesi mezunlarnn ileride ok nemli yapmlara imza atacandan kukumuz yoktur. Sayg ve sevgilerimle... Prof.Dr.Cuma BAYAT Rektr I

YAZARIN ZGEM 1968de Adanada dodu. Sinemada Diyalektik (Yaratc) Kurgu adl teziyle yksel lisans, Sinemada iirsel Anlatm adl teziyle doktora derecesi alan Asiltrk; Ankara niversitesinde, Gazi niversitesinde ve birok zel kuruluta Ynetmenlik, Belgesel Sinema, Film Dili, Gstergebilim, Kurmaca Film, Trk Dili, Film-Okuma, Film zmlemesi dersleri verdi. TRT Ankara Televizyonu Drama Programlar Mdrlnde alt (2000-2007). Birok TRT yapmnda; yapm yardmcs, ynetmen yardmcs, yapmc ve ynetmen olarak grev ald. Ynetmenliini yapt tm filmlerin senaryosunu yazd. Ksa filmleri birok lke festivallerinde gsterildi, eitli dller ald. Basl be kitabu bulunan Dr.Cengiz Asiltrk, 2006-2008 yllarnda Sinema-TV (Trke) Blm Bakanl yapt Beykent niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesinde retim yesidir. Filmografi
2007- Byl Gerekler 2006- Birden Bire Eski Yamurlar (TRT) 2006- Kaaklar (TRT) 2006- Salvo (TRT) 2006- Piyansiti Kim Vursun (TRT) 2006- Gm Kayak (TRT) 2005- lk Ta Kim Atsn (TRT) 2005- Bir Bozgunun Filmi (TRT) 2005- Ge Gece (TRT) 2001- Akn Cenaze Treni 1996- Atee Pervane Olan Kelebekler 1994- Esrime 1991- Komik ller lkesi 1989- zgrlk Tutkusu 2003- Esir ehrin nsanlar: Ynetmen Yardmcs (TRT: Ynetmen Cafer zgl) 2004- naralt: Ynetmen Yardmcs (TRT: Ynetmen Anda Haznedarolu) 2005- Be Kollu Avize: Ynetmen Yardmcs (TRT: Ynetmen mer Kavur) 2005- Koltuk: Ynetmen Yardmcs (TRT: Ynetmen mer Kavur) 2006- Patronie: Ynetmen Yardmcs (TRT: Ynetmen mer Kavur) 2006- Sanatnn lm: Ynetmen Yardmcs (TRT: Ynetmen Tlay Eratalay)

Kitaplar
syan iei (Gold Yaynlar) Srlanm Zamann Glgesinde (roman, nklap Yaynlar) Sinemada iirsel Anlatm (bilimsel eser, Nobel Yaynlar) Sinemada Diyalektik Kurgu ve Film Dili (bilimsel eser, Beykent niversitesi Yayn)

II

 NDEK LER SUNUM .......................................................................................................................................... I YAZARIN ZGEM .......................................................................................................... II NDEK LER ......................................................................................................................... III NSZ .......................................................................................................................................... 1 TEEKKR ................................................................................................................................. 3 G R ............................................................................................................................................. 7 B R NC BLM Kimi Sanat Trlerinde Kurgu ................................................................................................. 18 1. Fotorafta Kurgu ................................................................................................................... 21 2. Karikatrde Kurgu ............................................................................................................... 23 3. Mzikte Kurgu ....................................................................................................................... 23 4. Tiyatroda Kurgu .................................................................................................................... 24 5. Resimde Kurgu ...................................................................................................................... 25 6. Yaznsal Metinde Kurgu ....................................................................................................... 25 7. Televizyonda Kurgu .............................................................................................................. 30 8. Sinemada Kurgu .................................................................................................................... 32 K NC BLM Sinemada Kurgu Dncesinin Geliimi ................................................................................ 42 1. Kurgu ncesi Dnemde Sinema Dili .................................................................................. 42 2. Kurgunun Ortaya k ....................................................................................................... 43 3. Kurgunun Altn a ............................................................................................................. 46 4. Diyalektik Kurgu ve Eisensteinn Kurgu eitleri .......................................................... 53 4.1. arpc Kurgu (montage of attrection) ............................................................................ 54 4.2. arm Kurgusu (association montage) ....................................................................... 54 4.3. lml Kurgu (metric montage) .................................................................................... 55 4.4. Dizemsel Kurgu (rhythmical montage) ........................................................................... 55 4.5. Titremsel Kurgu (tonal montage) ..................................................................................... 56 4.6. stitremsel Kurgu (overtonal montage) .......................................................................... 56 4.7. Anlksal Kurgu (intellectual montage) ............................................................................. 57 5. Genel (Evrensel) Kurgu eitleri ........................................................................................ 58 5.1. Hzl-Yava Kurgu .............................................................................................................. 59 5.2. Kart Kurgu ....................................................................................................................... 59 5.3. Kout (Paralel ya da Almak) Kurgu ............................................................................. 59 III

5.4. Olaan Kurgu ...................................................................................................................... 60 5.5. Balantl Kurgu ................................................................................................................. 60 NC BLM Kurguyu Belirleyen geler ve Anlam ..................................................................................... 62 1. Yaratclk ............................................................................................................................... 62 2. Devinim ve ekim says ...................................................................................................... 64 3. Zaman ve Uzam .................................................................................................................... 64 4. Sahne Derinlii ...................................................................................................................... 66 5. Ara ekim ( nsert) ve Anlatlan ekim (cut-away) .......................................................... 67 6. Kamerann Altlk zerinde Kullanlmas ......................................................................... 67 7. ekim ...................................................................................................................................... 68 8. Geiler ................................................................................................................................... 69 9. Kesme ..................................................................................................................................... 69 10. Zincirleme ............................................................................................................................ 70 11. Bindirme ( kizleme) ............................................................................................................. 71 12. Karama-Alma (focus-defocus) ........................................................................................ 71 13. Silinme ................................................................................................................................... 71 DRDNC BLM Kurguya Sanatlarn Katks .................................................................................................. 73 1. Senarist: yksel Dzlemde ................................................................................................ 73 2. Kurgucu: Biimsel Dzlemde ............................................................................................... 75 2.1. Kaba Kurgu (rough editing) ............................................................................................. 75 2.2. nce Kurgu (final editing) ...................................................................................................75 3. Ynetmen: Biimsel Dzlemde ............................................................................................ 77 3.1. Gstergebilimsel (Semiologie) Yaklam ......................................................................... 83 3.2. Eretilemeli (Metaforik) Anlatm ..................................................................................... 85 3.3. Eksiltme (Ellipse) ................................................................................................................ 87 3.4. Simgesel (symbolique) ve mgesel ( mgae) Anlatm ...................................................... 87 3.5. Gzlemcilik ve Yaratclk ................................................................................................. 89 3.6. Hedefkitle ve Kurgu (Film Dili) ........................................................................................ 90 BE NC BLM Kurguda Ses, Mzik ve Renk gelerinin Yeri ...................................................................... 93 1. Grnt-Ses lkisi ................................................................................................................ 96 2. Grnt-Mzik lkisi ........................................................................................................... 97 IV

3. Grnt-Renk lkisi ............................................................................................................. 98 ALTINCI BLM Kurguya Yaklamlar: Hollywood ya da Antihollywood ................................................... 100 1. Gen Sovyet Ynetmenler .................................................................................................. 104 2. Germaine Dulac .................................................................................................................. 109 3. Charlie Chaplin ................................................................................................................... 110 4. Jean Renoir .......................................................................................................................... 111 5. Orson Welles ........................................................................................................................ 112 6. Luis Bunuel .......................................................................................................................... 113 7. Alfred Hitchcock ................................................................................................................. 115 8. Andr Bazin ......................................................................................................................... 115 9. Jean-Luc Godard ................................................................................................................ 125 10. Christine Metz .................................................................................................................... 127 11. Akira Kurosawa ................................................................................................................. 128 12. Arthur Penn ........................................................................................................................ 129 13. Andrei Tarkovsky .............................................................................................................. 130 14. Quentin Tarantino ............................................................................................................. 132 YED NC BLM rnek Filmlerin Kurgu-Dil zmlemesi ........................................................................... 135 1. Potemkin Zrhls ................................................................................................................. 134 2. Ekim ....................................................................................................................................... 140 2.1. Eisensteinn Filmografisi ................................................................................................ 146 3. Ana ......................................................................................................................................... 146 3.1. Pudovkinin Filmografisi ................................................................................................. 152 SONU ...................................................................................................................................... 153 TER MLER VE KAVRAMLAR N SZLKE ....................................................... 155 KAYNAKA ............................................................................................................................ 171 1. Kitaplar ................................................................................................................................. 171 2. Makaleler .............................................................................................................................. 175

NSZ

Eer ynetmek bir baksa, kurgu bir yrek vuruudur Jean-Luc Godard

Sinema, sadece belli bir imaj retimiyle ilgili bir anlat alan deildir; o, kendi zel dilini oluturma tarihi iinde youn ve srekli bir estetik/sanatsal araytr. Sinemada; klasik ikon-imaj dneminde, Griffithi hikaye anlatma srecinde, Pudovkinin izleyicinin psikolojik rehberliini kontrol eden ynteminde ve Eisensteinn yepyeni bir gereklii ve idealar yaratma eylemini aratrd yllarnda yaplann ad bellidir: Kurgu. Kurgu (montaj) gerekliin dzenlenerek ona kavranlr bir biim verilmesi ve dnyann ak anlamda yeniden yaplandrlmas yntemidir. Bir baka deyile; film-yapnn bilinli olarak belirlenim paralarn bir araya getiren reji dncesi... te bu nedenle sesli sinema dneminde Bazinci saptamayla yapay bir dil ve izleyiciyi derinden elegeirmenin yntemi sanlan kurgu konusunda teorik bilgi arayanlar, Eisenstein ve Vertovun simgeledii Sovyet kurgu anlaynn

2 sarscln, Fransz avant-garde ya da davurumcu sinema akm iinde kurguya verilen farkl nem ve deerin nedenini renmek isteyenler bu kitaptan sanrm ok yararlanacaktr. (Kald ki; Bazin en fazla zerinde durulan Sovyet kurgu okulu dnemini imajlarn kendisinin nesnel olarak iermedii baka anlamlar yaratmakla eletirir; sinemann kendi zgn sanatsal gcn bulduu olgunlua ancak Sovyet ekol montajdan koparak, Orson Wellesin alan-derinlii ve yine talyan Yeni Gerekilii filmlerindeki plan-sekans uygulamasyla eritii savn getirir. Bu grlerin gelecekte nl Yeni Dalga akmnn ortaya kmasna da katks olacaktr.) Dr.Cengis Asiltrkn bu almas da, yukarda belirtilenlerin kronolojik olarak gzden geirilmesini salayarak, kurgunun anlam kadar bu anlam gerekten ynetmen iin temel yapan anlay, Eisensteinn rneinde gerekte gereklie yaklamak iin, gereklii bertaraf etmek ya da Bazinin mizansen ile kurgu arasnda temel bir kartlk vardr dncesine katlmayarak, Montage, mon beau souci/Kurgu, benim gzel kaygm (1956) diyen ve sonrasnda da mizansen ve kurguyu diyalektik bir sentezle sinemasna tamay baaran Godard gibi, kurguyu nemseyen sinemaclar tantmaktadr. Ksacas bu kitap bir yanda sinemann kurgu kavramyla gelien sanat olma srecini, Film kurgusunun biimi sorunu yle kmsenecek sorun deildir (Sokolov) dncesinin haklln, dier yanda film teorisine giden yolun kaynaklarn ortaya koymaktadr. Yazar bu zorlu konunun daha iyi anlalmas iin okuyucuyu tarihsel bir okuma srecine kartr; kurgunun biricik sinematografik ama olduu gnlerden, kurgunun mizansenin biricik paras olduu gnlerdeki ustalar Renoir, Bunueli, Bergman, Pasoliniyi, Godard, Tarkovskiyi vb. de kefetmeye arr. Beykent niversitesi'nin ilk sinema yayn olacak bu kitap, doal olarak, aratrmacnn sinema zerine birikimlerini ortaya koyduu kadar, kurgu alanndaki tartma ve bilgileri topluca ve nemsenecek bir kaynak olarak ortaya koymasyla nem tamaktadr. Sinema ile dnme, yazma ve konuma erevesinde ilgilenenlerin dikkatle okuyaca dncesiyle, abas iin Dr. Cengis Asiltrk' kutlar, basmn salad iin Beykent niversitesi'ne teekkr ederim. Prof.Dr.Ouz MAKAL Beykent niversitesi GSF Sinema-TV (Trke) Blm Bakan

TEEKKR

Ynetmen, yky izleyiciye anlatmal m, yaatmal m? nemli uzam-zaman deiimi yaratlrken, kahramann gemi yaantsnda kalm bir kesite, anlarna (flashback), ryalarna, gelecek dncesine geite (giderek yaygnlaan tarzda) klip kurgusunun bilgilendirici tarz rahatszlk vermeseydi, Sinema, grntyle yk anlatma sanat denilebilirdi. Anlam yaratmaktan yoksun bir kesme yntemiyle gereklikten-de, gereklikten-zihne, gereklikten-gemie, d yoluyla gereklikten-gelecee; bu filmsel uzamdan u filmsel uzama, bu filmsel zamandan u filmsel zamana geilmesi, film izleme deneyimiyle donanm olan, yani grnt dilini renmi olan izleyici iin sorun yaratmasa da; bylece sinema, grntyle bilgi aktarma aracna indirgenmi olur. Oysa sinema, grntyle anlatlan yky izleyiciye yaatma, duyguyu kar tarafa geirme sanatdr.

4 Sanatta kural olur mu? Her sanatn kendine zg bir dili vardr! Bu nedenle, sanatta kuralszlktan sz edilemez. nsan dncesinin sistemli iledii anmsanrsa, bata doal dil (insan dili) olmak zere, insann ortaya kard hibir eyin kuralsz olamayaca kendiliinden anlalr. Dil nedir? Yazda kullanlrken yazl dil konuma srasnda kullanlrken szl dil adn alan doal dil ile dnce arasnda bir koutluk kurulmadan, ne dil ne de dnce anlalabilir. Dncenin bir ileyi dzeneinin olduu aktr. Buradan yola karak, dnceyle ezamanl ortaya kt, dnce olmadan kendisinin olamayaca bilinen insan dilinin sistemine benzer bir dille yaratlan sinema sanatnda (anlatma, duygulandrma, aklama, gsterme, yaatma, ynlendirme, iletiim kurma, ifade etme, deitirme amacyla) kullanlan dilin bir ileyi dzeneinin ve dolaysyla da kurallarnn olduu tartlmaz bir gerektir. Bir ey sylemek amacyla kullanlan sanat dili niin kuralsz olsun? Yaratc sanat, her eyden nce sistemli dnme becerisini gelitirmitir... ster doal dili kullanarak bir roman ya da yk yaratsn; ister doal dil iinden kan bir stdil/idil olan iir dilini kullanarak bir iir yaratsn; isterse baka bir sanatn dilini kullansn; dncesini bir sistem iinde aktarr. Sistemin, dzenleniin, kurgunun olduu yerde kuralszlk olamaz. Kurallar sorgulanamaz m? Sanatn kurallar sorgulanmaya her zaman aktr. Soru, kurallarn deiip deimeyecei olmaldr; tabi ki, sanatn kurallar ykmak iindir. Bu ykma, rastgele bir ykma giriimi deildir; sanatsal anlatma yepyeni bir boyut getirmek iin eski anlatm dilinin kabul edilebilir yntemlerle dntrlmesidir. You ve ben yani and I, night this night bu gece dansing... Tatil yrelerinde, byle bir konuma araclyla turist kadnla iletiim kurulabildiine, bu dilin onu kullananlar amacna ulatrdna tank olmusunuzdur. Bu gereklikten yola kp, insan dilinin kurallar btn olmasna gerek kalmad sonucuna ulalabilir mi? Doal dilin, sanat dilinin, dolaysyla da sinema dilinin ilevleri ya da kurallar nelerdir? Tanmlama ya da adlandrmalardan kanlamaz. Bilgiyi, grneni, var olan ve iitileni yolundan saptrp karmaklatrmak, mphem (anlalmaz) klmak; iyi-kt, doru-yanl ayrdn ortadan kaldrmak; iletiimden, onun neminden, dolaysyla tanmlama yapmadan, sistem oluturmadan bilginin bir ara zerinde karya aktarlamayaca gereinden habersiz yaamak isteyenler iin, sinema dilinin de kurallar olmayabilir. Bir ynetmenin; nesnelerin, oyuncularn, gsterilenlerin ynn belirleyen; kurguyu ya da eylemi rastgelelikten kurtaran, ona dzen ve anlalabilirlik kazandran aks kuraln tanmama lks olabilir mi? Bu basit bir kuraldr: kili bir ekimde A oyuncunun eylemi ya da yn sola, B oyuncunun eylemi ya da yn saaysa A oyuncunun tekli ekimine geildiinde (kamerann bir altlk zerindeki hareketiyle aksn deitirildii, izleyicilere gsterilmeden) bu oyuncunun eylemi ya da yn saa doru yaptrlamaz. Bu, zihnin kabul edecei bir ey olmad gibi, hareketli bir nesnenin doasna da aykrdr. nsan saa doru giderken dn yapmadan sola gidemez. Bunun istisnas olarak, aksn Hitchcockvari kastl atlanmasyla korku yaratlabilir, ama burada zerinde durulan iin bu boyutu deil! Ama salt izleyiciyi korkutmak ve gldrmekse her ey mbah(!) saylmaldr. Adlandrlmam bir bilginin aracn tanmak mmkn m? Bilimi ve yaam, insan algsnn geliim hz karsnda olup-biteni gzlemleyerek eylerin tanmn (bu tanmn zamanla deimesi pahasna) yapmak gerekiyor. Adlandrmalardan kanlmayacaksa; Andr Bazinin sorduu gibi, Sinema Nedir?

5 Sinemann saysz tanm yaplabilir olsa da; son kertede sinema, evrensel doru olarak, grntyle yk yaatma sanatdr diyebiliriz. zleyicinin, anlatlan yky yaamas iin sinema dilinin en nemli gesi kukusuz tm sanatlarn ortak paydas olan kurgudur. Kurgu sanatlarn dilsel ortak paydas olsa da; herhangi bir grnt gstergesinin baka bir grnt gstergesiyle (kesilerek, birbirlerine eklenerek, yan yana getirilerek) birletirilmesi, somut olarak film-yapnn kuruluunda gzlenebilir. Bu nedenle kurgu kavram, yaygn olarak sinemada kullanlmaktadr. yleyse kurgu nedir? Film kurgusu en basit tanmla, grnt gstergelerinin (ekim paraalarnn) yksel bir dzlemin aktarlmas amacyla baka grnt gstergelerine eklenmesidir. Bu da, filmin biimsel dzleminin en nemli gesidir. Diyalektik Kurgu nedir? Diyalektik (yaratc) kurgu, karmak bir yapdadr. Zira yaratc kurguda, deiik ierikte iki grnt gstergesinin ieriksel bir arptrma yoluyla birletirilmesi sz konusudur. yksel dzlemde birbirinin devam olmayan iki ekim birletirildiinde diyalektik/eytiimsel sramayla (iki ekimin toplam olmayan) ncl anlam yaratlabilmektedir. Her biri bir ncekinin zerine ina edilmi olan ve yedi balk altnda irdelenen bu kurgu biimlerinin, onlarn yaratcs Sergei Mihailovi Eisenstein sonras dnemde laynca anlalp denendii sylenemez. Bununla kalnmayarak, henz eksiksiz tanmlanamayan, nelii felsefenin en temel tartma sorunsal gerekliki yok ettii gerekesiyle bu kurgu biiminin zeri bilinsizce rtlmeye abalanm; sonu olarak, sinema sanatnn en varsl dil gesinin yitirilmesi noktasna gelinmitir. Bir filmin uzmanlarca, Griffith + 10 yl biiminde eletirilmesinde (o filmin bylesine gerilerde bulunmasnda) senaryosu, oyuncu ynetimi, k ve kamera kullanm kadar anlatmnn yani dilinin (kurgunun) rol vardr. Burada kastedilen, kurgu biimlerinin, Eisenstein tarafndan karlan formllere gre kullanlmas deil; kurgunun ne olduunun kavranmam olmasdr... Sinema dili, yaratc ynetmene sonsuz olanaklar sunar; doal dilin, yazarlara ve airlere sunduu olanaklar... Szckler (Trke, ince, Rusa, Japonca gibi doal dillerin szlklerinde) snrl sayda olabilir; ama tmce kurma olanaklar snrszdr. Sinemada ekim lekleri, kamera konumlar, kamera hareketleri snrl saydadr, film dilini kullanmann, bu dille tmce retmenin bir snr yoktur. Varm gibi grnen snrlar ortadan kaldrmann yolu ise, Peter Wollenn da vurgulad gibi, geriye dnp, diyalektik ya da yaratc kurguyu kavramaktan geer. Diyalektik (yaratc) kurgu bir yandan sinema tarihiyle te yandan yaratclkla yakndan ilgilidir. Konuya byle bakldnda, bu kurgu biimlerinin tm boyutlaryla aratrlmasnn ve karmak yapsna karn esiz gclnn (potansiyelinin) tartlmasnn saysz yararlar olduu grlr; byle bir gr, Filmler sinema dilinin rn olmak yerine kendileri stdil oluturmal biiminde yorumlanmamal. Filmin kurgu masasnda doduu ve yaratc kurgunun sinemann her eyi olduu grn savunan kuramc ve ynetmenlerle, evrinmeli ve kaydrmal uzun/geni sahne ekim olanaklaryla birlikte, yaratc kurgu sinemada grevini tamamlamtr biiminde gr gelitiren kuramclarn ve sinemaclarn savlar karlatrlmal biimde tartmaya muhta grnd iin byle bir kitap ortaya kmtr. Diyalektik kurgunun ilevini tamamlad gr kabul edilemez. Sinema, zgn bir sanat olmay srdrecekse; en azndan ereve ii dzenleme, kompozisyon, senaryo dzlemi ve dekpajn yksel dzlem izgisinden amadan ekleme yaplmas alarndan kurgu yntemine muhtatr. Yaratc kurgunun somut bir ortamda tartlabilmesi iin en

6 gvenilir kaynaklar Rus Biimcilerinin filmleriyle, yaratc kurguyu nemsedikleri, kimi filmlerinde bu kurguyu dntrp kullandklar gzlenebilen ada (Jean-Luc Godard, Costa Gavras, Akira Kurosawa gibi) ynetmenlerdir. Kitap kapsamnda yaratc kurguya rnek olabilen ilk filmlerin birouna ulalm olmasna karn; ada filmlerin tmyle incelenebilmesi, ncelikle nicel adan olanakl deildir. Bu nedenle, kimi rneklerle yetinilmesi kanlmaz olmutur. On alt ylda tamamlanabilen bu kitabn ad babas (sinema yazar) Gkhan Erkla, kitabn ortaya kmasna emei geen Mahmut Tali ngren ve Prof.Dr.Sacide Vurala; bilgi ve deneyimlerinden yararlandm Krgz Ynetmen Tlm Okeyeve; kitabn yaynlanmas iin bizlere yol gsteren Beykent niversitesi Rektr Prof.Dr.Cuma Bayata; Gzel Sanatlar Fakltesi Dekan Prof.Veysel Gnaya; Sinema-TV (Trke) Blm Bakan Prof.Dr.Ouz Makala; bilgi ve grlerinden yararlanmaya abaladm bilge insanlar Prof.Dr.nsal Oskay ve Prof.Remzi Savaa; paylamlaryla alma arzusu veren Grafik Tasarm Blm Bakan Prof.Dr.Adem Gen, Sinema-TV Blm Bakan Yrd.Do.Dr.Burak Buyan, Gzel Sanatlar Fakltesi Dekan Yardmcs Yrd.Do.Dr.Engin Alpat, Yrd.Do.Dr. Salih Bolat, Yrd.Do.Sefa eliksap, Yrd.Do.Dr.Selma Kksal eki, r.Gr.Cneyt Gk, r.Gr.Arda Erdikmen, r.Gr.Nihan Ikman, yaamn deerini ve mutlu olmay reten babam Zekeriya ve annem Bedriye Asiltrke; gerek bir entelektel olarak deneyim ve bilgisini daima paylama incelii gsteren daym Zeynel Cokuna; bana akademik dnyann kaplarn aan Dr.Kemal Atee; dostlarm Dr.Engin Kara, Dr.Deniz Kara, Koray Bugay, Dr.Aybars Pamir, Mehmet Ylmaz ve Cihan Samene; yaamn her ann benimle yaama sevdals Gksel Akdenize; kitabn redaktrlnde sabrl ve titiz almasndan dolay Merve Yazcya teekkr gnl borcu biliyorum. Dr.Cengis T. Asiltrk - stanbul, 2008 Beykent niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Sinema-TV Blm retim yesi

G R

Diyalektik devinimi srekli durdurmak, aklc dnce asndan olanakszdr. Byle bir ey tarihin sonu demek olur. Tarihin son bulacan sylemekse, salt bir kehanettir. nsan una ya da buna, istedii ya da elinden geldii lde inanabilir; aancak aklc dnce asndan, tarihin snrlar insanln snrlaryla ayndr. Bu snrlarn tesine geebilmek iin ya doal duruma geri dnmek ya da her trl paralanmadan, yabanclamadan kurtulmu topik dnyay tasarmlayabilmek gerekir. Arnold Hauserin bu gr diyalektie bal film kurgusu aklanrken bize yol gsterici bir rehber olacaktr. Sinemann ortaya kt yllarda; bir ekimin, baka ekime eklenmesi anlamnda kurgu bile henz bilinmediinden, onun eksikliinden kaynaklanan sorunlarn zerinde dnce gelitirilmemitir. Kitabn ilgili blmlerinde ortaya konulduu gibi; kurgu, rastlant sonucu sinemaya girdi. Sinema kurgu olanana kavutuktan sonra zgn bir film dili yaratlabilmitir. Bu gelime sreci de diyalektikle akt. Sinema belli bir dilin rndr; bir dille ortaya karlabilen bir sanattr.

8 Kurgu, sanatlarn ortak paydas, dolaysyla en nemli dilsel varldr. Elinizdeki kitapta yaratc kurgunun, sinemann sanat olmasndaki rol zerinde ayrntsyla durularak, kimi ynetmenlerin kurgunun geliimine katks tarihsel adan aratrld. lk film gsteriminin 1895 ylnda yapld gznnde tutulursa; sinemann birok sanata gre ksa bir gemie sahip olduu sylenebilir; oysa insanolunun, canl varlklarn izimine (resme) hareket verme arzusunun kkenleri Kuzey spanyadaki Altamira Maarasnn duvar resimlerine, belki de ok daha eskilere dayanr. Maara duvarlarna izilmi bu naif resimlerin ynsemesi (herhangi bir yne hareket eder gibi grnmesi, onlarn byle gsterilmek istenmesi), hareket yaratma, anlatm hareketle salama amacyla izildikle-rini ortaya koyar. Dolaysyla da sinemann gemiini ilk film gsteriminin yapld ylla snrlandrmak, kimi gereklerin zerini rtmek olur. Kukusuz her sanatn kendine zg bir dili vardr. Teknolojik gelimelerden en ok etkilenen, kendisi iin teknoloji yaratlan sanatlarn banda gelen sinema, gelimeler nda zgn bir dile kavumutur. Bu dilin oluturulmasnda kurgu ok nemli bir rol stlenmitir. Film dilinin temelini oluturan kurgu, bu kitap kapsamnda; Fransada Andr Bazin; Amerikada David Wark Griffith ve Edwin Stanton Porter, SSCBde Biimci Sinema Akmn yaratan (Sergei Mihailovi Eisenstein, Lev Vladimirovi Kuleshov, Dziga Vertov, Vsevolod Illarinovi Pudovkin...) ynetmenlerin savlar dorultusunda aratrlmtr. Kimi kar grlere karn, kurgunun sinemadaki grevini tamamlamad, sinema sanat olarak kalacaksa, kurgunun grevini sonsuza kadar srdrecei ada filmlerden karlan rneklerle de ortaya konulmutur. Kitabn temel konusu Sinemada Diyalektik Kurgu olduu iin, ncelikle sinemann temel anlatm arac (dili) olan kurgu zerinde durulmutur. Dolaysyla da sinema; kurgusunun douu, geliimi, kullanl, eitleri; bu konuda kurgunun nemini vurgulayan sinema adamlarna kar gelitirilen kart dnceler irdelenmitir. Kurgunun, dier sinema dili geleri k, renk, mzik, replik, ses, silme/mutlak sessizlik, seilmi nesne, seilmi kostm, kamera harekteleri, mekan dzenlemesi, kadraj tercihi, atmosfer vb. arasnda zel bir yeri bulunmaktadr. yleyse kurgunun grevini tamamladnn sylenmesi doru olamaz. Kurgunun grevini tamamlad dncesinin yanl olduu ada sinemann nemli filmlerinden seilen rneklerle ortaya konulmutur. Bu kitapta kurgunun sanat trlerindeki nemi ve yeri irdelenmitir. Kurgunun sinemann sanat olarak kabul grmesindeki rol; ekleme anlamndaki bir kurgudan diyalektik ya da sanatsal kurguya gei almalar aklanmtr. Eisensteinvari kurgu eitleri, evrensel kurgu eitleri ve Hollywood-Avrupa kurgusunun temel farklar, sesli sinemaya geilmesiyle ses-mziin kurguya etkisi deerlendirilmitir. Kurgunun yeri, kurgunun kimi fonksiyonlar yerine getirmesinde etkili olan etmenler ortaya konulmutur. Kurgunun yaratlmas srecinde etkili olan kimi sanatlarn kurguya katks gz nne alnmtr. Kitapta, Eisensteinn Potemkin Zrhls ve Ekim filmlerinin, Pudovkinin Ana filminin kurgusal adan analizini de bulacaksnz. Yaamn her alanyla ve teki sanatlarla yakn ilikisi bulunan sinemann en nemli yn, kukusuz kurgu yapsdr. Diyalektik kurgunun zerinde yeniden, bu kez zmsenerek durulursa, sinemann yaratc yn daha varsl biimde gn na karlabilir. Bu kitabn, sinemaclara ve sinema alannda aratrma yapacak olanlara yol gsterici mtevaz bir kaynak olaca umudu tanmaktadr. Yaamn kat gereklii karsnda hzla tkenen insanca tutkular, dler, servenler, insanlar birbirine balayan ilikiler zne en yakn biimde sinemada bulunabilmekte. Sinema insann evrende varolu nedenini sorgulayarak; srekli erteletilen, engellenen, avularndan kap giden dlerine kavumaya abaladklar yaamsal bir alan olduu iin bir tutku haline gelmitir. Gnmz dnyasnda milyonlarca insan tekdze yaamna renk katp, skntlarndan kurtulmak iin sinema salonuna, unutturulan dlerine kavumaya gitmektedir. Sinemayla bir yandan gerein benzeri kusursuz yaratlabilirken; te yandan gnlk yaamda bulunamayan,

9 hayal edilen, dlerde grlebilen olaylar (yeniden kurulmu bir dnya) sunulabilmektedir. Sinema salonunda klar snnce tm dikkatler, duygular ve dler filmin, ynetmenin, yani ada hikye anlatcs yaratcnn anlataca yknn bysne ynelmektedir. Oskay (1982: 60) izleyicinin durumunu yle gzlemlemitir: Seyirciler, film izleme eyleminde kendilerini lmsz tanrlara dnm bulur. Perdedeki oyuncularn kstl srelere sdrlan yaamlarnn bitmesini gzleyen seyirci, her ey olup-bittikten sonra da yaamda kalarak lmszl baarabilmektedir; bylece sinema, sanaty lmsz klmayp, aksine seyircinin kendini lmsz hissetmesini salam olmaktadr. Seyirci, insanst bir varlkm, gremeyecei hibir ey yokmu gibi, her eyi gzlemleyebilmektedir. Karakterlerin balarna nelerin geleceini, bunlardan hangileri dllendirilecek hangileri cezalandrlacaksa nceden bilebilmektedir. Her ey olup-bittikten sonra bile hayatta kalabilme fantazyas, bir sreliine de olsa, tekdze yaamdan kurtulan ada bireyi rahatlatmaya yetmektedir.

zleyicilerin, katlmaya can attklar bu byl riteller karsnda, ziyaret ettikleri bir tapnan nndeymiesine pr dikkat durmalar da, sinemann nedenli etkili bir sanat olduunu gsterir. Cazibesi her ada birey tarafndan denenen bu ritellerin tarihsel-uzamsal balangc, 28 Aralk 1895 tarihinde, Capucines Bulvarndaki Grand Cafede yaplan ilk film gsterimine uzanr. Sinemann yaratclar olarak kabul gren Lumire Kardelerin bu ilk film gsteriminden ksa sre sonra hzla yaylan sinema; insanlar iin tutkulu bir elence, kimi lkeler iinse nemli bir sanayi kolu oldu. Sinema filmlerinin Amerikan ihracat listesinde zel bir nem tamas en somut rneklerden biridir (Abisel, 1984: 3). Bugn herhangi bir lkede bir yl iinde gsterimi yaplan Hollywood filmlerinin says gz nne alndnda; sinemann, ABDnin d ticaret hacmindeki yeri kolayca grlecektir. retilen ister resim, ister heykel, ister iir olsun; aslnda bir devinim (yanlgs...) retilir. Yapt gzlendiinde; onda, yksel ierik yannda, ona bakanlarn dikkatini belli noktalara eken ve devinim etkisi yaratan ynsemeler olduu grlr. Ayaklar zerinde dikilerek, ba parman (bylece aleti) kullanmaya balayan ilk insan, maara duvarlarna bir olay anlatma amacyla ilk resmi izerken de, kukusuz bir devinim yaratma arzusu iindeydi. Kuzey spanyada Altamira Maarasna izilmi bizon resimleri bunun yetkin gstergeleridir. Sinema sanatnn ortaya k, insandaki bu devinim arzunun gereklemesiydi. nsanolu devinimli eylere kar, doas gerei duyarldr. Onun bu zellii muhtemelen avclkla geindii, doayla, vahi hayvanlarla savat dnemlerde ortaya kmtr. bir geyik zetleyebilir btn uurumlar

10 diyen Salih Bolat da, kadnn eteini titrek yaparak rzgrn etkisini gstermeye abalayan bir ressam da, mziiyle ritim yaratan mzisyen de, aslnda devinimli bir yapt yaratarak, devinim olgusunu gstermek ister. lkemizin nemli heykeltralarndan Remzi Sava, almasyla ilgili unlar anlatr: Geyik heykelini bitirdim. Dinlenirken elimle gzm kapatarak bir sre bekleyip bir an dnp bakyorum; heykel, kmldamadan ylece duruyor... Gzm kapatp bekliyorum; sonra aniden dnp bakyorum; yine hareket yok! Bir kprdasn, bir hareket etsin istiyorum, ama olmuyor... Remzi Savan soylu arzusu (yontusuna hareket verme zlemi), Kuzey spanyadaki Altamira Maarasnn duvarlarna ilk(sel) insanlar tarafndan izilen bizon resimlerinde de aka gzlenebilir. yleyse insanolunun yaratlarn hareketlendirme arzusu yeni deil. Duvara izilen iki boyutlu resimden sonra resim sanatnda k-glge sayesinde derinlik (nc boyut) bulundu. Ardndan yeni aama olarak teknoloji fotoraf yaratt. Fotorafn kefi ve teknolojinin sunduu olanaklar devinimin boyutunu farkl biimde ortaya kartt. Fotoraf sanats Sefa eliksapn belirttii gibi, Nesne ile k kaynann dalga boyu arasnda iliki kurularak, devinim halindeki nesnelerin, uzamdaki anlk duruunun fotoraf elde edildi (grme: 24.06.2007). Hareketli bir nesnenin organik gzn alglayamad, ancak bir kamera araclyla kayt edilen bir an iindeki duraan halinin, yani nesnenin boluktaki izinin grnr klnmasyla devinim olgusuna farkl bir bak as getirilmi oldu.

Lumire Kardeler

Fransz Yeni Dalga Sinemasnn nemli ynetmenlerinden Jean-Luc Godardn, Fotoraf gerein yansmas deil, yansmann bir gerekliidir szn aklda tutmak kaydyla; doadaki gerein aynsnn fotoraf sayesinde retilebildii sylenebilir. Fotorafa hareket kazandrlabilir mi dnn, sinema serveninde kilometre talarndan biri olduu gerek. Sinema dncesini, fotorafn icadndan nceye gtrmek bize daha salkl yol haritas izme olana tanr. Maara duvarlarna resim izen ilksel insanlarn, sinemay ortaya karma dncesi tadn sylemek ne kadar yanlsa, o almalarn sinemann icadna giden yolda nemli bir aama olduunu sylemek o kadar dorudur; nk sinema, maara duvarlarna iletiim amal izilen, ama hep hareket kaygs, bir tarafa ynelme eilimi olduu gzlenebilen iki boyutlu resimlerden, fotorafn bulunuuna uzanan bir servenin sonucu ortaya kmtr. En genel sanat olarak tm sanatlar bnyesinde toplayan sinema, ok basit, ama en doru tanmla, hareketli grntler araclyla serven yaatma sanatdr. Maara duvarndaki izimler araclyla verilmek istenen iletinin belli bir devinime dayal olmas gibi, ilk sinema filmlerinde, erevedeki nesnelere abartl boyutlarda devinimler verildi. Kurgunun henz kefedilmedii ve film kamerasnn sabit kullanld dnemlerde ereve ii devinim yaratlarak, sinema fotorafn duraanlndan uzaklatrlmak istendi.

11

Sinemann kk kardei saylabilecek televizyon dizilerinde, Dogma Akmna bal ynetmenlerin de etkisiyle sk kullanlan kprdayan ereveli ekimler, sinemaya sram olsa da, byle bir devinim, sinemasal devinim tartmasnn dndadr. Bu yntemin, sinemada kalc olaca kukuludur. Zira sinema bir taraftan gereklii bozarken, bir taraftan insann grme algs asndan gereklikle sk ilikisini srdrmek zorundadr. nsan, kendisi hareket halinde de olsa, nesneleri silkelenir biimde grmez. Bu nedenle, znel kamerann disiplinli hareketler yapmas doal bir zorunluluktur. znel kamerann silkelenip durmas, sinema diline katk yapmad gibi, onun estetik biimini bozar. Byle bir kamera kullanmnn, kprdayan nesnelere daha youn ilgi gsterdii bilinen insann, televizyon dizilerinde ilgisini diri tutmaktan baka ilevi olamaz.

nsann grme algsna ters olarak sinemada bir istisnadan sz edilebilir. nsann, kadrajn kelerini puslu grmesi (grd net alann, yatay bir oval olmas) gerekirken, bilindii gibi net alan yatay dikdrtgendir. Kieslowskinin, ldrme zerine Ksa Bir Film adl filminde denedii; kadrajn kelerinin silintili, yatay oval ksmn net olmas sinemann (gzn) doasna uygundur. Kieslowski, sz konusu filmde birok kadraj, gzn grme biimine uygun dzenlemitir. Onun, daha balangta zerinde uzla salanan yatay dikdrtgeni krmas, sinema diline katk olarak deerlendirilebilir nitelikteyken; znel konumda kamerann silkelenip durmasnn, sinema diline katksndan sz edilemez.

12 Btn sanatlarn ats, sanatlarn ortak paydas kurgu zerine oturtulur. Sinemann sanat olarak kabul grmesi de kurguyla mmkn olabilmitir. Birok sanat dalnn zdei grntler, renkler, nesneler, olaylar, imgeler, gstergeler, seslerdir. Bunlar, birbirlerini tamamlar. Sinemada izleyenleri yeni btne ulatracak biimde dzenlenen grntler belli koutluklar ya da ztlklar oluturur. Bu dzenlemelere kurgu denir. Tek fark, sinemda kurgunun grece daha deiik teknik ilemleri gerektiriyor olmasdr. Diyalektik kurgu, sinema dilinin temel yaratc gesidir. Film yksnn grsel yoldan dizilenmesi biimindeki ekleme kurgu (yani yksel dzlem kurgusu), amaca hizmet eden bir aratr. Yaratclk gerektiren sanatsal kurguyla, birbirinden farkl ierikte ekimler rgtlendirilir; A ve B ekimlerinin toplamndan farkl ierie sahip olan C btnseline ulalr. Bu konu, iki rnekle daha ak bir biimde ortaya konulabilir: Kimya biliminde hidrojen (Yun. Hydor = su; gennan = dourmak; atom no: 1; tatsz, renksiz, kokusuz bir gaz) ile oksijen (Yun. oksys = asit; gennan = dourmak; atom no: 8, tatsz, renksiz, kokusuz bir gaz) laboratuarda birletirildiinde, rn su (H2 + O H2O) olmaktadr. Bu rn, kendisini oluturan zdeklerden farkldr. Resim sanatnda da, mavi ile sar boyalar kartrldnda yeil boya elde edilir: mavi x sar = yeil. Bu artk ne mavidir ne sar... Ulalan bu trev renk, kendisini oluturan renklerden ok farkl k nlar yanstan, yanstt nlardan dolay yeil adn alan baka bir renktir. Yaratc kurguyla oluturulan grntlerin zihindeki yansmalar ekimlerin eklenmesiyle deil (boyalarn kartrlmas gibi) arptrmayla yaratlr. Yeni bir anlama ulatran bu kurguda, bir ekimin zdek olarak kullanlmas bakmndan durum, oksijen ile 2 hidrojenin, yeil boyaya ulamak iin mavi ve sar boyalarn kartrlmasndan farkl deildir. Bir para, btnn zdei biiminde kullanlarak (ekimler arptrlarak) yeni bir btn ortaya karlmaktadr. Bu btn, kendine zg nitelikler tar. Bunu her sanat kendine zg gstergelerle yapar. Sinemada, ekim bir gsterge, yani szcktr. Kurgulanm ekim dizileri de, bu szcklerin rgtlendii tmceye karlk gelir. ekim dizgesi kurgu ise; iletilerin, imajlarn tanmasn salayan tmceyi yaratr.

David Wark Griffith - Intolerance

Sinemada kurgu kavram montaj kavramyla eanlamldr. Bu kavramlarn anlam yaratma ve ekimleri ekleme anlamnda eanlaml kullanld gzlenebilir. Bu nedenle yaratc (sanatsal) kurgu kavram gelitirilmitir, ancak Sovyet sinemaclarn yeni bir anlam yaratmak anlamnda da montaj szcn yelediine dikkat edilmelidir. Kurgu (montaj) kavramyla eklemeyi, yaratc (sanatsal) kurgu kavramyla da ekleme tekniinden farkl olarak yaratclk zne sahip kurguyu sz konusu ettiimizi belirtmeliyiz. Kurgunun film dili iindeki yerini belirlemek iin ekleme kurguyu netletirmek gerekir; zira sinema dilinin birok gesi, ancak ekleme kurguyla gerekletirilebilir. Kurgu, sinemada en nemli dil gesi, ama dier dil gelerinin (kesme, bindirme, zincirleme gibi noktalama imlerinin)

13 yaratlmasnda katalizr grevi grr. Tabi ki kostm, mekan, k, renk, objektif lensleri, kamera hareketleri, kamera alar, ekim leklerinin de dil gesi olduu unutulmamaldr. Yaratc kurgu, birbirinden deiik anlamlara sahip ekimlerin (gzelerin), ulalmak istenen anlamn doasna uygun olarak eklenmesi sanatdr. ekimlerin anlamlarnn tesinde yeni bir anlama ancak bu yoldan ulalmaktadr. Kurgu tartlrken; sinema sanatnn ksa bir gemii olduu, bu kavramn gemiinin ise dier sanatlar araclyla daha eskilere dayand gz nne alnmaldr. David Wark Griffithin kurguya Charles Dickens romanlarndan ulam olmas, Leonardo da Vincinin tufan olgusunu nasl resmetmesi gerektii yolunda notlar tutmas, Yahya Kemal Beyatlnn iirinin bir dizesine yerletirecei (kurgulayaca) uygun szc yllarca aramas kurgunun gemiine ilikin nemli ipular vermektedir. Lenardo Da Vinci, Tufan tablosu iin, her nesnenin yerini ayr ayr yazarak belirlemitir (Eisenstein, 1984: 38). Kurgunun sinemaya getirdii sanatsal nitelikler ve niceliksel ilevler olduka ok, ancak kurgunun tm ayrntlarn seilen bir tek filmde bulmann da olana yok. Ayrntlar, rneklerle yle zetlenebilir: 1) Kurgunun birletirici fonksiyonu: e gitmek zere evinin salonunda hazrlanan adamn evin kapsna ynelmesi (i mekan) ekimine, apartmandan kn gsteren (d mekan) ekimi eklenir. Bu ekime adamn arabasnda yolculuk ettii (i mekan) ekimi, ardndan ofisine giriini gsteren (i mekan) ekimi eklenir; adamn, arabaya biniini, yolculuu, broya giriini gsteren ekimler yksel btnlk iinde kurgulanm olur. Burada ama, zaman ve mekann eksiltilmesi yoluyla; uzaysal uzam filmsel uzama, uzaysal zaman da filmsel zamana indirgemektir. yksel dzlem ak dorultusunda sralanan bu ekimler iin yaratcla gerek yoktur. 2) ekimlerin hammade (zdek) olarak kullanld sanatsal kurgu ile yeni anlamlarn yaratlmas: Bu kurguda ekimler salt bir yaamsal devamll salamak iin birbirine eklenmez. Film ak iinde hayat dayanaklar giderek elinden alnan bir kahraman varsayalm. Kahramann, grsel adan endie veren bir mekann kapsndan klk kyafeti dzgn biimde giriini gsteren ekimine, bakml bir ev kpei ekiminin eklenmesi ve ardndan da kahramann girdii kapdan pejmrde bir halde kn gsteren ekimin ve bunun da ardna bir sokak kpeinin sefil halinin kurgulanmas sanatsal kurguya rnektir. Potemkin Zrhls adl filmin kurgusuyla sanatsal nitelii st dzeyde bulunan, sessiz sinema devrinin bayaptn yaratan Sergei Mihailovi Eisensteinn, filmin ou sahnesinde yaratc kurguyu yetkin biimde kulland gzlenebilir. Krmn Alupka Saraynda bulunan mermer (uyuyan, dorulan, kkreyen) aslan yontularnn ksa ksa ekimlerini kurgulayan ynetmen, Sovyet halknn zrhldaki ayaklanmay desteklemesini, Rus halknn aslan gibi kkremesini eretilemeli bir anlatm biimiyle vurgulamtr. Yontularn ekimlerinin ksa olmas, bunlarn anlatma hizmet edecek bir biemde ustaca ardk getirilmesi; mermerden yontulmu (bir) aslann uzand platformdan dorulup kkremesi (halkn cokuyla ayaklanmas) sanatsal kurgu olanayla salanabilmitir. Gnmz sinemasnda adal bulunabilecek bu kurgu, o gnn koullarnda olaanst bir gelimedir ve gelitirilmeye uygundur. 3) Kamera rejisi: kurgunun, ekmler srasnda, kamera hareketleriyle gerekletirilmesi: Kamerann devinimli kullanlmaya balanmasyla birlikte, gelien yknn takip edilme olana domu oldu. Bylece srekli alr halde kullanlan kamerayla, yksel dzlemin geliimi takip edilebildi. Grntlenen bir olayn paralarnn ardklnn, kamera araclyla salanmasyla, ekimlerin kurgu odasnda eklenmesi ileminin fark yoktur. Bu fark, biimsel olmann tesinde anlam tamaz. Kurgu, ilkinde ekim annda kamerada, ikincisinde kurgu odasnda yaplm olur. Az nce verilen adam-kpek rnei tekrar, bu kez kamera rejisi iin ele alnabilir. Filmin ak iinde hayat dayanaklar giderek elinden alnan kahramann, grsel adan huzur verici bir mekann kapsndan klk kyafeti dzgn bir biimde girii gsterdikten sonra; altlk zerindeki kamerayla yer deitirerek (ilerleyerek-gerileyerek) grsel adan i karartc mekann kapsndan pejmrde bir halde knn gsterilmesi de yaratc/sanatsal kurguya rnektir.

14 rnekler oaltlabilir: Jane Championun, The Piano adl filminde; Ada (Holly Hunter), tutkuyla sevdii erkee (Harvey Keitel) gitmektedir. Onu gizlice takip eden kocas, birden ortaya kar, engellemek ister. Kocasyla boumak zorunda kalan Ada yorgun der. Yardm umar gibi ban yukar kaldrr. Adann yzndeki anlam gsteren kamera, bak dorultusunda evrinir, a gibi rl aa dallar kadraj doldurur. Aacn dallar, Adann umarszln, elikilerini ve dncelerinin karmakln eretiler. Bylece, Adann yznn gsterildii ekime (adeta bir kesme yaplr gibi), dallarn ekimi eklenir. Sahne, kesme yaplmadan kamera rejisiyle kurulmu olur. Bu ekimle ulalan anlatm biimi ister ayr ayr ekimlerin kurgu srasnda eklenmeleriyle, isterse kamerann devindirilmesiyle kotarlm olsun, sanatsal kurguya yetkin bir rnek oluturur.

Benzer bir yaratcla, Martha Coolidgein Angie filminde de rastlanr. Filmin banda iki kk kz, oyun oynayan arkadalarnn az tesinde konumaktadr. ki kz, bahede, evin soka gren geni basamaklarnda ba baa kalrlar. Konumalar gelecee yneliktir. Bydklerinde neler yapacaklarn kararlatrmaktadrlar. Kamera sola bir krba evrinme yapar, sokaktan gelen iki gen kz bulur. Onlar, basamakta oturup gelecei konuan ocuk kzlarn bym halleridir. Kilolu olann Tina (Aida Turturro); zarif, gzel olann, yks anlatlan Angie (Geena Davis) olduu vurgulanr; yryleri yavalatlm olarak gsterilir. Geip giderken, merdivende oturan kendi ocukluklarn grecekmi gibi hznle bakarlar.

Ynetmen Martha Coolidge, Angie adl filminin setinde...

Kk kzlar zihinlerinde gelecei mi canlandrmtr, genler gemii anmsadklar iin bu bir flashback sahne midir? Gelien olaylar bunun bir flashback olduunu aklar... Kamerada kurguyla (kamera rejisiyle) yaplan bu anlatm iin de yaratc kurgu denilebilir.

15 Bu sahnede gemi-bugn-gelecek arasndaki o kkl ba, kurguyla yaratlm. ekimler, dz yksel sraya gre dizilenmemitir. Yaratc kurgudan beklendii gibi; sinemada her ekim, iliki kurduu ekimi anlamsal ve estetik adan zenginletirmtir. Martha Coolidgein filmi gibi, birok ada film, kurgunun hep var olacan ortaya koymaktadr. nmzde ada rnekler varken; sessiz sinema devrinin sona ermesiyle yaratc kurgunun grevini tamamladna inanlp sanatsal kurgunun filme katksnn tartlr hale getirilmi olmas doru bize grnmemektedir. ekimlerin, dzanlat filmin dekupaj sras esas alnarak eklenmesi, renilip-retilebilir niteliktedir; bir yaratclk gerektirmez... Orijinal anlamlar yaratmak amacyla, ekimlerin zihinde yaratlm anlam somutlatracak estetik yapda rgtlendirilebilmesi ise, mutlak bir yaratcl gerektirir. Bu da demektir ki, yaratc kurgu, ekleme anlamndaki kurgudan nedensellik asndan farkldr. Yaratc kurgunun sinemasal bir deer tayan filmlere nemli katklar salad; kurgu devri kapand savnn ise, sinema sanat deildir gibi kabul edilemez bir savla neredeyse zde olduu, The Piano, Angie, Potemkin Zrhls rnekleriyle ortaya konulunca; konu, kukusuz daha kolay anlalr hale gelmitir. Bylesine karmak bir konuda bir kitap hazrlanrken, ama u ya da bu lkenin, u ya da bu ynetmenin filmlerinin, u ya da bu sinema akmna bal yaptlarn kurgusal yapsnn irdelenmesi olamayaca iin, kurgunun her ynyle irdelemesi gerekmitir.

Eisensteinn Bronenosets Potyomkin (Potemkin Zrhls-1925), October (Ekim-1927) ve Pudovkinin Mat (Ana-1926) filmleri, yaratc kurgunun tm ayrntsn vermesi asndan yeterli olmasa da, yolumuza k tutan ilk yetkin rneklerdir. Bunun nedeni, sanatsal kurgu almasnn bu iki ynetmenin yaad topraklar zerinde, onlarn dneminde balam olmasdr. Dahas, iki ynetmen sanatsal kurgunun yaratlmas srasnda yurttalar birka ynetmenle birlikte yararl grler ortaya koymulardr. Filmleri, sinema tarihi boyunca, sanatsal kurgunun yetkin biimde kullanld yaptlar olarak gsterilmitir. Sinema araclyla gerei yeniden yaratma konusunda kurgunun nemi azmsanamaz. Ynetmenlerin ii, gerei kopyalamak deil, gerein paralarndan filmsel gerei yaratmaktr. Sinemadan, yaamn ya da doann gerekliini tekrarlamas beklenemez, beklenmemelidir. Zira sinema bir sanattr. Gerek orada, taklit (mimesis) yoluyla ve sanatn dilsel olanaklaryla yeniden kurulur. Sinemadan, gerei yeniden retmesini beklemek, ynetmenlerin yaratcln snrlar. Sanatsal bir gereklik; d gereklikten farkl olarak, gereklikte varolan eylerin dntrlmesi, biiminin bozulmas, yeni bir rgnn, yeni bir biimin tasarlanmasyla kurulur. Kamerann bir kez altrlarak, kapatlncaya kadar kaydettii grnt (ve ses) btn olan sinemasal ekimler kaba gerekliin ancak birer paras olabilir. Bir ekim, baka ekimle bir araya geldiinde (yani kurgunun bir gzesine dntnde) artk kendi olmaktan kar, baka bir ey olur. Bu nedenle, gereklikten yola klm da olsa, sanat yaptndan gerei tekrarlamas beklenemez... Bir eyi,

16 sanat yapt yapan en nemli zellii Fransz air Charles Baudelaire yle vurgulamtr: Ne ki, biim bozuma uramamtr, o sanat yapt olamaz. Tm sanatlarn ortak paydas olan kurgu yoluyla ncelikle biim (gerek) bozulur, sonra kurgu araclyla bu gereklik yeniden (ama bu sefer sanat adna bir gereklik olarak) kurulur.

Sanatsal kurgunun tm ayrntlarnn eksiksiz biimde birka filmde toplanm olmas doal olarak beklenemez. Bunun nedeni iir sanatndan yola klarak aklanabilir: iirin kendisi doal dilin (insan dilinin) iinden kan bir stdil (idil) olmakla, ayr bir dildir. Oysa filmler, Potemkin Zrhls ya da Luis Bunuelin Endls Kpei adl filmi gibi, snrl rneklerin dnda, salt bir dil deil, belli bir dilin rndr. te bu nedenle, sanatsal kurgunun nitelikleri aklanrken, sinema tarihinde nemli yeri olan baka filmlerin kurgu yapsndan da yararlanld.

17

B R NC BLM Kimi Sanat Trlerinde Kurgu

18

B R NC BLM

Kimi Sanat Trlerinde Kurgu Sanat yaptlarnn i dzenlemesiyle ilgili kavramlarn neredeyse tm kurmak ve ina etmeyle zde kullanlr; dzen: somut ve soyut nesnelerin bir sraya, bir amaca gre sralanmas; kompozisyon (Fr. compozition): ayr ayr paralar bir araya getirerek farkl bir btn yaratma ii; ina: kurmak, kurma ii; kurgu: bir btn oluturmak iin paralar takmak, birletirmek, kurmak (montaj); montaj: (Fr. montage): kurgu olarak tanmlanr (Eren, 1988: ilgili sayfalar). Sanat yaptnn i dzeninden sz edilirken; kompozisyon, ritm, dizge, ina kavramlar kullanlm olsa da, sz edilenin paralardan btne ulama olduu aktr. Biim, k, renk, szck, nesne, devinim, gsterge, ses gibi zdeklerin ana tema iine yerletirimini karlayan ve yaptn i dzenlemesi anlamnda kullanlan terimler, kurmak terimiyle zdetir, kurgu ile yakn anlama sahiptir. Kurgu-montaj kavramlar, Trke yazl kaynaklarda anlamda kullanlmaktadr. yleyse, ekimlerin bir filmin yk srasna gre kabaca eklenmesine kurgu, kuramsal anlamda etkisi nceden tahmin edilerek, birbirinden farkl ierie sahip ekimlerin yeni anlam yaratlacak biimde (ekimlerin arptrlr gibi) eklenmesine sanatsal kurgu denilebilir.

19 Sinema dnda kalan sanatlarda, kurgu szcnn kullanlmas yaygn deildir. Bunun nedeni ekleme, yaptrma, paralarn yan yana getirilmesi ve paralarn yerlerinin deitirilmesi ilemlerinin filmde daha somut bir biimde grlmesi ve kavramn, sinemayla birlikte literatre montaj sanayiinden gemi olmasdr. Fotomontaj (bir fotoraf, eitli fotoraf negatiflerinin paralarn, yeni anlam yaratacak bir biimde birletirip kurgulayarak basma) tekniiyle sanat fotoraflar; metal, kt, ahap, cam paralar tuval zerinde birletirilerek zgn resim yaplmaktadr. Bunlar, kurgunun, gnmzde sinema dndaki sanatlarda yaygn olarak kullanlmaya balandnn somut iaretleridir. Montaj kavram ngilizceden Franszcaya geerken anlam deiikliine urar. ngilizce kurgu-ayrm kavram, belli zaman diliminde yer alan bir dizi hareketi gsteren planlarn ayrm (sekans) diye tanmlanr. Yapay biimde kiilerden birinin baar ya da de ilerleyiini anlatr. Montage-sequence teriminin Franszca kesin karl yok, ama Christian Metzin sinematografik dil zerine yapt almalarda nerdii, kimi rneklerin bir araya getirilmesiyle oluan eksiksiz sre biimindeki tanm, sklk dizimi (Fr: syntagme frequentatif) terimine uymaktadr (Chion, 1987: 135). Buradan kurgunun bir yknn anlatlmas amacyla ksa ksa ekimlerin belli zaman dilimlerine yerletirilmesi olan ayrmla (sekansal) eanlaml olarak kullanld anlalmaktadr. Franszcada kurgunun farkl yerlerde farkl anlamlarda (eksiksiz srecin oluturulmas amacyla, paralar bir araya getirme anlamnda) kullanld grlmektedir. zn (1972: 102) de, deiik ieriklere sahip ekimlerin, ulalmas amalanan anlamn doasna uygun biimde ardk olarak eklenmesiyle, bu ekimlerin tek tek anlamlarnn tesinde yeni anlamlarn yaratlmas olan kurguyu (sanatsal kurguyu) yle tanmlamtr: Kurgulamada ama, ekimleri yalnz senaryodaki mantk sras gzetilerek dizmek deildir; ekimler arasndan seim yapmak, onlar evirim oyunluundaki sraya gre dizmek, ekim uzunluklarn saptamak, ierik ynnden ilikileri gz nne almak ve onlar belirli bir anlatma gre dzenlemektir. Sanatsal kurgunun izleyici zerinde brakaca etki, ekimlerden nce senaryo zerinde, dekupaj srasnda hesaplanmaldr. Ayrca izleyicilerin kltr dzeyleri, kullanlacak nesnelerin, simgelerin onlarn dnyasndaki anlam, eretilemeden beklenen anlam karp karamayaca nceden bilinmelidir ki, filmin estetik dzeyi saptanabilsin. Yaratc kurguda ynetmen, ekimini senaryo aamasnda belirlenen biimde elde ettikten sonra, airin szcklerin yerleriyle oynad gibi ekimin yerini snayarak film-yapy kurgu srasnda zihninde tasarladna en yakn biimde yaratr. yle yaparsam u anlam doar m, byle yaparsam yle bir anlam yaratlabilir mi gibi sorulara yant arayarak, ekim yerlerini snamak istemiyorsa; onun istedii ekimlerin senaryoda belirlenen yk srasna gre eklenmesi ise, bunu bir kurgucu bamsz alarak da yapabilir. Bu durumda kurgu, senaryo aamasnda gerekletirilir; ancak baz deiiklikler olabilir. Baka bir film iin kotarlm ekimler filme eklendiinde ya da baka bir ynetmenin ekimleri yeni filme katk salayacaksa byle bir deiiklie kurgunun yaplmas srasnda da karar verilebilir. Ynetmen bir bakasnn ektii ekimleri kullanarak yaratcln gsterebilir. Yeterki yasal izin alnm olsun. nemli olan, ekimi kendi grnt ynetmenine ektirmemi olmas ya da ekimi kendisinin tasarlamam olmas deil; herhangi bir yerde grme frsat bulduu ekimi unutmam, filmine katk salayacak kurgu gzesi olarak kullanm olmasdr. Bu, o ynetmenin kurgu konusunda duyduu kaygy, konuya ne kadar titiz yaklatn, kurgu alanndaki ustaln gsterir. Artk byle bir yaklamla allp allmad gerei bir yana; ideal olarak byle bir yaratclk denenecekse; her ekimin renk, k, hareket, nesne asndan dier ekimlerle uyumu gz nne alnmaldr. Kurgu denildii zaman, buradaki gibi yaratclk m anlalmakta? Kurgu kavram, rnekte gsterilen ilevi karlamakta m? Kurgu denildiinde ekleme mi, izleyicileri yeni anlama gtrecek sanatsal kurgu mu anlalmakta? Sanatlar yaptlarnn nalmasn ncelikle zihinde yapar. Marxn kurguya kuramsal yaklam bunu dorular niteliktedir. Gerekten arlarn rd petek birok yap ustasn geride

20 brakacak kadar ustalk doludur, ancak daha en bata, en kt ustayla, en iyi ar arasnda alma prensibinden kaynaklanan bir fark var; ar igdyle abalayarak petei yapar. Bir usta almaya baladnda sonuta ulaaca yapt dncesinde domutur. Tasarsnn gerekletirilmesi iin yaptnn zdei paralar anlam yaratacak biimde kurgulayarak yaptn ortaya karr (Kagan, 1993: 31). Konu sinema olduunda, kurgu nedir sorusuna verilecek en kapsaml yant, kukusuz sinemay sanat yapan en nemli gelerden biri, onun dili olabilir. Senaryo yazarnn (romandan uyarlanan senaryoda romancnn) dnceleri ynetmenin dnceleriyle btnleince film gerekleir. Kamera tiyatro sahnesi karsna kurularak oyunun kaydedilmesi bir film olamaz. Bunun, sinemay sanat yapmas beklenemez. Sinema, ekim lei ve oyuncularn mimiklerine yaklaabilen kamerasyla zgn bir sanattr. Sineama herhangi bir nesneyi izleyicilere yaklatrabilme zelliini, en kuvvetli biimde, hareketli kameralarla, ayrnt ekimlerle ortaya koyar. Duraan kamerayla kotarlan ekimlerin, para halinde hazrlanarak kurgunun gzesi olarak dizilenmesinin arpc bir etki yaratlabildii Potemkin Zrhls filminin Odesa Liman merdivenleri ayrmnda gzlenebilir. Hareketli kameraya (cine-jeep, uan kamera, stadi-cam, vin, dolly, aryo) teknolojinin getirdii olanaklarla gnmzde artk filmin hi kesme yapmadan (kamera rejisiyle) ekilebildii bilinmektedir. Hareketli kamerayla ekilen tiyatro oyunu ile duraan kamera karsnda oynanan tiyatro oyununun kaydedilmesi kukusuz ayn ey deildir. Kurgu ister kurgu odasnda kotarlsn, ister kamera rejisiyle ekim annda yaplsn, sinemann tiyatroyla farkn ortaya koyan en nemli zenginliidir. Bu gr, tiyatronun kurguyu kullanmad anlamna gelmez. Daha sonraki blmlerde sz edildii gibi tiyatronun da kendine zg bir kurgu yaps vardr. Edwin Stanton Porterin bantl ve ezamanl gelien olayn paralarn iki deiik uzamdan alarak almak kurguyu denemeye balamasndan, Griffithin yakn ekim tekniiyle oyuncularn tepkisiyle dramatik etki salamay baarmasndan sonra sinemaclar kesme ile duygular, duygusal younluu, uzam, zaman kendi igd ve yeteneklerinin snrlaryla yourarak ynlendirebileceklerini fark etti. Bylece kurgu, hareketli fotorafn z durumuna geldi. Bu duygularn dler, hayaller, gemigelecek arasnda kurgu araclyla umaya balamas demekti. Yaratc hatta salt ekimlerin eklenmesi anlamnda (kamera rejisiyle yaplanlar dahil) kurgunun hi kullanlmad film, filme alnm sahne oyunu olmann tesine geemeyeceinden; bu filmler sinemann sanat olmas iin katk salamayacakt (Dmytryk, 1993: 10; Eisenstein, 1984: 68). Doadan alnan kaba nesneyi sanatnn dntrd, estetize ettii, kendi grn onda yourduu gz nne alndnda kurgusuz bir sanat yaptnn olamayaca grlr. Sinema da, kurgunun ortaya kmasyla sanat kimlii kazand. Sanatlar, gerei kurguyla dntrerek kitleleri etkiledi. Eisenstein retim tarzna bakmakszn byk sanat, belli bir etki yaratma olarak grr. Buna bal olarak ok kurguyu yle tanmlar: A tasarm ile B tasarm, gelitirilecek bir izlekteki tm ayrntlar arasndan ylesine seilir ki; bunlarn (yani bunlarn yerine geebilecek gelerin deil, dorudan doruya bu gelerin) yan yana getirilii, izleyicinin alg ve duygularnda dorudan doruya izlein en eksiksiz grntsn yaratr (Eisenstein, 1984: 68). Bu, kurgunun, uygun paralarn amalanan yapnn kurulmas iin dzenlenmesi anlamna gelir. Sanat, sanat yapt yaratma arzusuyla alr. Amac, kurgunun katksyla zgn anlam yaratmaktr. Para denen kurgu gzesi, sanat terminolojisinin geni alan bir kenara braklp salt film balamnda dnldnde ekim adn alr. ekimler eklenerek, uygun dizem yaplmas kouluyla kurguya ulalr. Sanatlarn oluturduu kurgu evreninde sanatsal kurgunun anlaml bir btn oluturulmas iin; uygun paralarn, uygun seslerin, uygun renklerin ve uygun ekimlerin yerli yerinde kullanlmas olduu aktr. Sanat ortaya yaptn koyarken yaamn hem anlamsal younluk dzeyinde hem dolaysz somutlukta sergilenebilmesi iin, zamansal ve uzamsal adan yan yana, art arda gelen, bir arada bulunan olay ve konumlar arasndan bir seim yapar. Yeni bir btne ulamak iin birbirini izleyen paralar kendi doal evresinden soyutlanarak uzaklatrlr.

21 Rastlantsal olarak yaptn herhangi bir yerinde bulunan para temizlenir. letinin ulatrlmasnda rol oynayacak olan ve nemli grlen tipik geler n plana karlr. Olanaklar lsnde, saysz yeni ve zengin balarla balanr. Bylece, yaamn doal koullarnda, yapsnda bizatihi varolan ardklk, yan yanalk bozulur (deforme edilir), yaptn rgsnde yeni bir btne dntrlr. Sanaty yaratmaya iten neden, insan etkileme arzusu olduundan, sanat yaptlarnn insanlarda derin duygular, dnceler, kavray zenginlikleri uyandrmasnn znde, gerekliin evrilerek deitirilmesi olgusunun yatt sylenebilir (Yetiken, 1991: 55-56). Bu da ounlukla kurguyla yaplr. Tm plastik sanatlarda kurgu gzeleri, biimsel oluumlarn gerekletirilmesinde kendi aralarndaki yapsal bantlar oluturmalar iin bilinle hesaplanarak seilir. Eer bir dizgede A ekimi yannda B ekimi deil C ekimi varsa, bunun nedeni istenen anlam A ve B bileiminin deil A ve C bileiminin verecek olmasdr. Bu da para-btn ilikisinin dncede tasarlanarak sonradan somutlatrlmas gerektiini gsterir. Para-btn ilikisinde geometrik orant biimsel olgunluk referans gibi dnlr. Zaten de sanatta uyumsal gzelliin kayna olarak; geometrik nesne, hz, renk, devinim, k younluunun bileimiyle ulalan kurgusal estetik gsterilir. Sz konusu edilen uyum, kukusuz ztlklarn birletirilmesiyle de ulalabilecek estetik bir uyumdur. Yapt, kendi gzelerinin bu uyumuyla (kurgusuyla) yaratlr. Kurgu, aslnda her sanatta, hem de sanatlarn yapmakla ykml olduklar seimler, yeniden dzenlemelerin sonucu olarak bulunur (Tarkovsky, 1992: 139). Ayrk geler bileimi sanatta yaygn bir aratr; zel bir durum olan kurgu, sinema diline zg ayrk gelerin bileimi (Lotman,1986: 79) gr de bunu destekler. Her sanatn kurgusu kendine zg alma prensibiyle gerekletirildiinden kurgu dier sanatlarda sinemadakinden farklym gibi alglanr. Tanmn zne inildiinde, kurgusal sanat yaptnn tm paralarnn yepyeni anlamlar yaratmak zere rgtlendirildii sonucuna ulalr. Sinema kurgusunda, ekimler, amalanan anlaml btn oluturmak iin eklenir; ekimlerin yerleri snanr, deitirilebilir. Dier sanatlara zg kurgu yaplrken de onlarn gzelerinin yerlerinin snanmas, uygun gzenin uygun yere konulmas o sanatlarn doasna zg yollarla yaplr. Gnmz sinemaclar kurgunun seyrini dekupaj aamasnda belirlediinden ekimlerin yerlerini snanmas, byk deiimlerin yaplmas artk neredeyse sz konusu deildir. yleyse, ynetmen dekupaj yaparken, kurguda hangi ekimin nerede yer alacan da belirlemi, dolaysyla da kaba kurguyu kt zerinde gerekletirmi olmaktadr. 1. Fotorafta Kurgu Sanat olup-olmad uzun sre tartlan fotorafn sanat olarak kabul grmesi, sinemada da olduu gibi, kurgunun katksyla gereklemitir. Kompozisyon diye nitelenen dzenlemeyle, paralarn, n, glgenin dncedeki tasarma gre kurgulanmas olmadan bir fotoraf sanat kavramndan sz edilemez; nk bunlar olmadan fotoraflar, nesne grntsnn oaltmnda kullanlan aratan baka ey deildir. Salt bir oaltm arac olan fotoraflar, hibir koulda sanat balamnda deerlendirilemez. Fotoraf eken herkes belli bir nesnenin karsnda ayn sonuca ulaacaksa, kii ierie (grntnn zgn olmas iin kamera-nesne ilikisine) bir mdahalede bulunmayacaksa, ortaya kan rn sanat yapt olarak deerlendirmek sanatn doasna aykr olacaktr. Fotoraf, grntye mdahale ederek nesneyi farkl adan, kendine zg bir biimde grntlemise ancak o koullarda fotoraf sanatndan sz edilebilir. 1) ereveye yerletirilecek kompozisyon oluumunun gzlenmesi, fotoraf ekiminin gerekletirilmesi: Parkta, az ak bir aslan heykeli varsaylsn. Fotoraf sanats bu heykelin azna girmi kuu oradan karken grntlemeyi isterse; pusuya yatar, kafasnda oluturduu grnty kayt eder. Byle bir fotoraf ekmek aklna geldii ilk anda; Aslan Heykeli + Ku = Aslann Dileri Arasnda Ku grnts balamnda; yem olma, tehlikeyi hie sayma, lmle alay etme, tehlike ile gzelin

22 uyumu dzenlemesini yapm demektir. Bylece fotoraf dnce dnyasnda gerekletirmi olur. Dzenlenmesine (kompozisyonuna) mdahale etmedii halde, onu nce zihninde kurduu iin, bu fotoraf onun yapt olur. Sanat, benzeri fotoraf nesnesine doada ans eseri rastlam olabilir. nemli olan ortaya kacak yaptn etkisini zihninde kurup; , glgeyi, ekim asn, ekim leini vb. kontrol altna alm olmasdr... Atget de, nsansz Paris Sokaklar fotoraflarn ekerken kompozisyonun kendiliinden olumasn beklemitir. stedii anlam yaratmak, istedii iletiyi vermek iin belli zaman dilimini kollamtr. Uzamn istedii auraya (havaya, uzamn o anki grnmne, o haline) dnmesini beklemitir. Sokaklarn istedii etkiyi yaratmas iin, insanlarn Paris sokaklarndan ekildii zaman kollamtr. Bu fotoraflara bakanlarn zihninde bunlarn anlama dnmesini salamay baarmtr. 1900lerde yaplan bu almalar sayesinde insan fotoraftan ekildiinde fotorafn sergilenme deeri ilk kez klt (tapnma) deerinin nne gemitir. Paris sokaklarn dolaarak; fotoraflar insana yer vermeyen bak asndan eken Atgetnin olaanst nemi bu olgunun hakkn vermi olmasnda aranmaldr. Onun fotoraflarnda sokaklar bir oralar su mahalliymi gibi gsterdii hakl olarak sylenebilir. Zira su mahalli de insanszdr (Benjamin, 1993: 54). Atget yaptlarnn i dzeninin (kendiliinden) olumasn bekledi, fotorafnn sanat olmasn salad. Fotoraf sanats, ierie mdahale edebiliyorsa; nesnelerin birbirine uzaklkyaknlk, yataylk-dikeylik, irilik-ufaklk konumlarn, biimlerini (yass nesnenin yuvarlak nesne ile, yass nesnenin yass nesne ile, yuvarlak nesnenin yuvarlak nesneyle birlikte kullanlarak bir anlamsal btnlk yaratlmasn) saptayarak, n geli asn ve karanlk-aydnlk kartln dzenler. Bu dzenlemede nesneler birbirlerinin referansdr. Metal parann dz sathn zerinde ekilen fotorafn gz nne alalm; eer bu para nceden tannmyorsa olduundan daha byk alglanabilir. Fotorafa bakan kii, bunun bir tencere kapa (onun kadar iri baka ey...) olduu yanlgsna decei iin, insan avucu bu nesnenin grntlenmesinde referans olabilir. Bu para, insan avucu iinde (tasarlanarak...) fotoraflandnda, irilii hakknda insan yanltmaz. Avucun boyutlar ve iindeki objeyle oran bilindii iin, parann bykl de kolayca saptanr. Byle durumlarda bir sanat, kompozisyon konusunda ustaln gstererek istedii etkiyi salar, iletiyi doru iletebilir. yle bir fotoraf olduunu varsayalm: Yal bir kadn, akam gnei vuran pencerenin nnde oturmaktadr. Kadnn glgede kalan yz izgilerle dolu. Pencereden giren k, yal kadnn bann etrafnda bir hle oluturuyor. Pencerenin kenarndaki saksda iekler am. Kadnn karsnda yere oturmu ocuun yz pencereden giren bir kla aydnlanyor. Kabaca zihinde byle planlanan fotoraftaki nesne grubunun belli bir amaca ve anlatma hizmet ettii kolaylkla grlebilir. ereve iindeki nesne dalm bilinli olarak yaplm olacandan, byle bir fotoraf eken sanatnn, onun i kurgusunu hesaba katmad sylenemez... Kadnn yzndeki izgiler, batan gne yaamn solmaya balad; ocuun yzndeki tazelikle saksda aan iek kartl hayatn dnerek srd anlamn yaratr. Sinema filmleri yz binlerce karelik fotoraftan olutuu iin ynetmenin fotoraflardan oluan ekimlerin i dzenlemesni yapmas gerekir. Filmlerinin her karesinden, ortaya bir sanat yapt koyma amac gtt gzlenebilen Akira Kurosawa iin ereve ii dzeni nemlidir. The Dreams (Dler) filmi, ekimlerin i kurgusu (dzenlemesi ve kompozisyonu) asndan resim sanatna yakndr; ressamn tablosuna renkleri, nesneleri, estetik grnt yaratma abasyla yerletirmesinde olduu gibi, Kurosawann bu filmde oyuncu ve nesneleri ustaca dzenlendii kolayca gzlenebilir. Birka oyuncu erevelenmiken, oyunculardan biri konumasn, dinleme eylemini bitirip ereveden kar, yerini bir bolua brakr. Bir baka oyuncu ereveye girer, rolne uygun olarak nceden hazrlanm bu bolua bedenini yerletirir; fotografik ereveyi tamamlar. Sanatsal kurgu asndan bir yaratm olmad halde ereve ii dzenlemesi bu filmin grntlerini fotografik sanatsalla tar. Birbirine eklendiklerinde yeni btn yaratan ekimler estetik yapdadr. A ekiminin nemi onun kendine zg A ekimi olmasndadr. Kurguda, onun yerini bir baka ekim tutamaz.

23 2) Paralara ayrlan fotoraf negatifleri, yeni bir fotoraf yaratlmas iin btnletirilir. Burada sinema kurgusuna benzer bir kurgu sz konusudur. Paralar btne nasl yerletirilirse istenen grntnn yaratlaca tasarlanr. Bu tasarmla pratikte yaplan ilemden nasl bir kurgu yapsnn ortaya kaca saptanabilir.

El Lissitzkyin bir almas

Paoul Hausmannn iki zel almas

Paoul Hausmann tarafndan 1920de kurgulanan Tatlin at Home adl fotorafta (kitapta 3. fotorafta) duvarda bir harita vardr. Arkada, erevenin solunda ftr apkal, takm elbiseli bir erkek, elbisesinin cepleri ters evrili olarak ayaktadr. nde omuzlarndan itibaren grnen baka bir erkek gze arpar. Bann st ksm, kalardan itibaren makine olarak tasarlanmtr. Kafann iine vidalar, deliciler, dililer, direksiyon yerletirilmitir ve erkek dncelidir. erevenin sa tarafnda bulunan elbise asksna insan yreinin, sa ste pervaneli bir aygtn kurgulanmasnn anlamsal nedeni bulunmaktadr. Bu fotorafla ada insann makinelemesi vurgulanr. El Lissitzkyin 1929 ylnda ortaya koyduu Poster for the Russian Exhibition adl yapt (alntlanan kitapta 29. fotoraf) da fotomontaj rndr. Bu fotorafta, onlu yalarda sevimli bir erkek ve gzel bir kz ocuunun yzleri yanak yanaadr. Ayn hat zerine iki burun, gz, ka, iki ene oluturulmu durumdadr. Dileri parlayarak glmseyen ve ularndan birleerek birbirlerini tamamlayan iki az, tek az olmutur (Frizot, 1991: 29). Her iki fotorafta kurgunun amac, yeni grnml bir yapt yaratmaktr. Bu fotoraflar kurgunun fotoraflkta kullanlmasnn somut rnekleridir. Fotoraflar, yeni btnlkte yeni anlamlar verir. Bu yeni toplam anlam, kendini oluturan gzelerin tek tek anlamlarndan farkl anlama kurguyla dntrlebilmitir. 2. Karikatrde Kurgu zgn evrensel diliyle rn verilen karikatr sanatnda da kurgunun varl gzlenebilir. Bata birbiriyle ilgisiz olan nesneler ilintilendirilerek orijinal anlama ulalr. rnein: sava, lm simgeleyen top arabas zerindeki atelenmi bir gllenin dman saflarna frlatlmasn gsteren karikatr kukusuz etkileyici olmaz. Grnt alldk, ileti sradandr. Biberonun bebek elinde karikatrize edilmesinden de derin anlam beklenemez. nce bir zeka, yaratc dnceyle; ucundaki yalanc meme, umaya hazr fze ba gibi atelenmi biberonun bir top arabas stne izilmesi, yani top arabas ile biberonun kurgulanmas, ortaya anlaml, ironik (alayc) bir anlatm karr. Bu karikatrn anlatm, kurgunun karikatr diline salad zenginliklere bir rnektir. 3. Mzikte Kurgu Mzik notalarnn bantsal kurgusu yannda, insan sesine elik eden mzik aletlerinin seslerinden hangilerinin hangi aamada devreye gireceinin tespit edilmesi mzik kurgusu olarak deerlendirilmelidir. Dzenlemeler her sanatn kendine zg yntemiyle yaplr. Mzik sesleri, belli bir ritm oluturacak biimde dzenlenir. Resimde renklerin dzenlenii bir uzam iinde byle olmaktadr. Rus ynetmen Lev Vladimirovi Kuleshova gre mzik iin notalar, resim iin renkler, nesneler nasl gerese, filmin kurgusu iin film paralar yle birer geretir.

24 Paralarn yaratc biimde bir araya getirilmesi sinema sanatnn yntemi olmutur. Kuleshov, sanatlarn ncelikle birer gereci olduuna inanr. Bu gereleri sz konusu sanatlara uygulamak iin, bir dzenlemeye gereksinim duyulmaktadr. Bu da kurgudur (Bker, 1985: 11).

Orkestra efi orkestray ynetirken aslnda tam da kurgu yapar. Hangi sazlarn seslerinin gittike ykselmesini-yavalamasn-susmasn istiyorsa o sazlar seerek, isteini belirten komut verir. Seilen sazlarn sesleri dinleyici duyumunda kurgulanm btne dnr. Orkestra efleri, filmin ekimlerinin seilerek istenen yerlere yerletirilmesine benzer bir kurgulama iin komutlar vermi olur. Eisensteinin anlatt bir ykde geen olay mzik kurgusu iin arpc bir rnektir: Mali Tiyatrosunun nl oyuncusu Givochini, Tutkun Bayaderka adl operada Moskovann nl bas Lavrovun yerini son anda almak zorunda kald; Givochininin sesi yoktu. Dostlar, acyarak kafa sallad: Vasili gnatyevi nasl seslendirebileceksiniz bu rol? Givochini, keyifle yantlad: Sesimin karamad notalar ellerimle gstereceim. Burada notalar sesle karlmakta, ellerle gsterilmekte! Kurgunun bylesine yetkinlii karsnda donup kalrz (Eisenstein, 1985: 31-37). 4. Tiyatroda Kurgu Tiyatro kurgusu, kimi oyunlar gz nne alndnda sinema kurgusuyla rtecek kadar benzeir. Sinemann yakn ekimleriyle, oyuncunun mimikleri nasl n plana karlabiliyorsa; tiyatroda, n gl biimde bir oyuncunun yzne odaklanmasyla, izleyicilerin dikkati orada toplanabilmektedir. Bylece kurguyla omuz ekime (gzlerdeki anlatmn gsterilmesi amacyla) ayrnt ekim eklenmesiyle izleyicinin dikkati gdlenip, oyuncunun yzne ekilebilmektedir. Eisenstein (1985: 56-57) bunu, arpc bir rnekle ortaya koymutur: Oyunun herhangi bir annda oyuncunun duruvermesiyle, kurogonun siyah cppesiyle ister istemez onu gizlemesi sonucunda oyuncu yeni makyaj yeni perukasyla ortaya kmaktadr. Bylece oyuncu cokusal bir durumun yeni ynn ortaya koyabilmektedir. Eisenstein Narukami adl Kabuki oyununda Sadanjinin delilikten ayyala geiinin byle yaplmasn tiyatro sanat kurgusuna rnek gstermitir. Gei, adeta mekanik kesmeyle gerekletirilmi; delilik anndaki renkli makyaj, yerini, ayyal anlatabilen yenilikte/basknlkta, oyuncunun yzndeki izgileri derinletiren makyaja brakmtr. Kabuki oyunlarnda ba kadn rollerini canlandran Shocho da, Maskecide (Yashaoda) lm ann yaayan kz canlandrrken, oyunun paralarndaki rollerini birbirinden tmden bamsz olarak yapt. Bylece ilkel doalcln dayatmasndan soyutlanm oyuncunun, izleyicileri zgn yntemle (dizem, tartm, ritm ve vurguyla) etkilemesi sz konusu olabilmitir. Bu anlatm da, sinemann ayrnt ekimlerinin ritimsel kurgusuna denktir. Filmlerde can ekime hali nce genel ekimle gsterilir, sonra ayrnt ekimlerle vurgulanr. eitli beden paralarnn ayrnt ekimi kurgulannca ortaya gl bir anlatm kar. Ayn grnt tiyatroda da yaratlabilmektedir; yalnz sa koluyla oynamak, yalnz tek ayayla oynamak, yalnz boynuyla ve yalnz bayla oynamak... Bylece can ekime halinin tm, bir bedenin her yesinin kendi roln oynad solo oyunlara blnmtr: Ayan, kolun, ban rol ayr ekimlerle belirlenip, kurguyla btnletirilmitir. Feci sonu yaklatka birbirinden ayr, ama birbirini izleyen oyun paralar gittike ksalmaktayd (Eisenstein, 1985: 57-58). Bu anlatmn gerekletirilmesi iin de

25 bedenin istenen paralarna lokal kla tek tek dikkat ekilerek, tiyatroya zg kurgu yaplabilir. Btn de, Eisensteinin verdii rnekteki gibi ayrntlardan yola klarak da kurulabilir.

5. Resimde Kurgu Kurgu ve resim dili; n, renklerin, nesnelerin, nesne konumlarnn, izgi niteliinin, biimbozumun uyumu ve kartlyla yaratlr. Her biim isel ierie sahiptir. Biimler doalar gerei, isel ieriin davurumudur.

Caravaggionun bir almas

Resim kurgusuna, Leonardo da Vincinin tufan nasl resmetmek gerektii konusunda tuttuu notlar iyi bir rnek oluturur. Bu notlarda Tufann grsel-iitsel grnts allmadk bir netlikte ortaya konulmutur. Hava karanlk, bulutlu, doluyla kark yamur; ortal alt st eden, yn deien yeller... Devrilen, srklenen aalar... Sularn kabararak ovalar basmas... gibi uzayp giden notlaryla Vinci, kurguyu nce kafasnda yaptn ok deerli bir bilgi olarak sunmutur (Eisenstein, 1984: 41-42; Eisenstein, 1985: 16). Vasily Vasilyevi Kandinsky (yan bilgi olarak), resim sanatndaki kurguya ve resimlerin biimini oluturan gelere dikkat ekmitir; nk isel ierik ounlukla kurguyla yaratlr. Bir tabloya baklrken, nesnelerin birbirinin referans olan ynsemelerine (hareket etme arzusu iinde gibi grnmne) dikkat edilirse; onlarn isel hareketlerinin olduu kolayca gzlenebilir. Yatay ynsemelerde, scak renkler, yatay unsur zerindedir ve bakan kiiye ilerler; ona erimeye alr; souk renklerse resme bakan kiinin gznden uzaklar. Bylece byk bir kart g oluur. Renklerin kartrlma oran deitike, etkileri deiir. Mavi, kart hareket olarak sary frenler. Karma katlan mavi artrldka hareketler birbirlerini yok eder: Dinginlik, kesin hareketsizlik, ruh skunu, yani yeil doar. Bu zellikleri yannda, iyi kurgulanm resmin tuvale yerletirilen nesneleri, renkleri, k oyunlar tek bir gr asnda toplanr. Btnn iindeki paralar, canl bedenin organlar gibi, gerek birlik oluturmak birleir; karlkl al-veri, belli bir etki iin kurgulanr (Brecht, 1977: 211; Kandinsky, 1993: 56, 67-69, 103; Berger, 1993: 61). 6. Yaznsal Metinde Kurgu Sanat yaptlarnn ortak paydas kurgu, sinemadan ok nce dier sanatlarda kullanld. Roman, kurguyu sinemadan nce kullanmakla da kalmad, kurgunun sinemaya geiinde nemli rol oynad. Sinemada kurgu dilinin yaratlmasna nclk edenlerden Griffith, Nice Yllardan Sonra (After Many Years) filmini ekmeye hazrlanrken, yapmclara kout kurgu (ilintili iki olayn gelimesinde A olayndan B olayna ve sonra tekrar A olayna ve tekrar B olayna geerek yk anlatma tekniini) yeniliini nerdi. Bu teklife iddetle kar kld. Byle bir neriye kar klmasnn nedeni, iki olayn kout gelimesini anlatmak iin bir oraya bir buraya atlayan grntlerin izleyicinin zihnini kartraca, anlatmn kavranamayaca endiesiydi. Griffithin

26 yant, kout kurgunun, sinemaya girecei kaplar aralayacak kadar inan yklyd: Dickens da byle yazmyor mu? Bu, kurgunun sinemada kullanlabilirliine olan bir inancn gstergesiydi. Dickens roman yazyordu, ama romanla klasik anlatm diliyle kotarlm bir filmin arasnda, film yklerinde resimlerin, romanda ise yazarn yazyla tarif ettii, okurun da yeniden, kendine gre kuraca resimler olmasndan baka bir fark yoktur. Sayfadan sayfaya geilerde cokuyla takip edilen Dickensn kurduu zyaplar en heyecanl yerde kesildikten sonra bunlar gerek ykye kout yan yklerin halkalar arasnda tekrar ortaya kar (Eisenstein, 1985: 266-271). Anlatsn kurgu temellerine oturtan Maupassant da, yazdklarn adeta perdeden izletir; okuyucu onun yaptlarn okurken adeta sinema perdesinin karsna geer. Gzel Dost (Bel Ami) adl ykde gecenin belli bir an anlatlr. Eisenstein, bunu kurguya rnek olarak gsterir. Adeta bir film kurgusu olan gece betimlemesi zetle yledir: ...On bire doru dar kt diye balayan anlatda, kahramann meydanda dolamas; arabasyla Concorde Alanna ve Deniz Bakanlna gitmesi; bazen saatin ka olduunu grmek iin kibrit yakmas; gece yarsnn yaklatn grnce artan sabrszl; ban srekli camdan karp bakmas; uzaklarda bir saat on iki kez aldktan sonra, yaknlarda bir bakasnn almas; sonra iki saatin ayn anda, en sonunda da ok uzaklarda bir yerde sonuncunun almas; saatin sesi kesilince kahramann Geti, bitti, gelmeyecek diye aklndan geirmesi, ama ortalk aarncaya kadar beklemesi; saatin eyrei, sonra yarm, sonra eyrei vurduunu ona duyurmas; sonra tm saatlerin gece yarsn nasl vurmularsa, saat biri yle vurmas adeta gze seslenir. Yaznsal olan, grsel bir hale getirilir. eitli saatlere, eitli uzamlarda on ikiyi aldrp, eitli ynlerden, uzaklardan gelen on iki vuru okuyucu algsnda birletirilir. Okuyucunun gece yars duyumunu yaamas salanr (Eisenstein, 1984: 35-36). ehrin eitli alardan ekilen grnts saatlerin vurularyla kurgulanarak gece yars etkisi yaratlabildii gibi, kurgunun romanda kusursuz kullanlmasyla farkl tasarmlarn insan zihninde tek grntye dntrlmesi salanmtr. Bylece roman kurgusu film kurgusu gibi dnlerek farkl tasarmlar diyalektik sramayla, arpc bir grsellie dntrlmtr. Sanatsal kurguyu bilinli olarak kullanan ilk ynetmen olduunu savunan Kuleshov, kendini etkileyen eyin romanc Lev Tolstoyun bir mektubunda ba szcn kurgu anlamnda kullandn fark ederek, onun yaptlarndaki kurgusal nitelii kavramas olduunu syler. Ayrca Pukin iirlerinde gzledii kurgu iin de, Onun istediiniz bir iirini sein ve dizelere birer ekim numaras verin, tamamen ekime hazr planlar elde edersiniz der. Griffith ise Tolstoy ile Pukin bir arada dnldnde, sanat dilinin temel arac kurgunun daha iyi kavranacan vurgular (Luda ve Martin, 1993: 93-94). Son derece zgn bir biimde yaratlm kurgusal roman dili rnei, Flaubertin Madam Bovary adl yaptnda gzlenebilmekte. Bu romann kasaba panayr sahnesinde Rodolphe ile Emma bir araya getirilir. Okuyucu, ak mrltsn, kz brtsn, politikacnn konumasn ezamanl iitir. te bu sahnede kout araya girme (karses) tekniinden yararlanlm; dramatik devimsellikse, diyalog arpmas ve karakter ztlklar yoluyla elde edilebilmitir... Ses-karses teknii kullanlrken, belediye meclisi yesi, eretilemeleri korkun biimde birbirine kartrarak konuur; dilsel bir kendini kapp-koyverme sonucu samalar: Baylar, Msaade ederseniz ilk nce... Sizlere bugn buradaki toplantmzn konusunu anlatmadan nce, ki bu dncelerimi, eminim hepiniz paylarsnz... Evet, dediim gibi msaade ederseniz, nce, yksek ynetime, hkmete, krala (...) teekkrlerimi sunaym. O sevgili kralmz ki, genel ya da zel gnenin hibir dalna iz deillerdir (...), te yandan sava gibi (...) bir saygnlk kazandrmaktadr.

27 Roman kahramanlar Rodolphe ile Emmann konumalarnn arasna, belediye meclisi yesinin ektii bu sylevin paralar girer. Roman yle ilerler: Rodolphe: Ben biraz geride duraym dedi. Emma: Niin? diye sordu. Bu srada il meclis yesinin sesi olaanst ykseldi. Elini kolunu sallayarak haykryordu: anlamazlklarn alanlarmz kana boyad, mal sahiplerinin, tccarlarn, iilerin bile gece rahat rahat uyuduklar (...) Rodolphe: Aadan grebilirler beni dedi. Sonra da on be gn zr dileyip durmak zorunda kalrm... Hele adm ktye kt iin.. Emma: O! Kendinize iftira ediyorsunuz dedi. Yo, yo, adm ok ktye kmtr, emin olun. Meclis yesi konumasn srdryordu: Bugn ise beyler, bu kara levhalar (...) gzlerimi gzel vatanmzn bugnk durumuna evirirsem: ne grrm?. Flaubert ikinci devinimi ise, Belediye Bakan Lieuvian oturup da, Msy Derozeraysn konumaya balamasyla aar. nceki devinimin tersine Rodolphe-Emma arasndaki konumaya krsden ykselip rzgarla onlarn oturduklar yere tanan blk prk haykrlar karr, konumalar i ie geer. Yorum ve betimleme yaplmaz; Emmann elini tuttu (Rodolphe), Emma da geri ekmedi. Bakan: yi retimlerin btn diye bard. rnein geende evinize geldiim zaman... (Rodolphe...) Quincampoixl Bay Bizetye... (Politikac...) Size elik edeceimi nereden bilirdim? (Rodolphe...) Yetmi fank! (Politikac...) Yz kere ekilip gitmek istedim (...) (Rodolphe...) Gbreciler! (Flaubert, 19??: 161-168 Nabokov, 19??: 46-48). Karses teknii kullanlan sahneden politikacnn sylevi karlp Rodolphen szleri okunduunda, ortaya son derece tekdze bir anlatm kar. Roman servenlerini, Flaubertin kar ses tekniini kullanarak, Dickensn bir uzamdan bir baka uzama kout kurgu tekniiyle geerek, Maupassantn ise zaman ve uzam arptrarak kurmas zgn birer roman dili rnei olarak karmza kar. Kurgu, byk bir dnsel aba ve matematiksel ilemler gerektiren iirde dorua ular. iirin incelii kurgu zelliinden kaynaklanr. Dizeler kurgusunun yannda, szck kurgusundan sz edilebilir; sar, ho, sarho szckleri (gstergeleri) kurgulanp sarho gibi bir gstergenin yaratlm olmas en arpc rneklerden biridir. iir szcklerinin ii yle imgelerle doldurulur ki; anlamlar zenginletirilerek formle edilen szckler kimi zel anlamlara dnr. mge, her eyden nce szcklerin kavramsal, resimsel, fotografik, grntsel (iirin, okuyanlarn zihninde grnt) olarak alglanmasdr. Okuyucularn imgeyi aarak elde ettii anlam, okuyucu birikimli biriyse, airin ona ykledii anlamdan ok daha zengin olabilir. Kullanlmadnda iiri eksik brakmayacak szcklerin iir d braklmas, iir dilinin eksilti zelliini oluturur. Byle bir yaklam da bize iir-yapnn szck eksiltme yoluyla elde edildiini gsterir. eski sinemalar ( lhan, 1990: 36) iirinin son altl yle:

28 kanl bir sarnla anghay trenindeyim takma kirpiklerinde hlyal dumanlar yabanclar lejyonunda fransz temeniyim belki harp divanndan idamm kar bitmiyor nedense balayan hibir film ne yapsam iimde o eski sinemalar Eksilti yoluyla bu altln dnda braklm olan szckler yerlerine konulacak olursa, dizeler yle grnr: (ben) kanl bir sarnla (birlikte) anghay trenindeyim (onun) takma kirpiklerinde hlyal dumanlar (var) (ben) yabanclar lejyonunda (bir) fransz temeniyim belki (bu) harp divanndan idamm kar (nedenini bilemiyorum ama) bitmiyor nedense balayan hibir film ne yapsam iimde(ki) o eski sinemalar (n ansn unutamyorum) Yetkin iirlerden keyif alabilmek iin, okuyucunun o iiri kavrayabilecek birikime sahip olmas ve iirin kurgusunu zebilmesi gerekir. iir, szcklerle rl gibi grnse de, onun szckleri yaz ve konuma dili szckleri olmann tesinde imgesel ve ak uludur. mgeler kurgunun, dolaysyla da bir iirin gzeleridir. Gzelerin balantlarnn kurgu yoluyla gerekletirildii u rnek iirde gzlenebilmektedir: dz mavi sath: eriyen krk buzlar; akan rmak... /dz mavi sath/, /eriyen krk buzlar/ ve /akan rmak/ dizeleri adeta fotografik birer grntdr. Bu grntlerin ereve iinde dnlerek grsellik kaygsyla yaratld aka grlmektedir. iirdeki fotografik grnt dizgeleri, film eridi zerinde sralanan fotoraflar antrr, fotografik grntler filmde olduu gibi tasarlanarak grnt gsterenine dnr. Dizeler anlamsal btn yaratmak iin kurgulanr. dz mavi sath dizesi, silme dz bir mavi sath fotografik olarak aktarmaktadr. Dize, tek bana tek karelik fotorafa karlk gelmektedir. Mavi dz sath da greli anlam yaratmaya aktr. Bu dizeler kimileri iin durgun denizin, kimileri iin tertemiz gkyznn, kimileri iin de soyut anlamlara ulaarak zgrln artrcs olabilir. nemli olan bu deil; dz mavi sathn, imgesel szckler kurgusuyla yaratlm bir btnn gzesi olmasdr. kinci fotografik grntde (bunlara, resim grntler denilebilir) eriyen krk buzlar, yer alr. Son dize okuyucunun (daha nce grd rmaklarn renk, dzlk ve kvrm olarak grntsel bantlarn kurup yeni grnt) canlandrabilme yeteneine bal olarak anlam kazanr. Betimlemelerin kendi kendilerine de anlamlar olan szckler araclyla yaplm fotoraf olduu gzlenmektedir. Fotografik betimlemeler yeni anlamlara ulalmas iin filme ekilmesi amalanan grntlerin yazlmasnda olduu gibi, belli ama kapsamnda ardk dnlr, anlam yaratma amacyla kurgulanr. Bu fotografik dizeler ardk olarak okunur, okuyanlarn zihninde z anlam ve grntlerinin tesinde anlamlarn yaratlmasnda grev alarak filmsel ekimlere dnr. dizenin kurgulanm alglanm, perdede akan filmsel bir anlatmn kurgusal yapsyla rtr. dz mavi sath, buzdan yaplm dz mavi sathtr. Buz zdekli dz mavi sath, donmu denizdir. Deniz krlp paralanm, erimektedir. Krlm, paralanm ve eriyen dz mavi sath r-

29 maa dnmektedir. Okuyucu d gcn kullanarak olup biteni adeta perdeden izlemektedir. Filmin iire en fazla yaklat an da ite bu noktadr. iirin szckleri, ekimlerin seilmesinde olduu gibi zenle seilip kurgulanmtr. Ayn iirin devamnda ise, film eridindeki dikdrtgen ereveye uygun biimde szcklerle kare kare betimlenen fotografik grntlerin kurgulanmas gzlenebilmektedir: devasa binalar minnack insan yitmilik... devasa binalar szcksel fotografik grnts, minnack insan szcksel fotografik grnrntsyle kurgulanrsa, grnt olarak ortaya yitmilik kar; yitmilik, devasa binalarn insanlar zerindeki eziciliini vurgular. Binalar, her gn insanlara ehir tarafndan yutulmu birer canl olduklarn anmsatr. Ayn iirin nc ve drdnc blmleri yle: bo kafes tele takl uurtma alayan ocuk... rzgarda uan gelinlik pencerede kanl perde elegemilik... nc blmn dizeleri zihinde canlandrlp ardk getirildiinde, filmin sahnesi gibi belli bir grsel btn elde edilir. bo kafes dizesi ise kendi bana zgrl, lm, firar anlatabilir. kinci dizedeki tele takl uurtma elektrik teline taklm, rzgr estike oradan kurtulmak iin fr fr dnen uurtmay (buna kout olarak ocuun oyuncann kamasn, ocuun onu yitirmesini), alayan ocuk, fotografik grntleri tamamlayan betimlemeyi ierir. Betimlemeler ardk getirildiinde: kuu kaan, uurtmas tele taklan, oyuncaksz kalan bahtsz ocuk anlam yaratlm olur. Burada nemsenen, btnsel anlamn kurguyla yaratlm olmasdr. Bu iirin son lndeki rzgrda uan gelinlik, ne oldu sorusunu akla getiriyor. Okurun merakn sonraki grntsel dizeye tayor; pencerede kanl perde dizesi, geleneklere gnderme yapyor. ki grntsel dize ardk kavrandnda son dizede somutlaan elegemilik dncesine ulalyor. Bu dize ister bir iirden okunsun, ister bir filmden izlensin, ayn kltr paylaanlara ayn iletiyi verir (Asiltrk, 1995: 21-23). Pasoliniye gre iirin ve filmin kurgusu ayn manta dayanr. iirsel sinema, airin dizelerini kurarken kulland zel teknik kullanlarak yaplan sinema; iirde tarz, dzenleme, mzikalite, titrem, matematik, omurga... hemen gze arpar. Bir ara olarak dil grlebilir ve heceler de saylabilir. iir kurgusunda gzlenenlerin edeeri; sinemada, kamera hareketleri ve kurguyla yaplr. yleyse Pasolininin (1992: 34), Film yapmak air olmaktr dikkate deerdir. Yalnz sinema ve iirde deil, tm sanatlarda (dans, bale, opera) yaratc anlamda kurgu vardr. Mzik paras reten sanat sesler leini, ressam renk titremleri leini, yazar szck ve ses gruplar dizisini kullanr. Bu sanatlar yaratanlar bunlar doadan eit lde alrlar. Bunlar bir araya getirildiklerinde birletirilmelerinin tm grnr belirtisini yitirip tek rgensel (organik) birlik gibi grnr. Resim yaratlrken, mavi bir titrem (ton) krmz titremle kartrldnda mor ortaya kar. Szck paralarnn kurgulanmas, iir sanatnda da grld gibi, birok anlatm varyasyonlarn olanakl klar. rnein, ksz bir pencere, karanlk bir pencere, aydnlatlmam bir pencere tasarmlar gz nne alnrsa, sinemasal balamda grntnn ilenmesi szckle sesin ilenmesinden ok daha baml olduu iin, grntyle kurgunun karlkl ileyileri (tm sanatlarn doasnda bulunan srecin) leinin geniletilmesi olduu grlr. Ama sinemada bu sre yle bir noktaya ykselmitir ki; sinema kurgusu, yeni bir anlam kazanm, dier sanatlarn

30 kurgusundan farkl, zgn bir kurgu yntemi gelitirilmi gibi grnr... Dier sanatlarda olduu gibi kurgu sinemada doann yaratclkla tekrar biimlendirilmesinde kullanlan en gl aratr. Bylelikle sinema, teki sanatlarda mikroskobik lde olup-biten sreleri herhangi bir sanattan daha ok aa vurabilme yetkesine sahiptir. Doann bozulabilir/ayrtrlabilir en kk paras ekimlerin kurgusu sinemada baka sanatta olmad kadar somuttur (Eisenstein, 1984: 16-17). 7. Televizyonda Kurgu retimlerinde baz farklar olsa da televizyon filmi ile sinema filmi arasnda somut kurgu fark yoktur. Bunlarn dndaki nitelik farklar kurgunun snrlarna girmez. Ren Clair tiyatro ile sinema arasnda ok byk farklar olduunu, ama sinema ile televizyon arasnda, dramatik anlat saymacalar asndan nemli benzerlikler bulunduunu syler; nk her iki kitle iletiim aracnn drama ksm benzer anlatm tekniiyle ilemektedir. Kurguyu sinemadan alan televizyon, format ya da anlatm teknii asndan sinema ve tiyatronun geleneklerinden yararlanmaktadr. Tek blm canl televizyon oyunlarnn sunduu Amerikan televizyonculuunun altn a olan 1940l yllarn sonuyla 1950-1960lar dneminde birden ok kamerann grnts, ekim annda yayna verildii iin, kurgunun annda yaplmas zorunluydu. Annda yaplan kurgu televizyon oyunlar ile sinema iin yaplan filmlerin en nemli kurgusal farkdr. Gerek amac, bir programn arasna yerletirilen reklam iletilerinin etkilerini artrmak olan televizyon filmi formatnn gerei sorgulamas gerek malzeme, gerekse malzeme kurgulanmas asndan olanakszdr. Sinemadaki idealist ynetmenler tecimsel bir film yapmaya zorlansalar da) ou zaman yaptlarnda gerei sorgulama kaygsn tamtr. yleyse, aradaki fark belirleyen formattr. Dikkat eken baka nokta televizyon filmi format temeli irdelenirken sinemaya bakmann gerektiidir. Sinema filmi ile televizyon filmi arasndaki kurgu farkn ak ekilde ortaya karan nokta, televizyon filminde kurgunun elektronik olmasdr. Aradaki nemli farklardan biri de ortalama televizyon izleyicisinin kltr performansnn ve anlama kapasitesinin dk, bilgisinin de snrl kalmasdr. Bu nedenlerle televizyon filmlerinde karmak kurguya yer yoktur. Televizyonun doas gerei devamll ancak kolay anlalrlk ayakta tutabilir. yleyse dikkati aksatmamak, kyaslamann n kouludur. Kurguyla anlatlan olayn tama yakn biimde anlalmas iin, izleyicinin belli bir bilgi birikimine sahip olmalar gerekir; hatta kurgusal yapy ortalama izleyici anlayamaz. Trk televizyonculuunun ilk yllarnda, kimi yenilik peinde koan ynetmenlerden Tuncer Baytokun filmleri buna rnek olabilir. lk rnek filmde kalabalktan dolay kitap okuyamayan gen bir kzn sknts, odasna biri girince birden ayaa kalkmasyla vurgulanmtr. Bu sahne, kurguyla kez ardk verilmitir. kinci filmde, kye giden gen kzn kararszl, otomobilden iniini gsteren ekimin kez tekrarlanmasyla vurgulanmtr. Kentli kz, kye girmekten ekindii iin otomobilden iner ve tekrar biner, tekrar iner tekrar biner. zleyiciler iletiyi kavrayamayp aksaklk olduu sansyla ikayetini belirtmitir. nc filmde Anadolunun yoksulluunu evindeki koltuunda izleyen kentli bir kzn znts ve grdklerine inanamayan yz film boyunca yakn ekimde defalarca, pislik ve alk iindeki insanlarla dolu sahnelerle birlikte kullanld iin anlalamamtr. zleyiciler yine bir yanllk olduunu sanmtr. Oysa kurgu yaratclyla verilmek istenen bu ileti, kzn Anadolu insannn acsn yreinde hissetmesi ve kendini onlara yakn bulmasdr. Byle bir kurgu sinema filminde hedefine ulaabilirdi. Televizyon izleyicisi, iletiyi kavrayamamtr. Renoirn, Bir Hizmetinin Gnl filmi sinemada gsterildiinde beenilmedii halde, televizyonda beenilmitir. Filmin farkl aygtlarda farkl tepki almas televizyon filmiyle sinema filminin fark asndan nemlidir. Renoir, Sinema filmi diye televizyon filmi ekmiim diyerek, iki aygtn farkn esprili bir dille ortaya koymutur. Televizyon ekran yakn, sinema ekran uzak ekimlere uygundur. Devasa boyutlardaki sinema perdesinde ayrnt ekim, yz ekimi, ba ekimi estetik deildir. Chaplin filmlerinin son sahnelerinde grlen, oyuncunun uzun yol ucunda uzaklatn gsteren sahne televizyon ekran iin uygun olmamaktadr. Byle ekimler, ancak sinemann geni perdesinde

31 etki salamaktadr. Amerikan sinemasnda az kullanlan, televizyon dizisi yapsnda ise uygun olduu iin arlkl olarak tercih edilen baka bir teknik, kaydrmal ekimdir. Televizyonda bir sahne nasl tasarlanrsa yle ekilir; yknn nemli noktalarnn vurguland cut-away ekime bavurulmaz. Bir ana ekim ile ara ekimlerin btnletirilmesi, televizyonda estetik olmayan bir grnt verir. Bu sistem, geleneksel sinema kurgusunun gerektirdii sayca fazla grnt yerine, uzun ekimleri getirmitir. Snrl sahne uzamnda hareket halindeki oyuncunun diyalog srasnda bel ya da gs ekim grntlenmesi gerekir. Bunlar, televizyon iin uygun tekniklerdir (Mutlu, 1991: 86-88, 102; ngren, 1972: 74, 85, 87; Miller, 1993: 215-216; Godard, 1991: 61; Arjon, 1993: 650). Tm bu bilgilerden sonra; zellikle Angelopoulos, Antonioni gibi kamera rejisini tercih eden usta sinema ynetmenlerinin rejisi, televizyon rejisiyle kartrlmamaldr. Gnmz televizyon dizisi kurgusunda (dilinde) bu kurallarn birou tersyz edilmi durumdadr. Hareket halindeki her ey ilgi eker forml televizyon izleyicisinin anlama ve beenme dzeyine hitap ettiinden; oyuncu hareketlerinin (ereve ii...) yeterli olmaynca, ksa ekimlerle elde edilen oyuncunun yzndeki oyunun alglanmasna bile izin vermeyen hzl kurgu devreye sokuldu. Bu da yeterli olmaynca kamerann altlklarn zerinde abartl olarak evrinmesine, alalmasna, ykseltilmesine, uurulmasna, koturulmasna baland. Bu alanda nlenen televizyon ynetmenleri, hzlarn alamayarak, ektikleri sinema filmleri iin de altklar bu teknikleri tercih ettiler. Sinemada televizyon filmleri, sinema setlerinde ise kural tanmaz (sinema dilini bilmediklerinden savruk kullanan) televizyoncular yer almaya balad. Duruma byle bakldnda televizyon ve sinema arasnda kurgusal adan ok byk farklar yoktur. Bu iki ara arasnda sanatsal farkn tesinde, belli benzerliklerin ve akrabaln olduu bir gerektir. Televizyonun ilk zamanlar ev sinemas olarak tanmlanmas bu akrabal vurgular. Teknik adan farklar arandnda televizyonun elektronik bir sanat, sinemann ise optik bir sanat olmas gz nne alnabilir, ancak gnmzde birok sinema filminin de elektronik kameralarla ekildii unutulmamaldr. Televizyon program kurgusu ile sinema filmi kurgusu arasndaki ilk ve nemli ayrlk, film yapmnda ekimlerin yaratlmasndan ynetmenin sorumlu olmas; kurguyu (dekpaj srasnda) nceden tayin etmesi, filmin kurgusunun kurgucuya yaptrlmasdr. Ynetmen filmin kurgusunu kendi de yapabilir. Televizyonda, ynetmen kendi yaptlarnn kurgucusudur. ok sayda elektronik kamerann grnts ynetim masasndaki monitrlere aktarlr. Ynetmen, bu grntlerden istediini seer (prova, yayn, bant kayt srasnda) kurgular. Televizyon program kurgusu, sinema filmi kurgusunun aksine, ekimler balamadan nce tm yapmn aralksz devam edecei biimde planlanr. Sinema kurgusu, ekimden sonra; televizyon kurgusu ekim annda yaplr. Bu fark, kendini en fazla kesme ileminde gsterir. Filmlerde kesme kurgu odasnda yaplr. Televizyonda kesme ile geiler yapm srasnda olur. Ynetmen, bir kamerann grntsn alr, baka kamerann ald grntye geerek kurguyu ynetmen masasnda yapar. Sinemada, ekimlerin senaryo srasna gre estetik uzunluk ve dzeyi tartlmadan sralan olan kaba kurgudan sonra film izlenir, ekimlerin gerekenden daha uzun tutulduu grlr. ekimler kesilecei iin, kaba kurguda kesme pay braklr. Televizyon yapmlar canlysa, buna olanak yoktur. Kesmeyle gei yapm annda gerekletirilir (ngren, 1993: 125-126, 142-143). Bir televizyon program canl ya da naklen deilse sinemadaki olanaklar televizyon iin de geerli. Televizyon filminin kurgusu herhangi bir televizyon programnn kurgusundan farkl olduu iin, televizyonun konuyla ilikisi televizyon filmiyle snrl tutulmutur. Sinema kurgusu (zellikle yaratclk isteyen sanatsal nitelikli kurgu) ile, televizyon filmlerinin kurgusu arasnda anlatma dayal fark yoktur. Televizyonda daha basit bir kurgusal anlatm vardr. Bunun nedeni izleyicinin nitelii ve ekrann sinema perdesinden kk lde ol-

32 masdr. Gnmzde nerdeyse yaplmayan canl televizyon filmleriyle televizyona zg programlarn kurgular sinema filmlerinin kurgusundan farkldr. Televizyon ynetmeni, canl televizyon programnda yayna verecei grntleri seerken monitrlere gelen grntler arasndan bir seme yapar. rnein; kameraya balantl monitrdeki grnt (ekranda ark syleyen erkek sanatnn yz rkimi) bir sre yayna verilir. monitr 1in grnts yayndan karlrken, kamera 2ye bal monitrdeki grnt (stdyoda izleyici olan bayan konuun kameraya bakan hznl yz) hemen yayna verildii zaman, kurgu yayn srasnda yaplm olur. Kesmeyle, sanki sanat arksn salt bu bayana sylyormu anlam yaratlm olur. Televizyon filmlerinin kurgular, uygulaym ve estetik adan herhangi bir televizyon program kurgusundan ok, sinema filmi kurgusuyla benzeir. Sinema dilinin ustaca kullanld her karesinde gzlenen Canan Evcimen zn Hoakal Umut (1984) adl filmi televizyon iin ekildii iin, televizyon filmi kurgusuna iyi bir rnektir. Bu film hem televizyon hem de sinema filminin kendilerine zg zelliklerini bir arada sunar. Televizyonun kk ekran zelliklerine uygunluuyla televizyon formatnda, sinemann byk ekrannn zelliklerine uygunluuyla da sinema formatnda bir filmdir. Bu film, televizyon ve sinema filmlerinin kurgusal yaplar arasnda temel hibir fark olmadn gstermesi bakmndan yetkin bir nektir. ehirleraras bir otobste geen olayn, gemite yaanm baka bir olayla balants (2. ve 4. sahneler) yaratc kurguyla balanr: 3. Sahne: Filmin erkek kahraman Oru, otobste uyuyarak yolculuk eder. Yanndaki adam hostese, Su getirir misin diye seslenir. Oru irkilir ve gzlerini telala aar. Durumu kavraynca gzlerini tekrar kapatr. Grnt kararr. 4. Sahne: Bu sahne 3. sahnedeki otobs yolcularnn seslerinin (rabarbalarn) baka bir uzamdaki insanlarn seslerine kurgulanmasyla balar. Oru, kapanan kap sesleri, anlalamayan barmalar arasnda karanlk odaya itilir. Kedeki adam Gemi olsun der. Oru su isteyince, karalt gibi duran adam, Tehlikelidir... Bir saat sonra iersin... Sigara ister misin der. Su (bir geriye dnle, 3. sahneyle balant salar; otobsteki adamn su istemesiyle) artrc bir rol oynar. Bylece kurgu bir nedene dayandrlr. Filmin 43. sahnesinde kadn kahraman Algz, Oruun telefonla aramadn renmi, buna ok kzd iin ilettii kitap dkknnn erkenden kapatmaya karar vermitir. Kepengin hrsla aa eker. Bu hareket, 44. sahnenin hareketiyle tamamlanr; 44. sahnenin banda Algz evin duvar kdn kvrlm ucundan tutar ve hrsla aaya ekerek yrtar. Kepengin ekili hareketi (hareket yn ve hz gz nne alndnda) duvar kadnn yrtl hareketi ile estetik biimde birleir. Bu iki sahnenin kurgusuyla yaratlan anlamsal ierik amalanan sanatsal kurguya filmsel btnlk iinde ular. Oru nceki sahnelerde, bu duvar kadn onaracan syledii iin duvar kd Algze (ve izleyicilere) onu anmsatr.

8. Sinemada Kurgu Kurgu, sinemann en fazla tartlan konularndan biridir. Filmlerinde sanatsal kurguyu kullanan Eisenstein da, sinemann ncelikle sanatsal kurgu olduu grndedir (Lotman, 1986: 67). Sinema, kamerann bir kez altrlarak bir senaryonun filme alnmasyla deil; kurgunun ortaya kmas sayesinde bir sanat olarak kabul grd. Bu gerek, kurgunun sinema sanatnda grevini tamamladn savunan ynetmen, eletirmen ya da kuramclar karsnda Eisensteinn savnn kant olarak gsterilebilir. Sinema, dier sanatlarn trevi ve bileeni olduundan, yle bir yargya varlabilir: Sinema olduu srece kurgu varln koruyacaktr. Bu sanatn doasndan kaynaklanan bir zorunluluktur; gerek kostmlerin, gerek uzamlarn, gerek oyuncularn, gerek filmsel olaylarn bantlarnn bilgisayar ortamnda yaratld herhangi bir film rnek gsterilip; gerek oyuncularla, gerek uzamda, gerek zamanda aylarca sren ekim almalarna ve teknik adan ekimlerin ekimlere eklenmelerine gerek duyulmad sylenebilir. Ekleme ileminin

33 yaplmadnn, bundan dolay da kurguya gerek kalmadnn sylenmesi, kurguyu ekimlerin eklenmesi tanmna indirgemek olur. Kukusuz bu yanl bir yaklamdr.

Sergio Leone: Bir Zamanlar Amerika

Milko Manchevsi: Yamurdan nce

Oyuncu, olay, uzam ilikileri bilgisayarda hazrlanarak, kamerayla bilgisayar ekranndan film eritleri zerine aktarlsa da, bir filmin tamam kamerann bir defa altrlmasyla ekrandan ekilmi olsa da, teknik anlamda kurguya gerek kalmasa da, bu film kurgudan bamsz deildir. Kurgu sanat her eyden nce anlamlarn kaynatrlmasyla yeni anlamlar yaratmak iin btnn paralarn ncelikle zihinde birletirme; hi deilse ekimden ekime, sahneden sahneye geie estetik nitelik verme iidir. Yaratc kurgu, iirde dil gstergesi szce yklenen grevi, filmde ekime yklemek olduundan, szck/ekim farkl yerlerde farkl anlamda gze olabilmektedir. Basit bir televizyon dizisinde bile, gs planda pencereden bakan adam ekiminin ardndan, sokakta oynayan olann (adamn znelinden) bir orta genel ekimi getirildiinde, sokakta oynayan olunu izleyen bir baba anlam doar; pencereden bakan adam ekiminin ardndan, onun znelinden, bu sefer de, sokakta yryen yal adam orta genel ekimi getirildiinde, ilk ekimin ierii deierek, yal adama (kendi babasna, bir tandna vb.) bakan adam anlam doar. Bu basit rnek bile, her ekimin anlamn kendi balamnda bulduunu gstermeye yeter.

Milko Manchevsi: Yamurdan nce

Bunlarn nda; sinemada kurgu dendiinde iki ey anlalr: 1) Grnt kaydedilen film paralarnn eklenmesi, 2) Film paralarnn, iirde szcklerin imgesel kullanlmas gibi, amalanm bir btnn oluturulmas iin eklenmesi. lk tanmn ierii, film ekim koullaryla yakndan ilgilidir; zel denemeler dndaki filmleri (Yamurdan nce, Bir Zamanlar Amerika gibi filmleri) senaryo srasna gre ekme olana yoktur. Gemite A kentinde yaand varsaylan olayn, bir ksm filmin balarnda, bir ksm filmin sonlarnda yaanm olabilir. yks genel olarak B kentte (burada) geecek olan bir film, A kentinde (orada) ve kahramann ocukluuyla balar. Bylece, nce A kentini (oray) grrz. Kahraman B kentine (buraya) gelir. Film B kentinde (burada) srer. Bir sre sonra flashbackle

34 kahramann ocukluuna A kentine (oraya) dnlr. Yeniden kahraman Bnin kentine (buraya) gelinir. Kahraman filmin sonunda mrnn geri kalan ksmn doduu yerde yaamak zere A kentine (oraya) dner. Film uzam tekrar A kenti (oras) olur. B uzamdaki olaylarn, A uzamda yaananlar gibi srasal adan film iinde dank olaca dnlrse, kurgunun kanlmaz olduu daha ak bir biimde grlr. Yaratc kurguda ekimler, eitli uzamlarda kotarlm olan ekimler arasndan seilir. Bu kurguda ekimler izleyiciyi, ekimlerin anlamlarnn tesindeki baka anlamlara ulatracak sraya gre eklenir; ekim uzunluklar ruhbilimsel hesaplamayla (ekim uzunluu ne kadar olursa izleyici zerinde etkisi ynetmenin istedii gibi olur, olay sras nasl planlanrsa byle bir etki gerekleir biiminde hesaplamalarla) saptanr. ekim ilikilerinin ierik asndan gz nne alnarak dzenlenmesi karmak bir olgudur. Filme zg uzam ve zaman yaratlarak izlerkitlenin yadsmayaca bir filmsel uzam, bir filmsel gerek, bir filmsel dizem, bir filmsel tartm ve bir filmsel dil gerekletirilir. Saniyede 24 kare olan normal gsterime gre yava ya da normalden hzl gsterimle ekimlerin yerli yerinde kullanlmasyla akclk salanr. Srekli ksa ekimlerin ardk verilmesiyle heyecanl, olaandan daha hareketli, izleyicinin dikkatini diri tutan sahneler yaratlr. Srekli uzun ekimlerin dizilenmesiyle uzam tantan, epik, panaromik, ktil adaynn ava yaklat sahnede heyecan veren ruhbilimsel anlatm yaratlr. Bylece ynetmen, izleyiciyi kontrol altna alabilir, onu yknn peinden srkleyebilir. Kurgu sinemann temel gelerinden biri olduu iin yaptlar daha evirim balamadan kurgusal btnlkte tasarlanr. Senaryo romandan uyarlanacaksa olaylar okuma aamasnda zihinde grnt olarak sralanmaya balar. Bu nedenle evrim senaryosu ekim tasarmnn ktlara aktarm olarak tanmlanr. evrim senaryolar zerinde belirtilen tm ekimler, set almasndan sonra yeniden dzenlenir. Filmler bu ekimlerin ilikisine dayanan yaptlardr, nk bir ekim kendinden nceki ekimde sunulan durumun doal sonucudur; onun sorduu soruya yant verir; izleyiciyi sonraki ekime hazrlama greviyle ykmldr. te taraftan, kurgusu yaplan ekimlerden elde edilen sonu, artk ne birinci ekimin anlamna, ne de ikinci ekimin anlamna zdetir; ortaya kan anlam bu iki ekimin toplam anlam da deildir; kendini oluturan bu ekimlerin (gzelerin) anlamlarndan tamamen farkl yeni anlamdr (zn, 1984: 101-103). Sanatsal kurgunun ekleme kurgudan fark, anlatm gcnden kaynaklanr. Kurgunun serveni, romandan uyarlama senaryoda yazarn amac grnt yaratmak olmasa da; onun, grntsel dnmeye balamasyla balar, senaristin yaratclyla yeni bir boyut kazanr; kurgucuynetmen ibirliiyle de son halini alr. Bu durum, farkl lkelerin sinemasnda farkl biimde grlr. Sovyet Biimcileri (1925-1930) dneminde senaryonun yazlmas evresinde kurgu baz alnd. Bu dnemde Hollywoodlu senaryo yazarlar ekimlerin nasl yaplacan ve nasl kurgulanacan gz nne almadan almaktayd; bu Dmytrykin szlerinden kolayca karlabilmektedir: Hollywood senaristleri film yapm ekibinin kendi ilerini kolaylatrc tarzda ekim program hazrlayabilmesi iin ayrntl senaryolarda ekim leklerini, kamera alarn ve kurgu kaygsn bir kenara brakmlard. Ynetmenler kamera konumunda, kurgu ilerinde senaryoya bal kalmad. Bir senaristin kurgu bilgisinin, herhangi bir amatrden daha fazla olmasna gerek yoktu; ana sahnelerin yazlmas yeterli grlrd. Bu nedenle (u rnekler dnda), sz konusu dnemde Hollywoodlu senaryo yazarlarnn kurguya katklar olmad. Kurgu sorumluluu kurgucuya, ynetmene, yapmcya dt (Dmytryk, 1990: 17-18). Sanatsal kurgudan beklenen anlatclk ve etkileme senaryo aamasnda ekim boyutu (ekim uzunluu, kompozisyon, ereve dinamizmi vb.) gz nne alnarak gerekletirilir. Bir film evirim srasnda, kurgu odasnda yaplan kimi deiiklerle son halini alr. Kurgu, tasarmda ve uygulaymda ekimlerle dnmeyi gerektirir. ekimler, doann bozulabilir (deforme edilebilir, yeni anlamlara brndrlebilir) en kk paralardr. Bunlarn birletirilmesindeki ustalk kurguyu ortaya karr. Film, dier sanat

35 yaptlarnda mikroskobik lde olup-biten sreleri dier sanatlardan daha ok aa vurabilmekte, bunu da kurguyla yapabilmektedir. Eline ekimleri alan, yeni anlamlar yaratma becerisini gsterebilecek herkes, tasarlanm ayrma ait parann baka parayla birletii zaman ne denli yansz kaldn deneyerek grebilir. ekim, evrildii srada tasarlanandan birdenbire apayr anlamlar kazanr; yeni anlam oluturduu yerde kavrandktan sonra, onun yerletirildii yerdeki grevi iin tasarlanp ekilmi olduu sanlr. Bunun dndaki olas bir duruma inanlmak bile istenmez (Eisenstein, 1985: 17). Baka bir ynetmenin kotard ekimleri kendi filmine, kendine zg tarzda kurgulayan ynetmen, doal dil szlnden szck seen bir romanc ya da air gibi, kendi tasarlamad ekimle zgn yap yaratm; bakas tarafndan planlanm ekime onun ekilme amacndan ok baka grev yklemi olur. Burada, Akn Cenaze Treni filmimizde zer Kzltann kendi filmi iin tasarlad l gmme treni ekimini, kendisinden izin alarak nasl kullandmzdan sz etmeliyiz; zer Kzltan, kendi filminde lnn gmlmesini gsteriyordu. ekimi, bizim biten akn sonunda kz gtren tren ekimine bindirip iki ekimi st ste ar gsterimle verdiimiz zaman, bir akn bitiine (eretileme yoluyla akn cenazesinin kaldrlmasna) dinamizm katt; bu anlatm birok film festivalinde izleyici tarafndan cokuyla karland. Kurgunun gerek gc burada gizli: X filmin gzesi olarak ekilen ekimin Y filmin gzesi olarak kullanlabilmesinde, bir ekimin yklendii yeni grevde. Yeni yaptlarda ynetme ve kurgucunun bir airin szcklerin dizedeki yeriyle oynamas gibi ekimlerin yeriyle oynayp yeni anlatmlar ve yeni anlamlar yaratmas da, kurgunun gcyle olanakldr. rnein A, B, C, D birer ekim olsun: A+C+B+D srasyla yaratlan kurgunun anlam iletisi ile D+A+B+C srasna gre yaplm kurgunun anlam iletisinin ve D+A+B+C srasna gre yaplan bir kurgunun anlam iletisiyle B+D+C+A srasna gre yaplan kurgunun anlam iletisinin bir ve ayn olmas beklenemez. Sralamalar ancak kurgu yoluyla anlam yaratabilecek bir ustann elinde yeni anlamlara dnebilir. Bu sralama Eisensteinn rneiyle somutlatrlabilir; rnekte Sovyetlerin Almanlardan ald filmlerin, Sovyet kurgucularn elinde yoruluu sz konusu; Sovyet kurgucularnn elinden kan filmde, film kahraman Camille Desmoulins giyotin cezasna arptrlr. Danton, heyecanla Robespierree koar. Robespierre yavaa dner, gzlerinden dklen yalar siler... Arayaznn ierii aa-yukar yledir: zgrlk uruna arkadam feda ettim... Oysa filmin orijinalinde yakkl bir aylak, bir Don Juan olarak tantlan; ktler arasndaki tek olumlu kii olan Danton, kt ruhlu Robespierree koup onun yzne tkrr. Bu tkrk yzden gzya gibi silinir. Bir arayazyla da Robespierrein, Dantondan nefret ettii aklanr. Filmin sonunda, Robespierrein dinmeyen nefreti Jannings-Dantonu giyotine kadar gtrr (Eisenstein, 1985: 23-24). Grld gibi ekim dizimi yaratc bir zekyla deitirildiinde, filmin anlam tmden deimektedir. rnek, kurgunun gcn ve yaratc anlatma katksn somut olarak ortaya koyar. Kurgu yaratclyla yeni bir uzam ve yeni bir zaman da yaratlabilir. Filmler, yaratlan bu yeni uzamlar ve yeni zamanlar (sinemasal zaman) zerine kurulurlar. Bu da, kurguyla gerekletirilir. Eisensteinn Potemkin Zrhls filminde; uyuyan, dorulan, kkreyen aslan yontularnn her birisi farkl heykel olduu halde; ustaca kurgulanarak adeta ayn yerdeki ayn aslan izlenimi yaratlr. Lev Kuleshov, benzer yntemle gerek zaman ve uzam krp (onlara mdahale ederek, onlar kontrol altna alarak) filmsel zaman ve filmsel uzam yaratrken; kurgunun sihirli, etkileyici gcn kullanr. Sinema sanatnn, ok eitli tablolarn grntleri ekildiinde deil, tablolarn ekimlerinin birletirildii son aamada doduunu savunur. Bu savn kantlayan eitli deneyler yapmtr. Deneylerinden birinde u yolu izler: 1. ekim: Erkek soldan saa yrr. 2. ekim: Kadn sadan sola yrr.

36 3. ekim: Kadnla erkek karlaarak el skr ve erkek ona bir yeri gsterir. 4. ekim: nnde geni merdivenler olan byk, beyaz bir yap grnr. 5. ekim: Kadnla erkek oradaki merdivenlerden kar. Bu ekimler ayr yerlerde, ayr zamanlarda ekildikten sonra birletirildi. Gerekte erkek GUM binasnn, kadn Gogol antnn nndeydi. Tokalamalar Boloy Tiyatro Salonu civarnda ekildi. Ev Beyaz Sarayd. Merdivenler ise, Saint Saviour Katedralinin merdivenleriydi. Doal olarak izleyici, olay btn gibi alglar. Benzer bir rnek: Kuleshov ve Pudovkinin, Mosjukinin yzn ok byk planda gsteren ekimleri eitli ekillerde kurgulad. Belirsiz bir ruh halini yanstan oyuncunun yz ekimi, orba taba ekimi ile kurgulannca ackm bir insan; l bir kadn ekimi ile kurgulannca kederli bir insan; oynayan ocuk ekimi ile kurgulannca mutlu bir insan gsterdi. Seyirci, bu oyuncunun baka baka duygular canlandrma yeteneine hayranlk duydu. Oysa Mosjukinin yzn gsteren ekim tekti (Bker, 1985: 11; A.. Onaran, 1986: 70. 75). Kurgu ustaca kullanld iin sessiz sinema dnemi kurgunun altn a oldu. Bu a denemekten korkmayan aratrc ve yetenekli ynetmenler yaratt. Bu ynetmenler, kurgu sanatnn ilk kullanm tarznn abuk tkendiini fark ederek yeni araylara yneldi. lgisiz ekimlerin eklenmesiyle yeni anlamlar yaratlabilecei anlald. Kurgunun ilk kullanl biimi daha estetik betimlemelere ulamak iin ayn aksiyona ait farkl zellikler tayan ekimlerin, olayn akna bal kalnarak eklenmesi biimindedir. ekimlerin yk srasna gre eklemesinden ibaret olan bu tarz, kurgunun tm olanaklarn tketemezdi. Kurguyla izlerkitlenin heyecanlandrlabilecei ve bilimsel dzenlemelerle istenilen dnceyi yaratma olana fark edildi. Gen Sovyet sinemaclarn abasyla, kurgunun altn a balatld ve kurgunun, ekimlerin eklenmesi tanmna indirgenemeyecek kadar ciddi bir ge olduu ortaya konuldu. inde diyalektiin yasasn tayan sanatsal (yaratc) kurgu, ekimler arasndan seim yapp, seilen ekimleri yaratlmak istenen anlam ekseninde dizmek, ekimlerin uzunluklarn-ksalklarn izleyicinin heyecann ve ilgisini ynlendirmek amacyla ruhbilimsel olarak saptamak, ardk gelen ekimlerin ieriklerinin btnleerek yeni anlamlara gtrmesini baz alp, bunlar zgn bir anlatma gre dzenlemek, bylece kurgunun yasalar dorultusunda bir filmin uzam ve zamann yaratp filmsel bir gerek evren kurmak, filmin tartmn (ritmini) ve dizemini (temposunu) gerekletirip akclk salamak olarak tanmlanabilir; oysa Andr Bazin, Friedrich Wilhelm Murnau, Robert Flaherty neredeyse bunun tam aksine, kurguyu ekimlerin eklenmesi tanmna indirger. Kurgu yaratc sinemacya dnyay olduu gibi yanstmak yerine, yaratcln doas gerei yorumlama, deitirme, sorgulama hakk, anlamlandrma olana verir. Pudovkin (1966: 103), bir adm daha ileri giderek, u dnceleri ne srer: Kurgu film ynetmeninin dilidir. Kullandmz doal dilde olduu gibi, kurguda da yle sylenebilir: te bir szck (dolu filmin paras, grnt) ite bir tmce (bu paralarn birleimi). Bir ynetmenin kiilii kurgu yntemleriyle deerlendirilebilir. Gerek sanatlar, denemekten ve sylemek istediklerini kendi sesiyle syleme urunda servene atlmaktan korkmaz. Sanattaki tm yenilikler, kendine sunulan ortam olduu gibi kabul etmeyen yaratclar sayesinde ortaya kmtr. Deneysellik ile samalamay ayrt etmek gerekir. Pudovkin, ynetmenlerin kiilii, ancak kurgu yntemleriyle belirlenebilir diyerek, bu yaratm aracnn nemini ortaya koyar; Renoirn grlerini de, ondan habersiz olarak dorular: Babam taparcasna sevdiim Mozart iin unlar sylerdi: Beste yapt nk kendine engel olamyordu. Sanatlar, dil olanaklarnn snrlarn sonuna kadar zorlar. Kar kma arzusu ve gc kukusuz onlarn kendi seslerini bulmalarn salayan en nemli unsurlardan biridir. Baba Renoirn altn izdii gibi; sanat, zihninde ykselen arzuyla, var olan anlatm olanaklarnn snrlar zerinde aratrma yaparak kendi orijinal anlatm dilini bulur... Bu, kar konulamaz araylarn rndr. glerinin sylediini denemek yolunda kural tanmayan ynetmenlerin elindeki snrsz kurgu

37 dili ya da anlatm olanaklar, hem onlar iin hem de sinema iin anstr. Sanat, yenilik dnen; dnd yeniliin olup olmayacana uygulama yapmadan karar verebilen kiidir. tesi ben yaptm oldu sln getirir. Deneysel olan, baka sanatlara ve izleyicilere orijinal gelmiyorsa onun bir deerinden sz edilemez. Theodore Zeldine gre; ister sanatsal ister bilimsel olsun, her bulu bir araytan, daha nce biraraya gelmemi, yan yana tasarlanmam dncelerin bulumasndan doar. Yenilik ve bulularn ortaya kmasnn yolu balantsz gibi grnen eylerin arasnda balant kurmaktan; nesneleri, eleri, deiik sanatlar, yaplar oluturabilecek paralar daha nce nemsenmemi kimi ayrntlar araclyla birbirine balamaktan geer. Bilimsel ilerlemeler, kendi disiplinlerinin snrlar ve paradigmalar dna kmay gze alarak bilgi denen karmaann farkl alanlarna ait deneyimleri biraraya getiren bilginler sanatlar sayesinde gerekleti. Bulularn ve ilerlemelerin her trls, daha nce yan yana gelmemi iki dnce arasnda ba kurarak birbirine yabanc maddeleri bir araya getirmekle mmkn olabilmektedir. Sinema dilinin (kurgu) geliim izgisi de bu grlere uygun dyor. Doas gerei sanatlarn ortak paydas olan kurgunun, sanatlarn hibirisine sinemadaki olduu kadar cmert davranmad aka grlebilir. Bunun iin, sessiz dneminin filmlerinin gzlenmesi yeterlidir. Kurgu ortaya kartldnda, ilk heyecanla bu yeni buluun zerine srarla (gnmz sinemas gz nne alndnda biraz da abartl biimde) gidildii kabul edilmelidir. Kamera hareketlerinin, efektlerin, rengin, sesin sinemaya kazandrlmas srasnda da byle oldu; ilk heyecan getikten sonraki dnemlerde, kurgu daha arbal ekilde kullanld. Flahertynin kurgudan faydalanmadan kotard Kuzeyli Nanook gibi az rastlanr rneklerden yola klarak, kurgusuz sinema devrinden sz edilemez, kurgu devrinin tamamland sylenemez; filmlerin montaj masasnda yaratld o ilk zamanlarn da ok gerilerde kald kabul edilmelidir. Davurumcu kurgunun kullanld filmlerde gereklik gesi ar bast iin sanatsal kurguya fazla bavurulmad; rnein davurumculuun sessiz sinema dnemindeki nemli temsilcileri Stroheim, Murnau ve Flaherty, filmlerindeki gereklik gesi yitmesin diye, ekimleri elemeye tabi tutmad; bu semenin sakncal olduunu bildiklerinden (gerekliin yitmesi tehlikesi karsnda), zorunlu kalmadka kurguya bavurmadlar. Onlarn filmleri iin, kamerada yaplan kurgudan (kamera rejisisinden...) sz edilebilir. Kamera ayn anda her eyi gremese de, ereveye alnan ksmdan hibir ey karmaz. Flahertynin Kuzeyli Nanook filminde Nanook fok baln avlarken, Nanook ile hayvan arasndaki ilikide bir bekleme periyodu sz konusudur. Kurgu daha ok zaman farkn koymak iin kullanld iin, Flaherty gerek zamandaki bekleme sresini eksiltme yapmakszn gstermeyi amalar; avlamann uzunluu izleyiciye de yaatlmak istendiinden; kamera bir kez altrlarak sahne ekilir, yani sahne kurgusuz kotarlr. Murnau, yaratc kurgu yerine grnt kompozisyonlarn tercih eder; kompozisyonlarn resimsel olarak ortaya koyar, gereklii bozmamaya zen gsterir. Stroheim ise fotografik davurumculuu ve kurguyu reddeder (Bazin, 1993: 25-26). Kurgu grevini tamamlamtr denmesinin tutarl bir yan yoktur. Kurgusuz bir sanat yapt olamayacana gre; tartlmas gereken, kurgunun sinemada her ey olup-olmaddr. Kuzeyli Nanook gibi filmlerde i kurgu aranmaldr. Kart kuramclarn dilbilim ilkelerinden yola karak kurgusal yaratcl tartmalar; bunu yaparken de, dier sanatlar tmyle bir kenara brakmalar byk bir yanlgdr. Sinema zerine yaplan almalarn salt sinema dnyas erevesinde ve sregelen alkanlklarla salt dier sanatlara aitmi gibi alglanan kavramlarn ve metotlarn tartmann dnda braklarak yaplmas, sinemay dar kalplara sokar. Bunun byle olmasn Wollen (1989: 7), sinema estetii tartlan lkelerde (Anglo-Sakson lkelerde) daha geni dn alanlarnda neler olup-bittiine baklmamasna balad. ok tehlikeli bulduu bu tavr yle aklad: Sinema yazarlar, sanki dilbilim diye bir ey yokmuasna, sinema dilinden sz atlar ve Marksist diyalektik kuramdan habersiz olmann verdii cahilane bir mutlulukla, Eisensteinn montaj kuramn tartma konusunda kendilerini serbest hissettiler. Wollenn sz

38 konusu ettii dil, dilbilim anlamnda bir dildir. Sinemann, tm teki sanatlar gibi, kendine zg bir dili vardr. Kurgunun kendisi zaten dilsel bir gedir. Wollen, .... gerekten de filmi basit bir canl fotoraftan ayran ey, sonuta dildir grn savunur. Wollen tm lkelerde film estetii stne yaplan almalarn ilk rneklerinde Eisensteinn ok gl bir etkisinin olduuna, onun hayal gcn zapteden dinamiklerin en banda kurgunun geldiine dikkat eker. Eisensteinn kuramnn btnyle ret edilmesi yerine, bunlarn yeniden gzden geirilmesinin sinema iin gerekli olduunu belirtir: ...Bu ortodoks yaklama tepki olarak kart bir akm geliti; ayrm (sequence) yerine ekimin (shot), duraan kamera yerine hareketli kamerann nemi vurguland (Wollen, 1989: 9). Gerekten de yaplmas gereken kurguya kar kmak deil; Eisensteinvari kurgunun dnce yapsn eksiksiz olarak anlamaya abalamaktr. Sanatsal kurgu savunulurken, ayn zamanda kurgunun tm sanat yaptlarnn ortak paydas olduu savunulmaktadr. Eisenstein, ynetmenliinin yan sra, ozanlar, ressamlar, mimarlar kapsayan geni yelpazenin parasdr; o kendine zg kurgu anlayn gelitirirken bu zengin kltrel birikiminden (backgroundundan) faydaland. Sinema sanatn, sinemann kendisinin ve film trlerinin tarihsel geliimi (ses, mzik, efekt, yldz oyuncularn ortaya karlmas) balamnda deerlendirirken bile, kurgunun nemli olduu grlebilir. Kurgu, tek perspektifli bir sinema iin, fotoraf ve resim kompozisyonlarnn snrlarn amayan kompozisyondur; ok perspektifli sinema filmleri; kurgusal kompozisyonken, sesli sinemadan yola kldnda mzikal bir kompozisyona dnr. Bu gzlemlerle, daha nce Wollenn belirttii gibi kurgunun temel felsefesine ve sanat alanndaki diyalektik zorunluluuna kars olan ynetmenlerin, kuramclarn, yazarlarn; kurgu sorunu zerinde, sinema adna yeniden dnmeleri gerekir (Lotman, 1986: 68). Eisensteinc kuramn kkeni; ekimlerin eklemesinde deil yorumsal kompozisyonda, gelecei ise mzikal kompozisyonda grlr. Yorumsal yap iindeki kurgu, bileimsel manta kout film paralarnn ardk dizilenmesiyle ileti genelletirici imgesel anlatm amalayan bir ilevi yklenir. Durum byle olduu halde, kurgusal sinemaya kar kanlar hep oldu, bugn de onlar vardr. Andr Bazin daha sessiz sinema dnemindeyken, iki kart ynseme olduu yolunda bir tartma balatt. Bir tarafta grnt gesi etrafnda toplanan, teki uta ise gerekilik etrafnda toplanan ynetmenler olduunu ileri srd. Bu ayrmn temel fark, onlarn ekim yntemleriydi. Ynetmenler, biimsel grnt aralaryla betimleme (olay filme ekme) yntemine degin kendi yorumlarn izleyiciye benimsetmeye abalar. Burada anlam, grntde deil, tersine, yaratc kurguyla ulalan yanstma sonucunda seyircinin bilincinde olumaktadr. Yani yorumsal sinematografi... Yalnz grnty saptayan, ekimsel z deitirecek kurgu yapmak istemeyen, fotoraf gibi saptanan bir nesnenin yorumdan, oyuncunun yaratc etkisinin de ynetmenin kurgu yaratclndan nce geldii sinematografide kurgunun zel ilevleri olamaz, buradaki kurgu salt eklemeye dayanr; oysa Sovyet kurgu kuram anlamn oluumuna ilgili en genel yasallklardan birinin (ayrk geler) zerinde durmutur. Ayrk geler dnce szgecinden geirildikten sonra, bunlarn biletirilmesinde anlam bulur (Lotman, 1986: 68). Kurgu dendiinde, en basit biimde, grnt kaydedilmi selloit eritlerin, bir yknn beklenen srasn takip edecek manta gre eklenmesi anlalr; nesnelerin yepyeni anlamlarna ulamak iin, ekimlerin yetkin anlamsallkla btnletirilmesi, sanat yapt kurmak iin bilinli ynsemenin yaratlmas gerekir. Bilinli ynseme, anlama abasn, kodlanan iletinin kodlarnn amlanmasn, anlam zerine dnce gelitirilmesini zorunlu hale getirir; nk yeni anlamlara, ekimlerin kurgu yoluyla birletirilmesiyle ulalabilir. Steven Spielbergin Schindlerin Listesi (Schindlers List-1993) filminde yaklmak zere gaz odalarna ya da frnlara gnderilen insanlar gsteren tek ekimin bamsz ve zmlenmemi anlam binaya tklan insanlar olabilir; onun ard ekimde fabrika bacasndan fkran ve gkyzn griye eviren dumanlarn zmsz anlam, iliin faaliyette olduu ve havay kirlettii olabilir. Sonraki ekimde, Schindler (film

39 kahraman) arabasnn yannda durarak, dumanlar kaygyla seyreder. Arabasnn zerine dklen klleri avular, bunlarn ne olduunu anlamak iin ovuturur. ekimin zmlenmemi anlam: iliin bacasndan fkran dumanlardan, etraf kirletecek kllerin dklddr... ekimin ardk getirilmesiyle insanlar yakldlar sonucu yaratlr. Bylece sanatsal kurguyla ortaya yeni bir ileti karlr. Byle bir sahne, kamera bir kez altrlp durdurulana kadar ekim yaplarak (kamera rejisiyle, kurgusuyla) da elde edilebilirdi. Bylece kurgu kamerada yaplm olurdu. Tek fark, sanatsal kurgunun, kurgu odasnda deil ekim annda kamerada yaplm olmasdr. Bu sahneye bunun dnda bir gzle bakmak, estetii deil teknii gzetmek olur. Eisenstein sinemann her eyden nce kurgu olduunu syler. ncln Bazinin yapt bir kesim ise, geni sahne anlayn kurguya alternatif gsterir. Eisenstein, Pudovkin, Kuleov ve dier kurgu sinemas taraftarlarnn film kurgu masasnda doar sz, uzun yllar yanl yorumlanageldi. Sanki bu ynetmenler, almalar tamamlandnda ortaya nasl bir yapt kacan en bata zihinlerinde oluturmuyorlar myd? Bir baka deyile filmin dier gelerini, yani yapm aamalarn sanki hi umursamyorlard! Bu yanl bir yargdr. Bu ynetmenlerin filmleri izlendiinde erevelemeye, kompozisyona, ayrntlara, oyunculara ne kadar byk bir nem verdikleri gzlenebilir. Film kurgu masasnda doar grn savunan ynetmenlerin anlatmak istedikleri; film dnlmeye balandnda, kurgunun da balam olmasdr. Senaryo almas bile kurgu dncesini gzetir. Aksi halde elde ekimler olmadan anlatm nasl salanabilir? ekilecek olan paralarn kurgu masasnda nasl dizilenecei, bunlar araclyla nasl etki yaratlaca; ekim uzunluk-ksalnn ne kadar tutulaca, bunlarn uzunluu ne kadar tutulursa izleyicilerin gz estetii zedelenmeden psikolojik etki oluturulabilecei en batan, dekupaj yaplrken dnlr. Yine de ekimler bittiinde, kurgunun snr tam olarak belirlenmi olmaz; ynetmen en iyiye ulamaya abalarken kurgu masasnda ekimlerin yerlerini snar. Zira yaratc kurgu almas kurgu masasnda balamad gibi, ekim almasnn bittii yerde de sona ermez. Filmin kurgu masasnda doduu dncesine kar kan Tarkovsky, bu sonuca muhtemelen kurgu zerinde srar eden ynetmen ve kuramclarn, sanatsal kurgu almasnn ekimler balamadan nce, ynetmenin zihninde baladn sylemeye gerek duymamalarndan ular. Sanatsal kurgunun kullanld filmlerde kurgunun zerinde zenle durulduu aka gzlenebilir. Bu nedenle kurgu sinemas temsilcilerinin, kurgu araclyla iki ayr kavramdan yeni dnce oluturma niyetleri sinemann doasna aykr deildir. Kald ki; Eisenstein kurgusal anlatmda kavramlarla oynarken onlar sinemann bir amac olarak ele almaz; onlar kurulacak yapnn gzeleridir. Tarkovsky, kavramlarla oynamann hibir sanatn amac olamayacan syleyince (Tarkovsky, 1992: 134), kurgu kuramclarnn byle yanl bir anlay benimsedii izlenimi doar. Onlarn amac bir ileti vermek, dili estetize etmek, sanat retmek, onu kurgusal bir dille retmek biiminde deerlendirilmelidir. Kurgunun yapl biemi ve kurgu yaplrken gsterilen ustalk aratr; ama, yaptn kendisidir, yani film-yapdr. Kald ki Eisenstein kendi kurgu anlayyla, Kuleshov ve Pudovkin kurgusu arasnda da byk farklar olduu grn savunur. Kendisinin, kurguyu, ekim paralarn arptrarak ncl anlama ulamak iin yaptn belirtir; Kuleshov ve Pudovkinin kurgusu iin, dorudan tuladan sz eder; onlarn kurguyu ekimlerin eklenmesi olarak grdklerini syler. Bu anlayn znde, ekimlerin kurgu duvarnn rlmesi iin tulalar gibi dizilmesi mantnn yatt sonucuna ular. Kendi kurgusu iin, ekimlerin kurgunun gesi, kurgunun kendisininse bu gelerin birletirilmesi olduunu belirtir; Kuleshov okulunun anlayn u arkyla zetler: Vida yanna vida / Tula stne tula... Gzeler blnerek organizmay ya da dlt, ekimdeki eytiimsel srama kurguyu oluturur. Eisenstein, Pudovkinin ba harfi ile balanma szcnn ba harfi (P) Eisensteinn

40 ba harfiyle arpma szcnn ba harfi (E) Rusada ayn olduu iin kendi kurgu anlayyla Pudovkin ve Kuleshovun kurgu anlaylarnn farkn yle formle eder: P (balanma) = Pudovkin ve E (arpma) = Eisenstein. Bu forml, ateli bir tartmann zdeksel izi olarak gsterir. Pudovkin kurgu anlayn aklarken, kurguyu ekimlerin eklenmesine indirgemez; bu nedenle de Eisenstein ile onun kurgu anlay arasnda net bir fark olduunu sylemek zordur. Bu durum, Pudovkinin aklamalaryla iyice netlemektedir: Kurgu deyiminin her vakit tm zyle yorumlanp anlalmad akldan karlmamaldr. Bazlarna gre kurgu, safa, film paralarnn kendilerine zg zaman srasna gre eklenmesinden baka anlama gelmez (Eisenstein, 1985: 17-52; Pudovkin, 1966: 15). Pudovkin ekimleri airlerin kulland szcklere benzeterek, ynetmenin, ekimleri airin szckleri kulland gibi kullandn syler. Ona gre; ynetmen, air gibi duraksayarak, seerek, eleyerek, tekrar ele alp, her ekimin nnde srayla durarak; bilinli bir ekilde kurgu tmcelerini, olaylar ve ayrmlar rgtler (Pudovkin, 1966: 19-20). Pudovkin Mat (Ana) adl filminde yaratc kurguyu Eisenstein gibi kullanr. Ertesi sabah hapishaneden kurtulacan, kendine gizlice verilen bir kattaki nottan renen gen adamn sevincinin anlatld sahne nemli bir ipucudur; ayrnt ekimde, olann parmaklarnn sinirle oynay, ba ekimde glmseyii gsterilir. Bu ekime eriyen karn etkisiyle kabaran derenin, suda krlan gn nn, suyla oynaan kularn, glen erkek ocuun yz ekimlerini ekleyerek olann (arayaz ile akland gibi, ertesi sabah) hapishaneden kap kurtulma umudunu anlatr. Aklamalar u sonuca ulatrr: 1) Pudovkin yaratc kurguyu, baaryla kullanmtr. 2) kurgu sinemas temsilcilerinin iki farkl kavramdan nc bir dnce oluturma amalar sinemann doasna aykr deildir. ekimlerin eklenmesi anlamndaki kurgu bir an iin yok saylsa bile, erevede nesne kontrastlaryla ve uyumlaryla yaratlan kompozisyon (kurgu) gz ard edilemez: ereve iindeki atma, gizil (potential) kurgudur; yeinliinin (basknlnn) gelimesi srasnda ekimin/erevenin drt kenarl kafesini krar; kurgu srasnda, atmann kurgulanm paralar arasndaki arpmalara iter (Eisenstein, 1985: 53). Bu aklamalardan karsanabilecei gibi yaratc kurgunun grevini tamamlandnn sylenmesi doru deildir. 1925-30 dneminde altn an yaayan kurgunun vazgeilmezliini, 1990larn ortalarnda (sinema 100 yana girerken) bir kez daha vurgulayan ada ynetmen says hi de az deildir. Bunlardan Eisensteinn dncelerini zmseyerek, kurguyu sinemann en etkin dil gesi olarak gsteren Nekes, grntlerin her birinin bilgi ieren birimler olduunu syler. Sanatsal kurguyu yeniden sorgulad kine kuramnda ise onu sahnelerin birletirilmesi olarak deil; Eisenstein gibi karelerin (ekimlerin) bir arpmas biiminde tanmlar (Grbz, 1993: 24-25). ada sinemaclarn yaklamlar, yaratc kurgunun sinemann vazgeilemez bir dil gesi olduunu gsterir; ekimlerin eklenmesi (dizilenmesi) kt bir alkanlkla hl kurgu diye adlandrlmakta; buna, kurgu - sanatsal kurgu ayrm yaplmadan kurgu denilmektedir.

41

K NC BLM Sinemada Kurgu Dncesinin Geliimi

42 K NC BLM

Sinemada Kurgu Dncesinin Geliimi Sinemann ortaya kn mjdeleyen ilk filmler ksayd ve deneysel olmann tesine geemiyordu. Bu filmler ekilirken altrlan kamera duruncaya kadar, erevedeki nesnelerin grntleri kaydediliyor, anlatm btnl tek bir ekimin iinde salanyordu. Bu filmlerde ekimlerin eklenmesi anlamnda bile bir kurgunun varlndan sz edilemeyecei iin, yaratm salayan kurgudan hi sz edilemez. 1. Kurgu ncesi Dnemde Sinema Dili Sinema ortaya ktktan bir sre sonra, birer ikier dakika sren filmler gsterim amacyla eklenerek onar on beer dakikalk gsterim filmleri elde edilmekteydi. Bu ie kurgu denilemez. Ekleme ile ortaya kan yaptlarda zaman, uzam, olay, oyuncular arasnda iliki yoktu. Filmlerin uzunluklarn artrmak iin ekim uzunluklarnn da artrlmas gerekiyordu. Sahneler ayr ayr ekilerek, konu btnl deil, tek bir sahnenin btnl salanmaya alld. Bu sahneler birletirilerek konu btnl yaratld. Bylece, sahneleri ekleme zorunluluu dodu. Bunun da kurgu olduundan sz edilemez. Bu, tiyatroda, tablo, sahne ve perde blmlerinin eklenmesinden baka ey deildi. Sinema tarihinin ilk filmleri kurgu bilinciyle izlendiinde kurgu eksikliinin yaratt sorunlar kolayca grlr. Louis Lumirein, ksa ykleri iledii filmlerinden Sulanan Sulayc adl film bu konuya rnek oalabilecek niteliktedir. Bu filmde bahvan baheyi sularken, arkasndan habersizce yaklaan bir ocuk hortuma basar, su kesilir. Bahvan aknlkla hortumu yzne yaklatrp iine bakar. ocuk ayan kaldrnca bahvann yzne su fkrr ve ocuk kaar. Islanan bahvan onun peinden koar. Birlikte grnt erevesi dna karlar. Kamera devingen kullanlsa, sola evrinerek ekime devam edilebilirdi. Kurgu biliniyor olsa, bahvanla

43 ocuk birlikte kadraj dna karken bir kesme yaplrd; ikinci ekimde de, bahvann ocuu yakalayp pataklamas gsterilebilirdi. Lumire, kameray devingen kullanamad ve ekleme anlamnda da olsa kurguyu bilmedii iin; ocuu erevenin dnda yakalayabilen bahvan, onu zorunlu olarak kamerann nne getirir, orada pataklar. 2. Kurgunun Ortaya k Kurgu bir rastlant sonucu sinemaya girdi. Rastlant uydu: Mlis, Olace de lOperada ekim yaparken kameras aniden durdu. Bu srada erevedeki yaam srd. Sonra kamera kendi kendine alp grnt kaydetti. Mlis, grntleri ilerken bir kadnn aniden bir erkee, bir otobsn cenaze arabasna dntn grd. Bylece, hareketli resmin byl kapasitesi bulunmu oldu. lkin yksel dzlem balants olan ekimlerin eklenmesinde kullanlan kurgu; bindirme, maskeleme, kararma-alma, zincirleme hareketsiz (donuk) grnt tekniklerinin yaplmasnda da kullanlmaya baland, ama bu ilemin sanatsallndan sz edilemez. eriksel adan farkl ekimlerin (genellikle de, genel ekimlerin...) kurgusu, Brighton Okulu zamannda (1900lerde...) bilinmekteydi. Williamson, indeki Bir Grevliye Saldr (Attack on a China Mission-1900) adl filminde, deiik uzamlarda geen sahneleri bir yk anlatmak iin gelien olaylar perspektifinde kullanmtr (Onaran, 1986: 70-71). Sinemann icadn yeni bir sanatn douu diye deerlendirmek, kameray sokan bana kurup tek ekimlik doal grnt kaydetmeyi, kurguyla yaratlan filme edeer estetik ltlerle deerlendirmek olur. Bu deerlendirmeyle, sanat yapt kurgusuz olabilir denmi olur ki; byle bir gr sanatn doasna uymaz. Sinemann ortaya karl, yepyeni bir sanatn douu deil; teknolojik mucizedir. Sinemann sanat olarak kabul grebilmesi iin, kurgunun ortaya ksnn beklenmesi gerekmitir.

George Mlisin filmlerinde yer alan ilgin ekimler...

George Mlis, sinemay tiyatronun gsteri retme koullarna indirgedii iin, sinemay Porterin sanatsal dzeye ykselttii sylenebilir; nk Porter sinema sanatnn yalnz ekimlere deil ekimlerin srekliliine dayandn gsterdi. Tiyatrovari biimden kurtard sinemann, kurgu araclyla zgn bir anlatm diline kavumasn salayarak, bu sanatn dilinin temeli olan kurguyla ilgili ilk denemeyi yapt. Edison iin ektii, Bir Amerikan tfaiye Erinin Yaam (The life of an American Fireman) adl filmi ortaya karabilmek iin itfaiyecilerin almalaryla ilgili belgeleri, yksel btnlkte kurgulad. Elinde yeterli malzeme bulunduu iin, bunlar dramatik ekilde dzenleyerek kurgusal anlatm sanatnn ilk rneini ortaya koydu: Bir itfaiye efi, yanma tehlikesiyle kar karya bulunan anne ile ocuunu ryasnda grr. Sonra yangn alarm alar; itfaiye erleri uyanp malzemelerini hazrlayarak yangn yerine koarlar. ekimler abuklatrlr: Yanan bir binann grntsnn ardndan, odada bulunan anne ile ocuun dumanlar arasndaki grntleri, sonra itfaiye erinin anne ve ocuu kurtarn gsteren ekim eklenir. Bu almas ile Porter, aksiyonlarn etki yapacak biimde veriliini ve her aksiyonla kendinden sonra gelecek aksiyon arasnda bir iliki ann olumasn salad. Bylece kurgunun ilk kurallar vurguland. Kurgu alannda ilk deneme olan bu film, yedi aksiyondan oluur. zleyici, kendini itfaiye eri ile

44 zdeletirir ve kurtarln tm heyecann yaar. Kurgunun gcn gsteren bu rnekten nceki dnemlerde izleyici, bylesine youn bir sinemasal anlatma hi rastlamamtr. Portern, Byk Tren Soygunu (The Great Train Robbery) filmindeki kurgu ise tfaiyeci filminin kaba kurgusuna karn tamamen estetize edilmiti; anlatm olarak incelik doluydu: 1. Sahne: ki haydut, ilk treni durdurmas iin, telgraf memurunu telgraf ekmeye zorlar. Tren istasyonda yavalayarak durur. Onlar, istasyonun penceresinden grlr. Makinist yaklar, pencereden ieriye bakar. Haydutlarn basks sonucu telgraf, makiniste su almas gerektiini syler. Makinist uzaklar. Telgrafy balayan haydutlar trene koar. 2. Sahne: Makinist, treni kuleye yanatrrken haydutlar da kulenin arkasnda grlrler. Lokomotif hareket edince kmr vagonu ile ilk vagonun arasndan szlerek trene atlarlar. 3. Sahne: Grevli, haydutlar grnce kymetli eya kasasnn anahtarn pencereden atar. atma srasnda memur lr. Haydutlar, dinamitle kasay aar. Paralar alp vagondan karlar. 4. Sahne: teki iki haydut kmr vagonundan geer, atei ve makinistle bouur. Elinde krekle saldran ateiyi bayltarak, treni durdurmas iin makinisti zorlar. 5. Sahne: Makinist lokomotiften iner. Lokomotifin vagonlarla balantsn zer, ileri alr. 6. Sahne: Haydutlar yolcular indirip onlarn eyasn soyar. Kamak isteyen yolculardan biri vurulur. Film byle srer...

Ynetmen Porter: The Great Train Robbery adl filmden kare...

Kurguyla yaratlan sahneler aras iliki (balant) ok baarl olduu iin, bu filmin ak (temposu) yksektir. Heyecan, paralel (kout) kesmelerle trmandrlr. Soyguncularn kan, onlar kovalayanlar, iki grubun birbirine ate ediini ieren sahnelerin ardk sunulmas, sinema sanatnda kurgunun ilk baarl rnekleridir. Sinemaya kart kurguyu Sabkal filmiyle getiren Porter; bu filmde eski mahkumun yoksul yaamn betimleyen grntlerle, kendine i vermeyen patronun varsl yaamn ardk gstererek farkl koullar tantr. ekimlerin karlatrlmas ilk byk yenilik; Porter ise, kurguyu ustaca kullanan ilk ynetmendir (Onaran, 1994: 34-37; Abisel, 1989: 32-38). ngiliz Brighton Okulu ile Portern naif denemeleri bir yana braklrsa; kurguyu dzenli olarak kullanan ilk sinemac Griffithin, kurgunun sinemada yerini belirleyen ynetmen olduu sylenebilir. Tennysonun Enoch Arden adl manzum bir yksnden uyarlad Nice Yllardan Sonra (After Many Years-1908) filminde Griffith; Enoch dnen karsn gsterip, o sahnenin arkasna, Enochn ssz adadaki yaantsndan kesitler getirdi. Bylece farkl uzamlarda bulunan insanlarn yaantlarn tantarak kout (paralel) gelien olaylar akn nbetlee veren ekimlerin (apraz) kurgusu ilk kez kullanld. Issz Kkte (The Lonely Villa-1909), kars ile ocuu haydutlarn eline den bir adamn dram anlatlr. Haydutlar kovalayan babann ekimleri nbetlee gsterilerek gerilim yaratlr. Babann son anda yetierek ei ve ocuunu kurtarmasyla btnlk salanr. Bylece onun filmleri, sinema sanatnn ilk byk yaptlar olmutur (Alim erif Onaran, 1986: 73).

45

The Birth of a Nation-1916

Bu yaptlarn en nemli zellii kurgudur, ama paralel gelimelerin eklenmesi anlamnda bir kurgu... Bu kurgu 1895-1905 dneminde klsiktir. ekimler uzundur ve kamera duraandr. Bu nedenle, bu dnemin filmleri canl birer fotoraf olmann tesine geememitir. 1905-1930 dneminde ksa ksa ekimler birletirilerek yeni anlamlar yaratld. Bylece, sinemann dil olduu kantlanmaya alld (Bker, 1991: 106). [iir-yapnn, kendisinin bir dil olmas anmsanmal]. Oysa gnmze kadar Potemkin Zrhls ve Endls Kpei gibi u rnekler dnda filmin kendisi dile dnmemitir. Sinemann evrensel dili olumu; dnyann her yerinde ynetmenler bu dili ortak kullanarak filmlerini ekmilerdir. yleyse snrl rnekler dnda filmin kendisi bir dil deildir; ama her film ortaklaa kullanlan bir dilin rndr. Lonedale Telgrafs (The Lonedale Operatr-1911) adl filmde ksa ekimler eklenerek, bir ok yaratlr. Griffith de, Bir Ulusun Douu (The Birth of a Nation-1916), Hogrszlk (Intolerance-1916) gibi uzun metraj filmlerinde kurguyu ustalkla kullanr.

David Wark Griffithin, Intolerance (1916) adl filminden kareler...

1925ten sonra, kameralarn devingen kullanlmasyla; uzun ekimlerin, kurgunun yerini alaca ileri srlmtr. Bugn film-yap kurulurken tm dnya sinemalarnda ksa ekimlerin kurgulanmas ve kamera rejisi yaplmas (uzun ekimlerin elde edilmesi) ksa ve uzun ekimlerin sinemada birlikte kullanlabileceini gstermitir. Kald ki bu iki tarz ayn filmlerde bir arada da kullanlmaktadr. Welles, Touch of Evil (Bitmeyen Balay-1958) adl filmin ilk ayrmnda ksack ekimleri kurgulamak yerine, kamera rejisinden faydalanmtr. Kamerann devindirilmesiyle ekim yapmak yerine, birok kesme yaplsayd muhtemelen ayn etki salanamazd. Orson Welles, altlk zerindeki kamerayla ekim yaparak sonraki kesmeye anlam ykledi. ekimi saatli bomba kuran elin yakn ekimi ile balatr. Otomobile bomba yerletiren kii izlenmek amacyla kamera saa kaydrlr. ki kiinin bindii otomobil Vargas ile Susann yanndan geer, ereveden kar. Kamera Susan ve Vargas kalabala kadar izler, snr kapsnda otomobile rastlayncaya kadar kayar, bir sre de otomobille birlikte saa kayar. Onlar pmek zereyken, kamera onlara dner, patlama sesi duyulur. Onlar olayn olduu tarafa bakarken, ekim sona erer. Kesme yaplarak bu ekimden yanan otomobilin ekimine geilir (Bker, 1991: 106-107). Kamera devingen kullanldndan kurgu yer yer kamerada yaplr: buna da kamera rejisi denir. Kamerann takip ettii otomobil kadrajdan karken Susan ve Vargasn tamamlayc etkisi balar. Kurgu, ekimler balamadan tasarlanarak, uygulamada bu iki sahne tek ekimde geiken halde kurgulanr. Farkl olabilecek ekimler, kamerada (erevede ya da ekimde) buluturulur.

46 Yaratc kurguda ise arpan ekimler sonucunda ortaya nc bir anlam kar. Yaratc ya da sanatsal kurgunun ilk rneklerine, Sovyet Okulunda rastlanr:

Orson Welles: Touch of Evil (Bitmeyen Balay -1958

Sinema ilk kez, Mlisin birleik grntleri en uzak olaslklara ilikin konular alanna en ar gerek dl katmaya izin verdikten ve kurgu, ekimlerin sralanmasndaki saymacl meydana karmaya olanak saladktan sonra bir sanat olabilmitir. Kurgunun pratik uygulamas, Brighton Okulu ile Griffithe mal edilebilir. Kurgu, kuramsal ynden benimsenerek, 1920lerde Kuleshov, Pudovkin ve Eisenstein gibi Sovyet ynetmenlerin, bilim adamlarnn aratrmalar ve deneyleri sonucunda gerekleti (Lotman, 1986: 29). Griffith ve Porter ise anlatmc kurgunun yaratclardr. Griffith almak kurguya Dickens romanlarndan ulaarak sinema sanatna kazandrmtr. Gc daha nce tam olarak bilinmeden kullanlan kurgunun, sanatsallk haline dnecek asamaya gelmesinde (sanatsal yaratcln bir dili olmasnda), potansiyelinin Sovyetler tarafndan geniletilmesinde Griffithin oynad nc rol nemlidir. Uzayda birbirlerinden uzak olan ve kendi ynlerinde gelien bamsz iki hareketin belli bir noktada kesitirilmesi olan almak kurgu biimini karan Griffith, kurgunun gelimesine bir ivme kazandrmtr. ekimler daln iki yanndaki yapraklar gibi dizilenerek bir olayn anlatmsal btn saland. Griffith, Intolerance adl filminde Sovyet sinemaclarn gelitirerek mkemmel biimde kullandklar kurgunun bu bireimci anlayn yaratt. Kout (gittike hzlanan) kurguyu filmlerinde cesaretle denedi. Kamerann herhangi bir uzamn hizmetinde olmad dncesinden yola kt. Kurgu ile ortaya karlan filmin zaman ve uzam kalbn ykt inancn tamaktayd. Bylece birbirlerinden farkl zamanlarn ve uzamlarn izleyici zihninde birleeceini kavrayan ilk ynetmen oldu. Bu yntem Porter tarafndan denenince, uzam ve zamanla birebir uyuan grnt olmaktan kan sinemada eylem sresi kurgu tarafndan belirlenmeye balad. Kurguda temay baat alan Griffith, kesme (cut) araclyla arpclk yaratt... Hogrszlk adl filmi Kuleshov iliinde zenle irdelendi, hakknda dnceler ne srld. Kesme ve ritim konusunda yepyeni kurallar gelitirilerek, sinemay sanat yapan kurgunun kaps araland (Bker ve Onaran, 1985: 235; zn 1985: 166-167). 3. Kurgunun Altn a David Wark Griffith sinemann anlatm diline yenilikler getirmi; bu yeni grsel teknii propaganda arac olarak kullanma yoluna giden bir anlay gtmtr (zdoru, 2004: 19). Hogrszlk adl filmin son sahnesinde hzl ve kout kesmeler yaparak, filmin drt yksnn kurmaca younluunu artrd. Bu film Sovyet ynetmenlerin ufkunda yepyeni denemelere giden yolu at. zleksel kesme biimi kullanlmaya balannca; temalar farkl, armlar ve izlekleri zde ekimleri birletirmenin yntemi bulunmu oldu. Hogrszlk adl filminde, insanlarn birbirine ktlklerini anlatan Griffith, bunu arm yoluyla deil; deiik dnemlerde yaanan drt ykyle baard. Drt yknn ortak gndergesi olduundan; bu film, Sovyet ynetmenleri yaratc anlatmcla yneltti. Bylece sinema evreni 1920lerin ortasnda yeni bir dil kazanm oldu. Eisenstein, Potemkin zrhlsn (1925), Pudovkin Anay (1926) ekti. Kurgu, bu filmlerin

47 en arpc dili oldu. Eisenstein, iki nesneyi arptrarak, iki ekimi insan zihnine aktarp orada birletirerek yeni kavramn yaratlaca tezini ileri srd. Bu grn deneyerek somutlatrd. Resimle gsterilen (resmin temsil ettii) iki genin birletirilmesi yoluyla resimle gsterilemeyen soyut kavramlarn grntlerine ulalabileceini ortaya koyup te kurgu budur dedi. Bu gr dorultusunda, sinemann kendine zg ve kendini sanat yapacak anlatma kavumas iin, szl dilin ileyi mekanizmasna ynelmesi gerekirdi; bylece anlam grntde deil de, izleyicilerin bilincine yanstlan glgesel grntde yaratlmaya baland. Etki, ekimden nce hesaplanabildi (Bazin, 1966: 42-46; Bker, 1991: 142-143). Griffithin kurguyu ortaya karmasnda roman yazar Dickenstan esinlenmesinin rol ne ise, Sovyet kurgu dizgesi evriminde Griffithin rol o oldu. Kout kurgu, dnemin ABD sinemas iin en iyi dilsel gedir, ama Rus sinemasnda az rastlanan bir kurgu biimidir. Kurgunun kk evreni (microcosm) elikilerin i basksyla ikiye blnen, izleyici zihninde grntye dnen, nitelike st dzeyde bir araya getirilip kurulan yeni birlikti. Bylece Amerikan kurgu sistemiyle Sovyet kurgu sistemi arasndaki ayrm netlik kazand. Bu fark omuz ekim, yani byk ekimdi. Omuz ekimde, Sovyet ynetmenleri cezbeden, bu ekim tarznn znde kefedilmeyi bekleyen farkl ekimlerin yan yana getirilmesiyle filmsel btnn yeni niteliinin yaratlmasdr. Sovyet sinemaclar dizilemede yeni bir ey fark ettiler: niteliksel srama! Bu, grnlkteki olanaklarn snrlarn aan, dnyapsal kavramlar aa vurmann arac saylan kurgu alanna gemekti. ABDnin (Griffithin) omuz ekiminin almakl karsnda, Sovyet sinemaclar, bunlar btn olarak kaynatrmay (kurgu deimecesini...) seti. Eisenstein, Potemkinde, deiik durumlarda bulunan farkl mermer aslann omuz ekimlerini kkreyen tek bir aslan oluturacak ve orijinal sinema anlatmyla talar kkredi eretilemsi yaratabilecek biimde kaynatrd. Bylece Sovyet kurgusu geleneksel Griffith kurgusundan farkl ynde geliti; onun anlatm gcn geride brakt. Griffithvari kurgunun ilgiyi, gerilimi ve tartm yeinletirme (basknlatrma) amacyla izleksel ynden i ie geerek kesimeyen (sonumaz) kout iki izgi yaratan simgeletirmesine karlk; SSCBli ynetmenler iin kurgu yksek dzeyde birlie ulaabilmenin arac, bylece tm sinema gelerini, ayrntlarn, zelliklerini kapsayan tek dnyapsal kavramn rgensel gerekletirici gc oldu (Eisenstein, 1985: 308-335). Yaratc kurgu, Sovyet sinema dilinin yaratlmas sonucu ortaya kan ve sanat yntemleri kavramnn varsllatrc gesidir. Eisenstein ekimlerin atmasndan (arpmasndan) orijinal, anlatm gc tek bir ekimle eriilemeyecek denli yksek, bambaka kavramlarn doabilecei dncesine in-Japon kavramsal yazs ideogram ve hiyerogliften yola karak ulap; kuramn, bu yazlarn yasalar zerine oturtmutur. Farkl hiyerogliflerin birlemesinden, bunlarn toplam anlam deil; onlarn, diyalektik yasaya gre arpmlar olan anlam yaratmtr. Hiyerogliflerden ikisinin birleimi kavrama karlk geldiinden, kavramsal yaz kaynam farkl hiyerogliflerden oluur. izgi ile gsterilebilir iki hiyeroglif birletirilerek, izgi ile gsterilemeyecek bir anlam, insan zihninde canlandrlabiliyordu. Bu yaz anlayndan yararlanlan sinemada; kapal uzamda bulunan bir insann dinlenildii yle anlatld: kap resmi + kulak resmi = dinlemek. rnekler oaltlabilir. bir kpek + bir az = havlamak. bir bak + bir yrek = znt. Eisenstein, denklemletirdii bu gr dorultusunda u yargya vard: yi de, bu kurgu! Evet, bu tpatp bizim sinemada yaptmz eydir: Resmi yaplabilir, anlam tek ve ierii yansz ekimleri anlksal birlikler, anlksal diziler biimine sokmak! Herhangi bir sinemalk sergilemede kanlmaz ara, kanlmaz yntem bu... Younlam ve arlam biimde anlksal sinemann k noktas... Soyut kavramlarn grsel anlatmnda en utaki zll arayan bir sinemann... (Eisenstein, 1984: CXXII-CXXIII).

48 Sanatsal kurgunun doal yasasna gre ekimler kendi iinde tek anlama sahipken, ekim parasnn bir tek iletisi varken; bu ekime kurgulanan dier ekimin anlam kendi btnselliini amaz; onlarn kurgulanm hallerinin iletisi, tek tek ekimlerin iletisini aarak, orijinal anlamlara dnr. Kurgu ortaya ktnda kurgunun bu olana gzden kamt. Kurgusal yaratcln olaanst anlatm zenginliinin ortaya kabilmesi iin Gen Sovyet sinemaclarnn, Griffithin filmlerini grmeleri, kurgunun ilk eklini tanmalar gerekmiti. Eisenstein kurgu temellerinin Amerikan sinema kltrnce atldn syleyip, kurgunun geliimini Griffith adyla sonsuza dek zdeletirdi. Kurgunun Griffithin yaratc almalar srasnda yaamsal rol oynadn belirtti. Bu grn yle ifade etti: Griffith kurguya kout anlayla ulat. Temel olarak duraklamaya uramas yine bu noktada oldu. Bu almay tamamlama iini, yeryuvarnn baka blmnde, baka dnemde, baka snf anlayndaki sinemaclara brakt (Eisenstein, 1985: 270). Kout kurguyu tamamlama iinin kendilerine brakld ifade edilen bu kiiler, Sovyet Biimcileridir. Onlar, kendilerine braklan kurgu anlayn gelitirerek, kurgunun potansiyelini baaryla kullandlar. Kurgu tarihsel geliimi iinde, sanatsal balamda irdelendiinde kurgunun yaratcs olarak 1920lerin ikinci yarsnda sanatlarnn zirvesinde olan Sovyet sinemaclar, daha akas Eisenstein gstermek yanl olmaz. Sonu olarak kurgunun tarihsel geliimi konusunda sylenmesi gereken udur: Kurguyu ilk uygulayan Porter ve Griffith ise de, sanatsal kurguyu ilk uygulayanlar Sovyet ynetmenler oldu. Yaratc kurgu ortaya kt zaman, ilk heyecanla youn olarak kullanld. Bylece kurgu sinemas devri balad. lk heyecann estirdii frtna dindikten sonra da kurgunun kullanmna devam edilmesi 1930larda ekilen filminde kullanlyor olmas nemlidir. Kurgunun, dier sanat alanlarnda olduu gibi filmleri estetize edecek ynde gelitii sylenebilir. Sinemann ilk rn filmler (Lumirelerin, Mlisin, Griffithin filmleri), kurgunun sanatsal bir anlamda kullanld 1925-30 Sovyet sinemas filmleriyle karlatrldnda durum net bir biimde gzlenebilir. Bu filmlerin sanatsal adan deerlendirilerek dllendirilmesinde nemli ltlerden biri, kurgudur. Film yarmalarnda En yi Kurgu dl veriliyor olmas da belli bir yaratclk isteyen kurgunun sinema dili asndan nemli olduu yargsn dorular. Bugn gelinen noktada kurgunun dou ve geliimini dikkate alarak u sylenebilir: Kurgu sinema iin her ey deilse de ok nemli bir anlatm gesidir. Sinemann tarihsel geliimi (sinemann kurgu kullanlmaya balandktan sonra bir sanat olabildii anmsanrsa) kurgunun yaratclkta kullanlmasn zorunlu bir hale getirir. Lenin, sinemann devrimi pekitirici gcne inand, sinemaclar destekledi. Gen Sovyet Devleti, 1917-1919 arasnda i savala bouurken bile sinema eitimi sryordu. Birok gen kameramann amatr cokuyla sava alanlarnda ektii filmleri dilsel bir btnlkte ileyen sinema adamlar kurgunun yntemlerini gelitirmiti. Devrimin ilk yllarnda, tiyatronun ve edebiyatn anlatm snrlar, eski olan reddeder bir abayla zorlanmtr. Sinemada herhangi bir kprdanma yoktu. 1924te; devlet, sanatsal anlatm arayn zgr brakma karar ald. 1925teki bu yaklam da sanatlara yaratcln sergileme olana verdi. Geri bu tarihe dein Vertov, kurguyla ilgili birok alma yapmt. Kuleshovun iliinde yaplmakta olan kurgu denemeleri belli olgunlua erimiti. Kuleshov, 1923te yapt deneyini ayrntsyla yaynlad. Deneylerden ilki, yaratc corafyayla ilgili oland. Daha nce de sz edilen bu deneylerden birinde Moskovann farkl yerlerinde dolaan bir kadnla bir erkein grnts kurgulanmt. Bu deneyde kadn ve erkek kurgu araclyla karlatrlmt. zleyiciler, onlarn ayn uzamda karlatklarn dnerek, o ikisi gerekten karlamlar gibi, irkilerek glmsemiti. Kurgulanan grntde drdnc uzam Gogol Ant nyd. Oyuncular el skp ereve dna bakmt. Oyuncularn bak yeri, Washingtonda Beyaz Sarayd. Bu ikili daha sonra sokaklarda yrrken gsterilmi; beinci ekimde ise bir katedralin merdivenlerinden kmlard. zleyiciler onlarn Beyaz Saray merdivenlerinden kt yanlgsna kaplmt. Oysa elskma ve Beyaz Saray ekimleri filmin asl ekimleri arasna eklenmi ve Beyaz Saray, Gogol Antnn karsna gelivermiti. Bu deney Kuleshovun sinema kurgu ile ykabilir, onarabilir ve

49 ayn malzemeyi yeni grnt dzenleme yolunda kullanabilir tezini doruluyordu (A..Onaran, 1986: 71-76). Bu deneyde olmayan bir corafya kurularak, kurgunun yaratclkta kullanlmasnn ilk rneklerinden biri ortaya konuldu. Kuleshov ikinci deneyinde, insan yaratt. Bu rnekte: gen kz aynann nnde oturur; gzlerini, kirpiklerini, dudaklarn boyar. Sonra ayakkablarnn iplerini balar. Gerekte olmayan bu gen kz yaratc kurguyla yaratlmtr. Dudaklar, gzler, bacaklar, ayakkab iplerini balayan eller farkl kzlara aitti. Kuleshov, bu zel kurgu yntemine, yaratc anatomi dedi (Alim erif Onaran, 1986: 71-76). Deneyler, sanatsal kurgunun gelimesi, priten bir sinemann domas iin bir kap at.

Sovyet Ynetmen Dziga Vertov

Sovyet kurgu sisteminin yerlemesine nemli katklarda bulunan, kino-glaz (sinema-gz) kuramnn yaratcs Vertov; kuramn sorunsal olan gerek dnyay gzledi, onu datp, yeniden kurma abas gtt. Gerek dnyay evirmek Vertovu yepyeni anlamlara da ulatrd. Gereklik gesi olan kurgu yntemi, kino-glaz iin temel oldu. Vertov, zerine uzun sre alt kuram, grnen dnyann rgtlenmesi ilkesine dayandrd. Kuramn ilkelerine gre; kurgu yalnz film paralarnn eklenmesi deildi. D dnyann gzlenmesine dayanan kino-glaz kuramnda; ekim, gzlem srasnda tasarlanr. Onlarn ardk kurgusu ezamanl tasarlanr. Bu tasarm srasnda d dnyann varyasyonlar zihinde kendiliinden rgtlenir (Abisel, 1989: 121). ekim annda yaplacak olan kurgunun hesaplanmasnda yine d dnya gzlenecekti; bu gzlemlemede kamera salt kayt cihaz olacak; ekim koullar kurgu perspektifi dorultusunda deerlendirilecekti. neriler gerekletiinde, kaba kurgu denen kurgu ekimlerinin seilmesi, bunlarn ana eilim dorultusunda rgtlenmesi gerekletirilecek, varsa eksik kalm ekimler saptanarak eksiklik giderilecek, temponun ayarlanabilmesi iin ekim uzunluk ve ksalklarnn etkisi saptanacak; son aamada da kurguyla bir dizi alt tema yaratlacak; bunlarn araclyla asl byk temann aklanmas gerekletirilecekti. Filmin, retiminde kullanlan nesnelerin zn yanstmas; d dnyann gzlemiyle, bu dnyann znn evrilerek yeniden sunumu (gerekliin yansmas) salanacakt. Btn bunlarn yaplmas srasnda, kurgunun grevi szge olmakt. Sanatsal ze sahip bu kurgu, yaratc kurgunun nemli rneklerinden biri olmakla kalmad, ayn zamanda ykl film ekimlerine bakaldr olarak ortaya kt; nk gzn fonksiyonlarn yklenen kameralar, d dnyaya yaklap-uzaklaarak onlar paralar halinde, seyreden gzler gibi alglar; sunum srasnda da bu zellikleri yanstr. Devinimlerse, karmak bilekeler halinde ardk gelir. Bylece kurgu gerekletirilir. Gereklik kolay sezinlenememesine karn, ayrntlar sine-gz yaklamyla kavranr. Vertova gre insan yaayan varlk olduu gibi, film de bir canl organizmadr. Film denen yapt, ynetmenin beyni, kurgucunun eli ve kameramann gz olduu canl varlktr (Gevgili, 1989: 43). Pudovkin ile ona sinemay rettiini savunan Kuleshov, Sovyet sinema akm iinde yer alarak kurgunun altn ana giden yolu atlar. Kurgunun birinci ilevini, insann srekli iinde tad duyarllklarn tm berraklyla yanstlmas olarak tanmlayan Sovyet Biimci sinemas, ancak yakn ekimle salanabilen yz ifadeleri araclyla psikolojik durumun tm etkilerini verebilen yaratclk rn filmlerin yaln anlatmna dayal bir sinemadr.

50 Kuleshov, Mhendis Pritenin Projesi adl filmini Ekim Devrimi ncesi izin verilmeyen, verilemez tarzda bir ynetmenlikle ortaya kartt; kurgu szcn ilk kez kullanarak eylemden, devinimden, filmsel dinamikten, filmsel gereklikten sz eden ilk Sovyet ynetmen olup sanatsal kurgunun yaratcsnn kendi olduunu savundu. Bir uzamdaki herhangi bir nesnenin fotorafnn ekilerek; buna tamamen farkl bir uzama ilgiyle bakan insanlarn grntsnn kurgulanmasyla (nesne imgesi yerine, bakan insan imgesi..) anlam zinciri oluturulabileceini savundu; Mhendis Pritenin Projesi filminde, bu savn inandrc bir ekilde ortaya koydu (Luda, Schnitzer, Martin, 1993: 88-89; Gevgili, 1989: 43-45). Kuleshov, Mhendis Prite'nin Projesi filminde elektrik pilonlar grntlerinin arkasna, ilgiyle bir yere bakan insanlarn grntsn ekleyerek, yepyeni bir uzam-corafya yaratt. Onun baarsnn sonucu, sinemann ilk gnlerinden beri bilinen uzaysal uzamn tesinde yeni eylem ortamlar yaratld. 1962de Pariste hi holanmadn syledii size gre kurguyu ilk kullanan kimdir sorusuna, Griffith yant verdi, ancak kurgu zerine ilk kuramsal almay kendisinin yaptn syleyerek tartmay noktalamak iin Uygarlk ve kltrn belli bir dneminin havas o dnceleri zaten dourmak zeredir; yazg, onlar toplayan kiinin benim olmam kararlatrd (Luda, Schnitzer, Martin 1993: 90) dedi. Diyalektik kurgunun ortaya kmasn salayan gerek neden ise Sovyet topraklarndaki siyasal ve toplumsal gelimelerdi. Sanatsal kurgunun kuramcsnn kim olduu tartmas bugn de netlik kazanm deildir. Kuleshov ile Eisenstein arasndaki kurgu odakl tartma balamnda Kuleshov, kurguyu ortaya karmak iin kafasn ok yorduunu ve Amerikan sinemasnn izleyicileri byleme gcn bu kurgudan, dolaysyla da yakn ekimlerden aldn fark ettiini syledi. Onu bu kurgu biimine gtren Amerikan filmlerini zmek, bunun yannda Sovyet Edebiyatn kavramak oldu. Griffith, Pukin ve Tolstoy yaptlarnn dzenlemelerinin, bu sanatlarn yaptlarnn olay balantlarnn son derece kurgucu olduu sonucuna ulaan Kuleshov, ynetmenlerin en by ve dahi sayd Eisensteinn, ksa sre de olsa, kendisinin rencisi olmasndan vnle sz etti: Eisensteinn bir dahi olduuna kuku yok, benim sinemada kefedebildiim eyi o kendi dehasyla olaanst bir gle hakikaten Sovyet ve devrimci damgas tayan bir eye dntrebildi (Luda, Schnitzer, Martin 1993: 99). Eisenstein ok ynl almalarnn salad birikimle kuram en kkl tarzda yanstabilecek zellikte ve ynsal diyalektiin (eytiimin), tm sanatlar araclyla sinemaya da yanstlmasnn tm yapsal sorunlarn tartacak yetkede bir sanat olduunu yaptlaryla ortaya koydu. Bu nedenle, kurgu kuramnn yaratcs kukusuz Eisensteindr. Kurgunun altn ann yaratlmasnda Pudovkinin de emei vardr. Aslnda Gen Sovyet Sinemaclar Kuann abalarn birbirinden soyutlamaya olanak yoktur. Sovyet sinemasnn nclerinden her ynetmen kendini sanatsal kurgunun yaratcs ilan etse de; sinemann yolunu aydnlatan bu buluun mimarnn koullar olduunu kabul etmek gerekir. Kozintsev; aratrmak, denemek ve yaratmak iin gerekli koullarn daima hazr olduunu belirttii bu zgrlk, ilerici ve yeniliki koullardan vgyle sz eder. Byk bir alma cokusuyla dolu olunan o gnlere zlem duyar: Dnya o dnemden sonra, bir daha asla ylesine ak biimde gen insanlara ait olmad. Biricik tehlike ise o dnyay sizlerden daha gen kiilere kaptrabilecek olmanzd (Luda, Schnitzer, Martin 1993: Arka kapak yazs). Bylesine bir ortamda alma gven ve zgrlne sahip ansl sanatlardan birisi olan Pudovkin, ilk bakta birbiriyle ilgisiz grnen ekimleri, hzl kesmeler yaparak balad; bylece youn duygusal etkiler yaratt. Kullanlan ayrnt ekimler onun yaptlarna arpc bir grsel zenginlik katt. Satran Hummas (Shakhmatnaya Goryachka-1925) filminde, nl bir satran oyuncusunun oyununu filme ald; kurgu hilesiyle bu oyuncuyu filmin karakterlerinden biri haline dntrd. Filmde gen bir kzn sinirlenip frlatt satran ta, aniden ampiyon oyuncunun elinde beliriyordu. Birbirinden bamsz ekimler kurgulandnda yeni bir anlam douyordu; ta ampiyona frlatlm gibi grnyordu. Filmin komedi yaps, kurgu zerine oturtulmutu. Gaglar (gltler) kurgu hileleriyle kotarlmt (Abisel, 1989: 123-125).

51 Bu ustala, onun nemli yaptlarndan Ana (Mat) filminde de rastlanr. Tutuklu oul, hapisten kurtarlaca haberinin yazl olduu kd okurken, parmaklarnn ve yz ifadesinin ayrnt ekimleriyle d dnyann bahar panoramalar kurgulanr; sevin ve coku bu yntemle yaratlr. Pudovkin bu denemesiyle gerekte olmayan bir uzam kurarak kurgunun altn ann yaratlmas srecindeki gelimeye ivme kazandrr, arkasndan gelecek olanlar iin yol aar. Kurgu kuramnn zne inildiinde; Eisensteinn, zengin gemiiyle (mimari, tiyatro, iir gibi kltrel bilgi zeminiyle), sanatn temelini, sanatsal yaptlarn ortak paydasn, kurgu biimini yakalad, kurgunun geleceini tartt, sinema anlayn da bu temellerin zerine oturttuu grlebilir. Eisenstein, Kuleshov gibi, kurgunun kkenlerini Griffith ve Amerikan sinemasnda arar. Griffithi besleyen yansmalar, onun toplum yapsnda bulur. Griffith, Eisensteina gre gelimelerin doru izgi zerindeki hzl devinimini, tartmn salayan kurgunun en grkemli ustasdr, ama Griffithin sk kulland kout kurgu Sovyet sinemasnda en az rastlanan kurgu eididir. Bu kurgu biimi, Griffithin dalist (ikicil) dnya grne dayanr. Birbirine kout iki izgi yoksullarla varsllar... Bunlar, varsaymsal ve ideal bir uzlamada bulumaya doru; bu iki kout izginin kesitii (aslnda kesiemedii) yere, sonsuza, avuntuya, uzlalamaz atmann uzlalaca hayaline koar. Oysa izgiler, birbirinin sonumazdr (asimptotudur). Eisenstein ve teki Gen Sovyet ynetmenlere gre kurgunun en kk evreni (microcosmu), elikilerin isel basklarnn yaratt blnmedir. Grntsel kavranm sonucu yeni biimde dncede yaratma (izleyicilerin aktif katlm ve grdklerini birikimleriyle btnletirerek tamamlamas), nitelike daha st dzeyde yeniden bir araya getirerek anlatm yaratma, gl ve yeni bir birlik... Tm bunlardan sonra Griffith kurgusu ile Sovyet kurgusunun temel fark iin ilkesel denilebilir. Kurgu kavramnn bu genel eilimini yaratma grevinin kendisine dtne belirtmekte saknca grmeyen Eisenstein, ilkeleri asndan Griffithin kurgusundan esinlenmi olsa da, onun kurgu ilkelerine kar olduunu belirtir. ekim ve ereveyi zde sayd iin, kurgunun yetkin bir kullanmnda ereveyle kurgu arasndaki ilikilerin aamalarnn tanmlanmas gerekir. Bu anlaya gre ekim hibir koulda kurgunun gesi deildir; ekim kurgunun gzesidir. Bu temel anlayyla Sovyet kurgusu kaynana zg geleneksel ikici kurgu estetiini gerilerde brakmtr. Bu kurgu anlam yeri artk yksek dzeylerde olan yepyeni bir birlie ulatrmann katalizryd (Eisenstein, 1984: CXXI; Eisenstein, 1985: 313-319). Griffith ve Eisenstein kurgularnn farklarn belirten en somut bilgi udur: Kurgu, ekim iindeki diyalektik (eytiimsel) atmann (elikilerinin) alarak yan yana bulunan iki ekimin atmasna doru genilemesi ilemini kapsar. Sovyet kurgusu, yntem olarak snf atmasn kapsayan kartlklar savann bir zdei deil, baka zellikler tayan bir toplumun i yapsn imgeleyen kartlar birliinin (arpan kartlar birlii) yansmasyd... Bu karmlarla kurgunun sinemann alann aarak tm sanatlar kucaklad sylenebilir. Bu da, kurgusuz hibir sanat yapt olamaz savn dorular. ekim iindeki (resimsel) bir atmann gizil kurgu olduu da bylece ortaya kar (Abisel, 1989: 126). Ayrca sz konusu dnemde ekilmi filmlerin gzlenmesi sonucunda grlen dier fark, Amerikan kurgusunda omuz (byk) ekimin baat olmasdr. Sovyet kurgu sisteminin gzeleri ounlukla ayrnt ekimler ve ksa kesmelerle kotarlan film paralardr. ekimlerin bu ayrnt olma zelliiyse Sovyet kurgusunun potansiyel etkeni, enerjisidir. Amerikan omuz ekiminin almakl ile koutluunu btnletirerek kaynatran Sovyet sinemaclar kurgu deimecesini (yaznda szcn kendi anlamnn tesinde yeni anlamlarda kullanlmasn) ekimlerle ortaya koydular; bunu kendi kurgularnn zne yerletirerek yarattlar. Griffith'in sinemasnn, bunu bilmedii anmsanacak olursa; Griffith ile Sovyet sinemasnn kurgusal fark ortaya kar. Ancak Griffith yaptlarnda, kurtarclarn drtnala at koturan ekimini, korku iinde kvranan kurbann ekimlerini kk paralara ayrarak, koutluk yaratacak bir sraya gre ekledi, cokuyu artrd (Eisenstein, 1985: 317). Paralarn toplamndan daha gl bir etki yaratt. Bu paralar Sovyet

52 kurgusunun arpcl iin yeterli olmayaca iin gzeler daha kk paralara blnd. Bu, dnemin Sovyet filmlerinde gzlenebilir. Eisenstein, 1920lerde yapt birok yazl ve szl aklamada sinemay ekimlerin yan yana getirildii bir sanat (en doru tanmla yan yana getirme sanat) olarak niteledi. Bu da gerek yaamdaki insan ilikilerinden ve yaamn zaman-uzam iindeki devinimlerinden kaynaklanan olaylarn yksel sraya gre eklenmesi deildi.. Atraksiyonlar kurgusu olarak aklad kurgu, bilimde elektronlarn, ntronlarn ve iyonlarn, montaj sanayisinde aksamlarn kurgulanmas gibi btnsellemeydi. Kostm, k, kamera harekei, dekor, diyalog gibi elemanlarla estetize edilen gzelerin anlaml btn yaratmak iin dzenlenmesiydi. Kurguyu yaratan kartlklar, atmalar, uyum ve uyumsuzluklar hayatn iinde de vard (Eisenstein, 1985: 317), ancak hayatn roman, iir, film gibi kurgulanamayaca aktr; onun dinamizmini etkileyen, ynlendiren, dzenleyen, karmaklatran etmenler bireyin kontrol altna alamayaca kadar gldr. Kendisini kurguya gtren yolda; in-Japon yazsndan, mzik motiflerinden, tiyatrodan (Japon tiyatro kumpanyas kabukinin gsterisinden), mimariden kartt gzelerin birlemelerinden; romandan, resimden, iirden yararlanan Eisenstein bu kurgu yaratclnda diyalektik yasann motor grevi grdne inanyordu. zlenenleri yaratabilecek dinamikler, toplumsal statiko deildi. Duraanlk, mutlaka savalmas gereken bir engeldi. Duraanlk ilerlemenin nnde engeldi; yozlamaya kap aacak olan deiimlerin dnda kalan ilerici, yeniliki, devrimci deiimler gelecei, dolaysyla srekli devinimin ortaya karaca sentezi de, elikilerin arpmas belirliyordu. Bu abasyla ynsal devinim ve deiimlerin dnsz araycs olduunu ortaya koyan Eisenstein, kurgunun yaratcs sfatn fazlasyla hak eder. Onun kurgu gr, bu ok zel kiiliinin uzantsdr. Ulat ok edici doruun alt nedenlerinden birisi, kukusuz 1930larn balarna kadar filmlerin sessiz ekilmesidir. Sinema sessiz olduu iin, anlatm ksrl eken grnt yetkelerini aan zel bir anlama ulaabilmenin tek arac kurgu olmutur. Koullar kurguyu zorunlu olarak ortaya karmtr (Gevgili, 1989: 50). Vertov, Pudovkin ve Kuleshovun kurgudan beklenti ve bu yndeki abalar anmsanacak olursa, Eisensteinla ayn ama peinde, ayn yntemleri kullandklar sylenebilir. Aralarndaki fark sanatdan sanatya deiebilecek dokunulamaz ve doal farklardr. Amerikan sinemasnn sava ncesi yaptlarnda grlen grnmez kurgu, kurgunun potansiyelinin eksiksiz kullanld bir kurgu deildi. Griffith farkl corafyalarda geen iki olayn esremli geliimini anlatmakta baar salayarak bir nc olmutu. Atraksiyon kurgusu ise, Eisensteinn eseriydi. Atraksiyon kurgusunda yksel ak kran ekimler, film-yapya kurgulanarak yeni duyumlar, yeni anlamlar yaratlyordu. Kuleshov, Vertov, Pudovkin, Gance ve Eisenstein dorudan gelien olay kurguyla gstermeyip gerekliin seilen elemanlarn kurgulayarak salt onu ima etmeyi yeterli gryordu. nclerin hibirisinde bulunmayan; Gen Kzlar + iek Aan Elma Aalar = Umut gereklii yaratabiliyorlard. Birleik grntlere yklenen anlam, izleyicinin belli zmlemeler yapmasn gerektirecek kapsama sahipti. Potemkin Zrhls filminde, lgnca alan insanlar; kruvazrn makine dairesi; arklar eviren eller; alan ve g harcayan insaflarn gergin yzleri; monometrenin yksek basn derecesini gsteren skalas; terlemi insan gsleri; akkor halindeki bir kazan; bir kol bir ark; bir ark, bir kol; makine insan, insan makine vb. ekimleri ardk getirilerek sessiz sinema dneminin kurgu snr olabildiince zorlanmt. Bu dnemin sonunda bu snrlar iyice geniletildi. Bir taraftan Sovyet sinemaclar kurgu tekniinin kuramsal, pratik snrlarn zorlarken; te yandan Alman sinemaclar k ve dekor zerinde zenginletirici zorlamalara ynelerek, daha zengin anlaml grntler yaratmlard. Bu balamda davurumcu kurgunun temsilcileri Stroheim, Murnau, Flaherty vb. ynetmenlerin filmlerinde gereklik gesi daha ok bulunduu (byle olmasna dikkat edildii) iin, ekimler arasnda seim yapmak, gerekliin yitmesi tehlikesini tadndan sakncal grlmt. Bu nedenle filmlerinde kurgu nem tamyordu. Kamera, objektifin ve kadrajn doas gerei, ayn anda her eyi gremez.

53 erevelenen bir uzamdan da hibir eyi karmaz. Bu nedenle, onlarn kurgu anlatmna nem vermemeleri doald; ancak yaptlarnn ikurgular vard. Flahertynin Kuzeyli Nanook filminde, Nanook bir fok bal avlar. Bekleme sresi uzaysal zamana denk gsterilir. Av sresi gerek zaman iinde verilerek sahne tek ekimde kotarlr (Hauser, 1984: 424; Bazin, 1993: 24-29). Oysa Eisenstein, Potemkinde kurguyu uzaysal zaman filmsel zamana indirgemenin ok tesinde kulland. Kurgu ada sinemada, kanlmaz olarak bu nedenle yaygn olarak kullanlr. Odesa Merdivenleri ayrmnda, gerek zamanla birka dakikada olup-bitecek bir gelimeyi ksa ekimleri kurgulayarak uzaysal zamandan daha uzun zaman yaratt. Kurgunun ortaya kmas ve gelimesi srecinin kilometre talarndan biri olan bu kurgulamaya, tersi olarak uzaysal zaman filmsel zamana indirgemeye, o gnden beri saysz oklukta filmde bavuruldu. 1925-1939 dneminde alabildiine kullanlan yaratc kurgu; Wellesin ve Wylerin farkl izgisiyle sarsld. Welles, Citizen Kane (Yurtta Kane) filminde kameray hareketli kullanarak, ekim derinlii yaratt. Bu etki, daha nce kurgunun statik ereve iinde oyuncu devinimleriyle salad etkiyle aynyd; yani Griffith yakn ekimi kullanan ilk ynetmen olmad gibi; Welles derinlik ekimini kullanan ilk ynetmen deildi. Welles, kurgunun davurumcu oluumlarn da kullanmtr. Bu tarzda zaman ksaltarak yeni anlam yaratmak iin tek ekimlik diziler arasnda doan derinlii gzetmitir. Sessiz sinema devrinde kurgunun yntemleri, ynetmenin sylemek istediklerini onun aklna getirirken (onu ynlendirirken, ilham verip k noktalar yaratrken...), 1938e gelindiinde, kurgu, ynetmenin sylemek istediklerini betimlemek iin kullanlmaya baland. Kurgunun izleyiciyi ynetmenlerin istedii yne doru yneltmesinde kullanlmas, betiin temas ve betik-kurgu arasnda vazgeilemez ban oluturulmas, tm dnya sinemasna Sovyet Okulunun armaan olarak kald. Sesin sinemada yerini almasndan sonra da, kurgunun grevini tamamladna inanld. Oysa kurgu, iinde kendine zg kimi yasalar ve belli ilkeleri olan sanat yapt yaratma aracdr (zn, 1985: 178). Kurgunun sinemada grevini tamamlad savunulursa; kurgusuz sanat yapt olabilecei kendiliinden onaylanm, dolaysyla kurgu tekniine yzeysel baklm olur; byle bir anlayla dier sanatlarla sinema arasndaki ba (en nemli ortak anlatm gesi saylmas gereken kurgu ba) grmezlikten gelinmi olur. ada filmlerde (imge, metafor ve arm araclyla anlam yaratmak iin) sanatsal kurgunun kullanlmas sinemann kurgu esinden yoksun olamayacan gsterdiine gre; kurgunun, sinema filmleri iin nemi onaylanm olmaktadr. 4. Diyalektik Kurgu ve Eisensteinin Kurgu eitleri Eisensteinn kurgu kuram Goethenin doadaki eylerin tek balarna grnemeyecei teziyle akr. Her varlk kendine gre baka varln nnde, ardnda, altnda stndedir. Marks ve Engelse gre de diyalektik reti dnyann dsal olaylarnn diyalektik aknn, yani znn bilinli bir yeniden retimidir yalnzca... Eisenstein da bu grlerden yola kar. eylerin diyalektik sisteminin izdm beyinde, soyut yaratclkta, dnce geliimindedir. Bunlar dncenin diyalektik yntemini, diyalektik maddecilii felsefeyi retir. Ayn eyler, sistemin izdm, somut yarat srasnda, biim verme srasnda sanat retir. Bu felsefe eylerin dinamik kavran zerine kurulmutur. Sentez elikili iki ztln srekli evrimi olarak tez-antitez atmasndan doar. eylerin dinamik kavran ayn lde sanatn ve onun biimlerinin doru olarak kavranmas iin temel bir gerekliliktir. Sanat alannda, dinamiin diyalektik ilkesi atma iinde somutlar, ki bu, her sanat yaptnn ve her sanat biiminin temel ilkesidir; nk sanat; toplumsal grevi, doas, yntembilimi bakmndan her zaman atmadr. Sanatn ii; toplumsal ilevi bakmndan; varlklarn bu elikilerini ortaya koymaktr. zleyicinin zihnindeki elikileri ayaklandracak nesnel grnmler oluturmak ve atan tutkularn canl kvlcmlarndan tutarl dnce kavramlar biimlendirmektir. Sanatn ii; doas gerei, yaratc eilim ile doal varolu arasndaki organik dural ile tek amal giriim

54 arasndaki atmadr. Bu tek amal giriimin ar bymesi, yani aklc mantn kurallarnn uygulanmas, sanat matematik teknikiliin kemiklemi kalbna srkler. Yalboya manzara toporafya haritasna; bir San Bebastian tablosu, anatomi resmine dnr. Organik doalln arlamas, yani organik mantk ise, sanat biimden yoksunlua indirger. Zira doa, varoluun edilgin kural gerei organik biimin snrdr. Aklc biimin snr ya da retimin etkin kural ise atmadr. yleyse sanat, atma ile doann kesitii yerde aranmaldr. Organik biim mant karsnda aklc biim mant; atmda sanatsal biimin diyalektiini retir. kisinin karlkl faaliyeti, yalnzca zamanmekan srekliliinde deil, ayn zamanda mutlak dnce alannda da dinamizmi oluturup belirler (Eisentein, 1975: 57-58). Bu anlaytan yola kan Eisenstein; kurgu kuramn laboratuvar koullarnda ve bilimsel yoldan ele alarak gelitirmitir. alma prensibinin doas gerei, kurgu eitleri birbirinin devam niteliindedir. Bunlar kopuk olarak ele alnamaz; geliim srasna gre deerlendirilebilir. Eisensteinn arpc (atraction), lml (metrik), sttitremsel (overtonal), dizemsel (ritmik), titremsel (tonal), anlksal (intellectual), armsal (association) ad verilen, yedi ana snfta irdelenen kurgu eitlerine kurgu yntemleri de denilir. Bu kurgu snflar birbirleriyle atma ilikilerine girdiklerinde kurgu yaplar olurlar. Bu hiyeraride grld gibi, bunlar birbirini yanstan, birbiriyle atan; karlkl ilikiler kurarak her birinin rgensel olarak dierinden olutuu, gittike daha fazla belirginleen bir kurgu eidine ilerlendii kolaylkla gzlenebilir. lml kurgudan dizemli kurgu katmanna gei ekim uzunluuyla grnt iindeki devinim arasnda bir atma yaratr. sttitremsel kurgu ise, ekimin temel titremiyle, dizemsel ve titremsel ilkeleri arasndaki atmadan domaktadr (Eisenstein, 1985: 94-95). Evrensel kurgu eitlerinin kayna da Eisensteinn snflandrmasna dayanr. 4.1. arpc Kurgu (montage of attraction) arpc kurgu, izleyiciyi yepyeni anlamlara gtrmek iin gelitirilmi ilk kurgu eididir. Eisenstein bu kurguyu nce tiyatroda denedi. Sinemaya geince de, kuramn bu temele oturttu. Bilimde iyonlarn, elektronlarn, ntronlarn bulunmasna karlk, sanatta bir arpclk olmas arzusuyla, btn haline getirilen izlenim birimlerinin bir yarsn mzikhol sanatndan, dier yarsn endstriden ald ift szckl tek terimle ifade etme dncesiyle arpc kurgu kavramn ortaya att (Wollen, 1989: 32-39; Eisenstein, 1984: CXXVI-CXXVII; Abisel, 1989: 127). Bylece sinema en nemli kurgu yapsna kavumutur. Bazin (1966: 45) de, bu kurguyu yle tanmlar: Bir grntnn anlamnn, mutlaka ayn olaya bal olmas gerei bulunmayan bir baka grnt ile yaklatrlarak pekitirilmesidir. arpc kurgu ksa-yakn ekimlerin ok etkisi yaratacak biimde kurgulanmas olarak da tanmlanabilir. Bu kurgu eidine Eisensteinn Grev adl filminin kovalanan ve yakalanarak ldrlen iileri gsteren ekimlerine kart konan mezbahada boazlanan kzler ekimi rnektir (Bker, 1985: 91). rnekten de anlalaca gibi, arpc kurguda ama, izleyici zihnine armc grnt gnderip, belli bir tepki oluturmak, filmin ynetmenin gznden takip edilerek kavranmasn salamaktr. 4.2. arm Kurgusu (association montage) Eisenstein Grevde kulland arpc kurguyu gelitirerek Ekimde kullanmtr. Bu yeni bir aamadr. Ad, arm kurgusudur. Zira izleyici cokulu bir duruma bu kurgunun salad armlar yoluyla yneltilmektedir. Bu da dntrlp anlksal kurgu yaratld. Eisensteinn amac en soyut kavramlar gsterircesine sinema perdesinde aktarmak olduundan, anlksal kurgu onu anlksal filme ulatrd (Eisenstein, 1984: CXXVIII-CXXIX). Eisenstein, arpc kurguyu arm kurgusuna ve onu da anlksal kurguya dntrm oldu.

55 4.3. lml Kurgu (metric montage) Eisenstein bu kurguyu, kurgu eitleri iinde en yaln diye tanmlar. Bu kurgunun temel lt ekimlerin uzunluklardr; ekimler birbirine mzik ls uyumunda uzunlua gre eklenir. Gerilimin yaratlmas iin, formln temel orants korunmal; paralar mekanik biimde uzatlp-ksaltlmaldr (Dobson, 1963: 72-73). lml kurgu sinemann, dahas devinimli grntlerin z durumundadr. Sinema perdesinde bir ba ekim ne kadar sre kalrsa alglanr ve artk skc olmaya balar, ne kadar sre kalrsa gz doyuma ulamadan perdeden ekilmi olur? nsan bilincinin alg sresini iyi hesaplayan bir ynetmen, skcl ya da gzn doyuma ulamamasndan kaynaklanabilecek aksakl, sinemann en kk birimi olan ekim leinde zm olur. Bu anlamda sinema, doas gerei matematiksel ilemler gerektiren bir sanattr. Donuk ereve iindeki eylemsiz, yz yeterince ilgin olmayan bir insann ba ekimini gereinden fazla gstermek izleyiciyi skar. Beklenenden az sre gsterilen ekim de, algsn tamamlayamayan gz rahaysz eder. Kimi ynetmenlerin film ynetmenlii ile fotoraflk arasnda skp kalmasna, bu adan baklabilir. Sinemada ekimler ierik, k, renk, dzenleni ve perspektif alarndan elbette estetik olmal, ancak onun tablo ya da fotoraf olmad unutulmamaldr. ekimlerin, yksel dzlemin a deitirilerek ya da kamera rejisiyle estetik bir biimde anlatmn salamann da tesinde salt resim, salt fotoraf gibi alglanarak, perdede uzun sre tutulmas sinema sanatnn doasna uygun deildir. Sabit bir erevede duran nesnelerin ilevsiz oyuncularn ekimleriyle; ereve ii devinim ve deiimleri film sanatnn doasna uygun olarak dzenlenmi ekimler ve kamera rejisiyle kotarlm ekimler kartrlmamaldr. rnein; yamur sonras sisli bir havada, bir tarlada, slak imler zerinde otlayan, zerinden buharlar kan bir atn grnts algy doyuracak kadar gsterilirse, izleyiciler son derece estetik ve iirsel bir ekim grm olur. ekim, ksa bir sre gsterilip, insan gz ve algs doyuma ulamadan perdeden silinirse rahatszlk yaratr. Ayn ekim uzun sre gsterilirken de at dnp baksa, kinese, ban sallasa, kuyruunu oynatsa, saa sola yrse, ot yemeyi srdrse; sonu olarak beklenenlerden farkl bir ey olmasa, bunlarn da ykye katks olmasa; buna karn, ynetmen bu ekimi gstermeyi srdrse, izleyiciler bir sre sonra hakl olarak, Eee, ne var imdi bunda diyecektir. Film-yapnn bir gzesi saydmz ekime bu alardan bakldnda, metrik kurgunun nemi ortaya kar. 4.4. Dizemsel Kurgu (rhythmical montage) Dizemselliin (ritmin) tm sanat yaptlarnda ulalmaya abalanan (aranan), yaptlarn anlatmna (diline) canllk getiren bir ge olduu Kagann (1993: 445) szlerinden kartlabilir: Sanat yaptnda bileimle ritmin kuruluu ayn zamanda icokusal-psikolojik eylemi grnr klar. D biimin tm gelerini; dize ile drtlkleri, hareket ile yerleimleri, boya ile oylumu; tm bunlar btn halinde birbirine balar, dmler ve dzenler. Burada sinema kurgusu kastedilmese de; anlan bileimlerin sinemann doal yapsnn gerei olduu ortadadr. cokusal-psikolojik eylemin grnr klnmas iin en yetkin sanat kukusuz, bileke sanat olan sinemadr. Kagan, bu alntnn devamnda, bileimle ritmin sanat yaptnda, sanatsal-imgesel dokunun kurulu temelini oluturduunu, bunlarsz sanat olamayacan belirtir. Filmin ritmini yaratan eyin, bir ekim srecinde geen zamana benzeimi olduunu savunan Andrei Tarkovsky de ritmi yle tanmlamtr: Ritim, filmin blmlerinin metrik dzeni iinde ardklk yaratlmas deildir. Ritmi oluturan ey, planlarn iindeki zaman basksdr. Tarkovsky ritmi, ritmik kurgu kavramndan da soyutlar; filmi belirleyen genin kurgu deil, ritm olduunu savunur. yi seilmemi szcn yaznda yaptn gerek olma zelliini bozmas gibi ritmin de filmlerde ayn olumsuzlua yol aacan syler (Tarkovsky, 1992: 136, 139, 141).

56 Ritmi, kurgulanm planlarn uzunluklarnn deil de salt planlarn iinde geen zamann yaratt gerilimlerin oluturduunun sylenmesi filmsel zamann ve filmsel uzamn, kurguya dayal kurgu araclyla yaratlabildii gereini gz ard eder. Kurguyla yaratlan zaman uzaysal zamann ritmin tesinde filme zg bir zamandr. yleyse yaratlm bir zaman filmin ritmini de yaratr. Bu, kurgudan bamsz yaratclk deil, tam aksine kurgunun doasna smsk bal bir yaratclktr. Eisensteinn dizemsel-ritmik kurgusu bu gr dorultusunda irdelenebilir. Dizemsel kurgunun ortaya karlabilmesi iin, ekim iindeki gerele bu gerecin gsterilmesi amacyla kullanlan ekim uzunluunun arpm gerekmektedir. Bu greli bir uzunluktur. 1 metrelik omuz ekimi verisinin ayn uzunluktaki genel ekim verisinden farkl uzunlukta alglanaca aktr. nk bu kurguda, kurgu devinimini bir grntden dierine tayan grnt iinde sren devinimin kendidir. Potemkin Zrhls filminin Odesa Merdivenleri ayrm, bu kurgu biimine rnek olabilecek niteliklere sahiptir. Bu ayrmda; askerler basamaklar-dan inerken, ayaklar dizemsel devinimlerle tm lml gerekleri iner. Basamaklarda ilerleyen bebek arabasnn tekerleklerinin, askerlerin ayaklarn hzlandran rol, adm adm inii yuvarlanarak inie dntrr. Ritm Potemkinde olduu gibi hem ereve iinde hem kurgunun zn oluturan ekim uzunluunda yaplan deiikliklerle yaratlr. Beer saniyelik ekim dizileri, birer saniyelik seilmi ekim dizilerine gre daha yava ritm yaratr (Eisenstein, 1984: CXXIX-CXX. Demir, S. 155). zleyicilerin heyecanl bekleyilerini yantlayan olup-bitme ayrm aslnda onlarn evrensel birikimlerini devreye sokarak kendilerini olacan iinde grerek filme katlmalardr. Bu ritmik kurgu ile baarlmtr. Potemkinde askerlerin ayaklarnn doal hzda ilerleyiinin, onlardan ok daha hzl devinimli tekerlekle ritmik kurgusu sonucu ayaklarn devinimi olduundan hzl sergilenmitir. Carrolla gre Odesa merdiveni ayrmnda gsterilen ayaklarn ritmi, metrik kurgu anlayyla yaplan kesme ile karsrm niteliindedir. Bu karsrm ok sonra ayrmn anahtar noktalarnda ritmik kurguya geii salar ve askerlerin ayaklarndan merdivenlerden kayan bebek arabasnn ekimine geilerek ritm bozulur (Bker-Onaran, 1985: 166-167). 4.5. Titremsel Kurgu (tonal montage) Titremsel kurguda, devinim algs geni bir anlamda oldu. Bu kurguda devinim kavram kurgu paras gzenin tm duygularn kapsar. Kurgu, bir parann anlaml-cokusal sesine ve genel titremine oturtulmutur. Eisenstein nitelii ekimlerdeki egemen geye gre belirlenen bu kurguya, geleneksel kurgu der. Bu k noktasndan hareketle, ekimdeki egemen genin hangi kurgu iin odak olabilecei saptanabilir. Mzikle ilgili dnlrse; kurgudaki egemen genin yan sra daha bir dizi titremlerin (tones), sttitremlerin (overtones) olduu da grlr. ekimler, ar basan egemen ge referans alnarak kurgulanr. Bylece kurgu, tartma, erevenin temel eilimine, ekim uzunluuna gre yaplr. Baskn olan egemen geye gre belirlenen bu kurgu, titremsel (aristokratik) kurgu olarak tanmlanr (Eisenstein, 1963: 75-78.; Wollen, 1989: 53). Potemkin filminin, Odesa limannda yaplan cenaze treninin o sisli sabah tablosunun kurgusu da byle, paralarn cokusal sesine ve uzamsal hibir deiime yol amayan dizemsel titreimlerine dayandrlarak yaratlmtr. ki ses arasnn araln lmek iin kullanlan (mzik terimi olan) titrem, ekimlerdeki genin egemenliine gre, kurgu eidini belirlemektedir. 4.6. sttitremsel Kurgu (overtonal montage) Eisenstein titremsel kurguya bir alternatif olarak ortaya att sttitremsel kurgu iin, demokratik kavramn kulland. Nedeni, sttitremsel kurgunun yaplnda titremsel kurgunun kart bir durumun sz konusu olmasdr. Burada tek egemen geye bal kalnmas ss konusu deildidir. Bu kurgunun temel nitelii kurgu yaplrken parasal ekiciliklerin hepsinin dikkate alnyor olmasdr. Bu titremsel kurgunun egemen gesinin ayrcalnn sonunu getirerek dier

57 uyaranlarn gz nne alnmasn salamtr. Wollena gre; Eisenstein, sttitremsel kurguda Skriyabinden etkilenmitir. Skriyabinin, sanatlarn sentezi dn srdrme isteiyle, onun Ate iirinin (orkestra yaptnda, blmlerin tmn ieren nota defteri olan) ses partisyonuna bir ek olarak renk partisyonu yazmtr. Onun etkileyici gizemini jestler, kokular ve renklerle planlamasn, kendi kurgu kuramn onaylatmak amacyla referans gstermitir (Wollen, 1989: 59. Eisenstein, 1985: 94-95). Bu gr sttitremsel kurgu ile titremsel kurgunun farkn belirtmek iin ortaya atlmtr. Titremsel kurgu, ekimde ar basan egemen geye gre belirlenen kurgu olduundan, ikisinin fark yle aklanabilir: sttitremsel kurgu, parann temel titremi ile sttitrem arasndaki atmadan domaktadr. 4.7. Anlksal Kurgu (intellectual montage) Bu kurgu, anlksal eitten seslerin ve sttitremlerin kurgusudur. Eisenstein, anlksal ses ve titremlerin kendine uygun anlksal duygularn atacak biimde sralanmasyla yaratlan bu kurgunun, soyut dnceleri perdeden sunulabilmesinin olanaklarn aramtr. Amac doal dil (insan dili) gibi, sinema sanatnn da soyut kavramlar aktarabilmesidir. En byk tasarlarndan biri de Karl Marxn Kapitalini anlksal sinema rnei olarak ortaya koymak olan Eisenstein, bu konuda gncesine, grntyle dnmenin henz ok aprak olduunu, ama bunun da srasnn geleceini yazmtr. Ancak ne anlksal sinema ne de anlksal kurgu gerekleti. Ar biimcilikle suland iin, anlksal kurguyu hayata geiremedi. Onun, duygularla akl alanndaki ikiciliin stesinden ancak bu tarz bir sinemayla gelineceine; soyut dnme srecini gerein kaynayan kazanna daldrma zorunluuna olan inanc hl yol gstericidir (Eisenstein, 1963: 82-83. Eisenstein, 1984: CXXXIII-CXXXVI). Anlksal kurguda grnt ylesine dzenlenecekti ki; gsterilebilen nesneler araclyla, grsel olmayan soyut anlamlar da anlatlabilecekti. Bylece de doal dil-sinema ba kurulmu olacak; somut iki nesnenin gsterilebilen iki dzanlamnn birletirilmesiyle yepyeni bir kavram yaratlabilecekti. Bu, sinema dili adna atlan en nemli admlardan biriydi. Bilimsel ilkeler dorultusunda yaratlm olan; ruhbilimsel, matematiksel, fiziksel adan bir deha rn olarak ileri srlen bu kurgu biimlerinin, sinemann sanat olmasnda oynad rol ok nemlidir. Bunlarn filmlere yapaca katkdan gnmzde yeterince faydalanlmyorsa, bundan sanatsal kurgunun sinemadaki grevini tamamlad sonucuna ulalmamal; yanllk baka yerlerde, ynetmenlerin bu anlayn nemini kavrayamam olmasnda aranmaldr. 1990larn ortalarnda 7 dalda Oskar kazanan Spielbergn, Schindlers List adl filminin sonunda sanatsal kurgunun byk bir beceriyle kulland grlmektedir. Bu sahnede soykrmn tm aclarn yaam yal Yahudilerin, yllar sonra ocuklaryla birlikte, Bay Schindlerin mezarna ta brak gsterilir. Kalabalk bir insan kitlesi, byk bir sayg sezilen sessizlikle talar mezarn zerine brakr: Mezar + Braklan Talar = Birok Anlam... Mezara braklan talar saygy, minneti, Yahudilerin yeniden oaldklarn ve Schindleri unutmadklarn, Yahudi toplumunda insanlarn birbirlerine ballklarn ve soykrmn zm olamayacan (soykrm gelip geer, geriye ansal aclar kalr; insanlar yeniden oalr...) vb. birok anlam yaratr, tar. Bu sahnede sylenmek istenenler, salt grnt araclyla sylenir; iten konumalar grselletirilir. Filmin batan beri tercih edilen siyah-beyaz rengi de burada renkliye dntrlr; kt gnlerin gzellie dnmnn leni yaratlr. Mermer mezar lmn lmszle dnmn simgeler. Bu rnek sahne, Eisensteinvari sanatsal kurgunun nemli filmlerin yap talarn oluturmaya devam ettiini gstermesi asndan nemlidir. Kurgusal anlatm dilinin zengin biimde kullanlmas bir yandan ortada yetenekli sanat, te yandan beeni dzeyi gelimi izleyici olmas kouluna baldr. Bu tr izleyiciler yeterli sayda olmad iin, ortalama tketim modeline ve ortalama izleyici beenisine uygun filmler

58 retilmektedir. Durumun byle olmas, dilsel (dolaysyla anlamsal derinlikli) film retilmesi, tecimsel kayg tamayan sanatlara kalmaktadr. Eisenstein 1930larda sesli sinemaya geilmesiyle anlksal kurgunun uzants sayd iinden konuma almasn baz (Bir Amerikan Trajedisi ya da Bejin Batakl) filmlerinde uygulamak istedi. Bu filmler ar biimcilik sulamasyla karlat iin de, anlksal kurgu hayata geirilemedi. ten konuma anlksal kurgunun uzantsdr. Tm saldrlara karn Eisenstein (1940larda), kurgu kuram konusundaki almalarn srdrd. Dey kurgu (vertical montage) zerinde bu dnemlerde alt. Dey kurguya, mzik sanatndan ulat. ekimlerin iindeki gelerin yatay geliim gsterdiini, bu gelerin giderek kesiir hale gelerek birbirini etkilediini; bu karlkl etkileimle birbirinin anlamn deitirdiini fark etti. Bu aamadan sonra yatay kurgunun ilerliini yitirdiini, hi deilse ikincil sraya itildiini; bylece ortaya karsrmsel yapnn ktn belirtti. Bu aamadan sonra tm gelerin bir arada iledii dey, yani ok sesli kurgu ortaya kt. Eisenstein daha sonra bu grntler dizgesinin yanna renk gesini katt. Rengi sesle e tuttuu iin de, sesin grntye elemesiz katlmas gerektiini savundu; rengin de ayn biimde kullanlmasnn gerektiini savundu. Yeni kurgu evreninde dey kurguyu, orkestralanan blmle yaratt: 1) Renk kua. 2) Ses kua. 3) Grnt kua. Deiken olarak sesin renk, rengin ses vermesine alt. Bir slogan haline getirdii u szleri bunu aka ortaya koyar: Sesi greceksiniz, grnty iiteceksiniz. Bu kurgu ile gelinmek istenen nokta; ikili ya da farkl duyum rgenlerinin ok farkl alanlardan alnan duyum bekleriyle birleimini salamaktr. Bylece, grme-iitm desteklemesinin birbirlerinin yerine gemesiyle izlek eksiksiz olarak anlalacakt. Sesli filmle ilgili grlerini grsel-iitsel kurguya (audio-visual countterpoint montage) dayandrd. Sesin grntye elemeli kullanlmasnn ise, kurguyu anlamszlatraca akt. Eisensteinn sz ettii, grnt ve ses dayanmas (grseliitsel kurgu) grnt ile sesteki tm edeerlerin (parametrelerin) eit biimde dzenlenmesi anlayna dayanr (Eisenstein, 1984: CXXXVI-CXLV. Leyad, 1963: 76). 5. Genel (Evrensel) Kurgu eitleri Genel kurgu eitleri kaynaktan kaynaa kimi farkllklar gsterir. rnein Eyikan (1973: 238-239) yle bir ayrma gitmitir: 1) yksel kurgu: Bu kurgu yksel dzlem dediimiz kurgu biimine karlk gelir. yk ya da romann olay akna benzer biimde kurgulanm senaryolar bu dile bal kalnarak ekilir. Milkho Machevskinin Yamurdan nce, Fatih Aknn Yaamn Kysnda filmlerinin dngsel kurgusu buna rnek olabilir. yksel kurgu bir olayn nemli ayrntlarnn uzak ekimler arasna yerletirildii, bu yknn tam sreklilikle anlatld kurgu olarak da tanmlanabilir. 2) Yapc kurgu. Bu kurguda sz konusu olan, nemli ayrntlarn birletirilmesidir. 3) Aklc kurgu. Aklc kurguda ok kurgunun zellikleri gzlenebilir. Kurgu eitleri evreni buradaki sralamadan daha karmaktr. 5.1. Hzl-Yava Kurgu Hzl kurgu, ksa ekimlerin sk kullanld kurgu eididir (Alim erif Onaran, 1989: 76). ekimler ksa olduunda, zaman ve uzam deiimleri de hzl olur. Hzl kurgu, gldr filmlerinde sk kullanlr. Yava kurguda, ekim paralarnn uzun tutulaca aktr. Bu kurgu, Eisensteinn metrik kurgusunun versiyonudur. Hzl kurguya Tarantinonun, yava kurguya Angelopoulosun filmleri rnek olabilir.

59 5.2. Kart Kurgu Kart kurguda, adndan anlald gibi, kart ierikli olaylarn ekimleri srasyla verilir ve izleyicinin durumla ilgili bir karlatrma yapmas salanr. Bu kurgu etkili bir anlatm salar, ancak yaratclk asndan filme katks ok snrldr. Alktan lmekte olan adamn bu durumunu anlatmak iin onun durumunun gsterildii sahnenin hemen arkasna zengin bir adamn anlamsz oburluunu ieren sahneden bir ekim eklenir. Bu kurguyu da sinemaya Sabkal filmiyle Porter getirdi. Eski bir mahkumun yoksulluunu gsteren ekim ile ona i vermeyen patronun varsl yaamn ardk vererek, bir kartlk yaratt (Pudovkin, 1966: 75). 5.3. Kout (Paralel ya da Almak) Kurgu Kout ve kart kurgu ou zaman ayn kurgu gibi deerlendiriliyor. Kout kurgunun kart kurguyu andrmasna karn ondan daha geni anlaml olduunu syleyen Pudovkinin (1966: 73-74) verdii rnekte, grev nderi ii, sabah saat bete idam edilecektir. Filmin sahne sras yledir (Bker-Onaran, 1985: 34). 1) Lokantadan kan fabrikann sarho patronu saate bakar. Saat, 04.00dr. 2) San hazrlarlar. 3) Hapisane ranzasndan aa sarkan koldaki saat bee ilerlemektedir. 4) Hapisane arabas gvenlik altnda sokaklardan geer. 5) Mahkumun ei evinin kapsn anca saldrya urar. 6) Patron horlayarak uyumaktadr. 7) Adam aslmak zeredir. Bu rnekte, birbiriyle dorudan bants olmayan (ama kurgulandklarnda birbirlerinin tamamlaycs olan) iki olay, zaman ile infaz koutluu, kurgu araclyla yaratld. Endls Kpei filminin ilk sahnesinde, kadnn gznn kesildii ekim ile ay kesen bulut ekiminin kurgusu da kout kurguya rnek oluturur (Onaran, S. 1: 12). Bu iki ekim arasndaki grsel koutluun filmin devamyla bir ilikisinin olmad gz nne alnrsa, kurgu yaratcl savnn anlam ortaya kar. Kout kurgunun en nemli zellii ise, odaktaki olayn, etrafnda gelien yan olaylarla balantsnn ekim srasyla kurulmasdr. Genellikle birbirinden uzakta gelien olaylar imge yaratmann en nemli yoludur. ki uzak gereklik srasyla verilerek; bunlar ounlukla filmin doruk noktasnda (climax) buluturulur. 5.4. Olaan Kurgu Yllarca sren olayn birka saatte anlatlmas gerektiinden; filmsel zamann ve filmsel uzamn eksiltilmesi gerekir. yksel dzlemin doas gerei kullanlan bu kurgu eidi, filmin biimsel dzlemine katk salamaz. Olaan kurgu, genellikle gsterilen bir olaydan sonraki olaya byk zamansal ve byk uzamsal atlamalar yapmak iin kullanlr. Bu geiten hemen sonra grntye drt yl sonra biiminde arayaz bindirilebilir. 5.5. Bantl Kurgu Sahnenin bandan beri gen erkek, kadnn bavulunu hazrlamaktadrlar. Adam, Biraz daha oyalanrsan gemiyi karacaksn der. Repliklerden, bu kadn Amerikaya gtrecek olan geminin kalkmasna ksa bir sre kald anlalr. Kadn artk makyajn tamamlamak zeredir. Elindeki gm sapl ve yuvarlak aynada kendine son kez bakar. Ynetmen (kadnn mimikleri

60 araclyla) onun aynadaki grntsne kesme yapaca izlenimi yaratr. Gerekten bir kesme yapar. Kadnn yzn aynada greceini sanan izleyici, onun yzn geminin (yuvarlak, cam, yolcularn dary izledii, kadnn aynasna benzer) lomboz deliinde grr. Kadn, yolculua balamtr. Bantl kurgu arm gcne sahip olduu iin; bu iki sahnenin kurgusunda, birbirini artran iki biimden, yani ayna-lomboz (yuvarlak, cam, yanstc) yararlanlarak estetik anlatm ortaya karlabilmitir. Bantl kurgu rnekte de grld gibi sanatsal kurguya en yakn kurgu eidi olarak ortaya kmtr. Birleen iki ekim birbirini andrr. Hapisanede dudaklarn srarak dnen erkek grntsnden, evde dudaklarn srarak dnen einin grntsne geilirek balant yaratlr. Burada anlamn estetik biimde yaratlm olmas nemlidir. Sinema dilinin zenginliini salayan bantl kurgu, erevelenen nesneler asndan kurgu diye tanmlanr. Grnt ierikleri asndan yerinde seilmi iki yahut daha ok ekimin dizilenmesiyle anlatm zenginletirilebilir. Sz sanatlarnda olduu gibi, sinema kurgusunda da erevedeki grntler asndan benzeti, kartlk, koutluk ve zamandalk gzetilerek, estetik bir anlatm yaratlabilir (Alim erif Onaran, 1989: 77). Buraya kadar sylenegelen kurgunun bu zengin niteliiyle anlatm heyecanl, yaratc, ilgin klnabilir. Bantl kurguya Chaplinin Modern Times (Modern Zamanlar-1936) adl filminden bir rnek verilebilir. Filmin al sahnesi: 1) Dar bir geitte birbirlerini ezercesine geen koyunlar. 2) Metronun basamaklarndan itie - kaka kan kalabalk. Bu ekimler tek tek gsterildiinde fazla bir ey ifade etmeseler de, ardk olduklarnda, modern an yaam bozduunu ortaya koyarlar.

61

NC BLM Kurguyu Belirleyen geler ve Anlam

62

NC BLM

Kurguyu Belirleyen geler ve Anlam Kurgu, yapsal idealini filmin anlaml bir plann kesin sonuca gtren dier paralaryla ilikide bulunarak elde eder: Anlatmc jest, fizyonominin ilksel ve mimetik temeli ve Roland Barthesn terminolojisiyle rtk anlam (Pezella, 2006 :108)... Kurgu, kesintisizlikle de yakndan ilgilidir. Bir film, film yapmclarnn tek tek paralar bir araya getirdikleri yapbozdur (Mascelli, 2007, 164). Filmin ortaya karlma srecinde ynetmen zellikle kurgudan yararlanr. Kurgunun bu grevi yerine getirmesine katk salayan birok etmen sz konusudur. 1. Yaratclk Kurgunun gc bir sanat gesi olarak filme nemli katklar salamasndan gelir. ada ynetmenler de kurgunun yaratc etkisinden olabildiince faydalanmaktadr. Delvaux, Woody Ailene Avrupadan Sevgilerle filmini monitrden yneterek, blk prk gereklik paralarndan, gerein basit toplamndan farkl bir yapnn (deiik ieriklere sahip gzelerin bir araya getirilmesinden onlarn toplamlarndan farkl ierikte anlamlarn) nasl yaratldn gsterdi. Gerekstc Bunuel, Endls Kpei filmindeki saldrgan toplum eletirisini ancak dlerde grlebilecek arpclkta dsel ekimlerin sralamasyla yaratt. Sovyet biimci sinemasnn temelini oluturan gle (kurguyla) sinema bir olguyu ya da alldk bir yapy onarabilmekte, ykabilmekte, ayn zdei farkl dzen kuracak biimde kullanabilmektedir. Filmi ileriye gtren

63 bu yaratc i gtr. Baudelairee gre, az da olsa biimi bozulmam (deforme edilmemi) grnt ekici deildir. Gzellik kavramnn temel paras beklenmedik, artc, umulmadk dzensizliktir. Dolaysyla, Eisensteinn nerdii gibi arpc kurgudur. Eisensteina gre dnme eylemi, olay rgden bamszdr. Dnmeye kurgu yol aabilir. Grnt araclyla dnme, nesne devinimlerinin kavranmasndan baka bir ey deildir. Devinimlerin diyalektik tz, atma dncesinde yatar. Kurgunun temel fonksiyonu da bir bu i atmay yaratr. Kurgunun bu nemli fonksiyonuna dikkat eken ngren (1993: 136), kurgu araclyla bir filme batan aa daha etkileyici bir hava verilebileceini savunur. nl ynetmen Wajda, ngren gibi kurgunun yaratc bir sre olduunu, ancak baarl olunmasn, elde yeterli malzeme olmas kouluna balar. Yeterli ekim olmakszn kurgucu ve ynetmenin tamamen zgn seme yapabilmesinin olana zaten yoktur. Bu koul gereklemeden kurguyla yaratclk ortaya konulamaz. ngren kurguyu, sanatla teknii birletiren bir ilem olarak tanmlayarak, tm bu savlar desteklemitir (Altnsay, 1985: 9; Bunuel, 19??: 10; Eisenstein, 1984: CXIV; Bker, 1985: 14-15; Wajda, 1986: 120; ngren, 1976: 169). Kurgu, salt onun teknik ynn renip kurgu masasna oturmu (yaratcl olmayan; ekim yerlerini snayarak, onlara yepyeni anlamlar ykleyerek, bunu yaparken bamsz karar vererek, ortaya yaratclk koyamayacak) birisine teslim edilmeyecek kadar ciddi bir itir. Yaratc ynetmenler bunun farknda olduklar iin kurguyla ilgili sk sk gr belirtir; filmlerinin kurgusunu kendileri yapmasalar bile ne istediklerini kurgucularna aklama gerei duyarlar. Yaratclk, a ya da bir dnemle ilikilendirilemez. Bu yaratclk, ada sinema iin de geerli. Hitchcock Psycho (Sapk-1960) filminde ban bedene dediini hi gstermez. Duta geen cinayet sahnesinde ban ldrc gcn, izleyici zerindeki etkisini kurguyla yaratr. Bu sahnenin kurgusunda 40 tane ksa ekim kullanan Hitchcock, cinayet ilemenin sanatn ortaya koyar. Byle bir sahneyi, kurgu yaratcln azbilmeden kotaramazd.

Alfred Hitchcockun Psycho adl filminden kare.

Delvauxun filmlerini kurgu masasnda ynetmesi konuya duyarl bir ynetmen olduunu gsterir. Pudovkinin Konyets Sankt-Petersburga (Sen Petersburgun Sonu) adl filmin setinde yaanan bir olay da kurgunun en nemli zelliinin yaratclkta oynad rol olduunu gsterir. Filminde korkun patlamay gstermek isteyen Pudovkin, topraa gmdrd bol miktarda dinamiti ateletti. Patlama yeterince korkuntu. Filmsel ynden tatmin edici deildi. Patlama, frlayan paralarn ayr ayr perdede yer almamas sonucu l bir hareket yaratmt. Bunun zerine Pudovkin, bir makinenin pskrtt dumanlarn grntsnn arkasna, magnezyum patlamalarnn ksa ksa ekimlerini aydnlk-karanlk etkisi yaratacak biimde ekledi, bunlarn ortasna daha nce ekilmi aydnlk-glgeli grntsyle ilgin bir nehir ekimini yerletirdi. Bylece istenen etki yaratld. Pudovkin deneyin verdii cesaretle kurgu yaratcl hakknda u aklamalar yapabildi. rnekten de g alarak, bir kez daha diyorum ki; kurgu, filmsel gerein yaratc gcdr. Doa ancak kurgunun zerinde alt zedii verir. Gerek ile film arasnda kurulacak iliki burada aranmaldr (Pudovkin, 1966: 19).

64 2. Devinim ve ekim Says Sinemada ekim (canl fotoraflar) iindeki nesnelerin devinimlerinden tamamen farkl niteliklerde olan ve kurguyla yaratlan devinimden de sz edilebilir. Bu devinimlerin yaratlmas iin kurgulanan ekimlerden yararlanlr. zn kurgulanan bu ekimler arasndaki ieriksel yaknln bile bu devinimin douunu engelleyemeyeceini syler. ekimler aras ierik yaknl olsa da; bir ekimden tekine geite deiik durumun kmas engellenemz (zn, 1984: 109-110). erik ve ekim lei gibi deiimler bu devinim etkisine ivme kazandrr. rnein hapisanedeki kocasn dnerek dudaklarn sran kadnn evindeki ekimiyle (ayn ekim lei ve ekim asyla) hapisanede, einin yzndeki ifadeyle dudaklarn sran adamn ekimlerinin kurgulanmas, znn anlad anlamda bir devinim yaratr. ki ekim arasndaki yakn iliki devinime engel olmaz. ekimler arasndaki iliki az olduunda devinim daha fazla olur. ayakl kpein aksak yryn ieren bir ekimin arkasndan, koltuk denekli yal adamn grnts geldiinde de durum ayn olur. Bu iki ekimin isel ba gl olsa da, bunlarn fotografik adan farkl olduklar unutulmamal. Bu ekimler eklendiklerinde, ister istemez byk bir devinim doar. Hitchcockun banyo sahnesinde yaratt bak saplama devinimi de, buna rnektir. Hitchcock bu sahnedeki ekim says ve ekim dayanmasyla ba dndrc bir devinim yaratmtr. Filmin ekim says ile deiik uzunluktaki ekimlerin oran ok basit bir yntemle ortaya karlabilir. Ksa ekim says arttka filmin ekim says da doal olarak artar. Uzun ekim says arttka filmin toplam ekim says azalr. nemli olan ekim uzunluunun-ksalnn yaratt kurgusal etkidir. ekim says filmin diliyle ilgilidir. Ruhbilimsel zmlemeler gerektiren ya da dram yaratlan filmlerde bu filmlerin doas uzun ekimler gerektirdii iin ekim says azken; gldr filmlerinin kurgu yaps ksa ekimlere (hzl kurguya) uygundur. Bu filmlerin doas, ksa ekimlerle rlmelerini gerekli klar. Tm bunlara karn uzun ekimler kurgusu, ynetmenin zgn dil yapsnn da gerei olabilir. Ayn filmin eitli sahneleri, deiik uzunluklarda ekimler kullanlarak yaratlabilir. Kurgu iinde nemli roller verilen uzun ya da ksa ekimlerin younluu ynetmenin syleyi zelliine baldr. zn, film-yapda uzun- ksa ekimlerin tercih edilmesini iki ad altnda ele alr: 1) zmleyici Tutum, 2) Bireimci Tutum Kurgunun rollerinden biri de, olabildiince ksa ekimleri birletirerek, ortaya bir btn karmaktr. Bylece gsterilmek istenenler en ince ayrntsna kadar gsterilebilir. Bu, bilimdeki tmevarm yntemine benzetilebilir. Ayrntlar ksa yakn ekimle verilerek btn izleyicinin zihninde yaratlr. Bu bize, zmleyici tutumun kurgu yaratclnda bir sanatsal birim olarak kullanldn gsterir. Grece film-yapda fazla sayda ksa ekim yer aldnda devinimli ve hzl grnt ortaya kar, bu da izleyicileri heyecanlandrr, onlarn filme ilgisini diri tutar. Bireimci tutumda sahneler olabildiince az ekimden (kimi zaman tek ekimden) oluacak biimde kurgulanr. Bylece ynetmen duygu anlatmnda bireimci tutumdan yararlanm olur. Bireimci kurgunun zellii sakin bir hava yaratmasdr (zn, 1984: 113). 3. Zaman ve Uzam Uzaydaki gereklikten alnarak uzatlan ya da ksaltlan, ama mutlaka kurulan filmsel zamann ya da uzamn yaratlmasnda kukusuz en nemli rol kurgunundur; gemite yaanm ya da gelecekte srecek zaman birimlerinden kurgu dilinin yasalarna uygun olarak filmsel bir zaman yaratlr. Doadan alnan zaman-uzam birlii, kurgu araclyla yklabilir ya da yeniden kurulabilir. zleyici gemi, gelecek ve imdiki zaman sreci iinde uzamdan uzama, zamandan zamana srklenir. Resnaisnn, Hiroima Sevgilim filminde Japon bir erkek, Fransz sevgilisine bandan geen olaylardan sz ederken konumasna yatakta balar. Konuma tamamlanrken bir kesme

65 yaplr. Fon ayn kalr, adam konumay yatakta oturarak srdrr. Konumas, ilk konunun devam niteliindedir. Yaplan kesmede ayn fon varken adam bu kez ayakta durur. Konumas biter. Grnt dnda kalan kadnn tepkileri verilmeyerek, nemsiz zaman dilimleri grnt dnda braklr. Bu arpc anlatm, kurguyla salanr (Arijon, 1993: 194-195. zn, 1984: 107).

Alain Resnais: Hiroshima Mon Amour

Potemkin Zrhls filminin Odesa ayrmnda gerek zaman uzatlarak, filmsel zaman yaratlr. Sinemada ounlukla gerek zamann ksaltlmasna tank oluruz. ocukluk yllar, aklar, hapisanede geen yllar, evlilikler, uzun yolculuklar birka dakikaya sdrlr. Herhangi bir filmde deniz olmayan kentin evlerinden birisinin penceresinden bakan kadn gsterildikten sonra bakt yerde liman gsterilebilir. Kadnn penceresinde olduu evle, bakt liman farkl kentlerde bulunabilir. Bu ekimler kurgulanarak yeni bir uzam yaratlr. Hzl ve yava ekim kullanlarak doada olmayan zaman ak yaratlabilir. Gerek zaman ve gerek uzamdan her film iin filmsel zamann yaratlmas, filmin doas gerei (kamerann altrlp durdurulmakszn kotarlan filmler dnda) nerdeyse bir zorunludur. Gerek zaman ve uzamn krlmas yoluyla filmsel zaman ve uzam yaratlmas, en arpc biimde Yeni Dalga sinemasnda grlr. lk bakta blnm bir mantkszla sahip gibi grneni Fransz Yeni Dalga filmlerinin zaman-uzam ilikisi, sramal, blk prk, sreksiz ve allmam balantlar kavrandnda anlalr hale gelir (Derman, 1993: 52). Uzam ve zaman yaratlmas kurgunun nemli fonksiyonlarndandr. Kurgu olmasa, gerek zaman ve uzamda geen olaylar, gerekte ne kadar srede filme ekiliyorlarsa, o kadar srede izlenecekti. On dakika ekim yaplarak ortaya konulan sinemasal sanat yapt yine on dakikalk bir srede izlenecekti. Bylece zamana ve uzama mdahale edilememi olacakt. yleyse, yaratlan zaman ve uzam kurgunun yap tadr. Tarkovskyye gre film doadaki gerek zaman bozduu iin onu koruma olanan bulamaz. Bu nedenle sinema kendine zg sanat olmaktan uzaklar. Tarkovsky, Lumirelerin Bir Trenin Chotat stasyonuna Gelii filminin gsterildii gn, sinema sanatnn doduu gn kabul eder; nk orada estetiin yeni bir ilkesi domutur. Bu ilkeyle, sanat ve kltr tarihinde ilk defa zaman dondurma, onu istendii sklkta yeniden yanstma (gerektiinde zamann belli bir ann yeniden yaama, aklna estiinde geriye dnme...) olanana kavuulmutur. nsanlarn sinemaya gitmesinin nedeni karlm, yitirilmi, arzulanp henz eriilememi zamana erimektir. nsanlar sinemaya eken, kukusuz bu yaamsal deneyim arayyd (Tarkovsky, 1992: 71-73). Tm bunlarn sonunda ideal bir film almas iin bir ynetmenin milyonlarca metrelik film eridine yaanan her saniyeyi, her gn, her yl kesintisiz olarak kaydetmesi gerekirdi. Oysa insann doumundan lmne kadar yaantsnn an be an filme alnmas sonucu ortaya milyonlarca metrelik bir filmin kaca aktr. Byle bir film olamayaca iin, insan yaants senaryoda kesintilerle yazlr ve ortaya bu kesintiler sonunda 2500 metrelik ortalama bir buuk saatlik film karlr. Tarkovskyye gre milyonlarca metre uzunluktaki bu film eridinin birok ynetmenin elinden getiini, her birinin bu malzemeden deiik filmler kardn dnmek ok daha ilgin olacaktr (Tarkovsky, 1992: 74). Milyonlarca metre uzunluktaki film eridinden, deiik ynetmenlerin deiik filmler kartabilecek olmas kurgu almas yapacaklar anlamna gelir. in iine kurgunun girmesi ynetmenlerin ayn malzemeden deiik filmler karacak olmas, zaman ve uzamn yeniden

66 kurulmas olanan (zorunluu) beraberinde getirir. Tarkovskynin sinemann zaman doadan ald gibi saklayabilmesine ynelik vglerinin hakl taraflar olsa da, bu ynlendirilmi, bir bakma yeniden yaratlm bir zamandr. Zaman olduu gibi saklamak sinemann varsl ynlerinden biridir, ama ada sinema sanatnn durmadan yineledii aylar, yllar, eitli uzamlar, farkl corafyalar ortalama iki saatlik filmsel zamana sdrmasnn, zaman olduu gibi saklamasndan farkldr. Bu, kurgunun zaman-uzam birimlerini yourarak doasna uygun hale dntrmesidir. 4. Sahne Derinlii Kurgunun en nemli fonksiyonu ekimlerin sanatsal bir kaygyla ele alnmasna neden olmasdr. Sahne derinliinde sanatsal kaygdan ok, gereklie bal kalma kaygs var. Sahne derinliinin kurgunun yerini tutabilecei Bazin tarafndan savunularak kuramlatrld. Orson Wellesin Yurtta Kane filminde geni sahne ve yaratc kurgu gelerini birlikte kullanmas, bu tartmaya doyurucu bir yanttr. Welles, bu filmin tmn geni sahne ekim ve arpc kurguyla elde etmeyip bu gelerin farkn ortaya koymutur. Yurtta Kane filminde uzun ayrm-ekimleri, Eisensteinn hzl kurgusuna ve film dilinde kurguya verilen deere bir alternatif olarak kulland (Dorsay, 1986: 257-258). Bu filmin, Ayn Haberleri blm kurgunun arpc fonksiyonuyla, geri kalan blmlerse, derinliin anlatm iin uygun olduu gzlenebilecek kadar ak bir geni sahneyle yaratld. Ayn Haberleri ayrmnn arpc kurguyla, geri kalan ayrmlarnsa sahne derinliiyle yaratlm olmas, kurgunun ve sahne derinliinin birbirinin yerini tutmad ve ayn filmde kullanlabilecei yolunda nemli bir ipucu verir. Eisensteinn da geni sahne iinde mutlak kurgu bulunduu dncesi bu noktada anmsanmaldr. O bu dnceyi kabuki tiyatrosu oyunundan esinlenip kendi kurgu kuramna tamtr. Welles, arpc kurguyu ve geni sahneyi ayn filmde kullanarak, bunlarn birbirlerinin yerlerini tutamayacan, kullanm amalarnn deiik olduunu adeta kantlamtr. Eisenetein omuz ekimlerinin birletirilmesiyle yaratlan kurgu rn sahnenin yerini sahne derinlii ekiminin tutacann sylenmesi karsnda, omuz ekiminde grntlenen hamambceinin, genel ekimle filme alnan yz filden daha korkun grneceini ne srer (Eisenstein, 1984: 13-14). Bu balamda Kevin Kostnern ynettii, ba rolnde oynad, 1991 ylnda kendisine Oscar dl kazandran Kurtlarla Dans filminin yirmi bin kadar bufalo kullanlan Buffalo Av sahnesi anmsanmal. Bu sahne kurguyla yaratlsa, muhtemelen, geni sahne ekimdeki kadar baarl olmazd. Buffalolarn yaralarna, can ekime annda gzlerinin ald grnmlere, avclarn keyif dolu yzlerine kesmeler yaplsa, yani btn kurgu yoluyla kotarlsa belki de yine etkili bir sahne yaratlabilecekti, ama geni sahneyle yaratlan coku dolu len havasndaki estetik grnm yitecekti. Eisenstein tarafndan nerilen hamambcei rnei bu filmin buffalo av sahnesiyle karlatrldnda, sanatsal kurguyla yaratlan sahne ve sahne derinliiyle yaratlan sahne arasndaki nemli grsel farklar olduu grlr. Her iki genin fonksiyonlarnn gc znel olduundan birbirlerinin yerini tutmalar beklenemez. Geni sahneye yerletirilen insert ve cut-away ekimlerin fonksiyonu dnldn-de, geni sahnenin kurgu sahnesinden ne kadar deiik olduu anlalacaktr. 5. Ara ekim ( nsert) ve Anlatlan ekim (Cut-away) Ara ekim ana ekimin bir parasnn yakndan ekimidir. Ara ekim ayrnty gstermek iin ana ekime kurgulanr (Arijon, 1993: 172). Issz yolun kenarnda duran arabann grnts, ana ekimle verilir. Arabada iki kii vardr. Btne kurgulanan ara ekimle arabann torpido gzndeki bak gsterilir. Tekrar ana ekime geilir. Ne yapt uzaktan belli olmaz. Tarttklar da seslerden

67 anlalr. Tartmann dozu da giderek iddetlenir. Ardndan bir lk yzkselir; adam baklanmtr. Ba vurgulamak iin yaplan ara ekim anlam kazanmtr. Bu ara ekim, artk kurgunun nemli bir birimi konumundadr. Sinan etinin Berlin in Berlin filminde, kocas len gelini (Hlya Avar) aileye balayan tek ba, evlilik yzdr. len kocasnn ailesiyle birlikte yaamak istemeyen gelin, kayn biraderinin (Cem zerin) silahl tehdidi karsnda yzn karr, silahn namlusuna takar. Alman sevgilisiyle el ele tutuup uzaklar. Yzn silahn namlusuna taklmas, ksa ara ekimle verilir. ki oyuncu, geni sahne bir ekimde, ereve dndaki bir nesneden ya da olaydan sz ediyor olsun. Diyalog dzlemine bal kalnarak, grntye sz konusu nesne getirilsin. Bu ana ekim arasna kurgulanan ara ekim cut-away ekimdir. yleyse cut-away ekimin grevi, ana ekimle grntlenemeyen nesne (ayrnt) ya da kiiyi gstermektir (Arijon,1993: 172). Kurgunun fonksiyonu burada, bir olay deiik uzamlarda anlatlrken ortaya kar. Olay anlatlrken, olayn grntsn ieren cut-away ekim araya kurgulanr. 6. Kamerann Altlk zerinde Kullanlmas Kurgunun arlkl kullanld dnemlerde kamera hareketleri doall bzar endiesiyle sabit ereveli ekimler yelendi. Gereklii, onun doasn bozmadan kaydetme konusunda hareketli ya da devinimli kamerann baarl sonular verdii fark edilince kamerann uygun altlklar zerinde kullanlmas yntemi arlk kazand.

Srasyla Ulisin Bak, Alayan ayr, Sonsuzluk ve Bir Gn filmlerinden kareler.

Nesnenin yukardan (Tanrnn, ynetmenini, teknolojinin gznden..) yani st adan ya da alt adan ekimi iin, kamerann ykselip-alalmas nesneye yaklap-uzaklamas, nesnenin etrafnda dnmesi altlk zerinde kullanlmasyla mmkn olabildi. Bu kurguyu zedeleyecek, kurgunun ilevini ortadan kaldracak bir alma prensibi deildir. Zira kesintisiz ekimle (kamera rejisiyle) yaratlan bir btnde de (anlk) bir kurgu vardr. Bu devinim, kesme-yaptrma ilemine gerek brakmayan grnt paralar yaratlmasnda son derece ilevseldir. Bu demektir ki; artk gelimelerin kurgusu kamerada gerekletiriliyordu (Arijon, 1993: 607). Theo Angelopoulos, Andrei Tarkovsky, Nuri Bilge Ceylan, Antonioni kamera rejisini yerinde kullanan ynetmenlerdendir. Angelopoulosun, Ulisin Bak (Le Regard dUlysse), Sonsuzluk ve Bir Gn (Eternity And A Day) Alayan ayr (The Weeping Meadow) adl filmlerinde uzun planlar ne kadar ustaca kulland gzlenebilir. Basit bir rnek olarak; ssz bir sokakta yitip gitmesi istenilen bir adamn kameradan uzaklaan ekiminde duyguyu artrmak iin kamera bir altlk zerinde nesneden (adamdan) uzaklatrlr, yani kamera geriye kaydrlr. Byle bir ekimde kamerann oyuncunun arkasndan yaklatrlmas byk bir hata olacaktr, nk bu takip duygusu yaratr. 7. ekim Kurgunun ekimle ilgili fonksiyonu asndan Eisensteinn yargs yol gstericidir: ekim hibir koulda bir kurgu gesi deildir; o, kurgunun gzesidir. Demek oluyor ki, ekim kurgunun ortaya karlmasnda rol alan en kk ve en nemli birimdir (Bker-Onaran, 1985: 44).

68 Bir filmin set almalar srasnda ynetmenin, kamera komutuyla kamera altrlr, kestik komutuyla durdurulur. Bu srete kaydedilen grntye ekim denir, ancak kurgu yaplrken sette elde edilen ekimin bandan ve sonundan eksilti (ellips) yaplr. Bylece artk eksiltilemez bir hale getirilerek, kendi iinde btnle kavuturulan, film-yapnn uygun yerine yerletirilen para ekim saylr. ekim ylesine nemlidir ki; ynetmen tek bir ekimin hesabn bile en azndan kendisine kar verebilmelidir. Kald ki; ideal bir filmden tek bir ekim karlamayaca gibi, ona tek bir ekim dahi eklenemez. Film bir yap olduundan, byle bir mdahale yapy ykma tehlikesi tar. ekimlerin balang ve biti snr, filme alnan ekimin baka ekime yaptrld yerdir. Bu tanma gre her ekim nceki ve sonraki ekimden, kk de olsa, bir zaman ve uzam araclyla ayrlr. En kk kurgu birimi saylan ekimlerin birlemeleri dinamik olduu iin, sinematografik kurgu etkisi yaratr. Dinamik yapsndan dolay ekimler kendi snrlar iinde ara sra nemli hareketlere izin verir.Eisensteina gre ekim sras, yanc motorlardaki bir dizi patlamalarla karlatrlabilir. Sralama, altrlan otomobildeki ya da traktrdeki itiler gibi kurgunun dinamii iinde giderek artar (Lotman, 1986: 38. 40-42. Eisenstein, 1984: CXIV). Kurgu kendi fonksiyonunu yerine getirirken arpan ekimlerden yeni anlam yaratmak iin faydalanlabilir. Yaratc kurgunun koruduu tm neme karn ekimin kendi bana anlam olmad gr tartlabilir. Kimi filmlerdeki kimi ekimler, kendi bana belli bir anlam tayacak kadar yetkin olamayabilir, ancak kimi ekimler, tek bana bile bir grnt leni yaratabilmektedir. ocukken cinsel istismara uram birinin durumu filmin eitli yerlerinde flashbackle izleyiciye gsterilmitir; adamn bu talihsiz durumu tm yaamn etkilemektedir. Sevgilisiyle konuurken ba nde elleriyle oynamaktadr. Bir an araya, rzgarda oynayan allar arasnda uzanan (herkesten kaan, bir yere snan, yalnz kalan) bir ocuk grnts girer-kar. Bu ekim kendi bana da birok anlam tamaktadr. Kurtlarla Dans adl filminin Buffalo Av ekimi de kendi bana anlam ykldr. Yeter ki ynetmen, izleyicilerine balam yaratabilecei ip ular verebilsin. Eisenstein, ekim kurgunun gesi, kurgu gelerin birletirilmesi tanmn en zararl zmleme olarak grd; ona gre ekimin iindeki atmalarn bir anlam vardr. Bu anlam, ekim iindeki atmalarn gizil (potential) kurgu olmasdr. Eisenstein, ekimlerin zerk ve okanlaml olduklarn, asl anlamlarn onu kuatan teki ekimlerle kazandn savundu. Bu dnceleri dorultusunda; 1) Bir el ba kaldrr. 2) Kurbann gzleri, birden alr. 3) Eller masadan tutunur. 4) Bak iner. 5) Gzler elde olmakszn krplr. 6) Kan fkrr. 7) Bir az lk atarak alr. 8) Ayakkabnn zerine kanlar akar. Bu ieriklere sahip ekimlerin kurgusuyla, cinayet kavramnn daha iyi anlatlabilecei aktr. ekim paralarnn birbirini ateledii bu kurgunun, Hichcock tarafndan (Eisenstein sznden haberdar olarak-olmayarak) Psycho filminin banyoda cinayet sahnesinde kullanld grlmekte (Eisenstein, 1984: CXIV. CXVI. Eisenstein, 1985: 76-77). ngren de, ekim ile kurgu ilikisinde; sette filmin ekimleri srasnda, kurgunun gz nnde tutulmas gereken en nemli ge olduunu savunur. Zaten sinemann doas gerei bu byle olmaldr, olmaktadr. Diyelim ki ilk ekimde adam bir kadn ldryor. kinci ekimde, onu evine dnerken gryoruz; adamn yzne kayg hakim (ngren, 1993: 132).

69 Bu balantya ekim aamasnda dikkat edilmezse, adamn kadn ldrd ekimin arkasna kurgulanan ekimde adamn yz ldrd anlam tamayabilir. Bu anlam, filmin inandrcln zedeler. ekimin kugu deeri ekim srasnda hesaba katlmaldr. 8. Geiler Yaratclk gerektirmeyen geilerin (filmin noktalama iaretlerinin) kurgusu biimsel olsa da ekimlerin eklenmesi anlayna dayanr; bir kurgu (montaj) ilemi gerektirir. Bu nedenle kurgu olarak adlandrlr. Sanatsal kurguyu yaratmak iin bu basit eklemelere gereksinim vardr. 9. Kesme ki ekimi birletirme ya da birinden brne bir noktalama iareti kullanmakszn geme biiminde tanmlanan kesmenin filmsel noktalama iareti olmad Perkins tarafndan savunuldu (Bker-Onaran, 1985: 144). Perkins, oyuncu devinimini, dekorlarn biimlerini, kamera devinimlerini ve k-glge eitlemesini ieren btnden, kesmenin karlp alnmasyla bu gelerin hibirinin ve bu anlaya kout olarak kurgunun anlalamayacan iddia etti. zn (1984: 81) de, arpc etki elde etmek iin kullanldn syledii kesmeyi, yazdaki virgle benzetir. Griffith, A Corner in Wheat (Buday Speklasyonu-1909) adl filminde, tahl fiyatnn aniden ykseliiyle ekmek alabilmek iin kuyrua giren yoksullar canszlam gstermek iin, donuk kareyi (birbirinin tpksnn ayns fotoraflar) kulland; on iki saniye donuk kalan bu grntden yoksulluun yaratcs saylan insanlarn lenine yaplan kesme ile sanatsal kurgu asndan da deerlendirilebilecek bir neden-sonu ilikisi yaratt. Devingen kamera rejisiyle yaplan kurgu ile kesme karlatrldnda; kesme dnceden dnceye atlamay salar. Kamera devinimiyl e salanan kamerada kurgu ise olayn geliiminin an be an takip edilmesidir. Eretileme, ritm ve grsel len yaratmak iin kesme yaplr. Kesmenin en nemli fonksiyonu, eksilti salamasdr. Kesme, karlmasnda saknca olmayan karelerin atlmas sonucu gerek zamann ksaltlmas ve filmsel zamann yaratlmas amacyla kullanlr. Eisenstein, Potemkin Zrhls filminin Odesa ayrmnda, kesmeyi tersi durum yaratmak (zaman uzatmak); Welles, yaamn gerekliini bozmak; sesli sinemann devleri (Fellini ve Godard gibi ynetmenler) ise, kendilerine zg dillerinin yap talar olarak kulland. Balazs, evrinen ya da kaydrlan kamerann, gerekleri doal aknn iinde yakaladn, kesme ile yaratlan kurgunun aldatc olduunu savundu (Bker-Onaran, 1985: 144. 285.; Abisel, 1989: 57-58.; Bker, 1991: 102. 127. 139. 148. 152. Eisenstein, 1984: 77). A-kar a biimindeki kesmelerde replikler, altlk zerinde devinimli kullanlan kameralarla yaplan ekimlerde devinimler, benzer nesneden benzer nesneye, oyuncularn benzer davranlarndan benzer davranlarna, kart ierikli ereveden ereveye kesmelerde, kesme ierik belirleyici ge olabilir. deal bir gr olarak; d gc gelikin, yazn sanatnda kendisini gelitirmi bir ynetmene, her sahne nasl ekileceini aslnda fsldar. Bir sahnenin nasl ekilecei sorusunun, ynetmen says kadar yant olabilecei bir yana, sahnenin genel atmosferi, yaps, balamlar da belirleyici olabilir. Bir ynetmen, kesme tekniinden saysz nedenle yararlanabilir: 1) Gerekli uzunlukta bir ekim/plan elde etmek iin, 2) erik asndan bamsz iki ekimi yan yana getirerek yepyeni bir anlam yaratmak iin, 3) Mekan, kamera rejisine izin vermedii iin, 4) Kurguyla atraksiyon yaratmak (film dilini hzlandrmak) iin, 5) zleyicinin dikkatini belli bir noktaya, nesneye, harekete ya da mimie ekmek iin,

70 6) Benzetme yapmak iin, 7) Kartlk/ztlk yaratmak iin, 8) Estetik bir gei yapmak iin, 9) arpc bir gei yapmak iin, 10) Eretileme/metafor yaratmak iin, 11) Uzaysal zaman eksilterek-fazlalatrarak filmsel zaman yaratmak iin, 12) Uzaysal uzam/mekan eksilterek-fazlalatrarak filmsel uzam yaratmak iin kesme yaplabilir. Kesmenin ilevleri tabi burada saylan maddelerle snrl deildir. Jean-Luc Godard, Serseri Aklar filminde kesmeyi bambaka bir ama iin kullanr. Patricia (Jean Seberg) i grmesi iin bir gazeteciyle buluacaktr. Takma ad Laszlo Kovacs olan Michel Poiccard (Jean Paul Belmando), onu kskand iin gazeteciyle bulumasn istemez. Patricia bulumaya gider. Gazeteci densizce eski sevgilisini anlatmaya ba-lar. Godard gazetecinin cmleleri arasndaki susma ve soluklanma boluklarn ve dolaysyla da bu boluk-lara kout olan grntleri keser; ayn kamera konumundan, ayn lekle ve ayn kiiye kesmeler yapm olur. Dolaysyla grnt sramalar kanlmaz olur. Patriciann sklmasn, gazeteciyi gevezenin teki haline getirerek anlatr. Ayn kesme ilemini (daha nce) st ak araba kullanan Michel Poiccardn sanda oturan ve onu dinleyen Patricia zerinde uygular. Anlatma katksnn snrl olduu grlebilecek byle bir kesme/kurgu ileminin daha ok klipler ya da reklam filmleri iin uygun olduu kolaylkla sylenebilir. Oysa birok kii bunu byk bir yenilik olarak karlamtr. Sonu olarak; bu filmdeki ilk denemenin yerine oturduu ve dolaysyla da anlatm zenginletirdii sylenebilir. kinci rnek iin ayn eyi dnmek fazlaca iyimser bir yaklam olacaktr. Burada ama hareketli bir nesnenin (insann) ayn leinden yaklak olarak ayn leine kesme yaplrsa, estetik olmayan srama ortaya kaca iin, byle bir yntem benimsenmemeli kuraln, szm ona ykmaksa; en azndan insan gznn doasna aykr deceinden, bunun baarl bir deneme olmad sylenebilir. 10. Zincirleme Kesme gibi zincirleme de ekimlerin birletirilmesi amacyla kullanlr. Zincirlemede, grntdeki ekim yava yava silinirken ikinci ekim yava yava belirginleir ve onun yerini alr. Zincirlemenin ekleme anlamnn tesinde kurgusal fonksiyonu olmasa da byk zaman ve uzam deiimlerinde ilevsellii nemli. rnein kynden kp kente ulaacak servencilerin yks anlatlrken bu tr bir noktalama imi kullanlr. Kyden kanlar vedalama treninden sonra bir sre trende ya da otobste gsterilir. Ardndan bir zincirleme geile kente giri verilir. Trende/otobste yolculuk ekimi perdeden ar ar silinirken, kente girii gsteren ekim alttan giderek belirginleir. Bu iki ekim, bir sre st ste kalr ve iki mekan birbirine girmi bir biimde perdede yer alr. 11. Bindirme (ikizleme) ki ekim st ste bindirildiinde perspektif yok olaca iin, nc boyutun da yok olaca yargsna Edmondaun gr dorultusunda varlabilir: Bundan dolaydr, bindirme gerekstc eretileme yaratmaya uygundur (Bker, 1991: 162-163). Eisenstein, ikizleme grntnn tm br sinemasal olaylar gibi grsel-iitsel kurgunun doasnda kendiliinden bulunduunu savunur (zn, 1984: 180).

71 Birok filmde gzlenebilen bu noktalama iareti, nemli zaman-uzam deiimlerinde kullanlmaktadr. Kendi bana kurgu fonksiyonu yoktur. 12. Kararma-Alma (focus-defocus) Fellini, ...eyleri fantastik bir biimde yorumlamak, bir baka adan grmeye doru bir eilimim hep oldu; karanlk tarafndan yutulan katedralin yok oluu beni ok heyecanlandryordu. Yazn, Cavour Meydann diyagonal kesen Victor Emmanuel Tiyatrosunun dev glgesi de beni byleyen bir grntyd... (Grazziani, 2006: 29) diyerek, sinema tutkusunu anlatrken; aslnda bir adan da, amac o olmad halde, kararmay anlatm olmaktadr. Kararma-alma tipi geite perdedeki grnt gittike karanla gmlr; perde bir sre karanlk kaldktan sonra yeni grnt belirginleir. Birbirine bu yolla (kararma ve almayla) balanan blmler arasnda olgu bakmndan yaknlk, zaman bakmndan yaklama varsa, kararma sresi azdr (A..Onaran, 1986: 84). Tersi durumda kararmann uzun sreceini sylemeye gerek yok. rnein anne, ocuunu dvdkten sonra, yatak odasna ekilerek lambay sndrr. Filmsel uzam annenin odasyken, perde karanlkta kalr. Bir karalt halinde yaklaan ocuk, elektrik dmesine basar. Filmsel uzam ocuun odasyken, perde aydnlandnda aradan bir gece gemi olur. Bu gei zamansal ve uzamsal bir ba yaratr. 13. Silinme Silinme tekniinde, perdedeki grnt, erevenin herhangi bir yerinden belirginleen yeni grnt tarafndan silinir. Baskn kan bu grnt perdedeki grnty dz, krk, eri ya da eik izgi biimlerinden biriyle siler. Bunlarn dnda iristen sz edilebilir. risle gei yaplrken, perdedeki grntnn ortasnda nokta halinde belirginlemeye balayan yeni grnt nceki grntnn yerini alr ya da tam tersi durum olarak perdedeki grnt nokta haline gelinceye kadar klr ve ardndan yerini karanla brakr. Chaplinin sk kulland iris, Altna Hcum filminin zaman ve uzam deiimlerinde gzlenebilmektedir.

72

DRDNC BLM Kurguya Sanatlarn Katks

73 DRDNC BLM

Kurguya Sanatlarn Katks Sinemann en nemli anlam yaratc gesi olan kurgu, birok sanatnn katk yapmas sonucu ortaya kmaktadr. Senarist grntyle dnr; ynetmen grntleri esteik biimde kendine zg tarzyla canlandrr ve onlar kurguda yeniden btnleecek biimde tasarlayarak senaryo zerinde ekimlere ayrr (dekupaj yapar); ekimleri uzunluk, kamera as, kamera devinimi ve ereve ii aksiyonuyla grnt ynetmenine tarif eder; grnt ynetmeni yaratcl lsnde bu ekimleri kotarr; kurgucu, ynetmenin istei ve kendi yetenei lsnde film-yapy kurar. Kurgunun fonksiyonlarnn ortaya kabilmesi iin, tm bu sanatlar belli bir ama dorultusunda alm olur. 1. Senarist: yksel Dzlemde Romandan uyarlanan senaryolar gz nne alnmayp, senaristlerin yazd senaryodan yola klrsa, yksel dzlemde kurgu, doal olarak senaristin zihninde balar. Bu, zellikle ba, sonu, kimi sahneleri i ie gemi filmler (senaryo dzleminde dngsel kurgu) iin geerli. (Milcho Manchevskinin Before The Rain adl filmi byle bir kurguya dayaldr: bkz Cengis T. Asiltrk, Sinemada iirsel Anlatm, Nobel Yaynlar).

74

Milkho Machevskinin Yamurdan nce filmi.

Olayn geliim sras konusunda ounlukla senaryoya bal kalnrken; ekim dizilerinden sahnelerin, sahnelerden ayrmlarn, ayrmlardan blmlerin, blmlerden film-yapnn yaratlmas srecinde son sz ynetmenindir. Dmytryk (1990: 17), Hollywoodda senaristlerin senaryoyu ince ayrntlarla yazdklar grnden yola kar; ynetmenlere yazl talimatlar izlemek dtn, fakat senaristlerin ekim ve kurguya (ekim srasn belirlemeye) katks olmadna dikkat eker. ngren (1993: 133), senaryo yazlrken kurguyla ilgili gr alan (ekim lei), ekim sras ve ekim sresi gibi unsurlarn dikkate alnmas gerektiini; byle yapldnda kurgunun fonksiyonlarn yerine getirmesi yolunun ok daha kolay bulunacan belirtir. Senaryo zerinde zenle duran Pudovkin (1966: 23. 49. 128, 137), senaristin, sinemay iyi tanmas gerektiini savunur; ekimi, ekimin kesim yntemlerini, kurgunun gcn ve fonksiyonlarn bilmeden senaryo almasna girmenin, yabanc dille yazlm iirin szckler baznda evirisini yapp vermekle ayn manta dayal olduunu savunur. Tm bunlarn nda dnldnde senaristin de ynetmen kadar sinemay yakndan tanmas gerektii ortaya kar. Senaryonun olabildiince evirim izgisine uygun yazlmas gerekir. Bu nedenle senarist ve ynetmenin ayn kii olmasnn kurgunun fonksiyonlarn yerine getirmesi asndan daha yararl olaca sylenebilir. Filmin sanat balamnda kaygsn tayan senaristlerden kurguyu da gz ard etmemesi; hangi ekimler ardk gelirse anlatm zenginlii, estetik grsellik yaratlacan, hangi grntler bulutuunda etkili bir anlatmn salanacan bilmesi beklenir. Kurgu asndan tm zamanlarn en iyi filmi olarak bilinen Potemkin Zrhls adl filminin kurgusu daha muhtemelen yksel dzlemde hesaplanarak; ekimlerin nasl dizilenecei, ekim uzunluklar ve ekim alar senaryo yazm srasnda izilerek ortaya konulmutur. Kurgunun her trl fonksiyonu aklda tutularak yazlan byle bir senaryonun hem ekim srasnda hem de kurgu srasnda film ekibinin iini kolaylatraca aktr. Bu adan senaristin kurguya nemli katklar salayaca yadsnamaz. Sanatsal kurguyla kotarlm bir filmde, yle bir sahne olduunu varsayalm: Beyaz bir kadn zerine ap ortalama insan kar byklnde bir daire izilmi olsun. Bu dairenin iinde birok sakat bcek rpnsn. Bcekler ar aksak ilerlemeye abalasn. Dairemizin dna kan bcekler, sonradan ereveye giren cetvelle yeniden dairemizin iine dnmeye zorlansn. Fonda ne syledikleri anlalmayan insan sesleri olsun. Dairenin dna kan bcekleri ieri girmeye zorlayan cetvel baa kamad bcekleri seri darbelerle ezmeye balaynca, bu kez ac eken, kar koyan, lk atan insan sesleri grntye elensin. Sonraki ekimde kentin sokaklarndan akan insan seli grnts olsun. Bcek vzltlar kalabaln grlts olarak verilsin... Byle bir filmde ekim dizilenmesi senarist tarafndan ngrlmtrtr. Senaryoya skca bal kalan, ekimler balarken senaryonun kilitlemi olmas koulunu savunan kimi ynetmenlerin yannda, ekimlere senaryosuz balayan ynetmenlerin olduu bilinmektedir. Bu iki yaklam, senaryonun ne denli tartmal bir konu olduunu ortaya koymaktadr. Genel olarak salam yapl senaryoya sahip olmayan ynetmenler, zaten film ekmeye kalkmayacandan; ekimler baladnda senaryo artk nemli deildir diyebiliriz. Evet, ekim hazrlklarna balandnda senaryonun nemi kalmaz. Tekrarlamakta yarar var: Salam bir senaryonuz yoksa yolculuu balatmanz iin bir nedeniniz yoktur; nk sinema grntlerle yk (anlatma deil) yaatma sanatdr.

75 Kutsal olan senaryo deildir, bitmi filmdir. Bu adan ynetmen senaryo zerinde her trl tasarruf hakkna da sahiptir. Replikleri deitirebilir, yeni sahneler ekleyebilir, anlatma bir katks olmayacan grd sahneleri karp atabilir. Kesici olarak adlandrlan kurgu yardmclar bu meslee raklktan balar. Filmin istenen biimde kesilip yaptrlma ileriyle uraan kesicilerin zanaatlarn yapmalar iin basit birka kural renmesi yeterlidir. Yaptklar ie zanaat denmesine nedeni ynetmen ya da kurgucunun komutlar dorultusunda alyor olmalar, kurgunun zne yeteneklerini koymalarnn, zgn almalar yapmalarnn olanaksz olmasdr. 2. Kurgucu: Biimsel Dzlemde Bir film-yap ortaya karlncaya kadar eitli evrelerden geer. Kurgu bu evrelerden yalnz birisidir. ancak pratikte kurgunun kendi iinde bir takm evreleri olduu unutulmamal. Kurgunun fonksiyonlarn yerine getirmesi iin, gerekli ekimlerin kurgucunun elinde olmas gerekir. Filmi izlenecek aamaya kurgucu ykseltir. Kurgucular, Hollywood sisteminde nem sras olarak hak ettikleri yerde grlmezler. Dmytryk durumun dzeltilmesi iin alnan karar yle aklar: Film kurgucusu sznn film kesicisinden daha etkileyici anlama sahip olduuna karar verildi, bundan sonra bu terim resmi terminolojiye girdi (Dmytryk, 1990: 12-13). Senaryo yazm ve ekim almalar iin yaplan yatrmlar, harcanan zaman ve emek, ortaya konulan yetenek ne kadar yksek olursa olsun, bir sinema filmi kurgudan nce anlatc ze sahip olamaz. Kurgucunun nemi burada ortaya kar. Kt ynetilmi sahnelerin zayfln hafifleterek ve nadiren henz allmadk kurgu hileleri kullanarak, kurgucu filmi dzeltebilir (Dmytryk, 1990: 16). Kurgucu, kendisine verilen binlerce ekimden film-yap kurar. ekimlerin yeriyle oynar, onlarn uzunluk ve ksaln hesaplar; ynetmenin istekleri dorultusunda kendi yaratcln ortaya koyacak bir alma yapar. Kurgucunun sanatsal bir alma yaptn syleyen Arijon (1993: 649) onun ekimleri izleyerek senaryo rehberliinde ie yaratcln katarak filmi sekans sekans kurduunu aklar. ekimleri seerken tek sorumlu olarak kurgucuyu gsterir. Sahneyi vurgulamak iin sette elde edilen ekimlerin olanaklar lsnde, ne zaman yakn ekime kesme yaplacana, ne zaman genel ekime klacana da kurgucunun karar vereceini savunur. Tm bunlara karn zellikle auteur ynetmenin kurgu almalarndaki arl unutulmamaldr. 2.1. Kaba Kurgu (rough editing) Kurgucunun, ekim almalar balamadan senaryoyu okumas filme yapaca katky, filmin ritmi ve atmosferi hakknda dnce-gr gelitirmesini kolaylatracaktr. ekimleri time-code izelgesine (daha dorusu dekupaja) gre sralayan kurgucu kaba kurgu yapm olur. Gerekte kaba kurgu; dekupaj srasnda ynetmen, ekim srasnda time-code tutan asistan ve kurgu masasnda kurgucu tarafndan yaplmtr. Senaryo dorultusunda ekimler sralanrken, onlarn uzunluuna dokunulmaz. Kurgunun bu gei evresinde yaplan, ekimlerin numaralanp, yk srasna gre dizilenmesidir. Daha sonra eksik kalan ya da filmin akcln bozan ekimlerin yerlerine baka ekimler kurgulanr; bylece ince kurguya gei salanr (Eisenstein, 1984: CXIX.; zn, 1984: 102). 2.2. nce Kurgu (final editing) Kurgucunun yaratc ynn ortaya koyaca aama, ince kurgu evresidir. Kurgucu, bu evrede kabaca kurgulanm filmi defalarca izleyerek filmin gidii, dizemi, tartm, ak, temposu hakknda bilgi sahibi olur. Daha sonra ekimlerin ve filmin fazlalklarn karr atar.

76 Gerektiinde ekimlerin yerlerini deitirir (zn, 1985: 55-56.; ngren, 1993: 136). Sinema dili ona bu olana salar. Kurguda yaratclk, ince kurgu aamasnda balar. Yaratc kurgucu ham ekimi ynlendirir. Hzl-yava kurgu yerinde kullanlmyorsa filmin ak bozulur. Kurgucu filmin akn, izleyici tarafndan sahnenin alglanmasna uygun biimde oluturur. Sahnenin atmosferi hzl kurgu teknii gerektiriyorsa, hzl gei yntemleri kullanr. (ngren, 1993: 137). Sonu olarak ince kurgu ekimlerin filmdeki gerek yerlerine yerletirildii, uzunluk ve ksalklarnn deitirilemez biimde saptand kurgudur. Cem zdemirin yapmcln yapt, Ik efi Recep Bierin, Grnt Ynetmeni Ege Ellidokuzolunun grev yapt; Cafer zgl tarafndan TRT iin ekilen Esir ehrin nsanlar, kurgu srasnda ok az deiime urayan projelerdendir. Sinema ciddiyetiyle ekilen bu projenin, senaryosunun ortaya kt ilk andan, yayna verilmesi srecine kadar Cafer zgl alldk ynetmenlerden farkl bir alma ortam salad. Filmin ardk iki sahnesinden ilkinde; Nedime (Zeynep Toku) hapisanaye den Kamile (Emre Knay), Abuzer (Nihat Nikerel) araclyla bir kalemlik gnderir. Dekupajda ekim sralamas yleydi:

Ynetmen Cafer zgl: Esir ehrin nsanlar.

MEKAN: Nedime Ev: kili ekimde: Nedime kalemlii Abuzere uzatr (replikler). Yakn ekim: Nedimenin elinde uzatlan kalemlik. kili ekim: Abuzer elinde kalemlikle kalk (replikler). MEKAN: Hapishane: kili ekim: Abuzer kalemlii Kamile verir (replikler). Yakn ekim: Kamilin kalemlii alan eli. ekinerek de olsa, bu kurgu srasnn deitirmeyi nerdiimiz Cafer zgl, grmze deer verdi ve ekim sras yle oldu: MEKAN: Nedime Ev: eitli ekimlerden sonra; kili ekimde: Nedime kalemlii Abuzere uzatr (repliklerin bir ksm). Yakn ekim: Nedimenin elinde uzatlan kalemlik (repliklerin devam). MEKAN: Hapishane: Yakn ekim: Kamilin, kalemlii almakta olan eli (replikler). kili ekim: Abuzer kalemlii Kamile verir (repliklerin devam). Filmimizin yeni kurgu biiminde: Evinde Abuzerle oturan Nedimenin elinin uzatt kalemlik, hapisanede bulunan Kamilin eline geer; sonra Kamil ile Abuzeri birlikte grrz.

77 3. Ynetmen: Biimsel Dzlemde Ynetmen, filminin kurgusunu kendi yapmyorsa bile, ounlukla kurguda en nemli sz sahibi kiidir. Ne istediini kurgucuya syleyerek, kurgunun geliimi zerinde byk rol oynam olur. Kurgucunun grevi salt syleneni yapmaktr. Bu durumda kurgunun mimar ynetmendir. Kurgucunun, ynetmen gzetiminde alrken yapt ii, kurgunun teknik ynn renen herhangi biri yapabilir. Ynetmen estetik yapy yeni anlam yaratacak biimde ortaya karmak iin dnsel olarak kurguyu dekupaj srasnda tasarlam, tasarnn brakaca etkiyi ve bu yapnn biimini kafasnda kurmu, kurgunun fonksiyonunu tasarlam olur. Filmin yaratlmas srasnda ynetmen grntyle dnr. ekimleri, dlerinde kurgu srasna gre bir araya getirir ve perdede hangi srayla grneceklerse yle hayal eder. Filmini, daha evrim aamasnda kurgulanmaya yatkn selloit paralar olarak dnr. Belli bir olgunun kurguya dayanan anlatmn salamak amacyla ekimleri kendi isteine uydurur. Bu, onun kurgu yaratclndaki baskn etkisini gsterir (Pudovkin, 1966: 101). Dmytryk, ynetmennin kurgunun fonksiyonunu yerine getirebilmesindeki rolne dikkat ekmi ve ynetmenin, film kurgusunun kefedilmemi gizil gcne ilgi duymasnn, sinemann sanat olarak yeniden douu olacan savunmutur (Dmytryk, 1990: 11). Ynetmen gerek yaratcln, sanatsal kurguyu kendi film tekniine nasl katacan rendiinde sergileyebilir. Yaptlarnn kusursuzlua ne lde yaklaabilecei, bir noktada onun (ekim ncesi ya da ekim sonrasnda) ortaya koyaca kurgu hnerine de baldr. Godard ses kurgusu yaparken, onun iinde yontu yapyormu izlenimine kapldn, ama nceleri bu yontuyu kmsediini, nk onun ne olduu konusunda bir fikir sahibi olmadn; kurgu yaparken ta bir blok yontarak ortaya oylumlu biimler karmann ne demek olduunu ok sonra anladn itiraf eder (Godard, 1991: 265). Tm bunlardan anlalaca gibi kurgu araclyla, yaratc baka yntemlerle filmin dier gelerini yaratan ynetmen, kurgunun fonksiyonlarn zenginletirip ynlendirebilir. Esir ehrin nsanlar filminin ses kurgusu zerinde allrken; oyuncunun elindeki kibrit kutusunun iinde hareket ettirilen tavla zarlarnn kard seslere ihtiya duyulmutu. ekim srasnda oyuncu A, kibrit kutusunu uzaktaki oyuncu Bye sallayarak, Akam kumar oynayalm anlamnda, Akam kzleri koturalm diyordu. Kutu boekilmiti. stenen ses elimizde yoktu. Dzenei kurup ses kayd yapmak iin de zaman yeterli deildi. Eldeki di fralama sesini kullandk. Bunun iin, bu sesi belli aralklarla kestik. Bu sesleri ardk getirdiimizde istenen sonu elde edilmiti. Ayn filmde hapisane kouunda kavga kar. Kargaa srasnda oyunculardan biri elindeki sopann ucunu dman mahkumun srtna olanca gcyle bir ba saplar gibi indirir. Bu eylemin sesine gereksinim duyduumuzda yle bir yol izledik. Sivri topuklu ayakkabsyla beton zeminde yryen kadnn ayak sesinin tek birisini aldk. Bu sesi iki kez st ste bindirdiimizde istenen ses yaratlmt. Her sanatn kendine zg kurallar, en nemlisi dili vardr. Bu, film dilinin grnt dizimi (film dilinin grameri) olarak tanmlanabilir. Film ynetmeye soyunan insann, her eyden nce bu dili biliyor olmas beklenir; nk bir sahnenin ekimlere blnmesi (dekupaj) srasnda gzetilmesi gereken tek ey, ekimlerin birbirini bir grnt dizimi iinde nasl btnleyeceinin hesaplamasdr. Buna, film dilinin matematii de denilebilir. Grnt diziminin belli bir aamaya kadar renilebiliyor olmas; elinde yeterli senaryo olan herkesin teknik ve oyuncu ekibini bir araya getirildiinde baarl film ekecei anlamna gelmez. Kameray nereye koyalm? ekimi nereden keselim? Oyunculara ne dememiz gerekir? Bu sahneyi keserek (a-karalarla m) ekmeliyim kamera rejisi mi uygulamalym? Sahnemiz ne anlatyor? Hi kukusuz, ynetmenin ncelikle kendi kendisine sorup yantlamas gereken bu sorulardr. Birok ynetmen, sanki bir film ba oyuncunun eylemlerinin bir kaydym gibi oyuncu etrafnda dolaalm yaklamn benimser (Mamet, 1997: 1). Bu yaklam yanltr. Y-

78 netmenler, hikye anlatcsdr her eyden nce; vurgulamak gerekirse, yksn izleyicinin ruh dnyasnda yaatan sanatlardr onlar. Romanlar, ykler, masallar basl hale gelmeden (tabi, ardndan grsel bir anlatm ortaya kmadan), hikaye anlatclarnn nemi bykt. nl Rus hikaye anlatcs Nikolay Leskov, bu rneklerden biridir. Gezgin olarak yaayan, uradklar kylerde ky odasnda arlanan hikaye anlatclarna, biz Trkler sofra konuu deriz. Sinema ynetmenlerine, hikaye anlatcs bu ilgin insanlarn gnmzdeki grnmleri gzyle baklabilir. Ynetmen, hikayeyi grntler yoluyla anlatan, kendimizi kaptrp hikayeye inanmamz, en doru yaklamla onu iimizde yaamamz ya da yaatmamz arzulayan sanatdr. Sanatnn, iinde yaad toplumun bir paras olduu muhakkak. Bu toplumun sahip olduu zihniyetle yourulmaktan kamas neredeyse olanaksz. Sanatnn, yaad toplumun zihniyetine kar koymaya almas ya bilinli ya da igdsel bir yoldan olabilir. gdsel kar koyma, iinde yaanlan topluma kar yabanclamay zorunlu kular (Adanr, 1994: 31). Bu tanmdan anlalaca gibi, sanat (ynetmen, her eyden nce toplum iinde evrilen, gelien, farkl bir yapya brnd iin de olaylara, eylere farkl bir adan bakan bireydir. Sinema salonunda klar snnce oyun balyor, imdi biri bana bir yk anlatacak dncesi herkeste hkm srer (Mamet, 1997: 46). Bu anlatlan, senaryonun grsel halidir. Birok zelliinin yannda ynetmen, yazy grntye dntren sanatdr. Sinema zaten ncelikle grntdr. Sinemada, nde gelen anlatm arac grntler olduu iin; birok ynetmen (rnein Ren Clair) szl ya da mzikli ksmn, grntnn nne gememesini nerir (Makal, 1996: 43). Film en ksa tanmyla senaryo ad verilen yknn grsellemi halidir. Ynetmen ise filmin yaratcsdr. Senaryo atma, gerilim, glgeleme, geliim, dmlenme, zmlenme gibi dramatik bir rg halindedir. Geleneksel kurmaca film senaryosunda izleyicinin zdelik kuraca (serveni anlatlacak) ba kahramanlar bulunur. Ba kahramann amacna ulamasna yardmc olan eyleyenlerle, bu amaca ulalmasn nlemeye abalayan engelleyenler yan/fon kahramanlardr. Ynetmen, ayn zamanda senaryoyu yazan kii deilse, balangta, ieriini bilmedii bir metnin karsnda bulunuyor demektir. yleyse okuduu yky mekan, renk, k, dekor, kahramanlar, diyaloglar, ekim uzunluu (metrik), ereveleme, kurgu, mzk, kamera rejisi, kamera hareketleri, genel atmosfer leinde anlama, alglama, iselletirme; tm bunlar zihinde btnletirme yeteneine sahip olmaldr; nk sinema sanat, doas gereidir, yaratcsnn tek bir ekimin bile (en azndan kendi kendisine) hesabn vermesini gerektirir. Filmin herhangi bir ekiminin filmin genel anlatmndan (bir kusur sonucu) kopuk, yetersiz olmas aklda kalcdr ve filmi zedeler. yleyse byk bir dikkat ve byk bir titizlik gerektiren bir i yapyoruz demektir. iir sanatn ele alyor gibi dnelim; bir dizede ilevi olmayan ya da o dizede uygun durmayan bir szck, iir-yapnn istenen etkisini bozacaktr. Film-yapda yer alan uygunsuz ekim de, ayn sonuca yol aar. Yaratc bir ynetmene yaklam asndan; Ake Sandgren, Lars Von Trier yle tantr: Okuldan tanrm... O zamanlar bile karakteri glyd. ok inatyd. Biz dier renciler, film yapacamz biliyorduk, ama o nasl bir film evreni yaratacan da biliyordu. Ona gre, fikir ile uygulama arasnda bir snr yoktur. Karar vermekten hi korkmuyordu (Stevenson, 2005: 16). Theo Angelopoulos film auteur tanmn sinema tarihi iinde hi kukusuz en ok hak eden ynetmendir. Onun kiilii, yaratc ynetmen kiilii iin ok nemli ipular tar. Yapt her filmin her sekansna, kendi sanatsal kiiliini silinemez bir damga olarak basmay baarm bir sinemacdr o... Filmlerinin hepsini saran benzersiz bir tema modeli vardr. Onun filmlerinden herhangi birine (ister balangta, ister ortada ya da sonda) yle bir bakmak bile, o sahnenin ardndaki yaratcnn kimliini, kiiliini aklamaya yeter (Fainaru, 2005: v).

79 En bata bir film setinin sevk ve idaresini yapabilecek niteliklere sahip olmas gereken bir ynetmenin ideal olarak birok bilgiyle de donanm olmas beklenir. Bu bilgiler kukusuz , ereveyi, kamerann potansiyelini, kamera altlklarn, filmin dilini, kurguyu, grntye elenecek mzii bilmesiyle snrl deildir. Ynetmen, yaz (roman, iir) bilgisiyle donanm olursa, yazyla tarif edilen (senaryodaki gizli) grnty kolayca hissedecek ve alglayacaktr. Zira roman ve iir okumann, yazl bir yky grntye dntrmesi beklenen ynetmenin d dnyasn zenginletireceine; okuduu olay zihinde grsel olarak canlandrma gcn, imge (imaj) yaratma becerisini gelitireceine kuku duyulamaz. Ynetmen, son kertede yeni bir dnya yaratr; var olan dnyay dntrr, deitirir, inandrc ve kabul edilebilir yaam seenei snar. Gerek zaman ve mekan kullanarak (uzatp ksaltarak, dntrerek), filmsel bir uzam, filmsel bir zaman yaratr. Yaratt uzam ve mekann, insann alg doasna uygun olmas beklenir. Aksi halde film, izleyicide yadsnma yaratr, kabul grmez, ona ulaamaz. Buna, duygunun izleyiciye gememesi diyebiliriz. Ynetmenden beklenen; yaratt, kurduu dnyann izleyiciye gemesini baarmas deil midir? Gldrmek, alatmak, korkutmak, hznlendirmek, daha baka duygular devindirebilmek iin, onda byle bir anlatm gcnn olmas gerekir. te izleyicide bu duygular yaratmaya da, filmsel etki denir. Ynetmeni yola karacak fikir nasl tanmlanabilir? Zor bir soru. Aklma bir fikir geldi deriz. Benim fikrim, Benim fikrime gre.... nl bir roman semekle filmimiz iin gerekli fikri yakalam saylabilir miyiz? Sava ve Bar romann filmletirme kararmz, tek bana fikrin kendisini oluturmaz. Buna karlk, Tolstoyun bu romann seme nedenlerim, roman perdeye aktarrken kullanmay dndm ekil fikir olarak tanmlanabilir. Romann sonsuz derinlii, saysz yorum olana yaratr. Edebiyatn byk romanlar uzun mrldr; her a bu romanlarda yeni bir eyler kefedebilir. Bu yzden de, sinemalarda gsterildiinde filmin ilgin bulunmasn istiyorsak, o eyi kefetmeliyiz (Wajda, 1993: 12). Yaratlmak istenen duygunun izleyicinin algsn devindirmek iin mekandan, renklerden, ktan, nesne konumlarndan, kamera hareketlerinden, ereveden, mzikten, sinema dilinden ve daha baka estetik deerlerden yararlanlabilir. Bunlar da; birletirme zeka, beceri ve yeteneini gerektirir. Tm bunlarn yannda oyuncu ynetimi de ok zel bir yer tutar. yleyse ynetmen birok bilgi, deneyim, gzlem ve yetenekle donanm olmaldr. Bu donanmlarn da her koulda yetmediini sinema tarihi bizlere gstermektedir. Bu durum, eretileme(!) yaplarak; Ynetmen, son kertede filme ruh fleyebilen kiidir szyle ortaya konulabilir. Ruh fleme(!) yntemi de, retilebilen-renilebilen bir ey deildir. Nabokov (1988: 12), nsanolunu yourup ona biim veren belli bal tane g vardr. Bunlar; kaltm, evre ve bilinmeyen x faktr der. deal bir yaratc ynetmen, bu bilinmeyen x faktr asndan kendiliinden, olduu gibi biridir. Ancak bunlarn dnda, teknik olanaklar da yaratclkta belirleyicidir. Ynetmenler, tm bu olanaklar yetenekleri ve deneyimleri lsnde; kuramclarn sorduu, Filmin doas nedir, gereklikle ilgisi nedir? Sinemann fotorafla, sesle ve resimle ilkisi nedir? Film uzamsal sanat mdr, yoksa zamansal bir sanat mdr (Andrew, 1995: 18) sorularna benzer sorular kendi kendisine sormal, bunlar nce kendi zihninde yantlamaldr. Yaznsal metin (iir, yk, roman vb.) okuma alkanl edinmi, derdini yazyla aktarma becerisi gelimi, yaznsal metin iinden geme duyarlna kavumu, duygu deerleri gelimi ynetmen, senaryoyu okumaya balad anda yazar ya da senaristin dnyasna kolayca girebilir, onun amacn, niyetini, zihninde kurduu dnyay alglar, duyumsar. Zaten, ancak byle birinin ruh dnyas zengin olabilir. Kukusuz ynetmenin kendi kendisine soraca sorular senaryoyu eline ald ilk anda balar. Senaryoyu okudum, bu senaryo filme alnmaya deer, bu yk benim dnyama ne kadar yakn? Sz edilen ynetmenin, film ekmeyi bir i kolu olarak seen kii olmad ortada; o bir sanat. yleyse sorular oaltacaktr. Bu senaryodan kacak film ekilmese de olur mu? So-

80 ruya hayr yant verildii anda, filmin sreci balamtr; yeni sorular ard ardna gelir. Bu senaryo grsellie dklmelidir. Anlatlmaya deer bir yk. Bu filmi ekmeliyim. Senaryonun kimi olmazsa olmazlar vardr, nk bir yap kurulmaktadr. rnein bir senaryoda episodlar bulunacaktr. Bir filmin, genel kompozisyon (dzenlenme) kurallar ve o filmin znel (sjesel) balantlar, kendine zg bir biimde mikro dnyalara, yani episodlara ayrlr. Episodlar arasnda her zaman kesin snrlar izmemiz mmkn deildir. Bir episoddan dierine gei bazen o kadar yumuak olur ki, farkedemeyiz bile (Aslanyrek, 1998: 120)... Bu ve benzeri birok zellii barndran bir senaryo var nmzde. Bu senaryo grsellie dklmeli. yleyse filmin rengi ne? Bu yk hangi renkle daha iyi atmosfere kavuur? Yeil-sar aras, hznl bir rengi tercih etmeliyim. yk bunu gerekli klyor. Bu filme nasl bir k yaplmal. Film, nasl bir mekanda, hangi mevsimde ekilmeli? Dahili mekanlarda lo bir k kullanlabilir... Caracvaggio m? Mevsim sonbahar olmal. Sararm yapraklar, plak aalar, slak sokaklar, sisli, terk edilmi mekanlar, sabah alacal ile gn batm saatleri arasnda almalyz. Oyuncular kimler olabilir? Bu sorularn yantlar aranmaya balanr. Uygun isimler arasndan tercihler, seenekli olarak belirlenir. Kameray nasl kullanacaz? ounlukla sabit altlk zerinde, evrinmeler yaplabilir. Kamera hareketleri savruk olmamal. Grntler perdede beik gibi salnmamldr; sinemann arbal yapsn gzetmeliyim. teki, televizyona uygun! Evet biz film ekiyoruz, televizyon dizisi deil! Bular bilmek bana yarar salar. Sanatn en temel gerei her ne kadar ...sanat hibir biimde formllerle uygulamaya dklemez biimindeyse de, kimi kuralllar bilmenin hibir sakncas yoktur. Filmimizin rengi belli, alacamz mevsimi de belirledik. Mekanlar da tamam. Daha fazla i mekanlar m, yoksa d mekanlar m tercih etmeliyiz? Senaryo ne diyor bu konuda? Yllarca ayr kalm iki kahramann karlama sahnesi iin senarist i mekan tercih etmi. Hayr. Karlama sahnesi, mekann desteinden yararlanmak iin darya karlmal. Ynetmen senaristin tercihini beenmedi, sahneyi darya ald. Buna hakk vardr; nk kutsal olan senaryomuz deildir. Senaryo dediimiz metin bizim yol haritamz olabilir, ama onun edebi deeri yoktur. Kutsanmaya deer olan bitmi filmimizdir. Biz filmimize bakalm. Tamam sahneler byle olmal. Diyalaoglar, genel olarak iyi. Bunun iin ayr alma yaplabilir. Birka yerde, kahramanlar senaryo yazar gibi konuuyor. Hayr, onlar kahraman! Ayrtrmalyz. Onlar yaayan insanlara dntreceiz. Herkes kendi kendisi olacak kendisi gibi konuacak. Polis byle konumaz. Byle bir kadnn azndan byle szler kmaz. Onun kltr dzeyi bu szleri kaldrmaz. Tamam replikler ilerde yeniden ele alnacak. Kahramanlar nasl giyinmeli, nasl mekanlarda yaamal? Evet, bu nemli. Onlarn giysileri, davranlar ve yaadklar mekanlar kiilikleri hakknda nemli ipular verir. Yaznsal metnin zerinde onu yaratandan bakas oynayamaz. Ona bir ey ekleyemez, onun bir blmn genel yapdan karamaz. Bu nedenle, senaryo yaznsal bir metin deildir. O, baka bir sanatn aracdr. Senaryo sanat yapt deildir. Sanat yapt, ondan yola klarak yaratlan filmdir. Kahramanlarn giysileri, davranlar, yaadklar mekanlar, eyalar, duvarlarnda asl tablolar, taklar, renk seimleri, aletleri kltr dzeyi yksek, film okuma becerisi olan birine, kahramanlarn kiilikleri, psikolojileri hakknda nemli ipular veriyor olabilir; peki, izleyici buna dikkat eder mi? zleyiciler tm bunlara dikkat etmese de insann bilinalt doas bunlar alglar. zleyici beenir ya da beenmez, ama bunu bir film zmleyicisi kadar aka ortaya koyamaz, koyma gerei duymaz. Beeniyorsa da, beenmiyorsa da bunun bir nedeni vardr. Bu neden filmin atmosferinden ve estetik yapsndan kaynaklanr. Filmin dili, rengi, kurgusu, oyuncular, k, mekan seimi, kamera hareketleri, mzik seimi... Bunlar, izleyici tarafndan kolaylkla dile getirilemeyebilir, ancak kukusuz belinaltn harekete geirir; alglanr, duygu yaratr. Dekupaj,

81 kurgu srasnda bir araya gelecek olan ekimlerin biimlerinin, kadrajlarnn, uzunluklarnn ve kamera alarnn kat zerinde ngrlmesinden baka bir ey deildir. ekim gsterime hazr filmin, perdede iki kesme ( ng.cut) arasnda kalan parasdr (Asiltrk, 2006: 177). Burada filmsel anlatmn paralara blnmesiyle dorudan bir benzeim (analogie) sz konusu olmaktadr. Perdede yanstlan yaam, dzenli (dizemsel, ritmik) biimde paralara blnme yntemiyle gereklikteki yaamdan ayrlr. Bunlar, film metnin ekimlere ayrlmas, ekimlerin yeniden kurulmas iin temel oluturmaktadr (Lotman, 1973: 40). Sinema filminde, grnt erevesi iinde en ok yer alan insan olduu iin ekim kadrajlarnn belirlenmesinde insan vcudu referans alnr. rnein bir grnt erevesi insann bayla doluyorsa, bu durumda ortaya kan ekime ba ekim denir (zn, 1972: 41). Bu tanma uygun olarak omuz ekim, gs ekim, bel ekim, diz ekim, boy ekim ve daha ok oyuncular ereevede grdmz ikili ekim, oklu ekim; grntnn uzaktan ekimi orta genel ekim; daha uzaktan ekim yaplrsa genel ekim; nesnelerin ayrntsnn kadrajda olduu ayrnt ekim bu anlayla tanmlanr. Ynetmen tm leklerin kullanm amacn bilmelidir. Sahneleri nasl paralayacam, yani dekupe edeceim? Sahnenin ka biimde ekilme olasl var? Sonsuz sayda m? Evet, sonsuz sayda olabilir. Oysa kimi sahneler, beni byle ekmelisin diyebilir. Roman, iiri ve hayatn doal rgsn, insann alg biimini iselletiren ynetmen, filmin matematiini kurarken, okuduu sahnenin doasn da kolayca kavrayabilir. Sahne, yaz araclyla ona bir ey syler. Bu nedenle dekupaj, rastgele bir paralama, blme, ayrtrma ynetemi deildir. Her ekim, nndeki ya da arkasndaki ekimle, iyi yalanm bir makinedeki dililer gibi tam uyum iinde olmaldr (Foss, 1992: 103). Bunu da ynetmen daha en bata, senaryo zerinde alrken; sahneyi, zihnindeki btn yeniden kuracak biimde paralarken gzetir. Yapt, senaryoda btn olarak okunan, ama aslnda, grnt asndan btnn paralanm hali olan olay rgsn kavramak, ona gre paralamak, paralar ekime dntnde onlar birbirine nasl balayacan hesaplamaktan baka bir ey deildir. Bu aamada ekimlerin uzunluu ve birbirlerine nasl balanaca gzetilmektedir. Byle bir hesaplama yaplmadan filmsel btn kurulamaz; filmin dili (grameri) grnt dizimi asndan bozuk olur. Sahne, istenen etkiyi tek plan ekildiinde salamaya daha uygunsa, ynetmenliin yaratclk yn devreye giriyor demektir. Bilindii gibi olaylar gerek yaamda kesintisiz bir zaman ve kesintisiz bir mekanda geliir. Sinema yaamn gerekliini birebir aktarmak zorunda olmasa da, sanatn gereklii kendi zgn gereklii olsa da, sinema tm sanatlar gibi gerek yaanty referans alr. Zira insan algs kabul ettii lde sanat inadrc olacaktr. Buradaki inandrclk bir gerekliin saptanmas deil, filmdeki yaantnn izleyici ilgisini ekmesi, onu ilgilendirir olmas, ona hitap etmesi, gemesi; en nihayet filmin anlatmak, retmek ya da gstermek yerine bir ey yaatmasdr. Evet film izlenmenin tesinde yaanr olmal. yleyse, Sinema, grntyle yk anlatma sanat da deil, Grntyle yk-serven yaatma sanatdr. Rus Biimcileri, sinema sanatnn, gerekten sanat olabilmesi iin yaamla olan kolay benzerlikleri yadsmasnn gereine inanarak, yaama benzemek yerine kendini oluturmasn, dolaysyla kurgusal yapy ne karmann gerekliliini vurgular (Vincent, 1993: 32-33). Sinema dili grnt dizgesiyle oluur. Bu dil grnrde, en basit anlatmyla; ekim + ekim + ekim... biiminde kurulur. ki kii arasnda geen konumada; konuan A gsterilir + konuan B gsterilir + konuan A gsterilir. Bunlarn dinleme ekimlerine, konuann sesi drlr. Buna da sesi split etmek diyoruz. Oyuncu says arttka ynetmen tercihine gre grnt dili rgs saysz varyasyonlara ynelir. rnein, A + B + A + C + A + C + B + C... Bu kiilerin dinleme ekimlerine, yer yer kar tarafn sesi drlr. Herhangi bir sahne, byle kurulmak zorunda deildir. Ynetmen

82 sahneyi tek ekimde tamamlamak isteyebilir. Bu durumda sahnenin rejisini ncelikle zihninde kuracak; kamerann kimi, hangi olay, hangi aamada gstereceini, oyunculardan hangisinin hangi eyleminde kadrajda olacan, onlarn hangi eylemleri yapacan; nerelerde dneceini, nerede kadrajn dnda kalacan oyunculara, kameramana anlatacaktr. ekim baladnda; her oyuncu kendi iini yapar, kameraman izleyecei yolda ilerler. Ynetmen, bunlarn istedii gibi olup olmadn gzetir. Bir ynetmen, kamera as, kamera hareketleri, mekan, oyuncu says, nesne konumu, oyuncu ynleri, k-nesne younluu gibi alardan tasarlad kadraj izimle ortaya koyarsa grnt ynetmeni ile paylamlarn st dzeye karabilir. Anlalaca gibi; ynetmenin grnt ynetmeniyle paylamlar filmin estetik deeri asndan nemlidir. Sz (konuma) her koulda kusursuz iletiim iin yeterli olmayacandan ynetmen, zihninde kurduu soyut bir grnty, grnt ynetmenine aktarrken elindeki en nemli olanak kukusuz storyboard denen izimler olacaktr. Gerek yaam ayrntlarla doludur ve oyuncular da bunlar yeniden yaratma becerisine sahiptirler (Pasolini, 1992: 29). Filminin nalmasn (masaba almasn) tamamlayan ynetmen iin, artk set aamas balamtr. Sette yaplanlarn, kt zerindeki almalarn uygulamaya dklmesinden baka bir ey olmad muhakkak, ancak kt zerinde eksiksiz biimde allamayacak bir konu varsa, o da oyuncu ynetimidir. yi bir hikaye ve masal anlatcs bulmak ne kadar zorsa, bir oyuncu iin de, inanaca bir ynetmenle karlamak o kadar zordur. uras aktr ki; sunu ne kadar iyiyse, masal ya da hikaye o kadar iyi olur; bu anlamda oyunculuk ne kadar glyse, sunu o kadar gl olur (Dmytryk, 1995: 7). Senaryodan ve karakterin kiiliinden ynetmenin anlad bir ey vardr. Oyuncunun anlad benzer, ama ou zaman farkllklar gsteren (baka) bir ey vardr. Bu iki algnn bir biimde bulumas gerekir. Baarl bir ynetmen oyuncuyu yknn iinde eritmelidir. Bir sav kantlamak iin ya da d grnlerinin iine kstrlm kadnlar ve adamlar gstermek iin deil, onlarn yourulduklar hamurdan film ortaya karmak iin film ekilir. Ne iirin ne felsefenin ne tiyatro sanatnn yakalayabilecei o zn zne ancak sinema diliyle ulalabilir (Bresson, 1992: 32). Oyuncu burada kukusuz en nemli grsel deerdir. Filmin tamamlanacak haline en yakn btn de, yalnz ynetmenin zihninde olacandan; ynetmenin teknik ekiple birlikte oyuncuya aktarmaya abalad duygu btnlnn gerekletirilmesi, bir egdm ve organizasyon becerisi gerektirir. Oyuncu nasl bakacaktr? Konuurken jest ve mimikleri nasl olacaktr? Replik sylerken nasl davranacaktr? Eylem iinde neler yapacaktr? Nesnelerle ilikisi hangi boyutta olmaldr? Senaryodan anladn m gerekletirmektedir? Yoksa ynetmenin zihninde canlandrd kiilik olabilmekte midir? Ortaya kan nasl bir kiiliktir? Ynetmen oyuncusuyla iliki kurarken, kimi skntlarla karlaabilir. Skntlarn kayna ou zaman oyuncunun ynetmene inanmamasdr. Oyuncu, ona niin inanmaz ya da niin inanacaktr? Ynetmenlik belki de bu sorunun cevabnda yatmaktadr. Oyuncu ekim srasnda birey kiiliini bir yana brakmaya alr. Performans, bunu ne derece baarabildiine baldr. Bu demektir ki; onun yeni bir kiilie brnmesi gerekmektedir. Bu haliyle o ynetmenin karsnda hem birey olarak kendisi, hem brnd (geici kiiliinde) kahramandr. Bir taraftan da bunlarn her ikisinin etkisinde kalan insandr. yleyse ynetmen, az sonra kamera karsnda kendi birey kiiliini bir yana brakarak baka oyuncu ve oyuncularla ya da dorudan kamerayla kuraca ilikiyle canlandrd kiilii sergileyecek birinin karsndadr. Oyuncudan, canlandrd kahramann karakterini sergilemesini beklerken, ona komutlar verdii srete; birok yaamsal deneyim edinmi, ruh dnyas zengin, her eyden nce zeki bir bireyle de ilikiye giriyor demektir.

83 Ynetmen oyuncular ve teknik ekibiyle kurduu ilikide nasl bir kiilik sergilemektedir? Gler yzl ve hogrl m, paylamc m, hrn m? Ynetmen olgusu ounlukla geimsiz, kaba bir otorite olarak karikatrize edilir; oysa sanat yaptn (filmi) bir ekiple birlikte yaratmas kanlmaz olan bir kiinin, ncelikle insanlar motive etme, onlarla scak iliki kurma becerisini sergilemesi gerekir. nsann krk elli kiilik bir ekibe kendini kabul ettirmesinin, onlar tarafndan kabul grmesinin tek yolu, ne yapp edip kendini kabul ettirmesi, sz dinlenir biri olmasdr. Bu nedenle en salkl yol saygn bir kiilik ortaya koymaktr. Bunun renilebilir bir ey olmad, bu zelliin doasnda bulunmasu gerektii aktr. Burada, Nabokovun x faktr anmsanmal. Ynetmen, film iyiyse Hep birlikte iyi bir i karttk ama film ktyse, Tm kusur benimdir diyebilecek kadar da zgven sahibi olmaldr. Filmin kurgu almalar srasnda, kukusuz kurgucu da yeteneklerini sergileyerek filme kendi katksn yapacaktr. Bu katkya karn; ynetmen daha dekupaj, storyboard izimi ve set almas srasnda hangi ekimden sonra hangi ekimin geleceini, ekimlerin uzunluklarn ya da ksalklarn yaklak olarak saptadndan, time-code izelgesine yansyan ekim biimleriyle kurgucunun yol haritas aa-yukar ortaya km demektir. Kurgucunun almalar, gnmz sinemasnda bilgisayar operatrlerinin almasyla da desteklenmektedir; ynetmenin tasarlad ve kamerayla ekilemeyen grntleri operatr yaratr, kurgucu da bu grntleri filmin istenen yerlerine kurgular. yi bir kurgucunun baarl olmas, kendisi iin gerekli ekimlerin ynetmen tarafndan hazrlanmasna baldr. Kurgucu mucize yaratacaksa, bu mucizenin snrlarn belirleyen eldeki ekimlerdir. Mzik paralar duyguyu (hzn, coku, korku, komedi vb.) des-tekler. Ynetmen ektii filmin dokusuna, yksne, diline uygun mzik seecei iin, bu sanattan nasl yararlanacan da bilmek durumundadr. Sonu olarak, dramatik bir rgy grsel yoldan anlatacak ynetmenin birok nitelii tamas gerekir. Yaratclnn yannda, bilmesi gereken kurallar vardr. Ynetmen kurallar, bilgisi dorultusunda kullanr ya da bu kurallar ykma pahasna, yeni anlatm biimleri dener, bulur; yleyse bir ynetmen tm bu olanaklar bir araya getiren, sinema dilini kullanarak filmi yaratan sanatdr. Sanat kaygs tayan ynetmenlerin izleyicilerle salkl iliki kurabilmesi iin bilgi sahibi olmas gereken konular vardr. 3.1. Gstergebilimsel (semiologie) Yaklam Greimasa gre gstergebilim, hem dnyann insan, hem de insann insan iin tad anlam aratran bir daldr. Gstergebilim dili konu edinen ve dille ilikisi bulunan bilimlerde nesne, biim, olgu gibi kavram ve varlklarn yerini tutup; onlar temsil edebilecek gstergeleri inceleyen bilim dal olarak tanmlanabilir. Gsterge, kendisi o ey olmad halde onu artrarak iletiimi salayan her ara olarak tanmlanabilir (Keser, 2005: 153; Erkman, 1987: 10). Bu tanmlara gre, resimler armalar, fotoraflar, birer gstergedir. Gstergeler ve gstergebilim tm bilimlerle ve dolaysyla da sinemayla ilikilidir. Simge bir gstergedir. Terazi, adaletin simgesidir. Porter, Kleptoman filminde bu simgeyi kullanr; terazi gzleri kapal olan adaletin elinde, yaplan bir adaletsizliin gstergesi olarak bulunur (Abisael, 1989: 39). Bu rnek, ynetmenlerin gstergelerden faydalandklarn, somut bir biimde ortaya koyuyor. Ancak burada sylenilmek istenen; ynetmenlerin gstergebilimin anlay dorultusunda yaptlar verdikleri deildir. Gstergebilimci filmi okumaya abalar, ynetmenler filmi eker. Filmi okuma, onu zmsemedir. Byk filmler eitli okumalara ak, greli, dahas ak ulu olduu iin, izleyicilerin anladklar anlam ve imgeler, onlarn kltrel yaplar ve bilgi birikimleriyle yakndan ilgilidir. Wollen gstergebilimcilerin toplumbilim, ruhbilim, estetik, tarih vb. bilimlerin evreninden aldklar veriler nda okuma yaptklarn syler. nk bu bilimler, anlaml bir nesne olarak filmi ele alp onu nesnel olarak aklayamaz (Bker-Onaran, 1985: 209).

84 Buradan u sonuca ulalabilir: Gstergebilimciler filmlerden ynetmenlerin anlatmak istediklerinin tesinde baz anlamlar karabilir. Bu anlamlarn ortaya znel adan konulaca ak. Muhtemelen gelecekte gstergebilimsel stokuma kaygsyla film yaratan ynetmenler de ortaya kacaktr. Bylece sinemada gstergebilimin deeri gelecekte ok daha iyi anlalacaktr. Gstergebilimci, oluturulan iletiyi amlayan gsterge ya da kurallar btn olarak ileti karan dzg (code) diye tanmlanan olguyu aratrr. Filmin niteliini saptamak kaygsnda olmadn ortaya koyar. Griffith, filmleriyle dzdeismece (metonymy: dizemsel dzeyde benzetme amac gdlmeksizin gerekletirilen deimece tr, rnek olarak sobay yak tmcesi) yaratrken; Bunuel, filmleriyle metafor (benzetme amacyla yaplan deimece trn, rnek olarak kadn baharndayd) yaratr (Bker, 1985: 8). Ynetmen filmi retir. Gstergebilimciler ise iletiyi ortaya koyan dzgy aratrrlar, ama filmlerin niteliklerini saptamazlar. Sonu olarak yaratc kaygyla film retmeye abalayan ynetmenin gstergebilimi bilmesinin yarar savunulabilir. Elma grnts, elmann gstereni olmann yannda, yan anlam olarak Adem-Havva Efsanesinin anlatmnda kullanlabilir. Bylece gsterge, kurgu gzesi olacaktr. Potemkin Zrhls adl filminde kaynayan orba kazanlarnn grntlerinin zrhldaki mrettebatn kokmu ete kar oluan tepkilerinin (iin iin kaynayan, isyana hazrlanan askerlerin) gstergesi olarak rnek verilebilir. Bu rnek de ynetmenler iin gstergebilim bilmenin nemini ortaya koyar. Bir filmin dz anlatmndan, herkesin (sokaktan geerken sinema salonuna giren herhangi birisinin) anlayabilecei yksel dzleminden dn vermeden, katmanlar zengin bir film kotarlabilir. Gsterge, gsteren, gsterilen, dizge, mit yaratma gibi kavramlarn aklanmalar gerekir. Gsterge, gsteren ile gsterilenden oluan ve anlamlamann temel birimi olan nesne vb. rnein: at szc ya da at grnts olarak tanmlanr. Kandinski (1993: 38) aa szcn duyduumuzda iimizde hissettiimiz aacn rastlantsal maddi biimi olarak aa szcnn, aa kavramnn gstereni olduunu belirtir. Aa nesnesiyle bu szck arasndaki anlamlama, gsterengsterilen ilikisi anlamnda bir gstergedir. Sesi, sesler btnn, gstergenin maddi yann inceleyen gsteren, aa szcnn ses, yaz, grnt olarak izidir. Anlam yknn iinde yer alr. Anlaml gstergelerin drt kod seti ise fotorafik grnt, mizansen, hareketli ereve ve kurgudur. 1920li yllarn klasik Hollywood sinemasnda kurgu yaratcl gsterenlerin ok nemli kod setidir (Rifat, 1992: 6.; Erkman, 1987: 47.; Derman, 1993: 3). Bu adan bakldnda ynetmenlerin, gstergebilim bilmesi bir zorunluluk deilse de, sinema dilini dolaysyla kurgunun fonksiyonunu iyi kullanmalar asndan, sinemaclar iin art deerdir. Eisenstein grntlenebilen nesnelerin (somut varlklarn) ekimlerini kurgulayarak, grntlenemeyen (soyut) varl gsterir. Kurgunun bir dier amac da bu olmaldr. Bu balamda (Portern filminden bamsz dnlerek) adaletin simgesi saylagelen terazi ayrnt ekiminin olduu var saylsn. Bu ekimin arkasna boy ekimle alnm gzleri bal terazi tutan, adalet datcsnn grnts kurgulanm olsun. Bunlarn kurgulanmasyla elde edilen bir btnn, bir adaletsizlik gstereni olduu aktr. Gsterilen adaletsizlik kurgu yardmyla ortaya konulmutur. rnek gsterilenin ne olduunun anlalmasn salyor: Gsterilen, gsterenin kartdr. talyan ynetmen ve air Pasolini sinemay bir gstergeler dizgesi olarak deerlendirdii iin sinema dilini sembolik olmayan dil (linguaggio) olarak tanmlar. Sinemann gereklii simgeler yardmyla deil, gereklii gerekliin kendi kendisiyle anlatt sonucuna ular. Sinemay gsterge dizgesi olarak deerlendirip, onu yazlan ya da konuulan sembolik (doal) dilin (lingua) tam aksine, gereklii gereklikle anlatan dil olarak grr. Ona gre gereklik ile sinema arasnda fark yoktur; sinemann kendi gstergebilimini dorudan gereklie ait gsterge dizgesinden oluturduuna; gstergebilimle rten gsterge dizgesi olduuna inanr. Pasolini, (1992: 16), aa aala anlatmak gerektiine savunur. Bu gr, kurgunun en temel fonksiyo-nunu; soyutu, kurguya grev vererek somutlar araclyla anlatmay devre d brakan bir g-rtr. Pasolininin bu sav doru kabul edilirse eer; sinemann, resim sanatnn fotoraflkla yarmak

85 istemesi gibi belgeselellie kayaca, yaratc anlatmn yaralanaca ve soyut varlklarn anlatlamayaca, daha tehlikelisi, bunlarn szlerle aktarlaca ortaya kar. Soyut varlklarn da grntyle anlatlabildii bir sanat olan sinemann olanaklarn ve ilkelerini zedeleme pahasna (salt grntyle anlatmak olanaksz olduunda kullanlmas gereken) diyaloglarn yardma arlmas sinemann zelliini yok eder. Sinema, grnt ile yk anlatan (yaatan) sanattr. Grntleri kaydedilemeyen varlklar nasl gsterilsin? Aa, aala anlatlacak; ac, ruh, coku, zafer gibi soyut kavramlar nasl anlatlacak? Bu gerekliklerin kendilerini temsil eden grnr gereklikleri olmadn, bu nedenle de grntlerinin elde edilemeyeceini tartmaya gerek yok. Potemkin Zrhls adl filmde, stlerine beyaz yelken bezi rtlerek kuruna dizilecek isyanclar, isyana katlmayan askerlerin ate etmeyi reddetmesiyle bedenlerini bir kefen gibi saran yelken bezinin altndan karlar. Bylece, grnt olarak anlatlmak istenen gerein kendisinden yararlanlr. nsanlarn byle, lmden son anda kurtulmas ounlukla kefeni yrtt deyimiyle aklanr. rnek sahnenin alm kefeni yrttlar eretilemesidir. Bu iletinin sesli bir filmde oyuncuya syletilmesi, sinemann olabildiince grntyle anlatma ilkesine terstir. Bu nedenle sinemann doasna uygun olan gereklii simge yardm ile anlatmaktr. Metzin, filmin en temel gerecinin dorudan dzanlamn gstergesi olduu grne, Eisensteinc kurgu kuramnn en nemli takipilerinden Godard kar kar. Film eletirisine yapsalcln (yaptn kuruluunu referans alan anlayn) ve gstergebilimin etkisiyle ilgili olarak; gerekten sinemaya gittii ve gerekten de film izledii iin gstergebilimciler arasnda Metzi tekilerden ayr yere koyar; yine de gstergebilimcilerin etkilerini ounlukla cansz, kuru, zellikle fazla kuramsal bulduunu syler. Sinema perdesinde gsteren olarak aklanan grntnn, kendi anlayna gre gsterilen olarak alglanabileceini ne srer. Alglamann greceli olduunu, bu nedenle gsteren-gsterilen fark hakknda ortaya kesin yarg koymann yanl olduunu savunur. Ayrca salt kuramc olann, rnekler zerinde konutuunu, kendinin bunu yapmasnn mmkn olmadn; sinemac olarak ancak ekimler zerine konuabileceini syler (Godard, 1993: 139). 3.2. Eretilemeli (Metaforik) Anlatm Eretilemeli anlatm, sinemay zenginletiren, yani kurgu ve teki anlatm geleri gibi, onu gerek hayatta yaananlarn kopyas olmaktan kurtaran gelerden biridir. Ama, Aradaki kimi benzerliklerden faydalanarak bir olay ya da olguyu, olayn kendisi olmayan bir olayla ya da olguyla ifada etmek, yani onu grnr hale getirip gstermektir. Sen bir arslansn tmcesi cesareti, sen bir imeksin tmcesi ivedilii vurgular. Bu iki tmce (doal dil tmceleri) eretileme yaratr (A..Onaran, 1986: 30). Doal dille sinema dili zellikle gsterge dizimsel adan yadsnamayacak benzerlikler sergilese de, bu iki dilin olanaklar deildir. Saussure, szcn ekran olduunu syler. Bir ekran olarak kabul gren doal dil gstergesinin iindeki grntler ounlukla znel, greceli, snrsz, esnektir. Sinema gstergesi ise nettir. Bu netlik nedeniyle eretilemeli anlatm sinemada ok farkl olarak gerekleir. Ynetmenin eretilemeli anlatmn inceliklerini bilmesinin, geni ufklu anlatm yaratmasn salad kimi nemli filmlerde gzlenebilir. Eisensteinn uzanan, dorulan, saldran aslan yontularnn ksa ekimlerini birletirerek yaratt kkreyen halk eretilemesi buna iyi bir rnektir. Bu sahneden sonra gelen ta bebek yontularnn grntlerinin kurgusuyla yaratlan henz temiz olan ruhlar, sava kirletemez eretilemeli anlatm, Odesa merdivenleri ayrmnda ldrlen ocuun gnahszlna ya da masumluuna gnderme olarak deerlendirilebilir. Si-

86 nema dilinin gnmzde geldii noktada bu kurgu biiminin ireti durduunu, sinemann bu anlatmlar yksel dzlemde yapmasnn daha estetik olaca sylenebilir. Godard metaforik anlatm iyi kullanan ynetmenlerdendir. simlerle dolu karatahta rneinde, karatahtann zerinde yazl birok nl insan adnn oyuncu tarafndan yava yava silinmesi, geriye salt Brecht adnn braklmas metaforik anlatm olarak deer1endirilir (Godard, 1993: 141). Pudovkin, Potomok Chingis Khan (Cengiz Hann Varisi - 1928) filminde kulland kout kurguyla ve eitli plastik malzemeler araclyla karakterlerle kurumlarn eretilemeli eletirisini yapar (Abisel, 1989: 124. 128). Godard, Une Femme Coquette (1955) filminde gen, saygn ve evli bir kadn fahielere zendirir. Fahielere zenen kadn, onlarn baklarn taklit eder, erkekleri etkilemeye zenir ve bunda baarl olur. Godard, fahielii yaznsal-metaforik anlamda kullanr. Fahieye kamerayla yaklaarak onun mterisi roln oynar. Eisenstein ise, Grev adl filmde mezbahada boazlanan hayvanlar ekimi ile grev yapan iilerin grd zulmn ekimini kurgulayarak, iilerin hayvanlar gibi boazland metaforunu yaratr (Godard, 1991: 134-135. 148).

Federico Fellini: La Dolce Vita (Tatl Hayat -1960)

Pasolini (1992: 35) edebiyatn neredeyse tamamen metaforlardan olutuunu; sinemada hemen hemen hi metafor kullanlmadn savunur. Metaforik anlatm bakmndan sinema ile edebiyat arasnda kimi farklar olduu bir gerek, ama metaforik anlatmn sinemada kullanld da rnekleriyle ortada. Sinema, metaforik anlatm yapmak isteyen ynetmene deiik olanaklar sunar. Bu olanaklardan biri kesmedir. Kesme metaforik anlatm iin gerekli uzaklklar salar. Birbirine uzak gelerin birinden tekine geilmesiyle yaratlan eretilemenin anlatmn en byk yardmcs kurgudur. Dizilenen farkl ierikteki ekimlerin seimi, dnsel anlamda yaratc kurgudur. Kesmeyle metaforik anlatm yaratmaya Fellininin La Dolce Vita (Tatl Hayat 1960) filminden rnek karlabilir. Ba gkyzndeki saya dnk olarak dans eden kiinin ekiminden, onun gznden helikopterden sarkan sa yontusunun yeryzne dnk yz kesmeyle grntye getirilir, bylece eretilemeli anlatm salanr.

Alain Resnais: Resnaisnn, Hiroshima Mon Amour (Hiroima Sevgilim)

Resnaisnn, Hiroshima Mon Amour (Hiroima Sevgilim) adl filminin ad dahi eretilemeli anlatm yaratr. Bir tarafta, zerinde atom bombasnn gc denenerek yz binlerce insann katledildii Hiroima ad, dier tarafta insann varlk nedeni saylan sevginin kodland sevgilim szc. ki szck bir araya getirilerek eretileme yaratlmtr. Bu filmde sevime, hastane, mze grntleri, 6 Austos 1945'te ekilmi haber filmleri grntleriyle kesilmektedir.

87 Gemi ile yaanan an arasnda gidip-gelen filmde ak cokusu iindeki iftin grntleri, atom bombasnn neden olduu saldrgan ykcln yaratt grntlerle kesilerek, ykm-yaratm kartl vurgulanr (Bker, 1991: 134-135. 148). Eretileme olumas iin gerekli iki birim aras uzaklk (kentler, savalar, aklar) Hiroima filminde vardr. Eretilemeyle gerek anlatlmtr. Mitry, Chaplinin Modern Times (Modern Zamanlar) adl filmindeki koyun srs ekimi ile metro istasyonundaki iiler ekiminin ardk getirilmesi rneine dikkat eker. Mitry, rnek balamnda sinemada eretilemelerden sz edilemeyeceini belirtir. kardan, beyaz manto gibi sz edildiinde benzetilenin yerine beyaz mantonun gemesini bu tmcede kar szcnn kullanlmam olmasn ne srer. Oysa Modern Times filminde, insanlar koyun srs gibi anlamn, ne tek bana koyun srs ekimi ne metro istasyonunda iiler ekimi verebilir; nk ortaya kan anlamn da anlam; ne koyun srs ekimi ile ne de metro istasyonunda iiler ekimi ile zdetir. Ayrca, kurgu ile yaratlan eretilemelerin yannda tek bir ekimle de eretileme yaratlabilir. Sinemann eretilemeli anlatm zgndr (Bker, 1985: 63-65. 72). Birok ynetmen bir konudan bakasna benzerlikler yoluyla geerek eretileme yaratr. Tek tek grntlerin gsterilenleri nemsizdir. Sz konusu, kesme ile birletirilen grntlerin gsterilenleridir. Eretilemeli anlatmdan faydalanacak ynetmenler, deiik grntleri ardk dnp onlar birletirebilecek, yeni anlamlar oluturabilecek yaratcla sahip olmaldr. Tek ekimle yaratlan eretilemeli anlatm bir yana braklarak, kurgu ile yaratlan eretilemeler gz nne alndnda, kurgunun vazgeilmezlii bir kez daha ortay km olur. 3.3. Eksiltme (ellipse) Sinema sanat, izleyici zeksna sayg duymas gerekt i i ve zellikle de grntlerin estetik olmas iin, nemsiz grntleri filmin dnda brakmak zorundadr. Andre Malrauxnun sinema bir eksiltme (ellips) sanatdr sz dikkat ekicidir. Herhangi bir ekimde, iki kiinin duyulmayan konumalar, daha nceki grntler referans alndnda anlalabilir (A..Onaran, 1986: 30). Aradaki fazlalklara gerek yok! zleyici aradaki eksiklii varsayar, zihninde tamamlar. Bir ynetmen eksiltme yapmay bilmiyorsa, izleyicilerle sinemann gerektirdii gibi bir iletiim kuramyor demektir. zleyici, kendisine yk ya da olay anlatlrken parman gze sokulmasn istemez. Byle bir anlatm kukusuz ilgin bulunmaz. Bir ynetmen, dzanlatmdan ok, kodlamalarla; bu kodlarn izleyicinin zihnindeki almlaryla (gndermelerle) anlatm yapyorsa ustalam demektir. Eksiltme yaplrken, byle bir anlay baz alnarak gsterilmeyenlerin, izleyici tarafndan anlalmas salanr. Eksiltmeyle, gereksiz uzatmalar ya da aklamalar ortadan kaldrlr. Eksiltme sonrasnda izleyicilerin bir konuyu kavramasn salayacak verilerin kalmas yeterlidir. 3.4. Simgesel (Symbolique) ve mgesel (image) Anlatm Simge, her eyden nce ebedi olann, zamansal (ve geici) olanda yansmasdr (Wollen, 1989: 162). Potemkinnin Odesa merdiveni ayrmnda gzlnn cam paralanan, kontrolden kp merdivenlerden kayan bebek arabasnn ardndan dehet dolu gzlerle bakan kadnn gzleri lm simgesi olarak deerlendirilir (Gevgili, 1989: 49). Arenold Hauser (1984: 425), madalyalarla ssl, balar olmayan sava pelerinlerinin Rus filmlerinde, sava makinesinin otomotizmini simgelediini; Dorsay (1986: 98), Renoirn en gereki filmlerinde bile simge bulunduunu belirtir. Tarkovsky (1992: 134), sinemada iirselliin simgesel anlatma aykr, ama maddi tze ok yakndan bal olduunu savunur. iir simgesel anlatmla i ie olduu iin, iirle filmin bulutuu yerde, simgesel anlatm da sinemann en nemli i dinamiidir.Costa Gavrasn Kk Kyamet filminde ak pencere-

88 den esen rzgr beyaz bir perdeyi, kymeti anlalmam bir yazar olan Stann bedenine sarar. Yazarn lmden korkusu, perdenin (kefen...) yaratt panikle simgeleir. aka yollu, Simge mi dediniz? Filmim ksa geldii iin , ona birka d sahnesi ekledim, hepsi o... diyen Bunuel, simge kullanmay seven ynetmenlerdendir. Simgeci anlatm konusunda Metz, Fritz Langn M filmindeki tele taklan balon ekimini rnek verir. Tele taklan babo balon nceki blmlerde kk b i r k z n elinde olduu iin lmn, elegemiliin ve tecavzn simgesi olur. Metz, Bazinsel simgeci anlatma kardr; simgenin, film dilini yazn dilinin anlatm doasna (language) dntrdne inand iin, simgesel anlatma kar kar (Bker-Onaran, 1985: 261.; Bker, 1985: 33.; Abisel, 1989: 139). Simgenin sinemadaki yetkin rneklerden Citizen Kane adl filmde gzlenir. Filmde Rosebud kzan addr. Hayat anlatlan basn k r a l n n ocukluunun (gerekten mutlu olduu dnemin) simgesidir. Gsteren-gsterilen arasnda nedenli bir ilki vardr. Bu nedenle Rosebud simgedir. Simgeci anlatmn sakncal yan, yaptn sunulduu kiilerin, simgelerin almlaryla ilgili nceden bilgiye sahip olmalarnn gerekmesidir. Teraziyi adaletin simgesi olarak daha nceden bilmeyenler, filmde kullanlan terazi simgesinden gerekli iletileri alamayabilirler. Fazlaca bilindil simgelerin filmi basitletirecei aktr. Beyaz gmlek giymi kovboylarn iyi, siyah gmlek giymi olanlarn kt olduklarnn nceden bilinmesi bu tip filmleri basitletirir. Western izleyicisi kovboyu grr grmez onun kendinden yana (kahraman, iyi adam) olup-olmadn kolayca anlayabilmektedir. Baz filmlerde simgelere, kolayca anlalamayacak kadar karmak iletiler kodlanm olabilir. Bu, film asndan iyi bir simge seimi deildir. Eisensteinn Alexander Nevski filminde Tton valyeleri beyazlar iindedir ve kt roldedir. Ruslar, karalar iinde olduklar halde iyi olarak gsterilir. Eski ile Yeni adl filminde beyaz mutluluun, yeni ynetim biiminin; siyah gericiliin, sula ilginin, ykcln simgesidir. Alexander Nevskide dar-keskin alar, kapal genler, saldrganl; drtgen, ember ve yarm emberler savunmay; dey yukar yukar doru uzanan genler, izgiler, ykseklikler birer g ve nderlik simgesidir (Eisenstein, 1984: LXXXVI). Simgelerin almlar toplumlarn kltr, kiilerin bilgi birikimiyle yakndan ilgili olduundan, Eisensteinn kulland simgelerin onun filmlerini izleyen tm izleyiciler tarafndan kolaylkla anlalamayabilir. Duyularla anlatlamayacak varlklar belirlemekde somut nesne ve iaretlerin kullanld birok sanat yaptnda gzlenebilir. Tm snatlarn bilekesi olan sinema iin de bu anlatm geerlidir. Duyu organlarnn dtan (d dnyadan) alglad nesnelerin bilince yansyan benzeri, imaj ya da hayal (TDK Szl, 1988: 701-702) biiminde tanmlanan imgeyi Kaan (1993: 281) da yle almlar: Sanatsal imgelerin portrevari ya da bireimsel yoldan canlandrl tarz, imgeselliin kurulabildii her sanatta (edebiyat, oyun, roman, iir) kendine zgdr. Bu szden, sinemann tm teki sanatlar gibi, kendine zg imge kullanma tarz gelitirdii sonucuna ulalabilir. Dier sanatlarda ve kukusuz sinemda imgesel anlatma tutunma isteinin altnda (Godardn belirttii gibi) bilim adamlarnn ve askerlerin arlnn ok daha fazla hissedildii ada, insann yapmak istediklerini baka trl ve zgn biimde; hayata yeniden doar gibi, yeni anlatm yollar bularak yapma arzusu yatar. Godard, imgenin bu konuda bir ie yaramayacan belirtir; imgesel anlatmn iktidara muhalif anlatm yolu olarak grlmesinin yanltc olaca grn yle zetler: mgelerin ie yarayacana, balangta bakalarndan daha ok inandk, ama imge gitgide daha ok konuuluyor ve bu konudaki kitaplar iyi satyor; sanki iktidar kk kz kardein eline gemi gibi.. Bu iktidar iletiim kurmak iin deil de, kural gibi ileyen bir iletiim tarzn yerletirmek iin oluturulmu iktidar; yoksa olaylar grmek iin deildir (Godard, 1991: 17). mgeci anlatm iktidarca daya-

89 tlan anlatm yntemleri dnda bilintesine ileti gndermek iin kullanlan zel bir anlatm yntemidir; ancak Godard, bunun da iflas ettii inancndadr. Lotman, Pukinin imgelemin yaratt karsnda gzya dkerim szn sinemasal balamda deerlendirmitir; bu szleri, okurun (sinema sz konusu olduu iin izleyicinin) ve sanat yaptnn ikili ilikilerinin dahiyane anlatm olarak aklamtr. Pukin, metnin gerekliine inanrken, ayn zamanda onun imgelem diye aklamtr. mgenin yaratt anlam karsnda alamay eliki olarak deerlendiren Lotman; metindeki olaylarn tasarlanm olmasndan dolay, bilincin duygusal yaant isteini hie indirgemeye yetmesinin gerektii inancndadr. Sinema perdesinde grdklerinin bir kurmaca olduunu unutmayan izleyicinin alamas beklenemez. Sanat ikili yaam tarz gerektirir. Seyirci imgelemin yarattyla kar karya bulunulduunu hem unutmakta, hem bunun bilincinde olmaktadr. mgelemin ynetmenin nemli bir anlatm arac olmas buradan kaynaklanmaktadr. Ynetmen oyuncusuna su iletip, seyirciyi dehete drrken; te taraftan onun keyif almasn salar (Lotman, 1986: 27-28). Doa hep fotojeniktir biimindeki anahtar tmce dorultusunda yaklat imgesel anlatmn karsna gereklik olgusuyla kan Bazin, doal dnyann gstergeler dnyasna, nesnenin imgesellie stnln savunur. Berger, yapt ne denli imgelem ykl olursa, biz de sanatnn grnenleri alglayna o denli derinden katlrz diyerek, imgenin sanat dilindeki nemini vurgular (Wollen, 1989: 128.; Berger, 1993: 9-10). mge bir adan da yeniden yaratlan grnm; her imgede grme biimi yatar (Berger, 1993: 9-10). Bu gr, Bergerdan ok nce deerlendiren Eisenstein, izlein belirli tasarmlara blnmesine, bu tasarmlarn da izlein ilk imgesini oluturmak zere birletirilmesine kurgu balamnda yaklar, nk kurguyla yaratlan imge, izleyici anlna yansr, orada yeniden doar (Eisenstein, 1984: 52-53). Kendini kantlam birok ynetmen sinemann iir gibi, imgeden yoksun olamayacan savunmaktadr. Bu ynetmenlerin gr imgeci anlatm gerekliin iinde bomaya alan grn yanl olduunu ortaya koymaktadr. Wollen (1989: 155), Gancen imge konusundaki yargsn yineleyerek, imgenin nemini vurgulamtr: mge a gelmitir. 3.5. Gzlemcilik ve Yaratclk Tm sanatlar gibi ynetmenlerin de gzlemci ynlerinin gelimi olmas ya da bu zelliin onlarda doa vergisi olarak doutan bulunmas gerekmekir. Gzlemciliin, sanatsal kayg tayarak alan ynetmenlerde aranan nitelik olduunun sylenmesine gerek yoktur. Yaratc ynetmenlerin, herhangi bir rastlantsal olayla karlatklarnda kendilerini asla olayn akna brakmamas gerektiini syleyen Pudovkin, bylece kamerayla evrelerini dikkatle gzleyen ynetmenlerin byk zamansal farklarla ayrlm ayr ekimleri toplayp birletirebileceine dikkat ekmitir. Yapay olarak, kamerann nnde canlandrlmam ve gereklik zellii bozulmam bir olay yaamla e anlamldr. Ynetmenler, ekimlerin yzde ellisini bunlarla karlar. Kurgunun nasl yaplaca ekimden nce belirlenmise (ki, birok ekimin yeri ekimden nce bellidir), ynetmenler gerei deitirmek iin onu egemenlikleri altna alacaklardr (Pudovkin, 1966: 116-117). Ynetmenler henz gerekle yzyzeyken onu evirme dncesi iinde olmaktadrlar. Bylece, yaratc ynetmenlerde gzlemci bir niteliin olmasnn bir nkoul olduu ortaya kmaktadr. Rastlantlarn onu fark edenlerin iine yarayaca aktr. Eisenstein Krmdaki Alupka Saraynda bulunan mermer aslan heykellerini fark edip gzlemleyecek nitelie sahip olmasa, onlar aklnda tutmasa, bu heykelin dondurulmu hareketlerini dorulup, kkreyen bir arslan olarak ardk tasarlamasayd, Potemkin Zrhls gibi tm zamanlarn en iyi filmi olarak gsterilen bayaptn anlatm kukusuz bu kadar zgn olmazd. Kurgu, uzunca bir dnem (zellikle Gen Sovyet sinemaclar dneminde), sinemann en nemli ustalk arac olarak adlandrlmtr. 1930larda, kimi kuramclar, sinema yazarlar ve

90 ynetmenler kurgu dneminin kapandn ne srmler; geni sahne ve uzun ekimler ustalk gstergesi olarak kabul edilmitir. Wajda, 1986da bu durumun kurgusal adan yeniden tersine dndn grp; kurgunun yeterince kurgu malzemesi olmas kouluyla yeterince yaratc bir sre olabileceini sylemi; grn geni sahne ekimi ile kyaslayarak yle aklamtr: Uzun ekimlere dayal filmler daha birka yl ncesine kadar ustaln kant saylyordu. Ben de uzun ekimler denemedim deil. Sonunda anladm ki, bu teknik en deneyimsiz ynetmeni bile fazla zorlamyordu. Bunu yapmak iin, fazla bir hayal gcne gerek yoktu. Pek yle usatalk filan (know-how) istemiyordu (Wajda, 1986: 121). Wajdann yaklam iki adan nemlidir. lk olarak; kamera rejisi denen, kamerann bir altlk zerinde kaydrlmasyla ya da hareket ettirilmesiyle kotarlan bu sahneleri ekmek iddia edildii kadar kolay deildir; fazlasyla da ustalk ve d gc gerektirmektedir. Byle bir ekimde kamera harektlerinin, oyuncularn ayrlp birlemelerinin, kadrajn, repliklerin, k deiimlerinin hepsinin bir arada kontrol altnda tutulmas olduka zordur. kinci olarak; kurgu yaratclyla anlatm salamak, sinemann temel zelliklerinden biridir. Kurgunun en nemli zelliklerinden b i r i s i de ak ve etkileyici grnt dizimi, filmsel tmce yaratlmasna olanak tanmasdr. Bu tmceleri ustalkla birletirerek filmin yksel atsn kurmak yetenek gerektirir. Ynetmenlerin f i l m kurgusunun hl kefedilmemi gizilgcne yeniden ilgi gstermesinin sinema sanatnn nn aaca ortadadr. Bu nedenle kurgunun nemini kavrayan ynetmen, onu kendi tekniklerine nasl katacann abas i in e girmitir. Amerikan kurgusunu ileriye tayan Tarantino bu ynetmenlerdendir. Dmytryk ise, f i l m l e r i n mkemmellie yaklaabilmesinde yar a t c kurgunun, en az ekim teknikleri ve yk kadar nem tadn belirtmitir (Dmytryk, 1984: 11.; Wajda, 1993: 121). Kurguyu sinemann temel ta sayan Eisenstein ynetmenin yaratclna kurgusal acdan yaklamtr: Yetenei olan iin kurgu yky anlatmada en gl dzenleme aracdr diyerek, yaratclk konusunda sylenebilecekleri zetlemitir. 3.6. Hedefkitle ve Kurgu (Film Dili) Ynetmenler iin, yaptlarn sunacaklar hedefkitleyi bilmeleri tartlamayacak kadar nemlidir. Hedefkitlenin niteliksel ve niceliksel zelliinin nemi, ynetmenden ynetmene deiebilir. 1920lere damgasn vuran Rus Biimcilerinin hedefkitlelerinin geni halk ynlar olmas ok doaldr. Bu dnemin ynetmenleri, toplumdaki kkl deiim ve gelimeleri geni halk ynlarna anlatarak, onlarn toplumsal deiim ve gelimelere baklarn olumlama amac gtmeleri sonucu, kitlelere ynelmilerdir. Bunuelin, Un Chien Andalou (Endls Kpei -1929) filmi snrl sayda davetli topluluuna sunulmutur (Bunuel, 1986: 132). Tarkovsky, genel izleyiciler tarafndan zor diye nitelenen filmleriyle, duyumlama anlamnda iletiim kurabildii snrl sayda insan hedeflemitir. Tarkovsky, kolayca anlalr olmamas nedeniyle tepki ekmi, bu tepkiler zaman zaman saldrya dnmtr. Filmlerini takip eden ve kendisini anlayan marjinal bir kitlenin olutuunu belirten Tarkovsky, Eisenstein gibi, byk ynlara ynelmemitir. Bu anlay, yukarda belirtildii gibi, sanatdan sanatya deiiklikler gsterebilir. Dovzhenko, Zvenigora (1928) filmini yaparken, izleyiciyi dnmeye zorlamay amalam, filmin anlalabilirliiyle ilgili kan tartmalarda da izleyiciyi sulamtr. Eisensteinn hedefkitle ile kurmak istedii duyumsal iletiim, dorudan kurguya baldr. arpc kurguda iliki tepkibilimin yasalarna; anlksal kurguda ise dncenin ileyi srecinin yasalarna dayandrmtr. Potemkin Zrhlsnda izleyicilerle filmin ilikisi coturuculuk (pathos) zer ine kurulmutur. Duyumlarn elenmesi, grsel-isitsel karsrm, tm duyumlarn birleerek rgensel biimde btn eksiksiz oluturmas dneminde ise izleyiciler ve f i l m ilikisi yaratc esrimeye (creative ecstasy) dnmtr. Burada belirlenmesi gereken nemli ayrnt, herhangi bir izleyiciye arpc gelen kurgunun, bir bakasna

91 arpc gelmeyebileceidir. nk uyaran-uyarlan ilikisi kiinin bilgisiyle, kltryle, ait olduu snfn bilinciyle yakndan ilgilidir. Grev filminin son ayrmnda, hayvanlarn kesimevinde boazlanmasn gsteren ekimler bu grntlere gerek yaamlarndan son derece alk kylleri etkilememitir (Tarkovsky, 1992: 9-10.; Abisel, 1989: 138.; Eisenstein, 1984: CXXVII. CXLVI). Btn bunlar gstermektedir ki, bir ynetmen hedefkitlesini iyi tanmak zorundadr. Amac hedefkitleyle iletiim al-verisine girmek ve onlara ykler anlatarak bilgiler vermek, onlar elendirmek olan ynetmen (feetbackin snrl ilediini gz nnde tutarak) onlarn genel bilin yaplarn ve kltr dzeylerini bilmelidir.

92

BE NC BLM Kurguda Ses, Mzik ve Renk gelerinin Yeri

93

BE NC BLM

Kurguda Ses, Mzik ve Renk gelerinin Yeri lk zamanlarda sessiz anlatm yapmak zorunda olan sinemann, grntye onlar aan bir anlam vermesi tek bana olanakszd. Kurgu bu eksiklii gidermenin biricik arac olmutu. Sessiz sinemann tarihsel geliimini tamamlayarak yerini sesli filmlere brakmasyla, sinema sesin anlatc zelliinden faydalanmakla kalmad; sinema kendine zg sanat olma yolunda ilerlerken, ses onun insan algs asndan gerek yaamn bir izdm olmas adna atlan nemli bir adm oldu. Sesin sinemaya getirdikleri bunlarla snrl deildir; filmin akclk ve doalln bozmakla kalmaya ses gesi, kendi eksikliini durmadan tekrarlayan arayaznn ilevini ortadan kaldrd. Sesin ortaya kmasyla, sessizliin nemli bir anlatm gesi olarak kullanm olana da ortaya kt; rabarba (ortam sesi), grlt, uultu ya da konumalarn aniden yerini mutlak sessizlie brakmas, sessizliin kendi bana dramatik bir ge olarak kullanlmasn salad. Sessizlii sesle bozarak bir etki yaratma olana dodu (zn, 1984: 91. A..Onaran, 1986: 49-50). Al Jolson, 6 Ekim 1927de The Jazz Singer (Caz arkcs) adl filmini Broadwayde izlenime sunarak Rus, Alman, ABD, Fransz sinemasnn o tarihe kadar olan tm birikimlerini tmden alt-st edecek dinamiti ateleyiverdi. Eisenstein, Pudovkin ve onlarn nemli filmlerinde ynetmen yardmcs olan Aleksandrov 5 Austos 1928 gn Leningradda kan bir dergideki yazda, se-

94 sin sinemada kullanlmasna ilikin bir deerlendirme yapt: Kurgunun gelimesinde ve kusursuzlamasnda ses, ancak grsel kurguyla ilintili biimde karsrmsel kullanlrsa sinemaya g katabilir. Sesle gerekletirilecek ilk deneysel almada, grnt ile ses ak bir uyumsuzlua doru yneltilmelidir. Zira ancak bu tr bir giriim, grsel-iitsel etkenler sonunda orkestral karsrm yaratarak olumlu sonu verebilir (Gevgili, 1989: 55). Eisenstein ve arkadalarnn yaklamlar sinemann sanatsal ynne duyulan kaygyla ilgilidir. Onlar sese snlmas yerine; bu gl olanan, filmlerin anlatmn zenginletirici ynnden yaralanmak gerektiini, kurgunun o gnk o kaotik ortamdan korunmasnn art olduunu savundular. Eisenstein, sesin, grsel kurgu ile bantl kullanldnda sinemaya karsrmsel bir katk salayabileceine inanyordu; yani grnt-ses atmas, amaca hizmet edecek biimde dzenlenmeliydi. Kurgu kuramn sesin karsnda korporasyon (kmekte olan bir sistem) olarak grmeyerek, onu kurgu balamnda deerlendirdi; nk ses, grntnn bir aklaycs olarak kullanldnda kurgu yok olacak; grsel kurgu parasna sesin elenmesi, grsel kurgu parasnn eylemsizliine neden olacak, onun anlamndaki bamszln zedeleyecekti. Sesin grsel kurgu parasna karsremsel kullanm ise kurgunun gelimesine ivme kazandracakt (Eisenstein, 1985: 338). Sesin sinemaya girmesi sinemay sanat olarak alglayanlar telalandrd. Ksa bir sre sonra da onlarn hakl olduklar anlald. Dmytrykin belirttii gibi ses sinemada yerini alrken kurguyla yaratlabilen hareketi, cokuyu, hareketli fotoraflar sanatnn z olan kurgunun kendisini sabitletirme tehlikesini de beraberinde getirdi. Sesi yenmek isteyen Chaplin, City Lights (ehir Iklar) adl filminde sesi sanatsal amac iin kulland; ekonomik gelimenin simgesi olan antn aln yapan kiiyi konutururken, sesin tnsn nesnenin doasna uydurma ilkesini terk edip, kiiyi hzl konuturarak vzlt oluturdu (Dmytryk, 1993: 10. Lotman, 1986: 2425). l k gnler korkulan olduysa da, daha sonra Eisensteinn o uzak grllyle ortaya att kuram dorultusunda, sesin sinemann sanatsalln bozmayacak, dahas sinemada kendi boluunu dolduracak biimde kullanlmaya baland grlr. Rusyada ve Avrupada bu ynde nemli admlar atlmaya baland. Fransz sinemac Clair ereved nesnelerin seslerini vererek Eisensteinn dncesini gelitirmi oldu; grsel-iitsel karsrm kulland. Konuan oyuncuyu dinleyen oyuncunun grld ya da hrszn ereve dndan gelen sese uyumlu olarak korkma, kama, irkilme, saklanma tepkisi verdii ekimler kulland. Eisenstein Aleksandr Nevsky adl filminde grsel-iitsel karsrm kuramn uygulamaya koydu. Onun ve arkadalarnn grsel-iitsel karsrm dncesini dorua ulatransa, Hiroima Sevgilim adl filmiyle Resnais olmutur. Bu filmde kadnla erkek ister istemez kendilerini karlatran nedeni sorgular. Dolayl sorular gnderme ykldr; sorulara verilen yantlar rtldr. Ses grnt dndan gelir, dinleyen oyuncu gsterilir. Bylece anlatmda grsel-iitsel karsrmden faydalanlr. Bazin, gerein ayrlmaz bir paras olduuna inand sesin sinemaya girmesini, gerein kaygsn tayan ynetmenlerin anlatmlarn desteklemesi asndan deerlendirdi; 1930-1940 dneminde Renoir dnda baarl bir sesli film almas yapan olmadn; onun, La Regle du Jeu (Oyunun Kural) filmiyle kurgu olanaklarnn tesinde araylara gittiini belirtti. Sesin tarihsel adan bir nemi de, sessiz sinema dnemi boyunca saniyede 16 kare fotoraf eken kameralarn yerini 24 kare fotoraf ekebilen kameralarn alm olmasdr (Gevgili, 1989: 56. 70. 128. Bker, 1985: 33). Sinemann en byk eksiinin aslnda ses olduu, ses kullanlmaya balandktan sonra anlalabildi. ekimlerin arasna yerletirilen arayazlar kaldrlnca; bunlarn, filmin estetiini bozduu anlald. Bazin, sesin sinemaya kazandrlmasn gereklik asndan irdeledi. Sesin katksyla sinemann eskisinden ok daha gereki olabileceini savundu. Sesin kullanlmaya balanmasyla, Eisensteinn grnt-ses birliktelii savn hakl kartan filmler ekilmeye baland. Clairin filmleri nemli bir adm sayld. Resnaisn filmleri de bu dorultuda (se-

95 sin grnty aklamas deil, grnt-ses kurgusu anlamnda) sanat filmleri oldu. Bunlar sesin, sessiz sinema devrinin sonlarnda iyice hissedilmeye balanan eksikliinin vurgulanmasna yant olabilen filmlerdi. Sessiz sinemann son dnemlerinde, sylemeyle ilgili szler ylesine byk bir nem kazand ki; oyuncularn konuma artrc az hareketleri yapmas istendi. Kurgu srasnda ekimler az hareketlerinin olduu yerlerden kesilerek arayazlar konuldu. Vertov, ses-kurgu ilikisiyle ilgili olarak sesin grntyle uyumsuzluk ya da uyum iinde ve ancak sanatsal ses kurgusu balamnda kullanlmas gerektiini savundu. Welles bu konuyu (1941 ylnda) filmlerle belgelemek istercesine, anlaml konuan fotoraflar filmini (Citizen Kanei) ekti. Bu film, sessiz sinema ile sesli sinemann tam bir bilekesi oldu. Welles bu filmle adeta sinema sanatnn savunmasn yapt. Konuma olmayan anlaml grntleri konuan fotoraflarla birletirdi. Bu grntlerini mzikle btnletirdi. Derinlemesine sahnelerde net ve kk grntler, o gne kadar tartlanlar yantlyordu: Sinema ncelikle grntdr. nk sesin kullanlmaya balanmasyla birlikte konumalar, diyalogun gerektirdii yerlerine yerletirilmemi ve perdeyi durmakszn konuan oyuncular istila etmiti. zleyicilerin ilgisini ekmek iin sylenen Hundred per cent talkie (yzde yz szl) deyimi, slogan haline gelmiti (zn, 1985: 179. Kali, 1992: 50. Budak, 1986: 19.) Sesi iyi olmayan eski yldzlar tahtlarndan tepetakla yuvarland; onlarn yerini, diksiyonu dzgn oyuncular ald. Sinema grsel sanat olmaktan uzaklamaya ve iitsel sanat olmaya balamt. Bu nedenle, kurgu kuramclarnn grntnn sese feda edilecei endiesi yersiz deildi. Sesli filmlerin ilk rnekleri olaanst gevezelikleriyle bu kuramclarn endielerini hakl kartt. Sesin asl yerine oturtulmas iin, belli bir zaman gemesi gerekti. Sesin kurguyu tarihin p sepetine atmas endiesi yaanrken; Eisenstein sesin kurgu yapsndan bsbtn bamsz olduu dncesine nasl ulaldn sorgulad; bu dnceyi ok ilgin buldu. nk ses-grnt ilikisi ilke olarak mzik iindeki ilikilerden ve sessiz film kurgusunun yapsndaki i ilikilerden deiik deildi. ok nceden sanatsal kurgunun gelimesindeki en st aama grsel-iitsel kurguydu; bunu ok ak olarak ortaya koymutu (Eisenstein, 1984: 77). Eisenstein sinemada ses olmad iin sesin grntyle duyurulmasn (gsterilmesini) savunmutu. Kimse sinemada ses olgusunu dnmedii zamanlarda bile, yorumsal aralarla ses ve mzik etkisi yaratma isteiyle grsel-iitsel kurguya bavurmutu. Grev filminde akordeonlu rastgele gezinti klnda grevcilerin toplantsn gsteren bir ayrmn bulunmas ve bu filmin 1924de yaplm olmas bu adan nemlidir. Eisenstein ses kullanlmaya balandktan sonra sese ynelik tek isteinin devinimin olduu yerde sesin devinime ayak uydurmas olmadn belirtti, nk bunu sanatsal kayg olarak deerlendirmiyordu; sanat ancak katksz gerek eleme annn ve doal nesnelerin sesli filme alnmasnn dnda aryordu. Kurbaann vaklamasnn, akl talarnn zerinde ilerleyen arabann tekerleklerinden kan seslerin grntlerle kout olmasnn dnda, sesin grntlerle kurgulanarak sanat yaratabileceini savunuyordu. Grnt-ses ilikisinin hibir zaman sanat belirleyecek yetkinlikte olmad gereini yle aklamt: Bu durumda sanat, ancak eleme annda konuyla bunun doal sesi arasndaki balant yalnzca saptanmakla da kalmayp gelitirilmekte olan yaptn anlatmsal gerekleriyle (salt bu gereklerle) belirlendii zaman ortaya kar (Eisenstein, 1984: 79). Eisenstein bu noktadan hareketle grnt ile grnt seslerinin ekim ieriine uygun olarak dizem zdelii yaratacak estetik dzeyde kurulmasn; baka bir anlatmla ekimlerin kesiminden ve ses kuandaki mziin dizemine gre balanmasyla kotarlan kurguya, yani grsel-iitsel kurguya yaln bir rnek olarak vermiti. Onun belirttii gibi ses ve grnt elemesi, sanat yaratma arac deil, sesli sinemann doas gerei yaplan bir ilemdi.

96 Halkn, sessiz sinemay grntye sz katmad iin sevdiini syleyen Godard, Walter Benjaminin Adornoya syledii, endstri bilinalt bir korkuya kaplarak sesi sinemaya soktu szlerine deinmiti. Bunu kantlamak iin bir filmin salt hareketli fotoraflar deil, zerinde yargya varlacak, birbirleriyle karlatrlacak bamsz fotoraf olduunu savunuyordu. Eisenstein unu unu yapt, bu da unu kantlar diyerek, sesli sinemayla birlikte insanlarn grme, dnme, d kurma eylemlerini bir kenara itmek zorunda kaldna; kurgunun kefi dedii sessiz sinemada herkesin hep birlikte gzlerini atklar filmin karsnda eit olduuna dikkat ekiyordu. Godarda gre, sesli sinemann tm byk filmleri sessizdi. (Godard, 1991: 155). Konuan kafa grntlerine boulmam; yalnz gerektii yerlerde, yknn grntyle anlatlamayaca aamalarda sesin kullanld filmler elbette sessiz filmler olarak deerlendirilebilir; ancak Schindlers List ve The Piano gibi 1990larn ortasnda ekilen nemli filmlerle; Orson Welles, Alain Resnais gibi kalclklarn ispatlam ynetmenlerin; grntyle yk anlatma (daha dorusu yaatma) sanatnn baka byk ustalarnn filmleri, Sesli sinemann tm byk filmleri de sessizdir szn dorulayacak kadar sessiz sinemaya yakn filmler olarak gzlenebilir. Halkn sessiz sinemay grntye sz katmad iin mi, teknolojinin yetersizliinden dolay sinemada henz ses kullanlamad iin onun eksikliini hissetmediinden mi sevdii tartlabilir. Yaamn kat gerekliinin dntrlmesine ya da fantastik yeni bir evrenin kurulmasna uygun bir sanat olan ve varln tam da bu ilevine borlu olan sinema; yksel dzlemde zihnin alglamas ve biimsel dzlemde gzn grme mekanizmas dorultusunda, yle ya da byle, yaamn izdmdr. yleyse sinemann sessiz dnemi, 1895 ylnda balayan yolculuun salt bir evresidir. nsan algs gz nne alndnda, ulalmas bir gereklilik olan aamaya gelinmitir. Gelinen noktada sesle grntnn doadaki gibi ezamanl var olmas, izleyiciler tarafndan da arzulanmaktadr. Sesin sinema estetiinin ann aldn savunan Bazin; Eisenstein ile Godarda yakn grler gelitirdi: Sesli sinema, kurgunun en nemli ynn, kesiksiz anlatm, dramatik zmlemeyi korumaktadr (Bazin, 1966: 68). 1. Grnt-Ses likisi Film, eletirilmi seslerle ekilecekse, sesler ses bantna, grnt film zerine kaydedilir. Bylece grnt ile sesin elemesi yaplm olur. Gelien teknoloji sayesinde grntler ve sesler ezamanl olarak ve ayn materyalin zerine kayt edilebilir hale geldi. Bugn, sessiz sinema dnemi filmleri izlenirken, beklendik seslerin duyulmamasnn izleyicilere rahatszlk vermesi, sinemada sesin kullanlmasnn bir zorunluluk olduunu gsterir. Nesnelerin eylem ve devinimlerinden, kendilerine zg sesler kartt izleyiciler tarafndan bilindii iin, perdede devinimli grnen bir arkn, devinen ark sesini, alan bir lokomotifin lokomotif sesini karmas beklenir. Bu seslerin olmad bir durumda izleyiciler rahatszlk duyar. Film gsterilirken, perdedeki grntye elenmi sesleri duymakta olan izleyicilerin dzenekte bir arza olduunda sesin kesilmesine gsterdikleri tepki herkese bilinir: Ses! Ses! Bu barmalar, makine dairesine gnderilen slkl protesto komutlar, hemen her izleyicinin, hi deilse hayatnda bir kez tank olduu bir durumdur. zleyici, grntye elenmi ses unsurunu kanksamtr. Hayat boyunca sesli film izlemi kitle iin, sesin yokluu affedilmez bir eksikliktir. Sesin grnt ile kurgulanmas konusunda Fritz Langin Dsseldorf Vampiri filmi rnek gsterilebilir. Bu filmin bir sahnesinde, komisere herhangi bir ofiste yaanan bir hrszlk olay anlatlr. Olayla ilgili grnty fondaki ses tamamlar; grntde karmakark tavan aras, mahzen, dar geitler, elleri balanm bekiler, ak kutular vb. vardr. Komisere aklama yapan ses ile hrszlk olaynn bu grntleri birbirini tamamlar. Bu, sesle grntnn kurgusal dzenlenmesidir. Hrszlkla ilgili grntlerin zaman ile anlatmn gerekletirildii zaman birbirinden farkldr (Alim erif Onaran, 1986: 52-53).

97 2. Grnt-Mzik likisi Mzik sinemada ok ynl kullanlan bir gedir. Eisensteinn Aleksandr Nevsky adl filminin zgn mzii ise, iitsel ge olarak grsel dzenle bazan uyum bazen bilinli olarak yaratlm uyumsuzluk iinde srer. nsan ya da nesne sesleri olmayan, salt mzik kullanlan bu filmde, grsel-iitsel kurguyla olaanst etkileme gcne ulalmtr (Gevgili, 1989: 70). Eisenstein, mzik ve grnt kurgusuyla elde edilen bu filminde, mzik ile grntnn karlkl dzenlemesinin, mzik-grnt kurgusunu kantlanm olduuna dikkat eker: Besteci de nceden kurgusu yaplm bir film ayrmn ileme aldnda, grnt-mzik konusunda seici davranr. Besteci, tm kurgunun yapsn ve ekimden ekime aktarlan dzenin izgisindeki ekimlerin iindeki dzenlemedeki grsel devinimi zmlemek zorundadr (Eisenstein, 1984: 147). Byle bir zmleme yaplmadan mzik ile grnt kurgusunun istenen etkiyi salamas beklenemez. Daha nce iaret edildii gibi sanat yaptlarnn zlerinde bulunan devinim, izlekten soyutlanm deil; mzik devinimiyle grnt devinimi, devinim yaps asndan kurgulanrsa, ancak bu koullarda ortaya kan rnden sanatsal birleke beklenebilir. Bylece grntde ve mzikte ayr ayr sanatsal zellik yaratlm olur. Zaten mzik-grnt kurgusunda nemli olan, bu sanatsal gelerin birbirlerini yadsmamalar, birbirini estetik olarak btnlemesi, birbirinden bamsz dnlemez olmasdr. Alan Parkern, bir zamanlarn nl mzik grubu Pink Floydun yesi Roger Watersun (ark szlerine yansyan) yaam yksnden yola karak ektii The Wall (Duvar-1981) filmi; grnt-mzik kurgusunun en yetkin rneklerindendir. Filmin ilk sahnesinde; zincirlenmi, devasa demir kap gsterilir. Zincirin krlmas iin kap ileri geri itilmektedir. Mzik, kapnn zorlanmasna kout ykselir. Grnt-mzik birbirini destekleyerek gerilimi ykseltir; oysa zincirin krlmasn bunalm geiren (despot annenin basks altnda yetimi) bir gen erkek, kafasnda kurmaktadr. Zincirin zorlanarak krlmasn, hizmetinin oda kapsn ap girmesi izler. O an mzik patlar, susar; grnt-mzik kurgusu uyumlanr.

Pink Floyd ve The Wall adl film

Komedi filmlerinde oyuncunun bakma, durma, koma, dme, donma, oturma, kalkma, korkma eylemleri ou zaman mzikle ynlendirilir; ancak aslnda ynlendirilen izleyicidir. Romantik filmlerde izleyicileri duygu younluuna yknn geliimi, replikler, baklar, k, ekimin genel atmosferi ve kamera hareketleri srklerken, destekleyici mzikle bu younluk arttrlr. Patlama, arpma, darbe sesleri mzikle glendirilir. Kudurmu bir kpein adam kovalad bir sahne tasarlayalm. Bu sahne mziksiz izlendiinde heyecan, gerilim, tempo dk; mzikle desteklenmi olarak izlendiindeyse gl olacaktr.

98 3. Grnt-Renk likisi Bilindii gibi, sesin sinemaya girmesi, mzik ve ses gelerinin filmlerde kullanlmasn salad. Renk gesi de ses gibi sinemaya sonradan girdii iin bu konu zerinde eitli grler gelitirildi; renk, zel etki ve anlamlar yaratmak iin kullanld. Eisenstein grnt-renk kurgusunu tartmaya aarken grnt-ses kurgusunun, daha dorusu kaynamasnn grsel iitsel bir birlik yaratmas (grlen dnya ile iitilen dnya ayrklnn yok edilmesi) dnden sz eder; grntyle yakndan ilikili olan (grntden soyutlanamaz) renk gesini grnt-renk kurgusu balamnda ele alp, yapt deneyle renk kurgusunu daha anlalr bir hale getirdi. Bu deneyinde, birer santim yar apnda ve silindirik cam kaplara kimyasal boyalar doldurdu. Bunlar klavye tular gibi yan yana sralad. Kaplarn arkasna kk, yuvarlak bakr nesneler koydu. Bunlarn iindeki rengin grnmesini nledi. Yuvarlak bakr paralar tellerle klavyeye balad. Herhangi bir tua basldnda, yuvarlak paralardan birinin kalkmasn, rengin grnmesini salad. Deneyin ortaya kartt sonucu yle aklad: Parman tuun zerinden kalkmasyla bir notann iitilmez oluu gibi, bakr yuvarlaklar arlklarndan dolay hemen barda rtyor, bylece renk ortadan kalkyordu. Klavikort arka tarafndan mumlarla aydnlatlmt. eitli renk kurgularnn yol at grsel izlenim anlatlacak gibi deildi (Eisenstein, 1984: 84). Melodramda mzik seslerinin yazarn szckleriyle uyumas gerektii gibi, renklerin de szcklerle uyumas gerektiini savunan Eisenstein; ses, mzik ve renk konular zerinde kurgusal balamda dnce gelitiren en nemli film kuramcs kabul etmek gerekir. Onun tarafndan gelitirmi olan ve renk, ses, mzik gelerinin n birlikte sunan u arpc rnei de irdelemek gerekir: SZCKLER : MZ K RENK MZ K RENK MZ K RENK : : : : : : Kzlarn en gzeli, zgnce dolar... Fltn yaknan sesleri. Pembe ve beyazla kark zeytin rengi ... iekli ayrlarda... Sevinli, gittike ykselen tonlarda. Mor ve papatya sarsyla kark yeil. Tarlakuu gibi sevinli trk syler. Birbiri ardndan ykselip alalan sesler. Kzl ve sar-yeille birleen mavi.

SZCKLER :

SZCKLER:

Seslerin, mziin, renklerin bir btn oluturacak biimde verildii deneyde de grld gibi; ada filmler renk, ses, mzik birliinden ortaya kar. Sessiz, renksiz, mziksiz bir film elbette dnlebilir, ama bunlarn gnmz sinema sanatnda hemen hemen yerinin kalmadn dl alan filmlerin genel yaps ve sinema klsikleri arasna gireceine phe duyulmayan filmler gsterir. Renk konusunda, renkli filmlere yerletirilen siyah-beyaz ekimlerden de sz edilebilir. Bu tarz anlatm renk gesinden faydalanmann en arpc rneklerinden biridir.

99

ALTINCI BLM Kurguya Yaklamlar: Hollywood ya da Antihollywood

100

ALTINCI BLM

Kurguya Yaklamlar: Hollywood ya da Antihollywood Amerikallar tarafndan bulunan kurgu, Gen Sovyet ynetmenlerin ellerinde doasnn izin verdii snrlara ulam olsa da; kurgu corafyalarn ikiye ayrrken sanal bir izgi ektiimizin farkndayz: Bir tarafa okyanusun br tarafn dier tarafa bu tarafn almamzn hakl nedenleri var; nk byle bir snrlama ya da ayrm, konunun ilenirlii asndan byk kolaylklar salamaktadr. Ayrca iki cephedeki sinemalarn retilme tarzlar bile iki kutupluluu dourur. Hollywood her eyden nce byk film yapm stdyolarnn (majors) bulunduu corafi bir blgeyi niteler. 1910-1915 yllar arasnda, stdyolarn nemli bir blm merkez brolarn New Yorkta brakarak Californiaya yerlemiti; zira sinema endstrisi iin henz tannmam kk bir kasaba olan Hollywood, hem ekonomik hem de teknik adan en uygun yerdi. Byk akn bu nedenle balamt (Gnen, 2007: 15). Kurgu asndan AvrupaHollywood ayrmnn ltleri belirsizdir, ancak okyanusun iki yakasndaki nemli ynetmenlerin bu sanata bak bile kurgu corafyalarnn snrn belirleme giriimimizi hakl karr. rnein Epistein ve Godarda gre sinema dorudan doruya modern sanat olarak dodu. Hollywoodun ihanetiyle geriye dnerek Aristotelesi klasik bir sanat olarak

101 biimlendi. Sinema ikon-imajn modern gcnden, Aristotelesi yknmenin temsili olaylar adna vazgeince, dermann yitirdi ve lmn kendi eliyle imzalad. Grld gibi Godard, sinemann Deleuzen ve Bazinin anlad tarzda naiflikten olgunlua ilerleyerek, klasizmden modernizme getiine kabul etmez. Sinema kendine zg olmayan zelliklerden kurtulup, kendi ikin yapsna geri dnd bir zerkleme sreci yaamamtr. Tersine Epistein gibi, Godarda gre de sinema dorudan otonom (zerk) ikon-imaj gc olarak domutur, ama Hollywoodun bir eit kar devrimiyle sre yeniden geriye doru ilerlemitir. kon-imajn otonom duyulur gc hikye anlatmnn yknmeci rasyonel ilevine bamlla dnmtr. te bu nedenle Godard, Hollywood estetik sisteminin dnyadaki belirleyici konumunu, onun gnmzde hl hikye anlatmay bilen tek sinema tarz olmasna balamaktadr. Yani Byk skender, Sezar ve Napoleonun ordularyla yapamadn, Hitchcock klasik anlat filmleriyle yapm ve bylece de Hollywood, evreni ele geirmitir (Gnen, 2008: 15, 36). Hollywoodun (dolaysyla da endstrinin) pazarlamaclktaki saldrgan tutumu dnyann her lkesinde bilinsiz yneticilerin aymazlyla birleince yeryznn her yerinde izleyicilerin gresel bilinci Hollywood filmlerinin Aristotelesi dz anlatmc diliyle biimlenmitir. zleyici iin anlatm diline almadklar Tarkovsky, Angelopoulos, Antonioni, Kurosawa, Gavras, mer Kavur, Nuri Bilge Ceylan gibi ynetmenlerin, bir yky grnt ncelikli anlatan filmlerini izlemek zor hale gelmitir. Adlar sralanan bu ynetmenlerin ve benzeri yaratclarn filmlerini skc, anlalmaz, katlanlmaz, izlenmesi zor, anlatm karmak bulanlar, kusuru bir para da kendilerinde, hazrlksz izleyici olmalarnda aramaldr. Dmytryk, Hollywood kurgusunu dz zincirlemenin daha karmak ve daha gsterii kullanld bir kurgu olarak nitelendiriyor. Onun verdii rnekte oda iinde tantc bir ekim yapldktan sonra kamera pencereye ilerler; istenen konuma getirilir ve pencereden bahenin (drt mevsimin gsterildii) drt ayr ekimi yaplr, bu ekimler ardk kurgulanr. Birinci ekimde yaz yeillii iindeki aacn grnts vardr. ki, ve drdnc ekimlerde uzam, ereve ve kamera as ilk ekimle ayndr. 1) Aa plak. 2) Aacn bulunduu yer karlarla kapl. 3) Aa bahar iekleriyle ykl. 4) Aa yaz gneinin altnda. Bu ekimler kurgulandktan sonra, kamera geri kaydrlarak izleyiciye oda anmsatlr; izleyicilerin iinde yaamakta olduklar odadaki ksack zaman srecinde, aradan drt mevsim getii anlatlm olur. Bu ve benzeri kurgu dizilemeleri, genellikle uzamdan uzama geiler iin kullanlr. kinci tip kurgu iin verilen rnekte: New Yorkun siluet ekiminden Orta Batnn msr tarlalarna; hemen arkasndan Rocky Mountainsn ekimine, son olarak Golden Gate Bridgein ekimine yaplan zincirlemeyle ABDnin bir batan teki ba dolalmas anlatlr. Bu uzamlarn izleyicinin hemen tanyaca yerler olmasnn nemi ak. Bylece oyuncularn radyoya zg bir anlatmla, San Franciskoya gideceim demesine gerek kalmaz. Grnt ncelikli sanat olan sinemada sesin zaten byle bir grevi olamaz. Priten sinema yaptnda (saf sinema diliyle yaratlan bir filmde) ses, ancak grntyle anlatlamayacak olaylarn anlatm iin devreye sokulur. Grntnn eksiklerini gidermek iin kullanlan sese alternatif olarak Hollywood kurgusu, karakterin grntyle anlatlamaz sanlan dncelerinin, ryalarnn, kbuslarnn grlebilir hale gelmesini salar. Hollywood kurgusuna ite bu nedenle anlatmc kurgu denir (Dmytryk, 1993: 159160. Bker-Onaran, 1985: 78). Bu kurgunun, Hollywood filmlerinin genel geer kurgu farkn ortaya koyduu rahatlkla sylenebilir. Hollywood kurgusunun geni sahne ekimleri zamandan zamana, uzamdan uzama geilerde kolaylk salar. Hollywood filmlerinde gzlenebilen hzn yaratlabilmesi iin ksa ekim-

102 lerden faydalanlr. ekim uzunluuyla yaratlmak istenen etki dikkate alndnda ekim uzunluklarn ounlukla film trlerinin yapsnn belirledii grlr. yleyse daha basit deyile; anlatc kurgudan her film trnn yapsna gre faydalanlr. ekim uzunluunu belirleyen bir kurgu; heyecen, duygu, gldr yaratmann en nemli unsurudur. Dmytrykin, bir ynetmenden aktard, Teknik ne olursa olsun, i gryorsa kullan sz Hollywooda zg bir slogan olmutur. Hollywoodun kurguya bak ancak byle bir szle somutlatrlabilirdi. Avrupa-Hollywood kurgusunun farkn, Atlantikin iki yakasndaki alma koullarna balayan Arijon ise, Amerikal ynetmenlerin tarzyla ilgili u bilgiyi verir: Amerikal ynetmenler uygun sahneleri genellikle genin asndan yaptklar deiik ana ekimler, i kar a ekimler, cut-away ekimler ve ihtiya duyabilecekleri kurtarc baka ekimlerle grntler. Arjona gre byle alma amacnn altnda filmin sanatsal olup-olmamas kaygsndan ok daha farkl nedenler yatmaktadr. Bu nedenlerden biri, bir uzmann kurguyu yapmas iin kimi alternatifli ekimlerin yaratlmas, sinemann endstri kurallar dorultusunda iletilmesidir (Arijon, 1993: 648-649). Hollywoodda kurgu uzman kiilerce hzl bir biimde ve kolayca yaplr. noktadan yaplan geni sahne ekimlerin uygun yerlerine eklenmek zere, kurguyu kurtarc (ksa) ekimler kotarlr. Bylece, filmin amalanan akn ve kurgu yntemini bilen herkesin kolayca kurgulayabilecei grnt malzemeleri yaratlm olur. Burada dikkat edilmesi gereken; ilevsel varlklarn yakn ekimlerinin insan algsnda yadsmaya neden olmayacak anlayla seilmesidir. ekim diziminin yolunda gitmeyebilecei ngrsyle; mekanda bulunan, belki daha nceki geni ereveli ekimde kadraja girmi, ama kurgu dizisinde ilevsel olmayan bir nesnenin yakn ekimini alp, kurgu aksadnda (antika eyann, duvarda asl duran bir tablonun, masadaki zarf aacann vb.) kurtarc ekim olarak kullanlmasna bel balanmamal. Materyal ktsnn (ekimin) olaanst ok olduu Hollywood film endstrisinde, kendi bireysel abasyla sonuca uzun srede ulaacak kiilerin ve sanatlarn (sanat yapt yaratma kaygsyla film eken, ounlukla da filminin senaryosunu yazan, onu yneten, kurgusuna katlan, kurguyu yapan auteurlerin) yerine hzl alacak kurgu uzmanlar tercih edilir. Ama kalc yapt ortaya koymak yerine, tecimsel anlamda mal retmek (tketime sunmak, beklenen karla gre zamanla da yararak ucuza retmek, kapitalist endstrinin de doasna uygun) olduu iin Hollywood kurgusu Avrupa kurgusundan farkldr. Bu fark, Avrupa sinemasnn auteur ynetmen stnlnde aranmaldr. Avrupal auteurlerin en belirgin zellii, filmlerini olanaklar lsnde en az d katkyla yaratmasdr. Kout kurgu, Sovyet kurgu daarcnda rneklerine az rastlanabilen bir kurgudur. Griffith (zamann Amerikan) kurgusu iin rnek olan, kout kurgudur. Bu kurgu, Griffithin nne geilmez olarak nitelenen topluma dualist (ikici) bak asndan kaynaklanr. Eisensteinn gln, usa aykr bulduu bu ikici gre gre, toplumda birbirine kout, birbirinden kopuk, en nemlisi aklanamaz iki olay gibi varsl ve yoksul vardr. Bu ilikiler tarih boyunca sregelmitir. Bu iliki birbirinden bamsz deildir, kout grlemezler. Byle bir toplumda sanatta yaplmaya abalananlar toplumda yaplanlarn aynsdr: gizlemek! Bu yzden, Amerikan kurgusu daha en bata Avrupa kurgusundan farkl ynde geliti. Griffithin ikici grne uyan kout kurgu yntemini gelitirmesi kimseyi artmamal. Onun ikici grnden kaynaklanan kout kurgunun birbirlerine kout izgileri, toplumdaki kart kutuplar gibi varsaymsal uzlamaya(!), izgilerin birletii yere, sonsuza, yani uzlamann olanakszlna koar. Dier taraftaki kurgu anlay, diyalektikten kaynaklanr. elikinin i basksyla ikiye blndkten sonra grnt olarak kavranan; kavrandnda da nitelike yeni bir halde ve st dzeyde beklenerek kurulan birlik doar. Bu fark, ilke ve dnya gr farkdr. Bu fark Avrupa ve Hollywood kurgu fark olarak deil, Amerikan ve Sovyet kurgu fark olarak deerlendirmek daha doru olur, ama Avrupa kurgusunun znn, Antihol1ywood kurgusundan kaynaklandn unutmamak gerekir. Bu ilkesel farkn znde, omuz (byk) ekime yklenen anlam fark yatar. Eisensteinn omuz ekime (krupni plan) ykledii anlam, nesne ya da yzn byk ekilmesi-

103 dir. Amerikan anlay, bunu yakn ekim (close-up) olarak adlandrr. Olayn nitelik yanndan sz eden, grlenin anlamlandrlmas anlayna kar grme anlay konulmutur. Birinci anlay benimseyen Sovyet sinemaclar, ierikleri tamamen farkl paralar ardk getirerek yaratlan yeni grnt alanna sramay baarmtr (Dmytryk, 1993: 159-160. Bazin, 1966: 44-45. Eisenstein, 1985: 312. 316-317). Amerikan kurgusuyla Avrupa kurgusu arasndaki en temel fark; Eisensteinn belirttii gibi hayat alglama, yaama bak, diyalektik dnya gr farkdr. Kurgu bunun yansmasdr. Dmytryk, Rus Biimcilerinin kurgu yntemini Avrupal sinemaclarn kurgu yntemlerinin durum, yk ve karakter belirten zellikleriyle karlatrarak bu iki kurgu anlayn ayn balk altnda deerlendirmitir (Dmytryk, 1993: 159). Avrupa kurgu biimi ile Sovyet kurgu biimleri arasnda kimi farklar olduu gerekse de, kurgu corafyalar Amerika ve Avrupa bal altnda toplanr. Sahnenin btnn (byk bir blmn) tek ekimde grntleyen uzun ana ekimi Franszlar le plan sequence, spanyollar montage en el cuadro ve Amerikallar da a fluid camera style olarak adlandrr. Bu tarz ekimleri kullanan Avrupal ynetmenlerin filmlerinde, saysz ana ekim bulunur. Amerikada az rastlanan, Avrupa ile Amerika kurgu farknn zn oluturan bylesi ekimlere Arjon, film karesinde kurgu (kamerada kurgu) demitir (Arijon, 1993: 648). Bu dnceye katlmamak elde deil; ama, kurgunun sanatsalln irdelemek olduu iin; kurgunun nasl ya da hangi koullarda (montaj odasnda m, ekimde ya da erevede mi, kamerada m) yapld nemli deildir; nk sanatsal kurgu, farkl paralarn biletirilmesinden oluan (kendini oluturan paralarn toplamnn tesindeki...) btnn gesthalt psikolojisi sav dorultusunda kendine zg anlamn yaratr. Sovyet ynetmenler iin kurgunun eretileme ve anlam yaratma yntemi olmas gibi, ada ynetmenler iin devingen kullanlp zaman ve uzam blmeden kaydeden kamerayla alnan uzun ekimlerin anlam ve eretileme yaratma yntemi olduu sylenebilir: Lavventura adl filmde Claudia otel koridorunda Annay arar. Antonioni, uzun kaydrmal ekimle eretileme yaratr. Filmde Claudia yalnz Annay deil gerek sevgiyi de arar. ekim o denli uzar ki Cannes Film Festivalinde izleyiciler: KES! KES diye barr (Bker, 1991: 133).

Michelangelo Antonioni: Lavventura adl filmden bir kare

ki ktann, uzun ekimler (Arijonun kamerada kurgu ya da ereve iinde kurgu dedii biimde kurgu) konusundaki tutumlarn ortaya koyacak nitelikteki bu rnee, Hollywoodda rastlamak zordur. Bununla beraber sinema evrensel bir sanat olduu iin istisnalarn her zaman olageldii, olagelecei unutulmamal. rnekteki olaanst uzun ekimi yadsyan izleyiciler, Avrupaldr. Bu izleyici, Amerikan sinemasn kanksam ve Hollywood kurgusunu bilinaltnda onaylam Avrupal izleyicidir. 1939 ylnda bile ABDnin ylda 600 film ihra ettii; bunlarn ortalama 200 kopya olduu (200 x 600 = 120000) bilinmektedir. Filmlerin ounluu Avrupa lkelerine satlmtr (Abisel, 1982: 3). Sinema, bu an zerinde en ok tartlan sanat olarak gzkmektedir. Sinemayla ilgili bilimsel ve akademik almalarn seyri de bunu ortaya koymaktadr. Bu sanatn, toplumlar ve kiileri nedenli etkiledii, hangi dinamikleriyle tutum ve

104 davranlarda belirleyici olduu zerine almalar yaplmaktadr. Sinema tarihinde ve ada sinemada ok nemli bir yeri olan kurgu konusundaki tartmalar da bitmi deildir. 1. Gen Sovyet Ynetmenler Eisenstein kurgu grn ortaya koyarken; anlaynn, ilk bilinli sinemaclar iltifatyla dllendirdii Kuleshov ve Pudovkinin anlaylarndan deiik olduunu; onlarn grlerinin (tulalarn duvara st ste konulmas gibi) ekimlerin dizilmesi biiminde gerekletiini syler. Kurgusal btnde tulann grevini ekime veren anlaya gre, ekimlerdeki devinim ve bileen gelerin uzunluklar kurgusal ritim saylr. Pudovkin iin kurgu ekimlerin eklenmesiyle btnde zgn ve yeni bir dncenin oluturulmasdr. Eisenstein fazla biimsel bulduu byle bir ilkeyi daha batan yadsd iin Kuleshov ve Pudovkinin grlerini paylamadn belirtmitir; onun grne gre atmalar ileti yaratt iin grnt paralanmal ve arptrlmaldr. Bu gre gre atma tm sanat biimlerinin yaratlnn bizatihi temel ilkesidir. Sanat, bireim sav ile karsavn atmasndan doar. Filmde devinimsiz grntler tayan ekimler izleyiciyi zihinde doacak anlama ulatrmak iin ardk kurgulanr. Devinim grn de byle ortaya kar. Bu resimsel adan doru grnmektedir, ancak mekaniksel bak asndan yanl olduu iddia edilebilir. Bunun nedeni, gelerden birinin dierine bitiikmi gibi deil, birinin tekinin stnde gibi alglanyor olmasdr. Sinemann z olan devinimler, nesnelerin ilk izlenimleri zerine ayn nesnenin ikincil grnmlerinin bindirilmesiyle oluturulabilir. Bylece anlam asndan yksek boyuta ulalabilir. Bu gr, in-Japon yazs zerinden somut bir hale getirilebilir. ki nesne karl olan iki resimyaz birletirilince kavram oluur. Bak resmi ile kalp resmi acy gsterir. Buradan u sonuca ulalr: Dil, iki dzanlaml somut nesnenin birlemesinden yeni bir kavramn domasna olanak verir. Bu da sinemann, tiyatro ve resmin biimlerini izlemek zorundaym gibi alglanmasnn doru olmadn gsterir. Sanatta kesinlikli ilikiler olmad iin, kesinlik sanat yaptnn kabul ettirdii imge dizgesindeki nedensiz ilikidir. yleyse renklerin duygusal ilev ve anlalrl, yaptlarn doal renk imgesinin dzenlenmesinden kar (Bker ve Onaran, 1985: 40, 240). Bu da Saussuren, gstergelerin biriciklik zellii gr ile ayn izgidedir. Gstergeler izleyici zerinde ortak etki yaratr. Eisenstein, atraksiyonel kurgu balamnda, gerekli olmad halde ayn blm iinde baka bir grnty, dilin kurallarna gre kurdu. Kuramnn temellerini bu kurallarla oluturdu; dnya yeniden biimlendirilirken izleyicilerin yaamsal bir kaygyla bu deiime katlmasn istedi. Bu nedenle izleyicinin filmi kavrayabilmesi ve kodlarn zebilmesi iin kendini zorlamas, dil kurallaryla uyumlu ileyen kurguyu zmebilmesi gerekir. Eisenstein, dnya grne Marx ve Freud kanalndan ulat iin sanat anlaynda, ruhbilimsel almlarla diyalektik nemlidir (Bker, 1985: 12-13, 90; Gevgili, 1989: 48-49; Bker, 1991: 45, 139). Eisenstein, kurgu kuramn diyalektik yasaya uygun (ekimleri arptrarak) yaratmtr. Bu prensiple yaratt filmleri izlendiinde; izleyiciler zerinde ok etkisi yaratma amac gtt gzlenebilir. Onun ok etmek iin yarat ve yaamsal olaylarn sentezciliini tayan filmlerini Onat Kutlar (1990: 38) yle aklar: Grntlerin birbirine ekleniinden, filmin anlam, ritmi, plastik zellikleri bakmndan nemli sonular kartt. Atraksiyon Kurgusu dedii ynteme gre, iki grntnn bir araya gelii, diyalektik bir sreci yaratmakta, birbiriyle arpan grntlerden yeni bir sentez domaktadr. Eisenstein kurgusunun, ynlendiriciliiyle izleyicileri edilgenletirdii dnlebilir, ama filmleri anlatmc dili asndan irdelendiinde izleyiciden aktif izleyicilik bekledii de grlr. Aktif olmayan izleyiciler bu filmlerden pek tat alamaz. Zira onun filmleri elence sunan filmler deildir. Kendi toplumlar ve insanlk adna dnceleri olan kiilere ynelik filmlerdir. ekim ve ekimler aras bantlarla yaratlan anlamlarn anlalmas; izleyicinin kltrne ve evrensel deiimlere hangi gzle baktna; ksacas znel bak asna ve dnya grne baldr.

105 Eisensteinn yaptlarnn, dnemin entelektel yaptlar olduu Potemkin Zrhls ve Ekim filmleri irdelendiinde grlebilir. Eisenstein, izleyiciyi etkilemek istemesinden, ynlendirme kaygs tamasndan dolay yadsnmamaldr. Koullar ve tarihin o corafyada yaayan aydnlara ykledii grev gelimeler dorultusunda bireyin ufkunu geniletecek tarz almalar yapmay ve bunlar araclyla ok sayda insanla bulumay ve toplumun nnde yrmeyi gerekli klyordu. ekimlerin sanatsallk yaratma amacyla kurgulanmas (arptrlmas) sonucu ortaya yaratclk ve sanatlk isteyen zgn bir kurgu kmtr. Eisenstein filmlerinde gzlendii gibi, kurgu ynteminde hareket ereve iinde devinimden ok, ekimlerin arptrlmas ile salanr. Onun kurgusunda bir gsterenle onun temsil ettii bir gsterilen bulunur. Anlatm, bu gsterengsterilen ilikisiyle salanr. Eisensteinn anlayna gre; ... kurgulanmam film paralar gerekliin mekanik yeniden retiminden (reproduction...) te bir ey deildir. Bu nitelikleriyle bunlar, kendi bana sanat olamaz. Bu paralar montaj kalplar iinde dzenlendiklerinde, film sanat olur (Bker ve Onaran, 1985: 111). Doann kaydedilmi fotoraflar kurgu teknii ile yorularak sanata dntrlebilir. Mekanik-yeniden retim varolann oaltmndan baka bir ey deildir. Bu sanat olamaz. Kurgu tartmasnn merkezini Eisensteinn grleri oluturduu iin; ynetmenlerin, sinema yazarlarnn, kuramclarn kurgu konusundaki dnceleri aktarlrken ska onun grlerine bavurulur. Vertov, Kuleshov, Dovjhenko, Pudovkin gibi ynetmenlerin kurgu anlaylar bu balamda aklanabilir. Kurgudan ok, kamera merceinin olanaklaryla ilgilenen Dziga Vertov, kamerann insan gznden yetkin olduuna inanyordu. Mercein cazip taraf, nesnel olmas ve d dnyada tm olup bitenleri olduu gibi yanstmasyd. Ynetmenlerin asl grevi, dnyann znel olarak yanstld bu ekimleri kurgulamakt. Bunlar gerekliin eksiksiz birer grntleriydi. Eisenstein ise bu gereklie kkten kardr. D dnya gerekliinin yanstld ekimlerin sanat zellii tayamayacan savunuyordu. D dnyann bir yansmas olan gereki ekimlerin gcne inanan Vertov, filmlerini bu tr ekimlerle yaratmaktayd. Kurguya duyarsz kalmamakla beraber; filmin ynetmenin beyni, kameramann gzleri, kurgucunun elleriyle yaratlm canl varlk olduu inancndayd. Eisensteina gre, doada grlenlerin olduu gibi verildii doalcln (naturalism) ya da gerekliin (realism) bir nemi yoktur. Eisenstein, bunu bir gerekilik olarak bile kabul etmiyordu. Vertovun, d dnyadan bir kesit alarak izleyicilere sunmasn, yzeysel bir gerekilik olarak gryordu. Sinemacya den grev ise, varlklarn ve nesnelerin, bunlar arasndaki eyann doas gerei bitmeyen ilikinin derininde yatan gereklie ulaabilmekti. Eisenstein bunun eytiimsel (diyalektik) zdekilik, tarihsel zdekilik yasalarna bal kalnarak gerekletirileceine inanmt. Vertov, gereklii d dnyadaki grnmyle ele alp filmini kine-glaz (kino-glaz, sinema gz) tekniiyle kotard ekimleri ekleyerek kuruyordu. Lenini anlatan halk trksnn etrafnda gelien olaylar kurgusundan olturduu Lenin'in arks adl filminde kine-glaz ynteminden uzaklat (Eisenstein, 1984: CXVI-CXVII). Tm bu tartmalar ekseninde Godardn, Fotoraf (d gerekliin filmsel grntleri de) gerein bir yansmas deil, yansmann bir gerekliidir szleri, gereklie Eisensteinc bak aklar. Eisenstein, ekimlerin i kurgularn gz nne almayarak, onlarn ieriklerini salt d dnyann gereklii olarak deerlendiren Vertova kardr. ekimlerin sanatsal bir anlayla kurgulanmamas halinde ortaya kacak filmin, sanatsal bir zellik tamayacan syler ve Vertovun filmlerini bu balamda deerlendirir. Vertovun, ekimleri kurgunun yasalarna gre kurgulayarak ortaya kartt filmleri d dnyann rgtlenmesi olup, aamalar yledir: 1. Kurgunun gzle her an her yerde yaplmas. 2. Grnen dnyann zihinde rgtlendirilmesi. 3. Gzn kamerayla donatlmas. 4. Kaba kurgunun yaplmas. 5. Filmin temposunun ekimlerle yaratlmas.

106 6. Kurgunun gerekletirilmesi. Vertova gre d dnya her koulda sanat duyarllyla gzlemlenmelidir. Gzlem srasnda kurgu almasna balanm, gzlemden sonra d dnya zihinde rgtlenmi olur. Bu aamadan sonra dnceler eyleme dklr. ekimler baladnda, d dnyay irdeleyen gzler kameray bir silah gibi kuanr. Kaba kurgu sonrasnda, Vertovun sanat anlayna kout hzl temponun, saldrganln yaratlmas iin sava kural uygulanr. Kural yledir: Gzler hedefte, refleksler hzl, eller tetikte! Bunlardan sonra da ekimler eklenerek kurgunun gerekletirilmesi salanr (Abisel, 1989: 121-122). Vertovun Kameral Adam adl filmi bugn bile deerinden hibir ey kaybetmediyse, bu kalc deerin yartlmasnda, kamera konumlarnn olaanst gzlemle seilmesi yannda, kurgu yapsnn byk nemi vardr; onun filmleri kurgunun gzle her an her yerde yaplmas; grnen dnyann zihinde rgtlendirilmesi; gzn kamerayla donatlmas; kaba kurgunun yaplmas; filmin temposunun ekimlerle yaratlmas; kurgunun gerekletirilmesi ilkelerini adeta kusursuz bir nitelikte sergilemesiyle, kuramuygulama asndan sinema tarihinin en nemli filmlerinden olmutur. Bugnn yksek teknoloji olanaklaryla alma ansna sahip en byk ynetmenlerin bile bu filmden yararlanmas gerekti sylenebilir. Dovjhenkonun filmleri ise, izleyicileri dndrc nitelikte ve eretilemeli (metaforik) anlatmlar youn yaptlardr. Onun filmlerinin kayna kendi dnsel dnyasdr. Sk kulland mitleri, kurgusal anlatmyla ekici hale getirmitir. Mit ile yaanan gerek, batl ile maddecilik, srgit ile geici arasndaki kartlklar ilkesine dayal ekimleri kurgulamtr. elikileri ounlukla lm anlatmak iin kullanr; lenle onun yasn tutan kii btnn doal parasdr. ereve iinin fotografik kurgusunu zenle gerekletirerek, l grnml canllar ve yaamakta olan (doann bir yesi, henz natrmortlamam) lleri ayn ekime yerletirip ztlklar yaratt. Dovjhenko, sanatsall ereve ii kurguyla ekim iinde kotard. Onun filmlerinde, imgelerin kurgusu kendi enerjisini ortaya koyar; imgelerin kurgusu ile, ruh hallerinin, bindirmenin, dramann ve karakterlerin iirsel yaplar izleyicide artc etkinin yeleri olarak birletirilmitir. van filminde Dinyeper hidroelektrik inaatnda alan iilerin hidroelektrik binasn tamamlay hznn duygusal etkisini kurguyla yaratarak (Abisel, 1989: 137-138, Luda, 1993: 200), sinema dilinin en nemli olanan ustalkla kullanabildiini gstermitir. Battle for the Ukraine (Ukrayna in Sava) filmin ekimleri iin 20 kadar kameramann lkenin eitli yerlerine gnderildii; Dovjhenkonun istedii ekimlerin alarn, grnt niteliklerini kadrajlarn, leklerini izerek onlara gnderdii dnlrse; filmin yapmnda kurguya ne kadar nem verildii kendiliinden ortaya kar. Natralizme (doalcla) scak bakmayan Kuleshov, deneylerinde sinemasal kurallar irdeleyip, laboratuvar testleri kullanarak kurgunun (dilin) henz gn yzne karlmam olanaklarn arad. Tiyatroda kullanlan antinatralist ve antipsikolojik tarzn sinemaya uygulanmasna nclk etti. ekimi, sinemann gereci sayan Kuleshov, kurguyu ekim paralarnn dzenlemesi olarak tanmlad. Paralarn dzenlenii, anlam yaratmann bir yntemi olarak, belli bir mantk silsilesi iinde ardk dizilenmeyle yaplyordu (Wollen, 1989: 48; Bker, 1991: 136). Kuleshov ile Pudovkinin anlaylar arasnda bir fark grmeyen Eisenstein, zaten onlara tam da bu nedenle kar kmtr. kisinin de kurguyu, ekimleri st ste yarak ekim zinciri oluturmak saydklarn belirterek onlarn kurguyu yle akladklarn ileri srmtr: Eer elinizde bir dnce tmceniz, yknn bir paras, yani tm dramatik zincirin bir halkas varsa, dncelerin tulalar gibi ekim ifreleriyle oluturulup anlatlmas sz konusudr. Bu durumda, ekim kurgunun bir gesi; kurgu, gelerin birletirilmesidir. Eisenstein buna iddetle kar kt: Bu onaylanamaz! Bu, en zararl zmlemedir (Eisenstein, 1984: CXX)! ekime ge grevi ykleyen tanmla, ekimi ekime ekleme kurgusu vurgulanmtr; dolaysyla kurgunun sanatsal ilevi ve estetik deer yaratma nitelii gzard edilmektedir. Ku-

107 leshov kurgusunda, btn paralara blnr, farkl bir btn oluturulmas amacyla onlar yeniden birletirilir. Bu kurguya Sovyet Devletinin kurulu biimi balamnda bakld zaman; bunun, deien toplum dzeninin yansmas olduu grlr.

Vsevolod llaryonovi Pudovkinin kimi film kareleri

Bylece Kuleshov, devrim sonucu yaratlan yeni toplumsal dzenin yerlemesine sinema sanatlarnn katkda bulunmas iin bir ara sundu. Bu arala, her ey yeniden biimlendirildi, tanmland. Gereklik peinde koan sinemaclar, gerekliin paralarn seerek, kurgulayarak, istedikleri gibi bir dnyann gereini yaratma olanana kavutular (Abisel, 1989: 117-118). Pudovkin ile Kuleshovun kurgu anlaylar arasnda byk farklar yoktur. Eisenstein (1984: CXX) bu anlay eletirir: ...ekimler birbirlerine yaptrlnca, kurguyu oluturur! Evet, ancak kukusuz uygun dizem iinde yaplrsa... Bu anlay, ekimleri ekleme mantna dayanr: vida yanna vida / tula stne tula. Kuleshov, Eisenstein dahi olarak grr ve kurguyu kendisinden rendiini belirtir. Eisenstein ise Pudovkin ile Kuleshovun kurgu anlaynn ayn olduunu; kendisinin Devlet Sinema Enstitsnde verdii dersleri izleyen Pudovkinin son dnemlerinde kendi anlayn benimsemeye baladn; kurguyu, dncenin, tek tek ekimler araclyla ortaya konulmas biiminde tanmlamaktan vazgetiini syler (Eisenstein, 1985: 53; Luda, Schnitzer, Martin, 1993: 90, 98). Eisenstein, kendisinin, Kurgu ekimlerin arpmas, Pudovkinin Kurgu paralarn balanmas grn savunduunu syler. Pudovkin, kendisine yneltilen bu yargy kabul etmez. Onun filmleri irdelendiinde, ou zaman sanatsal kurguyu kulland gzlenir. O, Bazlarna gre kurgu, safa, film paralarnn kendilerine zg zaman srasna gre, yksel dzlemde birbirlerine eklenmesinden baka anlama gelmez diyerek de kurguyu, herhangi bir ekime yksel dzlemde baka bir ekimi ekleme olarak ele almadn ortaya koymutur. u szleriyle kurguya olan inancn vurgular: Kurgu, filmsel gerein yaratc gcdr. Doa, kurgunun zerinde alt hammaddeyi vererebilir ancak. te gerek ile film arasndaki iliiki tam da burada gizlidir (1966: 15, 19). Yaratc kurgunun nemi zerinde srarla duran Pudovkin, ekim-kurgu ilikisini, sanatsal kurgunun yaratl anlamnda ele ald. Kitabn son blmnde zmlenen, Maksim Gorkinin ayn adl romanndan uyarlad Ana filmninde de, bu anlayn somut biimde ortaya koymutur. Pudovkinin, szck ozann ne iine yaryorsa, set almalar tamamlanm filmin her ekimi, ynetmeninin o iine yarar. Szck, ekim ve grnt, kurgunun gzesidir (Bker ve Onaran, 1985: 142) anlay, Eisensteinn anlayna ok yakndr. Pudovkinin snrl bir entelektel birikime sahip olduu gz nne alndnda, onun kurgu ynteminin zgn bir yapda ortaya kmas beklenemezdi; nk almalar Kuleshov ve Griffithi zmsediini, ama etkilerinden kurtulamadn; kendisini ok derinden etkileyen Eisenstein ise tam olarak zmseyemedii gereini ortaya koyar. Bu nedenle o, ne byk bir kuramc ne de byk bir yenilikidir, ancak birbirlerinden farkl ieriklere sahip ksa ksa ekimleri bant yaratacak tarzda sralayarak hzl kesmelere dayal, duygu etkisi youn grntler yaratmas da gz ard edilemez. Kurgu etkisiyle ekim paralarnn, izleyicilerin

108 zihinlerinde nasl btnleeceini de dzenleyebilmitir. Seyirciye, salt gstermek istedii eyleri gsterebilmek iin kurguyu biimde kulland: 1. nac: Bu kurguda roman yazar gibi olaylar betimleyerek, sahnelerin tantlmasnda genel ekim kulland. Ayrnt ekimleri byk sahnelerle organik ba kurabilecek biimde seti. 2. Yapsal: Bu kurguda, ayrnt ve genel ekimleri bir arada kulland. Ayrntnn zgn yapsn, btn iindeki kendine zg niteliiyle ne kartt. 3. Balantsal: Bu kurguyla zihinde yaratlmak istenen duygulara bal ekimlerin btndeki yerini belirledi. Bu kurguyu da be grupta toplad: 1. Ztla Bal Kurgu: Bu kurguda ekimlerin zamansal-uzamsal olarak geree, zne ball dikkate alnmad iin, zaman ve uzam kendiliinden krlm, yepyeni bir uzam, yepyeni bir zaman yaratlm olur. Bu da, sinemann bir sanat olmasndaki nemli etkenlerden biridir. Griffith, Kuleshov ve Eisensteinn kurgular anmsanarak bunlarn yapl biimleri irdelendiinde, bu sinema adamlarnn kurgu kayglar gz nne alndnda, bu kurgunun yeni bir ey olmad kolayca grlebi1ir. 2. Paralel (Kout) Kurgu: Bu kurguda kart olaylarn zaman-uzam yaknlklar, bir mantk perspektifinde ilikilendirilir. 3. Simgesel Kurgu: Eisensteinn entelektel kurgusuna benzer. 4. Anlk Kurgu: Bu kurguda, zamanda ve birbirleriyle ilintisi olan iki olayn ekimleri ardk eklenir. Farkl uzamlardaki olaylarn geliimleri srayla kurgulanr. 5. Klavuz Kavrama Dayal Kurgu: Bu kurguda ama, bir temann yenilenmesi ve bunun ana temay glendirebilmesidir. Pudovkine gre ynetmenin dili kurgudur. Ynetmen, dil araclyla gereklii yeniden ina edebilir. Bunu gereekletirebilmesi iin de bir bilim adam titizliiyle almaldr (Abizel, 1989: 123-125). Pudovkin kurgu araylarna yeni boyut kazandracak kuramsal alma yapmamasna karn; olanaklar yerinde kullanarak, yaratc kurgu konusunda baarl rnekler sunmutur. Zaman ve uzam krp yeni zaman ve uzam yaratabildi. Zt olaylarn zaman-uzam yaknlklarn paralel kurguyla ortaya koydu. Bunlar yaparken Griffith, Kuleshov, Eisenstein gibi ustalardan faydaland. Bu abalarnn sonucu, ortaya ilgin kurgusal grntler kartm olmasna, kurgu konusunda adndan ska sz edilmesine karn; Eisensteinn kuramn tam olarak kavrad sylenemez. Bunun nedeni Eisensteinn kendine zg yeteneinin ve birikimlerinin olmasyd. Eisenstein, konuyla ilgili u gr ortaya koydu: ... Nasl ki bilimde iyonlar, ntronlar ya da elektronlar varsa, sanatta atraksiyonlar olmal. Bunun yannda makine paralar nasl montajla biraraya getirilirse, bu atraksiyonlar montajla birletirilmeli. Bylece bir yanda sirkten, mzikholden gelen atraksiyon szc, te yanda endstriden gelen montaj szc izlenim birimlerinin bir araya getiriliini tanmlamak zere eletirilmi olur (Abisel, 1989: 127).

Eisenstein ve Potemkin Zrhls filminden bir kare

Eisenstein kurgu kuramn gelitirirken sinemaya geni perspektiften bakt. Tiyatroda gelitirdii kurgu dncesini, filmlerinde uygulad. ekimlerin arptrld entelektel kurguyu kulland Ekim filminde; ynetmenin, olgunun dank gelerini irdeledike diyalektik

109 bir srece dalacan, bundan sonra dank geleri toplamaya alacan ortaya koydu. Ses etkisini grsel yolla yaratarak, kurguyu ses balamnda da deerlendirebileceini gsterdi. Onun dncesine gre; olayn statik ekimleri kurgulandnda ortaya kacak etki, olayn uzun ekimle batan sona gsterilerek yarataca etkiden daha gldr. Devinim enstantaneleri olan ksa ekimler birbiriyle kurgulandnda izleyicinin dikkatlerinin dalmasn nleyecek yksek gerilimli grntler yaratlr (Abisel, 1989: 135-137). ekimlerin hibir koulda kurgunun gesi olmadn ve kurgunun gzesi (hcresi) olduunu savunan Eisenstein; doadan aksettirildii ham halde, dokunulmakszn gsterilen, gerekliin paralar olan ekim-lerin filmsel grnme sahip olmad inancndayd (Eisenstein, 1985: 58). Onun bu gr, ken-disinden ok nce, bir baka lkede, bir baka sanat (Baudelaire) tarafndan savunuldu: Ne ki dntrlmemi, biimi bozulmam, o sanat olamaz. zerinde uzlalan tanmla snr belirlenemeyen sanat yapt; aslnda zerinde oynanm, dntrlm, yorumlanm, biimi deitirilmi, yknlm doa, gerek ve yaant paras ise eer; film-yaplara sanatsal bir nitelik yklenebilmesi iin, ekimlerin biimleri bozulmaldr. Gerein bir kopyas, gerein bir kopyasndan baka ey olamaz. Doadan olduu gibi alnan ve kat gereklik yanstan ekimin ilkel grnmnden syrlabilmesi kurgulanmasna baldr.

Sergei Mihailovi Eisenstein: Ona sinemann tek dahisi demek yerinde olur.

Eisenstein sanat olan ile sanat olmayann ayrmnn sorgulamasn yaparken de gereklik gesinden yola kt, zgn bir kurgu anlay ortaya koydu. Sinemada priten gereklik olgusu arayan, kuramn bu olgu zerine kuran Andr Bazin ile arasndaki ayrlk-benzerliklere bakmak konunun berraklamas asndan nemlidir. Kuramna gerek kaygsyla balayan Eisenstein ile, kat gereki olan Bazinin grleri bu noktaya kadar elimez; bu noktadan sonra bu iki otoritenin grnn kesin biimde koptuu grlr. Eisenstein kurguyu kuramsallatran kii olmas yannda, grlerini filmlerinde uygulayan ve onu geree dntrerek, kurgunun yetkin rneklerini veren ynetmendir. Duruma bu gzle bakldnda; Eisenstein szc ile kurgu szc zdetir gr doru grnmektedir. Kurgunun, yaratc ynetmenlere sanldnda ok daha zengin olanaklar sunduunu fark eden Sovyet Biimcilerinin gelitirdii dnceler daha sonra dnyann birok lkesinde ynetmenlere yol gstermitir. Bu grleri ve kuramlar, tartld her dnemde kendine taraftar buldu ya da ancak bu kurama kar klarak gr gelitirilebildi. Dolaysyla kurgu taraftarlarnn ve kurgu kartlarnn k noktas hep Sovyet Biimcileri, zellikle de Eisenstein olmutur. Kurgu konusunda dnce gelitiren sinemaclar arasnda, ona kar kmayan, onu desteklediini ne srmeyen dnce adam yok gibidir. 2. Germaine Dulac Sinemada kurgu sz konusuysa; Fransa sinemas leinde zerinde durulmas gereken en nemli ynetmenlerden biri hi kukusuz Germaine Dulacdr. Avant-Garde sinemann bu nemli

110 ynetmeni, grntnn plastikliiyle, kurgunun dizemsel (ritmik) ve zaman amsal olanaklarnn sonuna kadar deerlendirilmesi gerektii grn ileri srmtr. Ona gre sinemann sanat ynn katleden, ticari ve ykye dayal kullanlmasdr. Fransz Aydnlar Sinemas dneminin nemli ynetmenlerinden Legerin Ballet Mecaniquen (Mekanik Bale-1924) filminin kalc olmasnda da, ekim tekniklerinin yannda, filmin son derece baarl kurgu almasnn byk bir etkisi vardr (Abisel, 1989: 147-48).

Ynetmen Germaine Dulac

Sinema amzn bak asyla gzlendiinde; birok ey artk daha ak grnebiliyor. zleyiciler, zel nedenleri yoksa sinemaya film izlemeye giderler ve iin teknik ksmna, biimsel dzlemine itibar etmezler; bu nedenle de Dulac gibi farkl tatlar arayan entelektel ynetmenlerle gnmz sinema izleyicisinin ortak paydas (en azndan Trkiye leinde) kaybolmaktadr.

Tekerlek (La Roue / The Wheel) filminin ynetmen Abel Gance

Dulac Cinema Integral (Eksiksiz Sinema) dedii sinemada; yaratlan ritmin, glgelerin, n, yz anlatmlarnn kullanlma duygusuna, armonisine, akortlarna erimek; duygulara ve akla seslenmek iin grsel biimlerin yaratlmasn istemitir. Dizemsel (ritmik) kurgunun yarataca etkiden yararlanlmasn isteyen Dulac; ilk filmlerinin uzun ekimlerinden vazgeip ritmik kurguya arlk veren Gancen, Griffithle tantktan sonra bu konuda iyice netleerek Tekerlek filmini tamamlayarak yeniliki sinemaclara rnek olmasn sevinle karlad. Hareket sanatnn iyice anlaldn, salt grntye dayal kusursuz senfonik iire ulalabileceinin artk ortaya km olduunu aklad. Grn de u szlerle zetledi: tiraf etmeliyim ki, gerein sanatla ne ilgisi olduunu bilmiyorum (A..Onaran, 1984: 157. Abisel, 1989: 155, 160). Dulac, bu szleriyle Bazin ve Eisenstein eletirirken, zerinde srarla durduu gereklik dorultusunda deerlendirilebilir. Bazin doal gerekliin bozulmasna karyd. Eisenstein da doal gerekliin sanatn kendi gereinin ortaya karlmas iin dntrlmesi gerektiini ileri sryordu. 3. Charlie Chaplin Sinema tarihinde hakknda en fazla konuulan, gr gelitirilen ya da yaz yazlan sanatlarn banda kukusuz Chaplin gelir. Chaplin bu kitabn kapsamna, eretileme yaratma amacyla kulland kurgusuyla alnabilir. Kurgu konusunda bir tartma balatldnda ondan sz edilecekse Chaplin ancak bu adan tartlabilir. O izdii karakterle bile eretileme yaratr. Modern Zamanlar (Modern Times) filminde bir kz, a kardelerini doyurmak iin muz alar. Polisin dvd grevci grntsnn ardndan da u arayaz girer: Devlet kimsesiz ocuklara

111 bakmakla ykmldr. Bu ayrmla, ayn filmdeki krmz bayrakl bir ayrm, Eisensteinc arpc kurguyu anmsatr. Bunlar da Chaplinin, yksel dzlemde ve biimsel dzlemde yaratt eretilemeli film dilini sergiler (Bker, 1985: 74). Chaplin A Woman of Paris (Parisli Kadn) adl filminde ekim ve k bakmndan zgn bir alma sergilerken; kurgu asndan zerinde durulacak bir yapt ortaya karr. A Dogs Life (Bir Kpein Hayat) filminde avare bir adamla bir kpein yaants arasndaki ilikiyi kout kurguyla anlatr. bulma kurumu nnde, kurumun alma saatini bekleyen isizlerin arloyu tartaklamasn ieren ekimin ardndan kavga eden kpeklerin ekimi gsterilmitir. Onun filmleri kurgu ynnden irdelendiinde Griffith kurgusunu ve sanatsal kurguyu ustaca kullanmasyla tannan Sennetin, Chaplini etkiledii sylenebilir. Ancak onun filmlerinde gldry yaratan olgularn, evre ile yakn ilikisi olduu unutulmamaldr. Chaplin-Griffith arasnda Sennett araclyla kurulmak istenen ban bir baka adan da dikkatle ele alnmas gerekir: Chaplin filmlerinde gerek uzam grnt dnda braklacak olursa, gldry salayacak btnlk bozulur. Bu durumda Griffith tarz kurgu ve yakn ekim arlonun nesne ve evre ilintisini keseceinden gldr yaratacak hava bozulur. The Gold Rush (Altna Hcum-1925) filminde arlo altn aramak iin kt servende bir adamla tanr. Da evinde arlo ile birlikte a kalan adam, bir sre sonra onu iri bir tavuk olarak grmeye balar. Adamn saldrlarndan her seferinde kurtulan Tavuk arlonun tekrar Gerek arlo grnmne brnmesi silinme ile gerekletirilir. ereve iindeki oyunculardan birinin bir kez insan, bir kez tavuk grnmesi, dayanlmaz aln kurgu yntemiyle sylenmesidir (Abisel, 1989: 64. Bker, 1985: 74-76. A.. Onaran, 1986: 171). Chaplin Modern Zamanlarda, koyun srs ekimini, metro istasyonundaki iilerin ekimiyle kurgular, bylece insanlarn giderek koyun srs halinde davrandn eretilemeli olarak vurgular.

Ynetmen ve oyuncu Charlie Chaplin

Sinema okulu birinci snf rencisiyken ektiim, adn Wilhelm Reichin Dinle Kk Adam adl kitabndan aldm filmimde yaptm benzer bir denemeyi burada paylamak isterim: Filmin banda kentteki insan kalabal tam tepeden (plonje) gsterilir. Bu grntye, bceklerin vzlt sesleri ve kk hayvanlarn sesleri elenmitir. Bir sonraki ekimde; bir bcek srsnn, ardndan da eitli kk hayvanlarn yakn ekimleri kurgulanmtr. Bu ekimlere, nce insan lklar, tekli ekimlerde bir eylerden ikayet eden insanlarn konuma sesleri elenmitir. 4. Jean Renoir Onarann (1986: 70) da iaret ettii gibi; kimileri kurguyu filmin yaratlma dncesinin ortaya kmasndan, perdede son durumunu almasna kadar sren temel yaratc sre olarak kabul ederek ba tac yapmtr. Murnau, Flaherty, Bazin, Renoir gibi sinemaclar ise kurgunun yaratc gcnn filme katksn nemsiz saymtr. Bu ynetmenlerden Renoir, Wollenn grne gre sinemasal estetiin olumasnda erevenin byk nemini kavram ve onun film kompozisyonundaki yerini yeniden saptamtr. Eisensteinn, odak imgenin yakn ekimine dayal kurgu biimine kar olan Renoir kameray yanal hareketle kullanmtr. Bylece, gerekliin srekli

112 takip edilmesi srasnda takibin braklp yeniden yakaland, Bazinin re-cadrage (yeniden ereveleme) dedii yntemi gelitirmi; kurgu olanann tesi grlmeye, nesnelerin ve insanlarn doal btnl bozulmadan ve dnya kk paralara blnmeden, sylenmesi gerekeni syleyebilecek bir film biiminin yaratlmasna allmtr. Bu da Bazinin, Renoir derinlik ekiminin etkisini ilk fark eden ynetmen, dolaysyla da Wellesin habercisi olarak gstermesine neden olmutur. Odak imge, kurgunun etkisini artran anlatm olmann yannda yklemenin temel bir zellii haline gelmiken Renoir 1938de Byk Aldan (La Grande Illusion) ve Hayvanlaan nsan (La Bete Humaine) filmlerinden sonra, Oyunun Kural (La Regle du Jue) filminin hemen ncesinde bu durumun farkna varr, kendi yolunu izer; fragmanlarla her eyi anlatlabileceini gstermesini salayan geni sahne ekime dayal filmler ortaya koymaya balar, kurguyu bir yana brakr (Wollen, 1989: 133.; Bazin, 1993: 30, 32.; Bker, 1985: 22).

Fransz Ynetmen Jean Renoir ve filminden kareler.

ada sinema ynetmenlerinin kimileri, zellikle de (Alayan ayr, Sonsuzluk ve Bir Gn, Ulisin Bak, adlaryla lkemizde gsterilen filmleriyle) Angelopoulos, arlkl olarak kamera rejisinden yararlanarak uzun planlar ekmektedir. Ressam bir babann (Pierre Renoirn) olu olarak sanatn estetik kaygs iinde yetien yeniliki sanat Jean Renoirin ereveleme konusundaki ustal ve dikkati sinemaya katks asndan kukusuz vgyle anlmas gereken nemli bir aba, ama zerinde durulmas gereken, onun kurguya kar, geni sahne olanaklarn yelemesi; bu olanaklarn yanl bir bak asyla, kurgunun alternatifi olarak savunulmu olmasdr. Eisensteinn kuram aklanrken, onun sahne iinde kurguyu gz nne ald vurgulanmt. Geni sahnenin, kendi iinde dzenlenmesi olduu, kurgudan (zellikle Eisensteinn Japon tiyatrosundan rnek kararak aklad kurgudan) bamsz olmad grlr. 5. Orson Welles Bazine gre geni sahne ekimi ustaca kullanan ynetmenlerden biri, Jean Renoirn at yolda ilerleyen Wellesdir. Welles, kurgu davurumculuundan ska yararland ynnde gelien iddialar dorular. Bu balamda, kurgunun altn a ile daha sonraki dnemin (1910-1920lerin ekim biimleriyle, 1930-1940larn) ekimlerini karlatrmak daha somut bilgiler verebilir. Bu konuda Wellesin baz filmleri irdelenebilir. O, The Magnificent Amberson (ahane Ambersonlar) filminde tek ereve iindeki hareketin tek ekimlik dizisini oluturur... Bundan beklentisi, kesme ileminden daha nitelikli bulduu geni sahnenin anlatmc ve gereki ynn vurgulayabilmektir. Geni sahnede nesnelerin, karakterlerin, sahnenin belirginlii sayesinde izleyicinin gznden kamayacak olmas, kurguya gre bir avantaj olarak kabul edilir. Bazin, Wellesin grn destekler. Sonucun kurguyla elde edilmesi srasnda ayrnt ekimler dizisine ihtiya duyulmasnn ii zorlatracan savunmasna karn, kurgunun film dilinin olumasna katks inkr edilemez diyerek kurgu sanatnn hakkn teslim eder. Welles, filmleri-nin kimi sahnelerinde krk kurgu kullanarak tek ekimlere yer vermitir. Bu kurgu bieminin nemine dikkat eken Bazin gerek ve soyut zaman aral arasndaki ilikinin anlatm asndan, Citizen Kanein kurgu yapsnn iyi zmlenmesi gerektiini savunmutur.

113 Vurgulanmasnda yarar grlen baka nokta ise, Bazinin zerinde srarla durduu Citizen Kane filminde sinemann tm olanaklar baaryla kullanlrken kurgunun ihmal edilmemi olmasdr. Citizen Kane filmine kadar Eisensteinvari hzl kurguya rabet etmeyerek ona alternatifler gelitirmeye abalayan Welles, filminin ayn haberleri blmnde arpc kurgu kullanmtr. Bylece, kurgudan bamsz bir film dnlemeyecei ortaya konulmu oldu. Bu filminde, tek bir ekim dizisi arasnda derinliin yeni anlamlar ortaya karmas amacyla davurumcu kurguya bavuran Welles, ivmeli kurgu araclyla hem uzay, hem de zaman iinde artc ve sanatsal zellikli anlatmlar yaratt. Kurgu kart zelliklere sahip gelerin sunulmasnda gerek zamann krlmas yoluyla filmsel zamann yaratlmasnda nemli bir ilev yerine getirdi. Hitchcock, p (Rope) filminde de bu kurguya bavurdu. Filmini geleneksel kesmeyle kurdu. (Wollen, 1989: 133. zn, 1985: 190. Dorsay, 1986: 257-258. Bazin, 1993: 31-33. 40-41).

Ynetmen: Orson Wellesin Citizen Kane adl filmi.

Kesmeyle salanan ve bir geni sahne iine yerletirilen ayrnt (cut-away) ekimler, nesne ve karakterlerin, yaratlan bir sahnenin belirginlii sayesinde, izleyicilerin gznden kamayacak olmas nedeniyle, geni sahne kurgu karsnda bir avantajdr. Welles geni sahneyi yaratrken; kurguyu bir yana brakmamtr. Bazinin sz ettii gibi sanatsal kurgu iin ayrnt ekimlere gereksinim vardr. Bu nedenle ekim evresinde (henz dekupaj annda) kurgunun gz nne alnmas zorunludur. Bu kurgu ekim srasnda (uygulaymda) yaplacaktr ama onun byk bir aba gerektirmesi, yaratc kurgudan vazgeilmesi iin geerli mazeret olamaz. Sanat yapt yapmak, iin doas gerei aba ister. Avant-Garde sanatlarn yaptlar ve yaratc kurgu ile ortaya karlacak yaptlarn emee, zene, gzlem gcne dayanmas bu sav glendirir. Sinemann, bilinen tm olanaklarnn kullanlm olduu Citizen Kane filmi izlendiinde kurgu olmakszn bu filmin bylesine bir baary yakalamasnn olanaksz olduu grlr. Gazeteci Hearstn yaantsnn anlatld filmde, Pudovkini ya da sanatsal kurgunun yaratcs Eisenstein hayran brakacak yetkinlikte bir kurgu kullanlmtr. Orson Wellesin bu yky, XX. yzyln stnde bir film diliyle anlatt sylenebilir. Alim erif Onaran (1986: 194-195) da bu filmi, ekim ve kurgu bayapt tmcesiyle tantr. Burada nemli olan Wellesin kurguyu ne kadar kusursuz kulland, Gen Sovyet Biimcileriyle boy lebilecei deil; 1941 yapm bu filmde sanatsal kurguyla adeta mucize yaratlmasdr. Bu film Eisenstein, Pudovkin, Kuleshov, Godard ve Eisensteinn kurgu anlayna kar km olmasna karn Tarkovsky gibi ynetmenlerin, kurgusuz bir sanat yapt olamaz grn kantlam, doruluu tartlamayacak bu sav desteklemitir. 6. Luis Bunuel Balkona kan bi r erkein grnts (Bunuelin kendisi) kar balkonda beliren bir kz; gm rengi bir bulut ay bak gibi keser; elinde usturayla, kadnn gzlerinin nnde beliren adam aniden kadnn gzn (yakn ekim) ortadan keser (Bunuelin ryasndan..) ve gzden kanlar akar.

114 Luis Bunuelin, Salvador Dali ile birlikte ektii, Un Chien Andalou (Endls Kpei 1928) adl gerekstc filmi, ekimlerin arpc, etkileyici, insan temelden sarsc kurgusuyla yaratlan bu naif sahneyle balayp gelimektedir. Bunuel ve Dali grdkleri ryalar birletirerek senaryo (bir ekim tablosu dizisi) oluturmular ve bu film ekilmitir. Gevgili (1989: 35), bu film hakknda u bilgileri verir: Gz, aslnda kadnn deil bir danann gzyd; kurgu, kendi grevini kusursuz yerine getirdii iin kadnn gznn dorand izlenimini verebiliyordu.

Solda Luis Bunuel ortada Endls Kpei Adl filmiden bir kare, sada Salvador Dali

Bu ayrmda ay ile gz bulut ile ustura arasnda kurulan benzerlik dikkat ekicidir. ki ekim arasnda iliki kurulmutur. likiyi ay ile gzn yuvarlak; bulut ile usturann ince olmas salamtr. Ay kesen bulut ve gz kesen ustura ekimlerinin ardk kurgulanmasnn nedeni onlarn gndergelerinin ayn devinimlerinin benzer olmasdr. Eretileme ekimlerin karlkl armc ilikilerinin zerine oturtularak yaratlmtr. Bu eretilemeyi yaratan ekimlerin eklenmesi deil ekimlerin sanatsal anlamda kurgulanm olmasdr. Filmlerinde kurgunun kaygsn duyan ynetmenlerden Bunuel; kurgunun, filmin altn anahtar olduu grndedir. Bu altn anahtar ekimleri birletirmekle kalmaz; onlar birletirirken ayn zamanda onlar yorumlar. Gerekstclk rn bu filmde, iki uzak ge (gerek ve imgelem) ardk getirilerek arpclk yaratlmtr (Bker, 1985: 84-85).

Solda Luis Bunuel ve Endls Kpei

Endls Kpeinde sapn ehvetini gsteren rza geme sahnesinin ardndan Sovyet kurgusu benzeri karncalarn kudurmucasna kaplad el ekimi getirilir isknts yaratlr (Dalinin ryasndan). Kurgunun zenle yapld; hi deilse senaryo aamasnda ekimlerin gndergelerinin ardk dnld aktr. Bu filmin senaryosu Bunuel ve Dalinin zerinde gr birliine vardklar basit bir kuraldan yola klarak bir haftada yazlmtr. Basit kural u: Allm mantn kurallarna aykr her dnceye ak olarak; mantksal, kltrel, psiik bir aklama yapmayan dnce ve grntleri benimseyerek; nedenlerini sorgulamadan ilgi uyandrp, artacak grntleri bir kurala bal kalmadan kurgulamak (Bunuel, 1986: 130). aknlk yaratacak kurgu hesaplanmak zorundadr. Dlerin getii o gizemli uzamn auras (salt dlere zg durumu) talama ve beklenmedik ekimlerin lgnca kurgulanmas salt sinema sanatnn zgn tarzna uygundur. Bu filmde yk baznda ekimler arasnda hibir aklc balant olmayan yaratc kurgu kullanlmtr. Yaratclk yokduysa, izleyen kitle zerindeki ok nasl yaratlmtr? Sanatsal kurguyla, ekimler arasnda kurulan aklc balantlar; dz mantn bekledii sralama yok edilmitir. Zaten ama tam da budur. Beklenen sralamann krlmasyla

115 yaratlacak etkinin bilinmesi ok zel bir anlatm sanatr. Gerekstc yaptlarn anlatmlar iin de bu yntem uygulanmaktadr. 7. Alfred Hitchcock Kurgunun, sinemadaki grevini tamamlad grne kar gelitirilen grler iin Hitchcockun Arka Pencere filminin final sahnesi somut bir rnek olacak yetkinlie sahiptir. Bu sahnede, krk aya alya alnm ve tekerlekli sandalyede oturan fotoraf (James Stewart), komu evlerde neler olup-bittiini izler. Bir cinayet ilendiini tahmin eder; zlmesi iin de sevgilisi (Grace Kelly) ile birlikte abalar. Katilin evde olmad saatte, Kelly eve girer. Katil beklenmedik bir anda eve dnnce de, onunla boumak zorunda kalr. Panikleyen James Stewart polise telefon eder.

Alfred Hitchcock

Katil de kar dairede tekerlekli sandalyesinde oturan James Stewart grr; kendisini ele veren kiinin o olduunu anlar, yanna gelir. James Stewart sandalyeye baml olduundan, zaman kazanmak iin katilin gzne fla patlatr. Filmin sesli sinema dneminde ve kurgunun grevini tamamlad grnn yaygn olduu yllarda ekilmi olmas kitabn konusu asndan nemlidir. Katilin James Stewartn yanna geldii sahne Eisensteinc kurguyla yaratlmtr. James Stewart fotoraf makinesinin flan, kendini korumak iin seri bir ekilde patlatmaya balad zaman i-beyaz k pembeye ve vine rne dnr, bylece katilin grmesini engeller. Bu sahne bu kadar etkili hale kurgu ile getirilmitir. Silah gibi ard ardna fla patlatlan ekimleri, katilin patlayan flaa tepki gstermesi ilemli yz ekimleri ardk dzenlenmitir. Seil Bker (11.04.1995 tarihli Yksel Lisans dersinde...), Bu kurgu biimi, Eisensteinvari arpc Kurguya yetkin bir rnektir demitir. 8. Andr Bazin Bazinin yasak kurgu ve alan derinlii kuramn otomatik olarak Eisensteinn entelektel ve pratik kurgu kuramnn karsna karmak, ok byk bir yanlg yaratr. Eisenstein, hayatnn sonuna kadar kurguyu yok etmenin mmkn olmadn, kurgu devrinin artk sonunun geldiini sanmann yanlg olduunu, sinemada renk dahil her eyin kurgu olduunu tekrarlam; grn de, bilimsel tezleri ve filmleriyle salam bir zemine oturtmutur. Tm kargaa, onun grlerinin yeterince anlalamamasndan ve iselletirilememesinden kaynakland aktr. Gerek alma, rengi kurgu gibi dnmeyi ve nesneden ayr dnmeye balamay gerektirir. Byle kavranan kurgu pelikl paralarn u uca eklemekten ibaret deil, sinematografik yaratcla iseldir, yani entelektel kurgudur, yani gzde yaplan, yani dncede yaratlan kurgudur; sahneye koyma da kurgudur. Bu anlamda alan derinlii de kurgu olarak dnlmelidir; zira planlarn grnt kayd srasnda dzenlenmesidir. Bazine gre, modern ynetmenin alan derinliindeki plan-sekans

116 kurguyu reddetmez, aksine plastiine dahil eder, zira ilkel kekelemeye geri dnlmeden bu nasl yapabilirdi ki? Ama, Sovyet tarz kurgudan farkl, ona kar kurgudur, o kadar: Sz konusu olan, tarih duygusunun ve propaganda gereklerinin istedii gibi kesin anlamn belirmesi deil, tersine belirsizliin grntnn yapsna yeniden dahil edilmesidir. Bu nedenle de Bazine gre, Yurtta Kanein sadece geni sahnede kavranabilir olduunu sylemek bir abart olmaz. Zihinsel anahtar ya da yorum konusunda iinde bulunulan belirsizlik daha batan grntnn kendisinde kaytldr (Bonitzer, 2006: 89-90).

Andr Bazin, Sinema Nedir diye sordu; bu sorusunu da bir kitabna ad olarak verdi: Sinema Nedir? Ltf mer Akad da, Herkes bir kendi iini, bilir bir de sinemay bilir der. Herkesin roman, iir, heykel, resim hakknda bir fikrinin olmad gz nne alnrsa, bu durumun tuhafl daha iyi anlalr.

Eisenstein-Bazin arasndaki sorunun kkleri Bazinin Eisenstein anlamam olmasnda aranmaldr. Bazinin ok sonra ortaya ataca grlerin yantlar, Eisenstein kurgu kuramlar iinde, grlerinin doas gerei barnmaktadr. Jean Renoir, William Wyler, Orson Welles gibi byk ynetmenlerin sinema anlaylarn yeleyen Bazin; onlarn, grntleri doadan olduu gibi almalarna yarayan uzun ekimlerini, nesnenin birok adan grntlenmesine (dolaysyla da boyutlu olduunu vurgulamaya) yarayan kaydrmal ekimlerini, geni ekimlerini ve alan derinlii kullanmasn; nesnelerin doadaki grnmlerine en yakn biimde grntlenmesini salayan doal , film uzamn ve atmosferi, gereklii yakalama amacyla semelerini cokuyla ver. Sinema ynetmenlerinin, tpk tiyatro ynetmenlerinin yapt gibi, gerein benzerini yaratmaya abalamasnn gereine inanr; sinemann geree derinden bal olduunu savunur. Ona gre, Eski Msrda Fravunun kendi lsn mumyalatmas, kimi krallarn portrelerini yaptrmas, insann lme tepkisinin ve gereklie bal olmasnn gstergesidir. Ayrca resim sanatndan seilen rneklere bakldnda insanda gerein yetkin kopyasn yaratma tutkusu eskiden beri varolagelmitir. Bu, ruhbilimsel bir istektir (Bker-Onaran, 1985: 192-201; Bker, 1985: 19). Bazinin bu yaklam sanatsallk kazanm sinemay yeniden hareketli fotoraf tanmna indirgeme tehlikesini tar. Oysa sinema 1920lerin ortasnda bu tanmn kalbn krmt. Daha sonra sinema bamsz olmas yannda, tm sanatlar kullanan yegane sanat olacakt. Sinemann bu yetkinlie ulamasnda yaratc kurgunun rol bykt. Sanat salt gerek zerine oturtmaya abalamak, ada insann tekdze yaantsnda en fazla ihtiya duyduu hayal/d dnyasn gzard etmektir. Sinemann sunduu zenginliklerin en banda, gereklik evreninde olmayan filmsel uzam, filmsel zaman yaratma gc gelir. Sinemay cazip hale getiren, kurguyla ortaya karlan bu zelliidir. Kurgu yoluyla yaratlan btn, paralardan ok daha baka bir eydir. Kurguyla, sanat olmayan bir gereten sanat olan yaratlabilmektedir. Eisenstein da, gereklik gesinden yola kar, ama gerei sanat iin yourur. Gnmzde ise, Bazinin kastettii gerekin karsnda fantastik sinema ve byl gerekilik gz nne alnabilir. Byle bir gerekilik, yksel boyutta bile neredeyse artk dikkate alnmamaktadr. Yzklerin Efendisi serisi, tmden fantastiktir ve kendi gereini sergiler. Louis Borgesin yksnde yal adamn yanna, kendi genlii oturur ve konuurlar. Byl Gerekilik Akmndan

117 G.G.Marquezin Yzyllk Yalnzlk romannda, kahramanlardan Gzel Remedios uar gider, bulutlara karr ve bir daha dnmez. yleyse sanat yaptnn gereklii, kendi gerekliidir. Seilen nesnelere yklenen anlam (baka bir ekim + bambaka bir ekim = bu iki ekimin ierinden farkl bir anlam) iin de geerlidir bu. Eisensteinn kurgulanmam ekimlerde sanatsal bir zelliin olmad sav gz nne alndnda ekimlerin i dzenlemesini (fotografik resim kurgusunu) gzard ettii yanlgs doabilir. Oysa o, paray btnn iinde eriterek, kurguyu film sanatnn biricik ba olarak kabul eder. 1938 ylnda yaymlanan, Szck ve Grnt adl makalesinde, kurgu zerinde gereinden fazla durduunu sylemesi yanl deerlendirilmemelidir. Onun, kurgunun bir film iin herhangi bir ge kadar nem tadn sylemi olmas, filmin dier gelerine kurguya verdii deer kadar deer verdiini gsterir. Bazin kurguyla, ekimler aras ilikinin yapaylatrld savndan yola kar; nesne ile nesnenin balam olan yansma arasndaki ilikilerin feda edildiini; kurgunun, sinemay sanat yapt grnn geici sre retken olduunu ve sonunda kurgunun erdemlerinin tkendiini belirtir. Ona gre kurgu, nesneler aras ilikileri bozar, ekimler aras ilikilerin domasna neden olur (Bker-Onaran, 1985: 12, 122-123, 154; Bker, 1985: 23).

Vittoria de Sica ve Ladri di Biciclette filminden iki kare

ekimleraras ilikiyi aksaklk olarak grmek ekimleri arptrp yepyeni anlamlara ulalmasn sakncal bulmaktr. Oysa Eisensteinn yapmak istedii tam budur; birbirinden bamsz ekimleri arptrarak anlamlar yaratmak. Geree ballk anlayndan yola kan Bazin, bir noktadan sonra gerein yalnz kendisi ile ilgilenmeye balamtr. Bazinin, Yeni Gerekileri k noktas almas artc deildir. Sinema gerein kendisi deil, sonumaz savna Yeni Gerekliki filmleri iyi birer rnek oluturur. Sinema, gerek dnyann sreklilik ve trdeliini yanstmaldr; kurgu, ynetmenin kastl bozucu olarak ie karmasdr (Bker, 1985: 33-34. 91). Bu nedenle Bazine gre, Vittoria de Sicann, Bisiklet Hrszlar (Ladri di Biciclette) filmi ilk salt sinema rneidir. Bazinin gerekilie dayanan estetik kuramn, bu dorultuda ileri srd grleri paylaan Kracauer, kurgunun vazgeilmezliini de vurgular. Kurgunun, sinemann en genel zellii olduunu syler (Onaran-Bker, 1985: 177).

Stephan Spielberg: Schindler's List.

Jane Champion: The Piano

The Piano, Schindler's List gibi 1990larn beeni toplayan filmleri, sanatsal kurgunun filmdeki yeri asndan ok nemli rneklerdir. Gerekliin snrlarna bal kalan, gereklik dndaki olgular dsayan grn Schindlers List filminin siyah-beyaz ekimlerinde, kt

118 gnlerin (eski kt gnlerin) gsterildii blmlerde, kk kzn, krmz kabanyla, siyahbeyaz ekimleri krmasn yadsmas beklenir. Oysa bu filmde, zellikle gemiin anlatld siyah-beyaz grntlerin etkisi ve byle bir olanan sinema iin deeri tartlamaz. En etkin toplumsal sanat olarak gsterilen sinemann, zorunlu-baml olduu en nemli gesi dildir. Sanatsal kurgu da onun nemli dil gelerindendir. Kurgu olmadan bu dil, buna kout kurgudan yoksun bir film dnlemez. Bazinin: Kurgunun, sinema sanatnn erdemlerini tkettii savnn sinema iin nemi tartmaya aktr. Bazinin rnek verdii Kuzeyli Nanook filminin Fok Av sahnesindeki Nanookun abas paralar halinde (ksa ekimlerle; ellerin ipi kavramas, bacaklarn gergin duruu, ayaklarn buzda kaymas, elde, yzde oluan gerginlik) ekilip kurgulansayd yaplandan daha gereki anlatm olmaz myd diye sormak gerekir. Gereklik gesinin korunmas pahasna, filmlerin belgesel nitelikte yaplmas beklenemezdi. Bunu istemek sinemann olanaklarn budamaktr. Sanat, etki yaratp karlnda tepki bekleme temeli zerinde ykseldiinden; gereklii filme almak, olan belgelemeden baka ey deildir; zira gerein kendisi sanat olamaz. Sinema sz konusuysa, gerein sunulduu yansmalara ynetmenlerin d ve yaratclnn katlmayaca beklenmemelidir. Bu adan Bazinin kurgu yaratclna kar kmas baka anlamda deerlendirilebilir. Arlk, ekimlerin kurgusuna ve oyuncularn rollerini ne karan kesintisiz evrinmeye (geni ve uzun plana) kaydrldnda ynetmenin devre d kalaca dnlmtr. Bu anlaya gre filmlerin yaptrlmas ya da eklenmesi ilemi kaldrldnda kurgu kendiliinden kalkm olacaktir (Lotman, 1986: 85). Byle bir yaklam kabul edilemez; nk kamera rejisi de bir dekupajdr, bir sahneyi ekimlere blmek de... Birincisinde sahnenin kesim (ekim) noktalar belirsizdir ama vardr, tekinde somut kesmeler vardr. Kald ki Angelopoulosvari (kamera rejisi) ekimler daha iyi bir ynetmenlik gerektirir. Kamerann nasl ilerleyip-gerileyecei, oyuncular ve nesneleri nerede kadraja alaca, onlarn hangi aksiyonlar sergileyecei, eylemlerin nerede, kimlerle, nasl olaca ve kamera hareketlerinin hangi dizemde srecei ynetmenlerin belirleyecei yaratclklardr. Bu nedenle Bazinin gr kabul edilemez; kald ki bu gr kurguyu salt ekimleri gzle grnen biimde ekleme anlamna indirger. yleyse sanatsal kurgu; zerine grnt kaydedilmi selloit eritleri yksel dzlemde yaptrma ilemi deildir, biimsel dzlemde yeni anlamlar yaratma edimidir. Geni perspektifte ekilen kompozisyonun (tablonun), kesme ile yaplan ani deiimlerle, ayrntlarn perdeye yansmaya balamas (edimsel olarak gerekletirme, ekimi yaplan bir nesnenin fizyolojik/anatomik yaps deiiyormu izlenimini yaratma) dikkate alnrsa; byk ekimden ayrnt ekime gei, ekimsel deimedir. Ekleme ileminin ortaya kard ikinci durum, ekim iindeki yansnn devinimini betimlemedir. Bu iki durumun sonucu ise, kurgusal etkidir. Bunlarn verisi, duruk bildiriler deil, tam aksine gerekte var olan grntlklerden elde edilen yansmalarn yardmyla filmin zn oluturan, grsel simgesel imlerce yaratlan devingen yk, bir ey, mit anlatan (narrativ) metindir (Lotman, 1986: 84-85). Bu olmakszn film olamayaca iin, Bazinin grne katlmak yanlgya gtrebilir. Bazinin gr dorultusunda ynetmen, saymacaya (gerekte yle olmad halde, ncelikli saylan duruma) bal ynetmen ile gereki ynetmen diye iki farkl balk altnda deerlendirilerek, aradaki sorun kurgu sorununa dayandrlacak olursa, nemli bir ayrnt gzden kaar: zleyicinin beklemedii bir anda karna kacak ani kurgu oyunlarndan kanlmas gerektiini ne sren grn durumu budur... Bu gr, oyuncu rolleri ile betimlenen hantal saymacalkla nitelendirilmektedir. Kurgu sinemas ise, znde daha ok tipleri bir araya getirme eilimindedir. Bunun nedeni sinemann gemi rneklerine dayanarak oyuncu davranlarn gnlk yaam davranyla rttrme abasnn gdlmesidir. yleyse bu grten, doal olarak yle bir sonu kartlabilir: Demek ki, Bazinin sz ettii akmlardan her biri, zgn bir

119 yapayla sahipti, ada sinema bu ynsemelerden birinin otomatik devam deil, tam tersine berikisinin karmak bireimiydi (Lotman, 1986: 86). Bunu gzden karmamak gerekir. Bu koullarda Bazinin, kurgunun sinemada grevini tamamlad grne katlmak elde deildir. Eisensteinin batan beri savunduu da; izleyicileri etkilemek iin yaratlan kartlklar balamnda filmsel mesaj oluturan iki geden birinin ister istemez yaltlmas deil de, aralarndaki domaya zorunlu eytiimsel eliki koullardr. Bu balamda Eisensteinc kurama dikkat edilmeli: Eisenstein ie ncelikle gerekle balayarak, sinema sanat olacaksa onun gerekle bantsn kesmesinin zorunlu olduunu savunmutur. Gerekle iliki yerine, montaj koyan Eisenstein montajn para-btn kuram olduunu savunur. Sinemasal parann parayla, parann da btnle olan ilikileriyle ilgilenir. Ona gre, parabtn ilikilerinden sz etmek, sanattan sz etmektir. O, filmin sanat olma gereklilikleriyle ilgili olduu iin Eisensteinn kuram gerek bir estetik ve gerek bir film kuramdr (Bker-Onaran, 1985: 120).

Nuri Bilge Ceylan ve Mays Sknts

Duraan kamerayla ekilen fotoraf zelliindeki ksa ekimlerin bile bir idzenlemesi vardr. Nesnelerin, renklerin, seslerin, n kartlklar (kontrastlar); karedeki devinimin, ereveye girip kan hareketli bir nesnenin yaratt kartlklar sanatla kesiir. ekimlerin, salt gereklik zellii tadn sylemek resmin ve fotorafn idzenlemesi gz nne alndnda yanltr. Para-btn ilikisinden sz etmenin, aslnda sanattan sz etmek olduunu syleyen Eisensteinn grne gre, kendi balarna sanatsal nitelik tayan ekimlerin eklenmesiyle yaratlan filmler, sanat iinde sanatla; akas, sanatsal zellik tayan ekimlerin kurgulanmas ile oluturulan priten sinema filmi iki kez sanatla, sinemann resimden dnledii tablo gibi dzenlenmi ereveyle yaratlm olmaktadr. Nuri Bilge Ceylann filmleri hem fotografik ynyle, hem de btnn paras olmasyla sanattr. Geri, Nuri Bilge Ceylann ekimleri uzundur denilebilir, ancak en uzun plan bile daha uzun bir btnn parasdr. Sinema, roman sanat referans alnacak olursa; romanda ksa tmce olamayaca gibi, uzun tmceden de sz edilemez; tmce kendi kaderini tayin eder, olmas gerektii gibi olur. Bu, filmin ekimi iin de geerlidir. ekimler, kurgu masasnda birer gzeye dntnde artk uzunluk ya da ksalklar olmas gerektii kadardr. Gancein kurgu tutumu da Eisenstein hakl karr niteliktedir. Gance kurguyu bir olay gstermek iin kullanmaz. gelerin ounu anlatmak istedii gereklerden alan iki ynetmen de bir olay gstermez, ona gndermede bulunur. Kesin anlam ise, kullanlan gelerin nesnel ieriinden ok, onlarn dzenleniindedir. Anlam, gsterilen grntnn kendisinde deildir; sanatsal kurgu yolula izleyicilerin bilincine yanstlan glgelerdedir (Bazin, 1966: 46). Eisenstein kurguyu (balangta) sinemann her eyi olarak nitelerken, Bazin iki kutuplu bir gr gelitirdi; bir kutba gerekilii, teki tarafa da insan elinin nesneye yeni biim verme amacyla biim bozucu alma yapmasn, deformasyonu (ekspresyonizmi) koydu. Robert Wiene, The Cabinet of Doctor Caligari (Dr.Caligarinin Muayenehanesi) adl filmindeki Eisens-teinc bakyla doaya ball hie sayd. Bazin iki kutuplu kuraln bozduklar iin onlar sk bir eletiri bombardmanna tutsa da; Eisensteinn Korkun van filmi iin nsan operay reddedebilir; onun lanetlenmi bir mzik tr olduuna da inanabilir, ama Wagner mzi-

120 inin deerini taktir edebilir diyerek, Eisenstein karsndaki duruunu yeniden gzden geirme inceliini gsterdi.

Carl Theodor Dreyer: Jean Darc ve baka filmlerinden kareler.

Metzin estetik grnn de ncs olan Bazinin nderi Personalizmin babas filozof Mounierdir. Bazin (kuramnn yasalarna ulamak iin) de fotorafsal imgenin varlkbiliminden (ontolojisinden) yola kt iin, fotoraf sz konusu ettiinde kalp, lm maskesi, Veronika, kutsal emanet, bask kavramn kullanmtr. Muhtemelen amac, lm maskelerinin kalba dkl otomatik ilem gerektirdii iin, fotorafn kla oynanarak kalplama yapma ya da izlenim kaydetme ii olduuna dikkat ekmekti. Bunun nemi, gsterge-nesne aras varolu ban vurgulamasdr. Doann kendiliinden fotojenik olduuna inand iin nesnenin imge, doal dnyann gsterge dnyasna stnlne inanan Bazinin dncesi, Rossellininin u szleriyle adeta zetlenir: Herey ortada... Bunlar niin ynlendirelim? Bu szler, Kurguya gerek yok diye zmlenebilir. Metzin, Rossellini ve Eisenstein kar kutuplara koymasna karn; Bazinin, Eisensteinn Potemkin Zrhls ve Ekim filmlerinden ok, dman olarak Ekspresyonizmi (dolaysyla The Cabinet of Doctor Caligari filmini) gren tutumundan yola karak Rossellini-Eisenstein kartlnn net olmad sonucuna ulalabilir. Ekspresyonizmin takipilerinden Sternbergin stilize oyunculuu elden geldii kadar uzatarak almasna, bunu sesli film dnemine kadar srdrmesine dikkat eken Sarrisin gr u sonucu dourmutur: Rossellininin karsna Sternberg konulmal! Rossellini ekim senaryosu kullanmad, filmin nasl biteceini nceden bilmedii halde; Sternberg, filmlerini senaryo zerinde nalmalar yaparak ekmitir. Rosellini Sovyet sinemaclar gibi filmin kurgu masasnda doduunu iddia etmese de Sternberg ile ayn yntemle almamtr. yleyse Rossellini-Eisenstein kartlnn sanld kadar net olduuna inanmann yanltc sonular dourabilecei aktr. Bu iki ynetmen de filmin kesin hatlarn ekim srasnda izmemilerdir. Bu nedenle Rossellini ile Sternberg de ortak bir paydada deerlendirilemezler. Sarris, Sternbergin sahneleri anlamsz kesmelerden uzak tutuu ile (sahneleri ada ynetmenlerden Angelopoulos gibi kamera rejisiyle) kurgucu olmayan yntemine dikkat ekmitir. Wollen, bu durumun Bazinin karsna yaptlarndan vgyle sz ettii Carl Theodor Dreyer rneinde de ktn, ama Dreyerin Jean Darc adl filmindeki durumun daha incelikli olduunu; bu filmde doa etkisinin hemen fark edilecek kadar ak-seik olmadn belirtir. Bazin bu filmi, yzler zerine yaplm belgesel olarak niteler. Gzenekler altnda doa yreinin arptn iddia etmesi, ikileminden k yolunu filmde makyaj olmaynda aramas ift kutuplu modelin ok ciddi sarslmasdr (Wollen, 1989: 127-128, 133-134, 136-139; Lotman, 1986: 68). Bazin kurgunun nitelik ve snrlarn belirlemek iin bu kez, Lamorissenin La Ballone Rouge (Krmz Balon) filmini ele almtr. Lamorissenin balonu, kamerann nndeki tm hareketleri gerekten yapt iin de bu filmi, kurguya hibir ey borlu olmayan bir film olarak deerlendirmitir. Grntler kesme-ekleme anlamnda bir kurgunun rn deildir. Onlar, gerekliin kendisi tarafndan yaratlmasdr. Yani anlatm hereyini Bazinin anlad anlamda sinemaya borludur. Kurgu ile tek balonun fonksiyonlarndan faydalanlmam; bunun yerine ok sayda balon kullanlmtr (Bazin, 1993: 133-136); oysa balonun izlenmesi srecinde kamerann srekli kurgu yapar tarzda grnt + grnt +.. kaydettii unutulmamldr.

121

Albert Lamorissein Le Ballon Rouge (Krmz Balon) filminden...

Gerei, baz alan Bazin iin, Jean Renoir ve Orson Wellesi vmenin snrlar neredeyse yoktur. Bu iki ynetmeni zamanlarnn tesinde film yaratan sinemaclar olarak gsterir. Oysa bu gr, her eyden nce bu iki ynetmene hakszlk doludur; nk ynetmen filmini nasl ekerse eksin, grnt ardkl yaratr. Bazinin, Renori ve Wellesi vmesinin nedeni de onlarn henz sylenmemi olanlar sylemi ve film dilini (byk edebiyatlar gibi...) hem kullanm hem de yaratm olmalarna duyduu inantr... Stroheim ve Renoir buluturan, dahas byk BAZ N bal altnda buluturan da iin bu yndr. Stroheim, grntnn davurumculuuna ve kurgusal anlatma kar ynetmenler arasnda en bata gsterilmitir. Bazin onun dnyasnn gereini betimlerken, gerei komiserin bitmek tkenmek bilmeyen sorgusu altndaki sank gibi itiraf ettiini belirtmitir. Olana, gerein plaklnn btn zgn yapsn ortaya serecek biimde yakndan bakan ve onu okuyan Renoir, Bazinin kuram iin adeta biilmi kaftan olmutur. Stroheimin yaklam da Flaherty ve Murnaunun yaklam gibi, Bazinin gr dorultusundadr. Bazin, ncelikle alan derinlii sayesinde bylesi nemli film olarak ne ktna inand Wellesin bayapt Yurtta Kane filmini, kurguya kart gelitirdii grne referans gsterir (Bazin, 1966: 28-29, 49, 59). Yurtta Kanedeki geni sahneler, kamerann (bir neri olarak gzetin) bir kez altrlmasyla ekilmitir. Daramatik etki kurgu yoluyla deil iyi dzenlenmi ereve iinde oyuncularn yer deitirmesiyle yaratlmtr. Bazinin bu rneine, fotoraf ve resim kurgularn, tiyatro kurgusunu; Eisensteinin (Japon tiyatro topluluu) Kabuki Tiyatrosunun Narukami oyununda yardmc oyuncu Kurogonun, baoyuncunun nn perdelemesini, baoyuncunun onun arkasnda kostmn deitirerek yeniden ortaya kmasn rnek verdii kurguyu gz nnde tutarak yaklamak gerekir. Wellesin, Yurtta Kanede kulland geni sahnelerde oyuncu ve olaylarn ereveye girip-kmalarn kurgudan tmden bamsz sayamayz. Filmin geni sahnelerinin herhangi birinde, ekim balar balamaz erevenin iindeki olaylar, izleyici belleinde oyuncularn brakaca etkiyle (mesajla), az sonra ereve iindeki oyuncu ve olay deiimlerinin ortaya karaca ikinci etkinin bileimi, kurgulama sonunda ortaya karlan bileimin etkisinin aynsdr. Bu gelien olayn paralarn izleyici zihnine gnderip tm anlam orda ina etmektir. Kald ki, sinemaya uygulaymda yakndan bakm olanlarn bilecei gibi paralara blnerek (dekpaj yaplarak) ekildikten sonra birletirilen (kurgulanan) sahnenin insan zihninde brakaca etkinin aynsn; olay geliimini nceden hesaplayarak kameray bir kez altrp tek ekimde sahne btnl yaratmann olana vardr. Byle bir ekimde devingen kamera kullanlmas daha byk olanaklar salayacak ve kurgu kamerada yaplm olacaktr. Bu yntemle gerek zaman ve gerek uzam filmsel zaman ve uzama olduu gibi dntrme olana vardr. Kurgu odasnda yaplan almaya gereksinim brakmayan ve geni sahnenin olanaklaryla kotarlan, anlam btnl tayan sahneyle akimlerin kurgu masasnda eklenmesi sonucu ayn mesaj btnl yaratan sahne arasnda kurgusal fark aramak konuya tutucu yaklamak olacaktr. Bu fark, estetik farktr. Bilgisel fark yoktur. Sinema da zaten bir gazete ya da televizyon program gibi bilgilendirme arac deildir. nemli olan kesme-yaptrma ilemi deil; ardk gelen olaylarn ekimler halinde izleyicilerin zihinlerine btnsel olarak

122 nasl daha estetik yansyacadr. Kald ki Yurtta Kane filminde yer yer sz edilen sanatsal kurgunun kullanld grlebilir.

Fritz Langn Fury (fke-1935) adl filminden kareler

Langin Fury (fke-1935) adl filminde kan-kan yapan kadnlarn ekimine, kmeste gdaklayan tavuklar ekimini kurgulamasn (arpc kurguyu) Bazin o zaman bile rahatsz edici bulmutur. Bu kurgunun rahatszlk verdii yargs ok znel bir durumdur. Eisenstein yeterince anlayp-anlamad konusunda; Pudovkinin kurgusunu tartt yazsnda, Konyets Sankt Petersburg (Sen Petersburgun Sonu) filmindeki ta aslanlar kurgusunu ele alalm... (Bazin, 1966: 57) demesi, Eisensteinn Potemkin Zrhls filminin kurgusunu, Pudovkinin bir filminin kurgusu gibi tartmas, bu konuya ilikin daha bulank bir tablo izer. Oysa Eisenstein kurgunun zihinsel kaynama olduunu; kurgu araclyla yaratlan iletinin, izleyicilerin zihninde sentezlenebileceini fark etmitir. Tm buna karn, Potemkin filminde aslan yontularnn (donuk fotoraflarn), devinimli film ekimleriyle birletirilmesinin bize de ireti geldiini sylemeliyiz. Farkl ierikte, farkl uzamlarda elde edilen grntler eer benzetim, eretileme, kartlk amacyla kurgulanyorsa ve her iki ekim de sinemann doasna uygun olarak hareketliyse, byle bir kurgunun sinemada daima yerinin olduu, ada film rnekleriyle de aka ortaya konulmaktadr. Kurosawann Dler adl filminin Kargalar blmnde Van Gogh krda resim alrken, onun fra sallayan el hareketlerinin ekimi yer yer devinen lokomotif tekerleklerinin ekimiyle birletirilir ve ortaya son derece estetik ve kabul edilebilir bir kurgu dizgesi karlr.

Akira Kurosawann Dler (The Dreams) filminden kareler

Eisensteinda byle bir dnce olumasna Japon tiyatrosu yol amtr. Daha nce tek tek ayrnt ekimler, iten yanmal motorun ardk patlay gibi grlrken; bu tiyatronun sentezlenmesiyle ayrntlar artk izleyicinin zihinsel algsna gnderilmek amacyla yksek dnce dzleminde kurgulanmaya balanmtr. Eisenstein monistic ensemble kavramna gtren tiyatroya duyduu yakn ilgidir. Kurgu dncesinin oluumunda bu kavram belirleyicidir. Bu belirleyicilik, tiyatronun ayrntlar zerine yapt alma ve gzlemleri srdke daha da artmtr. Japon tiyatrosunu anlamaya, sentezlemeye ynelik almalar ve bulgularn sinemaya adepte etme abalar, sinemann gelecei asndan faydal olmu, nemli ipular vermitir. Kabuki Tiyatrosundaki ses ve hareketin birbiriyle tamamlayc ve destekleyici ilikisi Eisenstein etkilemitir. Grnt-ses ilikisini kurgu balamnda deerlendiren Eisenstein, sesli filmin, konumann grntye stnl anlamna gelmeyeceini, ancak sesli filmde sesin grnty destekleyeceini savunmutur. Sinemann grsel-iitsel birliini (kurgusal anlamda birliini), bileimsel balamda dnmtr. Bu dncesi monistic ensemble kavramnn znden alnarak kuramsal ilke edinilmi bir dncedir (Wollen, 1989: 51, 53).

123 Eisensteinn kurgu anlaynn zerinde laynca durulduunda bu anlayn ne kadar tutarl, gelecekte yaplabilecek her trl eletiri ve yanla bir yant olabilecek kadar yetkin olduu grlecektir zaten. Bazin, geni sahneyi kurguya alternatif gsterken; Eisenstein (1984: 37), ok nce buna karlk olarak dnlebilecek biimde; Japon tiyatrosunda sahne iinde yaratlan olaylarda kurgunun yaratt sonu konusunda u bilgiyi sunmutur: Herhengi bir oyuncu, ynetmen ve grnt ynetmeni tarafndan, deiik kamera alarna blnmeksizin kesintisiz bir film parasnda oynatlabilir. Byle bir ayrmn kurgudan kurtulacan sanmak yanltr, tmden yanltr! Byle bir durumda, kurgu ok baka bir yerde aranmal: Dorudan oyunda (vurgu bize ait: oyunun yksel dzleminde) aranmal... Tiyatroda olaylarn, geni sahne ekim gibi, bir uzam iinde canlandrld kolayca gzlenebilir. Geni sahne, kurgunun alternatifi deil, olsa olsa geni olanaklar sunan filmsel bir dil zenginliidir. Her ikisi de, sinema sanat iin vazgeilmez unsurlardr. ekimdeki devinimleri kurgu olarak deerlendiren Nijat zn, Potemkin Zrhls filminden Eisenstein dorulayan rnekler karmtr: ...Potemkindeki kurgu, ...birbiriyle eretileme ilikisiyle yan yana getirilen iki ayr ekimden domaz; olaylarn doal ak iinde ekimlerdeki kendiliinden arpc gelerden (kafatas kurunla delinen ocuk ya da kurtlanan et...) kaynaklanr (Eisenstein, 1984: LVIII). Eisenstein ile znn, ekimlerin iindeki bu dzenlemelere kurgu dedii dikkate alndnda, kurguya alternatif gsterilen geni sahne tekniinin, kurgu yaratabilecek herhangi bir ara olduu kabul edilmelidir. Ulalan bu sonuca gre, Eisensteinin anlad anlamda kurgunun sinema sanatnda kendi varln sonsuza dek koruyacana phe duyulmamaldr. Kamera devingen kullanlarak farkl ierikte iki grntnn kamerada eklenmesiyle, yani kaydrmayla; yukar-aa evrinmeyle (tilt) ve saa-sola evrinmeyle (pan) yaplan kamera devinimleriyle yeni anlamlarn yaratlmas iin sylenebilecek tek ey, kurgunun kamerada yaplm olmasdr. Bunun aksini savunmaksa, tutuculuktan baka ey deildir. nemli olan sanatsal kurgunun gcnden faydalanmaksa; istenen anlam ve btn yaratacak paralarn birbirine (kamera rejisi yoluyla) kamerada ya da kurgu odasnda eklenmesi sonu asndan bir deiiklik yaratmaz. Eer ama gerei sanata dntrmekse byle bir yntemin ou zaman tekine stnlkleri vardr. Eisensteinin kabuki tiyatrosunun i-kurgusu gr de anmsandnda onun geni sahne iindeki olaylarn ve oyuncularn yerlerini deitirmelerinin, izleyicilerin anlanda yorularak yeni anlamlara dnmesine niin kurgusal adan bakt daha iyi anlalabilir. O, kurgusal yaratcl kurgu odasndaki almalar balamnda deerlendirir. En azndan sinema balamnda durum byledir. Onun, ekimlerin eklenmesi ileminden bekledii etki kamerada yaratlabiliyorsa; bu kurgunun, onun yaratc kurgu anlayna ters decei dnlemez; zira gerekliin paras olan film paralarnn filmsel olmayan konumdan kurtulabilmesinin tek yolu yalnz kurgu kalplarnda biraraya gelmeleridir. Filme alnm bir gereklik ancak bu ba ile sanat haline gelir (Bker-Onaran, 1985: 114). Bu szlerden, kurgunun ille de kurgu odasnda yaratlaca ve yeni anlam yaratan paralarn kamerada eklenmesinin Eisensteinn kurgu kuramna ters decei anlam karlmamaldr. Sz edilen ba (ekimler hangi koullarda -gzeler ieriklerinin tesinde nc anlam yaratacak biimde- eklenirlerse eklensinler) kurgusal anlamda kullanlan badr. Tartlmas gereken iki kuramcnn da gereklik gesinden yola km olmasdr. Eisensteinn, yeni anlam yaratlmas urunda, ekimlerin ekleme srasnda gerekliklerini yitirmeyi gze aldklarn sylemesi, bunun gerekten byle olmas; onlarn kuramlarnn temel ayrldr. Bazinin priten gereki kuramc olduu, gereklik zelliinin sanat yaplmas urunda harcanmasna en batan kar kt anmsanrsa; bu iki kuramc ile kuramlarnn fark somut bir hale getirillmi olur. Tartmann boyutu, baka b i r eyi akla getirmektedir; gereklik ve soyutluk... Fotoraf sanatnn kurgusundan sz edilirken deinilen film sanat ve fotoraf sanat arasnda

124 kanba olduu tezinden yola klabilir. Bazin gibi filmin uzamsal gerein zn bozmadan vermesinden (filmin, gerein sinema izleyicisine sunulmasnda bir katalizr, yani etkileimi salama arac olmasndan) yana gr belirten Kracauer de, gerek zerinde en az Bazin kadar srarc grnen bir kuramc olarak, insann gerekle olan ilikisini gz nne alr, gerei yle aklar: ada insann gereklikle ilikisi pamuk ipliine baldr. Bilimle teknolojinin ilerlemesi gnmzde soyut dncenin egemen olmas sonucunu dourur. Diyelim ki gne sistemi, dnyann gne evresinde dnmesi, teki gezegenler stne her eyi bilebiliriz, ama gnein batn grmemi olabiliriz. Bir nesnenin yerini alacak baka ey yoktur. Nesneleri, insanlar, olaylar somut biimde kavramamza yardm edecek en nemli ara, fotoraftan ok, filmdir (Bker-Onaran, 1985: 15). Bu kitap ekseninde, gereklik ve soyutluk kavramlarn tartmak temel sorunumuz olmamakla birlikte, sanatsal kurgu ve Bazinin anlalmas asndan nemlidir. Gereklik, sanat uruna feda edilmeli mi edilmemeli mi tartmas ok boyutlu... Sinemann yaratt d dnyasnn; gerek yaamda rastlanlmayan (varsa bile ulalamayan), grlemeyen olaylar ya da uzamlar sunmasnn insanlar sinema salonuna eken etkenlerin banda geldiinin sylenmesi anmsanacak olursa; sinemann yeni uzam ve zaman, yeni olay ve ilikiler yaratmasnn teknolojinin ve bilimin yozlatrd yaam daha ekilir hale getirdii grlecektir. Bu da, sinemann ille gerei (salt gerei) yanstmas gerektii dncesini sarsar... Sanat yaptnn insann dnce ufkunu genilettiinin; olaylara daha farkl perspektiflerden baklmasn saladnn, gerein zne ulalmasn kolaylatrdnn tutarl bir sav olduu gz ard edilmemelidir. Gerekstclk sanat akm dorultusunda ortaya konulan yaptlarla bu gr somutlatrmtr. air Bretona gre gerekstclk, bilin ile bilindn gelinen son noktada btnletiren bir yoldur... Bu btnleme iinde, dsel dnya ile gerek yaam, mutlak gerek (gerekst) ile gerek i ie gemektedir Bu da, geree ulamann eitli yollar olduunu ortya koyar. Sanat kaygsyga yaplm filmler bu yollardan biri olarak rnek gsterilebilir. Sanatsal kurgu tartmasnda gerekstclkten sz edilmesinin nedeni, biimci anlayn kuramcs Eisenstein gerekstclkle aklamaya abalamak deildir; ama, Bazin balamnda geree ulamak iin gerek uzamn filme olduu gibi yanstlmasna, baka bir deyile, parman gze sokulmasna gerek olmadn gstermektir. Eisensteinn Grev filmi de, gerei anlatma asndan esiz saylabilecek belgesel nitelikte bir filmdir. Bu filmin genel yaps Eisensteinn tiyatrodan aktard arpc kurguya dayanr. Bu nedenle bu filmdeki kurgunun anlalabilmesi iin filmin blmlerinin ksaca aklanmasnda yarar var: 1. Blm: lik (fabrika) genel ekimle tantlr. ler yolunda grnmektedir; iiler, muhbirler, ustabalar ve patron tantlr. 2. Blm: Haksz yere sulanan iilerden birisinin intihar etmesiyle grev balar. 3. Blm: almayan ilik; durmu makineler, evlerinde oturan iiler, bacalara tneyen kular, polis mdahalesi. 4. Blm: Alk balar. Polis, muhbirleri kullanarak elebalar tespit eder. 5. Blm: Kkrtmalar olur. 6. Blm: i mahallesine giren polis, grevi bastrr. Bu filmde hayvan kimliinde olacak kiilerin grntleri, o hayvanlarla yan yana getirilerek tantlr. Muhbir kiilikli adam tilki, buldog ve maymunla yaratlmtr. Aradaki, ayaktakm kiiler topraa gml flardan yaplm yuvalarndan karken gsterilirler. Filmin son ayrmnda, iilerin yaylm atee tutulmas ekimi, kesimevinde boazlanan masum hayvanlar ekimine kurgulanr. Farkl iki olay, arpclk yaratmak amacyla eklenir. Kurgusal ilem, ne kesimevindeki rutin alma ne yaylm ate. Sonu: acmaszca boazlanma edimidir (Eisenstein, 1984: L).

125 Bazinsel yaklama kar u sorulmal: Sinema sanat bylesi bir anlatm olanandan vazgeebilir mi? Olsa olsa onu tekrar tekrar kullanabilir. Grntyle anlatlamayan eyleri anlatmak, gsterilemez olan da grntlenebilenler (nesneler) araclyla gstermek iin kurgu tek aratr. Konunun daha iyi anlalmas iin yle bir rnek incelenebilir: karalar giyinmi kadnn, gmt (mezar) banda dua etmesi sz konusudur. Gmt de kadnn yas giysisi de gsterendir. Her ikisinin bir araya gelerek yaratt dul kadn anlam, kamerayla gsterilemez. Bu yeni bir kavramdr (Eisenstein, 1984: 27-28). Bazinin yaklamyla, soyut dul kavram nasl anlatlabilir? Her soyut durum gibi, bu da salt kamerayla anlatlamaz. Oysa sinema bu soyut kavramlar yaratmak zorundadr. Sinema ncelikle grntyle yk anlatma ya da yk yaatma sanat olduu iin; sz ve konuma, zorda kalmadka ba vurulmamas gereken gelerdir.

Jane Championun The Piano filminden

Jane Championun The Piano filmi konuyu somutlatran, rnek karlabilecek ada filmlerden yalnzca biridir. Bu filmde adam, ei Adann (Holly Hunter) ana (Harvey Keitel) gitmesini engellemek ister. Adann ana gitmesinin (grnrdeki) nedeni piyanonun ona satlm, dolaysyla da onun evinde olmasdr. Koca, aldatldndan emin olunca, Ada-piyano (aslnda Ada-ak) ban koparmak iin Adann parmaklarn baltayla keser. Ynetmen, Koca, ei ile an ilikisini engelledi diyerek (grntl radyo oyunu tarz filmlerde olduu gibi) bilgiyi (soyut durumu) replikle geitirmemi; yksel dzlemle biimsel dzlemi birbiri iinde eriterek, iliki bitirme eylemini sinemann hak ettii bir dille, grnt diliyle anlatmtr. 9. Jean-Luc Godard Sinemaya kimi ynetmen ya da yapmclara kurgu yaparak atlan Godard, kukusuz Tarkovsky gibi, sinemann zel insanlarndan biridir. ekimler iinden, filmin omurgasna yerletirmek iin zenle seim yapmasn, kurgusal yapya en uygun paralar birletirme (muhtemelen ekimlerin yerleriyle oynayarak, ekimleri snayarak en uygun ekimi kurgulama) abasn bir syleide yle aklamtr: ayet saa bakan birisi varsa, bu bakla karlaabilecek olan baka bir bak grnts arardm. Bylece kout kurgu yapardm (Derman, 1993: 74-75. 65.; Ylmaz, 1993: 106-107). Bu syleide kurgu iini bir yl kadar srdrdn; ayn ekiple ayn dnemlerde ektii iki filmin ekimlerinden bazlarn teki filminde de kullanarak iki filmin kurgusunu ayn zamanda yaptn belirtmitir. Filmlerinin kurgusunu kolaj zerine oturtan Godard, bunun en ak rneini Pierrot le Fou filminde, krmz ve maviyi kullanarak vermitir. Kurguyu allmn dnda kullandndan onun filmlerinin rgsn izlemek hi kolay deildir. Made in USA adl filmindeki karmaklk buna rnektir. Godardn kararma-alma, zincirleme, bindirme gibi sinemann tm noktalama imlerini bilinli olarak dikkate almaz bir tutumla kotard, Amerikan gangster filmlerine tutkusunu da davuran Seseri Aklar (A Bout de Souffle-1959) adl ilk uzun metrajl filmindeki kesik ve arpc kurgu yaps nemlidir. Godard, bu filmde anlatmn sylemini (discours) 1920lerin Rus sine-

126 masnda olduu gibi kurgu araclyla gerekletirdi. Godardn kurgunun altn ana srt evirmeyerek bu havzadan kendini besledii, zengin anlatm gelerinden oluan diline de, o devrin olanaklaryla kavutuu filmlerinden kolayca gzlenebilmektedir. Gnen (25. KARE: S. 6, 26-28) onun A boud de souffle filminin ayrmlarn (sekanslarn) oluturan ou ekimin olabildiince ksaln ve Godardn ekimlerle filmini adeta dokuduunu vurgulamak iin, Eer filmi dikkatli izlenmiyorsa ne olup-bittiinin bile anlalmas zordur szleriyle zetlemitir.

Jean-Luc Godard: Serseri Aklar

Gzden kaacak kadar ksa olan bu ekimler, anlatm hzlandrr, kurgulandklar yerde btnn genel anlamn oluturur. Onlar tek balarna bile anlam ileticisi, imge yaratcs, anmsatcdr. Sinema anlay ok kapsaml, bilimsellii tartlmaz olan Godard; Hollywood ile Kant ve Hegeli; Eisensteinn anlay ile Rossellininin gerekliini; iir yazar gibi szckler ile imgeleri ve oyunculuu meslek edinmilerle tarihi kiileri; Lumiere ile Meliesi, belgeseller ile ikonografik olan kartrmakta saknca grmemitir. Reich, onun Organizmann Srlar filminin gstergebilimsel snrlarn sonuna kadar zorlamasnda belge, ktphane fileri, Hollywood kadar, kurgunun da etkisi olduuna dikkat ekmitir. Son zmlemede Godard sinemann olanaklarn ve dil potansiyelini (rnein yaratc kurguyu) en baarl kullalanan ynetmen olarak deil, sinemay sorgulayan ynetmen olarak ortaya kar... Onun en nemli filmlerinden birisi olarak gsterilen One Plus One (Bir Art Bir) trajedi ya da bir kovboy filminden te, sinemasal yollarla dzenlenmi, saf kurgusal ve sinemasal bir yapttr (Bker-Onaran, 1985: 125). Entellektel anlamda ok perspektifli bir dnce yapsna sahip olan Godard, yksel dzlemde birbiriyle ilgisi bulunmayan ekimlerle ekim paralar arasnda ilgi ba kurarak yeni bir uzam yeni bir zaman, yeni anlamlar yaratmtr. Bir kurgucu olarak yapt almalar srasnda kout/paralel kurguyu yeterince deneme olana bulmas; bu denemelerin getirisini filmlerine ustaca yanstabilmesi onun zel bir sinemac olmasna katks bakmndan nemlidir. Geileri (noktalama iaretlerini) kurgu anlayyla balantldr. ada ynetmenlerin kesmeden yararlanmas, Eisensteinn kesme kullanmasyla ayn anlaya dayanmaz. Onlar kesme tekniinden eretileme yaratmak iin yararlanr. Bu adan Godardn kurgu anlayn aklarken, sinema kurgusunu drt evreye ayran Rivettein u arpc gr nemli: 1) Griffith ile Eisensteinn kurguyu kullanmas; 2) Pudovkin ve Hollywoodun kurguyu kullanmas (Hem Pudovkin hem Hollywood ynetmenleri dramatik kurgu anlaylarna belli bir katk salamak iin kurguyu kullanrlar); 3) Bazin ve Yeni Gereki ynetmenlerin kurguyu ve ilemci sreleri yadsmalar; 4) emberin balang noktasna yeniden dnlmesiyle Jean-Luc Godard, Alexander Kluge gibi ynetmenlerin Eisensteinc kurgu anlayna dnmeleri (Bker, 1991: 151). Bunlar, iirde nasl imgeden vazgeilemezse sinemada sanatsal kurgudan vazgeilemez olduunu gsterir. Godardn yapt da byle bir gerei bir kez daha ortaya koymaktan baka

127 bir ey deildir. Onun ksa ekimler kullanmas yaptlarnn takip edilmesini gletirici bir etkendir. Tek bana bir anlam ieren ksa ekimlerle rlm sahnelerde nelerin olup bittiinin kavranabilmesi iin titizlikle izlenmesi gerekir. Onun filmleri, izlenmekten ok, perdeden okunmak (filmin zne ulamak) iindir. te yandan Godardn bu yaratm zellii, filmlerinin hem anlatm hzn hem de izleyici dikkatinin canlln belirler. Godard ve ada ynetmenlerin Eisensteinn kurgu anlayn tmyle benimseyerek tekrarladklar anlamna gelmemekle birlikte, bu iki dnemin kurgusunun tmden ilikisiz olduu sylenemez. Godardn kulland zgn kurgunun ad kolajdr. Bu kurguyla anlatmdaki danklk rtlmeye abalanmam aksine iyice ortaya serilmitir. Godardn, kolaj kullanmasnn nedeni ada yaam anlatmak istemesidir. Bunu yapabilmek iin, tm anlatm biimlerinin sinemann hizmetine sunulmasnn gerektiine inanmtr. Belgesel nitelikler tayan filmlerinde eretileme yaratma amacyla neon klarn, sesleri, szckleri, posterleri, baka ynetmenlerin ektii kimi ekimleri kullanmas, onun kurgu anlaynn en belirgin zdelliidir. Wollen, onun kurgu anlaynda Eisensteindan, gerekilik anlaynda Rosselliniden beslendii inancndadr ve onun filmlerini Montaigneci anlamda denemecilik olarak adlandrr. Sinema evreninde filmlerin belgesel, yapnt, deneysel olarak snflandrld gz nne alndnda Godardn yaptlarnn bu kategorilerden hibirine sokulamayaca grlr. Onun filmleri tam olarak bu kategorilerin toplam iinde deerlendirilebilecek drdnc ulam yaratan niteliktedir. Wollena gre, Godard filmleri belgesel nitelikte; bu filmlerin her biri bir bakanla yardmc olabilecek belge nitelii tar. ou ekleme anlamnda kurguyla gerekletirilebilecek sahneleri kesmeye bavurmadan kamera devinimiyle gerekletirrmitir. Kamera devinimleriyle ardk kaydedilen ekimlerin kamerada yaplan kurgu olduu unutulmamaldr. Sonuta Godard iin, Eisensteinc kurguyu en yetkin kullanan ada ynetmen denilebilir (Bker, 1991: 151-152; Bker, 1985: 92-93. 95-96). Altnsay (S. 9: 307), Godardn sinemasyla ilgili sylenebilecekleri yle zetlemitir: Gereklik zerinde srarla duran Godard, filmlerinde dorudan gereklik paracklarn alr, soyutlar; ksa anlar, kurguyla sanata dntrr. Kk (kurgunun paras) mozaiklerden (kurguyla yaratlabilen) salam bir btn ortaya karr. Godardn, Eisenstein ve Rossellini balamnda deerlendirilmesi kaynan bu noktadan bulur. Belgeselcilikle buluan gerekilii ve kurgu ile yeni bir dnya yaratmaktadr. Kurguyu yaratc anlamda kullanmas; ekim paralarnn her birinin tad zgn anlamn yannda filmin btnsellii iinde de onlara ayr anlam yklenmesi Godard sinemasn yaratmtr. Onun anlay kavranlmaya allrken, gelinen noktada u ok net bir ekilde ortaya km olmaktadr: Sinema, sanatsal kurguyu, o veya bu ynetmen eliyle yeniden yeniden kefederek; sinemann yaratcl ve sanatsall iin ne kadar vazgeilmez olduunu, doas gerei ortaya koymutur. Godard zel bi r yere sahip bir sinemac olarak, kurgunun bi r kenara itilemeyeceini yaptlar araclyla gstermi ve yeniden yeniden kullanlmas gerektiine inanm; filmlerinde bunu gstererek inandrmtr da. 10. Christian Metz Eisensteinn kuramna birok dnce adam kar kt. Umberto Econun tanmyla: Bakaca her eyin yerini anlaml olarak tuttuu varsaylan, her ey olan gstergelerin incelendii bilim dal saylan gstergebilimi sinemaya ilk uygulayanlardan Metz, Eisensteinc kurama karyd. Sinema dilinin szl dillerden farkl olduunu vurgulayan ve Rossellininin ada sinemada anlatmn baka bir yere doru evrildii ve kurgunun 1925-1930 dnemindeki nemini koruyamad grne katldn belirten Metz szl dilin ileyi yntemini sinema sanatna uygulamaya (ekimleri blmeye, birbirinden ayrmaya, kurguyla her eyi yeniden kurmaya) sinemann gereksinimi olmad grndedir. nceleri Bazinin ok etkisinde kalan Metz, Eco ile tannca filmlerin ikiye ayrlarak irdelenebilecek kodlara dayand yargsna varmtr: 1. Kltrel Kodlar. 2. zgl Kodlar.

128 Kltrel kodlar anlamak iin sz konusu toplumda birey olmak yeterliyken, zgl kodlarn renilmesi gerekir. Bunlarn ikisi ayn anda olamaz. zgl kodlar kurgu, kamera devinimi ve optik etkilerdir. Metze gre sinemada aa gstermenin tek yolu aacn kendisini gstermektir. Buraya kadar Metze katlmamak elde deildir. Zaten hibir ynetmen, filmi iin gstermesi gereken aa baka bir yoldan gstermeye kalkmaz. Niin byle bir ey yapsn? Ynetmen bir kpr gstermeyi istiyorsa kpr grnts eker; ama sinemada at grnts her koulda atn kendini, keinin grnts de her koulda keiyi anlatmaz ya da gstermez. Kei inatl, kpek sadakati, at zgrl; Manchevskinin Yamurdan nce filmindeki gibi tepedeki clz, tek bir aa yalnzl ve aresizlii eretileyebilir. Rossellininin, eyler vardr, onlar niin ilensin biimindeki tezine derinden bal olan Metze gre sinema kurguyla snrlanamayacak evrensel bir dildir. Entelektel olmakla vndn syledii Eisenstein, gereklii bozmakla ve kurgu araclyla geei cansz bir btne dntrmekle sular. Onun, Marxn Kapitalini sinemaya aktarma ve duyguyu okla birletirme abasn sevimsiz bulur; zanaatlk (tekhne) bile demedii onun kurgusunu, meccanoya (madeni inaat oyuncana) ve elektrikli tren planna benzetir (Bker, 1991: 6, 19, 40. BkerOnaran, 1985: 237. Wollen, 1989: 126-127. Bker, 1985: 26, 40, 91). Metzin bu grlerinin, Eisenstein anlamadn gstermesi dnda bir ie yarad sylenemez. Gerek yaamdan bilindii gibi zanaat, btnn paralarn ya da bir ara retir, sanat yapt deil. Sanat ise btnn anlamn dnr; etkilerini hesaplar, sanat yapt yaratr. Eisensteina yneltilen bu eletiri, anlalmaz kzgnla, saldrganla, sebepsiz kmsemeye dnmtr. Eisenstein, kurgunun her ey sayld dnemden, hibir ey saylmaya baland dneme gelinmesine karn, banazln karsnda yeniliklere ak durarak zeletirisini de verip, kuramn tekrar gzden geirerek, gelinen son noktada kurgunun sorunlarn yeniden tartmtr. Kuramna kar olanlara kar karak, kurgunun bir yana braklmasnn gerekte kurgunun (bir yerde, sanat trlerinin) temel ama ve grevlerinin bir yana braklmas olduu gereini savunmutur. Kurguya banazca dman olanlarn bile, kurgunun her zaman ekleme zorunluundan kullanlmadn anlayacan belirtmitir (Eisenstein, 1984: 24). 11. Akira Kurosawa Sinema aratrman Aldo Tassonenin, Sinema tarihinin en nemli ynetmenlerinden birdir biimindeki vg dolu szlerini hak ettiini, filmleriyle olduu kadar, kurgu gryle de belgeleyen Kurosawann dinamizminin gizemi filmlerinin kurgu aamasnda yatmaktadr. Ekibi tarafndan (yaad dnemde), dnyann yaayan en byk kurgucusu olarak da tanmlanan Akira Kurosawa kurguyu, evrilen filmin rgtlenmesi olarak tanmlar. ekimi kurgunun nhazrl ya da nalmas olarak grmtr. Filmlerini, kurgu odasnda yeniden yaratmas, kurguya verdii nemi ortaya koyar. ekimlerin yaplmas srasnda bile kafasnn srekli kurguyla ilgili hazrlkla dolu olduunu aklayan Kurosawa, bu ynn aklarken yle bir anlatm yolu semitir: Benim iin filmin kurgusunu yapmak talyanlarn spagetti yemesi kadar kolaydr. Kurosawa, setteki ekimlerden hemen sonra, ekilen ksmlarn kurgusunu yapt iin film ekibi sahneleri izleme olana bulabiliyordu (Tassone, 1985: 246). Filmi sanat yapan en nemli zelliklerden biri, belki en nemlisi kurgudur. Kurosawann filmlerinin kurgu ile estetize edildii kolayca gzlenebilmektedir. Kurosawann Dler filminin Kargalar blmn anmsayalm: Gen bir ressam, Van Goghu resim yaparken grmek ister ve krda alrken bulur. Buradaki ekimlerin kurgusu, ykzel dzlemde, yani yaamn doal ak izgisinde deildir; Eisenstenc kurguyu anmsatr. Van Goghun makine devinimlerini anmsatam alma temposu vurgulanrken; yznn, fra sallayan ellerinin ekimleri arasna, o uzamda bulunmayan bir tren lokomotifinin hzla devinen tekerleklerinin ekimleri yerletirilmitir:

129

Akira Kurosawa

1) alan tekerlek 2) hzla alan el 3) alan tekerlek 4) makinelemi gibi alan Vam Goghun yz 5) alan tekerlek... Son kertede, kurguyu hesaba katmadan, zihni kurguyla megul olmadan bir ynetmen olabilir mi diye de sormak gerekir. 12. Arthur Penn Arthur Pennin u szleri, ynetmenrin kurgu konusundaki dncelerini arpc biimde zetler. Kendi filmimi kurgulama hakkmn olmayna inanamyordum, ok amtm. Bunun bir anlam yoktu. Buna benzeyen, baka bir durumu dnemiyordum bile... Babas olduunuz ocuu hi grememeniz bile buna rnek olamaz. Btn zorluklar siz yaamsnz ve....... (Crawley, 1985: 65). Ayrk geleri birletirme uygulamas, sanatta yaygn olarak kullanlan aratr. zel bir durum olan kurgu ise sinema dilinin ayrk gelerinin bileimini salayan bir anlatm yoludur. Bu durumun ortaya konulmas, ulalan noktay daha somut olarak gsterir. Sinema diline zg kurgu hem iinde ak-seik gn na kt film iin, hem de Bazinin iinde hibir kurgu yaratclna rastlamadn syledii film iin niteleyicidir. Zaten yaratc kurgu gerek gcn buradan alr. Tekrarlanmasnda yarar grlen nemli bir nokta u: Kurgu, ekimlerin eklenmesi deildir, onlarn ayrml deiimidir. Aralarnda karlkl deien iliki bulunduu srece birbiriyle deitirilebilmelerinin nedeni de budur. Bu, ieriksel ve biimsel tr de kapsar (Lotman, 1986: 104). Bu durum, Rus Biimcilerinin kurgu anlaylarnn alamazlnn nedeni olarak gsterilebilir. Onlar, filmin sanat olabilmesi iin yaamla olan kolay benzerliini yadsmasnn gereine inanmt; filmlerin yaama benzemek yerine, onlarn kendi varlklarn oluturma zelliklerini, yani kurguyu ne kartmann gerekliliini vurgulamtr. Sovyet Biimcilerine gre yaama benzerlik sinemay sanat olmaktan uzaklatrc olgudur; nk sanat, var olan zdein dntrlmesi yoluyla balar (Vincent, 1993: 32-33). Gerek yaamdaki bir cinayet ya da lm an, anlk bir olaydr. nsan onu grr (tank olur); her boyutuyla alglanamayan olay olup biter. Oysa byle bir olay filme konu olduunda uzaysal zaman uzatlarak olayn duygusal younluu izleyiciye yaatlr. Bir matadorun boaya bakan gzleri (yakn ekim), boann baklar (yakn ekim), tekrar matadorun baklar (yakn ekim), tekrar boa (boy ekim), matadorun kurtulma abas (boy ekim), matadorun kendini kenara atarken ayann kaymas (yakn ekim) kurgusuyla; boa ve matadorun yznde oluan dehet ve karlamalar tm boyutlaryla ortaya konulur. Gerek, kurgu araclyla sinemasal

130 geree dntrlr; ama matadorun kasna boynuzun girme srecinin ncesi ve sonrasyla izleyiciye dramatik yoldan yaatlmasysa, kout kurgu biimine gereksinim vardr. 13. Andrei Tarkovsky Tarkovsky, Aubierin bir tek kurgu kesimine ve bir tek dekora ya da bir tek oyunculuk gsterisine gerek duyulmadan kotarlan on dakikalk filmini rnek verir; Bazin ve Metz gibi, Eisensteinc kurama kar olduunu syler ve Aubierin filmini, ksaca yle anlatr: Film doa grntsyle balar; uzakta beliren nokta ustaca ynlendirilen kamerann yardmyla tepenin yamacnda, otlar arasnda uyuyan adama dnr; yaklalrken, merak kamlayan zaman ak glenir: adam ldr. Bir an sonra da adam yalnz l de deil, ldrlmtr. zleyici bellei bu ly gzel doann koynunda brakarak dnyann gncel, sarsc olaylarna dnecektir... Tarkovsky, bu filmde hi kurgu olmadn syler. Bylece Eisenstein ve Kuleshovun film kurgu masasnda doar tezine katlmadn savunur. Kurgusuz sanat olamayaca tezine de katldn belirttii halde, bir filmin ekim almalar srasnda, sette doduunu savunur. Kurguyu ekleme anlamna indirgemez. Kurguyla iki ayr kavramdan yeni dnce yaratmay sinemann doasna aykr bulur. Pudovkinin, Pukinin iirlerinde kurgusal bir yap bulmasn; Tarkovsky, Pukinin, iir saf olmal szyle, gizem ve by yoluyla manevi etki alanna ulamay, grntnn bal olduu maddenin somutluunu kastettiine inanr. Film kurgusu sonuta, Birbirine yaptrlm ekimlerin ideal variantdr (deikenidir). Kurgudan kast, ekimi ekime eklemedir. Filmde zaman olgusunun kurgu sayesinde deil, ona ramen aktn savunur. Bu da demektir ki, zaman, ynetmeni ynlendirerek kurgu ilkesini ona kabul ettirir ve Eisenstein, kurgu ilkesiyle izleyicilerin sinema perdesinde grdklerine kar kendi sezgisel tavrlarn belirleme olanan ellerinden alr. Bylece kurgu, yeni nitelik yaratamad gibi, bu nitelii yeniden de retemez (Tarkovsky, 1992: 133-136, 138139).

Andrei Tarkovsky

Tarkovskinin rnek verdii filmde, kurgusal nitelik grmemesi; kar kt Eisenstein iyi analiz etmediini gsterir. Bu filmin brakt ilk izlenimler, izleyicilerin zihninde merak unsuru olarak bekler. Bu bir btndr. Kesme yeri somut olmayan ekimdir. Kamera adama yaklarken, anlk farklarla sregiden grsel aklamalar yapar. Dolaysyla, durumla ilgili anbean yeni bilgiler verir. Bunlar ikincil izlenimler olarak izleyicinin zihnine akar. ki izlenimin bireiminden doan bir yeni izlenimin kamerada yaratld aktr. Tarkovskynin rneindeki ereve (kadraj) ii kurgu, Eisensteinn rneindeki yas kyafeti giymi kadn ile gmt (mezar) birliinden oluan dul kadn rneiyle ayn biimde yaratlmtr. Kurguyla yeni nitelikler yaratlabildii iin Eisenstein, Kuleshov ve Pudovkinin savunduu Kurguyla yeni bir nitelik yaratlabilir yargs doru kabul edilmelidir. ki ekimin birlemesiyle nc anlamn yaratlabilmesi, sinemann doasna niin aykr olsun? Bir sanat yapt yaratlrken tm sanatlarda ve sinemada yaplp duran bu deil midir? Potemkin Zrhls filmi tm zamanlarn en iyi filmi olarak gsteriliyorsa, bunun nedeni kurgu biiminin (biimsel dzlemin) olaanst yaratclkla kullanlm olmasdr. Tarkovskynin, kurgusuz sanat olamaz grne katlmas;

131 sinemada sanatsal kurgunun varln onaylad anlamna gelse de; kurguyu salt ekleme olarak deerlendirmesi, retilebilen ya da renilebilen kurgu ile yaratclk gerektiren kurguyu ayn balamda tartmas anlalr ey deildir. Uzaysal zamann uzatlarak-ksaltlarak filmsel zamana dntrlmesinde, kurgunun nemi tartlamaz. Zamann kurguya ramen aktnn sylenmesi; sinemann doasna aykr bir durum; nk kurgu balamnda film dili znde tam da uzaysal zaman ve uzaysal mekann uzatlp-ksaltlmasdr. Dekupaj (sonuta kurgu) yaplrken, aslnda uzaysal zamann zerinde kimi oynamalar yaplr ve kurguyla uzaysal zamandan yeni zaman yaratlr. Sonu olarak kurgu zerinde zamann etkisi grmezden gelinemez. Potemkin Zrhls filminin Odesa merdivenleri ayrmnn ksa ksa ekimlerin eklenmesiyle kotarld ve filmin zamannn gerek zamann uzatlmasyla llp-biilerek yaratld bilinen bir gerektir. Bir dzlem zerindeki herhangi bir noktadan saysz oklukta izgi geebilir gerei balamnda; gerek zamanda bir dakika sren olaya yneltilen ve her biri o olay farkl adan eken saysz oklukta kamerayla saysz oklukta 60ar saniyelik grnt elde edilebilir. Bu grntlerin eklenmesiyle saysz oklukta, grnt x 60 saniye sresi yaratlabilir. Saysz oklukta 60 saniyelik ekimlerin kurgusuyla, yeni zaman yaratlabileceini tartmaya gerek yok. Ynetmen, bir yksel dzlem (zamana kout akan bir yapt) yaratan romanc gibi, ekimler araclyla gerek zaman paralar, dzenler, yourur, krar ve yeniden dzenler ve yaptnn zamann kurar. Byle bakldnda zamann kurguyu ynlendirmesi olacak ey deildir. Zira zamann kurguyu ynlendirmesi ynetmeni ynlendirmesi olurdu; bu da yaratcln ynetmenin (kurguyu yapacak asl kiinin) elinden alnmasndan baka bir ey deildir. Kurgu eninde sonunda birbirine yaptrlan ekim birimlerinin ideal deikeninden baka bir ey deildir. Bu deiken de zaten nceden film eridinde sabit bir hale getirilmi malzemede mevcuttur. Bu da, filmi doru drst kurgulamak demektir. Bu arada, neredeyse kendi kendilerine nceden kurgulanm (vurgu bize ait: dekupaj yaparken saptanm, ekim srasnda tasarya uyularak kotarlm) olan tek tek sahneler ve planlarn arasndaki organik ba bozmamak demektir, zira onlar birbirine balayan yle canl bir yasa vardr ki; tek tek paralar kesip yaptrrken o duyguyu yitirmemek gerekir (Tarkovski; 2008: 102-103). Tarkovski, bu szleriyle, kurgunun nceden (senaryo zerinde dekupaj srasnda ya da ekimler yaplrken) hesaplandn sylemektedir ki; bu, diyalektik kurgunun doasna aykr deildir. Diyalektik kurgu iin, ekim dizimine ille de kurgu masasnda karar vermek gerekmez. Ynetmen bu diyalektik balanty dekupaj srasnda tasarlayabilir. Parampara adl filmimizde; drstlnden emin olduu, evin geimini salayabilmek iin kulland kredi kartnn borcunu kapatabilmek amacyla anlk bir kararla soygun yaparken bir cinayet ileyen kocasyla evde karlaacak (cinayetin ilendiini henz bilmeyen) kadn, bahede kazara bir kavanozu krp zlr. Sonraki ekimde eve girer, kocasyla karlar. Bu iki ekim senaryo aamasnda ve dekupaj srasnda ardk (kurgulanm) olarak tasarlanmtr. Filmimiz de bu kurguya gre ekilmitir. Tarkovsky, deneyimlerinden yola karak, Ayna adl filminin kurgusunun olaanst aba gerektirdiini syleyebileceini belirtir. Bu filmde, yirminin zerinde ekim deikeni bulunmaktayd. Bununla, epizotlar sralamasnda yaplan ekim deikeni kastedilmektedir. Tarkovski, bu deikenlerin zihnini kartrmas nedeniyle filmin asla kurgulanamayaca endiesine bile kaplmtr. Bunu, ekim almalar srasnda (belki de dekupaj srasnda) balanamaz kusurlar yapldna balar: Kurgu srasnda film, ikide bir kyor, bir trl ayakta durmak istemiyor, gzlerimizin nnde dalp gidiyordu. Hibir btnl, isel ba, tutarll ve mant yoktu. Son bir umutsuz denemeye kalktmz gn ortaya birden filmsel adan btnlemi grnt dizimi kt; malzeme birden canland ve filmin tek tek her blm karlkl ilikiler iine girerek belirgin ve organik bir sistem iinde birleti. Umutsuz abamn sonucuna gz gezdirdiimde birden filmin gzlerimin nnde e-

132 killendiini fark ettim. Uzun sre bu mucizeye inanamadm; filmin kesin kurgusu gerekten de tamamlanmt (Tarkovski; 2008: 103). yleyse her ynetmen set ncesinde senaryo zerinde (dekupaj yaparak) ya da masa ba almas yaparak (ekimleri zihinde tartma yoluyla) ekim + ekim + ekim forml zerinde doal olarak alacaktr. Tarkovsky sette elde edilmemi ekimin kurgu srasnda yaratlamayacan bilecek bir ynetmenin (byle bir deneyime sahip Eisensteinn) eretileme olarak syledii, Bir film kurgu masasnda doar szn yaayarak renmitir. Kamera rejisiyle kotarlan sahnelerin, ayrmlarn ya da blmlerin iinde de, kesme (Ing.cut) izgisi somut ve belirgin olmayan kimi anlk kesmeler, dolaysyla anlk ekimler olduunu unutmamak gerekir. Bu gzetilerek, bir sinema filminin ekimler rnts olduu sylenebilir.

14. Quentin Tarantino Tarantinonun has Amerikan sinemas yaptna inanlr. Filminin kurgusu, atraksiyonlar, oyuncu seimi, kullanm, mekan tercihi, gie ncelikli alma prensibi, dolaysyla izleyicilerin ilgisini diri tutma amal film dili gz nne alndnda, bu gre kar klamaz. Tarantino iin iki kez Hollywoodlu demek, durumun zeti olacaktr. Onu uzman ekipler tarafndan sanayi tarz film eken Hollywoodlu ynetmenlerden fark yksel dzlemde ortaya kar.

Quantin Tarantino

Biimsel dzlemde Amerikan kurgusunu ok daha hzlandran Tarantino, yk sz konusu olduunda genel-geer lde film eken Hollywoodlu ynetmenlerden ayrlr; Kurguyu nemseyen bir ynetmen olarak karmza kar. Bu adan bakldnda onun sinemasnn genel geer yk kuran bir Amerikan sinemas olmad sylenebilir. yksel dzlemdeki kurguyla ok oynayan Tarantino; zaman atlamalaryla, farkl ykleri birletirmesiyle, ayn yky zaman iinde paralamasyla, ilk filminden beri yeniliki bir sinemac izlenimi uyandrmtr. Kuramsal alt yapsn iyi kuran, srekli film izleyen Tarantino, zihninde kurduu yeniliki dnceleri denemekten korkmamtr. Seksenli yllar boyu Amerikan sinemasn igal eden mzik destekli dakik reklam kurgusuna, paral a, ksa ksa ekimlere, derinden gelen elektronik mziklere, suskun (durgun) karakterlere itibar etmemitir. Sinemann bunlarn dnda kalan byk ve byl evreninde aklna gelen yaratcl heyecanla denerken Godardn serbest anlatm ruhuyla bulumutur. Pulp Fcton (Ucuz Roman-1994) adl filminde tm bu ynlerini sergiler (Aar, 1995: 15). yksel dzlemde olsun biimsel dzlemde olsun kurgu olgusunun sinemada vazgeilmeziini ortaya koyan Tarantinonun kurgu biimini her eyden nce yksel dzlemde aramak gerekir. Ucuz Roman filminde ayr rgyle gelien badak bir yky iki sevgili Honay Bunny ve Pumkinin soygun hazrl yaptklar dkkanda aar. Zaman ii gei-leri ve yk rgsn ustaca kuran Tarantino, bu yapy neredeyse tm filmlerinde kullanmtr (Erdoan, 2004: 34). yksel dzlemdeki bu kurgu yaps, onun filmlerinin ksa ekimlerinin arpc kurgusunun da nne gemektedir.

133

YED NC BLM rnek Filmlerin Kurgu-Dil zmlemesi

134 YED NC BLM

rnek Filmlerin Kurgu-Dil zmlemesi Bu blmde; Eisensteinn Bronenosets Potyomkin (Potemkin Zrhls-1925) ve October (Ekim-1927) filmleriyle, Pudovkinin Mat (Ana-1926) filminin kurgu yaplar irdelenip diyalektik ya da sanatsal kurgunun rnek analizleri yaplmtr. Bu film, diyalektik (sanatsal) kurguyu her ynyle ortaya koyma konusunda yeterli deildir. Kurgu sanatnn bu filmde bulunmayan zellikleri daha nce rnek verilen kimi filmlerde ortaya konulduu iin; kurgu, bu kitap kapsamnda tm ynleriyle aklanm olmaktadr. 1. Potemkin Zrhls Potemkin Zrhlsnn 1958 y l n da Brksel Evrensel ve Uluslararas Sergisinin uluslararas jrisi tarafndan Tm Zamanlarn En yi Filmi seilmesinin nedeni bir yaratclk rnei olan kurgusal yapsdr (Luda, Schnitzer, Martin, 1993: 59). Be Blmde analizi yaplan f i l m i n Birinci Blmnde etin kotrol ediliini gsteren ekim yer almaktadr: Doktor burjuvazinin simgesi olarak deerlendirilen ince ereveli gzln katlayarak camlarn st ste getirir ve daha gl b i r mercek oluturur. Bu mercekle eti kontrol eder. zerinde kurtlarn oynat etin yenebileceine karar verir. Etin zerindeki kurt beinin oynamasn gsteren bu tek ekim, ekim iinde kurgu olarak aklanabilir (Eisenstein, 1993: 16). Daha sonra zrhlda isyan kar, doktor denize a t l r . G zlk, etin zerinde a s l o l arak gsterilir. Bu ekim etin kontrol ekimine gndermede bulunarak, burjuvazinin sonunu haber vermitir. Bu blmdeki, kurtlu etin bulunduu tencerelerin kaynamasn gsteren ayrnt ekim tenceredeki su g i b i kaynayarak isyan karmaya hazrlanan askerleri gsteren sahnelerin iine (cut-away ekim olarak) yerletirilerek isyann g e l i -

135 i m i arpc biimde anlatlmtr. Yemee gelmeyen personel i n , z r h l n n eitli yerlerinde konserveden oluan kumanyalarn yerken gsteren ekimler, izleyicileri, yaklaan isyan izlemeye hazrlamtr. Bulaklar ykayan asker, beyaz tabaklar arasndaki, zerinde bugnk r z k m z veren tanrya krler olsun yazan siyah taba hrsla yere atar. Taban k r l m a s f a r k l adan ekilmitir. Bu ekimlerin kurgusuyla olayn arpcl arttrlm ve birka saniye sren olayn daha uzun sre grnmesi salanmtr.

Eisenstein Potemkin Zrhls filminden kareler

Sanatsal kurgu kullanlan bir baka yer, gvertede toplanan askerler arasndan, ldrlerek cezalandrlacak isyanclarn seilmesini gsteren ekimdir. Bu ekimde komutan bir konuma yapar. Konuma srasnda tehditler savurduunun anlalmas iin parma ile yelken direini gsterir. Askerlerin, komutann gsterdii yere balarn evirdii ekimin arkasna yelken direinin grnts getirilir. Yelken direi ha eklindedir. Ha zerinde, aslarak idam edilmi ik i asker silueti vardr. Bunun dncede gerekletii, grntnn hafife silinmesiyle aklanmtr. Bu ekimler olduka ksadr. syanclarn zerine yelken bezinin rtld ekimde, isyana katlmayan askerlerin, isyanc askerlere ate etmeleri iin emir verilir. Ate etmesi istenilen askerler, isyanclarn karsnda sralanr. Kurgusal yapsn iinde tayan bu tek ekim, isyanclara kefen giydirilmesinin eretilemeli anlatmyla ykldr. Askerler ate etmek iin hazr olduklarnda, isyanc dman birinin byk buran ba ekimi ve onun bakt yelken direindeki can simidi grntleri ana ekime yerletirilmitir. Bu (cut-away) ekimler olmasa da, yelken bezinin rtld ana ekimde ereve ii kurgu vardr. Ate etmesi istenen askerlerin emre kar kp ate etmemesiyle, isyanclar yelken bezinin altndan kurtularak harekete gemilerdir. Bylece, asiler kefeni yrtt eretilemesi yaratlmtr. Ana bu ekime, ate etmeleri istenen askerler diz kmken; elinde isyanclarn kar k t k l a r iktidarn simgesi ha i l e beliren d i n adamnn ba ekimi ve (haa dikkat ekmek iin) ha tutan e l i n i n ayrnt ekimi eklenmitir. Kefen y r t l d k t a n sonra, dalgalanan bayrak ekimi ana ekime kurgulanmtr. Bu kurgunun yarat, btnsel anlam, isyanclarn kurtulu lenidir. syan kztktan sonra, gelimelerin grntsne d i n adamnn elindeki han grnts yerletirilmitir. Sonra isyanclarn yaralad d i n adamnn elindeki ha f r l a r , yere saplanr. Yerdeki ha zaman zaman gelimelerin grntlerine yerletirilmitir. Geni sahne iinde anlamsz kalacak, dikkat b i l e ekmeyecek han ayrnt ekimi ana ekime kurgulannca klt (tapnma) deeri artmtr. Kargaada isyanclar denize atmak iin bir adam srklerler. Son rpnlarn yapan adam yerlere ve halatlara tutunmaya abalar. Baaramayarak denize atlr. Bu ek i m i n ard olarak yine direkte a sl can s im i d i ekimi ge t i r i l m i t i r . Kurgu adamn lmn kollarna savunmasz atld sonucunun yaratlmas iin kullanlmtr. kinci Blm, isyancnn vurulmasyla balar. Dm yelken direinde yrrken vurulan isyancnn gzlerine kesme yaplr. lmn tm umutsuzluunu simgeleyen gzlerin ekimi onu

136 kurtarmak iin koan arkadalarnn geni sahne ekimine eklenmitir. Yaral, yelken halatlarna tutunmaya alr; denize der. Arkadalar, yzerek ona ulararak zrhlya tarlar. Yaralnn alnn tutan, dost ellerine yaplan ekimler geni sahneye kurgulanm ve eller efkatin nesnesi olarak kullanlmtr. Bu Blmn sonunda, grnt irisle karartlmtr. len isyancnn Odesa limanna getirilmesi srasnda, cesedinin grntsne sk sk alevi titreyerek yanan mumun grnts kurgulanmtr. syancnn masum grnts, mumun alevinin titreyii, durgun deniz ve sakin sakin uan kularn grntleri, izleyicileri kopacak frtnaya hazrlamak ve frtna ncesi sakinlii yaratmak iin ustaca kurgulanmtr. zleyicileri, sabrsz bekleyie koullandran bu sakin hava (aura) kurguyla yaratlmtr. nc Blmde; Odesadaki genel grevin geliimi anlat l r k e n de sanatsal kurguya bavurulmutur. len isyancnn cesedinin Odesaya getirilmesi srasnda, alevi titreyen ve snmek zere olan muma, stnde rakamlar yazl olan ve cesede ili ti ril mi etikete, l iin kutuya para brakan ellere kesmeler yaplmtr. Buradan, limanda toplanm halka konuma yapan kadnn grntsne geilmitir. Bundan sonra kurgu sralamas yledir: - Konuma yapan kadnn sesi sanatsal kurgu aracyla adeta gsterilmitir. Konuma yapan kadnla gen adamn omuz ve bel ekimleri. - Titreyen mum. - znts vurgulanan kadn. - lnn zerine eilmi at yakan ve muhtemelen onun kadn olan bi r kadn. - Kalabalk. - l. - Kalabalk. - l. - Alayan yal kadn. - apkalarn kartan erkekler. - Hrsla apkasn hrpalayan bir el. - Eteini hrplayan el. - Hrsla yumruk olan el. - Havada hrsla sallanan yumruk. - Kadnn konumalarna alay ederek bakan beyaz apkas ve giysilerinden dolay burjuva olarak nitelenen erkek. - Bu erkee ynelen kzgn baklar. - Adamn apkasn yzne indirerek olay yerinden uzaklamaya abalamas. - Kitlenin onu lin edii. - Sk sk havaya kalkan yumruklar. Tm bu grntlerinin sanatsal kurgusuyla ortaya zgn bir anlatm kartlmtr. Bu ekimler kurgulanarak, konumalar adeta duyurulmu, fke gsterilmitir. ekimlerin iir szckleri gibi zenle seilmesiyle ekim uzunluklarnn hesaplanmas, yerlerinin ustalkla belirlenmesiyle etkileyici bir anlatm salanmtr. Ayn blmde Odesadaki halkn zrhldaki ayaklanmay desteklemesi anlatlmtr. Teknelere binen grevcilerin zrhl ya yiyecek gtrdkleri sahnede, denizin zeri kayklarn gr-

137 nmleriyle adeta iek bahesine dnm, onlara rhtmdan el sallayanlarn arasndan bir kadnn yaman muzipe b y k yap, bu ekimlere zengin gndergeler yklemitir. Bu ekimlerde kurgusal btnlk yannda ekim iinde kurgu da kullanlmtr. Mendillerin salland geni sahneye yerletirilen, alan beyaz bir emsiye ekimi, umudun gstergesi olarak rnek verilebilir. Kyda kalanlarn el sallamas srasnda baskn yapan arn askerlerinin ate amas sonucu bir kadn vurulmu ve alan beyaz b i r emsiyenin objektifi kapatmasyla Drdnc Blme geilmitir. Bu Blmde, baskn srasnda kalabala sklan kurunlardan biri bir olann kafatasn deler. Eisenstein (1984: LVIII) bu ekime, erevede kurgu demitir. Odesa merdivenleri ayrmnda askerlerin ate ederek halk kovalamas srasnda geen zaman, filmsel zamana dntrlrken de kurgu yaratcl kullanlmtr. Zaman krlarak uzatlm; st noktada tutulan bir heyecan leni yaratlmtr. Askerlerin dizalt ekimlerinin verildii bu grntde, admlarn mekanik ilerleyii belli bir r i t m yaratmtr. Grntdeki izmeler nne kan her eyi ineyip geecek kararllkta ilerlerken, ard ekimde insanlar panik halinde kamaktadr. Sralama u ekimlerle srer: - Ayaklar. - Tfekleriyle ilerleyen askerler (Genel ekim). - Engele taklan bebek arabasnn tekerlei. - Annenin aresizce korumak iin bebeinin zerine eilmesi srasnda gzlerinin ald umutsuzluu. - Askerlerin ayaklarnn tehditi ilerleyii. - Kadnn dudaklarn srmas. - Kadnn aresizliini anlatan el hareketleleri. - Bebein yz. - Bo basamaklarn, erevenin st ksmndan inen asker izmesiyle ezilii. - Ate eden askerler (Bel ekim). - Kadnn vurulmasyla kontrolden kan arabann tekerlei. - Vurulan annenin lm simgeleyen bak (Ba ekim). - Annenin ekimi ve elbisesinin ularndan tutarak aresizce vcudunu sarmaya abalayan elleri. -Bir kadnn elleri arasnda gsterilen ve muhtemelen Rus halkna zg bir anlamn gstergesi olan kemerin tokas. - Kitlenin panik halinde ka (Genel ekim). - Annenin yz. - Can ekien elleri. - Kadnn yere d. - Korumasz kalan bebek arabasnn yaklaan felaketi simgelemesi. - Kadnn yere derken bebek arabasna arpmas. - Bebek arabasnn ileri-geri kprdayan tekerlekleri. - Askerlerin ayaklar.

138 - Askerlerin ate ederek ilerlemesi (Bel ekim). - Yere den kadnn arpt bebek arabasnn harekete gemesi. - Byk bir panik yaayan kitlenin ka. - Kadnn tamamen d. - Merdivenlerden aaya hzlanarak giden bebek arabas. - Kelebek gzlkl bir baka kadnn annelik duygularyla ellerini aresizce havaya kaldrp bebek arabasna dehet dolu gzlerle bak. - Bebek arabasnn sarslarak inii. - Panik halinde kaan ynlar arasnda ilerleyen bebek arabas. - Annenin yere serilmi bedeni. - Merdivenlerden aa giden bebek arabas. - Barmak isteyen ve baramayan kelebek gzlkl kadnn aresiz yz. - Gzlkl erkein arabann arkasndan bakan ac ve panik iindeki yz. - Ynlarn panik halinde kamas. - Sarslarak ilerleyen bebek arabas. - Gzlkl bir erkek yznn deheti. - Bebek arabas. - Sarsla sarsla giden arabadaki bebein yz. - Devinen tekerlekleri. - Bebein yz. - Devinen tekerlekleri. - Yere denlere ate eden askerler. - Bebek arabas. - Bir erkein aresizlikle gerilen yz. - Devrilen bebek arabas. - Bu kyma dur demek iin ate aan z r h l . Bu ekimler kurgulanarak, vahet izleyicinin nefesini tutarak izleyecekleri ve grntlerin bysne kaplmaktan kendilerini alamayacaklar bir yapda estetize edilerek anlatlmtr. ok kurgu ile yaratlan katliam sahnesinin ardndan tatan yaplm (masumluk gstergesi) kanatl bebek heykelinin ksa ksa ekimleri ardk getirilmitir. Bu heykeller byklk ve grnm olarak ayn bebein fark1 pozudur .Birinci heykeldeki kanatl bebek cepheden grnmektedir. k i n c i heykelde bebek geri doru dnme hamlesi yapmtr. Son heykelin s r t kameraya dnktr ve bebek kanat am bir haldedir. Bebek heykellerine hareket verilerek yaratlan bu sahne ta arslanlar kkreten sahne i le b i r l i k t e kurgu bayapt saylan Potemkin Zrhlsnn en nemli kurgusal sahnesi olarak g s t e r i l e b i l i r . Bebek heykellerini canlandrp uuran bu btn sisli sava havas ekimi araclyla kkreyen aslan heykeli kurgusal btnne balanmtr. Beinci Blmde; Potemkin Zrhls b i r sava filosu ile karlamaktadr. Bu karlamadan nce isyanclarn zaferin verdii rahatlkla e i t l i yerlerde uyumalar gsterilmektedir. Kamera onlarn bulunduu yeri gezerek ortam tantmtr. Kurgu kulla-

139 nlmakszn bu t i p kapal ve blmeli uzamlarn btnsel grnts i zle yi c il e ri n zihninde yaratlamayaca iin, blmelerin grnt l e r i n i n kurgulanmas kanlmazdr. Btn devingen kamera i le oluturulsa, kamerada kurgu (kamera rejisi) sz konusu olurdu. Beinci Blmn grnt dizilenmesi yledir: - Makinelemi gibi alan ve savaa hazrlanan insanlar. - Zrhlnn makine dairesindeki ileyen arklar. - Makinenin paras gibi mekanik ileyileyen insan davranlar. - arklar. - Eller. - alp g harcayan ve ypranan insanlarn yzleri. - Monometrenin st limite vuran gstergesi. - Makineleen insanlarn bedeni. - Yksek sl kazanlar. - leyen eller. - leyen bir ark. - nsan grntsnn makine grntsyle rtmesi. - Sabrsz ve telal bekleyi. - Top namlularnn dman saflarna doru ynelmesi. - Endieli insan yzleri. - Merakla bekleyen insanlar. Sanatsal kurgunun bu kadar ustaca kullanld ikinci bir film ortaya karlamad iin Potemkin Zrhls sinema tarihindeki zel yerini korumaktadr. Potemkin Zrhlsnn Odesa sahnesinin kurgusunu btn dnyada kurgunun en iyi rnei olarak gsterilebilir. 2. Ekim Ekim filminde sanatsal kurgu, mparator Alexandern devasa heykelinin yklmas sahnesinde, Potemkin Zrhlsnn, Odesa merdivenleri sahnesindekine benzer yaratclkta kullanlmtr. ekimlerin sras yledir: - Heykelin ba. - Heykelin sa elindeki imparator asas. - Heykelin omuzundaki apoletler . - Heykelin sol elindeki kre eklindeki ss eyas. - mparator heykeli tm heybetiyl e (Alt Adan ve Bel ekim). - Heykelin zerine oturtulduu platformun st ksmyla b i r l i k t e ayn adan grnts. - Sol taraftan ve alt ayla heykelin ba ksmnn, estetik olmayan grnmde kesilmesi pahasna platformun byk b i r ksmnn ereveye alnmas.

140 - Bunun kimin heykeli olduunu gsteren platforma kaznm yaz (Zoom): III. Rus mparatoru Alexander yazs.

Eisenstein ve October (Ekim) filmi.

Bu ekimler anlalabilecek kadar ksa ksa kesilip kurgulanmtr. Btnn perimlenmesi iin kanatlarn am, ileri doru hamle yapm yrtc ku heykeline kesme yaplmtr. Ku heykeli ekiminin ard, heykelin hamle yapt ynden saraya saldran halk ynlarnn b i r ekimidir. Bu ekimlerin kurgulanmasyla u anlam yaratlmtr: Kitle, sarayda oturan imparatorun rahatn bozacaktr. Bu sahneden sonra tehlike u ekimlerin kurgusuyla ortaya konulmutur: - mparatorun heykeline uzatlan merdiven. - Heykele trmanan bir kadnn cokulu sylevi. - Bu kadnn halat heykelin ayaklarna balay. - k i erkein merdivenden trmanarak kement yaptklar halatlar heykelin boynuna geirii. - Heykelin b i r insan bedeninden daha byk ba erevedeyken bir erkein heykelin ba zerine k p halat balay. - k i erkein halatlarn h z l a balay. - Kadn ve erkeklerin halatlarn heykelin ayaklarna balaylar. - Ba ekimde erkein ( bi ri heykelin tepesinde) halatlarn balaylar. - Alt adan yaplan ekimde heykelin ayaklar ve halatlarn ekildike gerilii. - Alt adan yaplan ekimde heykelin zerine oturtulduu platformun ayaklarn ve gerginleen halatlarn grnm. - Heykele balanan halatlarn gergin grnm (Omuz ekimi). - Heykelin oturtulduu platformla birlikte halatlarn titreyii (Boy ekim). - Heykelin bak acsndan yaplan ekimde ellerindeki sopalarla sabrsz ve fkeyle bekleyen halk. - Havaya kalkm yumruk. - Tfeklerin dipikleri. - Onlarca azrail klc nn havada dalgalanmas. - Heykelin bann saa-sola sarslmas. - Heykelin bann koparak sola doru devrilmesi.

141 - Halatlarn ekilmesi. - Heykelin elindeki asann ve krenin kopartlmas. - Heykelin bann, yerindeyken yeniden sola savrulduunu gsteren ekim. - Heykelin bann direnircesine yine ilk haline dnm ve fkeyle bakarken saa-sola savrulmas. - Bel ekimde heykelin sol elindeki krenin yere yuvarlanmas. - Krenin yine imparatorun elinde olduu ekimde elindeki asann dmesi. - Diz ekiminde elindeki krenin yine yuvarlanmas. - Sa elindeki asann yine ek il i p kopartlmas. - Boy ekimde heykelin paralarnn dklmesi. - Baka bir adan heykelin paralarnn dklmesi. - farkl adan alnan ekimlerde heykelden paralarn kopartlmas. - Geride kalan ana ktle. - Drt farkl acdan alnan ekimlerde heykelin geride kalan ksm. - Azrail kllar. - fkeyle sallanan tfeklerin dipikleri. - Azrail kllar. - Heykelin geride kalan ksmnn sandalyeyle birlikte ne doru devrilmesi. - Heykelin bolua yz st devri1irken takla atarak pltformdan aa dmesi. Tm bu ekimlerin uzunluklar ve yerleri ylesine ustaca hesaplanmtr ki, heykelin yklmas grnt leni haline getirilmitir. Y km sahnesi, sanatsal kurgu ile estetise edilmitir. Heykel ykldktan sonra halkn zaferi cokuyla kutlamas geni sahneden daha etkili b i r grnt yarataca bilinciyle yine kurguyla gsterilmitir: - Ba ekimde i k i erkek sevinle sarlp pr. - Ssl apkasyla bir kadn (Omuz ekim). - iman bir erkein yz. - Sakall-bykl az. - Sakall-bykl ak baka bir az. - Patlama grntleri. - Ba rtl ve srt kameraya dnk ellerini am bir kadn (Bel ekim). - nce ereveli gzlyle az ak bi r erkek (Ba ekim). - B y k l bir erkein barmasn gsteren (Ayrnt ek i m). - G z l k l b i r erkein yz. - Patlama grntleri. - k i e l i y l e tuttuu ha b i r i s i n i kutsar g i b i sallayan d i n adamnn ban saa sola dndrerek dumanlar iinde ilerlemesi. - K z g n i k i erkein barmas (Omuz ekim).

142 - nce ereveli gzlk takm sakall b i r erkein yz. - ocuklar gi bi keyi f l e baran b y k l bir erkein ereveyi dolduran yz. - Sasz, bykl, gzl kl baka bi r erkein barmas (Omuz ekim). - Baran iman b i r erkein sa profilden grnm. Tm bu ekimlerin kurgusu sanatsal kayg i l e yaplarak estetik b i r anlatma kavuturulmutur. Bu anlatm geni sahneyle yaplsa, kalabaln ayrntlarnn gsterilmesi muhtemelen bu kadar etkili ve aklayc olmayacakt. Yeni bir sahne yaratlrken u ksa ekimler arpc bir ekilde kurgulanmtr: - Uzun byklar m inic ik gzleri olan niformal ve apkal bir erkein barmas. - Savrulan dumanlar. - Daha nce gsterilen bartl ve kameraya srt dnk olarak ellerini sallayarak konuan kadn. - Bo ereveye g i r i p yere saplanan sngler. - Ayn ekimin baka adan grnm. - Tfekelere t a k l sngler. - Sngleri yere saplanan tfeklerin d ip ik ler i. - Sngleri yerlere saplanm tfekler. - Tfeklerin dipikleri. - Ynlarn uzaktan grnm. - Yardmlaan iki erkek (Boy ekim). - Cephedeki askerler. - Uzaktan grnen insanlar. - Sarlan ve yiyeceklerini blen insanlar. - Simit yiyen bir erkein keyifli yz. - Kk fy bann zerine kaldrarak su ien mujik (Rus kyls). - Dostluu ve blm anlatan akalama grntleri. - Glen gzler ve yzler. - Askerlerin cephede konumalar ve tartmalar. Bu ekimler, gelimeleri anlatmak iin dzenlip ustaca kurgulanmtr. ekimleri n srayla ve uzunluklarnn belirlenmesinde sanatsal kayg gzlenebilmektedir. In the chambers of Alexander III (III. Alexanderin odas) arayazs ile balayan blmde zdeleme kurguyla yaratlm ve bu blmde ekimler u ekilde sralanmtr: - Odann tantlmas. - Alexander IV arayazsn izleyen arayazlardan sonra IV. Alexandern merdivenden karken sa elini tpk Napoleon gibi gsnde tutan grnts. - Onu akn gzlerle izleyen i k i asker. - IV. Alexander durur ve iki elini gsnde apraz birletirir, . - Askerlerin bak asndan elleri apraz ekilde duran Napoleon heykeli.

143 - Napoleon heykelindeki grnm IV. Alexander tarafndan taklit edilmektedir. - NAPOLEN? EMPEROR? arayzsndan sonra raflarda d i z i l i ieler. - Napoleonun heykeli. - Sraya girmi emir bekleyen askerler. - Rafta d i z i l i kadehler. - Saylar artrlm emir bekleyen askerler. - Rafta dizilmi kulplu kadehler. - nsan ynlar. - Dizilmi askerler. - Portakal dili mle ri gibi dikine dilimlenmi ve satran tahtasnn zerinde satran ta gi bi duran ienin paralarnn Kornilovun elleri tarafndan yerlerine montajlanmas. - Satran tahtasnn beyaz karelerinden birinin ekmece gibi ekilerek bir kral tac biimindeki ie kapann alnarak btnlenen ienin azna kapatlmas. - Dumanlarn pskrten bir baca. - ienin kapa. - Dumanlarn pskrten bacann i ki farkl ekimi. - Devrim tehlikede arayazs. - ie. - Ta biimindeki kapak. - Dumanlar fkrtan baca. - General... arayazs. - Dumanlarn fkrtan baca. - ...Kornilov... arayazs. - Dumanlarn fkrtan baca. - ... ilerliyor... arayazs. - General Kornilov ilerliyor (aama yapyor) arayazs. - Dumanlarn fkrtan baca. - Bunlar tamamlayan tanr heykelleri. - Dinsel ritellerde kullanlan eitli masklar ve heykeller. - Binalar. - Canavar masklar ve heykelleri. - eitli heykeller. Bu ekimler sanatsal kurguyla btnletirilerek, filmin ilk blmndeki heykelin devrildii sahneye dnlmesi iin zemin hazrlanmtr. Oluturulan grsel lenin hemen arkasndan IV. Alexandern yklan heykelinin yeniden ina edilmesine (eretilemeyle, Alexandern hortlamasna geilmitir. Heykelin, bata nasl paralanarak yklmsa yine yle hortlamas srasnda (filmin geriye sarlmasyla) gelime tersine dndrlm ve heykel yeniden ilk grnmn almtr. Araya glmseyen tanr heykel ve masklar yerletirilerek, yenilgi vurgu-

144 lanmtr. Heykelin ba, heykel yklrken nasl dtyse yle saa-sola sallanarak yerine oturtulmutur. Bylece heykel tamamlanmtr. Din adamnn ha yukar kaldrarak onu kutsamasn gsteren ekimin ard General Kornilov arayasdr. Sonraki ekimlerin kurgusu da, ayn ustalkla yaplmtr: - Yeni bir blmde atnn zerindeki Kornilovun alt acdan grnm. - Ayn adan ayn ynsemede Napoleon heykeli. - Kornilovun eliyle ileriyi gstermesi. - Ayn ynsemede Napoleon heykeli. - Ta eklinde ie kapa. - Kornilovun ellerini gsnde birletirmesi. - Ayn pozisyonda Napoleon heykeli. - Two Napoleons ( kinci Napoleon) arayazs. - Boy ve bel ekimlerde ayn ereve iinde yer alan ayn duruu benimsemi eitli Napoleon ve Rus generallerinin grnmleri. - which of the two? (ikisinden hangisi) arayazs. - Bu ekimin eitli alardan tekrar tekrar grnts. rnek ekimlerin kurgusunun herhangi bir filmin yksel dizimine gre yaplan kurgu biiminden farkl olduu apak ortadadr. Biraz daha ileri gidilerek, bu filmin ekimlerinin senaryo aamasnda kurguya gre dnld sylenebilir. ekimler, ekim aamasnda kotar1madi zaman kurgu odasnda mucize yaratlamayaca iin gerekli ekimler senaryo aamasnda dnlmtr yargsna varlabilir. Tarihten de bilindii gibi IV. Alexandern baars geici olmu ve Rusyada Sovyetler Bi rli i devletini kuracak Bolevikler 1917 Ekim Devrimini yapmtr. Ekim f i l m i n i n Son Blmnde Boleviklerin Meneviklerle birleerek kazandklar bu zaferin olumlu ya da olumsuz tm lkelerin geleceini tarihsel, siyasal ve sosyal alardan etkileyecei mesaj saat grntlerinin kurgusuyla verilmitir. Bu Son Blmde ekim sras yledir: - 14.07yi gsteren Petersburg saati. - 14.23 gsteren Moskova saati. - Genel ekimde sarayn atsndaki be ampull amdann gece karanlnda yanmas. - eitli lkelerinin saatlerinin ortasnda Petersburg ve Moskova saatleri. - 20.45i gsteren New York saati. - 17.40 gsteren Berlin-Londra saati. - Objektifin nnde plk gi bi dnerek grntye g i r i p -kan saatler. - Alk tutan eller. Bu ekim btn zaferin dnyaya malolduu mesajn eitli merkezlerin saatlerinin ayr ayr ekimlerinin kurgulanmas ve saatlerin tek erevede gsterilmesiyle yaratlmtr. Bu etki kurgu kullanlmadan gerekletirilemezdi demek, kuskusuz kurgu sanatna hakkn teslim etmek olcaktr. Devrimin, teki lkeleri etkileyipetkilemedii, etkilediyse ne kadar etkiledii toplumbilimin ve tarihin konusudur. Ekim Devrimi hakknda ksa da olsa bir bilgi verilmesinin nedeni bu filmde temann bu olay olmas ve son sahnedeki saatler kurgusunun

145 daha iyi kavranmasn salama isteidir. Bu nedenle filmin salt sanatsal kurgunun youn kullanld blmleri irdelenmitir. Eisensteinn Filmografisi: Strike (Toward the Dictatorship of the Proletariat) (1924) The Battleship Potemkin (Potemkin Zrhls-1925) October (Ekim-1927) Ten Days That Shook the World (Dnyay Sarsan On Gn-1927) The General Line (1929) Alexander Nevsky (1938) Que Viva Mexico (Yaasn Meksika-1930) Ivan the Terrible, Part I (Korkun Ivan 1943) Ivan the Terrible, Part II (Korkun Ivan-1946) 3. Ana

Pudovkin: Ana filminden kareler

Ana filminin Birinci Blmnde ekimler syle kurgulanmtr: - Gecelein sokakta baba (Alexander Chistyakov), beki ve serseriler vardr. - Ana (Vera Baranouskaya) evde amar ykamaktadr. - Oul (Nikelai Batalov) uyumaktadr. - Baba kapy aar ve eve gelir. - Ana ile bakrlar. - Ailede bulunan kiinin yz. - 19.53 gsteren duvar saati ve tavandan sarkan t ayn erevededir. - Babaya merakla bakan Ana. - Kapda durup Anaya baktktan sonra yryen Baba. - Anann yz yorgundur, gzleriyle Babay takip eder. - Baba ilerleyerek ty alr cebine koyar. - Ana ona doru yaklar.

146 - Ana (Bel ekim). - Baba sehpay alr ve duvarn yanna koyup stne karak duvar saatini alacakken ana koup ona engel olmak ister. - Oul gzlerini ap dorulur. - Ana engel olmak isterken sehpa devrilir ve Baba der. - Saatin ark frlar. - Baba yere frlayan arka bakar. - Ana ayakta donup kalmtr. - Anann bakt yerde paralanm duvar saati. - Oul, gzleri dehetle irileerek Babaya baktktan sonra, Anadan tarafa dner. - Anann telal ve zgn yz. - Baba, saldrr. - Ana, geri geri kaarken, ereveye giren Baba saldrp Anaya vurur. - Oul yataktan frlayrak Babay iter. Baba kar koyar. - Yerdeki ekici kavrayan oul, Babaya k r g n l k l a ve rkerek bakar. - Baba, korku ve k zg nl kl a bakar. - ekici tutan Oulun eli titrer, geveyen eldeki eki, decek g i b i olur. - Babann yz. - Babann baklarnn Oulu ezdiini vurgulayan st a - bel ekim grntsnde Oulun yznde aresiz bir anlam vardr. - Oul (ayn ekim). - Baba (ayn ekim). - Babann yumruk olan eli, hafife gever, yana der. - Oulun (st adan) yz. - Ana, dalan salarn toplarken Baba, e li ni cebine sokup ereve dna kar. - Oul elinde ekile Babaya bakar. - Baba srtn dnerek yrr, kapdan kar. - Oul, ekici brakr. - Baba, sokakta ar ar ilerlerken, ty cebinden kartp bakar. - st adan Ana yere oturmu saatin ereve dndaki paralarn toplar. Tm bu ekimlerin olaanst yaratclkla kurguland sylenemez. Buna karn btnln salanmas iin gerekli ekimlerin rgs yaplrken baz yakn ve ayrnt ekimlerin btne yerletirilmesine zen gsterilmesi byk bir ya r at c l k izleri tamaktadr. nemli olan f i lm i n kurgusal btn olmasdr. Bu sahne, geni sahne ekimle ortaya karlsayd, ayrnt ve yz ekimlerinin yaratt etki ve estetiin yok olaca gzlenebilmektedir. yleyse, buradaki sanatsal kurgu anlatmnn nemi inkr edilemez. Meyhaneye giden Babann meyhanede yaadklarnn anlatmnda benzer kurgulama vardr. rnein geni sahne ekimde, erevenin iinde bir ayrnt olarak kalacak ve ilgin bir grsellik yaratmayacak olan i ki sarhoun kadeh tokuturmaya abalar-

147 ken kadehlerini skalamalar ayrnt ekimde verilmitir. Tm dikkat, ekim sresince kadehlerin skalanmasnda toplanmtr. Meyhane tantmnda ayrnt ekimler ve mzik sanatlarnn grnts kullanlmtr. Tabaktaki bozulmu balk, dklm mezeler, skalanan kadehler, iki sarhoun tartmas, serseriler ve tye karlk iki isteyen Babann, reddedilince barmenle kavga etmesi, kendi ikisini Babaya verip onu yattrmaya abalayan arkada ve Babann b i r masaya davet edilii... Bu sahne, bir geni sahnenin iinde yitip gidecek kimi ayrntlarn vurgulanmas amacyla, eitli ekimler kurgulanarak yaratlmtr. Babann lsnn eve getirilmesi ve Anann onun baucumda siyah bartsyle ta gibi hareketsiz oturmas, Eisensteinn gmt, gmt banda siyah (yas) kyafeti ile dua eden kadn ierikli rneine benzemektedir. Eisenstein bunu, kendi iinde kurgusal bir nitelik tayan ekim diye deerlendirmitir. Ana filminin bu ekimi, Eisensteinn, grntlenebilir varlklarn grntlerinin sanatsal bir biimde kurgulanmas yoluyla, grntlenemeyen varklarn grnr klnabilecei anlayyla rtmektedir. Baba katili olduu iddiasyla hapse atlan Oulun ziyaret edilmesi srasnda gelien olaylarn ekimlerinin kurgusuyla yaratlan sahne, filmin sanatsal kurgu kullanlan en nemli sahnesi olarak gsterilebilir. Bu sahnede, u ekimler ardk getirilmitir: - Bir elin anahtar delie sokup kapy amas. - Kapy itip ieri giren asker (Gs ekim). - Askerin karsndaki karanlk hcreden Oulun ereveye girmesi. - Dairesel erevede demir parmaklklar n grnts. - Kanepede nne bakarak ellerini outuran ziyareti. - Ban ka l d r p a r ca eviren ziyareti. - Gzler i n i aralayp uyuklu gzlerle bakan gardiyann gzkapaklarnn dmesi. - Gardiyana bakan ziyareti. - Etrafn dikatle gzledikten sonra avucundaki kada bakan ziyareti. - Ziyaretinin avucundaki kt ve avucun birden kapanmas. - Etra f n gzleyen ziyareti. - Oulun kaca hcre kapsnn karanlkta grnm. - Gardiyann aniden dorulmas. - Oulun, askere (kameraya) doru yrmesi. - Srt kameraya dnk olan ziyareti ile te taraftaki Oulun ve onun nnde yryen askerin parmaklklara yaklamas ve ziyareti ile Oulun ellerinin bulumas. - Uyuklayan gardiyann kukuyla gzlerini ap biraz baktktan sonra gzkapaklarnn yumulmas. - Askerin erevenin soluna ve yere doru dikkatlice bakmas. - Yerdeki metal taban iinde yaral bcein aksayarak dmesi. - Askerin bcee ilgiyle bakmas. - Ziyareti ile Oulun demirparmaklklarin iki yannda birbirlerinden uzaklaarak gz gze bakmas. - Ziyaretinin frsat kollar gibi sana bakmas.

148 - Oulun parmaklklar arasndan tedirgin grnen yz. - Uyuyan gardiyan. - Oul ve ziyaretinin etraf kontrol ederken Oulun elini apkasnn altna sokup basn kamas. - Oulun elinin parmaklklara uzanp ziyaretinin avucundaki kd almas. - Oulun, parmaklklar arasndaki grnm. - Ziyaretinin glmsemesi. - Oulun glmsemesi. - ekim lei deimeden ziyaretinin byyen glmsemesi. - ekim lei deimeden Oulun beyaz dilerini sergileyen saf glmsemesi. - Askerin ereve dndaki bcekle ilgilenmesi. - Taban kenarna ilerlemeye abalayan bcek. - Askerin elenen yz ifadesi. - Askerin parman tabaa uzatarak bcei taban iine itmesi. - imi gz kapaklarn aralayp ziyaret zamann dolduunu bildiren gar-diyan. - Yumruunu masaya vurarak ziyaret zamannn dolduunu yineleyen gardiyan. - Yaklaan asker. - Askerin omuzuna dokunmasyla geriye dnp yryen oul. - Teekkrler ana (arayaz) diyen askerin dnp yrmesi. - Ziyaretinin parmaklklar arasndan kameraya (seyirciye) iyice yaklatrlm yz. - Ogulun saf ve masum gl (omuz ekim). - erevedeyken Oulun askerle birlikte yryp gitmesi. - Ziyaretinin (nceki yz ekimi) glmsemesi. - Ziyaretinin arka planda parmaklklara tutunmuken sadan kmas. - Filmin eitli sahnelerinde lgn olarak gsterilen, yaama sevincine gndergeleri olan derelerin alayarak aksnn ksa ekimleri. - Bahar arayazsnn ardndan getirilen ekimde grleyerek akan byk akarsu. - Paalarn syran gen kadnn suda yrmesi. - rdek srsnn sevinle suya dalmas. - Elinde yiyeceiyle iki - yalarnda bir erkek ocuun alamas. - Sekiz - dokuz yalarnda ve gzel bir erkek ocuun ba ekimi. - Daha nce gsterilen iki - yalarindaki ocuun derek alamaya balamas. - Yerdeki ocuu ineyerek suya dalan rdekler geip gittikten sonra bir kadnn koarak gelip ocuu kaldrmas. - Kadnn kucanda ocukla kameraya komas srasnda sekiz - dokuz yalarndaki ocuun uzaklamas ve tede oynayan ocuklar. - Cokuyla akan dere.

149 - Ziyaretinin uzaklardan kameraya kadar yrmesi. - Derenin kysnda koup oynayan ve balk avlayan ocuklarn arasndan yryen ziyaretinin derenin en dar yerinden geip gitmesi. Bu ekimlerin kurgusuyla ertesi gn hapisten kurtulacak olan oul iin u eretileme yaratlmtr: oul iin gn dodu. Buradaki anlatm nesneldir. Sonraki blmde, nceki kurgu dizgesinin ekimlerine benzer ekimler kullanlarak yine umut ya da onun iin gn dodu, eretilemesi yaratlmtr. Ama bu kez Oul anlatmn znesidir. Anlatm da Oulun dledikleri olarak onun perspektifinden yaplmtr. Bu blmde ekimlerin dizilii yledir: - Kad okuyabilmek iin frsat kollayan Oulun kameraya dnerek tedirgin bak. - Hcrenin kapya alm gzetleme deliinin ayrnt ekimi. - Oulun delikten gzetlenip-gzetlenmediini anlamak iin bakmas. - Kdn ayrnt ekiminde yarn kaman iin her ey hazr ve yarn hapisaneyi protesto yry yaplacak arayazlar. - Katlanan kt. - Oulun ocuka bir sevinle parlayan gzleri. - Karanlkta oturan oul. - Dere sularnn cokun aknn farkl alardan ekimi. - Ayrnt ekimde Oulun eli. - Yar aydnlk hcrede oturan Oulun zerine parmaklklarn glgesi vurmaktadr. - Durulmu ve gn altnda sakin sakin akan sular. - Daha nce rdek srsnn altnda kalp alayan ocuun cokun sevinci. - Gn n kran sularn parlayarak ak. - ocuun, yatp yuvarlanarak ve kahkahalar atarak oynamas. - Sularn cokun ak. - Oulun, ereveyi dolduran umutlu baklar. - Gn n kran dere sularnn parlayarak ak. - zerine parmaklklarn glgesi vuran Oulun yerinden kalkmas. - Hcredeki bo teneke kova. - Tekme sallad anlalan Oulun ba ekimi. - Yerde yuvarlanan teneke kova. - Gardiyann donuk baklar. - Oulun kapy yumruklayarak sevincini davurmas. - Gardiyann yerinden dorularak ereveden kmas. - Oulun, kapy yumruklayarak sevincini dsavurmas. - eriyi gzetleyen gardiyan. - Oulun, lgnca dansetmesi.

150 - Gardiyann ieriyi gzetlemesi. - ldrd galiba arayazs. - eriyi gzetleyen gardiyan. - Oulun lgnca dansetmesi. - Oulun sevinle parlayan gzleri. - Btn mahkumlar arayazs. Tm bu ekimlerin ard olan btn mahkumlar arayazs ile tantlan ekimlerde konuan, uzanan, volta atan, dnen, ranzalardan inerek konuanlara katlan mahkumlar vardr. Umut kvlcmlarnn anlatld bu ekimlere, darnn grntleri de eklenmitir. Bu ekimler u biimde sralanmtr: - Dere suyu. - Ylm ekin saplar. - Kk bir su birikintisinden atn sulayan kyl. - At ve karasaban ile ift sren kyl. - Atn ayaklar ereveden kar, adam yerden toprak alr. El ereveden kar. - Ayrnt ekimde elin topra ufalamas. Bu ekimlerin kurgusuyla, mahkumlar zgrle kavuma umudunun sard iletisi yaratlmtr. Oulun umut ve sevinci kurgu yoluyla vurgulanmtr. Ana filminde etki, oyuncularn ruhbilimsel durumuyla deil, kurgunun plastik bireimi ile salanmtr (Bker, 1985: 12). Oulun sevinten aydnlanan yzn gstermenin yavan olacan dnen Pudovkin, sevin halini kurguyla yaratmtr. Cokuyla alayan dereler ekimi ile glen yz ekimi birleince, ortaya iirsel bir anlatm kmtr. Pudovkine gre, nesneler ancak kurgu yoluyla perdeye aktarlrsa fotorafik olmaktan kurtulup sinematografik olur. Bu, sinemada yeni bir anlatm biimiydi ve Eisensteinn da ok nem verdii bir kurgu olgusuydu (Bker, 1985: 12). Ana filminde, gsteri yrynn yaplaca haberinin merkeze ulamasndan sonra olaylarn gelimesi yle sralanmtr: - Yksek rtbeli bir askerin faytondan inerek binann basamaklarna ynelmesi. - Dili dar sarkm kpek. - Yksek rtbeli askerin apkasn kartp bir makam odasna ezile - bzle girmesi. - Akerin odadaki st karsndaki ezikliinin vurgulanmas iin, st adan ekimi. - Hazrol vaziyetinde duran askerin, izin verilince kanepenin kesine ilimesi. - Dili dar sarkan kpein yalanmas. - Ast ve st askerlerin st a ekimi. - Etrafa baknan komutan. - Etrafna baknan kpek. Bu ekimlerin kurgusu, Eisensteinn Grev filmindeki kurgu tarzn anmsatmaktadr. Grevin karakterlerin kimliklendirilmesinde de byle, karakterlerin grntleri sansar, tilki, ay gibi hayvanlarn grntleriyle ardk gretirilmitir.

151 Ana filminde mahkumlarn kamasna destek verenlerin yryleri ereve iinde kurgu ile verilmitir. Bu ekimlerde, yryen protestocularn glgeleri ve ayaklarnn yere deen ksmlar ereveye alnmtr. Bu ekimde, erevenin solundan sana doru hzla akan kk bir akar su grnts vardr. Kitlenin glgesi suda yansmaktadr. Bu son ekim yryen kitle ekimine iki kez kurgulanmtr. Kitlenin sudaki glgesini ieren ekimde, ekim iinde kurgu vardr. Bylece, kitle su gibi akarak (ilerleyip) gitti, hibir engel tanmad eretilemesi yaratlmtr.

Pudovkinin Filmografisi: Hunger... Hunger... Hunger... (Alk... Alk Alk-1921) Chess Fever (Satran Hummas-1925) Mechanics of the Brain (Mekanik Beyin-1926) Mat (Ana-1926) The End of St. Petersburg (St. Petersburgun Sonu-1927) Storm Over Asia (Asya zerinde Frtna-1928) A Simple Case (Basit Bir Olay-1932) The Deserter (Kaak-1933) Mother and Sons (Anneler ve Oullar-1938) Minin and Pozharsky (1938) Film in XX Years (Yirmi Yln Filmi-1940) Collection of Films for the Armed Forces 6 (Silahl Kuvvetler Film Kolek.-1941) General Suvorov (1941) The Murderers Are Coming (Katiller Geliyor-1942) In the Mane of the Motherland (Anavatann Yelelerinde-1943) Admiral Nakhimov (Amiral Nakhimov-1946) Three Encounters ( liki-1948) Zhukovsky (1950) The Return of Vasili Bortinkov (Vasili Bortinkovun Dn-1952)

152

SONU

Sanatlarn ortak paydas konumundaki kurgu, sinemann kendine zg bir sanat olmasna nemli katklar salamtr. Eisensteinn kurgu kuram, tam olarak alglanmadan bir kenara braklmtr. Eisenstein anlama abas gsteren Godard gibi sinemaclar ise, kurgu yardmyla zgn dillerini oluturmutur. Bu da gstermektedir ki; kurgu, gen sinemaclar tarafndan anlalmay beklemektedir. Sanatsal kurgunun olanaklar, grnts alnabilen (somut varlklarn) ekimlerinin diyalektiin yasas gerei arptrlmas sonucu, soyut varlklar grnr klmayla snrl deildir. ereve ii kurgunun zne inilerek, kurgu olanaklarnn ne kadar geni olduu daha iyi anlalabilir. Ayrca kimi filmlerin yksel dzlemi de (rnein dngsel kurgu), kurgunun eseridir. Kurgu sinemann her eyidir sav, gereklii bozan kurgu grevini tamamlamtr ve geni sahne gereklii bozmadan yanstt iin, sinema adna daha yararldr savyla, teki sanat trlerinin i yaplar balamnda karlatrlarak, kurgunun ada filmlere katklar gzlenmitir. Bylece, sanatsal kurgunun sinema sanat iin vaz geilemez bir neme sahip olduu sonucuna ulalmtr. Geni sahne ekimlerle yaratlan anlatm, bu ekimin doasna zgdr. Kurguyla anlatm, geni sahnenin yerini tutamayaca gibi, geni sahne de kurgunun yerini tutamaz. Bir filmin iinde bu gelerin kullanm yerleri, kullanm amalar farkldr. yleyse kurgunun sinemada grevini tamamlad biimindeki dnce doru olamaz. Kurgu zmsenerek irdelendiinde, sinemaya nemli yaratc katklar salayacaktr.

153 Kurgu, farkl uzamlarda ekilmi film paralarnn eklenmesi iin kullanlrken bile, filmsel zamann yaratlmas olanan salama konusunda son derece ilevseldir. Yani uzaysal zamann filmsel zamana indirgenmesi ya da filme ait zamann yaratlabilmesi iin kanlmaz olarak kurgudan yararlanlr. Bu, dsel evrenin sinemaya katlmas ve izleyicilerin dsel bir uzamda yaatlmas demektir. Sanatsal kurgu balamnda ekim, kurgunun gesi deil, gzesi, yani hcresidir. Kald ki, sinema filmlerinin birbirine eklenmi yzlerce ekimden, ekimlerle yaratlan blmlerden olutuu gz nne alnrsa, henz senaryo yazlmas aamasnda, olaylarn belli bir mantk hiyerarisi iinde eklenmesi anlamnda basit bir kurgudan sz edilebilir. Kurgunun grevini tamamlad ynnde yaygnlk kazanan grn neredeyse genel doru saylaca dnemlerde ortaya kartlan filmler ve baz ada filmler, kurgunun vazgeilmezliini ortaya koymaktadr. Hithcockun Arka Pencere adl filminin son sahnesinde Eisensteinvari kurguyu cokuyla kullanm olmas, bu sav desteklemektedir. Son dnem kimi Amerikan filmleri, gemite yaplm kurgu harikas filmlerin brakt miras yoluyla hem arkasndaki geni kurgu havzasndan, hem de kurgu konusunda gelitirilen yeni bak alarndan faydalanlmasnn sinemann yararna olacan gstermektedir. Film paralarnn eklenmesi anlamnda kurgu, renilebilir bir itir. Sanatsal kurgu ise yaratclk gerektirir. Sanatsal kurgu, ancak iinde estetik yaratma, kendi sesini (dilini) bulma kaygs tayan sanatlar tarafndan yaratlabilmektedir.

154

TER MLER VE KAVRAMLAR N SZLKE

a (Fr. angle, ng. camera angle): kamerann, grebildii alan ve nesneye gre konumu. a-kara (Fr. champ-contrechamp, plan croiss, ng. reverse ya da matched chot): kar karya bulunan oyuncular, birbirlerinin gznden srayla gsterme. alma (Fr, fondu au blanc, ng. fade-in -shot, light- fade-up): karanlkta bulunan nesnenin, giderek younlatrarak netletirilmesi. Kamerann herhangi bir altlk zerinde geriye doru kaydrlmas. alma-kararma (bkz. kararma-alma). alan derinlii (Fr. profondeur de champ, ng. depth of focus): zerine odaklama yaplan bir nesnenin nnde 1/3 ve arkasnda 2/3 kadar bir alann net olarak grlebilmesi. almak kurgu (bkz. kout kurgu). altanlamllk (Fr. hyponymie, ng. hyponymy): szcksel birimler arasnda anlamsal ierilme bants. alt dzg (Fr. sous-code, ng. subcode): yananlam belirleyen ikincil dzeydeki dzg.

155 altlk (Fr. rallonge surlever la camra, ng. high hat): zerine kamera monte edilen altlk (vin, ayak ya da tripot, dolly, cinejip). amerikan plan (bkz diz ekimi). anlam (Fr. sens, signification, ng. meaning, sense, signification): dilsel bir birimin iletmek istedii ya da uyandrd kavram, tasarm, dnce. anlambilim (Fr. smantique, ng. semantics): dili anlam ynnden ele alan, gstergenin gsterilen ieriini ya da blmn esremli ve artsremli alardan inceleyen dilbilim dal. anlam daralmas (Fr. restriction smantique ng. semantic restriction): anlaml bir birimin daha snrl bir kapsam iermeye balamas; genel anlamdan dar bir anlama geerek deimesi. rnein konak (kkensel olarak konma yeri) szc anlam daralmas yoluyla bugn de geerli olan byk, gsterili ev anlamn edinmitir. anlamlama (Fr. signification, ng. signification): bir nesneyi, bir varl, bir kavram, bir olay anlamzda canlandrabilecek gstergeye balayan olu, gsteren ile gsterilenin birleme sreci; anlam aktarma ve anlam verme eylemi. anlamsal bileen (Fr. composante smantique, ng. semantic component): yap oluturmayan, varolan yapy anlamsal zellikleriyle donatan bir bileendir. Anlamsal bileene ilikin olarak da retici anlambilim (Lakoff ve McCawley), yorumlayc anlambilimin yetersizliini gstermeye alm, derin yapnn anlamsal nitelikli olduunu savunmutur. anlatm (Fr. expression, ng. expression): sylemin ierdii gsteren blm: her dilsel bildiri bir anlatmla bir ierik kapsar; dil gstergeleri araclyla bildiri oluturma; bildirinin brnd dilsel biim. anlksal kurgu (Fr. intellectuel montage, ng. intellectual montage): Eisenstein sinema dilinin, doal dil gibi en soyut kavramlar aktarabilmesi amacyla anlksal ses ve titremlerin, kendilerine uygun gelen anlksal duygularn birbirleriyle atacak biimde sralanmas yoluna gitmitir. arayaz (Fr. sous-titre, ng. subtitle, spoken title): zellikle sessiz filmlerde grnt anlamn desteklemek amacyla grnt zerine bindirilen aklayc yazlar. artsrem (Fr. diachronie, ng. diachrony): sre iinde dil olgularnn evrimi. artsremli (Fr. diachronique, ng. diachronic): olgular, sre iinde geirdikleri evrim asndan inceleme zellii. rnein ses deiimleri artsremli dil olgular arasnda yer alr. avan-gard: lkin Fransada ortaya kan ve sanatlarda kabul grm genelgeer biimlerin dna kan, geleneksel izgiye kar koyarak kendini ifade eden, ticari hesaba dman sanat anlay. aydnlatma (Fr. clairage, ng. lighting): estetik grnt etkisi yaratmak amacyla nesneye istenen biimde ve oranda k verilmesi. aynalama: nesnenin aynaya, suya vb. yansyan grntsnn ekilmesi. ayrm (Fr. squence, ng. sequence): filmsel btn iinde ksa bir yk anlatabilecek btnlkte olan sahnelerden oluan film birimi. ayrm ekimi (Fr. prise en squence, ng. sequence shot): filmin kendi iinde btnlk tayan bir blmn tek bir uzun ekimle verilmesi. ayrnt ekimi (Fr. plan de dtail, ng. very big close-up): erevelemede ereveye salt bir ayrntnn (gz, el, anahtar, silah vb.) yerletirilmesiyle yaplan ekim; ayrnt ekimi. baka (Fr. viseur, ng. finder): kameraya bal ya da ondan bamsz olarak, objektife yansyan grntnn nasl olduuna gzn biriyle baklmasna olanak tanyan mercek ya da vizr.

156 ba ekimi (Fr. trs gros plan, ng. big closeup): grnt erevesine bir insan bann yerletirilmesiyle yaplan ekim. bel ekimi (Fr. plan mi-moyen, ng. medium close shot): ereveye insan bedeninin belden yukarsnn yerletirilmesiyle yaplan ekim. belirti (Fr. indice, ng. index): grnts alnan nesnesi ile arasnda varlksal ba bulunan gsterge; kardaki ayak izi, atein duman. betik (Fr. texte, ng. text): herhangi bir dzlemde balam oluturan szck ve grntler btn. betimleme (Fr. description, ng. description): ortam, uzam, olay, grsel yap, varlk, imge ya da kavramn zel niteliklerini yaz, sz ya da grnt malzemeleriyle (kamera, boya, k, izgi) canlandracak biimde anlatma. biem (Fr. style, ng. style): bir bireyin, dilsel gere ve olanaklar kendine zg ltlerle seip kullanmas sonucu syleme katt bireysel nitelikli zelliklerin tm; deyi... Angelopoulosun, her filminde ayn, kendine zg uzun planlar kullanmas onun anlatm biemini oluturur. biim (Fr. forme, ng. form): biimi, yapyla eanlaml gren Saussuree gre o, tzn kartdr. Biim, gstergeler dizgesi olan dile zg bir alglamadr. Oysa tz, sessel ya da anlamsal olarak yaplamam yndr. Anlatmn tzne biim veren dildir. Hjelmsleve gre dilsel biim ve tz hem anlatm hem ierik dzlemini ilgilendirir. Anlatm dzleminde, rnein, Franszcann, ya da Trkenin nller-nszler diye ayrlan sesleri iyice belirlenmi dizgesel heceler biiminde dzenlenirler. Anlatmn tz ite bu ses yndr, oysa anlatmn biimi bu ses, grafikten oluan maddenin dzenlenii, bunlarn dalmdr. Anlatmn bu yaps iki farkl dzeyde gerekleir: Sesbilim dzeyinin ierikle dorudan doruya ilikisi yoktur. nk sesbirimlerin tek balarna anlam yoktur. Biimbilimde ilk bant, ierikle anlatmn yaps arasnda gerekleir. Anlatmn tz ilenmi ses maddesi olup, biim, olanakl sesbilimsel birleim trdr (Kran-Eziler-Kran, 2001: 123-124). Biim, bir eyin biimi ya da yaps olarak tanmlanabilir. Aristotelese gre bamsz biimde varolanlar yalnzca tzlerdir,ve tzler de madde ve biimde ortaya karlar. Bunlardan yalnzca biim, nesnelerdeki bilinebilir geye karlk gelebilir. Sanat yaptnda biim, ierikten ayrdr. Biim zerk, bamsz ve nceliklidir. Biimcilie gre sanatta nemli olan ierik deil biimdir (Cevizci, 1996: 219). biimbirim (Fr. morphme, ng. morpheme): en kk anlaml birim, en kk gsterge. Anlambirimin, szlkbirime kart olarak dilbilgisiyle ilgili trdr. rnein, gezdim szcndeki gez-di-m paralar, daha kk paralara ayrlamaz; belirli bir anlam ya da szckbirimle etkileim iindedir, tek bana anlam ve ilevleri yoktur. biimsel dzlem: geni anlamda sanatlarn, dar anlamda filmin dilsel yn. Bir filmin, senaryoda akan yksel dzlem dndaki her ey (k, kamera kullanm, oyunculuk, renk, kostm, dekor, mekan, mzik ve zellikle de kurgu), o filmin biimsel dzlemini oluturur. bilin: toplumsal yaamn iselletirilmi younlamas. Bouthoula gre, zihniyeti oluturan drt temel-evrensel veri bulunmaktadr. 1. Bir topluma dnyann aklamasn sunma aracl eden gelenek, mitoloji ve din etmenlerinin btn olan kozmoloji; 2. yi-kt ayrm koymann arac olan ahlak; 3. Uygarlklarn madde zerindeki etkinlii olarak da aklanabilen teknik; 4. Uzam, zaman, neden, sonu gibi kavramlarn oluturduu toplumsal yaam kategorileri. Toplumun bir paras olan sanatnn toplumun zihniyetiyle yorulmaktan kaabilmesi neredeyse olanakszdr. Sanatnn, toplumun zihniyetine kar koyma abas ya bilinli ya da igdsel biimde olabilir. gdsel kar koyma, yabanclamay zorunlu klar. zgn bir sanat olmadan zgn bir zihniyet olamaz. Estetik alan, paralarn birbirleri arasnda inan ve mantk ilikileriyle birleerek zihniyetin oluumunu anlatan alanlardan biridir (Adanr, 1994: 21, 24).

157 bindirme (Fr. superposition, ng. superimposition): ayn duyarkatn iki ayr evirimde kullanlmas ya da iki ayr evirimin birbiri stne konarak ayn film zerine baslmas tekniiyle elde edilen noktalama imi; bu durumda iki ayr grnt birbiri stne binmi olarak ortaya kar. birinci eklemlilik (Fr. premire articulation, ng. first articulation): anlambirimlerden oluan eklemleme dzeyi ya da en kk anlaml birimler. bkz. ift eklemlilik. birleim (Fr. combinaison, ng. combination): birimin, dilin dizimsel boyutundaki br birimlerle kurduu bant; bu trl bantdan kaynaklanan birleme. Bu aklama sinema birleimi ya da ekim dizimi iin de geerlidir. boy ekimi (Fr. plan moyen, ng. medium shot): ereveye insan bedenini tmyle yerletirme. brn (Fr. prosodie, ng. prosody): titrem, vurgu, durak, sre vb. ses olgularnn genel ad. brnbilgisi: lye dayal kurallar btn olarak iir sanatna ilikin bir kavram. Bu nedenle de ncelikle niceliksel deer tar. Sesbirimler ve ayrc yanlar zmlemesine yatkn olmayan her trl ses olgularna ilikin kurallar btn olarak da tanmlanabilir. btnce (Fr. corpus, ng. corpus): bir dili ya da sanat dilini betimlemek, zmlemek amacyla derlenmi szl, yazl ya da grsel rnekler, szceler btn. arm: (Fr. association dimage, ng. association): bilinteki gelerin veya bileenlerin istencin aracl olmadan, istencin kar koymasna karn birbirine balanmalar ya da birbirleriyle birletirilmeleriyle ilgili psikolojik olgular btn. Dncelerin, dnceleri aklayan szcklerin, hatta imge ve duygularn birbirlerini anmsatacak biimde birbirlerine bal olmas olgusu (Cevizci, 1996: 114). arm kurgusu (Fr. association dimage montage, ng. association monatge): bir ekimin sonunda yer alan grntlerin uyandrd arm ile bundan sonraki ekimin ilk grntlerine geile yaratlan etki. arpc kurgu (Fr. montage des attractions, ng. montage of attraction): izleyicide vurucu etkiler yaratmak amacyla arpc ekimlerin dizilenmesi yoluyla salanan kurgu; bu kurgu biiminde tm ekimler, tepkeler zerine kurulur; konunun doal akndan kaynaklanan simgeler kullanlr. arpma: sinemada iki deiik ekimin, iirde ise iki deiik szcn u uca ya da yan yana gelmesi her zaman alldk mantksal dizilenme lsne uymaz. Bu ekimlerin ve szcklerin her biri birbirini arpma ad altnda devindirerek eytiimsel bir sramayla yepyeni anlamlarn ortaya kmasn salar. Bu durum, yle bir denklemle gsterilebilir: 1 X 1 = 3. ekim (Fr. plan, ng. shot, take): kamerann srekli olarak altrlmasyla elde edilen film paras ya da bunun kurgu srasnda ie yarayacak en ksa biimine getirilmesi ve bu yeni haliyle film dizimi iine yerletirilmesidir. ekim lei (Fr. chelle des plans, ng. scale of shots): konularn grnt erevesine oranla kapladklar yerin deimesinden oluan eitli boylardaki ekimler dizisi. evrinme (Fr. panoramique, ng. pan shot): kamerann yatay ya da dey ekseni evresinde saa sola (pan) ya da yukar-aa (tilt) devinimi. ift eklemlilik (Fr. double articulation, ng. double articulation): doal dilin, iki yoldan zmlenmesiyle elde edilen, iki aamal seim eylemiyle gerekleen szce oluturma dzenei. Doal dilin gstergesi szck (monme), biimbirim ve sesbirimlerden oluur. baka bir deyile dil, ilk aamada biimbirim, ikinci aamada ise sesbirimden oluan ift eklemli bir yapya sahiptir. Bunun yannda sinemann en kk anlaml birimi ekim, byle bir eklemlemeden yoksundur.

158 okanlamllk (Fr. polysmie, ng. polysemy): bir gsterenin birok gsterilen belirtme zellii; bir birimin birok anlam ierme durumu. oklu ekim (Fr. plan gnral, ng. general shot): ayn ereve iinde , drt, be..., insann bulunmas. deimece (Fr. figure, ng. figure): kurala uygun ya da edeer, ama daha yaln ve dolayl anlatma oranla belirgin bir deiim gsteren her trl dilsel birim ya da birimler ieren her trl dzenleni; gstergenin ya da bir gstergeler btnnn gerek diye nitelendirilen anlam dnda kullanlmas. deimeceli (Fr. figur, ng. figurative): deimece sonucu ortaya kan anlam iin kullanlr. dekupaj: sahneyi, kurguda btnleecek biimde paralara ayrma; sahneyi ekimlere ayrma. deneysel sinema: genel geer dili, yeni bir anlatm salamak iin krarak yaratlm film sinema. derinyap (Fr. structure profonde ng. deep structure): reticidnmsel dilbilgisi kuramnda szdizimsel bileende elde edilen, evrensel nitelikli olduu varsaylan, biimsel ve soyut tmce yaps. devinim (Fr. action ng. action): film kuanda sese kar grnt biimini belirten genel terim. znde duraan fotoraflar dizisi olan ekimler btn filmin perdede canlanm gibi akmas. iirde ya da baka bir sanatta yaratlan imgelerin insan zihninde canlanm olarak grlmesi. devrim sinemas: Sovyetler Birliinde, 1917 Ekim Devrimini halka anlatmak iin sinemaclar 1920li yllarn ortalarnda youn bir aba harcadlar. Eisenstein Grev, Potemkin Zrhls, Ekim, Korkun van, Alexander Nevski; Pudovkin Ana, Asya zerinde Frtna, St. Petersburgun Sonu; Vertov Kameral Adam, Lenin in ark filmlerini ekti. davurumcu Alman sinemas: 1919-1939 yllar arasnda Almanyada Alman davurumcu akmnn etkisiyle Davurumcu Alman sinemas ortaya kmtr. Davurumculukta glgeli bir klandrma, gerekstc bir dekor, yapay rol yapma ve gerek olmayan bir dnyada gesinen kamerann ar slubu dikkat eker. Filmlere kaba ve barbar grntler hakimdir. lm ve dk yaama ilikin nesnelerle beraber, savan kztrd umutsuzluk ve erime bu dnemin konulardr. (Biryldz, 38). Daha iyi bir dnya dlenir. Bu dle birlikte gereklik bir kenara braklm, soyut ve metafizik olana ynelinmitir. Grsel anlatm gldr. Gncel hayat dikkate alnmam ve BENin derinliklerine inilmeye allmtr (Biryldz, 51-52). davurumculuk: 1900l yllarda Fransa, Rusya, sve, Norve, ekoslovakya, ve Polonya ile tek tk ngiltere ve Amerikada grlen bu akm, sanatlardaki gelimesiyle kendini gerek anlama Almanyada gstermitir. Normal olann dna taan, insann bilinaltndakileri dar tamas, yanstmas olarak sylenebilecek bu akm kendilikilik, ifadecilik, anlatmclk, ruhsal yaantnn ierikleriyle tinsel ierikleri dile getiren ada sanat akmdr (Demiray: 231). ncelikle resimde grlm, daha sonra heykel, mimari, edebiyat, tiyatro ve mzie yansmtr. Duygusal tepkileri yanstmak amacyla izgi ve rengin doadan bamsz klnarak olduka zgr bir biimde kullanmyla kaln boya hamuru, youn renk, kart deerler ve biim bozma resimde kullanlan Ekspresyonist sluptur. Dier adyla ekspresyonizm olarak da bilinen davurumculuun resimdeki temsilcisi Picassodur. Davurumcu akm en ok Almanyada talep grmtr. Bunun temelinde de Germen lkelerinin yaad toplumsal bunalmlar ve bask rejimlerinin etkisi vardr. halk ve aydn kesim bastrlm, sindirilmi duygu ve dncelerini davurumcu bir tarzda sanata yanstmtr. Davurumculuk, bir bakaldrnn meyvesidir. dilyetisi (Fr. langage, ng. language): insann doutan getirdii dili edinip, renip kullanabilme gcl. nsann sesli gstergeler araclyla ya da doal diller kullanarak anlama, bildiriim salama yetisi.

159 diyalektik: diyalektik kavram balangta tartma sanat ya da elikili yollardan muhataplarn ikna etme sanat anlamna gelmekteydi. Kartlklar kullanarak gerekletirilen akl yrtme biimidir. Diyalaktik ve Sokratik yntem, tartma ve dnme sanat olarak diyalektiin Antik adaki en yetkin halidir. Deiimin ve hareketin sreklilii dncesi bu aamada diyalektik olarak ifade edilmitir. Bir fikirden ya da ilkeden ierdii olumlu ve olumsuz btn dnceleri karma yntemine diyalektik denilmekteydi. Platoncu anlayta fikirler, gerek anlamna geldiklerinden diyalektik fikirlerin diyalektiidir, ama baka ynlerde duyulur olandan nesnelerin fikirlerine ulama ve giderek bu nesnelerin ve bilgilerin saf deimez ilkelerini ya da yasalarn bulgulama anlay olarak ortaya kt grlr. Heraklitosun ayn rmakta iki kez ykanlmaz sz diyalektiin balang halindeki ak tanmn gstermektedir. Diyalektik zerine btn almalarn balang noktas burasdr. Olu ve deiim kavramlar bu noktada diyalektik anlayn temel kavramlar olarak belirirler. lk a filozoflarnn birbirine zt ynlerde de olsa diyalektiki olduklar sylenebilir. Sokrateste ve Sofistlerde diyalektik yntemin belirli ekillerde kullanld bilinir. Aristotales, diyalektiin babas olarak Heraklitosu deil, Eleal Zenonu gsterir. Zenonun diyalektii bir tr zdelik dncesine dayanr. Zenon, diyalektik yntemi kullanarak bir dizi paradoksla hareketin olanakszln gsterir. Ona gre evrende grlen okluk ve eitlilik yanltcdr, tpk hareketin yanltc bir grnm olmas gibi. Bir yntem olarak diyalektii formle etmi olan Hegele gelindiinde ise tam bir felsefi almayla ortaya konulur diyalektik. Bir yntem olarak ierimleri kuramsal bir aklamayla ortaya konulur. Buna gre diyalektik Mutlak Fikirin tez-antitez-sentez diyalektik l hareketiyle gereklemesi ve bunun bu ekilde anlalmas yntemi olarak deerlendirilir. Hegel dncenin hareketinden sezinledii diyalektii, evrenin hareketine yneltmitir; nk Hegel evreni "maddesel bir fikir" olarak grrd. Baka bir adan Hegel'e gre dnce ve varlk zdetirler aslnda. Burada diyalektik, btn dncenin ve varln geliim srecidir. Marks, bu dn srecini tersine evirir, Hegel'in yolundan giderek diyalektii maddeci bir temelde deerlendirir. Diyalektikte hareket balangcndan itibaren, eliki kavramyla ve dolaysyla kartlk kavramyla balantl olarak aklanmaktadr; Marks maddenin hareketinin diyalektik i-elikilerinin rn olduunu ileri srer; dncenin diyalektii de bu noktada maddenin hareketinin bilince yansmas olarak deerlendirilir. Bu nedenle Marksist felsefe diyalektik materyalizm olarak ifade edilecektir. Byle algland iin de diyalektik yntem, giderek diyalektik hareketin bilimi olarak tanmlanmtr. Marks ve Engels ile diyalektik artk tamamen neredeyse bugnk anlamna kavumutur. Bunun en doru ve aklc tarifini Engels vermitir: diyalektik, d dnyada ve insan dncesindeki hareketin genel yasalarn inceleyen bilimdir. Bu tarifle diyalektiin gelimesinin tamamen bilimlerin gelimesine bal olduunu syleyebiliriz. diz ekimi (Fr. plan amricain, ng. medium close shot): insan dizinden ya da baldr ortasndan bann zerine kadar ereveleyen ekim. dize (Fr. vers, ng. verse): iirin ll, tek satr; en kk kouk birimi olduu gibi, bamsz olarak da en kk kouk biimi saylr. dizem (FR. eyhme, ng. rhythm): Gerekte dilbilim kavram olan ve sinemaya da dilbilimden geen dizem, eitli ses olgularnn (ses nitelii, uzunluk, vurgu) sz zincirinde dzenli bir biimde ve belli aralklarla yinelenmesi sonucu ortaya kan titremleme olgusu. Mzik ve ses tarafndan desteklenen ekimin iindeki devinimli grnt nesnelerinin ekim zincirinde dzenli biimde, belli aralklarla yinelenmesi; ekimlerin, ekim iinde grntlerin ardk gelmesi sonucu oluan titremleme olgusu. iirde ya da koukta lnn ya da l kalplarnn oluturduu ses bei; dzyazda ise, belirtme ya da yarg beine bal titremli ses bei. rnein, Sizin bana geliiniz, benim size durumu aklamam, iin balangc saylabilir (G, 1998: 44). dizemsel kurgu (Fr. rythme des montage, ng. rhythmical montage): sanat yaptlarnda bileim ile dizemin kuruluu ayn zamanda icokusal-psikolojik eylemi de grnr klar; d biimin tm gelerini, dize ile drtlkleri, devinim ile yerleimleri, renk (boya) ile oylumu, ekimler ile

160 ayrm ya da btn, yani tm bunlar tek bir btn halinde birbirlerine balayan, dmleyen, dzenleyen kurgu. dizesel tmce (bizim nerimiz): zerinde ufak tefek deiiklikler yaplarak anlaml bir dzyaz tmcesine dntrlebilecek bir yapdaki iir dizesi. dizesel paragraf (bizim nerimiz): zerinde kimi ufak deiiklikler yaplarak anlaml bir dzyaz paragrafna dntrlebilecek bir yapdaki iir dizeleri grubu. duyumikilii (Fr. synesthsie, ng. synesthesia): tat-grme, iitim-grme gibi bir duyguyu baka duyguyla kartrma. Salt devinerek grnen bir nesnenin gerekte sesi grntsne elenmemi olduu halde onun iitilen nesne de olabilmesi gibi, sanatta grme ve iitim bir yanlsama sonucu birbirinin yerlerini alabilir. duyusal devinim: duyguyla ilgili; nefret, beeni, korku, sevgi, ilgi, gdlenme, tutum, tavr vb. soyut ey ya da eylerin insann zihinzel dnyasn devinime geirmesi. dzanlam (Fr. dnotation, ng. denotation): bir gsterenin gsterilenini oluturan kavramn kaplam ya da gsterenin belirttii nesnel, istikrarl anlam. dzdeimece (Fr. mtonymie ng. metonymy): eretilemeye kart olarak, tmcede dizimsel bant kuran ya da belirtilen gereklik dzleminde yan yana bulunan gelere ilikin olarak benzetme yaplmakszn sonucun neden, kapsayann kapsanan, btnn para, genelin zel, somut adn soyut kavram yerine kullanlmas yoluyla oluan deimece tr. Btn kentte oturanlar yerine btn kent denilmesi. dzg (Fr. code, ng. code): bildiriyi oluturmay ve onu doru olarak zmleyip yorumlamay salayan saymaca nitelikli simgeler, birleim kurallar dizgesi. Doal dil (Trke) ya da herhangi bir sanat dili, kendisi araclyla iletiimde bulunulduu zaman dzg konumuna geer; bir film de kendi dili araclyla bir dzg oluturur. edim (Fr. performance, ng. performance): retici-dnmsel dilbilgisi anlayna gre, edincin konuucular tarafndan dilin kullanm srasnda gerekletirilmesidir. Chomskyde edim kavram, bellek, dikkat vb. etkenlerin koullandrd kimi ynlerden Saussuren sz kavramn anmsatan ve konuan bireylerdeki dilsel yetenein kullanlmasyla ortaya kan olguyu belirtir (Vardartekiler, 1998: 91). edimbilim: (Fr. pragmatique, ng. pragmatics), dilbilimin en karmak alanlarndan biridir. Yaplan youn almalara karn, belli bir edimbilim kuramndan sz edebilmek olduka gtr. Yine de iki edimbilim grnden sz edilebilir. lki, dili kullananlar ile gstergeler arasndaki ilikilerin incelenmesini kapsayan Morrisin, edimbilim grdr. Bu gre gre, genellikle sylemsel geler veya gstericiler, konuucu yani dilsel znellik, dinleyici ve szcelemin kendisi sz konusudur. kincisi Austin, Ducrot, Wenderlich ve Searlein temsil ettii dil edimleri sorununu ele alan gr. Bu grn temel varsaym, Konumak, bilgi al-veriidir, ama ayn zamanda belli kurallara bal olarak bir edimi gerekletirmek biiminde zetlenir. Szceyi anlayabilmek iin bu szcenin iletmek istedii bilginin betiksel ierii dnda, szverme, tehdit, emir vb. edimsz deerlerini (Fr. force ou valeur illocutionnaire), yani edimbilimsel amacn ne olduunu da bilmek gerekir. ...edimbilim szceleri, szcelem durumu iinde, yani gerek bir dilsel bildiriimde szcelerin anlamn kii, zaman, uzam gstericileriyle belirler. Kukusuz doal dilin ileyi-ini anlamak iin szdizimsel zmlemek gerekli kouldur; ama yeterli koul da deildir. Bir szcenin gerek anlamn kavrayabilmek iin, szcelem koullar ve betiksel balam dnda, szceye gerek deerini veren evreyi gz nne almak gerekir. Glmseyin, filme alnyorsunuz biimindeki szce, szcelem durumuna gre farkl anlamlar kazanabilir. Bu szce maazada yaz olarak aslysa mteri sakn bir ey almaynz, sizi gzlyoruz anlamn karr. Bu szce bir film setinde ynetmen tarafndan retilirse, oyuncu, ekim balad, rolnz oynamaya balayn! anlamn karr (Kran, 1996b: 243-244).

161 edin (Fr. comptence, ng. competence): retici-dnmsel dilbilgisi kuramna gre; konuucularn ve dinleyicilerin edinmi olduklar, daha nce duyup sylemedikleri tmceleri kapsayan sonsuz sayda tmce oluturup anlamlarn salayan dilsel bilgidir. retim ve yorum dzenei olan edin, dilbilgisi denen ak seik kurallarn oluturduu dzendir. Edincin gerekleme dzlemi edimdir. Chomsky tarafndan ortaya atlan edin kavram, retici sre dizgesi nitelii tamas nedeniyle kimi ynlerden benzedii Saussuren dil kavramndan ayrlr (Vardar-tekiler, 1998: 92). eretileme (Fr. mtaphore, ng. metaphor): dzdeimeceye kart olarak, dizisel bantlar dzleminde, ortak anlambirimcikler kapsadklarndan aralarnda edeerlik ilikisi kurulan anlaml gelerden birini br yerine ve karlatrma yaplmasn salayan szckleri (gibi) kaldrarak kullanma sonucu oluan deimece. kadn ok genti yerine kadn baharndayd. eksiltme (Fr. ellipse, ng. ellipsis): olaan koullardaki biimine oranla kimi geleri (zellikle de yaptlar kaba fazlalklarndan arndrp inceltmek iin) eksiltilen ama anlamay aksatmayan sz, grnt ya da para dizimi. Sinema ve iir tam birer eksiltili (eksiltmeli) yaplardr. eytiim (diyalektik), dncenin ve gerekliin bir sav ile onun karsavndan, bu iki karsavn sentezine varma yoluyla gelimesini gsteren varlk ya da dnce yasas. f bklmesi: kameraya yaknda bulunan bir nesne geni ayla alndnda, nesnenin alt-st ve sa-sol kenarlar arap fs biimini alr. F bklmesi, sinemada zel amal kullanlr. film yks: sinopsisten uzun olan ve senaryonun mmkn olan en az szckle yaplm zeti. filmsel uzam: varolan bir uzamn film iin gerekli olan paralar seilerek ve filmsel olay bu uzam zerine yerletirilerek filme ait yeni uzamlar yaratlr. Bu uzam kimi zaman gereinden bambaka, tannamayacak zgn bir uzam olarak ortaya kar. filmsel zaman: gerek zamana kout bir film milyonlarca metre uzunluunda; aylarca, yllarca srecek bir btnlkte olacandan, filmsel zaman gerek zamannn eksiltilmesiyle elde edilir. film-yap: sinema filmi ekim, sahne, ayrm, blm gibi paralardan oluan, bu paralardan biri bile yerinden karldnda kecek yap nitelii tad iin ina etmek anlayyla kurulan yapdr. Fransz Yeni Dalga Sinemas (La Nouvelle Vague): zgr Sinema akmnn uygulamalarndan yararlanan bu sinema 1958de Fransada dodu; yine de k noktalar, tutumlar, sanat grleri zgr sinemadan farklyd. Bu akmn filmleri dar bteliydi. evrim takmlar snrlyd. Oyuncular tannmamt ve e dosttan derlenmi kiilerdi. Mekanlarsa, sokaklard. Yeni Dalga ynetmenleri kameralarn bir kalem gibi zgrce kullanma gereini savunuyordu; ilkeleri camerastylo grne dayanyordu. Ynetmen tek yaratc kiiydi. Toplumsal sorunlardan ok insann i dnyasna ynelen ykler anlatlyordu. Mantkl bir kurgu yaplmyordu. Yeni Dalga filmleri geleneksel dramatik yapdan ayrlyordu. armlara nem veriliyordu. Gerek zamanla oynayan, kararma-alma, bindirme, zincirleme gibi gei imlerini ortadan kaldran, dramatik yapnn ve kurgunun bu yeni biimini destekleyerek ani, kesik kesik ve beklenmedik arpc ekimlere dayanan yaptlar olarak ortaya kyordu. Yeni Dalgann yapt en byk yeniliklerden birisi cinsel tabulara ilk byk darbeyi indirmesi oldu. Roger Vadimin 1956da evirdii Ve Tanr Kadn Yaratt filminin en nemli zellii, o gne dek cesaret edilmemi ve tabulatrlm dnceleri ykmasdr. Yeni Dalgann daha sonra sklkla kullanaca birok kavram bu dnemde sinemaya girdi. Roger Vadimin filmi aslnda sanatsal ve yaratc yn haricinde Brigitte Bardotya byk baar kazandrd. Filmdeki nemli sonulardan birisi, tannan bir ynetmenin belli trdeki ykleri belli oyuncularla oynama geleneine son vermesiydi. Cinsellie gzpek yaklam da bu yeni akmn ve filmin baar salamasnn nemli etkenlerinden biridir. Yeni Dalgann sinemada devrim yarat alanlardan biri de biimsel dzlemdir. Anlatmda kiiler ve sinema dilinin klielemi kalplar krlarak, zgr ve serbest anlatmn n almtr. Yani bu

162 akm sinemay konusu, anlatm, ynetmeni, oyuncusuyla batan aa tazelemitir. Ama bunca eye ramen sinemada yeni gerekilik kadar nemli bir akm olamamtr. Ve Tanr Kadn Yaratt filminin baars, yapmclar bu tarz filmlere yneltti ve genler filmlerde oynatlmaya baland. 1958de Claude Chabrol Yakkl Serge ile ayn baary yeniledi ve bunun tesadf olmad anlald. te bu dnemde yapmclar genlere ans tand gibi, zengin evrelerden gelen genler kendi olanaklaryla baz filmleri finanse etmeye altlar. Sonu olarak 1958-59 yllarnda Franszlar tm dnyada yank yapan byk filmleri st ste ortaya kartt. Franois Trauffautnun 400 Darbe, Chabroln Yeenlerle, Alain Resnaisnn Hiroima Sevgilim, Louis Mallein dam Sephas ve Aklar filmleri 1958 den 1961e dek sren zaman zarfnda ekilen yeni dalgann doruk filmleridir. Yine bu dnemde yz akn ynetmen ilk filmini yapma frsat buldu. Bu yeni ynetmenlerin bir ksm kaybolup gitti. Kalanlar da Fransz Sinemas iin byk eserler yaratmaya devam ettiler. Sonradan (farknda olmadan) Yeni Dalga akmnn en nemli ismi olacak olan Alain Resnais, 1950lerde belgesel film ekiyordu. Bu alanda tam bir ustayd ve konusunu ok iyi ileyen bir ynetmendi. 1959 ylnda evirdii ilk uzun metrajl ve konulu film onu bu akma sokuyordu. Daha sonra evirdii Hibir ey Grmedin Sen Hiroima, Geen Yl Merienbedde, Muriel gibi filmlerle aslnda ait olad bu akmn nde gelen ismi oldu. 1961 yl akmn durulmaya balad dnemdir. Bu dnemde baarnn yannda baarszlklar da gze arpar oldu. Yapmclar yeni yeteneklere, genlere sermayelerini emanet etmekten, her ne olursa olsun yenilii mutlaka ekici ve ilgilenilmesi gereken bir ey gibi grmekten vazgetiler. Bylece yeni dalga hzn, retkenliini ve keskinliini yitirdi. Hzl devrimciler sisteme entegre oldular. Eskinin hrn, asi ocuklar durmu, oturmu ynetmenler olmaya doru yol aldlar. Yeni Dalga, bata Fransz yapmclarnn pahal filmlere ynelen bilinen sistemini temelinden sarst. Eski pahal yapmlarn yerine, daha ucuza kan filmler para kazandrnca, yapmclarn yatrm anlay deiti. Genlerin ve yeni fikirlerin n ald. Fransz hkmetinin 1950lerde balatt sinemaya devlet kredisi verme uygulamasyla gelien bu olgu, Fransz sinemasnda bugn de gen sinemaclarn yetimesine olanak salad. talyan Yeni Gerekilik Akm ya da ngiliz zgr Sinemas gibi Yeni Dalga Akm da II. Dnya Savann ardndan tm Avrupada ortaya kan acya, aresizlie, dayanlmaz hayat artlarna ve insanlarn yaadklar tm dramlara sinema sektrnn ilgisiz kalmayp, sosyal hayatn tm ynlerini daha gereki ele almaya balamasyla ortaya kmtr. Ortaya kndaki baz dier etkenlerse Hollywooda rakip olabilme istei ve Fransz film yapm kurumuna tepkilerini gstermekti. 1936da Henri Langloisin kurduu Fransz Sinemateki, Yeni Dalga Akmnda nemli bir yer tutar. Yeni Dalga ynetmenleri o yllarda gen sinemaclarken, Sinematekte kaybolmaya yz tutmu birok filmi izleme imkanna kavumulardr. Bu, onlarn sinemaya yeni pencerelerden bakp, ufuklarn geniletmesini salamtr. Amerikan filmleri gen sinemaclarn ilgisini ekmi, zellikle Hitchcock filmleri hayranlkla izlenmitir. Franois Truffaut ve Claude Chabrol Hitchcock hayranl bilinen isimlerdir. 1952 ylnda Kltr Bakan nl yazar Andr Malrauxnun sayesinde kabul edilen Yardm Yasas her yl seilen en iyi ksa filme dl verilmesini salam, bu da Yeni Dalgaclarn ksa filme ilgisini artrmtr. ektikleri ksa filmlerde uzun metraj iin iyi birer deneme ve renme imkan sunmutur. Akmla ortaya kan nemli noktalardan biri, sinemann bir dilinin olduu ve bunun her ynyle kullanlmas gerektii gereinin farkna varlm olmasdr. Ynetmen yazar gibidir ve eskiden olduu gibi, bir aznln tekelinde ounlua dikte edilen klie anlatmlar brakp, orijinal ve genele hitab edebilen eserler retebilmek iin, kameray kalem gibi zgrce kullanabilmelidir. Bu Alexandre Astrucn Camra-Stylo (Alc Kalem) adl kuramdr. Bu kuram sayesinde dnya sinemasnda da Yaratc Sinema ortaya kmtr. Yeni Dalgada filmler kronolojik srayla ilerlemez , tpk gnlk yaam gibi ani ve beklenmedik olaylarla doludur. Gnmzde Tarantino tarz denilen karmak kurgu ve kronolojik olmayan sahne sralamas ilk kez bu akmda uygulanmtr. ekim stdyolardan klp sokaklarda dogal k kullanlarak gerekletirilmitir. Kurgu da gsteri arac olmak yerine kolaylk olarak grlm ve olduka karmak ve hzl kurgular gerekletirilmitir. arpc geiler , uyumsuz sahneler genele hakimdir. zleyici az sonray tahmin edemez. Komik bir sahne bir anda cinayetle bitebilir. Ak-

163 mn ynetmenleri, genlik ve cinsellik zerine ektikleri filmlerle tabular yktlar. lenmemi konular ileyerek sinemaya taze kan getirdiler. Ayrca baka filmlere yaplan gndermelerde sinemaya bu akmla girmitir. Akmn birok farkl unsurdan olumas benzer filmlerin ortaya kmasn da engellemitir. Ynetmenlerin genelde senaryolarn da kendilerinin yazmas anlatmn daha kuvvetli hale gelmesini salamtr. Gncel konulardan esinlenilerek yazlan senaryolarla var olan gerekler yakalanmaya allm ve baarl sonular elde edilmitir. Yeni Dalga Akm sinemaya olumlu katklarda bulunmakla birlikte bir ekol olmay baaramamtr. Bunun en nemli nedeni , geen zamanla birlikte kimi Yeni Dalgaclarn Hollywoodun bysne kaplp, orada anslarn denemek iin Fransay terk etmeleri oldu. Amerikada yaptklar bamsz almalar ve basit konularn ilendii ucuz filmler bir ekilde ilgide grnce bir geri dn ya da toparlanma da gerekleemedi. Nitekim yllar sonra verdikleri rportajlarda, Yeni Dalga Akmyla yaptklar filmlerin bir genlik bakaldrs olduunu, aslnda bir denizin olduunu, ama dalgadan sz etmenin yanl olacan belirtmilerdir. Jean-Pierre Melville, Alain Resnais, JeanLuc Godard, Franois Truffaut, Claude Chabrol, Jackues Rivette ve Eric Rohmer akmn nemli isimleridir. 1955te Jean-Pierre Melvillein ektii Amerikan sinemasndan etkilenmi bir gangster filmi olan, Bob Le Flambeur (Kumarbaz Bob) akmn sinyallerini veren filmdir dersek yanlmam oluruz. Merville bu tarz filmler sonraki yllarda da ekmitir. Bu trde ekilen farkl rneklerde vardr. Jean-Luc Godard imzal A Bout De Soue (Serseri Aklar) gibi. Yeni Dalgann dier nemli filmleri: Hiroshima Mon Amour (Hiroima Sevgilim-1959- Alain Resnais), Last Year at Marienbad (Geen Yl Marienbad-1961-Alain Resnais), Les Quatre Cents Coups (400 Darbe-1959-Franois Truffaut), Le Beau Serge (Yakkl Serge-1959-Claude Chabrol) genel ekim (Fr. plan gnral, ng. long shot): oyuncular, evreleyen geni bezemle birlikte ereveleme. geriye dn (Fr. retour, ng. flashback): filmin belirli bir yerine gemile ilgili bir grnlk katma. Anlat sanatlarnda zaman iinde geriye dnlerle gemiin canlandrlmas. gs ekimi (Fr. plan raproch, ng. close shot): bir insan gsnden bann zerine kadar ereveleme. grnt (Fr. image, ng. image): film zerinde sralanm grntler; iirde dizelerle oluturulan imgelerin insan zihninde devingen ya da duraan grntler oluturmas. grsel iir (Fr. pome visuel, ng. visual poem): (bkz. somut iir). gsteren (Fr. signifiant, ng. signifier): gsterilenle birleerek gstergeyi oluturan ses ya da sesler btn; sinemada grnt. gsterge (Fr. signe, ng. sign): genel olarak bir baka eyin yerini alabilecek nitelikte olan ve kendi dnda bir ey gsteren her trl nesne, varlk, olgu, szck. gstergebilgisi (Fr. smiologie, ng. semiology): dild gsterge dizgelerini inceleyen bilim. gstergebilim (Fr. smiotique, ng. semiotics): Toplumsal yaam iinde ele alnan tm gsterge dizgelerini inceleyen ya da anlamlamay ele alan ynem. gsterilen (Fr. signifi, ng. signified): gstergenin kavramsal yn; bir gsterenle birleerek bir gstergeyi oluturan ierik. gn (Fr. lumire du jour, ng. daylight): grnt aydnlatmasnda salt gne ndan yararlanma ya da gne gcnde k verebilen yapay k kayna. haiku ( Hokku olarak da bilinir): Japon kouunun zl bir biimi olan haiku iirinde 5, 7 ve 5 heceli dize bulunur. Haikular otuz bir heceden oluan geleneksel tanka (bkz. tanka) iirinin ilk dizesinden tretilmitir. Japonyal air Matsuo Bao tarafndan incelikli ve bilinli bir sanat haline getirilen haiku, eski iir-yap tanka rakip oldu. Haikularn somut imgelerinin birbiriyle atmas, yani bir araya geldiklerinde birbirinin anlamlarn dntrmeleri ve bakalatrmalar

164 sonucunda ortaya soyut bir kavram kmaktadr. Bu soyut varlklar da, zihinde somut biimlere dnebilmektedir. hzl evirim (Fr. prise de vues acclre, ng. high-speed shooting): yavalatlm devinimi salayabilmek amacyla alcnn olaan hznn zerinde altrlmas yntemiyle ekim yapmas. hzl kurgu (Fr. montage rapide, ng. quick cutting): ok ksa ekimlerle elde edilen kurgulama. k (Fr. lumire, ng. light): gze uyarmda bulunan, beyin tarafndan yorumlandnda grme duyumuna, yani grlebilir a yol aan elektromknats nm; kamerann grnt nesnelerini istenen dzeyde, estetik biimde alglayabilmesi iin yaplan aydnlatmada kullanlan ara. ierik (Fr. contenu, ng. contents): bir sanat yaptnn kapsad kavram, dnce, duygu, z. ises: sinemada filmsel olay ykleyen szler. Bu szler iirsel nitelikli de olabilir. ikinci eklemlilik (Fr. deuxime articulation, ng. second articulation): doal dilin en kk ses birimlerinden oluan eklemleme dzeyi. bkz. ift eklemlilik. imge (Fr image, ng. image): sanatlarn d gleriyle yarattklar duygu ve dncelerle ilgili kavramlar da ieren, ayn zamanda simgesel nitelik gsteren zihinsel grnt; iirde grnty yaratan temel varlk. ince kurgu (Fr. montage final, ng. fine cut): kurguda kaba kurgudan sonra yer alan, filme aayukar son biimini veren kurgu. talyan Yeni gereki Sinemas: Luchino Visconti, 1943 ylnda Postac Kapy ki Kere alar adl romann uyarlamas Ossessione (Tutku) ile eski talyan sinema tarzndan olduka uzak bir film ekti. Bylece talyan Yeni Gerekilik Akmnn fitilini atelemi oldu. Filmlerdeki zengin evlerinde bulunan beyaz telefonlar nedeniyle beyaz telefon filmleri adn alan basit duygusal komedilerdeki yapaylk ve her eyin gzel olduu toz pembe bir dnya tasvirinden uzak ekilen bu filmden iki yl sonra Roberto Rossellini Roma, itta Aperta (Roma, Ak ehir) filmini yapt ve Yeni Gerekilik Akmn resmen balatt. Bu akmda ekilen filmlerde anti-stdyo gr benimsenerek, hayat olduu gibi yanstan, gerek mekanlarda ekilen, neredeyse hi profesyonel oyuncu kullanlmadan ortaya karlan eserler retildi. Sahneler kesilmez, kamera dna talsa bile ekim devam ettirilirdi. Hatta doallk adna bu durum tercih edilirdi. Artk evreleme ve kamera hareketi yerine, esnek kamera hareketleri kullanlyordu. Birok filmde doalama bir ilerleyi sz konusuydu. Hikaye rgs olmadan olay olduu gibi grntleniyor, replikler ve mzik doal kaydedilemedii iin sonradan ekleniyordu. Artk konular daha gerek ve daha acyd. Savan izleri , fakirlik , aresizlik anlatlyor herkesin hikayesi ayr ayr ele alnyordu. nsanlar arasndaki balar vurgulanarak baz sosyal ve birletirici iletiler verilmeye allyordu. Akmn baz nemli filmleri : Sciuscia (Boyac ya da Kaldrm ocuklar- Vittorio De Sica 1946), Ladri Di Biciclette (Bisiklet Hrszlar-Vittorio De Sica 1948), La TerraTrema (Yer Sarslyor - Luchino Visconti 1948), Germania Anno Zero (Almanya, Sfr Yl) Roberto Rossellini 1947), Stromboli Terra Di Dio (Stromboli Tanr nn Topra Roberto Rossellini 1950), Umberto D (Vittorio De Sica 1952), Vitelloni (Aylaklar - Federico Fellini 1953), l Grido (lk - Michelangelo Antonioni 1957), Rocco Ei Suoi Fratelli (Rocco ve Kardeleri - Luchino Visconti 1960), Accattone (Pezevenk - Pier Paolo Pasolini 1961). kaba kurgu (Fr. montage pralable, ng. rough cut): filmin son durumunda yer almak zere seilmi olan ekimlerin sraya gre birbirine eklemlenmesine dayanan ilk kurgu ilemi. kabuki: Gerekilikle biimciliin, mzik, dans ve mimle gsterilii sahne ve kostm tasarmnn zengin bir karm olan geleneksel Japon halk elencesi. Kabuki szc modern Japoncada karakterle yazlr: ka ark, bu dans, ki beceriyi belirtir.

165 kararma (Fr. fermeture en fondu, ng. fade-in black): bir ekimin aydnlktan balayp gittike siyahlaarak grntlerinin yitmesi tekniine dayanan sinemasal noktalama imi. kararma-alma (Fr. fondu, ng. fade): grntnn kararmayla silinmesi ve yeni ekimin belirginlemesi. kara (Fr. contre champ, ng. reverse angle): kamerann, nceki ekimin alnd tarafn tam karsna konularak yeni ekimin yaplmas. kaydrma (Fr. travelling, ng. travelling): kamerann ara (vin, dolly, ayak, crean vb) zerinde eitli ynlere ilerletilmesi. kaydrmal ekim (Fr. plan en travelling, ng. moving shot): kamera kaydrlarak yaplan ekim. kesme (Fr. coupure, ng. cur): evrimi sona erdirme; kurguda iki ekimin bindirme, zincirleme vb. noktalama imi kullanlmadan dorudan eklemlenmesi teknii; yazdaki virgle karlk gelir. krba evrinme: Kamerann bir film nesnesinden tekine, sadan-sola ya da soldan-saa (pan), yukardan-aa ya da aadan-yukar (tilt) savrularak evrinmesidir. rnein erevede avlanan insan varken, avc oku frlatt anda, kamera krba hznda savrularak ereveye hayvan alnr. krk ereve: ok deiik etkiler yaratacak grntler elde etmek amacyla, sinemann bilinen dikdrtgen erevesini dilsel anlamda krarak ekim yapma; kamera objektifi nne, erevenin drt kenarndan (insan kirpii biiminde) grnt iine uzanan kntlar koyma ya da kamerann, kolunun altndan geriye bakan birinin bak noktasna konulmasyla (znel kamera) ekim yapma. Krk ereveyi Kieslowski, ldrme zerine Ksa Bir Film adl yaptnda kullanmtr. kompozisyon: szcn birinci anlam kurgu szcyle ayn anlamdadr: Ayr ayr paralar bir araya getirerek bir btn oluturma biimi ve ii. kinci anlam: Duygu ve tasarmlar belli bir anlatsal sraya koyup ak ve etkili biimde anlatmay retmek amac gden ders, bu dersle ilgili yazl alma, tahrir, kitabet (Eren tekiler, 1988: 890-891). kout kurgu (Fr. montage parallle, ng. parallel editing): sinemada, deiik uzamlarda gelien olaylarn ekimlerinin srayla verilmesiyle, olaylarn filmin doruk noktasnda ( ng. climax) buluturulmas teknii. kurgu (Fr. montage, ng. montage): bir filmin ekimlerini semek, sralamak, bu ekimlerin uzunluklarn belirlemek, ekimlerin ierik ynnden ilikilerini kurmak. kurugo: Japon tiyatrosunda, ba oyuncunun yardmclar. metrik: iirde dizem yaratmann yolarndan biri. Ayrca metrik konusu, Eisenstein Metrik kurgu kuramnda zel bir yer tutar. nedenlilik (Fr. motivation, ng. motivation): gsterenin ilgili olduu gsterileni, bir baka deyile, anlamn aklayc nitelikler sunmas, bu ynden saydam olmas. Sinemada oyuncu ereve dna bakarsa, orasnn izleyicilere gsterilmesi zorunluluu; oyuncuyu ereve dna baktrp bir merak uyandrma ve daha sonra da bu grntnn gsterilmesiyle merakn giderilmesi. nedensizlik (Fr. arbitraire, ng. arbitrariness): gsterenle gsterilen arasnda doal ve zorunlu bir i ban bulunmamas durumu. Grnt dilinde bunun geerli olmad savna karn, ayn eyin sinema iin de geerli olduu tezin ilgili blmnde aklanmtr. nesnel kamera: kamerann; izleyicinin, ynetmenin ya da tekniin konumunda olmas. noktalama imi (Fr. ponctuation, ng. punctuation): szdizimsel nitelikli ayrmlarn yan sra belli oranlarda da brn olgularn belirtmek iin kullanlan gstergelerinin tm. Sinemann noktalama imleri ise: bkz. kesme, kararma, kararma-alma, bindirme, zincirleme vb.

166 omuz ekimi (Fr. gros plan, ng. close-up): insan omuzlarndan yukarsna kadar ereveleyen ekim; kamerann omuzda kullanlmasyla yaplan ekim. lml kurgu ( ng. metric montage): bu kurgunun temel lt, ekimlerin uzunluk ya da ksalklardr. ekimler birbirine mzik ls uyumunda ve uzunluklarna gre eklenir. Gerilim yaratlmas amacyla bu formln temel orants korunmal, paralar mekanik biimde uzatlp ksaltlmaldr. lnl dil (Fr. langue standard, ng. standard language): eitli yerel ya da toplumsal deikenliklerin dnda kalan ve dilsel bir topluluun ortak paydas olarak grlen dil. nyinelem (Fr. cataphore, ng. cataphora): Anlaml bir birimin yerini tutan bir genin, sylemde ondan nce anlmas. rnein Sesinden tandk arkadam tmcesinde, sesinden dizimindeki -i biimbirimi (Vardartekiler, 1998: 162). yknme (Yun. mimesis, taklit): yaratma ediminin temelinde bulunan kuramsal ilkedir. Platon ve Aristoteleste doann yeniden sunumudur. Platona gre, her sanatsal yarat bir tr yknmedir. dealar dnyasnda var olan nesneler, Tanrnn yaratt rneklerdir. nsann var oluu srasnda alglad nesneler bu ideal rnein glgeleri olabilir. Ressamlar, trajedi yazarlar ve mzisyenler taklidin de taklitileridir. Onlar bylece gerek olandan iki kez uzaklar. Aristoteles trajedinin bir eylemin taklidi olduunu vurgular. Shakespeare, Hamletin oyunculara verdii sylev araclyla tiyatro sanatnn amacn, doaya adeta ayna tutmak biiminde zetler. Bylece, malzemesini ustalkla seen ve sunan sanat yaamdaki eylemi ancak taklit etmeyi amalayabilir. Sanat yapt da kopyann kopyas olabilir (Cevizci, 1996: 366). yksel dzlem: filmin senaryoda belirlenen tm kurgusal ve yksel zellikleri. znel kamera: kamerann bir oyuncunun gznden bir oyuncuyu grmesi. para: sinemada grsel gsterge olan ekimler bir film-yapnn, iirde ise dilsel gsterge olan szckler bir iir-yapnn en kk paralardr. Bu balamda sinema dilinde ekimin iindeki bir fotoraf ve iir dilinde szcn iindeki bir ses de bir para olabilir. rabarba: olay kalabalk ortamlarda geen (lokanta, pavyon, bar, meyhane, pazar yeri vb.) filmlerde evre sesler; seslendirme srasnda kalabalklarn karabilecei seslerin stdyoda canlandrlmas. resimyaz (Fr. hirogliphe, ng. pictogram): yalnzca resimlerin kullanld yaz. resim (Fr. photogramme, ng. picture): 1. film zerinde ereve iinde yer alan fotoraflardan her biri. 2. ynetmenin nndeki monitre gelen dzenlenmi ekimlik. retorik: yaznbilim ya da szbilim. Dnceleri en yetkin biimde anlatma sanat. seme: dey eksende bir filmin kurulmas (kurgu) srasnda ekimlerin, iirin yazlmas srasnda ise szcklerin snanmas ve seilmesi. senarist: filmin senaryosunu yazan, bu ii meslek edinmi kii. senaryo: filmin metni. Senaryo filmin yol haritasdr, ama deimez deildir. Ynetmen, filmini kurarken; senaryoda bulunan ve yaratsna katks olmayacan hesaplad sahneleri atabilecei gibi, ona yeni sahne ekleyebilir; replikleri deitirebilir. te bu nedenle de, senaryo kutsal metin deildir, bitmi film kutsal metindir deriz. Senaryo yaznsal metin olarak deerlendirilemez; zira o, bir sanat yaptnn (filmin) salt bir aracdr. sesbirim (Fr. phonme, ng. phoneme): doal dilde kartla dayanan, en kk ayrc, kesintili, ilevsel sesbirimciklerden oluan ve ikinci eklemlilik dzenine balanan birim. Sesbilimciler, bir dilde anlam deiik iki bildiriyi ayrt etmeye yarayan ses geleri bulunduu grnden yola karak, en kk iftlere uygulanan deitirim ilemiyle, kendi bana anlam olmayan sesbirim

167 ya da ayrc birime ulatlar. Sesler araclyla gerekleen sesbirimler her dilde saysal olarak snrldr. Dillerde ortalama 20-40 sesbirim bulunur (Vardar-tekiler, 1998: 177). sesli ekim: filmin ekilmesi srasnda her trl sesin ayn anda kaydedilmesi. ses partisyon; orkestra yaptlarnda blmlerin tmn ieren nota defteri. sessiz ekim: filmin ekimi srasnda ses kaydnn yaplmamas. Bu biimde ekilen filmlerin ses elenmesi stdyoda ses kurgusu srasnda yaplr. sezgi: karma dayanmayan, karsama olmayan dorudan (aracsz) olan kesin bilgi tr ya da biimi. Aracsz kavray. Bir eyin bilgisine akl devreye sokmadan, dorudan sahip olma yetisi. Duyu-organlarn, deneyi ve akl kullanmadan kazanlan kavray ve igdsel bilgi. Buna gre a. bir nermenin doruluuna, b. nermesel olmayan konuya, nesneye ilikin, karma dayanmayan dorudan ve aracsz bilgi anlamnda sezgiden sz edilebilir. te yandan dorudan bir kavrayn nermesel olmayan nesneleri, konular srasyla; 1. tmeller, 2. kavramlar, 3. duyusal nesneler, 4. eylerin zleri, 5. sre, Tanr gibi dile dklemeyen varlklar olabilir. Sezgi, duyusal ve zihinsel olarak ikiye ayrlr. Duyusal sezgide, sezginin konusu olan nesneler, duyularla, dorudan bilinir. Buna karn, yalnzca insana, zellikle de belli bir zihinsel gelime dzeyine erimi insana zg olan zihinsel (entelektel) sezgi bantlar, mantksal ve nedensel ilikileri dorudan ve aracsz biimde idrak etmekten meydana gelir. Zihnin zgn bir davran tarzn oluturan bu tr sezgi nce gelir, dier bilgi trlerinden daha yksek bilgi olarak ortaya kar. Nihayet, tm gereklii, gerekliin en yksek kaynan, duyu ve kavram kullanmadan, dorudan sezmek ve bilmekten oluan metafiziksel sezgiden sz edilebilir (Cevizci, 1996: 461). simge: (Fr. symbole, ng. symbol): gstereniyle gsterileni arasnda belli oranda bir nedenlilik ilikisi kurulabilen, ou zaman grntsel nitelik tayan ama yine de uzlamsal zellii bulunan, gsterilenleri soyut bir kavram olan gsterge tr. sinopsis: film yksnn seyrini, kz evden kaar, ertesi gn cesedi bulunur rneindeki gibi, tek bir tmceyle aklayan yaz ya da szdr; ancak birok yarmada, bir-iki sayfalk sinopsisler de istenebildiine gre; sinopsis, film yksnn en ksa hali diye de tanmlanabilir. sine-iir: iirsel nitelikteki filmler. somut iir (Fr. pome concret, ng. cocrete poem): uzamsal iir ve deneysel iir gibi adlarla ortaya kan bu iir tr dilsel olmayan sanatlarla da yakn ilikiye girer. Dotremontun logogrammelar yazlarla sslenmi (Fr. calligraphi) resmin yannda szck ve betiin yer alabilmesi gerektii kansn srdrmektedir. Grsel iirlerle (Fr. visuels pome, ng. visual poem), tipografik yaplarla, fotomontajlarla birlikte dilsel bir sanat olarak iirin snrlar ou kez sanat dmanl yapan banaz kahkahalara karn almtr. Apollinaire, 1914te Ben De Ressamm adl ilk calligramme kitabn yayna hazrlarken (sava tasarnn gereklemesini engelledi) ideografik iirlerini renkli olarak (belki delikli resim kalbyla) bastrmay dlemiti (Joubert, 1993: 89, 91). sylem: (Fr. discours, ng. discourse): dilin konuma ortamnda retilen ve incelemeye alnan blm. Bu anlamda szck ve tmce sylem olabildii gibi bir anlat ya da sinemada bir ekim, ayrm ve filmin btn de bir sylem olabilir. sz (Fr. parole, ng. speech): dil yetisinin bireysel bir isten ve anlak eylemiyle zdeleen bireysel yan. Bu anlamda dil toplumsal, sz ise bireyseldir. szce: (Fr. nonc, ng. utterance): bir konuucunun rettii, iki susku arasnda yer alan sz zinciri paras ve szceleme edimiyle ortaya kan sylemdir. Her dilsel olgu ve betik, iki deiik bak asyla zmlenebilir. Birincisinde betik bir szce, yani kendi iine kapal, bitmi bir rn olarak, ikincisinde betik szceleme rn olarak, yani iinde yer ald iletiim edimiyle, ilikileri erevesinde ele alnr.

168 szceleme: (Fr. nonciation, ng. enunciation): bir konuucunun rettii, iki susku arasnda yer alan sz zinciri paras szceyi retme edimi. Szceleme, bireyin szceleri belli bir balam, belli bir durum iinde gerekletirmesi. letiim gerek yaamda kuramsal emalara indirgenemez bir olgu olduu iin dinamik ve somut durumda gerek kiilerin yer ald ortamlarda gerekleir. Bu koullar altnda dnlen iletiime szceleme denir. Szceleme, kullanm halinde bulunan dille gerekleen iletiimdir. szdizim: (Fr. syntaxe, ng. syntax): tmcelere ilikin olgularn, tmce dzeyinde dilsel birimler arasnda kurulan bantlarn tm. szl dil: (Fr. langue parle, ng. spoken language): yaz diline kart olarak, gndelik konuma arac olan dil ya da konuma dili. iir: yazn sanat alannda alma yapanlarn zerinde uzlaabilecekleri yetkin bir iir tanm yok. Bu durum, iirin ne olduu sorununu ok daha karmak hale getirmektedir. Valry iir yazmak istiyorsan ve ie dncelerle girimisen, bu durumda ie dz yazyla balyorsun demektir der. Sonnet yazmaya urap baaramayan ressam Degas, Oysa sylenecek ne kadar ok fikrim var deyince Mallarm, ama iir fikirle deil, szcklerle yazlr karln verir (Bayrav, 1999: 39). iir-yap: iir ses, dilsel gsterge, dize, iirsel paragraf, blm gibi paralardan oluan, paralardan biri bile yerinden karldnda kecek yap niteliinde olduu iin, ina etme anlayyla kurulan yapdr. iirde grsellik: iirde grsellik iki adan ele alnabilir. 1. imgelerle yaratlan soyut grntler. 2. iirin bir yzey zerindeki biimsel-grsel yaps (bkz. somut iir). tanka: otuz bir heceli geleneksel ksa Japon iiridir. Ayrca tanka, Tibet dilinde sku-thang ya da thang-sku (rulo); Tibet Budaclnda dokuma paras zerine yaplm olan dinsel resmin de addr. tekanlamllk: (Fr. monosmie ng. monosemic): bir dil gesinin ok anlaml olmadn, deimez ve belirgin olan tek bir anlam tamas zellii. titremsel kurgu (Fr. montage tonalit, ng. tonal montage): bu kurgu tartm, erevenin temel eilimi, ekim uzunluu gz nne alnarak yaplr. Baskn olan egemen olan geye gre belirlenen bu kurgu (aristokratik kurgu) titremsel kurgu olarak adlandrlr. tz: olgularn gerisindeki temel. Varoluu asndan her eyin kendisine bal olduu, ancak kendisinin varoluu asndan baka eylere gereksinim duymad, bir iliki iinde bulunan ve ancak kendisi iliki olmayan, niteliklerinin deiimi boyunca varolmaya devam eden varlk. Bir madde ve biimden oluan somut varlk. Bir eyin gerek z. Kendi olmadan bir eyin, her ne ise o olamayp baka ey olaca ey. Bir eyi belirleyen, tanmlayan, her ne ise o yapan zsellik. Eflatunda (Platonda) tz eylerin varoluunun ilk nedeni, olan eylere dzen ve anlalrlk kazandran varlk (Cevizci, 1996: 507). Dilbilimsel adan tze yle yaklalabilir: Dil dizgesinin ileyii, satran oyununa benzer. Bu oyunda, talarn hangi maddeden yapld nemli deildir. Dizge olan dilde gstergenin maddesi deil kurduu ilikiler nemlidir. Saussure bunu yle zetlemektedir: Dil tz deil, biimdir. Suyun, iine konulduu kabn biimini almas gibi, dil d gereklikler de (tz) dillerin biimini alr. Byk bir mermer paras biimi ve yaps olmayan tzdr. Bu ktle birok nesneye dntrlebilir (Kran-(Eziler) Kran, 2001: 123). tretman: film yksnn biraz daha gelitirilmi hali. Ona, film yks ile senaryonun arasnda bir yer verilebilir. Tretmanda artk filmin atmosferi, oyuncularn szleri, k, kamera konumlar, eylemler, ilikiler, balantlar belirmeye balamtr. uyarlama: filmin yksnn, dolaysyla da senaryosunun bir iire, bir ykye ya da bir romana dayanmas; senaryonun yaznsal bir metne dayanmas. oka duyarsnz u szleri: Ben, filmin

169 uyarland roman okumutum; filmden romandan aldm tad alamadm. Filmden, romandan alnan tat alnamaz; zira film roman deildir. Bir kere bu ikisinin anlatm dilleri farkldr. Roman, uyarlanp senaryo olduundan itibaren, artk filmin aracdr. uyak (Fr. rime, ng. rhyme): en az iki dize sonundaki anlamca ayr szcklerin son heceleri arasndaki ses benzerlii; dize iindeki ses benzerlii; iki dizenin arasndaki dil gstergelerinin ses benzerlii. ayak: kamerann zerine kurulduu ayakl sabit sehpa. retici-dnmsel dilbilgisi (Fr. grammaire gnrative transformationnelle, ng. transformational generative grammer): doal dilde bulunan sonlu sayda kuralla, dilbilgisine uygun sonsuz sayda tmce retebilecek, dnm birleenlerinin eklendii retici dilbilgisi. 1950li yllardan sonraki nemli deiiklikleri Chomskyye ait olan retici-dnmsel dilbilgisinde derin yap ile yzeysel yapnn birbirlerinden ayr olmas Chomskyye gre, retici dnmsel dilbilgisinin temel dncesidir. Modelin temel hedefi, insann doutan getirdii evrensel dil dzeneini ortaya koymaktr. Bu modele gre dillerde szlke denilen szck bilgileri deposu, buna bal olarak da soyut tmcelerin yaplarn dzenleyen bir bek yap kurallar bulunur. Szcklerin yerletirildii soyut tmce yaps derin yapy oluturur. Dnm denilen aralar soyut tmce yaplarn, ses ve anlam yorumunu alacaklar yzey yap iine aktarr. Yzeysel yap ise, retici blmde retilen biimlere yinelenerek uygulanan dnm ilemleriyle elde edilir. Deiik dorultularda gelien retici dnmsel dilbilgisi, genel olarak szdizimsel bileen, anlamsal bileen ve sesbilimsel bileen blmlerinden oluur. Birok versiyon deitiren model bugn minimalist program olarak bilinir. stdil: (Fr. mtalangage, mtalangue, ng. metalanguage): doal dili ya da konu dili inceleyip betimlemek iin oluturulmu ara dil; dili anlatan dil. rnein dilbilim terimleri ya da iir dili bir stdil oluturur. sttiremsel kurgu (Fr. haute tonalit montage, ng. overtonal montage): bu kurguda titremsel kurgunun tersine tek egemen geye bal kalnmaz. Kurgu srasnda tm ekimlerin eit olarak grev almas koulu bulunmaktadr. vin: zerine kurulan kamerann alaltlmasn, ykseltilmesini, evrinmesini, dndrlmesini vb. salayan makine. Yeni Dalga: (bkz. Fransz Yeni dalga Sinemas). Yeni Gerekilik: ( talyan Yeni gereki Sinemas). yorumlayc anlambilim (Fr. smantique interprtative, ng. interpretation semantics): reticidnm-sel dilbilim erevesinde, Chomskynin, dilbilgisini btnlemek amacyla Katz, Fodor ve Postal tarafndan yorumlayc anlambilim tasarlanmtr. Ama, szcelerin dilbilgisel anlamsal ulamlarla anlam ayrc gele-rinin yan sra, badama kurallarn belirlemektir.

170

KAYNAKA

1. Kitaplar: AB SEL, Nilgn. (1989). Sessiz Sinema. Ankara: A.. BYYO Yaynlar. ADANIR, Ouz (1994). Sinemada Anlam ve Anlatm. zmir. Kitle Yaynlar. ALLEY, Robert (1992). Paris'te Son Tango. (eviren: Zeynep ORAL). stanbul. Merkri Yaynclk. ANDREW, Dudley J. (1995). Byk Film Kuramlar. (ev. brahim ENER). Sistem Yaynclk. ARIJON, Daniel. (1993). Film Dilinin Grameri I, II, III. (evirenler: Yaln DEM R, N. BAYRAM, U. DEM RAY, N. ULUTEK N, M. BARKA). Eskiehir: A.. Yaynlar. AS LTRK, Cengis T.. (2006). Sinemada iirsel Anlatm. Ankara. Nobel Yaynlar. ASLANYREK, Semir. (1998). Senaryo Kuram. stanbul: Pan Yaynclk BARNA, Yon. (2000). EISENSTEIN-Yaamyks ve Yaptlar. (eviren brahim ENER). stanbul: zdm Yaynlar. BARTHES, Roland. (1993). Gstergebilimsel Serven. (evirenler: Mehmet R FAT, Sema R FAT). stanbul: Yap Kredi Yaynlar. BAZIN, Andr. (1966). ada Sinemann Sorunlar. (eviren: Nijat ZN). Ankara: Bilgi Yaynevi. BAZIN, Andr. (1993). Sinema Nedir? (eviren: brahim ENER). stanbul: Sistem Yaynclk. BENJAMIN, WALTER. (1993). Son Bakta Ak. (eviren: Nurdan GRB LEK). stanbul: Metsi Yaynlar. BENJAMIN, WALTER.(1993). Pasajlar. (eviren: Ahmet Cemal). stanbul: Yap Kredi Yaynlar. BERGER, John. (1993). Grme Biimleri. (eviren: Yurdanur SALMAN). stanbul: Metis Yaynlar.

171
B RYILDIZ, Esra. (2000). Sinemada Akmlar. stanbul: Beta Basm Yaym Datm A.. BONITZER, Pascal. (2006). Kr Alan ve Dekadrajlar. (eviren: zzet YASAR). stanbul. Metis Yaynlar. BRECHT, Bertholt. (1977). Sinema Yazlar. (evirenler: Bertan ONARAN, Yurdanur SALMAN). stanbul: ? BRESSON, Robert. (1992). Sinematograf zerine Notlar. (eviren: Nilfer GNGRM). stanbul: Nisan Yaynlar. Kent Basmevi. BUDAK, Muzaffer. (1986). Sinema Yazlar. stanbul. Bayrak Yaynlar. BUNUEL, Luis. (1986). Son Nefesim. (eviren: lkay KURDAK). stanbul: Afa Yaynlar. BKER, Seil. (1991). Sinemada Anlam Yaratma. Ankara: mge Kitabevi Yaynlar. BKER, Seil., Ouz ONARAN. (1985). Sinema Kuramlar. Ankara. Dost Kitabevi Yay. BKER, Seil. (1985). Sinema Dili zerine Yazlar. Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar. BKER, Seil. (1996). Film DiliKuramsal ve Eletirel Eilimler. stanbul: Kavram Yaynlar. CARRIERE, Jean Claude. (19??). Sinemann Gizli Dili. (evirenler: Simten Gnde). stanbul: Der Yaynlar. CARROLL, John. M. (1980). Toward a Structural Psychology of Cinema. Great Britain: Mouton Publishers. The Hague, The Netherlands Printed. CAUDWELL, Christopher. (1974). Yanlsama ve Gereklik. (eviren: Mehmet H. Doan). stanbul: Payel Yaynlar. CHION, Michel. (1987). Bir Senaryo Yazmak. (ev. Nedret TANYOLAC). stanbul: Afa Yaynlar. DERMAN, Deniz (1993). Jean-Luc Godardn Sinemasnda Kadnn Yeniden Sunumu. Ankara: Deiim Ajans. DMYTRYK, Edward. (1990). Sinemada Ynetmenlik. (ev. lk UZUN). stanbul: Afa Yaynlar. DMYTRYK, Edward. (1993). Sinemada Kurgu. (eviren: Zafer ZDEN). stanbul: Afa Yaynlar. DMYTRYK, Edward. (1995). Sinemada Oyunculuk. (eviren: Levent Cinemre). Afa Yaynclk. DORSAY, Atilla. (1995). 100 Yln 100 Ynetmeni. stanbul: Remzi Kitabevi. DORSAY, Atilla. (1986). Sinemay Sanat Yapanlar. stanbul: Varlk Yaynlar. DORSAY, Atilla. (1999). 100 Yln 100 Filmi. stanbul: Remzi Kitabevi. DURAS, Marguerite. (1986). Hiroima Sevgilim. (Cevat APAN). Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar. EAGLETON, Terry. (1990). Edebiyat Kuram. ( ngilizceden eviren: Esen TANIL). stanbul: Ayrnt Yaynlar. ECO, Umberto. (1991). Almlama Gstergebilimi. (eviren: Sema R FAT). st.: Dzlem Yaynlar. ECO, Umberto. (1992). Gnlk Yaamdan Sanata. (eviren: Kemal ATAKAY). stanbul: Adam Yaynlar. EICHENLAUB, Hans M.. (1985). Carlos Saura. (ev. Nilgn KAHRAMAN, Fsun ANT). stanbul. Afa Yaynlar. EISENSTEIN, Sergey Mihailovi. (1984). Film Duyumu. (eviren: Nijat ZN). stanbul: Payel Yaynlar. EISENSTEIN, Sergey Mihailovi. (1985). Film Biimi. (eviren: Nijat ZN). st.: Payel Yaynlar. EISENSTEIN, Sergey Mihailovi. (1986). Sinema Dersleri. (ev.: Engin AYA). st.: Hil Yaynlar. EISENSTEIN, Sergey Mihailovi. (1993). Sinema Sanat. (eviren: Nilgn ARMAN). stamnbul: Payel Yaynlar. ERDOAN, Nezih (1992). Sinema Kitab. stanbul: Aa Yaynlar. ERDOAN, enol. (2004). Bir Quentin Tarantino Kitab. stanbul: Es Yaynlar. ERKILI, Gkhan. (1993). Cinema Paradiso talyano. Ankara: Spot Yaynlar. ERKMAN, Fatma. (1987). Gstergebilime Giri. stanbul: Alan Yaynclk. EY KAN, Ayhan. (1973). Film Yapm Ynetimi Teknii. Ankara: Kendi Yayn. FAINARU, Dan. (2005). Theo Angelopoulos. (eviren: Mehmet Harmanc). stanbul: Agora Kitapl. FELLINI, Federico. (1993). 8/5- Senaryo. (ev. Rekin TEKSOY). stanbul: Nisan Yaynlar. FOSS, Bob. (1992). Film ve Televizyonda Anlatm Teknikleri ve Dramatrji. (eviren: Mustafa K. Gereker). Ankara: TRT eitim Dairesi Bakanl Yaynlar: 8. FRIZOT, Michel. (1991). Photomontaj. London: By Thames and Hudsen Ltd. Lon. GEN, Adem., A.S PAH OSLU. (1990). Grsel Alglama. zmir: Sergi Yaynlar. GEVG L , Ali. (1989). an Sorgulayan Sinema. stanbul: Balam Yaynlar.

172
GODARD, Jean-Luc. (1991). Godard Godard Anlatyor. (eviren: Aykut Derman). stanbul: Metis Yaynlar. GODARD, Jean-Luc. (1993). Konvensiyonele Kar Modernist Sinema. (Derleyen: Ertan YILMAZ). Ankara: Gece Yaynlar. GOMBRICH, E.H.. (1986). Sanatn yks. (eviren: Bedrettin CMERT). stanbul: Remzi Kitabevi. GOMBRICH, E.H.. (1992). Sanat ve Yanlsama. (eviren: Ahmet CEMAL). stanbul: Remzi Kitabevi. GNEN, Metin. (2008). Paradoksal Sanat Sinema. stanbul. Versus yaynlar. GRAZZINI, Giovanni. (2006). Federico Fellini. (eviren: Cneyt AKALIN). stanbul. Agora Kitapl. GLER, Ara. (1989). Ara Glerin Sinemaclar. stanbul: Hil Yaynlar. G, Beir, Ferhan OUZKAN, Olcay NERTOY ve tekiler. (1998). Yazn Terimleri Szl. Ankara: Dil Dernei. G, Beir. (1998). Anlatm Terimleri Szl. Ankara: Dil Dernei. GUIRUD, Pierre. (1994). Gstergebilim. (eviren: Mehmet YALIN). Ankara: mge Kitabevi. HOUSER, Arnold. (1992). Sanatn Toplumsal Tarihi. (eviren: Yldz GLN). stanbul: Remzi Kitabevi. IRGAT, Mustafa. (1995). Duhuldeki Deney. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. KAGAN, Moisses. (1952). Gzellik Bilimi Olarak Estetik ve Sanat. (ev.: Aziz ALILAR), stanbul: Altn Kitaplar Yaynevi. KAGAN, Moisses. (1993). Estetik ve Sanat Dersleri. (eviren: Aziz ALILAR). Ankara: mge Kitabevi. KAL , Sabri. (1993). Deneysel Sinemann Ksa Tarihi. stanbul: Hil Yaynlar. KANDINSKI, Vasili. (1993). Sanatta Zihinsellik stne. (eviren: Tevfik TURAN). stanbul: Yap Kredi Yaynlar. KINAY, Cahid. (1993). Sanat Tarihi. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. KUTLAR, Onat. (1991). Sinema Bir enliktir. stanbul: Can Yaynlar. KFL, Ahmet. (1995). Eisenstein "Potemkin Zrhls"; Renoir. "Harp Esirler i"; Ford. "Cehennemden Dn. stanbul: Bilgi Yaynlar. LEYAD, Jay. (1963). Film Form by M. Sergei Eisenstein (Essasin Film Theory Edited and Transleted). in McMl by Dennis Dobsen Ltd. L VANEL , Zlf. (1990). Sis - Senaryo. stanbul: Logos Yaynlar. LOTMAN, Yuriy M.. (1986). Sinema Estetiinin Sorunlar (Filmin Semiyotiine Giri). (eviren: Ouz ZGL). stanbul: DE Yaynlar. LUDA., J. Schnitzer., M. MART N. (1993). Devrim Sinemas. (eviren: Osman AKINAY). Ankara: teki Yaynevi. LYNTON, Norbert. (1982). Modern Sanatn yks. (evirenler: Cevat APAN ve Sadi Z ). stanbul: Remzi Kitabevi. MACCANN, Richard Dyer. (1966). Film A Montage of Theories. E.P. DUTTON printed in the U.S.A. MAKAL, Ouz. (1996). Fransz Sinemas. Ankara: Kitle Yaynlar. MAMET, David. (1997). Film Ynetmek zerine. (eviren: Glnur GVEN). Ankara: Doruk Yaynlar. MASCELLI, Joseph V.. (2007). Sinemann 5 Temel gesi. (eviren: Hakan GR). Ankara. mge Kitabevi. MAST, Gerald, Marshall COHEN, L. BRAUDY. (1992). Film Theory and Criticism. New York: Oxsford University Press. M LLER, William. (1993). Senaryo Yazm. (ev. Y. BYKERSEN, Y.DEM R, N. ESEN). Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar. MUTLU, Erol. (1991). Televizyonu Anlamak. Ankara: Gndoan Yaynlar. MUTLU, Erol. (1994). letiim Szl. Ankara: Ark Yaynevi. NABOKOV, Vladimir. (1988). Edebiyat Dersleri. (evirenler: Fatih ZGVEN ve Nihat AKBULUT). stanbul: Ada Yaynlar. Dizgi Bask: zal Matbaas. NICHOLS, Bill. (1976). Movies and Methods: An Anthology. California: Berkeley University of California Press. ONARAN, Alim erif. (1994). Sessiz Sinema Tarihi. Ankara: Kitle Yaynevi. ONARAN, Alim erif. (1986). Sinemaya Giri. stanbul: Filiz Kititabevi.

173
OSKAY, nsal. (1982). ada Fantazya. Ankara: Ayko Yaynevi. NGREN, M. Tali. (1972). Televizyona A1an Pencere. Ankara: Gazeteciler Cemiyeti Yay. NGREN, M. Tali. (1976). Televizyon Film Yapm Yntemleri. Ankara: A.. SBF Yaynlar. NGREN, Mahmut Tali. (1988). Senaryo ve Yapm - II. Kitap. stanbul: Alan Yaynlar NGREN, M. Tali. (1993). Senaryo ve Yapm - III. Kitap. stanbul: Alan Yaynlar. ZDORU, Pelin. (2004). Minimalizm ve Sinema. stanbul. Es Yaynlar. ZN, Nijat. (1972). Sinema Sanat. Ankara: Gerek Yaynevi. ZN, Nijat. (1984). 100 Soruda Sinema Sanat. stanbul: Gerek Yaynevi. ZN, Nijat. (1985). S NEMA Uygulaym-Sanat-Tarihi. stanbul: Hil Yaynevi. ZN, Nijat. (1995). Orson Welles - Yurtta Kane. stanbul: Bilgi Yaynlar. ZSEZG N, Kaya. (2008). Veysel Gnay-In Peinde. stanbul: Sergi Kitap. Alp Ofset. PARKAN, Mutlu. (1993). Brecht Estetii ve Sinema. Ankara: Dost Kitabevi. PARKAN, Mutlu. (1994). Sinema Estetii ve Godard. zmir: leri Kitabevi. PASOLINI, Pier Paolo. (1992). Hepimiz Tehlikedeyiz. (Hazrlayan: Hasan AYDIN). stanbul: ehir Yaynlar. PAVIS, Patrice. (2000). Gsterimlerin zmlemesi Tiyatro, Dans, Mim, Sinema. (eviren: ehsuvar AKTA). Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar. PETRIC, Vlada. (2000). Diziga Vertov Sinemada Konstrktivizm. (ev.: Gzin YAMANER). Ankara: teki Yaynlar. PEZZELLA, Mario. (2006). Sinemada Estetik. (eviren: Fisun DEM R). Ankara. Dost Kitabevi Yay. PFLAUM, Hans Gunther. (1993). Rainer Uerner Fassbinder - Her Yana Saldryorum. (ev. Cemal ENER). stanbul: Hil Yaynlar. PLAKHOV, Andrei. (1991). Sovyet Sinemas. (eviren: Ergun AKA, . EROL). Ankara: Arena Yaynlar. PUDOVKIN, Vsevolod Illarionovi. (1966). Sinemann Temel lkeleri. (eviren: Nijat ZN). Ankara: Bilgi Yaynevi. REISZ, Karel., Gavin MILLER. (1968). Film Editing. London and New York: The British Film Academy Focal Press Limited. RIFAT, Mehmet. (1990). Dilbilim ve Gstergebilimin ada Kuramlar. stanbul: Dzlem Yay. RIFAT, Mehmet. (1993). Homo Semioticus. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. RIFAT, Mehmet. (1997). Gsterge Avclar. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. ROTHA, Paul. (1996). Sinema Tarihi (lke Sinemalar). (eviren: brahim ENER). stanbul: Sistem Yaynclk. SAMUELS, Charles Thomas.(1992). Antonioni, Truffaut, Fellini ve Bergman Sinemasn Anlatyor. (ev. Kadir YERC ). stanbul: Dzlem Yaynlar. SARRIS, Andrew. (1969). Interview with Film Directors. New York: Avon Books A division of The Hearst Corporation. SAUSSURE, Ferdinand de. (1985). Genel Dilbilim Dersleri. (eviren: Berke VARDAR). Ankara: Birey ve Toplum Yaynlar. STEVENSON, Jack. (2002). Lars Von Trier. (eviren: Begm KOVULMAZ). stanbul. Agora Kitapl. TANSU, Sezer. (1988). Sanatn Grsel Dili. stanbul: Remzi Kitabevi. TARKOVSKI, Andrey (1992). Mhrlenmi Zaman. (ev. Fsun ANT). stanbul: Afa Yaynlar. TARKOVSKI, Andrey (2008). Mhrlenmi Zaman. (ev. Fsun ANT). stanbul. Agora Kitapl. TASSONE, Aldo. (1985). Akira Kurosawa. (eviren: Ahmet T. ENSILAY). stanbul: Afa Yaynlar. T MU N, Afar. (1992). Gereki Dnce Gereki Sanat Denemeler. stanbul: nsancl Yaynlar. TUNALI, smail. (1992). Felsefenin Inda Modern Resim. stanbul: Remzi Kitabevi. UYGUR, Nermi. (1996). Kltr Kuram. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. LGRAY, Metin. (1975). XX. Yzyl Raporu. stanbul: Sander Yaynlar. VARDAR, Berke. Nket GZ, tekiler. (1998). Aklamal Dilbilim Terimleri Szl. stanbul: ABC Kitabevi A.. VARDAR, Berke. (1998). Dilbilimin Temel Kavram ve lkeleri. stanbul: Multilingual. VINCENTI, Giorgio. (1993). Sinemann Yz Yl. (ev. Engin AYCA). stanbul: Evrensel Basm Yayn. VOLOINOV, V.N. (2001). Marksizm ve Dil Felsefesi. (eviren: Mehmet KK). stanbul: Ayrnt Yaynlar.

174
WAJDA, Andrzej. (1993). Sinema ve Ben. (eviren: Fsun ANT). stanbul: Afa Yaynlar. WOLLEN, Peter. (1989). Sinemada Gstergeler ve Anlam. (eviren: Zafer ARACAGK). stanbul: Metis Yaynlar. WLFFLIN, Heinrich. (1990). Sanat Tarihinin Temel Kavramlar. (eviren: Hayrullah RS). stanbul: Remzi Kitabevi. YALSIZUANLAR, Sadk., Aye ASA, lhan KAB L. (1997). D, Gereklik ve Sinema. stanbul: z Yaynlar. YALSIZUANLAR, Sadk. (1998). Rya Sinemas. stanbul: Krkambar Yaynlar. YAIN, Mehmet. (1995). Poeturka. stanbul: Adam Yaynlar. YAVUZ, Hilmi. (1999). Yazn, Dil ve Sanat. stanbul: Boyut Yaynlar. YEN SEH RL OLU, ahin. (1993). mgelerin Sisi. Ankara: Alkm Yaynlar. YERES, Artun. (2006). Bir Michelangelo Antonioni Kitab. stanbul Es Yaynlar. YERES, Artun. (2007). Bir Pier Paolo Pasolini Kitab. stanbul. Es Yaynlar. YET KEN, Hlya. (1991). Estetiin ABC.si. stanbul: Simavi Yay. YILMAZ, Ertan. (1993). Jean-Luc Godard (Derleme). Anklara: Gece Yaynlar. ZELDIN, Theodore. (2000). nsanln Mahrem Tarihi. (eviren: Elif ZSAYAR). stanbul: Ayrnt Yaynlar. 2. Makaleler: AB SEL, Nilgn. (1982). ngiliz Sinemas zerine Notlar. Ankara niversitesi Basn Yayn Yksekokulu Yll (Ayr Bask). Ankara: S. VII. s. 1-21. AAR, Mehmet. (1992). Eletirinin Gizli Yzleri. Antrakt. S. 6. s. 54-56. ADANIR, Ouz. (2000). Cristian Metz ile Sinema Gstergebilimi zerine. Sinemasal. zmir: Bahar Says: 4. s. 10-15. ALTINSAY, brahim. (1985). Sava ve Sava Sonras Grnmleri. Geliim Sinema Dergisi. S. Haziran. s. 5-17. ALTINSAY, brahim. (1993). Benim Seemedikierim. Milliyet Sanat Dergisi. S. 308. s. 19-20. ALTINSAY, brahim. 5. Ankara Uluslararas Film Festivali -Ankara'da Bir len Balyor. Milliyet Sanat Dergisi. S. 307., s. 7-10. ALTU, Taylan. (1985). Trk Sinema Estetii stne Notlar. Geliim Sinema Dergisi. stanbul: S. Haziran. s. 37-40. AS LTRK, Cengis Temuin. (1995). Kurgu/Montaj Asndan Sinemann Kendine zg Dili. AkDeniz, Ankara: S. Mays-Ekim, s. 21-23. BAKKOTAR, Can (Cengis T. AS LTRK). (2000). Sinema-iir Notlar: I. Budala. stanbul: S. 14. s. 4. BATUR, Enis. (1986). Kamerann indeki air. Ve Sinema. stanbul: S. Kitap 2. s. 57-62. BKER, Seil. (1986). Auteur Kuram zerine. Ve Sinema. stanbul: S. Nisan Kitap 2. s. 68-73. CRAWLEY, Tony. (1985). Kk Dev Adam Arthur Penn. Ve Sinema. (eviren: Glenay BREK ). stanbul: S. 1. s. 57-74. DEM R, Yaln. Filmsel Zamann Yaratlmasnda, Filmsel Aralarn Zaman Etkilemedeki Rolleri. Kurgu Dergisi. Anadolu n. AF 1etim Bil. Der., S. 7, Ocak 1990. s. 145-147. DENITTO, Dennis. (1985). Film Form and Feeling. City College of New York. Publishers Harper and Row. s. 221-245. DERMAN, Deniz. (19??). Godard-Bak-zgrlk. 25. Kare Sinema Dergisi. Ank.: S. 4. s. 6-8. DERMAN, Deniz. Fassbinderin Sinemasnda zdeleme. 25. Kare Sinema Dergisi. S. 3, s. 6-9. DE SANTI, Pier Marco. (1990). izgilerin Dnyasndan Beyazperdeye. Kinema. (eviren: Sibel YCEL). stanbul: S. Nisan. No: 1. s. 12-19. EISENSTEIN, Sergey Mihailovi. (1960). Sinema zerine. Yeni Sinema. S. Ekim. No: 1. s. 1. EISENTEIN, Sergei. Mihailovi. (1975). Sinematografik Biimin Diyalektii. ada Sinema. (eviren: Yunus SALTUK). S. 7. s. 57-73. GARNET, Tay. (1985) Martin Scorsese - Sinemac Olmasaydm Papaz Olurdum. (ev. Riyal SUVAL) ..Ve Sinema. Kitap 1. 1985. GNEN, Metin. A Bout de Souffle - Ve Godard'in Anlatc Olarak Fonksiyonlar. 25. Kare Sinema Dergisi. S. 6. s. 26-29. GRBZ, Gkhan. Werner Nekes. 25. Kare Sinema Dergisi. S. 1, s. 24-25. KUBRICK, Stanley. Szckler ve Filmler. (ev. Mge 1PL1K-CD, K NEMA. S. 1., s. 44-46.

175
MARINETTI, F.T., Bruno Corra. (1990).Sinemasal Metinler - Eller. (ev. Sibel YCEL), K NEMA. S. 2, 1990. s. 36-37. ONARAN, Ouz. (1990). Gerekstc Bunuel. 25. Kare Sinema Dergisi. S. 1. s. 12-15. PASOLINI, Pier Paolo. (1966). The Cinema of Poetry. Cahiers du Cinema in English 6. s. 35-43. AH N, Haluk. (1985). Tehlikeler ve Umutlar. Geliim Sinema. S. ubat. s. 5-9. TAMER, LK. (1986). ocuklar Atlara Glmserdi. Ve Sinema. stanbul: S. 2. s. 60-62. TANSU, Sezer. (1961). Sinema ve Obje I. Yeni Sinema (7. Sanat). S. 6-7, s. 2. TANSU, Sezer. (1961). Sinema ve Obje II. Yeni Sinema (7. Sanat). S. 8-9. 1961. s. 3.