ANKARA NVERSTES HUKUK FAKLTES YAYINLARI No; 227

YAZAN :

Dr. Curt ALINGE

MOOL KANUNLARI
TURKEYE EVREN :

Prof. Dr. Cokun OK

SEVN

MATBAASI

19 6 7

NSZ Ortaasyal gebe bir milletin hukuku olmak bakmndan Mo ol hukukunun eski Trk hukuku ile mterek birok noktalar olduu muhakkaktr. Ayrca Cengiz'in kurmu olduu byk im paratorluun snrlan iinde birok Trk boylar ve devletleri de kalm olduundan bu hukuk bundan sonraki Trk hukukuna do rudan doruya tesir de etmitir. Bundan tr bu hukukun teme lini tekil eden kanunlardan imdiye kadar ele geenlei Dr. Curt Alinge'nin iinde sistematik bir ekilde toplam ve incelemi ol duu ve Leipzig'de 1934 ylnda yaynlanm bulunan Mongolische Gesetze, Darstellung des geschriebenen mongolischen Rechts adl eserini trkeye evirmekle Trk hukuk tarihi aratrmalar yo lunda faydal bir i yaptmz kanaatinde bulunuyoruz. C. ok

NDEKLER

NSZ NDEKLER GR I. BLM

III V 1-4

MOOLLARIN TARH VE HUKUKU

(s. 5 - 30)

1. KESM Mool Tarihine Ksa Bir Bak . 1. Cengiz Han'dan Yan Sllesinin Sonuna Kadar . 2. Manu Hkimiyetine Kadar (1691) i Karklklar Devri . 3. in Hkimiyetinde Moolistan 2. KESM 18 19 21 28 5 5 9 11

Mool Lamaizmas . 1. Manastrlar . 2. Rahipler . 3. Moolistan'da Lamaizmann nemi II. BLM

HUKUK KAYNAKLARI (s. 31 - 46) 1. KESM 31 31 35 Cengiz Han ve Ardgelenleri Zamanndaki Kaynaklar . 1. Cengiz Han'n Byk Yasas . 2. Dier Kaynaklar VII

. 3. 1320 Tarihli Yan Kanununun Mool Hukuku Bak mndan nemi 2. KESM

37

Eski Tsaayin Biik 3. KESM

39

1640 Tarihli Oyrat - Mool Kanunu (Yeni Tsaayin - Biik) 4. KESM

41

Halha Cirom 5. KESM inlilerin Moolistan in karm Olduklar Kanunlar III. BLM

42 44

KANUNLARIN MUHTEVASI (5. 47 - 142) 1. KESM Yasa Zamannda Hukuk n Bilgi . 1. Yasa . 2. Aile ve Miras Hukuku . 3. Adalet leri 2. KESM 65 47 47 49 58 62

Eski Tsaayin Biik 3. KESM

1640 Tarihli Oyrat - Mool Kanunu (Yeni Tsaayin Biik) nbilgi I) Bat Moollarn dareleri ve Sosyal Ayrmlar II) Kanunun Metni ye Ayrmlar . 1. zel Hukuk I II III IV Borlar Hukuku Ayn Haklar Aile Hukuku Miras Hukuku

67 67 69 71 71 73 74 78

VIII

V zel Hukuk Hakknda Baz Tamamlayc Bil giler . 2. Ceza Hukuku I Genel Olarak II Sular ve Cezalar 1. AYRIM Devlete Kar lenen Sular 2. AYRIM Prenslere Kar lenen Sular 3. AYRIM Rahip Snfna Kar lenen Sular 4. AYRIM Aileye Kar lenen Sular i 5. AYRIM Umum Adaba Kar lenen Sular 6. AYRIM Cana Kar lenen Sular 7. AYRIM Messir Fiiller 8. AYRIM Hrszlk 9. AYRIM Emniyeti Suiistimal 10. AYRIM ekavet 11. AYRIM ahs ve Mal Bakmndan Yataklk 12. AYRIM Madd Hasar 13. AYRIM Aldatma (Dolandrclk) IX

78 85 85 88 88 91 93 95 98 99 103 106 108 109 110 110 111

14. AYRIM krah ve Tehdit 15. AYRIM Hakaret 16. AYRIM ftira 17. AYRIM Kundaklk 18. AYRIM Sihirbazlk 19. AYRIM Esir Ticareti 20. AYRIM Av Sular 21. AYRIM Memuriyet Dolays ile lenen Sular 22. AYRIM eitli Sular . 3. Mahkeme Tekilt ve Usl Hukuku I Mahkeme Tekilt II Usl Hukuku 1. Dva 2. Hrszlkla lgili zel Hkmler 3. fadan Kanan Borluya Kar Takip Edi len cra Yolu 4. KESM Halha - Cirom . 1. zel Hukuk I II III IV Borlar Hukuku Ayn Haklar Aile Hukuku Miras Hukuku ...

12 112 114 114 115 115 116 117

118 119 119 120 120 123 124

125 126 126 127 127 127

. 2. Ceza Hukuku . 3. Usul Hukuku 5. KESM

...

128 129

Moolistan iin kartlm in Kanunlan n Dnceler I in Hkimiyeti Altnda Moolistann daresi Hakknda II Halkn Sosyal Ayrm . 1. zel Hukuk I Aile Hukuku II Miras Hukuku . 2. Ceza Hukuku I Ceza Sistemi II Ceza Ehliyeti . 3. Mahkemeler ve Adalet Datm :

130 130 133 134 134 136 136 137 138 140

XI

EKLER EK. I Cengiz Han'n Byk Yasas EK. II Eski Tsaayin Biik EK. III

143-145 146-147

1640 Tarihli Oyrat - Mool Kanunu (Yeni Tsaayin Biik) (s. 147 - 173) A zel Hukuk I Borlar Hukuku II Eya Hukuku III Aile Hukuku IV Miras Hukuku B Kamu Hukuku I Ceza Hukuku 1. Blm Devlete Kar lenen Sular 2. Blm Beylere Kar lenen Sular 3. Blm Rahip Snfna Kar lenen Sular 4. Blm Aileye Kar lenen Sulr 5. Blm Ahlka ve Adaba Kar lenen Sular XII 147 147 148 149 152 152 152 152 153 145 155 156

6. Blm Hayata Kar lenen Sular 7. Blm Yaralama 8. Blm Hrszlk 9. Blm rtikap 10. Blm ekavet 11. Blm Suluya Yardm ve Yataklk 12. Blm Madd Zarar 13. Blm Dolandrclk, Hilekrlk 14. Blm krah 15. Blm Hakaret 16. Blm Su Tasnii 17. Blm Kundaklk 18. Blm Sihirbazlk 19. Blm Kle Ticareti 20. Blm Av Sulan 21. Blm Memuriyetten tr lenen Sular

157 159 160 162 162 162 162 163 163 163 164 164 164 165 165 165

22. Blm eitli Sular II Usul Hukuku III Ynetim IV Askeri Kanunlar EK. IV

HALHA CROM (s. 173 - 179) A zel Hukuk I Borlar Hukuku II Eya Hukuku III Aile Hukuku IV Miras Hukuku Ceza Hukuku Dva Asilzadelerle lgili Kurallar Din Adamlar ve Manastrlarla lgili Kurallar a Bogdo Gegen b Din Adamlar Snf c Manastrlar F Ynetim EK. V
:

B C D E

; '-' *":'.'

MOOLSTAN N 1789 TARHL N KANUNU (s. 179 - 215) 1. Blm Rtbeler 2. Blm Denetim Tedbir ve Vazifeleri 3. Blm Saraya Gidi ve Haracn Verilmesi 4. Blm Kurultay ve Sava XIV

5. Blm Snrlar ve Karakollar 6. Blm Soygunculuk ve Hrszlk 7. Blm Cana Kar lenen Sular 8. Blm Dvalar 9. Blm Kaaklarn Tutuklanmas 10. Blm Trl Sular 11. Blm Lamalar

191 193 199 202 203 206 210

XV

MOOL KANUNLARI GR Her milletin hukuk tarihi o milletin genel tarihinin bir paras olduuna gre, bir kuyruklu yldz gibi ykselen ve gene byle bir den bire inkraza urayan Moollarn, insanlk tarihi bakmndan arzettii ehemmiyet ve Moollarn bir zamanlarki kudretlerinin dou Avrupa'da ve Asya'nm byk ksmlarnda brakm olduu derin izler ortada dururken' bu milletin hukukunun gelimesi ze rine bir incelemede bulunmann yerinde olduunu hakl gster mee ihtiya olmasa gerekir. Ancak, her kim, Roma veya Alman hukuk tarihi biiminde, Moollar'da yrrlkde bulunmu olan hukukun etrafl ve sistematik bir tasvirini yapmaya yellenirse ken disini hemen zlmez bir meselenin karsnda bulur. Konu belli bir zamanla veya Mool boylarnn bir ksm ile snrlandrlsa bile bunda bir deiiklik olmaz. nk birok Mool olmyan dou ve bat kaynaklarndan, Moollar'm darya yaptklar yakp ykc seferleri, i kavgalar, silahlar, ordu tekilt, sava taktii ve hat ta yaay detlerinin biroklar hakknda elde edebildiimiz bil giler ne kadar etrafl ise, in eddi ile Baykal gl arasnda y rrlkte bulunmu olan hukuk hakknda yabanc azlardan iite bildiimiz eyler de o kadar azdr. Zaman sava ve av dolu olan bu gebe millette de yaz yazmak pek makbul bir megale deildi. Ancak 13. nc Yzylda kendilerine has bir yaz edindiklerinden, Moollar en fakir edebiyatlar arasnda saylan bir edebiyat meyda na getirdiler; bunun da byk bir ksm kayboldu. Hukuk kaide leri ise, ancak hl ve vaziyetin ve hereyden nce zamann basks altnda ve yalnz bir kanun koyucu yeni bir hukuk yarattndan veya yazl olmyan rf ve det hukukunu, yazl hukuk hline ge tirilir deerde bulduu zaman yazyla tespit edildiler. Uzun zaman aralklaryla bir birinden ayrlm olup eitli tesirlerle meydana getirilen ve ayrca ou, tam bir kanun kitabnn paralar olan ve her biri milletin ayr bir koluna amil bulunan bu kanunlar g-

2 cebe rf ve det hukukunu yle byle iine alan birer disiecta membra ( = dalm duvarlar) halindedirler. Ayrca, bir tanesi bir tarafa braklrsa bu kanunlarn yalnz paralar elimize ge mitir veya yazma nshalar henz son zamanlarda budist manas trlarndan zorla alndklarndan muhtevalar imdilik tarafmz dan ancak sath bir ekilde bilinmektedir. Mool hukuku hakkn daki bilgimizin, bildirdiimiz bu durumun meydana getirdii kiyafetsizlii karsnda elimizdeki bu artklarla uramakta bir m na var mdr diye sorulabilir. Bu d eksikliklere bir de-hi ol mazsa Roma ve Alman hukuku iinde yetimi olanlar iin - t r i eksiklik eklenmektedir: Roma hukukularnn bir ok katl yk sek ve aaal binas yannda fakir bir kulbe gibi gzkmesi gere ken gebe hukukunun iptidailii. Ancak her ikisinin de yetitii toprak ayndr: burada da orada da, kusur ve mesuliyet' mlki yetin korunmas, lenlerin terekesinin ne olaca dncelerini, su karl olarak cezay, haleldar olan menfaatlerin nceden belli ekiller iinde ileri srlmesini gryoruz. stelik, ele geen materiyelin ok boluklu olmasna ramen, bir gebe milletdeki hukuk ihtiyalarn hususiyetlerini ve hukukun meydana getirilme sini, baka hi bir yerde, Mool hukukunda olduu kadar keskin bir ekilde ortaya koymak hemen hemen mmkn deildir. Ee hukuk ilminin vazifelerinden birisi de - ok uzaklarda ve sisler al tnda bile olsa - evrensel bir hukuk tarihi meydana getirmek iin almak ise, bu tipik bozkr hukukunun tasviri her halde byle bir binaya kk bir yap ta olmak bakmndan pek de deersiz olmasa gerekir. Mool hukuku hakkndaki bilgilerimizin anlatlan eksiklikle rinden tr bu bozkr milletinin hukukunu tasvir etmee teeb bs edilmiyecei tabiidir. Eldeki kaynaklar zarur olarak gerek za man bakmndan olduka dar snrlar izmekte ve metod bakmn dan da zel bir yol gitmee mecbur etmektedirler. Yukarda da sylendii gibi, yabanc azlardan bu hususta ve rilen ok az bilgi bir yana braklrsa, Mool hukukunun kaynak lan tamamiyle Mool kanunlarna inhisar etmektedir. Bundan tr Mool hukukunun tasviri mecbur olarak bu kanunlarn muhtevalarnn tasviri olmaktadr. Bunun iindir ki bu inceleme nin ad Mool kanunlar olmutur. Mool kanunlar diyince mutlak surette yalnz ve yalnz, ister

Cengiz'in yasas gibi btn Moolistana amil olsun, ister elimize

m mwm

3 geen ve ancak Moollar'n bir ksm iin hkm ifade eden dier kanunlar gibi olsun, Moollar tarafndan Moollar iin karlm olan kanunlar akla gelmelidir. Bundan tr Moollaa soy bak mndan yakn olan Buryat ve Kalmklerin hukuku bu incelemenin dnda braklmtr. Konumuz zaman bakmndan geriye doru smdandrlabilmektedir, nk imdiye kadar bilinen en eski kanun ad geen Yasa'dr ve bu hi bir ekilde M. s. 1206 dan daha nce karlm olamaz. En son saf Mool kanun mecmuas ise Halha - Cirom dur (18. Yzyl ba); nk in hakimiyetinden sonra zerk Moolis tan (1911-1919) hkmeti tarafndan tedvin edilen bir kanun ki tab hi bir zaman yaynlanmad gibi, en son zamanlarda Sov yet hukukular tarafndan Mool Halk Cumhuriyeti iin hazrlan m olan kanunlar bizim anladmz mnada Mool hukuku de ildir. Bundan dolay aslnda incelememiz Halha - Cirom ile bitmek gerekirdi. Eer bunu biraz atysak - sath bir iki iaretle de olsave inliler tarafndan Moolistan iin karlm kanunlara (1789 ve 1815 tarihli iki mecelle) da temas ettiysek' bu yalnz bu kanun larn 150 - 200 yl Moolistan'da yrrlkte kalm olmalarndan deil, daha ok Moollar'n kendileri iin koyduklar kanunlarla yabanc Fatihlerin onlara uygun grdkleri kanunlar arasndaki tezad gstermek iindir. Kaynaklarn zaman bakmndan birbirlerini kavuturmamala r, zaman zaman yrrlkte bulunmu olan hukukun ancak baz kesimlerini ilerine almalar ve nihayet elimize geenlerinin ok kere tam olmaylar bizi, sistematik bir ekilde, mnferit hukuk messeselerinin zaman iindeki gelimelerini bir yana brakp, mevcut kaynaklara (Kanun mecmualar) gre devirlere ayrlm bir incelemeye mecbur etti. Bununla beraber, mmkn ve faydal grnd nispette, gerek her kanun mecmuasnn muhtevasmn izahnda gerek zeyilde metinlerin veriliinde (1789 tarihli in me cellesi istisna edilmitir, nk in sistematiinin hususiyetleri muhafaza edilmek istenmitir) ve hepsinden nce 1640 tarihli ve teferruatl mecellenin karma kark bir yn kaidesi dzenlene rek ve okunabilir bir hle sokularak modern sistematie gre bir dzenlenme denenmitir. Cengiz Han yasasn byle sistem.atize et mek tabiatiyle hem yersiz hem de faydaszd; bunda daha ok, bu

4
nemli kanunun ana prensibini bulup gstermek ba vazife olarak gzkmekteydi. Yasa ve Eski Tsaayin - Biik'in muhtevalar tamamiyle, dier kanunlardan ise yalnz zel hukuk, ceza hukuku ve usl hukuku incelenmilerdir. Buna karlk idare hukuku ve asker hukuk in celenmemitir. stelik, yukarda da iaret edildii gibi, inliler'in Moolistan iin koyduklar kanunlar yalnz ksaca gzden geirilmilerse bu, vazifemizi gene yukarda anlattmz mnada Mool hukuku ile snrlandrm olmamzdandr. Zeyilde kanun metinlerinin trkeleri bulunmaktadr. Yasa'nn ve Eski Tsaayin - Biik'in ele geen btn paralan, 1640 ta rihli mecellenin hukuk bakmndan ilgi ekici olmyan giriinden baka tamam, Halha - Cirom'un ise balklarndan dikkatlice se ilmi bir ksm verilmitir. Asl konuya ait olmyan in kanunla rndan 1789 tarihli mecellenin muhtevas ancak konumuzla do rudan doruya veya hi olmazsa dolaysyla ilgili olduu nispette verilmitir. Kanunun yabanclndan tr- arkadan gelen blmlerin an lalmasna yardm etsin diye giri mahiyetinde olmak zere nce baz paragraflar yazlmas yerinde gzkmtr. Bylelikle I. nci blmn I. nci paragrafnda Mool tarihi hakknda ksa bilgi, 2. nci paragrafnda ise, Moolistan bakmndan ok nemli olan Lamaizm hakknda konumuz iin gerekli bilgi verilmitir. Bundan baka, III. nc blmn 3. nc ve 5 inci kesimlerinin banda idare ve sosyal tekilat bakmndan ksa bilgi verilmitir, bunlar tamamiyle o kanunlarn iinde geen terimlerin anlalabilmesi iindir. Moolistan, Moollar, bunlarn yaama tarz vsr. hakknda bilgi verilmemitir, zira bu hususta gerekli bilgi bilinen kitaplarda kolayca bulunabilir.

I.

BLM

MOOLLARIN TARH VE HUKUKU 1. Kesim MOOL TARHNE KISA BR BAKI 1. Cengiz Han'dan Yan sllesinin sonuna kadar M. S. tam 1200 yl, Baykal ile in eddi arasndaki blgede, avclk ve obanlkla geinen milletlerinin taze yaylaklara olan ih tiyalarn gidermek iin alan Bozkr slleleri birbirlerini ko vuturmu fakat bu arada Moollar pek yle kendilerinden bahsettirememilerdi. Moollar'n ykselii, balangta yalnz, Boz kr asilzadelerinden mteekkil kk bir sava gurubunun takip ettii Timuin (1) in yllarca sren bir mcadeleden sonra btn Mool airetlerini iradesine boyun edirmee ve onlar siyas bir birlik halinde birletirmee muvaffak olmasyla balar. Bu baar d ifadesini, srf bu i iin Onon kysnda toplanm olan Kurul tay (Btn airet bakanlarnn toplants) da ve 1206 ylnda Ti muin'in utu Bogdo ingis Han (Tanrsal Cengiz Han) iin edilmesinde bulur. imdi, yeni hkmdarn dokuz ulu bayra zerine yemin edenlerin, o zamana kadar bir otoriteye boyun e mee alm, ok kere birbirleriyle savaan, bugn biriyle anlap yarn dman saflarnda yer alan- ayrca birbirinden geni toprak larla ayrlm ok byk blgelere dalm bir hlde, her trl kontrolden uzak bir ekilde, oradan oraya gen airetlerin ba msz prensleri veya kudretli kalanlarn bakanlar olduklar d nlrse, sonradan byk bir fatih olacak olan Timuin'in bu ilk
1) 1155 yl ubat aynda Onon kysnda bugn hl mevcut bulunan Deli im - Boldok adl kk bir kyde domutur. Babas, bildiimize gre, bir klann memleketine gre orta halli saylan bakan Yesugay'dr.

MOOLLARIN TARH VE HUKUKU

ii de byk bir baar olarak grnr. Bu ancak, btn i rakip lere kar parlak baarlar elde etmesiyle ve bu baarlar srasn da onun ahsiyetindeki nderliin keskin bir ekilde ortaya kmasiyle balanan mitlerin sonunda mmkn olabilmitir. Artk hepsi bu ideal bozkr kahraman tarafndan baka zaferlere ve zengin ganimetlere yneltileceklerinden emin bulunuyo lard. Cen giz bu mitleri tamamiyle ve beklendiinden daha ok gerek letirdi. Hemen bir yl sonra (1207 de) Sar Irmak kysndaki Tangutlar'a kar balanlan seferden tam bir zafer kazanaak ve ok byk ganimetlerle geri dnd. Kald ki bu, bundan sonra gele ceklere kk bir balangtan baka bir ey deildi. Arkasndan Kuzey in, ungaristan, Dou-Trkistan, Orta-Asya, ran, Kafkas ya ve btn Gney Rusya, ksmen Han'n oullar veya olaans t generalleri (Muhuli, Subotay, Cebe) vastasiyle fethedildi. Ku zey in'den gelen tehlikeli haberler' onu geri ard ve Hindis tan'n tasarlanan fethinden vazgernee mecbur ettii 1222 ylnda Cengiz Lahore'a kadar ilerlemi bulunuyordu. 1226 da Tagutlar'a kar bir ceza seferi tertip ettikten ve in'in ilerine yapla cak bir sefer iin etrafl direktifler- verdikten sonra bir hastalk tan tr, 1227 yrlmda birden bire ld. Cengiz Han esiz baarlarn stratejik dehasna, stn tafcyesine ve birliklerinin korkusuzluuna olduu kadar siyas mahareti ne, devlet adam anlayna ve tekiltlanma istidadna da borlu idi. Siyas bakmdan keskin gr hakknda birok aladetle vardr' fakat bu hususta burada daha derin bilgi veremeyiz. O, dev let adam olarak ancak, milletin iinde demir gibi bir disiplin ve kaytsz bir sknet hkm srmesini salyacak tedbirler alnd takdirde dnyay fetih yolundaki plnlarnn gerekleebilecei ni grmt. Bunun iin de 1) drakonik kanunlarn yrrle ko nulmas (Yasa, bk. III. Blm, I. Kesim), 2) devlete tam bir aske r karakter veren ve milletle orduyu birmi gibi gsteren ustaca bir ordu tekilt kabul edilmiti. Her Mool yurd'u ile birlikte belli bir asker onbala mensuptu; onbalklar yzbalklar, yzbalklar binbalklar, binbalklar da onbinbalklar askeri birliklerinde birleiyor lard. Btn subaylar istisnasz Ak Kemik (Bozkr asilzadeleri) den idiler, geriye kalanlarn hepsi ise <-Kara Kemik e mensuptular. (Evde kalanlar iin bile bir nevi Mecbur Hizmeti koymu olan bu hayrete deer asker tekilt hakkm-

>*<.:an .1 , . | , , :

n,:|WM>ii . . , .'.,,,,, m . m i i K U l ' I M I . wmwm

m'l'mnmummmmn-

MOOL KANUNLARI

da daha fazla bilgi iin bk. v- Erdmann S. 446 v. t., ve Hara-Davan, S. 63 v. t.). Cengiz Han'n en kk olu Tuluy resm olarak devam eden iki yllk matem srasnda naiplik ettikten sonra 1229 bir kurulta y toplantya ard. Bu Kurultay, mteveffann arzusuna uyarak onun nc olu Ugedey'in hanln tasdik etti. Bunun zama nnda (1229-41) olduu gibi ardgelenleri Kuyuk (1246-48) ve Munke (1251-59) zamanlarnda da fetihler devam etti. Kuzey in ele geirilerek orada hkm srmekte olan Chin sllesinin hakimi yetine son verildi; Cengiz'in torunlarndan birisi olan Batu'nun n derliinde Rusya fethedildi, Polonya, Macaristan, Moravya ve lezya tahrip edildi (9 Nisan 1241 de Liegnitz'de Sofu Heinrich'i ken dii de byk kayplara urayarak yendi) ve Batu Macaristan'dan Viyana zerine yryordu ki Ugedey'in lm haberi (1241) reri ne bu seferi brakmak mecburiyetinde kald. Orta Asya'daki haki miyet salamlatnld, Mezopotamya fethedildi, Badat tahrip edildi (1258), Halep ve am dt; gene Han (Munke) in l m haberi yznden komutan (Hlg) geri dnmek mecburiye tinde karmaayd, Kuds'n de Moollara ganimet olmas muhak kakt. 1268 de Gney in'e kar savalar balad. Bunlarn sonun da btn lke ele geirilerek orada hkm srmekte olan dejene re Sung sllesi oktan beri hak ettii ekilde imha edildi (1280). Bu arada Kubilay tahta kmt (1260). Bu, Peking'i bakent yap t ve in'e lkeyi yeniden birletiren Yan adl bir slle verdi. Avrupa'nn yars ve hemen hemen btn Asya Moollarn hakimi yetine boyun emiti. Bu k ve daln tohumlarn oktand iinde tayan muazzam bir devletti. Bir sra olaylar bu kn alacak kadar ksa bir zamanda meydana gelmesine sebep ol dular. Cengiz Han lmnden daha bir ka yl nce devleti drt olu arasnda prensliklere ayrm ve Ugedey'i ardgeleni (Byk Han) tayin etmiti; ancak, belki de her defasnda hakimiyet en iktidar]ya dsn diye, hkmdarln intikali yolunda bir kanun koyma mt. Bundan tr her Byk Han'n lmnde ardgelein seil mesi mecburiyeti vard (2). Bu seim tabiatiyle devletin bykle2) Bir ok hanlarn lmnden sonraki karklklar bundan tr iyice an lalmaktadr : 1227 - 1229 (Cengiz - Ugedey), 1241 - 1246 (Ugedey - Kuyuk), 1248 - 1251 (Kuyuk-Munke). Cengiz'in lmnden sonra, onun en gen ve en is tidatl olu Tuluy naiplik yapmtr; Ugedey'den sonra kars Turakina be yl h km srd; Kuyuk'un lmnden sonra ise gene onun kars Ugul - Gami hkm srd. Bu, Batu'nun tesiri ile seilmi olan Tuluy'un olu Munke'yi istememi vo hana kar hazrlanm bir suikasdin yesi olarak idam edilmitir.

MOOLLARIN TARH VE HUKUKU

rinin, bilhassa hanedan ailesi yelerinin elindeydi. Her ne kadar 1229 Kurultay'nda prensler bundan byle btn Byk Hanlarn Yalnz Ugeday'm ardgelenleri arasnda semeye yemin etmi idiy seler de, onun en yal olu hasta Kuyuk'un seilmesine balarn da Batu olmak zere bir sra kudretli prens itiraz etmiler ve bu na benzer hdiseler Kubilay'n Kurultay'n toplanmasndan nce tahta kmasnda olduu gibi bundan sonraki Yan imparatorlar nn hkmeti ellerine allarnda da tekerrr etmiti. Byk Han larn daha balangta byle zayf bir duruma dmeleri ise prens lerin durumlarn gittike kuvvetlendirmiti. Batu'nun Volga boz krlarnda kurmu olduu asker devlet Altn Ordu gibi Kubilay'n kardei Hlg'nun ran'da kurduu Mool sllesi de daha Kubi lay'n zamannda fiilen bamszlamalar ve Yan imparatoru Ti mur (Ch'eng-tsung) un 1307 deki lmnden sonra Peking'e ba llklarn hukuken de tanmamlard. mparatorluk drt para ya blnmt: Ortaasya (Buhara), Altn Ordu, (Volga'da), ran ve in. Buna ramen buralarda da Moollar her yerde hkim un suru tekil ediyorlard. Fakat bu durum uzun zaman srp gidemezdi. Bozkrn saval vasflar ve nderlerinin stratejik kabiliyetleri sayesinde bal bana bir dnya fethetmi olan bu svari milleti uygun bir idare ile bu fetihleri muhafaza etmek iin gereken kabiliyetlere sahip de ildi. Cengiz Han'n byk maviri Yey-lh-ch'u-ts'ai (3) bile efendisine, bir lkenin eer zerinde fethedilebileceili fakat gene oradan idare edilemiyeceini bildirmiti. Cengiz de iinde, her biri fatih millete kltr bakmndan ok stn bir ok yabanc millet lerin bulunduu bu byk devletin idaresiyle kendi gebe milleti nin baa kamyacan anladndan, ok gemeden, idareyi orga nize etmek ve nemli mevkilerde mavir olarak almak zere Uygurlar'm ve inliler'in yardmna ba vurdu. Ancak hi kimse bina yapmaya elverili olmyan maddelerden bir bina yapamaz. Bozkrlar'n bu iptida sakinleri deien duruma uymak istemiyor lard. Ksmen yksek kltr sahibi milletler zerinde abucak elde
3) in kltr alm bir Tangul olan Yeh-l-ch'u-ts'ai Chin sllesinin memurlarndand ve Yen (Peking) in fethi srasnda 1214 de Moollar'a tutsak d mt. Heybetli d grnnn ve zeksnn tesirinde kalan Cengiz onu kendisine ahs mavir yapt \e mlk idareyi tekiltlandrmaya memur etti. O yalnz Cengiz'e ve Ugedey'e olaanst hizmetlerde bulunmad, onun hakimane tesiriyle, Mool seferleri srasnda, bir ok insann hayat da kurtuldu.

aW

Y'l*H,fi'"

' "

"

' '"lIIII^W> UM .Bi|a I. I l m. nn.| i H M Hl H ' I M* ll|l|:ltll> II 1|U)^I ' ip | ||.H WM*%ttt* i * ( fil'

MOOL KANUNLAR

edilen zaferler, onlarn hkimiyetleri altna aldklar bu milletler ve onlarn hukuk ve kltrlerine kar duyduklar istihkar snrsz bir ekilde arttrmt. Bundan tr de bu milletlerin insafszca smrlmeleri ve vergi vermeleri yolunda koyduklar usuller ken dilerine az bile grnyordu. Ancak fatihler- hkimiyetleri altna al dklar milletlerin byk ktlesi iinde kendilerinin kaybolacak kadar kk bir aznlk tekil ettiklerini bu milletlerin olduka sa kin geecek uzun yllarda zaferlerin parlakln ve intikamn kor kunluunu unutacaklarn ve nihayet barn isizlii iinde kendi lerinde de savacl ruhun uyuklayacan gz nnde tutmulard. Bylece ele geirilmi olan lkelerdeki Mool hakimiyeti alacak kadar ksa bir zamanda sona erdi. 1256 da Hlg'nun ran'da kur mu olduu lhanllar sllesi 1344 de yok oldui 1242 de Kara-Hl'nun Ortaasya'da (Buhara) kurmu olduu aatay hanedan 1370 de Timurlek'in darbeleri altinda ykld . Altn Ordu ise 1380 de Kulikov sahasnda Ruslar'a kar byk bir yenilgiye urad. Nihayet, birlemi in'de hkm srm olan son Yan impara toru Togan-TimUr (Shun-ti) 1368 de Moolistan'a kamak mecbu riyetinde kalmt. 2. Manu hakimiyetine kadar (1691) i karklklar devri Yan'larn in'den kamalarndan sonra geen yzyl iinde Mool tarihi ya d dmanlara kar yahut da i kargaalklardan tr giriilen hemen hemen faslasz savalardan ibarettir. ToganTimur'un ardgelenleri durmadan kendilerini,, taht zerinde hak id dia edenlere, kudretli airet prenslerine ve klan bakanlarna kar savunmak mecburiyetinde kalmlar, en son 15. nci yzyln bala rnda da Cengizliler'in nderliindeki Kuzey (Dou) Moollar, Ba t Moollar'mdan ayrlmlard. Daha 14. nc yzyln sonlarna doru Bat Moollar'dan bil hassa ungaristan'da oturanlar ayr bir birlik kurmulard. Bu bir lie giren drt en nemli airetten tr Birlik Derbe-Oyrat (Drtl - Birlik) ad altnda tannmt. Bu Oyratlar Mahmud'un nderliinde hakimiyetlerini btn Moolistan'a tantmlar ve Mahmud'un torunu Esen inliler'i bile byk bir yenilgiye urata rak (1449) Ming imparatoru Yingtsung'u esir etmee muvaffak ol mutu. Ancak Esen'in lmnden sonra, szde de olsa Cengizlilerin hakim olduklar Dou Moollar' gene stnl elde etmiler-

MOOLLARIN TARH VE HUKUKU

di. Dayang-Han bir kere daha btn Moolistan' birletirmee muvaffak olmu fakat lrken (1544) lkeyi 11 olu arasnda paylatrmt. Bundan sonra Moolistan hibir zaman bir tek Han'n hakimiyeti altnda birleemedi. Gney Moolislan en yal oullara verilmi Kuzeydeki Halla ise en kk oul Gerestsenze'ye dm t. Bir mddet kuzeye de hakim olup in'e kar da olduka b yk baarlar elde eden Gney-Mool devleti (moolistan) 17. nci yzyln balarnda Manu'larn basks karsnda geri ekil mek ve 1633'ten sonra bunlara tbi bir devlet hline gelmek mec buriyetinde kald. Kuzey Moolistan (Halla) da Gerestsenze, en son zamanlara kadar mevcut olup en ok saylan prens sllelerinin kurucusu ol du. lrken lkesini yedi olu arasnda yedi Houna a (kk prenslik) ayrd. Bunlar da sonradan buna benzer ayrmalar yap tklarndan ve bunlardan sonra gelen Houn, prensleri de ayn prensibe sadk kaldklarndan bu prensliklerin says gittike o ald. Gerestsenze'nin oullarnn ardgelenleri adn burada an mak gerekir. nk bunlara, son zamanlara kadar, D Moolis tan'n byk hanlnn (Aymak) - son zamanlarda idar blge -adlar olarak kalm bulunan unvanlar - belki de Dalai Lama tara fndan - verilmitir: Dzasaktu Han, Tuetu Han Tsetsen Han; bu byk hann etrafnda kk hanlar gruplayor ve bylece Aymak tekil ediyorlard. ok gemeden Kuzey Moolistan (Halha) da Manuar'la bir Modus Vivendi yapmak mecburiyetinde kald ve bylece, imoo listan kuzeydoudaki komunun basksna boyun edikten sonra kuzeydeki Aymak da biri biri ardndan (1634-38 arasnda) Man u'larn hakimiyetini tandlar. Bu tanma tabii tam manasyla sz de bir tanmayd ve tehlikeli komudan korunmaktan baka bir eyi hedef tutmuyor ve lkenin fiili bamszln ve i durumunu haleldar etmiyordu. Manular'm gneydeki komularn sktrmaya baladklar bu sralarda (17. nci yzyl balar) ungaristan'daki Bat-Moollar' arasnda da esasl deimeler gze arpmaktayd. Belki ener jik airet prensi Batur Han'n hkimiyetinden kurtulmak, belki de yalnzca yeni yaylaklar aramak iin baz airetler topluluktan ayrlp g edip gittiler: Gui Han Tibet'e gitti ve Dalai Lama'mn

>' ; : t ) i | ) | H H ) . I M I -|fe I ! Ut '

H - fr-'l

M U * ' i * M N f ! l lifi tfimitffm*

i f M *>'WM mw*nmwm>

MOOL KANUNLAR

hkimiyeti ele geirmesine yardm etti; Ho-Urluk nce Sibirya'ya oradan da Volga bozkrlarna gitti ve burada milleti Kalmuk ady la tannd. Manular'm kudretlerinin gittike tehlikeli bir ekilde artma s, moolistan'n gz ac rnei ve ayn zamanda bitmek tken mek bilmiyen i kavgalar sonundaki zayflk hissi, Halha ve Bat Moolistan'daki Oyrat prenslerini i bakmdan salamlama ve d a kar savunma yolunda enerjik admlar atmaya mecbur etti. Yukarda ad geen Oyrat Prensi Batur'un teviki ile 1640 ylnda belki de ungaristan'da - Kuzey ve Bat Moolistan'dan 44 Mool airetinin bakanlar ayrca Kuku-Nor ve Volga Kalmuklar'nn ba kanlar mavere iin toplandlar. Grmelerin sonunda unlara karar verildi: 1) toplantya katlan prensler arasnda bir ittifakn imzas, 2) Sonradan Tsaacn - Biik (Yarglar kitab) ad verilen bir kitapta toplanm olup btn mttefik prenslerin lkelerinde yrrle girecek olan bir sra kanun normlarnn yaz ile tespit edilmesi (Bk. II. Blm, 3. kesim ve III. ekdeki metne). Moollar'n dier btn anlamalar gibi bu ittifak da tabiatiyle ksa mr l oldu. Dou - Trkistan' fethetmi olan enerjik Oyrat prensi Galdan btn Mool airetinin hkmdar olmak yolunda ihtirasl bir plan hazrlamt. Daha 1670'de Halha'ya ilk aknlar balad. Bu akn lar 1688'de lkenin korkun bir ekilde tahrip edilmesi ve 20 000 ailenin gneye giderek orada Manu hakimiyeti altna girmeleriyle sonu buldu. in kroniklerinin bildirildiine gre ilk Mool Hutuhtu'su Undur-Gegen' Ruslar'la inliler'in hangisinin himayesini istiyeceklerini bilemiyen Moollar'a inlileri tavsiye etmiti. 1691'de Dolon-Nor'da konaklam olan imparator K'ang-hsi'nin de hu zuruyla ve byk merasimlerle yeni uyruklarn in imparatorluk birliine girileri kabul edildi ve bundan sonra g edip gelmi olan Halha Moollar'na moolistan'da yaylaklar gsterildi. 3. in Hakimiyetinde Moolistan Bundan byle Halha Moollar'n korumakla vazifeli olan Man ular imdi Oyratlarla 70 yl srecek olan mthi mcadelelerine balam bulunuyorlard. Galdan'm lmnden (1697) sonra da Oyratlar'n bana bir sra ok kudretli Hanlar gemiti. Bunlarn

12

MOOLLARIN TARH VE HUKUKU

yalnz Halha'y ve Kuku-Nor blgesini deil hatta Tibet'i ele geir mek yolundaki byk plnlar ile Ch'ing imparatorlarnn ayn mahiyeteki plnlar karlamaktayd. Manular'la Oyratlar arasn daki mcadele nihayet 1758'de Oyrat airetlerinin korkun bir e kilde imhasyla sonuland. Olduka boalm olan ungaristan'a ok gemeden Krgzlar ve Volga'dan geri dnen Kalmuklar gelip yerletiler ve Manular tarafndan iyi karlandlar. Bylelikle b tn Moolistan (ve ungaristan) in hakimiyeti altna girmi oluyordu. Bu hkimiyet 1911'e kadar aralksz devam edecekti. Bir ara moolistan'a yerletirilmi olan Halha Moollar' bu arada yurtlarna geri gnderilmiler ve oraya yeniden yerleti rilmilerdi. Bu ise pek yle kolay bir i olmamt, nk bunlar yabanc topraklarda bulunduklar sralarda gebe airetler ara snda nemli deiiklikler meydana gelmiti. stelik geri dnenler ok gemeden gene ungarlar'n aknlarna maruz kaldlar. Her ne kadar yukarda anlatld zere Galdan'n ardgelenlerinin kesin bir ekilde yenilmeleri zerine yeniden sknet temin edildiyse de, ard aras gelmeden srp giden sava kargaalklar ve bunlar la ilgili olarak yaplm olan daimi sr msadereleri ve dzenli bir hayatn yokluundan tr gittike artan ekiyalk sonunda lke nin iktisad durumu korkunlamt. Buna karlk 18. yzyln ortalarndan in'den ayrlmaya kadar sren gerek ide gerek dtaki hemen hemen devaml bar yava da olsa iktisadi bir ykselmeye sebep olmutur. Bu ykseli ancak, sonradan bahsedeceimiz, bambaka mahiyetteki mdahelelerden mteessir olmutur. Bir zamanlar dnyann yarsn ele geirip buralarn sakinleri ne hkmeden ve dnya hkimiyetini kaybettikten sonra yzyllarca bitmek tkenmek bilmez i mcadelelerden kurtulamyan Mool lar istiye istiye 150 yl boyunca yabanc hakimiyetine boyun emi lerdir. Bu alacak olay nasl anlalabilir ? lknce, 18. nci yzyln Moollar' artk Cengiz Han'n elinde yle kudretli bir let hline gelmi olan, fetih arzusuyla dolu sa vakan svari millet deildi. 16nc yzylda Budizma Moolistan'a girmi bulunuyordu. Bu giri ok gemeden derinlii kadar ge nilii de alacak kadar byk olan tesirler gsterdi. Lamaizma'nm yozlam bir ekli hlinde gelen Budizma, aaal bir ibadet ve Bodhisattva'nn, azizlerin ve eytanlarn Pantheon'unu da bir-

MOOL KANUNLARI

13'

likte getirmiti. Bunlarn, bozkrn ocuumsu sakinlerine tesir et mesi pek tabiiydi. nanma yolunda gayretli olan prenslerin de tut tuklar bu yeni inan abucak yayld. Byk servetler toplayan ve almay pek sevmiyen gebelere glgelerinde rahat bir hayat temin eden manastrlar kuruldu. Bylece din taassubun ve tenbellie meylin karmasnn sonucu olarak, gittike says artan ve tarihte hi bir rahip snfnn fertler zerinde haiz olmad bir tesire sahip bulunan ve eskinin savakan ordularnn, dua eden Lamalar ve barl obanlardan ibaret bir millet olmasna sebep olan bir rahip snf ortaya kt. Manular daha balangtan bu yana Lamalar'm iktidarndan kendi gayeleri iin faydalanmasn bildiler. lk Mool Hubilkan' (Reinkarnation, ruhun yeniden vcuda girmesi) bile 10 yl (16911700) Peking saraynda yaad ve bundan byle Manu hanedan gayelerine erimek iin Mool rahiplerini kullanmay tercih ettiler. Buna ek olarak - divide et impera kaidesinin tpa tp uygu lanmas - Manu hkmeti mevcut Hounlarm (Kk prenslikler) gittike paalanarak klmelerini tevik etti; yleki yalnz Halha' da bunlarn says 24'den 86'ya kt; tabii bylece buna para lel olarak hkm sren prenslerin kudreti de gittike zayflyordu. stelik Peking'de uydurulmu bir hierari, gzdelere tevcih edilen eit eit unvanlar ve bilhassa nfuzlu Hanlarn imparatorluk prensesleriyle evlendirilmeleri yoluyla prensleri birbirinden ayr maya hatta i dmanlklarn kmasna dikkat ediliyor ve ayrca Moolistan iin hazrlanan kanunlarda ifadesini bulan birok asil zade imtiyazlaryla bunlar ve halk arasnda derin uurumlar al yordu. Bylece bir yandan Lamaizma'nm yaylmasyla ortaya kan gelime bir yandan da Peking hkmetinin ustaca politikas sonunda, bir zamanlarn bu yenilmez fatih milletinin sessizce h kimiyet altna alnmas alacak bir ey deildir. Balangta inlilerin Moolistan'a gidip yerlemeleri, bunun yasak olmasndan veya hi olmazsa ailelerinin birlikte gtrlmesi menedilmi bulunduundan tr gletirilmi iken geen yz yln 80 inci yllarna doru, inliler'in oralara yerlemeleri Manu hkmeti tarafndan iyice tevik edilmitir. Bir yandan fazla nfus iin toprak aranmaktayd- bir yandan da Rusya'nn D-Moolistan' ilhak yolunda arzular beslemesi buna sebep olmutu. Gen lerin basks Moollar' yaylaklarndan teye itmi ve ok geme den in (Manurya dahil) ile Moolistan arasndaki snr enberi-

14

MOOLLARIN TARH VE HUKUKU

ne inliler yerlemi yava yava bunlar ieriye de szmlar ve Urga ile Kiata arasna, kervan yolunun boyunca, yerlemilerdi. Yer leme brolar alm, kyller topraklar satn almlar ve ge be Moollar yava yava atalarndan kalma yaylaklarnn yabanc ekinciler tarafndan ele geirildiini grmlerdi. Ksa bir zaman iinde inlilerin yerleme politikasnn sebep olduu huzursuzluk, yllar getike rahatsz edici tezahrler, ksmen de kartrc de dikodular ve nihayet gerek inliler gerek Moollar tarafndan gittike artan bir asabiyet sonunda tehlikeli bir ekilde oald. oktanberi zaten inli tccarlarn ihtikr mahiyetindeki faa liyetlerinin sonunda kuvvetli bir huzursuzluk meydana gelmiti. Bunlar asilzadelerin byk bir ksmn -hatta bazan btn bir Hounu- gneydeki komunun souk kanl hesaptan baka bir ey bilmiyen sermayesinin borlusu haline getirmilerdi (4). Kia4) Ticaret daha ok Mool memleket mahsulleri ile (Koyun yn, deve ty, kei postu, at ve sr derisi, at kl ve krkler, bihassa, da faresi krk) in ithal mallarnn deiimi eklinde olmakta idi. (in mallarnn balcalar unlard: kalp halinde ay, dokumalar, ttn, eker, un, pirin vs.). Bu ticarette normal olarak yabanc tccar iki yoldan kazanmaktayd: hem ithal malnn krl satndan hem de sonradan satlan ihra malndan. Doutan tccar olan inliler'in bozkrn saf sakinleri karsnda bu yoldaki istidatlarn bsbtn ustaca gelitirmi olduklarn ayrca sylemee lzum yoktur. Bundan baka deiim ou kere kredili bir de iimdi ; zira Moollar'n ithal mallarna btn yl ihtiyalar olduu halde ihra mallarn ancak belirli zamanlarda teslim edebiliyorlard: Koyun ynn HaziranAustos'ta, deve tyn Mays - Haziran'da, da faresinin krkn (ilk ve sonba harda olmak zere) Mart - Nisan ve Austos - Ekim'de. nceden teslim edilen ithal mallarna inliler'in nutad faizleri olan ayda % 3 eklenmekteydi. Vdesi ge lince Moollar ok kere bu yksek borlan faizleri ile birlikte, diyecek durumda ola myorlard. Ya Moollar ok satn alm. bulunuyorlard ve imdi ellerindeki mal lar borcu karlamaya yetmiyordu, ya ellerinde olmyan kt sebeblerden dolay yeter derecede teslim edemiyorlard (Sr lm, verimsiz av gibi), ya ihra mal larnn fiyatlar dm oluyordu, yahut da inli alc kalite hakkndaki yersiz is teklerde bulunma, post ve derilerin sk bir ekilde snflandrlmalar, tartarken .datma gibi yollardan demeyi gletiriyordu. Rtbe sahibi borlulara yeniden nemli krediler amak bahse konu olduu zamanlar, bunlardan kefiller istenmek teydi. Btn bir Houn'un prensine kefil olduu nadir vakalardan saylmazd. Borlanmann ne kadar ykseldiine bir misl olarak, Ruslarn tespit ettiklerine gre (Bk. Krasny Archiv, C. 37. S. 11), 1910 ylna doru inli alacakllarn btn Kounlardan aa yukar 12 milyon Ruble istemekte olduklarn, Tai-Ch'ing Bank'n da yalnz prenslerde bir milyon Rubleden fazla alaca olduunu syliyebiliriz. Hl buki esas itibariyle tiear muameleyi aa yukar 25 byk in firmas yapmaktay d. Bunlarn birok yerlerde ubeleri vard, ayrca i mevsiminde mal satn almak

<^|. . '

l|H>. I ...,,,,. | | i , l , I I C | . m m -I W M W |.||*-<|. ,|i map

W.|

ll||MMH*aMHl

MOOL KANUNLARI

15

ta yaknlarndaki altn sahalarna inli Kuliler'in akn etmesi de iyi bir gzle grlmedi (5). nk bunlardan bir ksm sonradan oralara yerleip kaldlar. 1908'de inlilerin Urga - Kalgam demir yolunu yapmay tasarladklar hakknda bir ayia kt. Bunun zerine Urga'daki Rus bakonsolosu, durmadan hkmetine Moollar'n arasnda huzursuzluun gittike arttn, bunlarn hakla rn tehlikede grdklerini ve status quo'nun muhafazas iin Peking'e mracaat ettiklerini bildirdi. Urga'daki in Amban (Vali) inin mahalli birok olaylar srasnda Hutuhtu'ya kar diploma tik olmyan hareketleri (1910) iin rndan kmasna yetti. Mo ollar Rusya'ya ba vurmaya karar verdiler; nk in hkmeti azalmyan bir enerji ile yerleme politikasna devam ediyor ve Mo ol garnizonlarna modern talim grm inli birlikler gnderme yi tasarlad da tespit edilmi bulunuyordu. Moollar'n tarafnda
(Dip Not : 4'n iin memleketin her k in dkknlar bunlar da milyonluk Devam) : tarafna bir yn ajan gndemekte idiler. Says ok olan k bunlarn yannda pek yle nemli bir yer almyorlard, zaten firmalara balanm bulunuyorlard.

inli tccarn I. Cihan savandan nce Moolistandaki biricik rakibi Rusya idi. Bu rakibden de korkmas gerekmezdi. Rusya'nn in'le transit olarak Hankowtee'den ve Moolistan (Kiachta) zerinden geen ticareti her hlde Nerinsk andlamasna (1689) kadar geri gitmektedir. Bu ticaret Tientsin andlamas (1858) ile Ruslar'a in'de lke dilii tannnca Moolistan bakmndan gelimee bala d. Daha 1860 da Urga'da ilk Rus firmas kuruldu; 1883 de bunlarn says onu 1910 da ide yirmiyi bulmutu. Ayrca Rus ticareti batdan (Biisk) Kobdo ve Uliasuati'a doru nfuz etmekte idi. Balangta tabi yalnz bu yeni lkeye girmee cesaret eden ve sermayeleri ortalama 20.000 Rubleyi gemiyen kk tacirler gelr.ilerdi. Gmrksz ithal imtiyaz zerine (1881 tarihli St. Petersburg andlamaann 12. maddesi) Rus ticaretinin durumu kuvvetlendirilmee alld. Buna ra men bu ticaret hi bir zaman in ticaretine cidd bir rakip olabilecek kadar gelie medi. Bilhassa inliler ucuz ingiliz ve Amerikan dokumalarn vsr. piyasaya arzelmee balaynca Ruslar iin rekabetin imknszl aka ortaya kt. Her ne kadar Bat Moolistan'n Rusya ile ticaretinin hacmi 1891 de 1,349 milyon Ruble iken, 1908 de 3,677 milyon ruble olmua da bundan Rusya'ya yaplan ihracatn pa y ok bykt, zira bu /o 566 nispetinde, Rusyadan ithalt ise % 22 nispetinde art mt. Demek ki Ruslar nce Mool mahsullerinin alcs ve ancak ok kk bir nispette de kendi mallarnn satcs idiler. Ruslarn, Mool ticaretinde, Cinle mu kayese edilince rollerinin ne kadar kk olduunu, 1908 ylnda btn Moolistan iin in ticaret hacminin 50 milyon Ruble, Ruslar'nkinin ise ancak 8 milyon Ruble oluu aka gsterir (Bu mesele iin bk. Krasny Archiv C. 37. S. 3 v. t.). ( 5 ) Moolistandaki altn damarlar iin bk. Korotovetz S. 187. v. t - 1928 ylnda Mool Halk Cumhuriyetinin iktisat bakanl artk tamamen verimsizlemi plan iletmelerin kapatlmas hakknda kesin karar vermitir,

16

MOOLLARIN TARH: VE HUKUKU

idare edici kuvvetin, ruhun (spiritus rector), Lamalar'm ba, Urga'daki Hutuhtu'nun olduu kendiliinden anlalr; nk m minlerin dertlerini anlattklar en yksek otorite o olduu gibi kendisi de - yukarda iaret edilmi olduu gibi -son zamanlarda Manu hkmetinin mmessilleri ile pek de ho izler brakmyan tecrbelerde bulunmutu. Moollar'm bu admlarna Ruslar tarafndan ne gibi bir tesirde bulunulduu tespit edilememektedir. ar hkmetinin ajanlarnn faaliyetlerinin passif bir gzetlemeye ve Moollarn zbalarna vermi olduklar kararlarn Petersburg'a bildirilmesine inhisar et tii pek de akla yakn gelmemektedir. Manu hkmetinin sand gibi, Rusya'nn Moolistan' ilhak etmek istedii de pek akla yakn gelmez. Zira, idaresi ve asker emniyeti, deeriyle mtenasip olmyan meblalar yutacak byle muazzam bir lke neye yaryacakt? - Her ne kadar yllar boyunca bunu tevik eden sesler eksik olmamtysa da bunlara, ilgili makamlar nem vermemilerdi. Mesel daha 1854 de Dou Sibirya genel valisi Muravieff (Amurski) Rus ya'nn Moolistan' himayesi altna almasn teklif etmiti. Ancak kendisine, Urga'daki Hutuhtu'nun iyi niyetlerini elde etmekle ve en nfuzlu prenslerin dostluunu aramakla yetinmesi bildirilmi ti. II. Nikclay ile senli benli dost olan Buryat mucizev tabibi ve maceraperesti Badmayeff 1890 yllarnda III. Aleksandr'a, II. Nikolay'a ve Kont Witte'ye tekrar tekrar Moolistan'n, Tibet'in ve in'in bir ksmnn ilhak yolunda fantastik bir tasar sunmutu. Rus - Japon savann n tarihi ile tannm olan toprak speklsiyoncusu Bezabrazoff'un mal gurubu da 1903 ylnda cesaretli oldu u kadar baarsz kalan bir ekilde Moolistan'n ilhakn istemi ti. 1905 de bir mhendis tarafndan sunulmu olup Sibirya demir yolunun ykn azaltmak iin dnlm bulunan ve Moolistandan gemesi gereken bir Uralsk - Manchuli paralel demiryolu tasars da Rus hkmeti tarafndan reddedilmiti. - 17.7.1907 ta rihli Rus - Japon anlamasnn 3. nc maddesinde her ne kadar Rusya'nn Moolistan'da ayrca menfaatleri olduu kabul edilmi idiyse de, buna ek olan gizli bir notada da bununla status quo'ya dokunulamyaca zerinde de ayrca durulmutu. Moolistan'daki Rus menfaatleri siyas deil sadece iktisad mahiyette idiler. 5 numaral notta Rus ticaretinin Moolistan'a gi rip ilerlemesi ve inli sermaye ile mcadelesinde kazanm olduu kk baar ksaca anlatlmtr. On yllar boyunca Rus ticareti-

iiirwm*HMMiu ti ..| \ H I

Im

umifi -yn < ti t-.*(. M HU 1.1.1.11 i (IMH MI M tmm***'tifm

wwtyW'wr*Vimtww*m*nt*

MOOL KANUNLARI

17

nin nclerini Sibirya illerinin kasabalarndan (Biisk, Minosinsk, Verkhneudinks, Troitkosavsk) gelen kk tccarlar tekil ettik leri halde 1910 yllarna dein Rus sanayii ve byk ticareti Mo ol ticareti ile canl bir ekilde ilgilenmee baladlar ve gittike artan bir nispette hkmetin dikkatini Moolistan'a ekmei bildiler. Bylece 1909 da Ticaret Bakanlnda Mool pazarnn in celenmesi iin ayrca bir komisyon tekil edildi. Ayn zamanda basn seferber edildi ve bir ksm Moskova dokuma sanayii ta rafndan tertip ve tehiz edilen bir ok seferler sonunda yeni l ke incelendi. Nfuzlu tccar muhitleri kendilerine brokratik gzken hkmet politikasn iddetle tenkit ettiler ve Moo listan konusu o zamanlarn bakent ve Sibirya basnnn stun larndan eksik olmad. Bir oklar aktan aa ilhak istemek teydiler, bunun yannda, Sibirya demiryolu ile Moolistan s nrn arasnda daha ucuz nakliyeyi "temin edecei sanlan Mysovaya - Kiata demiryolunun tasars da ok sk incelenmek teydi. Tertip edilmi olan seferlerden kt haberler gelmesi zerine memnuniyetsizlik daha da artt. Rus manifatura mallarnn ngiliz mallar karsnda gerilemek mecburiyetinde kaldklar tespit edil miti. Ayrca inliler'in ngiliz komisyoncular olduklar kabul edilmi ve inas yakn grlen Urga - Kalkan demiryolu ile Moo listan'daki Rus ticaretinin sona ereceine inanlmt. Bylece Rus hkmeti, ticaretin ve her eyden nce Moskova dokuma sanayiinin menfaati icab, Mool meselesinde daha yk sek bir faaliyete yneldi. Ayrca dier, menfaatlerine pek uygun den durumlar da hkmeti byle bir politikaya davet ediyordu. Ancak gene de Rus politikas bakmndan Moolistan'n ikinci de recede nemi olan bir mesele olduu kendiliinden anlalr. Halha'da ki i durum bizim hayat menfaatlerimize dokunmamakta dr. Moolistan meselesi bizim iin bir vasta olmak bakmndan nemlidir ve in'deki dier siyas vazifelerimizin hallinde kefeye konulmak icap eder diye Rus d ileri bakan Peking'deki Rus elisine telgraf gndermiti (27.7.1911) (6). 1911 Temmuzu sonlarna doru Moollar, rtbe sahiplerin den mteekkil bir heyeti, Rus hkmetinden Moolistan'n hima yesini kabul etmesini rica etmek zere Petersburg'a gnderdiler.
6) Bu husus iin A. Popoff'un Tsarskaya Rossiya i Momgoliya adl ok bilgi Verici makalesine baknz, Krasny Archiv, C. 37, S. 3. v. t.

18

MOOLLARIN TARH VE HUKUKU

Petesburg'da uzak, dou maceralarna atlmak istenilmediinden ve tam bu srada stelik Yakndou'da durum endie verici bir ekil de gerilmi bulunduundan bu rica kabul edilmedi ama gene de rkutsk asker blgesinin kurmay vastasyla Hutuhtu'ya 15 000 silah, 7,5 milyon mermi ve 15 000 kl gnderilmesine engel ola cak bir sebep de grlmedi. Bundan biraz sonra in'de patlak veren ihtill Moollar'a bu Rus silhlarn kullanmak frsatn verdi; in'li memurlar kovul dular ve 18 Kasm 1911 de Dmoolistan'm bamszl iln edil di. 16 Aralk'da da Urga Hutuhtu'su Biroklar tarafndan tahta karlan ad altnda Han olarak tahta kt. Moolistan'n dier blgelerinden, bilhassa batsndan, inliler 1912 ylnda yava ya va karldlar. Austos 1912 de de btn Kuzey Moolistan Ur ga Hutuhtu'su (Bogdo-Gegen)nun hkimiyeti altna girdi. ncelememizin erevesi iinde Mool tarihi hakknda verdi imiz bu ksa bilgiyi burada kesiyoruz. Moolistan 220 yl balan gta hakimane bir politika kovuturduktan sonra yozlaan, hk mettii insanlarn ihtiyalarn artk anlamyan bir yabanc hane dann hakimiyeti altnda kalmt. Bir zamanlar dnyann korktu u hkim bir millet iken oktan beri tenbel obanlar ve ahlaksz rahipler hline gelen ve frenginin mahvetmekte bulunduu, en an l atalarnn kltrleri seviyesinin stne kmam olup geni, fa kat az nfuslu bir lkede, Rus ejderhas ile in canavar arasnda yayan bu insanlar kendi ilerinden gelerek deil olaylarn bask s ile tehlikeli bir hediye olan zerklii almlard veya Ruslar'in ya hut da inliler'in kurbanlar olmalar mukadderdi. Dnyadaki byk olaylar Moolistan'a da tesirden geri kalma d: zerkliin ilnndan - 5. Kasm 1921 - tam on yl sonra yeni tekil edilmi olan bir Mool cumhuriyeti Sovyet Rusya ile bir dostluk andlamas imza etti. Bundan iki yl sonra da Huruldan (Parlamento) Sovyet hukukular tarafndan hazrlanm olan Mo ol anayasasn tasdik etti. Yllar getike hzlandrlan Sovyetle tirme sonucu, bugn bu lke her ne kadar hla de jure zerkse de de facto kuzeydeki komusunun tabii olmutur. 2. Kesim

MOOL LAMAZMASI

amanist Moolistan'a Budizma 16. nc yzylda Lamaizma bi iminde, yni budist reformatr Tsongkhapa'nn San Bilgi'si

pll.u.1 .1 M

. nmuaa ,, ,.,,,,

i..,,,. ,;

,, m * , , , : , , ,

,,,,

MOOL KANUNLARI

19

hlinde girdL Prenslerin gayretli tevikleri ve rahiplerin mahir propagandalar sonunda, alacak kadar abuk bir zamanda Lamaizma btn lkeye yayld: 1586 da Gerestsenze'nin torunlarn dan Abatay - Han, eski bakent Karakurum'un yerinde ilk manas tr Erdeni - dzu'yu yaptrd; 1635 de ilk Hobilgan (a. bk.) Halha' da grld ve 17. yzyln ortalarna doru yeni din btn kuzey Moolistan' kaplam bulunuyordu.
1.

Manastrlar Dinin ba yurdu ve ok kere din yksek rtbe sahiplerinin oturduu yer Manastrdr. Btn lkeye yaylm bulunan ve say lar ok olan (1) manastrlar kurulularna gre drt snfa ayr labilirler. 1) Gegen yahut Hutuhtu manastrlar, bunlar Halha Moollar, faziletleri veya mucizeleri ile temayz etmi bulunan Hubilganlar'n oturup da halkn iyilii yolunda dua etmeleri iin ina et milerdir; 2) Manu sllesi imparatorlar tarafndan in maliyesi he sabna ina ettirilmi olan imparatorluk manastrlar. 3) ktisad durumun bilhassa iyi olduu yllarda bir Sumun (en kk svari birlii)un bir manastr ina etmek iin birlemi olan aileri (150-299) tarafndan ina edilmi olan Sumun manas trlar. Bunlar ok gemeden, bakm iin gereken vastalarn yok luundan Lamalar tarafndan terkedildiklerinden ancak bayram gnlerinde yin iin ziyaret edilirler. 4) ok sofu prensler veya akrabalar tarafndan sevab olsun diye ina ettirilmi olan zel manastrlar. Bunlarn da byk bir ksm, yaptrann lmnden sonra varisler tarafndan ihmal edil1) Karamisheff (S. 397 v. t.) drt Aymak iin Manastr ve tapnaklarn saysn aadaki gibi gstermektedir : Dzasaktuhan Tuetuhan Tsetsenhan Soin - Noin - Han Toplam 377 702 886 680 2645

20

MOOLLARIN TARH VE HUKUKU

diklerinden Sumun manastrlarnn dtkleri duruma dmler dir. Bunlar iinde en nemlileri ve bizim incelememize konu tekil edecek olanlar Gegen manastrlardr. Bunlar yapldktan sonra, yaplmaya katlm olan prenslerden her biri, kendilerine hukuken ve iktisaden bal ailelerden bir ka tanesini manastrn evliyasna temlik etmekte olduklarndan ve bunlar da bundan byle abinar (Mfredi : Sabi) ad altnda bu evliyaya hizmet ile mkellef bu lunduklarndan bu manastrlar ayrca nem kazanmlardr. Beka lar pek de emin olmyan tahsisata bal bulunan imparatorluk manastrlarnn aksine - Sumun manastrlarn ve zel manastrlar btn btn bir yana brakyoruz - bylece Gegen manastrlar a binar'in alma kudreti sayesinde daha balangta salam madd bir temele dayanabiliyorlard; manastra bal 50 aile bile bir ma nastrn bamszln ortalama olarak temin ediyordu. abinar'm tabii oalmas ve sonradan yaplan hibeler bu deerli mlk gittik e geniletiyor ok gemeden lkenin d hayatnda en belli bal amil oluyorlard. Gene de her manastrn abinar says baka ba kadr; bunda en byk amil manastr evliyasnn itibardr: Urga' daki Cebsun - Darnba - Hutuhtu'nun 20 000 den fazla Sabi ailesi yani 100 000 den fazla adam olduu halde baka manastrlarnki bunun ya yzde biridir veya daha da azdr. Manastrlar kendilerine Sabi alma kudreti halinde verilmi olan servetle murabahada bulunmay pek ustaca baarmlardr. Sabilerin bir ksm ya manastr srlerinin obanlarydlar yahut da dier ayak ileri ile uramaktaydlar; dier bir ksm da ken di iktisad teekllerini iletiyor ve servete gre kademelendirilmi vergileri Manastrlara vermekle mkellef tutuyorlard. Bunlarn kervanc olarak inli firmalar hesabna ihracat mallarn Kalgan'a veya Kuei-hua-ch'eng'e sevketmeleri bilhassa deerliydi. nk mal nakliyat iin bahse konu olabilecek kzlerin ve develerin byk bir ksm manastrlarn elinde bulunmaktayd (2). inliler yk ve
2) Karamisheff (S. 397 v. t.) 1918 de yaplm olan bir sayma dayanarak drt Aymak'daki manastrlara ait hayvanlarn saysn aadaki gibi gstermektedir: At 14 345 86 110 47 631 27 197 175 283 Deve 2 131 15 756 6 027 4 551 28 465 Sr 19 084 83 081 39 476 27 069 Davar 172 523 466 179 716 089 280 970

Tusetuhan Soin - Noin . Han Toplam .... ...

168 710 1 342 055

<iMi4v-i>-^iiii .mhn IPM

tum>$amm*mm}..-

MOOL KANUNLARI

21

ekim hayvan kiraya verenler arasnda, ziya, hasar veya temerrdden dolay sorumlulukda en ok teminatl grnenleri tabii tercih ediyorlard. Kervanda kervanc olarak alan abi'nin kendisinin de hayvanlar bulunursa- o zaman kervanc ykletene kar sorum luluu kabul ettii iin manastra nakliyatn byklne ve kerva nn gidecei, uzakla bal (ve her halde manastrdan manastra deien) bulunan bir cret de veriliyordu. Manastrlarn nemli gelir kaynaklarndan bir bakas da pos ta ilerinin taahht edilmesiydi. Bu i iin tabiidir ki byk at s rlerinden ve abi'lerin hizmetinden faydalanlyordu. Hounlar tarafndan her posta istasyonu iin manastrlara denen cret or talama olarak ylda 400 gm Tael'i bulmaktayd (1939 rayici ile 400 lira) bu arada unutmamak gerekir ki, bo kalan bozkr atlar nn yem masraflar da yoktu. Haclarn ve dier mminlerin ihtiyalarn temin iin manas trlarn dolaylarnda tesis edilmi olan ok sayda cinli dkknla r da bu manastrlara, ykseklii yerine gre deien bir vergi -or talama olarak dkkn bana ylda 20 Tael - demekte idiler. Bylece manastrlar nemli miktarlarda nakit toptamaya mu vaffak olmular ve bunun bir sonucu olarak bor para vermee de balamlard. Genel olarak Hounlar bor alyorlar ve ylda % 36 ya kadar varan faiz dyorlard. Manastrlarn arta kalan nakit leri ekseriya kk, az gelirli dier manastrlarn bakmnda veya ba manastr tarafndan idare edilen yeni manastrlarn inasnda kullanlyordu. Bylece Urga Hutuhtu'sunun Urga'dan baka tam dokuz manastr vard. 2. Rahipler Bylece Lamaizma'nm, manastrlarn zenginlii ve bu manas trlarn halkn byk bir ksmn ve hatta btn idari blgeleri hizGete 1918 saymna dayanarak ayn mellifin bu drt Aymak'da bulunan b tn hayvanlar hakknda verdii rakamlar yukardakilerle karlatrmak faydaldr: At Deve Sr Davar Dzasaktuhan Tuetuhan Tsetsenhan Soin - Noin - Han 93 186 125 259 942 605 704 127 17 52 17 51 669 751 548 420 96 143 122 295 795 647. 576 . 858 1 904 435 881370 662 627 675 159

Toplara

665 378

139 388

618 876 4 124 091

22

MOOLLARIN TARH VE HUKUKU

met mkellefiyeti (abi'ler) ve bor klelii ile kendisine balan mas sonucunda, btn lkede zaten ok byk olan kudreti rahip saysnn ezici okluu yznden hem bir ka misli artm hem de bununla bu kudret d ifadesini bulmutur. Her ne kadar genel ola rak - in hakimiyeti srasnda ve sonradan en son yllara kadar btn erkek nfusun sekizde beinin rahip snfna mensup oldu u sylenirse de, bu iddia hi olmazsa buradaki rahip kelimesi nin tam bir din hizmetkr anlamnda kullanlmad yolundan gi dilerek snrlandrlmak gerekir. Bu orantnn iine, her hangi bir din vazifeyi stlerine alm olup, aada da aklanaca zere, hi bir suretle rahip olmyan kimseler de sokulmutur. O halde kim rahip veya Lama idi? Bu soruyu Moolistan iin en yksek idar merci olan in hkmeti baka Lamaizma ise baka trl ce vaplandrmtr. nce in hkmetinin kimleri rahip snfna mensup addet tiini tespit edelim. Hkmet Lama lan btn vergilerden ve devlete bulunulmas gereken her trl edadan, hereyden nce de askerlik hizmetinden muaf tuttuu iin kendisinin Lama kavra mn iyice tarif etmesi gerekiyordu. Hkmet yalnz, Moolistan' n en yksek idar makam olan Li-fan-yan tarafndan verilmi bir Lama hviyeti bulunanlar Lama sayyordu. Kim byle bir hvi yet elde etmek ve bylece rahip snfnn imtiyazlarndan faydalan mak isterse kendi Sumun'undan bu hususta Sumun'un bir itiraz olmad hakknda bir vesika almak icap ederdi. Talip bu vesika y bundan sonra kendi Houn'unun Yasak'na (Prensine) bir di leke ile birlikte sunar ve bu dilekede Yasak'dan Li-fan-Yan'a kendisine bir Lama hviyeti verilmesi iin bir dileke yazmasn rica ederdi. Bunun zerine Yasak bu dilekeyi, Sumun'un vesika sn ve kendisinin bu husustaki raporunu ilgili Aymak'm ulgan (Meclis)na gnderdi. ulgann bakan olan ulgan-u-darga da bu i iin Peking makamlaryla yni Li-fan-yan ile temasa geer di. Li-fan-yan hviyetin verilip verilmemesi hususunda takdir serbestisine sahipti. Ancak her yl ka hviyet vesikas verdii hak knda da mparatora rapor vermesi gerekiyordu. Demek ki muaml ok girift, uzun ve rvet almaya pek tene bulunan in memur lar da iin iine girdiklerinden olduka pahalyd da. Bundan do lay da pratikte bu yoldan pek az gidilmitir. Hatta daima manasv trlarda yayan Lamalar'n bile pek azmin Lama hviyeti vard. Hkmet de her iki gzn kapyor ve iin tanzimini Yasaklar'a

M..Mimrt.t . . . | n . u m . ,,,.1.1 | ! | i . | H I O - . p M J * | | H | i m .MHItti

Hl4HMw|mN|l

MOOL KANUNLAR

brakyordu. Bunlar ise, mmin olduklar iin rahip olma yeminin de bulunmak istiyenlere bir yandan glkle engel olabiliyorlar ve bylece Lamalarn saysnn artmasna bir snr konulmam olu yordu; dier yandan da her yasak kendi Houn'unun menfaatleri ni korumakla mkellefti ve bundan tr de yalnz rahip olma ye minini etmi olup bylece imtiyazl rahip snfndan saylmas ge rektii iddiasnda bulunau her kei, Houn mensuplarnn bt nnn hkmete kar ifaya mecbur olduklar mkellefiyetlerden masun klarak bunlarn hisselerini dierlerine ykliyemiyordu. Bylece pratikte Yasaklar rahip snfnn imtiyazlarn yalnz rahip olup rahiplikten baka meslekleri bulunmyan ve daim olarak ma nastrlarda yaayanlara tandlar. Bunlara Yazl rahipler ad ve rilmekte idi. Gerekten de bunlar dnyev bir merci olan Yasaklar'm Houn'un dier mensuplar iin tuttuklarndan ayr bir zel listeye yazl idiler. Bunun gibi manastr idareleri de bunlar bir deftere yazmaktayd' ancak bunun iin Yasak tarafndan manast ra daim olarak girme yolunda verilmi bir izinnamenin manastr idaresine gsterilmesi artt. Buna karlk, bozkrda yayan ve manastra kar byk Hural (yin) lara katlmakla mkellef bu lunan byk Lamalar topluluu Houn idaresinin sicillerinde dev lete kar mkellefiyetlerde kendilerinden ayrldklar Houn'un dier mensuplar ile birlikte yazl idiler, yalnz bunlarn adlarnn ardnda rahiplik rtbeleri yazl olurdu. Lamaizmada her yemin edeni rahip snfndan^ saymazd. Yal nz aada grlecek iki en yksek tevcihe mazhar olanlar rahip snfndan saylrlard. Balca tevcihler unlard: a) Ubashi: ok kere ana - baba 4-5 yandaki oullarna Ubai'lik tevcih ettirirlerdi. Bu tevcihten sonra Uba olan kimse ler yalnz 5 hayat kaidesine ve baz orulara vsr. ye riayetle mkel lef olurlard; ancak gene de rahip snfna girmi saylmazlard, bundan tr de rahip elbisesini giymek veya salar kestirmek haklarna sahip olamazlard. Ksaca bunlar dier kimselerden ayran hibir ey yoktu. Bu birinci tevcihin pratik deeri ancak rahiplik yolundaki ikinci tevcih iin gerekli bulunan bir basamak tekil etmesindedir. Bu ikinci tevcih b) Bandi'lik tevcihidir. Bylece ok kere, oullarn rahip yapmak istiyen ana-baba birinci tevcihin hemen arkasndan ikinci

24

MOOLLARIN TRH VE HUKUKU

tevcih iin gereken ilemi yaptrmaktadrlar. Yemini dokuz kaide ihtiva eden Bandi mezdir ve bu sfatla da manastrda oturmak mecburiyetindedir. Manastra mensup oluunun d iareti olarak herseyden nce sa kesiktir ve omuzlar zerine atlan krmz bir kumatan ibaret bulunan Orkimci'yi tar. Manastr ba rahibinin tensip ettii bir Lamann nezaretinde Tibet yazsn, en nemli dualar ve din yini renip bylece rahiplie hazrlanr. Ancak Bandi her istedii anda manastr terkedip ailesi yanna dnmek hakkn haizdir. Ancak nc tevcih olan : c) Getsul'luk tevcihi iledir ki bir kimse rahiplik snfna balanm olur. Getsul riayetle mkellef olduu 40 kaideden bi ri olarak daim bekr kalmak mecburiyetindedir (3). Dier yan dan da rahiplere ait bir sra kk ileri yapmak hakkn da elde etmi olur. Gene de Getsul'larn ou tevcihten sonra bozkra dn mekte ve ancak byk bayramlarda Hural'a katlmak iin manas trlar ziyaret etmektedirler. Bunlar bozkrda ailelerinin iinde ya amakta her trl dnyev ilerle uramakta ve yeminlere aldrmyarak ok kere metres tutmaktadrlar (4). Ancak salar kesik olduu ve stlerinde de rahip elbisesi bulunduu iin alelade in sanlardan ayrlmaktadrtar. Rahip snfna mensup olmann bun lara gene de faydas dokunmaktadr; nk dnlerde ve cenaze lerde gereken din merasimi ok kere bunlar yapmaktadrlar ve mterileri de daha ok az varlkl snflardandrlar; zira bunlar daha yksek bir rahibin hizmetlerinin karln veremiyecek bir durumdadrlar. Manastrlarda kalan Getsul'lar ise din inceleme lerde gerekli derinlie vardktan sonra (ok kere bununla birlikte tibeto-budist anlaya gre ayr bir disiplindeki incelemelerde de
3) Bu kaidelerden on tanesi esas kaidedir. Dierleri ilgili rahip iin (Getul veya Gel on g) zel kaidelerdir. On esas kaide unlardr. 1) hediye edilmemi eyi almamak, ayrca unlardan kanmak 2) cins mnasebetten, 3) yalandan, 4) sarho edici eyleri kullanmaktan, 5) dansetmekten, 6) mzikten ve tiyatrodan, 7) gzel ko kulardan ve ssten, 8) yksek ve geni oturma yerlerinden, 9) zamansz yemek ye mekten, 10) gm kabul etmekten. lk drt kaideyi ihll etmek rahiplik tevcihini yok ederdi. Geri kalan alt kaidenin ihlli kefaret ile dzeltilebilirdi. zel yemin lerin ihlli ise manastr cezalarna uyruktu. 4) lgili kiinin halk yanndaki itibarna bunun hi bir zarar dokunmazd. Byle bir mnasebetten dnyaya gelmi olan ocuklara da ne kadar az kt nazar la bakld bir Lama ile fakir bir Taiyi (asilzade) nin kzndan evlenme d domu olan orombo - Gegen'in mehur Hubilgan' gstermektedir. - Ayrca burada zikredil mee deer ki, Urga'nn son Hulutu'su aka evlenmiti ve kars hkmet ilerin de byk bir nfuz sahibi bulunmaktayd.

111,11

" '*

I 1 *'

Hu MmHii "inp-ftltJisMiiit.il *wwi 'pul tjtN ***!>

MOOL KANUNLAR

23

bulunmaktadr: msl. tp, astronomi veya astrologi, mantk, hitabet ahlak gibi) manastr ba rahibinin takdirine gre son tevcihe mazhar olurlar. Bylece tam bir rahip olan kimseye, d) Gelong ad yerilir. Bunlar 253 din kaideye riayet etmek le mkelleftirler, daim olarak manastrda otururlar ve hi bir snrlandrlmaya uyruk olmadan her trl rahiplik vazifelerini ifa edebilirler. Hizmetlerine karlk bunlar, Getsullardan ok daha yksek bir cret isterler; bundan tr de tercihan zenginlerin rahibi olurlar. Gelong'lar arasnda Emi'ler yani tabibler btn milletin hayatnda ok nemli bir rol oynarlar. Bylece asl meslekten olan tam rahiplerin Gelong'lar olduk larn, buna karlk Getsul'larn sras dtke rahiplik yaptkla rn, Bandi'lerin mez veya manastr rencisi (bunlara Mani veya Maniki de denir) olduklarn- Ubai'lerin ise alelade mmin lerden pek de ayrt edilmediklerini grdk. Buna ramen, her ne kadar yukarda bahsi geen erkek nfusun 5/8 inin yalnz kk bir ksm Gelong ise veya idi ise gene de geriye kalan Getsul'lar ve Bandi'ler de Sankyamuni'nin ve Tsonghapa'nn din yolunda gayreten geri kalmazlard. Manastrlarda zel grevlerle vazifelendirilmi olan birok ki iler iinde aadakiler hepsinden nce yazlmaya deer: 1) Hanbo-Lama, bir Hutuhtu manastrnn ba rahibi; Urga'da bu, oradaki Cebsun-Damba-Hutuhtu ve en yksek din mer ci tarafndan seilir ve imparatorun el yazs ile bu seim onanr d. Buna karlk bozkr manastrlarnda ba rahip manastr rahip leri tarafndan seilir ve bu seim manastrn Hutuhtu'su ve ilgili Yasak tarafndan onanrd; 2 Tsorci-Lama (ba rahip yardmcs, Subprior), bu, yapla cak yinler hakknda direktif verir, bunlara katlacak Lama'lar belirtir, Nom larm (mukaddes kitaplar) incelenmesine nezaret eder vsr.; 3) iretu-Lanla, mekle mkelleftir; bu dorudan doruya yinlere nezaret et

4) Gebk, yin srasnda intizam ve skneti teminle mkel lef olup rahiplerin yaaylarna nezaret eder; 5) Umzat, bu yin srasnda nde teganni edip dua eden kimsedir; bu, yine balamadan dier rahipler de balyamazlar;

26 6)

MOOLLARIN TARH VE HUKUKU

Nirba, manastrn mal ilerine bakar;

7) andzotba, Sabiler idaresinin badr; bu, byle ileri de bilen en tecrbeli Getsul'ler (Gelong'lar deil) arasnda seilir. Urga'daki andzotla, Hutuhtu ile Mool ve Manu Amban' (yni Urga'daki mparator'un mmessili) tarafndan tyin edilirdi. Bunun Peking'e gidip mparator'un huzuruna kmas ve byle tyinini onatmas gerekirdi. Buna karlk bozkr manastrlarna seilen andzotba'larn seimi ilgili Aymak meclisi tarafndan onanrd. Rtbe itibariyle bozkrlardaki Yasak'la, Ugga'daki ise Aymak mec lisi bakan (Hulgan-u darga) ile bir tutulurlard; 8) Da-Lama, andzotba yardmcs (bunlar daima ikidirler); blgesi) ta Sabiler dai Lamalardr. andzotba'-

9) Zaisan-Lama, bunlar her Sabiler Otok'u (yni rafndan yl sre ile kendilerini temsil etmek zere resine (yni andzotba'nn Yamen'ine) gnderilen Vazifeleri, yer ve kiileri tanma bilgilerine dayanarak ya ve yardmclarna yardm etmektir.

Dier Lama rahiplerinden tamamen ayr bir yeri Hubilgan'lar almaktadrlar. Bunlar, faziletleri veya din gayretleri ile temayz etmi olan Lamalar'in yeniden doulardr. Halha'da daha 1635'de ilk Hubilgan grlmtr; o zamandan beri de bunlarn says gittike artmtr (5). Hubilgan'larn saysnn artmasnn sebebi, dinin yaylmas hususunda byk hizmetleri dokunmu bulunan her Lama'nm lmnden sonra onun yeniden douunun arat rlp bulunmu olmasnda aranmaldr. Sonradan buna ilve olarak bir de Ch'ing-imparatorlarnm politikalar gelmitir. Bunlar Man u sllesine hizmetleri dokunan yksek rtbeli rahipleri taltif et mekle ve sonradan bunlar Hubilgan'larda yaatmaya devam et tirmektedirler. Sonunda akll bir andzotba'nn, cidd bir Gebk'nn veya gr sesli bir Umzat'n bile yeniden doua lyk olduu nun kabul edilerek Hubilgan'larn saysnn artmasna yol alma5) Bunlarn saylarn, her manastrda muhakkak bir Hubilgan bulunmadn dan resm bir istatistik de mevcut bulunmadndan, tam tespit etmek hemen hemen imknszdr. Buna ramen wanowski (S. 4.) 262 rakamn zikretmekte fakat kay nan bildirmemektedir. Lamaizma alannda ilk otoritelerden biri olan Pozdneyeff (S. 238 v. t.) Lamalarn kendisine Halha'da yayan Hubilgan'larn saysn (geen yzyln 70. yllar sonlarnda) 181 diye bildirdiklerini fakat bu azizlerin adlar ve oturduklar yerler hakknda daha dakik bilgiler elde etmek imknn bulamadn sylemektedir.

ModoL KANUNLAR

2t

snn en nemli sebebi hi phesiz Lamalar'n madd menfaatleri idi; nk -bu messesenin asl byk pratik deeri de buradadr - manastrn geliri sk skya o manastrn bir Hubilgan'a sahip olup olmamasna bal idi. Hubilgai madd fedkrlklarda bulu nan mminler iin daima balca ekici noktay tekil ederdi ve Hubilgan'm yeniden douunu temsil ettii aziz ne kadar popler ise ve yllar getike yeniden doularn efsanelere brnen say s ne kadar yksekse, mminler o kadar ok akn ederlerdi. Halk arasnda btn bu Hubilgan'lara Hutuhtu veya Gegen ad ve rildi. Halbuki bu unvanlar ancak mparator kime vermie, onun kullanmak hakk vard. Aslnda da Hutuhtu din, Gegen ise dnyev baarlar karl verildi. Sonradan bu ayrlk kullanm srasnda silinip gitmitir. Gene de her defasnda bu unvanlardan biri veya dieri verilirdi, tabiatiyle bir Hubilgan'm arka arkaya her iki unvanla taltif edilmesi de imkn dnda deildi. Bir byk lmn ilk 2-3 Hubilgan'na yalnz unvan verilmemekle yetinilmezdi ,hatt bunlara ok kere Hbilgan da demeyip abron (Gen Hubilgan) ad verildi. Ayrca Moolistan'daki Hubilganlar iki s. nfa ayrlrlard: Tibetliler ve Moollar, Birincileri tannm aziz lerin yeniden doular saylard ve buna uygun olarak da yalnz oka zengin ve gzde manastrlarda bulunurlard. Bunlar daha kk ocuk iken Lhasa'da Dai-Lama ve Panen - Erdeni tyin ederdi. Moolistan'da doan Hubilgan'larn seimi Urga'daki Cebsun - Damba - Hutuhtu'nun iareti zerine olur ve kaide olarak, hkmet srmekte olan prenslerin veya Taici (Asillerin) lerin oullar seilirlerdi. Hubilgan da her Lama gibi rahiplik tevcihle rine uyruktu. Urga Hubilgan' Cebsun - Damba - Hutuhtu btn Moolistan rahiplerinin badr. Bu din meseleler de yalnz Lhasa'daki DalaiLama'ya ve dnyev meseleler de Peking'deki imparatora uyruktu. Btn imparatorlar dnyev yargya uyrukturlar, ancak bunun tarafndan ceza hkm giyince kaide olarak rahip snfndan at lrlard. Bundan baka manastrllarn yerli ihtiyalara gre yazl m disiplin tzkleri vard. Bunlardaki cezalar ya msl. btn bir yin srasnda tapnan kapsnda plak olarak kollardan asl mak' sopa veya krbala dvlmek, diz kmek, eilmek (ok kere 1000 defa!) gibi cisman, yahut da gm veya sr vermek (ki burada da Mool ceza hukukunda det olan 9 says grlmekte dir) gibi mal idi. Nihayet manastrdan atlma cezas gelirdi. By-

28

MOOLLARIN TARH VE HUKUKU

le olanlar yalvarmalar zerine ilgili Yasak'n ve manastrn en yk sek din makamnn msaadesi ile yeniden manastr birliine al nabilirdi. Gnll olarak rahip snfndan ayrlmak da pek nadir rast lanlan bir ey deildir. Her eyden nce 1) kardei ld iin soyun inkrazn nlemek zere Lama evlenmek mecburiyetinde olduu, 2) savaan ktalara gnll olarak katlmak istedii ve 3) ihtiya iinde olan ana-babay beslemek gerektii zamanlarda bu grlr. Lamalar ile karlatrlr ise rab ibelerin-ibgandze - rol pek pek nemsizdir. nk Tibettekilerin aksine, Moolistan'da kadn manastrlar yoktur, bundan tr rahibeler iinde yaarlar. Bun larn yeminleri Getsut yeminine uygundur. Salarnn kaztlm ol mas ile, nadir olarak da rahip elbisesinden tannrlar. Rahip snfnn hkim durumunun, gerek Moollar tarafndan gerek Moolistan iin inliler tarafndan tedvin edilmi olan ka nunlarda da ifadesini bulmu olmas alacak bir ey deildir: 1640 dan beri meydana getirilmi olan kanunlarn her birinde, yalnz rahiplerle ilgili bir sra hkm bulunmaktadr. Ancak bu kaideler Moollar veya Manular (inliler) tarafndan konulmu oldukla rna gre bambaka mahiyettedirler. Moollar'm koymu oldukla r ve rahip snfnn kuvvetli tesiri altnda meydana getirilmi olan kanunlarda rahipler, hukukun ayrca himayeye mazhar kld imtiyazl bir snf olarak gzkmektedirler; Peking'deki kanun ko yucu ise Lama'y, rahip snfna mensup olmann kendisine ayrca vazifeler ykledii bir uyruk olarak gstermektedir. (Bk. Ek III B I 3; Ek IV E; Ek V. Balk XI). 3. Moolistan'da Lamaizmann nemi Lamaizma hemen hemen yz yl Halha'da hkm srm tr. Mool milleti iin bu hakimiyetin neticeleri - birbirinin tama men aksi de olsa - Cengiz Han'n hkimiyetinin neticelerinden daha az tesirli olmamtr. Halha'nn bu en byk olu bozkrn eski svarilerinin sava ruhunu en byk baarlar yolunda alevlen dirdii halde, feragat ile istiraptan kurtulma yolundaki yumuak doktrin her trl mcadeleci i yapma isteini sndrm ve ge miin fatihlerinden bar ve geveze bir oban ve stelik de ben-

*ttl*l||(tl il

i.Il

omiNi'Mir IHI i|!^r| f .|||i r.HiH<|>,||||* M.MfllHUI.ttlIt.iMlIlM'*1 IMI I*iH W*tMWHMar#M <

>

'I I -

'M

^:

MOOL KANUNLARI

29

cil rahiplerin elinde iradesiz vasta meydana getirmiti. Zira hi bir din adam tarihin hi bir annda ve dnyann hi bir yerinde Moolistan'dfaki bir Lama'dan daha ok mminler zerinde ikti dar sahibi olamamtr. Bu nfuzun kt veya iyi olduu hakknda tartlabilir. Ancak muhakkak olan birey varsa, o da bu nfuzu geen bir nfuzun mevcut olmad ve bunun her Mool'u beik ten mezara kadar balad ve nemli hi bir iin rahibe sorulma dan yaplmaddr. Byle bir rahip snf, onu kullanmasn bilen bir hkmetin elinde deer biilmez bir alet olmaya mahkmdu. Gerecekten de Manu rejimi, Lamaizma'nn en parlak zamanna den hakimiye ti srasnda halk idare etmek yolunda rahip snfn ustaca kul lanmtr. Urga Hutuhtu'su ile sk bir ibirlii, sllenin yklma belirtileri, Ambanlar'n yni memurlarn aptall ve kibri yzn den bu deerli dostluun bozulmasna ve silahn kendilerine hatta efendilerine evrilmesine sebep oluncaya kadar Peking'de Halha'ya hakimiyetin en nemli artlarndan biri saylmtr. Balangta milletin sava ruhunu brakmas, bunun sonu cunda da her eye boyun een ktleye rahata hakimiyet ve niha yet halkn in tacirleri tarafndan dncesizce smrlmesi yo lunda Peking hkmetinin elinde istenilen bir alet olan rahip sn f yabanc hkmet tarafndan hizmetlerinin deneceine ve men faatlerinin her bakmdan tatmin edileceine emin olduu iin hi bir zaman Mool milliyetisi olmamtr. Her ne kadar 1912 ayak lanmasna Lamalar da katldlarsa da burada mcadelenin gayesi hizmetkrn menfaatlerine artk yaramyan baygn bir efendiyi ik tidardan atmakt. Netekim ok gemeden Hutuhtu teokrasisinin yeni bir yabanc hakimiyete boyun emekten kanmad grl d: inli General Hs Shu - Cheng'in ksa sren rejimine rahip snf kar koymad gibi macerac Ungern - Sternberg'in hkimi yeti srasnda aka onunla anlat. 1921 ylnda vukubulan nihayi deiikliin kuvvetli milliyeti ve ayni zamanda proleter meyilleri ile rahip snfnn menfaatlerine uygun dmiyecei aka anlal maktayd. Rusya'da dine kar alman kkl tedbirler, Moolistan' da Lamalar'n stn nfuzu altnda bulunan halkn geni tabaka lar arasnda her ne kadar kolayca yer edemediyse de 1924 ylnda , lm bulunan Urga Hutuhtu'sunun yerine yenisinin gemesine msaade edilmemesi bile geni dolaylarda Lamalar'n itibarn ol-

30

MOOLLARIN TARH VE HUKUKU

duka sarsmaya yetti. Ayrca son on yldan beri her eyden nce okulda ve klada canl bir ekilde yaplmakta olan din dman propaganda, manastrlardan vergi alnmas, manastr serfliinin kaldrlmas, Lamalarn askere alnmalar, manastr mlkiyetine son verilmesi ve buna benzer enerjik tedbirler nihayet, bir zaman lar yle kudretli olan rahip snfnn tamamiyle ortadan kalkma s gayesine gtrebilir (6). Ancak bugn hl, says az olan ehir ler dnda onun kudreti hemen hemen hi yklmamtr.

6) Yllardan beri hi bir Mool memuru eskiden her evde muhakkak bula nan ev mihrabn kurmaya cesaret edemedii gibi dier din eyay da evinde bulunduramamaktadr. Bu eyalarn nemli in ithal mallarndan olmas, bunlarn itha lini salam bir ticaret bilanosu bakmndan da menetmee sevketmektedir. htil lin bayram gnlerinde, Sovyet - Rus rneine uygun olarak, Lamalar, maskaralar ta rafndan alenen alaya alnmaktadrlar. Ayrca ithal dman rahiplerin idamlarn bir seyir hline getirmekten ekinilmemekte, hatta byle idamlara halk afilerle da vet edilmekte ve istiy enler kamyonlarla bedava olarak idam yerine gtrlp geri getirilmekte, bylece rahiplerin acnacak durumu ve yeni hkmetin de iktidar hal ka belirtilmek istenmektedir.

W*.WI|(H I P i l , '

" f l l l l l H * ! * : HU L'tpt .' I'rlth !L'Ht.|!|.| Mia'.l'S lt1^(|,(|l|lil'mi|*W(i|l l f h | H.JSt t l*l8*flWtS|Wt * l

'

II. B L M HUKUK KAYNAKLARI

{ i. [

1. Kesim Cengiz Han ve ardgelenleri zamanndaki kaynaklar

1. Cengiz Han'n byk yasa's: (1) Cengiz Han tarafndan siyas bir birlik haline getirilinciye kadar her Mool boyu yazlmam rf ve det hukukuna gre yaa makta idiler. Bu byk fatih, kendisinin bir millet haline soktuu bu halka ilk yazl hukuku da verdi; bu, Byk Yasa (1) idi. Bu ya sann orijinal metni ele gememitir, ancak bunun baz paralar veya muhtevas hakknda baz bilgiler arap ve iranl tarih yazarla rnn veya seyyahlarnn eserlerinde (aaya baknz) bulunmakta dr; ayrca Mool kronii indami4n-Erike'de, sonra Yan sllesi nin 1320 tarihli kanun mecmuasnda ve Altnordu hanlarnn Yar lklarnda buna iaretler de vardr. Saylar olduka ok olan bu ve sikalar karsnda Yasa'nm mstekil yazl bir kanun olarak mev cut bulunduundan phe etmek her hlde yerinde deildir (2). Di er taraftan elimize gemi bulunan paralarn, yasann tamamn tekil etmi olmalar da akla pek yakm gelmemektedir; zira bunla rn bazlar dorudan doruya zet olduklar gibi dierlerinin de
1) 2) Yasa (veya Yasak) kanun demektir. Bu hususa P. Popofl (bk. Riaz, S. 11, not 1.) itiraz etmekte .ve eer Yasa yazl kanun olsayd Yan - cl'ao Tien - chang (1320 tarihli, Yan sllesi kanun mecmuas) a girmesi gerekirdi, hlbuki bunda yalnz yerde Yasa hkmleri alnmtr ki bunlardan da yalnz birisi Makrizi'deki fragmentlerden birisine uymaktadr (bk. S. 20), demektedir. Bana kalrsa Popoffun bu iddias Yan ch'ao Tien - chan' yanl olarak, Moolistan iin karlm husus kanunlar mecmuas saymasndan ileri gelmektedir (bk. I I . Blm, I. Kesim, 3.).

32

HUKUK KAYNAKLARI

hakikaten Yasa'dan alnm olduklar pheyi uyandrmaktadr (3). Yasa'nn meydana gelii hakknda, iranl tarih yazar Raid al Din (ve buna benzemek zere Msrl tarihi Makrizi) Cengiz Ha nn Vang-Han'a (4) kar kazand bir zaferden ve Mool boylan arasnda hakimiyetini kurduktan (1206) sonra byk bir meclis topladn ve (zaferinin) iyi neticeler vermesi iin iyi ve kuvvetli kanunlar yaplmasn emrettiini syler (5). Mool kronii indami-in-Erike'ye gre ise o, in kanunlarnn rnek olmaya lyk olduklar kansnda bulunduundan bir inli bilgini ve onun 18 lencisini Yasa'nn yazlmas ile grevlendirmiti (6). Bununla beraber bana kalrsa Yasa'nn hibir yerinde doru dan doruya bir in nfuzunun mevcudiyeti ispat edilemez; ayrca ad geen Mool kroniinin iddias da baka hibir ynden teyid edilmemitir. Ancak - hibir kaynakta bu zikredilmemi olmakla Eski TsaayinBiikin nmze, halkn hukuk hayatnn baz baberaber - Cengiz'in kanunun hazrlanmasn, ok bilgili ve lim sa ylan ve kendisi tarafndan geni yetkilerle bayargla getirilmi bulunan vey kardei igi-Kutuku'ya emretmi olmas mmkn gi bi grnmektedir (7). Kanunun metni (Makrizi'ye gre) hkmdarn emri zerine elik levhalara kazld (8). Btn Yasa'nn -btn bugne kadar
3) Riaz'a gre (S. 11) Makrizi Yasa'nn tam metnini yerdiini iddia ediyormu. Chrestomathie arabe adl kitabnn 2. cildinde Makrizi'nin metnini (S. 59 - 62) ve Fransz tercmesini (S. 160 - 163) veren de Sacy'de byle bir iddiaya rastlyamadm. Bunun iin ayrca I I I . Blm, I. Kesim, nsze baknz. Temuin'in amcalarndan biri ve Mool boy beylerinden olan Torul Han'a, Tatarlara kar yapm olduu baarl yardmdan tr, Kuzey in'de hkm sren (Tunguz) Chin sllesinin hkmdar tarafndan "Wang Han" eref un van verilmiti. Balangta Temuin'in mttefiki olduu halde sonradan ona dman kesildi ve onun tarafndan hkimiyeti elinden alnd. Riaz S. 10. Riaz sayfa 10. Hara - Davan S. 59. - Yan - cl'ao Mi - Shih (Yan'n gizli tarih rusaya Palladiy tarafndan tercme edilmitir. S. 115) e gre igi - Kutuku'ya hatta ken di kararlarn da yazmas cmredilmimi. Belki de yazl Yasa'nn balangcn bu kararlarn yazlmas tekil etmitir. De Sacy S. 160. - Eer bu doru ise o zaman Uygur yazs kullanlm olmaldr. nk Moollar ilk defa olarak Kubily zamannda bir yazya sahip olabilmi lerdir. - Yasa sonradan baka br ekilde de bal bana yazlp tespit edilmie benzemektedir; nk Makrizi (de Sacy S. 161) bir (ad da bildirilen) memu run Yasa'nn bir nshasn (etraflca bildiren) bir medresenin ktphanesinde

4)

5) 6) 7)

8)

MOOL KANUNLARI

33

el gemi olup hakikiliklerinden phe edilmiyen paralan da ii ne alan bir ekilde (Bk. I. Ek ve III. Blmn 1. kesiminin balan gcna) - daha 1206'da veya hemen biraz sonra hazrlanm olmas ve hele sylenilen ekilde tespit edilmi bulunmas imknszdr. Zi ra o zamanlar, 1206 da, henz belki Mool'larca ancak adlar bili nen baz kii gruplarna 10 numaral fragmentte tannm olan vergi muafiyetinin ne mnas kalrd? O zaman hangi Mool, Ali bin Ebu Talib'i, Kuran okuyucular veya mezzinleri bilirdi? O zamanlar ne, kanun koyucuyu hayvan kesiminin yerli ekli ile islm eklini mukayeseye sevketmi olabilirdi (8. fragment)? Bunun iindir ki Yasa'nn btnn, yllarca sren bir gelimenin sonucu ve Cengizin emri ile kendi aratfndan veya onun adna verilmi olan hkm lerin veya ihtiyalara gre karlm olan emirlerin tespiti olarak kabul ediyorum. Bylece Yasa'nn her hkm ayr bir zamana ait tir ve bu hkmler eski rf ve det hukukunun teyidi olmadklar hallerde Yasa'ya hakim olan ana fikire uygun olduklar nispette es kidirler (9). Cengiz yalnz Moolistan'da deil btn ele geirdii lkelerde Yasa'smn yrrlkte olmasn istemiti. Gene de, srf Mool det ve grlerine sk skya bal olan baz hkmleri hkimiyet alt na alnm olan milletlere zorla kabul ettirme denemesine pratikde pek yle cidd olarak yer verilmemitir. Zaten bu, her ne kadar bu volda baz mnferit olaylar biliniyorsa da, pek g uygulanabi lirdi (10). / Yasa'nn Moollarda da ne kadar zaman yrrlkte kalm ol duunu bilmiyoruz. Ancak meydana geliini en ge XVI. Yzyln
Badat'da grm olduunu kendisine anlatm olduunu bildirmektedir. - Ne yazk ki Makrizi kendisi Yasa'y nereden aldn bildirmemektedir. D'Ohsson'a gre (S. 41S 2. Not) Eaid al - Din'deki bir yerden Yasa'nn Cengiz Han iran'dan dndkten sonra yani 1225 de yazlm olduu anlalmakta imi. Bunun iin bk. Carpini'nin Riseh tercmesine, S. 184, 3. Not. - Makrizi, sava esirlerinin arda gelenleri olup Msr ve Suriye'de olduka ok sayda bulunan Moollar'm Islmiyeti kabul ettikten sonra bile Yasa'nn kaidelerine uygun bir ekilde yaadklarn iddia etmektedir. Hatta bunlar aralarndaki hukuk anla mazlklar halletmek iin Yasa'nn hkmlerine uygun kararlar veren ("Conformement aux lois du yasa", de Sacy S. 165) ve "Hacib" denilen zel yargla ra ba vururlarm. Eer bu doru ise, gene de Yasa'nn btnne uyulduu dnlemez, zira Islmiyeti kabul etmi olan Moollar'n gzlerinden, Yasa'nn birok isteklerinin Kuran'dakilerle telif kabul etmiyecei kamam olmaldr.

9) 10)

34

HUKUK KAYNAKLARI

birinci yarsnda kabul edebileceimiz (Bk. II. Blm, 2, Kesim) <<Eski Tsayin Biik in nmze, halkn hukuk hayatnn baz ba kmlardan olduka deimi bir manzarasn - her nekadar tam de ilse de - sermesi vakas Yasa'nn bundan ok nce unutulmu ol duunu ispat etmektedir. Buna karlk yrrlkte bulunduu sralarda yasann grm olduu sayg olaanst idi. Makrizi bu yolda yle demektedir (de Sacy S. 163 v. t.): lm (Cengiz'in)nden sonra ocuklar ve on larn ocuklar, ilk Mslmanlar nasl Kuran'm hkmlerine uyma ya almlarsa ayn dakiklikle Yasa'nn emirlerini yerine getirmi lerdir. Bu onlar iin bir nevi din mahiyetinde idi ve bunlardan bi rinin Yasa'ya aykr hareket etmi olduklar bilinmemektedir. Cengiz Hann ve ardgelenlerinin devletleri bakmndan Yasa' nn nemi ne kadar yksek tutulsa yeridir. Onun demir gibi hkm leri ile ulusun birlii korunabilmi skn ve intizam temin edilmi ve bylece esiz fetihler iin gereken nartlar ortaya konulmutur. (II) Yasa hakknda en nemli kaynaklar unlardr: (1) Al al-Din, XIII, Yzyl ranl tarih yazarlarndan; Tarih-i Cihanksa (Dnya fatihinin tarihi) adl eserinde 1217-1257'ye kadar Moollar'n tarihini anlatmakta ve birok yerlerde Yasa'ya iarette bulunmaktadr; bu eser Meng Han (Munke Han) m Karakurum'daki saraynda bizzat yaam olup (1252) Hlg zamann da 20 yl Badat valiliinde bulunmu olan bir adan kitab olduundan ok deerlidir. (2) Raid al-Din (Fazl al-Allah), XIII./XIV. Yzyl ranl tarih yazarlarndan; Cami al-Tevarih adl eserinin ilk cildinde (Hicr 72 = M. 1303'de yazlmtr) bugn artk kaybolmu bulunan Mo ol kaynaklarna dayanarak ve in, Hind, Uygur bilginlerinden ve dier bilginlerden faydalanarak ve ran hkmdarlarndan Sultan Gazan Hann emri zerine yazm olduu Moollar'n ilk tarihi hak kndaki bahisler bulunmaktadr (Bu Quatremere tarafndan terc me edilmitir: Histoire des Mongols de la Perse par Rashid-Eddin, Paris 1836); (3) zni-Batuta, XIV. Yzyl Arab seyyah (Vogayes, texte arabe et traduction par Defremery et Sanguinetti, 4 oild Paris 1874 v, t.);

'

'"

, l

""1

'"""

*''"''<

' '"p , ' l l , , | l i l "l"""'"t'l!~-tHIIIW>.'ipMU.MlI.M^lw,TO-.,, ...

MOOL KANUNLARI

35

(4) Makrizi (Taka al-din Ahmed al-Makrizi), XV. Yzyl Msrl tarih yazar; Kitab al-muvaiz v'al-'itibar (Msr'n tasviri) adl ese rinin Hacib blmnde Yasa fragmentlerinin byk bir ksm (Nu. 1-26) bulunmaktadr; bk. de Sacy, Chrestomathie arabe arabca metin S. 59-62, franszca tercmesi S. 10-163; (5) Mirhond (Muhammed, Hanvend-ah'n olu), XV. Yzyl iranl Tarih yazar; Ravzat al-dafa adl dnya tarihine ait eserinin beinci cildinde Cengiz Han'n ve ardgelenlerin tarihini anlatmakta dr (daha ok Cami al-tavarih ve dier ran kaynaklarndan fay dalanmtr) . Ele gemi olup hepsi hakik olarak kabul edilmemi bulunan 36 Yasa fragmentinin trkeleri bu yaznn 1 numaral ekinde bu lunmaktadr. Bu fragmentler ancak kaynaklarda Yasa'dan alnm olduklar aka bildirilmi olan fragmentlerdir. Buna karlk Petis de La Croix'nn, Histoire de Grand Genghizcan Premier Empereur des Anciens Mongols (Paris 1710) adl ese rinde Yassa Genghiccani ad altnda bizim Yasa ile hibir ilgisi bulunmyan ve mellifin Plano Carpini, Rubruk, Marco' Polo gibi kimselerin eserlerinden yapm olduu bir kompilsyondan baka bir olmyan bir Yasa bulunmaktadr. Ayrca Makrizi gibi nemli bir kaynakdan da mellifin haberi olmad anlalmaktadr. Bununla beraber Petis de Crix'nn bu Yassas hi bir tenkide tbi tutul makszn Harold Lamb tarafndan, birok basklar yaplm olan (olduka edeb) Gengis Khan, Emperor of ali Men (New York) 1928) adl eserine alnmtr; bundan da ayn eyi Khara-Davan (Bibliyografya bk.) almtr; gene ayn kaynakdan Gibbon'un bi le History of the decline and fail of the Roman Empire adl eseri nin 4. blmnde faydaland anlalmaktadr. Daha yeni ve cidd melliflerden Dr. L.. Wieger S. J, da Sommaire du Yassa (Histoire modern de la Chine S. 1918 v. t.) snda ayn kaynaktan fay dalanmtr. 2. Dier Kaynaklar: Eski kaynaklardan Cengiz Hanin ve ardgelenlerinin imparatorluundaki hukuk hakknda rendiklerimiz bu kaynaklarn o zamanki sava olaylar, Moollar i n det ve yaama tarzlar vs. hak knda verdikleri etrafl bilginin yannda pek az bir yer tutmak tadr.

36

HUKUK KAYNAKLARI

En nemli kaynak olarak iki fransisken papazn aadaki eser leri anlmak gerekir: (1) Johannes de Plano Carpini'nin Historia Mongolarum ad l eseri (ltince metni Beazley yaynlamtr, almancaya tercmesi Risch tarafndan yaplmtr, bibliyografyaya bk.); bu mellif Papa IV. nnosens'in elisi olarak 1245 de Moolistan'a gitmi, 1246 da Karakurum'a varm, Kuyuk'un seiminde ve ta giymesinde bulun mu, Kasmda dn yoluna km ve bir yl sonra Lyon'da Papa'ya ulamtr; (2) Wilhelm von Rbruk'un tinerarium ad partes orientales adl eseri (ltince metni Beazley yaynlamtr, almancaya tercme si Her'bst tarafndan yaplmtr, bibliyografyaya bk.); Rubruk Fransa kiral Saint-Louis'nin tavsiyenamesi ile 1252 Maysnda stpnbul'dan yola kt ve Aralk sonlarna doru Meog (Munke) Han'n kararghma vard ve onun peinden 1253 Paskalyasna do ru Karakurum'a gitti; seyahatinin gayesi Moollar arasnda misyo nerlik yapmakt, bu gayesine eriemedi ve 1254 yaznda Meng'nn emri zerine geriye dnmeye mecbur kald ve Austos 1255 te ken di manastr olan Saint Jean d'Acre manastrna vard. Her iki eser, iki iyi ada mahidin kendi gzleriyle grdk lerini objektif ve berrak olarak anlattklar eserler olmak bakmn dan deerlidirler. Bizim konumuz bakmndan ikinci derecede nemli olan bir ey de Cengiz Han'n Raid al-Din'in kaydetmi olduu szleri (11) ile Kuyuk Han'n ve Batu'nun gene orada grdmz birer szle ridir. Cengiz Han'n szleri daha ok hayat hakknda hakimane ifa delerdir; bununla beraber. bunlar, Cengiz'in dn tarz ve ka rakterini biraz aydnlatmaktadr, ama bunlarn konumuz bakmn dan pek deeri yoktur. Kuyuk ve Batu'nun szleri de her ne kadar olduka genel mahiyette ise de, bunlardan birisi, Cengiz'in hemen ardndan i bana gelenler zamannda da hkm sren bklmez disiplini, dieri de Yasaya uyulmann ne kadar ciddiye alndn gsterdiinden buraya yazlmtr: (a) Kuyuk Han-: Moollar'n vazifeleri unlardr: rademi ye rine getirmek; ben arnca gelmek, emrettiim yere gitmek, kimin adn sylemisem onu ldrmek.
H) Hepsi 29. bk. Ria? S. 15 V- t.

u*

kotOL

KANUNLAR

37

(b) Bat: Yasaya aykr hareket eden herkes kafasn kaybe der. 3. 1320 Tarihli Yan Kanununun Mool Hukuku Bakmn dan nemi: Kendinden nceki sllelerin rneklerine dayanarak Yan s llesi de in iin kanunlar kartmtr. Bunlardan zamanmza kadar gelebilmilerdir (12). Bunlardan da birisinin,Yan, Yan-ch' ao Tienchang (Yan sllesinin kanun mecmuas)in Moolistan iin hazrlanm zel bir kanun mecmuas olduu P. Popoff (bk. 2 numa ral nota) tarafndan iddia edilmitir. Eer bu doru ise, o zaman bu kanunun da, Mool kanunu olmak dolaysiyle, bu eserin ere vesi iinde incelenmesi gerekir. Bundan tr ad geen kanun mscmuasmm konumuz bakmndan deerinin ne olduunu aratrma mz gerekmektedir. Popoff bir kere kanun mecmuasnn bir ok inceye uymayan ve moolcaya kaan cmle kurululariyle moolcadan tercme edil mi olduu hissini uyandrdn sylyor; Hyakinth' (13) in ehadeti de yer bakmndan snrlandrlm bir kanunun bahis konusu olduunu gstermektedir ve nihayet bir ka yl iinde (bk. 12 nu maral not) btn lkede yrrlkte olacak ayr kanunun ka rlm olmas da pek akla yakn gelmez, diyor. Ancak bu kanun mecmuasnn kuruluuna bir gz atmak bile Posoff'un iddiasnn doru olmadna yetmekte ve hele kanunun iindekilerin incelenmesi ve daha sonraki saf in kanun mecmualariyle karlatrlmas bu iddiay bsbtn rtmektedir. Kanun 373 maddeden meydana gelen on bab'a ayrlmaktadr. 1-6. bablar her bakanln yetkilerine ayrlmtr. Bu bakanlklar unlardr: (1) Rtbeler bakanl, (2) Maliye bakanl, (3) Terifat bakanl..
12) Bahse konu olan kanun kitabdr: 1) Yan - ch'ao Tien - chang (Yan sllesinin 1320 de kartt kanun kitab). 2) Yan Tung - chih (byk Yan'larn 1323 tarihli genel kanunlar). 3) Chih - Yan Hsin - Ke (Chih - Yan (1321 - 1322) hkmeti srasndaki yeni kararnameler). Hyakinth, hatralar 2. cild S. 190 da mparator Yin - tsmg (Mo olcaa Sodibala, 1320 - 23) un hkmeti hakknda unlar yazmaktadr: Bu srada lkedeki kanun ve messeseler henz bir birlik gstermiyordu; odibala bundan, tr 1323 de "Genel" adm verdii yeni br kanun kitabj kartt (Bk. 12. Not. Nu. 2.)

13)

38

HUKUK KAYNAKLARI

kanl; geriye kalan drt bab bir ek karakteri tamaktadr. Bun lar u bahislere ayrlmtr: (7) Yan imparatorlarnn emirnamele ri (8) hakimane hkmet tasarruflar, (9) genel mahiyette hkmet karanameleri, (10) ceza usulnn (iddia ve temyiz) ve devlet mu rakabesinin esaslar. Kanunun bu bnyesi bile nmzde srf Moo listan iin hazrlanm bir kanun mecmuas bulunduundan phe etmeye yeter de artar bile; nk bakanlklar tamamiyle eskiden kalma, Mool sllesi tarafndan olduu gibi alnm, in'in sosyal durumuna gre meydana getirilmi devlet messeseleri idiler. Ayr ca iptida gebelerin ihtiyalarm karlamas gereken kaidelerin yksek bir gelime seviyesine ulam bir kltrn mesiseselerine gre tasnif edilmi olmalar da pek akla yakn gelmez. Bundan ba ka kaidelerin bir ksm Mool hukukunun hi deimemi olan an lay tarzna taban tabana zt dmekte, buna karlk in hukuku nun esaslarna da tpa tp uymaktadr. Bylece mesel kzln bu lunmamasnn boamaya hak vermesi, ayn soy adn tayan aile^ ler arasnda evlenmenin (14) veya memurlarn kzlarn maiyetin deki kimselerle evlendirmelerinin yasak olmas Mool hukukiyle telif kabul etmedii halde in hukukunun karakteristik vasflarndandr. Gene bunun gibi karde kars ile evlenme (15) veya memur dullarnn yeniden evlenmeleri yasa da Mool hukuku anlayna yabanc, in hukuk anlayna ise uygundur. Ayrca 5. babda gr len ve in hukukunun mmeyyiz vasflarndan olup basit gebe hayat bakmndan anlalmas mmkn olmyan hrszln muh telif cinsleri, dolandrclk, irtikp, sahtekrlk arasnda fark g zetmek ve ad katil ile taammdl katil arasnda ayrmlar yapmak acaba niin bu kanuna girmitir? Hele 6. babda grlen dokuma clk hakkndaki kaideler ile gemicilik hakkndaki kaidelerin ne k k zanaat, ne de gemi iliyen maklar bilmiyen bir millet iin konulmu olmasn anlamak daha da gtr. Nihayet dnlrse ki, ta Tang sllesinden (M. S. 654) beri her in sllesi kendi z kanununu kartm ve bu kanun mecmualar bylece, her slle kendinden nceki sllenin kanunlarn da alp kabul ettiinden

14) 15)

Ayn soy adm tayan btn kiilerin mterek bir atadan geldikleri faraziye sine uygun olarak. Bunun tamamen aksine Mool hukuku Levirat evlenmesini mecbur klmakta dr (bk. aada aile hukuku ve miras bahsine).

'[<('PH:n : i|U < |.'IIM * U l H'H | |l) * <!)(!# I >||l|l Jl i|IJ|*f)|U I f H IS* ( *mi*immm

#1

MOOL KANUNLARI

39!

(16) alacak bir devamllk gstermitir. yleki biz bugn sonun cu slle olan Ta-Ch'ing sllesinin kanunu olup 7 ksma ayrlan (bu ksmlardan birincisi bir nevi Umum hkmler tekil etmek tedir) Ta-Ch'ing-L-Li'nin 2.7. ksmlarnda Yan-ch'ao Tien chang'n ilk alt (esas-) ksmn tekrar grp tanyabilmekteyiz. Bylece de konuyu tekil eden kanunun Moolistan iin deil de in iin hazrlanm bir kanun olduundan artk phe edilemez. Bu bahsi kapatrken ayrca syliyelim ki, yukarda Yan kanu nundan verilmi olan aile hukukuna ait misllerin hepsi saf in ka nunu olan Ta-Ch'ing-L-Li'de de aynen bulunmaktadrlar. O hlde nasl Mool Yan sllesi kendi anayurdu iin yabanc bir zel hu kuku zorla uygulamak istemi olur ? Kald ki, sonradan hki miyeti ele geirmi olan Manu Ta-Ch'ing sllesi bile orada eski Mool hukukunu yrrlkte brakmtr. Bunlardan tr 1320 tarihli Yan kanununun in iin karl m olup Moolistan iin ayr bir hukuku ihtiva etmedii artk p he edilmiyecek bir ekilde anlalmtr. Bu bakmdan bu kanundan bu incelemede ayrca bahsedilmiyecektir. 2. Kesim ESK TSAAYN BK Yalnz Pallas'n bahsettii (I. Blm, S. 193 v. t.) Mool ka nunu Tsaayin Biik (1) in meydana gelii, muhtevas ve yrrlkde bulunduu blge karanlklar iine gmldr. Orijinal metin ele gememitir; yalnz ad geen bilginin zikrettii sekiz fragment bilinmektedir. Gene de bu sekiz fragment Yasa'dan sonra Moollar'm hukuk hayatnda meydana gelmi olan deiiklikler hakkn da bizi aydnlatmalar bakmndan dikkate deerler; ayrca bunla-

16)

1)

Romal Praetor'un edielum'una dikkate deer bir benzeyi. Ancak Praetor, ngideni tarafndan konulmu olan aetiones ve exceptiones'Ieri muhafaza edip et memekte yalnz ve yalnz bunlarn gayeye uygun gelip gelmemelerine bakt hlde, eskiden kalan hukukun her sule tarafndan kabul edilmesi sebebi in lilerin gelenee ballklarnda aranmaldr. Tsaayin - Biik "Yarglar kitab" demektir. - Buna, mdevvinleri tarafndan gene "Tsaayin - Biik" ad verilmi olan 1640 tarihli Oyrat- Mool kanunundan

ayrtedilebilmesi iin "Eski" Tsaayin Biik adn verdik.

40

HUKUK KAYNAKLAR

n n birincisi, bu kanun mecmuasnn meydana geli zaman bak mndan bir dayanak olmak istidadn da gstermektedir. Pallas bu Tasaayin Biik hakknda her nekadar artk uygu lanmyorsa da (Cengiz Han'dan beri) en eski kanundur ve her hal de iinde baz dikkate ayan hususlar bulunmaktadr demektedir (S. 193). Kendisi Bat-Moollar ve Kalmuklar arasnda inceleme lerde bulunduu sralarda (1770 civar) yrrlkte olan kanun ola rak da 1640 tarihli (bk. III. Ek.) kanunu gsterdiinden Tsaayin Biik'in meydana getirili bu yldan nce olmaldr. Bu bakmdan bizi birinci fragment daha da aydnlatmaktadr. Bunda rahiplerin metresleriyle cins mnasebette bulunmann cezalandrlmamas bildirilmektedir. Lamaizmanm XVI. yzyln ikinci yarsnda Mo olistan'a girmi olduu, lamaizmanm rahiplerine cidd bir ekilde imsaki art komu olduu ve 1640 tarihli kanunun hibir yerinde rahiplerin metreslerinden bahsedilmedii gibi rahip snfnn ok iyi bir muameleye tbi tutulduu ve ayrca hukuk himaye ile ev rili olduu dnlrse, 1. fragmenti (ve bylece btn kanunun) Lamaizmanm lkeye girmesinden nceki bir zamanda yani en ge XVI. Yzyln birinci yarsnda kaleme alnm olduu kendiliin den anlalr. Tsaayin-Biik'in - Yasa ve 1640 tarihli kanun gibi - siyas ba kmdan bir birlemenin sonucu olduu akla yakn gelmektedir. Bu siyas birleme Bat - Moollarnm birlemeleri olabilir. Bylece o zarnan drt Bat - Mool boyunun birlik kurduklar XIV. Yzyln sonu da bunun meydana k tarihi olur (2). Bu kanunun Bat-Moollar arasnda yrrlkte olduu kesin olarak bilinmektedir, zira Pallas bu husustaki bilgisini onlardan elde etmitir. Bunun Halha'da da yrrle girmi olduunu kabul etmek, Bat - ve Kuzey - Moollar arasnda hkm sren dmanlk karsnda hemen hemen imknszdr. Bu kanun en ge 1640 tarihli kanunun yrrle girmesiyle de erini kayp etmi olmaldr. Ele geen paralarn metinleri (Pallas'dan alnm, tarafmdan numaralandrlmtr) II. Ekde bulunmaktadr.

2)

B u n u Leontivich

i d d i a e t m e k t e d i r , b k . R i a z S. 36 v . t .

'"T"*"""" ' " ' "

' " : ""

*'>

' ' ! " ! " IM m wnMttM M>W. W I H N M

MOOL KANUNLARI 3. Kesim 1640 TARHL OYRAT- MOOL KANUNU (YEN TSAAYN-BK)

41

Bu kanunun meydana geli tarihi yukarda anlatlmt: Eski Tsaayin - Biik gibi bu kanun da her hlde zamann ihtiyalarn dan meydana gelmitir. 44 boyun bir birlik kurmak yolunda yap tklar anlamayla dorudan doruya ilgili olarak bunlarn bir ara da kalmalarna hizmet edecek, ierdeki huzursuzluu yenecek ve ddaki dmanlar savmaya yardm edecekti. Kanunun giri ksmndan da anlald gibi (1) bu kanun Halha, Cungaristan, Kuk-Nor, (Moollar'in oturduklar) Tibet, Bat Sibirya Ural ve Volga bozkrlarnda yrrlkte olacakt. Buna kar lk -Moolistan'da yrrlkte olmyacakt. Bu kanunun Halha Moollan lkesinde tam yrrle girmi olup olmad pheyi uyandrabilir: kanunun terminologisi bat-mool-kaknukadr; bun dan baka ozamanlar Halaha'llarn kendi yazl kanunlar vard (Yedi Houn kanunu, bk. 4. Kesim, 1. not); bundan tr her hl de, 1640 tarihli kanun boylar arasndaki mnasebetleri dzenledii nispette bunlarda yrrlk kazanmtr. Bylece bu kanun daha ak Bat-Mool-Kalmuk kanunu olarak gzkmektedir. Bu kanunun ne kadar zaman yrrlkte kalm olduunu bil miyoruz. Pallas (I. Blm, S. 194) onun XVIII. Yzyln sonunda bile Bat-Moollar'mda hala yrrlkte olduunu grmtr. Halha'da ise-eer orada btn yrrle girmi olsa bile-en ge XVIII. Yzyln bamda Halha-Cirom (bk. 4. Kesim) tarafndan yeri alnm olmaldr (2), Her ne olursa olsun 1640 tarihli bu kanun bizim zel ilgimize hak kazanmaktadr; nk o imdiye kadar tam olarak ele geen ve tercme edilmi olan biricik Mool kanun mecmuasdr. Ayrca onun byk ksm eski Mool rf ve det hukukunu iine almakta ve bylece bu hukuku renebilmemiz iin imdilik en nemli kay1) Bizim konumuz bakmndan nemsiz olan girii tercme etmedim (bk. III. ek). Bu, budist azizlerin uzun uzun saylmasndan sonra bu anlamay imza eden 44 boy beyinin adlarn ihtiva etmektedir. Donduk - Da Han (1758 civan) tarafndan karlm olan bir ek kanunla olduka geniletildikten sonra bu kanun Rus hkimiyeti altndaki Kahnukla'da 1822 ye kadar yrrlkte kamtr.

2)

42

HUKUK KAYNAKLARI

na tekil etmektedir. O zamanlar artk tamamiyle unutulmu olan Yasa'nn izlerini onun iinde aramak beyhudedir. Ancak Eski Tsaayin-Biik'in baz hkmlerinin bunun iine girmi olmas kabul edilebilir; nk Tsaayin-Biik bir Oyrat kanunu idi ve Oyratlar (Batur Han) 1640 tarihli kanunun tespitinde stn bir durumda idiler. Bu Oyrat - Mool kanununa Batur Han'n olu mehur Galdan belki de 1678 sralarnda (hkmetinin banda) iki ek kartmtr. Kanunun Moolca (kalnuka) metni Golstunsky tarafndan Mool-Oyrat kanunlar ad altnda ST. Petersburg'da 1880 ylnda yaynlanmtr (Rusa). Kanun Pallas tarafndan (I. Blm, S. 194 v. t) tercme edilmitir ayrca Leontovi, Golstunsky ve bakalar tarafndan da rusaya tercme edilmitir (fazla bilgi iin bk. Riaz S. 42). Ben III. Bkde Pallas'dan aldm metni yeni ifade tarzna uygun olarak ve materiel srasna gre vermekteyim; ayrca Pallasda bulunmyan baz hkmler de Riaz-Golstunsky'den alnmtr (Riaz S. 46 v. t; bk. III. ekdekii nota), 4. Kesim HALHA CROM Yalnz Kuzey Moolistan'da (Halha'da) yrrle girmek ze re hazrlanm olan kanunlardan bildiimiz bir tek kaynak (1) var dr ki o da Halha-Cirom'dur (2). Fan gzlerden yzyllarca sakl (3) tutulan bu kanunun belki de biricik yazma nshas ilk olarak

1)

Belki de daha nce bir "Yedi Hounlar kanunu" ad altnda bir kanun mecmu as vard. Gerestsenze lkeyi yedi olu arasnda bltrerek yedi Houn'a ayrmt (Bk. ayn dergi C. IX. Say 3 4 . S, 2 4 3 ) ; Halha - Cirom'un bir yerinde "nceleri Yedi Houn tarafndan emredilmi olduu gibi" Hutuhtu'ya seyahat leri srasnda snrsz olarak nakil vastas ve yiyecek tahsis edilmelidir, denil mektedir. Baka bir yerde de gene "eski kanun" gz nnde tutulmutur. Bu nunla beraber ad geen kanun ele henz gememitir (Bk. Riaz S. 70). Cirom "kaide" "kararname" anlamna gelmektedir. Moollar'da kanun, onu uygulayacak olanlarn srr saylrd. Mesel Maiski S. 286). zerk Moolistan hkmeti (Bogdo - Gegen blgesi) tarafndan 1919 da - 64 cild halinde - hazrlanm olan (bununla beraber hi bir zaman yrr-

2) 3)

le giremiyen) kanunun bile ok gizli tutulduunu bildirmektedir.

MOOL KANUNLARI

43

1914 ylnda Prof. Jamtsarano (4) tarafndan Urga Hutuhtu'sunun andzotba (5) snn bir Yamen'inde Kiachta dolaylarnda bingol rma kysnda bulunmu ve bundan kopya edilen bir nsha Petersburg'daki limler Akademisi mzesine gnderilmitir. Bundan sonra kanun iki defa daha kopya edilmi ve bundan sonra da Jamt sarano ve Turunoff bu kanun mecmuasn tasvir etmilerdir (6). Herhalde olduka geni tutulmu olan bu eserin henz bir tercme^ si mevcut deildir. Ancak daha ok bab balklarnn verilmesiyle meydana km olan bir muhtevaya bak mevcuttur. Eser sekiz blme ve bir eke ayrlmaktadr. lk yedi blm, Han'n bakanlnda Tuetukan Aymak'nm Moollar tarafndan, ad geen bilginin grne gre, 1709 ylnda tedvin edilmitir. Bundan baka birinci blmde Hovaraki (rahipler) hakknda ve her halde 1746 ylnda araya sktrlm bir ksm mevcuttur. Se kizinci blm 1718'de, ek ise Tsetsenhan Aymak Moollar'mm yar dmlaryla 1736 veya 1796 (7) da meydana getirilmitir. Halha - Cirom'un tedvini sebebleri hakknda hibir yakn bilgi miz yoktur. Ancak gerek Oyrat - Mool kanununda gerek eski Tsaayin - Biik'de olduu gibi buruda da her hlde zamann gsterdii ihtiya buna sebeb olmutur. nk bilhassa asl blmler Kuzey Moolistan'n i bakmdan en karma kark olduu bir devirde meydana getirilmitir. Galdan'in ordular lkeyi grlmemi bir e kilde tahrip etmilerdi; halkn byk bir ksm kuzey veya gneye kamt, ekiya eteleri her trl ulatrmay tehdit ediyorlard; bu srada manuryal hami ise korkulan ungar'larla hal mthi bir mcadelenin iinde bulunuyordu. Byle bir durumda kanunla intizam ve sknu temin edip lkeyi yeni bir ykselie doru sevketmek yolunda almaktan baka ne akla gelebilir? Her ne kadar tam muhtevalar bilinmiyorsa da hkmlerden bir ounun balk4) Profesr Jamtsarano tannm bir Mongololog (Buryat) olup yllardan beri Ulan - Bator - Hoto (Urga) da Mool Halk cumhuriyetinin ilim komitesinin sek reterliini yapmaktadr. Bk. yuk. s. 26. Ts. Jamtsarano ve A. Turunoff, Halha - Cirom (rkutsk Devlet niversitesi Pro fesr ve retmenlerinin almalar mecmuasnda, Cild. 6. Rusa). Kanunun tedvininde Tahip snfnn nfuzunun byk olduu phesizdir. Ka nunun ilk geni blm hemen hemen tamamiyle rahip snfnn ve manastr larn ilerine tahsis edilmitir. Ayrca eldeki hkmlerin ou da byledir, (bk.

5) 6) 7)

IV. ek E.).

m-wplWWr:!ilHH'*|;rHi'll(l? ^ t H t t J t r U ' ' l i f r i t i m i " f t l ! llfN 134 M m M I i I <

M: I

'I l I HU l!H U MIHI I I

i I

44

HUKUK KAYNAKLARI

lan bile bu istikameti iaret etmektedir: lkeye giri msaadesinin alnmas ve hviyet varakas kartmak mecburiyeti, seyahat iin resm msaa de (bk. Ek. IV. F. 1-4), asker kanunlar (Ek IV. G.) vsr. gibi. Kanunun giri ksmndan da anlald gibi Halma-Cirom b tn Kuzey Moolistan'da yrrle girmek zere hazrlanmtr. Giri'de arkadan gelen kaidelerden Houn'un byk kanunu diye bahsedilmi, bunun gibi baka yerlerde de ddaki Houn tbiri kullanlmtr. Buna karlk bu kanunun ne zamana kadar btn Halha Moollarnda yrrlkte kald meselesi henz aydnlatlmamtr. Yalnz Urga Hutuhtu'sunun abi'leri yni 100.000'den fazla insan iin bu 1921'e kadar asl uygulanan kanunu tekil etmitir. IV. Ek'de - Riaz S. 72 v. t. ye gre-bab balklarnn bir ze ti verilmitir. 5. Kesim NLLERN MOOLSTAN N IKARMI OLDUKLARI KANUNLAR (I) Daha ilk Manu hkmdarlar bile yeni uyruklar Moollar iin kanunlar karmlard. Bunlar balangta yalnz cmoolistan iin karlm olmakla beraber sonradan bunlarn yrrlk blge leri Dmoolistan' da iine alacak ekilde geniletilmiti. mpara tor K'ang-hsi 1696'da ngidenleri tarafndan karlm olan btn bu kanunlar bir kitap hlinde toplad. Ch'ien-lung; zamannda ihti yalar hesaba katan Manu hkmeti 1789 ylnda Moolistan iin yeniden bir kanun kitab kartt. K'ang-hsi kanununun Dmoolistan'da yeni bulunmu olan bir nushasyla karlatrmann da gsterdii gibi bu yeni kanuna K'ang-hsi kanununun hemen hemen btn hkmleri alnmtr. Bylece ortaya gzden geirilmi ve ge niletilmi bir K'ang-hsi kanunu kmtr.

8)

Anlatlmak istenen Tuetuhan, Tsetsenhan ve Dzasakthan Aymaklardr yuk. S. 11.

(Bk

MOOL KANUNLARI

45

V. ek'de 1789 tarihli kanunun Arhimandrit ( = b a papaz) Hyakinth (1) tarafndan yaplm rusa tercmesine dayanarak metni ni veriyoruz. Maddelere ayrma ii de Hyakinth tarafndan yapl mtr. Konumuz bakmndan nemli olmyan ve bilhassa yalnz moolistan' ilgilendiren bir sra hkm bu arada bizim verdii miz metne sokulmam olduu gibi gene incelememiz iin az deeri olan baz hkmlerin de yalnz ksaca muhtevalarn vermekle ye tindik. (II) ok gemeden 1789 tarihli kanunun ihtiyalara yetmedii grld. 1811'de Li'fan-yan (snr blgesi dairesi) bakan, impa rator Chia-ch'ing'e sunduu bir raporda unlar tespit ediyordu: . . . . yrrlkte bulunan kanuna alnmam olan bir sra su hak knda zamanla en yksek makamn karar vermesi gerekmitir. Bu ise bakanln birok raporlar hazrlamas bu hususta da bir ok (imparator tarafndan) emirlerin verilmesi mecburiyetini dour mutur. Bu emirler ise genel kanuna henz eklenmemiler ve by lece henz yaynlanamamlardr. Bundan sonra bakan, Ch-inlung'un 34 yldr sren hkmeti srasnda verilmi olan kararlar toplamak ve bunlarn iinden kanun kuvvetinde olanlarn kanuna eklemek msaadesinin kendisine verilmesini rica etmektedir. Bu ile uramaya bir komisyon memur edildi. Komisyon ise mesele nin bu ekilde hilini imknsz buldu ve imparatorun msaadesiyle yeni bir kanunun tedvinine giriti. Bunun sonunda 1815 tarihli ka nun ortaya kt. Bu Manu hkmeti tarafndan Moolistan iin karlm olan son kanundur. Bu kanunun Manu dilinde yazlm olan orijinali 67 kitap ih tiva etmektedir ama bunlar blmlere ayrlmad gibi balk ve nu maradan da mahrumdurlar. Bunun 1828'de bir tercmesini yayn lam olan Lipovvtzeff bu tercmede eseri aadaki gibi blmlere ayrmtr: Giri: Li-fan-yan'm kuruluu - 6 bab, 56 madde; 1. Blm: Meden hukuk - 21 bab, 494 madde; 2. 3.
1)

" "

: Asker kanunlar - 6 bab, 88 madde; : Ceza hukuku - 20 bab, 191 madde;

Hyakinth, Hatralar, 2. C, S. 204 v. t.

i l

I '

'il : i: t U r * * f * * " > M W H ' ; H ll'ltt'I < tfe-klItHtl:')!' >* t* tlfcl*" ttl> I1H "-fi Kfl<M1

t II I >t il' II l*.H, < ,

, |

(,

, ,. . jiHUfct j |

46

HUKUK KAYNAKLARI

4. 5. 6.

" " "

: Lamalar hakknda hkmler - 11 bab, 117 madde; : Tibet hakknda hkmler - 13 bab, 66 madde; : Rusya ile mnasebetler - 6 bab, 28 madde.

1815 tarihli kanunun metnini burada vermekten vazgetik; n k bizi ilgilendiren hususlarda bu kanunda 1789 tarihli kanuna na zaran bir yenilik hemen hemen yok gibidir. Ayrca biz Moolistan iin inliler'in yasama faaliyetini incelerken daha ok Chien-lung ile yetinmekteyiz. Her iki kanun da hetn -hem de Dnoolistan'da yrrle girmilerdir.

III.

BLM

KANUNLARIN MUHTEVASI 1. KESM YASA ZAMANINDA HUKUK nbilgi: '; i

) Yasa'nn muhtevasn incelemee balamadan nce Yasa kavramn snrlandrmann, yni I. ekde yazlm olan 36 fragmentten hangilerinin hakikaten Yasa'dan alnm olduklarnn ve geriye kalanlarnn da deerlerinin ne olduunu tayin edilmesinin gerekmekte olduu aktr. Bu fragmentler eitli kaynaklardan gelmektedirler. yleki: 1-26 27,28 29 30 31 32-36 Makrizi Mirhond bn Batuta Vartan (13. Yzyl Ermeni tarihilerinden) Magakiya (Ermeni tarihilerinden) Dier kaynaklardan alnmadr.

Yasa hkmlerinin Makrizi'de arka arkaya saylm olmalar ve bunlarn 26 fragmentle tabi bir ekilde bitmi olmas, Makrizi'nin bylece btn Yasa'y bildirmekte olduunu sand tesirini uyandrmaktadr. Bununla beraber, onda bulunmyan 27 - 36 nu maral fragmentler dier kaynaklarda bulunmaktadr. Bunlarn hepsinin hakikaten Yasa hkm olarak tamnamyaca phesiz dir. Bylece msl. 30 ve 31 sayl fragmentler genel mahiyetteki zet lerden baka birey deildirler ve hi bir suretle bunlar, Yasa'nn esas hkmlerinden saylamazlar. 33 numaral fragment ise aynen Cengiz Han'n szleri arasnda da bulunmaktadr ve gerek ekil, ge-

48

KANUNLARIN MUHTEVASI

rek muhteva bakmndan bu szler arasnda yeralmas gerekir. 28 numaral fragmente gelince, bu her halde Ceza Hukukunun uygu lama alannda meydana km olan bir uygulama kaidesini ifade etmektedir ve Yasa'nn gstereceimiz ana fikirleri ile mterek hibir eye sahip deildir. Bunlara karlk 27, 29 ve 32 numaral fragmentler, kanunun erevesi iine girebilmektedirler ve bunlar rahata Makrizi'de bulunmyan hkmler olarak kabul edilebilirler. Son fragment (34-36) Aile ve Miras Hukukuna aittirler. Bunla rn Yasa'nn birer rkn olup olmadklar mes'elesi cevaplandrlamasa bile, (1) Yasa, zamannda yrrlkte olan hukuk kaideleri olduklarndan phe edilemez. Bundan tr imdi Yasa'y incelerken 1-26, 27, 29 ve 32 nu maral fragmentlerle yer bakmndan uygunluundan tr de 28 numaral fragmenti inceliyeceiz. 34 - 36 numaral fragmentler ise her halde Yasa'ya ait olmadklarndan, fakat gene de yrrlkte bu lunan hukukun bir ifadesi olduklarndan ayrca inceleneceklerdir. 30, 31 ve 33 sayl fragmentler ile hi uralmyacaktr. II) Yukarda saydmz kaynaklardan baka kaynaklarda da (Bk. II. B., I. K., 2) Mool Hukukunun bilinmesi ve Yasa'nn an lalmas hususunda Yasa zamanna ait baz bilgiler bulunduun dan, bunlar da aadaki incelemede gzden uzak kalamazlar. Bun lar ksmen o zamann pratik Ceza Hukuku hakknda bilgiler ihtiva etmektedirler v6 bundan tr de kuvvetli bir ekilde Ceza Huku kunun hkim olduu Yasa'nm incelenmesinin hemen arkasndan bahsedilmelidirler. Dier taraftan gene bunlar, bir yandan 34 - 36 numaral fragmentlerin bize rettiklerinden daha ok Aile ve Mi ras Hukukunu bilmemize hizmet etmekte, dier yandan da- eldeki materyelin erevesi bakmndan olduka boluklarla dolu olmak la beraber- o zamanki yarglama ileri hakknda bir fikir edinme mize yaramaktadrlar. III) Bundan tr aadaki ayrmaklayz:incelemeyi u ekilde paralara

1. Yasa (1-26, 27, 28, 32 ve 28 numaral fragmentler ve di er kaynaklar);

1) 34. - 36. Fragmentlerin Yasa'ya ait olmalarm mmkn grmyorum. Zira bir kere bunlarn muhtevalar o zamanlar her Mool tarafndan tabi olarak anla lmak lzmd, sonra bunlarn kanununun ana fikri ile hemen hibir mterek

taraflar yoktur,

MOOL KANUNLARI

49

2. a) Aile Hukuku, b) Miras Hukuku, (34-36 sayl frag mentler ve dier kaynaklar;) 3. Yarglama ileri. 1 YASA Mool Devletini yaratan Cengiz Han'n ruhu Yasa'ya deta damgasn vurmutur. Daha birka yl nce biribirlerine bal ol mayarak g edip duran ve birbirleriyle daimi bir mcadele iinde bulunan bozkr aristokrasisi, bir kiinin iradesine boyun emek mecburiyetinde kalm ve devlet yolunda bir birlik meydana km t; ite bu birlii, bunu meydana getiren, uzak gayelerini gerekle tirmek iin, her ne bahasna olursa olsun, devam ettirmek istiyor du. Bu yolda, Devlet Bakannn hkimiyet iradesinin ifadesi olan Yasa, kudretli bir ara vazifesi grecektir. Bundan dolaydr ki, btn Yasa'ya bir ana fikir hkim olmutur; kendini savunabilir, disiplinli ve iinden birlemi bir millet topluluunun devam. Yalnz bu gr noktasndan incelenince Yasa kavranabilir. Onun hukuk sistem gr noktasndan incelenmesi belki de mmkn dr, fakat az verimlidir. Bundan dolay her fragmentin aadaki inceleniinde, bilerek byle bir hukuk ayrmdan uzaklalm ve yalnzca yukarda sylediimiz ana fikrin nasl eitli ekillerle Cengiz Han'n kanununda ifadesini bulduu gsterilmek isten mitir. 1) Kanunun, ad geen ana fikrine uygun olarak yasa'da, or dunun ve nderlerinin tekilt ve disiplini olduka geni bir yer almaktadr. (6, 9, 18-20, 22-24 numaral fragmentler ve ksmen de 7, 27, numaral fragmentler). 22. numaral fragmentte ordunun tecrbe edilmi olan esas ay rm, onlu, yzl ve binli birlikler, kanunla da tesbit edilmitir. 23/ 24 numaral fragmentlerde de ordu komutanlarnn bakomutanla mnasbetleri hkme balanmtr. : yalnz Bakomutann emrine uyruk olmak ve ona kaytsz artsz itaat etmek nemli esaslar ola rak tesbit edilmi ve buna aykr hareketin, lm cezas ile tehdit edilmesiyle de bu esaslarn stn nemine bilhassa iaret edilmi tir. Karakollarn izinsiz deitirilemiyecei, (24'humaral fragment 2. fkra) kaidesi de daha az nemli deildir. Bylece, zaten lkenin ok geni olmasndan tr gleen kontrol kolaylatrlmakta

50

KANUNLARIN MUHTEVASI

ve hkmdarn iradesine aykr, kendi bana hareketlerin nne geilmektedir. 24 numaral fragment, belki de Yasa'nm en eski hkmlerindendir. (Bk. yuk.) ve Cengiz Han'n birlik komutanlarnn birou nun henz bamsz olduklar ve karde kavgasna dalm bulunup, bazlarnn henz emniyetsiz birer uyruk sayldklar bir zamandr. Bu srada Moollarn mill hilekrlklarndan tr bir zp ktnn meydana getirdii uyruklar birliini paralamak yolunda her trl entrika da hesaba katlmaktayd. Fakat rkna has itimadszlk ve bir iin ruhu, onu sonuna kadar gtrmektedir (2) szn sylemi olan bu kanun koyucu nun karakterindeki ii kknden halletmek vasf onu bu tedbirle yetinmemeye evketti: ardgelenleri (18 numaral fragment) birlik leri bizzat tefti edecekler ve orduda hereyi en kn kadar in celeyecekler ve bylece hkimiyet aracnn vurucu kudretini te min edecekler. 8 Numaral Fragmentte de savaanlarn sava s rasnda birbirlerine yardmlar mecbur klnmtr; bu yardm, gerek hcumda gerek savunmada, nde olsun arkada olsun, her kes tarafndan yaplacaktr; aksine hareket, lmle cezalandrlr. Bylece yalnz herkeste emniyet hissi kuvvetlendirilmemi, ayr ca birok eitli boylardan meydana gelen toplulukta beraberlik fikri de uyandrlmtr; herkese hizmet ederek toplulua hizmet etmek. Buna karlk 6 numaral fragment, birlikteki bar ga yesiyle, bakasnn tutsaklar zerindeki tasarruf hakkna m dahaleyi men'etmekte ve 7 numaral fragment de buna uygun olarak kaan bir tutsa bulann, bu tutsa sahibine geri verme sini emretmektedir. Bunlarla karlatrlrsa 19 numaral fragmentin hkm daha az nemli gzkr. Bunda, erkekler savar ken erkeklerin ilerini, kadnlarn yapmaya mecbur olduklar bil dirilmektedir; ama zaten bar srasnda da ilerin byk ykn kadnlar tamaktadrlar (3). Nihayet 20 numaral fragment, sefer bittikten sonra birlikleri hkmdara bir vergi vermekle mkel lef tutmaktadr ki, bu herhalde ganimetin onda biridir (4).
2) Sanan Setsen, S. 105. 3) Bk. Carpini S. 53: "'viril nihil opcrantu onnino exceps sagittis et etiam de

gregibus aliquantulam habent curam ... mulieres corum omnia operatur". 4) Kara Dayan, S. 70. not. 2.

'

MOOL KANUNLARI

51

II) Halk, byk aile topluluklar (Gens'ler) halinde yaamak tayd. (Bk. a. 2. ). Bu aile topluluklar barl bir birlik ol duklarndan yelerin arasnda kavgay men'ediyordu. Ancak bir aile, topluluun yelerinden birinin dier aile topluluklar yele rinden birine tecavz veya mdahalesi ok kerre mcadele ve kan gdmne sebep olabilmekte idi. Bundan dolay kanun koyucu, i barn devam ve mill kuvvetin zayflamadan korunmas gaye siyle bu barl muhitin aile topluluunu aarak genilemesi ve milleti bir btn olarak iine almas yoluna gitmi, bunun iin de karklk karmay en yksek cezalarn tehdidi altna koya rak skn ve intizam geni bir ekilde salyan ve bylece btn kanuna hkim olan, btnn muhafazas ana fikrine hizmet eden hkmler koymutur. Fertlerin menfaatine hizmet eden intikamn yerini, devlet tarafndan kanunlatrlm olan ceza, btnn menfaatine hizmet etmek ve suu nlemek ve bylece sknu sa lamak yolunda uurlu bir vasta olarak almtr; ceza, devletin msaadesi ile -bariz zinada olduu gibi- ya fertler tarafndan, ya hut da devlet organlar vastasiyle icra edilmektedir. tte 1,3 ve 29 numaral framentler, min asndan kavranmak gerekir. bilhassa bu sknu te

1 numaral fragment, zinay lm cezas ile tehdit etmekte dir. Cengiz Han'dan nce rf ve det Hukukunun zinaya kar na sl bir durum takndn bilmiyoruz. Genel olarak, gebe millet lerde evliliin mahiyeti hakknda mevcut, daha az cidd telkki gz nnde tutulursa bu rf ve det Hukukunun zinay, olduka yumuak bir cezaya uyruk tutmu olduu kabul olunabilir; bunun la beraber bu, Hukuk d olarak aile topluluklar arasndaki kan gdmne ve bunun kurbanlar vermesine engel deildir. te s knun bu yolda bozulmasna ve mill kuvvetin zayf dmesine engel olmak, tamamiyle Yasa'nn vazifesi erevesi iine girmek teydi ve Yasa, kan gdmn men'edecei yerde (ki herhalde bunu uygulamak hemen hemen imknszd), buna sebep olan en ar ceza ile tehdit ederek, ktln kkne el atmtr (5). Yalanclar,
5) Burada temsil edilen anlayn aksine Riaz (S. 123) ar ceza tehdidini in tesirine atfetmektedir. Bununla beraber in hukuku yalnz sust yakalanan zaninin aldatlm olan koca tarafndan ldrlmesine msaade etmektedir (Alabaster S. 187). Mer hallerde in'de ilkin zaninim cezas hadmlatrma sonra da asker mecbur alma, zaniyenin ise hapis ve dayak idi (Alabaster S. 369. 1. Fragment hakknda Rubruk da o teyitte bulunmaktadr (S. 156).

t l r < M N H W r rr * . , * ! - :

ll.H I

tilN

>1'1tttl(l-llt-tttt)"'IW

*n 1 >

l l i

III' 11*11 lhl-

t!

. I M H M |,,M

52

KANUNLARIN

MUHTEVASI

sihirbazlar, entrikaclar ve kavgaya mdahale edenlere kar ko nulmu olan 3 numaral fragment de ayni adan mlhaza edil mek gerekir (6). Muhakkak ki 29 numaral fragmentin esasnda da ayni fikir bulunmaktadr; ancak burada nce, eski (ve daha son raki kanun kitaplarnda da nmze kan) rf ve det Hukuku yer almakta (eit dokuz atn teslimi) ve sulu ayn olarak deme imknna sahip olamaymcadr ki, ailesi efrad ile veya bizzat kendi hayatn kaybetmekle cezalandrlmaktadr. Bu mkellefi yetlerin alnm hayvann her trl zilyetine temil edilmi olmasiyle hkm ayrca arlatrlmtr (7). III) Yasa'mn ana fikri incelenince, bir sra fragmentlerde salk koruma, opportnite ve genel disiplinle ilgili hkmlerle karlalmaktadr. Srf salk koruma ile ilgili hkmle olarak 2 numaral (Sodomi) (8) ve 14 numaral (Suyun temiz tutulmas) fragmentler ve 12 numaral fragmentin son fkras gsterilebilir.
"Puniunt capitali sententia... ciotum cm nem sua", Carpini'de de byledir (S. 5 2 ) ; "leeni ... ive consuetudinem habent occidenti viram et mlierem quos in adulterio invenerint manifeSte". 6) Samanlarn normal faaliyetlerinden olan sihirbazlk tabiatiyle yasak deildi; hatt amanlar halkn hayatnda din merasimi icra etmek bakmndan ok nemli bir rol oynamakta idiler. Bununla beraber bunlar ok kere zehirleme ilerine de karmakta idiler; bundan dolay Carpini'de sihirbazlk = veneficia'dr. Entrikac olarak da amanlar daha az tehlikeli deildirler; Cengiz Han nfuzlu aman Tebtengri'yi tehlikeli entrikalarndan tr ortadan kaldrma ya mecbur oldu (D'Ohsson, Raid al-Din'dcn S. 100). Sihirbazl ve zehir hazrlamay baka hukuklarda da birbiriyle ilgili grmekteyiz, bk. 14, 18, 5 ("venefici ... qui artibus odiosis, tam venenis, vel susurris magicis homines occiderunt"), ayrca L. Rip. 83, 1 ("si luis... per venenum seu per aliquid maleficium aliquem perdiderit..."). Bk. Mommsen'a da S. 640 v. t. Birbiriy le kavga eden iki kiinin arasna girmeye cesaret edilemediini Ruburk da te yit ediyor (S. 1 5 5 ) : "quando duo homines pugnant, nemo audet se intermittere. etiam pater non audet iuvare filium". Cengiz Han'dan nce at meralarnn (Tabiine) emniyetinin nasl temin edil dii hususunda 39. nota baknz; Yasa'mn bu husustaki sert hkmlerinin te siri hakknda Ibn Batuta (Voyages II. S- 364) yle demektedir: "Atlarn o banlar veya koruyucular yoktur, nk Trkler (Moollar) in hrszla kar kanunlar ok iddetlidir". Bugnk Moolistan'da at hrszl gnlk olay lardandr. Bundan baka belki de bu ekilde kullanlm olan hayvan temasyla dier hay vanlar da tehikeye sokan bir "pecus contaminatum" saylmaktayd (bk. OMK: Ek, III. B. I 12 2, ve S. 90). sreililerde de Sodomi lmle cezalandrlrd (2. Mos. 22, 1 8 ) ; kanonik hukukla da byledir (can. 4. C. 15 qi. 1 ) .

7)

8)

MOOL KANUNLARI

53

4 numaral fragment Samanlk inanlarnn bir sonucu olabilir. (Khara - Davan S. 154 not 3'de byle kabul edilmitir; Riaz S. 20); Burada bahse konu olan eyin, tamamiyle menfaat temin eden ve zararlar nliyen bir tedbir olduu yolundaki tefsir, bana, da ha kabule ayan grlmektedir: Su ve ate, (altnda ok kerre atein sakl bulunduu kl) geblerin hayatnda bilhassa deer li, ok kerre g elde edilir ve bundan tr de her trl harip ve kullanlmaz hle getirilmee kar, (kuyu kirletilmesi gibi) muhakkak korunulmas gereken unsurlardr. 8 numaral fragment' insana ibadete ait bir hkmm hissini vermektedir. Halbuki burada gaye, halkn eskiden beri uygulad ve faydal saylan hay van kesimi eklinin muhafazas ve bylece yabanc detlerin uy gulanmasn men'ederek halkn i birliinn korunmasndan ba ka birey deildir (9). 17 numaral fragment de buna benzer bir ga ye gtmektedir : bir mezhebin tercih edilmesi kolayca halk ya banc detlerin esiri yapar, ona eski geleneklerini unutturur, hat t halk topluluunda ayrlmalara sebep olabilirdi. Konuma tar znn basit olmasn, hatt hkmdara hitap edilirken bile, emre den hkm de gene byle mill sadelii muhafaza ve yabanc tan tanann ieriye girmesini men iin konulmutur (10). 13 numaral fragment, gebe mnasebetleri bakmndan ok nemli olan mi safirperverlik vazifesini hkme balam bulunuyor (11). 14 numa9) Ayn ekilde hayvan kesme hakknda Pallas da (T. I. S. 128) bilgi vermekte dir: 'Koyunlar hla ok kere kesilerek ldrlmektedir ve hu da hayvanlar srtst yatrp kalp blgesinde ve hicabhaciz zerinden uzunlamasna bir ke sik ap elle buradan girip hayvann kalbini yerinden koparp karmak ek linde olmaktadr. Bu ekil kesim, Kalnlklarn, da bildirdiine gre, Cengiz Han zamannda btn Mool boylarna kabul ettirilmitir... Kara - Davan'a g re (S. 154. not. 4) bu ekil kesim hla Kalinuklar arasnda revata bulunmak tadr. D'Ohsson (Al el-Din'den) S. 143: "O (Cengiz) a.yal hkmdarlarn kullan dklar tantanal unvanlar hakir grdnden kendi sllesi prenslerine bun lar kabul etmemeleri tavsiye etti. "Bylece, onun ardgelenleri, kendi verdii rnee uyarak yalnz Han veya Kaan unvann kullandlar; slleye mensup prensler hkmdar sadece ad ile arrlard, mektuplarda ve resm vesikalar da ise bu adn yanna ayrca eref unvanlar konulmazd. Cengiz Hanin zel kaleminde hazrlanan vesikalar sade ve ksa idiler; o, ranllarn tantanal sti lini zevkli bulmamt". Bk. buna karlk V. ek. I. Kesim, 12. Madde ve IV. Kesim 13. Madde. Bu misafirperverlik bugn hla Moolistan'da gayet tabi bir eydir. Carpini bile yle yazmtr (S. 5 1 ) : "cibaria quamvis inter illos sim pauca, tamen in-

10)

11)

ter se aatia ctuapetenter oommunican iJl a "

ve

gene

brom gn Vinaena von

t|M,UII*!M4fct' :Hlfi"l>#! W At t, : H M l | : 11 -1ttft>IN#t M h r ltN .#> M

<<|-

"V '

il | I

|| h I| || [||,jr ..

, |

| , , j ,

m l H l t l i|,-i

34

KANUNLARIN

MUHTEVASI

ral fragmentin birinci ksm ise bu rka has itimadszlm mahsul olan bir gelenei hkme balamtr: her trl zehirlenme imk nn ortadan kaldrmak iin misafir, misafir sahibi kendisi yemek ten tatmadan yemiyecektir. Ayn fragmentin orta ksm, ilknce bir terifat kaidesi gibi grnmektedir; ancak Yasa'nm erevesi iine sokulunca, burada da asl maksadn tecrbe edilmi bir ge lenein muhafazas ile miletdalarn arasnda ikilii nlemek, be raberlik hissini kuvvetlendirmek ve bylece btne hizmet olduu anlalmaktadr. Disiplin yolunda terbiye ve bylece mkemmel askerlik ve avclk hassalarma muhafazas, 27 numaral (Mirhond), framentin gayesidir (12). 32 numaral fragmentin birinci ksmnda bahse konu olan ey, her halde misafirperverliin kaba ca bir ktye kullanlmas diye kabul edilen bir fiilin cezalandrlmasdr(13), gene ayni fragmentin ikinci ksm ise herhalde disip line kar kaba bir hareketin cezalandrlmasdr (14). Fakat her iki durumda da, belki hurafa ile ilgili ve bugn izah mmkn olmyan inanlarn da rol vardr. IV) Dier fragmentlerde de, her nekadar her defasnda ayr bir gr noktasndan da olsa, hep ayni ana fikir ortaya kmak tadr. 15 numaral fragmentin yasa, herhalde ykanm olan el biselerin kurutulmas ile, gn hiddetinin bir frtna halinde tezarrne sebep olunaca yolundaki hurafa korkusu ile izah edilebi lir (15). 16 numaral fragmentin hkmnn de hurafa veya amanBeauvais (Speculum historiale lib. XXIX eap. 75, D'Ohsson S. 411, n o t ' d a n ) : "Onlarn methedilecek bireyleri varsa o da, yemek yerken her geleni sofraya davet etmeleridir". D'O'hsson'a gre (S. 404 v. t.) Cengiz ava "savann okulu" adm vermiti. O, Moollar'm insanlarla savamadklar zamanlar hayvanlarla savamalarn istiyordu. Kn balangc asker bir sefere benziyen byk av zamannn geldi ini gsterirdi". Bundan sonra bu av tasvir edilmekte ve en kk bir yanl mann sopa cezas ile cezalandrld eklenmektedir. Mart'dan Ekim'e kadar geyik, karaca, tavan, yaban eei ve eitli kular avlamak yasakt. Bunu Carpini de teyid etmektedir (S. 4 8 ) : "item si alicui morsus imponitur et deglutire non potest et de oro suo eiicit eum, fit foramen sub statione et extrahunt per illud foramen, et sine ulla misericordia occiditur... Bk. Carpini (S. 9 4 ) : (Bir Mool komutan tarafndan k a b u l ) : "dxerunt nos ad ordam ive temtorium ipsius et instrucati fuimus, ut ante ostium stationis ter eum sinistro genu inclinaremus et caveremus attente, ne pedem sper limen ostii poneremus", ve (S. 4 8 ) : "si aliquis calcat limen stationis alicuius ducis, interficitur". Bu hususta Rubruk yle demektir (S. 1 5 4 ) : "vestes nunquam lavant, quia dicunt, quod Deus tun irasciter et quod fiant tonitura, si suspendantur ad siccandum. imo Lavantes verberant t eis auferunt. tonitura sper modum timen.

12)

13)

14)

15)

MOOL KANUNLAR

55

lk tefsirlerinden domu olmas mmkndr. Her iki durumda da kanun koyucu, nemli olarak tannm olan eski yaama kaidele rinin halk iinde muhafazasn ve halk, bylece melhuz zararlar dan korumay hedef ittihaz etmitir. 11 numaral fragment din msamaha emretmektedir; tabi burada msamaha, gaye deil, Tanrnn houna gitme yolunda bir vastadr; ldkten sonra me sut bir hayata adayln, ne kadar ok sayda dine hrmet edilir veya hi olmazsa msamaha edilir ve bunlara inananlar, kendile rine hizmet ettirilirse, o kadar emin olduuna inanlyordu (16). Bu hkmle, din adamlarna, kafas ile alanlara v.s. ye daim bir vergi muafiyeti tanyan 10 numaral fragmentin hkm yakndan ilgilidir. Savakan bir gebe milletin mnasebetlerine gre tanzim edilmi olan bu hkmlerin iinde kerre ifls etmi olan kim seyi lm cezas ile cazalandran 5 numaral fragmentin hkm, tamamiyle yabanc grnmektedir. Bu hkm, "emtia alan" ahs lara, yni Mooliston'da oturan yabanc (hereyden nce inli ve Arap tacirler) tacirlere kar konulmutur. Bozkrn saf sakinleri nin bu hilekr tacirlerin kurban olmalar her halde nadir deildi. Moollar bunlara memleket mahsullerini veya ganimetlerini vere siye satyorlar, bunlar sonra demekten ciz olduklarn ileri sre rek kurtulmaya alyorlard. Bu hkmn mnas o halde udur; halkn yabanclar tarafndan smrlmekten korunmas (17). -25 in ci fragment, devletin menfaati icab, muntazam posta tekiltnn kurulmasn emretmektedir; posta tekiltn Cengiz Han, uzun za mandan beri byle bir tekiltn mevcut olduu in'de grp ren mi olmaldr (18). -21 inci fragment ise hkimiyetin tecelli ettii
16) Rubruk Meng'nn saraynda (Mool Samanlardan baka) Nestoriler, Msl manlar, Budistler ve Taoistler grmt. Bunlar trenlerde resmen Han'a dua ediyorlar ve buna karlk eli ak hkmdardan bol bol bahi alyorlard. Riaz'a uyarak (S. 123) burada in tesirini kabul etmek iin sebep yoktur; zira in hukukunda borcunu eda etmiyen tacir alelade borluya gre daha id detle cezalandrlyor idiyse de bu hukukta ayrca ifls iin bir ceza tayin edil mi deildi. "f a dealer fails to pay his constituents, he will be punished more severely than an ordiriary debtor" (Alabaster S. 553, rnekleriyle). Bunun la beraber en ar ceza ar bambus sopas idi. Posta hizmeti hakknda D'Ohsson (Al el-Din'den) yle yazmaktadr (S. 406 v. t . ) : "Cengiz Han, in rneine uygun olarak, memurlarn, elilerin ve kuriyelerin seyahatlerini kolaylatrmak iin byk yollarn zerine posta stasiyonlar yaptrmt. Posta atlarn mahallin sakinleri vermee mecburdular, bun lar ayrca kuriyeleri beslemek ve ayn vergieri tamak iin araba da vermek mecburiyetindeydiler. Bu atlar kullanmaya hakk olanlara nasl hareket etme-

17)

18)

56

KANUNLARIN

MUHTEVASI

bir hkm ihtiva etmektedir; bununla hkmdarn .lkenin kzla rndan kendisi ve ailesi iin bir seimde bulunmas ve bylece uy ruklarn skca hkmdar ailesine balanmas yolunda bir gelenek tesbit edilmitir (19). Bir ana fikre sahip olmakla beraber Yasa, gene de Hukuk ha yatnn en eitli cephelerini emirler veya yasaklar halinde hkme balyan bir kaideler yn halinde grnmektedir. Ceza Hukuku na ait hkmlerin yannda dare, Asker Tekilt, Maliye, Msa maha ve rf ve det Hukukuna ait hkmler yer almaktadr. B tn bu ok cephelilie ramen, bu fragmentlerin Yasa'nn btn n tekil etmedikleri aktr. Her nekadar fragmentlerin biroun da bir yasan arkasndan bir ceza tehdidi gelmiyorsa da, bu Ya sa'nn tam olmadn gstermek iin bir delil olamaz, nk bu rada Han'n iradesi ve memurlarnn iradesi en yksek kanun sa ylmaktadr. Bundan baka Yasa'nn geni hkmranlk arzu ve gayelerine bir vasta tekil etlii, kanun koyucunun, milletinin b tn hukuk hayatn her bakmdan hkme balamak istedii de ileri srlemez; bunun iin kanun koyucunun bilhassa eski rf ve dete dayanan zel Hukuku hkme balamak veya yeniden tan zim etmek istemi olduu da kabul edilmez. Ayrca dnmek ge rekir ki, gebelerin iptida hayat, iptida bir hukuku icabettirmektedir ve bu hukuka daha gelimi bir hukukun birok mes seseleri tamamiyle yabancdr. Bunlara ramen, elimize geen frag mentlerin Yasa'nn btnn tekil etmedii aktr. Gayesine uy gun olarak Yasa'da olduka geni bir yer alan Ceza Hukuku ala nnda ldrme ve vatan hainlii gibi, hkme balanmas kanun ko yucu iin pek nemli olan baz sularn bulunmamas olduka tu haf kamaktadr. Bu bakmdan pek az da olsa, dier kaynaklar, o zamanlarn Ceza Hukuku tatbikatna ve bilhassa ceza cinslerine
leri gerektiini gsteren bir de ynetmelik vard. Sert bir polis tekilt tarafn dan temin edilen yollarn emniyeti, o zamana kadar birok bamsz airetlerin apulularyla asayisiz olan Tataristan'dan yabanclarn gemesini mmkn kl mt". Bk. Carpini (S. 58 v. t ) : "si petit (sc imparator Tartarorum) filiam virginem vel sororem, sine eontradietione dant ei. aut singulis annis, aut intemissis. aliquibus annis virgines colligit ex omnibus finibus Tartarorum. si ipse vult retinere aliquas, retinet. retinet. alias dat suis hominibus, sicut videtur ei cxpedire". Sonralar buna benzer bir metodu kouturarak Manu sllesi de im paratorluk prensesleri ile nfuzlu Mool prenslerini evlendirip bunlar kendisi ne balamay bilmitir.

19)

MOOL KANUNLARI

57

ait bilgiler vermektedirler, halbuki bu hususta fragmentlerde birey yoktur. Rubruk'un yazdna (S. 156) gre katiller, byk apta hrsz lk yapanlar ve uydurma eliler (20) lm cezasna arptrlrlar d. Kk hrszlklarda bulunanlara ise mthi bir dayak cezas verilirdi: "si dant censtum ictus, oportet quod habeat centum baculos (21)." Carpini (S. 53 v. t.) de bu ar dayak cezasn (casus lukta) teyid etmektedir: "si aliquis eorum deundat. consilium, maxime quando maiores dare cum baculo magno unus rusticus potes (22)." Gene ayn mellif bir bakire ile zinada, her iki tarafa, ayrca sust yakalanan yolkesici ve hrszlar, savatan kaan lar, (genel geri ekilme hali mstesna), seferde, yeter derecede cesur olmyanlar ve esir den arkadalarn kurtarmyanlara (S. 62) lm ezas verildiinden bahsedilmektedir. Baka bir yer de de (23). in meneinden geldikleri anlalan cezalardan bah sedilmektedir : zincire vurmak, hapsetmek ve uzak blgelere sr mek; Carpini de bir yerde hapisten bahseder benzemektedir. (S. 103): "apta siquidm erat amica imperatoris istius, quae veneno inferterceserat patrem eius (24)." 28 inci fragmente gre (Mirhond), katil sularnda cisman cezadan mal bir ceza ile kurtul20) Burada anlatlmak istenen kendilerini uydurma olarak Han'n elileri diye gsterenlerdir. Bu elilerin posta atlarm kullanmak ve kendilerini besletmek haklar olduundan (bk. Carpini S. 59) byle aldatmalar vki olmaktayd. Bu nu nlemek iin elilere hviyet yerine (ok kere altndan) bir plk (incesi: "P'ai-tze") verilirdi, bunlar numaral idi ve hamilinin imparator emirlerini g trmekte olduunu bildirirdi (bk. Riaz S. 28 v. t). "Eer yz darbe verilirse, yz sopa (ya sahip olmaldr) vurulmaldr". "ayet onlardan biri bilhassa sefere gidilmek istendiinde, karara kar gelirse, gl kuvvetli bir adamn byk bir sopa ile vurabilecei iddette ve kaba et lerine yz darbe yer". Cengiz Han'n 23. ne sznde yle denmektedir. (Riaz S. 1 8 ) : "Soyumuzdan olan birisi onanm olan kanuna bir kere aykr hareket ederse, ona szle ihtar da bulunulmaldr; ikinci defasnda ona szle tesir edilmeye allmaldr; n c de ise onu uzaktaki Baleiyum-Huncur'a gndermelidir. Bir kere oraya gidip gelince artk dikkat eder. Gene de akllanmazsa o zaman onu zincire vurup hapise atmal. Eer oradan akllanm ve terbiyelenmi bir halde karsa ne iyi, yoksa btn akrabalar ne yaplaca hakknda grmelidirler... (Han'n tabia tna ve Yasa'nn karakterine aykr olan bu szler, bunlarn yalnz hkmdarn akrabalarna uygulanaca - soyumuzdan - kabul edilince anlalabilir). "Mademki imparatorun babasn zehirle ldrm olan mahpus kadn onun

21) 22)

23)

24)

dostu idi".

<H<4M*tWIMfe.'<ntl'r" 'i l'' * ' i * l * l l ! - i t t l M M * Mt"

:(lH :

f II : !(

'!

!l l< I 'IIP I I * [1 ||*!1h I.

I I I I M

'ItlMUM l l ' H V

jg

KANUNLARIN

MUHTEVASI

mak vard, yalnz bu herhalde ldrlen bir yabanc olduu tak dirde mmknd. Burada dikkate deen ey, inlilere pek az bir deer verilmi olmasdr ki, bu da saval olmyan bir millete mensup olan bir kimsenin saval belerin indinde ne kadar az bir itibara sahip olduklarn gstermektedir. Eski hle getirme (restitutio in integrum) gayesiyle bir para demek mkellefiyetin den Carpini (S 48) bahsetmektedir: "in statione mingere, si voluntarie facit, occiditur, si anteni aliter, oportct quod pecunio solvatur incantatori, (yani aman'a) qui purificet eos (25)." 2. Aile ve Miras Hukuku: 34 - 36 hc fragmentler Aile ve Miras Hukukuna aittir. Bunlar ksmen ada kaynaklarn (1 ve 2) ksmen de (3), yani aratr malarn sonunda elde edilmi olan bilgilerle birlikte incelenmeli dirler. Bu bilgiler fragmenterden rendiklerimizi olduka genile tecek mahiyettedirler. Biz u bilgileri okumaktayz : 1) Carpini (S. 45 v. t.) : "uxores habet unusquisque quot potest tenere, Aliquis centum, aliquis decem, aliquis plures vel pauciores: et omnibus parentibus generaliter iuguntur, exepta matre, filia, vel sorore ex eadem metre, sororibus etiam ex eadem matre, sororibus etiam ex patre: tamen et uxores patris post mortem ducere possunt. Uxorem etiam tratris alter frater iunior post mor tem vel alius de parentela iunior ducere tenetur, reliquas, mulieres omnes sine ulla differentia ducunt in uxores, et emunt eas valde pretiose a parentibus suis. Post mortem maritorum de facili ad secunda coniugia non migrant, nii quis velit uam novercam decere in uxorem (26)."
25) 26) "Konak yerinde bile bile abdest bozan ldrlr, bile bile yapmamssa, oray temizliyecek olan aman'a para der". "Herkes yannda alkoyabildii kadar kadn alabilir, kimi yz, kimi elli, kimi on, kimi daha fazla, kimi daha az: genel olarak btn akrabalar ile evlenebi lirler, ana, kz, ayn anadan olan kz karde mstesna. Ayni babadan olan kz kardelerle dahi evlenebilirler: mamafi lmnden sonra babann karlar ile de evlenebilirler, kk karde veya akrabadan bir gen byk kardein l mnden sonra kars ile evlenmek mecburiyetindedir, hibir fark gzetmeksizin mtebaki btn kadnlarla evlenebilirler ve onlar ana babasndan byk bir para karlnda satn alrlar. Kocalarn lmnden sonra kolay kolay ikinci bir evlenmeye yanamazlar, meer ki vey anasn kar olarak almya".

MOOL KANUNLAR!

59

2) Rubruk (S. 155) : "de nuptiis eorum noveritis, quod nemo habet ibi uxorem nii emat eam: nde liquando sunt puellae multum adultae ante quam nubant: semper nem tenent eas parentes, donev vendant eas. Servant etiam gradus consanguinitatis primum et secundum: nullum autem servant anfinitatis. Habeut enim simul vel successive duas sorores. Nulla vidua nubit inter eos, hac ratione, quia credunt quot omnes qui serviunt eis in hac vita servient in ftura. nde de vidua credunt quod semper revertitur post mortem ad primum maritum. nde accidit turpis consuatudo inter eos quod filius ducit aliquando omnes uxores patris sui, excepta matre. Curia enim patris et matris semper accidit iuniori filio. nde oportet quod ipse provideat omnibus uxoribus patris sui, qui adveniunt eae cum curia paterna. Et tund si vult utitur eis pro uxoribus, quia non reputat sibi iniuriam, si revertatur ad patrem post mortem. Cum ergo aliquis fecerit pactum cum aliquo de filia accipienda, facit pater puellae convivium, et illa fugit ad consanguienos, ut ibi lateat: tun pater dicit, ecce filia mea tua est, accipe eam ubicunque inveneris. Tun ille quaerit eam amicis suis, donec inveniat eam, et oportet, quod vi capiat eam, et ducat eam quasi violenter ad domum (27)." 3) En sivrilmi Mongologlardan biri olan A.M. Pozdneyef (28): "Moollarn asl ilk akrabalk birlii phesiz ailedir. Bu aile, bir birinden gelenlerle 3.-4 nc dereceye kadar kan hsmlarn ii27) "Onlann evlenmeleri hakknda biliniz ki, burada hibir kimse satn almadka k a n alamaz. Bu sebeple bazan kzlar evleninciye kadar ok yalanrlar, nk ana-baba onlan satncaya kadar evinde tutar. Kan akrabalnn birinci ve ikinci derecesine ehemmiyet verirler, shr hsmln ehemmiyeti yoktur. Nitekim ay n zamanda veya birbiri ardndan iki kz karde alabilirler. Bunlardan hibir dul tekrar kocaya varmaz, u sebepteki onlar bu hayatta kendilerine hizmet edenlerin hepsinin gelecek hayatta da hizmet edeceine inanrlar. Zannederler ki, dul lmnden sonra ilk kocasnn yanna dner. Bu sebeple onlarda u irkin det vardr; anas ha,ri oul babasnn btn karlar ile evlenir. Babann ve anann curia's daimi en kk oula der. Bu sebeple babasnn btn ka nlarna onun bakmas icap eder. nk onlar babann curi'as ile birlikte ge lirler ve o zaman kendisi arzu ederse onlan kars gibi kullanr. nk lmle rinden sonra onlarn babasna dnmelerini kendisine bir hakaret telkki et mez. Bir kimse birisi ile kzn verme hususunda anlat m, kzn babas H r zi yafet verir kz da akrabalannm yanna kap saklanr: babas ite der kzm senindir, bulduun yerde al onu ve bunun zerine br arkadalan ile bera ber kz buluncaya kadar arar, onu zorla almas ve deta cebir kullanarak evine getirmesi icap eder. Pozdneyeff, Moolistan ve Moollar (rusa), 3. c. "Halha Moollan" blm, el yazsndan Riaz. S. 277.

28)

>

Nt<4MIMMr-i|.<1tlti:!>lri- ! IPIH'I-' # f h # l h M 1f(#!ir!l*' HH-'i -IM' - it ft ' !t =)

' 1 i ' Ill< I

llhr l l f t l l |llr!ll:il

60

KANUNLARIN MUHTEVASI

ne almaktadr. Byle bir ailenin ba ve en yal erkek yesi her kes tarafndan hrmet grr, ailenin her bir ferdi ve btn mal lar zerinde tasarrufta bulnurdu. O oullarn evlendirir ve bun lardan her biri iin kendi adrnn sanda ve srayla yeni adr lar kurard; gene bunun gibi erginlemi olan kzlar da kendi a drnn solunda, yani dousunda adrlara sahip olurlard; daha uzak hsmlarn adrlar da burada bulunurdu. Bylece adrlar dan (Yurtlardan) mteekkil bir grup meydana gelir ki buna "Hoton" denir. Bunun merkezini aile basksnn adr (Yurdu) tekil ederdi, buna da "Orgo" ad verilirdi (29). Bunda aile oca ve btn ev eyas bulunurdu. Buna karlk dier adrlarda ocak bulunmaz ve bunlara "Hoi" ad verilirdi. Erginlemi ve evlenmi oullar, ana-babalarndan ve kardelerinden ayrlp, kendi ocakla rn tttrebilirler ve bylece kendi "Hoton" larm tekil ederler ve bunlar da baa geip, bal ve uyruk bir yn tekil eden daha gen aile yeleri zerinde hkm srebilirlerdi. Bylece Moollar-' da aralarnda uzak veya yakn akrabalk balaryla balanm olan birok aile birlikleri meydana gelirdi." a) Aile Hukuku : Bylece eski Mool ailesi sk skya peder ah esasa dayanan ve agnatik bir aile topluluunun bir ksmm tekil eden bir durum gstermektedir. Btn aile yeleri aile ba basnn (pater familias) velayeti altndadrlar. Bu velayet mna sebeti, kzlar bakmndan, bunlarn evlenmeleri ve kocalarnn ve layeti altna girmeleri ile oullar bakmndan da, bunlarn evlen dikten sonra aile birliinden ayrlp kendi z ocaklarn kurmak haklarn kullanmalar ile sona erer. Moollar'da (her ferdin iktisadi durumuna gre mahdut ol makla beraber) poligami vardr. Ancak ailede kadnlarn mevkii birbirine eit deildir; evliliin sresine gre bu durum deiir, yle ki aile babas ile en uzun zamandan beri evli olan kadn, en st mevkide saylr (30). Bu muhtelif mevkide bulunmann huku29) D Moolistan'n bakenti "Urga" nm ad buradan gelmektedir; 1924 Kasmn dan beri bu ehrin ad "Ulan-Bator-Hoto" olarak deitirilmitir ki. "Kzl S vari ehri" dernektir. Cengiz Han'n kanlarnn sralar hakknda D'Ohsson yle yazmaktadr (S. 417) : "Cengiz Han'n karlar arasnda beinin sras tekilerinden stnd ve bunlara" "Byk kadn" denilirdi. Bunlarn da en banda Burta gelirdi ki, buna "fu-gin" ince unvan verilmiti. Bu unvan in imparatorlar imparatorieden sonra gelen en stn karlarna verirlerdi". ("Fu-gin" mutad traskripsiyona gre "Fu-jeo" modern incede "zevce" yerine kullanlan umum bir ad olmutur).

30)

MOOL KANUNLARI

61

k neticesi kendisini her eyden nce, ocuklarn miras haklarnda (A. Bk.) ve baz durumlarda da bununla ilgili olarak kocann l mnden sonra kadnn ne olacanda gsterir (A. Bk.). Evlenme, sat evlenmesidir. Akid kzn babas ile erkek ara snda yaplr. Kz bu akdin yalnzca konusudur, rzasna ihtiya yoktur. Baka yerlerde olduu gibi, burada da sat evlenmesi da ha nceki gasb evlenmesinin yerine gemitir. Dn srasnda kzn gya karlmas bunu gstermektedir. Evlenme yalnz 2 nci dereceye kadar usul ve fru arasnda, bir de ana, baba bir kardeler arasnda yasaktr. Hurafe inanlarndan tr, her kadn ilk kocasna, gerek bu dnyada, gerek br dnyada hizmetle mkellef olduundan, kai de olarak dul kadnlarn yeniden evlenmeleri yasaktr. Bundan tr aile babasnn lmnden sonra onun dullar, baba ev - bar knn verisi olan en kk oulun vesayeti altna girerler. Bu varis isterse bu kadnlar tekrar evlendirir, -ki bu bir istisna hlidir- is terse kendi karlar arasna katar. Bundan yalnz, 2. dereceye ka dar usl ve fru arasnda evlenme yasak olduundan, kendi z anas mstesnadr. Bunlara Levirat prensibi uygulanr: kadnn l m kocasnn daha kk erkek kardei, (veya baka bir, daha gen erkek hsm) kendisiyle evlenmeye ve bylece onu besleyip barndrmaya mecburdir (31). b) Miras Hukuku. Ailenin btn yeleri, aile babasna kar bamsz olmadklarndan ve ancak onun adna iktisapta bulun duklarndan muris olarak yalnz aile babas bahse konu olabilir.
31) Riaz (S. 288) bu levirat'da eski bir grup evlenmesinin kalntlarn grmek tedir. Ancak byle bir grup evlenmesinin Moollar'da mevcut olmu bulunduu ispat edilememitir. Metinde mevcut olan anlay, bu messesenin olu ile evlcncmiyen ve mevcut hurafe inanlarna gre de tekrar evlenmesi pek mmkn olmayan dulun bakm meselesinden domu olduunu daha muhtemel saydr maktadr. Ayn ekilde levirat grdmz srailliler'de as.il gaye dorudan doruya ocuksuz len kimsenin adnn muhafazas olmakla beraber ( 1 . Mos. 38, 8 v. t, 5. Mos. 25, 5-6) phesiz dulun baklmas gayesin; de gtmektedir. nk "dul, babann evinden ve velayetinden kmtr ve kocasnn lmnden sonra da, evlilie bir cihaz getirmedii ve kocasnn terekesinden de bir nissc istiyemeyecei iin kocasnn miraslar tarafndan dar atlabilir" (Maycr, 2 C , S. 456). Bir mecburi levirat hakknda (Batu tarafndan, bir Rus prensi ile aabeysinin dulu arasnda) Carpini bilgi vermektedir, S. 48 (ancak burada bahse konu olan levirat deil, Batu'nun levirat'tan kurtulmak iin mecbur et tii bir evlenmedir, mtercim). Levirat hal Krgzlar'da grlmektedir.

r..rvnmwtW"TV.iW!'iWV'.r !CU ' M t t l M t

flHH'

* ! " <tH"*: 1 !! I !l '

'!

H II I

M Il M M i m H -

it

h ' I -i

'tti-! lll M s t

62

KANUNLARIN

MUHTEVASI

Yalnz oullar varistirler (32). Nikhl karlarndan ocuu olmayan bir kimsenin lmnde, aile mameleki klana kalmasn diye cari yelerden olan oullar da varis saylr (33). Bir miras hissesinin yk seklii, esas itibariyle varislerin analarnn, aile iindeki durum larna baldr, yani daha eski bir anann oullar, daha yeni bir anann oullarndan nce gelirler; ayrca bir anann oullarndan bykler, kklerden nce gelirler (Fr. 34. Fkra 2.). Bunun d nda muris, miras hisselerini kendi isteine gre t-yin eder(34). Ba ba ev - bark en kk oula der. Bu kaide her halde byk oul larn evlendikten sonra, miras hisselerini isteme haklarn kullan malar ve bylece aileden ayrlmalar detinden domu olsa ge rektir. 36. fragmentin hkm terekeyi, hakk olmyanlarn mdahelelerinden korumak iin konulmutur. lmn vukubulduu sra da, varislerin seferde olmalar dolaysiyle hazr bulunamamalan nadir olmadna gre bu hkmn uygulama alannda nemi b yktr. 3. ADALET LER Yasa, adalet ileri hakknda bir ey sylememektedir. Baka kaynaklarda da bu hususta bulduklarmz pek azdr. Muntazam bir mahkeme tekilt hakknda hibir bilgi yoktur.
32) Bu, terekenin bllmesi hususunda yalnz oullardan bahsedilen 34. nc frag. metin 2. fkrasndan aka anlalmaktadr. Carpini de (S. 53) yalnz oullar dan bahsetmektedir: "inler filium roncubinae et uxoris nulla est differentia, sed dat pater unicuique eorum quod vult". Kzlar - tpk mal gibi - evlendirmek zere satlmaya tahsis olunmulard, bundan tr bunlara miras hakk tan mak iin bir sebep yoktu. Bununla beraber bunlar evlenirlerken, sonraki ka nunlarn aka yazdklar gibi, kendilerine ehiz verilirdi (bk. I I I . ek, H . b lm, 2, ) . Bk. 32. notta ki Carpini'nin szlerine. Gene ayn mellif orada unlar yaz maktadr: "et si est de genere ducum, ita est dux filius concubine, sicut filin legitimus". in hukuku ayn gayeye, aile iinde doan btn ocuklarn - yni cariyelerin (ce'ieh) ocuklarnn da - nikhl kadndan (ch'i) domu saylmasyla varmaktadr (v. Mllendorff: "The Family Law of the Chinese" Journal of the North China Branch of the Royal Asiatic Society 1879, Nr. XIII, S. 103); srail hukukundaki durum da buna benzemektedir. (Mayer C. 2. S. 339, 421, 463). Bu 34. Fragment 1. fkradan anlalmaktadr. Buna gre cariyelerin nikhl ka dnlardan doan ocuklara eit saylan ocuklar - yni bylece nikhl kadnlar dan doan ocuklar da - hisselerini "babalarnn tasarruflarna gre" alrlar.

33)

34)

MOOL KANUNLARI

63

Bununla beraber, Cengiz Han, igi - Kutusku'yu en geni yet kilerle bayarg tyin etmiti. Hatt igi - Kutusku'ya, daim ola rak hkm ifade edebilmeleri iin, verdii hkmleri yaz ile tes pit etmesi emri verilmiti (35). Ancak igi - Kutusku'nun asl ii ai ret beyi olmas idi, yargl ikinci derecede bir vazifeydi. Munke Han zamannda bayarg olan Monke Noyon'un da durumu ayni dir. Rubruk, (S. 156) iki kii arasnda mnazaa vukuunda bunlar dan birinin ba vurabilecei "curia domini" den ve kendisine da yanlarak, (dayak) cezann infaz edildii "sentetia curie" den bah setmektedir. "Curia domini" tbirinden yalnz airet beyinin sara y anlalabileceine gre (36), demek ki yarg ve airet beyi ayni ahstrlar. Yarglk, idare memurluu ve ordu komutanl vazife leri bylece bir ahsta toplanm oluyordu. Usl hakknda Rubruk, baz eyler bildirmektedir: buna gre, yukarda sylediimiz gibi bir mnazaa vukuunda haksz durum da olan ("qui peiorem partem habet") curia domini'ye yani airet beyine bavurabilirdir. Bylece dier tarafn kendiliinden hakk n almas nlenmi olurdu. Onun muarz artk yksek makamn himayesi altna girmi olurdu ve bundan sonra, ona dokunan, ha yatn tehlikeye atm olurdu. Yargca bavuran "bir esirmi gibi" ("quasi captivus") yargcn nne karlrd. Bununla beraber ta raflardan biri, yargcn karar vermesini ister istemez derhal ona bavurmaya mecburdu. Buna ek olarak Rubruk, ancak sust yakalananlarn veya itirafta bulunanlarn lme mahkm edilebileceklerini, bununla beraber aleyhte tanklar varsa o zaman ikence ile itirafa zorlana bileceini sylyor (37). Bundan baka, yarglk faaliyetinin pek geni bir alan, iine almad grlmektedir; nk Carpini yle yazmaktadr (S. 51): "inter eos quasi nulla placita sunt", ayrca Yvo of Narbonne da yle yazmaktadr: "by reason of the rigour and exuremities of punishments to be inflicted upon them by their superiorus, they
Yan-ch'ao Mi-Shih (Mool sllesinin gizli tarihi), Palladiy tarafndan terc me edilmitir (S. 115, Riaz'da gre S. 30). 36) Riaz S. 31'de "imparator saray" ("dvor gosudarya") diye tercme etmektedir; ancak bunu bulmak ok kere mmkn olamamakta idi. 37) Mahkmiyetin yalnz (belki de ikence ile zorlanlm) itiraf zerine mmkn olabilmesi esas hemen hemen 1921'e kadar Mool mahkemelerinde yrrlkte idi. Eski in hukukumda da byle idi (Alabaster S. 17). 35)

MMftftilHlHMkt-- H t m t ; um t' l t l * # ) l

II l m* .M'-;:< -IM " i it ' I

l l I tu?. H t H t n h H .

, (

,. .,

,,,, l,,,, ,

64

KANUNLARIN

MUHTEVASI

are restrained from bravvlings and from mutuall strife and contention (38)". O zamanlar, Moollarnn adalet ileri hakkndaki bildiimiz bu kadar boluklarla dolu olmakla beraber, adalet ilerinin ok iptida ekillerle tanzim edilmi olduu kesin olarak anlalmakta dr. Gerekten de, yarglk, idare memurluu ve ordu komutanl vazifelerinin bir ahsta toplanm olmas ve devlet byklerinin devlet tekiltna hkim olan serbest iradeleri (39) ve mal edinme hrslar, uyruklarn ahs ve mallar zerinde Han'm ve airet beyle rinin snrsz kudretleri (40), hkmdarlarn menfaatlerine hizmet eden daim seferler, kltr seviyesinin ok aa olmas ve rf ve detin sertlii, -btn bunlar muntazam bir yarg tekiltnn ge limesini mmkn olduu kadar engellemitir. Bu eksiklikleri doldurmak Yasa'nn gayesi deildi. Yasa, halk arasnda skn ve nizam temin etmek ve bylece Han'n hkm ranlnn ve sava gayelerinin gereklemesinde kuvvetli bir vas ta olmak iin konulmutu. Yasa'nn, demir iradeli insanlarn elin de bu vazifeyi grm olduundan phe edilemezdi (41). Sonradan
38) Beazley S. 41. bu da "Part of am Epistle written by one Yvo of Narbona unto the Arclhislop of Burdeaux, coteining tle confession of an Eglish man as touching the barbarous demenour of the Tartars, wich had lived long among them, and was dravvn along perEorce with then in their expedition against Hungarie: recordcd by Mathew Paris in the yere of our Lord 1243". Carpini de (S. 51) bundan baka unlar yazmaktadr: "vcrbis ad invieem raro aut nunquam contendunt, factis vero nunquam. beli, rixae, vulnera, homicidia inter eos non contingunt. praedoes et fures magnarum renim non inveniuntur inter eos." ve S. 1 0 1 : "habel aute mimperator (Mangu Kaan) ... omnes officiales in negotiis tam publieis quan privatis, exceptis, advocatis; nam sine litium vel iudiciorum strepitu secundum arbitrium imperatoris omnia fiunt". Yeh-l-eh'u-ts'ai (bk. I. Blm, 1. kesim, not 3) Ugedey'in karsna yle i kyet etmiti: "imparatorluun en byk memurlar, memuriyet ve adalet i lerinde pazarlk ediyorlar, Mool hapishaneleri biricik sulan rvet almak istiyenlere kar koymaktan ibaret olanlarla doludur" (Riaz S. 30.). Bk. Carpini S. 59: "omnia sunt imperatoris... quod audet dicere, hoc est meum vel illius; sed omnia sunt imperatoris, res, iumenta et homines, et sper hoc etiam nuper emanuit imperatoris statutum, idem dominium habent per omnia duces sper homines suos". Cengiz Han'dan nce durumun ne olduunu anlamak iin kendi zlerine bak maldr: "genler ihtiyarlar dinlemiyorlard, kocann karsna itimad yoktu, kadn da kocasna itaat etmiyordu... hak ve kanun ve iz'an ve kanaatkrlk mehul eylerdi. Bunun iin asiler, hrszlar, yalanclar, kkrtclar ve haydut lar vard ... bunlar atlan ye at yaylaklarn (Tabune) yama ediyorlar ve ra>

39)

40)

41)

MOOL KANUNLARI

65

halk paralayp birbirine dren ve Mool hkimiyetini ykan anlamamazlklar, Yasa'nm ruhu ile telif edilemezler (42). 2. KESM Eski Tsaayin Biik Pallas'm bu eski kanun kitabnn muhtevas zerine duymu olduklarndan (bk. II. Blm, 2. Kesim) bu kanunun yrrlkte bulunduu devirdeki hukuk durum hakknda etrafl bilgi edin mee tabiidir ki imkn yoktur. Buna karlk elimize gemi olan krntlar pek de yle renksiz maddeler deildir; bunlarn muhte vas, hi olmazsa hukukun muhtelif alanlarnda Yasa zamanndan beri yerlemi olan deiiklikleri bize anlatacak deerdedirler. Ele geen sekiz fragmentten ikisi zinaya eittir. Yasa (1. fr.) klanlar arasnda bar muhafaza etmek gayesiyle ve bylece de btn topluluun iyiliine olarak bu suu lm cezas ile tehdit etmiti. ki yz yl sonra bu suun ok hafif cezalandrldn g ryoruz; demek ki Yasa oktan beri unutulmu ve onun iddetli hkmnn yerini, genel olarak gebe milletlerde' zina suu hak kndaki mlayim zihniyet almtr. Su, Mool kanunlarnda rast ladmz en kk ml cezalardan birisi ile teyid edilmitir; zina iliyen erkek, aldatlm olan kocaya, zina iliyen kadm da yargca birer at vereceklerdir (3. fr.) (1). Halktan bir erkekle bir prenses arasnda ilenmi olan ayn suun imtiyazl bir durumu vardr: Bu rada su iliyen erkek szde bir para cezas deyecektir. Pallas'n da iaret ettii gibi burada cezann byle az oluu, kanun koyucuhat durmuyorlard... bylece halkta intizam ve rahat yoktu... Cengiz Han tah ta oturunca cidd bir nizanj tesis etti ve herkese yerini gsterdi" (Hara-Davan S. 148, Raid el-Din'den). Cengiz'in aadaki u szlerine deta bir falcnn sezisi dile gelmektedir. "Bizden, sonraki nesil srmal elbiseler giyecek, yal ve tatl yemekler yiyecek, iyi baklm ve terbiye edilmi atlara binecek, gzel vcutlu kadnlar kucaklyacak ve btn bunlar babalarn ve aabeylerin mmkn klm olduklarn dan hi bahsetmiyecek ve biz ve Byk Gn unutulacaz" (19 sayl sz). "Bykler, beyler ve birok hkmdarlarn ocuklarnn aabeyleri, ki, bizden sonra gelecekler, Yasaya sk skya bal kalmyacaklar, bylece devlet sarsla cak ve paralanacak. Ve gene Cengiz Han aranacak ama bulnamyacak" (2 sivili sz) (Riaz S. 15. v. t., Raid el-Din'den). "Boynuz tayan" tbirinden aldatlm olan kocann anlalmas gerektiinden her halde phe edilemez, Riaz (S. 38) aynen "nositel rtiby" diye tercme et mektedir.

42)

1)

66

KANUNLARIN MUHTEVASI

nun, byle bir suu, ancak bunu ilemee sevkedilmi olan birisi tarafndan ileneceini kabul etmi olmasndandr. Bununla ilgili bir vaka da birinci fragmentte vardr: Bir aman'm mstefreesi ile cins mnasebette bulunmak. Bu, cezay icap ettiren bir hareket olarak deerlendirilmemitir; nk her halde, amanlar'm mstefreeye sahip olmalar pek de istenilen bir ey saylmamaktayd. Buna karlk ev sahibi tarafndan cariyesi ile mnasebette iken yakalanan yabanc atyla birlikte btn stndeki ve bamdakini kaybetmekle cezalandrlr (4. fr.). Burada cezalandrlan ey, bakasnn mlkiyetine tecavzden ziyade, herhalde memleket detlerine gre talep edilmi ve elde edilmi olan misafirlik hakk nn ktye kullanlm olmasdr (2). Burada da Yasa zamanna nis petle byk bir deiikliin meydana gelmi olduu anlalmakta dr; nk Rubruk bile (S. 21) yle demektedir: "Kendi karsn dan baka bir kadnla veya baka bir kzla cins mnasebette bu lunanlar ... lm cezas ile cezalandrlrlar; cariyeler ile mnase bet ise herkese serbesttir." 7. ve 8. fragmentler kadnlarn imtiyazl durumda olduklar baz hallerden bahsetmektedir. Yasa'da yalnz iki yerde kadndan bahsedilmektedir: bir kere, savaa gittii iin bulunmayan erke in karsnn alma mecburiyetinden bahsederken (19. fr.) bir kere de hkmdara sunulan bir obje olarak (21. fr.). Ayrca Yasazamannda, kadnlarn hukuk durumlar hakknda rendikleri miz, bunlarn erkeklere gre daha aa bir durumda olduklarn bize gstermektedir. (Aile babasnn velayeti altnda bulunmak, miras hakkndan hari tutulmak, en kk olun, babasnn kar lar zerinde tasarruf hakk); buna karlk kadnlarn imtiyazl bir durumda olduklarm gsteren hi bir emare mevcut deildir. Halbuki Eski Tsaayin Biik'de kadn birok bakmlardan hukuk tarafndan imtiyazl bir muameleye uyruk grlmektedir; bunun la beraber bu, kadnn durumunun dier ynlerden olduu gibi kal m olmasn nliyememitir: Yurt'ta kendisine ait olan yere ge mi olan bir kadn deta bir snma hakkndan faydalanmakta dr; kimse ona dokunamad halde o buradan bakalarna haka ret edebilir (7. fr.); en yksek mercie ba vurmas, kendisi veya
2) Binek atnn kayb suluyu bilhassa meyus ederdi, nk Moollar en ksa me safelere bile atla gitmee alktrlar.

MOOL KANUNLARI

67

yakn akrabalar iin cezann kaldrlmas veya azaltlmas sonu cunu dourur (8. fr.) (3). 5. Fragment oullarn balarna buyruk olmalarndan bahset mekte ve bu yolda yeni bir ey sylememektedir. nk Yasa za mannda oullar evlendikten ve miras hisselerini nceden aldktan sonra aileden ve bylece de baba velayetinden ayrlrlar (bk. III. Bl. 1. Kesim, 2 S. Nu 3'e) ve bundan byle dorudan doruya h kmdarn uyruklar olurlard. Tsaayin Biik hkmlerine gre de, fragmentin ifade ettii gibi, bana buyruk olma - bizim erginlik gibi - otomatik olarak belli bir yata deil, ancak evlendikten son ra mmkn olmaldr; nk yeni eve bakacak olan bir kadn ol makszn baba ailesinden ayrlmak mnsz olurdu. Bu bana buyruk olma hakkndan aynca en kk oul muhakkak ki istisna edilmiti, nk bu da miras hissesini alp ekilseydi babanm ma meleki kalmazd. 6. fragmente gre bir erkein rg san ekmek veya ekip skmek, erkeklerin rg sa hkmdarn mal ve uyrukluun d ifadesi sayld iin, hkmdarn hkmranlk ve mlkiyet hak larna tecavz olduundan cezalandrlrd. Buna karlk rgnn etrafnda serbest kalm salara kar giriilen byle bir hareketin hukuk bir nemi yoktu. Burada da eski hukuka nispetle bir yeni likle kar karya olduumuz anlalmaktadr; nk msl. Rubruk ve Carpini'nin rg salardan bahsetmi olmalarna ramen 4 Yasa zamanna ait kaynaklardan hi birisi bundan bahsetmemektedir. 3. KESM 1640 TARHL OYRAT MOOL KANUNU (Yeni Tsaayin Biik) nbilgi: I) Bat Moollannn idareleri ve sosyal ayrmlar: Bu kanunun meydana gelmesinde asl teebbste bulunmu olan ve bu kanunun bilhassa yrrlkte bulunduu Bat Moolla3) Bununla ilgili olarak Pallas ( S . 194) unlar sylemektedir: "nk kalmuklarda kadnlar daima korunurlar ve kadnlara yaplan hakaretler daima daha iddetli bir ekilde cezalandrlr". Bununla beraber, bu, Pallas'm o zamanki Kalmuklar hakkndaki ahs bir mahedesidar, bundan tr de Riaz'in yapt gibi (S. 38) kanunun bir maddesi olarak kabul edilemez. Carpini'ye gre (S. 45) erkeklerin "kulaklarnn arkasnda iki dm halinde baladklar iki rgleri" bulunurdu (facinut duas cordas et ligant unamquamque post aurem).

4)

H*M**lto"l'fflFH>*M< IhH'f" *lltf*l<' H/1 i N t ' l l ^ **!''ritH"*' I 'I

68

KANUNLARIN MUHTEVASI

rmn 17./18. yzyldaki idareleri ve sosyal ayrmlar hakkndaki aa daki bilgiler tam olmaktan uzaktrlar; bu bilgiler daha ok ka nunda grlen terimlerin anlalmasna yardm edecektir. a) dare bakmndan hareket noktasn Mool ailesi tekil eder. Bu aile ve bunun "Hoton" eklinde gelimesi hakknda yu karda (bk. Pozdneyef'den alnan szlere) bilgi verilmiti. Hoton yahut (Bat moalcada) "Aul" yeler iin yeri muayyen olup sn r almamas gereken bir otlak olarak karmza kmaktadr; komu "Aul" 1ar "Oymak" 1ar ise "Otok" ad altnda birleirdi; "Otok" larm hepsi "Nutuk" veya "Ulus" u (Boyu'u) tekil ederdi ki bu kaideten kapal bir prenslik, beylikti (5). Beyler kanun tarafndan szde snrlandrlm bir kudretle hkm srerlerdi (6). Bilhassa vergilerin toplatlmas tamamiyle keyf idi ve ok kere ok sert muamelelere sebep olmaktayd. Bask altnda olanlar, daha iyi bir durumun hkm srd blgelere, kanun yasaa ramen, getmek sureti ile bu baskdan kurtulma ya alrlard. Din adamlar ve Hutuhtu abinar' vergiden muaf idiler (yukarya bk.). Her "Otok" un banda bir "Zaisan" bulunurdu. "Zaisan" m vazifesi bir polis organ olarak glere engel olmak, her "Orgo" (ocak, bk. yukarya) nun vermee mecbur olduu vergileri topla5) Bu beylikler birbirinden tamamen bamsz olarak yan yana bulunurlard; m terek hi bir kanun bunlar birbirine balamazd. Baz olaanst durumlarda, hereyden nce d politikann mecbur kld zamanlarda, herhangi bir tarafn teklifiyle bey toplantlar yaplr ve yle zayf ittifak andlamalar meydana ge tirilirdi ki, yalnz beylerden hi biri buna katlmaya mecbur tutulmamakla kal maz, katlanlardan da menfaatlerinin yeter derecede korunmadn iddia eden lere bu ittifaktan kmak hakk da her zaman iin tannrd. Bylece ittifaklarn meydana geldikten sonra hemen bozulduu, burada mttefik olarak grlen bir beyin ok gemeden baka bir yerde mttefik durumuna getii grlrd (bk. Riaz'n Podzneyeff'ten ald szlere S. 281). "Aimak kelimesi hakkn da da burada unu syliyelim ki bu kelime Bat Moollarnda birka Aul'un birlemesini ifade ettii halde Halha Moollarnda bir byk Hanhkda toplan m olan Hounlar anlamna gelmekteydi. Pallas, Oyrat - Mool Kanunun'un hl o zamanlar yrrlkte bulunduu Kalmuklar'da beylerin snrsz kudretleri hakknda unlar yazmaktadr ( I . Blm, S. 187 V. t) : "Bey uyruklarn istedii gibi hediye veya vasiyet edebilir, ar cisman cezalara arptrabilir, burun ve kulaklarn kestirebilir, kol veya ba caklarn koparttrabilir; yalnz aka ldremez, nk Lama dini bunu men etmektedir, bundan tr beyler, nefret ettikleri veya tehlikeli bulduklar uy ruklarn ortadan gizlice kaldrmann aresini aramak mecburiyetindedirler,"

6)

MOOL KANUNLAR

6^

mak ve kendi blgesinde sulh yargc olarak almakt. Genel ola rak her "Zaisan" m 300 "Orgo" su vard. Bu 300 "Orgo", banda bir "Demhi" bulunan 40 "Orgo" luk gruplara ayrlrd, Her "Demhi" nin grubu da banda bir "ulenga" nn bulunduu 20 "Orgo" luk gruplara ayrlrd7. b) Sosyal bakmdan Bat Moollar snfa ayrlmakta idi ler. En stn snfa unlar girerlerdi: 1) Prensler (beyler), bunlar da kendi aralarnda yle ayr lrlard : a) byk yni hkm sren prensler (Hanlar, Taici), b) orta, yni memuriyeti olan, prensler, c) kk, yni memuriyeti olmayan, prens akrabalar (Noyon); 2) Tabunan'lar (prens olmayan asiller); 3) (prens ailelerinden gelmiyen) Memurlar (Zaisan'lar, Demhi'ler, ulenga'lar. Orta snf yle teekkl ederdi. Tarhan'lar yani vergiden mu af olanlar, bayraktarlar ve savalar. Aa snfa ise geriye kalan btn halk girerdi: Zanaatkar lar, obanlar, iftiler. Esirler (ou sava tutsa idi) halk birliine mensup olmyan ayr bir kategori tekil ederlerdi.. Bu kii gruplarnn hukuk tarafndan eitli bir deerlendir mee uyruk tutulmasndan kanunun hkmleri ile ilgili olarak s ras dtke bahsedilecektir. II) Kanunun metni ve ayrmlar:

Kanunun aadaki incelememize esas tekil eden metni (III. Ek) genel olarak Pallas'm tercmesinden (I. Blm. S. 194 v. t.)
7) Orgo'lann bu on'un birka misline taksimi, genel olarak ordusu da byle bir taksime dayanmakta olan Cengiz Han'dan kalmadr. Her airet'de (Cengiz za mannda) Yurtlar, onar, yzer, hatt byk airetlerde biner biner bir araya getirilmilerdi ve asker komutanlara bal idiler. Sava srasnda askere alnma bu onarl yurtlara gre yaplmaktayd ve bunlarn komutanlar adamlarnn beslenme ve techuatn teininle mkellef idiler (Hara Davan S. 65).

<

<

' u^muimitH'-:vmnWH"--

\m t: # * # l ' - wi) #:l!-.fcfcuMtH

#! t-* >

>

.. 'it <l|> u f t u l*tl!< n. '

, i

70

KANUNLARDI MUHTEVASI

alnmtr; Pallas'ta bulunmayan baz hkmler Gostunskys'in (bk. S. 119. not. 1) tercmesinden alnarak eklenmitir. Her ne kadar Pallas'm tercmesinde mtercim tarafndan d grn ba kmndan kanuna verilmi bir sistem gze arpmakta ise de, bu incelemenin gayelerine uygun olsun diye, kanunun hkmlerinin hukuk muhtevalarna gre yeniden gruplatrlmas gerekmekte idi. Her eyden nce kanunu zel hukuk ve kamu hukuku hkm lerine gre ayrmak mecburiyeti vard. Ancak burada kesin olarak hkmleri byle bir ayrma tbi tutmann da gayeye pek uygun dmediini sylemek gerekir; nk birok zel hukuk kaideleri kanunda ceza meyyidelerine dayatlmtr. Bunlar ayrmak ve kanunun ceza hukuku kesimine: koymak aradaki ilgiyi kaldracak ve ayrca bunlar ceza hukuku ynnden incelemee de imkn ol mayacakt. Bu gibi btn durumlarda bundan tr metinde bir ayrm yapmaktan vazgeilmi, tli bir durumda olan ceza mey yide hkim zel hukuk kaidesiyle hemen birlikte incelenmitir. Metot bakmndan kabul edilen bu durum gz nnde tutularak zel hukuku ve kamu hukuku alannda aadaki ayrm yaplm tr : (A) zel hukuk: 4 blm: Borlar hukuku, ayn haklar, aile hukuku, miras hukuk; (B) Kamu hukuku: 4 blm : Ceza hukuk, usl hukuku, ida re hukuk, asker hukuk. Kamu hukuku alannda da birok idare hukuku ve asker hu kuk hkmlerinin ya ceza hukuku kaideleri ile ilgili olduu yahut da dorudan doruya ceza hukuku karakteri tayan hkmler ol duu grlmtr. Bu incelemenin erevesi iine idare hukuku ve asker hukuk girmediinden bu alandaki btn ceza hukuku kaideleri de inceleme dnda braklmtr. Yasa, karakterine uygun olarak, zel hukuka pek az yer ver miti. 1640 yl kanun koyucular da hukukun bu alann etraflca incelemei pek dnmemilerdi; nk hereyden nce bu kanu nun vazifesi, kanun koyucu prensler arasndaki birlik ve anlama y kuvvetlendirmek ve bunlarn topraklarnda skn ve intizam temin etmekti, demek ki bu vazife zel kiiler arasndaki mnase betten daha ok boylarn birbirleriyle, prenslerin birbiryleriyle ve devletin uyruklaryla mnasebetlerinden domutu. Buna ramen

bu kanuna zel hukuk kaideleri alnmsa, bunlar yalnz - ister rf

MOOL KANUNLARI

71

ve det hukuku aynen alnm olsun ister yeni kaideler yaratlm ol sun - de lega feranda (mevcut hukuka gre) zlmesi bilhassa nemli olan zel hukuk meseleleridir; buna karlk zel hukukun dier alanlarnda yazl olmayan rf ve det hukukuna dokunul mamtr. Gerekten nemli olan zel hukuk meseleleri ise, kanu nun ana vazifesine uygun olarak, kiiler arasndaki mnasebetler den, her eyden nce eitli klanlara mensup kiilerin arasndaki mnasebetlerle ilgili olduklar iin genel barn teminine bilhassa faydal olanlar idi. Bylece hakikaten bu gr, zel hukuk kaide lerinin kanunla tespitinde, kanun koyuculara balca yol gsterici vazifesini yapmsa benzemektedir. Bu paragrafn sonunda bu ana fikirin, kanunun zel hukuku bahsindeki rol aklanmaya al lacaktr. nce her kaidenin madd muhtevasn gzden geireceiz. . 1 ZEL HUKUK I. BORLAR HUKUKU Kanunda borlar hukukunun tespiti mtevaz olduu kadar karakteristiktir. Bir yandan genel mahiyetteki meseleler yalnz bir noktada (zamanam) bir bakma kanunlatrlm olduu ve ba t tiplerinden sat gibi nemli bir bat bile hi bahse konu ol mad halde, dier yandan gebe hayatnn bilhassa nemli bir messesesi olmak gereken, vekleti olmadan bakas hesabna ta sarruf messesesine 14 maddeden 9 unu kaplyacak bir yer ayrl mtr. Batlardan yalnz dn verme (karz) ve istisna akdinin bir nevi kanunda yer almtr. dn alan, dn ald eyin yitme sinden tr dn veren kar sorumludur. (1. ); hekim, eer arada bir anlama yoksa, zahmetlerine karlk ve ancak baarl bir tedavinin sonunda, hi olmazsa bir at istemee yetkilidir (2. ) Batlarn bu ekilde tam manasyla yetersiz bir ekilde ele alnm olmasna karlk vekleti olmadan bakas hesabna ta sarruf etraflca ve kazuistik bir ekilde incelenmitir. Burada her hlde kanun koyucu hayatn ihtiyalarn gz nnde futarak, bu hukuk messesenin ana meselelerini tamamiyle kanuna balamak istemi olsa gerektir. Bu meselelerin hepsinde mterek olan u noktalar vardr: a) Tehlike halindeki bir insana veya onun mal larna, bilhassa srna, yardm ki, bu bir gebeler lkesindeki

72

KANUNLARIN MUHTEVASI

vekleti olmadan bakas hesabna tasarruf her gn karlalan bir eklidir ve b) i yapann, i sahibinden, hizmetlerine karlk bir cret talep edebilme hakk. Buna gre, vekleti olmadan ba kas hesabna tasarruf, burada Roma hukukunun ve modern hu kukun aksine, ii yapann lehine, i sahibinden bir cret taleb et mek hakk douran bir hukuk itir. Bu da, byle bir yardmn cretsiz olmasn anlyamyacak olan iptida gebelerin grn den domaktadr. Ancak hemen hemen daima cret ok az tutul mutur, yle ki bu kurtarlm olan eyin karsnda pek itibardir. Mesel ii yapan, bir ocuun kurtarlmasna (9. ) veya bir boz kr yangnnn yaylmasnn nlenmesine karlk (4. ) bir koyun la yetinmek mecburiyetindedir. Eer bir inek (10. ) veya ondan aa sayda koyun (11. ) kurtarlmsa cret be tane oktan iba rettir. Yalnz hayat kurtaranlara (5., 6. ) uygun bir cret temin edilmitir. Kurtarma ii srasnda lm olanlarn miraslarnn, kurtarlmak istenilen kimsenin akrabalarndan bir tazminat taleb etme haklar vardr. Burada iin baar ile bitirilmi olmas isten memektedir. (5. , 2. fkra). Bakasna ait mallara mdahaleden tr tazminat ile iki h km ilgilidir : vurulmu av hayvanlar vurann maldr (8), kim bu na sahip karsa, vurana bunu tazminle mkelleftir (13. ). Son ra : bir at ldrld takdirde - yanllkla av srasnda veya buna benzer hallerde- zarar aynn yerine konmas ile denir. Za rar grm olann bundan tr elde edecei muhtemel kazan lar hesaba katlmaz: hayvann cesedi sahibine kalr; hatt hayva nn sahibinin, cesedi geri vererek, ldrlm ata eit bir atn ye rine daha iyi bir at istemek hakk vardr (12 ). Galdan'n kanuna eklemi olduu ksmdan km olan 14. 'a gre Batur Han Tayci'nin lmnden (1645) nce meydana gelmi olan borlar genel bir zamanaamma uramtr ve bundan sonraki borlarn da bor olarak tannmas bu yoldaki batlarn tanklar nnde yaplm olmas artna bal tutulmutur. Bu, Mool kanunlarnda zamanamna rastgeldiimiz biricik yerdir.

8)

Pek tabi gibi grnen bu hkm, Moollar'tla ok grlen srek avlar gz nnde tutulunca bir mna kazanmaktadr. Bu avlarda ldrlen hayvanlar av clar arasnda eit olarak taksim edilmiyecekti, herkes vurduunu alacakt.

MOOL KANUNLARI

II.-AYN HAKLAR Ayn haklardan bahseden alt maddenin hepsi de buluntunun (Lukatann) gebe hayatnda en nemli yeri tutan bir nevine hasredilmitir : bozkrda bir srden ayrlp yabanc bir srye karm olan hayvanlarn hukuk durumlar meselesi. Bu gibi hayvanlarn gerek yitirilmesinde gerek bulunmalarn da resm makam gene resm hayvan arayclar (9) vastasyla yitire ni veya bulan arayp bulur. Bulucu iin haber verme mddeti gndr. Bu mddetin gemesinden nce bulucunun bulmu oldu u hayvanlar zerinde tasarruf hakk yoktur. Usulne gre resm makama haber vermi olmakla bulucu birok hukuk istifadeler temin eder : bu yabanc hayvanlarn lmnden tr sorumlu deildir (4. ) ve bulunan hayvan at ise, bulucu haver verme md detinin gemesiyle bu at kullanma hakkna (binme) sahip olur, halbuki mddetin gemesinden nce byle bir harekette bulunur sa cezalandrlr (2. II). Develer ve koyunlarn yn zaman ol masa da, bulucu tarafndan krklabilir, ancak bunun iin de ulenga'ya haber vermek, yni asl malikin menfaatlerini korumak ta olavve bu arada belki de asl maliki bulmu olabilecek olan resm makamn msaadesini almak gerekmektedir. Bundan t r, resm makama haber vermeden hayvanlarn krklmas bir su tur ve olduka ar bir ekilde cezalandrlr (3. 2. f.). Hayvan larn isteyen yitirici, malik olduunu tanklar nnde ispat et mek mecburiyetindedir (5. 1). Kam olan hayvan bulmu olan kimseden satn alm olan iyi niyetli nc ahslar, hayvan geri isteyen asl malike kar tam bir ekilde korunmamlardr : hayvann ba ( = i y i tara f) n bu nc ahs asl malike vermek mecburiyetindedir, an cak gerisini (arta kalann) muhafaza edebilir (5. II.).
9) Srlar kam olanlarn emrine prens tarafndan sr arayclar verilirdi. Bun lar atla btn ulenga'lar dolar ve bulunmu sr olup olmadn sorarlar d. Kendi memuriyeti blgesinde byle bulunmu hayvanlarn bulunmadn beyan eden Sulenga'nn bu beyann, sr araycnn mzrann ucuna dilini dedirmek eklindeki bir yeminle teyit etmesi gerekirdi (Pallas I. B. S. 205. not). Byle bir det dalla Yasa zamannda bile vard. Bu hususta Carpini y le yazmaktadr (S. 51) : "si aliquae bestiae perduntur, quicungue invenerit eas, vel dimittit sic esse, vel ducit eas ad homines illos. qui posti sunt ad hoc. homines autem, quorum, sunt bestiae, apud eosdem illas requirunt et absque ulla difficultate recipiunt illas".

Umrt****--..(# \mt-r i'H't ^.'MMI.t>' ti "i tuH-M--MtM< ItM-s t-r >r , M M uh i t i ti l*i - I

h - > Kil*! i m i : ;

74

KANUNLARN MUHTEVASI

Zilyedin yapm olduu masraflar asl malik, ancak yitmi olan hayvanlar bir yldan daha ok yabanc srde kalm ise demek mecburiyetindedir. Bu tazminatn miktar kanun tarafndan tes pit edilmitir ve hayvanlarn saysna gre deimektedir. Bundan baka zilyedin aygr ve kzleriyle iftlemeden doan yavrularn yars da zilyede aittir (6. ). III.-ALE HUKUKU Aile hukukuna ait hkmlerin bir ksm evlenmeye, bir ksm da evlatln hukuk durumuna aittir. (1) Evlenme, Eskiden beri mevcut olan poligami, artk lke ye hkim hle gelmi bulunan Lamaizmamn doktrinlerine aykr olmad iin muhafaza edilmitir (1. ). Evlenmenin ilk art, eskiden beri det olan, kzn satn aln masdr. Bu satn alma ii grne gre bir evlenme aracsnn yardm ile olmaktadr (3. ). Bu satn asl rkn olan ve erke in demek mecburiyetinde bulunduu balk (Moolcas "suy") ve buna karlk babasnn kza vermesi gereken ehiz, taraflarn sosyal durumuna gre tyin edilmi ve kanun tarafmdan etraflca tespit edilmitir (2. ). Baln denmesi ile birlikte nianllk bait yaplm olur. Nianlln balamas ile dn arasnda ge ecek zaman nianl erkek tarafndan bo yere uzatlmamaldr; aksi hlde bu, olduka byk mal kayplara urar. nk erkek, kz yirmi yan getii ve arac tarafndan kz almas kendisine defa teklif edildii hlde kz almay ihmal ederse hem kz zerinde ki haklarm kaybeder hem de vermi olduu balk kzn babasna kalr. Ancak bunun iin de kzn babasnn, durumu prense bildir mesi gerekmektedir. Bu durumdaki kz baka birisi ile evlendirmek ise prensin hakkdr. Durumu prense haber vermeyi ihmal eden ba ba, yalnz bal erkee iade etmekle mkellef deildir stelik ce zalandrlr da (3. ). Kzn babas ayrca kz vermek istemedii veya evlenme batm bozmak istedii takdirde de cezalandrl maktadr. Ancak hakl sebepler byle bir ekilde hareket etmee kzn babasn sevkedebilecei iin buradaki ceza "takdire" bra klmtr. (4 ). Bununla yakndan ilgili olan bir de u hkm var dr : nianl kzlarm baka birisine veren ana-baba yalnz ceza landrlmazlar- burada da ceza sosyal duruma gre basamakhdrbal erkee geri vermek mecburiyetinde olduklar gibi kz da

MOOL KANUNLARI

75

ona teslim etmek zoru altndadrlar (5. I). 6. H'de nianl er kein "suy"u (Balk) baka ne zaman geri istiyebilecei hkme balanmtr: eer dn hazrlklar balamadan nce kz lrse erkek bal geri alr, dn hazrlklar baladktan sonra lr se alamaz (6. I ) . Baka biriyle nianl olan bir kz ana-babasnn izni ol madan alan yni karan kimseler ar bir mal ceza derler: bu gibi kimseler yalnz karlm olan kz geri vermek mecburiye tinde deil stelik onun ana babasna 5.I.'de tespit edilmi olan cezann mislini de demek mecburiyetindedirler (5 11). Evlenmeye ehliyet (yalnz) kadnlar iin 14. nc yan bitiril mi olmasyla balamaktadr. Bu kaideye uymayan erkekler ka rlarn kaybederler. Bu gibi evlenme ehliyetine kavumadan ev lenmi olan kadnlar cretsiz olarak yni balk alnmakszn -her hlde gene prensin araclyla- baka erkeklerle evlendirilir ler (7.). Ana-Baba erkee kzlarnn bakir olduunu temine mecbur ol duklarndan, bekret yokluu, erkein kaynbabasmdan bir tazmi nat istemek hakkn dourur, ancak bunun iin kadnn bakasn dan gebe kalm olmas da arttr. Buna karlk evlenmeden n ce nianls ile mnasebette bulunmu olan erkek kayn ana-babasma kk bir manev tazminat demek mecburiyetindedir (8. ). Her hlde dnlerde fazla israfn nne gemek iin 9. Zaisanlar ve daha aa tabaka mensuplarnn bu gibi durumlarda kesebilecekleri hayvanlarn miktar hakkmda kaideler koymu tur (10). Boanma hakknda kanunda hibir hkm yoktr. Her hlde o zamanlarda da, son zamanlara kadar yrrlkte bulunan rf ve adet hukuku hkimdi. Buna gre belli baz boanma sebeplerinin mevcudiyeti ve bunun ilgili olmayan nc ahslara kar ispat ve kan-kocann bu hususta anlamas zerine veya tek tarafl ira de beyan ile evlilik sona erdirilir (11). Kocas tarafndan terkedil10) 11) Kalmuklarda (Bat - Moollar) nianlanma ve evlenmeyi Pallas I. S. 231 v.d. etraflca anlatmtr. En son zamanlara kadar (1928) boanma sebebleri unlard : 1) Erkek iin ( a ) kadnn ksr olmas, ( b ) kadnn kere kamas, ( c ) itaatsizlik, ( d ) ka dnn frengiye tutulmas; 2) kadn iin, ( a ) erkein frengili olmas, ( b ) erke in iktidarszl, (c) koca tarafndan defa koulmu olmak, Boanmada ka-

>W/U-

,..\

..

n ... .1. t.H( ! * * ' : ' ! * ' ! 1 ; r( MiB I * I I I W t r t - l t '( K i M l M i l ' t l ' U 'IH '*! I ' H

II II I

II I t t H lltdO H ' I I

t) ' I ' I

S(Mt*l ltw-n

^6

KANUNLARN

MUHTEVASI

mi ve ana-babasnn yanma dnm olan kadnn yeniden evlendi rilmesi, daha dorusu yeniden satlmasn hibir ey engellemez; ancak bu gibilerin bakirlere nisbetle deerleri olduka azdr ( 10). Her halde klanlarn inkirazn nlemek iin kanun her yl res m makamn her klanda hi olmazsa 4 ifti evlendirmesini mecbu r klmtr. Byle zorla evlendirilecek olan erkeklerin balk ver mek istememeleri tehlikesini ortadan kaldrmak iin de gene ka nun bir yandan bu gibi evlenmelerde de erkein balk vermesi ge rektiini kabul etmi, bir yandan da, pek sert olmamak iin, (her hlde resm makamn tyin edecei) nc ahslar ceza tehdidi ile, fakir gveyilere bal deme bakmndan yardma (sr ve rerek) mecbur etmitir. Bu gibi ahslar sonra bu yardmlarna karlk kadnn ehizinden tatmin edilecektir ( l l . ) . (2) EVLT EDNME. Evlt edinme messesesi, Moollarda sk tesadf edilen erkein iktidarszl veya erkek veya kadnn zhrev hastalklara malul olmas sonucu ocuksuzluktan tr ayrca bir nemi haiz olmaldr (12). Kanunun bu husustaki hkm lerinin tuhafl, ancak Mool ailesinde erkek ocuklarn ve kz ocuklarn ayr ayr deerlendirilmesi bilindikten sonra anlala bilir.
<hn, ehizini alp gtrd ve erkein de vermi olduu hasl geri istemek hakk olmad iin, hele erkein boanma ile deerli bir iiden mahrum kal masndan tr boanmalara sk rastlanamazd. Boanma sebebi olarak iddia edilen iktidarszln pek mahhas olan is pat hakknda bk. Howorth 4. C , S. 200. 1928'de Mool Halk cumhuriyetinde hkmet, Sovyet rneine uygun ola rak, evlenme sicili daireleri kurdu ve hukukun yeniden tanzimi ve tedvini ile ilgili olarak aile hukukuna da yeni esaslar verdi. Eski iptida durum deitii, birok zenginler ehirlerde gayrimenkuller elde ettikleri, sat, icar, rehin ve nemli ve eitli gayrimenkul vergileri ile birok yeni teamller ortaya kt iin bu bilhassa kar-koca mallarnn idaresi bakmndan nemli idi. Yeni ka nunlarda da tek tarafl irade beyan ile elde edilen kolayca boanmann kabul edilmi olduu anlalmaktadr; ben ahsen daha 1930 ylnda buna benzer bir ok vakalarn Moolistan'da mevcut olduu hakknda bilgi edindim. Zhrev hastalklar bugn bile hl Moollar arasnda ok yaygn bir durum dadr; bilhassa frengi korkun bir hal almtr. (Mool hkmetinin hizmetinde bulunan) Rus tabiplerinin resmen tespit etmi olduklarna gre bugn Mool Halk Cumhuriyetinin nfusunun hi olmazsa % 90' frengilidir, yle ki bu has talk milletin devam bakmndan hakik bir tehlike tekil etmektedir. Gerek ten de Moolistan'da insann rastlad ocuklarn azl gze batacak bir dere cededir.

12)

MOOL KANUNLARI

Baba mamelekinin miraslar oullardr; bunlarn iinden en k, baba ev barknn mirassdr ve bundan tr de ba bann lmne kadar onun ve ve barkna baldr. Eer birkimsenin oullar yoksa o zaman evlat edinmeden baka kar yol yok tur. Bundan tr de evlt edinenler ile evltlk arasndaki bala rn zayfl kolayca anlalr. Evlt edinenlerin bir oullar olur ve bundan dolay mevcut evlt edinme deerini kaybeder veya baka bir sebepten dolay evltlk edinenlerin houna gitmezse, bu berikiler evlatl her zaman hem de "rl plak" kovabilirler' (12 I). Byle bir tedbir yle grnd gibi sert deildi; n k evlt edinme ile evltlk kendi aile birliinden tamamiyle ay rlm saylmad gibi her istedii zaman analk ve babaln terkederek kendi z babasnn yanna dnp bylece evlatlk mna sebetlerini sona erdirebiliyordu (13. I. f.). Evlenmi olan evlt ln bu gibi serbeste hareketlerine kanun bir engel koymutur. Eer evlenmi olan evlatlk da btn ailesi ile birlikte analk ve babaln terkedebilseydi, o zaman bunlar deerli alma gle rinden mahrum kalacaklarndan iktisad ar tehlikelerle karla abilirlerdi. Bundan tr evlenmi olan evltlk, evltlk mna sebetinin devaml olmyan karakterine uygun olarak, gene de ana lk ve babaln terkedebilir hatta oullarn da birlikte gtre bilirdi; ancak gerek kendisi iin gerek analk ve babal iin i i olmak bakmndan nemli saylan kadnlar (karlarn ve kz larn) ayrca satn almas gerekirdi (13. 2. f.). Bu suretle ayr lp gitme hakknn ktye kullanlmas nlenmi oluyordu. Bir kzn evlatlk olarak alnmasnn gayesi ancak u olabilir di: bir i gc ve evlenme iin satlacak bir ey elde etmek. Ka nun. hkmler de bunu teyit etmektedir. Evltlk kz ile anal ve babal arasndaki balar bu berikilerle evlatlk erkek arasn daki balardan daha skdr. Evltlk kz analk ve babal terkedemedikleri (koamadklar) gibi (12. .II. 1 f) o da her hlde bunlar brakp gidemez. Bununla beraber evlatlk kzlar da er kekler gibi evlatlk bat ile kendi babalarnn aile birliinden km olmazlar. Bunlarn ana-babalar bunlar 9. yalarna ka dar ve herhalde her istedikleri anda kaytsz artsz geri alabilir ler. Buna karlk 9 yan gemi olan bir kzn geri alnmas ana lk ve babal iin yalnz bir i gcnn eksilmesi deil ayn za manda evlenme ana yaklamakta elan kza verilecek balkta ki hissenin kayb demekti (bk. 12 II. 2. f). Bundan tr 9 ile

78

KANUNLARIN MUHTEVASI

15 ya arasndaki evlatlk kzlarn geri alnmas hlinde kanun analk ve babala bir tazminat verilmesini gz nnde tutmu tur : evlatlk kz z ana ve babas satm alacaklardr, ancak kza iyi baklmamsa o zaman kanunun tyin ettii fiyat yan yarya inmektedir (14. ). 15. yatan sonra geri satm almak imknsz dr; bundan byle artk analk ve babaln elinden deerli i g cnn alnmas istenmemitir (14. I). Bunun dnda gerek ba lk gerek ehiz bakmndan z baba ve babalk ayn hak ve veci belere sahiptirler (12. 11),- bu kaide bu evlat edinmenin iktisa d karakterini bilhassa ak bir ekilde gstermektedir. IV-MRAS HUKUKU Kanunun miras hukukunu ilgilendiren biricik hkm ilk ola rak babalara, oullarnn miras haklarn "bir nsfet dairesinde" vermelerini hatrlatmaktadr. Bu hkm bylelikle daha nceleri bu hususta yrrlkte olan hkmleri teyit etmektedir (bk. III. B 1.1, kesim, 2. b) ki bunlara gre ailede biricik muris baba bi ricik varisler de oullardr ve (herhalde) bunlar eit miras hak larna sahip olmayp daha Yasa zamannda bile yrrlkte olan eski rf ve det hukukuna uygun olarak bir sraya tabidirler. O zaman olduu gibi imdi de terekenin lmden sonra taksimi na dir bir istisnadr. Buna karlk kaide, evlendikleri ve aile birli inden ayrldklar zaman ergin oullara hisselerinin verilmesidir. Bu, hkmn son fkrasndan a.ka anlalmaktadr: "sonradan" yni (en k bir yana) oullar hisselerini aldktan sonra fakirleen babaya oullarnn srlarnn 1/5 ini istemek hakk tannarak skntdan kurtulmas dnlmtr. V. - ZEL HUKUK HAKKINDA BAZI TAMAMLAYICI BLGLER zel hukuka ait hkmleri bylece gzden geirdikten sonra, yukarda iaret etmi olduumuz meseleye tekrar dnmek istiyo ruz : kanun koyucu, zel hukuka ait meseleleri kanuna alrken ve ya bunlara temas etmemei tercih ederken ne gibi bir ana fikir den hareket etmitir. nk kanunun o zaman yrrlkte olan btn zel hukuku iine almadndan hibir ekilde phe edile mez. Her nekadar sata bir yerde rastgeliyorsak da (II., 5. II) sat borlar hukukunda hkme balanmamtr; tabiidir ki Mo ollarn trampay da bildiklerinden phe edilemez. Aa yuka-

MOOL KANUNLARI

79

r 70 yl sonra yazlm olan Halha-Cirom kanununda (IV. ek) icar ve veresiye sattan bahsedilmektedir. Bunlar 1640'da Bat Moollarmn mehul olmamak gerekirdi. Miras hukukunda kanun mu rislere genel bir ihtarda bulunmakla yetinmi, bunlarn vecibele rini daha yakndan aklamamtr. Demek ki kanun koyucular-ister yrrlkte olan rf ve det hukukunda alm olsunlar, ister yeni hkmler yaratm olsunlar- yalnz kendilerine nemli grnen eyleri zel hukukun iine almlardr. Kanun koyucu ya nemli grnen eylerin de, kanuna hkim olan ana fikre uy gun olarak, hereyden nce genel sulh ve sknu temin edecek hukuk mnasebetler olduunu yukarda iddia etmitik imdi bu nu daha yakndan inceliyeceiz. Bu gr noktasndan, kanun koyuculara, aile ve klan snr n amyan hukuk mnasebetler tabiidir ki az nemli grnm tr. Bylece babann velayet hakk hakknda hi bir eye rastla madnz gibi, evli kadnn hukuk durumu ve boanma hakkn da da bir ey sylenmemektedir. Bu hukuk muhite ait olan mi ras hukukunda da kanun, hukuk bir kaide olmaktan olduka uzak bir ihtardan baka bir eyi ihtiva etmemektedir. Bu dar anlamdaki aile muhitinin darda braklmasndan sonra ana fikir acaba nasl tesirini gsterdi ? Bu ana fikre fay dal olsun diye kanun koyucular hangi hukuk messeseleri kanu nun iine aldlar ? Hemen biraz yukarda bahsettiimiz, yalnz ailenin dar muhi tini ilgilendiren ve kanunda hkme balanmam olan hukuk m nasebetlere karlk gene aile hukukuna ait olduu hlde kanun tarafndan etraflca hkme balanm olan bir messeseyi gz nne alnca kanunun bu ana fikri bilhassa ak bir ekilde orta ya kmaktadr. Bu messese her nekadar aile kurulmasnn ilk artlarndan biri ise de, ailenin dar snrn amakta ve baka ba ka ailelerin, kaide olarak hatta baka baka klanlarn menfaatle rini ilgilendirmektedir ki bu da kadnn satn alnmasdr. Bura da hukuk ilemin yalnz sosyal nemi deil (ft kanunun hkme balamad miras hukuku da bu bakmdan daha aa saylmaz) ayrca ilgili klanlar arasndaki barn muhafazas ga yesi de, mevcut hukuku gz nnde tutmak mecburiyetini hisset tirmitir. Kanun koyucunun, btn akla gelebilecek durumlar kanunda hkme balamak yolundaki gayreti de, bu nazik ilemin meydana karabilecei anlamamazlklar nlemek hususunda-

"N"!l

1,1

rl

a 1rM*HMNfc|!'<>:r<tll!M-.ftH1-!' l' t!: r l N t l - t i ' ! l l f l l f l - .HrMtH *! ' d ' I

M t t l !>)| k |[ H HlH II ' i l

t n

a i l l t ! Jt.ms,^

80

KANUNLARIN MUHTEVASI

ki arzusunu gstermektedir. Bundan tr kadnn evlenme iin satn alnmas ve bundan doan hak ve vecibeler kanunda etraf lca hkme balanmtr. Boanma, kar kocay ilgilendiren bir hukuk messese oldu u iin kanunda yer almad hlde, boanm kadnn yeniden ev lenmesi hkme balanmtr. nk burada bahse konu olan ey gene klanlar aras bir mesele idi (III., 10. ). Mecbur evlenme hk m ise dorudan doruya kamu menfaatinin dikte ettirdii bir h kmdr (III., 11. ). Evlt edinmede de bahse konu olan ey dar aile snrn ap iki klann menfaatlerini ilgilendiren bir husustur. Kanun bunu bir ticar muamele gibi hkme balamtr. Bunda esas olarak batn devam ve feshedilmesi ilgiyi ekmitir. ster evlatln koulmas veya kendi istei ile ana-babasmn yanna dnmesi, is ter evlatlk kzn geri alnmas veya evlendirilmesi olsun, gz nnde tutulan bundan baka bir ey deildir. Borlar hukuku ve ayn haklar mahiyetleri icab, iptida ce miyetlerde, baka baka ailelerde, hatta kaide olarak baka ba ka klanlara mensup iki kii arasndaki hukuk mnasebetleri ilgi lendirir. Burada da bundan dolay, kanunun ana fikrine uygun olarak, kanun koyucunun bu alanlar etraflca hkme balam olmas beklenmek gerekirdi. Byle etrafl bir hkme balamay burada gremediimize gre, kanunda mevcut az saydaki hk mn neden kanuna girmi olduunu ve dier hususlarn da niin eksik olduunu sormak mecburiyetindeyiz. ktisad hayat tanzime yaryan ve bir cemiyet iin gelime ve nem bakmndan o cemiyetin iktisad seviyesine bal olan bor lar hukuku, gebe hayatnn iptida mnasebetlerinde pek te y le nem kazanmam olabilir. nk burada zaten az olan ve otur ma, beslenme ve giyinmeden ibaret bulunan hayat ihtiyalar, ok nadir olarak serbest bat yoluyla temin edilmektedir. Buna kar lk bu ihtiyalar kaide olarak klan ve aile iindeki ayn ve ah s balarla temin edilmektedir. Borlar hukukunda doan mkel-. lefiyetlerin byk bir ksmn, haksz fiillerden kan ve hakl olduunu ispat etmi bulunan davacnn (bk. B I, I, 14. 8, 3) tahsil edecei tazminatlar tekil etmektedir. Kanun bunun da nemini

bunlarla ilgili olarak en ok kendisini gsteren borlunun temer rd meselesinde incelemek ve bu durumda alacaklnn hakl

MOOL KANUNLARI

81

olan kendiliinden ihkak hakk belli baz artlara balanmak su-, retiyle gstermitir. Bu kaide usl hukukuna ait olmakla bera ber (bk.B 11,24. ) borlar hukukunun bir parasdr ve kaidenin genel olarak yazlnda tazminattan bahis yoksa da asl ilk gaye tazminat borlardr. Tazminat borlar karsnda battan do an borlar pek az bir yer almaktadrlar. Ancak bu gerek bile yalnz bana, kanunda battan doan borlarn byle az gz nnde tutulmu olmasn izah edemez. Yaln z dn verme ve istisna batnin zel bir ekli, kanunda hkme balanmtr; hal buki sat ve trampann mevcudiyetinden phe edilemiyecei gi bi, her hlde icar da Moollara yabanc bir hukuk messese de ildi. Sat ve trampann her gn grnen ekilleriyle hkme ba lanmam olmasnn, bunlar hakkndaki kaidelerin rf ve det hu kuku tarafndan yeter derecede tespit edilmi bulunmasndan lr olduunu kabul etmek de yeter bir izah ekli deildir; n k her eit batta ifann eksik bir ekilde olmas klanlar ara sndaki bar bozabilirdi. Batlarn byle az gz nnde tutul mu olmasnn sebepleri daha aranmak icap eder. Baka millet lerin en eski hukukunda bat, muteberliinin art olan ekle ait merasimlerle rtl bulduumuz halde, Moollar'da buna benzer hi bir ey grmemekteyiz. Bu bile bize baka yerlerdeki iptida cemiyetlerin bata verdikleri nemin burada verilmemi olduu nu anlatmaya yeter. Evltlk bat yle zayf bir ba meydana ge tirmektedir 'ki, hi olmazsa erkeklerin evltlk alnmasnda ba t kuvvetinden bahsedilemez. Airet beyleri arasnda ittifak an lamalarnn da ne kadar az ciddiye alndn o zamann Mool tarihinin her sayfas gstermektedir. Btn bunlar, bat m iin de bulunan ahlk deerin anlalmam olduunu iaret etmek te ve alacaklnn kendiliinden ihkak hakkna ait kanun hkm belki de yalnz, ademi ifadan tr bu tedbire ne kadar ok ihti ya olduunu ispat etmektedir. Evlenme iin kadn satnn et rafl bir ekilde hkme balanm olmas da yalnzca bu iddiam zn bir teyidinden ibarettir: kanun koyucular, milletlerinde ba ta sadakat hususunda mevcut olan eksiklii ok iyi biliyorlard ve bundan tr sat evlenmesinde konunun ve gayenin di sattakine nisbetle nemi gz nnde tutularak, nceden iyice tespit edilmi kaidelerle, yklenilmi bulunan mkellefiyetlerden kur tulma arelerinin aranmas nlenmek isteniyordu. Bu yoldaki te^ ebbslerin eksik olmadn da, erkein nianlsn almak (III,

H"*-

-N-.'.'

i: 1 '

i-

(':' M f n m * * J I t " " ! W ' l * * . ' i ll-ll t- J l l i l l r t H ! - H " l * l l l * * M f i # " lltH .'*!' * l it

! ' II II I 'li.' II*HM*I!1U.'

il

I.' M ' i . nmttdH-kttsl*-

82

KANUNLARIN MUHTEVASI

3. ) ve babann batm konusunu teslim etmek (III, 4. ve 5. ) mkellefiyetlerini aka hkme balyan maddeler gstermekte dir. Kanunda bahse konu edilmi olan iki bat tipinin neden ka nuna alnmaya lyk bulunduunu sylemek gtr. Kanun koy ma iine katlm olan beylerden birinin arzusu zerine bunlarn kanuna alnm olmalar yakn ihtimalinin doru olmas da ba tlar etraflca hkme balamaya ne kadar az ihtiya hissedilmi olduunu ispat eder. Vekleti olmadan bakas hesabna tasarrufla ilgili durum lara ayrlm olan geni yer, gebe hayatnda sk sk ortaya kan ve kamu intizam ve emniyeti bakmndan da halkn birlik ve beraberliini temine yaryan ve daha nce Yasa'da da grm olduumuz ihtiyatan kolayca anlalabilir. Madd tazminat taleb etme hakk da yalnz iki durum iin hkme balanmtr (I, 12. ve 13. ). Bu, o zamanki Moollar'm hayat bakmndan karakteristik olan her iki durumda da bahse konu olan ey kasti ohnyan bir madd zarardr ve bu iki durum d grn bakmndan da ayn alana aittirler: gz nnde tu tulan ey sk sk yaplan srek avlardr. Bu avlar srasnda, kar gaalkta kolayca birisi dierinin atn ldrm olabilir yahut da av bittikten sonra elde edilen avlar zerinde anlaamamazlk kabilirdi. te burada kanun koyucular, bu av seven milletin ih tiyalar bakmndan nemil olan iki meseleyi ele almakta ve bun lar hkme balamakla anlamazlklar nlemek istemektedirler. Ayn haklar bahsinde kanun, mlkiyet hukukunun bir par asn hkme balamakla yetinmektedir: kaybolmu hayvanlar bulmak ve bunlarn geri alrimas. Burada meselenin kanunda hkme balanmas bilhassa nemli gzkmtr,' nk bahse konu olan ey gebenin en deerli maldr ve bu gibi durumlar la ok karlald iin, i bar devam ettirmek bakmndan da bu nemlidir. Buna karlk dier mallar zerindeki mlki yet hakiki az deerli bulunmu ve zel hukuk bakmndan kanun koyucunun ilgisini ekmemitir. Burada ahs mlkiyet hukukunun o zamanlar ne kadar geli mi olduunu, yni eskiden beri mlk edinmeye ehil bulunan pater familias'n yannda kar ve ocuklarnn da kendi hesaplarna

mlk edinneye ehil olup olmadklarm sormak yerindedir. Riaz

MOOL KANUNLARI

83

(S. 51. v. d. 197). kanunun muhtelif blmlerindeki birok kaide den o zamanlar byle bir ahs mlk edinme hakknn mevcut ol duu neticesine varlabileceini iddia etmektedir: msl. sava gani metinden hisse talep etme hakk (B-IV, 3., 4., ve 6 v. dier ), Riaz'm iddia ettii gibi yalm z suluya ait olan birok sutan tr mes'uliyet halleri, mali den bahseden ayn haklara ait hkmler ve hatt oullarn mirastaki hisselerini lmden nce istiyebilmeleri. Bununla beraber daha Yasa'da bile sava esirleri zerinde ahs mlkiyet hakkna benzer bir hak grmekteyiz (6. ve 7. fr.) ancak bu sava esirlerinin sahibi, onlar tutan ve sava meydanndan yurda getiren oul deil, bilkis onun babas idi. Her ne kadar ara da geen zaman iinde babann velayet hakk baz snrlandrma lara uramsa da (bk. III. Ek., B 1,-4,4. ) velayet altndakilerin mevcut olmyan mltk edinme haklar hususunda "bir deiiklik ol duunu gstefecek bir emareye rastlanmamaktadr. Riaz bile, ayn haklar blmnn malik den bahseden hkmleri gz nnde tutulunca, bu hkmlerin ancak ailenin mterek mlkiyeti ile ka bili telif olduunu ve bunun sonucunda da pater familias'n ailenin mmessili ve bylece de biricik tasarrufa ehil ahs olduunu iti raf etmak mecburiyetinde kalr. Riazanovsky'nin oullarn, miras hisselerini nceden istemeleri haklarna dayanmas da tamamiyle yersizdir. nk tasarrufa ehil olduklar anda oullar babann ve layetinden kmaktadrlar. Velayet altnda bulunan kimselerin ceza mesuliyetlerinden bu gibi ahslarn tasarruf ehliyetine sahip olduklarn karmak daha akla yakndr. nk cezalar sr verilmesinden ibarettir: ana-babaya ocuklarn kt muameleleri, kayn ana-babaya da ge linin kt muamelesi, zinada hem zaninin hem de zaniye evli ka dnn cezalandrlmalar gibi. ocuklar, gelinler, evli kadnlar bir mameleke sahip olmasa idiler bu cezalar nasl deyebilirlerdi?. ocuklar bakmndan bu soruya cevap vermek g deildir: bahse konu olan ocuklar henz evli deilseler, o zaman zaten ceza da verilmezdi, ikyet zerine prens ocuklarn ana-babalanndan ayr malarna, baikalarna terbiye edilmek ve evlendirilmek zere ve rilmesine karar verilirdi (BI, 41). Sulu olanlar evli oullar idiy seler, bunlarn zaten cezay diyebilecekleri kendi mamelekleri mevcuttu. Ana-babalarna kt muamele eden evli kzlarda veya ka yn anababalanna kt muamelemden gelinlerde ise yalnz kocalar

- ? ( * ( ! * * . > (M* t< * * l * t l - ' ' l l tt ttlAtfflf lifttim 'lli H . f

|, || I

||(rj | | # t { hKH't

84

KANUNLARIN MUHTEVASI

cezay deyebilir ve bunu aile mallarndan derdi. Zaniye kadnlarn demeleri gereken 4 srlk kamu cezasn da -bu ne kadar acaip g rnrse grnsn- ancak kocalar aile mallarn diyebilirlerdi (B I. 4. 8). nk hibir yerde -ehiz bir yana braklrsa- kadnn ma melekinden bahsedildiini grmemekteyiz. Byle bir mamele kin bulunmad da (13) boanmada kadnn ehizinden baka hibir ey alamamasyla aka anlalmaktadr. Eer kadnn -ehizinden baka- mallan olabilseydi, boanmada bunlar almas kadar tabi bir ey olamazd. Demek ki, velayet altndakilerin mal cezalara arptrldklar btn durumlarda, eklen ailenin olan ve bunun zerinde tek ba na tasarrufta bulunabildii iin fiilen pater familias'm sahip bu lunduu aile mamelekinden bu cezalar denmekte idi. Ayrca unutmamak gerekir ki, btn bu velayet altndaki a hslar yalnz istisna baz hallarde -msl. memur olan oullar gibikazan imknlarna sahiptiler. Bundan tr de bu ahslarn ah s mameleklerinden bahsedilemez. Gebe bir millette tabidir ki, bir gayrimenkul hukuku bulun mas beklenemez. Bununla beraber, her ne kadar ferd gayrimen kul mlkiyeti bilinmiyor idiyse de, bir airetin btn topra pren sin mlk saylmakta ve her Hoton'a faydalanmas iin tahsis olu nan otlaklarn da snrlar kesin olarak izilip bunu amak da ya sak olduundan topran bir dereceye kadar ferd bir mlkiyete tbi olmasna doru gidilmi bulunmakta idi (Golstunsky 132. ) (14).
13) Gerekten de kanun boanma hakknda hi bir ey ihtiva etmemektedir. Kar kocann boanmas hlinde kar-koca mallarnn ne olaca hakknda bv kanm dan hi bir ey renemiyoruz. Bununla beraber 1789 tarihli in kanununa gre (bk. V. Ek. II. Blm. 14. mad.) kadn ehizinden baka hi bir ey ala mazd. Burada bahse konu olan eyin yeni bir hukuk kaidesi olmayp eski rf ve jidet hukuku kaidesi olduu, 1789 tarihli kanunun aile hukuku ile ilgili di er hkmlerinde de yeni bir ey konulnayp O'MK'da da grdmz eski aile hukukunun olduu gibi kabul edilmi olmasyla yeter derecede ispat edil mi saylabilir. Ayrca kar-koca mallar ile ilgili bu hkmn ayns Moollar'm rkdalar olan Buryad'larda da grlmektedir, (bk. msl. Baykal teki Buryatlar iin Riazi S. 189, Kuzey Buryatlar iin Riaz S. 218). Burada hibir yerde karnn zel mameleki hakknda bir hkme rastlanmamaktadr. Bu pek de yle yeni bir ey saylamazd, ra daha Cengiz Han zamannda her airetin snrn amamas gereken otlaklar kesin olarak ayrlm bulunuyor-

14)

lu- (Hara-Dayan . 65)-

MOOL KANUNLARI

85

Nihayet miras hukukunda, hisselerini nceden alm olan oul larn, sonradan fakirlemi olan babalarna bakma mkellefiyet leri hususundaki hkm de kamu menfaatinin dikte ettirmi olduu br hkmden baka bir ey deildir: fakirlemi olan kimselerin toplulua yk olmas nlenmek isteniyordu, zaten o zamanlardaki ktlklarda fakirlikle yeter derecede mcadele olunmaktayd (bk. da ha sonraki Galdan kararnamesine, III. ek. B 111,2. ). 2. Ceza Hukuku : I. Genel Olarak. Kanunun acaba hangi hkmleri ceza hukukuna ait saylmal dr? Tabiatiyle kanunun tervi etmedii bir vakay zararl bir neti ceye balad veya byle bir zararl neticeyi dorudan doruya menettii hkmleri bahse konu olabilirler. Musibet olarak bu hu susa kolayca yle cevap verilebilir: kanuna aykr ve 'kusurdan doan hangi fiillere, bunlar ister devlete, ister zel menfaate kar ilenmi olsun, bir ceza meyyidesi konulmusa byle meyyide leri ihtiva eden hkmler ceza hukukuna aittir. Burada cezann cisman veya mal olmasnn, mal cezann da devlet tarafndan alman veya zarar grene denen bir ceza olmasnn hi bir rol yoktur. Buna karlk baz hllerde -ki, bunlar hep bir insann lm ile ilgilidirler- zararl netice sbjektif kusura balanmamtr. Zararl neticenin var saylmas iin, ister bir bakasnn kusursuz hatasndan (6, 11. .), ister tesadften (6, 9. ) hatta ister mehul bir nc ahsn fiilinden (6. 16 ), veya hayvanlarn fiilinden (6,1315. ) domu olsun kanuna aykr objektif bir neticenin mevcut olmas yeter saylmtr. Bu gibi fiillerin bir ksm (6, 9., 10., 13., 14. ) dorudan doruya ceza hukukuna girmektedirler, nk failin sbjektif bir kusurunun mevcut olmasna ramen, Mool kanunu failin fiilinin neticesini su kabul etmekte, yni onu ceza landrmaktadr. Geri kalan hllerde ise (6,11., 12., 15-17. ) sbjek tif bir kusur olmadan meydana gelen kanuna aykr netice (lm,) yalnzca varislere tazminat demek mecburiyetini tahmil etmek tedir. Ancak, ls baka olmakla beraber taammdl ldrme lerde de ceza olarak karmza kan bu tazminat, o zamanki hu kuk anlay gz nnde tutulursa ceza bir mahiyet tamaktadr. Bu, zel hukukta her duruma gre tyin edilen tazminatla muka-

MMMtMmalUr <l-M I I

/|i'*tHHM1ta Il-||.(

,(

86

KANUNLARIN

MUHTEVASI

yese edilemez. Bu daha ziyade kanunun nceden tyin ettii ve zel intikam nlemee yaryan bir diyettir. Demek ki bahse konu olan ey, borlar hukukundaki kusursuz mesuliyetle kyaslanamyacak ve ceza hukukunda kk bulunan zel intikamdan kma bir unsurdur, yni ceza bir mesuliyettir. Bylece ceza hukuku, yalnz sutan tr mesuliyeti iine al mayp sbjektif bir kusur olmadan da meydana gelen haksz ne ticeleri iine aldndan, hemen ceza hukukunun, tamamiyle neti ce mesuliyeti prensibinin tesiri altnda bulunduunu iddia etmek yerinde olmaz. Bununla beraber ounluu tekil eden hllerde adam fiil ldrr prensibi hkimidir. Teebbs (2, 5. hari) ve tevik'ten hibir yerde bahsedilmemitir. Gene de istisnalar mev cuttur: bir kere az da olsa cezay kaldran durumlarda: meru m dafaa (6, 18. ), (gene her hlde meru mdafaa srasnda sayl mas gereken) herkesi tehdit eden bir delinin ldrlmesi (6, 19. ), uyruklardan birinin prenslerden birinin hizmetkrlar tarafndan ldrlmesi (2,7. , 2. bend) cezaya tbi olmyan iki madd za rar hli (12, 3., 6. ); bunlardan baka - mahiyetleri icab neticeden mcerred olarak - ihmal su (1,5.-7. ); nihayet baz kast ve ku sur (dolu culpa) gibi eylerin ceza fiilinin unsuru sayld ve bunlarn bulunmaynn mevcut haksz neticeye ramen, fiilin ce zalandrlmamasna yettii btn hller (msl. 2,4. ; 12, 1., 4., 5.). Cezalarn bir ksm misillemeye yarayan kamu cezalan, bir ksm -zel menfaatlarn zarara uramas hlinde- tamamiyle mad d zararn tazminidir, bir ksm ise bir devlet misillemesi ile zel tazminatn karmas hlinde karmza kmaktadr. Durumlarn ounda cezalar mal cezadr ve bunlar ok kere sr, nadir olmyarak da asker tehizat (zrh ve silhlar) veya az veya ok deterli ev eyas vermek mecburiyetinden ibarettir (1). X. Bilhassa
1) Kaide olarak sr cezalar ya 9 yahut dokuzun bir ka misli veya 5 sr olarak zikredilmitir. Dokuz says eskiden beri mukaddes bir say saylmakta ve 9 at cezas Yasa'da bile (29.Fr) bulunmaktadr. Kanunun 9 veya 5 srdan ne kas tettiini bilmiyoruz. Ayn ceaa Halha-Cirom (IV. E k ) ve inliler tarafndan 1789'da Moolistan iin karlm olan kanunda da bulunmaktadr. (V. E k ) . Her iki kanun kitabnda bunun ayr ayr mnalar vardr (bk. a. ve V. Ek, XII. B lm 1. M a d d e ) ; ancak daima bahse konu olan 9 veya 5 ayn cins olmyan srdr, her hlde Oyrat-Mool Kanunu iin de hl byledir. Birok yerlerde mal ceza olarak nmzde kan askeri tehizat, Pallas'a gre ( 1 . Blm, S. 145) un lardan ibarettir: 1) omuzlara kadar inen halkal ve elikten bir ala bTikte

88

KANUNLARIN MUHTEVASI

larda, sava srasnda prensi terketmenin cezas olarak bahsedil mitir B IV, 2. ,2. fkra).'Dier cisman cezalar da nadirdir: sa katlama (4.5.;8,8.,; 21, 8. ;) ve krba darbeleri (4.7. 13. 1 ). ahsiyeti kaybetme (esir olma) dier ar cezalarla birlikte g rlmektedir (1, 7. ; 4, 5. ; 8,11. ), sonra geici olarak ahs hr riyetten mahrumiyet (prangaya vurulma), (21,8. ,2. fkra) ve ni hayet memuriyetten atlma (21,4.,5.). Baz durumlarda faille birlikte veya onun yerine kars veya ailesi de ceza ekmektedir (1,7. , 1. fkra; 4, 10. II; 6, 2. ; 8, ll.). Yasayla karlatrlnca, buradaki cezalar hafif grnmekte dirler. Hakl olarak, ceza hukukunun daha insan bir ekil almas nn sebepleri arasnda budizmin az olmyan tesiri hesaba katlma , ancak daha eski Tsaayin Biik zamannda da, Yasa zamanninden daha msamahal bir grn hakim olmu bulunduu da nutulmamaldr. Sakatlama ve btn ailenin sorumluluu gibi baz yenilikler in tesiri aknda kabul edilmi olmaldr. Kanun, kanun nnde eitik prensibini tanmamaktadr: ra hipler, prensler ve dier snflarn ileri gelenleri hakknda birok zel hkmler mevcuttur. Tamamiyle kazstik bir metotla hazrlanm olan kanun -bel ki de istenilmitir de- bu metodun icab olarak tam olmaktan ok uzaktr. Bununla beraber kanun bize, o zamanki Mool gebele rinin hayatnda hangi sularn daha ok tekerrr ettiini ve bun dan tr de bunlarn yazl bir kanunla tespit edilmee deer bu lunduunu gstermee yetmektedir. Mnferit kaideler tarafndan su kategorilerine gre tanzim edilmilerdir (2). Bununla beraber, kanun tarafndan imtiyazl sa ylan baz ahs gruplarna (prensler, rahipler) ve aile topluluuna kar ilenmi saylan sular ayrca gsterilmitir (2.4. kesimler). II. Sular ve cezalar. 1. Ayrm : Devlete kar ilenen sular. 1640 yl prensler toplantsnn balca gayesi, d dmanlara kar tesirli bir ekilde savunmak iin bir birlik kurmak ve bu
2) Bununla beraber vakalarn incelenmesinde, kanunun bizim ayn husustaki an laymzdan ayrld noktalarda kanunun anlayna uyulmutur (msl. Sodomi ahlaka kar ilenen bir su deil, madd zarar olarak saylmtr). .

MOOL KANUNLAR

87

ar sularda belli mal cezann yerini, btn mallarn (1,2. ; 4,3.; 4,10. II; 6,2. ; 8,11 ) veya bunun yarsnn msaderesi (1,7. . III; 3. 3 ; 21,2 ) olmaktadr. Birok hkmlerde karlat mz, mal ve mlkn tahrip edilmesi cezas da bununla yakndan ilgilidir (1,11 ; 6, 3. II; her hlde 17 de). Mahiyetleri icab bu m,al cezalarn bir ksm kamu cezas, bir ksm ise kark kamu cezas ve zel cezadr. Her yerde, buradaki snr emniyetli bir e kilde izmek mmkn deildir. phesiz ki, kamu menfaatine za rar veren sularda mal cezalar prensin hesabna (veya sulu prens ise, dier ilgili prenslerin hesabna) tahsil edilmekteydi (msl. 1, 3. ; 21,6. ; 1,2. 1). Bununla beraber uyruklar da bundan fayda lanabilirdi (1,2. II). zel menfaatin haleldar edildii bir sra du rumlarda cezann mahiyetinin de zel olduu (tazminat) aka tesbit edilmitir: ceza zarar grene denmektedir (msl. 4, 10. II; 6, 11., 12. ; 13, 3. ; 15,5. ; 16; 18, 1. ). Nihayet kanun, sr hr szlndan tr denmesi gereken sr cezasnn bir ksmnn hr szla uryana, geri kalann ise, prense denmesini (8, 1,) ba ka bir yerde de ( B i l , 15. ) dvada kazanan mddeinin, mddeaaleyhin mahkm edildii mal cezann dokuzda birisini almasn, artann gene prense verilmesini emretmektedir. Demek ki btn bu durumlarda ceza hem zel bir karakter hem, de bir kamu karak teri tamaktadr. Birok durumlarda cezann mahiyetinin ne ol duunun anlalamad da nadir deildir: msl 5, 1. H'de 9 adet srn, akrabalara verilen bir tazminstt olup olmad sorulabilir; eer bu byle eilse ve eer -ki akla daha yakndr- burada da bah se konu olan tamamiyle bir kamu cezas ise, o zaman-B II, 15. uyularak - nasl bu srlarn dokuzda biri kazanan mddeilere ve rilebilirdi? nk bahse konu olan srlar ayn cins ve ayn de erde deildirler (fok. 1 numaral nota). Mal cezalarn yannda dier cezalar ok az br yer almakta drlar. lm cezas yalnz bir yerde anlmtr (1,5. -hatt bu rada bile esir muamelesine tbi tutulmann anlatlmak istenip is tenmedii sorulabilir; lm cezasndan aka yalnz asker kanunbir mifer, 2) kollu zrh gmlek, 3) iki tane elikten kol ba. ran ii iyi bir zrh gmlek 50 at deerinde saylrd. Bir erkein silahlar unlardr: mzrak, yay ve oklaryla birlikte ok kab, kama ve kl (Pallas I. Blm, S. 143 v. t), deerli bireyden ne anlalmak gerektiini (msl bk. B. 16, 13. ) hiolmazaa ksmen renmek iin belki B. I. 8. 7. da saylm olan eyler bir fikir verebilir.

*HIIII M W

i|. .; >

'' 1' Jt-* - !! H( . ' i w l - * M > tM

liMWW' t m

j.Hi

90

KANUNLARIN MUHTEVASI

tir (3.). Dier taraftan reza o kadar az tespit edilmitir ki, l. konulmu olan ceza kadar insann tuhafna gitmektedir. Gerekten de byk srler sahibi bir kimse iin bir deve ve 20 srn ne de^ geri vardr! Buna karlk gene ayn kimseler, entrika snrm aa rak faal bir ekilde kk apta savalara balar, snrlarn emni yetini bozar, srleri alp gtrrlerse ar mal cezalara arptrl makta, ayrca gaspettiklerini de geriye vermee mecbur tutulmak tadrlar (4. ). (II) Bununla beraber yalnz i skn btnn emniyetini te mine yetmez, dardan dman tehdidi ba gsterince de herkesin birlikte hareket etmesi gerekmektedir. Bundan tr byle du rumlarda yardmdan kaanlara ait bir sra hkm konmutur. (a) Byle durumlarda yardm reddeden prensler bilhassa cezaya mstahak saylmlardr. Bununla beraber kanun koyucu lar burada bile lm cezas ile tehdide cesaret edememilerdir. G rnte olduka yksek olan mal cezay ise (6. ) gerekte, sulu prens kolayca uyruklarndan toplayp verebilirdi. (b) Alelade bir adamn msl. bir obann, snrda oturduu iin dmann yaklatn renip de gereken makama haber ver memi olmas, suu yukardaki sutan hi bir ekilde daha ar ol mad hlde, burada -ki sulu hibir zaman bir prens olamazdsulu dman olarak yni lmle cezalandrlmaktadr (beki de esaretle; 5. ). En byk tehlike annda, dmann yaklatn grp te, ha ber vermei ihmal edenler ok ar cezalar ile cezalandrlmakta drlar. Bu gibilerin var you yama edilmekte, kendisi ve ailesi esir olmaktadrlar (7. I, 1. fkra). Burada da ar ceza yalnz (5. olduu gibi) uyruklara verilmektedir. Sava haberinin duyurulmas, btn eli silh tutanlarn, prens lerinin klasna gitmeleri mecburiyetini tazammun etmekteydi. Byle bir ekilde gitmeyenlerin mallar msadere edildii gibi, ken dileri de hrriyetlerini kaybederlerdi (esaret; 7. , 12. fkra). Bunun gibi, dmann hcum ettiini duyan herkes yardmla mkellefti. Bununla beraber bunun ihmal edenlere verilen -ve su lunun mal durumuna gre basamakl olan- mal cezalar kkt. Yalnz asilzadeler iin burada nobleesse oblige kaidesi tatbik edil-

MOOL KANUNLARI

89

birlii, birliin btn yelerini balyan kanunlarla salamlatr mak olduuna gre, bu toplantnn balca vazifelerinden birisi de birliin veya yelerinin bekasn tehdit edebilecek fiillere verilmesi gereken cezalar tespit etmekti. Gerekten de kanun koyucular bu gurup cezay mucip fiilleri etraflca tesbit etmekle vazifelerini yapmaa almlardr. Bununla ilgili kaideler yle ayrlabilir: (I) Birliin veya bunun kar ilenmi olan fiiller. yelerinden birisinin emniyetine

(II) Bu emniyeti temin iin gereken fiillerin yaplmasnn ih mal edilmesi. Her iki grupta da fail olarak ortaya unlar kabilir: (a) (b) Birliin yesi olmak dolaysiyle prensler. Birlik prenslerinin uyruklar.

(I) (a) Toplantda kabul edilmi olan kanunlarn tcpu bir den birliin salamlamas yolunda nemli bir vasta olarak dnmt. Birlik yeleri tarafndan bunlarn keyf olarak deiti rilmesi, bundan tr birliin temelleriniv- tehdidi mnasn ta makta idi ve ceza ile teyit edilmiti ( l . ) . Prenslerin rtbelerine gre basamakl bir ekilde tesbit edilmi olan sr cezalar hemen hemen szde kalmaya mecbrdu, nk hkmdar yetkilerini aiz bulunan bir prensin bu ceza olarak verilmesi gereken srlar uy ruklarndan toplayvernesi pek de g bir ey deildi. Birlie kar ilenebilecek en byk su, tabiidir ki, yelerden birinin dierine kar aka sava amas idi. Bundan tr kanun koyucular her eyden nce, Mool hkimiyetinin yklmasna sebeb olan ve yzyllarca airetlerin kuvvetini yiyip bitirmi olan bu ktl ortadan kaldrmay dnmtler. Ancak burada bi le kanun, birliin en iddetli bir ekilde tehdidi demek olan bu du ruma kar bile gereken sertlii gsterememitir: her nekadar ener jik kar tedbirler dnlm ve suluyu daim olarak zararsz bir hle getirecek bir ceza da konulmusa da ,sulu -prense asl tesir edecek olan lm cezas konulmamtr (2. ). (b) Buna karlk bozkr aristokrasisinin entrikalar pek nem li grlmemi ve bundan tr de kk cezalarla teyit edmi-

<'WI|t|'H!#ff

1)4' I -II 'l u

. . ' ' - I l M ^(.'1 w* .*w

p|n f | w | ,H i n p ^ . m|l In^flMaN.l'j.^HHnNl^ . *

MOOL KANUNLAR

di

inekteydi: bunlar mamelekelerinin yarsn kaybetmekteydiler (7. III). Yardmn ihmal edilmesi nasl cezalandrlyorsa, dier yandan da hcuma urayanlara yaplan yardma vekleti olmadan bakas hesabna tasarrufta bulunduu gibi- iyiliin mkfatlandrlmas prensibi uygulanmakta ve savata lenlerin ^varislerine de tazminat verilmektedir (7. II). Kanun koyucunun, birliin dokunulmazln ve i sknu temin yolunda koymu olduu etrafl kaidelerden, bu hususa ne kadar nem verdii aka anlalyorsa da tesbit edilmi olan mal cezalarn hafiflii, o zamanlar, ad geen birok durumlarda ancak tesirli olabilecek lm cezasn kabul ettirebilecek ve bu suretle de kanuna gereken saygy salayacak hkim bir ahsiyetin mevcut olmad grlmektedir. Kanunun bu zayfl bilhassa prenslerin iledii sularda kendisini gstermektedir; bunlara kendilerinin hemen hi hissetmiyecekleri kadar hafif cezalar verilmekte hatt en ar suta bile (2 ) lm cezasn koymaya cesaret edilememek tedir. Halbuki ok kere si prensler topraklarn ve mallarn kay bettikten sonra, komu bir airetten asker toplam ve eski top raklarn tehdit etmilerdi! Bununla beraber bu toplantya katl m olan yksek lamaist rahiplerin lm- cezasn budist doktrine aykr saym olmalarnn tesirleri de belli olmaktadr. Ancak, hereyden nce, her trl mukavemeti ykacak ve hatt rahiplerin kudretli sesine bile kar koyabilecek olan bir Cengiz Han'n ek siklii hissedilmekteydi. 2. Ayrm: Prenslere kar ilenen sular. stibdatla hkm srmekte olan prenslerin kendilerini, koru yucu bir sra hkmle bezemeleri bi phe yok ki, o zamanki du rumun ve ok gevemi olan disiplinin bir nianesidir. Bahse konu olan ey, yalnz prenslerle uyruklar arasndaki mesafeyi muhafaza etmek deildi. Hkmler, ak bir ekilde, kzm olan insanlarn hkmdarlara kar fiilen tecavz ettiklerini (1. , 2) ve halkn kzgnl nm bazan da kendisini, prenslerin memur ve hizmetilerine tecavz suretiyle aa vurmu olduunu gstermektedir (7. ). Kanun unlar himaye etmektedir: (I) bizzat prensleri ya (1) hakaret ve kt muameleye kar yahut da (2) madd zararlara

9^

KANUNLARIN MUHTEVASI

kar; (II) Prenslerin hizmetlerinde bulunan memur ve hizmeti leri ise her trl hakarete kar. / (1) (1) Prenslere hakaret veya kt muameleden tr ve rilen cezalar, prenslerin rtbesine gre deimektedir. Byk prenslere szle hakaret, sulunun btn mlknn tahrip edilme siyle cezalandrld hlde, orta ve kk prenslere hakaret ile k t muamele arasnda bir ayrm yaplm, bundan baka kk prenslere ayrca kt muamelede de, hafif ve ar darbeler ayr ayr hkmlere uyruk tutulmutur (3). Bal bana bir memur snf tekil eden ve anlalan zorbaca hareketleriyle tannm olan postac svariler hakknda da ayrca bir hkm vardr (fok. B III, 16.-19. ). Burada da cezalar, hakarete urayann rtbesine gre basamaklandrlmtr; ancak bunlar genel cezalar katalogunda ( l . ) anlm olanlardan olduka hafiftirler (2. ). Yasa zamannda nasl bir komutann eiini atlamak en ar ceza ile cezalandrlyor idiyse (32. Fr.) Oyrat-Mool Kanunu da bir prensin ate blgesi iinde bir kazk akana olduka ar cezalar (sr cezalar) koymutur; bu hareket bir hakaret, prensin hkm ranlk hakkna bir tecavz saylmaktayd (3. ). 4. da prensle uy ruklar arasndaki mesafeyi gz nnde tutmaktadr. Ancak bu madde kanundaki ekliyle pek de anlalr gibi deildir; nk bir adra, hele bir prens adrna hayvanlar hibir zaman giremezler. Her hlde burada kastedilen ey prensin adrnn etrafnda bulu nan ve karargh iinde kendisine ayrlm olan blgedir ve bura ya yetkisi olmyanlarn atlaryla girmeleri menedilmitir. Bylece bilerek kirletmek tabirini yetkisiz olarak girmek diye anlamak gerekir. (2) Vergi memurlar (zaisanlar) tarafndan tahsilatn zimme te geirilmesi veya prenslere muayyen zamanlarda verilen ayn ver gilerin zimmete geirilmesi veya alnmas prensleri tehdit eden madd bir zarard. Bu cinsten sulara kar 5. konulmutur. Bu madde, btn kanunda teebbsten bahsedilen yegne maddedir. Burada konulmu olan ok ar sr deme cezas, bu gibi gayr ah lk hareketlerin nne geebilmek iin ne kadar gayret sarfedil) Kanunun muntazaman ar, orta ve hafii darbeler arasnda bir fark yapmaktadr, (msl. bk, B7, 3. ve 4. ). Kt muamelenin hangi dereceden olduunu mahke me kendi mahedesi ile veya tank ifadelerine gre tayin ederdi ( B i l , 6. ).

.lltt NMftUt:

IMt

I*

'KHMt^Ki

> H !

"'

I''

> > ' I m

^ H I * m t Wl MI'litKlH

Ellili l .*'t*H;!-'iqtWa.l!|

MOOL KANUNLARI

93

diini aka gstermektedir. Prenslere bu yolda zarar verilmesinin bir ekli de ayn vergileri vermek veya bunlar tamakla mkellef olanlarn bunlar vermek veya tamay savsaklamalar ve bylece yiyecek sevkiyatn arasra kesmeleri ile mmkn idi. Buna karlk 6. konulmutur ki, bunda da zarar grenin rtbesine gre basa makl sr cezalar vardr. (II) Prens, hizmetinde bulunan memur veya saray hizmeti lerine yaplan tecavzlerle de, dolaysyla hakarete uram olabi lirdi. Bu gibi ahslar himaye iin konulmu olan 7. 'daki hkm hi phesiz halkn tbi tutulmakta olduu ve ar vergiler ve di er keyf hareketler hlinde tecelli eden ar bask ve prens me murlarna ve hizmetilere kar bunun dourduu kin ve nefretle ilgilidir. Kanun tamamiyle tek tarafl olarak prensin hizmetinde bulunanlar tutmakta ve bunlar, tecavz karsnda mtecavizi cezasz bir ekilde ldrme yetkisini vermektedir. Kavgada bunlar alt olsalar bile, sulunun kim, olduu aratrlmadan kendilerine olduka byk bir tazminat verilmektedir (9 sr). 3. Ayrm: Rahip snfna kar ilenen sular. Kanun koyucu kurultay toplant hlinde bulunduu srada, lamaizm artk Moolistan'da iyice yerlemi bulunmakta idi. Geni araziye ve birok abinar'a sahip manastrlar meydana gelmi, ilk Hubilgan'n gzkt bildirilmiti; rahipler byk bir sayg, gr mekte ve byk rahip snf bizzat prensler kurultayna katlmak tayd. Bu ayrmda incelenen hkmlerin meydana geliinde bu ra hiplerin byk nfuzunun tesiri olduu phesizdir. Bu hkmler (I) rahip snfn gene rahiplerin tecavzne, (II) rahipleri hakaret ve kt muameleye ve (III) manastrlarn mlklerim tecavze kar himaye etmek iin konulmulardr. (I) Rahip snfna gene rahiplerin tecavz u ekilde anlal makta idi: (a) din bir adan kasden yerine getirilmemesi (4), (b) rahiplik rtbesinin braklmas, yni mecbur bir sebeb olmakszn ve daha yksek din makamn gereken msaadesi alnmakszn ra hiplik snfnn terkedilmesi ( l . ) . Buradaki olaanst ar ceza (btn mallarn yarsnn msaderesi) yeni dinin bildiricilerinin
4) Kilise tarafndan bir adan ihll edilmesi hakknda bk. yk. ve I. Blm, 2. Kesimin 4. notuna.

94

KANUNLARIN MUHTEVASI

kendi snflarnn temiz kalmas ve disiplini iin sarfetoekte ol duklar gayreti gstermektedir. (II) Hakaret ve kt muameleye kar btn rahipler ve din adamlar, (rahip talebeler ve rahibeler ve tek bana yayan din darlar da dahil olmak zere) sr cezalar ile himaye edilmilerdir. Bu cezalar da hakarete uryanm rtbesine gre basamakldr ve bilhassa kanunun bu gibi ve buna benzer dier sularda koymu olduu cezalardan, byk rahiplerin hakarete uraylarmda ve rilen cezalardan, byk rahiplerin hakarete uraylarmda verilen cezalar ok daha ardr (5). Kt muamelede ceza, durumun vehametine gre yarg tarafndan arttrlmaktadr (2. ). Buna kar lk rahip snfna alnm bir din adamnn yni bir Getsul veya Gelong'un kt muameleye manz kalmas hlinde verilecek ceza kanun tarafndan tespit edilmitir: Btn mallarn yarsnn m saderesi (6) (3. ). Rahip snfna eskiden mensup olup da evlen mi olanlar da bu sulara kar himaye edilmilerdir, yalnz bura da verilen cezalar olduka hafiftir (5. ). Postac svariler, at verme mkellefiyetinden muaf tutulmu olan rahip snfna mensup ahslarn atlarna el koyacak olurlar sa, bu, din imtiyazlara riayetsizlik saylyordu. 4. bununla ilgili dir ve bu imtiyaz ihll eden bu gibi postac svarileri ceza ile teh-

"5)

Mukayese iin :

"
ceza (sr) 9x9 5x9 5 5x9 5 3x9 9 5 kanundaki yeri 3, 2. 3, 2. 3, 2. 2, 1. 2, 1. 4,2. 15, 3. 7, 4. I II III

Hakarete uryan
' ' 1

Hakaretin cinsi szle szle szle tecavzle szle ar tecavzle balktan ponponun koparlmas yumruk veya krbala ar tecacz

byk rahip kk rahip Ubai, rabibeler orta prens orta prens Ana-baba kadn alelade hr

6)

Byk rahiplere kar szle hakaretten daha nce 2. I'de bahsedildii iin "rtbeye tecavz", fiili tecavz veya kt muameleden baka trl anlalamaz.

"HUUM1'

i|4

i'"

" H m * . <>i:.fi*H> " M Mtuntu. >!H<n^>^aiMM4wmK>iM > > >

:f

MOOL KANUNLARI

95

dit etmektedir (ancak ceza olduka hafiftir). Buna karlk dine tahsis edilmi atlara binmek -ki, kanun bundan da ayrca bahset mektedir- rahiplerin menfaatlerini ihll etmek deil, dorudan do ruya din bir sutur. Din adamlarna ait olmyan atlar (hatt baz dier hayvanlar) sahiplerinin arzusu zerine, ktl uzaklatr mak zere bir Burhan'a (Budda'ya) adanrd. Bundan byle bu gibi hayvanlara dokunulmamak gerekirdi (bk. Pallas II. Blm S. 322 v. t.). Buna aykr harekette postac svarilere (veya bunlar tarafndan bir at tedariki hususunda sktrlm olan at obanla rna) verilen ceza olduka hafif tutulmutu, nk burada sulu her zaman iinin, yni gtrmekte olduu haberin ok nemli ve acele olduunu ileri srebilirdi. Hatt postac svari bir suu ol madn yeminle teyid ederek cezadan da kurtulabilirdi (4. ). (III) Rahiplerin teker teker zel mallarn kanun ayrca korumamtr. Her ne kadar 6. 'da rahip snf mensuplarna veril mi olan zararlardan bahsedilmekte ise de, (ister vcude ister ma la verilmi bir zarar olsun), konulmu olan ceza burada mnferit rahiplerin menfaatlerinin ihll edilmesinin bahse konu olmad n gstermektedir. Burada esas ceza 1. 4.'nc bendinde bahsedi len ve kk apta savalar, byk apta apulculuk, sr sr lerinin alnp gtrlmesi vsr.'ye kar konulmu olan cezadr. Bu na uygun olarak 6. da manastrmalarm, bunlarn toprak ve sr vsr. mallarnn ad geen cinsten tecavzlere kar korunulmas eklinde anlalmak gerekir. Bu gibi tecavzlerden i kargaaln alp yrd o zamanlarda manastrlar da ok zarar grmekte ol mal idiler. Bununla beraber rahip snfna mensup olmyanlarn menfaatlerine nispetle vakflarn menfaatleri ok daha byk bir himayeye mazhar olmulardr. yle ki esas ceza ayn kalmakla be raber burada gaspedilenin iki misli geri verilmekte, ayrca kt mallar yerine iyisi, aypl mallar yerine aypsz verilmektedir. 4. Ayrm: Aileye kar ilenen sular. Aileyi kanun u ekillerde korumaktadr: (I) ailenin i sk nunu gene ailenin yelerine kar himaye etmekte ve ana-baba oto ritesini hie saymay cezalandrmakta, ayrca yakn hsmlar ya ralama ve ldrmeyi de zel hkmlere balamaktadr. (II) Aile deki otorite durumunun aile dndaki kimseler tarafndan ihlli de cezalandrlmaktadr. Bunun da u ekillerde olaca kabul edil-

KANUNLARIN MUHTEVASI

mistir: (a) zina ve kanun tarafndan zinann bir nevi saylan evli bir kadna tecavz ve (b) aile reisinin arzusu hilfna, kendisi iin bir sat konusu veya alma kuvveti saylan kzm veya karlarn alnp gtrlmesi (kadn karlmas veya gasp). (I) Aile reisinin otoritesini itaatsizlik veya kar koyma ile bozan ocuklar prensin nne karlp bunlardan ikyet edilecek tir. Konulmu olan cezadan (tam bir sava tehizat ve 9 sr) ka nun koyucunun yalnz oullar kastettii hkm karlabilir: er ginler cezay kendi mallarndan demektedirler. Babalarnn vek leti altnda bulunan oullarda ise, bu, miras hisselerinden den mekteydi ki, bu da ancak evlenme anda olan erkek ocuklarda bahse konu olabilirdi. Zira kaide olarak evlenmemi oullar ana babalarndan ayrlp -her hlde evltlk olarak- bakalarnn yan na gitmekteydiler (1. ). taatsizlik, kt muamele ve tecavz h lini ald takdirde, suun arlna gre gittike artan basamakl cezalar konmutu (7) (2. ). Tedip hakknn snrlarn aan ba basn ldren oul, btn maln (ve miras hissesini) kaybederdi (3. ). Meru mdafaa bylelerini cezadan kurtaramazd. Bunlara karlk, kendisine sebebsiz yere kt muamelede bu lunan babasn da oul ikyet edebilirdi. Buradaki sr cezalan da suun arlna gre deimekte ise de aksi hldekilere nispetle olduka hafiftir (4. I). Tedip hakk snrn aarak olunu ldren babann cezas btn mallarnn msaderesidir (4. 11). Ne yazk tr ki, byle msaderelerde, ailenin dier yelerinin zarar grmeleri nin nasl nlendiini ve bu msaderelerin maliye hesabna olmayp da aile babasnn mallar zerindeki tasarruf hakknn, mirasla rnn lehine elinden alnmaktan ibaret mi olup olmadn bilmiyo ruz. Kaymana ve babann geline kar otoriteleri bilhassa nemli bir ekilde korunmu olduu hlde damat hakknda hibir kaide konulmamtr. Kaymana ve babasna kar kendisini savunmaya kalkm olan bir gelin tpk ana-babasma ar bir tecavzde bu lunmu oul gibi cezalandrlmaktadr (3 kere 9 sr). Bu ceza tabiatiyle kocas tarafndan denecektir. Kaymanasma kar fiilen
7) 2. 'da zikredilmi olan cezann (9 sr 2x9 ve 3x9 sr) hafif orta ve ar derecelerdeki fiili tecavzlere ait olduundan phe edilemez. 7. 'daki ayrt cisman ceza da bunun gibidir (bk. 7, 3., i- ; 21, 1. )

MOOL KANUNLARI

97

tecavzde bulunan gelin, bundan da daha ar bir ekilde cezalan drlmaktadr: mal cezadan baka tecavzn arlna gre dei en cisman cezalar verilmektedir (7. ). Buna karlk kaymana ve babaya gelin ve damat zerinde bir tedip hakk tannmtr. Bu hakkn ktye kullanlmas da ceza landrlmaktadr. Hem de kaymana, kaynbabaya verilen cezann iki misline arptrlmaktadr (6.8). Kocann kar tarafndan veya bir karnn dier bir kar tara fndan ldrlmesine en byk ceza takdir edilmitir (sakatlama Ve esir olarak satma) dier hallerde ise durumun vehametine gre karar vermek ii mahkemeye braklmtr (5.). (II) (a) Yasa (l.Fr.) zina iliyeni lmle cezalandrm, eski Tsaayin Biik ise (3. Fr.) zani ve zaniyeye kk sr cezalarn ye ter bulmutur. 1640 yl kanun koyucular da zani ve zaniyeyi olduk a mtevazi ve mahkemeye teslimi gerelken sr cezalar ile ceza landrmay yeter bulmulardr (8. I.F.). Unutulmamak lzmdr ki, burada kadnn demesi gereken cezay, aldatm olduu ko cas aile mallarndan demek mecburiyetindeydi. Bundan tr zi nadan tr dava alm olmas pek ender olmak gerekir. Evli bir kadnn rzna tecavz kanun zinann bir eidi ola rak kabul etmitir. nk burada sulu olan, zinada her iki tarafa verilen cezay yalnz bana demekle mkellef tutulmutur. (II) (b) bakire (veya kadn) karlmasnda fiilin kzn veya kadnn arzusu ile veya arzusu hilfna oluu kanun tarafndan bir tutulmutur. nemli olan ey burada bunlarn, kendileri zerinde velayet hakk bulunan kimsenin arzusu hilfna karlm olup olmamasmdadr. Demek ki burada karlm olann ahs hrriyeti nin ihll edilmi olmas deil, ana-baba veya koca tarafndan kul lanlmakta olan velayet hakknn ihll edilmi olmas, hele kadm karmalarnda bir ii gtrlm sayldndan, kocann iktisad durumunun bozulmu olmas cezalandrlmaktadr. nk byle kocalarn, -eer kam olan suluyu yakalayp sorumlu tutmak mmkn deil ise- herne ekilde olursa olsun zararlarnn tazmin edilmesi gerekmektedir. Bunun iin de sulunun mallan koca lehi ne msadere edilir ve kars da buna (her hlde esir olarak) gene tazminat olmak zere verilir. Ancak bazan sulu bekr ve fakir ola bilecei veya ikametgh bilinmiyebilecei gibi,, mesafelerin uzak

98

KANUNLARIN MUHTEVASI

oluundan msadere de imknsz veya faydasz olabilir. te yal nz bu hller iin damadn kaymana ve babasndan bal geri is temek hakk tannmtr. Bu da imknsz ise o zaman ne yaplaca n prens tayin edecektir (10. II). Kadn karrken tutulan su lu, zarar gren kocann sosyal durumuna gre ykselen bir sr cezas ile cezalandrlr (10. I). Ayrca sulunun, kadn, kocas na geri vermek mecburiyetinde olduundan A III, 5. H'ye kyas edilerek phe etmemek gerekir. "Yannda tutan" tbiri bylece ve "geri vermiyen" demekten baka bir ey deildir. Bir kzn karlmas vey gaspedilmesi bahse konu ise, o za man cezaya esas olarak kzn ana ve babasnn sosyal durumu aln maktadr (9. ). Sulunun ele geirilmemesi hlinde burada ne ya placa hakknda bir kaide mevcut deildir. Bunun sebebi, kaa rak yakalanmaktan kurtulmu olan sulularn ok kere ya lkenin dnda ve uzaklarnda oturmalar, bundan tr de bunara kar mal cezalarn uygulanmasnn imknsz olmas olmaldr (8). 5. Ayrm: Umum adaba kar ilenen sular. Kanun kzlarn (I) ve gebelerin (II) cins ereflerini korumakta dr. I) Bir kzn rzna gemek suuna ok yksek olmyan bir sr cezas meyyidesi konmutur (2X9 sr, s. 1. I). Bir kzn cins mnasebet iin batan karlmas ise 9 sr ile cezalandrl maktadr., o da, anlaldna gre, kzn akrabalar (nc a hslar deil) tarafndan ikyette bulunulursa mmkndr. Bun dan baka burada cezalandrlma ii yargcn takdir hakkna bra klma benzemektedir (1. II). Kanun, gayrahlki temaslara kar yalnz on yan gemi kzlar korumaktadr. Burada gayet acaip olan ceza -deta bir nevi ksas- failin alen olarak cins hisleri nin, vcuduna ika edilecek zararlarla hakarete maru z braklma sndan ibarettir. Bu cezay davac infaz edebilir (2. ). II) Gebelerin rzna gemenin cezas ardr: Burada ceza

8)

Kalmuk kadnlarnn karlmas hakknda Pallas unlar sylemektedir. ( I . Blm, S. 102) : ... Kalmuk kadnlar ev ii yapmaktan yorulmazlar, ite hem bundan tr hem de ehevi gayelerle bu kadnlar her frsatta Krgzlar tarafn dan karlrlar. Pallas'm zamannda grlen bu hl, kanunun yazld daha kark devirlerde haydi haydi grlrd.

> .HHM M I I

-MI

i !| I'

I ' * l ' K H I l l l , . l t u . | l 4 t | | a M U l IP'I)

l H l< M <l*t:>^ff ll..U||*Wtbtlif

MOOL KANUNLARI

99

ceninin ka aylk olduuna gre gittike ykselmekte ve her ay iin 9 sr hesap edilmektedir (3. ) (1). 6. Ayrm: Cana kar ilenen sular. Buradaki balk ifade ksa olsun diye geilmitir. Bu husus taki hkmler yalnz taammden (I) ldrlmeleri deil, -hatt da' ha ok- (II) taammt olmad hllerde de lmle sonulanan bir fiil veya hdiseden tr verilen ceza veya jtazminat da iine al maktadr. Bu tazminatlarn husus hukuk kjarakterini haiz olma yp ceza hukuku bakmndan verilmi tazminatlar olduu daha nce aklanm bulunuyor (fok. yk.). Bylece bunlarn ceza hu kuku bakmndan incelenmesi gerektii de ortaya kmtr. Bun dan baka ceza verilmedii haller (III) de mevcuttur. En bata yle bir hkm vardr ki ( l . ) bunda, ceza tarafn dan ortadan kaldrlmad (msl. 2. ) veya kanun aka baka bir hkm koymad (msl. 11. ) veya baka sebeplerden tr baka bir hl ekli mevcut olmad hllerde (msl. 8. ) cezadan ayr olarak, sulu tarafndan kaide olarak miraslara denmesi gereken tazminat tespit edilmitir. Husus hukuk alanna giren bu tazminatn yannda, kaideten hdiseden hdiseye deien ve katiyetle amme hukuku alanna m, yoksa amme hukuk ile husu s hukukun kart bir alana m girdii sylenemiyen cezalar yer almaktadr. I) ldrme sular. Kanun bu hususta yle bir ayrm yap maktadr: (1). Bir bakasn, tamamiyle "akl banda" iken (ta ammden) ldrmek (2. 3. ) (2) kzgnlkla ldrme (4-6. ) (3) iki zel durum (7, 8. ). 1) Failin tamamiyle akl banda iken ve kendi eliyle ilemi olduu ldrme fiili ile, sarhoken veya kzgnken (kavga eder ken) ilemi olduu ldrme fiili arasnda ak bir fark gzetil mektedir. Akl banda iken ldrme, cezann bize gsterdii gi bi, kanunun kabul ettii en ar sulardan birisidir. Arl dola ysyla fertleri su ilemekten ekinmee sevketmesi istenen bu ceza, buna ramen tamamiyle zel bir mahiyet tamaktadr. n k bu ceza ldrlenin miraslarnn cebine girmektedir. Byle1) in hukuku da ayn suu tebarz ettirmekte ve bunu keskin olmayan aletlerle messir fiil bahsinde rza tecavz olarak cezalandrmaktadr (Alabaster, S. 364 v. t.).

100

KANUNLARIN MUHTEVASI

ce, sulunun hcuma uramas ve mal ve mlknn imha edil mesi eklinde tezahr eden eski intikam cezas hafifletilmi, ka nun tarafndan belli bir usule uyruk klnm ve her eyden nce fiilden doan kt neticelerin tamiri gz nnde tutulmutur. Bundan dolay failin btn mameleki, kars ile birlikte, ldr lenin miraslarna verilmekte ve eer bununla, yargcn tespit et mi olduu ceza denmemi olursa, fail mstakbel mameleki ile de sorumlu tutulmakta, hatt failin miraslar bile bu bor tamamiyle deninceye kadar sorumlu bulunmaktadr (2. ). Fail bizzat kendi eliyle deil de, hazrlam olduu bir aletin ldrlen tarafndan ihtiyar dnda olarak kullanlmasyla (2) lme sebep olmusa gene taammden ldrm saylmaktadr. Ancak bu zel durumu kanun ok daha hafif bir ekilde cezalan drmtr : fazla yksek olmyan bir sr cezas ile 1. 'a uygun olarak denmesi gereken tazminat burada yeter grlmtr. By le durumlarda sulunun yakalanmas ok kere g olmamaktayd; nk tuzak kuranlar veya kendi kendine iliyen silhlar av ga yesi ile uraya buraya yerletirenler, bu tuzak ve aletlerden za rar grebilecek olanlar ve bilhassa komularn durumdan haber dar ederlerdi (bk. 17. ). ldrme kasdi ile alet ve tuzak yerle tirme hallerinde, tabiatiyle fail ilgilileri haberdar etmez, bundan dolay da kolayca yakalanmas mmkn olabilirdi. Eer tuzak veya aletlerin ilemesi sonunda bir kimse lmemi de yalnz yara lanm ise, o zaman fail, iyileinceye kadar yaralya bakmak ve tazminat olarak da ona bir at vermek mecburiyetindeydi. Her hlde yarann derecesine gre burada, 7. ayrmn 1. ndaki tazmi natlardan biri de denmi olmaldr. Eer len ileri gelen bir kimse idiyse, o zaman kanun suluyu halkn hiddetine terketmektedir (3.). (2) Kzgnlkla veya tamamiyle akl banda deilken ldr menin en nemli halleri unlar saylmtr : (a) Sarhoken ldr me (4. ), (b) sarhoken yurtu kirleten bir kimsenin ldrlmesi (5 ), (c) Kavga ederken ldrme (6. ). Annanev iki severlikten ve rf ve detin sertliinden tr her hlde ok tesadf edilen ilk suun yannda, eski hukuk grnn tesiriyle ikinci su da
2) Her halde lm veya yaralanm olan kimsenin, fail tarafndan kendisine tu zak hazrlanm olan kimse olmas ile tuza tesadfen harekete geirmi olan ne bir ahs olmas arasnda fark gzetilmemiti. nemli olan ey, failin tuza ldrme kasdi ile hazrlam olmas ve bu yolda bir neticenin elde edilebilmesi idi,

IHI t l l l l .

illi

h.lNIIII l|#|

.|l| ( , .

M I

11 n >l l ll W|< , MI'l * I 4 | ' M l I '"I M * ' ' I H - ,*lf.| ti Ht.|ll4e'*

'

I u : ,f

MOOL KANUNLARI

iei

her hlde sk sk ilenmi olmaldr. Zira, Yasa'nn bile alm ol duu eski rf ve det hukuku (32. Fr.) yurtu kirletenlerin ld rlmesini emrediyordu. Buna karlk bu kanun yalnz ldrme yi menetmekle kalmyor, ayn zamanda misafirin kt hareket yznden zarar grm olana tazminat talep etmek hakkn bile tanmyor (bk. 12 ayrm 6. ). Her iki durumda da 1 daki taz minata ilve olarak denmesi gereken ceza ayndr (5X9 sr); bu belki de tatbikatta her iki fiilin ok kere ayn zamanda ilen mi olmasndandr. Buna nispetle, kavgada birisini ldrmenin cezas ok daha hafif olarak tespit edilmie benzemektedir. Bu nunla beraber kanun her hlde, kavga ederken birisini ldrenin suunun, sarhoken birisini ldrenin veya gerektii gibi hare ket etmiyen bir misafiri ldrenin suundan daha ar olduunu kabul ediyor. Bundan tr her nekadar nce, dier iki durumdakinden olduka daha hafif bir ceza (9 sr) kabul ediliyorsa da, buna ek olarak "deerli bir ey"in verilmesi de isteniyor. Bu "de erli ey"in tyini ile yargca adaleti temin etmek imkn veril mi bulunuyor. (3) Terkedilmi (kovulmu) kar ile kle veya cariyenin l drlmesine ayrca yer verilmi (7., 8. ), ancak burada failin his si veya akl durumu gznnde tutulmamtr. Kovulmu kadn ldrmeye verilen ceza bir kleyi ldrmeye verilen cezadan (5X9 sr) daha ar deildir. Buna karlk bir cariyeyi ldrmenin cezas biraz daha hafiftir (3X9 sr). Tabiidir ki, kovulmu ka dn ldrmede, cezadan baka 1. daki tazminat da denmek tedir, hlbuki bir klenin ldrlmesinde ayrca byle bir deme ye lzum yoktu. Budizmin tesiriyle, kanunun kleleri korumu olmas dikkata ayandr. II) Kanunun koymu olduu hkmler iinde, sbjektif bir kusur olmakszn veya insan elinde olmyan sebeplerden tr i lenmi olup lmle neticelenen fiillerle ilgili olanlar aadaki ka tegorilere ayrlabilirer. a) Bir insan tarafndan ldrlme (9 -12 ). b) Hayvanlar tarafndan ldrlme (13-15. ). c) Baka sebeplerden lme (16., 17. ). a) Kavga, oyun veya av srasnda yanllkla ldrme kanun tarafndan gsterilmi olan ayr durumdur.

102

KANUNLARIN MUHTEVASI

Bir nc ahsn, yabanclarn ilerine karmas eskiden beri yasakt. Yasa bunu lmle cezalandrmt (3. Fr.). Bu ka nun da buna cevaz vermemekte, ancak kk bir tazminat ile yetinmektedir (14. Ayrm 1. ). Ancak bu nc ahs, iki kii arasndaki bir kavgada taraflardan biri tutmu ve dieri yanl lkla ldrlmse, sbjektif bir kusur olmamakla beraber bu, bunun kanun tarafndan aka su saylmasna yetmitir. Gerek nc ahs, gerek sa kalan kavgac cezalandrlmaktadr (9. ). Bu cezadan baka sulu saylanlarn, 1. 'a gre miraslara taz minat vermeleri de gerekmektedir. Tpk bunun gibi, sbjektif bir kusur olmakszn, derhal l me sebep olacak ekilde bir kimsenin, bakas tarafndan oyun esnasnda (3) yaralanmas da su saylmtr (bk. buna karlk 7. Ayrm 7. a ) . Failin suunu gizlemeye kalkmas hli de kanunda ayrca zikredilmi bulunmaktadr (10). Burada da cezadan ba ka 1. 'a uygun olarak miraslara tazminat demek gerekmek tedir. Bir hayvan yerine yanllkla bir insan ldren avc imtiyaz l bir ekilde muamele grmektedir. Hemen yukarda bahsedilmi olan durumlarn aksine, burada yalnz fiil su saylmamakla kal mam, normal durumda miraslara denen tazminat da yar ya rya indirilmitir ( l l . ) . Bir deli tarafndan ldrlme de su saylmamtr. Burada ceza verilmedii gibi, miraslara da tazminat denmez; buna karlk miraslarn faile ait olan hayvanlarn yarsn istemek haklar vardr (12. ). b) Srlar veya ev hayvanlar tarafndan bir insann ld rlmesinde, normal olarak hayvann sahibi cezalnadrlmakta ve miraslara malum tazminat demekle mkellef tutulmaktadr. Ancak bunun iin her eyden nce hayvann, efendisinin yannda veya oturduu yerin civarnda ve nezaret altnda bulunmu olma s gerekmektedir. Ceza lenin sosyal durumuna gre basamaklandrlmtr (13. I). Ayn ekilde, svariler de daima atlarndan tr sorumludurlar (14. ).
3) Bu arada her eyden nce Moollarda eskiden beri hatta imdi de pek reva ta olan ve kaideleri bizim gre kaidelerinden pek de ayrlmya gre hatra gelmelidir (Bk. Pallas, I. Blm, S. 148 v. t.).

*HI I K I S ' . . : I I II

| ;

t,lflll| M'll

.|H- l 't 'I >' 'MI

"M

IHIMh-IMI* .nim'J K * l t | i W Hl 1'llimpiNt- i W . l l . W<|"fth'J(|li^lM.

MOOL KANUNLARI

103

Efendisinin zararsz hle getirmei ihmal ettii kuduz bir k pek tarafndan bir insann ldrlmesi ise ayrca hkme balan mtr. Burada kpein sahibine bir amme cezas verilmemekte, buna karlk-her hlde malum tazminat da dyor- kendisi mi raslara, olduka ar bir tazminat demee mecbur tutulmak tadr (15. ). c) Gene bunun gibi baz durumlarda ceza verilmemekte, yal nz miraslar tazminat almaktadrlar : Msl. mehul nc a hslarn fiillerinden tr bir kimsenin lmesi veya kanun tara fndan ayrca saylm olan baz tesadfi durumlarda olduu gibi. Bylece bir mahallin sakinleri, bu mahalde veya dolaylarn da mehul bir kimse tarafndan ldrlm (4) veya gene bu ma hallin dolaylarnda bir ukura derek lm olan bir kimsenin miraslarna kar sorumlu tutulmulardr (16. I). Ayn art lar altnda bir kimse, gayrimeskn bozkrda lm veya ldrl m ise, bu takdirde de miraslarn, haklar olan tazminat (1 deve ve 9 sr), lmn vuku bulduu yere en yakn srden al mak haklar vardr. Bunun iin, ilgili makama nceden haber ver mek mecburiyetinin bulunduu ise phesizdir (16. 11). Bir tuzak kuran ve bundan komularn haberdar etmi olan bir kimsenin tuzana derek bir kimse lm ise, tuza kurann sorumluluu olduka hafiftir (17. I). Ayn durumda, bakalar nn hayvanlar zarar grm ise, burada tuza kuran zarar ay nen tazminle mkelleftir (15. 11). III) Meru mdafaa ceza verilmemesi iin sebeptir (18. ). Bunun gibi, ammeye zararl bir deliyi ldrmek de meru mda faa saylarak cezalandrlmtr (19. ). 7. Ayrm : Messir fiiller. Daha nce messir fiil suunu, prenslerin, rahiplerin ve aile yelerinin zel haklarn incelerken grm bulunuyoruz. Ancak
4) ahslarn yalnz mekn bakmndan mnasebattar olduklar bir fiilden tr sorumlo tutulmalar yolundaki bu hkm ilk anda insana acaip gelmektedir. Ancak, bu gebe hayatnn ihtiyalarnn icab olan ve o kark devirlerde bil hassa cidd bir vazife saylan, herkesin etrafnda olup bitenden haberdar ol mas mecburiyetinin bir neticesidir (Bk. B. III, 3. ). Bylece nmzdeki dudurumda olduu gibi ok cidd sorumluluklar douran hdiseler meydana k maktayd. ( B . B I I , 22. ve 23. 1. fkra).

104

KANUNLARIN MUHTEVASI

orada kaideten, bu, kt muamele eklinde gz nnde tutulmu tu. Bu ius proprium'a karlk 7. ayrmn hkmleri ius commune olarak karmza kmaktadr. Bununla beraber, yukardaki zel haklar bahsinde olduu gibi, sulan genel olarak tarif ede cei yerde, kanun koyucu, burada gene kazuistik bir ekilde tan zime gitmi ve vukuu mmkn birok hdiselerden, kendisine en nemli grnenleri hkme balamay tercih etmitir. Kt muamelenin bilinen ekli yannda, burada yaralama ve lm le neticelenen messir fiil ortaya kmakta, dolu ( = kasit) ve culpa ( = su) yannda - ldrme suunda olduu gibi - tesadfi olarak zarar veren netice de cezalandrlmaktadr. Suun mey yidesi, ldrmede olduu gibi burada da (a) amme cezas ve (b) bununla birlikte zarar grene denen tazminattan ibarettir. Daha ok ar olarak denen tazminat iin kanun, mufassal bir katalog hazrlamtr (1. ). Burada cezalarn yarann arl na gre basamaklandrlm olduu grlmektedir. Burada u ayrmlar yaplmtr : (a) bir elin parmaklarn kaybetme, (b) iyilemi olan (ar) yara, (c) hafif yara, (d) keskin bir silhla alm olan ar, orta, hafif yaralar, (e) hafif batrma yaralar. Keskin silhl yaralamalar bilhassa ar cezalara uyruk tutulmutur. Cezalar istisnasz mal cezalardr. Bunlar da ok kere mes sir fiilin arlna gre deimektedir. Burada balca u ayrmlar yapmaktayz : (I) kasd messir fiil, bu da ikiye ayrlmaktadr: (a) kt muamele, (b) yaralama; (II) kasd lmyan messir fiil. (I) (a) Kt muamelenin her eidi, failin kulland ale tin cinsine gre ayr ayr cezalandrlmaktadr. Yalnz orta ar lktaki kt muamelenin cezas, bunun kanunun bahsettii b tn aletlerden herhangi birisi ile olmas hallerinde ayndr. Bu nun yannda dayak atma veya ta atma eklindeki kt muamele, krba veya yumrukla vurma eklindeki kt muameleden daha ar saylmtr (3. ve 4. ). (b) Kavga srasnda keskin bir silhla alm olan yara, ar lna gre cezalandrlmaktadr. Burada, kavgaya kimin balad veya sebep olduu ve iki tarafn da yaralanm olup olmad gz nnde tutulmakszn, yalnz galip gelen cezalandrlmakta-

H ,l|l|l|l|>||

'III

1:11.

l .1'-M W* Ul|ll |*||:|l I MHIHM

HM

l*|'iail:li.A|MWIMIl*l

MOOL KANUNLARI

105

dr. Galibin "cezalandrlmas" nn, malba denen bir tazmi nattan m ibaret olduu, yoksa buna bir cezann da ilve edilip edilmedii aka anlalamamaktadr (2. ). u hller de yarala ma saylmtr : Bir erkein sakalnn veya bir kadnn salarnn koparlmas. Burada neticenin ar veya hafif olmas gz nnde tutulmamtr: Bununla beraber, erkein sakalnn yolunmas suu orta derecede bir kt muamele sayld hlde, kadn ok daha fazla bir himayeye mazhar olmutur (5. ve 6. ). (II) Pratik bakmdan, kasd olmyan messir fiilin en nem li hlleri oyun srasnda (gre, ok atma) grlmekteydi. Kanun u ayrmlar yapmaktadr : (a) hmlden doan ve lmle neticelenen messir fiil: Nor mal durumlarda burada, suun ilendii yerde olan herkes (fail gibi seyirci de) ceza olarak bir at vermek mecburiyetindedir. Bu na her hlde 6. ayrmn 1. na uygun olarak miraslara denmek gereken tazminat eklenmektedir. Eer messir fiil sonunda len, ileri gelen bir kimse ise, o zaman btn orada bulunanlar ceza olarak birlikte tam bir zrh ve silh takm vermee mahkm edi lirlerdi (7. ). (b) Gz, di, kol ve bacaklara ika edilmi olan ve lmle ne ticelenmedii gibi tedavi de edilebilen, messir fiillerden mte vellit zararlar cezasz kalmaktayd. Tedavi mmkn olmad hl lerde ise 5 sr cezasndan baka, messir fiilin derecesine gre tazminat da denmek gerekirdi (8. ) (5).
5) Her halde in hukukunda olduu gibi (Bk. Alabr.ster, S. 347 v. t.) burada da bir kriz mddeti kabul edilmiti. Bu kriz mddeti iinde yarann iyi ol mas lzmd. Ancak bu mddet baarsz bir ekilde getikten sonradr ki, h km veriliyordu. Ayrca oyun srasnda lme sebebiyet vermek veya arca yaralamak hususlarna verilen cezalar da insan artmaktadr (6. Ayrm, 10. ; 7. Ayrm, 7. ve 8. ). Cezalar unlardr : Derhal vuku bulan lmde 9 sr. Sonradan vuku bulan lmde 1 at. Tedavisi imknsz ar yaralamada 5 sr. Kanunun derhal vuku bulan lm ile sonradan vuku bulan arasnda gzetmi olduu farkn ei in hukukunda da grlmektedir : eer in hukukunda - fa ilin iradesi dnda yaralanan derhal lm ise, fail kemendle boulmaya mah km edilir; eer lm sonradan, yarann neticesinde vuku bulmusa (ceza bir derece indirilerek) o zaman mebbet srgn cezas verilir (Alabaster. S. 350

v. t) :

106

KANUNLARIN MUHTEVASI

8. Ayrm : Hrszlk Gebe kanun koyucular iin hrszlk bilhassa ar bir sutu. nk gebenin en deerli mal saylan hayvanlar, mecbur ola rak bozkrda babo otlamaktaydlar; hatt yurtlar bile ok ke re, iinde oturanlar tarafndan terkedildiinde, ak kalmaktay dlar. Bu kanlmaz zaruretler, bunu ktye kullananlar iin bir itimat meselesi sayldndan bilhassa cezay mstelzim saylmak tayd (6). Bundan tr hrszlk ar cezalarla teyid edilmi, hrsz larn izlerinin kouturulmas etraflca hkme balanm (bk. B II, 21 - 23. ), kanun koyucu beraberlik hissine hitap etmi ve herkesi pheli ahslar bildirmee mecbur tutmu ve vazifesine aykr hareket eden memurlar da cidd cezalarla tehdit etmitir (B III, 3. ). Buna ramen hrszlkla mcadelenin baarl olma dn, Galdan'm hrszlar ceza otoklarna sren, onlar cidd bir mrakebe altnda tutan ve herkesin hakaretine maruz brakan, ay rca da hrszlar herkesin haber vermesi mecburiyeti yolundaki eski kaideyi yeniden iln eden ilveleri aka gstermektedir (bk. B. III, 4 ve 5. ). Gebe hayatnn ihtiyalarna uygun olarak kanun, ceza huhukuku bakmndan bilhassa hayvan hrszln (I) (7), bunun ya nnda dier baz eya hrszln <II) ve hrszlkta tekerrr (IIP hkme balamtr. (I) Hayvan hrszlnda da ayrca canl hayvan (a) ve l hayvan (b) hrszl arasnda bir ayrm yaplmtr. (a) Canl hayvan hrszlnn cezas akla smayacak kadar yksektir ve alnan hayvanlarn cins ve deerine gre basamakl dr. Mal alman cezadan, zararnm iki mislini alr, arta kalan ise
6) Kanun bakmndan bakasnn mal zerinde mlkiyet iddia etmenin eklinin (Roma hukukunda Furtum'da olduu gibi) nemi yoktu, yni, zorla alma ile sahibinin haberi olmadan onun mal zerinde mlkiyet iddia etme arasnda bir ayrm gzetilmemiti- hatta zorla alma (ekavet) hususunda ayrca hkm bulunmamas bu iddiay teyid etmektedir (bk. metinde 10. ayrm : ekavet). Roma hukuku da hayvan alp gtrmei (abigeatus, D. 47, 14; C. 9, 37) hk me balamtr, hem de hrszln ayr bir nev olarak. Ayn ekilde srail hu kukunda da hayvan hrszlndan bir ok kereler bahsedilmitir (insi. 2. Mos. 21, 37; 22, 3 ve 8).

7)

' * * HM'*., . . | H |

j ( ,i|i|i|| i),,,

,,

MOOL KANUNLARI

l&I

prensin hissesine der ( l . ) (8). Moollar ylbanda (ubatMart) hayvanlarn gebe olmalarn gz nnde tutmulardr : Hrsz, domam her yavru iin bir at demek mecburiyetindedir (2. ). Kanun, ana gayelerinden birisi olan, kabileler arasndaki bar temin etmek gayesiyle, yabanc bir kabilenin srsn alp gtr mei su olarak kabul etmitir: Burada nizam cezann yann da (9) ayrca bir de 9X9 sr cezas grlmektedir ki, bunun 9 ta nesi muhbire, "tana" verilmektedir (3.). (b) Donarak lm olan hayvanlar 10 gn mddetle sahibi nin mlkiyetinde kalr. Bu suretle sahibine l hayvan zerinde tasarruf etmek imknlar verilmek istenmitir. Bylece de bu mddet iinde nc ahslar tarafndan byle hayvanlara sahip klmas su saylmtr (4. ). 10 gnlk mddet getikten son ra, l hayvan res nullius (sahipsiz eya) addedilmitir (10). Buna karlk, kurtlarn paralad hayvanlara sahip kma tamamiyle menedilmi olsa gerektir (5. ). Gebe hayat iin karakteristik saylabilecek ve kanun tara fndan da hkme balanm olan bir su daha vardr ki, o da ba kasna ait olan hayvanlarn salmasdr. Otlyan hayvanlarn ye ter derecede nezaret altnda bulundurulamamas byle bir suun kabulne sebep olmutur. Anlaldna gre, salan stn mik tarna baklmakszn, her tespit edilmi olan hlde kk bir s r cezas verilmektedir (6. ).

8)

Bu kaide, davacnn, dvlya verilmi olan mal cezann 1/9 ini alaca yo lundaki genel kaidenin ( B II, 15. ) bir istisnasn tekil eder. Hayvan hrsz lnda bu suretle davac, baka meselelerle ilgili dvalarda kazanan davacdan daha kt bir durumdadr. Ayrca, tatbikatta, ok kere fakir olan hrszdan bu byk mal cezalarn nasl alnm olduu da sorulmak gerekir.- Cezalarn ba samakl olmas da, hayvanlarn deeri hakknda bir l tekil etmektedir. Burada unu ilve etmek yerinde olur ki, deve yalnz ok zengin kimselerin sahip olabildikleri bir hayvand. Atlar arasnda 15 ksraa karlk bir aygr bulunurdu, nk aygrlarn ou burulurlard. Bunu 3. zikretmiyorsa da, keyfiyet kendiliinden anlalmaktadr; yoksa byk srlerin alnp gtrlmesi olduka kazanl bir ticaret halini alabi lirdi. Moollarn hayvanlar btn yl, ahra girmeksizin bozkrda geirdiklerinden, Moolistann sert klarnda, yemsizlik ve souk yznden, bilhassa kar tipile rinde hayvan lm pek byk olur. Her yl atlarn, srlarn ve koyunlarn % 20 sinin k ve kurt yznden helak olduu tahmin edilmektedir.

9)

10)

108

KANUNLARIN MUHTEVASI

(II) Dier eyalarn alnmas da, alnan maln deerine g re hkme balanm ve burada da eyalar kategoriye ayrl mtr : (a) Kaideten iyice muhafaza edilen ve hrszlara kar koru nan az ok deerli eyalar. Kanun bunlar hakknda olduka te ferruatl bir liste yapm ve her eyann alnmas karlnda denmesi gereken ok kere az miktardaki sr cezalarn da tes pit etmitir (7. .) (b) Genel olarak muhafaza altna alnmyan az deerli eyalar. Byle bir eyann alnmas, mecbur olarak nc ahslara gsterilmi olan itimadn ihlli sayldndan, ar bir cismn ceza ile cezalandrlmtr. Ancak olduka byk bir bedel karl bu cezadan kurtulmak da mmkndr (8. ). (c) Az deerli eyalar. Bunlarn alnmasna karlk kk, du ruma gre tespit edilecek olan sr cezalar konulmutur (9. ). (III) Asl kanunun genel bir mahiyet tayan hrszlkta te kerrr hakkndaki hkm (10. ). Galdan'n bir eki ile (11. . sertletirilmitir. Buna gre iki kere mkerrir olan hrsz hereyini kaybeder ve esir olarak satlr. 9. Ayrm : Emniyeti Suiistimal Gebe hayatnda ok grlen bulunmu mal zerinde ml kiyet iddiasnn bir sra eklini kanun hkme balamtr. Bun larn banda, yabanc bir srden bir kimsenin srsne katlm olan hayvanlar zerinde mlkiyet iddias gelmektedir. Bunun en basit ekli, yabanc sr sahibinin (bulucunun), durumu gereken mercie (Bk. A II, 1. 11) bilerek haber verme mesidir (1. ). Bu (duruma gre her hlde) pek de az olmayan cezann ihbar edilmemi olma keyfiyetinden dolay verilen bir in zibat cezas olmaktan ok, ihbarn yaplmamasyla anlalan bir elatmadan tr verilmi olduu grlmektedir. Sorulduu za man zilyetlii inkr suu da ayrca belirtilmitir : Burada dier hllerde hkmolunan, kap gelmi hayvanlarn iki mislinden iba ret cezadan baka 9 sr cezas da ilve olarak verilmektedir (2. ). Zilyet hayvanlara kendi damgasn vurmakla elatma iini d grn bakmndan da, hem de pek ak olarak yapm olur. Bu nunla beraber bu gibi durumlarda hayvanlarn asl sahibi kolay kolay aldatlamaz, nk bir Mool en byk bir sr iinde bile kendi hayvanlarn tanr. Bundan tr hayvanlara yabanc dam galarn vurulmas, kanun koyucu iin emniyeti suistimal suuna

" "'

' " ' " " = ' < u l w . t t . . M n , .

>,,

'

MOOL KANUNLARI

109

karm olan ve 9 srlk bir ek ceza ile cezalandrlan hsnni yete aykr bir fiilden baka birey deildir. Bylece, srsne katlm hayvanlar kendi iaretiyle damgalam olan (ve bunun la birlikte tabiatiyle zilyetlii de inkr eden) yabanc sr sahibi, kendi srsne katlm olan hayvanlarn iki mislinden baka iki kere 9 sr da ek ceza olarak demek mecburiyetindedir. Zilyet lii inkr eden bulucu hayvanlar nc bir ahsn yannda saklyarak ilgili makamn mdahalesinden karmak isterse ceza ol duka iddetlendifilmektedir. Burada verilen ceza udur : Bahse konu hayvanlarn iki misli + 9 sr (2.) + 3X9 sr (4.). Burada cezalar her ne kadar arsa da, gene de kanun koyu cunun emniyeti suistimali hrszlktan ok daha hafif bir ekilde cezalandrd grlmektedir. ptida anlay bakmndan hrs zn faaliyeti, inkr eden bulucunun passif hareketinden daha ok cezaya lyk grlmtr (11). 10. Ayrm : akavet. akavete dediimiz ve o kark zamanlarda pek te nadir ol mamas gereken suun kanunda ayrca yer almam olmas, an cak bakalarna ait bir maln hukuka aykr olarak iktisap edilme sinde eklin ehemmiyeti olmamasndan yni bakasna ait bir ma l zor ve tehdit kullanarak alma ile kullanmyarak alma arasnda bir fark gzetilmemi olmasndan anlalmaktadr. Bununla be raber hrszlk suu ile akavet suu arasnda bir ayrm yaplm olduu hem bu iki kavram iin ayr ayr kelimelerin kullanlm olmasndan hem de bahse konu ettiimiz ayrmn husus hkmn den anlalmaktadr. Aradaki farkn ne olduu katiyetle sylene mez. in hukukunda (ve eski Alman hukukunda) olduu gibi, o zamanki Moollarda da hrszln gizlilik ve ekavetin alenilik va sflaryla birbirlerinden ayrlm olduu pek iddia edilemez. n k Mool hukukunda, yasak fiiller gizlilik vasfn da tadklar takdirde, (gizleme, geceleyin ileme, gibi) kaideten daha ar bir ekilde cezalandrlmaktadrlar (Bk. B II, 24 , II. fkra 2; BI, 6 10). Bu ayrmn muhtevasna baklrsa, ekavet suu bir ka
1]) srail hukukunun da, yolunu arm olan hayvanlar zerinde mlkiyet iddi as ile emniyeti suiistimale hrszla verdii deeri vermemi olduu anlal yor (bk. 2. Moss. 23, 4 ile 2. Mcs. 21, 37). Bun a karlk Roma hukuku bu suu furtum muamelesine tbi tutmutur (abductio bovis aberrantis et equorom in solitudine relictorum, D 47, 14, 1, 1). Saehsenspiegel I I ; 37; 1. ve L- Burg.

49; 3'e de).

110

KANUNLARIN MUHTEVASI

kiinin - ister aleni olsun, ister gizli olsun, ister zorla, ister zor kullanmakszm - bakasna ait bir mal almak iin birlikte hareket etmeleriyle tekevvn etmektedir. eteden ayrlp da eteyi ilgili makama haber veren cezadan kurtulduu gibi ceza meyyidelerle eski arkadalarnn intikam larna kar da korunmutu. Ayrca kendisine verilecek cezay da, eski arkadalar demek mecburiyetindedirler (12). 11. Ayrm : ahs ve mal bakmndan yataklk Gebe hayatnda genel olarak ok nemli saylan ve ksmen de kanunen teyid edilmi olan karlkl yardm ve tesandn aka ihlli demek olan ahsa yataklk, gayet ar bir ekilde ce zalandrlmtr (7X9 sr, 1. ). Mala yataklkta, ceza, maln deerine gre deimektedir (bir koyundan 3X9 sra kadar, 2. ). Yatan bir prens olmas hli ise ayrca hkme balanmtr (Gerek ahsa yataklk eden, gerek mala yataklk eden prens 100 zrh, 100 deve ve 1000 at ile cezalandrlmaktadr, 3.). 12. Ayrm : Madd hasar En nemli hller olarak unlar hkme balanmtr : (I) hayvanlara (a) insanlar ve (b) hayvanlar, tarafndan za rar verilmesi, (II) dier mallara ika edilen hasardan bahseden hl. ldrme ve messir fiilin aksine (Ib = 3. ) burada yal nz hiyleden veya ihmlden doan hareketler bahse konu olmu tur. Cezalar (her hlde zarar grene verilen) sr tazminatndan ibarettir. (I) (a) ihmal neticesi bir hayvan ldren, ldrd hayvann yerine ayn deerde bir hayvan ve ayrca bir at vermek le mkeleftir ( l . ) (13). Yasa tarafndan (2. Fr.) lmle cezalan12) Buna benzer bir hkm muahhar Roma hukukunda hkmdar aleyhine ile nen sularn dvasnda grlmektedir: "Kim bir suikaste katlr da bunu son ra ihbar ederse, beraat veya affa lyk" addedilirdi (C 9. 8. 5, 7). - in huku kuna gre de, asl failin belli bir sre iinde yakalanmasna yardm edecek bilgileri veren mterek fail cezasnn indirilmesini istiyebilirdi (Alabaster S. 91). Buna karlk bk. A I, 12. , orada bir atn av srasnda veya buna benzer bir durumda yanllkla ldrlmesinden bahsedilmekte ve hdise tamamiyle zel hukuk iinde saylmaktadr.

13)

MOOL KANUNLARI

111

drlan sodomiyi kanun koyucu, bakasnn malna mdahale say m ve bundan tr de yalnz bakasnn hayvanlaryla ilendii takdirde cezalandrmtr. Byle hukuka aykr bir mdahale ile kullanlm olan hayvan, sahibi iin pecus contaminatum ( = bo zulmu hayvan) sayldndan faile terkedilmektedir. Ayrca -her halde byle kabul ediliyordu - suiistimal edilmi olan hayvann dier hayvanlarla temas ederek onlar da (pecus contaminatum) haline getirmesi tehlikesi mevcuttu. Gerek mlkiyeti kayb ettii iin gerek ad geen tehlikeden tr hayvan malikinin zarar taz min edilmek gerekiyordu. Dier hallerle mukayese edildii zaman burada grlen yksek sr tazminat ancak bu ekilde izah edi lebilir (14). (2. ). (b) bir hayvann sahibi, hayvann, bakasnn hay vanna ika etmi olduu zarardan tr sorumlu deildi (3. ), - nk tatbikatta ok kere ne zarar ika eden hayvan, ne de za rarn hangi artlar altnda ika edilmi olduunu tespit etmek im knszd (15). (II) Kavga srasnda veya hiddetle baka birisinin evine veya gi yimine zarar ika eden kimse kk sr tazminatlar derdi (4., 5. ). Buna karlk bakasnn yurdunu kirletirken saho hlde bulunma, ceza sorumluluu kaldrmaktayd (6. ). Halbuki Ya sa (32. Fr.) ayn hal iin lm cezas koymu bulunuyordu (bk. 6. Ayrm, 5. ). 13. Ayrm : Aldatma (Dolandrclk) Kanun yalnz aadaki hli hkme balamtr : (1) Eli olmad halde bir kimsenin elilik payesini kullanarak nakil vastalarndan cretsiz istifade etmesi ve bedava yiyip i mesi. Bu tip dolandrclk suu daha Yasa zamannda da bilin mekte idi ve bu yasa tarafndan lmle cezalandrlmt (Bk. yk.
14) 15) israillilerde byle bir hayvan ldrlrd : 3. Mos. 20, 16; Kanonik hukukta da byledir: can. 4 C. 15 qu. 1. Byle bir hayvana baka bir hayvan tarafndan zarar ika edilmesi haline boz krda ok tesadf edilmi olmaldr. Srlerin bykl, ve bunlarn geni blgelerde otlamalar neticesi, bunlar iyice nezaret altnda bulundurmak ve bir vaka zuhurunda hdisenin nasl olduunu tan tamna tespit etmek hemen hemen imknszd. Buna karlk Roma hukuku (D 9, 1, 1, 11), Alman halk hukuklar (msl. L. Rip. 46 2. , L. Wis. VIII 4, 12. ) ve srail hukuku (2. Mos. 21, 35 v.t.) baka bir hkm koymulardr. Bu, oralardaki mekn du rumlarnn ok daha kk olmasndan domu olabilir. nk oralarda hay vanlara daha iyi nezaret edilebilir ve vaka daha kolayca tespit edilebilirdi.

112

KANUNLARIN MUHTEVASI

Yasa bahsine). Kanun burada herhalde hangisinin verilecei hu susunu durumun icaplarna gre mahkemenin takdirine brakt iki ceza koymutur: 9 sr veya 5 sr ve krba darbesi ( l . ) . (2) Hrszlk dvasnda davacnn menfaat kasdi ile, alman mal lar hakknda yanl bilgi vermesi: bu takdirde davac, hrszn kendisine vermesi gerekenin ancak yarsn alabilir (2. ). (3) Sr hrsznn, izleri yabanc bir ky gsterecek surette tahrif ederek bu ky sakinlerinin, hrszlktan doan zarar taz min etmelerine ve stelik tecziye edilmelerine sebep olmas (bk. B II, 22. ) : Bu takdirde fail ilgili kyn ulengasna 9 sr ver mek mecburiyetindedir (3. ). 14. Ayrm : krah ve tehdit Kanun u hli hkme balamtr : (1) bakalarnn mnazalarma, bu mnazaalar kaideten uzlatr mak gayesiyle deil de bakalarnn irade hrriyetlerini ihll ede cek ekilde ve kuvvet kullanarak veya tehdit ile karmak; bu su u Yasa (3. Fr.) lm ile cezalandrmt; kanun ise kk bir sr tazminat ile teyid etmektedir (1. ; ancak 6. Ayrm 9. 'a da baknz). (2) ldrc bir silhla tehdit, lr (2. ). silhn alnmas ile cezalandr

(3) Bir mahkeme kararnn yerine getirilmesi, dvay kazanan davacnn hakk olduundan fazlasn mahkmdan istemesi, hat ta mahkmun reddetmesi halinde onu tehdit etmesi de mmkn d. Bylece hakkn ktye kullanm olan davac bu hakkn kay bedecekti (3. ). 15. Ayrm : Hakaret Vcuda kar messir fiil suuna olduu gibi, haraket suu na da kanunda birok kereler rastlam bulunuyoruz : belli a hs gruplarnn mensuplar aleyhine ilenen sularda (prensler, memurlar, rahipler gibi). Bu imtiyazl ahs gruplar bakmndan eref genel olarak korunduu ve bunun ihlli az veya ok ar ce zalarla teyid edildii halde kanun bunun dndaki hallerde, tat bikatta her halde ok rastlanan ve ayrca bunlardan ou da k k sr cezalar ile teyid edilmi olan birka suu saymakla ye tinmitir . Kanun koyucunun bu ekildeki hareketi hayreti mucip

MOOL KANUNLARI

113

deildir. nk detler sert olduu, bir milletin kltr aa se viyede bulunduu nispette milletin kanunu, fertlerin hakarete u ramalarna az bir yer verir. Burada, ihll edilmi olan erefinin intikamcs olarak ortaya kmak, bizzat hakarete urayana den bir itir. Tpk bunun gibi, gebe kanununun hemen hemen yal nz ferdin ferde aka ve kaba bir ekilde yapm olduu hakareti gz nnde tutup iyi hreti ve nc ahslara szle bildirme yo luyla yaplan hakareti tamamen kanunun dnda brakm olmas kolayca anlalr. Kanunda hkme balanm olan hususlar unlardr.: (1) Szle hakaretin yalnz bir hali : kendi kendine sakin bir ekil de atla geen bir kimse ile alay etmek ve ona hakarette bulun mak (1. ). (2) Fiili hakaretin hli: (a) fail bir kimsenin yzne tkrr, zerine toprak atar veya attan aa ekip indirir (16); bu hareketden ikisinin itimai halinde sr cezasna bir koyun eklenmekte dir. Eer her hareket itima etmise o zaman ek ceza iki koyun dur. Bu hafif ceza meyyidelerle de yalnz, imtiyazl ahs grup larna mensup olmayan ve bundan tr de yksek bir himayeye mashar bulunmayan itibarl erkekler korunmulardr. Aa snfla ra mensup kimselerin erefleri ise daha hafif cezalarla korunmu tur. Ayrca burada, kanunda bahsedilen cezann, yukarda bahse dilmi olan hakaretlerden birine, birouna veya her ne bir den mi ait olduu da aka anlalamamaktadr, -(b) Bir kad nn balndan pskl koparan kimse olaanst ar bir ekil de cezalandrlmaktadr (9 sr; 3. ). D bakmdan bir tehdit mahiyeti arzeden bu su, her halde kanun tarafndan kadn itiba rnn ihlli saylmtr. Ayrca bu belki de devlet dininin aka tezyifidir; zira sar baln stndeki krmz pskl Lamaizme mensubiyetin bir iareti saylmaktayd (bk. Pallas I. Blm S. 110.).- (c) Bir erkein bandan sa rgsn koparmak (4. ) her halde kt muamele olarak cezalandrlmamtr, nk sakaln koparlmas bundan daha hafif bir ceza ile teyid edilmitir (BK. 7. Ayrm. 5.). Bu fiil her halde hcuma uryana ve bilhassa prense hakaret sayld iin cezalandrlmaktadr. Eskiden oldu16) Biz birinci ve ikinci fiilde kt muamele, sonuncu fiilde ise tehdit grmekte yiz. Bir Mool ise bunlardan herbirini hakaret sayar. 3. daki halde de by ledir (bk. metin).

114

KANUNLARIN MUHTEVAST

u gibi (bk. Eski Tsaayin-Biik, 6. ) o zamanlarda da her halde sa rgs tbiiyet nianesi saylm ve buna kar hareket pren sin haklarna bir tecavz olarak kabul edilmitir. (3) Zmnen hakaretle ilgili bir h l : efendisinin msaadesi olma dan yabanc bir cariye ile cins mnasebette bulunmak (17). Burada cariyenin sahibinin tasarruf hakkna riayet edilmemekte ve fiilin mevzuu bakmndan da gene sahibin tasarruf hakkna bir hrmet sizlik mevcut bulunmaktadr. Bu suun cezas itibardir verilen ceza bakmndan Eski Tsaayin-Bicik zamanna nazaran (bk. bu kanunun 4. ) tam bir deiikliin meydana gelmi olduunu gs termektedir. 16. Ayrm : ftira Kanunda hrszlk iftiras hali hkme balanmtr. Burada ceza verebilmek iin, iftiraya urayann mahkm edilmi olmas ve sonradan da susuzluunu ispat etmi bulunmas arttr. fti rann kasd olup olmamasnn sonuca bir tesiri yoktur. ftiray atan, iftiraya uryana bu iftiradan dolay demi olduu cezann iki mislini vermekle mkelleftir. Ksas prensibinin iddetlendirlmesi demek olan bu hali biz baka hukuk sistemlerinde de iftira ya tyin edilmi olan cezalarda grmekteyiz (18). 17. Ayrm : Kundaklk Gebelerin mallar bakmndan bozkr yangnlar bilhassa cidd bir tehlike tekil etmektedirler : ok kere yetecek kadar su olmadndan bu yangnlar sndrmek pek gtr; byk ve ge ni sahalarda bu yangnlar abucak yaylmaktadrlar ve bylece byk deerdeki hayvan srleri mahvolmak tehlikesi ile kar lamaktadrlar. Kasd olarak byle bir yangn karmak tabiidir ki, kamu menfaati aleyhine ilenmi en ar sulardan birisi sayl mak gerekirdi. Kanun koyucu burada -belki de kasden- belli bir
17) Roma hukukuna gre burada madd :jarar bahse konudur (Mommsen, S. 691. not. 4 ) . Ancak bu kanun kleleri inal saymamtr (bk. 6. Ayrm, 19. Ay rm, 3. ) . Muahhar Roma hukukundaki iftira dvas iin bk. Mommsen S. 496 v. t . ; Alman halk hukuklar iin de L. Wis. VII 1, 1. .; kononik hukuk iin c 4, C 2, cru 8 ; ALR I I 20. ayrm 1431. ; CCC. 110. madde (libellus famosus'dan tr) de byledir. in hukukunda da mfteri, susuz yere mahkm edilmi olann cezasna arptrlr ayrca duruma gre ek cezalara da mahkm edilir (Alabaster S. 502 v. t.).

18)

l M** 1

M .|

., akilli

t. , , ., , " ' ''

'

| !

' * '4l|i>IMi II .l'IHKIt.. m'll'.MtUMn.mamuKai

MOOL KANUNLARI

115

ceza tesbit etmek istememi ve faili hiddetlenmi olan halka tes lim etmei tercih etmitir (bk. 6 Ayrm, 3. , II). 18. Ayrm : Sihirbazlk Yasa bile sihirbazl ceza ile tehdit etmi (3. Fr.), ancak Sa manlarn o zamanlar halk hayatnda byk bir yer tutan normal faaliyetlerine deil bunlarn zehirlerle uramalarna kar bu ted biri almt. Halbuki bu kanunun koymu olduu yasak, Saman larn her trl faaliyetlerini hedef tutmutur. Bu, hi phesiz ki, bir yandan din gayretle, bir yandan da rekabet kskanl ile Samanlarla mcadele etmekte olan lamaist rahip snfna tann m olan bir imtiyazd(19). Bununla beraber, tyin edilmi bulu nan kk mal cezalar, kanun koyucularn hem Samanlarn faa liyetine byk bir deer vermediklerini, hem de kanunlarla halk arasna yerlemi olan eski hurafeleri skp atmaya imkn olma dn bildiklerini ispat etmektedir. Kanun hem, kadn olsun erkek olsun bir amana meslekleri ile ilgili bir i verilmesini, hem de byle bir iin amanlar tarafn dan yaplmasn menetmektedir (1. ). Samanlarn yaptklar yinlere katlmak da yasak edilmitir. Hatta byle bir hareketten haberi olan herkes, bunu ilgili makama bildirmee mecburdur (2.). Falclk ve sihirli illar vermek suretiyle Samanlarn yap makta olduklar karanlk iler ok kere bakalarnn shhatine za rar veren neticeler dourabilirdi: byle durumlarda amanlar cidd cezalarla tehdit edilmilerdir (3. , I). Nihayet sihirbazlarn ayrca tavsif edilmi olan hareketleri de kk cezalarla teyid edilmilerdir (3., II.) (20). 19. Ayrm : Esir. ticareti 1640 yl kanun koyucular, efendinin istedii zaman klesi19) Her iki cinse mensup Samanlarn Lamalar tarafndan takip edildiklerini ve la netlendiklerini Palla bildirmekte ( I I . Blm, S. 341) ayrca o zamanlar mev cut bulunan sihirbazlk detleri hakknda da etrafl bilgi vermektedir. Ayn mellif bize, Lamalarn her halde Samanlarla rekabet edebilmek iin bir ym aman detlerini yinlerine alm olduklarn bildirmektedir (ibid. S. 307). Kanun koyucularn, sihirbazln menedilmesinin sonusuz kalacana emin ol duklar, bir yandan Samanlarn her trl faaliyetlerini yasak etmelerinden, dier yandan da her halde tehlikesiz olan "renkli da ylan ile" sihir yapma ya msaade etmi bulunmalarndan anlalmaktadr.

20)

116

KANUNLARIN MUHTEVASI

ni ldrmesini nlemek iin tedbirler almlard (6. Ayrm, 8 ), ancak efendi klesine istedii gibi muamele etmekte ve hele onu her zaman satabilmekte serbestti. Birok slhat ile (21) byk hiz metlerde bulunmu olan Galdan, kanuna hazrlam olduu ikinci zeylde bu duruma bir son vermei denemitir. Esirleri daha ok , eski sava tutsaklar ve su iledikleri iin esir olmu bulunan kimseler tekil etmekteydiler. Bununla bera ber her trl hukuk himayeden mahrum buulnan yabanclarn yakalanarak esir diye satlmalar da nadir deildi. Galdan bu gi bi satlar menetmitir : her kim byle bir durumu tesbit eder se "gerek satcya gerek sat bedeline el koyabilir". Bu, kanunun mnasna uygun olarak, her halde nc alc ile satcnn ilgili makama kar sorumlu olduklar ve kanunda birok kereler tesa df edilen, cezay mstelzim bir hareketi ihbar edenin mkfatlandrlmas prensibi icab, sat bedelinin de muhbire verilecei mnasna gelmi olmaldr (bk. 10; 18. Ayrm 1. ; B III, 8. 2. fkra; B IV, 9. ) ( l . ) . Bununla beraber yalnz yabanclarn esir olarak satlmalar n lenmek istenmemi, ayrca genel olarak insan ticareti bilhassa ken di esirini satma da menedilmitir. Bu hkme aykr hareket eden ler, sat bedelinin iki misli bir mal ceza ile esiri de kaybetmekle cezalandrlr. Esir de ayrca hrriyetine kavumu olur (2.). Nihayet efendiye, esirine insan muamelede bulunmak mkel lefiyeti de ykletilmitir. Efendinin houna gitmiyen yeni ele gei rilmi olan esir de efendi tarafndan koulacak, fakat hehangi bir ekilde satlmyacaktr (3. ). 20. Ayrm : Av sular Gebelerin hayvanclk yannda en nemli megalelerinden birisi olan ve yalnz vakit geirmee deil gda maddesi teminine de yaryan av iin de - ister ferd av olsun ister srek av olsunmuhakkak ki, eski rf det hukukundan gelen ve iine belli kai deleri alan bir kanun teekkl etmi bulunuyordu. Bu kaidelere aykr hareket, Yasa'nm da gsterdii gibi (27. Fr.) ceza ile teyid edilmiti. 1640 yl kanun koyucular da bu av kaidelerine aykr
21) Kanun'da ayrca Galdan'n eklemi olduu aadaki hkmleri gzden geir mek gerekir: A I, 14. B I, 8. Ayrm II. ; 21. ayrm 2 - 5, ve 7 - 9. ; B II, 1-5, 12. 14. ; B III, 1, 2, 4; 5; 7; 8. .

i- H l 4 i | M I I

.|ll

< ,.n

.,||ii|, ii|!||i, I4 |>u * M s liMMiif- ; R I I I u!.j|*:iih.t)MliiJiiifi, ut <

MOOL KANUNLAR

17

hareketlerden, kendilerine nemli gzkenleri kanuna almlardr. Biz de bunlar baka mnasebetlerle tekrar tekrar grm bulu nuyoruz (Bk. A I, 13. ; B I. 6. ayrm, 11. ve 17. ). Bu ayrm da ha kk av sularndan bahsetmektedir. Bunlardan bir ksm avcnn avlad hayvan zerindeki haklarn, dier ksm ise baz av aralarnn kanun himayesini ilgilendirmektedir. (I) Bir avcn navlamakta olduu hayvan, av devam ettii md dete yalnz onun hkimiyet sahasnda saylmaktadr. Her kim, avlamakta olann avlamak istedii hayvan rkterek karr ve ya avlamakta olandan nce avlarsa, bu hkimiyet shasna tecavz etmi saylr ve duruma gre cezalandrlr ( l . ) . Bir hayvan ya ralam olan kimse, onun stnde mlkiyet iddia edebilecek tek kimsedir : byle bir hayvan tutan veya saklyan kimseler cidd cezalarla karlarlar (2. ) (22). (II) Atlm olup yere dm bulunan oklar terkedilmi mal sa ylmazlar ve avcnn mal olmakta devam ederler. Bylece, bun larn iktisab cezalandrlmtr (3.). Nihayet, ayanda deri par alar bulunduu iin ehlilemi olduu ve baka birisine aidiyeti anlalan bir ahn tutan veya ldrenler de cezalandrlrlar (4. ) (23). 21. Ayrm: Memuriyet dolaysyla ilenen sular Burada bir araya getirilmi olan hkmlerden 1., 6. ve 10. mstesna, dierlerinin hepsi Galdan'n zeyillerinden alnmlardr. Bunlar u hususlarla ilgilidirler : (I) bir tanesi - Prensten ulenga'ya kadar her eit rtbe sahibi (i.); (II) drt tanesi-su iliyen yarg (2.-5. ) ; (III) drt tanesi - her eit idare memuru (6-9. ) ; (IV) bir tanesi - resm eliler (10. ) (24). (I) Her trl prens veya memurlar tarafndan kanunlarn veya resm emirlerin yerine getirilnesi srasnda ilenmi olan kt
22) 23) 24) Buna karlk bk. Al, 13. 'a, orada su unsuru yoktur ve keyfiyet buna uygun olarak zel hukuka gre halledilmektedir. Kahnuklarda ve Moollarda eski av detleri iin bk. Pallas I. Blm, S. 147 v. t., 183 v. t. Menzilden menzile giden svariler hakkndaki btn hkmler idare hukuku alanna sokulmutur; hatt bununla ilgili ceza hkmleri de oradadr, bundan tr de bunlardan bahsedilmemitir.

118

KANUNLARIN MUHTEVASI

muameleler veya cisman messir fiiller, lmle sonulanm olsa lar dahi cezasz kalrlar (25). Byle cisman bir messir fiil ancak, resm makamn verdii yetkilerin ktye kullanlmas hlinde ve ya fiil resm emirlerin yerine getirilmesi iin deil de keyf bir e kilde ilenmi olduu hllerde su saylmtr. Ceza yalnz kt muamelenin bilinen derecesi iin tyin edilmitir ( l . ) . (II) Hrszlk dvasnda, dvay srencemede brakan bylece hr szn kamasna sebebiyet veren veya kasden hrszn kamasna yardm eden yarg ar bir mal cezaya uyruk tutulmutur (2. ). - kere objektif bakmdan yanl karar vermi bulunan veya bir kere sbjektif bakmdan keyf veya ok ar karar veren yarg memuriyetini kaybeder (4., 5.). Nihayet mal cezann prense ait olan ksmn veya dva cretlerini prense vermeyip de bylece prens hazinesine zarar vermi olan yarg (bk. B II, 12. ; B. I. 8. ayrm, 1. , II) (aradaki farkn ?) iki misli ile cezalandrlr (3. ). (III) dar memurlarda unlar cezalandrlr: (a) Bir Aul'un en yals kendi emri altnda olanlara nezareti ihmal ederse (6. , bk. B II 23. da) ; (b) blgelerinin fakirlerine Demiler ve Zaisanlar iyi bakmazlarsa (7. , bk. B III, 2. ) ; (c) on yurtun banda bu lunan bir kimse, vuku bulan bir hrszl haber vermezse (8. , bk. B III, 3. ); (d) Aymak idarecisi meralarn yerini izin almadan deitirirse (9. ). -Cezalar gene sr cezasdr. Yalnz 8. daki ceza ar bir cisman cezadr; nk buradaki fiil, beraberlik kai desinin kaba bir ihlli saylmtr. (IV) 1. 'n hkm hereyden nce, prensin atl elisi olarak bir emri gtrmekte olan kimse ile mahkeme teblicisini (Darga) ilgilendirmektedir: verilmi olan emir veya haberi yerine ulatrmay ihmal edenler 9 sr ile ceza landrlrlar (26). 22. Ayrm: eitli sular. Bu ayrmda, dier ayrmlara sokulmas imkn olmyan bir ka kk su gzden geirilmitir. Bunlardan ikisi karlkl yar dm kaidesine aykr hareket etmekle ilgilidir: (a) susam olan bi risine, istedii ikiyi vermemek, (b) seyahat etmekte olan birisi ne istedii yorulmam at vermemek ve gecelemek iin yer gs25) 26) Bk. 2. ayrm, 2. a bilhassa 2. fkraya. Bugnk Moolistan'da bile bu kategori memurlarn vazifelerini nasl bir mis kinlikle yapmakta olduklarn bilenler bu yksek cezalarn niin konulmu ol duklarn kolayca anlarlar.

t.BUlllfH

'IH

l II I ' ' '

l'i

l'i

H IH|l n|IH>. I#l* l ' l U H lNIH'

< HM ; i^t^m^v.l^mmm

Mi

MOOL KANUNLARI

119

termeanek. Burada verilen mal cezalarn kkl, kanun koyu cunun ad geen ve gelenein ihlli saylan sular deerlendirmek teki hareket noktasn belirtmektedir. Zaten gebelerin bilinen misafirperverlii ve yardmseverlii yannda bu gibi sularn pek nadir olmamas gerekir. -Nihayet 3. keyfiyat hrszlnn bir hu sus hlinden (bugn bile hal Mopllarca ok sevilen kmz; hr szl27 bahsetmektedir; aslnda pek ehemmiyetli gzkmiyen, fa kat ok sk grlen sarholuktan tr can skc bir mahiyet al m olan bu sua verilen ceza, eer ve dizgin takmlar ok kere attan daha pahal olduu iin, olduka ardr. 3. MAHKEME TEKLTI VE USUL HUKUKU Cengiz Han ve ardgelenleri zamanlarnda muntazam bir kaza hakknda pek yetersiz hkmler mevcut olduu halde, bu kanun da gerek mahkeme tekiltnn, gerek usl hukukunun dikkate arpar bir ekilde tanzim edilmi olduunu gryoruz. Bu husus la ilgili kaidelerin pek aznn prensler kurultaynn kanun koyma yolundaki almalar sonunda elde edilmi olan yenilikler olduu, ounun ise yazl hukuk hline getirilmi eski rf ve det huku kundan ibaret bulunduu phesizdir. Yalnz bunlarn ilerinde bir sra olduka nemli ilveler vardr ki, kanuna Galdan tarafn dan hazrlanm olan zeyillerle girmilerdir. zel hukuk ve ceza hukuku alanlarnda yaptmz gibi burada da bu zeyilleri gzden geirmekten vazgeemiyoruz: Bylece bu ayrmdaki incelememiz (I) mahkeme tekilt ile ve (II) 1640'ta olduu gibi deil 1678 s ralarnda Galdan'n zeyillerinde grlen usl hukuku ile ilgili ola caktr. (I) Mahkeme Tekilt: Yasa zamannda idare ve kaza, Han'n veya kabile beylerinin elinde birlemi bulunmaktayd. Kanun hukuk nizamlarnn halledilmesi iini nizam mahkemelere brakmakta dr ( l . ) . Bu mahkemeler hakknda kanundan, Hotonlarla ilgili meselelerin Hatan mahkemelerinde, yni mahall mahkemelerde, kabilelerle igili meselelerin de bir yksek mahkemede halledildi ini renmekteyiz (2. ). O zamanki Bat Moollarnn mahkeme tekilt hakknda biraz daha etrafl bilgiyi bize Pallas vermekte dir (I. Blm, S, 188 v.t.). Biz de burada Pallas' takip etmekte-

120

KANUNLARIN MUHTEVASI

yiz : Buna gre kk nizalar, kk cisman ve mal cezalar ver mee de yetkili olan Zaisanlar, ek! grev olarak hallederlerdi. Ay rca Yergai denilen yarglar kk hukuk anlamamazlklar halletmek zere, her hlde ilgili Zaisanm ikmetghndan olduk a uzak olduu iin onun kaza faaliyet alanna girmiyen yerler ara snda dolarlard. Sarga ad verilen asl nizam mahkemeler 9 ki iden teekkl ederdi. Bunun bakanln prens veya kabilenin ba rahibi yapard. yelerden bir ksm Zaisan veya rahip olarak, memuriyetleri dolaysiyle mahkemede daim olarak yer ve oya sa hiptiler, dier bir ksm ise prens tarafndan tyin edilirler ve onun arzusuna gre azl ve naspolunuyorlard. Mahkeme, srf bu ie tahsis edilmi bulunan byk bir Yurt'ta toplanr ve bu Yurt'ta kanun kitab da muhafaza edilirdi. Pallas'm tasvirlerinden anla ldna gre, Hoton mahkemeleri ile Yksek mahkemenin ara sndaki fark, Hoton mahkemelerinde bakanln ilgili en yksek rahip veya kk bir prensin elinde bulunmasna karlk, Yk sek mahkemede ayn ii Bat Moollarnin byk Han (HungTaii) mn. yapm olmasndadr. (II) Usl Hukuku: Bununla unlar anlalmaktadr: hll edilmi olan haklarn kanun yoldan elde edilmesi iin yaplan her trl faaliyet ile birlikte kendiliinden ihkak hakka msaade edilmi olan hller. Elimizde mevcut olan hkmler bizi bu ayrm b lmde incelemee sevketmitir: (]) dvann genel kaideleri, (2) hrszlkla ilgili zel hkmler, (3) ifadan kanan borluya kar takip edilen icra yolu. (1) Dva: Esas itibariyle yalnz hakk ihll edilmi olan dva aa bilir,. Bundan tr davac talep hakkn devredemez ve ahsen durumaya gelmek mecburiyetindedir (3. ). Bununla beraber, memleketteki mesafelerin uzakl ve bilhassa kn seyahatin g olmas yznden, davacnn her zaman mahkemeye gelmesi mm kn olamadndan, nc ahslara, yalnz hakk ihll edilmi olmann menfaatini korumak gayesiyle, ona veklet etmesine m saade edilmitir. Burada bahse konu olan ey bir karlkl yardjrn meselesi olduundan, nc ahs, eski gebe hukukunun genel esaslarna uygun olarak bir tazminat alr. Bu dvalnn damek mecburiyetinde olduu ve davacya verilmesi gereken ma l cezann yarsndan ibarettir (14. ).

|.

tllltl|H.|||.

'III

l l i ' '

I'I

I' ' h n ' P -I l|l#

I4l>l l* M

H II HIIKH

' ll|..|l . IHK i. * * 8 * S 1.1

MOOL KANUNLARI

121

Dvlnn mahkemeye celbedilmesi, mahkemeye den bir i ol mayp -Roma hukukundaki jus vocatio ve Cermenler zamanndaki celp'te olduu gibi- davacya ait bir itir. Davac, mahkemeye ha ber verdikten sonra, tanklarn huzurunda kere dvly mah kemeye davet eder. Eer dvl bu davete icabet etmezse, o zaman mahkeme memuru tarafndan zorla getirilir ve kendisine bundan tr bir ceza verilir (5. ). Duruma ancak iki tarafn huzuruyla yaplabilir (4. ). Eer davac gelmezse, o zaman -her hlde Halha Moollarnda ol duu gibi (bk. a. 4. Kesim, 3. )- dva reddedilirdi. Beyyineler unlardr: Keif ve tanklar (6. ) (28). Tanklar, sosyal durumlarna gre itimat edilebilir ve itimad edilemek olmak zere ikiye ayrlrlar. Bilhassa esirlerin tanklklar, mahkeme ta rafndan, bunlar ancak ayrca meseleyi aydnlatacak mahiyette ise ler hesaba katlrlar (7.). Cariyelerin ise yalnz hrszlk dvalarn da snrl bir tanklk haklar vardr (8. ). Tanklarn mahkemeye kmalar da, her hlde karlkl yardmla ilgili bir i sayldn dan cretle karlanmaktadr (9. ) : Bu cretin ykseklii genel olarak mahkemenin takdirine braklmtr. Kanunun syledii gibi, sr cezas hkmedilen meselelerde bu 9 sr ise de, bu her
27) Bu kaideten ksrak stnden yapdr. Bunun nasl yapldn Pallas I. Blm, S. 132 v. t. sinde etraflca anlatmtr. 28) Bundan baka bir de yemin yardr. Yeminin mahkemede yalnz memur olmak dolaysyla memurlar tarafndan (bk. 11., 20 - 23. ) m edildii yoksa taraf lar tarafndan tanklar nnde yemin etmenin de mmkn olup olmadn bil miyoruz. Mahkemede edilen yemin hakknda Pallas ( I . blm, S. 219) bilgi vermektedir: Ak bir alanda kurulmu olan muvakkat bir kee adra, s tnde yanan bir lmba bulunan bir masa konuldu, bunun zerine de Sakyamuni'nin (veya baka bir budist azizinin) resmi asld. Bu resmin nnde, ye mini edecek olan yksek sesle dvlnn susuz olduunu sylemek, bunun ze rine kere dua etmek, lmbay sndrmek ve nihayet alnn resimdeki azi zin ayana dedirmek mecburiyetindeydi. Her hlde ok eski olup, kanunda zikredilmemi bulunan, ancak kanunun yazld sralarda uygulanmakta olan bir ordal vardr ki, o da baka delil bulunmad zaman hrszlara uygulanan ate ordalidir: st taraflar yere sokulmu iki zengi zerine kor hline gel mi bir balta konulurdu. Sank bu baltay plak eli ile tutmak ve iki adm kadar uzaktaki bir hendee atmak mecburiyetindeydi. Deneme iki kere tekrar edilebilirdi. Nihayet, melhem srmesini nlemek iin sann (zaten daima parmak ularn geen) koi kapaklar dikilirdi. 3 - 4 gn getikten sonra sa nn eline mahkemece baklrd. Elde iyileme almetleri grlmee balam ise, sank beraat eder, yoksa mahkm olurdu (Pallas, I. Blm, S. 220).

122

KANUNLARIN MUHTEVASI

hlde buna uygun yksek bir sr cezasnn verdii hllerde, v bilhassa sr hrszlnda oahse konu olabilir (bk. B I, 8, Ayrm, l.). Mahkeme dvlnn evinin aranmasna karar verebilir (10. ); dvlnn, mahkeme memurunun byle bir aramada bulunmasna mni olma teebbs, eer tanklarn szleri onun susuzluunu gstermez veya ilgili idar makam, tarafndan kendisinin susuz olduu hususunda teminat verilmezse, cezalandrlrd (11. ). Dvann devam srasnda taraflar birbirlerini, cezalandrl mas gereken fiillerden tr itham ederlerse, mahkeme ancak ta nk gsterildii takdirde bunu nazar itibara alr, yoksa her iki iddiay da reddetmek mahkemenin yetkisi iindedir (13. ). Mahkm olan kimse, davacya demeye mecbur olduu taz minat, yoksulluktan tr deyemiyecek durumda olduunu id dia ederse, her eyden nce bu iddiann ilgili ulenga tarafndan yeminle teyit edilmesi gerektir. Bundan baka tazminat borcunun, mahkm tarafndan davac yannda esir olarak alma yolunda denmesi kabul edilmitir (20. ). Kanunda birok kefeler bahsedilen mahkeme masraflaryla ay n miktarda olmas gereken bir vergi de prens hazinesi iin alnmak tadr (12. ). Bu vergiyi, delillerin yokluundan tr dvas red dedilen davac derdi (16. ). Aksi hlde bunu dvl derdi; y le k i : Dvlnn demesi gereken mal cezann 8/9'i mahkemeye yni prense, 1/9'i de dvlya derdi. Bu hkm tbiatiyle, ancak ceza 9 ile taksim edilebildii hllerde uygulanabilmekte idi. Dvadaki taraflardan biri, mahkeme srasnda lrse, o zaman bunun terekesinden tam bir zrh ve silh takm ve 9 sr mah kemeye verilirdi (18. ); bu hkm yalnz mahkeme masraflarn teminat altna almaktan baka birey istihdaf edemiyeceinden, byle bir durumda varislerin, murislerinin yerine geerek dvaya devam, edebilmelerine hibir engel mevcut olmad anlalmak tadr (29).
29) Dvalarn ok kere srncemede kalm olduu, Donduk Dai'nin (1758 sra l a n ) ek kanunundan aka anlalmaktadr: "Siz yarglar dvalar kasden uza tp srncemede brakmaynz; kim 'byle bir su ilerse memuriyetinden az ledilsin, halkn nne gtrlsn ve herkes onunla alay etsin" (Pallas I. B lm, S. 216).

MO&OL KANUNLAR

123

(2) Hrszlkla ilgili zel hkmler: Gebe hayatnda bilhassa nemli bir yer alan hrszlk suu ile ilgili dvalarda, kouturulacak usl bakmndan bir sra zel hkm mevcuttur. Her ne kadar kanun bunu her zaman aka gstermiyorsa da, bunlar her hlde balca hayvan hrszl ile ilgili hkmlerdir. Her eyden nce, et rafl bir ekilde izlerin kouturulmas meselesi hkme balan mtr. Hrszn izi kouturulurken, kanuna gre u imknlar mevcuttur: (a) iz yalnz bir aymak gstermekte fakat belli bir yeri gstermemektedir. Bu takdirde ilgili Zaisan hrsz kouturmaa ve bu kouturma sonusuz kalrsa, bunu yeminle teyi de mecburdur (21. ). (b) z bir yeri gstermekte fakat belli bir Yurt'u gstermemektedir: Byle bir durumda ilgili ulenga hr szn ismini bildiremezse, o yerin btn sakinleri hrszn yerine sorumlu tutulurlar ve ayrca her biri bir atla cezalandrlrlar. Bu sonucu, ulenga'nn temizlik yemini dahi nliyemez. Eer objek tif bakmdan ak deliller, bu yerin sakinlerinin susuzluunu gs teriyorsa, o zaman bunlar sorumlu deildirler ve cezay da ver mezler (22. ). (c) z sonuna kadar, yni bir ikmetgha veya bir ikmetghn iine kadar koturulabilmektedir. Bu takdirde, mal alnann, bu ii nemli tanklarn huzurunda tespit etmi olup olmadna baklr (bk. 6. 2. fkra). Byle tanklarn tankl na dayanabiliyorsa mal alnan kimse dorudan doruya hrsz dan alnan mallarn geri verilmesini ve kanun cezann denme sini, ilgili makamn yardmna ihtiya olmakszn istiyebilir. Eer iz kouturulurken byle nemli tanklar bulunmamsa, o za man mal alnann talebi zerine mahkeme meseleyi tetkike ba lar : Mahkeme nce ulenga'yi mahkemeye arr ve ona, hrsz bilmedii hususunda yemin ettirir ve bu yemini etmesine ramen onu gene de gerekli nezaret vazifesini yapmadndan tr ceza landrr. Ancak kaide ten, eer mal alnan hrsz bulmu ise, ulenga da onun adn verir ve hrsz bunun zerine mahkemeye getirilerek nizam uslle mahkm edilir (23.). Her hlde, yakn akrabalarn birbirleri aleyhine, dva ikame edemiyecekleri hkm de yalnz hrszlkla ilgilidir (17. ). Yoksa ana - babann ocuklar ve bunlarn ana - babalar aleyhine dva aabilmeleri de dnlemez ve bu hususla ilgili hkmler de ma nsz olurdu (bk.B 1,4. ayrm.l.-7. ). Karde ocuklar -hatt btn yakn akrabalar- hrszlk meselelerini kendi aralarnda anlaarak halletmelidirler.

124

KANUNLARIN 'MUHTEVASI

Hkm tefhim edilmeden nce hrsz lrse, gene her hlde mahkeme masraflarnn teminat bakmndan, terekesinden 3X9 sr mahkemeye verilir (19. ). (3) fadan kanan borluya kar takip edilen icra yolu : Mtemerrid olan borluya, alacakl tarafndan tanklar nnde de fa sonusuz ihtarlarda bulunulmu ve keyfiyeten ulenga haber dar edilmi ise, artk alacakl kendiliinden ihkak hak yoluna gi debilir. Bu ulenga'y keyfiyetten haberdar etme mecburiyeti ok nemlidir. nk bu, bir yandan kendisine uyruk olan kimseler arasndaki nizajardan gereken makam haberdar etmekle ilgili bir intizam hkm idi ve bunun yaplmamas, alacakl ister ihkak hak yoluna gitsin, ister gitmesin, cezalandrlmakta idi. Ancak her eyden nce byle bir haberin verilmesi ile ilgili makamn, alacak lnn talebini gerekletirebilmesi iin gereken izni (zmm de olsa) alnm oluyordu. Bu iznin verilmesi de her hlde alacaklnn mev cudiyetini ve muaccel olduunu ispat etmesi ile mmknd. Ge reken makama haber verilmeden kendiliinden ihkak hak yoluna gidilmesi, gerekli iznin mevcut olmamas yznden bir su saylr ve talep hakknn kaybedilmesi ile cezalandrlrd (30). Geceleyin bylece 'kendiliinden ihkak hak yoluna gidilmesi ise ayr bir su saylarak, ayrca 9 sr ile cezalandrlmtr (24. ). Hukuk nizalarda kouturulan yolun, yasam iptidalime, kyasla, nizam mahkemelerin tekili ve usl hukukunun tespiti ile nemli bir gelime kaydetmi olduunu grmekteyiz. Tabiidir ki, eski ekillerden tamamiyle ayrlmak da mmkn olamamtr: Baz snrlandrmalarla da olsa, alacaklya kendiliinden ihkak hak yoluna gitme msaadesinin verilmi olmas, gene baz art larla, mal alnm olann, mahkemeye mracaat etmeden hakk n elde etmek yetkisine sahip bulunmas, kazanan davacya veril mi olan infaz hakk (B I, 14. Ayrm, 3. ) muhakkak ki eski za manlarn kalntlardr ve kanunun istihdaf ettii devletin hak lar korunmas bakmndan eksiklikler tekil etmektedirler. Ka nunda bulduumuz dier kaideler bize birok eylerin eksik ol duunu ve usl hukuku hakknda tam bir fikir edinmekten uzak bulunulduumuzu gsteriyorsa da, unutulmamak gerekir ki, ka nunun dier kesimlerinde olduu gibi burada da, kanun koyucu30) Bk. Decretum Divi Marci (D. 4, 2, 13).

' tal'IHI*

.|

! IM ,f..w* .|m>.*ttu MIMhHtlK t.'lun^MM

mmmmn>

MOOL KANUNLAR

125

lar yalnz kendilerine nemli grnen eyleri yaz ile tespit etmi ler, dier hususlar ise rf ve det hukukunda olduu gibi brak mlardr. 1640 tarihli prensler kurultaynn kanuna alm oldu u kaidelerin ok gemeden ihtiyalara yetmedii aka bilinen bir hakikattir. nk kanunun yalnz usl hukuku ile ilgili kesi minde yazm olduu zeyilde Galdan yetecek somut kaidelerin eksikliinden tr verilmi olan yanl kararlardan, hukuk ve kanundan ayrlmalardan bahsetmektedir (Riaz, S.63). Galdan'm bu zeyillerimin de hukuk hayatn ihtiyalarna yetmedii, bunla ra sonradan Kalmk hkmdar Donduk-Da (1758 sralarnda) tarafndan yaplm olan ilvelerden anlalmaktadr (31). (Almancas, Pallas I. Blm, S. 214 v. t.). Bunlar tamamiyle Kalmuk hu kuku ile ilgili olduklarndan, burada gzden geirilmiyeceklerdir. 4. Kesim, HALHA CROM Yukarda baka yerde (II. Blm., 4. Kesim) aklanm ol duu zere bu kanun mecmuasnn yalnz d yapln, yni sekiz byke ayrm bulunduunu ve maddelerinin serlevhalarn, br de bunun yazmasn bulmu olan Prof. Yamtsarano'nun muhteva hakknda yaynlam olduu baz kk mlhazalar bilmekteyiz. Bu durumda, bu kanunu etraflca incelemenin imknsz olduu aktr. Hatt Riaz'n yapt gibi asl kanunun sistemsiz sras na gre btn serlevhalar bildirmenin de bir faydas yoktur; n k bir ok durumlarda, serlevhalarn ihtiva ettii birka kelime, kaidelerin muhtevas yle dursun, bunlarn mahiyetleri hakkn da bile bir fikir vermekten uzaktr. Bununla beraber bu incele menin IV. ekinde, (yalnz) muayyen bir hukuk alanna aidiyetleri serlevhalardan anlalan kaideleri sistemli bir ekilde sralamak denemesi yaplmtr. Bahse konu olan ey kaidelerin serlevhala rnn byk bir ksm olduundan, bylece hi olmazsa -tahmini
31) Usl hukuku bakmndan bunlar bilhassa dvann almasn ge brakmak ve atktan sonra da uzatmakla (bk. yk. 29. nota) ilgilidirler. Ayrca mahkeme lerin susuz kimselere eziyet etmeleri nlenmek istenmi ve dvalarn abuk grlmesi iin, davacnn mahkemeye iyice hazrlanm olarak, tanklarla ve dier delillerle birlikte gelmesi emredilmitir. Tanklar, davacnn alp getir mesi iin mahkeme memurunun yardmndan faydalanabilecei de kabul edil mitir (Pallas S. 216. v. ot.).

126

KANUNLARIN MUHTEVASI

de olsa- kanun koyucunun ne ile urat hakknda bir fikir edin mek mmkn olmakta; yalnz yazmay bulmu olann bize daha yakn bilgi vermi olduu hususlarda, kaidelerin madd muhtevas hakknda bilgi elde edinilmektedir. Bylece bu kanun mecmuasnn imdi girieceimiz inceleme sine daha balangta dar bir eresve izilmi bulunmaktadr. Bu incelemede Yamtsara'nun bize bildirmi olduklar ve mmkn ol duu nispette, daha nce incelemi olduumuz mool kanunlar nn karlatrlmas ile yetinilecektir. Bununla beraber, unu unut mamak gerekir ki, Halha - Cirom bunlardan hibirinin bir devam olmayp daha nce incelemi olduumuz kanunlarla Halha - Cirom'un mterek temelleri olarak yalnz eski Mool rf ve det hukukubahse konu olabilir. Serlevhalar (IV. ekde) ylece sralandrlmlardr: (A) zel hukuk : (I) Borlar hukuku, (II) Ayn haklar, (III) Aile hu kuku, (IV) Miras hukuku, (B) Ceza hukuku, (C) Usl hukuku, (D) Asilzadelerle ilgili kaideler, (E) Rahipler ve manastrlarla il gili kaideler (a Bogde - Gegen, b Rahipler, c Manastrlar), (F) dare hukuku, (G) Asker hukuk. Metindeki incelememizde, bu kitabn program erevesine uyarak yalnz zel hukuk, Ceza hukuku ve Usl hukuku ile yeti neceiz (1). 1. I BORLAR HUKUKU OMK'da ad gemi olan iki bat tipi nkarz ve istisna batlarHalha - Cirom'da mevcut deildir. Buna karlk alan hayvan larn kiras ile inlilerden ve Ruslardan veresiye satn alma bah se konu olmutur. Bunlardan birinci bat tipi herhalde, zengin Lamalar ve rtbe sahipleri tarafndan ulatrma ileri iin kirala nan develer hakknda konulmu olmaldr. inlilerden ve Ruslar dan veresiye satn alma, ancak ilgili merciin msaadesiyle mmkn

1)

Asiller ve rahipler iin konulmu bulunan btn hkmler incelememizin d nda braklmlardr (D ve E ) ; bununla beraber Yamtsarano'mn mahede leri mevcut olan hususlar ilgili blmlerde ekde gsterilmitir.

.Ill

li.l: . ! ! , I . H Jl :<(. 0 I i.|.|:wu >> * . ;

MOOL KANUNLARI

127

idi. Borlu borcunu demeyince, ceza olarak bir at vermesi gere kirdi ve alacak da icra yoluyla tahsil edilirdi (2). II AYN HAKLAR Lukata -OMK'n aksine- burada yalnz, bulunmu olan yaban c hayvanlara inhisar ettirilmemi, ayrca ve genel olarak hkme balanmtr: Bulunan eyann deerinin te biri bulucuya ait tir (3). Yurt'un kurulmasyla birlikte bir de bime hakk doard. ki kii ayn zamanda yurtlarn kurmu olurlarsa, bu hak, ilk nce ha vaya bir ot atm olana veya nizal topraa krbala vurmu olana ait bulunurdu. Bu hakkn ne byklkte bir alan kapladn bil miyoruz. Otlatma hakk bakmndan, otlyan hayvanlarn bir Harat-sagan uzaklktaki bir izgiyi geemiyecekleri hususunda bir h km konulmutur. Harat-sagan (Hara = kara, sagan=ak) kara nn akdan ayrt edilebildii uzaklktr. Bu hkmden ak bir bilgi edinmek tabiatiyle mmkn deildir; nk biz ne bunun nereden itibaren (hayvan sahibinin yurdu mu?) lldn, ne de sn rn geniliinin ne olduunu biliyoruz. III ALE HUKUKU Aile hukuku hakkndaki hknlerin muhtevas hakknda ya kn bilgiiz yoktur. Bat Moollarnda olduu gibi, burada da aile lerin evlenmesi hakknda husus hkmler (bk. D 3) vard; fakat bunlarn teferruat hakknda da bir ey bilmemekteyiz. Oullarn hayat bakmndan babann velayet hakknn snrlandrlmas hususunda (No. 3) mevcut hkmleri OMK'da grmtk (bk. B I 4,4. II). IV MRAS HUKUKU Halha - Cirom'un miras hukukuyla ilgili biricik hkm, Yasa'dan beri bildiimiz, babalarn daha hayatlarnda oullarna miras
2) Eer bat resm makam tarafndan onanmam ise, her hlde alacakl bu bata dayanarak dva aamyordu. Buna benzer bir hkm birka yl nceye kadar Moolistan Halk Cumhuriyetinde, yabanc prenslerin Moollarla yapm olduklar nakliyat batlan hakknda cari idi : Byle batlar ancak ilgili ma kam tarafndan onandktan ponra hkm ifade ederlerdi. Bu kaide her hlde kap gelmi veya ele geirilmi babo hayvanlarla ilgili deildir, bu hususta kanunda hibir hkm olmad anlalmaktadr (yalnz ceza hukuku bahsinde vardr, bk. B. Nu. 17).

3)

128

KANUNLARIN MUHTEVASI

haklarn vermeleri hususundadr. Byle bir muamele vuku buldu u zaman, tescil etmesi iin ilgili mercie haber verilmesi mecburi yeti vardr. 2. CEZA HUKUKU Sularn adlan, OMK'dan bildiimiz sulara ilve olarak ra hip snfn tesiriyle kabul edilmi olduklar aka grlen birka suun da mevcut olduunu gstermektedir: Mezar telvisi (4), kutsal olmyan baz yerlerde hayvan kesimi ve baz belli hayvanlarn ke silmesi (shhatli at, gri kaz, ylan, kurbaa, yaban keisi yavrusu, ;ayr kuu ve kpek). Katil sularndaki snma hakk da gene Budizmin tesirini gstermektedir: Kaatil, Bogdo - Geen'in mlk lerinden bininin iine kanca onun himayesine mazhar olurdu. OMK'ya nisbetle u sular da yenidir: irtikp (mahkeme ulann hizmet atn satmas) ve eme veya kuyularn pisletilmesi (Ceza s: gen bir at ve bir inek).Ceza ok kere hayvan bana gre lmektedir. Kaide olarak bilinen 9 veya 5 says vardr ve 9 hayvan, drt byk boynuzlu hayvan ve be 3 yanda koyun; 5 hayvan ise 2 boynuzlu hayvan ve 3 koyun demektir. Bunlarn yannda hriyeti snrlandran ce zalar (Mecbur i), cisman (krba dafbeleri) cezalar ve belli arlkta gm olarak denen para cezalar vardr.
4) Budist doktrinine gre insan cesetleri toprak, ate, su, hava ve odun eleman larna terkcdilmek gerekirdi. Bylece ceset gmlebilir, yaklabilir, suya atla bilir veya bir aacn gvdesindeki bolua braklabilirdi. Bu ekillerden han gisinin bahse konu olduunu Lamalar lnn doum ylma gre tyin ederler di. Moolislanda Budizmin ilk zamanlarnda bu l kaldrma ekillerinden hep sinin sk skya uyguland anlalmaktadr (bk. Pozdneyeff, S. 465), topraa gmme, alelade bir adamn mezarnn telvis edilmesine krba darbesi cezas verildiine gre, o zamanlar yksek rtbedeki ahslara mahsus bir l kaldr ma ekli deildi. Ancak ok gemeden, her hlde lkenin zel toprak artlar na uymak mecburiyeti meydana kt, (kn sert bir ekilde donmu toprak, ayrca ok kere toprak kazmak iin gereken aralar yoktur, akar sulara me safeler ok uzaktr, bozkrlarda aa bulunmaz). nk geen yzyln ban da bile Hyakinth (Aufzeichnungen T. L S. 186 v. t.) - ayn ey son zamanla ra kadar hatta bugn bile iddia edilebilir - yalnz yksek mevkideki ve zengin ahsiyetlerin, yksek rahiplerin ve zengin Lamalarn cesetlerinin gmld n, buna karlk dier btn llerin, Yurtlarn kuzeyinde olduka uzak bir mesafede yere brakldn ve kpek ve kurtlara yem olarak terkedildiini bildirmektedir, < "

T'"""'

'

'

'

''' " " ' " t "

'I" ' " !

I' . . N U H

Hl<t.|i . l . l l p . l

, . , , , , . , ,..

MOOL KANUNLARI

129

Cezann yannda, kaide olarak tazminata da hkmedilmelktedir. Bundan baka mahkm daima bir nevi poena pacis -ok kere sekin bir hayvan- demek mecburiyetindedir. Bu kanunu ihlle cesaret etmi olmann cezas idi. Kanunda bu cins cezalardan alt tanesinin ad yazlmtr (Hal, yala, baa, adlange, andza ve torgo ule), ancak bunlarn farklar imdiye kadar henz anlalamamtr. Kadnlara verilen cezalarn baka ceza ile deitirilmesi her hlde mahkemelerin tatbikatndan (5) domutur: Hrriyeti snr landran cezalar veya cisman cezalar (100 veya 40 krba darbesi) para cezasna evrilebilirdi. 3. USUL HUKUKU Usl hukuku OMK'dan az deil, hatt baz bakmlardan daha ok gelimi grlmektedir. Dvann al davacnn ii miydi, yoksa resen mi olurdu bu nu bilmiyoruz, Buna karlk dvl, eer tespit edilen gnde gel mezse, mahkeme elisi tarafndan zorla getirilir ve kendisine bir de ceza verilirdi; davac tespit edilen gnde mahkemeye gelmezse, bu, dvadan vaz geme sonucunu doururdu. OMK usl hukuku nun aksine, burada davac yerine bir vekil tyin edebilir, hi ol mazsa kendisini mdafaa ettirebilirdi. Bununla beraber ayn ka bilenin mensuplar tarafndan mdafaaya msaade edilmemiti. Deliller (keiften baka) tanklar, yemin ve ate denemesi idi. OMK'da tanklar, itimad edilebilir ve itimad edilemez tanklar ola rak iMye ayrldklar, fakat herkesin tanklkta bulunabilecei kabul edildii halde Halha - Cirom'da taraflardan biriyle baz m nasebetleri bulunanlarn tanklklar kabul edilmemitir; bunlar unlardr: (a) taraflarn kan ve shr hsmlar ve tanklklar kabu edildikten sonra reddedilmi olan tanklar, (b) ayn gaye ile seyahat etmi olanlardan birisinin taraf olduu dvalarda dier yol arkadalan, (c) memur ile arabacs, herhangi birinin taraf olduu dvalarda, (d) taraflarn komular, (e) taraflarn herkes e bilinen dostlar. -Ate denemesi, Bat Moollarnda olduu gi5) Bu tahmini, ilgili ksmn, yazmann tam sonunda ve baka bir yaz olduu aka belli bir yaz ile eklenmi olmasna dayamaktayz (Riaz S. 80).

130

KANUNLARIN MUHTEVASI

bi, erimi hle getirilmi kurunla, yaplrd (bk. III. Blm, 3. Kesim, 3 not. 46). Dva srasnda sarholuk disiplin cezas ile cezalandrlmak tadr. nfaz, OMK'da olduu gibi davacnn ii deildi, bilkis mah keme elisi tarafndan ve on gn iinde uygulanrd. OMK'da olduu gibi burada da bir sra hkmler hayvan hr szl ile ilgili idi. Bir pheli kiinin grlmesi keyfiyet komu dan komuya haber verilmek mecburiye tindeydi (OMK, B. III, 3' da da byledir). Sust yakalanan hrsz zincire vurulabilirdi, an cak hrszlk iin kulland aralar bakmndan himayeye uyruk tu (at, balar, yular, ipler v. s. gibi), bunlar her hlde msade reye uyruk deildiler. Hrszn elinden, alnm mal alanlar, bu nun bir ksm zerinde hak iddia edebilirlerdi. 5. KESM

MOOLSTAN N IKARTILMI N KANUNLARI ndnceler. (I) in hkimiyeti altnda Moolistann idaresi hakknda. Ta rih bakta anlatld zere (bk. jokarya, Halha, Gerestsenze'nin ardgelenleri zamannda oymaa (byk Hanla) ayrlrd: Tuetuhan, Tsetsehan ve Dasaktuhan. Bu aymaklarn herbiri de ay rca bir sra Hourlar'a ayrlrd ki, bunlar az ok Byk Hana bal bulunan, byk hann akrabas bey sllelerinin hakimiyetin deydi (6). Manu hkmeti bu Houn sistemini devam ettirdii gibi, uzun zamandan beri bunda grlmekte olan daima daha ok Hosun'a ayrlmak yolundaki paralanmay tevik etti; yleki Hounlarn says 24'den 86'ya kt. Bu politikann bir sonucu olarak, bundan baka, 1725 ylnda Tuetuhan Aymandan bir blge ayr larak, drdnc bir aymak kuruldu ve buna Sain-Noin Aymak ad verildi. Daha sonra yeni idar blge olarak, D Moolistan'a Kukunor, li ve Altay blgeleri eklenerek, bunlardan her birisi bir ay mak gibi organize edildi.
6) Saltanat en byk oula intikal Hana kadar kartmakta idiler. ederdi. Bu beylerden ou soylarn Cengiz

tlimi,. I

i '

id. un li < ' "

, ' '

, <l>i.|l< H. IKM.I.1,,,,,,1 I,.,.

MOOL KANUNLARI

131

Yava yava eski temeller muhafaza edilmekle beraber, idare de baz deiiklikler yapld. Bilhassa bu ie asker bir mahiyet ve rildi; yle ki, idare memuru, subay ve hatt yarglar ayn ahslar dan oluyordu. Hkm sren beyler 9 dereceye ayrldlar: 'in vang, n vang, Bayie Bayse, Kung ve Taici'lerin 4 derecesi. D bakmdan bu de recelerin yalnz Manu saray terifatnda bir nemi vard. Bunun asl gerek mnas tabdatiyle divide et impera dan baka bir ey deildi. Beylerin yannda ilk doan oul olmak bakmndan yalnz Beyle, Bayse, Kung veya Taici unvanlarn tayan asiller de vard. Burada ayrca, kanunlarda sk sk geen Tabunan'lar yni, impa ratorun veya beylerin kaynlarn veya enitelerini anmak gerekir. Hkm sren btn beylere Moollarn verdikleri mterek ad Yasak'dr. Bylece bir^Yasak - Bayie, saray terifat bakmndan nc dereceden, hkm sren bir bey demektir. Btn ayma ilgilendiren meseleleri, bilhassa dva kararlar n, Hounlarn verecekleri ayn vergileri ve nfus saym ilerini, her ylda bir toplanan ve ulgan ad verilen bir meclis halleder di (bk. ekV.lV. Blm, 1.madde). Bu meclisin banda ulgan-u Darga bulunurdu ki bu aslnda (eski) byk Hand. Sonradan bu nun yerine, ulganm teklifi ile imparator tarafndan tyin edilen bir Yasak geti (7). Gnlk iler iin ulgan-u Darga, ulgan idare sinin Yamenini yni, dairesini iletmektedir. ulgan idareci Aymak lar, bilhassa Houn beylerinin faaliyetlerini kontrol eder ve Moo listan'daki Manu temsilcilerinin alm olduklar tedbirleri Pekin'deki Li-Fan-Yan'a ikyet (a.bk.) bakmndan da mereidir. Asker bakmdan her Houn bir sancak teki eder ve her Aymak'da bunlar bir araya getirilerek bir kolordu saylrd. Kolordu nun komutan, Uliasutay (a.bk.) deki iang-n'e dorudan do ruya uyruk olur ve bunun tarafndan ve Yasaklarn arasndan se ilirdi ki, bunlara Tusalak iang-n ad verilirdi. Her sancan banda da o Houn'un Yasak' bulunurdu. Sancaklar da altar Ta burdan (Sumun) mteekkil Alaylara ayrlrd (II. Blm, 4. Mad de). Alaylarn says Hounlarn nfusuna gre deiirdi.
7) Bu siyaset bakmndan ok nemli ve gayesi Houn beylerini ayn seviyede tut mak olan bir tedbirdi. Bylece eski byk Han, kendi eski Aymak beyleriyle ayn seviyeye indirilmiti.

132

KANUNLARIN MUHTEVASI

Gerek idar, gerek asker faaliyetlerinde Yasak'a Tuslak (yar dmc) ad verilen bir kimse yardm ederdi. Tusalak, Yasak'm teklif ettii ve ulgan-u-Darga'nm uygun bulduu ve Li-Fan-Yan tarafndan mparatora teklif edilen, iki aday arasndan ve mpara tor tarafndan tyin edilirdi (I. Blm, Madde 7.). Bundan baka her Sancakda bir Houn-Cengin (General) ve iki Mayren-Cangin (Tubay), her alayda bir Calan-Cangin (Albay), her taburda bir Sumun-Cengin (Yarbay veya Binba), bir temen ve 6 kk su bay bulunurdu. Btn bu asker ahsiyetleri, daha yksek bir mer ciin muvakatini almakszn, keyfine gre, Yasak kendi sancann halkndan seerdi (I. Blm, 3. 4 maddeler). Polislik vazifesini her on yurtta bir zabta amiri ifa ederdi. Bunlar yalnz kendilerine uyruk olanlarn durumlarn kontrol et mezler, ayn zamanda kendi memuriyet blgelerinde bir su ilen dii takdirde ahsen de sorumlu tutulurlard (II. Blm, 6. madde). Moollar'n iilerine mmkn olduu kadar az karmak pren sibine uyarak Manular, Yasak'lara geni bir zerklik' tanm bu lunuyorlar ve yalnz Pekindeki merkezi hkmetin otoritesini mu hafaza etmek iin ve yukardan kontrolda bulunabilmek gayesiyle lkede ancak bir ka mmessil (kaide olarak Manu) bulunduru yorlard. Bunlar iinde birinci mevkii, Dmoalistan'daki btn asker kuvvetlerin bakomutan ve Moolistann idaresinin kontrol organ olarak Uliasutay'da (8) bulunan inag-n almaktayd. Bu nun yannda Uluasutay'da, Kobdo'da ve Urga'da ikier (bir Manu ve bir Mool) danman (Amban) bulunmaktayd. Bu Ambanlardan da Urga'da bulunanlar, Teetuhan ve Tsetsehan Aymaklar bak mndan geni hkimiyet yetkilerine sahiptiler. Bu yetkiler, asker birlikleri tefti etmeik hakk ve dorudan doruya mparatora ra1 porla durumu bildirmek hakk eklinde belirmekteydi (yalnz, ay rca nemli olan meselelerde bu raporlar Uliasutay iang-n' vastasyla mparatora bildirilirdi). Btn D ve Moolistan' ilgilendiren meselelerde kontrol iini Peking'deki Li-aFn-Yan (snr blgelerini idare dairesi) yap maktayd.
8) iang-n'n Uliasuaty'da hkm srd tarih olarak ispat edilmektedir. Bu makam, 18. Yzylda Oyratlarla savaan inlilerin, Batmoolistan'm en nemli mevkii olan Uliasuaty'da oturan bakomutanlndan meydana gelmi, tir. Bundan ak sonra, Moolistan'da dzen tesis edildikten sonradr ki, Amban mevkileri meydana gelmitir.

'

"''

'

""*

"*' "" ' '' '

"

' " " I

M .MM.,, . : : I , I | | . M I

, ,,, . , ,

mu,mmmm

MOOL KANUNLAR (II) Halkn sosyal ayrmj.

133

Halk u drt ksma ayrlmaktayd: (1) Asiller (Saltanat sren beyler, bey ailelerinin btn ye leri ve dier asil sllelerine mensup kimseler) ; (2) lar; (3) Esirler (Hamcilga), yni beyleri saray mensuplar ve beylere baz ileri yapmakla mkellef olanlar. Bunlar uygulama alannda hrlerden ayrlmamakta ve hatt askerlik hizmetine uy : ruk olmadklar iin onlardan stn bir durumda bulunmakta drlar; , . . ! ' (4) Rahipler (9). Hrler, yni asil olmayp askerlik hizmetine uyruk olan

inli kanun koyucular, Moolistan iin kanunlar hazrlarken, bilhassa Mool beyleri ile Manu sllesi arasndaki mnasebet lere ve Mogolistann idare ve ceza hukukunu tanzim etmee dikkat etmilerdir. Bununla beraber usl huukkuna da, bu kadar geni ol mamakla beraber, emek sarfedilmi, buna karlk, Moollarn i ileri ile ilgili olduu iin zel hukukda yalnz aile Ve m;iras huku kuna sath olarak temas edilmitir. Biz programmz zesi hukuk ceza hukuku ve usl hukuk ile snrlandrm olduumuz iin, ka nunun byk ksmlar bylece incelememiz dnda kalmtr. Bundan baka, inlilerin Moolistan iin hazrlam olduklar kanunlar, Mool kanunlar olmadklar iin, ancak eski Mool hukukunu alm olduklar nispette bizim ilgimizi ekmee hak ka9) Erkek nfusun bu snflara gre taksimi hakknda Maiski (S. 27) 1918 yl sa ymndan alnm olup bununla beraber daha nceki zamanlara da uygun d mesi mmkn olan u rakkamlan vermektedir : Asiller Alelade hrler Hamcilga Lamalar Dierleri ... 5,6 26,2 16,6 44,6 7 % /o % % %

100 % Saymda beyler ve yksek Lamalar dahil deildir. Bununla beraber, bunun esas sonuca pek tesir ettii sylenemez. "Dierleri" nden maksat bir klan ve ya kabileye mensup olmyanlar yni gayrimeru olarak doanlar anlalmakta dr. - "Lama"larn iinde Getsul ve Gelong'lar vardr (S. 21 v. t.).

134

KANUNLARIN MUHTEVASI

zanrlar. Yanlz zel hukukda ve usl hukukunda eski Mool hu kuku alnm olduundan, aada bunlar elimizdeki hkmlere dayanarak daha geni bir ekilde inceliyeceiz. Buna karlk, in hukuku ile geni bir deiime uyruk tutulmu olan ceza hukukuna ksa iaretlerle yetineceiz. 1. zel Hukuk I ALE HUKUKU Zaten az olan hkmler evlenme hukuku ve evlt edinme ile ilgilidir. (1) Evlenme hukuku.. Yeni bir hukuk yaratmakszn, ka nun koyucu, OMK'da grm olduunuz eski rf ve det huku kuna dayanmaktadr. Aa snflarn mensuplar iin balk olarak hayvanla l len bir azam mebl tyin edilmise daha yksek bir balk tespit edildii takdirde, aradaki farkn hazineye ait olduu hkm ko nulmutur. Burada tespit edilen azam balk, ayn durumlar iin OMK'nm tespit etmi olduu (bk. OMK: AIII,2.,V) (10) bahkdan olduka azdr. Erkein lm hlinde baln tamam, kzn lm halinde ise yars erkein ailesine dmektedir (II, 13 I, II; bununla OMK A III, 6. ' mukayese ediniz). Kz alp gtrme vazifesini sebepsi z olarak yapmyan erkek balk zerinde hak iddia edemez. Byle bir durumda kz 20 ya n doldurursa, ana-babas onu baka birisi ile evlendirebilirlerdi (11,13 111; OMK A III, 3. da ayndr). Nianl kz baka birisiyle nianlamak hem nianlanan ikinci erkek, hem de kzn ana ve babas halamndan cezay mstelzimdir; ayrca ikinci erkekle nianlanma batldr: Nianl kz zerin de hak, yalnz birinci nianl iddia edebilir (II, 16; OMK A III, 5 da da byledir). Beyler, Taiciler ve Tabunanlar iin ayr bir hkm konmutur ve bunda cezalar iyice iddetlendirilmilerdir; aa
10) 1815 tarihli kanunda bir Mool prensin bir Manu prensesiyle evlenirken ver. mee mecbur olduu bahk hakknda da hkm vardr. Bu, kaynbabanm rt besine gre deimekte ve (kk kln) nianlanma srasnda, geriye kalan da dnden nce denmektedir.

'T"""'''"'

'

''"" " 'I. M,.,.,, M

,:,,......,.

H..,,,,,.,*..,,,^,^..,

. ,.,.

,,,

MOOL KANUNLARI

135

snflarda olduu gibi, burada cezalar hayvanla denmez, mkel leflerin rtbesine gre basamaklandrlm olan sayda esir ailele ri ile denir (II, 15). Nihayet kanun bir de boanma ile ilgilenmektedir. Bunda da yalnz kar koca arasnda mallarn ne ekilde bllecei nokta sndan hareket edilmitir : Kadn, kocasnn ailesinden ayrlrken, yalnz evlenirken getirmi olduu eyleri yni cehizini birlikte g trebilmektedir (II, 14). 1815 tarihli kanun, Moolistan'daki inlilerin Mool kz ve kadnlar ile evlenmelerini menetmitir; her iki taraf 3 aylk bir K'ang' ve 100 krba dar besi ile cezalandrlmaktadrlar. Ayrca byle evlen meler batl saylmaktadr. Kadn ana-babasna iade edilir ve inliler de in'e gnderilirler. Sorumlu me murlar da kontrol ihmal ettikleri iin cezalandr lrlar (1,483). (2) Evlt edinme. Evlt edinme iin artlar unlardr: (a) evlt edinenlerin ocuksuz olmalar, daha dorusu evlenme iinde domu erkek fruudan mahrum bulunmalar, (b) Sancakbeyinin ve Houn-Cangin'in msaadesi. Msaade verilince bu hususta bir zabt tutulur ve tamamlanm olan evlt edinme, askere alma ba kmndan ok nemli olan, Sancan nfus ktne tescil edilir. Gereken msaade alnmakszn yaplan bu evlt edinme muame lesi hkmszdr: Evltlk ailesine iade edilir (II, 11). Evlt edinmenin, miras hukuku bakmndan nemli sonular bulunduundan (bk. a.) ve aile mallarnn yabanc airetlere ge irmemesine gayret edildiinden, yabanc airetlerden bir kimse yi evlt edinme hususunda msaade, ancak evlt edinenin kendi airetinde bu i iin elverili bir kimse bulunmad takdirde ve rilirdi (II, 12 II) (11). Olu evlt edinilmi olan cariye ne satlabilir ne de bakasyla evlendirilebilirdi. Bu hkme aykr hareketler evt edinmeyi batl klard (II, 12 IV).

11)

I., 24'de sllenin banda stn hizmetlerden dolay verilmi olan bir unva nn muhafazas iin husus bir hkm ihtiva etmektedir.

136

KANUNLARIN MUHTEVASI II MRAS HUKUKU

Burada yalnz, Mool rf ve det hukukuna gre normal durumda muristen tevarse hakk bulunan erkek fruun yokluu hlinde murisin miras nasbi meselesi incelenmitir. Bu durumda unlar miras olabilirler: (a) (b) (c) Muris tarafndan usulne uyjun bir ekilde evlt edinilmi olan oul; ister ayn airetten, ister yabanc airetten olsun; Byle bir erkek evltln yokluu halinde, murisin yakn ve ya uzak akrabalar; Byle akrabalar da yoksa, hkm srmekte olan.bey ve Taici.

unlar aka miras hakkndan mahrum edilmilerdir: Nesep leri tahrif edimi olan ocuklar ve cariyelerin oullar; murisin ya kn akrabalarndan bir miras mevrut olduu takdirde evltlk oul (bilhassa her hlde evltlk alma muamelesinden sonra erkek fruularn domu olmas, II, 12). 1815 tarihli kanun, erkek frular bulunmad takdirde vaziyetname ile miras nasbna msaade etmekte, fakat bunu airet mensuplar ile snrlan drmakta ve vasiyetnamenin ilgili makam tarafn dan tasdik edilmesini art komaktadr. 2. CEZA HUKUKU Ceza hukuku, inli kanun koyucu tarafndan, bsbtn de ol masa olduka nemli bir deimee uyruk tutulmutur. Burada unlar tebarz ettirmek isteriz : Ba sulu olarak mevvikin cezalandrlmas ki bu Mool hukukuna yabancdr in ceza sisteminin geni bir ekilde kabul edilmesi, bununla byk mik yasta ilgili olan, cezalarn olaanst bir iddet kespetmesi (OMK'dan bildiimiz cezalarn karsnda), geni bir ekilde uygulan maya balanan lm cezasnn infaznda in prensiplerinin kabul edilmi olmas. Bununla beraber, tamamiyle Moollara has ce zalar bsbtn ortadan kaldrlm deildir: Hayvan verme ce zalar daha az ar sularda kaide olarak uyguland gibi (in'de

MOOL KANUNLARI

137

bulunmyan) krbalama cezas da grlmektedir. Gene de inli kanun koyucunun ceza hukukunun tam karakteri inlidir. Bu incelemenin kendisine semi olduu gayenin erevesini gz nnde tutup Mool hukukunu anlatmaya devam ederek, ka nunun ceza hkmlerini etraflca incelemee girimiyeceiz; yal nz ceza sistemini ortaya karp kanunda mevcut baz hususiyet lere iaretle yetineceiz : (I) (1) (2) (3) (4) Ceza sistemi: Paralama suretiyle lm cezas (VII, 7; X, 16) Kafa kesme suretiyle lm cezas (IX. 6) baz durumlarda kafa ayrca tehir edilir (VI, 1). Boma suretiyle lm cezas (X, 1) Yukardaki ekillerinden biriyle lm cezas ile birlikte mal larn msadere edilmesi ve sulunun ailesinin esir olmas (VI, 1). Ailesi efrad ile birlikte esir hline gelme (VI, 1 a. E.). Srgn: (a) inin gneyindeki humma blgelerine (VI, 16). (b) Gney in'de mecbur i grmek zere (VI, 16). Cisman cezalar, bilhassa krba darbeleri (XII, 22) ve K'ang (IX, 16). Damgalama (IX, 16) Mallarn msadere edilmesi (IV, 10) Dier mal cezalar (hayvanla denen (12), gmle, ipekle de nen cezalar bilhassa yksek memurlara verilen maa kesme cezalarnda grlmektedir) (XII, 12). Memuriyetten azil (IX, 7). Hapis (lm cezasnn infazna kadar, VI, 1).

(5) (6)

(7) (8) (9) (10)

(11) (12)

Hemen hemen btn in ceza sistemi (13) bylece kanun koyu cular tarafndan alnmtr. lm cezas (in'de olduu gibi in
12) 13) Burada eskiden beri det olan 9 veya 5 says ok kere muhafaza edilmitir; bunun mnasn XII., 1. aklamaktadr. in ceza sistemi aadaki cezalar ihtiva ederdi (sylenmi olduu zere, ba samakl olarak)' : I. lm : 1. Vcudun kk paralara ayrlmas suretiyle, ayrca erkek ardgelenlerin imhas.

138

KANUNLARIN MUHTEVASI

hkimiyeti altnda Moolistan'da da) ancak mparator tarafndan onandktan sonra infaz edilebilirdi. Genel olarak lm cezalarn da, adalet bakanlnn teklifi ile bir derece indirme yaplrd, y ni paralama yerine, kafa kesme:, bunun yerine de boma gibi. Af imkn olmad hllerde, lm hkm bir kere de Li-FanYan (veya adalet bakanl) tarafndan incelenir ondan sonra, mparatora, onanmas iin sunulurdu ve bunun arkasndan da hemen infaz edilirdi. Kanunda "derhal" infaz edilir denilen h kmler bununla ilgilidir. Bir derece indirim mmkn olan hl lerde hkm onanmak zere mparatora ancak gzn sunulurdu ve hkmn infaz da kaideten Aralk banda olurdu. Bu zamana kadar hkmller hapishanede kalrd. Kanunda geen "hapis edildikten sonra" (VII, 3), "mehilli idam" (VI, 6) veya "gzn mahkeme toplanncaya kadar" (VI, 1) deyimleri de bylece anla lmaktadr. (II) Onuncu yan doldurmu olan herkes cezaya ehildir (Bu husus XIII, 18 de yalnz hrszlk iin tespit edilmise de, her hl de genel mahiyettedir) (14). Cezalarn tebdili de kabul edilmitir. Msl. bir hayvan deme cezasna arptrlan kimse, bunu demekten ciz durumda ise her hayvann yerine 25 krba darbesi yer (XII, 9).
2. Vcudun paralara ayrlmas. 3. Kafa kesilmesi ve kafann tehiri. 4. Kafa kesilmesi, fakat kafann tehir edilmemesi ve ( a ) gz toplan tsndan nce ( b ) gz toplantsndan sonra. 5. Boma. II. Srgn : 1. Asker mebbet mecbur hizmetle 2000-4000 Li uzakla, ayrca 7 0 - 9 0 gn K'ang ve 100 sopa darbesi ( B a m b u s ) ; 2. dereceden olmak olmal zere mebbet srgn, 2000 - 3000 Li, ayrca 50 - 60 gn K'ang ve her derecede 100 sopa darbesi; 3. Zamanla snrl olarak srgn (5 derecesi vardr, 1-3 yl) 2 0 - 4 0 gn K'ang ve 60 -100 sopa darbesi; TII. K'ang (drt ke boazda tanan bir tahta ki, tayan uzanmaktan alkoyar); (bu ceza mebbet veya zamanla snrl olarak verilir); IV. Demir kelepe tamak (mebbed veya zamanla snrl); V. Damgalama (tekerrr hlinde) ; VI. Hapis (zamanla snrl); VII. Para cezas (daha ok ceza demiimi o l a r a k ) ; VIII. Mal msaderesi (devlet menfaatine veya zarar grenin menfaatine). in'de ceza ehliyet yedi yanda balard (vatana hiyanet ve ekavet mstes n a ) . 80 yan gemi olanlara artk ceza verilmezdi (gene vatana hiyanet ve ekavet mstesna) (bk. Alabaster S. 98 v. t.).

14)

<HI* MiHi>fl#*t>M

MOOL KANUNLARI

139

Hatt lm cezasnda bile cezann bedelini demek kabul edil mitir (XII, 23). Su ortaya kmadan nce sulunun su ilediini bildirmesi ile lm cezasndan kurtulmak mmkndr (XII, 22). Mool hukukuna yabanc olan "Mevvik" kavramnn kabul edilmi olmas nemli bir yenilik tekil etmekteydi. Mevvikler, birka kii tarafndan birlikte ilenilen sularda ba sulu olarak cezalandrlmakta ve mevvikin suun ilenmesinde bilfiil bulu nup bulunmamas ve msl. ganimete itirak edip etmedii gz nnde tutulmamaktayd (15). Kanunda bahsedilmi olan sulardan unlar tebarz ettiriyo ruz : Yaralama (ar) (VII, 5) ; Hrszlk (bilhassa hayvan hrszl), ekavet (VI); irtikp (OMK'daki gibidir: Yolunu arm ve bulunmu hayvann haber verilmemesi; VI, 10, 24); Yataklk (IX, 12) ; Madd zarar (X ,18) ; Hakaret (yalnz beylere ve prenslere, X, 3) ; Tehdit (prenslerin vsr. nin silh ile, X, 4) ; Zina (X, 14-16) ; Evrakta sahtekrlk (sahte pasaport, V. 3) ; Mezar telvisi (Cezalar lnn hayatndaki rtbesine gre ba samakldr, X, 11) ; nsan ticareti (X, 13) ; Rahiplerin adaklarn tutmamalar (XI, 3, 4) ; Kama (burada yalnz esaretten kama veya hapishaneden deil, hatt btn bir birliin snr gemee teebbs de bah se konudur, IX) ; Msaadesiz snr geme ve yabanc blgede gebelik etmek (V, 1, 2) ; Yasak silh ticareti (V, 11); Yasak samur ve inzing kk (Aphrodisiacum) ticareti (V, 4-7) ; Yasak avlanma (mparatorlara srek av iin ayrlm olan blgelerde, V, 8).
15) in hukukuna gre, mevvik, sulu ve sua itirak hakknda daha fazla bilgi iin bk. Alabaster S. 31 ve t.

140

KANUNLARIN MUHTEVASI

3-

Bir ile

MAHKEMELER VE ADALET DAITIMI Adalet ileri ve idare sk skya birbirine baldr. deki yarglar ile idare amirleri ayn kiilerdir. Burada derece vardr: (a) (b) (c) Yasak veya onun tyin ettii bir memur; Memleket meclisinin bakan (ulgan-u-durga) Snr blgeleri dairesi (Li-Fan-Yan), bu Pekingdedir .

lk iki derecede ad geen memur tek yarg olarak hkm verir, nc derecede ise kiilik bir hkimler heyeti (XII, 20). Bu derecelerde sraya riayet mecburidir; bilhassa ilk iki derece deki mahkemelere ba vurmadan, dorudan doruya ncye mracaat edenler cezalandrlrlar (VII, 5 II) (16). kinci derecedeki mahkeme, birinci derecedeki mahkemenin verdii kararn yerinde olduunu kabul ederse, ikinci derecede ki mahkemeye mracaat etmi olan taraf cezalandrlr ve bu ce za birinci derecedeki mahkemenin yargcnn rtbesine gre yk selir (VIII, 3). nc derecedeki mahkeme hkm vermez (17); bu ya ba vurulan kanun yolunu reddeder (ki, bu durumda gene buna ba vurmu olan cezalandrlmaktadr) veya mparatora - nemi az olan meselelerde - meselenin yeniden birinci veya ikin ci mahkemede grlp grlmemesi veya - ldrme sularnda yksek bir memurun inceleme (ve karar) iin vak'a mahalline gn derilmemesi hususunda bir rapor verir. Bu takdirde daha nce ki derecelerde bulunan yarglarn cezalandrlmalar gerekir (VIII, 5).

16)

1815 tarihli kanuna gre L i - F a n - Y a n bu gibi ikyetleri incelemee ve bun lar hakknda karar verilmek zere bunlar daha aa derecedeki mahkemelere gndermee mecburdur ( I I I - 83). 1815 tarihli kanuna gre Li - Fan - Yan kendisine yaplm olan ikyetleri yalnz incelemekle kalmaz, aa mahkemelerden verilen kararlar yersiz bu lursa kendisi niha bir karar da verirdi ( I I I - 8 4 ) . Kanunda bahsedilmemi olmakla beraber tarih olarak tespit etmek mmkn dr ki, bunlardan baka ikence de mhim bir rol oynamakta idi ve arka ar kaya uygulanmas gereken 9 eit ikence dorudan doruya inlilerden aln m idi (bk. Maiski S. 288).

17)

18)

|>.Hi<

"'t

M **|lflM

>|ll

t il I ..

|..

| l|!|

!i|li:.#l5M. > " ' I 'IHM *

i 'I3'U ' JM-MMI HpaHSM* .I

MOOL KANUNLARI

141

Moollarn in'de veya inlilerin Moolistan'da ilemi olduk lar sulara uygulanacak kanun bakmndan, suun ilendii l kenin kanununun uygulanmas prensibi kabul edilmitir (XII, 19). Tanklk ehliyetinin snrlandrlmasndan hibir yerde bahse dilmemitir; daha nce hkm giymi olan hemfiil sulu, daha sonra ba sulu aleyhine alan dvada bile bulunabilir. (VI,9). Yemin (19), bilhassa baka delil bulunmad zaman mddeaaleyh tarafndan (XII, 14, 16; VI, 19) veya hsmlar tarafndan onun yerine (VI, 18) edilen ve temize karan yemindir. Hayvan hr szlndan tr alm olan dvalarda, kendi blgesi sakinlerinin arasnda hrszn bulunduu o blge memurunun yemin etmesi de ayn cinsden bir yemindir (VI, 24,27-29); nihayet yemin, hayvan ce zasna mahkm edilmi bulunan bir kimsenin hayvan (veya yeter hayvan) olmad hususundaki iddiasnn resm makam tarafn dan tasdik edilmesi de bir yemin eklidir. (XII, 6,7). Bey rtbe sinde olan kimselere yemin ettirilmez, bunlarn yerine kendi san caklarndan bir asil yemin eder (XII, 8). Hrszlk dvasnda, mddeiye yemin verilmez (XII, 14). Mal cezalarda, cezann yars mddeiye aittir (XII, 4); hay van cezalarnda, 9 hayvanda bir hayvan beye der; ayrca mddei ve maddeialeyhin mensup olduklar blgenin mahkeme elileri bu hayvanlarn bir ksmn alrlar (~II, 2); mddeinin tatmiminden sonra kalan (XII, 4) maliyeye intikal eder ve bilhassa gayretli memurlar arasnda bltrlmek gerekir (XII, 10). Dvann almasndan sonra, meselenin taraflar arasnda hal ledilmesi yasaktr, (yksek ahsiyetler iin cezas 3X9 sr, dier kimseler iin 9 sr); bununla beraber, eer taraflar meselenin mahkemede halledilmesini istemiyorlarsa, mddeinin ve mddeialeyhin yasaklar iki gn iinde meseleyi mahkeme dnda hallet mek zere baz kimseleri tyin ederler (XII, 13). Eski Mool hukukuna skca tutunarak, inli kanun koyucu da hayvan hrszl dvalar iin ayrca zel hkmler koymutur. D vann balayabilmesi iin mal alnm olann alnan hayvanlarn grnleri, yalar ve hrszln vuku bulduu zaman hakknda
19) Yeminin ok geni bir uygulama alan bulmu olmasn anlamak iin, unutma mak gerekir ki, bu bir eit ordal saylmakta i d i : Yalan yere yemin edenin ocuklarnn leceine inanlrd (bk. Maiski S- 289).

142

KANUNLARIN MUHTEVASI

etrafl bilgi vermi olmas arttr. (VI, 20). Hayvan hrszl hak knda bir ihbar nc ahslarn verdikleri bilgiye dayanyorsa, yalan ihbar ve sulandrmalar nlemek iin, ikyet srasnda nc ahsn ad ve neyin nesi olduu bildirilmek mecburiyetinde dir (VI, 32 I). Suu ilemi olduundan phe edilip de aleyhinde yeter delil bulunmayan kimse suu ilemediine yemin etmee mecbur edilir (20), bu yemini reddederse, itiraf etmi saylr (VI, 19). Sulunun bulunmas iin, OMK hukukunda olduu gibi, izlerin takip edilmesinin byk bir nemi vardr. Hayvanlar alnan kim se, tanklarla birlikte bu izleri takip eder (VI, 27,1. fkra; seyyahlar iin istisna kabul edilmitir, VI, 27, 2, fkra) ve izler bir yerde son bulursa, o yerin bir memuru sulunun bu blge sakinleri arasnda bulunmad hususunda yemin etmek mecburiyetindedir (21). Eer bu yemini etmezse, kendisi sulu imi gibi cezalandrlr (22) (VI, 24). izler, ayn gn terkedilmi olan bir gebe konak yerinde bi tiyorsa gene ayn ekilde yemin edilmek gerekir (VI, 28); eer iz ler bir insan ikametghndan bir ok atm mesafede bitiyorsa ge ne ayn ekilde yemin etmek gerekir (VI, 29) (23). pheli ahslarn evlerinin aranmas mmkndr, ancak ta nklar nnde olmak gerekir; evin aranmasna msaade etmemek, hrszln ilenmi olduuna delil saylr (VI, 30; ayn ekilde OMK B II, 11. ). alnm hayvanlarn zilyetleri, yeminle veya baka bir ekilde zilyetliklerinin hakl bir sebebe dayanmadn ispat etmedike hr sz saylrlar. Zilyetliklerinin hakl bir sebebe dayandn ispat et seler dahi hayvanlar sahibine vermek mecburiyetindedirler. Bun lar nc ahslardan iktisap ettiini iddia ederlerse, bunlarla yzletirilirler (VI, 31, 21). Hayvan hrsz, cezay demekten ciz durumda ise, bunu San cak Taici'si veya hrsz bir memur ise, amirleri derler (VI, 15).
20) 21) Bazen de dvlnn yemininden vaz geildii olurdu. Byle durumlarn husus neticeler iin bk. XII, 17. phesizdir ki (Bat Moollarnda olduu gibi, bk. Pallas I. S. 219) aratr malarda bulunmas iin memura uygun bir zaman braklr, ondan sonra ken disine yemin verdirilirdi. Bu ok sert muamele, ancak yemin ve mahkmiyet tehdidiyle memurlar ener jik bir ekilde aratrmaya sevketmek iin konulmutur; aksi hlde Moolla rn tenbellii neticesi bu aratrma yaplmazd. izleri koutuma hususunda 1815 kanununda da ayn prensipler yer almtr. Bir ok atmnn mesafesi hakknda kanun mesafe uzak olunca phenin ve hvnunla da yemin mecburiyetinin ortadan kalkacan sylemektedir.

22)

23)

MOOL KANUNLARI EK I. CENGZ HAN'IN BYK YASASI

1. Zni ister evli olsun ister olmasn, zina lmle cezaland rlr. 2. Sodomi lmle cezalandrlr. 3. Kim bilerek yalan syler veya sibirhazlkla urar veya bir bakasn gzetler veya kavga eden iki kiinin arasna girer ve ya bir kimseye baka birine kar yardm ederse lmle cezaland rlr. 4. Kim kl veya su iine ierse lmle cezalandrlr. 5. Kim, mal alr ve kez arka arkaya ifls ettiini bildirir se lmle cezalandrlr. 6' Kim tutsak alann izni olmadan bir tutsaa yiyecek veya giyecek verirse lmle cezalandrlr. 7. Kim kam olan bir kleyi veya tutsa eski zilyedine geri vermezse lmle cezalandrlr. bulur ve onu

8. Bir hayvan kesilirken bacaklar balanmal, karn al mal ve lnceye kadar kalbi elle sklmaldr, bundan sonra onun eti yenebilir. Ama kim bir hayvan Mslmanlarn usulnce keser se, o da ayn biimde kesilmelidir. 9. ster saldrda, ister geri ekilmede olsun bir kimse sa vata knn, yayn veya eyasndan baka bir eyi drrse, arkasndaki adam attan inmeli ve bunu ona geri vermelidir. Bunu yapmyan lmle cezalandrlr. 10. Ebu Tlib'in olu Ali'nin btn ardgelenleri, btn fakir ler, Kur'an okuyucular, fakhler, hekimler, bilginler, rakipler ve tek

144

EKLER

bana inzivada yayanlar, mezzinler ve l ykayclar vergi ve resimlerden muaftrlar. 11. Tanrnn houna gitmek iin birer ara olduklarndan b tn dinlere eit olarak sayg gsterilmelidir. 12. sterse veren bir prens ve alan bir tutsak olsun, veren tadna bakmadan nce onun elinden bir ey yemek yasaktr. Baka snn yannda onu birlikte yemee armadan bir ey yemek ve ar kadalarndan daha ok yemek yasaktr. stnde yemek piirilen atein veya yenilmekte olan bir yemein zerinden gemek yasaktr. 13. Seyyahlar yemek yemekte olan kimseleri grnce attan inmeli ve izin istemeden onlarla birlikte yemelidirler. Bunu onlara kimse yasaklamamaldr. 14. Suya elleri daldrmak yasaktr; kullanmaldr. su almak iin bir kap

15. Giyildii ve iyice ypramad srece elbiselerini ykamak yasaktr. 16. Her hangi bir eye pis demek yasaktr. Herey temizdir ve temizle pis arasnda bir fark yoktur. 17. Herhangi bir mezhebi stn tutmak, kelimeleri stne ba sarak sylemek ve eref unvanlar kullanmak yasaktr. Hkmdar la veya baka birisiyle konuan kimse sadece onun adn syleme lidir. 18. Ardgelenlerini o birlikleri ahsen gzden geirmee ve savaa girmeden nce silhlar kontrol etmee, savalar sava iin gerekli hereyle donatmaya ve: hereyi en ince noktalarna ka dar gzden geirmee ve gerekli bir ey eksik olan cezalandrmaya mecbur tuttu. 19. Birliklere refakat eden kadnlar, erkekler savata iken bunlarn i ve vazifelerini zerlerine almak mecburiyetindedirler. 20. Seferden dnen birlikle]- hkdara belli vergiler vermek mecburiyetindedirler. 21. Her yl banda, kendisi ve oullar iin aralarndan se sin diye btn kzlar hkmdara takdim edilmelidirler,

"V

f f

*"*'

" '*

'"l*IIH#l

>IH 1 II ! i

!:

i. M

t . l ''M41|l ll(lHl*ll((f#ia t i t l i|IHti(l4..|>ll|Jlt .MiMitai^u i pIWWi 1 )H

MOOL KANUNLARI

145

22. Birliklerin banda her bin, yz ve on er iin bir nder bulunur. 23. Eer birlik nderlerinin en yals yanl bir i yapar ve hkmdar onu cezalandrmak iin hizmetilerinden en sonuncusu nu ona gnderirse, o bu berikine teslim, olmal ve lm cezas bile olsa, ceza infaz edilinceye kadar nnde diz kmelidir. 24. Birlik nderleri hkmdardan baka kimseye ba vura mazlar, yoksa lmle cezalandrlrlar. zin almadan yerini dei tiren de lmle cezalandrlr. 25. Hkmdar lkedeki olaylar hakknda daha abuk bilgi edinebilmek iin srekli posta karakollar kurmaldr. 26. Cengiz Han'n olu aatay Yasa'ya uyulmasna etmelidir. dikkat

27. Askerler ihmalden tr cezalandrlmaldrlar; srek avnda bir hayvan vuramyan avclar sopa ile veya lmle cezalan drlmaldr. 28. Adam ldrmeden dolay cezadan kanlk (diyet) diyerek kurtulunabilir: bir Mslman ldrlmse 40 altn bir inli ldrlmse bir eek. 29. Yannda alnm bir at bulunan bir kimse, onu sahibi ne ayn deerde 9 atla geri vermee mecburdur. Buna mal takati yoksa atlar yerine ocuklar alnmaldr; ocuu da olmyam bir koyun gibi kesmelidir. 30. Yasa, yalan, hrszlk ve zina'y yasaklar ve yaknlarn kendi kendini sevdii gibi sevmei, hakarette bulunmamay ve on lar tamamiyle unutmay, kendiliinden teslim olan kenti, ky korumay, Tann'ya adanm tapmaklar ve Tanr'nn hizmetkrla rn her trl vergiden beri tutmay ve onlara saygy emreder. 31. Yasa, birbirini sevmeyi, zina ilememei, almamay, ya lan yere tanklkta bulunmamay, hain olmamay, ihtiyarlan ve fa kirleri korumay emreder. Aykr eylemler lmle cezalandrlr lar. 32. ok yemek yemekten tr kim kusarsa, onu adrda srklemeli ve hemen ldrmeli. Bunun gibi, ordu komutannn a drnn eiine ayakla basan da ldrmeli.

146

EKLER

33. kiyi brakamyan ayda kez sarho olabilir. Bunu aarsa suludur. Ayda iki kez sarho olmak daha iyidir; bir kez ise daha vgye deer. Ama hi sarho olmamak! Bundan daha iyi ne olabilir? Byle hir kimse nerede bulunabilir? Eer gene de byle birisi bulunursa, o her trl saygya deer. 34. Odalklarn ocuklar nesebi sahih ocuklardr ve baba larnn vasiyetine gre mirastan gereken dergelerini alrlar. Mira sn bltrlmesi yle olur: en byk oul kklerden daha ok alr; en kk oul babann yurdunu (evini) alr. ocuklarn yal lnda ncelik, genel olarak evliliin sresine uygun olarak anann mevkiine gre tyin edilir. 35. Babasnn lmnden sonra, anas bir yana, karlarnn ne olaca oulun tasarrufuna braklmtr ve isterse onlarla evle nir veya bakalaryla onlar evlendirebilir. 36. Kanun miraslardan baka herkese bir lnn her han gi bir eyini kullanmak ciddi bir ekilde yasaktr. EK II. BK

ESK TSAAYN

1. Samanlarn (Kamlarn) odalklaryla cins mnasebette bulunmann cezas yoktur 2. Bir prensesle zina hlinde yakalanan kimse cereme ola rak bir kei ve bir teke keser. 3. Alelade zinada zni, boynuzluya drt yanda bir at, zniye de yargca yanda bir at verir. 4. Bir yabancy odalnn yannda yakalyan kimse onu tamamiyle soyabilir, yannda bulunan at, para ve ne varsa alabilir ve onu rlplak kap dar edebilir. Odalk cezalandrlmaz. 5. Bir gen erginleip hayatn kazanmaya balaynca artk babasnn velayeti altnda bulunmaz ve dorudan doruya kanun beyin uyruu olabilmek iin srmm bir dergesini alarak baba sndan ayrlabilir. 6. Eer Kalmkler birbirleriyle kavga ederken biri dieri nin sa rgsn eker veya onlan koparrsa, rgler hkmdara

I i I i. 1! . MUlfr

<l|l||:Hf*.f|t *H I I 'HtP|M

' * l t > . l*f.[.MI MMMS*tlK.1< 1

MOOL KANUNLARI

147

ait olduu ve uyrukluun bir iareti bulunduu iin bu, cezay ge rektiren bir fiildir. Ama bir kimsenin rgsnden etrafnda serbest ve upuzun salar varsa, bunu her kes ceza grmeden ekitirebilir, nk onun kendi sadr ve hkmdarn sa saylmaz. 7. Kulbede kendi yerinde, yni kapnn sa yannda oca n arkasnda ve yatan ayak ucunda oturan bir kadna kimse dokunmamaldr; o bir yabancya kfredebilir, hatta kadn istedii gibi ona odun veya ev eyas frlatabilir. Ama kavgada yerinden ayrlrsa, hele kulbeden dar karsa hakkm kaybeder ve haka retlerinden tr gerektii gibi cezalandrlabilir. 8. Bir kadn bir hkmdara gider ve kendisine veya yakn larna verilmi olan bir cezann aff iin ricada bulunursa, kar cinse kar duyulan saygdan tr genel olarak kk cezalar af fedilir. Bykleri ise yan yarya indirilir. EK III.

1640 TARHL OYRAT - MOOL KANUNU (1) (Yeni Tsaayin Biik) A ZEL HUKUK I. Borlar Hukuku 1. Bir eyi dn alan kimse onu kaybederse, bunu borlu ya tazminle ykmldr. (R 52-38). 2. Bir hekimle cret hakknda bir anlama yaplmamsa, hastalk iyiletirildikten sonra hi olmazsa bir at almaya hakk vardr (P. 208). 3. Atn kaybeden ve yaya olarak yakmlarnn yanma gidemiyecek olan bir yabancya bir at vererek yardm eden iki at alma ya hak kazanr (P 208). 4. nc kiiler tarafndan kartlan bir bozkr yangnn zamannda sndren kimse borlu durumda olan ky birliinden bir koyun istemek hakkn elde eder (P208).
1) Paragraflarn sonundaki P. Pallas, C I deki sayfa dndadi iki rakamn birincisi Riaz'n, ikincisi onun tunsky'nin sayfa numaralarn, (1640 yl, Mool 1880 - rusa - ) , en sondaki G. "Goldan"n kanuna numarasn, R, Riaz ve artarafndan kullanlan GobKanunlar, St. Petersburg eklemelerini gsterir.

148

EKLER

5. Boulmakta veya yanmakta olan bir kimseyi kurtaran kimse 5 sra hak kazanr. Bu yardm srasnda kendisi lrse, mi raslar kurtarmak istedii kimsenin hsmlarndan bir kiilik tam bir zrh ve silah donatm ve 9 sr istemek hakkim kazanrlar (P 204). 6. Bir kimseyi bir katilin ellerinden kurtaran veya yolunu kaybetmi veya alktan lmek zere olan bir kimseye yardm eden, ancak o kimsenin verebilecei kadarn almaya hak kazanr (P206). 7. Ate veya sudan bir kle veya ev eyas kurtarrsa, kur tarm olduu uak, zrh veya yurt karl bir at, ev eyas iin de bir inek ister (P 204). 8. Bir bozkr yangnndan bir sry kurtaran kimse, kur tarlan hayvanlarn asl sahibinden her cinsden iki hayvan, dier kimselerden de bir hayvan ister (P 204). 9. Vah bir attan kim bir ocuu kurtarrsa, mkfat ola rak hi olmazssa bir koyun almaldr (P 211). 10. Bitkin bir durumdaki bir deveyi amurdan karann yanda bir sr, at karann bir koyun, inei karann be ok is temek hakk vardr (P 208). 11. Kim ondan fazla koyunu kurttan kurtarrsa, lm olan koyunlar ve salam bir koyun istemek onun hakkdr, koyunlarn says ondan az ise o zaman hakk 5 oktur (P 208). 12. Avda veya benzer bir durumda bir kimse bakasnn atn yanllkla ldrrse, tazminat olarak ona baka bir at ver mek meoburiyetindedir. Atn lei maalikine adttir. Malik lei teslim ederse daha iyi bir at almaya hak kazanr (P 204). .13. Kendisinin vurmad av hayvanlarn kendisine mal eden kimse, avcya zararm tazminle ykmldr. (P 208). 14. Batur Han Tayci'nin lmnden nce kabul edilmi olan borlarn hepsi zaman amna uramlardr ve bundan son raki borlar da ancak tanklar nnde kabul edilmilerse muteber dirler. (R.53-27,G). //. Eya Hukuku

1- Kaybolan hayvanlarn derhl malikleri tarafndan ulengaya bildirilmeleri gerekir ki, bylece ulenga hayvan arayc-

l. '.IHI- .(ll-fMtla

raM . r.m

. t .1,! , W , . . ,

MOOL KANUNLARI

149

lara direktif verebilisin. Yabanc kaybolmu hayvanlar tutanlar, bunlar ulenga veya hayvan arayclara bildirmek mecburiyetinde dir (P 204). 2. Yabanc bir sr iine girmi olan hayvanlar gn ser best ve dokunulmadan kalmaldrlar, bu sre iinde yabanc sr nn maliki durumu bildirmek mecburiyetindedir. Kaybolan hay vanlar at ise, srnn sahibi gn getikten ve ilgili mercie du rumu bildirdikten sonra bu atlara binebilir. Zamanndan nce bu hakk kullananlar yanda bir at vermek mecburiyetindedirler. (P 205) 3. Yolunu arm hayvanlarn zilyedi, bu yoldaki niyetini bildirerek bu hayvanlar, zaman olmasa da krkabilir. Haber veril meden ve zamansz olarak krklan yabanc hayvanlarn zilyedi be hayvanla cezalandrlr. (P 205). 4. Srsnn iinde haber verilmemi ve yanllkla gelmi yabanc hayvanlar bulunan malik bu gibi hayvanlarn lmnden tr sorumludur. Eer haber vermise sorumlu deildir (P208). 5. Kaybolmu hayvanlarn maliki bunlar, kendilerine ina nlr tanklar nnde geri istemek hakkna sahiptir. Hayvan sat yoluyla iyi niyetli nc bir kiinin zilyetliine gemise, malik ban (iyi kismm), alc da kn (kt ks mn) almak hakkna sahiptir. (R. 52-119). 6. Yabanc bir sr iinde bir yldan fazla kalm olan yo lunu arm hayvanlarn maliki hayvanlar geri verilirken yaban c srnn malikine hayvanlarn bakm karl u edimlerde bu lunmak mecburiyetindedir: 3-9 hayvanda 1 hayvan lO'dan fazla hayvanda her 10 hayvan iin 2 hayvan. Eer ten az hayvan bahse konu ise, bir edimde bulun mak mecburiyeti yoktur. Kap gelmi olan hayvanlarn kendi ay gr ve boalar ile iftlemesinden doan yavrularn yars srnn malikine aittir. (R 48-120). 777. Aile Hukuku 1. ok kadnla evlenmeye izin vardr (R 54-33). 2. Kzn nianlayan eraftan bir kimse balk olarak 30 de ve ve dier kymetli eyler, 50 at ve 400 koyun istemek hakkna sa-

150

EKLER

hiptir; buna karlk kendisi, kemdi takdirine gre kzna bir cehiz vermek mecburiyetindedir. 100 aileden fazlasna bakan Zaisan'lara kzlar iin 5 deve, 25 at, 25 inek ve 40 koyun verilmek gerekir. Buna karlk kzlar da yle bir cehiz alrlar: 10 dikilmi 10 dikilmemi elbise, tam bir at donatm, ev eyas, gelinlik elbise, iki binek ve iki deve. Baba kzma bir uak veya hizmeti verir veya ehiz zellikle deerli olur sa, deve vermek gerekmez. Daha aa derecedeki zaisanlar'a kzlar iin 4 deve, 20 at, 20 inek ve 30 koyun verilmek gerekir; buna karlk kzlar yle bir cehiz alrlar: 5 dikilmi ve 5 dikilmemi elbise, 1 at, bir deve ve istendii kadar ev eyas. Hali vakti yerinde alelade bir hr'e k z iin 15 at, 15 inek, 3 deve ve 20 koyun verilmek gerekir; buna karlk o unlar cehiz olarak venrnek mecburiyetindedir: 1 at, 1 deve, 4 dikilmi elbise, ve mal durumuna gre ev eyas. Daha aa durumdaki bir kimse kzlar iin en ok 10 at, 10 inek ve 15 ko yun almal ve kzlarna 1 at,l elbise, at donatm ve gerektii ka dar ev eyas vermelidir. (P 200 v. t.) 3. 20 yama basm olan bir nianl kz, nianls gelip al mamsa, evlenme aracs nianlya, kez teklifte bulunur. Bunlar da baarsz kalrsa, kzn babas durumu hkmdara bildirir. H kmdar kz bakasyla evlendirmek mecburiyetindedir ve ilk ni anlnn vermi olduu balk kzn babasna kalabilir. Ancak baba hkmdarn haberi olmadan hareket ederse, yalnz bal geri ver mekle kalmaz, bundan baka 9x9 hayvan da ceza olarak teslim et mek mecburiyetindedir. (P 201) 4. Bir evlenmeyi bozmak isteyen kimse veya nianl kz vermek istemiyen kimse, duruma gre hayvan vermekle cezaland rlr. (P 202) 5. Ana-babas nianl kz bakasna kar olarak verirlerse u cezalar demeleri gerekir: eraftan olanlar 5x9 hayvan ve 1 de ve; daha az zenginler 3x9 hayvan ve bir deve, daha fakirler 9 hay van ve bir deve. Bundan baka nianl erkein kz ve vermi oldu u bal geri istemek hakk vardr. Evlenme ana^abanm izni olmadan vuku bulmusa, ikinci er kek yalnz kadn kaybetmekle kalmaz, ayrca kzn ana^babasna iki misli ceza demek mecburiyetindedir. (R 54-39)

MOOL KANUNLARI

151

6. Nianl bir kz dn hazrlklar srasnda lrse, balk babasna kalr. Daha nce lrse iki tarafn ana-babas baln b lnmesi zerinde anlamaldrlar. Bu srada eyann deeri yle hesaplanr: 1 mifer = 1 deve veya 9 tane baka hayvan; bir ift maden kolluk = 5 hayvan; mifer ve kolluklarla birlikte bir zrh = 10x9 hayvan; 1 iyi khn= 9 hayvan; daha az iyi bir klm = 5 hayvan; 1 mzrak = 3 hayvan; Yay ve ok torbas = 3x9 hayvan. (P 201/202). 7. Bir kz 14. yam tamamlamadan nce evlendirilmez ama nianlanabilir. Babas kz daha nce evlendirirse, kz kocasndan alnr ve baka gen bir erkekle bedelsiz olarak evlendirilir (P201) 8. Nianl kzn ana-babas kzlarnn bakir olduunu ye minle temin etmelidirler. Dnden sonra kzn baka bir erkekten gebe olduu, anlalrsa, kayn' ana^baba damada bir miktar hayvan tazminat olarak verirler. Damadn kzla dnden nce temasta bulunmu olduu ispatlanrsa, o zaman damat kayn ana-ibabasna hakkaniyete uygun kk bir cereme verir. (P. 202^ 9. Dn iin bir Zaisan 3 sr ve 4 koyun, alede bir kim se ise bir sr ve 2-3 koyun kesmelidir (P 201) 10. Kocas tarafndan terkedilmi olan bir kadn bakas satn alabilir. Sat bedeli yledir: eraftan birisinin kars m 9 hayvan ve deerli bir ey; orta snftan bir kadn iin 5 hayvan; fa kir halktan bir kadn iin 1 at ve deve. (R 54-100) 11. 40 aileyi denetleyen her yl 4 yeni iftin evlenmesini sa lamaldrlar, yni her 10 aile iin bir ift, yoksa 2 deve, 5 at ve 2 koyun ceza verirler. Bu arada ayrca baln kurallara uygun ola rak denmi olmasna da dikkat etmelidirler. Fakir bir erkee ba kalar bu yolda yardm etmelidirler; bunlara sonra kzn cehizinden tazminat verilir. (P 201) 12. Bir evlatlk erkei babalk istedii zaman ve rlplak kovabilir. Ancak evlatlk kzlar terkedilmezler. Bunlar 10 yan gemilerse, babalk asl baba ile birlikte kendilerine ehiz vermeli ve bal da bu ikisi aralarnda blmelidirler. (P211,G)

152

EKLER

13. _ Evlatlk oul babaln terkedip asl babasnn yanna gidebilir ve kendi oullarn da beraber gtrebilir. Kars ve kz lar i;in bir bedel demek mecburiyetindedir. (R 54-40,117) 14. Bir kimseye evltlk olarak verilmi olan kzlarn anababa geri almak isterlerse ve kz 9-15 yalar arasnda ise 9 hayvan vererek satn almak mecburiyetindedirler. Kzlarn bakm iyi deildiyse bunun yansn derler. Kz 15. yan bitirmise, artk geri satn alnamaz ve analk-babalna kalr. (R 54-40, 117) IV. Mira Hukuku

Ey babalar, oullarnzn miras dergesini gerektii gibi onla ra veriniz. Sonradan bir baba fakirleirse, ocuklannin hayvanlar nn 1/5 ini istemek hakk vardr. (P 200) B. I. Kamu Ceza Hukuku

Hukuku

1. Blm : Devlete kar ilenen sular. 1. Kanunlan deitiren bir byk' bey 10 deve ve 100 at, ortanca bey 5 deve ve 50 at, kk bey de bir deve ve 3 x 9 hayvan ceza olarak keser. (P 196) 2. lkemizde bar bozan, biribirleriyle savaan, byk bir Aymak' veya btn bir Nutuk'u imha ve yama eden beylere dier Mool ve Oyrat beyleri birlikte saldrmal ve onlara hadle rini bildirmelidirler; bunlarn beylii ellerinden alnmal ve dier leri arasnda bltrlmelidir. Asl sulular da ldrlmemeli plak ve bir eysiz serbest brakmaldr. Bunlarn mallarn yans zarar grm olanlara, drtte biri Moollara ve drtte biri de Oyratlara verilir. (P 195) 3. Aymaklarda huzursuzluk yaratan asiller ve ileri gelenler ceza olarak bir deve ve 20 hayvan verirler. (P 195) 4. Aka savanakszm, snrlarda huzursuzluk yaratan ve kk Aymaklar ve Hotonlar imla edenler, gaspettiklerini geri verirler ve ceza olarak da 100 zrh, 100 deve ve 1000 at verirler. Fail ayrca, eer kendisi bir bey ise en iyi eylerinden beini, eer bir buyruk ise birini teslim etmek mecburiyetindedir. Verilen ey-

I'; i! .'MW| ii|l#l(i|thi MI ii.ifiH^r 1*11 : .|,^j,aHUKuw^

MOOL KANUNLARI

153

ler her boyun yarglk vazifesi gren beyine aittir. Kaanlar geriverilir. (P 195) 5. Savan balama tehlikesi olduunu renip de haber vermeyi ihmal eden kimse dman saylarak cezalandrlr (P 196). 6. Kendilerine sava kt haber verildii halde halkn bir araya toplayp genel orduya katlmay ihmal eden beyler ceza olarak 100 zrh, 100 deve ve 1000 at verirler (P 196). 7. Bir dman kalabal grp de haber vermiyen kimse nin mallar yama edilir ve kendisi oluk ocuu ile birlikte kle olur. Alarm hlinde herkes silhl olarak beyinin kararghna git mek mecburiyetindedir, yoksa ceza olarak mallann ve hrriyetini kaybeder. Bir boya dman saldrm ve onu yama etmi ve baka bir boy da yola koyulup dmandan ganimetleri geri alm ise, bunun yars eski sahiplerine, gerisi de kurtarclara aittir ve dman kouturma srasnda hayatlarn kaybedenlerin yaknlarna bir taz minat verilir. Bir^ baskn duyup da yardma komyan kimse ileri gelenler den birisi ise, mallarnn yansn, orta halli birisi ise 9 hayvan, fa kir birisi ise 5 hayvan ceza olarak verir (P 197). 2.Blm: Beylere kar ilenen sular. 1. Beylere hakarette u cezalar verilir: Hakarete uryan Byk bey Ortanca bey Ortanca bey Kk bey Kk bey Kk bey Hakaret Szle Szle Fiille Szle Ar darbelerle Hafif darbelerle Ceza Evin barkn imhas 9 hayvan 5X9 hayvan 5 hayvan 3X9 hayvan 2X9 hayvan (R 59/60-20)

2. Haberci bir svari byk bir beye kfrederse 9 hayvan la cezalandnlr; daha kk bir beye kfrederse 5 hayvanla ceza-

154

EKLER

landrlr. Eer beye fiilen tecavzde bulunursa ceza misli ar tar (P198). 3. Bir beyin ate yeri alan iine kim bir kazk akarsa ce za olarak 6X9 hayvan vermek mecburiyetindedir; nk bu, beyin iktidarna bir tecavzdr. Ayn ii yapan fakir bir kimse bile hi olmazsa 9 hayvan verir (P209). 4. Beyin karargh olarak ayrlm olan yurt'u kim bilerek hayvanlar ile kirletirse bir deve ve 9 hayvan kesmek mecburiye tindedir (P 199). 5. Bir beyin gelirlerinden baz eyler alan veya kendisine maletmeye alan kimse 9X9 hayvan vermek mecburiyetindedir (P 199). 6. Beylere yiyecek gnderilmesinin inktaa uramasnda kim sulu ise u yolda cezalandrlr: bey byk ise 9X9 hayvan; bey ortanca ise 9 hayvan; bey kk ise bir at (R57-26). 7. Bir beyin hizmetinde veya iinde bulunan bir kimse ne olursa olsun kimsenin hakaretine tahamml etmez, aksine buna kar kuvvet kullanr. Bu gibi vurumalarda bir uyruu ldren bir bey, hizmetkr sorumlu tutamaz. Bir el kavgasnda yenilen bey hizmetkrna, kar taraf manev tazminat olarak 9 hayvan verir (P 198). 3. Blm: Rahip snfna kar ilenen sular.

1. Bir adan kasden bozulmas ve rahiplik unvann brak ma mamelekinin yarsnn msaderesi ile cezalandrlr (R 45-18). 2. Yksek rahiplerle kavga karan veya onlara kfreden 9X9 hayvan keser. Daha aa derecedeki rahiplere veya retmen lere (Bahsi) kfreden veya dokunan ceza olarak 5X9 hayvan veL rir. lahiyat rencilerine (Maniki) ve rahibelere yaplan hakarete karlk 5 hayvan kesilir; hareket bir mnzeviye kar ilenmise ceza bir attr. Bu gibi durumlarda fiil tecavz de vuku bulmu ise ceza duruma gre ykseltilir (P198). 3. Meslee girmi bir rahibin erefine dokunan bir fiil i leyen kimsenin mamelekinin yars alnr (P198).

"!"'""

"

'

'

"

''

| :

''

"I

.(ir-W|i|l lli

!K:|

I d! , U.,i

l!,.;!,,

MOOL KANUNLARI

155

4. Kim haberci sfatyla bir rahibin atma binerse bir inek verir. Eer ayn kimse rahiplere tahsis edilmi bir ata binerse bir at verir. Ama seyis at ona vermise cezay da seyis verir. Bir haberci svari, durumu bilmediini ileri sryorsa, iddia sn yeminle takviye etmek mecburiyetindedir (P 198). 5. Rahip snfn brakp evlenmi olan bir kimseyle alay eden bir at verir. Fiil tecavz de vuku bulmu ise ceza iki mislidir (P198). 6. Rahiplere veya Lamalara zarar veren veya onlarn Ay maklarn yama eden Kimse ceza olarak 100 zrh, 100 deve ve 1000 at verir, ayrca ktlerin yerine iyilerini, kusurlularn yerine ku sursuzlarn koymak zere gaspettigi mallarn da iki mislini der (P196). 4. Blm: Aileye kar ilenen sular. 1. Ana - babalarna kar koyan ocuklar gren kimse, on lar beyin nne gtrp onlar hakknda ikyette bulunmaldr. ocuklar ergin ve mmeyyiz iseler cezalan kendi snflarndan bir savann tam tehizat ve 9 hayvandr. Ayrca bunlar ana-baba larndan ayr braklrlar (P200). 2. retmenine, babasna veya anasna fiil tecavzde bu lunan ve bunlara kar yakksz hareket eden 3X9 hayvan, daha kk sularda 2X9 veya yalnz 9 hayvan verir (P199). 3. Tedip hakkn at iin babasn ldren bir oulun hayatndan baka hereyi alnr (P200). 4. Babann oluna sebepsiz yere kt muamele muamelesi u ekilde cezalandrlr: ar kt muamele 9 hayvan, orta dere cede kt muamele 5 hayvan, hafif kt muamele bir at. Olunu ldren bir baba mamelekinin msaderesi ile cezalan drlr (R55-31). 5 Benzer durumlarda kar kocasn veya bir kan dier kany ldrrse, serbest takdir hakkna dayanlarak ceza verilmeli dir. Ancak ok cidd bir hdisede ise sulu kadnn gzleri kr edi lir, burnu ve kulaklar kesilir ve kendisi kle haline getirilmekle cezalandnlr (P200).

156

EKLER

6. Bir kaynbaba gelin ve damadn iyi niyetle dverse, bu na kar bir ey sylenemez. Ancak onlara vahiliinden tr ve yeter sebep yokken vurursa 9 hayvan vermekle; ayn durumda bir kaymana 2X9 hayvanla cezalandrlr (P 199/200). 7. Bir gelin kayn ana-babasna kar koyarsa 3X9 hay vanla cezalandrlr. Hele kaynanasm-a vurmaya kalkrsa, yuka rda sylenen cezadan baka kendisine 30, 20 veya 10 krba dar besi cezas verilir (P 199). 8. Kadnn rzas ile vuku bulan zinada zni 5, zaniye 4 hayvan ceza olarak mahkemeye vermek mecburiyetindedir. Kadn buna mecbur edilmise, erkek her iki cezay birlikte der (P206). 9. Yksek snfa mensup bir kzn karlmasnn cezas 7 deve, orta snftan bir kzn karlmasnn cezas 5 ve fakir snf lardan bir kzn karlmasnn cezas ise bir devedir (P 202). 10. leri gelen bir kimsenin karsn -karp yannda tutan kimsenin cezas bir deve ve 9X9 hayvandr. Kartmann cezas za rar gren kocann sosyal durumuna gre ve en aadaki snftan bir kimsenin karsnn karlmas iin 1 deve ve 3X9 hayvan ol mak zere basamaklandrlmtr. Kaanlarn tutmak mmkn deilse, karan erkein kars ve mameleki karlan kadnn kocasna der veya denmi olan bal karlm olan kadnn hsmlar kocaya geri verirler. Bun larn bunu geri verecek durumlar yoksa, bey bu hususta karar ve rir (P 211). 5. Blm: Ahlka ve adaba kar ilenen sular. 1. Bir bakir kz rzas hilfna cins mnasebete zorlyan kimse, bu sebepten tr dava alrsa 2X9 hayvan demekle ce zalandrlr. Kiz raz olmu ise ve hsmlar dva ediyorlarsa, er kek 9 hayvan deme ile cezalandrlabilir (P206). 2. Bakir bir kz pen, onun gslerini tutan veya ona gayriahlk bir ekilde dokunan kimseye, bu hususta dva alr sa, davac onan yaptrabilir. Bununla beraber ancak 10 ya ndan byk kzlara dokunmak cezalandrlr (P207). 3. Gebe bir kadnn rzna geerek erken douma sebebi yet veren kimse, cenin ka aylksa, o kadar kere 9 hayvan demek mecburiyetindedir (P 207).

MOOL KANUNLARI

137

6. Blm : Hayata kar ilenen sular. 1. _ ldrlm bir insann tam diyeti, bir kiilik tam bir zrh ve silh tehizat ve 9X9 hayvandr (P203). 2. Aykken bakasn ldren kimsenin kars, zrh ve silh lar ve var you alnmaldr; tazminat diyecek kadar mal yoksa, ldrlenin hsmlar katilin ileride elde edecei mallara hatt mi raslarnn mallar zerinde nasafetli bir tazminat deninceye ka dar hak iddia ederler (P203). 3. Bir kimse bir tuzaa derek lm ise bunu bir insan iin bilerek kurmu olduu ispat edilirse, tuza kuran ceza ola rak 3X9 hayvan demee mahkm edilir. Eer madur yalnz yaralanmsa ve yaras iyileecek cinstense, tuza kuran onu iyile inceye kadar koyun etiyle beslemeye ve ona bir at vermee mec burdur. Bilerek kurulmu olan bir tuzak yznden ileri gelen bir kim se lm ise, tuza kurana hcum edilerek btn var you zaptedilir (P208). 4. Sarhoken bakasn ldren kimse ceza olarak 5X9 hay van verir (P203). 5. Sarhoken yurt'u kirleten birisini ldren kimse, ceza ola rak 5X9 hayvan verir (P l 203). 6. Kavga ederken bakasn ldren kimse ceza olarak 5X9 hayvan ve deerli bir ey verir (R59-71). 7. Terketmi olduu karsn ldren 5X9 hayvan verir (R55-31). kimse ceza olarak

8. Bir klenin ldrlmesinin cezas 5X9 hayvan, bir ca riyenin ldrlmesinin cezas ise 3X9 hayvandr (R58-32). 9. ki kii birbirleriyle kavga ederken kimse karmamal dr. nc bir kii kavga edenlerden birine yardm eder ve die ri yenilerek yanllkla ldrlrse, her ikisi birden ceza olarak bir kiilik zrh ve silh ve 9 hayvan derler (P206). 10. ki kii arasndaki oyun srasnda birisi lecek ekil de yaralanrsa, dieri 9 hayvan ve eer olay saklamaya kalkrsa 3 x 9 hayvan verir (P 207).

158

EKLER

11. Av srasnda bir av hayvan yerine yanllkla bir adam ldren kimse, onun vrislerine bir adamn ldrlmesi karl tespit edilmi olann yarsn vermek mecburiyetindedir (R59-55). 12. - - Aklen malul olan birisi baka bir kimseyi ldrrse, l drlenin miraslar, aklen malul kimsenin hayvanlarnn yarsn almaya hak kazanrlar (P202). 13. Hayvanlar ve evcil hayvanlar bir insann lmne se bep olurlarsa, bunlarn maliki cezalandrlr; eer hayvan maliki nin denetinde bulunuyorsa, ileri gelen bir kimsenin lmnn ce zas 9 hayvan ve deerli bir ey, orta snftan bir kimse iin 5 hay van ve aa snftan bir kimse iin deerli bir eydir. Bozkrdaki (denetsiz) hayvanlar bahse konu ise ceza 1 hayvandr (R 59- 46, 48). 14. Bir svarinin at bir kimseyi ldrrse svari, denet altndaki bir hayvann maliki gibi cezalandrlr (R 59-48). 15. Kuduz bir kpein maliki, bu kpei zararsz hle ge tirmei ihmal etmi ve kpein srmas sonucu birisi lm ise, malik, lenin hsmlarna ceza ve tazminat olarak hayvanlarnn bete birini vermek mecburiyetindedir (P202). 16. Meskn olan bir yerde bir kimse ldrlm olarak bulunursa veya byle bir yerde bir kimse bir ukura derek lr se, burann sakinleri lenin vrislerine bir at ve 9 hayvan tazmi nat olarak vermek mecburiyetindedirler. O evrede insan yok da yalnz yaylan hayvanlar varsa, lenin hsmlar tazminat olarak bu hayvanlardan alabilirler (P202). 17. Av hayvan iin bir tuzak hazrlayp, evredekileri bun dan haberdar eden bir kimse, bu tuzak yznden birisi lrse, de erli bir giyim eyas vermekten fazlas ile hi bir surette sorumlu tutulamaz. Tuzak yznden bir hayvan lrse, tuza kuran bu nu tazminle ykmldr (P208). 18. Kendisini lmle tehdit eden bir dman yenip ld ren kimse bundan dolay cezalandnlamaz (R59-45). 19. Zarar vermekte olan tehlikeli bir deliyi ldren ceza landnlamaz (59-45).

MOOL KANUNLARI

159

7. Blm: Yaralama. 1. Yaralama diyetleri yledir: Bir elin btn parmaklarnn kopmasnda 5X9 hayvan ve deerli bir ey

Ba parmak veya iaret parmann kopmasnda 2 x 9 ve 5 hayvan Orta parman kopmasnda Yzk parmann kopmasnda Kk parman kopmasnda yileen bir yaralamada 9 hayvan. 5 hayvan. 3 hayvan. 9 hayvan ve deerli bir ey 5 hayvan 5X9 hayvan. 3X9 hayvan. 9 hayvan. bir at, (R59-71).

Hafif bir yaralamada Keskin bir silhla ar yaralamada Keskin bir silhla orta arlkta bir yaralamada Keskin bir silhla hafif yaralamada Silhla hafif batrma yaralamasnda

2. ki kii keskin silhlarla kavga ederlerse, yalnz yenen yenilenin yarasnn arlna gre cezalandrlr (P206). 3. Sopa veya ta atarak dvmenin cezalar unlardr: Ar messir fiilde: 9 hayvan ve deerli bir ey. Orta derecede messir fiilde: 1 at ve bir koyun. Hafif messir fiilde: yanda bir ksrak (R60-72). 4. Yumruk veya krba ile dvmenin cezalar unlardr: Ar messir fiilde: 5 hayvan. Orta derecede messir fiilde 1 at ve bir koyun. Hafif messir fiilde: yanda bir aygr (R60-72). 5. Bakasnn sakaln ekip koparan ceza olarak bir at ve bir koyun verir (P207).

150

EKLER

6. Bir kadnn salarn ekip koparan ceza olarak 9 hay van verir (P 207). 7. Oyun veya dv srasnda ihmal yznden bir kimse ar yaralanr ve bundan tr sonradan lrse, oyun veya de katlanlardan her biri ceza olarak bir at vermek zorundadr. len bir bey ise, ayrca bunlarn hepsi tam bir zrh ve silh te hizat vermek zorundadrlar (P207). 8. Oyun srasnda baka birisinin gzn, diini veya bir uzvunu yaralyan kimse, yaralar iyiletirilebilirse ceza grmez. Yok sa ceza olarak 5 hayvan vermek m^eburiyetindedir (P 207). 8. Blm: Hrszlk. 1. Hrszln cezalar unlardr: Bir deve alnmsa Bir aygr veya beygir alnmsa Bir ksrak alnmsa 15X9 hayvan 10X9 hayvan. 8X9 hayvan

Bir inek, iki yanda bir aygr, bir koyun alnmsa ... 6X9 hayvan Bunlardan mal alnan, malnn iki mislini alr gerisi beye (pren se) kalr (P 204). 2. Ylbandan (Mong) sonra alnan hayvanlarda, yavrula rn herbiri iin de bir at verilmek gerekir (P 204). 3. Yabanc bir boyun hayvanlarn srp gtrmek 8X9 hay vann alnmas ve ayrca tana da 9 hayvan verilmesiyle cezaland rlr ( R 4 8 - 7 ) . 4. Donarak lm bir hayvan 10 gn gemeden alp yiyen, 3 yanda bir at vermek zorundadr (P211). 5. Kurtun ldrm olduu bir koyunu gizlice kendine alan kimse, 3 yanda bir hayvan vermek zorundadr (P208). 6. Yabanc hayvanlar gizlice saan kimse yanda bir ks rak vermek zorundadr (R 61-115). 7. Aada gsterilen eylerin alnmasnda verilecek ceza lar yledir:

T"""1,

"'

' "'""""' " " " ... . . , . .

..,.,,,,,.,,,,..,,,.,.,,,

,,

)i(>

MOOL KANUNLARI

141 Ceza 10X9 hayvan. ... 3X9 hayvan.

alnan ey Tam. bir zrh Zrh, yay, iinde 10 ok bulunan bir ok torbas

Mifer, tfenk, kl ve kama, yay ve ok torbas 9 hayvan. pekli koyun krk samur krk, kaplan, pars veya su samurundan rt, kapitone, ipek ceket, kakm, krk, dizginler, balk takm ile birlikte gm ilemeli eer (her biri iin) 5X9 hayvan. yi koyun krk, kaplan veya pars postu, iyi kuma, maroken deri, su samuru postu, ipek palto, iyi eki rs ve kelpetenle birlikte (her biri iin) Kurt, vaak veya kunduz postu, pamuklu elbise, orta kalite koyun krk (her biri iin) Samur, kurt, sincap, bozkr tilkisi, yaban kedisi veya kakn postu Byk post Kk post 9 hayvan. 7 hayvan.

yanda ksrak. 1 koyun.

Tuzaktan canl olarak alnm olan hayvan iin verilecek ce za ayn hayvann postu iin verilecek cezaya eittir (R.61-38, 78). 8. Koum teberisi, bak, balta, akmak, makas, eki ip ler, kk elbise veya amar gibi mahfuz olmayan eyleri alan larn bir ellerinin be parma kesilir. Bu cezadan kurtulmak istiyen sulu her parma iin 2 byk, 5 orta ve 3 kk hayvan der (P210). 9. plik yuma, kt gere gibi kk eyleri alan kuzusu ile birlikte bir koyun veya hi olmazsa ola ile bir kei verir (P210). 10. Hrszlkta tekerrr, her defasnda daha ar cezalan drlr (P204). 11- ki kere hrszlktan yakalanp mahkm olan bir kimse nc defa alarsa karsn, ocuklarn ve btn varn younu kaybeder ve kle olarak satlr (P213,G).

162 9. Blm : rtikp.

EKLER

1. ulenge'ya veya hayvan arayclarna haber vermeksi zin, yolunu arm olan yabanc hayvanlar tutanlar, bu hayvan larn iki mislini demekle cezalandrlrlar (P204). 2. Kim yabanc yolunu arm hayvanlar tutup alakoyduunu inkr ederse, bu hayvanlarn iki mislini ve ayrca 9 hay van demekle cezalandrlr. (P204). 3. Yolunu arm yabanc hayvanlara kendi damgalarn basanlar 9 hayvan demekle cezalandrlrlar (P205). 4. Yolunu arm yabanc hayvanlar saklamalar iin bakalarna verenler 3X9 hayvan demekle cezalandrlrlar (P 206). 10. Blm: ekavet. Bir ekiya etesinden ayrlp bu ete hakknda mahkemeye ih barda bulunan kimse cezalandrlmaz ve korunur. Kendisine d en ceza su ortaklarna verilir. Bundan tr kendisine kt mua melede bulunan tam bir zrh ve tehizat ve 9 hayvan demek zo rundadr (P 209). 11. Blm: Suluya yardm ve yataklk.

1. Bir suluya atla kamak iin yardm eden, 7X9 at de mekle cezalandrlr (P. 207). 2. Byk hrszlklara yataklk 3X9 hayvan detmekle ce zalandrlr. Kk hrszlklarda yataklk iin en a z ceza 1 koyun dur (P207). 3. nsan veya mal gizliyen bir bey (prens) 100 zrh, 100 de ve ve 1000 at ile cezalandrlr (P196). 12. Blm: Madd zarar. 1. hmali ile bir hayvann lmne sebep olan, bunu taz min eder ve ayrca ceza olarak bir at verir (P209). 2. Bakasnn hayvan ile sodomi, bu hayvann sahibine 5 hayvan vermekle cezalandrlr. Kullanlm olan hayvan faile ka lr P 206).

MOOL KANUNLARI

163

3. Hayvann, bakasnn hayvanna verdii zarardan dola y malik sorumlu deildir (P202). 4. Hiddet ile bakasnn konutuna zarar veren kimse, bir at der (P209). 5. Kavga srasnda bakasnn elbisesini yrtan, madura bir tay verir (P207). 6. Sarhoken bakasnn yurt'unu kirleten, bundan tr sorumlu tutulamaz (P 203). 13. Blm: Dolandrclk, hilekrlk.

1. Haksz olarak eli olduklarn iddia edenler ve tat aralarndan ve yiyecek ve iecekten faydalananlar 9 hayvan de mekle veya 5 hayvan demek ve 5 krba darbesi ile cezalandr lrlar (R61-23). 2. Hrszlktan tr yitirdiklerinden alacaklarnn yars verilmez (P204). fazlasn isteyenlere

3. Bir hayvan hrsz, kendisinden phe edilmesini ber taraf etmek iin, ald hayvann gbre, kemik v.b. eylerini ya banc bir kye gtrrse, bu kyn ulengasna 9 hayvan verme e mecburdur (P209). 14. Blm: krah.

1. Bakalarnn kavgalarna karan nc kiiler ceza olarak bir at verirler. (P 206). 2. Bakasna ldrc bir silh eken, bu silh kaybeder (P 206). 3. Hkm giymi dvlsndan hkmedilen cezadan faz lasn istiyen veya onu tehdit eden talep hakkn yitirir (P208). 15. Blm: Hakaret.

1. Sakin sakin atla giden bir kimseye hakaret eden veya onunla alay eden kimse bir at der (R60- 22). 2. tibarl bir erkein yzne tkren veya ona toprak atan veya onu atndan aaya eken bir at der; bu fiili bir-

164

EKLER

den ilerse 1 at ve iki koyun, ikisini birden ilerse 1 at ve 1 ko yun der. Hakarete uryan aa tabakadan bir kimse ise, ceza 1 ko yun ve bir kuzudur (R60-72). 3. Bir kadnn balndan pskln koparan ceza ola rak 9 hayvan der (P207). 4. Bakasnn sa topuzunu koparan ceza olarak 5 hay van der (P207). 5. Bir bakasnn cariyesi ile cins mnasebet, eer sahibi msaade etmemise, bir at demekle cezalandrlr (P206). 16. Blm: Su tasnii. Susuz olduu hlde hrszlktan hkm giymi bir kimse, susuzluunu ispat edebilirse, kendisine su isnad etmi olandan, dedii cezann iki mislini alr (P209). 17. Blm: Kundaklk. Kt niyetle bozkr tututuran, en ar ekilde cezalandr lr (P204). 18. Blm: Sihirbazlk. 1. Bir sihirbaz erkek veya kadn arp sihirbazlk yap tran, olay haber verene bir binek at verir. Sihirbazn at da muh bire verilir (P. 210). 2. Sihirbazlktan haberi olup da susan veya stelik bun da hazr bulunan binek atn ceza olarak verir (P 211). 3. Her hangi bir kimseye her hangi bir zarar veren sihir baz ceza olarak 5 hayvan der. Bir sihirbaz, sihir srasnda grlen krmz rdek, tarla ku u ve kpek gibi hayvanlarla bir kimseyi korkutursa ceza olarak bir at der. Alacakl da ylanlarndan baka di ylanlarla sihir yapanlar hi olmazsa iki ok veya bir bak cezas verirler (P 211).

MH' M>*wm?w wi ( .ii,ia 4 . > ,<A (.(.flffi.siMf.

mmnmf^uf,,

MOOL KANUNLARI

165

19. Blm: Kle ticareti (P 211). 1. Biz yabanclar aramzda kle olarak satmak istemi yoruz. Kim byle bir ey grrse, alcya, satcya ve sat bede line el koymaya hakk olsun (P214, G I I ) . 2. Gizlice insan satan veya satn alandan, sat bedeli nin iki misli alnsn ve kle zgrlne kavusun (P214). 3. imdiye kadar kle sahibi olanlar, onlar muhafazaya devam etsinler, ancak onlara hakszlk etmesinler. Ganimet ola rak alnm bir klenin mliki onunla anlaamazsa, onu ister se plak kendinden kosun, ama satmasn (P214, G I I ) . 20. Blm: Av sular. 1. Av srasnda baka birisinin avn korkutup kartan veya vuran, bir at hrsz gibi veya duruma gre, bir at, koyun veya 5 ok ile cezalandrlmaldr (P210). 2. Vurulmu av hayvann yakalayp saklyan ceza olarak 5 hayvan der (P210). 3. Avclarn attklar oklar kendisi iin arayp bulan ve geri vermei reddedenler bir at der (P 210). 4. Eitilmi ve ayaklarna deri geirilmi bir av kuunu yakalayp ldren bir at der (P 210). 21. Blm: Memuriyetten tr ilenen sular.

1. Byk veya kk beyler, rtbe sahipleri Demhi veya ulenga'lar, kanunlarn, kararnamelerin veya buyruklarn yr tlmesi iin bir kimseye vururlarsa bu bir su deildir ve vuru lan bundan tr lse bile bu fiil cezasz kalr. Ancak bunlar ki birden tr vururlarsa u cezalara arptrlrlar: Ar vurular iin Orta vurular iin Hafif vurular iin 9 hayvan 5 hayvan 1 hayvan (R57-21).

2. Soruturmay savsaklamakla bir hrszn kamasna fr sat veren veya stelik onun kamasna yardm eden yarg ceza olarak hayvanlarnn yarsn verir (P 213 G).

166

EKLER

3. Bir husus hakknda karar verirken prens sarayna ay rlmas gerekeni vermiyen yarglar bunun iki misli cezalandr lrlar (R 58-128 G). 4. kez yanl hkm vermi olan yarglar grevlerini kaybederler (R 58-129 G). 5. Keyf bir menfaate bal kararlar veren yarg grevin den olur (R53-134,GII). 6. Bir Aul'un en yals cezalandrlr (R 58 - 60). dzensizlikten tr 9 hayvanla

7. Demhiler ve Otok bakanlar fakirlere bakmadan ihmal lerinden tr 9 hayvan ve grevlerinin alnmasyla cezalandnhrlar. ihmalden tr bakm kenciilerine bal olan bir kimse l mse, bunun cezas ldrmenin cezasnn eidir (R. 58-122, G). 8. Vuku bulan bir hrszl haber vermiyen ve 10 yurta ba kan kimsenin elleri (veya parmaklar) kesilir. Aksi ihmalden t r baka kimseler prangaya vurulur (R58-123G). 9. Hayvanlarn yaylma yerlerini yasaa ramen deiti ren Aymak yneticileri 9 hayvan demekle cezalandrlrlar ( R 5 8 132, G). 10. Bir eyi bir yere gtrmekle grevlendirilmi olup yo la koyulmayan kimse 9 hayvan demekle cezalandrlr (R58-98). 22. Blm: eitli sular. 1- Susam olan bir kimseye bir yudum st vermeyen bir koyun der (P209). 2. Bir kimsenin bitkin atn deitirmeyi veya bir kimseye gece yatacak yer gstermeyi reddeden kimse yanda bir ksrak der (R58-24). 3. Komusundan zorla kmz alan eerlenmi bir at der (P209). II. USUL HUKUKU 1. Hukuk nizalar yaln z :genel mahkemeler nnde halle dilir (P213.G).

I' ' MU <|iH'a mi'iiMiH' iMOw.<4wmwB .,

MOOL KANUNLARI

16V

2. Hotonlarla ilgili ilere Hoton mahkemeleri bakarlar. Ka bileleri ilgilendiren hususlarda en Yksek Mahkeme karar verir (R62-143.G). 3. Dava satn almak yasaktr. grmee mecburdur (R 62 - 132, G). Davac kendi iini kendisi

4. Duruma belli bir yerde ve taraflarn huzurunda olur. Taraflar yokken duruulmaz (R 62-128, 109, G). 5. Davac dvly kez tanklar nnde mahkemeye a rmak ve gene tanklar nn'de bu ardan mahkemeyi haberdar etmek mecburiyetindedir. kez arlmasna ramen mahkeme ye gelmiyen dvl zorla getirilir ve bir usul ceza ile (1 at) ce zalandrlr (R 62- 109, 126, G). 6. Balca beyyineler keif ve tanklardr. Tanklar iyi, y ni inanlr (rn. mevki sahibi kimseler) ve inanlmaz (rn. kle ler) olarak ikiye ayrlrlar (R 62-62, 109). 7. Bir klenin tanklnn deeri, yalnz ayrca aydnlat c ise, vardr P 210). 8. Bir cariye tanklk edemez. Yalnz bir hrszln ispat yolunda, alman hayvann kemik ve etini gsterirse tankl ka bul edilir (R62-101). 9. Mahkemeye yardmndan tr tank mkfatlandrlr. Hayvan cezalarnda 9 hayvan, dier cezalarda ise uygun bir hisse alr (R 62-106). 10. Gerekirse konutlar aranabilir (R63-110). 11. Mahkeme memurunun evi aramasna engel olan dva y kaybeder, meer ki dvlnn mdri, tanklar bulunmad iin, davalnn susuz olduunu yeminle teyid etmi olsun (P 210). 12. Prens saray iin bir har alnr (R 63-128, G). 13. Mahkeme nnde iki taraf birbirlerini su saylan fi illerle itham ediyorlarsa, mahkeme her iki iddiay da reddedebilir. Ancak taraflar iddialarn ispat iin tank adlar vermilerse, bu artk mmkn olamaz (R63-85). 14. Kendisinin olmyan bir eyi bakasnn yarar iin mah-

168

EKLER

kemeye getiren kimse mkfat olarak madd cezann yarsn alr (P 213, G). 15. Davac, dvay kazanrsa, dvlnn madd cezann dokuzda birini alr (P210). mahkm oduu

16. Bir iddiada bulunup da iddiasn yeteri kadar ispatlyamyan kimse mahkeme 'masraflarn der (P210). 17. Yakn akrabalar birbirlerini dva edemezler. Karde ocuklar birbirlerinden bir ey almlarsa, meseleyi kendi arala rnda zmlerler (P211). 18. Bir dvann devam srasnda lenin terekesinden mah kemeye bir zrh ve tehizat ve 9 hayran verilir (P208). 19. Karar verilmeden nce bir hrsz lrse, terekesinden 3X9 hayvan mahkemeye verilir (P208). 20. Fakir olduu iin cezay deyemiyen bir hkml, fa kir olduu ulenga tarafndan yeminle teyid edilmise, davacya kle olarak verilir ve cezay deyinceye kadar onun yannda al r (P 208/9). 21. alnm hayvanlarn izleri yalnz bir Aymak'a gidiyor, ancak belli bir yeri veya evi gstermiyorsa, Aymak'n Zaysan aratrmalardan sonra hrszlktan haberi olmadna ve kimseden phe etmediine yemin etmelidir (P205). 22. zler bir kye gidiyorsa, ulenga adamlarnn susuz ol duklarna yemin etmee hazr olsa bile, baka susuzluk delilleri yoksa, btn ky hrszlktan sorumludur ve kyde oturan herkes ceza olarak bir at verir (P209). 23. zler nemli tanklarn nnde sonuna kadar izlenebi liyorsa, hrszla urayan mahkemenin yardm olmakszn, hr szlk hakkndaki hkmlere uyarak hakkn kendisi aryabilir. zlenme srasnda nemli tanklar yok idiyse, mesele mahkemeye gtrlmek gerekir. Mahkeme Atl'un en yalsna, hrszn kim ol duunu bilmediine yemine arr. Yemin etse bile Aul'un en ya ls gzetleme iini savsakladndan tr cezalandrlr. (R 62 /63-62) 24. Bir borlu borcunu zamannda diyemez veya demek istemezse, kendisine alacakl tarafndan tanklar nnde kez

| f l l '

||

-MI mmu

>IH l l i . ; ,

..

|. . *.1 , H ti* :.t|.||l,#tt|. f i t i -i M | lff Uf *-iflHHM|iM..ll i .aMWI*-*t

MOOL KANUNLARI

169

ihtar edilmelidir. Alacakl bunu ayrca ulenga'ya bildirmelidir. Bunun zerine alacakl, ikendisine borlu olunan eyi borlusun dan almaya hak kazanr. Alacakl ihtarda bulunmamsa bir at der. ulenga'ya bildirmeden kendi bana veya zorla borlusuna kar harekete geen alacakl hakkn kaybeder. Byle yasak bir hareket geceleyin vuku bulursa, alacakl stelik 9 hayvan ceza der (R 52-63) III. Ynetim

1. Benim, btn otoklarmn Demi'leri halklarn iyice gz nnde tutmal ve vergileri zamannda ve bekletmeksizin al maldrlar. Gerektii gibi iini yapmyan bir demi mahkemeye verilmeli ve bu duruma gre btn mal mlk elinden alnmal dr. Otoklann en yal Zaisanlar Demi'leri iyice kontrol etmeli ve buyruklar onlara bildirilmelidir ki, bunlar habersiz olduklar n syliyerek susuzluk iddiasnda bulunmasnlar (P 212, G). 2. Btn Demi'lere fakirlere ve muhtalara bakmalarn ve onlara yardm etmelerini emredin. Eer onlarn yeteri kadar yardm malzemeleri yoksa, bunu Otoik'larndaki en yal Zaisan'a bildirip ondan malzeme alsnlar. Skntda olanlara yardm kii lik durumlarna baklmadan yaplmaldr. Zaisanlar da gereken malzemeyi bulamyacak durumda iseler, durumu Yksek Mahke me hkmdara bildirmelidir. Bununla birlikte gnderilen yiyecek iecek, skntsnda olanlara gerektii gibi datlmaz ve bunlar ya knmaya sebep bulurlarsa, bu hususta zaisan'dan hesap sorulmal dr. Eer skntda bulunan bir kimse yardmszlktan lrse, ora daki mir bundan sorumludur ve duruma gre gerektii biimde cezalandrmaldr (P 212, G). 3. Tutumunu ve hayvanlarn tanmaya frsat bulan kom ular bir hrsz bizzat ihbar etmelidirler. 10 Yurt'un bakan bu hususta Zaisan'a, bu da hkmdara bilgi vermek zorundadrlar. Bu hususta iyi niyetle hareket etmiyen bir grevli btn zrhlar n, silhlarn ve 9 hayvan vermelidir. (P 205) 4. Her eit hrszl mmkn olduu kadar nliyebilmek iin her on aileye bir deneti atanmal ve bu kendisine bal olanlar hakknda tam hesap vermelidir. Bir kimsenin hrszlk

170

EKLER

yapmakta olduu hakknda pheler varsa, hemen ihbarda bulun maldrlar. Kimin bunda ihmali grlrse sorumlu tutulur. (P 213, G) 5. Hrsz serseriler bir arada bulundurulmal ve baka Aymaklarn kurallarna gre ok sk bir denetim altnda bulun durulan zel bir Otok hline getirilmelidirler. Ayrca byle kt lk yapanlar herkesin nnde azarlanp tahkir edilmeli ve yaptk lar ktlkler iln edilmelidir. Her kesin bunlara kfretmek hak k olmaldr. Kimse onlar dava etmesin, yalnz alenen hrszlkla geindiklerini sylesin; bylece sizden memnun kalrm. (P 213,G) 6. Demi'ler ve 40 Yurt denetileri her yl adamlarnn ih tiyalar iin iki yeni zrh yaptrsnlar, yleki silhllarn says git tike artsn. Demi'lerin bu yoldaki ihmalleri deve ve at dettirile rek cezalandrlr. (P 201) 7. Kim hkmdara vergiyi zamannda demezse, ceza ola rak iki misli der. (P 213, G) 8. Kendi Aymak'mdan 'kap bakasna sman, si saylp geri verilmeli ve ceza olarak kendi ulenga'sna 9 hayvan demeli dir. Bir kaa kendi aymana geri gtrp teslim eden, mkafat olarak ky muhtarndan bir at ve kyn her sakininden bir koyu;1 istiyebilir (P 213, G). 9. Yabanc bir kabilede uzun zaman yaadktan sonra bu nu brakp gitmek isteyen kimse, giderken bu kabilede iktisab ettik lerinin yalnz yarsn gtrebilir. (P 202) 10. lkemizde bundan sonra kimsenin bedelsiz olarak pos ta atlar vermei reddedemiyecei durum tesbit edilmitir: (1). Din diyanet ileri iin yola km olan eli veya haberci lere; (2). Hkmdarla ilgili iler iin yola km olan kiilere; (3). Yaklamakta olan sava tehlikesini veya dman baskn larn haber vermek iin saray kararghna sratle gitmekte olan lara. Bu durumda bir ulaa yorulmam atlar vermei reddeden ler 9x9 hayvan ile cezalandrlrlar. (P 197/8)

" ! " ''

" " '

" > ' m u m u n u u..<

un,.,,

MOOL KANUNLARI

171

11. Ulaklara binek atlar tartmasz verilmelidir; kim red dederse bir at yerine iki at verir. (P 209) 12. Hkmdar ulana engel hazrlayan, bir hayvan ile ce zalandrlr. (P 199) 13. Yalan dolanla ulak atlarn kullananlar iyi bir hayvan ve rirler. Bu fiili kendine faydas dokunmas niyetiyle bir kimse iler se, fail hkmdarlk gelirlerine zarar veriyor saylmal ve 9 hayvan veya 50 krba darbesi ve 5 hayvanla cezalandrmaldr. (P 199) 15. Buyruu renir renmez yola koyulmyan bir ulak mamelekinden deerli bir ey ve 8 hayvan vermek zorundadr (P 209) 16. Uzun yola gitmek zorunda olan ulaklar, geceledikleri yerde bedava kalr ayrca yemek iin kendilerine bir koyun verilir. Daha fazlasn isteyen bir atl ulak cezaya arptrlr. (P 199) 17. Kabul edilir sebepler gstermeden ocuksuz bir dul kadnn evinde kendisini misafir etmee zorlayan atl bir ulak kadn elbiseleri giydirilerek ortalkta dolatrlr. Mcbir sebepleri yemin ile teyid etmek gerekir. (P 199) 18. Siz ulaklar, yola karldnz zaman iki ierek sarho olmayn, yoksa size 5 hayvanlk bir ceza verilir. Yalnz hkmdarn yannda imenize izin vardr. (P 209) IV. Asker Kanunlar

1. Savata kt davranan veya kaan prensler ceza olarak 100 zrh, 100 deve, uyruklarndan 50 aile ve 1000 at vermek zorun dadrlar. Kk prensler ise 10 zrh, 10 deve, 10 aile ve 100 at ve rirler. Zaisanlar, Sargai'ler ve dier nderler de 3 kle, yurt ve 30 at verirler. Savataki komutanlarn ise bundan baka zrhlar kartlr ve kendileri kadn elbisesi ile ortalkta dolatrlrlar. Toplant yerine ok ge kalanlar da kadn elbisesi ile ortalktadolatrlr. (P. 196) 2. Bir prensi dman elinden kurtaran onun ulusunda Tarhan olur. Bir prensi savata terkeden ise ldrlr ve mal mlk yama edilir. Zaisanlar veya Sargai'leri tutsaklktan kurtarrsa,

172

EKLER

bir prensin kurtarcs gibi mkfatlandrlr kurtarlan teyid etse bile kurtarm olma iddias, ve prensini yzst brakm olma it ham deerli tanklarla teyid edilmelidir. (P 197) 3. Bouma srasnda zrhl bir dman ldren onun zrhn alr; kendisine yakndan yardm eden ise mifer ile kolluk lar arasnda seebilir; yardm eden bir nc kii ise eline ne ge erse onu alr. Zrhsz bir dmandan ele geen ganimet de buna uygun bir oranda bltrlr. Kargaalkta birisi dierinin hakl olarak ele geirdii ganimeti almak isterse, bindii at vurmal, ken disinin elde ettii btn ganimeti almal ve ayrca 9 hayvan det mekle de cezalandrmaldr. (P 203) 4. Savata cesur veya iyi tehizatl bir kimseye yardm eden, onun ganimetinden deerli bir para ve ayrca 8 byk hay van talebedebilir (P 203). 5. - Ayn talep hakk, prensin izniyle savaa gidip orada l m olanlarn akrabalarna da tannmtr. Buna karlk, izinsiz olarak savam olann miraslar ganimetten yalnz pahal bir para talep edebilirler (P 203). 6. Kim silahsz ve korkak bir kimseyi sava srasnda kur tarrsa, bundan iki at ve bir silah talep edebilir. (P 203) 7. Savata kim kendi tarafndan birisini yanllkla ld rrse, onun miraslarna tazminat olarak 9 hayvan vermek mecbu riyetindedir. Tanklarla ayrca kendisinin kusurlu olduu ispat edi lirse bunun mislini demee mecburdur. (P 203) 8. Kim kar taraftan kap gelenleri prense adam bana mkfat olarak bir at alr. (P 210) gtrrse,

9. Kar taraftan kap gelen birisini kamak isterken ya kalayp geri getiren onun atnn, silahlarnn, koumunun, elbisele rinin ve dier mallarnn yansn alabilir, yalnz uaklarna dokuna maz. Kaa yakalayann onu ldrme hakk yoktur. (P 210) 10. Kap gelen birisini ldren ceza olarak der. (P 209) 5x9 hayvan

l:i ,B|I4!

* ,i! i

mm-m u ".= tn^ J m it.*ty*.muv*ummM*wt-

MOOL KANUNLARI

173

EK

IV

HALHA CROM. (1) (A) zel Hukuk I. Borlar Hukuku 1. Lamalar ve rtbe sahiplerinden i hayvan kiralama (VI) 2. inliler ve Ruslar'dan kredi ile satn alma (VI) II. 1. 2. 3. 4. Eya Hukuku

Buluntu ( = lukata) (VI) Kendiliinden hak almann yasaklanmas Bime hakk (VI) Yaylma hakk (hayvanlar yayma) (I) III. Aile Hukuku.

1. Nianlanma (II) 2. Nianlnn lm (V) 3. Oullar zerinde babalarn velayet hakkndan tr l drme haklarnn istisna edilmesi (VII) IV. Miras Hukuku Miras mukavelelerinin tescili zorunluu (IV) (B) Ceza Hukuku snma

1. Halktan zgrlerde zina (II) 2. Baka birisinin karsn veya kzn karann hakknn dmesi (III)

3. ntikam sebebiyle ldrme (III) 4. Bir klenin alelade bir zgr tarafndan ldrlmesi ve sonra da ldrlenin kars ile zina (VI) 5. ekavet (IV) 6. Alelade zgrler arasnda ldrme (II) 7. ldrme sularnda snma hakk (I)
1) Parantez iindeki Roma rakamlar orijinaldeki yerleri gsterir (Riaz'a gre, S. 72 vd.). ( Z ) ise o yerdeki emretici hkmn kanunda ek olarak bulunduu na alamettir.

174

EKLER

8. Bir hayvan tarafndan ldrmede sorumluluk (III) 9. Av tuza v.b. durumlarda sorumluluk. (III) 10. Yamaya urayan birine yardmdan kanma (V) 11. Gece yatacak yer vermemek yznden donmasna sebep olmak. (VI) bir yabancnn

12. Keskin gerelerle ve sopa, ta krba ile yaralama, Hapcagur'lar (Bk. Eb 18) ve dier kiileri kar yumrukla yaralama (IV) 13. Ar yaralama (kr etme, di dkme, ellerin ve ayaklarn ie yaramaz hale getirilmesi) (III) 14. Gebe bir kadna kt muatmele ile erken douma sebep olma (VI) 15. Ana-baba'ya veya retmenlere hakaret (VI) 16. ftira (VII) 17. Ele geirilmi yolunu arm hakknda bilerek yanl bilgi verme (VI) hayvanlarn markalar

18. Hazine mallarnn alnmas (IV) 19. Hayvan hrszl (IV) 20. Hayvan hrszlnda yataklk (IV) 21. Zimmete para geirme (VII) 22. Yataklk (V) 23. Grevi ktye kullanma (IV) 24. Kuyu veya emeleri kirletme (VI) 25. Mezara saygszlkta bulunmak (III) 26. Bozkr yakma (VII) 27. Ayrntlariyla gsterilmi (din olmyan) van kesme yasa (VIII) yerlerde hay

28. Baz hayvanlarn (mutlak surette) kesilmesi yasa (VI)

' "r

w n ^ i M i 'imwti4- <ii M,I>MI

MOOL KANUNLARI

175 ilem ve

29. Delilerin ceza hukuku bakmndan grecekleri onlarn kontrol altna konulmas (V) 30. Hapagur'larn ileyecekleri sular (VI)

31. Ceza hukukuna gre kusurdan tr Yalan in ll mesi (IV) 32. Kadnlarda cezalarn deitirilmesi (Z) (C) 1. Sann ihzar (III) 2. Davacnn gelmemesi (III) 3. Klan mensuplar tarafndan savunmann yasak edilmesi Dva

(D
4. Tanklk ehliyetsizlii (VI)

5. Bir hoton'un yelerinden birisini tank olarak gstermek ten ekinmesi (V) 6. Yemin (V) 7. Hrszlk dvalarnda rtbe sahiplerinin yemin ettirilme si (IV) 8. Ate ordali (IV) 9. Duruma srasnda sarholuk (III) 10. Disiplin cezalar (III) 11. Yarg masraflarnn tesbiti (IV) 12. Muhakemenin iadesi (VII) 13. Baka baka Houn'larn mensuplar arasnidaki (III) 14. Bir hrsz grnce haber verme vazifesi (V) 15. Tutulan hrsza yaplacak muamele (V) 16. Sust yakalanan hrszn ellerinin kelepelenecei ve kendisinin prangaya vurulaca durumlar (IV) dvalar

176

EKLER

17. Hayvan hrsznn yannda bulunan ve kendisine ait olan ayak balarnn, yularlarn, iplerin v. b. g. eylerin aln mas yasa (IV) 18. Kam olan hrszn elinden ald hayvanlardan ne ka darnn buna ait olduuna dair hkm (IV) (D) Asilzadelerle ilgili kurallar 1. Noin'lerin elde etmi olduklar haklarn korunmas (VI) 2. Asilzadelerin seyahetleri srasnda yiyecek verilmesi (II) 3. Asilzadelerin evlilikleri ile ilgili haklar (II) 4. Bir prensin zinas (II) 5. Alelade bir zgrn bir (II) prens tarafndan ldrlmesi kendilerine ara ve

6. Bir Noin tarafndan hrszla tevik (III) 7. Asilzadelerin birbirlerini /karlkl olarak dit etmeleri (II) 8. Bir prensese hakaret (II) 9. Bir noin'e sz ve fiille hakaret (II) 10. Asilzadelerin ar hakarete uramalar ve ar bir ekilde svlmeleri (VII) 11. Hizmeti grlm nulmas (IV) asilzadelere silh ile tehditte bulu tahkir ve teh

(E) Din adamlar ve manastrlarla ilgili kurallar (a) Bogdo-Gegen 1. Bogdo'nun mallarnn ynetimi (1) 2. Bogdo'nun sarayna ayn olarak verilecek eyler (I) 3. Bogdo'nun elilerine bulunacak edalar (I) 4. Hazine aralar iin Bogdo'nun atlarnn kullanlmas hakk (I) snrl olarak

m .mum. . ., ,,m,

.,.,1,1 m,.m

MOOL KANUNLARI

177

5. Bogdo'ya verilecek raporlar (I) 6. Bogdo'nun buyruklarna aykr hareket etme (I) 7. Bogdo'nun srlerinden hrszlk (I) 8. Bogdo'nun misafirlerinin mallarnn alnmas (I) 9. Bogdo'ya hacca gidenlerin mallarnn alnmas (I) (b) Din adamlar snf 1. Din adamlar snfna girebilmek iin koullar (I) 2. Bir aile yesinin manasra girmesi iin akrabalar ile ma nastr arasnda akit (I) 3. Din adamlar snfna girmek iin kendi kiilii zerinde bir kimsenin tasarruf hakk (I) 4. Din adamlna kabul (I) 5. Aile ve mallardan vazgeme (I) 6. Salarn kesilmesi (I) 7. Din adamlarnn mamelek haklar ve kullanma ehliyetleleri (I) 8. Din adamlarnn mamelek haklan arasndaki farklar (I) 9. Tibetli Lama'larm hukuk durumlar (I) 10. Yabanc lkelerden gelmi olan bilgin Lama'lar (I) 11. Baka bir Houn'a mensup din adamlarnn hukuk du rundan (Kanunlann kiisellii prensibi) (I) 12. Dua okumann bedeli (I) 13. Tabiblere verilecek cretler (I) 14. Sadaka verenlerle nizalar (I) 15. Din adam olmayanlar tarafndan bir din adamnn ko

vulmas ve hakarete uratlmas (I) 16. Din adamlarnn sarho olmalar (I) 17. Dardan gelme (yabanc) Lama'larm iledikleri sular (*)

178

EKLER

18. Din adamlar (ve Manastr beki ve obanlar) iin Hapagurlar (yni kendilerinden sorumlu tutulan bakala rnn himayesine girmi kiiler) kabul etme yasa (Z) (c) Manastrlar 1. Dinsel mal ynetimi (I) 2. Bir manastr yaplmas iin toprak tahsisi (I) 3. Bir manastrn evresinde odun kesmek hakknn snr landrlmas (I) 4. Bir manastr blgesinde hayvan kesimi yasa (I) 5. Manasr mallarnn, zellikle tapnak sslerinin, Budda resim veya heykellerinin ve manastra ait hayvanlarn a lnmas (I) 6. 5. numaral maddeye ek hkmler: demekten ciz hr szn ocuklarnn alnp mlk olarak manastra verilme leri; bu da olanakszsa ilgili prens her hrsz iin manas tra 3 at verir (Z) 7. Bir manastra baskn (sulu bir asilzade ise, lke dna srlr; halktan bir kimse ise idam edilir ve mallar m sadere edilir) ( z ) (F) Ynetim

1. Houn'un blgelerine girebilme izni ( I ) 2. Kimlik kartlarnn kanlmas (VII) 3. Ar su ileyenlerin lke d edilmeleri (VI) 4. Uzun yola seyahat (atla bir gnlk yoldan daha uzaa gidecek olanlar ilgili makamdan izin almak zorunda idi) (V) 5. Tecrit edilmesi gereken hastalar (VI) 6. Vergi tahsildarlarna verilmesi gereken yiyecek iecek (VI) 7. Vergi tahsildarlarnn topladklar vergileri ne yapacak lar hakknda hkmler (VI)

"in.m k > . H M * k | i u > u

MOOL KANUNLARI

179

8. nemli sebeplerden seyahet etmekte olan ulaklara ara larn braklmas mecburiyeti (VI) 9. Devlete ait ta kmr ocaklar ve kire yataklar hak knda hkmler (I) 10. Atlarla ilgili iler hakknda kurallar (Kan almak, kulak ve kuyruklarn kesilmesi) (IV) 11. At koulan ve mkfat datm (VII) (G) Asker Kanunlar 1. Her askerlik mkellefinin zrh ve kl getirme mecburi yeti (VIII) 2. Yedek tehizat salanmas (her svari bl her yl 10 yedek zrh salamak zorundayd; eksik her zrha kar blk komutan bir at vermekle ykml idi, her fazla zrh iin de bir at alrd) (VII) 3. Askerlik mkelleflerinin terhisleri (VIII) 4. Binek ve yk atlarnn (VIII) asker amalarla denetlenmesi olarak kul (Bunun ce

5. Asker amalara ayrlm at ve develeri zel lanma veya satma yasa (VIII) 6. Ruslar'a ve inliler'e deve kiralamak yasa zas kira bedeline eitti) (VIII) EK V

MOOLSTAN N 1789 TARHL N KANUNU Blm I : Rtbeler. I. Mad. Prenseslerin oullar, I. derece prenslerin oullar ve karde leri I. snf Taici olurlar; I. snf prenseslerin oullar, 2. ve 3. snf prenslerin oullan ve kardeleri 2. snf Taici olurlar; 2. snf prenseslerin oullar, Bayse'lerin oullan ve kardeleri 3. snf Tai ci olurlar. 1., 2. ve 3. snf prenslerin dier hsmlar ve her smf Taici'nin oullar ve kardeleri ise 4. snf Taici olurlar.

180

EKLER

2. Mad. Taici'lik rtbesi yaln z meru oullar ve bunlarn oullarna intikal eder.- Yabanc Taici'ler ve Karzin ve Tumot Tabunan'lar 4 derecedirler. I. derecede onbe Taici ve Tabunan vardr; 2. derecede 12, 3. derecede 8 ve 4. derecede 4. Klah ve minderlerinde bunlarn da l.,2., 3. ve 4. snf memurlarn klah ve minderlerinde bulunan dme kadar dme bulunur. Bunlarn lmnden sonra rtbeleri yalnz meru oullarna, torunlarna ve kardelerine intikal eder, 3. Mad. D Moolistan'da her sancan bir Houn-Cangin'i ve iki Mayren-Cangin'i bulunur. On svari blnden daha az ble sahip olan sancaklarn bir Houn-Cangin'i ve bir Mayren- Cangin'i bulu nur. 4. Mad. <

Houn-Cangin, Mayren-Cangin, Calan-Cangin ve Somun-Cangin yerleri boalnca Yasak'lar itibarl ve nderlik edebilecek Taici'leri ve Tabunan'lar seip bu yerlere yerletirmelidirler. Taici'ler ara snda bu bo yerleri dolduracak kiiler bulunmazsa, o zaman halk > arasndan semelidirler; ancak bunlar gene de itibarl ve nderlik yapabilecek kimseler olmaldrlar. Boalan temen veya astsubay ve alelade svarilerin yerleri de, bu ii yapabilecek ve hayvan sahi bi olan kimselerle doldurulmaldr. 5. Mad. Houn-Cangin, Mayren-Cangin, Calan-Cangin ve Somun-Cangin'Ierin boalan yerleri astlarla doldurulmak gerekiyorsa Lama'lar bahse konu olamazlar; boalan yerlere Taiciler veya Tabunanlar geirilecekse o zaman Lamalar da. bahse konu olurlar. 6. Mad. Bir prensin veya Taici'nin mirasnn bllmesinde bunlarn hayattaki oullar hakknda yanl bilgi verilmi ise prens, Taici ve Tusalaki'ler Sancak ileri ynetiminden uzaklatrlrlar ve aylk larnn bir yllk tutar ile cezalandrlrlar; eer Taici'ler aylk al myorlarsa cezalar 50 hayvandr.

^>tt*r>

,i |

t/|

. m , , , , . ^ ,,. ,.||,

, ||

(|

-Mi|' :->:(|UU#ti|U HU'>I-'(P<I4 ' * * tMlfU M>M *******

M t 1:

MOOL KANUNLARI

181

7. Mad. ve d Sancaklarda Tusalaki yerleri boalrsa, Yasak'lar Blge Meclisi Bakan ile birlikte, grevi olmyan prensler ve Taici'ler arasndan elverili ve akll, ileri yrtebilecek ve astlarna hkim olabilecek kimseleri seerler, bunlarn iinden iki aday ne rirler ve bunlar Li-fan-yan'a takdim ederler; Li-fan-Yan da bun lardan birisini onanmak zere mparatora nerir. 8. Mad. Moolistan prenslerine bir muhafz birlii ve komutanlar tyi ni Prensler (yni imparator ailesi ile akraba olan veya Manu prensleri, bir de bakentte oturan ve orada grevli mool prensle1ri) hakkndaki hkmlere gre olur. 9. Mad. (5 snf prensin maiyetindeki terifat ilerini ilgilendirir) 10. Mad. (Prenseslerin oturu sralarn gsterir). 11. Mad. (Trl Cangin'lerin ve temenlerin takacaklar rtbe dmele rini ve oturacaklar minderleri, ayn rtbedeki inliler'in durumu ile birlikte gsterir) 12. Mad. Bir prense, Bayle'ye veya bir sancaa komuta etmiyen bir Bayse'ye tam unvan ile hitap etmiyen hakarete urayan prense 9 hay van ceza verir. 13. Mad. (Btn mool Prens, Bayie ve Taici'lerinin, Pekin'de kurban bayram srasnda belli yerde ve belli bir sra iinde diz kerek imparatoru selamlamaya mecbur olduklar ile ilgilidir.)

182 14. Mad.

EKLER

(Bir imparator buyruunu getiren imparator elisi nasl kabul edileceini ve imparator buyruuna nasl sayg gsterileceini bil diren ayrntl bir hkmdr) 15. Mad. (Byk memurlarn ve imparatorun emriyle nianlar getiren muhafz birliinden kimselerin ve alt bakanlktan birisinin emirle rini getiren yksek memurlarn karlan ile ilgili terifat kuralla rn gsterir) 16.Mad. Her snftan prensin, veliahdlerin ve Moolistana gelin gelmi prenseslerin lmnde verilmesi gerekenleri (kurban) gsterir. rn. 1. snf bir prensin lmnde: 1 boa, 8 koyun, 9 testi arap, 10000 yaprak kt ve moolca ve manuca bir duann okunmas. Bu kurbanlarn miktar rtbelere gre basamakldr). 17. Mad. (mparatorun enitesi olan bir mool prensinin kars lnce yeniden evlenmesi halinde, imparator enitesi olarak sahip olduu rtbe ve unvanlar yitireceini ve bundan byle terfi de edemiyeceini hkme balar). 18. Mad. ('ing sllesinin ilk yllarmda seferlere yararl katlmalarna karlk daha ilk Manu imparatorlarndan un-ih ve K'ang-hsi zamanlarnda nianlar alm olan baz prens ve Taii'lerin lmle rinde rtbelerinin intikali hakknda ayrntl hkmleri ilgilendirir) 19. Mad. (Balca, imparatorun enitelerinin meru olmyan ocuklar nn babalarnn lmnde rtbelere nasl tevars edeceklerini gs terir.) 20. Mad. (l.,2. ve 3. snf Taici'lerde rtbelerin intikalini gsterir).

i ' l : | i i | : <i|m*|4*|t n> mnt" |;#. ^^iLmatflmB

MOOL KANUNLARI

183

21. Mad. (Savata lenlere verilecek olan ve miras yoluyla intikal eden unvanlarla ilgilidir). 22. Mad. Veraset yoluyla bir rtbe iddiasnda bulunan Moollar erginletikten ve iek hastaln geirdikten sonra bakente gidip m paratora ba vurmaldrlar, iek geinmemi olanlar ise bu ii Jehol'de yaparlar. 23. Mad. Bir mool veliahd prensi erginlemeden nce srek avndan tr tavus tyleri ile taltif edilmise, bakanlk ona, rtbeye vera setle intikal beratn hemen hazrlayp verir; bunun dnda ilgili ancak erginletikten sonra bunu talep edebilir. 24. Mad. '

'ing sllesinin balangcnda savaarak temayz etmi ve bundan tr kendilerine miras yoluyla intikal eden rtbeler veril mi olanlarn yaptklar hizmetleri unutulmasn diye, bu gibi kim seler, ocuklar, torunlar veya kardeleri olmad takdirde, yakn akrabalar arasndan birisini rtbeye tevars etmek zere evlatlk olarak seebilmek iin blge meclisine mracaat edebilirler. An cak bu yalnz soydan olan evlatlklar iin mmkndr. 2. Blm : Denetim tedbir ve vazifeleri. 1. Mad. D Moolistan'da her ylda bir, nfus saym yaplacaktr. Az bildirmelerde say dzeltilecek ve her 10 az gsterilen kii iin ilgisi Casak Prensleri, Casak Taicileri ve Tabunan'lar 3 aylklar na eit bir ceza vereceklerdir. hmalden tr az bildirimlerde Tusalakiler, Houn-Canginler ve Mayren-Canginler ceza olarak herbiri 3x9 hayvan verirler, Calan-Cangin ve Somun-Canginler her biri 2x9 hayvan bir temen 9 hayvan verirler; bu hayvanlar ihbarda bulunan alr; daha kk grevlilere ise 80 krba vurulur.

184

EKLER

Kim, prensini, Taicisini veya prensin oullarn veya karde lerini, kendilerine bal olan kiileri bildirmelidirler diye ihbar eder se, ona btn ailesiyle, babas, oullar, kardeleri ve kleleri ile istedii yere gitmek izni verilmelidir. Efendileri hakknda ayn ekilde ihbarda bulunan kleler iinde ayn hkm uygulanr. h bar, aralannda bir ballk durumu olmyan bir kimse tarafndan baka bir kimseye kar yaplmsa, muhbirin efendisi ile duru munda bir deiiklik olmaz. hbarn aslsz olduu anlalrsa, muhbir 100 krba vuruu ve 3 x 9 hayvan ile cezalandrlr-. 2. Mad. (Buna almtr). 3. Mad. Erkek nfusun te biri askere alnr, sava srasnda ise te ikisi. 4. Mad. Svari bl 150 kiiden oluur; alt svari blne bir a lan - Cangin komuta eder. 5. Mad. Her 10 Turt'a bir denetmen tyin edilir; bunu ihmal ettikleri takdirde ilgili Casak prensi, Casak Taici ve Tabunanlar bir aylk larn ceza olarak verirler. 6. Mad. Hrszlklarda hrszn mensup olduu 10 yurt denetmeni, bir atla cezalandrlr. Hrsz kendisi tutarsa kanun mkfatlar alr. Hrszla unyan Yurtlarn denetmeni ceza olarak verilen atlar dan birisini alr. 7. Mad. Bir Lama bir kleyi veya baka birisinin getirdii bir kimseyi uygun hkmler bu madde Moolistan iin yer

MftMHIl.. I I . f

. n! .mmut

L|u

, || , ;; .,

, , |. ,. . M W* .||| H |iw f l

ilm^

,,*, iMlM("*M*flP*tW it i

MOOL KANUNLARI

185

renci olarak alr veya kaybolmam Lamalar yannda saklarsa cezalar unlardr : yksek bir Lama iin, rtbenin geri alnmas ve 3X9 hayvan; Gelong ve renciler iin 3X9 hayvan; bir inli aile si mensuplarndan birisini bir Lama'ya renci olarak verir, onu Lama'ya terkeder ve kaydolmam ortalkta dolaan Lamalar ve ya rencileri saklarsa, sulu rtbesine baklmadan Adalet Bakan lna teslim edilerek ar cezaya arptrlr. Btn kaydedilmemi ortalkta Lamalar D Moolistan'dan snr d edilirler. Kim bunu savsaklar veya kendisine bal bu lunanlar veya kleleri Lamalar'n rencisi yapar, ve kendisine bal bulunanlar veya kleler veya nc bir kii tarafndan ih bar edilir ve suu sabit olursa aadaki gibi cezalandrlr: (bun dan sonra Casak prensinden - aylklarn bir yllk tutar - temene kadar-2X9 hayvan, ve daha kk grevliler - 10Q krba darbesi). Ceza olarak verilen hayvanlar e ayrlr: bunlardan birini muh bir alr. Muhbir suluya bal ise veya onun klesi ise, o zaman evi terketmek zorundadr. Gizlice Lama rencisi olanlar ve ortalkta dolap duran b tn Lamalar rtbelerini yitirirler ve Sancaklarna gnderilirler. 8. Mad. Orta yataki askerlik mkellefleri Uba olamazlar. Buna kar lk askerlik an gemi olanlar veya sakatlktan tr asker likten muaf bulunanlar Uba olabilirler.. Aksine hareket eden orta yal askerlik mkellefleri, izinsiz Lama rencisi olanlar hakknda ki hkmlere gre cezalandrlrlar. 9. Mad. Ne cinli kadnlar ne de Mool kadnlar izinsiz rahibe olamaz lar. Aksine hareket edenler 8. Madde hkmlerine gre cezaland rlrlar. 10. Mad. Kira, kazan veya ticaret amacyla baka bir memlekete gitmi ve, uzun zaman oralarda kaldktan sonra yeniden aile birliine gir mek iin mracaat etmise onun bu istei reddedilir. Uzun zaman oturduu bir Saneak'tan baka bir sancaa geen kimse geri gnde-

186

EKLER

rilir. Bunu savsaklayp o kimseyi saklyan kimse kaaklarn sak lanmas hakkndaki hkmlere gre cezalandrlr. Kaak 100 kr ba darbesinden sonra eski sancama teslim edilir . 11. Mad. Ard geleni olmayan bir kimse baka birisini evlatlk olarak istiyorsa, bu isteinden Sancak beyini (prensini) ve Houn-Cangin'i haberdar eder; bunun zerine bunlar bir tutanak hazrlarlar, kendi olu yerine evlatln eitilmesi iznini verir ve bunu sancak defterine kaydederler. Haber verilmise, evltlk ailesine geri verilir ve bununla yetinilir. 12. Mad. Murisin hayatnda aile birliinden alnm ve usulne gre resm makamlara haber verilmi, bir evlatlk miras hakkndan faydalanr. Ancak ocuk kadnn clourmayp (gizlice ald bir o" cuksa veya baka bir ailenin klesinin olu ise bu hkm uygu lanmaz. Bir evlatlk yoksa miras yakn veya yerine gre uzak hsm lara kalr. * Aile birlii yelerinin kendilerinin de oullar yoksa ve bun dan tr muris, prensin izniyle, baka soyadn tayan bir kim seyi evlatlk almsa, o zaman bu evlatlk da miras hakkndan fay dalanr. Murisin ailesinden miraslar bulunduu tesbit edildii hal de murisin kars gene de evlatlk olarak alnm bir kimseyi eitmekdeyse, bu evlatlk miras olamaz. Cariyesinin ocuunu ev latlk olarak alan kimse bu cariyeji artk ne satabilir ne de baka sna verebilir; yoksa evlatlk alma muamelesi hkmsz olur. Hsmlar ve evlatlk yoksa, o zaman miras hkm srmekte olan prense veya Taici'ye kalr. 13. Mad. Halk arasndaki evlenmelerde kadna verilecek hediyeler hay vanlardandr: 2 at, 2 boynuzlu hayvan ve 20 koyun. Bir fazlas

'' " I ' * 1 " ' 1 ' '

"

I i l

* * 'l*t "I" M l l i i

i: .. ,, n i|lwu#l4t#m m -I WM<| * *

MMt^muummmM***

MOOL KANUNLARI

187

hazineye kalr, bir eksiin zarar yoktur. Erkek lrse bunlarn hepsi geri verilir, kadn lrse yars. Ana-baba kzlarn vermee hzr olup da erkek onu almaya niyetli deilse nianlsna hediye olarak verdii hayvanlar geri alamaz.. Bu durumda nianl kz 20. yana gelmise, ana-babas onu baka birisiyle evlendirebilirler. 14. Mad. Bir kimse karsndan aynlrsa, kars yalnz evlilik birliine getirdii eyleri alp gtrebilir. 15. Mad. Bir prens, Taici veya Tabunan, baka bir prens, Taici ve Tabunan ile nianl olan bir kadn alrsa, kadn veren ve alan aada gsterildii zere cezalandrlrlar: 1. ve 2. derece prensler'den 9 aile alnr, Bayie Bayse ve Kunglardan 7 aile, Taici ve Tabunan 'lardan 5 aile; bunlar eski nianl istei gibi seip alr; kadn da kocasndan alnarak eski nianlsna verilir. 16. Mad. zgr halktan bir kimse bakasnn nianlsn alrsa, hem kendisi hem de kz veren cezalandrlr; yleki: bir rtbe sahibi olanlar 3 x 9 hayvanla, rtbe sahibi olmyanlar 9 hayvanla; kz adamdan alnr eski nianlsna verilir. 17. Mad. Casak-Bayie, Bayse ve Kunglar bir yerde gecelediler mi ko yun yemee haklar vardr, boynuzlu hayvanla beslenirlerse 5 hay vanla cezalandrlrlar. Seyahat yiyecei vermei reddedenler bir kzle cezalandr lrlar; Casak - Bays, Bayie veya Kung olmad hlde seyahat yiye cei alanlar bir at ile cezalandrlrlar. 18. Mad. Posta atlar kullanma emri bulunan bir ulak posta arabasyla seyahat eder ve duraklardan azk alr. Kim ona azk vermei redde-

188

EKLER

derse bir kz ile cezalandrlr; koum hayvan vermei reddetme ise 3 x 9 hayvanla cezalandrlr. Bir emirnamesi olmadan posta atlar ile seyahet eden ve azk alanlar Li - an - yan'a teslim edilir. Bir Bayla veya baka bir kimse grevli olarak bir prens tara fndan gnderilmi olan bir kimseye kt muamele bulunursa 3 x 9 hayvanla cezalandrlr; kt muameleye ugryan halktan birisi ise ceza 9 hayvandr. 19. Mad. Her Mool prensi uyruklarndan her yl aadaki listeye g re vergi toplamak hakkna sahiptir: Vergi mkellefinin serveti en en en en az az az az 5 hayvan 20 koyun 40 koyun 2 boynuzlu hayvan Vergi 1 1 2 3 koyun koyun koyun Fu dar.

Saraya hara teslim ederken, blge meclisine giderken, kamp yerini deitirirken, evlenirken 100 aileden fazlasna hkmeden ler her on aileden bir at ve koulu bir kz arabas alabilirler; ay rca en aa 3 salr inei olandan bir tulum dolusu st, en aa 5 salr inei olandan bir testi st arab, en aa 100 koyunu olandan bir kee rt alabilirler. Bunlardan fazlasn isteyenler cezalandrlrlar. 20. Mad. (Bu madde trl derecedeki prenseslerin evlenmelerinde ken dilerine verilecek kleler hakknda ayrntl hkmler ihtiva et mektedir. rnein 1. dereceden bir prensese kocas ile birlikte taya (=stanne) s, 8 criye ve 8 serbest yni erkekleri askerlikten muaf aile verilirdi; buna karlk Taici'lerin ve 'fabunan'larn kzlar yalnz uyruklardan bir Ta (yni evli ift) ve ev hizmet krlarndan da Ta taleb edebilirlerdi. 21. Mad. D Moolistan'da mahsuln az olduu yllarda Casaklar, ilgi-

ti|i iim!i*e.t*

MOOL KANUNLARI

189

l Sancan zengin aileleri ve Lamalar fakirlerin doyurulmas iin gereken tedbirleri alacaklardr. Yeteri derecede yiyecek bulun mazsa btn lkede bir boynuzlu hayvan ve koyun toplama karcir panyas alacaktr; gnll olarak hayvan verenlerin bir listesi Li - fan - yan'a verilecektir. Az mahsl arka arkaya birka yl olur ve btn lke kendi kendine yetemiyecek bir duruma gelirse, Kurultay Bakan btn Casak'larla birlikte bu hususta Li-fan-yan'a bir rapor vererek mparator'dan yerinde durumu inceleyerek yardm kansna vara cak ve gerekli gm datacak bir grevli gndermesini rica edecektir. Bu arada Casak prenslerine, Kung'lara, Taici'lere ve Tabunan'lara aylklarnn bir yllk tutar nceden verilir ve bun lar bu paralar halkn bakmna sarfederler. 22. Mad. ( Moolistan'daki at yaylaklarn ilgilendirir). 23. Mad . Listelere yazlm olan Moollar satmak yasaktr Aksine hareket edenler - satc olsun alc olsun - ar cezaya arp trlrlar. Sat bedeline el konulur ve sancan ihtiyalarna sarfedilir. 3. Blm : Saraya gidi ve Haracn verilmesi (Bu blmde mparatorun yeni ylnn tebriki, yllk hara, mparatorun prenslere verecei hediyeler ve bakentte prenslere tannan maiyet miktar hakknda ayrntlar yer almaktadr). 4. Blm: Kurultay ve Sava 1. Mad. ylda bir D Moolistan'n Moollar askdaki sorunlar zmlemek ve nfus saym iin kurultay hlinde toplanrlar. 2. Mad. Prensler, Bayie, Bayse, Taici ve Tabunanlar bildirilen kurul taya gelmezlerse yllklarnn yars ile cezalandrlrlar; aylk al-

190

EKLER kalmalarda her gn

myan Taici ve Tabunanlar ise 10 atla; ge iin bir at denir. 3. Mad.

(Bu maddede kurultaya gelmiyen daha aa rtbelilere veri lecek cezann bir listesi vardr). 4. Mad. (Her Sancak'ta Sancak yneticisinin ylda bir kez ilkbaharda askerlerinin silhlan ve baarlar- ok atma - hakknda bilgi edin me mecburiyetini gsterir). 5. Mad. Kim oklarnn zerinde cinslerini gstermezse, bunu haber ve renin lehine yanda bir boa ile cezalandrlr. 6. Mad. Snrda birden bire sava kt zaman bakomutanlar ailele rini lkenin ilerine gnderecekler, derhal birlikleri ile birlikte tehdit edilen blgeye gidecekler ve komu sancaklardan da yardm istiyeceklerdir. Her kes toplannca birlikte hareket iin gerekli bir pln hazrlanacaktr. Bu ii savsaklayan prensler rtbelerini yitirirler. 7. Mad. Kendileri savaa katlmyan komutanlar rtbelerini yitirirler ve orduda er olurlar. Kim bir sancan savaa gitmesine engel olursa ona sava kanunlar uygukmr. (Bundan sonra belli bir yere ge gelenlere uygulanacak cezalarn bir listesi gelmektedir). 8. Mad. (Bu maddede subaylar ve askerler iin ayn su iin hkm ler vardr). 9. mad. (Komutanlara, asker ve posta atlarna zarar verecek ekilde ava gitmei yasaklar; cezas; aylklarn bir yllk tutarnn yars veya 10 at.

'itpfHHM

' '

' " I H I I ' I !

"I

(.11 l l . : . l : i

I i

t.. I ! .M Wl *!(ll ..UH *tM i' I -I MM* J *JU M * " ' lIK'H|MW*vl < *

MOOL KANUNLARI

191

(Sava srasnda ve savatan sonra disiplin hakknda ayrnt l ve korkaklar ile emirlere kar gelenler hakknda ar ceza teh ditlerini bildiren hkmler ihtiva eder. Sonundaki hkmler zel likle ilgi ekicidir: manastrlar hi bir ekilde tahrip edilemezler. Sivil halktan kar koyanlar ldrrler, boyun eenlere ise yiye cek verilir. Tutsaklarn zerlerindeki elbiseler yrtlmyacak, ko calar kanlarndan ayrtlmyacaklardr. Ordudaki prensler her trl vasta ile genel huzuru salyacaklar ve halka yardmlarda bulunacaklardr. Sessiz halkn tm bir fark gzetilemeksizin tut sak yaphnyacaktr. Sivil halka kar trl zor ve yama ar ce zalarla teyid edilmitir). 11. Mad. (10. Mad. atlanmtr). (Bu madde zamanndan nce srek avn, sava veya kurul tay eve gitmek iin terkedenlere verilecek cezalan ihtiva eder). 12. Mad. Ylda iki kez, 6. ve 12. aylarda, her sancaktan bir adam talimat almak zere bakente gnderilir. 13. Mad. (Ch'ien-lung'un 52. saltanat ylndan bir kararname -1787). Bundan byle btn Kunglar ve yksek rtbeliler zel olarak g rtkleri, mparatorun yksek rtbeli elileri nnde diz ke cekler ve iyice eileceklerdir. Ancak eliyi grev icab gryorlarsa bu tamamen yasaktr. Bu emirden D Moolistan'n Moollan an lamaldrlar ki, ben herkese ayn muameleyi yapmaktaym, bun dan byle buna uymaldrlar. 5. Blm : Snrlar ve Karakollar 1. Mad. Yabanc bir mlkn snrn geen 1. ve 2. derecedeki bir prens 10 atla, bir Bayie, Bayse veya Kung 7 atla, bir Taici veya Tabunan 5 atla, halktan birisi ise bir kzle cezalandnlr. 2. Mad. Bakasnn mlkne girip hayvanlaryla orada gebelik et-

192

EKLER

mek yasaktr. Cezalar: Tabunanlara kadar prensler iin aylklar nn bir yllk tutar; aylksz Taici ve Tabunanlar iin 50 at; halk tan kimseler iin (ham sulu hem, de suun ilendiini bilen) ya banc mlkn sahibinin lehine olmak zere btn hayvanlar. 3. Mad. Her i sahibi (esnaf) iini Casak - prensine, Bayie'ye, HounCangin'e ve Mayren-Cangin e bildirmek zorundadr. Bunlar de netlemek iin bir cangin tyin edilir ve bunlardan her onu bir araya gelerek denetlemeyi kolaylatrmak iin bir birlik kurmak zorundadrlar. Bu esnaf yznden kan her trl kargaalktan yukarda ad geen prens v.b. sorumludurlar. Kim hsmlarn ziyaret etmek veya baka bir sebeple seyahet etmek istiyorsa, ilgili makamlardan, zerinde seyahetin maksad yazl bir izinname almak zorundadr. Prensler v.b. byle seyyah lar tarafndan yaplan hrszlklardan sorumludurlar. Sahte bir seyahet izni ile yakalananlar 100 kam darbesi ve 3X9 hayvanla, sua katlanlar da 90 krba darbeci ve 2X9 hayvanla cezalandr lrlar. 4. - 7. Mad. (Bu maddeler Samurlarn yakalanmasn, yerden jensan k k karlmasn ve bu maddeler ile ticareti yasaklamaktadr). 8. Mad. (Bu madde, srek av iin ayrlm olan yerlerde avlanmay yasaklar). 9. Mad. (Bu madde bunun iin belirtilmi alt yerden in'e geii ve bu srada uyulacak kurallar gsterir). 10. Mad. (Bu madde sava bakanlnn iznine bal silhlarn ve m paratorun iznine bal cephanenin satn alnmas ile ilgilidir).

*Vtwn.

"

' M l#i|H.*|. :.|

1 l| i

i.

I |. , ):.| . . H| nWWm

.III

| lWR |l4 .1 i.n,||| u 4i|: MM^KMMIMfe * ' '

MOOL KANUNLARI

193

11. Mad. (D lkelere, zellikle Rusya iddetle yasaklanmas). 12. Mad. (Yabanc elilerin asker muhafzlarla gtrlmesi rallar) . 13. Mad. (Elilerin yiten eyalarndan muhafzlarn sorumlu olduklar ile ilgilidir). 14. Mad. Snr gemi olan kaaklar yakalanrsa, bunlar iki gn ie risinde Li-fan-yan'a gnderilmek gerekir. Bunu savsaklyan Casak-prensleri aylklarn verirler. 15-17. Mad. (Snr karakollarndaki disiplinin bozulmasnda sululara ve rilecek cezalar gsterir). 6. Blm: Soygunculuk ve Hrszlk 1. Mad. Bir grevli veya baka bir kimse yalnz bana veya bakala rnn yardmyla bir kimseyi soyar veya ldrrse, fail ve yardm clarnn kafalar kesilir ve bu kafalar alenen tehir edilir. Soygunculuk srasnda bir kimse yaralanm ve mallar alnmsa, fail ve yardmclarnn kafalar kesilir ve aileleri ve b tn mamelekleri, bir liste yaplarak, soyguna urayana verilir. Madur yalnz yaralanm da mal alnmamsa, fail sonradan boulmak zere zindana atlmaya mahkm edilir, failin btn mameleki bir liste yaplarak yaralanana verilir; failin ailesi gz yarglama toplantsnda ceza bir derece indirilinciye kadar Sancak'da kalr, bunun zerine ailesi Honan ve antung illerine mec bur almaya gnderilir. Sua itirak edenler mamelekleri ile birhakknda ku ve Trkistana silh satmann

94

EKLER

likte madurun olurlar; aileleri Honam ve antung illerine mec bur almaya gnderilirler. 2. Mad. (Bu madde messir fiilsiz soygunculukla ilgilidir: soygunu bir kii yapmsa, bu ailesi ve btn mameleki ile birlikte mecbu r alma iin in'e gnderilir. Sua katlanlar varsa, asl fail sonradan boulmak zere zindana atlmaya mahkm edilir, btn mameleki ise soyulann olur; failin ailesi gz yarglama toplant snda ceza bir derece aa indirildikten sonra in'e mecbur a lmaya gnderilir; sua katlanlar da aileleri ve mamelekleri ile birlikte mecbur alma iin Honan ve antung'a gnderilirler).
3. Mad.

'

Bir grevli veya baka bir kimse tarafndan yalnzca veya su a katlanlarla hayvan veya baka eyler alnm da, hrszla urayann komular hrszlar izlerken bunlar direnmiler ve izliyenlerden birisini ldrmlerse, asl fail derhal kafas kesilmee mahkm edilir, ailesi ve bir listesi yapldktan sonra btn ma meleki davaclara verilir; suu katlanlar aileleri ile birlikte gney illerinde bulunan askerlerin klesi olmak zere oralara gnderilir; bunlarn btn mamelekleri, bir listesi yapldktan sonra davac lara verilir. (zleyenlerden birisi yalnzca yaralanmsa 2. madde ye uygun hareket edilir). 4. Mad. Soygun srasnda sust yakalanan kimse lmle cezaland rlr. Asl fail ve yardmclar zindana atldktan sonra kafalar kesilerek cezalandrlrlar. lm cezas yerinde gzkmezse, asl fail iin ceza 3X9 hayvan, yardmclarnn herbiri iin 9 hayvan dr. 5. Mad. Kim deve, at, boynuzlu hayvan veya koyun alarken bir adam ldrrse kafas derhal kesilir ve bu kafa alenen tehir edilir. 6. Mad. 30 attan fazla hrszlk yapanlar ve yardmclar sonradan bo ulmak zere zindana atlrlar. Gz yarglanma toplantsnda bun-

111

'

' ' ' *'' ' W

'ffl^*MH'*l lerimi!*

.*.*(( f^JKi.

MOOL KANUNLARI

195

lara det olan ilem yaplr. Su ilenirken yardm etmeyip de yal nz alnan mallarn paylalmasna katlan kimsenin cezas bir de rece indirilir ve kendisi malaryal Ynnan, Kuayov, Kuangtung ve Kuangsi yrelerine gnderilir. Sua katlan ve alman maldan da pay alanlar mehilli olarak idama mahkm edilirler. Suun ile neceini bilipte ilenmesinde hazr olmyan, ama genede alman mallardan pay alanlara bir derece aa ceza verilir ve kendileri Hukuang veya Fuki'ene gnderilir. (Bundan sonra alnan hayvan larn saysna gre gittikeazalan cezalar gelmektedir). 7. Mad. (Uzak blgelerdeki Moollarla ilgilidir - Olot'lar, Turgutlar ve Uriangay'lar-; buralarda hayvan hrszlnda asl faille yardmc lar arasnda fark gsterilmez). 8. Mad. Hayvan hrszl hakknda hkm verilirken, failin ayn yl iinde daha nce de hayvan ald anlalrsa, iki sua birden ce za verilir; ancak su birinci hrszlk nceki yl ilenmise dikkata alnmaz. 9. Mad. Asl fail kam, yardmcs mahkm olmusa, bu beriki, asl faile kar alacak dvada tanklk edinceye kadar hapishanede saklanr cezas infaz edilmez. 10. Mad. Bundan byle haber vermeden bakasna ait hayvanlar tutup saklayan her Taici hsz saylr ve rtbesini 6 yl iin yitirir. 11. Mad. Bir Taici hrszlk yaparsa rtbesini yitirir, halktan birisi gibi olur ve btn hayvanlarn madura verir. Ona bal olanlar ve kleleri en yakn sradan hsmlarna verilir. Casak ise eksik de netim ve kt knetimden tr sorumlu tutulur.

196
12. Mad.

EKLER

(Bu madde eski-1779 ylndan kalma -.hrszlktan dolay rtbesi alnm bir Taici hakknda kartlm bir emirnameyi ih tiva etmektedir). 13. ve 14. Mad. (Her iki madde de hrszlk yapan Taici'lerin baz durumlar da denetim altna konulmas ile ilgilidirler). 15. Mad. alnm hayvan iin verileri, cezay bir Mool diyemiyecek durumda ise, bunu Sancak Taici'si der. Hrsz bir grevli ise, da ha yksek grevliler ona demede yardm ederler. 16. Mad. (mparatorun srek avlarnda at hrszl lar alnan hayvanlarn saysna gredir). 17. Mad. Hayvan hrszlklarnda yalnz eleba asl fail olarak kabul edilir. Birok kii hrszla katlm, bunlar yolda gruplara ayrl m, trl yerlerde veya birka kez almlarsa, her fiil ayr ayr cezalandrlr. 18. Mad. Hrszlara yataklk eden prensler v.b.g,. aylklarnn bir yllk tutar ile cezalandrlrlar Onlara yataklk ettiklerini inkr ederlerse, amcalar, yoksa amca oullar bu iddiann doru oldu unu yeminle teyit etmelidirler. 19. Mad. Hayvan aldndan phe edilen ve bunu inkr eden kimse iddiasn yeminle teyit etmelidir. Yemin ederse aleyhindeki ilem durdurulur. Yemin etmezse kendisine, kanunlara gre alnan hayvanlarn saysna uygun den ceza verilir. Hayvanlara zilyed olan ise 9 hayvanla cezalandrlr. Zilyed kendisi hrsz haber veile ilgilidir: ceza

""

" " " ' i " i'M!mm. '' '(.-..t

MOOL KANUNLARI

197

rirse, hrsz suun arlna gre ya derhal idamla, ya zindana atldktan sonra idamla ya da srgnle cezalandrlr; zilyed ise cezalandrlmaz. 20. Mad. alnan hayvanlarn sahibi bunlarn saylar, yalar, renkleri ve hrszln ay ve gn hakknda ilgili mercie tam bilgi vermek zorundadr; bu bilgileri Casak tutanaa geirir. Bu bilgiler verilmemise veya bunlarda geree aykr hususlar sonradan tesbit edilirse iddia hakknda bir ilem yaplmaz. 21. Mad. Mlik kendisinden alnm olan hayvanlar tanr, dvalla ise bunlar nc bir kiiden aldklarn iddia ederlerse, bu kii ler yzletirilirler. nc kiiler itiraf etmezlerse, dvllar ye mine arlrlar. Yemin ederlerse serbest braklrlar ve hayvanlar sahibine geri verilir. 22. Mad. (Bir srek av srasnda alnm olan atlarn sahiplerine geri verilmesi ile ilgilidir). 23. Mad. alm hayvanlar nc kiiler tutarlarsa, bunlardan (sa hibine iade edilen) bir tanesi iin bir teekkr, 2-10 tanesi iin bir, bundan sonra her 10 hayvan iin bir hayvan hakkederler. 24. Mad. Hrszlar aldklar bir hayvan keser etini brakrlar da bir nc kii bu eti alrsa, hayvann deerini demek zorundadr. zin son bulduu blgede yemin edecek bir Cangin seilir; bu yemin etmei reddederse mahkm edilir. 25. Mad. Hayvanlar yollarn arrlarsa, malik gn iinde komu Casak-Bayle, Bayse ve Kung'lara haber vermek mecburiyetindedir;

198

EKLER

bunlar aratrma yapmakla grevlidirler. Bu aratrma zerine yakalanan her byk ba hayvan iin bir koyun borlanlr. Tu tulmu hayvan eerliyen 5 hayvanla cezalandrlr. Tutulan hayvanlarn kasden kendisine ait olduunu iddia edip alan kimse 3X9 hayvanla cezalandrlr. Yamlarak byle hayvan lar teslim alan ise 9 hayvanla cezalandrlr. Hayvann mliki or taya kmaz, yakalyan da onu saklarsa 9 hayvanla cezalandrlr. 26. Mad. Bir yerden bir yere gitmekte olanlar, yolunu arm hayvan lar tutamazlar; aksi hlde hrszlar gibi hkm giyerler. 27. Mad. z srerken tanklar yoksa, yemin de gerekmez. Bu bir yerden bir yere gidenlere uygulanmaz. 28. Mad. Hrszn izleri yeni terkedilmi bir kamp yerine yemin ettirmek gerekir. 29. Mad. zlerin yok olduu yerden insanlarn oturduklar yere kadar bir ok atm mesafe varsa yemin ettirmek gerekir. 30. Mad. Deliller aratrlrken tank bulundurulmaldr. aratmazsa hrsz saylr. 31. Mad. alnm hayvanlar hakknda yaplan gizli bir ihbarda bil dirilen hususlar, bir kimsenin hrszlkla urad kayplara uyu yorsa, bahse konu hayvanlarn yannda bulunduu kimse hrsz kabul edilir. 32. Mad. Kim alnm hayvanlar hakknda gizli haberleri olduunu bildirirse, bu haberleri rendii kimsenin adn ve sosyal duruKim evini grlyorsa, hkm

MOOL KANUNLARI

19?

munu da bildirmek mecburiyetindedir. hbar yalansa veya aln m hayvanlar baka yerde bulunuyorsa, ihbar yapan, yemini et tiren Taici lehine 3 X 9 hayvanla cezalandrlr. Ayn ekilde davac da bo yere dva ettii kii lehine 3 X 9 hayvanla cezalandrlr. 33. Mad. (Hayvan veya eya hrszlnda rtbe sahiplerinin yemin et mee mecbur olup olmadklar ile ilgilidir). 34. Mad. Altn, samur veya su samuru postu, kuma veya yiyecek aln m ise, ceza bunun miktarna uygun olmaldr. alman eylerin deeri iki yanda bir boann deerine eitse, ceza 3X9 hayvandr, bir koyunun deerine eitse ceza 9 hayvandr, bir koyunun dee rinden azsa ceza yanda bir boadr. 35. Mad. Bir domuz veya kpek almann cezas 5 hayvandr; bir kaz, ya rdek veya tavuk almann cezas 2 yanda bir boadr, ayrca alnan eyler de tazmin edilir. 7. Blm : Cana kar ilenen sular. 1. Mad. Bir prens baka bir Sancak'tan bir adam ktlkten kasten, taammden veya bir plna katld iin ldrse onun yerine bir adam vermek zorundadr. 1. ve 2. derecede prensler ayrca 100, Bayie, Bayse ve Kunglar 70, Taici ve Tabunanlar 50 at ldrle nin ailesine vermekle cezalandrlrlar. Katil halktan birisi ise, zindana atldktan sonra kafas kesi lir; sua itirak eden zindana atldktan sonra boulur; failin b tn mameleki, listesi yapldktan sonra ldrlenin ailesine veri lir. Yardmclarn yardmclar ise, aileleri ve btn mamelekleri ile birlikte komu ilenin ynetmenine gtrlr ve vazife ban daki Taici'ye kle olarak verilir. 2. Mad. Bir prens veya baka birisi keskin bir silhla kt niyetle ve

200

EKLER

kasten veya sarholukla bir uyruunu veya kleyi ldrrse, l.ve 2. dereceden bir prens 40, Bayie, Bayse ve Kung 30, bir Taici veya Tabunun 3X9 hayvanla ve ldrlenin erkek kardei lehine ceza landrlr; ldrlenin ailesi ise nereye isterse oraya gtrlr. ldrme kasiden olmamsa, fail olayn sebeblerini yazl ola rak bildirir ve suu haber verir, eer arada herhangi bir dman lk yoksa, ldrlenin ailesi baka yere gitmek zorunda deildir. Bu durumda prensler, Bayie, Bayse, Kung, Taici ve Tabunanlar 9 aylklarnn tutarlar ile cezalandrlrlar; aylk almyan Taici ve Tabunanlar ise hazine lehine 3X9 hayvanla cezalandrlrlar. Houn-Cangin'den halktan birisine kadar kt niyetle ve kes kin bir silhla, ister taammden olsun ister sarholukla klesini ldrmenin cezalar yledir: Houn-Cangin ve Mayren-Cangin iin 3X9 hayvan, Calan-Cangin, Sumun-Cangin ve Temen iin 2X9 hayvan, halktan birisi iin 9 hayvan; bu hayvanlar ldrlenin ailesi alr. ldrlenin ailesi ve kardeleri Sancak'tan kmak zo rundadrlar. 3. Mad. Kavga srasnda ar yaralanan birisi 50 gn iinde lrse, fail zindana atldktan sonra boulur. 4. Mad. aka yaparken kasitsiz olarak bir kimseyi ldren 3 X 9 hay vanla cezalandrlr. 5. Mad. Kasitsiz olarak bir kimseyi ldren kimse, olay hakknda gr g tan gsterebilirse yemin etmez 3X9 hayvanla cezalandrlr. Tank yoksa ve olay hakknda pheler varsa, Sancak'tan yemini zerine alacak bir kimse seilir. Bu adam yemin ederse faile veri lecek ceza 3x9 hayvandr; adam yemin etmezse, fail zindana atl dktan sonra boulur. Bakasnn gzn karann cezas 3x9 hayvandr; bakas nn kol veya bacan krann cezas 9 hayvandr. Messir fiilin srekli sonular olmazsa fail atlarla cezalandrlr.

MOOL KANUNLARI

201

6. Mad. Kim kasden karsn ldrrse, nce zindana atldktan sonra boulur. Karsn kavga veya tartma srasnda kusurlu olarak ldrenin cezas kaymanasmn ailesinin lehine 3 X 9 hayvandr. Kadn davranyla olaya sebep olmu ve kocas onu istiyerek ldrmse cezas 3x9 hayvandr. Fiil bir alet ile, kurunla vurarak, paralayarak, paklyarak veya sopa ile vurarak ilenmise fail katil saylr ve zindana atl dktan sonra boulur. 7. Mad, Bir kle efendisini ldrrse para para kesilir. 8. Mad. Kendisine gelmi olan bir kaa ldren grevli boulur. Katil halktan birisi ise zindana atldktan sonra boulur. Bu sua katlanlar, yetkili Bayle'ye verilmesi gereken 3x9 hayvanla cezalandrlrlar. Bayie olayla ilgilenmezse, ceza olarak verilen hayvanlarn yars suu ihbar edene yars hazineye verilir. 9. Mad. Ok atarken veya baka bir durumda ve bir arala klesini ya ralayan veya onun burnunu veya kulaklarn kesenler yle ceza landrlrlar : Sancak prensleri 5 X 9 hayvanla, Bayie v.b.g. 3 X 9 , alelade bir grevli 2 X 9 ve halktan birisi 9 hayvanla. 10. Mad. Kavga veya tartma srasnda bakasnn gzne zarar veren veya kolunu veya bacan kran 3x9 hayvanla cezalandrlr; ya ralamann kt sonular olmazsa ceza 9 hayvandr. Bir gebe kadnn ocuunu drtenin cezas 9 hayvandr; yumrukla veya krbala vurmusa ceza 5 hayvandr. Bir kavga srasnda sebebsiz yere bakasnn dilerini krann cezaisi 9 hayvandr. Bakasnn sa topuzunu veya klahnn ps kln koparann cezas 5 hayvandr.

202

EKLER

8. Blm,: Dvalar 1. Mad. Herkes kendi dvasn kendisi amaldr. ;nc bir kiinin at dvay kabul eden mahkeme ktibi ceza olarak atn verir. 2. Mad. Yung-Cheng'in ilk saltanat ylndan (1723) nce alm Mo ollarla ilgili her trl dvalarda ilem durdurulur, dierlerinde ise devam eder. 3. Mad. Prensin karar balad nizalar hakknda yeni bir dva aan kimse, eer prens adalete uygun bir karar vermise, 9 hayvanla cezalandrlr. (Buna uygun olarak, Casak-Bayle, Bayse veya Kunglar iptidaen karar vermilerse, ceza 5 hayvan; Cangin veya dier grevliler iptidaen karar vemlerse ceza 1 attr). 4. Mad. "

nsanlarn gizlenildiine dair ihbarlar, mutlak olarak nfus sa ym yl iinde yaplmaldr. Bundan sonraki ihbarlara itibar edil mez. 5. Mad. Bir Mool bir dva amak istiyorsa, iddiasn nce Casak-pensine, Bayie v.b.g, sunmaldr, yanl karar verildii takdirde dva sn yeniden lenin en yksek grevlisine bildirir. Bu da dil bir karar vermezse o zaman davac, verilen kararlar ak ve ayrntl bir ekilde belirterek Li - Fan - yan'a mracaat edebilir. Li - fan yan meselenin ilenin en yksek grevlisine geri gnderilmesi veya meseleyi incelemek zere yksek bir grevlinin gnderilmesi haknda bir rapor dzenler. Bu rapor en yksek makama sunulur. Bidayet mercilerine ba vurmakszm dorudan doruya Li f'an-yan'a gidenler, iddialar yerinde olsun olmasn cezalandrlr lar, yleki : Taici ve grevliler 3x9 hayvanla, halktan kimseler ve kleler 100 krba darbesi ile. Bahse konu olan basit bir eyse,

''M*!

"I11

' '" '

I' '! I H I H

*.|l.iflH #tn O M

aft).!* 4

HM M l^W*flMV w >

MOOL KANUNLARI

203

bu Casaklara veya ilenin en yksek grevlisine geri gnderilir; mesele ldrme ile ilgili ise,-gereken raporun dzenlenmesinden sonra - Li-fan-yan bu ile yksek bir memuru grevlendirir ve bunun iin de mparator'un emrini rica eder. Li-fan-yan bidayet mercilerinin kanunlara uygun olarak karar verdiklerini tesbit ederse, rapor dzenlenmez. Bidayet mercileri dil olmyan bir ka rar vermilerse, bundan sorumlu tutulurlar. Buna karlk iddia nn mesnedsiz olduu anlalrsa, davac ayn lde cezalandr lr. 9. Blm : Kaaklarn tutuklanmas 1. Mad. Yabanc lkeye kaarken, kendilerini izleyenlere ellerinde silhla kar koyanlarn, ele ba veya yardmcs olmalarna ba klmakszn, hemen kafalar kesilir. Kar koymadan yakalanrlar sa, ele bann derhal kafas kesilir, dierleri ise derhal boulur. Kaanlardan birisi tarafndan izliyenlerden birisi yaralanrsa, bunlar tutulur tutulmaz hepsinin kafalar kesilir. Kendisini izle yenlerden kimseyi yaralamadan geri gelen kaaa 100 krba at lr ve eski efendisine geri verilir. 2. Mad. Meskn bir yerden gemekte olan bir kaa yakalayana, ka an mliki 2 yanda bir boa verir. Buna karlk bir kaa saklyan, kaan mlikine 9 hayvan vermekle cezalandrlr. ilerinden birinde bir kaan sakl tutulduu yurtlarn onba s, kaan mlikinin oturduu yere 9 hayvan vermekle cezalan drlr. 3. Mad. Kaak bir kle bir kimse tarafndan tutulur ve yerine geri gtrlrse, bunu tutan kaan yannda bulunan eylerin yansn alr, dier yarsn ise klenin efendisi alr; kle de 100 krba dar besiyle cezalandrlr. 4. Mad. Kaaklar izleyenler ele ban ldrrlerse, kaaklarn gas-

204

EKLER atlarn

bettikleri hayvanlar ve baka eyler onlarn olur; yalnz yarsn alrlar.

Kaaklar ele baslarm ele verirlerse, izleyenler gasbedilmi olan eylerden hi bir ey alamazlar, btn bunlar kaaklarn efendisine verilir. Bir kaak bir kimsenin karsn veya atlarn karrsa, tazmi nat olarak ailesini ve btn mamelekini yitirir. Eer bireye m lik deilse, kendisine de birey yaplmaz.- Kaan bir kle iin efendisi sorumlu tutulamaz. 5. Mad. Bir prens v.b.g. kaaklar grr de onlar izlemezse, aylkla rnn bir yllk tutarn ceza olarak verir. Kaaklara bir baskn srasnda bir kimse ldrlrnse, ka aklardan alnan mallarn yars lenin hsmlarnn olur. Ayrca kaak 3x9 hayvanla cezalandrlr. Kaaklardan birey alnmam sa, o zaman kaaklarn Casak-prensi ve Bayle'si 3x9 hayvan verir ler. 6. Mad. Bir kimsenin d lkelere kamasna kasden yardm eden Sancak prensleri v.b.g. rtbelerini yitirirler. Daha aa rtbede bir grevli yardm etmise, boulur ve btn mallarna hazine el koyar; halktan birisi yardm, etmise, kafas kesilir ve onun da mamelekine hazine el koyar. 7. Mad. (Kaaklar snra kadar kouturmann ve snrdan nce geri dnmemenin vazife olduunu bildirir. Aksi takdirde cezalar un lardr: Cangin ve temen ilerinden atlr ve birincisi 3x9 hayvan, ikincisi 2x9 hayvan der; astsubaylar iten atlrlar ve 5 hayvan derler, bunlara ayrca 100 krba atlr; askerlere 100 krba at lr). 8. Mad. Btn bir sancak kaarsa, dier btn Sancaklar hepsi bir den, sava kurallar uyarnca toplanmaya ve onlar kovalamaya

MOOL KANUNLAR

205

mecburdurlar. Bu srada baar gsteremiyen Casak-Bayle v.b.g. aylklarnn bir yllk tutar ile cezalandrlrlar. 9. Mad. (Bir Sancak'n kk birliklerinin kamas ile ilgili kurallar koymakta 20 veya daha fazla adamn kamas gibi- ve durumun derhal Li-fan-yan'a bildirilmesi gerektiini, savsaklamann ceza landrlacan bildirmektedir). 10. Mad. (Bir kaa ldreni saklyan prens v.b.g. verilecek gstermektedir). 11. Mad. Snrda dolap duran inliler ve manuryal kleler yakala np Li-fan-yan'a teslim edileceklerdir (Savsaklama hlinde veri lecek cezalar arkasndan .gelmektedir). 12. Mad. Bilerek hrszlar saklyan ve teslim etmiyen prensler v . b . g aylklarnn bir yllk tutarnn ceza olarak derler; aylk almyan Taici ve Tabunanlar ise 9 hayvan verirler. 13. Mad. Hrszlarn tutulmasna kar koyan ve bunlarn kamasn emreden prens v. b. g. 'lerin cezas aylklarnn bir yllk tutardr; aylk almyanlar ise 5 x 9 hayvan verirler. 14. Mad. Yakalanan hrszlar Sancalanna gtrlerek nezaret alnrlar. altna cezalar

Mukden veya Kuei - hua - ch'eng'de bir su iliyen Moollar, suun ilendii yerde bekletilirler ve onlar hakknda karar vermek zere bir casak veya Taici istenir

206

EKLER

15. Mad. Srgne mahkm edilmi sulular Li-fan-yan'a haber vere rek zindana atlmak zere Casaklar yersel grevlilere teslim eder ler. 16. Mad. antung veya Honan'a srlm Moollar kaarlarsa, ilk ka iin ceza bir ay K'ang ve Fukien veys Hukuang'a yollanmadr; ikinci ka iin ceza iki ay K'ang ve Ynan, Kuayov, Kuangtung veya Kuangsi'ye uzak malaryal blgelere yollanmadr; nc ka iin 3 ay K'ang ve ikamet yerinin deitirilmesidir. lme mahkm edildikten sonra affa uram ve bir garnizo na srlm olan bir Mool kaarsa ve hakknda baka bir iddia yoksa, daha kt bir yere gnderilir (ayrca u cezalar verilir : ilk ka giriiminde 2 ay K'ang, 2. ka giriiminde 3 ay K'ang ve damgalanmak v. b. g. ). 17. Mad. (Eksik nezaretten tr sulunun kamasna sebeb olan grev lilere verilecek cezalar gsterir). 18. Mad. Yakalanan hrszlarn elinde bulunan eyler ve ceza olarak alnan hayvanlar ikiye ayrlr, birisi mkfat olarak yakalayana ve rilir, dieri mal alnana. 19. Mad. (Kaan sava tutsaklar ile ilgilidir Olotlar ve Trkistanl lar). 20. Mad. (Kle olarak gnderilen ve Moolistan'a kam olan bir su luyu yanma alana verilecek cezalan gsterir). 10. Blm : Trl sular 1. Mad. Kim scak tutan bir klaha, klahn kenarndan daha uzun

ll|.tWHi

'

l W ! | H 4 |

i.M

M l

. i . (l , J .1 n|. .n*|4|l f | i ( ( t j p n . ,4 , M W n , ^ ^ ^ M M M H B f r ^ t . ,

MOOL KANUNLARI

207

bir pskl takar kulaklarn rten bir klah veya kenarsz bir kee klah giyerse bir atla cezalandrlr. 2. Mad. Belirtilmi zamandan nce ve sonra yeni yl kutlamak yasak tr (bundan sonra bunun cezalar gelmektedir; cezalar rtbeye g re basamakldr: Sancak prensi 9 hayvan verir, halktan birisi 1 at. Cezalar haber veren alr). 3. Mad. (Prenslere hakarette verilecek cezalar. Hepsi hayvanla denen cezalardr; hakarete unyanm rtbesine gre basamakldr. Ce zalar hakarete uryan alr). 4. Mad. Kendiliinden silha sarlmak yasaktr (Basamakl cezalar : prenseler, aylklarnn yllk tutarnn yars; halktan kimseler, 5 hayvan). 5. Mad. Kim bir yolcuyu evinde geceletmez ve bu yolcu da souktan donarsa 9 hayvan der; souktan donmazsa ceza 2 yamda bir boadr. Evinde geceletir ama, yolcunun eya veya hayvanlarn alarsa, ona tazminat verir. 6. Mad. Kendi yurt'una girip atn da yurtun nne balam olan bir yolcunun bu atmm nc bir kii tarafndan alndn iddia eden veya yolunu arm hayvanlan yannda tutan kimse zarar gren yararna 5 hayvanla cezalandrlr. 7. Mad. iek karm durumda yabanc bir evde yatp bakalarna hastal bulatran bir kimse, iekten birisi lrse 3 x 9 hayvan la, lmezse, 9 hayvanla cezalandrlr. Hastalk iek deilse ceza 1 attr.

208

EKLER

8. Mad. Deliler, amcalarnn, kardelerinin, yienlerinin ve aileler bir liinden en yakn hsmlarnn denetimi altna verilirler. Hsmlar yoksa, denetim komu onbaya der. Denetim azlndan deli kaarsa, denetimle grevli olanlara 100 krba atlr. 9. Mad. Bir hayvan inini dumanlyan atei sndrmeden brakrsa, ha ber verenin lehine 9 hayvanla cezalandrlr. Yangn geniler ve hayvan yanarsa, fail bundan sorumludur; bir insan yanarsa, sulu 3 x 9 hayvan der (Bundan sonra, dier savsaklamadan tr kan yangnlarda verilecek cezalar gelmektedir). 10. Mad. (Bir adamn lmesine sebep olan kundaklkta verilecek ce zalar: grevliler zindana atldktan sonra boulur, halktan kimsele rin zindana atldktan sonra kafalar kesilir, ayrca her ikisinin de mamelekleri davacnn lehine msadere edilir. Yalnz hayvan yanmsa cezalar yledir: grevliler iin, grevin yitirilmesi ve dava c lehine mamelekin msadere edilmesi, halktan kimseler iin, 100 krba darbesi ve mamelekin msaderesi). 11. Mad. (Bu madde mezarlarn tahrip veya kirletilmesi hlinde veri lecek ar cezalar gsterir. Cezalar lnn eski rtbesine gre ba samakldr). 12. Mad. Bir Mool bir Mool erkek veya kadnn kandrarak yanna alr sonra da kle olarak satarsa - sat akdi mevcut olsun veya ol masn - 100 krba darbesi ve 3 x 9 hayvanla cezalandrlr; kanan kimseye de 100 krba atlr. 13 Mad. D Moolistan'da bir kimse inli bir erkek veya kadn kan drp kle olarak satarsa - bahse konu olanlar zgr olsunlar kle

1, ', M ...MHI| AmiI*iW>

HM I IKHl)

< <*IH>HHiIMI<.flflMMu >! . i ;l l

Mi

MOOL KANUNLARI

209

olsunlar, sat akdi meydana gelsin veya gelmesin, karma vuku bulmu ve karlan da neyin bahse konu olduunu bilmemise zindana atldktan sonra boulur, yardmclar 100 krba darbesi ve 3 x 9 hayvanla cezalandrlrlar. Kandrlana ceza verilmez. Fail tek bana hareket etmise cezas gene boulmahdr. Kandrlan failin niyetlerini biliyorduysa, failin cezas 100 kr ba darbesi ve 3 x 9 hayvandr, kandrlann cezas ise 100 krba darbesi. 14. Mad. Asil olmyan bir erkek, asil olmyan bir kimsenin kars ile zi na ilerse cezas 5 x 9 hayvandr, ayrca zina iliyen kadn da ken disinden alnarak vura vura ldrmesi iin kocasna verilir. Koca s kadn ldrmezse, ceza olarak alnan hayvanlar prense kalr. Yabanc bir kadnn akln elmeye alan kimsenin cezas 3 x 9 hayvandr. 15. Mad. Halktan birisinin kars ile zina iliyen Sancak prenslerinin cezas 9 x 9 , Bayse, Bayie ve Kunglarn cezas 7 x 9 , Taici ve Tabunanlarn cezas 5 x 9 hayvandr. Bu hayvanlar zina iliyen kadnn kocasna verilir. 16. Mad. Halktan birisi bir prensesle zina ilerse para para kesilir, prensesin de kafas kesilir, zina iliyen erkein ailesi de kle olur. 17. Mad. Kt davranl kimselere Sancak iinde tahamml edilmez, bunlar aileleri ve mamelekleri ile birlikte Posta duraklarnda a lmak zere Honan veya Shantung'a gnderilirler. 18. Mad. Bir yabancnn hayvann vuran veya dve dve ldren 9 hay van der. Savsaklama yznden bir at vuran iki at der. Hayvan lmez ve iyiletikten sonra malikine geri verilirse ceza iki yanda bir boadr.

210

EKLER 11. Blm: 1. Mad. Lamalar. ' . : i ;

(Lama'larm elbiselerinin renkleri hakknda kurallar ihtiva eder; mparator ayr bir renk vererek bir Lama'y taltif edebilir; bunun dnda aksine hareket edenler cezalandrlrlar: Gelong ve Getsul'lar 9 hayvan, renci ve rahibeler 100 krba darbesi.) 2. Mad. Kim Lama'lar veya Lama rencilerini tabib olarak ve yin iin evine gtrmek isterse, Ba Lama'ya ba vurur. Bunun zeri ne, onu geri getirmek ve gene ba Lama'ya teslim etmek kouluyla, evine gtrmek ve hizmetinden yararlanmak izni verilir. Lamalar veya rencileri yabanc bir evde bir gece geirirlerse veya ba Lama'dan habersiz manastrdan uzaklarlarsa, veya onlar evine g tren ba Lamann haberi olmadan gtrmse, byle kendi ken dine manastrdan uzaklam ve yabanc bir evde gecelemi olan Lamalar veya rencileri hazine lehine 3 x 9 hayvanla cezalandr lrlar. Bunlar gtren kimse ise cezalandrlmak zere Li-fan-yan'a teslim edilir. Evli olmyan bir kadnn yannda geceliyen Lama ve ya rencisi dinsel rtbesini yitirmek ve 100 krba darbesi ile ce zalandrlrlar. Kadn bir Mool kadn ise ona da 100 krba at lr, bir cinli kadn ise cezalandrlmak zere Li-fan-yan'a teslim edilir. 3. Mad. Bir rahibe cinsel ilikide bulunursa, dinsel rtbesini yitirir ve 100 krba darbesi ile cezalandrlr. lgili manastrn ba rahibi de 3 x 9 hayvanla cezalandrlr. 4. Mad. Lama manastrlarna kadnlarn girmesi yasaktr. Bir Lama oturduu yere bir kadn sokar ve onu yannda tutarsa, sulu Lama cezalandrlr (bundan sonra dinsel rtbeye gre basamakl hay van cezalar gelmektedir). Byle bir kadnn kocas inli ise, ceza landrlmak zere Li-fan-yan'a teslim edilir. 5. Mad. Herhangi bir sebepten mahkeme nne kartlan Lamalar'n

MOOL KANUNLARI

nce dinsel rtbeleri kaldrlr ondan sonra haklarnda hkm ve rilir. Lama beraat ederse dinsel rtbesi kendisine geri verilir. Bir Lama'dan ceza olarak alman mallar, baka manastrlarn Lamalarn mkfatlandrmak zere Li-fan-yan'm tasarrufuna ve rilir. 6. Mad. Hrsz veya soyguncular yanna alan bir Lama, onlarn arp trlaca cezaya arptrlr. 12. Blm : Ceza olarak alnan mallara uygulanacak ilem 1. Mad. 9 hayvan u hayvanlardan meydana gelir: 2 at, 2 yetikin bo a, 2 inek, 2 yanda ve 1 iki yanda boa. - 5 hayvann anlam udur: 1 yetikin boa, 1 inek, 1 yanda boa ve iki yanda boa. Her zaman icra ve infaz organlarna yanda bir boa ve rilir. 2. Mad. Hkmlnn ilesinin Casak'nm ulaklarna yanda bir boa verilir; davacnn ilesinin Casak'mn ulaklar da her 10 ceza hayvanndan bir hayvan alrlar, ancak hayvandan artk alamaz lar. 3. Mad. Prens her 9 ceza hayvanndan 1 hayvan alr; 9'dan aa ceza larda birey alamaz. 4. Mad. Mal cezalarnn yars haber verene verilir. 5. Mad. Haber verenden kim kt niyetle ve zorla hayvan alrsa ceza landrlr, yleki: prensler 3 x 9 , Bayie, Bayse, Kunglar, Taici ve Tabunanlar 9 hayvanla. Bu alnm olan hayvanlar haber verene geri verilir, ayrca bu istedii yere g edebilir.

212 6. Mad.

EKLER

Mal cezasna arptrlm olan kimsenin hayvan yoksa, bu hususta Cangin veya hkmlnn Sancak'ndan birisinin yemin etmesi gerekir. Aksi ispat edilirse, ceza dettirildikten baka, ye min eden de 9 hayvanla cezalandrlr. 7. Mad. 3 x 9 hayvandan daha yksek bir cezaya hkmedildii zaman yemini Houn-Cangin, yoksa Cangin'den birisi eder. 8. Mad. Prensler, Bayie, Bayse, Kunglar, bunlarn kaynlar ve Tusalaklar ceza dvalarnda yemine zorlanamazlar, Sancaklarndan bir Taici bunun iin seilir. 9. Mad. Hkmlnn hayvanlar cezann denmesine yetmezse, her hayvan yerine 25 krba darbesi vurulur. Ancak bu darbelerin sa ys 100' geemez. 10. Mad. Hazineye den ceza hayvanlarn kurultayn bakan Casaklarla birlikte toplar ve zellikle alkan grevlilere datmak iin kullanr; bu husus denetim amacyla Li-fan-yan'a bildirilir. 11. Mad . (Soyguncularn su yerinde idamlarn emreder) 12. Mad. (Aylklarn hazineye verme cezasna arptrlm olan prens v. b. g. lerin bunu gm ve ipek olarak demelerini emreder). 13. Mad. Mahkeme nne getirilmi bir meseleyi taraflar kendi arala rnda zmliyemezler. Davacnn ve dvlnn Casak-Bayle'leri me seleyi barl yoldan zmlemek iin adamlar tyin ederler. Bu

Ml|'fcWI" .

N ttl|.H|.||

M|I| I H I

I<

I. I , , 11|,|. ,141 ,#14* }li n l |

I IftnM ' ' l*!|[ H Ufu *!l.ll,.HMWMllfc. :l>l

MOOL KANUNLARI

213

tyin iki gn iinde yaplmazsa, sulu Casak her geen gn iin 3 yana bir boa ile cezalandrlr. 14. Mad. Bir suu haber veren kimse hi bir durumda yemin ettirilmez, yemin hrsza ettirilir. 15. Mad. Su haber verenler veya ayn ekilde bir dvaya katlan kii ler, isteklerine gre baka bir Sancak'a gnderilirler. Bunlar grev li Sancak prensi v. b. g.'lerin yannda deil, hkm srmiyenlerin veya grevli olmyan Taici ve Tabunanlann yannda hizmet g rrler. 16. Mad. lm cezas ile teyid edilmi bir suu ilemi olma phesi altnda bulunan herkes, suunu ikrar etmez ve tanklar da getirmez se yemine zorlanr. 17. Mad. Bir Taici veya grevli hrszlara yemini balam, sonradan da nc kiiler tarafndan alman mallar bulunmu, ve hrs za yemini balam olanlar hareketlerinin yanl olduunu ka bul etmemilerse, bunlarn amcalar hrsz yemin ettirmee zor lanrlar. Bunu yapmazlarsa, Taici ve Tabunanlar 5 x 9 hayvanla, dier grevli ve onbalar ise 3 x 9 hayvanla cezalandrlrlar. 18. Mad. Hrszlk yapan 10 yandan kk bir oul mahkeme nne karlamaz. 19. Mad. in'de su iliyen bir Mool'a in kanunlar uygulanr; Moo listan'da su iliyen bir inli'ye Mool kanunlar uygulanr. 20. Mad. Suh bir Mool boulma veya idama mahkm edilmek gere-

l4

EKL E R

kiyorsa, Casak'n garnizonunda yaplacak soruturmadan sonra, olay bildiren bir rapor Li-fan-yan'a gnderilir; bu yarg t yin ederek grn imparatora bildirir ve ondan emir bekler. 21. Mad. Bir adam ldrd iin boulmaya mahkm edilmi bir Mo ol affedilmise, idam edilmez, ldrlenin hsmlar lehine 3 x 9 hayvanla cezalandrlr. 22. Mad. Ar bir su ileyip de lm cezasndan kurtulmak istiyen kim se, su renilmeden nce, lm cezasnn uygulanmamasn dile yen bir dilekeyi Li-fan-yan'a sunmaldr. Bu durumda sulu 100 krba darbesi ile cezalandrlr, ailesi ise grevli olarak alan Taici'ye kle olarak verilir. Btn mameleki de madura kalr. 23. Mad. Bir sutan dolay hkm giymi olan bir Mool cezadan kurtul mak istiyorsa, diyet olarak 9 x 9 at der. Ailesini de cezadan kur tarmak istiyorsa, bu, iki tarafn anlamasna kalmtr. Bir inli ile ilgili bir iten tr lm cezasndan diyetle kur tulmak istiyen kimse ailesi iin diyet verirken, her 9 yan gemi aile yesi iin 2 x 9 hayvan demek zorundadr. Ailesini diyetle kurtarmazsa, kendisini de kurtaramaz. 24. Mad. Lamalar'dan hayvan alnd zaman hrszn el konulan ma meleki Lamalara deil hazineye verilir. 25. Mad. Sancak Moollar inliler'den hayvan alarlarsa, hrszlar idam edilir, ancak bunlarn aileleri davaclara verilmez, grevli Mool Taici'lerin klesi olurlar. 26. Mad. Mool sulular boulma yoluyla idama mehilli olarak mahkm edilmi ve cezalar sonra af yoluyla bir derece indirilmise, Mool

i M...III.I

.4ll|u#|*f:|fl H l | . - I ' i ( ! 4 *^l|[|H(Hail.l!*.mMMMlw 1 ( H.

.1 -I,

MOOL KANUNLARI

215

kanunlarna uygun olarak, ldrlenin hsmlarnn lehine 3 x 9 hayvanla cezalandrlrlar. Bu demede bulunacak durumlar yoksa posta duraklarna zorla altrlmak zere antung veya Honan'a gnderilirler. 27. ve 28. Mad. (-Moolistan'da ldrme ve hrszlkla ilgilidir). 29. Mad. Srgn yerine giderken Pekin'den gemek zorunda olan sulu lar, gidecekleri yere ulatrlmak zere Adalet Bakanlna teslim edilirler; bunun dnda, eer Pekin'den gemek yolu ok uzatyor sa, bakanln gsterdii yollardan gnderilirler.