Hayal Gereklerin Gc

Kuantum Bilgisayarlar
Uygarlmzn ulat doruklar, teknolojik atlmlarmz, hep olanaklarmzn bir adm tesinde koan gereksinmelerimize borluyuz. Bilgi anda gereksinmelerimiz ba dndrc bir hzla artt. Bilgisayarlar, neredeyse olaan ev eyalar haline geldi. Bu aygtlar bize yalnzca oturduumuz yerden faturalarmz demek, btemizi yapmak, mektuplarmz yazmak, devlerimizi hazrlamak, ya da elenmek olana vermiyor. Artk bilgisayarlarmz birbirine balamak gereksinmesini duyuyoruz. nternet, bu gereksinmenin bir rn. Oturduunuz yerden gnlk gazetenizi okuyorsunuz, dnyann herhangi bir yerinde kan dergiyi izleyebiliyorsunuz. Krediyle alveri yapabiliyorsunuz. Ancak bylesine muazzam bir bilgi alveriini dzenlemek, ynetmek kolay deil. stelik uzmanlara gre nternetin yaygn kullanm daha yeni balad saylr. Toplam kullanma hacminin nmzdeki yllarda 10 kat artmas bekleniyor. Byk, sperhzl bilgisayarlarn bile bu yk kaldrmakta zorlanaca sanlyor. nternet olsun, sivili, askerisi, "olaan" haberleme ya da bilgi iletiiminin, varolan bilgisayar teknolojisine getirdii yk, baz zel gereksinmelerin istedii hesaplama gc ve hz yannda solda sfr kalyor. Doann srlarn zmek iin gereken hesaplar yapabilmek, en hzl sper bilgisayarlarn binlerce yl60 n gerektiriyor. rnein atomlar oluturan temel paracklarn ileyiini zmek, akllarn alamayaca karmaklkta hesaplar gerektiriyor. nk bu dnya, bildiimiz, tandmz makroskopik dnyadan ok farkl. Bu dnyann kurallar, ilkeleri, yasalar, byk lekli dnyann ilikileri zerine kurulmu dz mantmzn kabul edebilecei eyler deil. Kuantum dnyasnn sihirli anahtar, ite bu bize ters gelen belirsizlik. Alman Fiziki Werner Heisenbergin ortaya koyduu "belirsizlik ilkesi" uyarnca bir paracn durumu, hibir zaman kesin bir deerle belirlenemiyor. Yani konumundaki belirsizlikle, hzndaki belirsizliin carpm, her zaman sfrdan byk olmak zorunda. Bu nedenle paracn hzn belirlemek iin yaplan gzlem, paracn konumunu deitirir. Dolaysyla, rnein bir protonun evresinde dolanan tek bir elektronun bile yrngesini kesin olarak belirlemek, ya da elektronun belli bir anda nerede bulunduunu saptamak olanaksz. Bu nedenle elektronun yrngesi, bir olas yrngeler bulutu olarak deerlendiriliyor. Kuantum kuramna gre, paracklarn etkileimlerini yneten temel kuvvetler, aslnda birer kuantum alan, bu alann ak dzgnlndeki kk bozulmalar bir parack olarak "yorumlanyor". Kuramclar karlarna dikilen engelleri aabilmek iin maddenin gzleme bal olarak bazen parack, bazen de dalga biiminde davranabildiini vurguluyorlar. Bizlere acayip gelen bylesine bir aklama da u: Gerek olarak algladmz ey, aslnda st ste binmi deiik gereklerden, gzlem koullarmzn belirledii bir seim . Avusturyal Kuantum kuramcs Erwin Schrdinger, paracklarn konumunun tek bir deer yerine tm deikenlerin olas durumlarn kapsayan bir dalga fonksiyonu ile aklanabileceini kantlad. Bir lm yapldnda bu dalga fonksiyonu "kyor" ve olas konumlardan yalnz birisi lmmze takl kalyor. Bu aklamann modern biimi olan "oul dnyalar" yorumu ok sayda paralel gereklik ieriyor. Yoruma gre gzlemci, ancak iinde rastlantsal olarak bulunduu konumu alglayabiliyor. Bu paralel gerekler srekli bir uyum iinde. Ancak bu uyum ok abuk bozulabiliyor. En kk bir etki,
Bilim ve Teknik

1. merkezinde odalardan birinde antanz unuttuunuzu dnn. Yapacanz, odalar teker teker dolamak. Yani, hareketleriniz birbirini izleyecek. Tpk bir bilgisayarn yapt gibi...

2. sterseniz aramay hzlandrabilirsiniz: Her kat iin bir arama ekibi oluturulur; sonra da herkes toplanp, sonular karlatrlr. Sradan bilgisayarlar,bunu da yapabilirler. Biraz daha pahal olsa da...

3. Kuantum dnyasndaysa, kendinizin oda says kadar kopyasn yapabilirsiniz. Her kopyanz odalarda ayn anda antanz arayabilir ve annda bulabilir. antay bulan kopyanz dndaki tm tekiler yok olur...

benzer bir grevle karlatnda ne yabu uyumu bozuyor ve biz ancak iinde saynn eitli dizilimleri temelinde ilev par? "0" ve "1" den oluan uzun dizileri kaldmz gerei grebiliyoruz. gryor. Kuantum bilgisayarlarn"kubit" teker teker tarayarak sonunda aranan Kuantumun bu kuramsal belirsiz(kuantum bit) denen ilem birimiyse, yant bulur. kinci bir yntem, yardmliklere ramen sergiledii deneysel babeklenecei gibi biraz deiik: Bir kubit clarnz tek tek katlara datmak, sonar, bu ok gereklilik ortamnda heayn anda hem "1", hem de "0". ra oturup onlarn dnmesini beklemek saplama yntemlerine olan ilgiyi yoPeki bu kuantum bilgisayarlar neve elde ettikleri sonular karlatrunlatryor. imdi byk lekli dnden bu kadar ekici? Kendinizi, byk mak. Sradan bilgisayarlarla buna benyada da kuantum bilgisayarlar abartl bir irketin bir gkdeleni kaplayan merzer ilemler de yapabilirsiniz. Bilgisayabeklentilerin konusu. Bilgi ilem srekezinde alan bir ynetici olarak drnz yaplacak ii daha kk paralara cine bu radikal yaklam ylesine bnn. Diyelim ki kapdan karken bler, ve ilemleri paralel olarak, ayr yk ufuklar ayor ki, gkbilimcilerden, birden deerli ktlarnzn, o gece askerlere; ekirdek fizikilerinden habilgi ilemciler kullanarak yerine getirir. mutlaka incelemeniz gereken hesaplaber alma rgtlerine kadar giderek oDoal olarak bu yntem nemli lde rn bulunduu antann, elinizde olmaalan sayda "mteri", son yllarda hzegdm ve iletiim gerektirdii iin oldn fark ettiniz. Dnyorsunuz, lanan aratrmalarn rnlerini sabrszduka pahal. antann o gn girip km olduunuz lkla bekliyor. Bu alanda yaplan ilk rimdi de, yle bir olana dnn. yzlerce odadan hangisinde kalm olanekler, beklentiler karsnda gln bileceini kartamyorsunuz. Yaplacak Binada ka oda varsa kendinizin o saykalacak kadar ilkel. Aratrmaclarn heey, odalara tek tek girip karak, kayp da kopyasn annda yaratabileceksiniz; yecanla birbirlerine bildirdikleri, ya da antanz aramak. Yani, bir bilgisayar gibu deiik kopyalarnzn her biri, ayn resmi ve askeri laboratuvarlarn ksbi adm adm ilerlemek. Bilgisayarnz, anda binann tm odalarna girip etrafa kanlkla gizlemeye altklar bakacak. Ve iin en ho yan, arailk kuantum bilgisayarlarn imdimann sonunda yalnzca antay lik yapabildikleri, rnein, drt bulan kopyanz ayakta kalacak, isim arasndan belirli zellikler tabtn tekiler ortadan kayboluyan birini semek. Ama bunu, verecek te kuantum bilgisaen hzl bilgisayarlardan ok daha yarlardan beklenen ey de, tam hzl biimde yapabiliyorlar. Bu tamna bu. nk, mikroskopik bile kuantum bilgisayar dnyalekteki "irket"lerin grevlileri yani atomlar ve paralar birden snda sevin lklarnn yankok gereklik iinde bulunabililanmasna yol ayor. yorlar. Yani ayn anda hem orada, Klasik bilgisayarlar "bit" denen Kuantum bilgisayarlar dev boyutlu sper bilgisayarlara hem burada; hem hzl, hem yave "0" ile "1"den oluan iki farkl olan gereksinmeyi ortadan kaldracak.
Mays 1999

61

va; hem aa, hem de yukar bakyor olabiliyorlar. Bu atom durumlarnn her birini farkl bir say, ya da veriyi temsil ediyor kabul edebiliriz. Bylelikle de bir grup atomu, tm bu deiik kuantum durumlarndan yararlanarak, bir sorunun olas yantlarnn tmn ayn anda aratrmak iin seferber edebiliriz. Akllca bir iki yntemle de, doru yant temsil eden atom durumunu ya da birletirimini (superposition) ne kartabiliriz. Gln derecede basit bir iki ilemden tesini yapabilecek bir kuantum bilgisayar, bugnden yarna gerekletirilebilecek bir ey deil. Ancak hzlanan almalar, ie yarar bir rnein de drt yl sonra ortaya kabileceini gsteriyor. Ama bu, kuantum bilgisayarlarn normal yaantmz iinde yerlerini salama aldklar anlamna gelmiyor. nk ister kuantumu, isterse normali olsun, bir bilgisayar, pratik bir ilem yapmak iin programlanmadka bir ie yaramaz. Baz aratrmaclarsa, kuantum bilgisayarlarn, byk lekli bir dnyann gerektirdii hesaplarn stesinden gelebileceklerinden, ya da en azndan bu hesaplar normal bilgisayarlardan daha hzl yapabileceklerinden kukulu. nk gnlk yaammzda kar karya geldiimiz sorunlarn ou, bir makinenin paralarn bir araya toplanmas gibi, bir algoritma kuramna gre hesaplamalarn birbirini izleyen bir srada teker teker yaplmasn gerektiriyor. Yani ilemi gerekletiren grevliler arsnda, sonuca varmak iin bir iblm gerekiyor. Bir kuantum bilgisayarn yapabilecei trden bir ise, ok sayda grevliden yalnzca birinin, tekilerden bamsz olarak, istenen ii bandan sonuna kadar yapabilmesi temeline dayanyor. Yanl sonulara doru ynelmi teki grevlilerin tmnn doru yanta "kmeleri" gerekiyor. Kuantum bilgisayarlar tekilerden ayran fark, ite bu "yanllarn kaybolmas". Bu beceri de atomlarn hem parack hem de dalga gibi davranabilme zelliklerinden kaynaklanyor. Atom durumlar, yani dalgalar, birbirlerini glendirecek (doru) ya da yok edecek (yanl) biimde st ste gelebiliyorlar. . Bu tr bilgisayarlar, bize pratik ne salayacak? Aslnda uzun yllar kuantum bilgisayarlara, atomalt dnyann karmak hesaplarn yapacak garip bir ara olarak bakld. Ancak, 1994 ylnda 62

Kuantum mant 1 yolcu ayaklarn yere vuruyor. Drdncs katldnda minibs sallanmaya balyor.

Kuantum mant 2 Sallanmadan korkan ilk yolcu vurmaktan vazgeiyor ve minibs de artk sallanmyor.

Kuantum mant 3 kii daha ayak vurunca ara yeniden sallanyor. Etkileim bir ilem biimi oluyor.

AT&T aratrmacs Peter Shor, kendi olaan dnyamzn zorlu bir matematik sorununun da , kuantum bilgisayarlarnca zlebileceini ne srd. Sorun, byk saylarn, 1,3,5,7.. gibi asal (kendinden bakasyla blnemez) arpanlarn bulabilmek. "E, bunda ne var?" diyeceksiniz. Bunlar ilkokulda renmedik mi? Ama bu saylar biraz uzun olunca i deiiyor: yle 250 ya da daha ok haneli trnden Bunlarn asal arpanlarn bulmak, sper bilgisayarlar iin bile bir karabasan. Shor, kark bir dizinin, kendini tekrarlamaya balad noktalarn bulunmasyla iin byk lde kolaylaacan dnd. Bunu yapmak iin gereken ey, dizinin tm unsurlarn kubitlere yklemek. Dizinin birbirine e yani tekrarlanan blmlerini temsil eden durumlar yanstan kubitler bir araya gelerek birbirleri-

ni glendirecek, bir sre sonra da tm tekileri kovarak yant ortaya koyacaklard. Kuramsal olarak 5000 kubitlik bir bilgisayarn, normal bir sper bilgisayarn 10 milyar ylda yapabilecei bir hesaplamay, yalnzca 30 saniyede yapabilecei hesaplanyor. Shor, bu baarsndan dolay 1998 ylnda, alanlarnda olaanst iler baaran bilim adamlarna verilen Fields Madalyasn ald. Herhalde kuantum bilgisayarn bu hnerinin en ok kimi heyecanlandrdn tahmin ettiniz. Elbette ki, ABDnin haber alma rgtlerinden en esrarengizi olan: Ulusal Gvenlik Konseyi (NSC). Bu rgtn uzmanlk alan, dost dman tm lkelerin gizli haberlemelerini dinleyerek, sper bilgisayarlarn yardmyla ifrelerini zmek. Bu ifrelerde kullanlan say dizileri, tam da kuantum bilgisayarlarn holanaca trden. En az 250 haneli Baka mterilerin de gzleri parlamyor deil. nk bu bilgisayarlar, banka hesaplar, kredi kart ilemleri, uydu iletiimi gibi alanlarda da yepyeni ufuklar ayor. Gelgelelim, ifre krc kuantum bilgisayarlar, 21. yzyl iin bile zorlu bir hedef. imdilik, bir kubitlik "bilgisayarlar" baar saylyor. Bunlarn bile boyutlar bir hayli byk. nemlice baz problemleri klasik bilgisayarlardan ancak biraz daha hzl zebilecek kuantum bilgisayarlarn bile, en az 50 kubit iermesi gerekiyor. Haber alma rgtlerininse biraz daha beklemeleri gerekecek. stedikleri trden hesaplar yapabilecek kuantum bilgisayarlarn, (rnein 100 000 kubitlik) bir hangar byklnde olaca hesaplanyor. Olsun; NSC iin sorun deil. Aratrmalar hzlandrmak iin kesenin azn am bile. Aratrmaclar iinse temel sorun bilgisayarlarn boyutu deil. leride, kat hal kristalleri ve silisyum zerine baslm optik dalga ynlendiriciler sayesinde, kubitlerin normal bilgisayar ilemcileri boyutlarna indirilebileceini sylyorlar. Onlar asl dndren, kubitleri birbirleriyle nasl balayabilecekleri. Kaliforniya Teknoloji Enstits (Caltech) ararmaclarndan Jeff Kimble, tek kubitlik iki niteden oluan bir kuantum bilgisayar "a" zerinde alyor. Henz baaramam ama kendine gvenli. letiim arac olarak Kimble, foton zerinde duruyor. Bir odack iinde elektromanyetik alanlarn ayn anda
Bilim ve Teknik

Fotonlar kolay etkilemedikleri iki farkl kuantum durumunda Kuantum Mantk Kaps iin ii kolay deil. ou kez k tuttuu tek bir atom dnn. demetleri birbirinin iinden geElektromanyetik alanlarla oynaAF oto nu ip gidiyor. Ancak Franson, Kerr narak atom, bir foton yaynlamaEtkisi denen bir olgudan yararlaya zorlanacak. Foton da, tpk kDey nyor. Baz kristalimsi maddeler t atom gibi ayn anda iki ayr kutuplu Dey Sodyum iinde kuvvetli bir foton, daha zakutuplanma durumunda bulunakutuplu Buhar yf olann kutuplanmasn deiticak. Kuantum hesap mantna rebiliyor. Caltechli aratrmacgre, atomun durumundaki bir nn yaklam Kerr Etkisi ayesindeiiklik, fotonun durumunu da u. ton de iki fotonu bir ortam iinde aretkileyecek ve bylece atomla foFo B ptrarak kutuplanmalarn detonu,"iki kubitlik" bir sistem olaKutuplanma itirmek. Ancak fotonlar arasnrak ilev grecek. Daha nemlisi, bklyor da arpmalar gene de tek tk atom-foton kubit sisteminin foB fotonu dey biimde kutuplanmsa A fotonunun kutuplanmas bklyor. Ama B, yatay biimde kutuplanmsa bklme olmuyor. oluyor. Fransonun aradysa, tonu, k hzyla baka bir atoma belli bir dzene gre gerekleen arparak onu da bir kubit duruarpmalar: Birbirinden biraz farkl A muna sokabilecek, bylelikle kuramsal paralel evrenleri olarak dnlebilir. ve B dalga boylarnda iki foton, ortam olarak, her biri bir kubit anlamna gelen Bu evrenlerden birinde ilem, sanki bit iinden geerken, ortamn iindeki bir atom-foton-atom gibi istendii kadar "0" deerindeymi gibi, tekindeyse atom, A dalga boylu fotonu souracak ve uzatlacak zincirler oluturulabilecek. "1"mi gibi gerekleir. ok kubitli bir B dalga boylu bir baka foton yaymlaya bununla da bitmiyor. Daha nce bilgisayar, "paralel evrenlerde" ok saycak. Biraz tede bir baka foton, B dalgrdk ki, paracklarn ayn anda birda hesap yapabilir. Olas hesaplamalarn gaboylu fotonu sourarak bir A fotonu den ok kuantum durumunda bulunsays, kubitlerin kuvvet katlarna oranyaymlayacak. Kuantum mekanii, bu mas iin, oklu durumlarn bir uyum tl olarak artar. tr foton dei-tokuunun kk bir ku(coherence) iinde bulunmalar gerekiAz nce kubitlerin, d etkilerden tuplanma farkna yol amasn ngryor. Oysa gene grdk ki en ufak d etkorunmas gerektiini sylemitik. Oysa yor. Ama bu deiim normal olarak lki, rnein sisteme yalnzca bir fotonun mantk kaplarndan geerken etkilenlemeyecek kadar kk gerekleiyor. demesi bile bu uyumu bozuyor ve parmemek bir hayli g. rnein bir elektGelgelelim, aratrmac, kuantum belirack tek bir duruma "kyor". ron, bir kapdan geerken oklu kuansizliklerinden yardm alyor. Ortamdaki tum durumunda ancak bir nanosaniyeBaz aratrmaclar, atom, elektron, atom denizi iinde, hangi atom iftinin den (saniyenin milyarda birinden) daha ya da iyon gibi bilgi tayclar arasndasisteme giren iki fotonu sourduklarn az sreyle kalabiliyor. Fotonlarsa daha ki uyumun bozulmasn nlemek iin saptamak olanaksz. "Bu durumda elidayankl. Vakum iinde fotonu rahatsz bunlar pahal yaltm cihazlar iine nizde, birbirinden ayrt edemeyeceiniz edecek herhangi bir ey yok. Fotonu bir hapsetmeyi neriyorlar. Johns Hopkins bir olaslklar toplam kalyor" diyor effaf optik kablo iine koysanz bile niversitesinden James Franson ise, Franson. Kuantum kurallarna gre her iinde bulunduu oklu durumu en az nceleri herkesin dudak bkt, imolas dei-toku, toplam etkiye katkda bir milisaniye (saniyenin binde biri) sdiyse ilgiyle izledii bir yntem denibulunuyor. Etki, medyumdaki atom saresince koruyabiliyor. Yani elektrondan yor. Kuantum hesap ynteminin zorlukysnn karesiyle orantl olarak byyor. bir milyon kere daha uzun. Bu da kuanlarndan biri uygun malzeme. nk Ve ok az miktarda madde iinde bile tum hesaplar iin yeterli zaman brakkullanacanz malzeme, bir kere yamuazzam sayda atom bulunduundan, yor. Fotonu uygun bir ara klan bir banc etkileri duymayacak. Ayrca heikinci fotona verilen eksen bklmesi, zellii de, kutuplanmasnn bir "anahsaplama ileminin gereklemesi iin ie yarayacak kadar byyor. tar" olarak kullanlabilmesi. Yani dey kullanlan malzemelerin birbirleriyle kutuplanma "0", yatay kutuplanmaysa Franson, sodyum buhar kullanarak etkilemesi gerekli. Ik, bu ama iin "1" olarak ilev grebiliyor. Franson ite denedii bir kuantum mantk kapsnda hem uygun, hem de deil. Uygun; nbu kutuplanmay salamaya urayor. gerekletirdii foton arpmalarnda k d etkilere daha az ak. Ayrca op derece kadar bir kutuplanma kaymatik kablolar iinden geebiliyor. Uygun s elde edebilmi. Bu, henz yeterli dedeil; nk etkilemesi zayf. Ktlesiz il; nk kubit zincirinin olumas ve elektrik yksz fotonlar birbirleriyle iin 90 derecelik bir ayla bklm nadiren etkileiyorlar. Bu nedenle iki kutuplanma gerekiyor. Gene de ynayr ynden gelen k demetleri birbirtem, bilim dnyasnda ilgi uyandracak lerinin iinden rahatlkla geip gidiyor. kadar nemli. yle ki, "Jim Franson ii Franson, ite n bu zelliini deitamamlarsa Nobeli gtrr" deniyor. tirmeye alyor. Eer baarl olursa kuantum mantk kaplar son derece Rait Grdilek ucuzlayacak. Bu mantk kaplar hesapKaynaklar: Aharonov, D., Quantum Computation, Hebrew University, 15 Aralk 1998 lama iin gerekli. Bir ilem iin bir kuSon derece basit bir laboratuvarda Buchahah, M., Qubits Go Out For a Spin, New Scientist, 2 Ocak 1999 Freedman, D., H., The Great Quantum Number Cruncher, Discover, Jim Franson, alan bir kuantum bilbit, birok mantk kapsndan gemek Ocak 1999 gisayar iin gelitirdii modeli snyor. zorunda . Bunlar kuantum dnyasnn Taylor, R., Jims Bright Idea, New Scientist, 6 Haziran 1998
Mays 1999

63