Ek nedir?

Ek Trleri: sim ekim Ekleri EKLER

I. EKM EKLER Kelimelerin ekimlenerek deiik yerlerde ve grevlerde kullanlmasn salayan eklere ekim eki denir. ekim ekleri, kelimelerin dier kelimelerle ba kurmasn, kelimelerin cmlede grev almasn, hlini, saysn, zamann, ahsn belirtir. Ksaca ekim ekleri kelimelerin cmle ierisinde kullanlmasn salar. Kk veya gvde hlindeki kelimeler ancak ekim eklerini alarak dier kelimelere balanr, zaman ve ahs anlam kazanr. "Karde kitap yer sor." Bu kelime dizisi bu hliyle ancak bir kelime yndr. Bir maksat, duygu, fikir, haber, bilgi ifade etmez. Ancak "bu kelimelerle ne sylenmek istenebilir", sorusundan hareketle bir eyler uydurulabilir ki bu yolla bu kelimelerin ne iin sylendii kesin olarak bilinemez. yleyse bu kelime ynn anlalr hle getirmek iin ekim eklerine ihtiya vardr. eitli ekim ekleriyle bu kelimelerden anlaml cmleler karabiliriz: "Kardeine kitabn yerini sor." "Kardeimden kitaplarn yerini soracam." "Kardein kitabnn yerini sordu." ekim ekleri eklendii kelimenin anlamn deitirmez. ekim ekleri yeni kelimeler tretmeye yarayan ekler deildir; yani bu ekler kelimenin anlam ve trlerini deitirmeyen eklerdir. Yukardaki rnekte deiik ekimlere ramen kelimelerin anlamlarnn deimedii grlr. ekim ekleri getirildikleri kelimenin trne gre ikiye ayrlr: sim ekim ekleri ve Fiil ekim ekleri

Trke eklemeli (sondan eklemeli) bir dildir. Trkede deimez kkler, onlardan tretilen gvdeler ve kk ve gvdelere eklenen yapm ve ekim ekleri vardr. Dilimizi kullanl hle getiren; ayn kelimelerle farkl anlamlar ifade edilmesini, kelime haznesinin genilemesini salayan, eklerdir. EK Kelimelerle cmleler kurmak, onlara cmle iinde grev yklemek ve kelimelerden yeni kelimeler tretmek amacyla onlara eklenen seslere/hecelere ek denir. Kelimelere cmlede grev yklenirken ve onlardan yeni kelimeler tretilirken ncelik yapm eklerinindir. Yapm eklerinin zerine ekim ekleri gelir. Ama bir iki ek haricinde ekim ekinin zerine yapm eki getirilemez. Ekler kendilerinden nceki kelimelere bitiik yazlr. Yalnz, "m" soru eki her zaman ayr yazlr; "ek-fiil"in kendisi, yani "i-(mek)" de ayr ya da bitiik yazlabilir. Zaten ek-fiil bitiik yazldnda der, sadece zaman eki kalr: m: Gelmedi mi? i(mek): Gelecek idi, gelecekti Ekler yapm ve ekim ekleri olmak zere ikiye ayrlr. Yapm ekleri anlam; ekim ekleri de grev belirler.

A. SM EKM EKLER simlerin ve isim soylu kelimelerin sonuna gelerek onlar dier isimlere, edatlara, fiillere balayan; cmle iindeki grevlerini belirleyen, ait olduklar kiileri belirten ve isimlerin eitli durumlarn bildiren eklerdir. sim ekim ekleri unlardr: 1-Hl ekleri: -i, -e, -de, -den, -in, -ce, -le 2-yelik ekleri: -m, -n, -i, -si, -miz, -niz, -leri 3-oul eki: -ler 4-Soru eki: mi 5-Ek-fiil: -dir, -idi, -imi 6-Tamlama ekleri: -in, 7-lgi zamiri -ki 1. HL (DURUM) EKLER simleri isimlere, fiillere, edatlara balayan, dier kelimelerle iliki kurarak isimlerin cmlede grev kazanmasn salayan eklerdir. smin hllerinin banda yaln hl (nominatif) gelir, ama bu hlin eki olmad iin sralamaya dahil etmedik; isimler konusunda ilenmitir. a. - Belirtme/Ykleme Hl Eki Fiildeki iten, hareketten, eylemden etkilenen varl belirtir. Yani bu eki alan isimler cmlede belirtili nesne grevinde bulunur. ev-i grdm, kap-y- atm, okul-u boyadlar, gl- koparmayn... smi fiile balar. ocuklar buradan kim alacak? Babas ocuu ard. imdi sorular cevaplayn. Burada kimi bekliyorsunuz? Trkede iki tane -i eki vardr: -i: iyelik eki: (onun) kalem-i -i: belirtme hl eki: kalem-i (kim ald?) b. -E Ynelme Hl Eki

simleri fiillere, bazen de edatlara balar. Ynelme hlinde, ismin belirttii kavrama yneli, dnme sz konusudur. okul-a git, ev-e dn... Eklendii kelimelere farkl anlamlar katar ve deiik anlam ilikileri kurar. Ynelme, yaklama, ulama bildirir. Bu eki alan kelimeler cmlede dolayl tmle ve yklem olabilir: Bugn okula gitti. Benim itirazm yaplan hakszla. (hakszladr: yklem) Fiyat, ara ile anlam katar: Kitab bin liraya ald. (karlnda) Bu i ka paraya olur? Zaman bildirir, zarf tmleci yapar: Bu i sabaha biter. Haftaya size gelelim. Yer bildirir: Bizi karlamak iin kapya geldi. simleri edatlara balar: Akama kadar okulda ders altk. Sabaha kar varrz. Yana gre ar bir ite alyordu. Deyim kurar: Azna geleni syler. leri yoluna koymak Bana buyruk. Baa gelen ekilir. ok cana yakn bir ocuktu. in, aitlik, ama ilgisi kurar:

Bunu size aldk. (sizin iin) Sana bir iyilik dnyorlar. (senin iin) Annesini grmeye gitti. kilemeler kurarak durum bildirir: Otobse nefes nefese yetitiler. ki ahbap kafa kafaya vermi... "-an, -en" sfat-fiil ekleriyle birleerek abartma anlam veren ikilemeler kurar: Soran sorana, geen geene, giden gidene... ekilce ekimli fiil olan fakat fiil zelliini kaybetmi sz gruplarna gelir: Gemi olsuna gitti. (demeye) c. -DE Bulunma Hl Eki simleri fillere balar. ev-de oturma, okul-da ren, yurt-ta kald, devlet-te bulunuyor... Cmlede dolayl tmle, zarf tmleci ve yklem yapar: Eski stanbul'da ne gzel gnler yaanm. (dolayl tmle) Saat yedide mi gelecekmi? (zarf tmleci) Her ey yerli yerinde. (yklem) Zaman bildirir: Okullar bu yl da eyllde alacak. (zarf tml.) Fiili durum ynyle niteler: Suyu bir yudumda iti. (zarf tml.) Siz ayakta kaldnz. amarlar elde ykyormu. Zaman ve say bildiren kelimelere eklenerek l, miktar bildirir:

Ylda yirmi gn izni var. Haftada bir geliyor. Yzde yetmi baar vard. kilemeler kurar: Ayda ylda bir urar oldu. Elde avuta ne varsa bitti. Eklendii kelimeyi sfat yapar: Parmak kalnlnda yapraklar var. Yapm eki grevi grr: Gzde sanatlarmzdand. Peyami Safa'nn "Szde Kzlar"n okudun mu? Szde Ermeni soykrm... d. -DEn Ayrlma/Uzaklama Hl Eki simleri fillere balar. okul-dan kt, ev-den ayrld, yurt-tan geliyor, devlet-ten istedi... Eklendii kelimeyi dolayl tmle yapar; yer, ayrlma, uzaklama bildirir: Ali, evden yeni kt. Birok seneler geti dnen yok seferinden. Edat tmleci ve yklem de yapar. Gnldendir ikyet. (yklem) Bebek grltden uyand (edat tmleci) Yalnzlktan skldm. (edat tmleci) Durum bildirir: Yamur hafiften yayor. Ben onu yakndan tanrm. stnlk, karlatrma bildirir: Kldan ince baldan tatl Erzurum'dan souk ehir yok. Bundan iyisi bulunmaz.

Btnn parasn, btnden ayrlmay ifade eder: Verilen pastadan bir dilim yedi. Sorularn cevabn szlerimden karacaksnz. Canndan can vermek istiyordu. simleri edatlara balayarak edat grubu ve edat tmleci oluturur: Akamdan beri seni aryoruz. Yemekten sonra ay nerede ieceiz? Sebep bildirir:

Bu ii dnden halletmeliydik. Yarn geceden yola kmay dnyoruz. e. -CE Eitlik Hl Eki simlere ve isim soylu kelimelere eklenerek eitli anlamlar katar. Trke'nin ilek eklerinden biridir. Bu eki alan kelimeler cmlede zarf tmleci ve yklem olarak kullanlr. Tr olarak da isim, sfat ve zarf tretir. ben-ce, okul-ca, yurt-a, sert-e... Gibi, benzerlik anlamlar katar:

Souktan tir tir titriyordu. Yorgunluktan uyuyuverdi. sim tamlamalarnda tamlayan ekinin (-in) yerine kullanlr: Geen gn rencilerden biri yanma geldi. Bu rnlerden hangisini istediinizi syleyin. Yapm eki zellii kazanarak eklendii kelimeyi sfat yapar: Sradan insanlarla dp kalkma diyordu. Sudan sebeplerle buradan ayrlp gitti. Toptan sat Uzaktan akraba En iten duygular kilemeler kurar: Zavall ocuk gnden gne eriyor. Batan baa bizim bu topraklar. Durumumuz yldan yla ktye gidiyor. Dnden bugne ne deiti ki... Varlklarn neden, hangi maddeden yapldklarn bildirir: stne ynden bir kazak almt. Tahtadan kllarla oynuyorlard. Ay derisinden post; Rus'tan dost olmaz. Zaman anlaml kelimelere gelerek zaman anlam katar:

ocuka davranlar vard. nsanca hareket etmeliyiz. Yklem yapar: Onun davranlar ok zaman delicedir. Bakmnda, ynyle anlam katar: O sizden kiloca biraz daha dk. Aklca birbirinizden farknz yok. Gre anlam katar, edat gibi kullanlr: Sence bu yaptn doru mu? Bence bu doru. okluk, abartma anlam katar: Evinde yzlerce kitab var. Zaman bildiren isimlere gelerek eitlik, sresince, boyu anlam katar: Bu okulda yllarca altm dedi. O gn sizi saatlerce bekledik. Birliktelik, beraberlik anlam katar: Bu karar snfa aldk. Bugn millete sevinliyiz. Durum bildirir; zarf tmleci yapar:

Anlatlanlar sessizce dinledi. Dncelerini aka dile getirdi. Elaz'dan gizlice ayrldk. Kltme, snrlandrma anlam katar: Oralarda yalca bir adam dolayordu. Fatih, byke bir ta alp denize atverdi. f. -lE Vasta Hl Eki "ile" edat kaynakldr; "i" drlerek kullanlr. nlyle biten kelimelere eklenirken araya y kaynatrma harfi girer: masa>masa-y-la.

Annemle kardeim buraya geldiler. Baki'yle Fuzuli, 16. yy. airleridir. Sebep ve zaman bildirir: Rzgrn etkisiyle dallar salland. Sonbaharn gelmesiyle souklar artmt. Zilin sesiyle yarma bitti. g. -(n)n lgi Hl Eki (tamlayan eki) simleri isimlere balayarak tamlama kurmaya yarar. Bu ek birinci tekil ve oul ahs iin "-m" eklindedir: ben-im, biz-im. simleri isimlere balar:

nszle biten kelimelere eklendiinde -la, -le eklindedir: kalem>kalemle. sim ve isim soylu kelimelere eklenerek deiik anlamlar katar. Bu eki alan kelimeler cmlede zarf tmleci, edat tmleci ve yklem olarak kullanlr. Edat tmleci yapar:

Benim elim kanad Kitabn yapra yrtlm. Yalancnn mumu... Gzln cam... simleri, zamirleri ve sfat-fiilleri edatlara balar: Bunu senin iin yaptm dedi. simleri ve zamirleri fiillere balar:

Mor bulutlarla ak trbene atsam da tavan. (edat tml.) Durum bildirir; zarf tmleci yapar:

Birincilik dl Atilla'nn oldu. En gzel ve mutlu yllar sizlerin olsun. Not: "-dEn" eki tamlayan ekinin yerini tutabilir:

i kolaylkla baard. Ayana gelen topa hzla vurdu. Babasn sevinle karlad. Yklem yapar:O artk bizimledir. Birliktelik anlam katar: rencileriyle geziye gitmiti. Ara, alet bildirir: Arabasyla evimize kadar getirdi. neyle kuyu kazyorsun. "ve" balac grevinde kullanlr:

rencilerin bazlar>rencilerden bazlar onlarn biri>onlardan biri 2. YELK EKLER simlerin ve isim soylu kelimelerin sonuna gelerek onlarn sahiplerini, ait olduklar kiileri belirten eklerdir. Tamlayansz kullanldklar zaman bu eklere iyelik zamirleri de denir. kitab-m, kitab-n, kitab-, kitab-mz, kitab-nz, kitap-lar

masa-m, masa-n, masa-s-, masa-mz, masa-nz masa-lar su-y[3]-um, su-y-un, su-y-u, su-y-umuz, su-yunuz, su-lar ne-y-im, ne-y-in, ne-y-i/ne-s-i, ne-y-imiz, ne-yiniz, ne-leri yelik ekleri isim tamlamasnda tamlanana gelir: Zil, al ve gl. Bu bahede raksn btn hz... evk akamnda Endls defa krmz... Akn sihirli arks yzlerce dildedir. spanya neesiyle bu akam bu zildedir. Kapnn kol-u, iin ba-, hayvan sevgi-s-i yelik ekleri bazen yer bildiren zamirlerden (iaret zamirleri) sonra gelerek belirtme grevlerinde bulunur: buras, tesi, uras... Sfatlardan sonra gelerek zamir yapar:dorusu, bylesi, bakas... Bazen isimlerle ve sfatlarla birlikte sevgi ve abartma ifade eder: Camn stanbul. Gzelim iekler kurumu yelik eklerinden sonra hl ekleri gelebilir: Baba-m-a soracam. Karde-i-n-i aryormu. -ler ekiyle -i iyelik eki birlikte kullanlarak zaman bakmndan genelleme yaplr: akamlar, sabahlar, gndzleri... 3. LG ZAMR: -ki

lgi zamiri belirtili isim tamlamalarnda tamlanann yerini tutabilir: benim kalemim>benimki onun eli>onunki Trkede tane "ki" vardr: "ki", "-ki", "-ki" a. "ki" Balac Sadece "ki" biimi vardr. Kendinden nceki ve sonraki kelimelerden ayr yazlr. Trke deil, Farsa bir balatr ve Trke cmle yapsna aykr olarak kullanlr. "ki" ile balayan bir ara cmle asl cmlenin iinde ksa izgiler arasnda verilebilir: Bu ezanlar -ki ahadetleri dinin temeliYamur yamad ki mantarlar ortaya ksn. Atatrk diyor ki: ... Bir ey biliyor ki konuuyor. Ben ki hep sizin iin altm. Snav kazanabilir miyim ki... Baktm ki gitmi. b. "-ki" lgi Zamiri Ek hlindeki tek zamirdir. Eklendii kelimeye -ki sadece isim tamlamasnda tamlayana eklenir- bitiik yazlr ve bir ismin (tamlanann) yerini tutar. Byk ve kk nl kurallarna uymaz; sadece -ki ekli vardr: senin kalemin>seninki, Ali'nin eli>Ali'ninki, onun dncesi>onunki...

c. "-ki" Yapm Eki simlere eklenerek yer ve zaman bildiren sfatlar treten ektir. Zaman bildiren kelimelerin sonuna dorudan eklenirken, yer bildiren sfatlar tretirken "-dE" hl ekiyle birlikte kullanlr. Sadece -ki ve az da olsa -k ekilleri vardr: bu ylki snav, yarnki ma, dnk film, bugnk aklm... masadaki kitaplar, duvardaki saat, evdeki hesap... 4. -lEr OUL EK Cins isimlerine gelerek onlarn oul ekillerini yapar. Kelimeler arasnda ilgi kurmaz: dalar, fikirler, idealler, renciler, dertler... zel isimlere getirildiinde: 1. Aile anlam katar; -gil ekinin yerine kullanlr, yapm eki grevinde olduu iin ayrlmadan yazlr Yarn Ahmetlere gideceiz. zmir'e, amcamlara/dedemlere/teyzemlere gideceiz. (burada zel isme getirilmemi.) Aliler bize gelecekler. 2. Benzerleri anlam katar, kesme iaretiyle ayrarak yazlr: Bu millet nice Fatih'ler, Kemal'ler yetitirecektir. Bu topraklarda ne aldran'lar, ne Ridaniye'ler yaand. 3. Ayn ismi tayanlar belirtir:

Snftaki Ali'ler ayaa kalksn. Hseyin'lerin hepsi buraya gelsin. 4. Abartma anlam katar: almak iin ta Almanya'lara gitti. 5. Topluluk kavram bildirir: Trkler, Yunanlar, Adanallar, Konyallar... Bunlarn dnda: -kilemeler yapar: Yllar yl bekledik. -Abartma anlam katar, bazen "bir" kelimesiyle birlikte bu anlam verir: Ateler iinde kvranyordu. O gn dnyalar benim olmutu. Valizler dolusu kitaplar ne zaman almt. Bir kumalar alm, grmelisiniz. Bir baheler var, szle anlatlmaz. Bir zamanlar ne kadar endik. -oul zamirlere getirilerek tekrar oul yapar:Bizler, sizler -Sayg veya alay anlam katar: Dostumuz nedense bizi armamlar. Mdr Bey dndler mi? -Her anlam katar: Akamlar erken yemek yeriz. Sabahlar ge kalkarm. -"Ya" kelimesine getirilerek yaa yaklaklk bildirir: O zaman henz sekiz yalarnda idi. yelik nc oul eki ve ahs eki ile kartrlmamaldr.

ocuklar (oul eki) annelerini (iyelik eki) bekliyorlar (ahs eki). 5. "m" SORU EK Hem isimlere hem de fiillere getirilen bir ekim ekidir: Gelecek miydin? (fiile) Sen misin? (isme) Her zaman kendinden nceki kelimeden ayr yazlr. Byk ve kk sesli uyumu kurallarna uyar: Sal m?Sen mi?O mu?l m? Soru ekinden sonra gelen ekler kendisine bitiik yazlr. Seni aran bu ocuk muydu? Vurguyu kendinden nceki kelimeye aktarr. Yani mi soru ekinden nce gelen kelime vurgulanan kelimedir: Sular m yand? Neden tunca benziyor mermer? akaklarma kar m yad ne var? Soru anlamnn dnda baka grevlerde de kullanlr: Pekitirme grevinde: Gzel mi gzel bir yer buras. 6. EK-FL sim soylu kelimelerin sonuna gelerek onlarn yklem olmasn salayan, ek hlindeki fiildir. "imek" fiilinin ek olarak kullanmdr. Genellikle bitiik yazlr. Drt kipe gre ekimi vardr:

Geni zaman -di'li gemi zaman -mi'li gemi zaman art kipi 1. Geni zaman sim soylu kelimelere kii ekleri getirilerek yaplr. Bunlar geni zaman eklerinin yerini tutar. nc kiilere "-dr" eki getirilir. "insanm, insansn, insan(dr), insanz, insansnz, insan(dr)lar" Ben bir kk kelebeim. stmze doan bir gnesin sen. Her taraf bugn bir baka gzel(dir). Bu ek fiillere getirildiinde kesinlik veya olaslk anlam katar. Ula imdi tatil yapyordur. (olaslk) Bu durumda ie gitmeyecektir. (kesinlik) 2. -di'li gemi zaman Ek-fiilin bilinen gemi zaman ekimi, kavramlarn ve varlklarn bilinen gemiteki durumuna ahit olunduunu gsterir. "idim, idin, idi, idik, idiniz, idiler" Bir gzelin hayranydm. <="" p="">

Dn daha heyecanlydn. <="" p=""> Merhametli biriydi. 3. -mi'li gemi zaman Ek-fiilin bilinmeyen (renilen) gemi zaman ekimi, kavramlarn ve varlklarn renilen gemiteki durumunun bakasndan duyulduunu anlatr. "imiim, imisin, imi, imiiz, imisiniz, imiler" Sulanan ben-mi-im. < ben imiim <="" p="">

Meer sen ne alkan-m-sn. imisin

< alkan

birinci deilim, deildim, deilmiim, deilsem 7. TAMLAMA EKLER

Adam yirmi yldr evine hasret-mi. < hasret imi 4. art Eklendii isimlerle yancmlecik kurar ve temel cmlenin artn bildirir. Bazen karlatrma anlam da katar.

Bu eklerden tamlayan eki (ilgi eki: -in: kalemin), isim hl eklerinde; tamlanan eki (-i: uc-u) de iyelik eklerinde anlatldndan burada tekrarna lzum grlmedi.

FL EKM EKLER "isem, isen, ise, isek, iseniz, iseler" Elbise ucuzsa hemen alalm. kullanlr. kinci tekil ahs emir ekimi hari btn fiiller ekim eki alarak kullanlr. <="" p=""> Fiil ekim ekleri, fiil kk veya gvdelerine eklenerek, fiillerin zamann, yapl eklini ve ahsn belirtirler. Dilimizdeki fiil ekim eklerini u ekilde snflandrabiliriz: Ek-fiilin ahs eki lgi eki ve 1-Zaman ve ekil ekleri (haber ve dilek kipleri) 2-ahs ekleri 3-Soru eki 4-Ek-fiil imdi bunlar tek tek inceleyelim. 1. ZAMAN ve EKL EKLER a. HABER KP EKLER Uyuyordu ekim renciymi Uyuyormu zaman renciyse Uyuyorsa zaman birleik Dilimizde temel zaman vardr: Gemi zaman imdiki zaman Gelecek zaman. ek-fiil Ama btn zamanlar ieren tasnif udur: birleik 1-Gemi zaman (Bilinen gemi zaman ve renilen gemi zaman) 2-imdiki zaman 3-Gelecek zaman ve bunlarn hepsini kapsayan 4-Geni zaman Fiilde anlatlan iin, kln, oluun, hareketin, durumun bal bulunduu zamana fiilin zaman denir. Haber kiplerinde de fiilin zaman

Maalar dk, giderlerse olduka fazla. <="" p=""> Dikkat! Ben iyi bir okurum. geni zaman Hep iyi kitaplar okurum. Benim okurum anlayldr. iyelik eki renciydi ekimi

ek-fiil

ek-fiil birleik

Not: Ek-fiilin olumsuzu ek-fiilden nce "deil" kelimesi getirilerek yaplr:

bildirilir. Yalnz aada ele alnacak olan zaman ekleri bazen kendi zamanlarn belirtmeyebilirler; ekim eki olmaktan kabilirler veya anlam kaymas sonucu baka bir zaman belirtebilirler: hnkrbeendi, gemi (zaman), gelecek (zaman), okur yazar... (yapm eki grevinde) Bir gn Hoca pazara kar. (km)... (anlam kaymas) Bu alt zaman ifade eden ekler unlardr: 1. Bilinen Gemi Zaman Eki: "-d/-di/-du/-d" "-t/-ti/-tu/-t" Fiil kk veya gvdesine gelerek grlen/ahit olunan ve bilinen gemie ait bir iin vb. anlatlmasn/hikye edilmesini/haber verilmesini salar: Geldim, okumadn, yrd, kotuk, sylediniz, aladlar... Dier grevleri: kilemeler kurar:Oldu bittiye getirdiler. Zaman bildirme ilevini yitirip yapm eki olarak kullanlabilir; sfat ve isim olarak kullanlan kelimeler tretir: Mirasyedi (adam), psevdi, klbast, imambayld, gecekondu, kaptkat... 2. renilen Gemi Zaman Eki: "-m/-mi/mu/-m" Fiil kk veya gvdesine gelerek grlmeyen/ahit olunmayan ve bilinmeyen gemie ait, bakasndan duyulan bir iin vb. anlatlmasn/nakledilmesini salar: Uyumuum, konumusun, sevmemi, durmuuz, bilememisiniz, almlar... Dier grevleri:

Farz etme anlam katar: "ay ien var m?", diyorlar. Ben de "evet, ben bir ay tiryakisiyim." diyormuum. Sonradan fark etme anlam katar; bakasndan duyma sz konusu olmaz: Dn ok yorulmuum. Teekkr ederim, yemek gzel olmu. Anlam kaymas sonucu -yor eki yerine de kullanlmakta: Nasl bir ey aramtnz? Zaman anlamn yitirip yapm eki (sfat-fiil eki) olarak kullanlabilir; sfat-fiiller tretir; bu sfatfiller sfat olarak kullanldklar gibi isimleebilirler de: Balam i, verilmi sadaka gemi (zaman), ermi (adam)... 3. imdiki Zaman Eki: -yor Fiil kk veya gvdesine gelerek hlen yaplmakta olan bir iin vb. anlatlmasn/bildirilmesini salar: Zil alyor. renciler teneffse kyor. Dnya dnyor, zaman geiyor, insanlk geliiyor, ama Trkiye... 4. Gelecek Zaman Eki: "-acak/ecek" Fiil kk veya gvdesine gelerek daha sonra yaplacak olan bir iin vb. bildirilmesini salar: Oraya gideceim ve onu greceim. Bilmez ki giden sevgililer dnmeyecekler. mrm byle esrarl geecek ses vermeden. Zaman anlamn kaybedip yapm eki olarak da kullanlr; sfat-filler yapar; bu sfat-fiiller isimleebilir:

Sana dar gelmeyecek makberi kimler kazsn? Buralar yaanlacak yerler deil. Geleceini garantiye almalsn. Alacakl gibi duruyorsun. Souk iecekler satlr m burada? Yakacaklar yazdan hazrlamal. 5. Geni Zaman Eki: "-r" ; "-ar/-er"; "-r/-ir/-ur/r" Fiil kk veya gvdesine gelerek sz konusu olan iin vb. gemi, imdiki ve gelecek zamanlarn tmne ait olduunun, yani her zaman tekrarlandnn bildirilmesini salar: Seni ancak ebediyyetler eder istiab. Alarm, alatamam; hissederim, syleyemem Ya otuz be! yolun yars eder. Hi yolcusu yokmu gibi sessizce alr yol; Sallanmaz o kalkta ne mendil ne de bir kol. Her duvar, her kovukta imdi niye Bir byk gz niyaz eder, alar "Bitsin artk bu gizli phe!" diye? Bu ek zaman anlamn yitirip yapm eki olarak da kullanlarak sfat-fiiller yapar; bu sfat-fiiller de isimleebilir: Benzer sorular daha nce cevaplamtm. Seninki ekilir dert deil. Okur yazar oran srekli artyor. Uyurgezer, uaksavar, yanardner, benzerleri... Geni zamann olumsuz ekiminde bu ekin kullanm biraz izah gerektirir. Baz ahslarda olumsuzluk ekinden sonra geni zaman eki gelmezken bazlarnda da "z" olarak kullanlr: Gel-i-r-im>gel-me-m Gel-i-r-sin>gel-me-z-sin Gel-i-r>gel-me-z Gel-i-r-iz>gel-me-y-iz ek yok z z ek yok

Gel-i-r-siniz>gel-me-z-siniz Gel-i-r-ler>gel-me-z-ler

z z

Hi yolcusu yokmu gibi sessizce alr yol; Sallanmaz o kalkta ne mendil ne de bir kol. b. DLEK KP EKLER Dilek kipleri, i, oluu, kl, durumu ve hareketi zamana bal olmadan, tasar ve dilekle ilgili olarak bildiren kiplerdir. Dilek kipleri drde ayrlr:1-Dilek-art kipi 2stek kipi 3-Gereklilik kipi 4-Emir kipi Bu kiplere ait ekler unlardr: 1. Dilek-art kipi eki: "-sa/-se" Fiil kk veya gvdesine gelerek sz konusu olan iin dilee ve arta bal olduunun bildirilmesini salar: Alarsa anam alar sterse, veririz. Olursa bir ikyet lmden olsun. Dnersem kahpeyim millet yolunda bir azmetten Ruhumun vahyini duysam da geirsem tana Uzanrken gece mehtab getirsem yanna Bu son fasldr ey mrm, nasl geersen ge! 2. stek kip eki: "-a/-e" Fiil kk veya gvdesine gelerek istek anlam katar. Bana sor sevgili kaari, sana ben syleyeyim Sonra bir yer bulup oturdum. Hadi bir sigara ieyim dedim

Bunu byle bilesiniz. Nereye dikilmek istersen Syle seni oraya dikeyim! 3. Gereklilik eki: "-mal-meli" Fiil kk veya gvdesine gelerek iin olmas gerektii anlamn katar: Gl tenli, kor dudakl, kmr gzl, srmeli... eytan diyor ki sarmal, yz kere pmeli.. Ya evk iinde harap ol, ya ak iinde gnl! Ya lle amaldr gsmzde yahut gl. Hepsinin stne sevda szleri sylemeliyim 4. Emir kipi eki: -sn, -n(z), -snlEr Fiil kk veya gvdesine gelerek ikinci ve onlarn araclyla da nc ahslara emir verilmesini salar. Birinci ahslarn emir ekimi olmad gibi ikinci tekil ahsn da ekimi olduu hlde eki yoktur: Ala ala Sakarya! Ey vuslat! O aklar efsununa ram et! Ey tatl ve ulvi gece! Yllarca devam et! Bu yazy acele yazsnlar! Aln, bunlar da okuyun! 2. AHIS EKLER 3. OLUMSUZLUK EK: "-ma/-me" Fiil kk veya gvdelerine gelerek olumsuz ekimlerini yapar. Fiilin yaplmadn, iin olmadn bildirir. Btn fillere gelebilir: Gel-me-di, al-ma-d, ver-mi-yor, ol-mu-yor, bilme-meli, syle-me!, dinle-me! Baz durumlarda ekin nls daralr:Gel-mi-yor, oku-mu-yor, sev-mi-yor...

ahs ekleri, fiili ahsa balayan; fiildeki ii, kl, hareketi yapan; olua ve duruma sahip olan bildiren eklerdir. ahs eklerinin tekil ve oul ekilleri vardr. Kiplere gre ahs ekleri deiiklik gsterir; fiil kk veya gvdesinin nlyle veya nszle bitiine gre iki eit ahs eki vardr: 1. imdiki, gelecek, geni ve -mi'li gemi zamanlarla gereklilik ve dilek kiplerinde kullanlan kii ekleri: -m, -sn, ---, -z, -snz, -lEr bilir-im, bilir-sin, bilir, bilir-iz, bilir-siniz, bilirler geliyor-um, alacak-snz, olmu-lar, bilmeliy-iz, gide-sin 2. -di'li gemi zamanla dilek-art kipinde kullanlan kii ekleri: -m, -n, ---, -k, -nz, -lEr ald-m, ald-n, ald, ald-k, ald-nz, ald-lar alsa-m, alsa-n, alsa, alsa-k, alsa-nz, alsa-lar Emir ekimi de ayr eklerle yaplr:git-sin, gidin(iz), git-sinler Not :ekim Tablosuna Baknz:ndirmek in Tablo zerne tklaynz. 4. SORU EK: "m/mi/mu/m" Soru eki isimlerden ve fiillerden sonra kullanlabilir. Eklendii kelimeden ayr yazlr. nl uyumlarna girer. Aldk m? Geldi mi? Okudun mu? Grdn m?

Soru anlamnn dnda baka grevlerde de kullanlr: Seenek sunar: Alr m almaz m bilemem. art, koul bildirir: Buraya geldi mi tepesi atyor. Derslerine alt m kazanr. Yollar kapand m gelemez. Zaman anlam katar: Hava bulutland m yola kn, dedi. Buraya geldi mi size de urar. arma, hayret, beklenmezlik bildirir; nlem ifade eder: Bir de onu karmda grmeyeyim mi! Aniden babasna rastlamasn m! Tehdit, korkutma bildirir: Sopay elime aldm m grrsn. Fiile kesinlik anlam katar: Bakarsn buraya urar m urar. Sizin iinizi yapt m yapt. 5. EK-FL Fiillerin birleik zamanl ekimlerini yapmay salar: "imek" fiilinin ek olarak kullanmdr. Genellikle bitiik yazlr. alm i-di-k>almtk

okuyor i-se>okuyorsa okuyor i-mi-ler/okuyorlar imi>okuyorlarm -di'li gemi zamann hikyesi, art; -mi'li gemi zamann hikyesi, rivayeti, art; imdiki zamann hikyesi, rivayeti, art; gelecek zamann hikyesi, rivayeti, art; geni zamann hikyesi, rivayeti, art; dilek-art kipinin hikyesi, rivayeti; istek kipinin hikyesi, rivayeti; gereklilik kipinin hikyesi, rivayeti ve art ek-fiil alabilir. Bunlar filler konusunda ayrntsyla ilenecektir. Yapm Ekleri Yapm ekleri, mevcut kelimelerden (isim ve fiil kklerinden) farkl ve yeni anlaml kelimeler tretmeye yarayan eklerdir. Nesneleri karlayan isimlerle hareketleri karlayan fillerin kkleri farkldr: Gel-(-mek,-dim, -mi...) Baba(-m, -lar, -dan) Birbirine yakn olan nesne ve hareketlere ait kelimeler ayn kkten treyen kelimelerdir. Bu bakmdan tremi kelimelerin kkleriyle mutlaka bir anlam ilikileri olmaldr: ba, ba-la-, ba-ar-, ba-ar- sev-, sev-il-, sev-dir, sev-in, sev-in, sev-gi gz, gz-lk, gz-c, gz-c-lk, gz-lk-lk... Yapm ekleri isim ve fiil kklerine gelerek yeni isimler ve filler tretirler. bu ekler kkten hemen sonra gelirler. ekim ekleri yapm eklerinden sonra gelir: bil-gi-ler, bil-dir-di; gz-le-meliyim, gz-lk-ten...

Bu tremi kelimelerden de tekrar yeni kelimeler tretilebilir: bil-gi-li,bil-dir-i

Bu ekle tretilen ekler sfat olarak da kullanlabilirler. simle sfat arasnda tr fark olduu iin bu ynde soru sorulabilir: klklar, klk odun;

gz-lk-, gz-lk--lk... gnlm, gnlk masraf; Bu bakmdan yapm eklerini iki balk altnda inceleyebiliriz: sim yapan yapm ekleri: simden isim yapan ekler ve Fiilden isim yapan ekler Fiil yapan yapm ekleri: simden fiil yapan ekler ve Fiilden fiil yapan ekler 1. sim Yapan Yapm Ekleri sim veya fiil kk ve gvdelerinden yeni isimler treten eklerdir. Trkemizde ska kullanlan yapm ekleri unlardr: a. SMDEN SN YAPAN EKLER -lk Yer isimleri yapar: kmrlk, kitaplk, tuzluk, odunluk, aalk, zeytinlik, plk... Alet ve ara isimleri yapar: balk, kulaklk, gecelik, gzlk, nlk... Topluluk isimleri yapar: genlik, insanlk, Trklk... Soyut isimler yapar: genlik, insanlk, Trklk, ocukluk, hanmlk, kardelik, Mslmanlk, kulluk, erkeklik, bilgelik... Snrlama, ayrma, l tahsis anlam tayan isimler yapar: bayramlk, klk, akamlk, gmleklik, hediyelik, mrlk, haftalk, aylk... Sfatlara gelerek durum bildiren isimler yapar: iyilik, gzellik, kklk... Meslek isimleri yapar: retmenlik, doktorluk, veterinerlik, eczaclk, arclk, demircilik, klavuzluk, rehberlik... elbiselikler, elbiselik kuma; turuluklar, turuluk biber; kiralktan, kiralk daireden, satlklar, satlk arsalar... -cE Dil isimleri yapar: Trke, Almanca, Arapa, Farsa.. Yer isimleri yapar: atalca, Yenice, amlca, Talca, Ilca... Hayvan ve bitki isimleri yapar: delice, karaca, kokarca, yumuaka... -c sim, sfat, zarf tretir:sanat, kirac, inaat, yolcu, ayc, akac, duac, milliyeti, Trk, halk, szc, tiyatrocu, kemanc... gazeteci ocuk, akac insan... aklc (davranmak), Atatrk (geinmek) -l Soyut ve somut isimler ve sfat tretir. zel isimlere getirildiinde kesme iaretiyle ayrlmaz. Kiinin nereli olduunu bildirir:Ankaral, Konyal, kyl, kentli... Bir eyin iinde daha ok ne bulunduunu bildirir:Tuzlu, ekerli, acl, tozlu... Soy, devlet bildirir: Osmanl, Karahanl, Seluklu...

Durum (meden hl) bildirir:Szl, evli, nianl... Renk bildirir; ikileme kurar: Mavili, yeilli, krmzl, all yeilli, sarl krmzl... Kiinin sahip olduu zellii bildirir: Bilgili, tecrbeli, akll, grgl, saygl, kltrl, akll uslu... Dierleri:Gnlller, gnll (kiiler)...rili ufakl, kadnl erkekli... -sz -li ekinin olumsuzunu yapar. Ama -li ekini alm her kelimenin -siz ile olumsuzu yaplmaz: akll X aklsz doru bilgili X bilgisiz doru nianl X niansz yanl kyl X kysz yanl mavili X mavisiz yanl sim, sfat ve zarf tretir: Korkusuz (ocuk), aklsz, susuz (topraklar), tatsz, gszler, lmsz, esiz, yersiz yurtsuz (kaldm), kimsesiz, tarafsz (davranmal)... -ki Zaman ve yer bildiren kelimelerden sfat yapar. Bu sfatlar isimleebilir. -ki ve -k ekillerinde kullanlr. bugnk (ma), akamki (frtna), geceki (souk), bugnkn, yarnkinden... Yer bildiren kelimelerde -de hl ekiyle birlikte kullanlr:Aadaki (sorular), aadakiler, snftaki (renciler), snftakiler, raftaki (eyalar), yuvadaki (yavrular)... -t

Yansmalardan isim tretir:tr-t, czr-t, akrt, kr-t, homur-tu, gcr-t, patr-t Dier ekler: -e: gze (kaynak)... -Cl: etil, otul, insancl, evcil, bencil, lmcl... -Da: vatanda, yurtta, gnlda, anlamda, meslekta... -gil: Aligil, Yaargil, ancamgil... -leyin: geceleyin, akamleyin, sabahleyin, gndzleyin... -nc: birinci, nc, sonuncu... -Er: er, beer, yedier, drder, altar... -Ck: gelincik, kzlck, elmack, kulakk, karnck... b. FLDEN SM YAPAN EKLER Fiil kk ve gvdelerinden isim tretirler. Mastar ekleri:-mEk Btn fiil kk ve gvdelerine getirilebilir. Fillerin isimlerini tretir. Bu yzden bu eklere isim-fiil (mastar) eki; bu kelimelere de isim-fiil (mastar) denir. gel-mek, oku-mak, ye-mek, i-mek, almak... Bu ek kalplaarak kalc nesne isimleri de tretebilir; bunlar isim-fiil deil, dorudan isimdirler: yemek, akmak, ekmek, ilmek, kaymak -mE -mEk eki gibidir. Ama -mEk kullanlan her yerde -mE kullanlamaz. Bu ek de btn fiil kk ve gvdelerine gelerek; onlardan fiil ismi tretir (isim-fiil yapar): balama, okuma, yazma, nakletme, hasta olma, danma, sevme, inanma...

Bu ek de -mEk gibi kalc nesne isimleri yapar: Asma (yapra), blme (ilemi), danma (memuru), dondurma (klh), kavurma, iletme, balama (:saz)... Bu ek niteleme sfat da tretir: Karma (liste), szme (yourt), yazma (eser), sama (bir fikir), yapma (iek), asma (kpr), asma (kat)... - Bu da mastar ekidir. Dierleri gibi btn fiil kk ve gvdelerine getirilebilir. Kalc nesne isimleri yapabilir: Gln al-n seyret. Kapnn kapan- ok ses karyor. Adam oturu-undan bellidir. sezi, bili, al, veri, anlay... Kalc nesne isimleri: Bu gr benimsemedim. Bir bulu yapm ki sorma Al verie kacaz. Sende hi anlay yok mu?... k ne taraftayd? Sfat-fiil ekleri:Sfat-fiil ekleri de mastar ekleri gibi fiilden isim ve sfat yapan ilek eklerdir: -En: Fiili yapan, edeni bildirir. sim ve sfat yapar: Glen, bakan, gelen, giden, gezen, yazan, bozan, alan, kazanan... -Es Sfat ve isim yapar: lesi-m gelir, Yok olas adam, krlas eller plesi, geberesi, lesi, baklas... -mEz Olumsuzluk bildirir. -r'nin olumsuzunu yapar, ama her zaman deil:

kmaz sokak, olmaz i, yaramaz ocuk, bilinmez yerler... Ylmaz, korkmaz, kmaz... Ne gemez zamanm! -r sim ve sfat yapar: Okur yazar, yazar kasa, bilir kii, gelir gider, keser, gler yz... -dk sim ve sfat yapar:Tandklar, tandk kiiler, olmadk i, beklenmedik bir anda, sevin-diimiz... -EcEk sim ve sfat yapar:alacak(l), yakacak, yiyecek, giyecek, iecek(lerimiz), gelecek zaman, iecek su, akacak kan, gelecek(ten haber ver-), olacak i mi?... -m sim ve sfat yapar:Gemi, ok bilmi, okumu ocuk, dolmu, yemi... Dier ekler: -m Eklendii fiille ilgili hl, durum, i ifade eder. O ile ilgili, o iten doan varlk, eya, yer isimleri yapar. Alm, satm, atm, yatrm, seim, lm, ykm, verim, biim, giyim, kuam, takm, kavram, retim, blm, zm, uyum, ekim, (bir) yudum (su) ... -G Fiilin bildirdii hareketle ilgili eitli nesneleri karlayan isimler yapar: Sevgi, sayg, grg, bilgi, duygu, rg, sergi, vergi, vg, alg, tutku, uyku, biki, bask, iki, atk, keski...

-Gn Anlama byme ve arlk katar; yapan, olan bildirir; yaplan nesneyi veya ii karlar. Sfat, isim ve zarf tretir: Dalgn, azgn, kzgn, krgn, salgn, baygn, bilgin, ergin, bezgin, durgun, olgun, soygun, vurgun, baskn, sekin, pikin, yetikin, tutkun, kskn... Keskin sirke, olgun davrand, soygun yaplmad... - sim ve sfat tretir: Yaz, sk, yap, l, korku, bat, gezi, bl, kou, dou, art, tart, sr, rt, eki, duru, say... Korkunun ecele faydas yok. Douyu, baty kartrdk. l balklar suyun yzndeydi. Yurdun bat taraf souyacak. -c okluk, arlk, devamllk bildirir; -En sfat-fiil eki gibi failin niteliini bildirir. Sfat, isim ve zarf yapar: Kalc, vurucu, bilici, alc, satc, dinleyici, grc, bakc, yrtc, geici, kurucu, yzc, gidici, ren(i)ci, dilen(i)ci... Eskiden iyi yzc imi. Okuyucu says gnden gne artyor. Bunlar zc hareketler. Satc kadnlar dolayorlar. Pek yrtc grnyor/davranyor. -k Fiilde bildirilen harekete uram olan veya o hareketten ortaya km nesneleri karlayan isimler yapar; bunlar sfat ve zarf olarak da kullanlr: Ak kap, rk di, kark iler, hava souk, ak konuur, blk topland...

-kEn sim ve sfat yapar: alkan, retken, alngan, atlgan... -t: kzart, karart, bart... -Ek: konak, durak, yatak, dnek, rkek, korkak, bak... -: inan, sevin, usan... -ntI: alnt, aknt, sylenti, toplant, yaant, sarsnt -e: dize, sre 2. Fiil Yapan Yapm Ekleri Bu ekler isim ve fiil kk ve gvdelerinden fiil gvdeleri tretirler: gz>gz-le(mek) bilgi->bilgi-len(mek)-dir(mek) sev->sev-dir(mek) bildir->bildir-il(mek) Fiil yapan ekler, isime veya fiile getiriliine gre ikiyte ayrlr: simden fil yapan ekler, Fiilden isin yapan ekler a. SMDEN FL YAPAN EKLER Bu ekler isim kk ve gvdelerinden fiil gvdeleri tretirler: isim-len-dirad-lan-dr iki-ledurgun-laEn ok kullanlan isimden fiil yapan ekler unlardr: -lE ok kullanl bir ektir. Birok isimden fiil yapabilir:

Ba-la-, su-la, su-la, ta-la-, av-la-, k-la-, nla-, in-le-, ter-le-, gece-le-, hafif-le-, kar-la-, kurun-la-, perin-le-, yuvar-la-... -El

b. FLDEN FL YAPAN EKLER Fiil kk ve gvdelerine getirilerek fiil gvdesi treten eklerdir: -t

Genellikle sfatlardan fiil yapar:o-al-, dar-al-, az-al-, bo-al-, dz-el-, dik-el-... -l Baz sfatlardan olu filleri yapar:Ksa-l-, dorul-, sivri-l-, duru-l-, ince-l-... -E

at ekidir; geisiz fiilleri geili (oldurgan) yapar; geili fiillerin de geililiini artrr (ettirgen yapar). Genellikle nlyle biten fiillere gelir: Yr-t-, ac-t-, ak--t-, oku-t-, anla-t-, ala-t-, ara-t-, kzar-t-... -r

Fazla ilek deildir:Ya-a-, kan-a-, bo-a-, tn-e, oy(u)n-a-... -r Daha ok renk isimlerinden sonra gelir:Kara-r-, ya-ar-, boz-ar-, a(k)-ar-, sar()-ar-, mor-ar-... -dE Yansmalara getirilir:tr-da-, rl-da-, horulda-, fsl-da-, grl-de-... -msE Fazla ilek deildir:Az--msa-, k-mse-, ben-imse-, z--mse-, kt-mse-... -sE Fazla ilek deildir:su-sa-, garip-se-, nem-se-, mhim-se-... -lE Baz isimlere getirilir:Sert-le-, ta-la-, ktle-, iyi-le-, kat-la-, salam-la-... -lEn

at ekidir. "-t" ile ayn grevdedir; oldurganlk ve ettirgenlik grevi vardr. genellikle nszle biten fiillere gelir: k-a-r-, kop-a-r-, ka--r-, u-u-r-, bat--r-, d-r-, i-i-r-... -Dr at ekidir; geisiz fiilleri geili (oldurgan) yapar; geili fiillerin de geililik derecesini artrr (ettirgen yapar): Yaz-dr-, sor-dur-, a-tr-, iz-dir-, sk-tr-, astr-, ko-tur-... -l at ekidir; edilgen ve dnl fiil yapar:At--l-, soy-u-l-, yaz--l, iz-i-l-, ay()r--l-, gid-i-l-... -n at ekidir; edilgen ve dnl fiiller yapar: Bala-n-, tara-n-, yka-n-, bil-i-n-, sil-i-n-, sr-n-, ta-n-, al--n-... -

Bir eye sonradan sahip olma anlam katar:Evlen-, can-lan-, ho-lan-, us-lan-, i-len-, dert-len...

at ekidir; ite fiil yapar:Dv---, at---, tart--, gr---, u-u--, bekle--, it-i--, selmla-... -ElE Devamllk, anlatlan iin art arda yapldn bildirir:Kov-ala-, it-ele-, silk-ele-, dur-ala-, tepele-... KELME (SZCK) BLGS

Cmlenin anlaml en kk birimlerine ya da tek bana anlam olmad hlde cmle iinde anlam kazanan anlatm birimlerine kelime denir. Kelime, insanlar arasnda anlamay salayan dilin anlaml en kk parasdr. Kelimelerin belirli bir dzen ierisinde bir araya getirilmesiyle anlama salanr. SZCKTE ANLAM Kelimeler de dil gibi canl varlklardr. Sahip olduklar anlamlarn dnda zamanla yeni anlamlar kazanabildikleri gibi bir anlamda birka kelime de kullanlabilir. Bu zellikler hem kelimenin kendisine ait olabilir, hem de dier kelimelerle olan anlam ilikisini gsterebilir. Burada kelimelerin anlam zelliklerinin yan sra kelimeler arasndaki anlam ilikileri de karmza kmaktadr. Kelimeler tek balarna anlaml olabildikleri gibi cmlede veya sz iinde kullanllarna gre yeni anlamlar da kazanabilirler, aralarnda anlamdalk sestelik gibi ilikiler de barndrabilirler. Anlam bakmndan kelimeler ve kelimeler arasndaki anlam ilikileri unlardr: A. ANLAM BAKIMINDAN SZCKLER Kelimelerin tadklar anlamlar maddeler hlinde sralayalm. 1. GEREK ANLAM (TEMEL ANLAM)

A. Anlam Bakmndan Szckler 1. Gerek Anlam (Temel Anlam) 2. Yan Anlam 3. Mecaz Anlam 4. Deyim Anlam 5. Terim Anlam 6. Argo Anlam 7. Soyut Anlam 8. Somut Anlam 9. Genel ve zel Anlam B. Szckler Arasndaki Anlam likileri 1. E Anlaml Szckler 2. Yakn Anlaml Szckler 3. Zt Anlaml Szckler 4. E Sesli Szckler 5. kilemeler 6. Yansmalar 7. Ataszleri 8. Dolaylama 9. Anlam Genilemesi 10. Anlam Daralmas 11. Anlam yilemesi 12. Anlam Ktlemesi 13. Gzel Adlandrma

SZCK (KELME)

Kelimelerin tadklar ilk ve genel anlama gerek anlam denir. Kelimelerin szlkteki ilk anlamdr. Kelimenin gerek anlam, herkese bilinen yaygn anlamdr. Buna "temel anlam" da denir. Mesel, "az" dendiinde akla ilk gelen, organ addr. "gz" kelimesi de yle. Souktan su borular patlam. Ayanda eski bir spor ayakkab var. Biraz sonra toprak bir yola girdik. Kanad krk bir mart grdm. Souk sudan boaz imiti. Yataktan kalkarken bam duvara arptm. Dn gece erken yattm. Scak orbay iince rahatladm. Dolaptan temiz elbiselerini kard. Ahmet'in burnu iyi koku alr. Aznda yaralar olumutu. Elini hrsla masaya vurdu. ri hantal gvdesini zorlukla srklyor gibiydi. Gln kylarn yapraksz, bodur aalar kuatmt. 2. YAN ANLAM Temel anlamyla balantl olarak zamanla ortaya kan deiik anlamlara yan anlam denir. Szcn gerek anlamnn dnda, ancak gerek anlamyla az ok yaknlk tayan yeni anlamlar kazanmas yan anlam oluturur. Bir szcn yan anlam kazanmasnda genellikle yaktrma ve benzerlik ilgisi etkili olmaktadr. Mesel "gz" dendiinde akla ilk gelen, kelimenin temel anlam olan organ addr. Ama

"inenin gz", "antann gz", masann gz" tamlamalarndaki anlamlar benzetme yoluyla kazandrlm yeni anlamlardr. Bunlara da yan anlam denir. Mesel, "dmek" kelimesi "Meyveler tek tek yere dt" cmlesinde temel anlamda; "ocuun pantolonu dyordu", "Bu yln ilk kar dt" ve "Kavaklarn glgesi yola dt" cmlelerinde yan anlamdadr. Beikta srtlarna aa dikiyorlar. (arka taraf) Gln tomurcuklar sabahleyin patlam. Uan kanad havada paralanm. Ba krk bir iviyi skmeye urayor. Bu dalda baarl olabileceimi sanyorum. Kprnn ayana bomba koymular. ieyi boazna kadar doldurdu. Kapnn kolunu krnca babamdan azar iittim. Benim yetitirdiim renciler daha baarl. Yokuun bana kadar kotuk. Somutlama ve soyutlama: Dilimizde kelimeler sadece bir anlamda kullanlamaz. Yani bir kelime birden fazla yerde ve ok farkl anlamlarda kullanlabilir. Onun iin somutlama ve soyutlama, dilimizdeki kelimeler iin her zaman mmkndr. Somut anlamyla "geilen yer" demek olan "yol" kelimesi "yntem, metot" anlamna gelerek soyutlamtr. Yaktrmaca: Kendi ad olmayan ya da ad olduu hlde bilinmeyen varlklar eitli zellikleri nedeniyle uygun olan kelimelerle adlandrlr. Buna yaktrmaca denir. Uan kanad, masann gz, ayakkabnn burnu vb. 3. MECAZ ANLAM Bir szcn gerek anlamndan btnyle uzaklaarak kazand yeni anlama mecaz anlam denir. Baka bir deyile bir kelimenin, gerek anlam dnda, baka bir kelimenin yerine kullanlmas sonucu ortaya kan anlamdr. Bu kullanmda anlatm renklendirmek ve kuvvetlendirmek esastr. Mecaz anlamda iki

kelime bir ynyle benzerlik ilgisi kurularak birbirine benzetilmitir. Bu konuyu bir daha amayacam. sizlik sorunu hkmeti terletecek. Derdim oktur, hangisine yanaym. Doktora bo gzlerle bakyordu. Bu arkya baylyorum. Tatl szlerle babasnn gnln ald. Yaknda sava patlayacak. Hepimiz onun hafif biri olduunu biliyorduk. nce ilere aklm pek ermiyor. Kitaplar tarken kolum koptu. lk damlalardan sonra yamur birden cotu. Bu sze genlerden biri ince bir karlk verdi. Onun pikinliine bir anlam veremedik. Cesaretinin krlmasna sen sebep oldun.Mecaz anlamlar, benzetme ve ilgi yollaryla yaplr. Benzetme yoluyla yaplanlardan biri istiaredir. stiare ak ve kapal olmak zere ikiye ayrlr. Edebiyat dersinde sz sanatlar arasnda incelenir. Eretileme ve deyim aktarmas da denir. "Kurban olam, kurban olam Beikte yatan kuzuya" istiare) "Tekerlekler yollara bir eyle anlatyor." (kapal istiare) lgi yoluyla yaplanlara ad aktarmas denir. Ad aktarmasnda benzetme amac olmaz. -d, para-btn, neden-sonu, sanat-yapt, yerinsan, yer-olay gibi ilgiler vardr. Aadaki cmleler ad aktarmasna rnektir. (ad aktarmas ayrca mecaz- mrsel adyla sz sanatlarnda da ilenir.) Dalgalan sen de afaklar gibi ey nazl hill San kestir demedim mi? Bereket yayor; iftinin yz glecek. Ayan karmadan girebilirsin. Bu olaylara Ankara sessiz kalyor. Orhan Veli'yi okur musun? 4. DEYM ANLAM (ak

Deyim, en az iki kelimenin kalplaarak yeni bir anlam kazanmasyla oluan mecazl szlerdir. Kelimelerden biri veya her ikisi anlam kaybna urar. Bu szlerle gnlm alm m oldun? Kendi dncelerinde ayak diriyordu. Korktuu bana gelmi, arabas bozulmutu. Her grdne dudak bkyordu. Senin yaptn pire iin yorgan yakmak. ki gen adam boaz boaza geldi. Olur olmaz konularla ba artmay seversin. Bu ekilde anlatrsanz akl yatar. Sonunda korktuumuza uradk, ocuk kayboldu. Matematii aklm almyor. ocuk az ak beni dinliyordu. renciler, beni can kula ile dinliyordu. Hibir ite diki tutturamamt. Bizimkinin iyice enesi dt. Gze girmek iin her eyi yapyor. in arln gzmz korkutmutu. Bu soruya kafa yorman istemitim. ocuk eli uzun biri, czdanm alm. Buras ok ayak alt, urada duralm. Deyimlerin zellikleri: a) Deyimler kalplam szlerdir. Szcklerin yerleri deitirilemez, herhangi biri atlamaz, yerlerine baka kelimeler konulamaz. Mesel "yzn ak olsun" yerine "yzn beyaz olsun" denilemez, "ocana incir aac dikmek" yerine "ocana am aac dikmek" denilemez, "aykla pirincin tan" yerine "aykla bulgurun tan" denilemez, "dilinin altndaki baklay kar" yerine "dilinin altndaki ekeri kar" denilemez, "tyleri diken diken ol-" yerine "kllar diken diken ol-" denemez.

Ama istisnalar yok deildir: "ba baa vermek" ve "kafa kafaya vermek" gibi. Araya baka kelimeler girebilir: "Ban derde sokmak" Ban son gnlerde hep derde soktu. b) Deyimler ksa ve zl anlatmlardr. Az szle ok ey anlatrlar: "am sakz oban armaan", "dili zl-", "dilinde ty bit-", "dilini yut-" c) Deyimler en az iki szckten oluurlar. Bu zellik deyimi mecazdan ayrr. 1. Ya kelime bei ve mastar eklinde olurlar: az ak, delik, eli uzun, bulank suda balk avla-, , can kula ile dinle-, pire iin yorgan yak-, kafay ye-, akntya krek ek-, var-, bel bala-, gze gir-, kula kala gz arasnda, diki tutturama-

var?, Ne i yansn ne kebap, Fol yok yumurta yok .. d) Deyimler zel anlaml szlerdir. Deyimler genel yarg bildirmezler. Deyimler bir kavram belirtmek iin bulunmu szlerdir. tte bulunmazlar. Ataszleri ise genel anlaml szlerdir. Ders vermek, tte bulunmak iin ortaya konulmulardr. Deyimle ataszn ayran en nemli nitelik budur. Mesel: "leyen demir ldar" ataszdr. almann nemini anlatmaktadr. Bu yarg dnyann her yerindeki insan iin geerlidir. e) Deyimlerin ounda kelimeler gerek anlamndan karak mecaz anlam kazanmlardr. antada keklik, az ak, kula delik, abay yakmak, devede kulak, hap yutmak, fol yok yumurta yok, hem nalna hem mhna, ne i yansn ne kebap, ben diyorum hadmm, o soruyor ka ocuun var? Baz deyimler ise anlamlarndan kmamlardr: ou gitti az kald, ismi var cismi yok, adet yerini bulsun, Allah bana ben de sana, ykte hafif pahada ar, zr kabahatinden byk, dosta dmana kar, iyi gn dostu, can sa olsun .. f) Deyimler cmlenin esi olabilir, cmlede baka grevler de alabilir: zntsnden azn bak amyordu. (Yklem) Damarma basmadan konuamaz msn? (Zarf tmleci) Aslan pay ona dt. (zne, isim tamlamas) O, dik kafal biridir. (sfat tamlamas, sfat) g) Kafiyeli deyimler de vardr:

kprleri at-, pimi aa su kat-, akl alma-, az kulaklarna enesi d-, dara d-,

2. Ya da cmle eklinde olurlar ki bunlarn bir ksm gerek olaylara yada ykcklere dayanr. Yorgan gitti, kavga bitti. Dostlar alverite grsn, ou gitti az kald, Allah bana ben de sana, At alan skdar' geti, Tut kelin pereminden, Dam stnde saksaan, vur beline kazmay, Kzm sana sylyorum, gelinim sen aln. Ben diyorum hadmm, o soruyor ka ocuun

Ele verir talkm, kendi yutar salkm 5. TERM ANLAM Bir bilim, sanat ya da meslek dalyla ilgili bir kavram karlayan kelimelere terim denir. Terimlerin anlamlar dar ve snrldr. rnek: "Ekvator" kelimesi tek bir anlama gelir ve tek bir nesneyi karlar. rnek: kk, msra, muson. "yklem, zne, kk, zarf", dil bilgisi terimleri; "gen, daire, ap", kelimeleri de geometri terimleridir. Terimler halkn sz varlnda yer almaz, ama halk aznda kullanlp da sonradan terim zellii kazanm kelimeler vardr. rnek: "Budala" kelimesi halkn sz varlnda aptal, anlaysz, sersem anlamlaryla kullanlr, fakat bu kelime psikolojide belli bir zeka seviyesine sahip anlamnda kullanldnda terimdir. Terimler, genellikle gerek anlamyla kullanlan szlerdir. Terimlerin, mecaz anlam, yan anlam, deyim anlam yoktur. Boaz' geip Karadeniz'e ulatk. Aya olmayan gllerde tuz oran yksek olur. Aacn kkleri ok derinde. genin i alar toplam 180'dir. 6. ARGO ANLAM Sadece belli bir topluluk ya da meslek tarafndan kullanlan zel szcklerden oluan dile argo denir. Argo, dil iinde bir dil gibidir. Klhanbeylerinin anlama vastas da denebilir. Kfrle kartrlmamaldr. Argonun varlk sebebi kolay ve ekici anlatm

yakalama isteidir. ekil ev anlamda lszlk ve mbala esastr. Bamsz ve sorumsuz yaayn dilidir de denebilir. Da dnklk, boalma, rahatlama argoda snrszdr. Her eye kfr kelimeleri kullanmadan kfredilir. "Canna yandmn dnyas" gibi. Ayrca baknz->> Argo Szl abdestini vermek: azarlamak aklna tkrmek: birinin dncesini beenmemek rntgenci: kadnlar gizlice gzetleme alkanl olan erkek pili gibi: gzel ve sevimli kz mektep ocuu: acemi, toy zokay yutmak: aldatlp zarara sokulmak yutmak: iyice eksiksiz olarak renmek arak: hrsz bal kaba: aptal, beyinsiz torpil, moruk, akmak (snfta kalmak), aslmak... 7. SOYUT ANLAM Be duyu organndan biriyle alglanamayan, maddesi olmayan, varlklar inanla ve his ile bilinen kavram ve varlklar karlayan kelimelere soyut kelimeler denir; bu kelimelerin gsterdii anlam zelliklerine de soyut anlam denir. Hayal, rya, dnce, menfaat, sevgi, korku, gzellik... 8. SOMUT ANLAM Be duyu organnda biriyle alglanabilen, maddesi olan kavram ve varlklar karlayan kelimelere somut kelimeler denir; bu kelimelerin gsterdii anlam zelliklerine de somut anlam denir. Aa, ta, ev, mavi, souk, su, masa, yol, yrmek, komak...

Soyut anlaml kelimeler mecazl kullanlarak somuta aktarlabilir. "Yaznzda kuru bir anlatm gryorum." "Adam yldzlara basa basa yryordu." 9. GENEL ve ZEL ANLAM Genel anlaml kelimeler birden fazla kelimeyi bnyesinde bulunduran, birden ok tr kapsayan kelimelerdir. zel anlaml kelimeler ise daha dar bir anlam, kesin ve net olarak anlatr. Anlam zelletike kesinlik de artar. Varlk-canl-insan-Ahmet Metin-paragraf-cmle-kelime-hece-harf B. SZCKLER ARASINDAK ANLAM LKLER 1. E ANLAMLI SZCKLER Yazl ve okunu bakmndan farkl fakat anlamca ayn olan kelimelerdir. Bu tr kelimeler birbirlerinin yerini tutabilir. Anlamda kelimelerin birisi genelde yabanc kkenlidir. kymet-deer, cevap-yant, sene-yl, medeniyetuygarlk, imkn-olanak, acele-ivedi, zelzeledeprem, yoksul-fakir, misafir-konuk, snavimtihan, yntem-metot, mesele-sorun, fiileylem, kelime-szck, vasta-ara... Fakat baz durumlarda anlamda kelimeler birbirinin yerini tutamaz: "kara bahtl" kelime grubunda "kara" kelimesinin yerine "siyah" kelimesini kullanamazsnz. nk iki kelimenin (kkeni ne olursa olsun) anlamda veya yakn anlaml olabilmesi iin ayn anlam zelliini tamalar gerekir. Trke kelimeler arasnda da e anlamllk olabilir: deprem-yer sarsnts-zelzele,

kimi zaman-ara sra-zaman zaman-arada birbazen 2. YAKIN ANLAMLI SZCKLER Yazl ve okunuu farkl olan, anlamda gibi grnd hlde birbirinin yerini tamamen tutamayan, yani aralarnda anlam ayrnts bulunan kelimelerdir. Bunlar ounlukla Trke kelimelerdir. gndermek-yollamak, bezmek-bkmak-usanmak, dilemek-istemek, evirmek-dndrmek, sylemek-demek-konumak, e-dost, hsmakraba, bakmak-seyretmek, Kardeim sana ksm. Kardeim sana krlm. Kardeim sana gcenmi. Kardeim sana darlm. Birinci cmlede bir "kesinlik ve arlk" anlam, ikinci cmlede bir "esneklik, hatta hogr" anlam, nc cmlede "zlmek" anlam, drdnc cmlede "gcenip grmez olmak" anlam vardr. Ben her sorunla baa karm. (ba etmek) Bu kadar yrekten arma beni. (candan) Davranlar hibir zaman itenlikli deildi. (yrekten, candan) Yapt ii nemsemiyordu. (zen gstermiyordu.) 3. ZIT ANLAMLI SZCKLER Anlamca birbirinin kart olan kelimelerdir.

Siyah-beyaz, uzun-ksa, aa-yukar, ileri-geri, var-yok, gelmek-gitmek, Tm kelimelerin zt anlamls yoktur. Eylemlerde de durum ayndr. Bir eylemin olumsuzu o eylemin kart satlmaz. "sevinmek" kart sevinmemek deil "zlmek"tir. Kelimeler arasndaki kartlk cmledeki kullanma gre deiir. "doru" kelimesinin zt anlamls bir cmlede "eri" olurken, dierinde "yanl" olabilir. ki kelimenin (kkeni ne olursa olsun) anlamda, yakn anlaml veya zt anlaml olabilmesi iin ayn anlam zelliini tamalar gerekir. Mesel, siyah ile beyaz, ancak ikisi de gerek (temel) anlamda olduklar zaman zt anlaml olurlar. Hafif olmayan anlamndaki "ar" kelimesinin ar olmayan anlamndaki "hafif"le zt anlaml olabilmesi iin ikisinin de gerek (temel) anlamda kullanlmas gerekir. 4. E SESL SZCKLER Yazl ve okunuu ayn olduu hlde anlamlar farkl olan kelimelerdir. Bunlar yaln hlde olabildikleri gibi ek alm hlde de olabilirler. iirde cinas olarak kullanlr ve cinasl kafiye yaplr. Gl: 1. iek, 2. glmekten emir Kr: 1. krsal alan, 2. krmaktan emir, 3. Beyaz Yazma: 1. ba rts, 2. yazmaktan olumsuz emir, 3. yazma ii Ek alm kelimelerle, ek alm ve almam kelimeler arasnda da e seslilik sz konusudur. Bu ekler grevce farkl ekler de olabilir: Siyah anlamndaki "kara" ile "kar-a" (-a: ynelme hl eki) gibi

"Oyuncaklar olmu ocuklarn kurunlar" "Zalimler her saat taze fidanlar kurunlar" Neden kondun a blbl kapmdaki asmaya Ben yarimden vazgemem gtrseler asmaya "hala" ve "hl", "kar" ve "kr", "adet" ve "det" kelimeleri e sesli deildir. Okunular ve anlamlar farkldr. 5. KLEMELER Anlam pekitirip glendirmek ve ekici klmak iin ayn kelimenin, yakn anlaml kelimelerin veya zt anlaml kelimelerin tekraryla oluan kelime grubudur. ev bark, oluk ocuk, ufak tefek, doya doya ... Yap Ynyle kilemeler: a) Yakn Anlaml: doru drst, delik deik, e dost b) Ayn Anlaml: klk kyafet, ses seda, ke bucak... c) Kart Anlaml: Aa yukar, ileri geri, az ok, er ge .... d) Ayn Kelimenin Tekrar: duya duya, ar ar, yava yava ... e) Yansmalarn Tekrar: at pat, ks ks, fsl fsl ... f) Sadece Biri Anlaml: eri bur, eski psk g) Yar Anlaml: eci bc, vr zvr, abur cubur ... kilemelerin arasna hibir noktalama iareti konulamaz. 6. YANSIMALAR

Tabiata, insana, insan dndaki canllara ve eyaya ait seslerin taklit edilmesi sonucu ortaya kan kelime veya kelime gruplardr. tk, tak, pat, at, hr hr, miyav, hrr, hav, me, mee, ml ml, fkr fkr, kr kr... Yansmalardan isim ve fiil tretilebilir. "miyavlamak, atrdamak, krt, melemek, rlt" 7. ATASZLER Atalarmzdan gnmze kadar ulaan, belirli bir yarg ieren, syleyeni belli olmayan dz konuma iinde kullanlan szlerdir. Kalplam szlerdir, eanlamllaryla dahi deitirilemez. Ksa ve zl szlerdir. Az szle ok anlam ifade ederler Tecrbelere ve gzlemlere dayanrlar, bazen det ve gelenekleri ifade ederler. ou mecazldr. Anonimdir ve edeb tr zellii gsterir. Genel bir yarg bildirir. t verme amac tar. At lr meydan kalr, yiit lr an kalr. A koyma hrsz olur, ok syleme yzsz olur, ok deme arsz olur. Byle gelmi, byle gider ocua i buyuran, ardnca kendi gider. Damlaya damlaya gl olur. Dost kazan dost; dman anadan da doar. Eden bulur. Geni gnnde dar gezen, dar gnnde geni gezer. Gz grmeyince gnl katlanr. Herkes kak yapar ama sapn yapamaz. Her ey incelikten insan kabalktan krlr. Mart kapdan baktrr, kazma krek yaktrr. zerine laf dmedike konuma. Vakitsiz alan gl abuk solar. 8. DOLAYLAMA Bir kelimeyle anlatlabilecek bir durumu birden fazla kelimeyle anlatmaya denir.

CMLEDE ANLAM

Cmle: Szcklerin yan yana gelerek bir duyguyu, bir dnceyi, bir istei, bir ii, ksacas bir yargy tam olarak anlatabilir duruma gelmi biimine cmle denir. Burada, cmlenin anlam yn ele alnp znellik, nesnellik, karlatrma... gibi anlamlar ifade eden cmleler zerinde durulacaktr. znel Anlatm Doruluu ya da yanll kiiden kiiye deien, doruluu tartlan dncelerin anlatld yarglara znel yarg denir. Bu yarglarn kullanld anlatma da znel anlatm denir. Bu cmlelerde (yarglarda) bence ifadesi vardr. *zmir,tarihi ve doal gzellikleriyle esiz bir ehrimizdir. *air syleyi gzelliiyle trk tadnda bir iir sunuyor bize. *Konferansa katlanlarn sama sapan fikirleri beni iyice skmt. *Yazar,srkleyici anlatm ve ilgin betimlemeleriyle okuyucuyu olayn iinde yaatyor. *atk kalar,yaral yzyle insan rkten bir havas vard. Nesnel Anlatm Doruluu ya da yanll kiiden kiiye deimeyen, deney ve gzleme dayanan tarafsz yarglara nesnel yarg denir. Bu yarglarn kullanld anlatma da nesnel anlatm denir. Nesnel yarglarda duygu ve izlenimlere yer verilmez. *Filmde olaylar kk bir kasabada geiyor. *Eser drt blm halinde sinemaya uyarlanm. *Turizm gelirleri geen yla oranla yzde 5'lik bir art gstermitir.

*Aruz lsyle yazlan iirde nazm birimi drtlktr. *Drt perdede oluan bu oyunda yazar,aile bireyleri arasndaki sorunlar anlatr. Koula (arta) Ballk Bir olayn, durumun gereklemesi iin daha nceden olmas gereken baka bir durumun varlna "koulluk" denir. Bu tip cmle anlamlarnda "hangi artla?" sorusunu temel cmleye sorduumuzda gereklemesi gereken koulu bulabiliriz. *Sanat yaptnda toplumu anlatrsa lmszleir *Akam baban gelsin , alverie karz. *Mzik dinleyebilirsin ama sesini fazla amayacaksn. *Akama geri vermek zere bu kitab alabilirsin. *Bizim buralara yamur yadka her yer toprak kokard. *Her gne doduunda beni hatrla. Sebep-Sonu (neden-sonu) likisi Bu tr cmlelerde, yarglardan biri, dierinin gereklemesine neden olmaktadr. Bir de eylemin hangi gerekeyle yapldn bildiren cmleler de neden sonu ilikisi vardr. Bu tip yarglar bulmak iin ykleme "niin?" sorusu sorulabilir. \ "Salncan ipi kopunca ocuk yere dt." cmlesinde "ocuun yere dmesini"nin nedeni "Salncan ipinin kopmas"na balanmtr.

*Snavda heyecanland iin baz sorular yapamad. *Bakmszlktan ev harabeye dnmt. *Matbaann bulunmasyla okuma yazma oran artt. *Ar scaklar can kaybna yol at. *Youn kar ya nedeniyle yollar trafie kapatld. *Hediye almadm diye bana darlm. Ama-Sonu likisi znenin ii, hareketi gerekletirme amac ve sonucu cmle iinde verilir. Bu tr cmlelerde "iin, diye, zere, dolay, tr, maksadyla..." ifadeleri ska geer. Bu ifadelerden bazlar "sebep-sonu" bildiren cmlelerde de geebilir. Ama-sonu cmlelerinde "hangi amala? hangi maksatla?" sorular sorulabilir. *Borlarndan kurtulmak iin evini satm. *Ailesini grmeye Almanya' ya gitmi. *Babakan, ticari anlamalar yapmak zere yurtdna kyor. *Bu ,bizi birbirimize drmek maksadyla sylenmi bir szdr. *air, iirinde herkes anlayabilsin diye yaln bir dil kullanm. *Yazar,eletirmene irin grnmek maksadyla iki yzl davranyor. DORUDAN ANLATIMLI CMLELER Herhangi bir konuda bir kiinin gr ve dnceleri hibir deiiklie uratlmadan verilir.Bu cmle genellikle trnak iinde gsterilir.

*iero'nun "Bir yerde yaam varsa orada umut da vardr."sz ok houma gider. *Kadn,arkadann kulana eilerek: "Birazdan kalkalm m?"diye fsldad. *Bu konuda atalarmz: "Cesurun bak,korkan klcndan keskindir."der. *Deskartes'in: "Dnyorum yleyse varm."sz ok nldr. DOLAYLI ANLATIMLI CMLELER Bir kiinin sznn sylendii biimde deil de,baz deiiklikler yaplarak aktarld cmlelerdir. *Onunla bir daha konumayacan syledi. *Bernard Shaw,dnmenin ruhun kendisiyle konumas olduunu sylerdi. *Doktor,babama ilalar mutlaka imesi gerektiini tembih etti. *Yazar,sanat olunabilmek iin ok allmas gerektiini vurgulad. SLUP VE ERK(KONU)CMLES Yazarn yaptnda neyi anlatt konuya (ierik)girer.Bu konuyu ilerken kulland szckler ve cmleler de usluba girer. *Yazar yaptnda 1.Dnya Sava yllarndaki insanlarn ektii aclar gzler nne serer.(Konu) *Betimlemelerde sfatlara ska yer veren sanat cmleleri uzun tutmutur.(Uslup) *Romanda,Bat'nn yaam tarzna zenen bir ailenin yava yava k anlatlr.(Konu) *airin,iirlerinde olduka az kullanlan szcklere ve deyimlere yer vermesi dikkati eker.(Uslup) AAMALI DURUM BLDREN CMLELER Bir olayn,durumun olumlu ya da olumsuz ynde giderek deitiini anlatan cmlelerdir.

*Kadn,her geen gn biraz daha ktleiyor. *Havalar gittike souyor. *Bu ocuun gnden gne huyu deiiyor. *lkemiz her geen yl biraz daha byyen ekonomisiyle gelecekte gelimi lkeler seviyesine kacaktr. KNAYEL ANLATIMLI CMLE Bir gerei ortaya koymak amacyla sz imal olarak tam kart gelecek biimde kullanmaktr. *Okulunu ne kadar ok sevdiin yirmi gn devamszlk yapmandan belli. *Einin gzndeki morluktan onu ne kadar ok sevdiin anlalyor. ATASZ Atasz: ok nceleri sylenmi olup dilden dile, nesilden nesile geerek gnmze kadar gelmi, t bildiren, atalarmzn hayat tecrbelerini yanstan ve milletin ortak mal haline gelmi olan szlerdir. Ataszlerin zelliklerini ylece zetleyebiliriz: *Ataszleri halkn ortak maldr. Syleyeni belli deildir. *Kalplam szlerdir. Szcklerin sras deitirilemez. Bir szcn yerine baka bir szck konulamaz. *Ksa ve zl szlerdir. Hep insanlar ilgilendiren szlerdir. *Ataszlerinde geen szckler genellikle gerek anlamlar dnda kullanlmtr. (Kaz gelen yerden tavuk esirgenmez.) Kimi ataszlerinde geen szckler ise gerek anlamlaryla kullanlmtr. (Son pimanlk fayda vermez) Sorularda ounlukla ataszlerinin anlamlar zerinde durulur.

ZDEY (VECZE) zdeyiler, nl kiilerin , devlet adamlarnn, sanatlarn sylemi olduklar ksa fakat anlamca zengin olan szlerdir. "Hayatta en hakiki mrit ilimdir." (Atatrk) "Kargalar tmeye balaynca blbller susar." (Hz.Mevlana) DEYM Bazen bir olay veya durumu ifade etmek iin, o olay veya durumu birebir karlayacak kelimeler kullanmayz da; arm yaptracak sz gruplar kullanrz. Bunu da ifademize sanat ve akclk kazandrmak iin yaparz. rnein: Bir insann telal olduunu anlatmak iin "telaldr" demeyiz de "Etekleri tutumu" ifadesini kullanrz , ama herkes bu kiinin telal olduunu anlar. Deyimlerin zellikleri:

*Deyimler en az iki kelimeden oluur. (Kalp krmak) *Birden fazla kelimeden oluan, hatta cmle halinde olan deyimler de vardr. (Ta gediine koymak) (At alan skdar' geti.) *Deyimleri oluturan szckleri ou zaman gerek (szlk) anlamlarndan uzaklaarak mecazl bir anlatm kazanrlar. (ler byle giderse hap yutarz.) Ama unu da unutmamalyz; baz deyimler szlk anlamlaryla da uzak yakn bir iliki tarlar. (Etekleri zil almak.) Etekleri tutumu birinin halini gz nnde canlandralm. Tela iindedir deil mi? *Deyimler genellikle i, olu, hareket yani bir fiili bildirirler ve fiil gibi ekimlenebilirler. (Kalbimi kryorsun ama) (ocuun kalbini krdk anlalan) (Kimsenin kalbini krmamalsn oul.) Dikkat: Deyimlerle ilgili sorular zebilmek iin deyimlerin ifade ettikleri anlamlar bilmemiz gerekir. Bu nedenle baz atasz ve deyimleri gzden geirmek gerekir. TANIMLAMA Herhangi bir eyin ne olduunu anlatan "Bu nedir?" sorusuna cevap verebilen cmlelere "tanm cmlesi" diyoruz. "Kitap, size istediiniz zaman ders vermeye hazr bir retmendir." Cmlesinde "kitap nedir?" dediimizde "stediiniz zaman ders vermeye hazr bir retmendir." cevabn alabiliriz. N YARGI (Pein hkm)

Bir olay veya kiiyle ilgili deiik sebeplerden dolay nceden edindiimiz olumlu veya olumsuz yarglardr. Ksaca zetlersek n yarg, sonula ilgili nceden karar vermektir. (Bu takm bu sene kesin ampiyon olacak) NER (Tavsiye) Bir konudaki eksikliin giderilmesi iin teklif getirmeye "neri" ad veriyoruz. "Hikayede olaylarn yeri ve zaman iyi tahlil edilip, yazya aktarlmaldr." cmlesi bir neri cmlesidir. VARSAYIM Bir durumun sonucunun ne olduunu bilmeden onu kendimize gre bir sonuca balamaya "varsaym" diyoruz. "Diyelim ki bu yl snav kazandn.", "Varsayalm ki aniden kageldi." cmleleri varsaym cmleleridir. KARILATIRMA Aralarnda anlamca ilgi (iliki) olan iki kavram benzerlik ya da ztlk ynnden kyaslamadr. "Stten beyaz dileri var." Cmledeki dilerin beyazl, stn beyazlyla karlatrlmtr. *Sinema da tiyatro gibi grsel bir sanattr. *Dou Anadolu'nun k Akdeniz Blgesi'ne gre daha etin geer. *Yahya Kemal de Necip Fazl da iirlerinde lm temasna ok yer vermitir. *Bu ylki rn geen yla nazaran daha bereketliydi. *Sanat,dier adalarna gre daha sade bir dil kullanmtr. *Ressam bu yaptnda ise dierlerine gre daha canl renkleri kullanmtr. BRLKTELK (Beraberlik) LGS EREN YARGILAR

Bu ilgi, eitli edat ve balalarla (ile, ve...) salanr. "Tatile ailemle gittik." DER ANLAM LGLER ERN YARGILAR (stek, karlkl Yapma, Beenme vb.) *Onunla iki yldr haberleemiyorum. (Karlkl yapma) *Akam gelin de ay ielim. (stek) *Elmalar karde pay yaptk. (Eitlik) *Bak imdi resimlerin daha gzel olmu. (Beenme) *Dn yapmsn da bana haber vermemisin. (Sitem) *Hava bulutlu yamur yaabilir. (htimal) *Biz ylelerini ok grdk. (Kmseme) *Dnyalar kadar iim var. (Abartma) *Tam ieri girerken glecei tuttu. (Beklenmezlik) YORUM zneldir. Olay veya durumu bir gre gre deerlendirmedir. "airin ok severek okunulan kitap tr hikayedir" cmlesinde "bence" ifadesi vardr. Bun iin znel bir yarg yaplmtr. Ksaca olay veya durum kiiye gre deerlendirilmitir. SLP Sanatnn dili kullanma biimi, anlatm eklidir. Her sanatnn kendine gre bir slbu vardr. "Sanat, eserinde gerekleri ksa, yaln cmlelerle dile getirmitir." Cmlesinde "dili kullanma biimine" deinilmitir. DEERLENDRME

Herhangi bir durumun iyi ya da kt ynlerini ortaya koymadr. Nesnel bir yarg sz konusudur. "Sanat, iirlerinde yabanc szcklere bolca yer vermitir." Cmlesinde nesnel bir yarg sz konusudur. AYNI YA DA YAKIN ANLAMLI CMLELER Bu konu balmzla ilgili olarak, bize sorulan sorularda farkl saydaki cmlelerin ifade ettii, ierdii anlamn benzeri veya hemen hemen ayns istenir. "Yreim azma geldi." Cmlesiyle "ok korktum" cmlesi ayn anlama gelir. Sevgi sadakatle talamadka mr kzgn llerdeki bir damla ya kadardr. Sadakatin olmad bir sevgi uzun mrl olamaz. Kyy gzden kaybetmeye cesaret edemeyen insan yeni okyanuslar kefedemez.(Andre Gide): Hayatnda riskleri gze alamayan insan baarl olamaz. Eer bir insan hangi limana yelken atn bilmiyorsa, hibir rzgar iine yaramaz. Belirli bir hedefi olmayan insan, hangi olanaklara sahip olursa olsun baarl olamaz. Yaamak, karanlk geceye ramen, buulanm pencere camna gnei izebilmektir.(Anonim) En zor anlarda bile umudunu kaybetmeyen insan gerekten yayor demektir. Yaam iinde siyah da bulunan bir gkkuadr. Yaam tm gzelliklerinin yannda olumsuzluklar da barndrr. CMLE OLUTURMA A)Kark Olarak Verilen Szcklerle Cmle Kurma

Bu tr sorularda bir cmleyi oluturan szckler kark olarak verilir. Daha sonra bu szcklerle anlaml veya kurall bir cmle oluturulmas istenir, veya szcn sras sorulur. Dikkat: Bu tip sorularda ilk iimiz; nce yklemi bularak cmlenin sonuna getirmek sonra da srasyla znenin bulunmas ve tmlelerin nem ve grevlerine gre cmlede uygun yerlere konmasdr. B) Kark Olarak Verilen Cmle Paracklarnn Sraya Konmas Bu tr sorularda cmleyi oluturan tamlamalar ya da cmlecikler kark halde verilir. Bizden istenen bu paracklar anlaml ve kurall bir cmle durumuna getirmektir. klardan hareket ederek, yarg bildiren kelime grubunu sona yerletirip sralama yapabiliriz. C) Eksik Cmlenin Tamamlanmas Bu konuyla ilgili sorularda, bo braklan yerlerin cmlenin anlam ve yapsna gre uygun kelimelerle tamamlanmas istenmektedir. Byle sorularda yapacamz ilk i, seeneklerdeki szcklerin, cmledeki boluklar en anlaml ve kurall ekilde tamamlanmasna dikkat etmektir. Bunun iin de cmlede bo braklan yerlere sz dizimi kuralna uygunluk gsteren szckler konulmaldr. Kelimelerin ekim durumlarna, tamlamalar paralamamaya, kelimenin anlam zelliine dikkat edilmelidir ki cmle en anlaml ve kurall bir yap kazansn. SES BLGS / Trke Ses Olaylar

SES BLGS Ses ve Dil sesi

HARF ve HARF SSTEM (ALFABE) Ses-Harf likisi Seslerin birlemesi, hece yaps ve kelime Seslerin Meydana Gelii Seslerin Snflandrlmas I. NLLER A. NLLERN ZELLKLER B. NLLERLE LGL SES UYUMLARI 1. Byk nl uyumu 2. kk nl uyumu C. NLLERLE LGL SES OLAYLARI 1. NL DMES 2. NL TREMES 3. NL DARALMASI II. NSZLER A. ZELLKLER B. NSZLERLE LGL SES OLAYLARI ve UYUMLARI 1. NSZ UYUMU (BENZEMES) a. NSZ SERTLEMES b. NSZ YUMUAMASI 2. NSZ TREMES 3. NSZ DMES C. NSZ DEMELER 1. b>m Deimesi 2. >v deimesi 3. b>p DEMES 4. c> deimesi 5. d>t DEMES III. NL NSZ UYUMLARI ve ETKLEMLER 1. nl-nsz uyumu (Benzemesi) 2. Ulama IV. YARDIMCI NL ve NSZLER KAYNATIRMA HARFLER SES BLGS Ses ve Dil Sesi

Genel anlamda kulan duyabildii titreimlere ses denir. Cierlerden gelen havann ses yolunda meydana getirdii titreime dil sesi denir. Dil sesleri, konuma organlarnn (az, burun, boaz boluu ve soluk borusu) uyumlu almasyla, anlaml kelimeler oluturacak biimde meydana gelir. Ses, dilin en kk birimidir. Kelimelerin sylenip yazlmas ses deerlerine baldr. Sesler, anlam ayrt edici zellie de sahiptir: ad/at, od/ot, sac/sa, hac/ha, hala/hl, dahi/dhi HARF ve HARF SSTEM (ALFABE) Dildeki sesleri gsteren ve alfabeyi oluturan iaretlere harf denir. Yani harf, sesin yazdaki karldr. Bir dildeki harflerin belirli bir sraya dizilmi btnne alfabe denir. Alfabede bulunan harflerin dilin her sesini temsil edebilmesi nemlidir. Trk alfabesi, Ltin harfleri esas alnarak, 01.11.1928 gn ve 1353 sayl kanunla tespit ve kabul edilmitir. Bu kanuna gre, Trk alfabesinde 29 harf bulunmaktadr. Bunlarn 21 tanesi nszleri, 8 tanesi de nlleri karlar. Ltin alfabesindeki "q", "x" ve "w" harfleri alnmam; bu alfabeye "", "i", "" sesleri eklenmitir. Trk alfabesi, her ses iin ayr bir harf ve her harf iin ayr bir ses ilkesine gre dzenlenmitir. Buna gre dilimiz, yazld gibi okunan, okunduu gibi yazlan bir dildir. Ses-Harf likisi Harf ile ses terimlerini birbirinden ayrmak gerekir. Ses kulaa, harf ise gze hitap eder. nce ses vard. Sonra yaznn icat edilmesiyle sesler yazda harflerle temsil edilmeye balad.

Bir dilin sesleri farkl alfabelerle de yazya aktarlabilir. Nitekim Trk dili srayla Gktrk, Uygur, Arap, Ltin ve Kiril alfabeleriyle yazlmtr. SESLERN Snflandrlmas Bir dilde bulunan sesler, o dilin ses daarcn oluturur. Trkenin ses daarcn da 29 ses oluturur. Bu sesler, "nller" ve "nszler" olmak zere ikiye ayrlr. I. NLLER

Bu snflandrmaya gre her nlnn zellii vardr. *Buna gre hangi nlnn hangi zellie sahip olduuna tek tek bakalm: a e i dz, geni, kaln dz, geni, ince dz, dar, kaln dz, dar, ince o u yuvarlak, geni, kaln yuvarlak, geni, ince yuvarlak, dar, kaln yuvarlak, dar, ince

nllerin bu zellikleri nl uyumlarnda ve baz ses olaylarnda karmza kacaktr. nllerin kullanmyla ilgili baz kurallar:

Azn ak durumunda (yani ses yolu akken), hibir engelle karlamadan kan seslerdir. Tek balarna ve uzun nl gibi (iki nl deerinde) telffuz edilirler. Trkede 8 tane nl vardr: a e i o u A. NLLERN ZELLKLER

Trkede iki nl yan yana bulunmaz. ki nlnn yan yana olduu kelimeler kesinlikle Trke deildir:

Saat, kanaat, ecaat, maarif, aile, kaide, mail, miat, dair, Siirt, buut (boyut), fiil...

nller u ekilde snflandrlr: Dudaklarn durumuna gre > Azn aklna gre (Alt enenin aklna gre)> KALINLAR Dilin durumuna gre> NCELER

Kkeni Trke olan kelimelerde uzun nl yoktur. Uzun nl, Arapa ve Farsadan dilimize giren kelimelerde vardr.

DZLER

air, numune, iman (a:ir, numu:ne, i:man) YUVARLAKLAR -Ancak Trkede uzun nl bulunmad iin birok Darlar yabanc kelimedeki uzun nller Trkede ksa telffuz edilir. u beyaz, hi, rahat... -Bazen bu kelimelere nlyle balayan bir ek getirildiinde uzunluk tekrar ortaya kar. esas>esas, hayat>hayat, kanun>kanunen... (esa:s, haya:t, kanu:nen) -Baz rneklerde uzunluk ek getirildiinde de ortaya kmaz. beyaz>beyaz, can>canm... -Uzun nller belli durumlar dnda gsterilmez. Gsterilmeyenlere rn.: adalet, badem, beraber, ive, ube; Gsterilenlere rn.: det, yr, lem, ra, hl...

Geniler Darlar Geniler a e i o

Kaln nller, dilin geriye ekilmesiyle; ince nller, dilin ileri doru itilmesiyle oluur. Dudaklar dz durumdayken kan nller dz; bzlp yuvarlaklam durumdayken kan nller de yuvarlak nldr. Alt enenin ak ve az boluunun geni durumunda kan nller geni; alt ene az ak ve az boluu darken kan nller de dar nldr.

-Eski yazdan eviri yaplan bilimsel metinlerde uzun nller zel iaretlerle gsterilebilir. a, u

a> a, o> a, u

e> e, i > e,

> a, u> a, u

i> e, i > e,

Trkede ngilizce by, gibi nl bulundurmayan kelime (ksaltmalar hari) yoktur. Trke kelimelerde birinci heceden sonraki hecelerde o ve nlleri bulunmaz.

Kaln ve ince nllerin bir arada olduu kelimeler ya deiiklie uram Trke kelimelerdir ya da yabanc kelimelerdir.

-Deiiklie uram Trke kelimeler: man>iman, nanmak>inanmak, dak>dahi, kan>hani, alma>elma, ana>anne, karnda>karda>karde, kang>hangi... -Yabanc kelimeler: kalem, cihan, insan, merhamet, afiyet, asayi, meteoroloji,semantik... -Baz yabanc kelimeler bu kurala uydurulmutur. divar>duvar, kalib>kalp, brillante>prlanta, suret>surat...

B. NLLERLE LGL SES UYUMLARI nllerin dzlk-yuvarlaklk, kalnlk-incelik ve darlk-genilik zellikleri iki ses uyumunda karmza kar: 1. 2. Byk nl uyumu Kk nl uyumu.

imdi bu kurallar inceleyelim: 1. BYK NL UYUMU Kalnlk-incelik uyumu da denir.

Byk nl uyumu kuralna uymayan (Trke ve yabanc) kelimelere getirilen ekler kelimenin son hecesine uyar:

Bu kurala gre Trke bir kelimenin nllerinin tamam ya kaln ya da ince olmaldr.

annemiz, kardee, veriyordu, elmalk, dnyann, merhametli... -Ancak baz yabanc kelimelerde, nls kaln olan son heceden sonra ince nl gelir. Bunun sebebi, kelime sonundaki nszn ince oluudur. alkol, emlkilik, hakikati, helkimiz, kabulm, saatte, sadakatten...

sevilmek, ince, denizden, kelebekler, gstermelik...; satlk, kaln, oyun, uurtma, aa, sorular...

Byk nl uyumunda (kk nl uyumunu hesaba katmazsak) hangi nlden sonra hangisinin gelebilecei u ekilde gsterilebilir: > a, , o, u u> a, , o, i>

a> a, , o, u e> e, i, , e, i, , o> a, , o, u > e, i, , u > e, i, ,

Kelime kkleri bu kurala uyduu gibi, kelimelere (Trke ve yabanc) getirilen ekler de kkn nlsne gre belirlenerek ekimli ve tremi btn kelimeler bu kurala uydurulur.

yr>yrdm, yrmek, yryen, yrsn, yrme... oku>okusun, okuyalm, okuyucu, okuduk... -Ancak bu kurala uymayan ekler vardr:

Kk nl uyumunu hesaba katarsak hangi nlden sonra hangisinin gelebilecei u ekilde gsterilebilir:

-yor (imdiki zaman eki): geliyor, biliyor, istiyor, gizliyor... -ken (zarf-fiil eki) : alrken, koarken, bakarken... -leyin (isimden zarf yapan ek): sabahleyin, akamleyin -()mtrak (sfattan sfat yapan ek): yeilimtrak, mavimtrak, ekimtrak... -ki (ilgi zamiri ve sfat yapan ek): onunki, yukardaki, akamki... -Ta (isimden isim yapan ek): meslekta, lkda... -gil (aile bildirir): halamgil, daymgil, baklagiller... -Ancak, bu eklerle yaplan btn kelimeler byk nl uyumuna aykrdr denemez. yleyse bu eklerin nllerinin her zaman ayn zellikte (kaln veya ince) olduunu, bu yzden baz kelimelerde uyuma girmediklerini syleyebiliriz:leyin, gelirken, sarmtrak, seninki, arkada, enitemgil... 2. KK NL UYUMU Dzlk-yuvarlaklk uyumu da denir.

Kk nl uyumunun byk nl uyumundan bir fark vardr:

Byk nl uyumunda kelimedeki btn nllerin kalnlk ve incelik bakmlarndan uyumalar gerekli iken, kk nl uyumunda her nl kendinden nceki nlye uymak zorundadr. Mesel, "kolaylk" rneinde olduu gibi "" nls kendinden nceki "a" nlsne uyarken "a"dan nceki "o" nlsne uymayabilir. Bu zellik, yuvarlak nlden sonra dz-geni nl geldii zaman karmza kmaktadr: ufaklk, uzaklk, olas, nemli, zerinde...

Byk nl uyumunu hesaba katmazsak kk nl uyumu kuralna gre hangi nlden sonra hangisinin gelebilecei u ekilde gsterilebilir: > a, e, , u> a, e, u,

a> a, e, , i e> a, e, , i i i> a, e, , i o> a, e, u, > a, e, u, > a, e, u,

Byk nl uyumunu hesaba katarsak kk nl uyumu kuralna gre hangi nlden sonra hangisinin gelebilecei u ekilde gsterilebilir: e> e, i > e, > a, i> e, i

a> a, o> a, u

Bu kurala gre bir kelime dz nl (a, e, , i) ile balyorsa sonraki nller dz; yuvarlak nl (o, , u, ) ile balyorsa sonraki nller ya dar yuvarlak (u, ) ya da dz geni (a, e) olmaldr:

u> a, u > e,

-Bu kurala uymayan yabanc kelimeler: alkol, daktilo, mn, akordeon, rtar, radyo, tiyatro, otobs, televizyon, horoz, kamyon, siroz... -Ancak baz alnt kelimeler bu kurala uydurulmutur: mdir>mdr, mmkin>mmkn, mkil>mkl...

arkada, karanlk, kelime, merdiven, serilmek, slk, lk, rak, scaklk, incelik, iyi kova, orak, olak, olan, gzlem, nem, urak, uygar, uramak, zer, er okul, kuru, uygun, olumlu, bozulmu, ocuk, oul, okul, lml, kz, uur, ululuk, z, zm, szgn...

-Bu kurala uymayan Trke kelimeler: Avu, avurt, kavurmak, kavumak, savurmak, kavun, karpuz, yamur, amur, tavuk, kabuk... -yor ve -ki ekleri de ou zaman bu kurala uymaz:geliyor, onunki... JKk nl uyumuna aykr kelimelere (Trke ve yabanc) getirilen ekler, kelimenin son nlsne uyar: Kavunu, yamurluk, mminlik, mziki... Sonu

balarna deerlendirilir. Ancak "de" balac ve soru eki kendinden nceki kelimeye uyarlar: "mi" soru eki: geleyim mi, okudun mu "de" balac: sen de, o da, ald da, zledim de... *Ek-fiilin ekimi olan "ise" kelimesiyle "ile" edat (hem edat hem bala), bitiik yazldklar zaman nl uyumlarna girerler: alr ise>alrsa, konu ile>konuyla...

Bu uyumlar Trkenin ayrt edici zellikleridir. Yani bu kurallara uymayan kelimeler ounlukla Trke deildir. Ama bu kurallar uyan kelimelerin tm Trkedir de diyemeyiz. O hlde bu kurallar sadece Trke kelimelerde aranmaldr. Ayrca bu kurallar en az iki heceli kelimelerde aranmaldr. Tek heceli kelimelerle bitiik kelimelerde aranmaz. Bitiik kelimeyi oluturan kelimeler ayr ayr incelenebilir; birbirleriyle uyumlu olup olmadklarna baklmaz.

Trke kelimeler bu kurallarn her ikisine birden uyarlar (deiiklie uram olanlar hari). Ama Trke olsun olmasn, bir kelime bu kurallarn her ikisine de uymak zorunda deildir; birine uyup dierine aykr debilir. Bu yzden bu nl uyum kurallar ayr ayr ele alnmaldr.

kavun, mn: bu var, ku yok mezar, nazik: bu yok, ku var

anaerkil, ataerkil, babayiit, pisboaz, bykba, kkba (hayvan), camgz, cingz, paragz, hobe, yzgz (olmak), dztaban, Karagz, karagz (bal), nayak (olmak), kafakol, tepegz, tknefes, gnaydn, hanmeli, aslanpenesi, keiboynuzu, yeilba (rdek), dilberduda, tavukgs, batankara (ku), deyazdm, gidedurun, kageldi, alabilirsin, alabildiine (kalplam), bakver, dmeyegr, lmeyegr, patan, gnebakan, ordubozan, oyunbozan, yelkovan, yolkesen, akmtoplar, amperler, barsever, basnler, bilgisayar, sanatsever, yurtsever, vatansever karncaezmez, kukonmaz, klyutmaz, varyemez...

Byk ve kk nl uyumlarnn ikisini de kapsayacak ekilde verilen aadaki tabloda hangi nlden sonra hangisinin gelebilecei verilmitir: e> e, i > , e > , a u> u, a i> i, e > , e

a> a, o> u, a

C. NLLERLE LGL SES OLAYLARI 1. NL DMES ki heceli olup birinci hecesinde geni (a, e, o, ), ikinci hecesinde dar nl (, i, u, ) bulunduran baz Trke ve yabanc kelimelere nl ile balayan veya tek nlden oluan bir ek getirildiinde kelimenin vurgusuz hle gelen ikinci hecesindeki dar nlnn dmesine hece dmesi denir. Buna orta hece dmesi de denir:

Yabanc kelimeler bu kurallara uyabilir de uymayabilir de...

kalem, mzik, merasim; serbest, delil, fakat...

Kelimelerin bu kurallara uyup uymadklarna baklrken kelimeler tek

az>az, burun>burnu, koyun(bar, d)>koynuna, aln>aln, oul>olu, gnl>gnlm, beniz,>benzi, mr>mrm, crm>crm, hkm>hkm, fikir>fikri... ileri-le-mek>ilerlemek, koku-la-mak>koklamak, kavu-ak>kavak, uyu>uyku, devir->devril-...

fikir < fikr sabr < sabr ehir < ehr zehir < zehr

nutuk < nutk ahs < ahs ilim < ilm zikir < zikr

-cik kltme ekinden nce:

dar>dar-a-ck, az>az--ck, bir>bir-i-cik, gen>genc-e-cik

Baz yabanc kelimelerin banda:

-Baz durumlarda geni nller de debilir: nerede>nerde, burada>burda, urada>urda... -Baz Arapa kelimelere (isim) yardmc fiil getirildiinde de hece dmesi grlr: kayp>kaybolmak, emir>emretmek, keif>kefetmek, sabr>sabretmek... *gnlden gnle, aza, buruna, babadan oula rneklerindeki gibi ekte geni nl varsa hece dmesi olmayabilir. oyunu, koyunu vb. hece dmesi olmayan kelimelerdir. -zel isimlerde hliyle hece dmesi olmaz:Gnl'e, mr'... 2. NL TREMES nl tremesinin grld yerler:

ilimon, raf, Iramazan, recep, radyo... 3. NL DARALMASI

Son sesi a veya e olan fiil kk ve gvdelerine, imdiki zaman eki getirildiinde kelime sonundaki sesli daralr. Bunun sebebi "y"nin daraltc etkisidir:

syle-yor>sylyor anlayor>anlyor yaa-yor>yayor

"de-" ve "ye-" fiil kklerine gelecek zaman, istek kipi, sfat-fiil ve zarf-fiil eki getirildiinde veya baka bir ek getirilip de araya -y- kaynatrma harfi girdiinde, bu sesler (a, e) daralarak , i, u, olur. deye-en>yiyen

de-yor>diyor de-e>diye en>diyen de-e-lim>diyelim ye-ince>yiyince

Sonunda, srayla bir srekli veya sreksiz nszle bir srekli nsz bulunan Arapa ve Farsa kelimelerde, son iki nsz arasnda telffuzu kolaylatrmak iin bir nl tretilir. Bu kelimelere nlyle balayan ekler veya bitiik yazlacak ekilde yardmc fiiller getirildiinde tremi olan nller tekrar der. Her ikisi de ayr ayr ama birbirinden kaynaklanan ses olaydr: nl tremesi, nl dmesi. keif < kef nakil < nakl bahis < bahs

ye-ecek>yiyecek

Not: deyince, deyip rneklerindeki e, yazda korunur. Not: ne-ye>niye kelimesinde de daralma vardr.

Daralma olumsuzluk ekinin nls iin de geerlidir.

emir < emr azil < azl hkm < hkm

kork-ma-yor>korkmuyor,gel-meyor>gelmiyor...

ok heceli kelimelerde sadece syleyite daralma vardr.

atlayarak (>atlyarak), balayan (>balyan), yaayacak (>yayacak), atlamayalm (>atlamyalm), gelmeyen (>gelmiyen), gizleyeli (>gizliyeli)... ml (Yazm) Kurallar

19. Alnt Kelimelerde Kesme aretinin Kullanlmas Kullanlmamas 20. Satr Sonunda Kelimelerin Blnmesi 21. Alnt Kelimelerin Yazmnn Dilimize Uyarlanmas 22. Yabanc zel Adlarn Yazm 23. Dier Trklere Ait simlerin Yazm 24. mla (Yazm ) Klavuzu 1. Byk ve Kk Harflerin Kullanm

Yazda doabilecek karklklarn nne gemek, yanl okumay nlemek, okumay ve anlamay kolaylatrmak, herkesin ayn ekilde yazp okumasn salamak iin belirlenmi olan kurallara iml (yazm) kurallar denir. Bu kurallardan birou aslnda anlama ve telffuza baldr. Anlam ve telffuz; akla, manta, gelenee, ounlua vb.ne uyduu takdirde -zaten yazld gibi okunan ve okunduu gibi yazlan bir dil olan- Trkenin imls kolayca halledilecektir. 1.Byk Harflerin Kullanm 2. Ksaltmalarn Yazm 3. Ek-Fiilin Yazm 4. "ile" Edatnn (Hem edat, hem bala)Yazm 5. "mi" Soru Ekinin Yazm 6. "dE" Balacnn ve "-dE" Hl Ekinin Yazm 7. "ki" Balacnn, "-ki" lgi Zamirinin ve "-ki" Yapm Ekinin Yazm 8. Birleik Kelimelerin Yazm 9. kilemelerin Yazm 10. Saylarn Yazm 11. Tarihlerin Yazm 12. Pekitirmeli Kelimelerin Yazm 13. Dzeltme aretinin Kullanm 14. ki ekilde Yazlabilen Kelimeler 15. Yabanc Kelimelerde Byk "i"nin Yazm 16. Ses Deiiklii Grlen Baz Kelimelerin Yazm 17. Hem Ayr Hem Bitiik Yazlabilen Ekler 18. nl Uyumlarna Aykr Olan Eklerin Yazm

Alfabemizde (Ltin alfabesi) her harfin bir byk, bir de kk ekli vardr. Yazda yaygn olarak kk harf kullanlr. Ancak belirli yerlerde byk harf kullanlmaldr. Byk harfle kk harf arasnda okunu olarak fark olmasa da yazl olarak byk farklar vardr. Byk ve kk harflerin kullanm ile ilgili kurallar unlardr: Her cmlenin ilk kelimesi byk harfle balar. Byk harfle balamayan bir kelime dizisi, ncesi yazlmam ya da silinmi bir cmle zannedilebilir. "Bir gn, istikll ve cumhuriyeti mdafaa mecburiyetine dersen, vazifeye atlmak iin, iinde bulunacan vaziyetin imkn ve eraitini dnmeyeceksin!" "mr, yarnlara balanan mitlerle geip gitmekte, gafilcesine kavgalarla, grltlerle, didinmelerle tkenip durmadadr. Sen akln bana al da, mrn, u iinde bulunduun bugn say." (Mevlna) " Noktayla, iki noktayla, noktayla, soru ve nlem iaretleriyle biten cmlelerden sonra gelen cmleler byk harfle balar. -Ah, bilsen biz senin strabn ne iyi anlyoruz! Biz ki her eyi grr ve anlarz. Dn, bir elbiseyle bir vcut arasndaki esrarl rabtay dn. O elbise ki terzinin elinden vcudun basit hendesesine gre yaplm mnasz bir kalp

hlinde kar ve sonra bir vcuda yapp onun btn hareketleriyle yaamaya balaynca ne hle gelir, dn! Balangta hibir ey ifade etmeyen elbiseler atlaca gne kadar vcudun her hareketini saniyesi saniyesine kaydeden korkun bir hfzadr. Birok oturu ekillerinin kabartt diz kapaklarmz dn! Her duygunun hususi bir biim verdii omuzlarmz dn! Kambur vaziyetlerinde nasl arkaya toplandmz, btn mafsal yerlerinde nasl halkalatmz dn! Vcudun sonsuz hareketleri iinde bize dmeyen pay hangisidir? Bunlarn iinde sefaletlerin, alklarn, ihtiraslarn, cinayetlerin, cokunluklarn, kahkahalarn alnmza izdii hep husus bir izgi vardr. nsanlar sanrlar ki, bizim stmzdeki her izgi, her intiba, bir dier izgi veya intiba ile silinir, hepsi birbirine karr, manasz bir halita olur ve sonunda biz eskimi bulunuruz. Eskiriz, fakat insanlardan evvel eskidiimiz iin onlardan daha ince ve hassas olan biz, btn izgiler ve intibalarmz hep birbirinin iinde saklarz. Bu byle bir halitadr ki, bunun dmn ele geirebilen gz onu zdke, doumumuzdan lmmze kadar btn hayatmz, zamann atomlar iinde sktrr ve bu korkun, ah, bu korkun hafza kp iinde, mazinin, birbirinin stnden akan kk ylanlar hlinde nasl kaynatn grr. Fakat o gz kimde vardr? Kimsede... Yalnz bizde... Biz, ki her eyi grr ve anlarz, seni gryor ve anlyoruz... Bize artk hikyeni anlatma!... Ne lzum var? Biz onu biliyoruz. Ben sana kendi hikyemi ne diye anlataym? Sen de onu bilirsin. Beni bir lnn stnden kardlar. Burada satn alacak adam bekliyorum. br tpk benim gibi, bugn bir lnn stnden kmadysa yarn ikinci gn veya nc gn kacak. Dn, dn, biz insanlardan evvel eskidiimiz hlde ka insan eskitiyoruz? Bizim strabmz dn! Biz vcutsuz kalan bir elbise miyiz, yoksa elbisesiz kalm bir strabn vcudu mu? (Necip Fazl, Eski Elbiselerin Hafzas)

Orhun Kitabesi'nde Trk hakan yle diyor: Trk Tanrs, Trk milleti yok olmasn diye atalarm gnderdi ve beni gnderdi. Ben hakan olunca gndz oturmadm, gece uyumadm. (Ziya Gkalp, Trkln Esaslar) "Bu iaretler asl cmlenin iinde, yani i cmlede ise sonraki kelime byk harfle balamaz: "Durun!" diye bard annem. Bu kez ocuk, "Bu peri midir, melek mi?" diye dnerek, retmene hayranlkla bakt. "ki noktadan sonra cmle gelmiyorsa, rnekler sralanyorsa bunlar byk harfle balamaz: Baz mastarlar kalc nesne ad olmulardr: yemek, akmak, dolma, dondurma, kavurma, bulu... "rneklerle balayan cmleler de byk harfle balar: Bilgisayar, sinema, tiyatro, internet, fotoraf gibi hobiler, pahallk yznden lks gibi grlmektedir. "Cmle ierisinde bakasndan aktarlan ve trnak iinde verilen cmleler de byk harfle balar: Atatrk genlie seslenirken ilk nce "Ey Trk genlii! Birinci vazifen, Trk istikllini, Trk cumhuriyetini, ilelebet, muhafaza ve mdafaa etmektir." demektedir. "Trnak iinde verilen sz tam bir cmle deilse veya cmlenin ba ksm verilmemise byk harfle balamaz. Nabi'nin "......... var iinde" redifli gazeli aklanacak. "ki ksa izgi veya iki virgl arasnda verilen ara szler, ara cmleler, aklama cmleleri byk harfle balamaz.

Bu konuda kararl olduktan sonra -ge karar vermi olsan da- baarya ularsn. Bamn ars yazlar -scaklardan olmal- daha da artar. Kalc konutlar bu yl sonuna kadar -geen seneki lf- yetitireceklermi. kmamz gereken uygar milletler seviyesini -ki bu seviyeye hl ok uzaz- Mustafa Kemal hedef olarak gstermiti bize. Bu ii 2000 sununa kadar bitireceklerini inanlacak gibi deil- sylyorlar. Bu adam, seni temin ederim, sahtekrn biridir. Cihan yklsa, emin ol, bu cephe sarslmaz. "Rakamla balayan cmlelerde rakamdan sonra gelen kelime byk harfle balamaz. 1998 ylnda ortaokulu bitirdim. ] iirde her msra (birka msra bir cmle olutursa da) byk harfle balar. Kk harfle balatlm bir msran ilk kelimesi veya kelimeleri silinmi veya yazlmam zannedilebilir. Gnmz iir kitaplarnda bu kurala ounlukla uyulmamaktadr: ... Bir de baharlar bilirim, Apartman odalarnda byyen ocuklarn bilmedii bilemeyecei. Anadolu bozkrlarnda stanbul'dan kp, Diyarbekir'e doru, tekerleri Yamal asfaltlar bir austos susuzluuyla ien Cesur otobs pencerelerinden Bilinsiz bas kaymasyla grlen Evrensen kadnlarn iki bklm apa yaptklar tarla kenarlarnda plak ayaklar yumuak topraklara batm rgat ocuklarnn Bir ellerinde bayat bir ekmei kemirirken Dier ellerinde sarkan yemyeil bir soanla gelen. ] Btn zel isimler (zel ismi oluturan her kelime ve onlar niteleyen, tantan unvanlar)

byk harfle balar. Byk harfle balamazsa cins ismi zannedilebilirler: " Kii adlar ve soyadlar, takma adlar, kii adlarndan nce ve sonra gelen sayg szleri, unvanlar ve meslek adlar, tarih kiilerin adlarndan nce gelen unvan ve lkaplar byk harfle balar: Ali, Meltem, Mehmet, Meral, Yasemin, Uur, Barkn... Binba mer, Doktor Kenan, Mtercim Asm, Ankaral k mer... Mustafa Kemal Atatrk, Mehmet Akif Ersoy, Nazm Hikmet Ran, Yavuz Blent Bakiler, Kmuran nan, Victor Hugo, Halil Cibran... Nedim, Fuzul, Bak, Muhibb (Kanuni), Demirta (Ziya Gkalp), Tarhan (mer Seyfettin), Aka Gndz (Hseyin Avni, Eniz Avni), Kirpi (Refik Halit), Deli Ozan (Faruk Nafiz), Halide Salih (Halide Edip), Server Bedi (Peyami Safa), rfan Kudret (Cahit Stk), Mehmet Ali Sel (Orhan Veli)... Sayn Kenan Evren, Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezer, Hamdi Bey, Mustafa Efendi, Zeynep Hanm, Bay Ali ieki, Prof. Dr. Mehmet Kaplan, Doktor Behet Uz, Mareal Fevzi akmak, Yzba Cengiz Topel... Fatih Sultam Mehmet, Mimar Sinan, Yavuz Sultan Selim, Gen Osman, Deli brahim, Avc Mehmet, Nianc Mehmet Paa, Aslan Yrekli Richard, Deli Petro... "Akrabalk adlar bildiren kelimeler byk harfle balamaz. Ancak akrabalk kelimeleri bata gelirse byk harfle balar. Fahriye abla, Aye teyze, Numan amca... Nene Hatun, Baba Gndz, Day Kemal... "Resm yazlarda sayg bildiren szlerden sonra gelen makam mevki, unvan bildiren kelimeler byk harfle balar: Sayn Bakan, Sayn Bakan, Sayn Profesr, Sayn Vali...

" Kurum, kurulu, kurul, messese, makam, niversite isimleri: Trkiye Byk Millet Meclisi, Mamak Anadolu Lisesi, Yeilay Dernei, Trk Dil Kurumu, Ege niversitesi, Kars Valilii, Mamak le Mill Eitim Mdrl, Bakanlar Kurulu, Emek naat, Mill Ktphane, Trk Oca... "Kurum, merkez, bakanlk, niversite, faklte, blm vb. ifade eden kelimelerden herhangi biriyle belli ve zel bir kurum, kurulu vb. kastedildii zaman bu kelime byk harfle balatlabilir: Bu yl Meclis yine bo, faydasz ve sadece milletvekillerinin iine gelecek eylerle uraacak gibi. Son yllarda Bakanlk, kendi elemanlar aleyhine almaya balad. " Millet, kavim, boy, oymak, din, mezhep isimleri ve bunlara mensup olanlara verilen isimler: Trk, Trkler, Yunan, ngiliz, een, Ruslar, Alman, Arap... Ouz, Kazak, Tatar, zbek, Tacik... Mslman, Musev, Hristiyan... Mslmanlk, slm, Musevlik, Hristiyanlk... iilik, Budizm, Maliklik, Haneflik... Hanef, afi, Alev, Budist, Katolik... "Din ve mitoloji kavramlarn karlayan zel adlar byk harfle balar. Baz din kavramlar kk harfle balar. Tanr kelimesi zel isim olarak kullanlmyorsa kk harfle balar: Allah, Tanr, Cebrail, Zeus, Kibele... cennet, cehennem, umak, tamu, srat kprs... Eski Yunan tanrlar... " Dil ve lehe isimleri: Trke, Farsa, Franszca, Macarca, Fince, Tibete, Krgzca, zbeke, Tatarca, Ouzca...

" l, le, Semt, mahalle, cadde, bulvar, sokak, pasaj, ar, park isimleri (bunlarda geen tm kelimeler) byk harfle balar: Sivas, Ankara, stanbul, Mamak, Yeniehir, irinevler, Dikimevi, Atatrk Bulvar, vedik Caddesi, Gnl Sokak, aziyem Pasaj, Kuyumcular ars, Gvenpark, Altnpark, Kuulu Park... "Saray, kk, han, kale, kpr, ant vb yap adlarna ait btn kelimeler byk harfle balar: Topkap Saray, ankaya Kk, Ankara Kalesi, Galata Kprs, Atakule... " Devlet, lke ve blge isimleri: Trkiye, Trkiye Cumhuriyeti, Amerika Birleik Devletleri, Afganistan, ran, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti... Bat Almanya, Bat Trakya, Gney Yemen, Dou Avrupa, Dou Anadolu Blgesi, Anadolu (Blgesi), Ege, Marmara... Not: Yn bildiren kelimeler bir blge veya lke adndan nce gelirse byk, sonra gelirse kk yazlr. Kuzey Kbrs'a tatile gittik. Kbrs'n kuzeyine tatile gittik. Dou Anadolu'nun corafyas... Anadolu'nun dousundaki dalar... " Kta isimleri: Avrasya, Asya, Avrupa, Afrika, Amerika, Antarktika, Arktika, Avustralya. " Deniz, okyanus, gl, akar su, boaz, geit isimleri: Akdeniz, Karadeniz, Man Denizi, Byk Okyanus, Atlas Okyanusu Van Gl, Hazar Denizi, Beyehir Gl, Kzlrmak, Yeilrmak, Sakarya, Seyhan, Frat, Nil, stanbul Boaz,Panama Geidi, Svey Kanal ...

" Da, tepe, ova, yayla isimleri: Elmada, Uluda, Ar Da, Erciyes (da), Everest Tepesi, ukurova, Konya Ovas... Dikkat! "anakkale Boaz, Glek Geidi, Haymana Ovas, Konya Ovas, Van Gl, Ar Da" gibi her iki harfi de byk yazlan zel isimlere dikkat edilirse, birinci kelimenin zaten il olarak mevcut olduu; ikinci kelime eklenince oluan ismin o ile ait ama yeni ve zel bir varl karlad grlr. Yani iki kelime birden kastedilen varla aittir. Mesel anakkale Boaz sadece anakkale kelimesiyle ifade edilemez. Hlbuki Hrriyet gazetesi, Marmara denizi, Altay dalar, Nil nehri, Ankara ehri, Frat nehri, Erciyes da gibi rneklerde birinci kelime byk, ikinci kelime de kk harfle balamaktadr. Bunun sebebi bu kelimelere eklenen ikinci kelimelerle yeni bir zel isim oluturulmu olmamasdr. Hrriyet zaten bir gazete ad; Nil zaten bir nehir ad; Ankara zaten bir ehir ad; Erciyes zaten bir da addr. Erciyes da, Erciyes kelimesi ile de ifade edilir. " Gezegen ve yldz adlar byk harfle balar. Ancak dnya, gne ve ay kelimeleri terim olarak (astronomi ve corafya terimi) kullanlyorsa zel isim olduu iin byk; dier anlamlarnda (gerek, mecaz, yan, e, deyim vb.) kullanlyorsa cins ismi olduu iin kk harfle balar: Merih, Mars, Jpiter, Vens, Kkay, Halley... Ay'n yakndan ekilmi fotoraflar insanl pek artmt. Yazn Gne nlar Dnya'ya dik olarak gelir. Trkiye'nin birok yerinde insanlar Gne tutulmasn seyretti.

Sabahtan beri dnya kadar yer dolatk. air sevgilisinin yzn aya benzetir. (ayn kendisine deil, grnne) " Kitap, gazete, mecmua, eser, kanun, tzk, ynetmelik, ynerge, genelge isimleri byk harfle balar. Bunlara dahil olmayan kelimeler kk harfle balar: Tercman (gazetesi), Zaman (gazetesi); Nokta (dergisi), Aktel (dergisi); Trk Dili (dergisi), Virgl; Yaprak Dkm, Semerkant; Resimli Trk Edebiyat Tarihi, Trk Ansiklopedisi; Hal Dokuyan Kzlar (tablosu), Dnen Adam (heykeli), Meden Kanun, Borlar Hukuku... " Hayvanlara taklan zel isimler: Dldl, Sarkz, Fino, Tekir, Karaba, Yumo, Minno... "Yer ve millet adlaryla kurulan birleik kelimelerdeki zel adlar byk harfle balar. Antep fst, Brksel lhanas, Hindistan cevizi, ngiliz anahtar, Mara dondurmas, Van kedisi... ] Yaz balklar, konu adlar byk harfle balar: ml Kurallar, Dil Bilgisinin Blmleri, 19. Yzylda Trk Edebiyatnn Seyri... ] Gazete ve dergiler konu balklarnda sadece ilk kelimeyi byk harfle balatrlar: Kamyon eve girdi, Byk seim yarn... ] Kitap, gazete, dergi isimleriyle konu balklarndaki "ile, ve, de, ya da, ki" balalaryla soru ekinin kk yazlmas gerekir: Baarmak ve Kazanmak, Trk Dili ve Edebiyat, Karga ile Tilki, Ya Devlet Baa ya Kuzgun Lee, Ben de Yazdm...

] Kitap, gazete, dergi isimleri ve konu balklar -dikkat ekmek iin- btnyle byk harfle yazlabilir. Bu durumda aralardaki "ile, ve, de, ya da, ki" balalaryla soru ekinin kk yazlmas gerekir: Baarmak ve Kazanmak, Trk dili ve edebiyat, karga ile tilki... (Baka bir bilgi: Yaz balklar tamamen byk harfle yazlmsa, balalar da tamamen byk harfle yazlr. Balklarn sadece ba harfleri byk yazlmsa, balalar kk harfle balar.) ] Mektuplarda ve resm yazlarda hitaplarn ilk kelimeleri byk harfle balar: Aziz kardeim, Cann anneciim, Sevgili kardeim Hakan... ] Ay ve gn adlar, belirli bir tarih belirttiinde byk; bunun dnda kk harfle balar: Bu yl 2 Eyll'de dneceiz. 15 Kasm 1999 Pazartesi gn konferans yaplacak. Bu yl temmuz scaklarnda kavrulduk. Bu sokakta sal gnleri pazar kurulur. ]Levhalar ve aklama yazlar byk harfle balar. Yaz birka kelimeden oluuyorsa ilk kelime byk harfle balar. Yaz rakamla balamsa ondan sonraki kelime kk harfle balar. Giri, k, Mdr, Mdriyet, Vezne, Bakan, Doktor Otobs dura, ehirler ars telefon... III. kat, IV. snf, I. blok... ]Kurultay, sempozyum, panel vb toplantlar bildiren zel adlar byk harfle balar: Manas Bilgi leni, Uluslar Aras Trk Dili Kurultay...

]Mill ve din bayramlarla bayram nitelii kazanm gnler byk harfle balar. Ancak genel nitelik arz edenler kk harfle balar: Cumhuriyet Bayram, Ramazan Bayram, Kurban Bayram, 23 Nisan Ulusal Egemenlik ve ocuk Bayram, Nevruz Bayram, Anneler Gn, retmenler Gn, Tp Bayram, tiyatro gn, kitap haftas, film haftas, salk haftas, dil kurultay. ] a, dnem ve tarih olay adlar byk harfle balar: Cill Ta Devri, lk a, Mill Mcadele, Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat... ] zel isimlerden tretilen isim, sfat ve fiiller byk harfle balar ve ekleri de kesme iareti ile ayrlmaz. Bu zel isimler tretilen kelimenin iinde kalyorsa byk harfle balamaz: Trklemek, slmlamak, Trkolog, Darvinci, Sivasl, Ankaral, Trkecilik, Avrupal... Panislmizm, Panturanizm, Pantrkizm... "zel isim kendi anlam dnda yeni bir anlam kazanmsa kk harfle balar. Mzik terimleri iin de bu geerlidir: acem, acemi, hicaz, nihavent, amper, jul, allahlk, donkiotluk... acembuselik, acemairan, bayat, hicazkr, trk, varsa... 2. Ksaltmalarn Yazm Ksaltma; bir kelime, terim veya zel adn ierdii harflerden biri veya birka ile daha ksa olarak ifade edilmesi ve sembolletirilmesidir. Yaplan ksaltmalarn benimsenmesi, yaygnlamas ve herkes tarafndan anlalmas gerekir. AA, AB, ABD, age., AGK, AIDS, aids, AKM, Alb., Alm., anat., AO, AP, APS, Apt., Ar., Ar. Gr., ark., Asb., ASELSAN, Asist., ASK,

AT, AT, Atm., ATO, A, A, A, Av., B (bat), B. (bay), ba., BA-KUR, BBC, BCG, BDT, bk. (baknz), BM, Bn. (bayan), BOTA, Bk., C. (cilt), DGM, dm, EKG, ed. (edebiyat), FIFA, Fr., g, GAP, gr, HABITAT, Hz., ETT, KBB, km, l, m, Mah., MKE, No. veya Nu., l., sn (saniye), TIR, TL, yy., zool. " Kurum, kurulu, messese, makam, niversite adlarnn ksaltmalarnda btn harfler byktr. Harfler arasna nokta koymaya gerek yoktur. TRT, TBMM, T, DS, TDK, TTK, MEB, A DTCF, DA, D, B, K, G, KB, GB, KD, GD (son sekizi yn ad) Bu ksaltmalardan sonra gelen ekim ekleri kesme ile ayrlr. Ekler son harfin okunuuna gre belirlenir; kelimenin uzun eklinin okunuuna gre deil: MEB'e, TBMM'nin, DTCD'ne deil DTCF'ye, T'nden deil T'den ]Baz ksaltmalar da kelime gibi oluturulmutur. ASELSAN, BOTA, LESAM, SEKA, TMER, TEDA Bunlara getirilen ekler de dz okunua gre belirlenir: ASELSAN'da, BOTA'a, LESAM'n, SEKA'nn, TMER'den, TEDA'ta ]Nokta kullanlan ksaltmalar da vardr. Bunlardan sonra getirilen ekler kesmeyle ayrlmaz: K.K.K., M.., M.S., P.K., T.C. " zel isim veya unvan olan bir kelime birka harfle ksaltlyorsa yalnz ilk harf byk yazlr. Prof., st., Do., Dr., Av., Alb., Gen. Alm. (Almanca), ng., Kocatepe Mah., Gniz Sok.

Bu ksaltmalara ek getirilirken kelimenin uzun eklinin okunuu esas alnr; ekler kesmeyle ayrlmaz: st.da, Alm.y, ng.ye " zel isim olmayan kelimelerin ksaltmas kk harfle balar. C. (cilt), s. (sayfa), bkz.(baknz), vb. (ve benzeri), vs. (ve saire), is. (isim), sf. (sfat), hz. (hazrlayan), ev. (eviren), ed. (edebiyat), fiz. (fizik), kim. (kimya) Bu ksaltmalara ek getirilirken kelimenin uzun eklinin okunuu esas alnr; ekler kesmeyle ayrlmaz: vb.leri, vs.den, is.ler, sf.lar, hz.da, ev.e, ed., fiz.le, kim.da "Elementlerin ve llerin ksaltmalarnda nokta kullanlmaz: C, Ca, Fe, m, mm, cm, km, g, kg, l, mg... Bu ksaltmalara ek getirilirken kelimenin uzun eklinin okunuu esas alnr; ekler nokta kullanlmad iin kesmeyle ayrlr: m'ye, mm'de, cm'yi, km'ye, g'dan, kg'dan, l'de, mg' "Sert sessizle biten ksaltmalara nlyle balayan ek getirildiinde okunuta sondaki sert nsz yumuamaz: AGK'in (agiin deil agikin), TBTAK'a (tbitaa deil tbitaka) Ancak "birlik" kelimesiyle kurulan ksaltmalarda yumuama grlr: UKOBRLK'e (ukobirlie) 3. Ek-Fiilin Yazm

Ek-fiil isimlerin yklem olmasn salayan ektir.. a. Ek-fiil (imek fiili) eklendii kelimeye bitiik de yazlabilir ondan ayr da... Ama genellikle bititirilir. Ayr yazld zaman nl uyumlarna uyup uymadna baklmaz. Bitiik yazlan ekfiil "byk ve kk nl uyumu" kurallarna uyar. 1. Sessiz harfle biten kelimeye bititiriliyorsa, bandaki "i" der: rahatsz idim>rahatszdm, ocuk ise>ocuksa, Serkan imi>Serkan'm, koar iken>koarken Sulanan ben imiim>benmiim Biz imiiz>bizmiiz Meer sen ne alkan imisin>alkanmsn alkan imisiniz>alkanmsnz Adam yirmi yldr evine hasret imi>hasretmi 2. Sesli harfle biten kelimeye bititiriliyorsa, bandaki "i" der ve yerine "y" kaynatrma harfi gelir: Bir gzelin hayran i-di-m>hayranydm, hayran idik>hayranydk Zeki idi>zekiydi Ali imi>Ali'ymi, Hasta ise>hastaysa, Nbeti iken>nbetiyken, Merhametli imiler>merhametliymiler Merhametliler imi>merhametlilermi b. Fiillere getirildiinde onlarn birleik zamanl ekimlerini yapmay salayan ek-fiil bitiik de ayr da yazlabilir: alm i-di-k>almtk okuyor i-se>okuyorsa okuyor i-mi-ler/okuyorlar imi>okuyorlarm 4. "ile" Edatnn (Hem edat, hem bala)Yazm

Edat ve bala olarak kullanlr. Yazllar bakmndan aralarnda fark yoktur. Bu kelime kendinden nceki kelimeye bitiik de yazlabilir, ondan ayr da... Bitiik yazlan "ile" kelimesi "byk ve kk nl uyumu" kurallarna uyar. Ayr yazldnda nl uyum kurallar aranmaz: arabas ile>arabasyla, konu ile>konuyla, annem ile babam>annemle babam nlyle biten kelimelere bititirildiinde, bataki "i" nls der ve yerine "y" kaynatrma harfi gelir: Bora ile>Bora'yla, sopa ile>sopayla, dava ile>davayla, arkada ile>arkadayla, dolays ile>dolaysyla... nszle biten kelimelere bititirildiinde, sadece bataki "i" nls der, byk nl uyumuna gre "la" veya "le" eklinde kullanlr. Murat ile>Murat'la, cam ile>camla, deve ile>deveyle... 5. "mi" Soru Ekinin Yazm Hem isimlere hem de fiillere getirilen bir ekim ekidir. " "-m", kendinden nceki kelimden her zaman ayr (bir kelime gibi) yazlr: Gelecek miydin? (fiile) Sen misin? (isme) Geldi mi?, okuyor mu?, onlar m?, zgn m?... Sen burada msn? Bizi duyuyor musunuz? zmir mi yoksa stanbul mu daha gzel? Alasam sesimi duyar msnz msralarmda? " Eklendii kelimenin son sesine, dolaysyla byk ve kk sesli uyumu kurallarna uyar:

Sal m? m?

Sen mi?

O mu?

" Soru ekinden sonra gelen ekler kendisine bitiik yazlr. Seni aran bu ocuk muydu? " Soru anlam vermedii zamanlarda da ayr yazlr. Yamur yad m dar kmak isterim. Gzel mi gzel bir evi var. 6. "dE" Balann ve "-dE" Hl Ekinin Yazm "de" balac ve "de" eki birbirinden kolayca ayrt edilebilir. Aada, dikkat edilmesi gereken noktalar da verilmitir. a. "dE" Balac Her zaman kendinden nceki ve sonraki kelimelerden ayr ve "de, da" eklinde yazlr; bititirilmez, "te, ta" eklinde yazlmaz. "ya" ile birlikte kullanldnda da ayr yazlr: "ya da" simlerden sonra da kullanlabilir, fiillerden sonra da. Kelimenin son hecesine kalnlk-incelik bakmndan uyar. Ama nsz uyumuna bal deildir, yani -te, -ta ekilleri yoktur. Glgende ban da bana da yer ver. Ateten kzaran bir gl arar da Gezer badan baa oban emesi. Bu soruyu Ali de mi bildi? Sorsan da sylemem. al da al... Byyecek de bana bakacak. alp da kazanacaksn. Alacak ya da almayacak. b. "-dE" Hl Eki

sim ekim eklerindendir. smin bulunma hlini yapan hl ekidir. Yer ve zaman bildirir. Sesli uyumlarna uyar. "dE" balacnn yalnz "de", "da" biimleri varken; "-dE" hl ekinin "-de", "-da", "-te", "-ta" biimleri vardr. Bunun sebebi ekin bitiik yazlyor olmasdr. Yapm eki olarak da kullanlabilir: Eski stanbul'da ne gzel gnler yaanm. Saat yedide mi gelecekmi? Her ey yerli yerinde. Suyu bir yudumda iti. Siz ayakta kaldnz. amarlar elde ykyormu. Ylda yirmi gn izni var. Yzde yetmi baar vard. Ayda ylda bir urar oldu. Elde avuta ne varsa bitti. Parmak kalnlnda yapraklar var. Peyami Safa'nn "Szde Kzlar"n okudun mu? 7. "ki" Balacnn, "-ki" lgi Zamirinin ve "-ki" Yapm Ekinin Yazm Aada bu balacn ve iki ekin birbirinden ayrt edilmesi iin dikkat edilmesi gereken noktalar da verilmitir. a. "ki" Balac Sadece "ki" biimi vardr. Kendinden nceki ve sonraki kelimelerden ayr yazlr. Trke deil, Farsa bir balatr ve Trke cmle yapsna aykr olarak kullanlr. "ki" ile balayan bir ara cmle asl cmlenin iinde ksa izgiler arasnda verilebilir: Bu ezanlar -ki ahadetleri dinin temeliYamur yamad ki mantarlar ortaya ksn. Atatrk diyor ki: ... Bir ey biliyor ki konuuyor. Ben ki hep sizin iin altm.

Snav kazanabilir miyim ki... Baktm ki gitmi. Ancak bu bala birka rnekte kalplaarak bitiik yazlmaktadr. belki, nk (nl uyumuna girmi), hlbuki, mademki, meerki, oysaki, sanki. b. "-ki" lgi Zamiri Ek hlindeki tek zamirdir. Eklendii kelimeye -ki sadece isim tamlamasnda tamlayana eklenir- bitiik yazlr ve bir ismin (tamlanann) yerini tutar. Byk ve kk nl kurallarna uymaz; sadece -ki ekli vardr: senin kalemin>seninki, Ali'nin eli>Ali'ninki, onun dncesi>onunki... c. "-ki" Yapm Eki simlere eklenerek yer ve zaman bildiren sfatlar treten ektir. Zaman bildiren kelimelerin sonuna dorudan eklenirken, yer bildiren sfatlar tretirken "-dE" hl ekiyle birlikte kullanlr. Sadece -ki ve az da olsa -k ekilleri vardr: bu ylki snav, yarnki ma, dnk film, bugnk aklm... masadaki kitaplar, duvardaki saat, evdeki hesap... 8. Birleik Kelimelerin Yazm ki ya da daha fazla szcn, yeni anlamda bir szck oluturmas iin birlikte kullanlmasna "birleme" denir. Birleme srasnda szcklerde anlam, tr ve ses deiiklikleri olabilir: * Birleme srasnda szcklerde ses anmas ya da ses tremesi olabilir. pazar - ertesi -> Pazartesi stl- a -> stla

his etmek -> hissetmek af olmak -> affolmak * Birleme, farkl trdeki szcklerin farkl biimlerde kullanlmasyla oluabilir: Hanmeli (belirtisiz ad tamlamas biiminde) Atatrk (eksiz iki ad) Akcier (sfat tamlamas biiminde) Mirasyedi (bir isim, bir ekimli fiil) Gkdelen (bir isim, bir fiilimsi) Birka (iki sfat) Bierdver (iki ekimli fiil) tt (ikileme) Bakakalmak (iki fiil) * Birleme srasnda szckler anlamlarn yitirebilir: bal ars (iki szck de anlamn tayor) subrei (birinci szck anlamn yitirmi) rzgrgl (ikinci szck anlamn yitirmi) aslanaz (iki szck de anlamn yitirmi) a. Anlam kaymas yoluyla kurulan bileik szckler bitiik yazlr: Akbaba, suiei, devetaban b. Ses deiimi yoluyla olumu bileik szckler bitiik yazlr: Glla (gll a), Kahvalt (kahve alt), Niin (ne iin) c. Tr deimesi yoluyla olumu bileik szckler bitiik yazlr: mirasyedi, uyurgezer, skboaz d. Yardmc birleik eylemler, bileme srasnda ses deiiklii olmusa bitiik; ses deiiklii olmamsa ayr yazlr: hal-olmak, zan-etmek, seyir-etmek, kaypolmak, fark-etmek, muhta-olmak

-> hallolmak -> zannetmek - seyretmek -> kaybolmak - fark etmek -muhta olmak e. Kurall birleik eylemler her zaman bitiik yazlr anlayvermek, grebilmek, uyuyakalmak, deyazmak Anlamca kaynam birleik fiiller bitiik yazlr: vazgemek, bavurmak, hogrmek Detayl bilgi iin ayrca baknz>>> Birleik Kelimelerin Yazm 9. kilemelerin Yazm kilemeler genellikle ayr yazlr. Araya hibir noktalama iareti de konmaz. adm adm, ar ar, akn akn, allak bullak, aval aval (bakmak), cr cr (tmek), eit eit, derin derin, gide gide, gzel gzel, kar kar, ks ks (dinlemek), kucak kucak, p p (damlamak), pr pr, tak tak (vurmak), takm takm, tkr tkr, yava yava. bata ka, oluk ocuk, de kalka, eci bc, eri br, enine boyuna, eski psk, ev bark, konu komu, pl prt, salkm saak, sere serpe, soy sop, sklm pklm, yana yakla, yarm yamalak. m ile yaplm ikilemeler de ayr yazlr: at mat, ocuk mocuk, dolap molap, kap map, kitap mitap. sim durum ekleri ve iyelik ekiyle yaplan ikilemeler de ayr yazlr: ba baa, diz dize, el ele, gz gze, i ie, omuz omuza, yan yana; batan baa, daldan dala, elden ele, gnden gne, iten ie, yldan yla; baa ba, bire bir (l), die di, gze gz, teke tek; ard ardna, bou bouna, gn gnne, pei peine, ucu ucuna. Bitiik yazlan ikilemeler de vardr: crcr (bcei), czbz, civciv, tt, drdr, frfr, fsfs, hmhm, hobe, pp (terlik), yzgz

(olmak)... darmadank, darmaduman, karmakark. 10. Saylarn Yazm Saylar rakamla yazlabildikleri gibi harfle de yazlabilir. ]Kk saylar, yz ile bin saylar ve daha ok edeb karakter tayan metinlerde geen saylar harfle gsterilir. ki hafta sonra, haftann beinci gn, ayda bir, drt karde, nc snf, yz yllk tarih, bin yldan beri... Ya otuz be, yolun yars eder. ]Buna karlk saat, para tutar, l, istatistik verilere ilikin saylar ile byk saylarda rakam kullanlr. leden sonra saat 17.30'da, 1.500.000 lira, 25 kilometre, 150 kg, 15 metre kuma, 60.000.000.000 insan... Saat ve dakikalarn metin iinde harfle yazlmas da mmkndr. Saat dokuzda, dokuzu be gee, yediye eyrek kala, sekizi on dakika saniye gee, mesel saat onda... ]Saylar daha ok Arap rakamlaryla gsterilir: 25, 150, 15.000... Romen rakamlar, yzyllarda, hkmdar adlarnda, kitap ve dergi ciltlerinde ve kitaplarn asl blmlerinden nceki sayfalarn numaralandrlmasnda kullanlr. Bu tr rneklerde Arap rakamlarnn (harflerinin deil) kullanlmas da mmkndr. Hkmdar adlarnda kullanlan rakamlar hkmdarn adndan nce gelir. XX. yzyl, III. Selim, XIV. Louis, V. Karl, I. Cilt...

]Rakamlardan sonra getirilen ekler kesme iareti (') ile ayrlr: Saat 10.30'da, 1972'de, 2000'den, 12'nci... ]Sra saylar harfle de gsterilebilir, rakamla da: beinci, yirmi ikinci... Rakamlardan sonra, sra belirtmek zere nokta da kullanlabilir, "-nc" eki de: 16., 20., XXI., 16'nc, 121'inci, 110'uncu... ]letirme saylar harfle gsterilir: ikier, yedier, dokuzar, er er, onar onar, ellier bin lira, yz yirmi yedier milyon... ]Be ve beten ok rakaml saylar sondan saylmak zere l gruplara ayrlarak yazlr. Gruplar arasna nokta da konabilir: 22 605, 111 548 600, 22.605, 111.548.600 ]Saylarda kesirler virglle ayrlr: 15,2 5,26

30.06.1998 30/06/1998 b. Gn, ay, yl rakamlarnn arasna nokta ya da eik izgi konur: 11.12.1999=11/12/1999 c. Tarihlerde aylar harfle de rakamla da yazlabilir. Aylarn ad harfle yazlrsa gn, ay ve yl arasna iaret konmaz: 2 Eyll 2000=02.09.2000 12. Pekitirmeli Kelimelerin Yazm Pekitirme sfatlar ve zarflar bitiik yazlr: dmdz, sapsar, mosmor, kapkara, apak, tertemiz, epeevre, sapasalam, darmadank, yapayalnz, rlplak, epeevre 13. Dzeltme aretinin Kullanm Dzeltme iareti Trke olmayan kelimelerde kullanlan bir iarettir. Bu iaret hem uzatma hem de inceltme grevinde kullanlr. nceltme grevi sadece "g, k, l" nszleri iin; uzatma grevi de "a, i ve u" nszleri iin sz konusudur. a. nceltme grevi "Baz yabanc kelimelerde -Trkede kaln nllerle birlikte kullanlmayan- ince nszler (g, k, l) vardr. Bu nszlerin ince olduunu, yani ince okunmalar gerektiini kendilerinden hemen sonra gelen kaln nllerin (a, u) zerine dzeltme ireti koyarak anlarz. Bu nszlerin ince okunmasnn gerei asllarnn yle oluu; amac da yanl anlam karlmasn engellemektir: dergh, gvur, ordugh, tezgh, yadigr, rzgr, yegne bekr, dkkn, hikye, kfir, kt, kr, ktip, mekn mahkm, mezkr, skn, skt, ahlk, evlt, felket, hl, hill, il, iln, ilve,

]Harflerle yazlan birden fazla saynn her biri ayr yazlr. Yz yirmi be milyon, on alt, yedi yz iki, Ancak para ile ilgili ilem ve belgelerde (senet, ek vb.) harflerle yazlan saylarn tamam, aralarna sonradan baka harfler konmasn diye birbirine bitiik yazlr: onbirmilyonyediyzaltmikibindokuzyzkrkalt 11. Tarihlerin Yazm a. Tarihler zaman birimi olarak en ksadan en uzuna doru sralanr: gg.aa.yyyy: 30 Haziran 1998

ifls, ihtill, istikll, kelm, lkin, lle, lzm, mahls, selm, slle, tel, vill, vilyet billr, slp, velt Bat dillerinden alnan kelimelerde de durum byledir. plj, pln, plk, klsik, lhana, lik (a ksa okunur) , lmba, Ltin, melnkoli, reklm... Ses yansmal kelimeler iin de ayn kural geerlidir. lklk, lpa lpa, lp lp, lkrd, lppadak... Eer bu kelimelerden bazlarnda dzeltme iareti kullanlmazsa ayn harflerle yazlan baka kelimelerle kartrlabilir ve yanl anlamalara yol alabilir ki bu kelimelerin anlamlar ok farkldr: Hl il hala Kr ile kar b. Uzatma grevi Trkede uzun nl yoktur. Arapa ve farsadan alnan ve uzun nl barndran kelimelerde uzun nlnn stne gerektiinde dzeltme iareti konur. Dzeltme iaretinin trl uzatma grevi vardr: Birincisi: Dzeltme iaretinin bu grevi uzun nlleri gstererek yine ayn harflerle yazlan kelimelerin birbirinden ayrt edilmelerini salamaktr. Eer bu kelimelerde dzeltme iareti kullanlmazsa ayn harflerle yazlan baka kelimelerle kartrlabilir ve yanl anlamalara yol alabilir ki bu kelimelerin anlamlar ok farkldr. Zaten bu kelimelerin hepsinin ayn harflerle, hem ksa hem de uzun nllerle yazlan ekilleri vardr: det : gelenek, alkanlk say adet :

Yr : sevgili uurum lem : dnya, evren bayrak ra : danma kurulu yer Hl : imdi babann kz kardesi

yar alem : ura hala

: u :

"ciz, dem, det, kit, l, lem, li, lim, m, min, k, yan, btn, dhi, dhil, dr, fni, hdis, hk, hkim, hl, hl, hsl, h, hay, mni, nkil, nr, nzm, rahm, sdr, sri, hs, sra, tbi, vkf, vris, vsi, yd, yr" Not: "katil" (ldrme) ve "katil" (ldren) kelimeleri ayn ekilde yazldklar ve birbirine kartrlma ihtimali olduu hlde, ldren anlamndaki "katil" kelimesindeki uzun a, dzeltme iareti olmadan kullanlr. Bunun sebebi, dzeltme iareti kullanldnda "k"nin ince (ke) telffuz edilebilecei endiesidir. Ayn endie gasp, kaide, kail, kadir, kelimeleri iin de geerlidir. Bu kelimelerin hangi anlamda kullanld, telffuzdan ve cmlenin anlamndan karlabilir. kincisi: Arapa kelimeleri sfat yapan ve yine Arapa bir ek olan nispet "i"sini belirtme hl ekinden ve iyelik ekinden ayrt etmek iin bu "i"nin zerine konur. Bu harfin zerinde kullanlmasnn gerei aslnn yle oluu; amac da yanl anlam karlmasn engellemektir: Abbas, adl, an, ad, ailev, an'anev, asker, beden, dnyev, cevab, edeb, ebed, fizik, garb, hakik, rk, ilm, irs, kalb, mahall, nebat, rf, ruh, sun', ark, tarih, ulv, mm, vasat, yaban, zihn... Syleyite ksa olan nispet "i"lerine dzeltme iareti konmaz. nk bunlardaki "i"ler ekim ekiyle kartrlmaz. engi, ini, tiryaki, zenci, Kutsi, Necmi, Ruhi...

Baz Trke kelimelerde de nispet "i"si bulunabilir. Bu kelimelerde ikinci heceler de uzun okunur. altun, bayat, gm, kurun... Trk, varsa, Hsn, Ltf, krmz gibi kelimelerde nispet "i"si nl uyumlarna uymutur. Nispet "i"si alan kelimelere ek getirildiinde dzeltme iareti olduu gibi kalr. ciddlemek, resmlik, milllik, mahallleme... Eer bu kelimelerdeki nispet "i"lerinin zerine dzeltme iareti konmazsa belirtme hl ekiyle veya iyelik ekiyle kartrlabilir: (Trk) askeri, askeri grdm,asker elbise (Trk) tarihi, tarihi bilirim, tarih eserler (onun) zihni zihni gelitirir zihn meseleler ncs: Ayn harflerle yazlan, fakat hem farkl dillerden olan hem de ilevleri ve okunular farkl olan "bi"leri ayrt etmek iin kullanlr. Farsa olan ve yokluk anlam veren "b" n ekinde kullanlr; bu n ekin "ile" anlam veren Arapa "bi" n ekinden ayrt edilmesi salanr: bare, bvefa, btaraf; bihakkn, bizatihi, bilumum... 14. ki ekilde Yazlabilen Kelimeler Baz kelimelerin syleniinde ""nin "v"ye dnt grlr. Bunlar iki ekilde yazlmas ve okunmas dorudur. dmek>dvmek; germek>gvermek; omak>ovmak; mek>vmek; smek>svmek, n>vn... Syleyite >v deiimi grlen bu kelimeleri "v"li yazmak daha uygundur. 15. Yabanc Kelimelerde Byk "i"nin Yazm

Ltin harflerini kullanan yabanc milletlerin yaz sistemlerinde byk "i harfi noktasz yazlr. Ibsen, Indiana... Trke metinlerde de bu isimler bu ekilde yazlr. Ancak bu isimler szlklerde "i" srasnda yer alr. 16. Ses Deiiklii Grlen Baz Kelimelerin Yazm "nl daralmas grlen Trke kelimeler: syle-yor>sylyor, anla-yor>anlyor, yaa-yor>yayor, de-yor>diyor de-e>diye de-en>diyen, de-e-lim>diyelim, ye-en>yiyen, ye-ince>yiyince, ye-ecek>yiyecek, kork-ma-yor>korkmuyor, gel-me-yor>gelmiyor... Birden ok heceli olan kelimelerde de sadece syleyite daralma vardr, atlayarak (>atlyarak), balayan (>balyan), yaayacak (yayacak), atlamayalm (atlamyalm), gelmeyen (gelmiyen), gizleyeli (gizliyeli)... "nl dmesi olan kelimeler: az>az, burun>burnu, koyun (bar, d)>koynuna, aln>aln, oul>olu, gnl>gnlm, beniz,>benzi, mr>mrm, crm>crm, hkm>hkm, fikir>fikri... ileri-le-mek>ilerlemek, koku-la-mak>koklamak, kavu-ak>kavak, uyu>uyku, devir->devril-... nerede>nerde, burada>burda, urada>urda... kayp>kaybolmak, emir>emretmek, keif>kefetmek, sabr>sabretmek...

gnlden gnle, aza, buruna, babadan oula rneklerindeki gibi ekte geni nl varsa hece dmesi olmayabilir. oyunu, koyunu vb. hece dmesi olmayan kelimelerdir. zel isimlerde -hliyle- hece dmesi olmaz: Gnl'e, mr'... " nsz tremesi grlen kelimeler: aff>af>affetmek, aff hiss>his>hissetmek, hissi zann>zan>zannetmek ,zann redd>ret>reddetmek, reddi kk>k>kk, zemm>zem>zemmetmek, hall>hal>halli, halletmek... fiat>fiyat, faide>fayda, zaif>zayf, repertuar>repertuvar, lboratuar>lboratuvar, konservatuar>konservatuvar, tual>tuval, tualet>tuvalet... Bu kelimelere benzeyip de nsz tremesi grlmeyen kelimeler: Duayen, fail, faiz, fuar, fuaye, kuafr, lik, puan, suare... " nsz dmesi grlen kelimeler: Trkede ikiz nsz bulunmaz. Bu yzden Arapadan dilimize gemi olan ve sonunda ikiz nsz bulunduran kelimeler yaln durumunda kullanldnda nszlerden biri der. hakk>hak, redd>ret, hiss>his, zann>zan, zemm>zem, hall>hal, kk>k, afv>af... Alnt kelimelerden ft, st nsz iftleriyle bitenlerin bir ksmnda t sesi syleyite dme eilimi gsterse de yazda korunur. ift, rast, serbest...

Farsa "hane" kelimesiyle yaplan birleik kelimelerde "ha" hecesi korunmaldr. Hastahane, pastahane, postahane, muayenehane, yazhane, sarphane, dkmhane, yatakhane, yemekhane, dershane, eczahane... Franszca'dan dilimize girmi olan srpriz kelimesindeki r, yazda da konumada da korunur. " n>m deiimi grlen kelimeler: Trke veya yabanc kelimelerde b'den nce gelen n sesi m'ye dnebilmektedir. saklanba>saklamba, dolanba>dolamba, anbar>ambar, canbaz>cambaz, anber>amber, eharenbe>aramba, pencenbe>perembe, enber>ember, snbl>smbl, penbe>pembe, tenbel>tembel, menba>memba... stanbul, Safranbolu, Zeytinburnu, dzenbaz, sonbahar, bin bir, binba, onba gibi kelimelerde syleyite m'ye doru bir kayma olmasna ramen yazda yine "n" olarak korunur. " i> dnm grlen baz Arapa kelimeler. Bunlarda "k" sesi daima kaln okunur. inklp, inkyat... " b>p deimesine uratlan Arapa kelimeler: "s"den sonra gelen "b", "p"ye dnr. nispet, ispat, kispet, mspet, naspetmek, tespit, tespih... "s"den sonra gelmeyen "b"ler ise olduu gibi kalr. Makbul, ikbal, tatbik, tebih... " c> deimesi grlen ve grlmeyen Arapa kelimeler: ehel, itihat, itima, mehul... mescit, tescil, teci...

" d>t deimesi grlen yabanc kelimeler Farsa "-dar" soneki bulunduran kelimelerde d, t'ye dnr. emektar, minnettar, silhtar, taraftar... Baz Arapa kelimeler: metfun, methal, methiye, tetkik... Baz Arapa kelimelerde "d" korunmutur: takdim, takdir (taktir farkl anlamdadr), takdis, tasdik, tekdir... " "din" kelimesiyle kurulmu Arapa isimler: Seyfettin, Necmettin, Hayrettin... " "abd" kelimesiyle kurulmu olan ve "u"lu veya ""l kullanlan Arapa isimler: Abdullah, Abdurrahman... Abdlkadir, Abdlkerim, Abdlaziz, Abdlhamit, Abdsselm... 17. Hem Ayr Hem Bitiik Yazlabilen Ekler Ek-fiilin ekimleri olan "iken, ile, ise" kelimeleri kendinden nceki kelimeden ayr yazlr. Ama bunlarn bitiik yazl ekilleri de vardr: -ken, le, -se. Bitiik yazlrken araya kaynatrma harfi de girebilir. Ama bu eklerden sadece "-ken", hibir zaman nl uyumlarna uymaz; her kelimeden sonra "iken" ya da "-ken" olarak yazlr. Alr iken>alrken, okulda iken>okuldayken, gelenler ile>gelenlerle, Ali ile>Ali'yle, anta ile>antayla olacak ise>olacaksa, okumal ise>okumalysa... 18. nl Uyumlarna Aykr Olan Eklerin Yazm

"-yor (imdiki zaman eki): Sadece -yor eklinde yazlr, nl uyumlarna aykrdr. geliyor, biliyor, istiyor, gizliyor... "-ken (zarf-fiil eki): nl uyumlarna aykrdr. Sadece -ken eklinde yazlr. alrken, koarken, bakarken... "-leyin (isimden zarf yapan ek): nl uyumlarna aykrdr. sabahleyin, akamleyin "-()mtrak (sfattan sfat yapan ek): yeilimtrak, mavimtrak, ekimtrak... "-ki (Aitlik eki, ilgi zamiri ve sfat yapan ek): "bugnk, dnk, brk" kelimeleri hari -ki eki nl uyumlarna aykrdr; -ki eklinde yazlr ve okunur. onunki, yukardaki, akamki... "-Ta (isimden isim yapan ek): meslekta, lkda... "-gil (aile bildirir): halamgil, daymgil, baklagiller... 19. Alnt Kelimelerde Kesme aretinin Kullanlmas Kullanlmamas Baz Arapa kelimeler grtlak nsz tadklar, Trkede de bu zellii anlalacak ekilde telffuz edildii iin kesme ireti barndrrlar: "an'ane, an'anev, bid'at, cr'et, cr'etkr, cz', iz'an, kat', kat'iyen, kat'iyet, kt'a, kur'a, Kur'an, mel'un, mes'ul, mes'uliyet, mes'ut, me'ale, sun', sr'at, er', vak'a." Alnt olup da kesmesiz kullanlan bu yapda kelimeler de vardr. defa, defetmek, heyet, menetmek, mesele, nee, neet, sanat... Aadaki kelimelere iyelik ekinin getirilmesi, aslnda kelimenin sonunda bulunup da dilimizde eriyen grtlak nszn ortaya karr ve kesme

iaretini gerektirir. (Bu kelimelerdeki ekler iyelik ekidir.) cem>cem'i, cz>cz', kat>kat', men>men'i, nev>nev'i, tab>tab'... Sonunda grtlak nsz bulunan kelimeler iyelik ekini -, -i biiminde alrlar. Bunlardan cami ve mni kelimeleri camisi ve mnisi eklinde de olabilir. Bunlar yaln hlde kullanldklarnda sonlarnda tek nl vardr. bayi>bayii, cami>camii veya camisi, mni>mnii veya mnisi, memba>memba, msra>msra, sanayi>sanayii... Bu kelimelere ynelme hl eki getirildiinde araya y sesi girebilir de girmeyebilir de. Her iki kullan da dorudur: bayiye, bayie; camiye; camie; membaya, membaa; mevzuya, mevzua, msraya, msraa... bayiyi, bayii; camiyi; camii; membay, memba; mevzuyu, mevzuu, msray, msra... Baz Arapa kelimelerde ksa nlden sonra gelen grtlak nsz dilimizde kaybedilerek ondan nceki nl uzun okunur. dava, mamur, mana, memur, resen, tamim, tecil, tediye, tehir, telif, tesir... 20. Satr Sonunda Kelimelerin Blnmesi Satr sonunda, yer kalmad iin yarm kalan kelimelerin blnm olduunu, yani devamnn altta olduunu gstermek iin satr sonunda ksa izgi kullanlr: ... O zaman grd ki, kk ocuk, memleketlisi, minimini yavru alyor. Sessizce, titreye titreye alyor. Birleik kelimeler de tek kelime gibi telffuz edilerek heceleme buna gre yaplr.

.............................................................................. ................... baretmen Atatrk ................................................................... ilkokuldayken ...............................................................Karaosm anolu'nun.............................................................. Kelimeler satr sonunda ve banda bir tek harf kalacak ekilde blnmez. Aadaki gibi kullanmlar yanltr: .............................................................................. .................arabayla .............................................................................. ...uurtmamzn ...................................................................camii .............................................................................. ..........niha...................................... Dorular yle olacaktr: .............................................................................. ...........arabayla .............................................................................. uurtmamzn .............................................................................. camii .............................................................................. .......niha.................................... zel isimlerde ve rakamlarda kesme iareti satr sonuna geliyorsa ve kesme iaretinden sonraki ksmn alt satra gemesi gerekiyorsa bu durumda ksa izgi kullanlmaz:

............................................................... Geen yl Ankara' daki akrabalarmza ......................................................1996' da ................................................. Grtlak nsz iin kesme kullanlan kelimelerde kesmeli heceler satr sonuna getirilmez. .............................................................................. .......me'aleyi deil ................. ........me'aleyi olacak .................. ....... kur'dan deil .................. .......kur'adan. olacak "de" ve "ki" balac ile "mi" soru ekinden nceki kelime satr sonunda kalyor da bu ek ve balalar alt satra iniyorlarsa araya (satr sonuna) ksa izgi konmaz: ....................................................................... nnde kitap da yoktu ................................................................ grdm ki sylyorum .............................................................................. .......... geen yl m kazanm? zgn imlsyla yazlan yabanc kelimeler satr sonunda kendi dillerinin kurallarna gre blnr. 21. Alnt Kelimelerin Yazmnn Dilimize Uyarlanmas-Uyarlanmamas 1- Dilimize mal olmu yabanc kelimeler Trkede sylendii gibi yazlr. kulp, kent, kamu, duvar, merdiven, amar, pencere, kitap, iskele, banka, sigorta, sandalye...

Dilimize mal olan ya da olmayan baz kelimeler sylendii gibi yazlmamaktadr: beysbol, blender, funya, ikolata, entelektel, firkateyn, fosseptik, kampus, master, mn... 2- ki nszle biten baz Arapa ve Farsa kelimelerin son iki nsz arasna nl girer: emr>emir, kef>keif, azl>azil, nakl>nakil, hkm>hkm, bahs>bahis, fikr>fikir, nutk>nutuk, sabr>sabr, ahs>ahs, ehr>ehir, ilm>ilim, zehr>zehir. Bu kelimelere nlyle balayan bir ek veya yardmc fiil eklendiinde, sonradan konan nl, yazlta da okunuta da der. emir>emretmek keif>kefi azil>azli nakil>nakledilmek hkm>hkm bahis>bahsimiz fikir>fikrin nutuk>nutku sabr>sabretmek ahs>ahs ehir>ehrim ilim>ilminiz zehir>zehri zikir>zikreylemek 3- inde iki veya daha fazla nszn yan yana bulunduu yabanc kelimeler olduu gibi yazlr: alafranga, apartman, biyografi, elektrik, gangster, orkestra, telgraf... 4- ki nszle balayan ve iki nszle biten bat kkenli kelimeler olduu gibi yazlr; nszler arasna nl konmaz: gram, gramer, grup, kral, kredi, kritik, pln, pratik, problem, program, proje, prova, psikoloji, slogan, spor, stil, stdyo, trafik, tren...

film, aks, form, lks, modern, natrmort, risk, slayt, teyp... 5- Baz yabanc kelimelerde kelime banda veya iki nsz arasnda nl tremitir. Bunlar da bu yeni ekilleriyle kullanlrlar: iskarpin, iskele, istasyon, iskelet, istatistik, kulp... 6- n ek, son ek veya edat bulunduran yabanc kelimelerle iki kelimeden oluan yabanc kelimeler: alelhusus, alelcele, bare, bilistisna, bilvesile, bvefa, ilelebet, ldin, lkayt, naar, namalp, namevsut, namsait, namtenahi, Panislmizm, Panturanizm, Pantrkizm, reorganizasyon, srrealizm, realizm, romantizm... otobiyografi, telekart, telekonferans, bankamatik... 7- Bat kkenli kelimelerin iindeki ve sonundaki "g" sesi korunur: lig, org, morg, biyografi, dogma, magma, monografi, paragraf, program, arkeolog, demagog, diyalog, jeolog, katalog, monolog, psikolog, Trkolog, rolog... Ancak "corafya, fotoraf, toporaf" kelimelerinde "g"ler ""ye dnmtr. 8- dnlemeler (dilimize mal olmam kelimeler) zgn imllar ile yazlr: by-pass, center, centrum, check-up, fuel-oil, pipeline, pizza, spaghetti... 9- Bilim, sanat ve uzmanlk dallarnda kullanlan terimler de zgn imllar ile yazlr. andante (mzik), cuprum (kimya), deseptyl (eczaclk), quercus, terminus technicus (teknik terim).

10- Yabanc dillerden alnt yaplan deyim ve szler zgn imllar ile yazlr. Veni, vidi, vici (Geldim, grdm, yendim.); conditio sine qua non (Olmazsa olmaz.); eppur si muove (Dnya her eye ramen dnyor.); to be or not to be (olmak veya olmamak); l'art pour l'art (Sanat sanat iindir.); l'Etat c'est moi (Devlet benim.); traduttore traditore (evirmen haindir.); persona non grata (istenmeyen kii). Mesele falan deildi yle, To be or not to be kendisi iin; Bir akam uyudu; Uyanmayverdi. (Orhan Veli Kank) 22. Yabanc zel Adlarn Yazm a. Arapa ve Farsa zel adlarn yazm 1- Trkler tarafndan kullanlan kii adlar Trkedeki syleniine gre yazlr: Ahmet, Bedrettin, Fuat, Mehmet, Necmettin, mer, Rza, Saadettin Ayn isimlerin Araplar ve Farslar tarafndan kullanld belirtilecekse yumuak nszler korunur. Bu iml, bilimsel almalarda da kullanlabilir: Ahmed, Bedreddin, Fuad, Muhammed, Necmeddin, Saadeddin, 2- Arapa ve Farsa yer adlar Trke syleyie gre yazlr: Cezayir, Fas, Filistin, Msr, Suudi Arabistan, Badat, Cidde, Halep, sfahan, skenderiye, Medine, Mekke, am, iraz b. Ltin alfabesini kullanan milletlere ait zel isimlerin yazl Yabanc zel adlardan tremi akm adlaryla dilimizde eskiden beri Trke biimiyle kullanlan kii ve yer adlar Trke syleyie gre yazlr. Bunlarn dndaki yabanc zel adlar zgn imllaryla yazlr. Bu kelimelerdeki zel karakterler ve iaretler de mmkn

olduunca (bask srasnda bulunabiliyorsa) korunur: Napolyon, arlken, Atina, Brksel, Cenevre, Londra, Marsilya, Mnih, Paris, Roma, Selnik, Venedik, Viyana, Hollnda... Alain, Beethoven, Byron, Shakespeare, Nice, New York, Rio de Janerio, Molire... Marksist, Dekartlk, Kartezyenizm... realist, realizm, romantizm, dadaizm, ftrizm vb. c. Yunanca adlarn yazm Yunanca isimler, Yunan harflerinin Ltin alfabesindeki karlklar kullanlarak yazlr: Homeros, Herodotos, Sokrates, Aristoteles, Platon, Papandreu... Bazlar dilimiz syleyiine uyarlanarak kullanlmaktadr: Herodot, Sokrat, Aristo, Efltun, Pisagor, klid d. Rusa adlarn yazm Rusa isimler, Rus harflerinin Ltin alfabesindeki karlklar kullanlarak yazlr: aykovski, Gogol, Pukin, Tolstoy, Petersburg Ancak "Moskva" kelimesi dilimizde "Moskova" olarak kullanlmaktadr. Rusadan alnan baz kelimelerin yazm: Enisei>Yenisey Dostoevskiy>Dostoyevski exov>ehov e. ince ve Japonca adlarn yazl ince ve Japonca adlar, Trkede yerlemi biimlerine gre yazlr. Kii isimlerinde tire kullanlr: Pekin, anghay, Tokyo, Hiroima, Osaka, Sun Yat-sen, Lin Yu-tang... 23. Dier Trklere Ait simlerin Yazm

Trk devlet ve topluluklarna ait isimler, nller bakmndan Trkiye Trkesine, nszler bakmndan ilgili Trk toplumundaki kullanma gre yazlr: Azerbaycan, zbekistan, Takent, Semerkant, Bak, slm Kerimov, Nebi Hazri... Saparmurad Niyazov, Gasm Gasmzade... teden beri tannan ahslarn isimleri Trkedeki yaygn imllar ile yazlr: Cengiz Aytmatov... Ltin alfabesinde bulunmayan harfler kullanlmaz: Baxtiyar>Bahtiyar, Baykour>Baykonur...

"yavru vatan": Kbrs, "byk kurtarc": Atatrk, "ulu nder":Atatrk "derya kuzular": balk, "file bekisi":kaleci "Trkiye'nin kalbi": Ankara 9. anlam genlemes (yan anlam) 10. anlam daralmasI ] "oul" kelimesinin nceleri kz ve erkek ocuklar iin kullanlrken imdi artk sadece erkek ocuklar iin kullanlmas gibi. 11. anlam YLEMES ] "kt" anlamndaki yavuz kelimesinin artk "yiit" anlamnda kullanlmas gibi. 12. anlam kTlenmes ] "canl" anlamndaki canavar kelimesinin artk yrtc yaratk anlamnda kullanlmas gibi. 13. gzel adlandIrma ] "verem" kelimesinin dildeki korkunluunu azaltmak iin "ince hastalk" ile karlanmas gibi. ]Yaban hayvan ad olan "br"nn atlp yerine "kurt" kelimesinin kullanlmas gibi.