tarihli donanmlar!

SON K U L L A N M A
e kadar artc deil m i? D iz s t bilgisayarnzn batarya s ta m da garanti sre sinin d o lm a s n d a n iki hafta sonra bozuluyor. G aranti sresi dolar d o lm a z sorun karan tele fonlar, yapm as gereken ii y a p m a m a k iin direnen m rekkep p sk rtm e li yazclar... Bu senaryolar o u m u z u n dier elektronik oyuncaklara kadar uzar gider. Ancak fark e tm i sinizdir, b u r n le r in birou garanti sresinin d o lm a s n d a n he m e n sonra hzla eskiyip b o zu lu y o r ve alm az hale geliyor. B u n u n bir tesadf o ld u u n u m u d n y o rs u n u z?

nanlmaz ama gerek. Pek ok teknolojik cihaz, garanti sresini doldurduktan hemen sonra bozulmas iin tasarlanyor. Tasarmlar tam anlamyla bir skandal!
DW/CEM ANCI

hayatnda sk sk tekrarlanyor. Geen 5 ylda ka teknolojik r n eskidii ve k u lla n la m a z d u r u m a geldii iin h a y a tn zd a n karm ak zo ru n d a k ald n z d n n . Evde ka tane bozuk te k n o lojik c ih azn z bir kenarda bekliyor veya ofiste ka tane eski ofis m akinesi ta m ir edilir u m u d u y la bir m a s a n n zerind e a lm a d an duruyor? Eer sradan bir teknoloji kullancsysanz m u h te m elen cebinizde bir veya iki cep telefonu b u lu n u y o r olm al. Ayr ca bir PC veya d iz s t bilgisayar, d ijital bir kam era, evde bir ke de d u ra n CRT m o n it r veya televizyon ve ayrca yazcya sahip olm alsn z. Ayrca b u liste, scannera, DVD s r c s n e ve t m

Her ey ampullerle balad

Hayr, bu br tesadf deil. Bu m etod, 9 0 yl nce yaplan bir anla m a n n sonrasnda endstri tarafndan sk sk tekrar edildi. 1924 y lnda, Philips, Osram, General Electric gibi, d n e m in by k elektrik irketleri bir araya gelerek, Phoebus ism ini verdikleri bir kartel oluturdular. Bu kartel, o d n e m in teknolojisi ile 2500 saat m r olan am pulleri 1000 saat alm a m r n d e n daha yksek retm e m ek zere anlam aya vard. Bu gizli anlam a sayesinde, a m p u l sa tlar by k bir ivmeyle ykselmeye balad. Elbette sz konusu firm alar da b y k karlar elde etti. Aslnda 2500 saatlik am puller

BLNEN KIRILMA NOKTALARI

Tipik planl d e m o d e r n i z a s y o n rnekleri: o u retici bu hilelerle r n le rin in m r n bilerek ksaltyor

Deitirilemez pil
Baz telefon reticileri, telefonun a r k a ka pa n zel aletler o l m a dan a la m a y a c a k ekilde tasarlyorlar. B u telefonlar a n ca k teknik se rviste ki zel alet lerle alabiliyor. B u yzden, pi lin m r t k e n d i in d e telefonu reticiye geri g n d e r m e k veya bu z a h m e t le u r a m a y p yeni telefon a l m a k z o r u n d a kalyoruz.

Metal yerine plastik

P e k ok dijital m a kin ede , m etal a k s a m yerine plastik a k a m l a r k u lla n lyor. K o la y a n a b ile n bu d n e r p a r a la r z a m a n l a fo n ksiyon la rn yitiri y o r l a r ve m a k i n e n i n grevini y a p m a sn engelliyorlar. S o n u ta , dijital m a k i n e l e r birka s e n e lik k u l la n m d an s o n r a m r n dolduruyor.
t

retm ek m m k n k e n , patronlar m hendisleri, 1000 saatlik m r olan am puller retmeye zorlam t ve bu anlam aya uym ayan fir ma, kartelin dier yelerine b y k cezalar demeye de sz verm i ti. Bu plan gerekten de 20 yl boyunca iledi ve kimse elektrik ir ketlerinin onlara kasten m r ksaltlm am puller sattndan phelenm edi. Ancak firm alar 1942 ylnda, ABD h k m e tin in at bir anti-kartel soruturm asnda yakay ele verdi. Bu b y k ticari skandal, m fettilerin ilgili irketlerin banka hesaplarn dikkatlice incelemesi ve birbirlerine yaptklar b y k para transferleri ile or taya kt. Kartel irketlerine dava ald ve u z u n durum alar so n u n d a irketler kartel kurm aktan sulu b u lu n d u . Ancak, a m p u l reten bu firm alarn sulan sabitlenm i olsa da, yaptklar ortaya km olsa da, insanlk bir daha 1000 saatten u zu n m rl am pul gremedi. 9 0 yl sonra bugn, gelien teknolojiye ram en, binlerce saat boyunca b o zu lm ad an alacak am puller retm ek m m k n k e n , evlerde kullanlan ve dnyada en ok satlan standart am puller h a la ortalam a 1000 saat k u lla n m m r n e sahiptir.

yor. Elbette bu d ze n in bir de yan etkisi var. Her yl eskiyen ve pe atlan, kullanlm ayan, b ozulan elektronik eyalar, eski bilgisa yarlar, dizst bilgisayarlar, m onitrler, yazclar, fareler, kam era lar veya aklnza gelebilecek t m dier teknolojik cihazlar iin m u azzam bir plk gerekiyor ki bu plk iin de Afrika ktas kulla nlyor ve hala alr d u ru m d a olan bu ikinci el cihazlar toplanp Afrikallara satlyor veya balanyor. ya da im ha edilm ek zere p olarak yollanyor ve bu plerin im hasnda alan iiler, m as ke dahi tak m ad an toksik gazlarn arasnda eskimi elektronik ci hazlar eritip iindeki altn, platinyum , g m gibi deerli m ad d e leri ayrtrmaya alyorlar. Ayrtrma srasnda ortaya kan ze hirli d u m a n ani lm lere yol am asa bile nesiller boyunca devam edecek kaltm sal sorunlara yol ayor. Biliim sektrne odaklandm zda ise yeni r n le rin ok ksa sreler iinde ortaya ktn ve eski r n le rin yerini aldn g r yoruz. yle ki, bir nceki m odel hala son derece kullanl iken sa dece m o d a o lduu iin yeni m o delin a lm tevik ediliyor ve b ili im rnleri de ayn kyafet, giysi, bluz, panto lon gibi, m o d a k o n u su oluyor. Son m odel r n kullanm ayan kullanclarn bu nd an utan duym as salanyor. Psikologlar bu pazarlam a yntem ine psikolojik dem odernizasyon ism ini veriyor. Endstri bizi, e lim iz deki alr ve ihtiyalar karlar d u ru m d a olan, henz bir iki yan bile d o ld u rm am ancak yeni m odeli kt iin artk dem ode" ka bul edilen cihazdan utanm aya zorluyor.

Planl demodernizasyon
Bu by k aldatm aca b y k i dnyasnda hala devam ediyor ve i stratejisinin n e m li bir ayan oluturuyor. Aslnda, t m m odern dnya bu dzen zerine k u ru lm u dem ek yanl olm ayacaktr n k artk irketlerin asl am ac salam rnle r retm ek deil, olabil diince ok para kazanm ak. B u n u n iin de r n le rin ksa m rl olm as gerekiyor. Bylece m teriler bir r n alp m r boyu kul lanm ak yerine, ksa sre sonra ayn r n yeniden alm ak d u ru m u n d a kalyor. Bu da irketlerin dzenli olarak para kazanm aya devam etm esini salyor. Buna i dnyasnda bir de isim verilmi: Planlanm demodernizasyon. Yani, r n le rin p lan la n m ekilde dem ode edilerek, yerine yeni r n le rin yerletirilmesi ilemi. El bette i dnyasnda kimse bu operasyonlarn varln kabul etm e se de inkar da edilem iyor ve kullanclar srekli yeni rnle r satn alp, onlar ksa srede eskitip sonra yeni kan m odeli satn alm ak iin sraya giriyorlar. D n y a n n t m ekonom ik dzeni de bu sarmala bal olarak al

reticilerin kurnazlklar
reticiler de artk satn al ve abucak eskit d n g s n daha da hzlandrm ak iin t rl hileler kullanyorlar. Bu rneklerden baz larn sayfalarm zn altndaki kutularda bulabilirsiniz. En popler hilelerden biri cihazn kapan kilitlem ek ve kullancya cihaz a maya alrsanz o n u krabilirsiniz korkusunu yaatmak. Bylece kullanc belki de binlerce dolar verip satn ald kendi m a ln n ii ne bile bakm aya korkar hale geliyor ve kendini tm y le reticiye teslim ediyor. Ancak zel aletlerle alabilen bu cihaz kasalar, bir arza halinde veya ksa sre sonra p ilin zayflamas sonrasnda, zar zor b u lu n a n ve randevu alnabilen teknik servislerde gnlerce bek

Skca m hrlenm i
Baz tabletlerin kasalar, c ih a zla r o l m a d a n p rofesyonellerin bile onu a c a m a m a s iin zel tutkallarla m h r l e n e r e k skca kapatlyor. S o n u : Ucuz, k k t a m iratla r m m k n deil.

Ulalam ayan fanlar

Baz dizst m o d e lle r in d e ilem c i fanlar e r i ile m e y e c e k p o zisy o n lara m o n te ediliyor. S o n u : z a m a n iinde y a v a a biriken toz duvar fan bozuyor: Bylece. n c e d e n p r o g r a m l a n m s zarar da bilgisayar y a v a y a v a bozuyor.
I

letildikten sonra alyor ve m te rinin istei dorultusunda yeni pil taklyor. Zaten bu srada cihazn garanti sresi de yeni dolm u o ld u u iin bir pil deiim i iin ya da kk bir arza ta m iri iin neredeyse yeni cihaz fiyatna yakn cret isteniyor. T m bu eziyetle uram ak istemeyen m teri iinse elbette yeni bir cihaz satn al m ak daha pratik bir seenek olarak karsna kyor. zellikle kul lanc tarafndan deitirilemeyen ve deiim iin teknik servise gitm eyi zorunlu klan dahili piller bu am aca hizm et eden en n e m li kozlardan biri. Oysa binlerce dolar verilen bir cihazn sahibinin ona yeni bir pili kk bir hareketle takp karabilm esi iin gere ken tasarm, gne sistem inin snrlar dna km ak iin uzay yol culuu p lan la n yapan in san o lu n u n b u g n geldii teknoloji sevi yesinde, hi de zor bir i deil. Bir kamera reticisininse salam kam eralarna yllar boyunca yeni pil satarak gelir elde etmeye devam etm e plan daha da ilgin. Kameraya p ili alglayan bir ip yerletiren retici, firm a n n rettii orijinal pil yerine daha ucuz olan n c parti pil kullanldnda cihaz daha ok enerji tketecek ekilde ayarlam. Bu ekilde hzla pili boalan "in m a l piller bir daha tketici tarafndan tercih edilm iyor ve kamera sahibi sonraki pili orijinal reticiden alm ay tercih ediyor. Bir baka retici ise yazclarna, k u lla n m m r n len bir ip yerletirebiliyor. rnein, belli sayda sayfa bastktan sonra yazc n n kafas zelliklerini yitirmeye balyor, yeterince m rekkep p s k rtm y or ve alm az hale geliyor. Yani, cihaz aslnda sapasalam kalsa bile retici o n u artk almaz hale getirmek iin her trl n le m i alm d u ru m d a. Ayn ekilde, orijinal m rekkep kartuu k u lla n lm a d n tespit eden bir ip yazcnn pskrtm e ularn zam an iinde kapayan bir ileve sahip. Bylece "kirli mrekkep kul lanm snz, yazcnn kafas kirlenmi," bahanesi reterek yeni ya zc satmak veya kullancy orijinal kartu satn alm aya zorlam ak m m k n oluyor. Fakat internette, zellikle Rusya kkenli hacker sitelerinde bu iplerin atk sayalarn sfrlayan zel yazlm lar m evcut ve sayac sfrlaynca, yazc orijinal olm ayan mrekkeple yeniden almaya balyor. TV'ler de artk eskisi gibi deil: Pek ok evde "dededen k alm a es-

RPORTAJ
DEMODELETRME HLESNE KARSI SAVAS ACAN "BOTCH-UP? NO, THANKS" BLOUNUN YAZARI BU FRMALARI TESHS EDP UTANDIRMAK STYOR.
/

Bay Schridde, sizi demodeletirm e hilesine kar isyan ettiren m o tivasyon ne oldu?
lk bata, artk teknolojik r n le r e y e t ie m e d i im i d n y o r d u m . S o n r a seyrettiim bir b e lg e se lle ( S h o p p in g for the ju n k heap) bilin le n d im ve firm a la rn e sk i r n le ri d e m o d e l e t i r m e hilesi y z n d e n yeni r n l e r satn a l m a h a sta l m z la n c d n ya lkelerindeki i n s a n la r n sa lk la r n n a s l b o z d u u m u z u g r m e y e bala dm .

Firm alarn demodeletirm e planlarna kar neler yapmay planl yorsunuz.

ncelikle b ilin le n m e n in a n a h t a r kelim e o l d u u n u biliyorum. P e k o k insan, k u lla n ve at m a n t n d a n artk utanmal. Ve elbette k u r u d a h a cok k a z a n m a k iin bu teknii k u l la n a n f ir m a la r da u t a n m a ya bala m al. F i r m a l a r g e r e k te n dayankl, u z u n m r l r n le r retmeli.

Peki demodeletirm e taktii yasaklanm al m ?

B u m m k n deil. F i r m a l a r neyi n a s l s a t m a k ve p a z a r l a m a k istiyor s a b u n u y a p m a k t a z g r olmal. A m a h alk da bilinli olmal. E e r bir pil. bir cihaza e n te g re o la r a k g e liy o r sa ve o n u basite karp ye n ile m e k m m k n o lm u y o r s a , h alk b u n u n ne a n l a m a geldiini bilmeli. Belki, s i g a r a d a o l d u u gibi, bu y n te m in zarar paketin st n e yazl mal.

Firma avukatlar tarafndan sktrlm aktan korkm uyor m usunuz?

H ayr k o r k m u y o r u m , hatta b u n u b e kliy o ru m . n k ne y a a n a c a k s a b u n l a r halkn g z n n d e y a a n a c a k .

Hkmetler bu konuda neler yapm al?

An ti-trst yasalar, rekabet ya s a la r gibi, tketici h aklarn k o r u y a n d i e r y a s a l a r g i bi k a n u n yapclar, ticarette d e m o d e l e t i r m e hilelerinin k u l la n l m a s n de e n g e l l e yen y a s a l a r yapmal.

STEFAN SCHRDDE
Kalite Kontrol Uzman ve "Botch-up? No Thanks" hareketinin kurucusu.

Sorunlu dm eler
U c u z g d m e le ri, m o n itrle rin g b a lantlarnn k o p m a s n a n e d e n oluyor. P e k ok kullanc bu s o r u n u n b y k bir ele ktron ik devre arzas o l d u u n u d n p m o n it rle rin in t a m ir e d ile m e y e c e i ne in a n a r a k yeni m o n it r satn alyor.

Mrekkep emen kartularlnkjet

yazclar p s k r t m e inelerini sk sk basnl m r e k k e p p s k r t e r e k temizliyor. B u da k a r t u la r n n o r m a ld e n d a h a a b u k t k e n m e s i n e n e d e n oluyor.
a

ki bir siyah beyaz televizyon hala b u lu n u y o r olabilir. in garibi, bu eski televizyonlar onlarca yldr hi bakm grm em esine ram en hala ilk g n k gibi alr. Pek ok kullanc da ayn sz dile getirir: "eskiden ne kadar salam yapyorlarm b unlar!" Gerekten de ye ni televizyonlar kasten salam yapm adklar olabiliyor. Televiz yonlarn m rleri aslnda onlarca yla kadar uzayabilir am a yeni nesil flat-screen bir l.CD televizyon alan kullanc, iki- senede te levizyonun alm az hale geldiini g rd nd e aryor. Burada aslnda hile, am a kapam a d m e sin in altna yerletirilen 5 kuru deerindeki bir plastik yay N orm alde m etal olm as gereken bu yay, belli bir sre sonra bozuluyor ve artk am a kapam a d m e sin in televizyon ekranna elektrik gnderm esi iin anahtar ap kapa m asn engelliyor. Bylece kullanc ekrann b ozu lm u o ld u u n u d n y o r ve servise, tam ire b y k paralar deyebiliyor. Ya da ye n i televizyon alyor fakat aslnda b t n mesele, 5 kuru deerinde ki kck bir yay.

KEND M ZE NASIL YARDIM EDERZ?

PEK COK ELEKTRONK CHAZINIZI EVDE KK TAMRATLARDAN VE TEMZLKTEN GEREREK MRLERN UZATABLRSNZ. BUNUN N SZE YARDIMCI OLACAK KAYNAKLAR:

syan bayra internette ykseliyor

Ne yazk ki, e n d strinin insanlar kandrm ak iin kulland hilele rin d k m n yapm ak ok kolay i deil. nk o kadar ok var ki ve o kadar detayl ki... Ayrca bir kullancnn, elindeki r n n ger ekten m i b o zu ld u u n u yoksa hileyle m i b o zu ld u u n u anlayabil mesi de neredeyse m m k n deil. Kullanclar burada ta m a m e n firm alarn insafna kalm d u ru m d a. Ayrca b u t r hilelerin ortaya kartlm as iin zel laboratuvarlarda yllarca srecek testler yapl mas da gerekiyor. Bu artlar da firm alar hile yapm aya cesaretlen diriyor. Fakat d u ru m d a n rahatsz pek ok kullanc artk internette r gtleniyor ve bu hileleri aklayan dokm anlarla halk bilinlendir meye alyorlar. B ugn olm asa bile ok yakn gelecekte, kat firm alarn iplii pazara dklecek. D rst firm alarn ise yapaca fazla ey yok. Tek yapm alar gereken r n le rin in garanti sresini uzatm ak ve yedek paralarn fiyatlarn drm ek. Bylece m te rilerine, sa m im i ve drst olduklarn kantlam a ansn elde ede bilirler. S
c e m s a n c i0 c h ip .c o m .tr

G e n i k a p s a m l, detaylca izilen r e s im le r le anlatm iyi. B in le rc e cihaz iin neyin n a sl ta m ir edileceini anlatan re h b e r o l u t u r u l m u . B u r n l e r a rasn d a , bilgisayarlar, dizst PC'ler, akll telefonlar, dijital k a m e rala r, ev elektronii hatta o to m ob ille r var. Baz tam irat re h b e r le r in d e detayl vide olar bile var.

IFIXIT.COM

YOUTUBE.COM

E e r t a m ir e t m e k istediiniz cihazn m a r k a ve m o

delini tam o la r a k Y o u tu b e a y a z a r s a n z ve biraz da ngilizce bilginiz varsa, b u r a d a ok detayl o lm a y a n a m a takldnz z o r nokta larda size ipular verebilen g n ll i n s a n la r n ektii a m a t r ta m ir videolarn bulabilirsiniz. Yine de ne yaptnz tam b ilm e d e n cihazlarnz bu vide olara g v e n e r e k zorlam ayn.

CHIP DERGS

pular k s m m z takip e d erseniz, pek ok n e m li

cihaznzn h e m p e r fo r m a n sn , h e m m r n uzatan, detaylca fo t o ra fla n m r e h b e r le r bulabilirsiniz.

Standardn altndaki kapasitrler

U c u z elektronik kapasitrler, H D T V T e r in rettii y k s e k s altnda belli bir s r e alnca ilevlerini k a y b e d iy o rla r ve televizyon ksa s r e d e bozuluyor, a sln d a o k u c u z olan bu kap asitrle ri d e i t i r m e k iin y k s e k tam irat cretleri d e m e k z o r u n d a braklyor.

Akll pil takipisi

Baz dijital k a m e r a la r d a , pilin orijinal olup olm ad n kontrol eden cipler e e r firm ann rettii pil k u lla n l m a m s a cihazn g e r e k s iz o la r a k ok b y k m iktard a enerji t k e tm e sin i ve pilin ksa s r e d e b o a l m a s n salyor. inli " a k m a " pil reticileri bu defa m a s u m .