T.C.

Marmara niversitesi Ortadou Aratrmalar Enstits Ortadou Siyasi Tarihi ve Uluslararas likiler Anabilim Dal

Yksek Lisans Tezi

Bear Esadn Siyasi ve Ekonomik Da Alm Politikalar

Yasin Atlolu 301100320030025

stanbul 2006

T.C. Marmara niversitesi Ortadou Aratrmalar Enstits Ortadou Siyasi Tarihi ve Uluslararas likiler Anabilim Dal

Yksek Lisans Tezi

Bear Esadn Siyasi ve Ekonomik Da Alm Politikalar

Yasin Atlolu 301100320030025

Tez Danman Yrd. Do Dr. Esra Hatipolu

stanbul 2006

 NDEK LER

ZET/ABSTRACT KISALTMALAR G R ........................................................................................................................1 I. ORTA DOUDA DEMOKRAS VE OULCULUK

I.1. Orta Douda Devlet Kavram ve Otoriterlik8 I.2. Orta Douda Siyasal Kltr, Kreselleme ve Demokrasi15 I.3. ada Arap Dnyasnda Demokratik Dnmn nndeki Engeller..19

II. SUR YEDE KT DAR DE M VE GE DNEM

II.1. Veliaht Sorunu ve Bearn ktidara Hazrlanma Sreci..25 II.2. Hafz Esadn lm ve Bearn ktidara k.29

III. HAFIZ ESADIN S YAS VE EKONOM K M RASI

III.1. Hafz Esadn Siyasi Miras..34 III.1.1. Baas Partisi 36

III.1.2. Suriye Ordusu41 III.1.3. ktidar Eliti ve Brokrasi45 III.1.4. Bakanlk Sistemi ve 1973 Anayasas...49 III.2. Hafz Esadn Sosyo-Ekonomik Miras....52 III.2.1. nfitah Hareketi ve Ekonomik Liberalleme III.2.1.1. Liberalleme abalarnda Birinci Dnem..54 III.2.1.2. Esadn Kontrolnde Oluan zel Sermaye Snf...56 III.2.1.3. Souk Sava Sonras Liberalleme abalar...57 III.2.2. Baas Ynetiminde Sivil Toplum ve zel Sermaye likisi.60 III.3. Hafz Esad ktidarnn D Politika Miras64

IV. SUR YEDE BEAR ESAD DNEM VE DIA AILIM POL T KALARI
IV.1. Suriyede Reform ve Demokrasi..67 IV.1.1. Bearn Liderlik ve Demokrasi Anlay68 IV.1.2. Siyasal ktidar Elitinin Yeniden Oluturulmas ve Bearn Reform Stratejisi71

IV.1.3. Bearn lk Reform Denemesi am Bahar..75 IV.1.4. Suriyedeki Kitle letiim Aralarnn Demokratik Gelimedeki Rol...82 IV.2. Suriyede Demokratikleme Sorunsal ve Siyasal Kltr IV.2.1. Muhalefet Olgusu ve Muhalif Gruplar88 IV.2.2. Sivil Toplumun Geliimi....97 IV.2.3. Kiisel zgrlkler ve nsan Haklar Sorunlar101 IV.2.4. Kadn Haklar ve Esma Esadn Reform Srecindeki Rol..105 IV.2.6. Aznlk Haklar ve Demokratik oulculuk.109 IV.3. Suriyede Ekonomik Reform ve Liberalleme115 IV.3.1. Suriye Ekonomisinin Yeniden Yaplanmas117 IV.3.2. Suriye-AB likileri ve Avrupa-Akdeniz Ortaklk Sreci123 IV.4. Uluslararas Sistemdeki Gelimelerin Suriyedeki Reforma Etkisi ..127 IV.4.1. Bear Esad Dneminde Suriye-ABD likileri..128 IV.4.2. Byk Orta Dou Projesi ve Suriyede Reform..138 4

IV.4.3. Suriyede Etnik atma: Kaml Olaylar.143 IV.4.4. ABDnin Suriye Muhalefeti: Ferid Gadiri ve Suriye Reform Partisi150 IV.5. Lbnan Krizi ve Suriyenin Demokratikleme abalar.154 IV.5.1. Lbnan Krizi ve Hariri Suikastnn Reform Srecine Etkisi.155 IV.5.2. Baas Partisinin 10 Blgesel Kongresi.160 IV.5.3. Kongre Sonras Gelimeler ve Mehlis Raporlar......164

SONU.172 EKLER
EK-A: Suriye Haritas..177 EK-B: Suriye Hakknda Genel Bilgiler178 EK-C: Suriye Arap Cumhuriyetinde Kabineler (Bear Esad Dnemi).180 EK-D: Suriye Arap Cumhuriyetinin Temel Ekonomik Gstergeleri.184

KAYNAKA..186

ZET
1990l yllarn banda Souk Savan sona ermesinden sonra Batl devletlerce oluturulmaya allan yeni dnya dzeninden en fazla etkilenen Orta Dou lkesi, d politikasn iki kutuplu uluslararas sistemdeki g dengelerine ve Sovyetler Birliinden gelen askeri ve ekonomik yardma balayan Suriye olmutur. Suriyenin, globalleme, liberal demokrasi, serbest piyasa ekonomisi, insan haklar, uluslararas hukuk gibi deerleri savunduunu syleyen Batl dnya iinde kendine yer bulma abas, Hafz Esad iktidarnn son on ylnda balam olsa da planl bir reform hareketi, 2000 ylnda Bear Esadn iktidara gelmesiyle uygulamaya konmutur. Bearn balatt siyasi ve ekonomik reform hareketi, iktidarnn ilk yllarnda Suriyenin liberallemesi ve da alm asndan nemli deiimleri beraberinde getirmitir. Batl gzlemcilerin am Bahar olarak adlandrdklar bu dnemde Suriye ynetimi, lkedeki sivil toplumun ve serbest piyasa ekonomisinin geliimini tevik etmi ve cesaretlendirmitir. Suriye ynetiminin reformu destekleyen tavrna ramen am Bahar dnemi ksa sre sonra devletin baskc politikalarnn ortaya kmasyla sona ermitir. am Bahar dneminden sonra reform sreci dalgal bir seyir izlemi ve istikrarl bir ilerleme kat edememitir. Uluslararas sistemdeki deiimler ve Suriye iktidarndaki g dengeleri reform srecinin yntemini, kapsamn ve hzn etkilemitir. Suriye, Orta Doudaki dier devletlere gre demokratik bir dnm gerekletirebilecek alt yapya ve tecrbeye daha fazla sahip olmakla birlikte, iten ve dtan Bear ynetimine ynelen tehditler, gvenlik ve demokratikleme arasndaki elikinin yaanmasna yol amaktadr.

ABSTRACT
By the end of the Cold War in the beginning of 1990s, the Middle East state that has been mostly affected by the Western states who efforts to constitute a new world order was Syria, which for many years ought to make a foreign policy harmonious to the balance of power politics of the bipolar system and also dependent to the economic and military aid of the Soviet Union. Although the effort for integration to the WesternWorld maintains the values for globalization, liberal democracy, free market economy, human rights and international law has started during the last ten years of Hafiz Assad period a more organized reform movement was put into practice in the year of 2000 with Bashar Assads power. The political and economical reform action which Bashar Assad had started, provided important developments with respect to Syrias liberalizm and global integration in the first years of his governance. In this period called Damascus Spring by western observers, Syria government has encouraged the development of civil society and free market economy. Despite the manner of Syrian governance that supports Damascus Spring reform ended up after a short time due to governments tough policies. After the period of Damascus Spring, the reform process had a wavy progress and couldnt have stable process. The change in the international system and the power balances in the Syrias power has affected the method, extent and momentum of the reform process. However Syria has more fundamental and historical experience than the other Middle Eastern states to realize the democratic transformation, the internal and external threats which direct to Bashars governance cause the contradiction between security and democratization.

KISALTMALAR
AB: ABD: Avrupa Birlii Amerika Birleik Devletleri

A.e.: A.g.e.: A.g.m.:

ASU: ASP: AMAL: BAAS: BAC: BOD:

Ayn eser Ad geen eser Ad geen makale

Arap Sosyalist Birlii (Arab Socialist Union) Arap Sosyalist Partisi (Arab Socialist Party) Suriye Engelliler Dernei Arap Sosyalist Dirili Partisi (Hizb al-bath al-ishtiraki al-arabi) Birleik Arap Cumhuriyeti Byk Orta Dou

Bkz.:
BODP: BM: ev.: DT: DSUP: FIRDOS: FIS: GODKAG: KDP: KYB:

Baknz
Byk Orta Dou Projesi Birlemi Milletler eviren Dnya Ticaret rgt Demokratik Sosyalist Birliki Parti (Democratic Socialist Unionist Party) Suriye Btnlemi Krsal Geliim Fonu (Fund of Integrated Rural Development of Syria) slamc Kurtulu Cephesi Geni Orta Dou ve Kuzey Afrika Giriimi Krdistan Demokratik Partisi Krdistan Yurtseverler Birlii

Haz.:
HRW: JICA: ILO: RPS: RFS:

Yayna Hazrlayan
nsan Haklar zleme Komitesi (Human Rights Watch) Japon Uluslararas birlii Ajans (Japan International Cooperation Agency) Uluslararas alma rgt (International Labour Organization) Suriye Reform Partisi (Reform Party of Syria) Uluslararas Snr Tanmayan Gazeteciler rgt (Reporters Sans Frontires)

PKK: PYD: SANA: SCP: SDC SEA: SEBC: SHRC: STA: STE: STK: SSCB: SYEA: S-KDP: MAWRED:

Krdistan i Partisi (Partiya Karkeren Kurdistan) Demokratik Birlik Partisi (Partiya Yekitiya Demokrat) Suriye Arap Haber Ajans (Syrian Arab News Agency) Suriye Komnist Partisi (Syrian Communist Party) Suriye Demokratik Koalisyonu (Syrian Democratic Coalition) Suriye evre Dernei (The Syria Environment Association) Suriye Avrupa Merkezi (Syrian European Business Center) Suriye nsan Haklar Komitesi (Syrian Human Rights Committee) Serbest Ticaret Anlamas Suriye Telekom Kurumu (Syria Telecommunication Est) Sivil Toplum Kurumu Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Suriye Gen Giriimciler Birlii (The Syrian Young Entrepreneurs Association) Suriye Krt Demokratik Partisi Ekonomik Gelimede Kadnn Roln Aktifletirme ve Modernletirme Fonu (Modernising and Acivating Womens Role in Economic Development)

MSU:

Sosyalist Birlikiler Hareketi (Movement of Socialist Unionists)

GR
1990l yllarda SSCBnin dalmas ve ideolojik rekabete dayal iki kutuplu uluslararas sistemin ortadan kalkmas dnyada kkl deiiklikleri beraberinde getirdi. Souk Savan bitii, ncelikle ABDnin ve Bat medeniyeti kaynakl kapitalist sistemin bir zaferi olarak algland. Francis Fukuyama, 1989 yaznda The National Interest dergisine yazd Tarihin Sonu mu? balkl makalesinde liberal demokrasinin insanln ideolojik evriminin son noktas olduunu ve monari, faizm ve komnizm gibi rakip egemenlik biimlerinin liberal demokrasiye yenik dtn ilan ediyordu.1 Bununla birlikte insanlk tarihindeki her byk dnm gibi bu olay da bir kaos ve kafa karkln beraberinde getirdi ve siyaset bilimciler uluslararas sistemi yeniden tanmlama ura iine girmek zorunda kald. Uluslararas sistem, duraan bir yapdan dinamik ve deiken bir yapya brnrken ideolojilerin neminin azald ve globalleme olgusunun dnya apnda yaygnlat yeni dnya dzeninde devletlerin ve toplumlarn Bat medeniyeti kaynakl siyasi, ekonomik ve sosyo-kltrel bir model zerinden aynlamas beklentileri ortaya kt. Aslnda globalleme olgusu, birok kii tarafndan kapitalist sistemin kendini yeniden yaratarak uluslararaslama durumundan uluslartesileme durumuna geii olarak grld. Bu gei kapitalist sistemin iki grnm olan ekonomik liberalizmin ve siyasi liberalizmin dnya apnda yaygnlamas ve meru siyasi sistemlerin bu iki grnme sahip olmas zorunluluunu beraberinde getiriyordu. zellikle siyasal liberalizmin zgrlk, kiisel zerklik, siyasal oulculuk, siyasal katlm, aznlk haklar gibi unsurlar dnya apnda popler kavramlar haline getirildi. Yeni dnya dzeninde ulus-devletlerin uygarlk dzeyinin lt ve iktidarlarn meruiyet kayna, liberal demokratik ilkeler olarak alglanmaya baland. Batl byk gler de d politikalarn genellikle bu popler kavramlara dayandrd veya en azndan bu kavramlarla d politika planlamalarn merulatrd. Joseph Nyeye gre ABDnin d politikadaki yumuak gcnn en nemli aralar, demokrasi, insan haklar ve bireysel frsatlar gibi etkileyici deerlerdi.2 ABD nderliindeki yeni dnya
1 2

Francis Fukuyama, Tarihin Sonu ve Son nsan, ev: Zlf Dicleli, Simavi Yaynlar, 1992, s.9 Joseph S. Nye, Dnya Siyasetinde Baarnn Yolu: Yumuak G, ev: Rayhan nan Aydn, Ankara, Elips Kitap, 2005, s.1426

dzeninde liberalizmin siyasi ve ekonomik deerlerini kabul etmeyen devletler, uluslararas sistemden tecrit edilme riskiyle kar karya kald. Samuel Huntington, Souk Savan sonunu getiren sreci demokratiklemede nc Dalga olarak adlandryor ve kresel-liberal bir demokratikleme hareketinin habercisi olarak gryordu.3 Fakat Souk Sava sona erdiren ve 80li yllardan itibaren Dou Avrupa bata olmak zere dnyada hzla yaylan siyasal liberalleme dalgas, Orta Dou corafyasndaki otoriter ve kiisellemi siyasal yaplarda ok fazla bir deiime neden olmad. Blgedeki otoriter yneticilerin bir ksm gstermelik reformlarla sistemdeki deiime uyum salamaya ve iktidarlarn merulatrmaya alsa da kkl bir demokratik deiimi hibir Orta Dou lkesi baaramad. Bu durumun blge dndan kaynaklanan nedenleri olduu gibi blgenin kendine zg siyasal, toplumsal ve tarihsel artlarndan kaynaklanan nedenleri de vardr. Osmanl mparatorluunun paralanmasndan sonra blgede egemen olan devletlerin oluturduu siyasi ve sosyal yaplar o kadar krlgan ve istikrarszdr ki bu durumun getirdii kaos ve atma ortam demokratik deerlerin gelitirilmesini zorlatrmaktadr. Orta Douda tarih boyunca devlet, otoriterlik, siyaset, zgrlk ve deiim gibi kavramlarn ne ifade ettiine bakmak ise blgedeki demokratikleme sorunsalnn daha iyi anlalmasna yardmc olmaktadr. Orta Douda demokratiklemenin nndeki en nemli somut sorunun siyasal iktidarlarn demokratik yollarla deitirilememesi ve bir kii veya sekinler grubunun iktidar hegemonyas altnda tutmas olduu sylenebilir. Souk Savan bitmesinden sonra, zellikle 90l yllarn ikinci yars, Orta Dou genelinde otoriter rejimlerin liderlerinin doal lmleri yoluyla meydana gelen iktidar deiimleri, blgenin demokratik deiimi adna umutlar arttrd. Bu iktidar deiimlerinin bir paras olarak Suriye Devlet Bakan Hafz Esadn 12 Haziran 2000de lmesinin ardndan yerine olu Bear Esad geti. 1994 ylnda aabeyi Basilin bir trafik kazasnda lmesinin ardndan babas tarafndan iktidar iin hazrlanmaya balanan Bear, rahat bir iktidar deiimi sreci sonucu iktidar ele geirdi. Bear, gen ya
3

Detayl bilgi iin bkz. Samuel P. Huntington, nc Dalga: Yirminci Yzyl Sonlarnda Demokratlama, ev: Ergun zbudun, Ankara, Trk Demokrasi Vakf Yaynlar, 2002

ve deiime yatkn grnmyle dnya kamuoyunda bir anda blgedeki siyasi ve ekonomik deiim hareketinin simgesi olarak grlmeye baland ve Suriyeye ynelik siyasi ve ekonomik liberalleme umutlarn arttrd. Bear Esad, Temmuz 2000de iktidara gelirken babasndan otoriter ve kiisellemi bir rejim miras ald. Baas rejimi, Hafz Esadn karizmatik lider kiiliinin ve paragmatik ynetim anlaynn yan sra otoriteyi ve iktidar aralarn kontrolnde tutan ynetici elit bir snfn yardmyla ynetilmekteydi. Bu ynetici elit snf, Baas Partisi, Suriye Gvenlik Gleri ve devlet brokrasi ierisinde rgtlenip siyasi ve ekonomik hayat zerinde etkili olmaktayd. Bear lkeyi bir sre babasndan miras kalan eski ynetici elit ile birlikte kolektif bir iktidar yoluyla ynetti. Bu kolektif liderlik anlay, Bearn devleti ynetirken ald siyasi ve ekonomik kararlar zerinde tek belirleyici olmasn engelleyici bir rol oynad. Buna ramen Bear, iktidarnn ilk yllarnda siyasi ve ekonomik reform konusunda yaptklaryla Suriye halk ve uluslararas kamuoyu zerinde olumlu izlenimler brakt. zellikle siyasi ve sivil zgrlklerin devlet tarafndan tannd 2000 Temmuzundan 2001 yl ortasna kadar sren dnemde yaplanlar yllarca otoriter ynetimlerce ynetilmi bir Orta Dou lkesi iin olduka etkileyiciydi. Batl gzlemciler tarafndan am Bahar olarak adlandrlan bu dnemde en dikkat ekici toplumsal hareket, Suriyeli reformcu aydnlarn oluturduklar sivil tartma forumlardr. Riyad Seyif4 gibi aydnlarn nderliinde gelien ve lke apna yaylan tartma forumlar, Suriye siyasi hayatnda uzun yllardan sonra devletten bamsz ve sivil insiyatife dayal oluumlarn varolmasn salad. Fakat am Bahar dnemi ok uzun srmedi ve 2001 ylnn yazndan itibaren lkedeki tartma forumlarna ve aydn snfa ynelik devletin bask ve kstlamalar tekrar balad. Bu dnemde grlen dier bir gelime de ynetici elit snf arasnda in tarz reformun tartlmaya balanmas ve siyasi reformdan nce ekonomik reforma arlk verilmesi ynndeki fikirlerin arlk kazanmasdr.
4

Riyad Seyif, 1994 ve 1998 yllarnda bamsz milletvekili olarak parlamentoda grev yapan Suriyeli bir i adamdr. Seyif liberal reformcu kimliiyle am Bahar dneminde reform hareketinin en nemli nderlerinden biri haline geldi. Detayl bilgi iin bkz. Raed al-Kharrat, Riyad Sayf: Syrian member of parliament, Middle East Intelligence Bulletin, C: 3, No: 3, Mart 2001, http://www.meib.org/articles/0103_sd1.htm

am Bahar dneminin sona ermesine yol aan lke iinden ve dndan pek ok neden ileri srlebilir. Suriyeyi yakndan takip eden uzmanlarn ouna gre ise am Bahar dnemini sona erdiren nedenlerin banda ynetici elit snfn iinde yer alan ve deiime direnen Old Guard denilen eski kuak siyasiler yer almaktadr. Old Guardlar, Baas rejimindeki g dengelerinin ve kar paylamnn deiimine kar olduklarndan Bearn siyasi ve ekonomik kararlar ve reform program zerinde youn bir bask oluturmaktadr. Bu erevede Bearn reform hareketinin temelini, iktidar tam kontrol etme adna ynetici elit snfa ynelik uzun sreli bir genletirme ve tasfiye stratejisi oluturmaktadr. Kabine deiiklikleri, grevden alma, emekli etme gibi yntemlerin kullanld tasfiye srecinde Mustafa Talas5, Abdlhalim Haddam6 gibi eski Baasclar yerinden edilirken Muhammed Hseyin, Abdullah Derderi gibi yeni kuak siyasilerin ynetici elit snf iinde yer almalar saland. Bearn tasfiye sreci olduka yava iledi ve uzun bir zamana yayld. Bear, 2003 ylndan itibaren iktidar gcn arttrmaya balasa da ancak Haziran 2005de yaplan Baas Partisi Kongresi ile lkede siyasi ve ekonomik alanda tek karar alc konumuna ykselebildi. Bear Esad dneminde uluslararas sistemde meydana gelen olaanst dnmler ve Orta Dou merkezli krizler, lke iindeki siyasi ve ekonomik reform hareketini dorudan etkisi altna ald. 11 Eyll 2001de gerekleen ABDye ynelik saldrlar, uluslararas sistemin yapsnda nemli krlmalara yol at. ABD, kendisine ynelik kresel tehditleri yok etme adna aktif ve saldrgan bir d politika izlemeye balad. Bu balamda ABDnin nleyici saldr ve ynetim deitirme stratejileri, Afganistan ve Irak askeri mdahaleleriyle somutlarken Suriye de 2003 ylndan

Suriye eski Savunma Bakan olan Mustafa Talas, Hafz Esad dneminde iktidardaki ynetici elit snfn en nemli Snni yelerinden biridir. Bear Esad dneminde de 2004teki kabine deiikliini kadar Savunma Bakan olarak grev yapmaya devam etti. Detayl bilgi iin bkz. Mustafa Tlass, Middle East Intelligence Bulletin, C:2 No:6, 1 Temmuz 2000, http://www.meib.org/articles/0007_sd2.htm 6 Suriyenin eski Devlet Bakan Yardmcs olan Abdlhalim Haddam, Hafz Esad dneminde getirildii bu makam 2005 ylnda yaplan Baas Kongresinde emekli olarak brakmtr. Uzun sure Suriyenin ikinci adam olarak grlen Haddam, 2005 yl sonunda gittii Fransada Bear Esad kart bir muhalefet balatt. Detayl bilgi iin bkz. Daniel Nassif, Dossier: Abdul Halim Khaddam, Middle East Intelligence Bulletin, C:2 No:2, ubat 2000, http://www.meib.org/articles/0002_med.htm

itibaren bu stratejilerin ncelikli hedeflerinden biri haline geldi. ABD ynetimi, Suriyeyi terrizmi destekleme ve kitle imha silahlarna sahip olma yoluyla blgesel gvenlii tehdit etmekle suluyordu. Suriye Ordusunun Lbnandaki varl ve Hizbullah ile ilikileri ABD ynetimini srailin gvenlii balamnda rahatsz etmeye devam ederken Iraktaki Amerikan kart direnie Suriyenin destek verdii dncesi ise iki lke arasndaki gerilimi gittike trmandrd. 12 Aralk 2003de Suriye Sorumluluk Yasasnn (Syria Accountability Act) onaylanmas ve bu yasann bir uzants olarak Mays 2004te Suriyeye kar bir ekonomik ambargo uygulamaya konmas Suriye-ABD ilikilerindeki gerginlii aka ortaya kard. Eyll 2004te trmanmaya balayan Lbnan odakl gerginlik ise Lbnan eski babakan Refik Haririnin 14 ubat 2005te bir suikast sonucu ldrlmesiyle ABD-Suriye ilikileri tarihindeki en nemli krize dnt ve ABDnin nclndeki uluslararas toplum Suriyeye ynelik diplomatik bask politikas balatt. Tm bu uluslararas gerginlikler, Suriye askerinin Lbnan terk etmesi gibi Suriye asndan nemli d politika sonular dourmakla birlikte Suriye Baas rejiminin varl zerinde ciddi gvenlik sorunlarna neden oldu. Suriyenin ABD ile ilikilerinden kaynaklanan gvenlik kayglarn artran ve reform srecini dorudan etkileyen asl nemli gelime, ABD ynetiminin Orta Douyu demokratikletirme adna 2004 ylndan itibaren dnya kamuoyunun gndemine getirdii Byk Orta Dou Projesi (BODP) oldu. Iraktaki ABD deneyimi yani askeri saldr sonucu ynetim deitirme ve demokratikletirme stratejisi lkenin bir atma ve kaos ortamna srklenmesine yol amakla birlikte etnik ve dinsel yaplara dayal federalizm gibi yeni ynetim modelini ortaya kard. Bu srecin bir devam mahiyetindeki BODP ise uzun sre genel erevesi ve ierii bir trl belirlenemeyen bir proje olarak dnya kamuoyunu megul etti. Bunun yannda 2004 ylndan itibaren blgede ortaya kan siyasal dengeler, BODPun ierii konusunda birok karm yaplmasna imkn tand. zellikle Grcistan ve Ukraynada ortaya kan siyasal dnmler, BODPnin Orta Dounun corafi snrlarn yeniden belirleyip d askeri mdahale olmakszn sivil demokratik devrimler veya sivil toplum hareketleriyle blgedeki otoriter ynetimlerin deitirilmesini amalad ynnde grleri nplana kard. Projenin demokratikletirme syleminin ulus-alt 5

balar kkrtc ve devletlerin ulusal snrlarn tehdit edici yn ise ksa srede Suriyeyi de tehdit etmeye balad. zellikle Mart 2004te gerekleen ve Kaml Olaylar olarak bilinen Krt ayaklanmas ve 2005 yl bandan itibaren yurtii ve yurtdndaki Suriyeli muhalifler arasnda grlen hareketlenme, Bear Esad ynetiminin gvenlik kayglarn artmasna neden oldu. Sonu olarak 2003 Irak igali sonras oluan uluslararas konjonktrn ve Suriye-ABD gerginliinin, Bear Esadn reform uygulamalarn olumsuz ynde etkiledii grlmektedir. Suriyenin zerinde hissettii uluslararas bask, lke iinde gvenlik-demokratikleme elikisinin yaanmasna yol aarken Bear da 2004 ylnda yapt kabine deiiklii ile gvenlii n plana karan politikalara arlk verdiini gsterdi. Irakta yaanan siyasal gelimeler ve ABD igali, Suriye iindeki reform isteklerini yavalatc bir ilev grmekle birlikte Bear iktidar asndan olumlu sonular da dourdu. rnein blgedeki ABD varl ve tehditi, Suriyedeki ulusalc duygularn ve anti-Amerikancln ykseliine yol aarak Beara olan halk desteini arttrd. Bunun yannda d politikadaki gerginliklerin ynetim tarafndan zaman zaman reform politikalarndaki yaval ve eksiklikleri rtmeyi amalayan bir bahaneye dnebildii de grlmektedir. Suriyenin siyasal sistemi ve Bear Esadn reform politikalar zerinden gerekletirdiimiz almada temel sorunsalmz, 90l yllar sonras Arap Orta Dousunda yer alan devletlerin otoriter ve kiisellemi yaplarn nasl hala koruyabildikleri ve bu lkelerde demokratik dnmn nasl gerekletirilebileceidir. Gnmzde dnyann her tarafn kuatan siyasal ve ekonomik liberalleme sylemine blgedeki Arap devletleri arasnda ynetici elit ve halk dzeyinde duyarllk gsteren lkelerin banda Suriye gelmektedir. Orta Douda gerekleecek topyekn bir demokratikleme dalgasnda etkin bir rol oynayabilecek olan Suriye blgede umut verici bir rnektir. Bearn lider kiilii ve reform adna yaptklar, Baasc siyasal sistemindeki olumsuzluklara ramen Suriyenin demokratik deiimi gerekletirebilecek potansiyele sahip olduu izlenimini vermektedir. almamzda Suriyede 2000 ylnda iktidara geen Bear Esadn balatt reform srecinin yntemi, kapsam, etkinlii ve hz eletirel bir

bak asyla dile getirilirken reformu etkileyen i ve d nedenler geni bir ereve ierisinde ele alnmaktadr.

I. ORTA DOUDA DEMOKRAS VE S YASAL OULCULUK I.1. Orta Douda Devlet Kavram ve Otoriterlik
Devlet yzyllardr var olan sosyal bir olgudur. Gnmze kadar birok siyasal dnr ve sosyal bilimci devlet kavramn tanmlamaya almtr. Devletin lke, insan topluluu ve iktidar olmak zere unsuru hemen herkesin zerinde hem fikir olduu noktalardr. Bu unsurlardan yola karak somut bir tanmlama yapmaya kalkarsak Devlet, belli bir lke zerinde yerlemi, zorlayc yetkiye sahip stn bir iktidar tarafndan ynetilen bir insan topluluunun meydana getirdii siyasal kurulutur denebilir.7 Bununla birlikte bizim deerlendirmelerimizde kullanacamz devlet ekli Batda 16.yy.dan itibaren olumaya balayan modernlemeci ulus-devlet modelidir. Zaten devlet deyince belli snrlar iinde yerleik bir insan topluluu, istikrarl bir siyasal rgtlenme ve kurumsallam bir iktidar anlyorsak da bu nitelikleri kapsayan kurulular grebilmek iin ok eski tarihlere gitmek anlamszdr. Devlet kavramnn olumasna paralel olarak devlet kelimesinin Bat dillerindeki karlnn (status, stato, etat, state) kullanlmaya balanmas da 16.yy. rastlamaktadr (Ondan nce siyasal topluluklar ifade etmek iin polis, civitas, respublica, regnum gibi deyimler kullanlyordu). Ksacas gnmzdeki anlamyla ulus-devlet, ortaan sonlarnda ve yenian balarnda Avrupada feodalitenin k ve kilisenin siyasal nfuzunun krl ile birlikte domutur. Ulus-devlet dank ve atan otoriteler arasnda blnm olan insanlar lke ve millet kavramlar etrafnda toplayan yeni bir kurulutur. Bylece modern ulus-devlet o zamana kadar tam benzeri olmayan yeni bir siyasal btnleme, yeni ve deiik bir rgtlenme olarak ortaya kmaktadr.8 Ulus-devlet iinde yer alan bireyler kutsal bir iradeye bal birer tebaa olmaktan kmakla birlikte her biri siyasal otorite tarafndan bir yurtta veya vatanda olarak tanmlanmtr. Bundan sonra kiinin aidiyeti snrlar aka belirlenmi topraklar (lke) ve bu topraklar zerinde kurulmu laik siyasal otoriteye bal olacaktr. Ulus-devlet anlay geni lde ilhamn pozitivizmden, iktidar ise meruiyetini pozitif
7 8

Mnci Kapani, Politika Bilimime Giri, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1998, s.3335 A.e., s.40

bilimlerin salad ve insan zihniyle uygunluk iinde olan gerekliklerden almaktadr. Dolaysyla ulus devlet kanlmaz olarak aydnlanmac ve aydnlatc bir misyona sahiptir. 9 Orta Douda devlet, toplum, insan gibi kavramlarn alglan, Bat merkezli alglay biiminden olduka farkldr. Tarihin ilk devirlerinden itibaren genel olarak Dou diye adlandrlan corafya, zelde ise Orta Dou, byk medeniyetlere ev sahiplii yapmtr. Byk nfus kitlelerini, byk ordular barndran ve bunlar besleyecek uzmanlam ekonomik sistemleri olan byk imparatorluklar bu corafyalarda kurulmutur. Kurulan devletler modern ulus-devlet yaplanmasnn ok uzanda olsa da Batya gre daha fazla devlet kurma deneyimi yaanan Douda otorite ve g kavramlar ynetim biimlerine daha fazla hkim olmutur. Bu erevede dnldnde devlet kavram, Orta Dou corafyasnda fazlasyla karmak ve tarihsel derinlii olan bir fenomendir ve kurumsallam bir yap olmakla birlikte genellikle siyasal iktidar (otorite) olarak alglanmaktadr. Bundan dolay Orta Douda devleti incelerken en nemli unsuru olan iktidar olgusu zerinden hareket etmek gerekmektedir. Devlet, devl kknden gelen Arapa bir kelimedir. Elden ele geen iktidar, saltanat anlamna gelir.10 Orta Dou insan iin devlet ou zaman kutsal, dokunulmaz ve eriilemez bir varlk durumunda kalm ve lkeyi ynetme grevinin bir kii veya zmreye bahedilen tanrsal bir ltuf olduu dnlmtr. ou zaman iktidara muhalif olmak devlete muhalif olmak ve devlet dmanl olarak alglanmaktadr. Ulusal gvenlik sorumluluunun kurumsallamad koullarda, rejimin gvenlii veya iktidardaki stn bireyin gvenlii ulusal gvenlikten nce gelmektedir. Tm gvenlik bir tek kiinin, bir tek ailenin ya da kk bir grubun ynetimine indirgenmektedir. Otoriteyi elinde tutan devlet korku ve gvensizlii beslerken cesaret ve yetenei gvenlie tehdit olarak alglamaktadr.11 Bu psikoloji, siyasal tepkisizlik ve devlet ile halk arasndaki uzaklk eklinde kendini gsterip siyasal katlm salayacak kanallarn olumasn
9

Ali Bula, slam ve Demokrasi (Teokrasi- Totaliterizm), stanbul, Beyan Yaynlar, 1993,s.138139 smet Giritli, Jale Sarmak, Anayasa Hukuku, stanbul, Der Yaynlar,1996, s.19 11 Mahmood Sarolghalam, Ortadouda Sivil Toplum Umutlar: Kltrel Engeller zerine Bir zmleme, Elisabeth zdalga, Sune Persson (Der.), Sivil Toplum, Demokrasi ve slam Dnyas, ev: Ahmet Fethi, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1998, s.81
10

engellemektedir. Orta Douda devlet ve iktidar ou zaman birbirinin yerine kullanlan iki kavramdr ve iktidarn en nemli unsuru da gtr. Orta Dou toplumlarnda tarih boyunca siyasal erki elinde tutanlar, g (etki) ile iktidar arasnda genellikle bir paralellik kurmular ve gce zel bir nem atfetmilerdir. Devletin sahip olduu egemen iktidar, kiisel veya kk bir zmreye dayal elitsel gcn bir uzants olarak dnlmtr. Gcn kayna ise, bazen tanrsal olmakla birlikte ou zaman iinde askeri ve siyasal sertlik barndran somut iddet eylemleri olabilmektedir. Charles Lindholm Orta Dou corafyasnda insanlarn korkuya dayal olarak iktidara itaat ettiklerini u szlerle ifade ediyor: Lider ve tebaas iin siyasi egemenliin kendisi, zaten tartmaya yer brakmakszn ulalmas gereken bir hedeftir; bunun nedeni de, sadece iktidarn dierlerini itaate zorunlu klmas ve dolaysyla hkmeden kiinin kiisel gcn ve zaferini onaylam olmasdr. Burada kiinin yeteneksizlii ya da baarszlklar sz konusu olamaz, sz konusu olan tek ey kiinin yaratt korkudur. Dolaysyla, Orta Doudaki boyun ei genellikle korkunun dorudan bir sonucudur, nk aksi takdirde kimse prensipte kendinden daha iyi olmayana itaat etmez. Korkuya dayal itaatin derecesi, somut olarak hkmedenin kudretini ve hretini gstermektedir. 12 Lindholm, sylediklerinde ksmen hakl olsa da Orta Doudaki iktidarlarla halk arasndaki ilikide, sadece korku-itaat etkileimi zerinde durmas yanl deerlendirmelere yol aabilmektedir. Dou toplumlarnda gc elinde tutan iktidar sahibinin topluma adalet datma ve gvenlii salama gibi bir misyonu da vardr. Ayn zamanda kiisellemi iktidarlarda, iktidar sahibinin zeks, cesareti, gc ve bunlarn sonucu olan itibar, iktidarn stnln kabul ettiren, merulatran niteliklerdir.13 Bu anlamda Douda Max Weberin karizmatik meruluk dedii iktidar biimi olduka yaygndr.14 Buna karlk Doudaki kiisellemi iktidar biimleri, Lindholma paralel olarak dier Batllar tarafndan da sadece Douya

12

Charles Lindholm, slami Orta Dou, ev: Balk afak, Ankara, mge Kitapevi, 2004, s.440 Esat am, Siyaset Bilimine Giri, stanbul, Der Yaynlar, 1995, s.111 14 Weberin meru iktidar tipolojisi hakknda bkz. Max Weber, The Theory of Social and Economic Organization, New York, Oxford University Press, 1947
13

10

zg olumsuz ve arlk ieren bir kavramsallatrmayla ark Despotizmi15 olarak adlandrlmtr. Bernard Lewis ise slamiyetin geliinden sonra devletin gcnn hem kuramsal olarak hem de uygulamada snrl olduu kansndadr. Lewise gre slami siyaset geleneini zorba ve keyfi grme eilimine ramen geleneksel slam devleti otokrat olmu olabilir, ama zorba deildir. Hkmdarn gc bazen hukuki bazen de toplumsal pek ok unsurla snrlandrlmtr.16 Son tahlilde, dnyann her yerinde g tekelini elinde tutan devletin, Orta Douda ilk adaki tanr-kral anlayndan gnmzdeki otoriter rejimlere kadar tamamnda, g kullanmna ve kiisel inisiyatiflere dayal iktidar biimlerinin n plana ktnn altn izmekle birlikte emir-itaat ilikisini belirleyen pek ok neden olduunu belirtmek gerekmektedir. Orta Doudaki kiisellemi iktidar biimlerinin ortaya kard totaliter rejimlerin nclleri arasnda devlete yklenen zel anlam ilk srada yer alr. Buna gre anlam ve amalaryla devlet, yceltilmi bir kavram olarak yalnzca siyasal iktidarn deil, toplumsal hayatn her alann kendine sk skya balayan btncl karakteriyle n plana kar. Bu anlamda totalitarizm bireyin zgrln tanmayan bir ynetimdir. Bu rejimlerde birey devlet karsnda belirleyen deil belirlenen konumundadr. Birey yaamn devletin mutlaklatrlm otoritesine devretmektedir. Totaliter rejimlerde herkes devlet iindedir; dnda ve karsnda bir yerde dnmek mmkn deildir.17

15

ark Despotizmi kavramn 18. yy.da Montesquieu tarafndan ii doldurulmu bir kavramdr. Douyu hayat boyunca hi grmeyen Montesquieu, bu kavramla Bat tarafndan tekiletirilmi Douyu aalayarak Baty yceltme abasndadr. Bu adan despotizmin sadece Douya zg bir kavram olduunu iddia etmek ancak nyargl bir bak asnn sonucu olabilir. 20.yy.da Avrupann ortasnda kurulan devleti ycelten, toplumu ve bireyi devlete tabi klan otoriter-faist diktatrlkler de bu tarz rejimlerin Bat da kurulabildiinin en gzel kant saylabilir. Ayrntl bilgi iin bkz. Ycel Bulut, Oryantalizmin Eletirel Ksa Tarihi, stanbul, Yneli Yaynlar, 2002, s. 9395 16 Bernard Lewis, Ortadounun oklu Kimlii, ev: Mehmet Harmanc, stanbul, Sabah Kitaplar, 2000, s.73 17 Bula, a.g.e., s.153154

11

Arap Orta Dousunda18 modern ulus-devlet yaplanmasnn oluamamasnn ve kiisellemi iktidarlarn yaygn olmasnn temel nedenlerinden biri de toplumsal etkileimin gvenlik ve kara dayal olarak yerel ltlerde olumasdr. Bernard Lewise gre, Osmanl mparatorluu daldktan sonra blgede ran, Trkiye ve ksmen de Msrn dnda kalan yerlerin devlet deneyimi olmad gibi uzun sreli politik egemenlik deneyimleri de yoktu. Oralarda yaayanlar kimliklerini daha ok komnal ve hanedan sadakatleriyle birletirmilerdir. Yaadklar lkeler imparatorluk eyaletleriydi, adlar sk sk deiebiliyordu ve Msr istisna olmak zere hibirinin tarihi bir nemi ve hatta corafi kesinlii yoktu.19 Ksacas blgede baskn etnik grup olan Araplarn etnik kimliklerinin, dille (Arapa) ve soyaacyla tanmlanm akrabala dayanmakta olduu ve tarih boyunca byk lde aileler ve airetler topluluu olarak kaldklar sylenebilir.20 Arap toplumunda rollerin, statnn ve itibarn datm, geleneksel bir teamle gre yaplmakta ve onur, saygnlk ve asalete gre hiyerarik bir yapdadr.21 Bu yzden Araplar, doutan gelen asalet, nesep, haysiyet, onur gibi kavramlara zel nem atfetmiler ve bu deerleri varlklarn korumak, yerel bir dayanma ve d dmanlarla mcadele iin olmazsa olmaz art olarak grmektedirler. Yerel birlikteliklerin karlar uruna dierleri zerinde egemenlik kurma arzular, Orta Douda uzun sren siyasi ve askeri mcadeleleri, gvensiz ve paralanm toplum yaplar ortaya karm ve en nemlisi de ulus kavramna dayal gl merkezi devletlerin oluumunu geciktirmitir. Birinci Dnya Savann sonunda ortaya kan uluslararas konjonktr ierisinde Bat modeline dayal bir ulus-devlet anlay gelitiremeyen Araplar, onlar aileler ve airetler eklinde ayran, farkl mezhepsel ve etnik gruplar barndran yapay devletler oluturmulardr.22 Yeni Arap devletlerinin ou kabile kltrnden direkt devlet kltrne gemitir. Arap dnyasnda nce devlet yaps

18

Arap Orta Dousu tabiri, Trkiye, ran ve srail dndaki Arap Devletlerini kapsayan Orta Dou corafyasn anlatmak iin kullanlmaktadr. Bu corafyada, Irak, Suriye, Lbnan, rdn, Suudi Arabistan, BAE, Bahreyn, Katar, Yemen, Umman, Msr, Sudan, Libya, Tunus, Cezayir ve Fas yer almaktadr. 19 Lewis, Ortadounun oklu Kimlii, s.73 20 Sandra Mackey, 19202002 atmalar Yzyl, Ortadouda Tarih ve nan, National Geographic Society, Washington, 2003 (Trke: Dou Grubu letiim Yaynclk, 2003), s.130 21 Kemal H. Karpat, Ortadouda Osmanl Miras ve Ulusuluk, ev: Recep Boztemur, stanbul, mge Yaynlar, 2001, s. 84 22 Mackey, a.g.e., s.131

12

olumu, fakat oluan devlet ulusu ina etmekte baar gsterememitir. Bu durum ortak deerleri ve gelecek hayalleri olan bir Arap ulusunun ortaya kmasnn nndeki en nemli engellerden biridir. Arap Orta Dousunda Birinci Dnya Sava sonras Batl devletler tarafndan yaratlan Arap devletlerinin ou kinci Dnya Sava sonrasna kadar manda ynetimleri altnda yaamak zorunda kalmtr. Batllar tarafndan snrlar izilen bu devlet yaplarndan uluslarn ve modern bir toplumun domas beklenmitir.23 Oysa manda dnemlerinin uzants olarak kurulan devletler, suni snrlara sahip olmakla birlikte bu lkelerdeki iktidar sekinleri de modern kurumsal rgtlenmeyi oluturma konusunda baarsz oldular. Albert Hourani bu konuda unlar sylyor: Orta Dou lkelerinin ounda bamszlk gerek i gerekse d siyasal glerin ynlendirmesiyle ve halkn zaman zaman honutsuzlua kaplmasna ramen grece barl mzakerelerle kazanlmtr. Yeni bamsz olan devletlerde iktidar, ilk anda toplumsal mevki ve siyasal beceri sahibi egemen ailelerin ya da eitim grm sekinlerin eline geti. ktidarn el deitirmesi srasnda bunlara ihtiya duyulmutu. Ne var ki bu gruplar genellikle bamszln yaratt yeni koullarda halkn desteini seferber etmek ya da tam anlamyla bir devlet kurmak iin gerekli beceri ve cazibeye sahip deillerdi.24 Buna ramen 1945 sonras bamszlklarn elde eden Araplar, hzl bir ulus-devlet oluumuna ynel(til)di ve Pan-Arabizm, Sosyalizm gibi ideolojiler erevesinde yeni ynetim modelleri oluturmaya alld. Orta Dou lkelerinde bu sre ierisinde sistemleen ve varln gnmzde de srdren Totaliter-Brokratik Diktatrlkler ve Geleneksel Dini Monariler olmak zere iki ynetim modelinden bahsedilebilir. Totaliter-Brokratik liderlik yaplanmalarnn en arpc rnekleri Arap toplumunu tepeden tabana doru sekler, milliyeti ve sosyalist ilkeler etrafnda yeniden ekillendirmek isteyen liderlerin ve totaliter partilerin idare ettii Msr, Suriye, Irak gibi lkelerde ortaya kt. Yerli burjuvazinin olumad bu lkelerde devletin modernleme hedeflerini gerekletirmede bir ara olarak sivil ve
23

Detayl bilgi iin bkz. Iliya Harik, The Origins of the Arab State System, Der: Giacomo Luciani, The Arab State, Londra, Routledge, 1990, s.117 24 Albert Hourani, Arap Halklar Tarihi, ev: Yavuz Alogan, stanbul, letiim Yaynlar, 2000, s.465466

13

askeri brokrasi kullanld. Sivil brokrasi ile ortak ekonomik ve ideolojik karlara sahip olan askeri brokrasi, genellikle sivil iktidarn tehlikeye dt durumlarda lke istikrarn bahane ederek sivil idareyi ele almtr. Devlet ve rejimin korunmasnda ve kurtarlmasnda bekilik grevi stlenen askeri brokrasi toplumun en tutucu esi saylabilir.25 lk ncllerini Suudi Arabistan ve rdnde bulan geleneksel meruiyet kalplarna dayal liderlik yaplanmas ise daha sonra Basra Krfezinde kurulan kk devletlere ve petrol eyhliklerine yayld.26 Bu siyasal rejimlerin en bata gelen zellii devlet anlaynn olaan dl, yani devlet gcnn hayli sk bir biimde siyasi sreci denetim altnda bulunduran bir aznln elinde bulunmasdr. Burada bir siyasal elitizm sz konusudur. Zira ne tipte olursa olsun bu elit iktidarlar, esas itibaryla gerek manada ne halkn rzasyla ibana gelmi ne de ounluun temel ynelimlerine uygun bir siyasi ve sosyal yaplanmay oluturmak istemilerdir. Dolaysyla bu lkelerin siyasal yaamlarnda siyasi meruiyet sorunu en temel sorunlardan birini oluturmaktadr.27 Otoriter iktidarlar, ou zaman siyasi kurumlar ve bu kurumlarn dayand biimsel hukuki zemin ile meruiyet alan oluturmada yetersiz kalmaktadr.28 Ynetim kadrosuyla ynetilen halklar arasndaki kopukluk ise meruiyet sorununu ciddi ve hayati bir mesele haline getirmektedir. Ynetenler ynetilenlere gvenmediklerinden daha dorusu demokratik rejimler bulunmadndan her eyi denetim altnda tutan merkezi bir sistem oluturup halkn susturulmasna almakta ve bunun tabi sonucu olarak da polis devletler ortaya kmaktadr.29 Buna ramen siyasi meruluk ile siyasal istikrar arasnda bir paralellik olduu dnldnde, Arap Orta Dousundaki rejimlerin uzun yaam sreleri elikili bir durum arz ettii grlmektedir. Bu durumun temel nedenini Arap politik sistemlerinin yapsal meruluktan yoksun olmasna ramen bu an siyasal irade tarafndan -zellikle Souk Sava yllarnda-

25 26

Kadir Canatan, Bir Deiim Sreci Olarak Modernleme, stanbul, nsan Yaynlar, 1995, s.5253 Ahmet Davutolu, Stratejik Derinlik, stanbul, Kre Yaynlar, 2003, s. 368 27 M. Ltfullah Karaman, Blent Aras, Ortadou Demokrasinin Neresinde? Demokratikleme Sorunsal ve Sivil Toplum Ayrac inde Baz Tespitler, Avrasya Dosyas (Ortadou ve Terr zel), Cilt: 3, Say: 2, 1996, s.147 28 Ahmet Davutolu, Kreselleme, Zihniyet Bunalm ve Demokrasi, slam ve Demokrasi, stanbul, slami limler Aratrma Vakf ( SAV), Ensar Neriyat, 2000, s.105 29 Davud Dursun, Ortadou Neresi, stanbul, nsan Yaynlar, 1995, s.118119

14

kiisel ve ideolojik meruluun kullanm yoluyla kapatlmasnda aramak gerekmektedir.30 Souk Sava dnemi boyunca gvenlik kayglarn ve Filistin Sorunu dhilinde srail dmanln n plana karan Arap Orta Dousundaki otoriter tek adam rejimleri, lke iinden gelebilecek muhalefet ve siyasi zgrlk taleplerini kolayca bastrdklar gibi iktidarlarnn meruiyet sorunlarn da gndem d tutmay baarmlardr. Fakat 1990l yllara gelindiinde SSCBnin kmesi, ideolojilerin etkisizlemesi, deien uluslararas konjonktr ve kresellemenin demokrasi, zgrlk ve insan haklar gibi deerleri kullanarak yaratt bask, Arap dnyasndaki rejimlerin siyasi meruiyet bunalmn derinletirmitir.

I.2. Orta Douda Siyasal Kltr, Kreselleme ve Demokrasi

Siyasal kltr, bir toplumun sahip olduu siyasal deerler, tutumlar ve inanlardan oluur.31 Siyasi kltr, ne tr bir ierik tarsa tasn hkim olduu toplumlarda, bireyin siyaset alanndaki alglamalarn etkileyip davranlarn ynlendirmekte ve en nemlisi bireyin siyasi hayata katlma srecindeki slubu belirlemektedir. Siyasi olana ilgi duymaktan, bu ilginin sonunda tavr sergilemeye, davran gstermeye, toplum iinde siyasi kararlarda dnce teati etmeye; tm bunlarn yan sra kamu kurumlarna ynelik beklentilere grlmektedir.
32

kadar her eyi kltrn biimlendirdii

Bunun yannda lkedeki siyasal kltrn dzeyi ve tipi ise siyasal

yaplanmalarn olumasna dorudan etki eden bir faktrdr. Yresel, uyrukluk ve katlmc olmak zere siyasal kltr tipiden bahseden Gabriel Almonda gre her kltr tipi, belli bir siyasal yap tipiyle iliki halindedir. Yresel kltr, ky, klan, soy, blge gibi yerel siyasal kltrlerin birbirine eklemlenmesinden oluur ve gerek anlamda ulusal kltrn bulunmad bir kltr tipidir. Yresel kltr ileri derecede merkezka bir dzene sahip geleneksel bir yapyla rtr. Uyrukluk kltr ulusal
30

Asaf Hseyin, slam Dnyasna Siyasi Baklar, ev: Murat iftkaya, stanbul, z Yaynlar, 1991, s.142 31 Ersin Kalaycolu, Yeni Demokratikleme Dalgas ve Ortadou, Der: Sabahattin en, Su Sorunu, Trkiye ve Ortadou, stanbul, Balam Yaynlar, 1993, s.73 32 Cemil Oktay, Siyaset Bilimi ncelemeleri, stanbul, Alfa Yaynevi, 2005, s.215

15

bir kltr tipi olmasna ramen sistemin yeleri, pasif bir yneli ierisindedir ve sistemin ileyii zerinde nemli bir deiiklik yaratabileceini pek dnmemektedir. Uyrukluk kltr, merkeziyeti ve otoriter bir yapyla rtr. Katlmc kltrde yurttalar seimler, gsteriler, bask gruplar kurmak gibi deiik yollardan sistemin ileyiine etki edebileceklerine inanmaktadrlar. Katlmn yurttaln temel esi olmasndan dolay da katlmc kltr demokratik bir yapyla rtr. Fakat eski kltr hibir zaman yklp tmyle yenisi onun yerini almad iin her somut kltr bu soyut kltr tipinin bir karmdr, yani her somut kltrde yresel kltrden de, uyrukluk kltrnden de, katlmc kltrden de eler bulunur ve bunlarn oranlar kltrden kltre deiir.33 Bu erevede bakldnda modern Orta Douda var olan somut siyasal kltrn yresel ve uyrukluk kltrlerini iinde daha fazla barndrdn sylemek mmkndr. Katlmc kltrn Orta Dou siyasal kltrnde tamamen yok olduunu sylemekse yanl bir belirleme olacaktr. Orta Doudaki toplum ve kltr, geleneksel yapsn 20.yy.da uzun sre muhafaza etmitir. Orta Dou insan, genellikle bireyciliin arka planda kald tutucu ve i tepkisel zellikler barndran cemaat tipi birliktelikler araclyla siyasal sosyallemesini tamamlamaktadr. Bu durum bireysel taleplerin ve giriimin ortaya kmasn engelleyip siyasetten uzak veya siyasetle uyumlu bir siyasi kltrn (yresel ve uyrukluk kltr) olumasn salamaktadr. Orta Douda, katlmc bir siyasal kltrn uzanda kalan ve dini-yerel balarn besledii duraan bir siyasal kltr hkimdir. Kapitalizmin ve Bat tarz demokrasinin bireyselcilik zerine kurulu olduu dnldnde dnyevileme ve bireysellemeyi gerekletiremeyen lkelerde demokratik dnmn gereklemesi olduka zordur. Tarihsel mirasla gelen, siyasal kurumlara duyulan derin gvensizlik ve bireylerin birbirine kar duyduu itimatszlk, mmetin birliini temin etmek iin her trl farkllamay bir bozulma olarak grme eilimi demokrasiyi bir yaam biimi olarak gelitirmeyi de zorlatrmaktadr.34

33 34

Maurice Duverger, Siyaset Sosyolojisi, ev: irin Tekeli, stanbul, Varlk Yaynlar, 1995, 8990 Kalaycolu, a.g.e., s.75

16

Orta Dounun siyasi kltr, i nedenlerle birlikte zellikle 19.yy.dan itibaren Batl glerin siyasi, askeri ve kltrel mdahaleleriyle ekillendirilmitir. Bu dnemde Batllar tarafndan oluturulan eitim sistemi ve kltr politikas, sekinler dzeyinde ciddi kimlik bunalm ortaya kard gibi halk-aydn atmasn krkleyici zihniyet parametrelerinin tohumlarn da att.35 Birinci Dnya Sava sonucu ulus-devlet kurma frsat yakalayan Araplarn uluslama sreci ve Batl manda ynetimlerinde yaadklar dnem, Batl deerlerin Arap toplumunda alglan biimini olduka etkiledi. Osmanl sisteminin paralanmasyla bamsz ulus devlet yapsn kuracan dnen Araplar, ngiltere ve Fransann nderliinde suni snrlara sahip aalayc manda rejimlerinde yaamak zorunda kaldlar. 1950lere kadar Avrupallarn siyasi denetimine kar bamszlk mcadelesi veren Araplar, ykselen Arap milliyetilii syleminin de etkisiyle genellikle Batl deerleri tekiletirmeyi ve uzak durmay tercih ettiler. Bu deerler ierisinde, liberalleme ve onun getirdii siyasal ve ekonomik kurumlar da yer almaktayd. Bernard Lewise gre; Arap lkelerinde ve daha da ak bir ekilde Arap diasporasnda, zgrlkten ve daha zgl olarak da, liberal demokrasiden sz eden pek ok ses duyuldu. Oysa imdiye kadar, Arap syleminde, zgrlk szc ou kez bamszln anlamda olmutur. Bir ulusun, bir lkenin, yabanclarn egemenliinden kurtuluu anlamna geliyordu. Terimin, kendi ulusu iindeki bireyin sahip olduu yerle hibir ilikisi bulunmuyordu Arap siyasal syleminde demokrasi szc, uzunca bir sre, ngiliz ve Fransz imparatorluklarndan miras alnm hileli parlamenter rejimleri ifade etmek iin kullanld. 36 Batllar, Orta Doudaki siyasi varlklarnn nedeni olarak blgede var olan geleneksel toplum tipini deitirip blgeyi modernletirme iddiasn srekli ne srmlerdir. Bernard Lewis de bu tezi dorular biimde, ngiliz-Fransz manda hkimiyetlerinin, Orta Douya daha nce grmedii ve daha sonra gremeyecei bir liberal ekonomi ve politik zgrlk dnemi saladn sylemektedir.37 Oysaki blgeye Bat tipi sosyal ve siyasi kurumlar getirme iddias, Batllar tarafndan
35 36

Davutolu, a.g.e., s.329 Bernard Lewis, Ortadouyu Yeniden Dnmek, ev: Turhan Ilgaz, dea Politika, Say:3, Yaz 1999, Orum Yaynclk, s.89 37 Bernard Lewis, Ortadou, ev: Mehmet Harmanc, stanbul, Sabah Kitaplar, 1996, s.278

17

genellikle bir meruiyet arac olarak kullanlmaktadr. Modernlemenin amac olan demokrasi rasyonel ve pragmatik d politika davranlar sergileyen Batllar iin ou zaman arka plana atlrken ve Batl glerin karlarna hizmet edecek kurumsal yaplar desteklenmektedir. Bu durumun en nemli sonucu olarak Orta Douda 1950li yllarda ehirlemenin artt ve geleneksel toplum yaplarnn krlmaya balad ortamda ortaya kan ve modern kurumlar kullanan otoriter sekinlerin Batnn karlaryla uyumlu olduu srece iktidarda uzun sre kalmalar gsterilebilir. Gnmzde de Araplar, Bat demokrasisinin yaylma arac olan kreselleme olgusunu emperyalizmin bir arac olarak grmekte ve buna ciddi bir kar k sergilemektedir. Kreselleme, blgeye demokrasi ve insan haklar sylemleriyle birlikte tek dze bir tketim toplumu ve ulus-alt milliyetilikleri kkrtmaktadr. Batl deerlerin yaratt bask, blge insannn baz yerlerde yerel kimliklere sarlmalarna, ounlukla da dine daha fazla yaklamalarna neden olmaktadr. Siyasal ve ideolojik anlamda bask altnda tutulan halk, kresellemenin getirdii ileri srlen zgrlk ve liberalizme deil, kendi kimliinin temeli olan slama veya muhafazakrl koruyan deerlere sarlmtr. Kresellemeden en ok etkilenmesi beklenen eitimli snf ve Arap burjuvazisi de ounlukla kendini radikal biimde ifade etmektedir.38 Bununla birlikte modernite, modernizasyon ve kreselleme, Arap dnyas zerinde olumsuz etkilerinin yan sra olumlu etkilere de sahiptir. yle ki Arap dnrlerin ou toplumlarnn ilerlemesi sorunuyla ilgilenmekte ve Arap dnyasnn uzun sredir bir krizin kskacnda olduu konusunda birlemektedir. Bazlar yeni sivil toplumun inasn nerirken, bazlar ise kalknmaya giden ekonomik yolun gidilecek tek yol olduuna inanmaktadr.39 Blgedeki birok aydn Batda yaygn olarak paylalan insan haklarnn evrensellii dncesini sorgulayan hararetli tartmalar da yapmaktadr. kence ya da keyfi tutuklamalar ile insan haysiyetiyle oynanmasnn blgede ok yaygn olmasndan
38

Serhat Erkmen, Byk Ortadou ve Ortadouda deolojik ve Siyasal Sorunlar, Geniletilmi Ortadou ve Kuzey Afrika Projesi Sempozyumu, stanbul Kltr ve Sanat Vakf, stanbul, 810 Kasm 2004 39 brahim M. Ebu-Rabi, ada Arap Dncesi, ev: brahim Kapaklkaya, Anka Yaynlar, 2005, s. 276

18

dolay hibir ekilde hakl gsterilemeyecei konusunda hemen herkes fikir birlii ierisindedir.40

I.3. ada Arap Dnyasnda Demokratiklemenin nndeki Engeller ve ktidar Deiimi Sorunu
ada Arap Dnyasnda 20.yy.da oluan siyasi ve toplumsal yaplara bakarak, Souk Sava dneminden beri blgenin ok kapsaml bir zihniyet yenilenmesine (buna Arap Rnesans denebilir) ihtiya duyduunu sylemek mmkndr. Bu balamda blgede demokratik yaplarn ve dncenin gelimesini engelleyen, i siyasi kltr sorunlarndan ve lke d faktrlerin i siyasi yaplara tesir etmesinden kaynaklanan somut siyasi ve sosyo-ekonomik sorunlar belirlemek gerekmektedir. Gnmzde Arap dnyasnda demokratik deiimin nndeki en nemli engel, mevcut iktidarlarn snrlandrlmas ve deitirilmesi sorunudur. Demokrasinin en nemli zellii halkn seimler yoluyla devlet ynetim kadrolarn snrlandrma ve deitirme hakkna sahip olmasdr. Oysaki Orta Dou blgesindeki devletlerde siyasi kii veya elitler, paylamc deil tekelci siyaset anlayna sahiptir. Arap siyasi kltrnde oydama geleneinin zayfl ve devlet ile rejimin zdeletirilmesi ise siyasi iktidar deiimlerini daha da zorlatrmaktadr. Rejimin daha dorusu egemen siyasal elitlerin gelecei devletin geleceiyle zdeletirildii iin iktidara ynelik talepler sert tepkilere yol amaktadr.41 Siyasi elitlerin sahip olduu iktidar terk etmeme eilimi, bu lkelerde grnte bir siyasi istikrara ve uzun sre kiisellemi iktidar biimlerinin varlklarn srdrmelerine neden olmaktadr. 2000li yllara gelirken Arap dnyasnn en nemli lkelerinde siyasi gc elinde bulunduranlar, en az on be yllk bir liderlik gemiine sahiptiler. Suriye lideri Hafz Esad, Irak lideri Saddam Hseyin, Msr

40

Augustus Richard Norton, Ferhad Kazemi, Demokrasisiz Reform, Der: Augustus Richard Norton, Orta Dou Politikalar ve Gvenlik Ynelimleri, ev: Ceylan Tokluolu, Bke Yaynlar, 2000, s. 20 41 hsan D. Da, Ortadouya Demokrasi Neden Gelmez?, Yeni Trkiye (Trk D Politikas zel), No:3, Mart-Nisan 1995, s.475

19

lideri Hsn Mbarek, rdn Kral Hseyin, Fas Kral Hasan dnyann ok byk bir siyasi ve ekonomik deiim yaad Souk Sava dneminin ve sonrasnn deimeyen liderleri konumunu srdrdler.42 Bu ramen iktidarlar demokratik meruluktan yoksun olan bu liderler, iktidar kaybetme korkusunu srekli zerlerinde hissetmilerdir. Bu noktada otoriter liderler iktidarlarnn devam iin devletin siyasi ve askeri kurumlar zerinde sk bir denetim oluturdular ve ou zaman gvenlik gleri, rejimin devam asndan nemli bir role sahip oldu.43 Rejimi tehdit eden g odaklar zaman zaman askeri g ve iddet kullanlarak ortadan kaldrlsa da bata d dman miti ve Arap milliyetiliine dayal ideolojik sylemler yoluyla rejimin devamll salanmaya alld. Arap lkelerinde ncelikle d dman miti boyutunda srail Sorunu ne kmaktadr. 20.yy.n modern dnyasnda otoriterlii merulatran iki gereke milliyetilik ve ideolojiydi. Milliyetiliin etkin olabilmesi ise bir halkn milli zlemlerine kar inandrc bir dmann varlna baldr.44 Bu balamda Orta Douda demokrasinin geliememesinin en nemli nedenlerinden biri de srail sorunudur. Yapay olarak Arap dnyasnn kalbine yerletirilen srail 1948den bu yana Arap dnyasnn ayrlmaz bir parasdr. Konu, tm Araplarn zerinde mutabk olduu bir sorun gibi durmaktadr. Fakat sorun halklar mobilize etmekten ok, mevcut rejimlerin baskc ynlerini arttrmaya yaramaktadr. srail tehdidini gereke gsteren lkeler uzunca bir sre silahlanm, fakat silahlanma dardan ok, ieride bir bask mekanizmasna hizmet etmitir. D tehdit srekli bir olaanst hali getirmi, srekli gerginlik hali de ierideki basklarn azalmasn engellemi, en azndan bu ynde bir gereke olmutur.45 srail Sorunu balamnda 1950li yllarda blgede ykselie geen Pan-Arap ideoloji, Arap toplumunda ve siyasal yaamnda nemli deiiklikleri beraberinde getirmitir. zellikle totaliter-brokratik yapl devletlerde sosyalizmin eitlik ve sekler olma sylemiyle birletirilen Arap milliyetilii, kitleleri peinden srklemi, ideoloji her trl toplumsal talebi bastrp ulusal
42

Davutolu, a.g.e., s.370 Hourani, a.g.e., s. 515 44 Huntington, a.g.e., s.44 45 Sedat Lainer, Arap Dnyas ve Demokrasi, http://www.turkishweekly.net/turkce/yorum.php?id=90, (22.11.2005)
43

20

birliktelik duygusunu harekete geirmitir. Demokrasi kavram da ou zaman topluma kar otoriter rejimlerin seimler dzeyine indirgedii bir demagoji arac olarak kullanlmtr. Gelimi demokrasilerde siyasal katlmn en nemli yolu olan seimler, Orta Douda iktidarlarn halk desteini gsteren (genellikle %90n stnde oy oranyla iktidar partisi kazanr) bir merulatrma aracnn tesine geememektedir. Yaplan seimlerin zgr ve drst olmasndan bahsetmekse mmkn deildir. Arap dnyasndaki kiisellemi iktidar biimleri hakknda tm bu sylenenlerle birlikte oulcu bir demokratik sistemin olumasn engelleyecek bir baka faktr de iktidara ynelik muhalefetin ideolojik ve toplumsal nitelii ve bunun uluslararas alanda alglan biimidir.46 Orta Douda rejime muhalefet ve kar k genellikle devlet dmanl, blclk olarak algland iin kiisellemi iktidarlara kar ok ciddi muhalif gruplarn ortaya kt sylenemez. Bununla birlikte sivil toplum kurulularnn ve sermaye snfnn gelimedii bu lkelerde, toplum zerindeki en etkili g olan dini k noktas olarak alan gruplar, zellikle 1970li yllardan itibaren ykselie gemi ve ou Mslman lkede, muhalefetin en nemli unsurunu oluturmulardr. Sekler yapya dayal liberal demokrasi erevesinde slamc gruplarn bir siyasal seenek olmasn gerek blgedeki iktidar sahipleri ve sekler gruplar gerekse Batl gler kukuyla karlamtr. Siyasal slamn ykselii karsnda ncellikle ynetici elit, radikal slamc gruplarn seimleri kullanarak iktidar ele geireceklerini ve Bat kart otoriter teokratik rejimler kuracaklarn iddia ederek kendi ynetim biimlerini merulatrma ve srdrme abas iine girmitir. Bu balamda, demokratiklemeye dsal destek vermesi beklenen Batl glerin ve blgede otoriter yaplar istemeyen sekler gruplarn (ordu, entelekteller, sosyalistler) radikal siyasal slam korkusu mevcut iktidarlarca ustalkla maniple edilmitir.47 Bu nedenledir ki slamla demokrasinin

46 47

Da, a.g.m., s.476 Da, a.g.m., s.476

21

uyuup uyumamas sorunu aslnda Batllam egemen elitle slami toplum kesimi ve Bat ile slam dnyas arasnda bir iktidar sorunu olarak belirmektedir.48 Bernard Lewise gre, Batl glerin otoriter ynetimleri radikal slam korkusuyla desteklemelerine Souk Sava dneminde en gzel rnek, Suriye ynetiminin Hamada Mslman Kardelere ynelik gerekletirdii katliama bata ABD olmak zere dnya kamuoyunun tepkisiz kalmas, Souk Sava sonras dnemde ise Cezayirdeki 1991 seimlerinde ilk turu kazanan slamc Kurtulu Cephesine kar ordunun ynetime el koymas olaydr. Hama Katliam ve ABDnin diplomasi anlay hakknda Bernard Lewis unlar sylyor: Suriye Devlet Bakan Hafz Esadn emri ve gzetimi altnda yaplan harekt o tarihte ok az konu edildi. Bu clz tepki, ayn yl Lbnanda Sabra ve atilla Filistin mlteci kamplarndaki bir baka katliamn uyandrd infialle taban tabana ztt Hamadaki katliam ABDnin bir sre sonra Esadla flrt etmesine engel oluturmad; Esad Amerikan Dileri Bakan James Baker (Eyll 1990 ve Temmuz 1992 arasnda on iki kez), Warren Christopher (ubat 1993 ve ubat 1996 arasnda on be kez) ve Madeline Albrighttan (Eyll 1997 ile Ocak 2000 arasnda drt kez) ve hatta Bakan Clintondan (Suriyeye bir ziyaret ve Ocak 1997 ve Mart 2000 arasnda svirede iki toplant) toplant davetleri ald. Amerikallarn Bat topraklar iinde, Batllara kar, bylesi sular ilemi bir yneticiyi teskin etmek iin bu kadar istekli olabileceini dnmek neredeyse imknsz Bernard Lewis, 1991 ylndaki Cezayir rneinin ise Batllarn slamc politik hareketlere gvensizliini ve bu hareketleri iktidardan uzak tutan diktatrlere hogr gstermesini, hatta onlar desteklemesini en arpc biimde ortaya koyduunu sylyor.49 Bu balamda Cezayirde yaanan olaylar yeni dnya dzeninde de ilk kez slami gruplarn siyasal sisteme demokratik yollardan katlmnn ve siyasal iktidar olmasnn kolay olamayacann gstermitir. Lewisin bu szlerinin ardndan siyasal slam benimseyen gruplar iin, demokrasinin iktidara giden ve dn olmayan bir yol olduunu belirtmesi, Batllarn slam ve demokrasi konusunda bir kafa karkl iinde olduunu aka gstermektedir. Bu kafa
48

Nilfer Gle, Otoriter Laiklik ve slami Katlm, slam ve Demokrasi, stanbul, TSES, 1994, s. 121122 49 Bernard Lewis, slamn Krizi, ev: Abdullah Ylmaz, stanbul, Literatr Yaynlar, 2003, s.97

22

karklyla birlikte gnmzde de siyasal slam endiesi Batl byk gler tarafndan daha da tehlikeli bir tehdit kayna olarak grlmektedir. zellikle 11 Eyll sonras dnyada gvenliin n plana karld konjonktr ierisinde slamc muhalefet endiesi uluslararas terr endiesiyle birbirine eklemlenmitir. ABD d politika stratejileri zerinde tesirli olan isimlerden Zbigniew Brzezinski, Byk Orta Dou Projesi erevesinde Orta Douya getirilmek istenen demokrasinin yol aabilecei olumsuzluklar ve endielerini belirtirken acele dayatlacak bir demokrasinin radikal slamc gruplara (El-Kaide gibi terrist gruplar da dhil) ve halk destekli bir otoriterlie yol aabilecei zerinde dikkatle durmaktadr. 50 Siyasi muhalefetin olumasna izin verilmeyen otoriter Orta Dou rejimlerinde siyasal oulculuktan, siyasal katlmdan ve demokratik yollarla gerekleecek bir siyasal lider deiiminden sz edebilmek ok zordur. Arap Orta Dousunda siyasal liderler iki yolla deimektedir. Bu yollarn ilki, Batl glerin blgeye getirdikleri deerler ierisinde, Arap elit snfnn ve liderlerinin en fazla benimsedikleri, askeri g kullanarak hkmet darbesi yapma eklinde algladklar devrim yani g kullanarak siyasal iktidar ele geirmektir. Bunu gerekletirmenin yolu da manda ynetimleri zamannda temelleri atlan Silahl Kuvvetler zerinde denetim kurmaktan gemektedir. Siyasal iktidar deiiminin ikinci yolu ise siyasal liderlerin suikast veya doal yollardan yaama veda etmesidir. 1990l yllarn ikinci yarsndan itibaren, Arap Orta Dousunda siyasi lider lmlerinden dolay kansz ve iddetsiz iktidar deiimlerinin olaca beklenmekteydi. Bu beklentinin temel nedeni, uzun sredir lkelerini yneten karizmatik-otoriter Arap liderlerinin yal olmalar ve salk sorunlar yaamalardr.51 ubat 1999da rdn Kral Hseyin, 64 yanda kanserden, bir ay sonra Bahreyn Emiri eyh Salman sa el-Halife kalp krizinden ve ayn yln Temmuz aynda Fas Kral Hasan geirdii birka rahatszlk sonucunda vefat etti.52 10 Haziran 2000 tarihinde ise otuz yl boyunca Suriyeyi tek bana yneten karizmatik-otoriter lider Hafz Esad geirdii bir kalp krizi sonucu yaama
Zbigniew Brzezinski, The Wrong Way to Sell Democracy to the Arab World, The Newyork Times, 8 Mart 2004 51 Bu Arap liderler manda ynetimleri dneminde domulardr: Yaser Arafat (1929), Hsn Mbarek (1928), Hafz Esad (1930), Kral Hseyin (1935), Saddam Hseyin (1937) 52 Eyal Zisser, Ortadou- Gei ve Halefiyet- Sreklilik ve Deiim, Avrasya Dosyas (Arap Dnyas zel), C: 6, Say: 1, 2000, s.116
50

23

veda etti. Hafz Esadn vefatyla, Orta Dounun drt geleneksel dini monarisinde gerekleen iktidar deiimi modeli, totaliter-brokratik bir devlet olan Suriyeye de yansmtr. Ahmet Davutoluna gre Kral Hseyin ve Hafz Esadn vefatlar, Orta Doudaki statik liderlik yaplanmasnda ortaya kmas muhtemel deiimlerin ilk iaretleri olarak grlebilir.53 Huntington ise bu liderlerin lmlerinin lkelerin demokratiklemesi asndan bir engeli ortadan kaldrsa da demokratiklemeyi zorunlu klmayacan sylemektedir.54 Buna ramen lmle gelen iktidar deiimleri, ilk zamanlar ou otorite tarafndan olumlu karland ve Arap Orta Dousu zerinde balayacak bir demokratikleme ve ekonomik liberalleme hareketinin ilk iareti olarak algland. Batda eitim alm, Bat kltr ve deerlerini yakndan tanyan, teknolojik gelimelere ve kresellemeye scak bakan yeni kuak gen Arap liderleri, Arap Orta Dousunun da almn ve demokratik dnm gerekletirme asndan umut verici kiilikler olarak deerlendirildi. 1980ler ve 1990larda demokrasinin uygulanabilirlii youn olarak tartlmt. 2000li yllarda ise sorulmas gereken soru, varolan rejimlerin demokrasi olmadan sorumlu, etkili, drst ve adaletli hkmet konusunda giderek artan taleplere nasl cevap verecekleriydi. Fastan Krfeze kadar tm blgedeki her hkmet talepleri karlamaya altklarn iddia etmektedir. Blgedeki yneticilerin reformlar uygulamak yerine vaat etme eiliminde olmalar bu iddialarn ok aznn uygulanabilmesini salamtr. 2000li yllarda reform taleplerinin ve hkmetler zerinde yaratt basknn artaca sylenebilir.55 Bu balamda Suriyede Hafz Esadn lmyle iktidara 34 yanda sahip olan gen lider Bear Esadn 2000 ylndan beri lkesinde giritii siyasi ve ekonomik dnm abalar, olumlu ve olumsuz yanlaryla ele alndnda blgedeki geni apl bir dnmn genel erevesinin izmesini salayabilir.

53

Davutolu, a.g.e., s.372 Huntington, a.g.e., s.290 55 Norton, Kazemi, a.g.e., s. 19

54

24

II. SUR YEDE KT DAR DE M VE GE DNEM II.1. Suriyede Veliaht Sorunu ve Bearn ktidara Hazrlanma Sreci
20 yy.da Orta Dou corafyasnda kurulan Totaliter-Brokratik Diktatrlk tarz rejimlerin en nemlilerinden biri Hafz Esadn Suriyede yeniden yaplandrd Baas rejimidir. Hafz Esad, 1970ten sonra lkedeki eitli g odaklarn denetimi altnda tutarak ve bir dini aznln (Nusayri veya Alevi) temsilcisi olarak Suriyeyi kesintisiz 30 yl boyunca ynetti. Orta Doudaki dier uzun sreli tek adam rejimlerinde olduu gibi Suriyede de en nemli siyasal sorunlardan biri, iktidarn el deitirmesindeki ve rejim srekliliinin salanabilmesindeki zorluktur. Suriye lideri Hafz Esad, 1983 ylnda bir kalp krizi geirip kardei Rfat Esadn darbe giriimine maruz kalnca kendisinden sonra iktidar kime brakaca konusunda ve rejimin sreklilii asndan dncelerini younlatrd. Suriyedeki veliaht sorunu, iktidar kaybetme korkusuyla da birleince Hafz Esadn kiisel kayglarn st seviyeye kard ve rejimin sreklilii tehlike altna girdi. Bununla birlikte Esadn 1983 ylnda geirdii kalp krizinden sonra kronik kalp krizi ve eker hastal gibi salk sorunlar yaamas da olayn ciddiyetini ortaya koymaktayd. Hafz Esadn veliaht sorununa bulduu ilk zm yolu, en byk olu Basili 1990lardan itibaren siyaset iinde veliaht olarak n plana karmak oldu. Basilin veliaht olarak topluma sunulma sreci ksa srede baarl oldu. 1990l yllarn banda pek ok Suriyeli, bu konuda bir aklama veya resmi bir karar olmamasna ramen Basilin babasndan iktidar devralmaya hazrland dncesindeydi. lk kez 1990da kamuoyu nnde Devlet Bakan Esada, o srada 28 yanda olan Basilin (Ebu Basil) babas olarak atfta bulunuldu. Basilin, Devlet Bakannn sa kolu haline geldii akt. Basil, hem Hafz Esadn gvenebilecei bir kii, hem de yolsuzluklarla kirlenmemi az saydaki ileri gelenden biri idi. Basile yolsuzluk ve kaaklkla mcadele ya da Esad ailesi yelerinin de kart anlamazlklarda arabuluculuk gibi zel grevler verilebiliyordu. Bakanlk Muhafz Alaynda

25

Kurmay subay ve Bakanlk Gvenlik Tekilatnn komutan olan Basil, ayn zamanda binba rtbesiyle bir zrhl tugayn komutanln da yapyordu. Basilin 21 Ocak 1994te 32 yandayken bir trafik kazasnda lmesiyle babasnn yerini almas ynnde speklasyonlara da son nokta kondu.56 Basilin lm lkede aknlkla karland ve onun iin be gnlk yas ilan edildi.57 Basilin lm, Hafz Esad sonras Suriyenin gelecei konusunda belirsizlikleri arttrd gibi yeni veliahtn da kim olaca tartmalarna yol at. Suriye iktidar iin hazrlanan Basilin 1994 ylnda yaama veda etmesinden sonra Hafz Esadn veliaht sorununun zm olarak grd kii, 1992 ylnda ngiltereye gz doktorluu kariyeri iin giden olu Bear Esad oldu.58 Bear, Baba Esadn devlet bakanl iin ikinci tercih idi. Bundan dolay aabeyi Basilin sahip olduu zelliklerin ounu tamayan ve siyasete olduka uzak olan Bear, ngiltereden geri dnd 1994 ylndan babasnn yaama veda ettii 2000 ylna kadar Suriye Devlet Bakanl iin belli bir plan dhilinde hazrland. Bearn devlet bakanlna hazrlanma srecinde ncelikle liderlik deneyimi edinme ve siyasi ve toplumsal meruiyet salama zerinde duruldu. Bunlara paralel olarak bir iktidar mcadelesini engellemek iin lke iindeki siyasi rakip olabilecek kiiler ortadan kaldrld.59 Suriye gibi ordunun ve asker kkenli yneticilerin siyasette arlkta olduu bir lkede, Bearn liderlik deneyiminin ilk aamasn askeri eitim oluturdu. lkeye dner dnmez babasnn da mezun olduu Humus Askeri Akademisine balayan Bear, 17 Kasm 1994te Dzeltme Hareketinin yirmidrdnc yldnm kutlamalar srasnda zrhl birlikler snfndan blm birincisi olarak yzba rtbesiyle mezun oldu. Mezuniyet treninde Bearn zrhl birlikler safna resmi kabul Silahl Kuvvetler adna Savunma Bakan General Mustafa Talas tarafndan gerekletirildi. Aabey Basil gibi Beara da, rtbesinin gerektirdiinin ok
56

Nikolaos Van Dam, Suriyede ktidar Mcadelesi, ev: Semih diz, Asl Falay alkvik, stanbul, letiim Yaynlar, 2000, s.210211. 57 Eyal Zisser, Asads Legacy: Syria in Transition, Londra, Hurst Company, 2001, s. 160 58 Bearn Mahir ve Mecid adnda iki erkek ve Bra adnda bir kz kardei vardr. 59 Zisser, a.g.e., s. 154167

26

zerinde askeri sorumluluklar verildi. Ocak 1995te Bakanlk Muhafz Alaynda binbala getirildi.60 1997 ylnda Yarbay ve 1999 ylnda Albay rtbesine ykseltilen Bear, askeri tecrbeyle birlikte d politika deneyimini kazanmas iin babas tarafndan yurtd gezilerine gnderildi. Bear, ilk yurtd gezisini Suriye nfuzunu zerinde youn bir ekilde hisseden Lbnana gerekletirdi. Bu gezi, Lbnan ilerinin sorumluluunun Devlet Bakan Yardmcs Abdlhalim Haddamdan alnp Beara verildiinin de bir gstergesiydi. Siyasi sorumluluklar ve yetkileri giderek artan Bear, 1999 yl iinde youn bir tempoda rdn, Suudi Arabistan ve Krfez lkelerine yapt resmi ziyaretlerle Arap dnyasnda adndan szettirdii gibi Suriye halknn gznde saygnlk kazand. Ayn yln Kasm aynda Fransa Cumhurbakan Jacques Chirac ile Elysee Saraynda yapt grme ise Bearn Batya ynelik ilk resmi ziyaretti.61 Bearn liderlie hazrlanmasnn ikinci aamas, siyasi ve toplumsal meruiyet kazanma sreciydi. Bu srecin balangc belki de 1994 ylnda Hafz Esad ile Basilin byk boy afilerinin lkenin her yerine aslmasndan sonra 1995 ylyla birlikte bu afilerde Bear Esadn da yer almas oldu. Baba ve iki ouldan oluan afilerdeki l grntnn, Nusayri (Alevi) geleneksel inan sistemindeki kutsal lnn yceltilen grntsn yansttn iddia edenler bile vard.62 Bunun gibi sembolik anlamlar tayan eylemler dnda zellikle devlet denetimindeki medyann kullanlmas yoluyla bir halkla ilikiler kampanyas balatld ve Bear Esadn Batl, lml, reformcu, aklk yanls kiilii n plana karld. Gnmzde zgrl ifade eden internet, Bearn en fazla ilgilendii uralarn banda geliyor ve Bear ile internet arasndaki iliki srekli stne baslarak vurgulanyordu. Bylece 1989 ylnda aabeyi Basil tarafndan kurulan Suriye Bilgisayar Derneinin (Syrian Computer Society) 1994 ylndan beri bakan olan Bear, internetin yeni ve snrl olduu Suriyeyi internet ana tayacak kii olarak topluma sunuluyordu.63 Bunlarla birlikte Bearn yolsuzluklarla mcadele etmesi ve liberal ekonomik dzeni savunmas halk dzeyinde sempati kazanmasna
60 61

Van Dam, a.g.e., s.212213 Zisser, a.g.e., s. 162 62 Gilles Kepel, Bir ark Sava Gncesi, ev: Haldun Bayr, Doan Kitap, 2002, s.36 63 Zisser, Ortadou- Gei ve Halefiyet- Sreklilik ve Deiim, s.118

27

ve gelecek konusunda umut olmasna neden oluyordu. Bu dnemde Suriye basn, srekli ynetimdeki yolsuzluklar ve rvetle ilgili haberler yaynlyor ve ounlukla bu haberler rvetle ilgili tutuklama haberleri oluyordu. zellikle siyasi deneyimi olmayan Bearn lkesinde yolsuzluklarla mcadelenin bandaki adam olmas ve bunu somut eylemlerle gstermesi, halk gznde merulamasna ve siyasilemesine hizmet ediyordu. Fakat otoriter ynetime sahip olan lkelerde yolsuzlukla mcadele olgusu, ou zaman potansiyel siyasi rakiplerin de ortadan kaldrlmasnn yolunu amaktadr. Bir ynyle Suriyede de durum byle oldu ve Bearn yolsuzlukla mcadelesi, iktidara ulamasna engel olabilecek lke ii g odaklarnn bir ksmn tasfiyesini beraberinde getirdi. rnein yolsuzlukla mcadele sreci iinde eski istihbarat eflerinde Tmgeneral Beir Naccar (Snni), yapt yolsuzluklardan dolay 12 yl hapse mahkm edildi.64 Bearn iktidara hazrlanmasnn nc ve belki de en nemli aamas, babasnn lmnden sonra iktidar iin Beara rakip olabilecek ve lkede bir iktidar mcadelesi yaratabilecek kiilerin ya da potansiyel rakiplerin ortadan kaldrlmas veya etkisiz hale getirilmesidir. Bear zellikle ordunun iindeki kendisine kar potansiyel muhalefetten kayg duyuyordu. lk olarak Hafz Esad tarafndan ordudaki baz kdemli subaylar emekli edildi ve etkili istihbarat efleri grevden alnd. Bunda ama hem Bearn otoritesi altna girmek istemeyecek tecrbeli isimleri tasfiye etmek hem de Beara sadk gen isimlerden oluan kadro oluturmakt. 1 Haziran 1998de Snni Genelkurmay Bakan Hikmet ihabi grevden alnd ve yerine Nusayri Ali Haydar getirildi.65 Hafz Esada yaknl ve ballyla tannan ihabi, ordunun iinde etkili bir isimdi ve Esad sonras dnemde Snni kimliini de kullanarak en nemli Devlet Bakan adaylarndan biri haline gelebilirdi. Ordudan uzaklatrlan ihabi, Hafz Esadn lmnden ksa bir sre nce Los Angelestaki olunun yanna gitti ve Amerikaya yerleti.66 ihabiden sonra Haziran 1999da Hava Kuvvetleri Komutan Muhammed el-Khawli (Nusayri) ve ubat 2000de ise
64

Bashar al-Assad: Eyeing the future, BBC News, 11 Haziran 2000, http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/785921.stm 65 Zisser, a.g.e., s. 154 66 Eyal Zisser, Can Bashar al-Assad Hold On In Syria, The Washington Institute For Near East Policy, Policy Watch, No:470, 12 Haziran 2000

28

Suriye Askeri stihbaratnn Bakan Ali Duba (Nusayri) emekliye ayrld. Hafz Esadn en yakn adamlarndan olan Ali Duba, hem Nusayrilerin hem de Suriyenin nderliini hedefleyebilecek gce sahipti ve Beara iktidar yolunda nemli bir engel tekil edebilirdi. Ali Dubann yerine atanan Hasan Halil ve Asef evket, istihbaratn en nemli yneticileri haline geldiler.67 Hafz Esad, bu tasfiyeler dnda Avrupada yaayan kardei Rfat Esad konusunda da tedbir almay ihmal etmedi. ncelikle Rfat, 1998 ylnda Devlet Bakan Yardmcl grevinden alnd. 1999 ylnn Ekim aynda Lazkiyede, Rfat Esad taraftarlar ile Suriye ordu birlikleri arasnda bir atma meydana geldi.68 Askeri birliklerin Lazkiye limannda dzenledii bir basknda pek ok Rfat yanda tutukland ve ldrld. Bylece Rfatn lke iindeki en nemli kalesi byk lde zayflatld.69 Bearn iktidara hazrlanmas srecindeki son hamle, Mart 2000 tarihinde 1987 ylndan beri Suriye Babakan olan Mahmud El Zubinin istifa etmesi ve yerine Baas Partisi Merkez Komite yesi olan Halep Valisi Muhammed Mustafa Mironun getirilmesi oldu.70 Zubi hkmetinin deitirilme nedenleri arasnda yolsuzlukla mcadele ve ekonomik liberallemede yeterince baarl olamamas gsterilse de asl neden Bearn kendine sadk bir hkmet kurma isteidir. Bununla birlikte istifa eden eski babakan Zubi hakknda kaaklk ve yolsuzluk yapt gerekesiyle soruturma balatld ve ailesinin malvarlna el kondu. Bu sulamalar karsnda Zubi intihar giriiminde bulundu.71

II.2. Hafz Esadn lm ve Bearn ktidara k

Orta Douda am Aslan lakabyla anlan ve Suriyenin son otuz yllk siyasal yaamna tek bana damgasn vuran Devlet Bakan Hafz Esad, 10 Haziran 2000
67 68

Zisser, a.g.e., s. 166 Barbara Plett , Attack renews Syrian family feud, BBC News, 22 Ekim 1999, http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/482938.stm; Brian Whitaker, Dictator's Son in Herits a Fragile Peace, The Guardian, 11 Haziran 2000 69 Dossier:Rfat Assad, Middle East Intelligence Bulletin, C:2 No:5, 1 Haziran 2000, http://www.meib.org/articles/0006_sd.htm 70 Syria names new prime minister after government resigns, CNN, 7 Mart 2000, http://archives.cnn.com/2000/WORLD/meast/03/07/syria.government.01/index.html 71 Former Syrian PM commits suicide, BBC News, 22 Mays 2000, http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/757960.stm; Eyal Zisser, Asads Legacy: Syria in Transition, Londra, Hurst Company, 2001, s. 167

29

tarihinde geirdii bir kalp krizi sonucu yaama veda etti.72 Hafz Esadn lm haberinin duyurulmasnn ardndan nce Suriye Parlamentosu, ardndan iktidardaki Baas Partisi, Bearn devlet bakan olmasnn nndeki hukuksal engelleri ortadan kaldrd. Baba Esadn lmnden bir gn sonra Suriye Parlamentosu, hzl bir kararla Suriye Anayasasnn73 83. maddesine gre 40 olan Devlet Bakan olma yan 34e indirdi. Bununla birlikte ayn gn iinde iktidardaki Baas partisi, Bear babasnn yerine aday gsterme karar alrken, devlet bakanl koltuuna veklet eden devlet bakan yardmcs Abdlhalim Haddam da Bearn rtbesini albaylktan korgenerallie ykseltti ve Suriye Silahl Kuvvetler Komutanlna atad. Bylece Bearn devlet bakan olmasnn nnde hukuki bir engel kalmad. Bu gelimelerin ardndan Savunma Bakan General Mustafa Talasn nderliinde Genelkurmay Bakan Ali Aslan, Genelkurmay Bakan Yardmcs Abdurrahman Sayad ve Genelkurmay Bakan kinci Yardmcs Hasan Trkmeninin de aralarnda bulunduu st dzey askeri bir heyet, Bear ziyaret ederek ballklarn sundu.74 Bu ziyaret, ordudaki Snni ve Nusayri subaylarn Beara verdii destein ak bir gstergesi oldu. 15 yl aradan sonra 17 Haziran 2000te toplanan Baas Partisinin 9. kongresi, binden fazla delegenin Hafz Esad iin yapt bir dakikalk sayg duruuyla ald. Hafz Esad sonras dzenlenen ilk kongrede, Bear'n lkenin yeni lideri olarak grld cokulu bir biimde dile getirildi. ktidardaki koalisyon partileri ve zel sektrden oluan 70 kiilik parlamento komitesi, Bear'a tam destek verdi. Bear kongrede zellikle yolsuzluklarla mcadele ve ekonomik liberalleme zerinde durarak reform konusunda istekli olduunu gsterdi.75 Kongrede, Bear Baas Partisi Genel Sekreterliine getirilirken Devlet Bakanl iin de adayl tescillendi. Bylece 1994 ylnda lkeye dndnde sadece Suriye Bilgisayar Bilimleri Derneinin bakan olma unvanna sahip olan Bear, son bir hafta iinde kazand nvanlara
72

Scott Peterson, The Mideast without the Lion, The Christian Science Monitor, 12 Haziran 2000 1973 Suriye Anayasas hakknda ayrntl bilgi iin bkz. http://www.damascusonline.com/history/documents/constitution.htm veya Federal Research Division Library of Congress, http://www.loc.gov/law/guide/syria.html 74 Bear Batl bir lider gibi konutu, Radikal, 13 Haziran 2000 75 On the Baath Party Congress, Arabic News, 19 Haziran 2000 http://www.arabicnews.com/ansub/Daily/Day/000619/2000061906.html
73

30

bir yenisini daha ekledi. Kongrenin son gn Parlamento Bakan Abdlkadir Kaddura, Bear Esad'n devlet bakanlnn onaylanmas iin yaplacak referandumun tarihini 10 Temmuz olarak aklad. Baas Partisinin tarihi kongresinin lkenin gelecei asndan dier nemli taraf da bu kongrede Bear Esad ile birlikte Suriyeyi ynetecek elit snfn yeniden belirlenmesi oldu. Partinin Blge Komutanlna Bearn iktidarna destek olacak Dileri Bakan Faruk El- ara ve Babakan Muhammed Mustafa Miro gibi isimler dhil edildi. Bununla birlikte kongrede 90 kiilik Baas Merkez Komitesine 62 yeni ye seildi ve yeni yeler arasnda Bearn kk kardei Mahir Esad ve Savunma Bakan Mustafa Talasn olu Munaf Talas gibi nemli isimler vard. Hafz Esadn lmnden sonraki bir haftadaki gelimeler, Bearn Suriyede babasnn kurduu rejimin temel talarn oluturan ordunun, istihbarat servislerinin, Nusayri ileri gelenlerinin ve Baas Partisindeki kklemi kadrolarn desteini aldn gstermitir. Babakan Muhammed Mustafa Miro, Dileri Bakan Faruk elara, Savunma Bakan Mustafa Talas ve Devlet Bakan Yardmcs Abdlhalim Haddam drtls tecrbesiz Bearn baba miras siyasi kadro olarak en nemli yardmclar olacaklard. Mustafa Talas, Msrn Al-Ahram gazetesine verdii rportajda, Hafz Esadn lmnden sonra ortaya kan bolukta liderlik iin Haddam ve kendisinin nemli isimler olduklarn, fakat ilerleyen yalarndan dolay ksa sre sonra Suriyeyi yeni bir lider deiimi bunalmna srkleyebileceklerini sylyordu. Bu erevede Talas, Bearn lkeyi baarya gtrecek yetenekte olduunu ve daha da nemlisi Bearn lider olmasn Hafz Esadn bir istei olduunu dile getiriyordu.76 Beara destek olacak bu drt eski kuak yneticinin dnda ordu ve Esad Ailesi iinden iki ismin Bearn yakn evresindeki elit snf iinde yer alp ynetimde etkili olacaklar dnlyordu. Bu isimlerin ilki, Bearn kz kardei Brann kocas General Asef evket idi. Suriye Askeri stihbaratnn Bakan olan evket, ordunun iindeki etkinliiyle Bearn sa kolu olarak lkenin geleceindeki siyasal gelimelerin merkezinde yer alacak gibi

76

Eyal Zisser, Does Bashar al-Assad Rule Syria?, The Middle East Quarterly, C: 10, No: 1, K 2003, http://www.meforum.org/article/517

31

gzkmekteydi.77 Bearn aile ii ikinci destekisi ve danman, Cumhuriyet Muhafzlar'nn komutanlarndan kk kardei Mahir Esad idi.78 evket ve Mahir dnda Savunma Bakan Mustafa Talasn olu Munaf Talas ve stihbarat eflerinden Behet Sleyman, Beara en yakn isimler olarak dikkat ekmektedir.79 Bear Esad, 10 Temmuzda yaplan referandumda oylarn %97sini alarak Suriye Devlet Bakan oldu.80 Bylece Hafz Esadn kendisinden sonra lkeyi ynetecek olu iin planlad yumuak gei baaryla tamamland. Deneyimsiz ve gen veliaht Bear, i ve d siyasette babasnn sorunsuz brakmak istedii mirasn zerinde iktidarn salamlatrd ve Suriye i siyasetinde gerekleebilecek bir iktidar mcadelesine izin vermedi. Bununla birlikte Bat kltrn ve deerlerini yakndan tanyan Bearn iktidara gelmesi dnya kamuoyunda heyecan yaratt ve pek ok otorite tarafndan bu iktidar deiimi Arap Orta Dousu zerinde balayacak bir siyasi ve ekonomik reform hareketinin ilk habercisi olarak algland. Suriye dndan ve genellikle de Batda yaplan Suriye analizleri, ncelikli olarak Hafz Esad ve Bear Esad arasndaki siyasi liderlik, kiilik ve kuak farkndan hareket ederek Bear modernleme iin bir umut olarak grmekteydi. rnein Hafz Esadn lmnn ardndan dnemin ngiltere Dileri Bakan Peter Hain, Bear tanmlarken akll, ak fikirli ve etkileyici kelimelerini tercih ediyordu.81 Bear, iktidar tam olarak kontrolne aldktan ve siyasi meruiyetini glendirdikten sonra siyasi ve ekonomik alanda reform yanls hareket tarzn ortaya koydu. Bear Suriye gibi kapal bir rejimde anak anten ve internetin serbestlemesini ve ekonominin liberallemesini savunarak lkesinin ve Orta Dou blgesinin standartlarnda modernlemenin nc bir lider olabileceini gsterdi. Fakat Bear, her ne kadar babasndan farkl ve deiim yanls bir lider izlenimi veriyorsa da
77

Maj. Gen. Assef Shawkat, Middle East Intelligence Bulletin, C: 2, No: 6, 1 Temmuz 2000, http://www.meib.org/articles/0007_sd1.htm 78 Mahir Esad hakknda ayrntl bilgi iin bkz: Maher Assad, Middle East Intelligence Bulletin, C: 2, No: 7, 5 August 2000, http://www.meib.org/articles/0008_sd1.htm 79 Patrick Seale, Bashar's new generation can rouse the country from its long slumber, The Independent, 12 Haziran 2000 80 Syrian parliament backs Bashar, BBC News, 11 Temmuz 2000, http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/828516.stm 81 Brian Whitaker, Dictator's Son in Herits a Fragile Peace, The Guardian, 11 Haziran 2000

32

Suriyede gerekletirilecek siyasi ve ekonomik reformlarn Hafz Esad tarafndan alt yaps kurulan rejim zerinde yaplaca unutulmamaldr. Bu balamda Hafz Esadn oluna brakt siyasi ve ekonomik miras derinlemesine bir incelemeye tabi tutulmadan Bearn reform abalarnn anlalmas mmkn deildir.

33

III. HAFIZ ESADIN S YAS VE EKONOM K M RASI III.1. Hafz Esad ktidarnn Siyasi Miras
Hafz Esad, 13 Kasm 1970de Salah Cedit ynetimine kar askeri darbe yaparak iktidar ele geirdi ve 1971 ylnda yaplan Baas Partisinin Ulusal Kongresinde ideolojik ve siyasi bir revizyona nclk etti. Esad, rejimin milliyeti sosyalist izgisini deitirme niyetinde deildi, sadece onun yapt hkmet darbesinin ayrc zellii olan Dzeltme Hareketi (Hareketl Tashih) ile rejim restore etmekti.82 Bylece Esad askeri darbesini, eskimi ve etkisizlemi Baas rejimini Dzeltme Hareketi olarak sunarak iktidarn merulatrmak istiyordu. Darbenin ardndan 16 ubat 1971de geici bir anayasa ilan eden Esad, siyasi desteini halk dzeyinde derinletirmek ve geniletmek iin 85 Baas, 40 milliyeti ve sol parti yesi, 48 eitli ii rgt, kyl ve meslek organizasyonlarnn temsilcilerinden oluan 173 sandalyeli83 Halk Meclisini (majlis al-sha'ab) kurdu. Halk Konseyi Esad bakanlk iin tek aday olarak gsterdi ve 12 Mart 1971de yaplan referandumda 1.935.805 geerli oyun %99,2sini alan Esad Suriyenin ilk Nusayri kkenli Devlet Bakan oldu. Rejimi glendirmek ve potansiyel muhalefeti etkisiz hale getirmek iin 7 Mart 1972de Ulusal lerici Cephe (al-jabha alwataniyya al-taqaddumiyya) kuruldu. Baas Partisi nderliindeki Ulusal lerici Cephe ierisinde Suriye Komnist Partisi (Syrian Communist Party-SCP), Arap Sosyalist Birlii (Arab Socialist Union-ASU), Sosyalist Birlikiler Hareketi (Movement of Socialist Unionists-MSU), Demokratik Sosyalist Birliki Parti (Democratic Socialist Unionist Party-DSUP) ve Arap Sosyalist Partisi (Arab Socialist Party- ASP) olmak zere 6 parti yer alyordu.84 Esadn kontrolnde hazrlanan ve Esad rejimine hukuki zemin kazandran Suriyenin kalc anayasas, Mart 1973te yaplan oylamaya katlanlarn %97,6lk blmnn desteini alarak yrrle girdi. Bylece Hafz Esad tarih boyunca Snniler tarafndan siyasi ve dini
82

Raymond Hinnebusch, Syria: Revolution From Above, Londra, Routledge, 2001, s. 65 1990larda yaplan bir deiiklikle Halk Meclisinin ye says 250 olarak belirlendi. 84 Alan George, Syria: Neither Bread nor Freedom, Londra, Zed Books, 2003, s. 87
83

34

olarak dlanm, aalanm, ekonomik olarak geri kalm bir dini aznln temsilcisi olarak Suriyeyi tek bana ynetmeye balad. Esadn kiilii ve siyaset anlay, 30 yl boyunca Suriye siyasal yaamna damgasn vurdu. Hafz Esadn siyaset anlayna baktmzda, ynetimine ynelik tehdit olumasna izin vermemek ve politikalarna geni bir kitle destei salamak olmak zere iki prensibin kararlarna yn verdii grlmektedir. Esad, kendi liderlii altnda Suriyede ulusal birlii salamak ve istikrarl bir ynetim kurmak istiyordu. Bunu ise oulcu bir toplumsal ve siyasal yap iinde demokratik bir yoldan deil, otoriter bir ynetimle gerekletirdi.85 Bununla birlikte Esad iktidara getii andan itibaren rejimini anayasaya uygun ve demokratik bir rejim, kendisini de milli ve otoritesini halktan alan bir lider olarak gstermeye alt. Ordudan destek aldn veya tek parti sistemini koruduu izlenimini vermekten srekli ve sistemli bir ekilde kand.86 Suriyede 19702000 yllar arasnda, erevesini ve merkezini Hafz Esadn belirledii rejim, hassas siyasal ve toplumsal dengeler zerine kurulmu ve istikrar yakalam Esad usul bir totalitarizm olarak adlandrlabilir. Esadn 30 yl boyunca iktidarda kalmasn salayan istikrarl rejimin ilk nedeni, 1960l yllarda benimsenen kolektif liderlik prensibinin yerine tamamyla kii olarak Esada gre biimlenmi bir bakanlk monarisinin geirilmesidir. Esadn merkeziyeti ynetimi, himaye ve kiisel balar zerine kurulmutu. Egemenlik merkezlerindeki, iktidar stratejisi asndan nemli grevlere yaplan atamalarda belirleyici ltler, kii olarak egemene mutlak sadakat ve kiisel bamllkt ve siyasi sekinleri bir arada tutan e olarak ideolojinin yerine makam hamilii geiyordu. Devlet Bakanl, parti genel sekreterlii ve silahl kuvvetler bakomutanl makamlar Esadn kiiliinde, tm devlet ve toplum kurumlarn boydan boya kaplayan gayet karmak ve dallanm bir kar ilikileri ann merkezinde yer alyordu.87 Esad ayn zamanda iktidar bir bakanlk monarisinde
85

Sabahattin en, Ortadouda deolojik Bunalm: Suriye Baas Partisi ve deolojisi, stanbul, Birey Yaynclk, 2004, s.273 86 Moshe Maoz, Esad: amn Sfenksi, ev: Hakan Gndz, stanbul, Akademi Yaynlar, 1991, s.86 87 Hans Gnter Lobmeyer, Suriye: Leviathann Diyar, Der: Ferhad brahim, Heidi Wedel, Orta Douda Sivil Toplum Sorunlar, ev: Erol zbek, stanbul, letiim Yaynlar, 1997, s.9394

35

younlatrmak iin bir akraba ve mezhep dayanmas kombinasyonundan, Leninist parti sadakatinden ve brokratik ynetimden de yararland.88 Esadn yakn evresinde ona sadakat bayla bal siyasi ve askeri bir sekinler snf yer alyordu. Otoriteyi ve iktidar aralarn tekellerinde bulunduran bu sekinleri iinde barndran ve devletin g merkezi olan kurumsal yap, Baas Partisi, Suriye Gvenlik Gleri (Suriye ordusu ve istihbarat kurumlar) ve gl bir devlet brokrasisinden oluuyordu.89 Esadn kurumsal yapya verdii nem, rejimin gvenliini ve meruluunu salamaya ynelik olsa da gerek askeri yetime tarz gerekse tecrbeleri onu daima kurumlarn insan olmaya zorlamakta idi. 90

III.1.1. Baas Partisi

Batdaki politik sistemlerin en nemli unsurlar olan siyasal partiler, Arap Orta Dousunda genellikle modernlemeyle birlikte oluan yeni politik kltrn mimar olarak alglanmlardr. Geleneksel toplum yaplarn byk lde muhafaza eden blgede siyasi partilerin kurulmasndan sonra siyasi liderlerin hasmlk, airet, etnik ve aile balar yoluyla deil kurumsal siyasi partiler yoluyla iktidara gelecekleri dnlyordu. Bununla yannda gelikin bir rgtlenme yaps sadece politik mobilizasyon iin deil, kitle destei salanmas iin de faydal olacakt.91 Kitleleri harekete geiren ideolojilerin en kolay yaylma ekli de yine Arap dnyasnda kurulan siyasi partiler oldu. Bu erevede Suriye ile ilgili bir deerlendirme yapldnda 30 yl sren Hafz Esad iktidarnn ynetilenlerle iletiimini ve meruluunu salayan yegne kurumsal yapnn Baas Partisi olduunu sylenebilir. Baas Partisi, 1943 ylnda Miel Eflak, Salah el-Din Bitar, Mithat Bitar, Ali Cabir, Abdullah Abduh Daim, Vahip El Ganim, Cemal Atasi, Musa Rizik, Badi El Kasm, Sami El Durabi ve Abdul Birr yun El Sud gibi isimlerden oluan kk bir aydn
88

Raymond A. Hinnebusch, Suriyede Devlet ve Sivil Toplum, ev: Hakan zda, Avrasya Dosyas (Suriye zel), C: 2, Say: 3, 1995, s.11 89 Volker Perthes, The Political Economy of Syria Under Asad, Londra, I.B.Tauris, 1997, s. 140 90 Patrick Seale, Asad: Between Intitutions and Autocracy, Der: Richard T. Antoun, Donald Quatarert, Syria Society, Culture and Policy, State University of New York Press, New York, 1991, s.98 91 Hseyin, a.g.e., s.65

36

grup tarafndan kuruldu.92 Fakat parti iindeki etkinliklerinden dolay Miel Eflak (Rum Ortodoks) ve Salah el-Din Bitar (Snni Mslman) partinin ideolog-kurucular olarak bilinir. Baas dirili ve Rnesans anlamna gelmektedir. Baas ilk kongresini 1947 ylnda gerekletirdi. Partinin 1947den 1953e kadar tam ismi, Arap Baas Partisi (Arab Renaissance Party) idi. Daha sonra Ekrem El Havraninin Arap Sosyalist Partisi ile birleen Baas, Arap Baas Sosyalist Partisi (Arab Socialist Renaissance Party) adn ald. Baas ismini ilk kullanan kii ise skenderunlu bir Nusayri olan Zeki Arsuzidir.93 Albert Hourani, Baas hareketinin ortaya kn yle tanmlyor: Baas Partisi, Suriyenin siyasal hayatna az sayda kentli byk ailenin ve bunlarn karlarn dile getiren partilerin ya da nderlerin oluturduklar gevek birliklerin hkim olmasna kar bir meydan okumay temsil ediyordu Partinin kkeni, Suriyelilerin ulusal kimlii ve bu kimliin Arapa konuan cemaatlerle ilikisi hakknda yaplan entelektel tartmalarda yatar. Bu tartma Suriyede dier yerlere nazaran daha acildi, nk burada Britanya ile Fransann kendi karlarna uygun biimde izdikleri snrlar doal ve tarihsel ayrmlara ou Orta Dou lkesinden daha az tekabl ediyordu.94 Baas Partisi, Birlik, zgrlk ve Sosyalizmden meydana gelen slogan erevesinde lke genelinde btn topluma hitap eden ulusal bir kitle partisi olmak zere yola kmsa da bir sre sonra aznlklara ekici gelerek yelerinin ounluu Arap olan dinsel aznlklardan olutu. Baas lke apnda halakat (hcre) tipi rgtlenme yapsna sahipti.95 Bu rgtlenme yapsyla Baas, ehirlerden ok krsal kesimlerde etkili oldu ve aznlklarn dikkatini ekmeyi baard. Baasn sosyal eitlik ve seklerizm fikirlerini ekici bulan aznlklar, 1950lerden itibaren Baas tekilatna katlarak hzl bir siyasal kimlik edinme srecine girdiler. Suriyede Baas dncesi ortaya kana kadar Arap milliyetilii genellikle ehirli Snni snfn tekelinde kalmt. Birok Snni Arap milliyetisi, Arapa konumalarna ramen
92

Kamel Abu Jaber, Arap Baas Sosyalist Partisi: Tarihi, deolojisi ve rgt, ev: Ahmet Ersoy, Ankara, Altnok Matbaas, 1970, s.28 93 David Commins, Bath Party, Historical Dictionary of Syria, London, Scarecrow Press, 1996, s.57 94 Hourani, a.g.e., s.467 95 Abu Jaber, a.g.e., s.167; Baasn ideolojik yaps hakknda bkz. Patrick Seale, The Struggle for Syria (A Study of Post-War Arab Politics, 19451958), London, Oxford University Press, 1965, s. 148-163

37

dini aznlk mensuplarna, Mslman olmadklar veya heterodoks Mslman olduklar iin kusurlu Arap olarak bakmaktayd. Baas ideolojisi ise temelde ok farklyd. Baaslar, sosyalist sistemle ynetilen, birleik laik bir Arap toplumu kurmay amalamaktayd. Bu toplumda hangi dinden olursa olsun btn Araplar eit olacakt. Baas Arabizm, laiklik ilkesi gerei dini ikincil konuma itmekle birlikte slam dinini Arap ulusal kltrnn temel ve ayrlmaz bir paras olarak grmekteydi.96 Hristiyan ve Heterodoks Mslmanlardan oluan aznlklar, Baasn sosyalist karakteriyle toplumsal eitlik ve adalet salanacan, sekler karakteriyle de Snni slamn Suriyedeki gcnn krlacan dnyordu. Mezhepsel, blgesel ve etnik balar dlayan, snfsal ve ulus-st balara nem veren Baas, bir anda Suriyedeki aznlk gruplar iin bir ekim merkezi haline geldi.97 rnein Hafz Esad, toplumdan dlanm bir aznln temsilcisi olarak 1940larn ortalarnda 16 yandayken Baasa katld. Esad, hem ilk katldnda, hem de ordu yllarnda Baasn aktif yesi olmasna ramen 1963 Mart aynda Baas darbesine kadar parti tekilatnda resmi bir grev almad.98 Esad rneinde grld gibi krsal alanda kabileler halinde yaayan ve ie kapal bir cemaat yapsna sahip olan aznlklar (zellikle Nusayriler ve Drzler), 1950li yllara yaklalrken Suriye siyasal ve toplumsal yaamna katlmak iin Baas Partisini youn bir ekilde kulland. Nusayrilerin Baas Partisine ilgisini Kais Firro yle aklyor: Manda ynetiminin yrrle girmesinden itibaren Suriye Devletini ele geirmek iin birbiriyle yaran farkl milliyeti ideolojilere sahip Suriyeli eitli gruplarn var olmasndan dolay Nusayri entelekteller ve politikaclar bir tercih yapmak durumundaydlar. Devlet iinde etkinliklerini st seviyeye karmak iin iki trl milliyetilik tercih edildi. Birisi dinden tamamen soyutlanan Suriye ve Arap milliyetilii, dieri ise slamn Arap milliyetiliinin temel unsuru olduunu savunan milliyetilikti. Tabii slam iinde barndran ve din-devlet ayrmn reddeden bir milliyetilikten korkan Nusayriler, Baas ve dier milliyeti partileri tercih edeceklerdi. Bu meyanda Zeki el-Arsuzi isimli Nusayri, Araplarn tek Arap milleti etrafnda toplanmasn

96 97

Van Dam, a.g.e.,s.42 smet Giritli, Bugnk Orta Dounun nemli Sorunlar, stanbul, Nihad Sayar Vakf Yaynlar, 1978, s.93 98 Maoz, a.g.e., s.117

38

arzu eden Baas Partisinin milliyeti ideolojisinin temellerini ortaya koymutu.99 Baas, iktidara geldii ilk yllarda karmak ve saysz toplumsal grubu temsil eden bir partiydi. Bu balamda Baasn parti kadrolarnda zellikle de askeri kanadnda aznlklarn temsil oran giderek artt. Bu durum, rejimle Suriyenin byk kentlerindeki baskn Snni nfus arasndaki dmanln giderek bymesine hizmet etti. Snni nfusun ou iin Baas, Suriyenin geleneksel elit tabakasn politik iktidardan, sosyal ve ekonomik gten mahrum eden ve dindar olmayan radikal bir rejimdi.100 Bu balamda 19631970 yllar arasnda Suriye siyasetinin ve Baas Partisinin en belirgin zelliklerinden birinin, mezhepi, blgeci, aireti hiziplemelerin ve mcadelelerin n plana kmas olduu sylenebilir. 1960larn sonlarna doru iktidar mcadelesinde lkenin %12sini oluturan Nusayri liderlerin Baas iindeki etkin olarak gc elinde topladklar ve lkenin geleceini belirleyecekleri ak bir ekilde grlmekteydi. 1970 ylnda askeri darbeyle iktidar ele geiren Esad, kendi rejiminin meruluu ve sreklilii iin Baas adn ve tekilatn yaygn ve planl bir ekilde kulland. Darbe sonras Baas iinde kendisine tehdit olabilecek isimlerin bir ksm tutuklanrken, bir ksm da srgne gnderildi. Salah el-Din Bitar gibi yurtdnda olanlar ise suikast sonucu ldrld. Esad, parti zerindeki kontrolnn daha etkili olmas iin kendi taraftarlarn, zellikle de yal ve saygn yeleri Baasn kurumlarnda kilit noktalara atad. Bunun tesinde, Hafz Esad parti tekilatn ve faaliyetlerini yelikleri arttracak ve halk zerinde daha etkili olacak ekilde yeniden dzenleyerek partiyi ordu ile birlikte rejiminin nemli messeselerinden ve iktidarnn etkin aralarndan biri haline getirdi.101

99

Kais Firro, Nusayriliin Milliyetilik ve Milli Devlete Adaptasyonu, Tarihi ve Kltrel Boyutlaryla Trkiyede Aleviler, Bektailer, Nusayriler, stanbul, slam limleri Aratrmalar Vakf, Ensar Neriyat, 1999 s.216 100 Itamar Rabinovich, Arap Politik Partileri: deoloji ve Etnisite, Der: Milton J. Esman, Itamar Rabinovich, Orta Douda Etnisite, oulculuk ve Devlet, ev: Zafer Avar, stanbul, Avesta Yaynlar, 2004, s.225 101 Maoz, a.g.e., s.120

39

Esad Baasn ideolojik syleminde de nemli deiimler gerekletirdi. Nusayri aznln temsilcisi olarak Esadn oluturduu rejimin toplumun her kesiminden destek alan geni bir halk tabanna sahip olabilmesi Baasn etkin kullanmna balyd. lkede Arap etnik kimliine sahip olmayan unsurlar parti iine ekmek ve daha geni kitlelere hitap edebilen bir ideolojik sylemle mmkn olabilirdi. Bu balamda Esadn iktidara getikten sonra ilk admlarndan biri eitli topluluklardan, blgelerden ve snflardan insanlar harekete geirerek partide birletirmeye almak oldu. zellikle Snni Mslman ounluun alt snftan gelenlerine zel ilgi gsterildi. Hatta Esad tarafndan Arap olmayan Krtler, erkezler ve Ermeniler de parti kadrolarna kabul edildi.102 Esad, rejimin tek partisinin ayr bir grup veya sistem deil bir btn olarak Suriye halkn temsil ettiini gstermek istiyordu. Dolaysyla Esad rejimin halk ve sivil karakterini vurgulayarak onu Suriye halkna ve dnyaya bir Nusayri askeri diktatrl deil, bir halk demokrasisi olarak sunuyordu.103 Baasn ncelikle krsal kesimde yaayan kylleri, ehirlerdeki iileri, esnaflar ve lke apnda kadnlar ve genleri iine eken rgtlenmesi, sosyo-ekonomik politikalar ve milliyeti sylemlerle birleerek Esadn etkili aralarndan biri haline geldi. 1970 ylndan sonra kaplarn tamamen halka aan Baas Partisi, Mslman Kardelerin eski yeleri ve krsal kesimdeki yerel liderleri bile partiye kabul etti. Partinin sivil ye says, 1974de 163.000, 1979da 373.000 ve 1984de 537.000e ulat.104 Esad, iktidarda kald srece mmkn olduu kadar toplumun her kesimden ve en fazla sayda insan Baas ats altnda toplayarak Suriyeyi bir Baas lkesi haline getirmeye alt. Baas Partisi, 1973 Anayasasnn 8. maddesinde de toplumun ve cumhuriyetin nder partisi olarak tanmlanarak Suriye siyasi ve sosyal yaamndaki stn ve ayrcalkl bir konumunu pekitirmitir.105

102 103

Van Dam, a.g.e., s.44 Maoz, a.g.e., s.121 104 Perthes, The Political Economy of Syria Under Asad, s. 154155 105 1973 Suriye Anayasas, Federal Research Division Library of Congress, http://www.loc.gov/law/guide/syria.html

40

Suriyedeki rejim iinde iktidarn daha da fazla bir ekilde Esadn kiiliinde toplanmas, Baasn Suriye siyasetinde giderek nem kaybetmesine ve etkisizlemesine yol at. Baasn 1960l yllarda farkl dnceleri barndran hararetli kongreleri bile eletirinin olmad Esad vc propaganda aralar haline geldi. Hatta parti tzne gre be ylda bir yaplmas gereken Baas Kongreleri, Hafz Esad dneminde dzenli olarak yaplmamaya baland ve en son kongre 1985 ylnda topland.106

III.1.2. Suriye Ordusu

Silahl gc elinde bulunduran, stn rgtlenme ve topyekn hareket etme kabiliyetine sahip olan ordular, asl grevleri d ve i tehditlere kar lkeyi korumak olmakla birlikte siyasal iktidar dolayl veya dorudan etki etme kapasiteleriyle siyasetin iinde genellikle bir bask grubu olarak ele alnmaktadr. Ordularn siyasal iktidar zerinde deiik boyutlarda etki ve bask uygulamalar sz konusu olabilir. Ordu-siyaset arasndaki iliki, dier bir deyile askerin siyasete mdahalesi toplumun yaps ve siyasi kltryle balantldr. Ekonomik ynden gelimi, gl bir sivil toplum ve demokrasi kltrne sahip olan toplumlarda dorudan askeri mdahale pek gzkmezken, zayf sivil toplumlu ve azgelimi lkelerde askerin siyasete mdahalesi bir kural haline gelmekte ve sreklilik kazanmaktadr. Bununla birlikte birok az gelimi lkede, dmana kar lkeyi koruma ve yeniliki olma zellikleri, ordularn siyasete mdahalelerini, halk dzeyinde normallemekte ve merulamaktadr. Yine sosyal mobilitenin zayf olduu geleneksel toplumlarda, ordu kk kasaba ve krsal kesimin en parlak ve en hevesli genlerini kendine ekerek toplum iindeki dikey hareketlilii salamaktadr.107 Orta Doudaki ordularn politik rol konusunda yaplan almalarda genellikle ya askeri darbe olay aklanmaya allmakta ya da devlet ve ulusun inasnda ordunun

106 107

Lobmeyer, a.g.e., s.95 Hseyin, a.g.e., s. 50

41

yeri tartlmaktadr.108 Aslnda iki bak as birbirini takip eden bir sre iinde ilerlemektedir. Devletlerin kurulmas ve ulusal bamszln salanmasnda nemli role sahip olan kurumlarn banda ordular gelmektedir. Az gelimi lkelerde ordular sahip olduklar bu rol, bamszlk sonras da srdrmek isteyebilmektedir. Ordularn siyasete dorudan mdahalesini salayan ara ise askeri darbelerdir. Bu ereveden baktmzda sivil kurumlarnn genellikle meruiyetten mahrum olduu Orta Dou corafyasnda karmza iki farkl ordu tip kmaktadr: arabulucu ordu ve ynetici ordu. Ordu, arabulucu olarak daha ok mesleki ynelim gstermekte ve bamsz bir politik rgtlenme fonksiyonu oynamamaktadr. Politik sahaya girmesine ramen, ileri dzelttikten sonra klasna dnmektedir. Bununla birlikte politik nfuzunu srdrp sivil otorite ile politik istikrarn gvencesi ve muhafz olarak hareket etmektedir. Ynetici ordu tipi ise dierinin aksine ak bir politik ynelim gsterir. Ordunun iindeki politik ynelimli subaylar az bile olsa bu durum deimemektedir. ktidara ou zaman askeri bir darbeyle gelip iktidarda uzun sre kalmay tercih ederler. Ynetici Ordu, iktidar tam olarak kontrol ettikten sonra ise belli bir ideolojiye arka kp politik sistemi deitirmeye almaktadr.109 Suriye Ordusu, ynetici ordu tipine daha yakndr. Suriye ordusunun bamszlk sonras siyasi alandaki hareket tarz bunun bir gstergesidir. Suriye, bamszln salad 1946 ylndan Hafz Esadn iktidara geldii 1970 ylna kadar pek ok askeri darbeye maruz kalm ve siyasal istikrarszlklar yaam bir lkedir. Modern Suriye tarihinde potansiyel etkinlii en fazla olan kar grubunun Suriye ordusu olduu rahatlkla sylenebilir. Bu adan Suriyede ordu, lke siyasetine eklemlenen, hatta siyaset st olan bir kurum konumundadr. Suriyede, rejimlerin ve iktidarlarn varln srdrmesinin temel dayana Suriye Ordusudur.110 Suriyede siyasal iktidarlarn deiimi genellikle demokratik yollarla deil iddet ieren askeri mdahalelerle gereklemitir. Bundan dolay ordunun siyasal iktidarlar etkileme ve ynlendirme gc ok yksektir ve iktidar ele
108

Roger Owen, State, Power and Politics in the making of Middle East, New York, Routledge, 1992, s. 197 109 Hseyin, a.g.e, s.5152 110 R.D. Mc Laurin, Mohammed Mughisuddin, Abraham R. Wagner, Foreign Policy Making in the Middle East, New York, Praeger Publishers, 1977, s. 236

42

geirmek isteyen kiiler veya gruplar ou zaman ordunun silahl gcn kullanmaya almaktadr. Suriye Ordusunun temelleri, Fransz Mandas dneminde zellikle Nusayri ve Drzlerden, az miktarda Ermeni, Krt ve erkezlerden oluan zel Dou Akdeniz Birlikleri (Les Troupes Speciales de Levant) adl askeri kuvvetlere dayanmaktadr.111 Fransz grevlilerin la politique minoritaire dedikleri etnik ve dini farkllklar kullanma siyaseti
112

temel

olarak

Snni

Araplar

denetim

altnda

tutmay

amalamaktayd.

Aznlklardan kurulan bu birlikler, Snni Araplardan gelebilecek

bir bamszlk hareketine kar lkedeki dzeni ve asayii salamak ve yerel ayaklanmalar bastrmak iin kullanlmtr. Fransann manda dnemindeki aznlk politikas ve aznlklarn orduyu sosyal stat atlamak iin bir ara olarak grmeye balamasyla ordudaki aznlk says artmaya balad. Snni Araplar ise, Franszlar tarafndan bu askeri gce girmeye tevik edilmedi. Baka bir adan bakldnda da ehirlerde yaayan ve ekonomik olarak iyi durumdaki Snni Araplarn askerlie ilgi duymadklar sylenebilir.113 Bu durum uzun vadede etnik ve dini aznlklara ordu ierisinde ykselme ve etkinlik kurma imkn salamakla birlikte orduyu siyasete tayp Suriyedeki Snni Arap egemenliini sarsntya uratt.114 Suriye ordusu bamszln kazanld 1946 ylndan sonra bamszln sembol ve lkedeki en nemli ulusal kurum haline gelmiti.115 Bu durum, Suriye Ordusunun gelecekte siyasette sahip olaca g ve etkinliin halk asndan merulamasna yardmc olan en nemli etkenlerden biridir. Bununla birlikte 1948 ylnda srail devletinin kurulmasyla blgede srail tehdidinin ortaya kmas ve Birinci Arapsrail Savayla balayan Arap yenilgilerinin getirdii hayal krkl, ordunun i siyasete mdahalesini arttrmtr. Daniel Lernera gre bu dnemde Suriyede politik meydan okuma, yoksul ii snfndan deil gen subaylardan ve radikal
Commins, Armed Forces, Historical Dictionary of Syria, s. 34 Daniel Pipes, Greater Syria, New York, Oxford University Press, 1990, s.29 113 Daniel Pipes, The Alawi Capture of Power in Syria, Middle East Studies, 1989, www.danielpipes.org/article/191 114 William L. Cleveland, A History of the Modern Middle East, San Francisco: Westwiev Press, 1994, s.207 115 Seale, The Struggle for Syria (A Study of Post-War Arab Politics, 19451958), s.37
112 111

43

entelektellerden gelmekteydi. Bu durumun dorudan bir sonucu olarak Suriyede sava sonras uygulanan politikalarn yaratt kargaa, en az sekiz askeri darbe retti.116 Bylece modern Suriye tarihindeki askeri darbeler balad ve ordunun siyasete dorudan mdahalesi normal bir siyasal eylem halini ald.117 1946 ylnda kazanlan bamszlktan 1963 ylnda Baasn iktidara gelmesine kadar ki dnemde aznlklar Suriye Ordusunda sayca fazla olmalarna ramen nemli hiziplerin liderlii genellikle Snni subaylarn elinde kald.118 Bu dnemde Snni subaylar kendi aralarnda iktidar mcadelesi verip rakiplerini ordudan tasfiye ederken aznlk subaylar bekle ve gr politikas uygulayp bu durumdan yararland ve ordudaki say ve etkinliklerini arttrd. Hafz Esad, bakan olduu 1971 ylndan sonra da orduyu rejimin ke ta ve politikasnn en nemli arac olarak grmeye devam etti. Suriye gibi ordunun yllardr siyasi iktidarn kayna olduu, darbelerin ve kar darbelerin birbirini izledii bir lkede, siyasal iktidar elinde tutanlarn, ordunun sadakatini salama balamasnn hayati bir nemi vardr. zellikle Snni ounlua ramen bir aznlk temsilcisi olarak lkeyi ynetirken Esad iin bu durum daha byk nem arz etmekteydi. Dolaysyla Suriyede ordunun tam anlamyla kontrol, Esad rejiminin ayakta kalmas, salaml ve politikalarnn kesintisiz devamnn garantiye alnmas iin artt. Gl bir ordu, hem devleti ve rejimi d dmanlara kar korumak, hem de sraile kar Esadn blgede Araplarn liderliine oynayabilmesi iin ok nemliydi.119

Daniel Lerner, The Passing of Traditional Society (Modernizing the Middle East), Londra, Collier Macmillan Limited, 1965, s. 264265 117 Bamsz Suriyede ilk askeri darbeyi, General Hsn Zaim 30 Mart 1949da Cumhurbakan kri el-Kuvvetli ynetimini son erdirerek gerekletirdi. 14 Austos 1949da ise General Sami elHinnavi askeri darbeyle General Hsn Zaim iktidarna son verdi ve Hsn Zaim de idam edildi. 19 Aralk 1949da General Sami el-Hinnaviyi iktidardan dren Albay Edip e-iaklinin askeri darbesi oldu. Ksacas, 1949daki Zaimin asker darbesinden Esadn 1970deki askeri darbesine kadar Suriyede on tane baarl, bir o kadar da baarsz askeri darbe yapld ve ou, zaman darbelerin arkasnda d glerin destei vard. Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. Patrick Seale, The Struggle for Syria (A Study of Post-War Arab Politics, 19451958), London, Oxford University Press, 1965 118 Van Dam, a.g.e, s.59 119 Maoz, a.g.e., s.99

116

44

Esadn kurduu rejimle, Suriye Cumhuriyeti tarihinde ilk defa lkenin lideri, orduyu byk lde kontrol edebildi ve ordu iindeki subay hizipleri tarafndan ynlendirilmedi. Ordudaki siyasilemeyi ve gruplamay krmakla kalmayan Esad, onu Orta Dounun gl ve etkili askeri glerinden biri haline dntrd. Her ne kadar Baas Partisi ideolojisiyle yorulsa ve ideolojik ordu olarak tarif edilse de, Suriye Ordusuna Esad tarafndan ncelikle profesyonel ordu ekli verildi. Suriye Ordusu, Baas tarafndan deil tamamen Esad kontrolnde
120

ve

gvenlik

yaplanmasyla birlikte Esad rejiminin direini oluturmaktadr.

Esad rejiminin gvenlik yaplanmasnda ilev olarak bazen Suriye ordusunu btnleyen bazen de i ie gemi istihbarat kurumlar nemli yer igal etmektedir. Suriyenin drt ana istihbarat servisi Suriye Devlet Bakannn dorudan kontrol altndadr. Bu istihbarat servisleri, Politik Gvenlik Mdrl (Idarat al-Amn alSiyasi), Genel Gvenlik Mdrl (Idarat al-Amn al-'Amm), Askeri stihbarat (Shu'bat al-Mukhabarat al-'Askariyya) ve Hava Kuvvetleri stihbarat (Idarat alMukhabarat al-Jawiyya) idi.121 Hafz Esad ldnde lke genelinde 500 bin civar istihbarat vard ve bunlar Suriye halknn zerinde rejimin kontrol ve bask arac olarak grev yapyorlard.122

III.1.3. ktidar Eliti ve Brokrasi

Elit deyimi sosyoloji literatrnde ounluk zerindeki aznlk ynetimini tanmlamak iin kullanlr. Elit szc Latince eligreden gelmektedir. Eligre seme, electa seilmi olan para demektir. Siyaset bilim literatrnde bu kelimeye birok deiik anlam yklenmitir.123 Siyasal sistemleri analiz ederken kullanlan elitizm kuramnn teorik temelleri, genellikle 20 yy.n banda yaayan Vilfredo Pareto (18481923) ve Gaetano Moscaya (18581941) dayandrlr. Klasik sekincilik kuramclarndan Vilfredo Paretoya gre elitler, toplumsal hayatn her
120 121

A.e., s.114115 Syria's Intelligence Services: A Primer, Middle East Intelligence Bulletin, C: 2, No: 6, 1 Temmuz 2000, http://www.meib.org/articles/0007_s3.htm 122 Ramazan ztrk, Esadn Korku Ordusu, Yeni Bin Yl, 24 Haziran 2000 123 Mehmet Turan, Siyasal Elitler, Ankara, Gndoan Yaynevi, 1991,s. 29

45

alannda baarl, stn nitelikli kiileridir. Toplumda, bir ksm insanlar ynetilir, elit bir grup ise ynetir. Pareto, elitlerin toplumun katmanlar arasndaki hareketlilikten dolay srekli deitiini sylemekte ve bunu elitlerin dolam olarak adlandrmaktadr. Gaetano Mosca da aktan elitler terimini kullanmamakla birlikte ynetici snf kavramyla elitizm kuramna katkda bulunuyor. Ynetici snf, akl, bilgi, servet, silah gibi olanaklar kullanarak kendi stnln ounlua kabul ettirir. Ancak rgtl ve stn yetenekli bir aznlk ounluk zerinde egemenlik kurabilir. Bu egemenlii kurar ve srdrrken ona meruluk kazandracak halkn o egemenlii daha kolaylkla kabul etmesini salayacak ideolojik ereveyi de olutururlar.124 Elitizm kuramclar, Batl demokratik toplumlarda sekin dolamnn hzl bir ekilde gerekletiini sylemekle birlikte azgelimi ve demokratik dncenin gelimedii Doulu toplumlarda elit dolamnn ok yava gerekletiini vurgulamaktadr. Bu nedenle bu toplumlarda dolamn devrim (iddet kullanarak devirmek) yoluyla salandn savunurlar. Ama devrimle gelen sre artk elit dolam deil elit deiimi haline gelmektedir.125 Yine Douda 20 yy.da hzla deien toplumsal yap geleneksel elitlerin yerini alacak yeni elitler retmitir. Ahmet Taner Klal, bu elitleri brokratik elitler ve aydn elitler olmak zere ikiye ayrmaktadr. zellikle smrge dneminde Batda veya Bat etkisindeki eitim kurumlarnda yetien Doulu elitler arasnda askeri-sivil brokratlar, bamszlk dneminde lkelerinin modernlemesini salayacak itici gtr. Ordunun iktidara el koyduu dnemlerde askeri-sivil brokratlarn arl daha da artmaktadr.126 Hafz Esad ve evresindeki iktidar eliti, Fransz mandasn grerek byyen ve rejiminin kurumsal yapsn tekil eden Baas ve Suriye Ordusu iinde sosyal ve snfsal statsn ykselterek nemli mevkileri igal eden askeri-sivil brokratlardr. Suriyenin iktidar elitleri, Esada kiisel sadakat bayla bal olmakla birlikte Devlet Bakan Esadn yakn evresinde rgtlenerek rejimin ileyiini salamaktadrlar. Bu elit snfn 30 yllk Esad iktidar boyunca hemen hemen hi deimemesi, Esada
124 125

Ahmet Taner Klal, Siyaset Bilimi, stanbul, mge Yaynlar, 1994, s.271272 Cengiz Arn, Sekincilik Kuram, Siyaset Sosyolojisi Ders Notlar, stanbul niversitesi, ktisat Fakltesi, 1999 126 Klal, a.g.e., s.273

46

olan sadakatlerinin srekliliini ve azgelimi toplumlardaki elit dolamnn hzndaki yaval gstermektedir. Ynetici elit snfn ilevinden ve sadakatinden genellikle memnun grnen Hafz Esad da kardei Rfat dnda nemli bir tasfiye operasyonuna girimemi ve evresindeki ynetici eliti deitirme konusunda isteksiz davranmtr. Esad, ynetici elit snf olutururken kendisine sadakati n plana karsa da Snni Mslmanlarn ounlukta olduu bir toplumda aznln temsilcisi olarak kendi durumunu da merulatrma gayreti iine girmitir. Snni ounluktan gelecek tepkileri hafifletmek, Nusayri aznla dayal bir devlet yaplanmasna gitmediini ve ulusal bir lider olduunu kantlamak iin kabinede, orduda ve partideki elit snfa Snni Mslmanlardan birok isim dhil etmitir. Esadn tm babakanlar, savunma bakanlar ve dileri bakanlar Snni Mslmanlar arasndan seiliyordu.127 rnein Dileri Bakan ve Babakan vekillii yapan Abdlhalim Haddam (Haddamn ei Najat Markabi Nusayridir) ve Baas Blge daresi Genel Sekreter Yardmcs olan Zheyr Maarka en nemli iki Snni idi. 1984 ylnda Esad, iki devlet bakan yardmcln Abdlhalim Haddam ve Zheyr Maarkaya vererek Snni Mslman olan iki kiiyi lkenin ikinci adamlna getirdi. Suriyenin i siyaset ve d ilikilerden sorumlu devlet bakan olan Haddam, Esadn lmne kadar, devlet bakannn sadk vekili ve en yaknn da oturan deimez isim oldu. Bunlarn dnda da Esad rejiminin Nusayri olmayan birok gl destekisi vard. Babakan Yardmcs olan Abdar Rauf El Kasm, Halk Konseyi Szcs yapan Mahmud El Zubi, Savunma Bakanl ve Genel Kurmay Bakanl yapan Mustafa Talas (Talasn annesi Nusayridir) ve Genel Kurmay Bakanl yapan Hikmet ihabi Esada en yakn st dzey grevler icra eden Snni Mslman ahsiyetlerdir. zellikle 1963 ylnda Baasn iktidara geliinden itibaren ordu iinde nemleri giderek artan Mustafa Talas ve Hikmet ihabi g ve etkinlik olarak ar basan isimlerdi.128 Bunlara 80li yllarn bandan beri Dileri Bakanln yrten Faruk El ara da eklenebilir. Snni sekinler, Esada ballklarn koruyarak Suriye devlet
127 128

Perthes, The Political Economy of Syria Under Asad, s. 182; Maoz, a.g.e., s.9192 Robert Scott Mason, Government and Politics, Der: Thomas Collelo, Syria: A Country Study, Federal Research Division Library of Congress, 1987, s. 207

47

yaplanmasnda nemli lde gce ve iktidara sahip oldular. Esada yakn Snni Mslman ahsiyetler, Esad iktidar sresince, bazen kendi aralarnda rekabet etseler de kesinlikle Esadn yerine gemeyi dndrecek hibir faaliyette bulunmadlar. Nikolaos Van Dama gre, Nusayri olmayan subaylar orduda eklen nemli grevlerde bulunsa da, Nusayri Devlet Bakanna kar ciddi bir tehdit oluturacak gte deildiler. rnein Tmgeneral Naci Cemil Kasm, 1970 ile Mart 1978 tarihleri arasnda Hava Kuvvetleri Komutanl ve Savunma Bakan Yardmcl yapt. Ancak Hava Kuvvetlerini hibir zaman Devlet Bakanna kar ayaklanmada etkin olarak kullanabilecek duruma gelemedi. Bunun nedeni, btn ana slerin Hafz Esadn Nusayri yandalarnn kontrolnde olmasyd.129 Buna ramen, glenen Cemil Kasmn sadakatinden phe duyan Esad, 1978 ylnda onu grevinden ald. Suriye kabinesinde ve ordunun st dzeyindeki baz mevkileri Snniler ellerinde tutuyor gzkse de Nusayri subaylar rejimin en nemli kontrol aygtlar olan istihbarat ve gvenlik rgtlerini ynetmektedir. Hafz Esadn evresindeki Nusayri subaylar Baronlar olarak adlandrlyordu.130 Esad ordu iinden destekleyen en etkili ve nfuzlu Nusayri ahsiyet, Hava Kuvvetleri stihbaratnn ve Ulusal Gvenlik Konseyinin ba olan Muhammed el-Khawli idi. Nusayri Matavirah kabilesinin yesi olan Khawli, Esadn uzun sredir yakn arkada ve en ok gven duyduu kiilerden biridir. Khawlinin ordu iinde bulunduu pozisyon, Esad iin zellikle hassasiyet tayordu. nk Hava Kuvvetleri ve istihbarat, Esad dneminden nce pek ok baarsz darbe giriimine karmt ve bu kurumun denetim altnda tutulmas rejimin istikrar asndan ok nemliydi. Ali Aslan da Nusayri Matavirah kabilesinden ve Genel Kurmay Bakan Yardmcs idi. Khawli ve Aslan, 1984 ylnda Baas Merkez Komitesine seilmitir. Suriyedeki Nusayri sekinlerinin dier yeleri ise Askeri stihbaratn Bakan Ali Duba, Hava Savunma Komutan Ali el Salih, Birinci Blk Komutan brahim el-Safi, nc Blk Komutan efik el-Fayyed, Personel efi Ali Hammad idi.131 Aslnda Esadn en

129 130

Van Dam, a.g.e., s.119 Hinnebusch, Syria Revolution From Above, s. 69 131 Mason, a.g.e., s. 208

48

gvendii isimler Nusayri olmakla birlikte Esadn kabilesi olan Matavirahdan132 Nusayriler olmas dikkat ekicidir. Esadn aile yeleri de rejimin balca siyasi ve askeri sekinleri arasnda yer almaktayd. Rfat Esad, 1980lerin balarnda aabeyi Hafz ile iktidar mcadelesine girinceye kadar lkenin en nemli ikinci adam olarak grlyordu. Baas Blge Komutasnn Devlet Bakanndan sonra en nemli yesi ve Genel Kurmaya bal olmakla birlikte uygulamada bamsz hareket eden 50 bin kiilik Savunma Birliklerinin (Saraya ad Difa) komutan idi. Rfat, 1982 ylnda rejime kar tehdit oluturan Mslman Kardelere ynelik Hamada gerekleen saldry dzenleyen komutand. Esadn byk kardei Cemil, Lazkiye blgesindeki Murtaza adl milis grubunun komutanln yaparken Esadn kuzeni Adnan Esad ise bakent ve evresini korumakla grevli 5 bin kiilik Sava Birliklerinin (Saraya as Sira) banda bulunuyordu. Dier kuzen Favvaz da Lazkiyedeki gvenlik glerini ynetiyordu.133 Hafz Esadn kaynbiraderi Adnan Makluf, Bakanlk Sarayn koruyan 2 bin kiilik Cumhuriyet Muhafzlarna komutanlk ediyordu. Esadn dier bir akrabas Gazi Kenan, uzun sre Lbnandaki Suriye istihbaratnn banda bulundu. Esadn bir baka muhafz alay olan 20 bin kiilik zel Kuvvetlerin komutan General Ali Haydar ise Esadn kabilesinden olmasa da onunla ayn kyl, Kardahaldr.134 Suriyedeki gvenlik ve istihbarat kurumlarndaki Nusayri etkinlii, Esadn rejiminin gvenlii ve istikrar asndan ok nemli bir unsurdur.

III.1.4. Bakanlk Sistemi ve 1973 Anayasas

Hafz Esadn 30 yl boyunca iktidarda kalabilmesini en nemli nedenlerinden biri, devlet bakanlna geldii 1971 ylnn balarndan itibaren kendine siyasal, askeri
132

Moshe Maoz, Esadn Matavirah klannn Numaylatiyah kolundan olduunu sylemektedir. Esadn douduu ehir olan Kardahadaki insanlarla gren Patrick Seale ve Haytham Mannaya gre ise Esad Kalbiyah klanna mensuptur. Nikolaos Van Dam da ikinci iddiann doru olduu kansndadr. Detayl bilgi iin bkz. Patrick Seale, Asad: the Struggle for the Middle East, London, 1988, s.9; Haytham Mana, Syria: Accumulation of Errors?, Middle East Studies, Vol:23, No:2, Nisan 1987, s.211. 133 Mason, a.g.e., s. 205 134 Elizabeth Picard, Arab Military in Politics: Revolutionary Plot to Authoritarian State, Giacomo Luciani (Der.), The Arab State, Londra, Routledge, 1990, s.202

49

ve yasama konularnda geni yetkiler veren bir bakanlk sistemi kurmasdr. 1973 ylnda yaplan yeni anayasa ile de pekitirilen bu sistem, Esada lkenin btn kurumlar zerinde mutlak bir hkimiyet verdi.135 Esadn, Cemal Abdl Nasrn Msrdaki siyasal sisteminden esinlenerek oluturduu bakanlk sisteminin siyasi iktidar gcn daha iyi anlayabilmek iin ncelikle devlet bakannn anayasaya dayanan yetkilerini ele almak gerekmektedir. 1973 Suriye Anayasasna gre yrtme gcnn banda Suriye Devlet Bakan bulunmaktayd. Anayasasnn Yrtme Gcne ayrlm ikinci blmnn iinde Suriye Devlet Bakannn iktidar alann, grev ve yetkilerini belirten maddeler yer almaktadr Anayasann 83. maddesinden 114. maddesine kadar olan ksm devlet bakannn iktidardaki durumunu tanmlar. 83. maddede devlet bakannn 34 yan tamamlam136 Suriyeli bir Arap olmas gerektii sylenirken 85. maddeye gre grev sresi 7 ylda bir yaplacak halk oylamasyla belirlenecektir.137 Normal artlarda devlet bakannn halk tarafndan direkt seilmesi, meruluunu halk iradesinden almasna ve parlamento karsnda bakann byk prestij ve g kazanmasna neden olmaktadr. Esad tipi otoriter liderler de dzenli olarak meruluk kazanmak iin halk oylamasna bavurmaktadr. Fakat Suriye gibi eit ve adil seimlerin yaplamad yani seim mekanizmasnn iyi ilemedii Orta Dou lkelerinde halk oylamas ile kazanlan meruluk inandrc olmaktan olduka uzaktr. Anayasann 93. maddesine bakldnda ise devlet bakann yrtme gcnn anayasa ile snrlandrarak hukukun stnlne atf yapmakta olduu grlmektedir. 93. maddenin ikinci paragrafnda Devlet Bakan tm yrtme gcn halk adna ve anayasada belirlenmi snrlar iinde kullanr denmektedir.138 Bu madde teoride 1973 Anayasasnn demokratik bir anayasa izlenimi vermesine neden olabilir. Buna ramen Anayasa incelenmeye devam edildiinde Devlet
Ramazan Kln, Esad Sonras Suriyede Deiim mkn, Stratejik Analiz, C:1, Say: 3, Temmuz 2000, s. 4 136 Devlet bakan olma ya, Hafz Esad dneminde 40 olarak belirtilmise de 34 yanda devlet bakan olan Bearn hukuki meruluunu salayabilmek iin Halk Meclisi 9 Nolu kanunu 11 Haziran 2000de kabul ederek devlet bakan olma yan 34e indirmitir. 137 1973 Suriye Anayasas, Federal Research Division Library of Congress, http://www.loc.gov/law/guide/syria.html 138 1973 Suriye Anayasas, Federal Research Division Library of Congress, http://www.loc.gov/law/guide/syria.html
135

50

Bakann dier devlet kurumlar karsnda stn duruma karan pek ok maddenin anayasada yer ald grlmektedir. Suriye Devlet Bakan devletin genel politikasn belirler ve bakanlar kurulu danmanlnda uygulamasn ynetir (94. madde). Bir ya da fazla devlet bakan yardmcsn belirler ve baz yetkileri onlara verir. Babakan ile bakanlar ve onlarn yetkilerini belirler. Bu kiilerin istifalarn kabul edip etmeme ve grevden alnmalar devlet bakannn sorumluluundadr (95. madde). Devlet bakan, halk meclisinden kan kanunlar yaymlar veya sebep gstermek artyla meclise geri gnderir. Bu kanunu meclis 2/3 ounlukla ikinci kez kabul ederse yaymlamak zorundadr (98. madde). Devlet bakan, sava ve genel seferberlik ilan edebilir, halk meclisinin uzlamasyla bara son verebilir (10. madde). Ordunun ve silahl kuvvetlerin bakomutandr (103. madde). Devlet Bakan sebep bildirmek artyla halk meclisini feshedebilir. Fakat ayn sebepten meclis iki defa arka arkaya feshedilemez (107. madde). Askeri ve sivil memurlar kanunlara uygun ekilde atar veya grevden alabilir (109. madde). Kanun taslaklar hazrlayp Halk Meclisine sunabilir (110. madde). Suriye halknn yksek karlar iin nemli konularda halk referanduma arabilir (112. madde). Devlet bakann btn bu yetkileri dnda en fazla yoruma ak olan yetkisi, anayasann 113. maddesinde belirtilen Ulusal btnl ve gvenlii hedef alan tehlikelere kar devlet bakan hzl nlemler alabilir hkmdr.139 Anayasann 113. maddesi, Esad iktidarna kar oluabilecek g odaklar ve toplumsal muhalefetin ortadan kaldrlmas asndan Devlet Bakan Esada snrsz yetki ve hzl g kullanma imkn olarak yorumlanabilir. Suriyede Hafz Esadn kontrolnde yaplan 1973 anayasas, devlet bakana iktidar gcn elinde toplayacak ekilde olduka geni yetkiler ve makamlar sunmutur. Devlet Bakan, askeri adan ordunun ve silahl kuvvetlerin bakomutan olduu gibi Baas Genel Sekreterlii ve Anayasa Mahkemesi bakanln elinde tutarak sistemi etkin bir ekilde kontrol altnda tutmaktadr. 7 ylda bir seilen devlet bakan bakanlar atama ve kabineyi kurma yetkisine sahiptir. Hafz Esad, 1971,
139

1973 Suriye Anayasas, Federal Research Division Library of Congress, http://www.loc.gov/law/guide/syria.html

51

1978, 1985 ve 1992 yllarnda nerdeyse %100e yakn bir oy oranyla devlet bakan seildi.140 Bununla birlikte Hafz Esadn otoritesi ve ynetim modeli, sadece sahip olduu hukuki yetkiler ve makamlarla aklanamaz. Esadn karizmatik lider kiilii ve siyasi yetenekleri de istikrarl iktidarnn en temel dayanaklarndan birini tekil etmektedir. Esadn karizmatik otoritesi, halk zerinde meruluk salamasna hizmet ederken kendine zg etkileyici siyasi yetenekleri de i politikada g odaklarnn itaat etmesini kolaylatran bir etken haline geldi. Esadn siyasi kiiliinde en ok ne kan zellikler, gle hkmetme arzusu ve Makyavelist pragmatizm idi. Moshe Maoz Hafz Esadn lider kiiliini ve ynetici kabiliyetlerini verken otoriter kiiliine de vurgu yapmay ihmal etmemektedir: Politikaclar, diplomatlar, gazetecilerden onunla karlaanlarn veya herhangi bir ilikisi olanlarn pek ou Esaddan etkilenmitir. Hatta kendisinden korkan veya nefret edenler bile, bir insan ve bir lider olarak ona hayran olmaktan kendilerini alamyorlar Esad, azimli, kendine hkim olan, kendine gvenen sert ve gururlu bir insandr. O derece sk azl, souk ve bir muammadr ki en yaknlar bile kendisine sfenks ismini takmlar. O ayn zamanda dmanlarn ve rakiplerine kar da merhametsiz ve vahice davranabilecek biridir. Direni gsteren inat karakterine ramen pragmatik, esnek ve tedbirli de olabilmektedir Esad, iyi bir siyaseti, stn bir idareci, sert bir mzakereci ve harika bir zamanlama yeteneine sahip birisidir. 141

III.2. Hafz Esad ktidarnn Sosyo-Ekonomik Miras

kinci Dnya Sava sonras tam bamszln salayan Orta Dou devletlerinde ekonomik yaplar ncelikli olarak kendi siyasal bamszlklarnn desteklenmesi anlamna gelmekteydi. Smrgeci dnemin ekonomik yaplarn yok etmek isteyen yeni rejimler, milliyetilik ve sosyalizm ideolojiler erevesinde ulusal kalknmaya ncelik tanyan devleti ekonomik yaplanmalar oluturdular.142 Suriye de 1960larn bandan itibaren Baasn sosyalist ekonomi politikalarnn tesiriyle devletin ekonomi
140

Peter Sluglett, Marion Farouk-Sluglett, Syria, Peter Sluglett, Marion Farouk-Sluglett (Der.), The Times: Guide to The Middle East, Times Books, London, 1996, s. 281 141 Maoz, a.g.e., s.7576 142 Roger Owen, Orta Dou Gvenliinin Ekonomik Boyutu: 21. Yzyln Seenekleri, Der: Augustus Richard Norton, Orta Dou Politikalar ve Gvenlik Ynelimleri, ev: Ceylan Tokluolu, Bke Yaynlar, 2000, s.27

52

zerinde etkinliinin fazla olduu karma bir ekonomik sistem benimsedi. Bankaclk, sigorta ve sanayi gibi nemli sektrler 1960larda kamulatrld. zel kesimin etkinlik gsterdii tarm, perakende ticaret ve belirli hafif sanayiler dnda ekonominin kilit dallarnn ou devletin kontrolndedir.
143

Hafz Esadn 1970

ylnda iktidara gelmesi, Suriyenin sadece siyasal yaamnda deil ayn zamanda lkenin ekonomi ve kalknma politikalarnda da bir dnm noktas oldu. Esadn iktidar anlayndaki pragmatizm ekonomi politikalarnda da kendini gsterdi. Hafz Esad, iktidara geliini daha nce de sylediimiz gibi Dzeltme Hareketi (Hareketl Tashih) olarak adlandryordu. Dzeltme Hareketi, 1960larn ideolojik tutkularn geride brakt ve pragmatizm dncesini ortaya kard.144 Bylece Baasn sosyalist dnm politikalar terk edilerek darda muhafazakr Arap lkelerine alm ve ieride ise zel sektre gelime olana salanmaya alld. nfitah adyla anlan liberalleme politikas, siyasi liberalizmden yoksun, kontroll bir ekonomik liberalizm idi.145 Buna ramen Esadn ekonomik liberalleme abalarnn, kendisinden sonraki dnemde Suriyede siyasal hak ve zgrlkleri harekete geirebilecek sosyal bir ortamn zeminini hazrlamaya hizmet ettii sylenebilir. Hafz Esad, liberalleme politikasn nce 1970li yllarda, daha sonra ise Souk Savan sona erdii 1990l yllarda olmak zere iki defa uygulamaya koydu. Moshe Moaz, Esadn nfitah Hareketine verdii nemi u szlerle ifade ediyor: Esad, bu ekonomi politikasn uygulamak iin olduka nemli fikir, aba ve kaynak ayrmtr. 1970te iktidara geldikten sonra en azndan ynetiminin ilk alt veya yedi ylnda lkesinin eitli geliim planlarnda bizzat almtr Esad, Suriye halknn dinlerine bakmakszn yaam artlarnn iyilemesiyle, zellikle de fakir kesimin refah ile gerekten de ilgilenmitir. Yine bata kamu sektr olmak zere Suriye ekonomisini glendirmeye de ayn derecede hevesli idi. Fakat nfitah Hareketi, Esadn politik arzularnn gerekletirmesi
143 144

Volkan Aydos, Meltem Duran, Suriye lke Etd, stanbul, TO Yaynlar, 2000, s.27 Nabil Sukkar, The Crisis of 1986 and Syrias Plan for Reform, Der: Eberhard Kenle, Contemporary Syria: Liberalization Between Cold War and Cold Peace, London, British Academic Press, 1994, s. 26 145 en, a.g.e., s.280

53

yani rejimin halk destei ve sosyal denge temeliyle salamlatrlmas, Suriyenin blgedeki konumunun ekonomik bamszlk ve askeri g yoluyla glenmesi- iin bir ara olarak da deerlendirilmelidir.146

III.2.1. nfitah Hareketi ve Ekonomik Liberalleme III.2.1.1. Liberalleme abalarnda Birinci Dnem
Hafz Esad, Dzeltme Hareketi (Hareketl Tashih) olarak adlandrd eylem plan dhilinde blgesinde gl bir Suriye yaratabilmek iin ilk dzeltilecek alan olarak ekonomiyi belirledi. 1971 ylndan itibaren Suriyenin ekonomik liberallemesini ve kalknmasn amalayan infitah politikas uygulamaya konuldu. Volker Perthes, Esadn infitah politikalarnn dier bir deyile ekonomik liberallemenin, 1971 ylnda byk bir etki yaratarak baladn, 19741975 yllarnda gelitiini ve 1977 ylnda sona erdiini sylemektedir.147 Suriyenin ekonomik byme ve gelimesini salayacak tarm ve sanayi sektrnde gerekletirilecek geni apl projeler, Suriye ynetiminin finansal ve teknolojik d destei salamasyla doru orantlyd. Suriye gibi yatrmlarn ve sermayenin devletin elinde olduu bir lkede ncelikle zel giriimin gelimesi tevik edildi. Esad, 1973 Anayasasyla zel mlkiyeti gvence altna alarak zel giriimcilerin Suriye devletine gven duymasn ve sermaye birikiminin salanmasn amalad. Ekonomiyi yneten devlet, kendi sosyo-politik ve ekonomik ncelikleriyle uyum iinde zel sektrn faaliyet alanlarn geniletmek ve serbestletirmek istiyordu. Esad, nc Be Yllk Plan (19711976) kabul ederek kamu yatrmlar sanayi sektrne ynlendirdi ve kamu yatrmlarnn %46,3 bu alana tahsis etti.148 Bu dnemde devletin sanayiye aktard sermaye d kaynakl kredilerle de destekleniyordu. Sanayiye yaplan yatrmlar, ithal edilen ara mallarn ve hizmetlerin
146 147

Maoz, a.g.e., s.132 Volker Perthes, Stages of Economic and Political Liberalization, Der: Eberhard Kenle, Contemporary Syria: Liberalization Between Cold War and Cold Peace, London, British Academic Press, 1994, s. 45 148 Kais Firro, The Syrian Economy Under the Assad Regime, Moshe Moaz- Avner Yaniv (Der.), Syria Under Asad, London, Croom Helm, 1986, s.54

54

lke iinde retilmesini salayarak Suriyenin darya olan bamlln azaltmay amalyordu. Ekonomik bymeye katkda bulunan en nemli sektr ise enerji sektrdr. Suriyede petrol sanayi ile birka kamu kuruluu ilgilenmektedir. Genellikle petrol aranmas ve karlmasndan sorumlu olan devlet kuruluu Suriye Petrol irketi (Syrian Petroleum Company- SPC) idi.149 Bununla birlikte petrol sektrn gelitirmek ve verimli hale getirmek iin Esad, Batl petrol irketlerine arama ve iletme izni verdi.150 Btn yaplanlara ramen Suriyede liberallemenin nndeki en nemli engel, lkedeki sermaye yetersizlii sorunuydu. lkenin ekonomik durumu, 1970lerin ikinci yarsndan sonra Arap lkeleri, ABD ve SSCBnin yapt maddi yardmlara baml hale gelmiti. Esad, dviz zerindeki snrlamalar gevetirken, 1975 ylnda zel sektre yabanc irketlerle yatrm szlemesi yapabilme yetkisi verildi. Bu deiimin sonucu olarak zel yatrmlarn artt ve zel sektrn ksmen gelitii grlmektedir. Drdnc Be Yllk Kalknma Plannda (19761980) kamu yatrmlarnn sanayiye oran %20,8 oldu.151 Esadn ilk infitah hareketinde gsterdii tm abalara ramen somut sonulara ulalamad. lk nceleri sre grece atmasz ilerledi, hatta Suriye toplumu egemen rejimin ulusal birlii, ekonomik kalknma ve sosyal adaleti salayaca var saymyla karlarn ifade etmekten ve siyasal katlmdan vazgeti. Nitekim Esad rejimi infitah ve poplist datm politikas yoluyla zellikle de kentsel toplumun byke ksmlarn kendine balayamasa bile ekonomik olarak tatmin etti.152 1977 ylna kadar ksmi bir baar salayan nfitah Hareketi, SSCB, ABD ve Arap lkelerinden gelen d yardmn ve petrol fiyatlarnn artnn etkisiyle Suriye ekonomisinin geliimine hizmet etti. Ancak rejim bunu uzun bir zaman boyunca srdrebilecek durumda olmad. 1980 ylndan itibaren gerek Suriyenin Lbnan igaliyle askeri harcamalarda, kaaklkta ve yolsuzluklardaki art, ran-Irak Sava srasnda den petrol fiyatlar ve d yardmlarn kesilmesi gibi d nedenlerden
149 150

Aydos, Duran, a.g.e., s.56 Maoz, a.g.e., s.130 151 en, a.g.e., s.281282 152 Lobmeyer, a.g.e., s.99

55

gerekse alt yap eksiklii, eitim, tarm, sanayi sektrlerindeki geri kalmlk, enflasyon gibi rutin sorunlardan dolay Suriye ekonomisi derin bir krize girdi. Girilen ekonomik darboaz karsnda 1980li yllardan itibaren borlarn demekte de zorlanan Suriyenin uluslararas alanda itibar zedelendi.

III.2.1.2. Esadn Kontrolnde Oluan zel Sermaye Snf

Esadn denetimindeki devlet, 1970lerin sonlarna gelindiinde, Baasn snf farklarn ortadan kaldrmay ve ehirli burjuvay yok etmeyi amalayan politikalarna kar gelerek yeni bir burjuvann etrafnda toplanmaya balad bir kutbu meydana getirdi veya byle bir kutup rol oynad. Siyasi sekinler kanunsuz zenginlik elde etmek iin nfuz kullandka, gizlice ticarete girdike ve burjuvann unsurlaryla ticari, siyasi ve ailevi ittifaklar kurulduka, bir yeni burjuva meydana geldi.153 Yeni burjuvazinin oluum ve ykselii, toplumsal gelimenin sonucu olmayp daha ziyade devlet tarafndan ynetilen ve kontrol edilen bir sreti.154 Bu burjuvann ierisinde Nusayri subaylar ve aml tacirlerden oluan askeri-ticari bir kompleks bulunuyordu. ktidar sekinlerinin burjuvalamas onu toplumsal tabanndan ayrd, eski st snfla olan anlamazlklarn sona erdirdi ve ona, piyasalarda ve zel sektrde, devleti ideolojisini andran bir yarar salad. Sekin snfn ocuklar Batda eitim grd ve ticarete atlp Batl burjuvazinin deerlerini benimsedi.155 lkedeki ekonomik liberalleme ve yeni oluan burjuva snf, gelecek yllarda, Suriye ekonomisi ve siyasetinde byk rahatszlklara ve gven eksikliine yol aan rvet, yolsuzluk ve kaakl da beraberinde getirdi. Tabi ki memurlar arasnda rvet Esad iktidarndan nce de vard, fakat bunlarn skl 1970lerin balarndan sonra, Esadn ekonomik liberalizasyon politikas, Arap petrol kapitali ve Bat yardmlarnn lkeye girmesinden sonra gittike artt.156 zellikle yolsuzlua batm devlet burjuvazisiyle birlikte hareket eden am merkezli bir sermaye snf, devletin
153 154

Hinnebusch, a.g.m., s.18 Lobmeyer, a.g.e., s.108 155 Hinnebusch, a.g.m., s.18 156 Maoz, a.g.e., s.135-136

56

imknlarn kullanarak, kamu sektrn smrerek, kaaklk gibi ilere kararak, memurlar arasnda rveti yaygnlatrarak siyasi ve toplumsal etiin bozulmasna neden oldu. Ayn zamanda srekli zenginleen bu snf, toplumdaki gelir dalmnn adaletsizlemesine, alt snflarn ekonomik durumunun ktlemesine ve dolayl olarak da toplumsal bir muhalefetin olumasna hizmet etti. Yeni devlet burjuvazisinin toplumsal alanda genilemeye balamas, kentlerdeki esnaf snfnn oluturduu geleneksel ticaret burjuvazisinin de karlarn zedeledi ve bu durum slami muhalefetin bymesinin ekonomik alt yapsna katk yapt.157 Devlet imknlarndan ve teviklerden yeterince yararlanamadn dnen geleneksel ticaret burjuvazisi, Mslman Kardeler rgtne finansal ve moral destek verirken zellikle lkenin kuzeyindeki Halep, Hama gibi byk kentlerde rgtlenmelerine imkn salad.158

III.2.1.3. Souk Sava Sonras Liberalleme abalar

1980lerden itibaren ekonomik durgunluk yaayan Suriye, SSCBnin kyle birlikte siyasi ve ekonomik olarak yalnzlk iine dt. Dou Blokundan gelen ekonomik ve teknik destei kaybeden Esad ynetimi, 1990 ylndan itibaren ekonomik sisteme yeni bir ehre kazandrma abas iine girdi ve ekonomik da almayla birlikte yabanc sermayeye tekrar nem vermeye balad. Suriye hkmetinin baz ekonomik reformlar uygulamaya koyduu ve ekonomik liberalleme gayretlerinin gsterildii bu dnem ikinci infitah olarak anld. 1991 Maysnda yatrmlar cesaretlendirmek iin yrrlle giren 10 Nolu Yatrm Yasas (Investment Law Number 10/1991), Suriye hkmetinin zel sektre kar yeni baknn en nemli gstergesi oldu.159 Bu yasayla yabanc yatrmclara d ticaret, dviz ve vergi alanlarnda nemli avantajlar saland. Ayrca krsal kesimde

157

Nazih Ayubi, Arap Dnyasnda Din ve Siyaset, ev: Yavuz Alogan, stanbul, Cep Kitaplar, 1992, s. 108 158 Fred H. Lawson, Divergent Modes of Economic Liberalization in Syria and Iraq, Der: Ilya Harik, Denis J. Sullivan, Privatization and Liberalization in the Middle East, Indiana University Press, 1992, s.131 159 Sukkar, a.g.e., s. 33

57

yatrm yapan ve yerli girdi kullanan yatrmclara ek birtakm tevikler verildi. Yeni yasa erevesinde dnemin babakan Mahmud Zubinin bakanln yapt ve yasadan yararlanabilecek yeterlilikteki firmalara lisans veren Yatrm Yksek Konseyi kuruldu.160 Salanan vergi kolaylklar ve dier tevikler nemli lde yabanc sermayenin lkeye yatrm olarak girmesine yol at. 10 Nolu Yatrm Yasas, verimli yatrmlar cesaretlendirip zel sektrn geliimini hzlandrrken genel anlamda da Suriyenin ekonomik performansna nemli bir etkide bulundu.161 Bununla birlikte yabanc ve yerli sektr yatrmlarn tevik etme dorultusundaki almalar Suriyenin zengin ticari evreleri ile tarada yldz tekrar parlayan geni toprak sahipleri arasndaki ittifak glendirdi. Bu iki gcn faaliyetlerinin birbirini tamamlayc nitelii pekitirecek her adm lkede iktidar elinde tutan glere istikrar kazandrmaya yarad.162 Esadn ekonomik liberalleme ve da alm abalarnn ikinci basaman, SSCB ile olan ticari ilikilerini ikame ettirebilecei yeni bir ticari ortak aramak oluturuyordu. En uygun yeni ortak, Orta Douya ve Arap Dnyasna ABDye gre daha lml bir siyasi bak olan Avrupa Birlii (AB) idi. Hafz Esadn son on ylnda Suriye ile AB lkeleri arasndaki ticaret hacmi giderek artan bir seyir izlerken Suriye-AB ilikilerinin ekillenmesini salayan dnm noktasn ise 1995 ylndaki Avrupa-Akdeniz Dileri Bakanlar Konferans ve konferans sonunda imzalanan Barselona Bildirgesi oluturdu. Suriyeyi Dileri Bakan Faruk El-arann temsil ettii Avrupa-Akdeniz Dileri Bakanlar Konferans, 2728 Kasm 1995te Barselonada gerekleti. Konferansta AB ile Akdeniz blgesi arasndaki ticari ve ekonomik ilikilerinde yaanan karlkl bamllklar ve blge lkeleriyle AB lkeleri arasnda yksek gelir farkllklar gz nne alndnda blge bar, gvenlii ve globalleen ekonomiye katlarak artan refahtan pay almas asndan, AB ve Akdeniz lkeleri arasnda daha yakn ve gl ilikilerin kurulmas amalanyordu. Avrupa-Akdeniz Ortakl olarak adlandrlan bu proje, ABnin d
160

Fred H. Lawson, te Kabuk Deitiren Suriye, D Politikada Eski izgisini Israrla Koruyor, ev: Cahide Ediz, Avrasya Dosyas (Suriye zel), C: 2, Say: 3, 1995, s.30 161 Sylvia Plling, Investment Law No. 10: Which Future for the Private Sector, Der: Eberhard Kenle, Contemporary Syria: Liberalization Between Cold War and Cold Peace, London, British Academic Press, 1994, s. 14 162 Lawson, a.g.m., s.31-32

58

politikada gneye doru siyasi ve ekonomik derinlemesini ngrmektedir. Bu balamda Haziran 1995te Cannesda yaplan Avrupa Konseyi Toplants, bir Avrupa-Akdeniz ortakl kurulmasn tavsiye eden Avrupa Komisyonu tekliflerini onaylad. Kasm 1995te Barselonada Avrupa-Akdeniz Konferansna katlan 15 Avrupa Birlii ve 12 Akdeniz lkesinin dileri bakanlar, bu ortaklk iin temel ilkeler ieren Barselona Bildirgesini kabul etti.163 Bu konferans sonucu ortaya kan Avrupa-Akdeniz Ortakl (Euro-Mediterranean Partnership), tad hedefler ve ierik bakmndan gnmz Suriye-AB ilikilerinin genel erevesini

ekillendirmektedir. Sonu olarak devlet arlkl ekonomik yapda zel sektrn pay arttrlma abalar, gerek devlet yaplanmasnn iinde bulundurduu statkocu kar gruplarnn etkinlii, gerekse yerli sermayenin snrl oluu ve yabanc sermayenin Suriyeye gelmedeki tereddtleri yznden yeterince baar salayamad. Bu dnemde yabanc yatrmlar zorlatran en nemli nedenler arasnda bankaclk gibi ticareti dorudan etkileyen sektrlerin gelimemi olmas ve alt yap eksiklikleri gsterilebilir. Yabanc sermaye ve yerel sermayenin salayaca yatrm ortamnn eksiklii ise Suriye ekonomisini petrol sektrne baml kld. Bu dnem petrol sektr, ihracatn 2/3n devlet gelirlerinin %50sini karlamaktayd. 1990larn banda ekonomik liberalleme abalar ve yeni bulunan petrol rezervleri sayesinde Suriye ekonomisi yksek byme hzlar yakalarken 1990larn ikinci yarsndan itibaren ekonomik byme %1,5-%2,5 gibi dk dzeylerde kald. lkenin Gayri Sarfi Milli Hslas (GSMH) da 1000 dolar dzeyinden 800 dolarlara kadar dt. Suriye ekonomisinindeki olumsuzluklar sosyal eitsizlikleri, yoksulluu ve isizlii artrd. Her yl 250 bin kiinin i gcne katlma talebiyle ortaya kt lkede, devlet bu taleplerin ancak 20 binini, zel sektr ise 60 binini istihdam edebilmekteydi.164 Bu veriler nda Hafz Esadn olu Beara brakt devlet kontrolnde olan ekonomik yaplanmann olumlu argmanlara sahip olduunu sylemek olduka zordur.
163

Detayl bilgi iin bkz. Barcelona declaration, http://europa.eu.int/comm/external_relations/euromed/bd.htm, (20 Ocak 2006) 164 Volker Perthes, Syria: Difficult Inheritence, Der: Volker Perthes, Arab Elites: Negotiating the Politics of Change, Lynne Rienner, Londra, 2004, s.99

59

III.2.2. Baas Ynetiminde Sivil Toplum ve zel Sermaye likisi

Sivil toplum 20 yy.n ortalarndan itibaren ekillenen bir kavram olmakla birlikte geleneksel toplumlarda da modern sivil toplumun ilevine benzer ilevler gren kurumlar yer alyordu. slam dnyasnn bir paras olan Suriyede de sosyal etkileimin saland ve taleplerin dile getirildii sivil toplum yaplar, esnaf localar, vakflar, tarikatlar ve ibadethaneler gibi geleneksel kurumlard. zellikle eitim ve salk hizmetleri sunan zel amal vakflar (Al Wakaf) asndan Suriyedeki sivil toplumsal faaliyetler olduka uzun bir gemie sahiptir. lkenin toplumsal tabanna ynelik kurulan ilk sivil kurumlar, 1863te kurulan Mansur Hayr Kurumu (St. Mansour Charity) ve 1880de amda kurulan Hayrsever Kureyin Yetimler Yurdu Kurumu (Charitable Kouraishs Orphanage Organization) dur. Her iki kurum da yetimlerin durumlarn iyiletirme ve toplumsal dayanmay hedefliyordu. Osmanl dneminde otoriteler, bu tr dernekleri sz konusu kurumun sadece amalar, kurucular ve faaliyetleri hakknda yetkilileri haberdar etmeyi gerektiren 1827 yasasyla ynetiyordu. Fransz mandas dnemindeki Suriyede ise bu dernekleri ynetme yasas, ok eitli derneklerin, hayr kurumlarnn ve kar amac gtmeyen rgtlerin kurulmasna izin verecek ekilde deiti. 1949da bamszl mteakip, hayr ve sosyal hizmet derneklerinin dnm, lkenin siyasi ve ekonomik geliimini takip etti. 1950lerin ortasnda Uluslararas alma rgtnn (International Labour Organization-ILO) yardmlaryla ortaya kan teknik gelimeler sonucunda 1959da 92 sayl Sosyal Gvenlik Yasas oluturuldu. Bu yasa salk sigortasndan yallarn, engellilerin ve dullarn desteklenmesine kadar bir dizi meseleyi kapsyordu.165 Arap dnyasnda 1950li yllarda gerekleen siyasi ve toplumsal dnmlerle birlikte, Suriye siyasal ve toplumsal yaamnda parti, sendika, dernek, birlik gibi rgtlenmeler modern anlamda ortaya kt. Suriyenin 1958 ylnda Birleik Arap Cumhuriyeti (BAC) ad altnda Msr ile siyasi bir birlik kurmasnn ardndan kabul
165

, Trying to Fit In, Syria Today, K 2004, s.56

60

edilen 93 sayl yasa, Suriyedeki sivil toplum kurumlarnn kurulmasna, faaliyet alanlarna, ynetimine ilikin temel hukuksal dzenlemeleri oluturdu. Bu hukuksal ereve ierisinde Baas ynetiminin popler toplumsal rgtlenmeleri bu dnem yava yava ortaya kmaya balad. Yine bu dnemde, temel sorunlarla ilgili baz dernekler ayn izgide rgtlenmi popler birliklerle birletirildi. rnein kadnlarla ilgili derneklerin bir blm, Suriyeli Kadnlar Birliini oluturmak iin birleti.166 Bununla birlikte Suriyede sivil toplum rgtlenmeleri, Baasn iktidara geldii 1963 ylndan itibaren sosyalist politikalar dhilinde klientalist (tketici birlikleri rgtlenmesi) ve korporatist (meslek birlikleri rgtlenmesi) yaplanmalar haline geldi.167 1960larda kurulan ve byk lde Baas partisine eklemlenmi bulunan bu halk rgtlerine (munazzamat shabiyya) Hafz Esad dneminde ok sayda yenisi katld. Bylece nasl tanmlanrsa tanmlansnlar hemen hemen tm toplumsal gruplar kyller, kadnlar, ocuklar, genler, renciler, sporcular vs.- iin birer halk rgt vard.168 Halk rgtlerine katlanlarn ideolojik birletiricisi ise genellikle Arap milliyetilii ve snfsal balar oluyordu. Devlet gdmndeki bu rgtlerin ye saylar Esad dneminde hzla ykseldi. Baas devleti, partiye eklemlenmi korporatist birliklerle toplumu rgtleyip denetim altnda tutuyordu. Buna ramen Suriyede devlet toplum ilikisi btnyle devletin kazand ve sivil toplumun btn snflarnn kaybettii bir ekime deildi. Baas korporatizmi zel bir poplist karaktere sahipti ve toplumsal gruplara kar dlamadan ok dahil etme stratejisi izledi. zellikle o zamana kadar rgtlenme ans bulamayan kadnlar, kyller gibi toplumsal gruplar devletin desteiyle rgtlendi.169 Bu rgtler devlete kar koyabilecek halk gcnden yoksun olsa da toplumun kolektif bilincini ve deneyimini artrc ilev grd. Hafz Esad dneminde Suriyelilerin derneksel faaliyetlerinde son sz syleyen makam alma ve Sosyal ler Bakanl idi. Nihai olarak, ihtiyac olanlara daha iyi hizmet eden hayr kurumlarna yardm etme amal bir giriimle, hkmet 1974te 22 Sayl Kanunu yrrle koydu. Kanun, Suriyede faaliyet gsteren yardm
166 167

, Trying to Fit In, s.6 Hinnebusch, a.g.m., s.8. 168 Lobmeyer, a.g.e., s.96 169 Hinnebusch, a.g.m., s.12

61

derneklerine vergiden muafiyet salad.170 Suriye toplumunda kolektif bilinci ve snfsal yaplar glendiren Esadn halk rgtlenmeleri, bir sre grece bamsz hareket edebildilerse de devletin otorite alan dnda faaliyet gstermeyi baaramad. Doktorlarn, avukatlarn ve mhendislerin oluturduu ve Baasn nemsiz ekilde temsil edildii meslek birlikleri (niqabat mihaniyya) 1978den 1982ye dek sren, Mslman Kardelerin ban ektii ayaklanmaya kadar ksmen bamszln korudu.171 Hatta bu meslek birlikleri, 1970lerin sonuna doru rejimi birok defa alenen eletirdi. Yazarlar ve gazeteciler birliinin yan sra, zellikle hukuk devleti normlarna uyulmas talepleriyle hekimlerin, mhendislerin ve eczaclarn meslek rgtlerinin de desteini alan avukatlar birlii ne kmtr. Nihayet Mart 1980de bu drt birlik bir genel grev ars yapt ve rejim de buna kendi aralaryla karlk verdi: Greve katlan meslek birlikleri feshedildi veya bu birliklerin liderlerinin yerine devletin tayin ettii kiiler getirildi.172 Bylece Esad dneminde halk ve meslek rgtleri kurumsal himaye alar haline geliyordu. Patrimonial egemenliin kurumsal eleri olarak parti ve kitle rgtlerinin grevi, egemen sekinler ile toplum arasndaki aktarma istasyonlar olarak nemli sosyal gruplar Esadn egemenliindeki himaye ana balanyordu. lgili rgt ierisindeki yeliin her zaman avantaj getirmesi sz konusu deildi, ama yelik bireyin meslek ve eitim hayatnda kimi muazzam dezavantajlara kar da korunmasn salyordu.173 1990l yllarda iki kutuplu uluslararas sistemde meydana gelen dnm ve yeni g dengeleri, Suriyede devlet toplum ilikisinin liberallemesi ynnde i ve d basklar arttrd. Bu gelimelerin bir uzants olarak Esad liberalleemeye ynelik deiim abalar ortaya koydu ve bu abalar sivil toplum zerindeki devlet denetimini az da olsa hafifletti. zellikle bu dnemde ortaya kan ehirli sermaye snf, devlet ve toplum arasndaki ilikinin gelimesi ynnde nemli faaliyetlerde bulundu. 10 Nolu Yatrm Yasann yrrl konmasyla zel sektrn ekonomik roln glendiren ekonomik liberalleme ayn zamanda, Suriyeli sermaye snfnn daha byk siyasi arlk kazanmasna ve 1990dan sonra bamsz parlamento
170 171

, Trying to Fit In, s.6 Hinnebusch, a.g.m., s.11 172 Lobmeyer, a.g.e., s.100 173 A.e., s.98

62

yelerinin nemli bir ksmn oluturmasna yol at.174 Esad, meclisteki sandalye saysn 195ten 250ye kartarak ve meclisteki koltuklarn te birini bamsz adaylara ayrrarak daha ok bamsz adayn meclise girmesini salad. Bamsz adaylar 2223 Mays 1990 seimleri ekonomik reformun arttrlmas ve zel giriimin desteklenmesini n plana karan zengin tccarlar iin nemli bir zaferdi.175 Meclise bamsz milletvekili olarak giren hsan Sankar ve Riyad Seyif gibi i adamlar bu dnem siyasal gndem oluturma adna sahip olduklar siyasi ve ekonomik pozisyonu kullanmaya altlar. Bunun yannda Esadn yapt dzenlemelerin temel amacnn da temsil edilmeyen gruplar resmi devlet yaplarna uyumlu hale getirmek olduu sylenebilir.176 Suriyede 1990lardan sonra sermaye snf sivil toplumu geniletmek konusunda nemli bir potansiyele sahiptir. Yerel kk sermayeye devletten bamsz hareket etmelerine nclk yapan Seyif kardeler, personeline deer veren ve onlara toplumsal yararlar salayan iverenler olarak zel giriimle devlet d bir refah alann birletirmeyi baard. Bu baar bamsz sivil toplum oluturma konusunda sermaye snfnn potansiyelini ortaya koymaktadr.177 Ayrca Batda eitim alm gen bir neslin lkeye geri dnmesi Suriyenin ekonomi ynetimindeki gelime ve byme beklentilerini arttrd. Batda eitim alan bu genler, yeni pazar ortam iinde gelime frsatlarn grebiliyor ve bu ortamn daha yumuak bir siyasi iklime ve i istikrara hizmet edeceine iaret ediyordu. Bu da Souk Sava sonras dnyada var olan durgunlua ve birok sosyalist ideolojiyle ynetilen totaliter devletin kne kar koyabilecekti. Yine de zellikle yurtdnda yaayan Suriyelilerin bir ksm bu gelimelere ihtiyatl bir ekilde deerlendiriyordu. Onlar, kamu sektrnde karl iler yapan ve i dnyasnda iyi yerler igal edenlerin ordu ve gvenlik servislerinde yer alan sekinler snfnn ocuklar olduunu iddia ediyorlard.178 Hans Gnter Lobmeyer de yeni sermaye snfnn sivil toplumun olumas iin yetersiz kaldn dnmektedir. Lobmeyere gre ikinci infitahda ekonomik konular iktidarn
174 175

Lobmeyer, a.g.e., s.104 Lawson, a.g.m., s.30 176 Perthes, Syria: Difficult Inheritence, s.93 177 Hinnebusch, a.g.m., s.18 178 Plling, a.g.e., s. 24

63

korunmas nceliine tabidir ve seilen hedef, toplumsal glerin iktidara ortak edilmesi deil tam tersine statkonun srdrlmesi, yani egemenlerin toplum zerindeki kontrolnn ve bylelikle de iktidar tekelinin gvence altna alnmasdr.
179

Raymond A. Hinnebusch ise yeni sermaye snf ile sivil toplumun gelimesi

arasnda olumlu bir iliki kurmakla birlikte yeterli grmemektedir. Hinnebuscha gre 1990larn banda sermaye snf, devletin istediinden fazla serbestlemeyi zorla elde edecek kadar gl deildi. Ayn zamanda sermaye snf fazlasyla denetlenen bir ekonomide devlet kontratlar ve korumas altndaki tekellere baml bulunmaktayd.180

III.3. Hafz Esad ktidarnn D Politika Miras

1970lerin ortalarndan itibaren d siyasette uluslararas sistemin sert iki kutuplu yapsn kullanarak SSCBnin stratejik desteini salayan Hafz Esad, pragmatizme dayal rasyonel bir d siyaset anlayyla Suriyeyi nemli blgesel bir g haline getirmeyi baard. Esad, bakanlk monarisi sayesinde d politika yapmnda geni yetkilere sahip oldu.181 lke iinde iktidar elinde tutan g odaklarnn merkezinde yer alan Esad, d politika karar alma mekanizmasnn da merkezinde yer ald. Esadn karizmatik lider kiilii ve diplomatik yetenekleri, d politikay tek elden ynetmesine ve kiiselletirmesine yol at. Hafz Esadn d politikasnn ideolojik temelini Byk Suriye ideali ekillendiriyordu.182 Bu ideoloji, dayanan, etki ve yaylma alan olarak grlen bugn ki Suriye, Filistin, rdn ve Lbnan topraklarn kapsayan corafi blge Verimli Hilalden alyordu. Bununla birlikte Esad, yeri geldike Arap dnyasyla balar koparmamak ve Arap dnyasnn liderliine oynayabilmek iin Pan-Arabizmi kullanmaktan veya yle grnmekten geri kalmad. Hafz Esad her iki ideolojiyi de

179 180

Lobmeyer, a.g.m., s.106 Hinnebusch, a.g.m., s.19 181 Raymond Hinnebusch, The Foreign Policy of Syria, Raymond Hinnebusch, Anoushiravan Ehteshami (Der.), The Foreign Policies of Middle East States, Lynne Rienner, Londra, 2002, s.148 182 Byk Suriye ideali hakknda detayl bilgi iin bkz. Daniel Pipes, Greater Syria, New York, Oxford University Press, 1990

64

yerine gre ustalkla kulland.183 Esadn d politikada formlasyonlarnda temel aktr her zaman srail oldu. sraile kar blgede dengenin korunmas, Suriye d politikasnn temelini oluturuyordu. Bu erevede Suriye d politikadaki en nemli hedef, srail igali altndaki Golan Tepelerinin geri alnmas ve Filistinlilerin sraille blgede yaanan g haklarnn korunmas olmakla birlikte Lbnan

dengesinde stnlk yarnn nemli bir mcadele alan haline geldi.184 1980lerin sonlarndan itibaren uluslararas sistemdeki g dengelerinde meydana gelen deiimler, Suriyenin d politika anlayn ve stratejilerini deitirmesini zorunlu kld. Suriye, yeni oluan artlarda ncelikle SSCBnin stratejik desteini yitirdii gibi uluslararas alanda da byk bir yalnzlk iine dt. Globalleme, serbest piyasa ekonomisi, liberal demokrasi, insan haklar, uluslararas hukuk gibi deerleri savunan Batl bir dnya iinde lkesine yer bulmaya alan Esad, ncelikle Bat kart politik anlayn revize etmekle ie balad. Saddam Hseyinin Kuveyti igal etmesini bir frsat olarak gren Esad, Batl devletlerle birlikte Irak kart koalisyonun iinde yerald. 1991de Orta Dou Bar Sreci dahilinde sraille diplomatik ilikiler kuran Esad, grmelerden olumlu bir sonu kmasa da inat, tavizsiz ve pragmatik diplomasi anlayyla Orta Douda Suriyesiz Bar Olmaz fikrini herkesin kafasna kazmay baard. ABD ynetimi, 19902000 yllar arasnda Suriye ile olan ilikilerini daha ok Orta Dou Bar Sreci ve sraille olan ilikilerine endeksledi. 1996 ylnda ABD Dileri Bakan Warren Christophern ama dzenledii ziyaret, ABD ynetiminin Suriyeye verdii nemi gsterdi. Bu ziyarete ramen Suriye, kitle imha silahlarnn yasaklanmas ve terrizme destek vermemesi ynnde Amerikan taleplerine maruz kald ve ABD ynetimi tarafndan uluslararas sistemden tecrit edilmeye alld. Suriyenin 19902000 yllar arasnda en nemli siyasi ve askeri destekileri, in,

Salih Akdemir, Suriyedeki Etnik ve Dini Yapnn Siyasi Yapnn Olumasndaki Rol, Avrasya Dosyas (Arap Dnyas zel), C: 6, Say: 1, 2000, s.225 184 Kln, a.g.m., s.6; 1970li yllarda Suriye d politikasndaki srail faktr hakknda detayl bilgi iin bkz. R.D. Mc Laurin, Mohammed Mughisuddin, Abraham R. Wagner, Foreign Policy Making in the Middle East, New York, Praeger Publishers, 1977, s.242-268

183

65

Kuzey Kore ve Rusya Federasyonu oldu. Bu dnemde AB ile Suriye arasndaki ekonomik ilikiler ise srekli art gsterdi.185 Hafz Esadn brakt d politika mirasnda iki igal (Golan Tepelerindeki srail igali ve Lbnandaki Suriye igali) olduka nemli sorunlar olarak yer almaktayd. Bu igaller erevesinde srail ve ABD tarafndan karlacak siyasi ve askeri krizlerin, Bearn i ve d siyasetteki manevra alann olduka daraltc rol oynayaca daha o gnlerden belliydi. Suriyenin terre destek konusundaki kt imaj ise Bearn siyasi ve ekonomik d almnda gven problemini nemli hale getiriyordu.

185

Hinnebusch, The Foreign Policy of Syria, s.159

66

IV. SUR YEDE BEAR ESAD DNEM VE DIA AILIM POL T KALARI IV.1. Suriyede Reform ve Demokrasi
Suriyenin Bat kltrn yakndan tanyan gen lideri Bear Esad, dinamik gler dengesinin hkim olduu uluslararas sistem iinde demokratikleme ve zgrlkler konusunda hzl ve heyecan verici bir reform hareketi ile devlet bakanlna balad. Bearn sivil toplum yaratma ve ifade zgrln salama ynnde am Bahar olarak adlandrlan ilk siyasi reform deneyimi, 2001 yl iinde iktidarnn zerinde durduu siyasi dengeler ve geleneki ynetici snftan (Old Guard olarak bilinen snf) kaynaklanan basklardan dolay yasaklarla sona erdi. Aslnda Bearn ilk dnemlerinde idari ve ekonomik reformlar siyasi reformlara gre gndemin ilk srasnda yeralmaktayd. Bear, ekonomik liberalleme ve kalknmann demokratik reformlarn sosyo-ekonomik alt yapsn hazrlayacan dnyordu ve 2001 ylndan itibaren bu ynde nemli atlmlar yapld. Bear Esadn deiim adna ortaya koyduu eylemlere ramen reformun hznn ve kapsamnn snrl kalmas, ynetimin reform politikalarn etkileyen i ve d faktrleri gndeme getirdi. Suriye uzmanlarnn byk ksm, reformla ilgili Suriye ynetimindeki elitleraras anlamazlklara dikkat ekmekle birlikte Bearn daha hrsl bir reform politikas izlemesinin nndeki engelin Old Guardlar olduu konusunda hemfikirdir. Patrick Seale da reform konusunda benzer dncelere sahiptir ve Bearn etkin bir ekilde iktidar tekelletirme konusunda yetersiz olduunu vurgulamaktadr.186 Reformu etkileyen d faktrler olarak da Suriyenin iinde bulunduu hassas jeopolitik konum ve ABD ve srail ile olan ilikiler gsterilebilir. 2000 sonras dnemde Suriye d politikasnda ABD ve srail ile yaanan gerginliklerin Bearn i politikadaki durumunu etkiledii ve reform almalarna yansd iddialar ortaya atlmtr. Muhakkak ki 11 Eyll 2001 saldrlar ve ABDnin 2003 ylndaki Iraka askeri mdahalesi sonras deien uluslararas ve blgesel dengeler, Suriyenin d politikada zor anlar yaamasna,

186

Perthes, Syria: Difficult Inheritence, s.8788

67

uluslararas bask ve tecrit politikasna maruz kalmasna yol amtr. Ayn zamanda d politikadaki bu gelimelerin, Bearn reform hareketinin ynn de tayin ettii ve siyasi reformlarn duraklamasna veya uzun sre yava bir seyir izlemesine neden olduu sylenebilir. Fakat Hariri Suikast sonrasnda Lbnan gibi stratejik nemi olan bir d politika konusunda byk tavizler vermesine ramen Bearn, Haziran 2005te toplanan Baas Kongresinde alnan kararlarla siyasal reformlar planl bir ekilde tekrar harekete geirmesi kriz ynetimi altnda da reform abalarn srdrdn gstermektedir. Bu durum, bir yandan uluslararas basklarn Bear reforma zorlad gibi iddialar ortaya atlmasna yol at dier yandan da Bearn ynetici yeteneini ve reformcu kimliinin bir gstergesi oldu. Bunun iin Bearn balatt reform hareketini incelenirken btn d etkenlerin ve Suriyenin kendine zg siyasal ve ekonomik yaplanmasn gz nnde bulundurmak gerekmektedir. Bear Esad dneminde genellikle devletin kontrolnde gerekletirilmek istenen reform hareketi, baba Esadn brakt siyasal yap zerinde ekillenmektedir. Baba Esadn brakt ve iinde hassas dengeler barndran i ve d politika miras, Bearn reform srecini etkileyen en nemli neden olmakla birlikte Bearn kiilik zellikleri ve demokrasiyi alglay biiminin yeni dnemde nem arz ettii grlmektedir.

IV.1.1. Bearn Liderlik ve Demokrasi Anlay

Hafz Esad ve Bear Esad, fiziksel olarak birbirine olduka benzese de gerek yetime tarzlar gerekse karakterleri asndan ok farkl lider tipleridir. Hafz Esad, Fransann baskc manda ynetimi altnda doan ve Batl lkelerin emperyalist politikalarna kar dmanlk duygular ile beslenerek byyen fakir bir kyl ocuuydu ve iktidara gelmek iin ok aba sarf edip birok olumsuz faktre kar mcadeleler verdi. Bear ise bir devlet bakannn oluydu, hayat boyunca rahat bir yaam srdrd, eitimini Batda ald ve uzman bir gz doktoru oldu. Baba Esadn siyasi bilinaltnda her zaman, Batl lkeler emperyalist dman ve teki olarak alglanyordu. Baba Esad yabanc dil bilmezken Bear ok iyi derece ngilizce ve

68

Franszca konumakta ve Baty ok yakndan takip edebilmektedir. Yine askeri alt yapsndan kaynaklanan sert ve otoriter liderlik zelliklerine sahip olan Hafz Esada gre Bear, kibar, lml ve paylamc tarzyla n plana kmaktadr. Suriyeli gazeteci Hsn Mahalli, Bear babasndan ok farkl, komplekssiz, rahat ve samimi bir insan olarak tanmlyor.187 Tabi ki yaamlar ve karakterleri bu kadar farkl bu iki liderin dnyay alglay biimleri ve beklentileri olduka farkllk iermektedir.188 Bear Esad, iktidara getikten sonra 17 Temmuz 2000de Halk Meclisine hitaben yapt konumada, hukuk devleti, oulculuk, eletiri ve demokratik dnce gibi kavramlar zel olarak vurgulad. Aslnda bu konuma, Bearn demokrasiye, deiim ve reformlara nasl baktn daha ilk gnden ortaya koyuyordu. Bear, lkesindeki demokrasi anlay ve demokratik dnme ekli konusunda unlar sylyordu: Biz ne lde demokratiiz ve demokrasinin varln yokluunun belirleyen iaretler nelerdir? Bu seim midir? zgr basn mdr? zgr dnce midir? Dier zgrlkler ve haklar mdr? nk tm bunlar ve dierleri demokrasi olmad gibi bunlar demokratik uygulamalar ve bu uygulamalarn demokratik dnceye dayanan sonulardr. Bu dnce, dierlerinin fikirlerini kabul etme kural zerine kuruludur ve kesinlikle ift ynl bir yoldur. Bu demektir ki benim iin doru olan bir ey dierleri iin de dorudur, fakat yol ne zaman tek ynl olursa bu bencillie yol aar. Bu demektir ki bizim una veya buna hakkmz var diyemeyiz, daha dorusu demokrasi bizim iin bir kural olmadan nce dierlerine kar bir grevimizdir. 189 Beara gre reform, lkenin bamszlna saygl ve zgn bir reform olmak zorundayd. yle ki Bat demokrasisinin Suriyeye uygulanmas konusunda syledikleri demokrasi anlay konusunda olduka anlaml mesajlar tamaktadr:

Hsn Mahalli, Esad ve Suriye Gerei, Akam, 27 Aralk 2005 Bu konuda bkz. Kerim Balc, Saddam kaza m, kader mi: Ortadounun Devrimci Liderlerinin Kiilik Tahlilleri, Kerim Balc (Der.), Kimin Sava (Ortadoudaki Savan Perde Arkas), stanbul, Zaman Kitap, 2003, s.143160 ve Kerim Balc, nternet Kua, Zaman, 12 Temmuz 2000 189 President Bashar al-Assad's Address to the Peoples Council, Damascus Online, 17 Temmuz 2000, http://www.damascus-online.com/history/documents/bashar.htm, s.4
188

187

69

Demokratik dnce bir binadr. Hepimiz biliyoruz ki binann temeli zayfsa bina en kk bir sebepten yklma tehlikesiyle kar karya kalr. Bu nedenle her bina farkl ekilde ina edilir ve tanmas beklenen arla gre bir temeli vardr. Bundan dolay bakalarnn demokrasisini kendimize uygulayamayz. rnein Bat demokrasisi, Batl toplumlarn gnmzdeki kltrlerini farkllatran gelenek ve grenekleri meydana getiren uzun bir tarihin sonucudur. Onlarn sahip olduklarn uygulamaya kalkarsak onlarn tarihini, tm sosyal anlam ve deerleriyle yaamamz gerekir. Belli ki bu kendimize zel olan, tarihimizden, kltrmzden, toplumsal yapmzdan gelen ve sosyal ihtiyalarmzn ve gerek gereksinimlerimizin bir cevab olan demokratik deneyimlerimizi kazanmamz asndan olanakszdr. Bu durumda deneyimlerimiz salam olacak ve ne kadar zor olursa olsun zamann geri kalannda ayakta kalabilecektir. Farkl lkelerdeki ykc deneyimleri grmek ve ders almak iin yakndan inceleyin. 190 Bear, demokrasiyi bir binaya benzetirken Suriyedeki demokrasi ina srecinin de uzun bir zaman sreci iinde gerekleirse baarl olabileceinin altn izmektedir. Bunun yannda Batl demokratik geliim srecinin Suriye gibi Doulu bir toplumuna uygun olmadn savunan Bear, kendi kltrel ve toplumsal deerlerine uyumlu bir demokratik modelden bahsetmektedir. Bearn Dou toplumlarnn demokratiklemesi adna kendi z deerlerine yapt vurgu nemli olmakla birlikte dnyada varolan globalleme olgusuyla att izlenimini de verebilmektedir. Oysaki Bearn syledikleri iyi okunursa Batl demokratik deerlere kar bir sylemden ok dtan dayatlabilecek bir demokrasinin kabul edilebilir olmad zerinde durduu grlebilir. Bear, Batnn dayatt suni demokratik yaplar eletirirken lkesi iin ulusal bamszl koruma ncelikli zgn bir demokratik model ngrmektedir. Bear, demokrasi getirme adna olumsuz deneyimler yaayan lkelerin incelenmesini nererek Suriyenin ulusal btnl adna duyduu gvenlik kayglarn da dile getirmektedir. Bearn reform ynndeki dncelerine baktktan sonra iktidara geldiinde kendisine miras kalan oligarik ve totaliter devlet yaplanmasn deitirme ve demokratik dnm salamada kullanaca yntem asndan iki ayr seenekle kar karya kaldn grmek gerekir. Bear ya iktidarn koruyarak mevcut sistemi
190

A.e., s.45

70

reformlarla iyiletirme abasna girecek, ya da babasndan kalan sistemi demokratik yntemlerle ykp yeniden radikal ve demokratik bir yaplanmaya gidecekti. kinci seenek ayn zamanda Bearn iktidarn kaybetme riskini ortaya karmaktadr. Bu durum Orta Doudaki kiisellemi iktidar biimlerinin en genel zellii olan iktidar brakmama eilimi ile gen Arap liderlerin deiim yanls isteklerinin atmasn beraberinde getirmektedir. Bear Esadn da bu elikiden dolay zaman zaman reform politikalarnda gerekli siyasi iradeyi gsteremedii iddia edilmektedir. Buna ramen Bear zellikle yurtdnda verdii rportajlarda iktidar kaybetmekten korkmadn srekli ve kastl bir ekilde vurgulamaktadr. Bear, Nisan 2005te verdii bir rportajda iktidara yaklam tarz konusunda unlar sylemekteydi: ktidarn ok olumsuzluklar var. ktidara altnzda da kt alyorsunuz. nsann iktidara almamas gerekir. nsanlar iktidardayken almaya ve retmeye almaldr. ktidardayken eer i ve retim sz konusu ise iktidar daha az problemli olur. Dolaysyla ben i ve retime altm. ktidara ise almadm nk hi bir zaman iktidar olmay dnmedim Btn itenliimle syleyebilirim ki halk bu iktidar istemedii anda bugn brakr giderim. Bunun iin de ok partili sisteme ya da seimlere de gerek yok191 Bearn iktidar brakma eilimi konusundaki kararn halka ait olduu ynndeki syleminde ne kadar samimi olduunu reform konusunda lkede yapt faaliyetler belirleyecektir. Bear, iktidar brakmas iin ok partili sisteme ve seimlere gerek olmadn sylese de lke yaplacak ilk zgr ok partili seimlerin sonular Suriyedeki demokratiklemenin nemli bir ke ta olacaktr. Bununla birlikte seimler Suriye siyasetinde iki nemli sonucu dourabilir. Eer seim sonunda Bear ve Baas Partisi lkedeki gcn korursa seimlerin adaletli ve gvenilir olmad konusunda lke iindeki muhalifler ve uluslar aras kamuoyu tepkiler oluacak, muhalif partiler kazanrsa da Bearn iktidardaki gcnn azalmas veya iktidardan ekilmesi sz konusu olacaktr.

IV.1.2. Siyasal ktidar Elitinin Yeniden Oluturulmas

Bear Esad ile zel rportaj, CNNTRK, 6 Nisan 2005, http://www.cnnturk.com.tr/arama/haber_detay.asp?PID=00319&haberID=85700, (7 Nisan 2005)

191

71

Ar merkezilemi ve kiisellemi bir bakanlk sistemi miras alan Bear iktidara geldiinde, lke iinde dnda birok kii tecrbesiz yeni devlet bakann babasnn hegemonik glerini tam olarak kullanabilecei dnmyordu. Oysaki Bear, babasnn tm resmi grevlerini devralmt (Devlet Bakanl, Baas Genel Sekreterlii, lerici Ulusal Cephe liderlii, Anayasa Mahkemesi bakanl). Bear Suriye Devlet Bakan olduktan sonra herhangi bir iktidar mcadelesine izin vermeyerek tecrbesiz ve yetersiz olduu ynndeki eletirileri sona erdirdi ve ksa srede iktidarn salamlatrd. Fakat Bearn grnrdeki baarsna ramen iktidarnn ilk yllarnda siyasal iktidarn tm gcn kullanabildii ve devletin en nemli karar vericisi olmay baard tam olarak sylenemez. Bear lkeyi babas tarafndan mevki, nfuz ve yasallk salanan bir iktidar elitiyle birlikte devrald ve ynetmeye balad. ktidar deiimiyle birlikte nceleri ekirdek elitin temel yeleri, stratejik nemdeki kararlar zerinde Hafz Esad dneminde olduundan daha fazla etkili olmaya baladlar. Bylece iktidar eliti iinde siyasal g dalm, temel olarak Bear kapsayan fakat doal olmayan kolektif bir liderlik eklini ortaya kard. Bear iktidarnn ilk zamanlarnda kendisine kar oluan olumsuz siyasi yapya ramen iki yl iinde siyasal iktidardaki elit dnmn aamal olarak gerekletirdi. Bear bu elit dnmn g kullanarak deil gl bir ekirdek elitin iinde yer alarak uzun sreli bir plan erevesinde gerekletirdi. 2003 ylndan itibaren Bear Suriye devletinin ncelikli karar vericisi olduunu gstermeye balad.192 Bearn iktidar gcnn en nemli kaynaklarndan biri ve lkenin geleceinin belirleyicisi, dnme urayan ynetici elit snftr. Volker Perthes, Suriye siyasal sistemini analiz ederken Bear dnemindeki ynetici eliti, etkinlik ve g dzeylerine gre halkaya ayran bir teori ortaya atmtr. Perthese gre ynetici elit snfn merkezindeki birinci halkasn oluturan grup, nemli i ve d politika kararlarn belirleyen resmi hkmet grevlileri, gvenlik gleri yetkilileri ve Bearn ailesinden kiilerden olumaktadr. Devlet Bakan Bear Esadn dnda

192

Perthes, Syria: Difficult Inheritence, s.89

72

Devlet Bakan Yardmcs Abdlhalim Haddam193, babakan, dileri bakan, savunma bakan, askeri istihbarat bakan ve Baasn kabinedeki genel sekreteri bu grubun iindedir. Bu kiilerin yannda hibir siyasi ve askeri nvana sahip olmamasna ramen Bearn days Muhammed Makluf da ekirdek elitin iinde yerald kabul edilmektedir. Suriyenin en byk iadamalarndan biri olan Makluf, lkenin ekonomi ve finans politikalarnda dorudan nfuz sahibi olduu gibi bireysel olarak hkmet yetkilileri zerinde de etkilidir. ekirdek elitin yeleri mevki ve nfuzlarn daha ok Hafz Esada borlu olmakla birlikte Bearn iktidar altnda sisteme dhil olanlar da vardr. Bunlarn arasnda kardei Mahir Esad ve enitesi Asef evket bata gelmektedir. Yine Bearn yakn danmanlar ve baz bakanlar ekirdek elitin bir paras olarak deerlendirilebilir. Perthesn teorisine gre ynetici elitin ikinci halkas, kabinenin dier yelerini, alt ve orta dzey brokratlar ve gvenlik yetkililerini kapsamaktadr. Bu grubun yeleri, devletin stratejik nem arz eden kararlarnda etkili deildir ve Bearn geliinden sonra byk bir ksmnn grevi deitirilmitir. Perthesn elit teorisinin nc halkasnda dier iki gruba gre daha az etkili ve dolayl nfuza sahip kiiler vardr. Bakan yardmclar, valiler, Baasn eyalet idarecileri ve Bear tarafndan atanm nemli fonksiyona sahip grevliler nc halkadadr. Devlet dnda bamsz kiiler de bu halkaya dhil olmak isteseler de baarl olamamlardr.194 Bear Esadn ynetici siyasal eliti dntrmesini salayan en nemli yntem kabine deiiklikleridir.195 Bear ilk kabinesini Aralk 2001de kurdu. Hafz Esadn lmnden nce Mart 2000de kurulan ve 1,5 yl grev yapan kabine, Bearn izlerini tamakla birlikte daha ok iktidar deiimini salayan gei kabinesi zellii tamaktadr.196 Aralk 2001de kurulan 33 yeli kabinede 18 bakann yerine yenileri atand ve sadece alt bakan Mart 2000 kabine deiiminden nce grev yapan kiilerden oluuyordu. Bu eski kuan kabinedeki en nemli temsilcileri, 1971den
Dier Devlet Bakan Yardmcl makamnn, sembolik ve etkisiz bir grev olduu ve daha ok devlet iin nem derecesi dk grmelerdebakan temsil ettii belirlemesinden yola karak Zbeyr Maakrann ynetici elitin birinci halkasnda yeralmad sylenebilir. 194 Perthes, Syria: Difficult Inheritence, s.90 195 Bear Esad, iktidara geldiinden beri 2001, 2003, 2004 ve 2006 yllar olmak zere drt defa kabine kurmutur. Bu konuda detayl bilgi iin bkz. EK-C 196 Gary C. Gambill, Bashar Reshuffles Syrian Government, Middle East Intelligence Bulletin, C: 2, No: 3, Mart 2000
193

73

beri Savunma Bakanl yapan Mustafa Talas ve 1984ten beri Dileri Bakanl yapan Faruk el-ara idi. Bu iki kdemli ynetici, 2003te kurulan kabinede de grev yapacaklar ve tecrbelerini Bearla paylaacaklard. Buna ramen 2001 kabinesinin dier atamalar daha ok nitelikleri olan gen kuak ierisinden yapld. Yeni kabinede zellikle ekonomi, finans, iletiim, turizm, eitim gibi bakanlklara atanan Batda eitim grm gen kuak bakanlar ve yardmclarndan halk arasnda Bearn teknokratlar olarak szediliyor ve bunlar bir reform takm olarak alglanyordu. Bu bakanlarn bir ksm Bear iktidara gelmeden nce ona danmanlk yapmakla birlikte ou yurtdnda alma tecrbesine sahip profesyonel kiilerdi. Yeni Ekonomi ve D Ticaret Bakan Ghasan el Rfai, Dnya Bankasnda Ekonomist olarak st dzey grevlerde bulundu. Endstri Bakan Ahmed Hamo, Salk Bakan Muhammed yad el-Sat ve Tarm Bakan Esad Mustafa, Birlemi Milletler rgtne danman olarak almlardr. Kabinenin baz yeleri ise ne Baasa ne de Ulusal lerici Cepheye ye olmayan bamsz kiilerdi. rnein kabinedeki bakan Suriye Bilgisayar Bilimleri Derneinin eski yneticileriydi.197 Yeni atanan bakanlarn bir dier zellii de yolsuzluklarla kirlenmemi olmalar idi. Bear, Suriyeyi dnya ile btnletirmek adna yapmay planlad reform hareketinde siyasi sorumluluk, effaflk, aklk ve hukuk devleti gibi ilkelere zellikle vurgu yapyordu.198 Bearn kabine yelerinin yolsuzlua bulamam olmalar ynnde gsterdii aba, ayn zamanda rejimi ve grevlilerini etik ve profesyonel hale getirme ynnde ciddi bir giriimi yanstmaktadr. Bear Esad, ynetici elitin ilk halkasnda yapt kadro deiikliklerini ikinci ve nc halkada yer alan devlet kurumlarnnda da gerekletirdi. Hatta ilk iki yldaki kadro deiiminden ikinci ve nc halkadaki elitlerin daha fazla etkilendii sylenebilir. Bear, iktidarnn ilk iki yl eyalet valilerinin tmn, Baasn eyalet ynetimlerinin ve eyalet liderlerinin byk ksm deitirdi. Devletin sahip olduu medya kurumlarnn editrleri de Bearn deitirdii ve dorudan atad kiilerdi. Mart 2002de Bear, 60 ya zerindeki tm devlet memurlarn emekli etti. Bu karar
197 198

Perthes, Syria: Difficult Inheritence, s.9192 Sadhna Shanker, Syrias Reforms- An Overview, Syria Comment, 21 Kasm 2004, http://facultystaff.ou.edu/L/Joshua.M.Landis-1/syriablog/2004/11/syrias-reforms-overview-by-sadhna.htm

74

80 bin kiiyi etkiledi. Bear, parti ve devletin kurumsal yapsndaki kadrolar genletirmek ve ynetici elitin ikinci ve nc halkasnda kendine sadakat temelli yeni bir yap oluturmak istiyordu. Bu deiiklik stratejisi sadece sadakatin gvenceye alnmas deil ayn zamanda idari reformun bir bileeni olarak yeni liderin ncelikleri arasnda yer alyordu. Yeni atanan gen yneticiler kendilerini dnyay daha iyi anlayabilen kiiler olarak gryorlard.199

IV.1.3. Bearn lk Reform Denemesi am Bahar

Hafz Esad dnemi, Suriye halknn siyasal katlm gcn ortaya koymas ve sivil toplumun gelime olanaklar asndan olduka sorunluydu. Esad Suriyesinde dnce, ifade ve toplanma zgrlkleri gelime gsteremedii gibi toplum devlet tarafndan depolitizasyona uratld. Esad iktidarnn depolitizasyon politikas, kitlelerin rgtlenme haklarn ellerinden alrken siyasal katlm yollar devlet tarafndan kstland ve kontrol altnda tutuldu. Siyasetle uramak isteyenler genellikle siyasal iktidar tarafndan belirlenirken rejim iin tehdit olarak grlen farkl ve eletirel baklar Suriye siyasi kltrnde yok sayld. Suriyedeki bu siyasal ortam, halknn uzun vadede siyasal topluma (brokrasi, devlet, kurumlar, Baas) olan sayg ve gvenini yitirmesine neden oldu. Suriye otoriter devletinin ncelikleri arasnda gvenlik ve rejimin sreklilii yer aldndan rejime kar oluabilecek tepkiler ve tehditler gvenlik ve istihbarat kurumlarnn sivil alan kuatmas yoluyla yok edilmeye alld. Rejimin etkin gvenlik ve istihbarat rgtleri toplum zerinde iddet ve zorlama yntemlerini kullanarak korku ve bask psikolojisi yaratt gibi lkedeki cezaevlerinin srekli siyasi sulularla dolmasna neden oldu. Bear Esad, iktidarnn ilk yllarnda ncelikle Suriye toplumunda demokratik dnceyi ve siyasal oulculuu ortaya karmaya ynelik kararlarla uygun siyasal ortam oluturmaya alt. lk olarak 2000 Kasmnda Bearn emriyle 600 siyasi tutuklu serbest brakld.200 Hemen ardndan amn batsndaki Mazzeh Askeri
Perthes, Syria: Difficult Inheritence, s.96 Brian Whitaker, Syria to free 600 political prisoners, The Guardian, 17 Kasm 2000; Amnesty International welcomes the release of political prisoners, Uluslararas Af rgt, 17 Kasm 2000, http://www.amnesty.org.uk/news/press/12795.shtml
200 199

75

Hapishanesi kapatld.201 Bear Esadn devlet bakanl grevinin ilk on sekiz haftasnda genel af yoluyla 700den fazla siyasi mahkm serbest brakld.202 Bunlarla birlikte devletin izin ve tevikleri sayesinde lke iinden gelen liberalleme talepleri canlandrld. zellikle reform yanls kesimlerin toplumsal alandaki giriimleri desteklenirken rejimin yapsndan kaynaklanan sorunlar hafifletilmeye alld. rnein Hafz Esad dneminde lke dna karlan liberal-reformcu ekonomist Arif Dalila, Bear Esadn kararyla am niversitesindeki grevine geri dnd.203 Bearn reform sylemleriyle lke iinde oluan zgrlk siyasal ortam, toplumsal bir dinamizme ve taleplerin ifade edilmesine giden yolu at. Suriyenin sahip olduu entelektel birikiminin harekete geirilmesi ise toplumsal dnm umutlarn arttrd. Bear Esad Suriyesindeki ilk sivil toplum hareketleri, daha nceki dnemde siyasi mekanizma iinde kendine temsil olana bulamam veya snrl bir ekilde bulan sivil elitten oluan aznln siyasallamas eklinde gerekleti. Bu sivil elitin lkedeki iki farkl kesimden geldii gzlenmektedir. Birincisi 1991 ylndan sonra devletin de tevikiyle balayan ekonomik liberallemeye bal olarak gelien ve gittike ekonomik gcn ve buna paralel olarak siyasi ve toplumsal etkinliini arttran giriimci kesim. kinci grup ise akademisyenler ve sanatlardan oluan aydn kesimdir.204 Suriyeli entelekteller, yazarlar, gazeteciler, sanatlar, insan haklar savunucular ve i adamlar bata olmak zere birok toplumsal snfn temsilcilerinin, reform, demokrasi, sivil toplum gibi kavramlar tartmak zere bir araya geldikleri politik forumlar ve salonlar (al-salonat al-siyasiyyah) ksa srede lkenin her tarafna yayld ve bu dnemde Suriyenin politik manzarasnn en ok ilgi eken unsuru haline geldi.205 Sivil Toplum Forumlar (muntadayat al-mujtama al-madani) olarak bilinen bu sivil birliktelikler genellikle evlerde dost sohbetleri eklinde balayp daha sonralar kurumsal kimlie sahip oldu. Suriyeli film
George, a.g.e., s.40 Nicholas Blanford, Hopes for political reform eclipsed in Syria, The Christian Science Monitor, 20 Mays 2002 203 Aref Dalila returns back to Damascus university, Arabic News, 20 Eyll 2000, http://www.arabicnews.com/ansub/Daily/Day/000920/2000092020.html 204 Oytun Orhan, Suriye, Dnm ve Trkiye, Stratejik Analiz, Say 65, Eyll 2005, s.24 205 Khalil Osman, Arrests in Damascus demonstrate limits of Bashars political reforms, Crescent International, 115 Ekim 2001, http://www.muslimedia.com/archives/oaw01/syr-arrest.htm
202 201

76

ynetmeni Nabil Malehnin amdaki evinde yaplan toplantlar sivil toplum forumlarnn ilk rneklerini oluturur. Muhalif yazar Michel Kilo tarafndan organize edilen bu toplantlar daha sonralar Suriyede Sivil Toplumun Canlan Komitesi (Lijan Ihya al-Mujtama al-Madani fi Suriya) adn ald.206 Bu toplantlarn katlmclar zgrlklerin geniletilmesi ve demokrasiden bahsederken adam kayrmacl ve yolsuzluklar eletiriyordu.207 Baas Partisi yeleri de partinin fikirlerini savunmak iin bu forumlara katlrlarken zellikle gen Baasclarn forumlarn yaratt oulculuk ve akl paylatklar grld.208 Ksa srede lke geneline yaylan forumlar, Suriyede sivil toplum kltr konusundaki potansiyeli ortaya koyarken devleti de karlamas gereken siyasal ve ekonomik taleplerle kar karya brakt. Batl gzlemciler, Suriyede demokrasi rzgrlarnn estii ve devletin reform konusunda olduka istekli olduu bu ksa dnemi, 1960lardaki Prag Baharndan esinlenerek am Bahar olarak adlandrd. Demokrasinin gerekliliinin konuulduu bu forumlara Bearn verdii destek Suriyeli aydnlarn siyasi reform talepleri ieren yazl belgelerin hazrlanmasn cesaretlendirdi.209 Aydnlardan Bear iktidarna ynelik ilk siyasal hak ve reform talep eden belge 2000 Eyllnde geldi. Yaynlanan deklarasyonda olaanst hal ve savala ilgili kanunlarn kaldrlmas, tm siyasi tutuklularn serbest braklmas, yurtdnda srgnde olanlarn geri dnmesine izin verilmesi, ifade, toplant ve basn zgrlnn salanmas ve sivil zgrlklerin geniletilmesi istekleri yer almaktayd. Deklarasyona imza atan 99 reformcu entelektel arasnda yazar Michel Kilo, romanc-eletirmen Nebil Sleyman, avukat Enver Bunni gibi am Baharnn ve Suriyeli reformcularn nemli isimleri yer alyordu. Suriye devletinin kontrolndeki medyada deklarasyon hakknda hi haber kmazken Suriye ynetimi sert tepki gsterip deklarasyonun yaynland yabanc gazeteleri yasaklad. Reform konusunda ikinci belge 2001 ylnn ilk aynda 1000 kii tarafndan imzalanp yaynland.
206 207

kinci

belge

birincisinden

daha

geni

siyasal

reformlardan

George, a.g.e, s.33 Nicholas Blanford, Hopes for political reform eclipsed in Syria, The Christian Science Monitor, 20 Mays 2002 208 Perthes, Syria: Difficult Inheritence, s.104 209 Zisser, Does Bashar al-Assad Rule Syria?, The Middle East Quarterly, C: 10, No: 1, K 2003, http://www.meforum.org/article/517

77

bahsetmektedir. Birinci belge belirgin demokratik talepleri ihmal ederken ikinci belge bamsz bir uluslararas kurumun denetimi altnda ynetimin her kademesini kapsayacak seimlerin yaplmasn talep ediyordu. 210 Suriyede am Bahar olarak adlandrlan dnemde en dikkat eken siyasi ve ekonomik forumlar, El-Kevakibi Forumu, Atasi Forumu ve Riyad Seyifin Ulusal Diyalog Forumudur. En iyi bilinen tartma evrelerinden biri, ismini ElKevakibiden alan El-Kevakibi Forumudur. Abdulrahman El-Kevakibi (1848 1902), 18. yy. Avrupa aydnlanmasnn ardndan Avrupay model alan Arap rnesansn savunan Suriyeli bir Araptr.211 El-Kevakibi, ynetim aleyhtar tavrlaryla zellikle de Osmanl ve II. Abdlhamid kart fikirleriyle tannr. Arap milliyetiliinin ekillenmesinde Kevakibinin fikirleri olduka etkili olmutur.212 Halepli entelektel Majid Manjounehin liderliini yapt El-Kevakibi Formu, ksa srede Suriye genelinde nemli bir kitle destei salad. Ayn dnemde dikkat eken dier bir forum da Habib sa tarafndan kurulan, fakat ismini 2000 ylnda len ve Nasriyeli bir entelektel olan Cemal Atasiden alan Cemal Atasi Demokratik Diyalog Forumudur. 50lerdeki Arap Milliyetiliini savunan Atasi Forumu, srail devletinin varlna kar kmakta ve Filistin direniini desteklemektedir.213 Atasi Forumu, am Bahar dneminden sonra da lkede varln ve faaliyetlerini srdrmeyi baaran tek forumdur. El-Kevakibi ve Atasi Forumu faaliyetleriyle am Bahar dneminde etkili olsa da Suriyedeki reform hareketinin nc lideri olarak bu dnem ortaya kan isim Riyad
210

Gary C. Gambill, Dark Days Ahead for Syrias Liberal Reformers, Middle East Intelligence Bulletin, C: 3, No:2, ubat 2001. Belgenin ngilizce metni ve belgede yer alan reformcu entelektellerin tam listesi iin bkz.. Statement by 99 Syrian Intellectuals, Middle East Intelligence Bulletin, C: 2, No:9, Ekim 2000, http://www.meib.org/articles/0010_sdoc0927.htm 211 Ferid Gadiri, Syrian Reform: What Lies Beneath, The Middle East Quarterly, C: 12, No:1, K 2005, http://www.meforum.org/article/683 212 El-Kevakibi, Mslmanlarn ve Araplarn geri kalmasndan Osmanly sorumlu tutar. Yazlarnda Arapla vurgu yaparken slami uyann ancak Araplarca salanabileceini sylemektedir. ElKevakibi, hilafetin Kurey kabilesine mensup bir Arapa ve hilafet merkezinin de Mekke olmas aka teklif eden ilk Arap olma zelliini tamaktadr. Detayl bilgi iin bkz. it Tufan Buzpnar, Kevakibi Abdurrahman Ahmed, slam Ansiklopedisi, Ankara, Cilt: 25, Trkiye Diyanet Vakf, 2002, s.339349 213 Gadiri, Syrian Reform: What Lies Beneath, The Middle East Quarterly, C: 12, No:1, K 2005, http://www.meforum.org/article/683

78

Seyiftir. 1994 ve 1998 yllarnda bamsz milletvekili olarak parlamentoda grev yapan Riyad Seyif Suriyeli bir sanayicidir. Hafz Esad dneminde Suriye ekonomisinin liberallemesi gerektii ynndeki talepleriyle dikkat eken Seyif, Bearn iktidara gemesinden sonra lke apnda serbest braklan sivil toplum forumlarnn ncs saylabilir. Bearn Baty tanyan ve deiim yanls kiiliini bir frsat olarak gren Seyif, devletin 2000 yl sonundan itibaren salad zgr tartma ortamn iyi deerlendirdi. Bearn baa geiini takiben Seyif birok i adam ve aydnn katld ve siyasi ve ekonomik deiimle ilgili konularn tartld toplantlar kendi evinde dzenleyerek ie balad. Seyif, nceleri devletin yasal izni alnmadan dzenlenen bu toplantlara, daha sonra Sivil Toplum Dostlar (Friends of Civil Society) adn vererek kurumsal bir kimlik salad.214 lke geneline hzla yaylacak olan bu toplantlar, ulusal katlmn artmasyla tartma forumlar haline gelmitir. Bu balamda Seyif de lkede ekonomik ve siyasi liberalizmi salamak iin i adamlar ve aydnlarn katlm ile Ulusal Diyolog Forumunu (National Dialogue Forum) kurdu. Forumun katlmclar arasnda Habib sa, Arif Dalila, Velid Bunni ve Kemal Labwani gibi nemli liberal reformcu aydnlar yer alyordu. Seyif, yeni dnemde Bear ynetimine kar sert eletiriler yneltti. Seyif zellikle rvete kar sylemleriyle devletin effaflamas ve denetlenebilir olmas gerektii zerinde duruyordu. Seyif mecliste etkili bir kiilikti, fakat devletin karar alma mekanizmasndaki ynetici elitin dnda tutuluyordu. Buna ramen Seyif, kamuoyunu etkileyebilmekte ve belirli konularn siyasal gndeme tanmasn salayabilmekteydi. Volker Perthesa gre bu durum Riyad Seyifin lkedeki iktidar elitinin nc halkasnda yer aldn gstermektedir.215 Bu balamda Bear Esadn tand zgrlk ortam, Suriyede yle hzl bir siyasal dnme yol at ki Seyif ve arkadalar tartma forumlarndan ksa srede bir siyasal parti karmay baard. 2001 Ocak aynn son gnlerinde Seyif, Sosyal Bar Hareketi (Harakat alSilm al-Ijtima'i) adn tayan bir oluumu partileme aamasna getirdiini aklyordu.216
214

Raed al-Kharrat, Riyad Sayf: Syrian member of parliament, Middle East Intelligence Bulletin, C: 3, No: 3, Mart 2001, http://www.meib.org/articles/0103_sd1.htm 215 Perthes, Syria: Difficult Inheritence, s.94 216 Seif and the new party in Syria, Arabic News, 27 Ocak 2001, http://www.arabicnews.com/ansub/Daily/Day/010127/2001012710.html

79

Batllar tarafndan am Bahar olarak adlandrlan bu dnemde, yazar, gazeteci, iadam gibi eitli meslek gruplarndan entelekteller tarafndan gerekletirilen ve siyasi ve ekonomik reformun tartld toplantlar, Suriyedeki reformist elit snfn varln ortaya koydu. Reformistler adyla anlan bu grubun iinde Riyad Seyif (iadam), Arif Dalila (ekonomist), Michel Kilo (yazar), Nebil Sleyman (romanceletirmen), Mamun el-Homsi (Bamsz Milletvekili), Habib sa (Avukat) gibi isimler n plan kmaktadr. Baba Esad dneminde devletin gdmnde oluan sivil toplum, bu siyasi ve ekonomik forumlarla ilk defa zgr hareket ans yakalad ve kamusal bir alan yaratmay baard. Bu forumlar, ksa zamanda Suriye ynetimini reforma zorlayan toplumsal bask gruplarna dnt. Hafz Esad tarafndan hassas dengeler zerine kurulan rejimin iindeki kar gruplar ve eski kuak siyasiler bu forumlardan olduka rahatszlk duydu. Riyad Seyif reforma kar olan yneticiler hakknda Onlar gerek bir demokrasiye doru ilerlemeyi reddediyor, nk onlar bunun ok erken olduunu sylyor diyordu.217 2001 ilkbaharndan itibaren Suriyedeki zgr tartma ortam ve reform konusunda yksek beklentiler yerini olumsuz bir siyasal ortama brakmaya balad. zellikle lkedeki Old Guardlar reformun hzl ilerleyiinden rahatsz duymaya balad. Dnemin Devlet Bakan Yardmcs Abdlhalim Haddam, blclkle sulad reformcu kesimin lkeyi Cezayir ve Yugoslavyaya benzetmesine izin vermeyeceini sylyordu.218 Tartma forumlarna ynetim tarafndan kanunla snrlamalar getirilirken zellikle devlet bakanna, orduya ve gvenlik glerine ynelik olumsuz eletiriler engellenmek istendi. 2001 ylnda Austos bandan Eyll sonuna kadar olan dnemde 10 nl siyasi muhalif aydn ve eletirmen ynetim tarafndan tutukland.219 Bu tutuklamalar am Bahar iin nemli bir dnm noktas olacakt. Tutuklamalar, 9 Austos 2001de 46 yandaki bamsz milletvekili Mamun el-Homsinin tutuklanmasyla balad. Riyad el-Trk (Avukat) El-Cezire televizyonuna yapt ynetimi eletiren aklamalarn ardndan 1 Eyll 2001de tutukland. 5 Eyll 2001de dier bir
217

Cameron W. Barr, Syrians test new signs of freedom, The Christian Science Monitor, 13 ubat 2001 218 Khaddam warns the intellectuals: we will not allow to convert Syria in Algeria or Yugoslavia, Arabic News, 19 ubat 2001, http://www.arabicnews.com/ansub/Daily/Day/010219/2001021916.html 219 Nicholas Blanford, Hopes for political reform eclipsed in Syria, The Christian Science Monitor, 20 Mays 2002

80

bamsz milletvekili ve reform hareketinin nc ismi Riyad Seyif kanun d yollar kullanarak anayasal dzeni deitirmekle sulanp tutukland.220 12 Eyll 2001de Seyifin avukat ve Atasi formunun szcs Habib sa tutukland. Ayn gn Fawaz Tello (Mhendis) da tutukland. Arif Dalila (Ekonomi Profesor), Hasan Sadon (retmen), Habib Salih ( adam), Kemal Labwani (Doktor), ve Velid Bunni (Doktor) bu dnemde tutuklanan dier muhalif aydnlardr.221 Riyad Seyif ve arkadalarnn tutuklanmas, Suriye rejiminin bamsz grup veya bireylerin ilerleme ve deiim adna gsterdikleri abalar henz tolere etmeye hazr olmadn gsteriyordu.222 Suriye ynetimi, i istikrarn bozulmas, mezhepi ayrlklar kkrtma, rejim kartl gibi nedenlerle tartma forumlarn kapatmaya balad. Atasi Forumu dnda btn forumlar ksa sre iinde kapatld. Suriyedeki otoriteler tarafndan Atasi Forumuna tolerans gsterilse de bu forumun da szcs Habib sa tutukland.223 10 muhalif aydn, 2002 ylnda karldklar Suriye Devlet Gvenlik Mahkemesinde yarglanmalarnn ardndan uzun sreli hapis cezalarna arptrld. Bamsz milletvekilleri Mamun el-Homsi ve Riyad Seyife, Mart ve Nisan 2002de 5 yl hapis cezas verildi. 9 Eyll 2001de tutuklanan ekonomist Arif Dalila, Haziran 2002de 10 yl hapis cezasna arptrld. Haziran 2002de mahkmiyet sreleri belli olan dier muhalif aydnlar Riyad el-Trk, Habib Salih ve Velid Bunnidir.224 19811998 yllar arasnda hapis yatan 72 yandaki tecrbeli siyaseti Riyad el-Trk 30 aya mahkm edildi. Habib Salih 3 yl, Velid Bunni 5 yl ceza alrken Habib sa ise 19 Austos 2002de 5 yl hapis cezasna arptrld. 28

220

Suriyedeki tutuklamalarn nedenleri konusunda birok iddia ortaya atld. Bunlardan biri de Riyad Seyifin tutuklanmasyla Bearn kuzeni Rami Mahlufun ald cep telefonu lisansnn arasnda kurulan balantdr. Seyif, Rami Mahlufa olduka karl bir i olan cep telefonu lisansnn verilmesini sert bir dille eletirmi ve Baas ynetimini yolsuzlukla sulamtr. Bkz. Ferid Gadiri, Syrian Reform: What Lies Beneath, The Middle East Quarterly, C: 12, No:1, K 2005, http://www.meforum.org/article/683 221 Syrian authorities arrest tens of Syrian citizens, Syrian Human Rights Committee (SHRC), 20 Eyll 2001, http://www.shrc.org.uk/data/aspx/d7/1147.aspx 222 Perthes, Syria: Difficult Inheritence, s.94 223 Annual Report 2002, Syrian Human Rights Committee (SHRC), 27 Haziran 2002, s.7 224 Syria: Long Prison Terms for Democracy Activists, Human Rights Watch (HRW), 2 Austos 2002, http://hrw.org/english/docs/2002/08/02/syria4184.htm

81

Austos 2002de mahkeme son sann hakknda mahkmiyet karar verdi. Kemal Labwani 3 yla, Hasan Sadon 2 yla ve Fawaz Tello 5 yla mahkm oldu.225 Suriyede hzl bir ivmeyle balayan siyasi reform hareketi ve glenen sivil insiyatif, 2002 ylndan itibaren ksmen etkinliini kaybetmeye balad. Sivil tartma forumlarna katlan aydnlarn bir ksm rejim tarafndan cezaevlerine yollanarak cezalandrlrken kkl siyasal ve ekonomik deiim adna byk umutlarn doduu bir dnem bylece sona erdi. Tutuklanan aydnlarn bir ksm ksa srede serbest braklsa da bu durum reformcu hareketin faaliyetleri yavalamasna ve lke siyasetindeki etkinlikleri azalmasna neden oldu.226 Buna ramen reformcu sekler aydnlarn, reform konusunda cezaevinde veya darda mcadelelerine devam ederek Suriye siyasetindeki muhalefetin nemli bir grubu olarak varlklarn koruduklar sylenebilir.

IV.1.4.

Suriyedeki

Kitle

letiim

Aralarnn

Demokratik

Gelimedeki Rol
Modern kitle iletiim aralarnn en eskilerinden olan gazete, tarih boyunca toplumlarn yksek etkileim, bilgi ve medeniyet dzeylerindeki gelimiliin bir gstergesi oldu. Halktan devlete doru bilgi ve talep akn salayarak siyasi karar alma srecini etkileyebilen kitle iletiim aralar, ayn zamanda kitleleri etkileme ve ynlendirme gcne de sahiptir. Gnmzde teknolojinin gelimesine paralel olarak gazete, dergi, radyo, televizyon, telefon, internet gibi kitle iletiim aralar, geni kitlelere daha kolay ulamakta ve siyasal iktidar etkileyebilecek etkin bir medya gcnn olumasna yol amaktadr. Demokrasi kltrnn en nemli zelliklerinden biri, eletirel bak asndan yola karak farkl fikirlerin ayn ortamda bir araya gelmesini salamasdr. Bu adan medyann kresellemesi ve zgrlemesi oulcu ve katlmc demokrasiye hizmet etmektedir. Kitle iletiim aralarna ulama imkn ve maliyetinin giderek dmesi, kiilerin kamusal alanda
225

EU Must Not Forget Imprisoned Syrian Democrats, Human Rights Watch (HRW), 30 Austos 2002, http://hrw.org/english/docs/2002/08/30/syria4262.htm 226 Jim Quilty, Syria's regime survives but centrifugal forces remain, Daily Star, 18 Mart 2005

82

olanlara daha tepkisel davranmasna yol amaktadr. Bu balamda toplumdaki her kiinin veya grubun fikirlerini ve isteklerini zgrce kitlelere ve devlete iletebilmesi siyasal oulculua hizmet etmekle birlikte medya ou zaman siyasal iktidarn snrlanmas ve denetlenmesinde nemli bir siyasal meydan okuma arac olabilmektedir. zellikle medyann eletiri ilevini kullanabilmesi oulcu ve tartmac demokrasinin ilk artlarndan biridir. nternet ise gnmzde ou insan tarafndan bireysel zgrlklerin ve kresellemi dnyann en nemli arac olarak gsterilmektedir. Otoriter ynetimlerde kitle iletiim aralar tamamen siyasal iktidarn tekeli veya kontrolndedir. Ynetici kadro, bu etkili silah sayesinde sistemli, tek ynl ve youn propaganda yoluyla kamuoyunu istedii gibi oluturma olanana sahiptir.227 Bu balamda Hafz Esad, otoriter ve da kapal siyasal rejimin bir sonucu olarak olu Beara devletin tekelinde ve resmi ideolojinin propaganda arac haline gelmi bir medya miras brakt. Bear, iktidarnn ilk yllarnda babasndan kalan bu miras zgrletirmek ve yaygnlatrmak adna nemli giriimlerle geirdi. Bear, lkede gerekleecek liberal reformlarda kitle iletiim araclarna zel nem veriyordu. Hafz Esad sonras Suriyedeki deiimin en nemli iki gstergesi anak antenlere ve internete verilen izin oldu. Bearn iktidara gelmesinden sonra lkede artan anak antenler, 2002 ylnda devlete belirli bir cret demek kaydyla yasal olarak serbest brakld. Ksa srede Suriyenin en cra yerleim birimlerinde bile anak antenler kullanlmaya baland. Bylece Suriyeliler devlet televizyonunun yannda yabanc kanallar da takip etmeye balad. anak antenle birlikte internetin serbest braklmas ise hem devlet bakan olan Bearn imaj asndan hem de Suriyelilerin dnya ile btnlemesi asndan stratejik nem arz eden bir karar oldu. Bear, 1994 ylnda devlet bakanlna hazrlanmak iin Suriyeye geri dndnde sahip olduu ilk ve tek resmi unvan Suriye Bilgisayar Dernei bakanl idi. Bu kurum, 1989 ylnda aabeyi Basil tarafndan kuruldu ve o tarihten itibaren bakanln kendisi yrtyordu. Basilin lmnden itibaren bu kurumun

227

Kapani, a.g.e., s. 154

83

bakanl stlenen Bear, Suriyede internet, cep telefonu ve bilgisayar alanlarnda yaanan gelimelerin bakahraman durumuna geldi. Baa geldiinde verdii vaatlerden biri de, yakn bir gelecekte btn Suriyelilerin internetten faydalanaca oldu. Zaten 90larn ikinci yarsnda Orta Douda doal lider lmleriyle iktidara geen Kral Abdullah, Kral Muhammed, eyh Hamad ve Bear Esad gibi teknoloji ve internete ilgili gen liderler, Batllar tarafndan sk sk nternet Kua olarak adlandrlyordu.228 Hafz Esad liderliindeki Suriye ynetimi gvenlik kayglar yznden internetin kullanlmas ve yaygnlatrlmas konusunda ihtiyatl davranmt. 1997 ylnda uygulanan pilot projede internet kullanma izni, Suriye Arap Haber Ajans (Syrian Arab News Agency-SANA), gnlk gazete Tishreen ve Suriye Bilgisayar Dernei gibi devlet kurulularna verildi. 1998 ylnda uygulamaya konan geici proje ile internet kullanmnn iadamlar, doktorlar ve mhendisler gibi gruplar arasnda kullanmna izin verildi. Bear iktidara getikten sonra internet kullanm Suriye genelinde tamamen serbest brakld ve zellikle bakent amda ard ardna internet cafeler almaya baland. lke genelinde 1992de 2.500, 1998de 15.000 olan bilgisayar says 2002 sonunda 330.000e kt.229 Btn bunlara ramen Suriyede internetin hala zgrce kullanld sylenemez. lkede zellikle ynetim kart olduu iddia edilen sitelerin eriimleri devlet tarafndan engellenmektedir. Bu rutin engellemeler dnda Suriyede hala internet kullanmak ar olarak cezalandrlabilmektedir. rnein 23 ubat 2003 tarihinde Abdel Rahman aguri adl bir Suriyeli Levant News230 adl yasakl bir siteden ald haberi elektronik postayla gndermekten dolay tutukland.231 agurinin uzun sre am yaknlarndaki Saidnaya cezaevinde tutulmasndan sonra 2,5 yl hapis cezasna arptrlmas devletin gvenliki ynetim anlaynn srdnn bir gstergesidir. Bu tutuklamann ardndan Suriye ynetimine tepkisini gsteren Uluslararas Snr
228 229

Kerim Balc, nternet Kua, Zaman, 12 Temmuz 2000 Eyal Zisser, Bashar Al-Assad:In or Out of the New World Order?, The Washington Quarterly, C:28, No:3, Yaz 2005, s.121 230 Levant News adl sitede Suriyedeki siyasi tutuklulara ilikin bilgiler yer alyor. Suriyede 2003 ylndan beri sitenin eriimi devlet tarafndan engellenmektedir. Bkz. http://www.thisissyria.net 231 Syria: Abdel Rahman Shaghouri, Amnesty International, 24 Haziran 2003, http://web.amnesty.org/library/Index/ENGMDE240202003?open&of=ENG-SYR

84

Tanmayan Gazeteciler rgt (Reporters Sans Frontires-RFS) Genel Sekreteri Robert Menard, Bear Esadn bir dnem Suriye Biliim Derneinin bakanln yaptna atfta bulunarak ifade zgrl olmadan internette kalc bir kalknmann olamayacan belirtti.232 Buna ramen Abdel Rahman aguri olaynn ardndan Suriye otoriteleri tarafndan Muhammed Kutays, Haytam Kutays, Yahya el-Aws ve Mesud Hamid interneti kanund kullanp devletin gvenliini tehlikeye sokma suundan tutukland.233 Dier bir kitle iletiim arac olan sabit telefonlar Bear Esadn iktidara gelmesinden sonra hzla yaygnlarken cep telefonu teknolojisi ilk kez lkeye getirildi. Sabit telefonlarn alt yapsnda Hafz Esadn son dneminde balayan yenilenme projeleri Bear tarafndan devam ettirildi. lkede sabit telefon abone says 1991 ylnda 500 bin iken 2000 ylnda 1,6 milyona kt. 1998 Haziran aynda Suriye Telekom (Syria Telecommunication Est- STE), ortalama 110 milyon dolar deerindeki mevcut hatlarn 1 milyon adet arttrlarak toplamda 1.65 milyona ulatrlmasn salayacak olan projeyi Ericsson firmasna verdi. STE, 2000 ylnda iki GSM yapm ve iletilmesi iin at ihaleyi, Msrl mobil telefon operatr olan Orascomun Suriyedeki firmas olan Syriatel Mobile Telecom SA ve Lbnanl Investcom (Spacetel Syria) firmalar kazanmtr. Syriatel Mobile Telecom SA, ubat 2001de, Spacetel Syria da Nisan 2001 tarihinde faaliyete balamtr. 15 yllk yap-iletdevret modeliyle kurulan GSM ann 1,7 milyon kiiye hizmet vermesi hedeflendi. Drt aamadan oluan plana gre operatrlerin anlama imzalandktan sonra bir yl iinde %90n kapsayacak ekilde hizmet vermeleri gerekmekteydi. Bunlarla birlikte STEden izin alan bir grup Suriyeli firma uydu telefon servisi salamak amacyla Birleik Arap Emirliklerinden Al-Thurya adl firmayla szleme imzalamlardr.234 Suriyede GSM ihalesinin yapld gnlerde Orascomun bakan Naguib Sawiris, 18 milyonluk nfusu ve Orta Doudaki nemli rol ile Suriyenin Orascomun

232

Internet-user held in solitary for seven months for e-mailing a newsletter, RFS, 31 Aralk 2003, http://www.rsf.org/article.php3?id_article=8941 233 Syria: Abdel Rahman Shaghouri, Amnesty International, 24 Haziran 2003, http://web.amnesty.org/library/Index/ENGMDE240202003?open&of=ENG-SYR 234 Suriye Ekonomisi ve Trkiye-Suriye Ekonomik ve Ticari likileri, DE K (D Ekonomik likiler Kurulu), Mart 2003, s. 89

85

blgesel stratejisi asndan ok nemli bir pazar olduunu sylyordu.235 Sawirisin szlerini hakl karr ekilde 20002004 yllar arasnda Suriyedeki GSM kullancs says %120 artt. rdn merkezli Arab Advisors Group adl aratrma kurumuna gre Suriyedeki GSM kullanmndaki hzl byme devam ederse 2008 ylna kadar nc bir GSM operatrne sahip olabilir.236 Suriyede Bearn balatt reform dalgas, iktidarn medya zerindeki engelleyici dzenlemelerinde gevemeye yol at. Suriyenin nemli yayn organ olan AlThawra, Al-Baath ve Tishreen ( ngilizce yaynlanan Syria Times) gazeteleri uzun sredir lkedeki yazl medyay tekelleri altnda tutuyordu. Bearn zgr basn ynndeki reform abalar, parti gazetesi, iki zel gazete ve bir mizah dergisinin de aralarnda olduu yeni basn kurumlarnn bu dnemde yayn hayatna balamasna neden oldu. Bear iktidara geldiinde ncelikle gazetenin editrlerini deitirdi. Al-Thawra gazetesinin eski editr Muhammed Kayr Wadei in bykeliliine ve Al-Baath gazetesinin editr Turki Saqr ran bykeliliine atanrken Tishreen gazetesinin editr Amid Khouri emekli edildi.237 gazeteye yeni bamsz editrler atand ve siyasete daha liberal yaklamalar tevik edildi.238 zellikle Al-Thawra sivil toplumun sesini duyurmas adna nemli bir platform haline geldi. Al-Thawra gazetesinin yeni editr Mahmud Salameh, Suriyedeki sivil toplum hareketinin nemli isimleriyle temas kurarak onlarn yazlarn gazetesinde yaynlad. Michel Kilo ve Arif Dalila, Al-Thawra gazetesinde makaleleri yaynlanan reformcu aydnlarn en dikkat eken isimlerinden ikisidir.239 2000 Kasmnda Ulusal lerici Cephe iinde yer alan Baas dndaki partilere kendi gazetelerini yaynlama izni verildi. ki ay sonra Suriye Komnist Partisi, 1958den beri lkede yasak olan Halkn Sesi (Sawt al-Sha'b ) ve Ik (Al-Nour) gazetelerini tekrar yaynlamaya balad. Suriye Komnist Partisi (Halid Bekdan ei Wisal Farha Bekda liderliindeki kolu), Ocak 2001de yapt aklamada, Sawt al-Sha'b gazetesinin
235

Syria awards mobile phone licences, BBC News, 22 Ocak 2001, http://news.bbc.co.uk/1/low/business/1131445.stm 236 A third GSM operator for Syria, 27 Nisan 2005, http://www.dailywireless.com/extlink.php?id=2718 237 George, a.g.e., s. 129 238 Sami Moubayed, Political issues obscure Syria's achievements under Bashar, Khaleej Times, 3 Ekim 2002 239 George, a.g.e., s. 132

86

nceleri haftada iki kez kacak olmakla birlikte haftalk bir gazete olmasn hedeflediklerini belirtti.240 ubat 2001de Arap Sosyalist Birlii lideri Safwan Kudsi tarafndan Birliki (Al-Wahdawi) adl haftalk gazete ve Mays 2001de de Suriye Komnist Partisinin dier kolunun lideri Yusuf Faysal tarafndan Al-Nour yaynlanmaya balad. Bunlar Mustafa Hamdounun Arap Sosyalistlerinin haftalk yayn organ Sosyalist Arap (Al-Arabi al- shtiraki) izledi.241 Suriyede 28 ubat 2001de 38 yl sonra bamsz bir gazetenin tekrar kmas nemli bir dnm noktasyd. Arap dnyasnn nde gelen karikatristlerinden biri olan Ali Firzat tarafndan karlan Dumari (Ad-Dommari), bir hiciv gazetesiydi. Gazete devlet brokrasi ve yolsuzluklarla dalga geiyor ve toplumda farkl dnceleri dile getirme ilevi gryordu. Dumarinin ardndan El- ktisadi (Aliqtisadiya) adl bir haber gazetesi yaynlanmaya balad. Bear Eyll 2001de zel gazeteleri kuruluuna izin veren yeni bir basn kanunu kartarak 1963ten beri sren devlet denetimindeki basn geleneini sona erdirdi.242 2002 ylnda Siyah ve Beyaz (Abyad va Aswad) ilk bamsz politik dergi olarak piyasaya girdi. Ksa zamanda dergilerin says artt. ngilizce baslan Syria Today ve Rising Syria adl iki dergi yaynland. Datm izni verilen yabanc sreli yaynlarn says lke genelinde 180den 397ye kt.243 2002 yl, bamsz zel radyolarn gelimesi asndan da nemli gelimelere sahne oldu. Suriye hkmeti FM bandnda yayn yapacak zel, ticari radyolarn lisans alabilmesi iin gereken koullar belirledi. 2003 ylnda ise drt zel radyo istasyonu ilk kez devletten lisans almay baard. Bu ilk radyo istasyonlarnn sadece mzik, tantm ve reklm yapmalarna izin verilirken haber ve zel konulu program yapmalar yasakt. 244 Iraka ABD askeri mdahalesinin yapld 2003 yl, Suriyede basn zgrl ve demokratik reformlar asndan olumsuz gelimeler de yaanmtr. Bu durumun uluslararas
240

konjonktrden

kaynaklanan

nedenleri

olmakla

birlikte

Suriye

Syria gets first non-party newspaper, BBC News, 04.Ocak 2001, http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/1101299.stm 241 George, a.g.e., s. 130 242 Moubayed, Political issues obscure Syria's achievements under Bashar 243 Shanker, Syrias Reforms- An Overview 244 A.e.

87

ynetimindeki reforma olumlu bakmayan eski kuak yneticilerinde pay olduka fazladr. 2002 yl sonunda, ngilterede yaynlanan El-Hayat gazetesinin amdaki bro efi brahim Hamidinin, yanl haber karmaya almak suundan tutuklanmas ve amdaki Adra cezaevine konulmas Suriyenin basn zgrl konusunda uluslararas alanda sulanmasna neden olmutur.245 brahim Hamidinin tutuklanmasnn ardndan Suriye ynetimi yazl basn stndeki baskc politik manevralar devam etti. Austos 2003te Ali Firzatn sahibi olduu eletiri gazetesi Dumari Suriye ynetimi tarafndan kapatld. Suriye basn kanununa gre aydan fazla bir sre yaynlanmayan gazetelerin izinleri ellerinden alnabilmektedir. Dumari, reklm ve datm ile ilgili zorluklarla birlikte Suriye otoritelerinin ikaz ve sansr abalarndan dolay Nisan 2003den beri yaynlanamyordu. Siyasal iktidara kar eletirel tavr Dumari gazetesinin sonunu hazrlad.246 Bu gazetenin yayn yapmamasndan dolay kapatlmas, Suriye basn kanunun antidemokratik ynn gsterdii gibi Suriye devlet yaplanmas iinde var olan baz gruplarn kendi kontrolleri dna kan kart grlerden rahatsz olduunu ortaya koymaktadr.

IV.2. Suriyede Demokratikleme Sorunsal ve Siyasal Kltr IV.2.1. Muhalefet Olgusu ve Muhalif Gruplar
Suriyede Hafz Esad dneminin devlet yaplanmas, iktidar gcn ve siyaseti belli bir elit snfnn inisiyatifine brakmt. Suriye Ordusu, Baas Partisi ve devlet brokrasisi iinde yer almak siyasal iktidara ve merkezi karar alma mekanizmasna tesir etmek anlamna geliyordu. Ynetici elit snf dnda siyasete ilgi duyan halk kesimleri, devlet ile toplum arasnda salkl iletiim kurmay salayacak sivil rgtlenmelerin olmamasndan dolay taleplerini ou zaman kamuoyuna ve iktidara ulatramyordu. Devlet, Baas partisi ve alt kollar araclyla toplumu tahakkm altna almakla birlikte iktidarn gvenliini salamak iin tek tip ve siyasi olarak

Bureau chief of pan-arab daily arrested, RFS, 27 Aralk 2002, http://www.rsf.org/article.php3?id_article=4629 246 George, a.g.e., s. 130-131; Government closes countrys sole satirical newspaper, RFS, 4 Austos 2003, http://www.rsf.org/article.php3?id_article=7693

245

88

pasifsize edilmi bir toplum yaratt. Suriyede siyasi partiler kanunu olmad iin bamsz partiler faaliyet gsterememekte, var olan partiler de Baas nderliinde Ulusal lerici Cephe (al-jabha al-wataniyya al-taqaddumiyya) iinde varlklarn srdrmektedir. Suriyede 1980lere kadar etkin olabilen slami muhalefet dnda 2000 ylna kadar lkede rgtlenmi bir muhalefetten bahsetmek neredeyse imknszdr. Suriye toplumunun siyasete uzak olmas, ncelikle devletin otoriter ve baskc ynetim anlayndan kaynaklanmaktadr. Bamszlktan sonra uzun sre siyasal ve ekonomik istikrarszlklarn olduu lkede, iktidar ele geiren g odaklar, devlet kavramn tanmlarken genellikle devleti rejimin varl dzeyine indirgemeye almtr. Bunun dorudan bir sonucu olarak da ou Suriyeli iin devlet siyasi iktidardr, bireylerin yaamlar iktidarn mutlak otoritesine braklr. Suriye toplumunun byk bir ksm uzun sre siyasetin dnda kaldndan kendini siyasetin bir paras olarak grememekte ve siyaset karsnda tepkisiz ve duraan kalmay tercih etmektedir. Suriyedeki Baas rejimi altnda siyasete yabanclaan bireyler uzun sre kendi siyasi kimliini tanmlama konusunda zorlanmlardr. Kendini siyasi muhalif olarak gren gruplarn siyasi kimlik alglaylar ise genellikle etnik veya dini kimliin bir uzants eklinde gereklemektedir. Baas rejimi, oluturduu totaliter devlet yaps ile Suriyedeki siyasal ve toplumsal alan tamamen denetim altnda tuttu. Bu dnemde Suriye halk, devleti kudretli bir varlk, siyaset kurumunu ise elit snfnn bir faaliyeti olarak grd. Suriye halknda oluan devlet gdml siyaset anlay, Hafz Esad iktidarna oluabilecek bir kar kn ve muhalefetin devlet dmanl olarak alglanmasna sebep olmakla birlikte gnmze kadar etkisini srdrmektedir. Baba Esad, siyasal iktidarnn istikrarn ve meruiyet sorunundan kaynaklanan gvenlik kayglarn hafifletebilmek iin gvenlik gleri yoluyla toplum zerindeki denetimi daha da sklatrmtr. zellikle 1970li yllarn sonunda devlet terrne dnen halk zerindeki basklar, toplumun kolektif varolma biimini olduka zedelemitir. ok sayda muhbirin toplumun iine szmas ve binlerce Suriyelinin i arkadalar, komular hatta eler gibi yakn aile yelerince ihbar edilmesi nedeniyle her trl sosyal ilikiye karlkl 89

gvensizlik damgasn vurmutur. Toplumdaki bu gvensizlik duygusu Suriyede muhalefetin eylem alann uzun bir sre kstlamakla birlikte rejimin elindeki en etkili aralardan biri olarak kullanld.247 Bunlarla birlikte otoriter iktidarn kendini merulatrma ve kitleleri harekete geirme yolu, genellikle milliyeti sylemler ve ortak d dman miti (genellikle srail) olmaktadr. Bu kolektif ve milliyeti hareket tarz toplumun i siyasetteki zgrlk ve hak talebini ncelik olarak ikinci sraya itebilmektedir. Bear Esad dneminde ise ynetim tarafndan lke iindeki muhalif gruplarn hareket edebilecei bir siyasi alan oluturma abas ierisine girildi. Bu abalarda ksmi bir baar salansa da zellikle eski kuak politikaclarn hala Suriyedeki muhalif hareketleri topyekn blc ve ykc hareketler olarak algladklar grld. Bear dneminde lke iinde ve dnda rgtlenen muhalif gruplarn bir dier zelliin de aralarnda gerekten iktidarn dayanlmaz cazibesine kaplarak rejimi devirme abasnda olanlarn da varolduu gereidir. Hatta lke dnda rgtlenen muhaliflerin ounun varlklarn srdrdkleri lkenin siyasi ve ekonomik yardmn aldklar sylenebilir. Gnmzde Suriye muhalefeti dnyay alglay ekilleri ve hedefleri asndan byk bir eitlilik gstermektedir. lke dndaki Suriyeli muhalefeti iinde Mslman Kardeler (al-Ikhwan al-Muslimeen) gibi slami referans alan ve lke iinde yasakl olan gruplar veya Ferid Gadiri gibi Amerikan yanls ve sraille ilikileri gelitirme heveslisi gruplar olmakla beraber Rfat Esad, Abdlhalim Haddam gibi eski Baasclar da vardr. lke iinde ise sekler reformcu muhaliflerle birlikte etnik siyaset yapma abas ierisinde Krt partilere rastlanmaktadr. Suriye muhalefetindeki bu okrenklilik ortak bir ama uruna ve ortak bir plan dhilinde birlikte hareket edebilecek bir muhalefetin olumasn engelleyen en nemli unsurdur. Suriyede iktidar deiimiyle ortaya kan g boluu ve Bearn babasna gre daha lml bir lider olmas, lke iinde ve dnda iktidar ele geirmeyi amalayan muhalif gruplar harekete geirmitir. 11 Eyll 2001 sonras deien uluslararas

247

Lobmeyer, a.g.e., s.101

90

konjonktr ve Suriyedeki siyasal alann muhalefet yapmaya uygun olmamas muhalif kii ve rgtlerin lke dnda barnmasna ve ou zaman byk devletlerin d politika stratejisinin bir paras haline gelmelerine neden olmutur. Buna ek olarak Suriye dndaki muhalefetin tek ortak zelliinin de demokratik ynetim getirme iddias olduu sylenebilir. ABDnin d politika stratejileri dhilinde demokrasi ve zgrle yapt vurgu, Suriyeli muhaliflere bazen dorudan bazen de dolayl destee dnmektedir. Dnya genelinde hkim olan zgrlk anlay, Suriye muhalefetinin kendisini daha kolay ve meru temel zerinde ifade etmesini salamaktadr. Tabii ki Suriyede varolan otoriter ve toplumu zararl etkilerden korumak adna toplumsal enerjiyi donduran Baasc devlet yaps muhalif gruplarn bu yndeki merulama abalarna katk yapmaktadr.248 Bear iktidara geldiinde siyasi alandaki en nemli iki rakibi olarak amcas Rfat Esad ve Mslman Kardeler rgt grlyordu. Rfat ve Mslman Kardeler rgt, Suriye iindeki siyasi alana giremediklerinden dolay yurtdnda Bear iktidarn ykmaya ynelik faaliyet gstermektedir. Rfat Esad, 1984 ylnda Hafz Esada ynelik bir darbe giriiminden sonra yava ilerleyen bir tasfiye sreciyle iktidar yapsnn dnda brakld. Bearn iktidara gemesinden iki yl nce Rfatn devlet bakan yardmcl grevinin tamamen elinde alnmas ile tasfiye sreci tamamland. 1999 ylnda Lazkiyede gerekletirmek istedii silahl ayaklanmann baarsz olmasyla g kaybna urayan Rfat, Bearn iktidara gemesinden sonra Suriye iktidar iin mcadelesini tekrar younlatrd. Rfat, olu Smerin sahibi olduu Arab News Network adl bir uydu kanal araclyla Bear kart yaynlar yapmakta ve Suriyedeki baskc iktidarn yerine demokratik bir ynetimi kurmaya aday olduunu belirtmektedir. Rfat, Suudi Arabistan Kral Abdullah ve Suriye iindeki nemli Nusayri ve Snni ailelerin bazlaryla yakn ilikilere sahiptir. Rfat Esad ismi zaman zaman dnya kamuoyunda Suriye iktidar iin gese de, gerek ilerleyen ya (1937 doumlu) gerekse gemiteki Baas deneyimi uluslararas alanda destek bulmasn zorlatran etkenlerdir.249
248 249

Etyen Mahupyan, Suriyede sivil muhalefet, Zaman, 30 Ocak 2006 Dossier:Rfat Assad, Middle East Intelligence Bulletin, C:2 No:5, 1 Haziran 2000, http://www.meib.org/articles/0006_sd.htm

91

Mslman Kardeler rgt, yurtdnda rgtlenen ve lke iinde geni bir tabana hitap edebilme potansiyeline sahip en gl muhalif grup olarak grlmektedir. rgt, Londrada yaayan lideri Ali Sadreddin El Bayanuni araclyla ynetilmektedir. Suriye Mslman Kardelerinin kkenleri 19. yzyln sonlarndaki slami cemiyetlere kadar uzanr. rgt, 1930larda slam Cemiyetlerinin oluturduu bir federasyon olarak ortaya kt. 1944 ylnda bakan (Murakp el-Am) seilen Mustafa Es-Sbai, bu cemiyetleri tek bir at altnda topladndan dolay rgtn kurucusu saylr. 250 rgt, 1950li yllarda popler Pan-Arabizm sylemine ramen Snni Mslmanlar arasnda nemli bir siyasi tabana sahip oldu. Suriye Mslman Kardeleri, gcn pazar esnaflar, memurlar, retmenler, serbest meslek sahipleri ve brokratlardan oluan orta ve alt-orta snf unsurlardan salamaktayd.251 slami referans alan bir siyasi syleme sahip olan Mslman Kardeler rgtnn lider kadrosu, din d saydklar Nusayri aznln ynetimini ykma iddiasyla 1970li yllarda Hafz Esad ynetimiyle silahl bir mcadele srecine girdi. rgtn Hafz Esad ynetimine kar srdrd mezhepsel kkenli mcadele, 1982de Hamada bir ay kadar (228 ubat) sren silahl atmalarn ardndan Suriye Ordusunun topyekn ehri bombalamas sonucu tahminlere gre 5 ila 25 bin kiinin (ou Hama halkndan) lmyle sona erdi.252 Tarihe Hama Katliam olarak geen bu olay, Hafz Esad ynetiminin kendisini tehdit eden Mslman Kardelere ynelik en iddetli ve etkili tepkisi oldu. Hama Katliamndan sonra rgt iinde nemli paralanmalar meydana geldii gibi Mslman Kardeler muhalefeti uzun sre Suriye i siyasetinin uzanda kald.253 Mslman Kardeler rgtnn Bearn iktidara gemesinden sonra bir toparlanma srecine girdii sylenebilir. rgt, Baas ynetimine kar lke dndaki
250

mer Faruk Abdullah, Suriye Dosyas, ev: Hasan Basri, stanbul, Akabe Yaynlar, 1985, s.107 108 251 R. Hrair Dkmeciyan, Arap Dnyasnda Kktencilik, ev: Muhammed Karahanolu, stanbul, lke Yaynclk, 2003, s.154 252 Michael Jacobson, What Role for the Muslim Brotherhood in Syrias Future?, The Washington Institute For Near East Policy, Policy Watch, No:972, 11 Mart 2005 253 Chris Kutschera, Syria: Wither the Syrian Muslim Brothers?, The Middle East Magazine, Nisan 1988, http://www.chris-kutschera.com/A/syrian_brothers.htm

92

muhalefetin en nemli figrlerinden biri olma zelliini srdrmektedir. Uluslararas sistemdeki dnmlerden etkilenen rgt siyasal syleminde de katlm, demokratik deerler ve insan haklar gibi kavramlara daha fazla yer vermeye balad. rgtn lideri Ali Saadettin Bayanuni, Hafz Esadn lmnden sonra verdii bir rportajda lkenin birok sorunu var: Bask ve tiranln yolat i blnmeler, siyasi meruiyet sorunu, ciddi ve srekli ekonomik kriz, srail'in hegemonyasnn kabul edilmesi iin d basklar ve komu lkelerle sorunlu ilikiler. Ama rejim, toplumun taleplerini grmezden geliyor. Suriye'nin siyasi gelecei halkn gerek katlm, tm potansiyelin kullanlabilecei geni bir halk tabanna dayanan siyasi bir yap oluturulmasna bal diyordu.254 Bayanuni szlerinde rgtn demokrasi anlaynn daha ok bir ounluk demokrasine yatkn olduu ve rgtn hedef kitlesi Suriyedeki Snni nfus olduu grlmektedir. rgtn Suriyede iktidar deiimini salama adna gerekletirilmek istedii siyasi hedefleri de Snni ounluun harekete geirilmesi zerine kuruludur. rgtn Genel Bakan Yardmcs Zheyr Salim de Prensiplerimizin hareket izgisi eriat izgisidir Mslman Kardelerin istedii eriat devleti, batdaki gibi teokratik bir devlet anlay deil. slamda yneticiler seimle ibana gelir diyerek referans slam dini olan ada bir devleti bahsetmektedir.255 Salim istedikleri devlet eklinin kurumsallam, oulcu ve iktidarn el deitirebildii bir yapya sahip olacan sylerken demokrasi kavramn kendilerine gre ekillendirme gayreti ierisine girmektedir. Bu dnemde Mslman Kardeler rgtnn ie kapal yapsn krarak dier muhaliflerle iletiime geme gayreti ierisine girdii de grld. rnein, bu iletiimin bir sonucu olarak Mays 2001de Onur Pakt ve Austos 2002de Suriye Ulusal Paktn imzaland. rgt, 2004 yl sonunda iseGelecein Suriyesi iin Siyasi Proje adl bir bildiri yaynlayp Suriyede slam kimliine gre yeni bir anayasa hazrlanmas, demokratik reformlarn yaplmas ve dnce zgrlne sayg duyulmas gibi taleplerde bulundu.256 Deien uluslararas konjonktrden faydalanmak isteyen rgtn, 2005 ylnn bandan itibaren dier Suriyeli muhalifler ve ABD ynetimiyle ilikilerini nemli lde gelitirdii iddia
254

Biz diktatrle karyz, Yeni afak, 17 Temmuz 2000 Mslman gruplarla acilen diyaloa gein, Vakit, 13 Mays 2006 256 Scott Lasensky, Mona Yacoubian, Syria and Political Change, The United States Institute of Peace (USIP), Aralk 2005, http://www.usip.org/pubs/usipeace_briefings/2005/1212_syria.html
255

93

edilmektedir.257 rgtn Genel Bakan Yardmcs Salim ise Suriyedeki Krtler, solcular ve dier muhaliflerle ibirlii iinde olduklarn kabul ederken d glere dayanarak hareket etmediklerini sylemektedir.258 Mslman Kardeler rgtnn eski gcn kazanma abasna ramen uzun sre lke siyasetinden ve siyasi rgtlenmeden uzak kalmas lke iindeki gcn olumsuz etkilemektedir. zellikle 49 nolu yasaya gre rgte ye olmann lmle cezalandrlmasnn toplum zerinde yaratt korku psikolojisi ve toplumda yerleen Baasc sekler dnce yaps, Suriyede slamc hareketlere verilecek destei azaltan unsurlardr. Uluslararas sistemdeki deiimler, Mslman Kardeler rgtnn muhalefetini ekillendirmekle birlikte Bear Esad ynetimine kar yeni muhaliflerin lke dnda rgtlenmesinin yolunu at. Bu yeni muhalif oluumlardan en dikkat ekenlerin banda Suriye asll Amerikal iadam Ferid Nahid Gadiri nderliindeki Suriye Reform Partisi gelmektedir. Suriye Reform Partisi, 11 Eyll 2001 saldrlarndan bir ay sonra Gadiri tarafndan kuruldu. Ferid N. Gadiri Ekim 2001de Suriye Reform Partisini kurmasndan beri Bear Esad rejimine kar Washington merkezli, ABD ynetiminin onaylad bir muhalefet gerekletirmeye almaktadr.259 Demokrasi, zgrlk ve insan haklar kavramlarn n plana karan kendinden emin ve iddial sylemi ile Gadiri dnya kamuoyununda ilgi uyandrsa da Suriye iinde siyasi tabana sahip deildir. Birok Suriyeli Gadirinin Washington merkezli muhalefetini samimi ve inandrc bulmamaktadr. Bunun yannda Ferid Gadirinin muhalefetini ABDnin Orta Dou politikas ve BODP erevesinde deerlendirmek daha anlaml olacann altn izmek gerekmektedir. Suriyede etnik kriterler erevesinde muhalefet yapan aznlk Suriyeli Krtlerdir. Etnik gruplarn siyasal olarak rgtlendii durumlarda, siyasi mcadelenin ve kartln sahnelendii alan kltrel farkllklara doru kaymaktadr. zellikle kriz dnemlerinde etnik kkene dayal aidiyet duygusu ve etkileim artmakta ve kitleleri
257

Nicholas Blanford, Syria's secular and Islamist opposition unite against Baathists, The Christian Science Monitor, 10 Haziran 2005; Syrian Islamists seek free elections, Al Jazeera, 4 Nisan 2005, http://english.aljazeera.net/NR/exeres/023CC362-D28C-4794-8485-3F0DF6FDE1B9.htm 258 Mslman gruplarla acilen diyaloa gein, Vakit, 13 Mays 2006 259 Saad Muhyu, Dikkat Gadiri Geliyor, Radikal, Yorum, 2 Nisan 2005

94

harekete geirebilmektedir.260 2003 Irak Mdahalesi sonras Kuzey Iraktaki Krt gruplarn ABD desteiyle kazand siyasi ve ekonomik ayrcalklar, Krt milliyetisi hareketleri canlandrmakla birlikte Orta Dounun dier lkelerinde aznlk olarak yaayan Krtler iin Kuzey Irak bir ekim merkezi haline getirdi. Bu gelimelerden bir blge lkesi olan Suriye de dorudan etkilendi ve 1,6 milyon civarnda nfusa sahip olan Suriye Krtleri siyasi ve kltrel hak talepleriyle hzl bir siyasileme srecine girdi. Aslnda modern Suriye tarihine baktmzda Suriyeli Krtlerin lkedeki dier aznlklara gre siyasetten uzak kalmay tercih ettiklerini ve silahl bir mcadele yoluyla siyasi bir hak arayna girmedikleri grlmektedir. Suriyeli Krtler, zaman zaman Arap milliyetisi iktidarn basksn zerinde hissetse de genellikle merkezi ynetimle uyum iinde olmay ve kltrel haklar konusunda sivil mcadeleyi tercih ettiler. Suriyedeki Krtlerin ilk siyasal rgtlenmesi, 1957 ylnda Nureddin Zaza ve Osman Sabrinin nclnde kurulan Suriye Krt Demokratik Partisi (S-KDP) idi. S-KDP, daha ok Iraktaki Krdistan Demokratik Partisinin bir kolu olarak faaliyet gsteren ve Molla Mustafa Barzaniye endeksli bir rgt grnmndeydi. Suriyenin Msr ile Birleik Arap Cumhuriyetini kurduu dnemde S-KDP yasakland.261 1965te Krt Demokratik lerleyi Partisi adl bir rgt kurulsa da Suriyede S-KDPden sonra btn Krtleri kapsayan etkin bir siyasi rgtlenme kurulamad sylenebilir.262 Gnmzde Suriyede var olan 12 civarndaki Suriyeli Krt partisi de S-KDPden dodu.263 Suriyedeki Krt partiler, lkede bir siyasi parti kanunu olmasa da Hafz Esadn salad esneklik sayesinde uzun sre zgrce faaliyetlerini srdrd. Tabi ki bu zgrln snrlar Baas ynetimi tarafndan belirlenmekteydi. Hafz Esad, Krtlere snrl rgtlenme zgrl vererek ve ilgisini PKK terr rgt zerinden Trkiyeye ynlendirerek kendisine muhalif olmalarn uzun sre engellemeyi baard.

260

Bu konuda detayl bilgi iin bkz. Der: Fredrik Barth, Etnik Gruplar ve Snrlar, ev: Ayhan Kaya, Seda Grkan, stanbul, Balam Yaynlar, 2001 261 Mehdad R. Izady, Krtler, ev: Cemal Atila, Doz Yaynlar, 2004, s.386 262 Sami Moubayed, US designs on Syria's Kurds, Asia Times, 9 Nisan 2006, http://www.atimes.com/atimes/Middle_East/GD09Ak01.html 263 Suriyedeki 12 Krt Partisi unlardr: Suriye Krt Demokratik Partisi ( ki fraksiyona sahip), Suriye Krtleri Yurtsever Demokratik Partisi, Suriye Krt Sol Partisi ( ki fraksiyona sahip), Suriye Krtleri lerici Demokratik Partisi ( ki fraksiyona sahip), Suriye Krt Halk Birlii, Suriye Krt Birlii ( ki fraksiyona sahip), Suriye Krt Partisi ve Demokatik Birlik Partisi(PYD). Bu konuda detayl bilgi iin bkz. Nevzat Bingl, Suriyenin Kimliksizleri: Krtler, stanbul, Elma Yaynlar, 2004, s.49107

95

Bear Esad dneminde deien uluslararas artlara ramen Krt partilerin taleplerini kltrel haklarla snrl tuttuu ve genel olarak Suriye ulusal snrlar ierisinde yaama eiliminde olduklar grlmektedir. Bu kstaslar tamayan ve Suriye ynetiminden ulusal btnl zedeleyecek isteklerini aka ortaya koyan oluumlar da vardr. rnein Demokratik Birlik Partisi (PYD-Partiya Yekitiya Demokrat), dier Krt partilerinin siyasal ve kltrel hak beklentilerini yeterli grmeyip Suriye iin federal bir yap, Krtler iin de zerklik istemektedir. PYD, terr rgt PKK tarafndan 2003 ylnda kurulan taeron bir rgttr. PYD, Kaml Olaylar olarak bilinen Krt ayaklanmas ve eyh Muhammed Mauk Haznevinin ldrlmesinin ardndan Krt blgelerinde gerekleen toplu protesto gsterilerde etkin rol oynad. 2004 Mart aynda Krt-Arap atmas eklinde kan Kaml olaylar, Kuzey Irak merkezli Krt gruplarn siyasi kazanmlarnn blgeye yayd milliyeti etkiyi gstermekle birlikte Suriyeli Krt muhalefetin lke iindeki siyasi duruunu nemli lde belirledi. Hem 2004teki Kaml olaylar hem de 2005 Maysndaki eyh Muhammed Mauk el Haznevinin ldrlmesi olay, Krt muhalifler tarafndan uluslararas alana tanmak ve byk devletler konuya mdahil edilmek istendi. Bu uluslararas destek aray, Suriyeli Krt muhaliflerin ABD ve Avrupa merkezli faaliyetlerinin yolunu aarken Suriye ynetiminin gvenlik endielerini arttrd. lke dnda muhalefet faaliyetleri ierisine giren Suriyedeki Krt gruplarn, blgesel milliyetilikle beslenen bir radikallemenin basks altnda olduklar ve Suriye ynetimine ynelik mevcut taleplerinin giderek siyasiletii grlmektedir. Suriyedeki son muhalif grup ise am Bahar dneminde tartma forumlarna nclk eden sekler reformcu kesimdir. Bu kesim i adamlar, yazarlar, avukatlar, gazeteciler, mhendisler gibi eitli i kollarnda ve toplumsal evreden gelen entelektel bir elitten olumaktadr. Bearn iktidara geldikten sonra salad zgrlk ve effaflktan yararlanarak demokratik refom adna nemli ilev gren bu kesim, daha sonralar maruz kaldklar tutuklamalar ve basklardan dolay byk bir hayal krklna urad. Hzl bir siyasi deiimin yolunu amak zereyken 96

karlarna tekrar kan rejimin baskc yz, sekler reformcu kesimin Bear Esadn ynetici kimliine duyduklar inan ve hayranln azalmasna yol at. Suriyedeki muhalefetin lke iinde kendini ifade edememesi ve siyasal etkinlik gstermesinin nndeki temel sorun lkede varln srdren otoriter Baas rejimidir. Rejimin deiimi ve dnm gereklemeden lkede demokratik bir ortamn ve zgr faaliyet gsteren istikrarl bir muhalefetin olumas mmkn deildir. Bununla birlikte mevcut muhalif gruplarn da siyasal hedefleri ve hedeflerine ulamak iin kullanmak istedikleri yntemler byk farkllk iermektedir. Tm Suriyeli muhalifler sylemlerinde, lkedeki otoriter ynetimin demokratik bir ynetimle deitirilmesi gerektiini ifade etseler de demokrasi terimini daha ok bir merulatrma arac gibi kullanmaktadr. Muhalif gruplar arasnda gelecek konusunda farkl bak alarnn var olmas, kolektif bir Suriye muhalefetinin olumasnn nndeki en nemli engeldir.

IV.2.2 Sivil Toplumun Geliimi

Hafz Esad dneminde sivil toplum, Kadnlar Birlii, Genler Birlii gibi devletin kontrolnde olan rgtlerden oluuyordu. Bu rgtler, toplumsal kitleler ile ynetici sekinler snf arasnda oluan boluu dolduracak kurumsallamay salamada ve sosyal gleri harekete geirmede yeterli olmuyordu. Bununla birlikte bir toplumda demokrasinin gelitii sosyal ortam esas itibariyle iktidarn mdahale alan dnda ve iktidara kar durabilecek ara gruplarn varl ile karakterize edilmektedir. Bu sre nce iktidarn keyfiliinin nlenmesi sonra da iktidarn halka ve ynetilenlerin rzasna dayanmas ynnde bir anlayla tamamlanmaktadr.264 Bearn iktidara geldii 2000 ylnda Suriyedeki sivil toplum bu zellikleri barndrmann ok uzanda bulunuyordu. 2000 sonras ise devlet sivil toplum rgtlerinin gelimesini tevik etti ve gerekli ortam hazrlad. Sivil toplum alannda ilk grlen gelime, am Baharn anlattmz blmde ele alnan Ulusal Tartma Forumlar idi. Suriye iktidarndaki
264

ynetici

elitin

sivil

toplum

rgtlerinin

faaliyet

alanlarnn

Aytekin Ylmaz, ada Siyasal Akmlar: Modern Demokraside Yeni Araylar, Ankara, Vadi Yaynlar, 2001, s.319

97

siyasallamasndan duyduklar kayg 2002 ylnda forumlarn kapatlmasyla sonuland. Buna ramen Suriyede sivil toplum kurumlar (STK) kurulmaya devam etti. Suriyenin yeni STKlarn bazlar Devlet Bakan Bearn ei Esma Esad gibi lkede ok tannan kiilerin korumas altnda ortaya karken bazlar da Suriye alma ve Sosyal ler Bakanlnn izni ve denetimi altnda almalarna balad. Yeni STKlar, grnte faaliyet eitliliine sahip olmakla birlikte ncelikli amalar lkenin kalknmasyla ilgili projeleri tasarlamak ve uygulamakt. Yeni STKlarn bazlar kalknma sorunlar hakknda kapsaml deneyime ve veriye sahip oldu ve hkmetle birlikte alt. Devletin tevik politikas sonucu Suriyede oluan yeni STKlarn en nemlileri, FIRDOS (Fund of Integrated Rural Development of Syria), MARWED (Modernising and Acivating Womens Role in Economic Development), SYEA (The Syrian Young Entrepreneurs Association), SEA (The Syria Environment Association), Qawz Waza, AMAL ve Tutuklular Koruma Dernei (Prisoners Care Assocition) gibi ulusal rgtlerdir. Ulusal rgtlere ek olarak Agha Khan Vakf, Kerim Rida Said Vakf, Movimondo, JICA (Japan International Cooperation Agency) gibi uluslararas rgtlenmeler son yllarda Suriyede faaliyet gstermeye balad.265 Temmuz 2001de kurulan Suriye Btnlemi Krsal Geliim Fonu (Fund of Integrated Rural Development of Syria- FIRDOS), lkede gelien kalknma amal STKlarn ncs saylabilir. FIRDOS, krsal kesimin gelimesi iin sosyal ve i olanaklar yaratmay destekleyen bir kurumdur. Kurumun faaliyetleri, Temel Kalknma Gereksinimleri, Gelir retimi ve Eitim ve alma olmak zere programa blnmtr. Temel Kalknma Gereksinimleri program, Suriyenin krsalnda sunulan temel hizmetleri ve altyapy gelitirmek iin yrtlr. Gelir retimi program dhilinde krsal blgede yaayan bireylere veya gruplara i projelerinde kar amac olmayan krediler verilmektedir. Eitim ve alma program, krsal alanda insan kaynaklar geliimini salamak iin buradaki rencilere burs ve bilgisayar kurslar vermektedir
266

Suriyedeki ikinci etkin sivil toplum rgt olan

ve Nisan 2003de kurulan Ekonomik Gelimede Kadnn Roln Aktifletirme ve

265 266

, Trying to Fit In, s.78 , Trying to Fit In, s.78

98

Modernletirme Fonu (Modernising and Acivating Womens Role in Economic Development-MAWRED), lkenin kalknma srecinde kadnlarn katksn artrmay amalamaktadr. Suriye-Avrupa Merkezinin (Syrian-European Business Centre SEBC) katklaryla MAWRED Suriye Gen i projeleri, kadnlara Birlii (The destek Syrian olmay Young amalamaktadr.267 Giriimciler

Entrepreneurs Association-SYEA), Ocak 2004te kuruldu. Nfusunun %60dan fazlas 25 yann altnda olan Suriyede gen erkek ve kadnlarn i yaamna girmesini tevik etmektedir. SYEA, giriimci ruhun tantm, desteklenmesi ve reform gndemini gl bir ekilde desteklemektedir.
268

Dier bir sivil rgt olan

Qawz Waza (Gkkua) ise ocuklarn korunmasyla ilgili konulara odaklanmtr. rgt, zellikle toplumdaki yetim ve ihtiya sahibi ocuklarn ihtiyalarn karlama ve geleceklerini koruma misyonunu tamaktadr. lkede gnll bir toplumsal hizmet yerine getiren Suriye evre Dernei (The Syria Environment AssociationSEA), temiz ve salkl bir evrenin gelimesine yardmc olma hedefiyle Austos 2001den beri faaliyet gstermektedir. Austos 2002de kurulan Suriye Engelliler Dernei (AMAL) engellilere ynelik almaktadr. Suriyedeki pek ok STKnn aksine, AMAL engelli Suriyelilerin yaam koullarn iyiletirecek zel yasa tasla iin aktif olarak hkmetle kulis yapmaktadr. Tutuklular Koruma Dernei (Prisoners Care Association), tutuklular ve ailelerinin ihtiyalaryla ilgilenir. 269 Suriyede ynetimin izniyle faaliyet gsteren uluslararas STKlar da mevcuttur. Agha Khan Vakf, 2001de Suriye hkmeti ve Agha Khan Network for Development arasnda yaplan anlamayla kuruldu. Salk, eitim, kltr, planlama, inaat alanlarda hizmet vermektedir. Kerim Rida Said Vakf, Vefik Rida Said tarafndan kuruldu. Vakf Suriyede rencilere burs vermekle birlikte engelli ve hastalara da yardm salamaktadr. Movimondo, dnya apnda faaliyet gsteren bir talyan yardm rgtdr. alma ve Sosyal ler Bakanl ile koordinasyon halinde engelli insanlara yardm etmektedir. Japon Uluslararas birlii Ajans (Japan International Cooperation Agency-JICA) 1989 ylndan beri Suriyede bir dizi
267 268

MAWRED hakknda detayl bilgi iin bkz. http://www.mawred-syria.org Shanker, Syrias Reforms- An Overview 269 , Trying to Fit In, s.8

99

kalknma projesine yardm etmektedir. Japonyann Halk Projeleri iin Destek Yardmndan 1996 ylndan beri Suriyede 44 STK yararland. 270 Bear Esad, sivil topluma bakta yeni bir yaklam getirse de Suriyede sivil toplumun tartma forumlar dnda daha ok sosyal ve ekonomik alanda faaliyet gsteren rgtlerden olutuu grlmektedir. Suriye ynetiminin STKlarn siyasallamas kaygs ve reform hareketinin ynnn 2002 ylndan itibaren tamamen ekonomiye kaymas, STKlar siyasal iktidarn ekonomik kalknma politikasnn bir paras haline getirdi. Suriyede otoriter devlet yaplanmasnn sivil toplumun egemenlik alann kuatc fonksiyonu hala devam etmektedir. Bear Suriyesinde kurulan STKlarn siyasal iktidara kar eletiren ve sorgulayan hareket tarz, zellikle eski kuak siyasiler tarafndan iktidara ynelik tehdit olarak alglanmaktadr. Fakat bamsz siyasal partilerin ve siyasal partiler yasasnn olmad bir lkede skan halk kitlelerinin talepleri yine iktidarn izin verdii lde kurulan STKlar tarafndan dile getirilmektedir. Bear Esad dneminde sivil toplumun gelitirilmesi iin verilen teviklerin baarya ulaabilmesi srdrlebilir olmasna baldr. Devlet, yasal kolaylklar salayarak rgtlenme zgrln cesaretlendirmek zorundadr. Suriyede toplumun etkileim iinde olabilecei alanlarn ve kurumlarn tarihsel sre iinde var olduu grlmektedir. Suriye halk, Baas dnemiyle birlikte her ne kadar devlet kontrolnde olsa da rgtlenme konusunda nemli bir tecrbe kazand. Fakat Suriyede modern bir sivil toplum, siyasi ve ekonomik reform hareketiyle oluacak demokratik kltrle beslenerek zaman iinde geliebilir. Bu konuda ek Cumhuriyetinin eski cumhurbakan Vaclav Havel, Souk Sava sonras sosyalist siyasal sistemlerin liberal demokrasiye dntrlmesinde sivil toplumun yerini belirtirken syledii szler Bear Suriyesi iin olduka anlamldr: Sivil toplum karmak, krlgan, kimi zaman gizemli bir organizmadr. Yzyllar olmasa da on yllar iinde geliir, kendilerini dntren ve toplumun durumunu yanstan rf ve adetleri, zihniyet iklimlerini dile getirir.
270

, Trying to Fit In, s.8

100

Dolaysyla, eer yllar boyunca var olmamsa, onu bir yasa ya da siyasi kararla ilan etmek suretiyle yeniden yaratabilmek mmkn deildir. Yalnzca, yeermesine uygun ortam yaratmak ve restorasyonuna gtrecek etmenleri sabrla desteklemek mmkndr.271

IV.2.3. Kiisel zgrlkler ve nsan Haklar Sorunlar

Gnmzde bir devletin demokratik olup olmad konusunda en nemli kstaslardan biri, vatandalarna kar temel insan haklar ykmllklerini yerine getirme dzeyidir. Hatta bir devletin uluslararas alanda kabul ve sayg grmesi insan haklar performansna baldr. Bu balamda demokrasi ve insan haklar terimleri, ou zaman birlikte kullanlmaya baland ve bu konuda devletlerin yaptklar ihlaller uluslararas sorumluluk ve etki dourdu. Dnyada insan haklar kavramnn kategoride ortaya kt sylenebilir. lk kategori, kiinin bedensel btnlne sayg ve fiziki gvenliinin salanmas ve fiziki varlnn gvence altna alnmasdr. kinci kategori, sivil ve siyasal zgrlkleridir. nc kategori, sosyal ve ekonomik haklardr.272 Suriye uzun yllar otoriter ve askeri ynetimler tarafndan ynetilmesinden dolay insan haklar konusunda ciddi sorunlar olan bir lkedir. Uluslararas insan haklar kurulularnn raporlarna gre, insan haklarnn ilk kategorisi iinde deerlendirdiimiz yaama hakknn ihlali, keyfi tutuklamalar, alkoymalar, ikence, gzaltnda kaybolma ve adam ldrme, yargsz infaz, adil yarglanmama gibi sular, Suriyede yaygn olarak grlmektedir. Hafz Esad, siyasal istikrar salamak ve iktidar kaybetmemek iin devletin gvenlik rgtlerini etkin bir ekilde kullanmtr. Rejim muhaliflerini yok etme adna gvenlik rgtlerinin uygulad bask ve iddet eylemleri, Suriye halkn srekli bir korku psikolojisi iine srkledii gibi tek tip bir toplumsal yapya da neden olmutur. Bear Esadn demokratik reform abalarna ramen Suriyedeki bu tr insan haklar ihlalleri devam etmektedir. Bunun en nemli sebebi, ynetici elitin zgrle bakndaki zihniyet deiiminin tam olarak

271

Vaclav Havel, Sivil Toplum, ev: Turhan Ilgaz-Cengiz Aktar, dea Politika, Say: 7, Yaz 2000, Orum Yaynclk, s.27 272 Ylmaz, a.g.e., s.294

101

gereklememesi ve 1963 ylndan beri yrrlkte olan Olaanst Hal Kanununun gvenlik rgtlerine salad hukuksal meruluun devam etmesidir. Olaanst Hal Kanununun 4. maddesinin A frkas kamu ve gvenlik sistemine ynelecek tehditlere kar nleyici tutuklamalara ve snrsz gzalt srelerine izin vermektedir.273 Suriyedeki muhalif gruplarn gerekletirdikleri eylemlerde zellikle 1963ten beri geerli olan olaanst hal yasalarna vurgu yapmalar dikkat ekicidir. 2004 ylnn banda Aktam Naisse274 ve 700e yakn aydn ve insan haklar savunucusu Suriye hkmetinden olaanst hal yasalarnn yrrlkten kaldrlmasn talep eden bir dileke imzalad. Dilekeyi imzalayanlar, lkedeki tm sorunlarn kkeninde, 1963ten beri geerli olan olaanst hal yasalarn gryordu. Naisse, bu kadar ok sayda muhalifin gzaltna alnmas ve mahkmiyetinin ancak bu yasalar sayesinde olanakl olduunu belirtti ve gerek demokratik reformlarn hala ok uzakta olduunu savundu. Naisse Her demokratik almn ihmal edilemeyecek kurallar vardr. Olaanst hal yasalarnn, yani zel mahkemelerin iptali, keyfi tutuklamalara son verilmesi ve tm siyasi tutuklularn serbest braklmas bunlardandr. lkeyi demokratikletirmek, en azndan dnyaya amak isteyen birinin bunu bir o yana bir bu yana admlarla yapmas olanakszdr. demektedir.275 Suriyenin 1973 tarihli anayasasna baktmzda, devletin kiisel zgrlkler, hukukun stnl, kadn haklar gibi konular anayasal gvence altna ald grlmektedir. Anayasann zgrlkler: Kamusal Haklar ve Sorumluluklar balkl 4. blmnn 25. maddesinin ilk ksmnda zgrlk kutsanm bir haktr ve devlet vatandalarnn bireysel zgrlklerini garanti eder ve onlarn eref ve gvenliini salar denmektedir. 25. maddenin ikinci paragrafnda hukukun stnlnn toplumun ve devletin temel prensibi olduu belirtilir. Ayn maddenin devamnda vatandalarn hak ve sorumluluklarnda kanun nnde eit olduu ve
273

Annual Report on Human Rights Situation in Syria, Syria Human Rights Committee (SHRC), Haziran 2004, s.6 274 Aktam Naisse hakknda detayl bilgi iin bkz. Suzanne Gershowitz, Dissident Watch: Aktham Naisse, Middle East Quarterly, lkbahar 2005, http://www.meforum.org/article/720 275 Abid Osman, Mahmud Tevfik, Suriyeli aydnlar olaanst hal istemiyor, Deutsche Welle, 6 ubat 2004, http://www2.dw-world.de/turkish/politik/1.58692.1.html

102

frsat eitliini devletin garanti ettii zerinde durulmaktadr. 26. maddede ise her yurttan lkenin siyasal, sosyal ve ekonomik yaamna katlma hakkna sahip olduu ve bu hakkn hukuk tarafndan dzenlenecei belirtiliyor.276 Fakat yasalarn bir takm haklar vermesi yetmemekte ve bireyin bunlar kullanacak imknlara sahip olmas da gerekmektedir.277 Suriyede anayasada verilen zgrlkler ve haklar, pratikte uygulanann ok uzandadr. Bear Esad dneminde en nemli insan haklar sorunlarnn banda siyasi sulularn saysndaki fazlalk ve siyasi tutuklamalar gelmektedir. Bear iktidara ktktan sonra lkesinin bu konudaki kt imajn dzetme adna Kasm 2000de iinde Suriye Komnist i Partisi, Mslman Kardeler ve Baasn Irak kanadnn yelerinin bulunduu 113 siyasi mahkmu affetti. Af karma, gerek dnya kamuoyuna, gerekse lke iindeki muhalif glere reform ve diyalog isteini gstermek isteyen her Arap rejiminin en sevdii yntem olmakla birlikte Bearn Mslman Kardelerin 1980lerde tutuklanan eyh Imad Ranko, eyh Mahmud Otman, eyh Hisham Maczub ve eyh Halid Cami adl nemli yesini serbest brakmas cesaretli bir karard.278 Bear, Aralk 2004te 112, ubat 2005te 55 ve Kasm 2005te 190 siyasi mahkmu daha serbest brakt. Aralk 2004 ve ubat 2005te serbest braklan kiiler arasnda Mslman Kardeler yeleri de vard.279 Kasm 2005teki afta ise serbest braklan en nemli isimlerden biri Mays 2005te Atasi Formunun toplantsnda Mslman Kardeler lideri Bayanuninin mesajn okuduktan sonra tutuklanan muhalif gazeteci Ali Abdullah idi. Bearn af karma siyaseti lkedeki insan haklar savunucularnn istedii genel aff getirmezken devam eden tutuklamalar ise boalan cezaevlerinin tekrar dolmasna yol amaktadr. Bu yzden biribirini takip eden aflar ve tutuklamalar, geii zmler olmann tesine geememektedir.

276

1973 Suriye Anayasas, Federal Research Division Library of Congress, http://www.loc.gov/law/guide/syria.html 277 Raymond Aron, zgrlkler zerine Denemeler, ev: Turhan Ilgaz, stanbul, Kesit Yaynclk, 1995, s.172 278 Quilty, a.g.m. 279 Damascus releases 55 prisoners, most of them Islamists, Arabic News, 14 ubat 2005, http://www.arabicnews.com/ansub/Daily/Day/050214/2005021407.html

103

Bearn zgr siyasal ortam oluturma adna Suriyede gsterdii abalarn, nihai sonuca ulamasn engelleyen en nemli neden siyasi tutuklamalardr. am Bahar adyla bilinen demokratikleme srecinin sonunu getiren olay Austos-Eyll 2001de gerekleen 10 muhalif aydna ynelik tutuklama kararlardr. Bu tutuklama kararlarnn ncelikle Suriyedeki demokratikleme ve siyasal reform ynndeki abalar olumsuz bir srece soktuu sylenebilir. Bylece otoriter Baas ynetiminin lkedeki bireylerin sahip olduklar sivil ve siyasi zgrlkleri sk bir ekilde kontrol edebildii bir kez daha grld. Olaanst Hal Kanununun verdii yetkiye dayanarak Suriye Devlet Gvenlik Mahkemesi tarafndan 10 muhalif aydn anayasay ihlal etmek ve deitirmeye almak sularndan yarglanmas ise her trl sivil hareketin devletin varlna kar tehdit olarak alglanabildiini gstermektedir. 10 muhalif aydnn maruz kaldklar yarglama sreleri, siyasi tutuklamalarn ardndan mahkemelerin de kiisel zgrlkleri gz ard eden bir yaklam iinde olduklarn ortaya koydu. Sanklarla avukatlarnn grmesinin engellenmesi, mahkeme heyetinin tek tarafl tavrlar, sank avukatlarnn delillerinin kayda gememesi, tbbi yardma ihtiyac olan hasta sanklarn durumalara karlmas gibi eylemler Suriyedeki yarglamalarn uluslararas standartlarn uzanda olduunu gsterdi.280 Suriyedeki en nemli insan haklar sorunlarndan biri de gzaltnda kaybolma ve ldrlme suudur. Bear dneminde dnya kamuoyuna yansyan en nemli kaybolma olay, eyh Mauk Haznevinin 8 Mays 2005te amdaki slami Ettler Merkezine yapt ziyaret srasnda ortadan kaybolmasdr. Krt asll eyh Hazneviden 22 gn iinde bir daha haber alnamad. Suriye resmi makamlar, 1 Haziranda Haznevinin ldrldn aklarken olay da adi bir vaka olarak nitelendiriyordu. Hatta bir sre sonra Haznevi cinayetine kartklarn itiraf eden Muhammed Matar El Abdullah ve Yasin Matar El Hindi adl iki kiinin yakaland akland. 281 Oysaki lkedeki Krt aznlk ve insan haklar savunucular eyh Haznevinin ldrlmesinde devleti sulad.
280 281

Annual Report 2002, Syria Human Rights Committee (SHRC), 27 Haziran 2002, s. 1318 Unrest in Syria over Kurdish clerics death, Al Jazeera, 6 Haziran 2005, http://www.aljazeera.com/me.asp?service_ID=8557

104

Uluslararas Af rgtne gre de olaylar devletin akladndan daha farkl geliti. 8 Maysta Suriye askeri istihbarat grevlileri tarafndan karlan ve bilinmeyen bir yerde tutulan Haznevi, uzun sre ikenceye maruz kald ve 27 Maysta tedavi edilmek amacyla Terin Askeri Hapisanesine getirilmesinin ardndan 30 Maysta ld. 282 Suriyenin Bear dneminde de insan haklar konusunda uluslararas alanda imajnn dzelme gsterdii sylenemez. BM nsan Haklar Komitesi, Haziran 2005te Suriyede yapt gzlemler sonucu 1963ten beri olaanst hal yasalarnn devam etmesi; gzaltnda bulunanlara ikence yaplmasnn srmesi; Uluslararas Medeni ve Siyasi Haklar Szlemesine aykr olarak lm cezalarnn devam etmesi; dernek kurma, dnce ve ifade zgrlkleri zerindeki geni kapsaml snrlandrmalarn varl; kadnlara yaplan ayrmclk ve ihlaller ve insan haklar savunucularn hedef alma gibi birok alanda insan haklarnn ihlal edildii kansna vardn aklad. Ayrca nsan Haklar Komitesi, Suriye ynetimini tutuklanan insan haklar savunucularn bir an nce serbest brakmaya ve insan haklar savunucularna kar uygulanan taciz ve gzdan sona erdirmeye ard.283

IV.2.4. Kadn Haklar ve Esma Esadn Reform Hareketindeki Rol

Kadn haklar kavram, gnmzn kresellemi dnyasnda marjinal haklar olmaktan ok insan haklarnn bir paras olarak dnlmektedir. Bununla birlikte kadn haklarnn genel erevesi, kamusal alan ve zel alan olmak zere iki ayr meknda gerekleen kadn sorunlar incelenerek oluturulabilir. zellikle Orta Dounun geleneksel toplumlarnda kadnlara zg insan haklar ihlalleri zel alan olan ailede balar ve kadnlarn kamusal alana knn nnde nemli bir engel olarak durmaktadr. Okula gnderilmeme, zorla evlendirme, altrlmama, aile ii iddet gibi kadna ynelik eylemler Orta Dou toplumlarnda kadnn roln zel alan olan aile iinde snrl tutmaktadr. Orta Dounun birok yerinde kadn erkek
282

Sheikh Muhammad Ma'shuq al-Khiznawi, Amnesty International, 1 Haziran 2005, http://web.amnesty.org/library/Index/ENGMDE240352005?open&of=ENG-SYR 283 Suriye: Suriye'deki nsan Haklar Savunucular Saldr Altnda, Uluslararas Af rgt Basn Aklamas, 21 Ekim 2005, http://www.amnesty-turkiye.org/sindex.php3?sindex=vifois2810200502

105

eitlii ve kadnn toplumdaki rol geleneksel kabileci anlay erevesinde ekillenmektedir. Erkein toplumdaki rol almak, kadnn grevi ise ev ileri yapp ocuklarna bakmaktr. Kadnn kendi iradesi dnda ve ona sorulmadan toplum tarafndan biilen hviyet, onun toplumsal konumunu olumsuz ynde etkilemektedir.284 Tm bunlarla beraber 1950lerden sonra Orta Douda ehirlemede ve okuma-yazma oranndaki art ve Arap milliyetilii, sosyalizm ve seklerizm gibi ideolojilerin blgeye girii, kadnlarn sosyallemesine ve toplum iindeki rollerini geniletmesine hizmet etti. Bu toplumsal dnmleri en iyi izleyebileceimiz yerlerden biri, Arap siyasal dncesinin nemli merkezlerinden biri olan Suriyedir. Suriyede 1960l yllarda etkin bir siyasi g haline gelen Baas hareketinin siyasi, ekonomik ve sosyal politikalar, Suriyeli kadnlarn sosyallemesine olumlu etkide bulunduu gibi gnmzde kadn haklarnn dier Arap lkelerinden ileri dzeyde olmasnn alt yapsn hazrlad. Baas hareketi, ideolojisinde barndrd sosyalizmle toplumda sosyal eitlik ve laik bir Arap toplumu ngrrken, Arap milliyetiliiyle de snfsal balara ve kolektif bir toplumuna verdii nemi ifade etmektedir. Buna ek olarak 1970li yllarda Arap kadnn lke kalknmasna katlmas gereklidir eklindeki sylemler, kadnn sosyal ve ekonomik yaama girmesine ve statsnn ykselmesine sebep oldu.285 Bu gelimelerin hukuksal yansmas kadnn toplumdaki statsn tanmlayan Suriye Anayasasnn 45. maddesidir. Bu madde ile Suriye kadnlarnn siyasi, ekonomik, toplumsal ve kltrel etkinliklere tam katlma hakk anayasal gvence altna alnmaktadr. 45. madde yle demektedir: Devlet kadnlarn toplumun siyasi, kltrel, sosyal ve ekonomik yaamna tam katlmn olanakl klacak tm frsatlar garanti eder. Devlet, kadnlarn geliimini engelleyen unsurlar ortadan kaldrmay ve onlarn sosyalist Arap toplumunun inasna katlmna gayret gsterecektir286 Baasc politikalarn kadnn toplumdaki konumunu ykselten olumlu yan 2000li yllarn banda Suriyeli kadnlarn lke
284

Meryem Selim, Arap Kadnlarnn inde Bulunduu artlar, Trk-Arap likilerinin Gelecei Semineri, Arap Birlii Aratrmalar Merkezi, Beyrut, Tima Yaynlar, 1994, s.335 285 A.e., s.323 286 1973 Suriye Anayasas, Federal Research Division Library of Congress, http://www.loc.gov/law/guide/syria.html

106

genelindeki okuma-yazma oran %60 civarnda olmasn salad. Suriyede kadnlarn okuma-yazma oran yeterli olmasa da birok Arap lkesinin birka adm nndedir. Suriye siyasetinde kadnlar olduka etkilidir. Suriye kadn gngetike de lkedeki siyasi roln arttrmaktadr. Suriye meclisinin 1981de %6,6s, 1996 ise %9,6s kadnlardan olumaktayd. 2003 ylnda 250 milletvekilinin olduu mecliste kadn milletvekili says 24tr.287 Bear Esad, iktidar dneminde kurulan kabinelerde bayan bakanlara da yer verdi. rnein son kabinede Gmen Bakan olarak grev alan Buseyne aban, gerek reform politikalarnda ve gerekse d politikada Bear ynetiminin nemli isimlerinden biridir. Buseyne abann da iinde olduu 18 kadn, Haziran 2005teki Baas Partisi kongresinde 96 kiiden oluan parti merkez komitesine seildi.288 Bearn 2006 kabine deiikliinin ardndan Bakan Yardmcl grevine Neccah el-Attar atamas ile ilk kez bir kadn bu kadar yksek bir greve getirilmi oldu.289 19762000 arasnda Kltr Bakanl yapan El-Attarn getirildii devlet bakan yardmcl, ynetimsel sorumluluk asndan etkisiz bir makam olmasna ramen Arap dnyas ve Suriyedeki kadn haklar konusunda sembolik bir anlam ifade etmektedir. Bear Esad dneminde, siyasi ve ekonomik liberalleme politikalar erevesinde kadnn toplumsal yerinin gelitirilmesi ynnde nemli faaliyetler gerekletirildi. Suriyedeki sosyal reformlar konusunda istekli ve gayretli almalaryla dikkat eken devlet bakannn ei Esma Esad, kadn haklar konusunda da aktif bir rol oynamaktadr. Esma, grn ve davranlaryla Suriye kadn iin bir model tekil etmekle birlikte mtevaz kiilii ve sosyal deiimle ilgili faaliyetlere aktif katlmyla Suriye halknn gznde sempati ve saygnlk kazanmtr. Hatta ou zaman Bearn reformlar konusunda siyasal alanda bulduundan daha fazla sosyal alanda hareket etme imkn bulan Esma, Suriyedeki reform hareketinde kadnn roln ortaya koyma abas ierisindedir. Esmann doup yetitii lke ve sosyal
287

Great hopes pinned on Syria's women and education forum, Arabic News, 1 ubat 2003, http://www.arabicnews.com/ansub/Daily/Day/030201/2003020102.html 288 Baath party reform recommendations wide ranging, Arabic News, 10 Haziran 2005, http://www.arabicnews.com/ansub/Daily/Day/050610/2005061015.html 289 Esada Nesin A Yardmc, Radikal, 24 Mart 2006; Al-Assad appoints first woman as Syrian vice president, Arabic News, 24 Mart 2006, http://www.arabicnews.com/ansub/Daily/Day/060324/2006032405.html

107

ortam, demokrasi, sivil toplum, insan haklar gibi Batllarn savunduu deerleri alglama biimini dorudan etkilemektedir. Esma, ngiltereye g eden Humuslu Snni bir ailenin kz olarak Londrada dnyaya geldi. Babas Favas Ahras Londra'da kardiyolog olarak alrken annesi de Suriye eliliinde grev yapyordu. Bat Londrada yetien Esma, liseyi Queens Collegeda okuduktan sonra Kings Collegeda bilgisayar eitimi ald ve 1996 ylnda mezun oldu. Daha sonra Deutsche Bank ve JP Morganda ekonomist olarak alan Esma, babasyla ayn hastanede alan Bear Esad ile tanp Bear Suriye devlet bakan olduktan sonra Kasm 2000de evlendi.290 Bu evliliin ardndan 25 yanda first lady olan Esma Esadn Suriye politikasnda aktif rol almaya hazrland iddialar gndeme gelirken ve Esma'nn ngiliz basnna bilgi veren yakn dostlar, gen kadnn kocasna lke ynetiminde elinden geldii kadar yardmc olmak istediini belirtiyordu.291 lk birka ay kocasyla birlikte nadiren kamuoyu nne kan Esma Esad, Mart 2001de Bulgaristan Devlet Bakan Peter Stoyanovun am ziyareti srasnda ilk kez kocasyla Suriye televizyonuna karak dikkatleri zerinde toplad. Bu tarihten sonra Bearn yurtd ziyaretlerinin ounda yer alan Esma Esad lke iinde de sosyal ve ekonomik reform hareketine etkin bir ekilde katld.292 Esma Esad kocas Bear gibi bilgisayar ve internete kar zel ilgi gstermekle birlikte davranlar ile deiime yatkn bir grnt vermektedir. Evlenmeden nce sahip olduu i deneyimiyle yetenekli ve zeki bir kadn olarak modern dnyada var olabileceini gsterdi. Kltrl ve modern grnts ile Esma Esad, Suriyedeki demokratikleme ve alm politikalarnda bir simge olma potansiyeline sahiptir. Esma Esad, katld faaliyetlerde Suriye kadnlarnn eitim imknlarn ve sosyal gelimelerini arttrmaya ncelik verdi. Suriyede 2000 ylndan sonra kadnlara ynelik birok konferans gerekletirildi. Nisan 2002deki Arap lkelerinden katlmcnn katld Ynetiminde ve Ekonomik Geliimde Kadnn Rol adl seminer Suriye iin bir ilk idi. Esma Esad, 2003 ylnda Kadnlar Gn kutlamalarna da amda ev sahiplii yapt. Arap dnyasndan be devlet bakan ei bu konferansa
290

Gary C. Gambill, Asma Assad: First Lady of Syria, Middle East Intelligence Bulletin, C: 3, No:6, Haziran 2001 291 Nevsal Elevli, te Bear'n saklad Esma, Milliyet, 16 Ocak 2001 292 Gambill, Asma Assad: First Lady of Syria

108

katld.293 21 Mays 2005de am'da dzenlenen Uluslararas Kadnlar Forumu ise gerek ok sayda st dzey katlmcs gerekse kadn haklaryla birlikte blgedeki demokratik reformlarn konuulmas asndan olduka nemli bir giriimdi. 450 i kadn ve 1200 katlmcnn yer ald forum amdaki Emevi Saraynda Esma Esadn konumasyla balad. Esma Esad konumasnda, Suriye'de siyasi ve ekonomik reformlar yaplmasnn gerektiini sylerken Arap kadnlarnn siyasi, ekonomik ve sosyal alanda daha etkin olmalar iin alacann da szn veriyordu.294 Suriye ynetiminin BM Hariri soruturmasndan dolay uluslararas toplumun basksn youn olarak zerinde hissettii 2005 Eyll aynda, Esma Esad ok farkl bir kadn organizasyonuna ev sahiplii yapt. Orta Doudaki siyasi gelimelerin kadn ve ocuklar zerindeki olumsuz etkilerinin fark edilmesi amacyla 23 lkeden 200 kadnn katlmyla bir bisiklet turu dzenlendi. ngiltere merkezli Orta Douda Bar in Kadnlar zle adl bir organizasyonun dzenledii tur, 1525 Eyll arasnda Lbnan, Suriye, rdn ve Filistini kapsad. Tura katlan kadnlar, LbnanSuriye snrnda karlayan Esma Esad ve Suriyeli kadnlar, bisiklet zerinde am kadar onlara elik etti.295 Bu organizasyona katlm ekliyle Esma Esad, Suriyenin yurtdndaki imajna olumlu bir katkda bulundu. 200 bisikletli kadnn 38 yldr srail igali altndaki Golan Tepelerini ziyareti ise dnya kamuoyunun dikkatini bu olaya ekme asndan siyasi anlam da tamaktadr.

IV.2.5 Aznlk Haklar ve Demokratik oulculuk

Dnyada giderek yaygnlaan demokratikleme ve insan haklar sylemleri beraberinde aznlk haklarna ve ok kltrl toplumsal yaplara saygy gndeme getirdi. 20 yy. iinde dnyann birok yerinde siyasal iktidar elinde tutan
293

Women Forum in Damascus, Arabic News, 16 Ocak 2003, http://www.arabicnews.com/ansub/Daily/Day/030116/2003011605.html 294 Women in Business International Forum 2005 is opened in Damascus, SANA, 21 Mays 2005, http://www.sana.org.sy/english/reports/Economic/21.5/women_in_business_international_.htm, 295 Women For Peace underscore peace process significance, Arabic News, 20 Eyll 2005, http://www.arabicnews.com/ansub/Daily/Day/050920/2005092011.html; Orta Douda Bisiklet Gnl, Radikal, 18 Kasm 2005

109

ounluun aznlk gruplarna ynelik bask, asimilasyon, toplu srgn, soykrm, ayrmclk gibi yntemler kullanmas uluslararas hukukta aznlk haklarnn insan haklar ve demokratik gelime erevesinde daha dikkatli ele almasna yol at.296 Demokrasi kavramnn var olma nedeninin tekinin ve farkl olann tannmas olduu dnldnde demokratik ynetim biimlerine kavumak isteyen lkelerin aznlk haklarna ve kimliklerinin korunmasna nem vermesi beklenmektedir.297 Aznlk haklar kavram, eit muamele grme, kltrlerini, dinlerini ve dillerini kullanma ve devletin siyasal ve ekonomik yaamna tam katlma haklarn ierisinde barndrmaktadr.298 Dier yandan aznlk haklarnn devletlerin d politikada birbirlerine etki etme arac olarak kullanlabilmesi karmza ulusal gvenlik alglamalaryla demokratik gelime arasnda bir atma olasln ortaya karmaktadr. Orta Dou gibi etnik ve dini farkllklarn kat siyasal kimlikler haline dnt blgelerde aznlk haklar, ulus-alt balarn glenmesine ve mikro milliyetiliklerin ykselie gemesine hizmet edebilmektedir. zellikle toplumsal eitlie sahip lkeler iin aznlk haklar erevesinde geni siyasi ve kltrel hak tannmas i ve d politikada bir tehdit ve bask arac haline gelebilmektedir. Suriye kltrel olarak nemli lde homojen olmakla birlikte etnik ve dini kimlik asndan byk eitlilik sergileyen bir lkedir.299 Dolaysyla Suriye, pek ok etnik ve dini toplulua ev sahiplii yapmaktadr. Aslnda aznlk kavram, etnik ve dini kimlikler gz nne alnarak tanmlanmakla birlikte ou zaman bir devletin ve toplumun iinde nfusu az olan grubu veya iktidar aralarna uzak grubu kastetmektedir. Suriyedeki aznlklar incelerken ilk tanmlamadan yararlanmak daha uygundur. nk ikinci tanmlamaya gre yapacamz bir incelemede nfus olarak ounluu oluturan Snni-Araplar iktidardan yoksun olduklar iin aznlk, nfusun yaklak % 11ini oluturan Nusayrileri iktidarda etkili olduklar iin ounluk olarak tanmlamak gibi bir eliki karmza kmaktadr.
296

Tom Hadden, Uluslararas Hukukta Aznlk Haklar ve Halklarn Haklar, Kirsten E. Schulze, Martin Stokes, Colm Campbell (Der.), Ortadouda Milliyetilik, Aznlklar ve Diasporalar, ev: Ahmet Fethi, stanbul, Sarmal Yaynevi, s.28 297 Alain Touraine, Demokrasi Nedir?, ev: Olcay Kunal, stanbul, YKY, 2004, s.277 298 Kemal Kirii, Gareth M. Winrow, Krt Sorunu: Kkeni ve Geliimi, ev: Ahmet Fethi, stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2002, s.36 299 Van Dam, a.g.e., s.17

110

Suriye nfusunun %90n oluturan baskn etnik kimlik Araplardr. Araplarn %70i Snni mezhebine, dierleri Alevi, smaili ve ii mezheplerine mensuptur. Hristiyan Araplarn ise ou Ortodoks Grek Kilisesi, Suriye Ortodoks Kilisesi ve Katolik Grek Kilisesine baldr. lkenin resmi dili Arapadr, eitimde sadece Arapa kullanlr ve nfusun %82.5i Arapa konuur. lkede Arapa dnda kendi etnik dillerini konuan farkl toplumsal gruplar vardr. Genellikle Snni Mslmanlarn dili Trke, Krte, Kafkas dilleri; Hristiyanlarn Ermenice, Aramice, Sryanice ve Yahudilerin de branicedir.300 Kullanlan dillere gre Suriyedeki balca etnik aznlklar, Krtler, Ermeniler, erkezler ve Trkmenler olarak ele alnabilir. Yine dini boyut tayan Sryaniler, Drzler ve Yahudiler de etnik aznlk saylabilir. Suriyede Baasn iktidar ele almasndan sonra etnik temelli blgesel atmalara sk rastlanmamakta, atmalar olduunda da lke ve dnya medyasna pek yansmamaktadr. Bear dneminde ilk ciddi etnik atma, Aralk 2001te ElSveyde blgesinde yaayan Drz kyllerle Bedevi Araplar arasnda arazi haklar zerine gerekleti. Devletin mdahalesi sonras atmalar kontrol altna alnd.301 Bu etnik atmann, bir ynyle de Suriye-Lbnan ilikileri ve Lbnan Drzleri ile balantl olabilecei dnlmektedir. Bear dneminde zellikle de 2003 Irak mdahalesi sonrasnda aznlk haklaryla balantl gndeme en fazla gelen etnik topluluk ise Suriyeli Krtlerdir. Fransz Mandas dneminde kltrel adan haklar kazanan Suriyeli Krtler, bamsz Suriye tarihinde genellikle dilini konuma, rf ve geleneklerini srdrme, gazete ve dergi karma gibi kltrel haklarn koruyabildi. Bu kltrel haklar kanunlarla gvence altna alnmasa da -Baasn ilk dnemleri hari- merkezi ynetim tarafndan Krtlere esneklik saland. zellikle Hafz Esad iktidara geldikten sonra Krtlere kar hogrl ve msahamal bir tavr sergiledi. PKK terr rgtn Suriyede barndran Hafz Esad, 1976da Celal Talabaninin Krdistan Yurtseverler Birliini amda kurmasna izin vererek Krtleri daha ok bir d politika arac gibi kulland. Hatta bu dnemde Suriye ynetimi, Arap

300 301

Pipes, Greater Syria, s.18 Quilty, a.g.m.

111

milliyetisi olmamasna ramen liderinin Halid Bekta (Krt) olmasndan dolay Suriye Komnist Partisine destek bile verdi.302 Hafz Esadn lke dndaki Krt gruplara verdii destek Suriyeli Krtlerin kendi sorunlarn dile getirmelerinin nnde en ciddi engel olarak uzun sre varln korudu. Oysaki gnmzde Suriyedeki Krt nfusun 250 bin kadar Suriye vatandalna sahip olamama gibi bir sorunla birlikte yaamaktadr. Kimliksiz Krtler sorunu, tarihsel bir derinlii olan bir konudur. 5 Ekim 1962de Haseke eyaletinde gerekletirilen nfus saym sonucu, Suriyede yaayan Krt aznlk resmi nfus kaytlarna vatanda, ecnebi (yabanc) ve mektum (kaytsz) olmak zere ayr statde kaydedildi.303 Bu saymla 1945 ncesinde Suriye vatanda olmayan 120 bin Krt vatandalktan karld. Baas ynetimine gre 1962 saymnn yapl nedeni, Trkiyeden yasad yollarla Suriyeye geen kiilerin saysn ortaya karmakt. Aslnda Trkiye Suriye arasndaki snrdan her iki tarafa geiin olduka kolay olmasndan zellikle 1950lere kadar Trkiyede kanunlarla ba belaya giren kiiler iin Suriye bir snma yeri haline geldi. Nitekim Trkiye devletinin ulusal btnlne ynelik karlan eyh Sait, Dersim, Ar gibi isyan hareketlerinin ardndan kitleler halinde bir Krt gnden bahsedilebilir. 1945 sonrasnda ise Souk Savatan dolay iki lke ilikilerinin gerginlemesi Suriyedeki gmen Krtler sorununu kalc hale getirirdi. Krtler, 1962 nfus saymnda Baas ynetiminin planl ve bilinli bir ekilde baskc ve ar milliyeti bir tavr taknarak Suriye vatanda olan pek ok Krdn kimliini zorla elinden alndn iddia etmektedir. Krtlere gre 1962 nfus saym, Baas ynetiminin etnik ayrmclk yaptnn ve Kuzey blgelerini Araplatrma abasnn bir gstergesidir.304 Grnen o ki 1962 saymnda Baas ynetimi Krt gmen sorununu tek bana zmek istemi, fakat gerek saym gerekletirenlerin keyfi davranlar, gerekse Baasn tek yanl milliyeti bak, bu sorunun gnmze kadar byyerek gelmesine yol amtr. Gnmzde lkede Suriye vatanda olmayan Krt nfusunun 250 bin civarnda olduu tahmin edilmektedir. Bu Krtlerin 160 bin civarndaki ksmnn kimlik kartlarnda ecnebi
302 303

David Commins, Kurds, Historical Dictionary of Syria, London, Scarecrow Press, 1996, s.140 Nevzat Bingl, Suriyenin Kimliksizleri: Krtler, stanbul, Elma Yaynlar, 2004, s. 130131 304 Kerim Yldz, Krtlerin Kltrel ve Dilsel Haklar, ev: Attilla Tuygan, stanbul, Belge Yaynlar, 2004, s.17

112

(yabanc) yazmaktadr. 75 bin civarndaki Krt ise hi bir kimlik kartna sahip deildir ve resmi kaytlarda mektum (kaytsz) olarak geer. Suriye vatanda olmayan Krtler lke dna kma, zel mlkiyet edinme, kamuda grev yapma, aile kurma, niversitede okuma gibi bir Suriye vatandann yararland temel hak ve zgrlklerin hibirinden yararlanamamaktadr.305 1962 saymnda kim hakl olursa olsun kimliksiz Krtler sorunu siyasal ve sosyo-ekonomik adan byk bir sorun olarak Bear Esad ynetiminin karsnda durmaktadr. Bear, Suriyeli Krtlerin Suriye toplumunun bir paras olduunu belirtip Suriyeliliin lkedeki farkl etnik gruplarn ortak kimlii olduunun altn izmektedir. Bear, Krtlerin siyasi ve toplumsal sorunun olmadn sylerken baz Krt vatandalarmzn 1962 saymndan dolay ortaya kan maduriyetini gidermeye alldn dile getiriyordu.306 Suriyenin dini yapsnn %90n Mslmanlar, %10unu Hristiyanlar

oluturmaktadr. Bir miktar da Yahudi ve Yezidi bulunmaktadr. Suriyede, dini yap asndan nfusun ounluunu zellikle Hanefi mezhebine bal- Snni Mslmanlar oluturur. Snniler toplam nfusun %74 kadar olup, Lazkiye ve EsSveyde eyaleti dnda her yerde ounluktadr. Snni Mslmanlarn %80i Suriyeli Araplar dierlerini ise Trkmen, Krt, erkesler ve Filistinliler oluturur. Suriyede Snni ounluk dndaki Mslman kitle (aznlk) ia (iilik) ats altnda incelenebilir. ia, Hz. Muhammed vefat ettikten sonra meru halife olarak Hz. Aliyi gren topluluklarn ortak addr. iileri Snnilerden ayran en nemli zellikleri, mamet inanlardr. iilik, Snnilikten sonra Suriyede en yaygn Mslman mezheptir. Genel olarak ii mezhebinin Zeydilik, Aeriyye) ve smaililik olmak zere ana kolu vardr.
307

mamiye ( sna

Snni din limlerinin

Gulatus-ia (iilerin taknlar) dedikleri frkalardan biri olan Nusayrilik kendini Alevi olarak yani iann bir kolu olarak sunmaktadr308. smaili mezhebinden doan
305

Gary C. Gambill, The Kurdish Reawakening in Syria, Middle East Intelligence Bulletin, C: 6, No: 4, 5 Nisan 2004, http://www.meib.org/articles/0404_s1.htm 306 Hsn Mahallinin Bear Esad Rportaj, Akam, 27 Aralk 2005 307 Robert Scott Mason, The Society and Its Environment, Der: Thomas Collelo, Syria: A Country Study, Federal Research Division Library of Congress, 1987, s.8796 308 Nusayrilik hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Muhammed Ebu Zehra, slamda Siyasi tikadi ve Fkhi Mezhepler Tarihi, ev: Hasan Karakaya, Kerim Aytekin, stanbul, Hisar Yaynevi, ss.6870,

113

Drz inan sisteminin taraftarlar da kendilerini Muvahhidin (Tanrnn birliine inananlar) olarak adlandrmaktadr.309 Hkimiyeti elinde tutan Snni ounluk ile heterodoks topluluklar (Nusayriler, smaililer, Drzler) arasndaki ilikiler geleneksel olarak dini-mezhepsel kartlklar zerine bina edilmitir. Snniler bunlar genellikle sapkn, din d olarak grmler, sosyal temastan saknmlar ve frsat bulunca yok etmeye dahi almlardr. Suriyedeki tm dini aznlklar, din ve vicdan zgrlne sahiptir, ibadet yapma, dini yaama konusunda herhangi engelleme veya baskya maruz deildir. Baasn sekler ideolojisi, lkedeki insanlar dini kimliklerinden ok Suriye Arap ulusunun bir paras olarak tanmlamasndan dolay Suriyede geni apl dinsel bir hogr ortamna yol at. Suriyede anayasal olarak da dini aznlklarn haklar gvence altna alnmtr. Dinsel zgrlk, Suriye Anayasasnn 35. maddesinde nan zgrl gvence altndadr. Devlet tm dinlere sayg gsterir. denmek suretiyle ifade edilmektedir. Suriye tarih boyunca dlanm bir dini aznlktan gelen Hafz Esad da ynetimi boyunca dini pragmatik siyasetinin bir paras olarak kulland ve slamc bir kktencilie izin vermedi. Suriyedeki dier toplumsal evrelerde olduu gibi dini yaam da siyasilemedii ve Baas rejimini tehdit etmedii srece zgrce faaliyet imkn buldu. Baasn ve Hafz Esadn eitli yollardan dini aznlklar sisteme entegre etmesi de bu konudaki sorunlar en aza indirgedi.310 Bunun yannda Suriyedeki lml slamn temsilcisi saylan ve 1966dan vefat ettii 2004te kadar am Bamfts olarak grev yapan eyh Ahmet Kuftaru gibi isimlerin lkedeki mezhepsel dengelerin ve hogr ortamnn devam adna yaptklar almalar nem arz etmektedir. eyh Ahmet Kuftaru, yurt dna yapt geziler ve katld sempozyumlarla da slamn yeniliki ynn ve Suriyeyi etkin bir ekilde temsil

Muhammed Emin Galip El Tavil, Arap Alevilerinin Tarihi: Nusayrilik, stanbul, iviyazlar Yaynlar, 2000 ve Louis Massignon, Nusayrilik maddesi, sla m Ansiklopedisi, Milli Eitim Basmevi, C:9, 1964, ss.365370 309 William Berton, Druses, Encyclopedia Britannica, Vol: 7, London, 1957, s.683 310 International Religious Freedom Report 2003, U.S. Department of State, 18 Aralk 2003, http://www.state.gov/g/drl/rls/irf/2003/24462

114

etmitir.311 Yeni am Bamfts Ahmed Bedreddin Hassan da Beara yakn grnts ile iktidar ve halk arasndaki bir denge unsurudur.

IV.3. Suriyede Ekonomik Reform ve Liberalleme

Devletin uzun yllar sosyalist ekonomik politikalar uygulad Suriye'de 1990'l yllardan gnmze serbest piyasa ekonomisine gei konusunda nemli admlar atld. Hafz Esad dnemindeki ekonomik liberalleme abalarnda ama daha ok lkenin ekonomik kalknmasn salamak iken Bear dneminde devam eden ekonomik liberalleme abalarnn siyasal reformlarn bir paras olarak sunulmaya alld grlmektedir. Buna ramen Suriyedeki ekonomik liberalleme, Bear Esad ynetimi tarafndan bazen siyasal reform konusundaki yetersizliklerin bir sonucu olarak ne karlabildii gibi ou zaman lkenin ekonomik sistemindeki olumsuzluklar siyasi reformlarn yaplmasnn nnde engel tekil etmektedir. Siyasi reformlara byk bir hzla balayan Bear ynetimi, 2001 ylndan itibaren, ekonomik reformu yava yava n plana karma gayreti iine girdi.312 Suriye Danmanlk ve Yatrm Brosu letme Direktr Nebil Sukkar, baz siyasi reformlarn yaplmakta olduunu, ancak yava ilerlediini belirterek Durumu gayet iyi idare eden in gibi siyasi reformsuz ekonomik reformlar yapabiliriz, ekonomiye ncelik veriyoruz diyordu. Suriye Halk Meclisinin bamsz reformcu milletvekillerinden biri olan Riyad Seyif de Suriyenin in modelini denemekte olduunu sylerken deiim ve reformlardan hi bahsetmeyen eski tfek siyasilerin hkim olduu d dnyadan kopuk bir lkede in modeliyle bile reforma girimenin zorlu olduunu belirtiyordu.313 Francis Fukuyama ise otoriter ynetimlerin sahip olduklar meruiyet sorunlarn ekonomik bymeyi salama becerisiyle ortadan kaldrmay amaladklarn ve byme durduunda veya de getiinde

311

Suriye Bamfts eyh Ahmet Kuftaro, Kuftaronun Kiisel Web Sitesi, http://www.kuftaro.org/, (18 Kasm 2005) 312 Syria begins economic reform, BBC News, 29 Mart 2001, http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/1249930.stm 313 Suriyede in Modeli Reform, NTVMSNBC, 06 Mart 2001, http://www.ntvmsnbc.com/news/68773.asp

115

meruiyetin kaybolduu ve istikrarszln balad iddiasndadr.314 Fukuyama sylediklerinde ksmen hakl olsa da Suriye gibi demokrasi kltr ve ekonomik alt yaps zayf olan bir lkeyi demokratik bir siyasal yaplanmaya gtrecek siyasal ve ekonomik reformlarda karlkl bir denge sz konusu olmak zorundadr. zellikle Suriyede kii bana milli gelirin 1000 dolar olduu, isizliin yaygnlat, insanlarn gelecek kaygs tadklar dnldnde demokratik reformlar bir anda gerekletirmek veya ekonomik reformdan bamsz dnmek siyasal istikrarszlk ve kaos ortamn beraberinde getirebilir. Bear Esad da ynetime geldii gnden beri reform politikasndaki bu elikiyi bilinaltnda tayarak lkeyi ynetmektedir. Bear, bir taraftan siyasal istikrarla reformlar arasnda denge kurmaya alrken diere taraftan uygulamaya koyduu da alma politikasyla Suriye ekonomik sisteminde nemli deiiklikleri gerekletirmeyi baard. 2000 Temmuz ayndan itibaren ncelikle ciddi ve planl bir ekonomik reform program ve ticari liberalizasyon politikas uygulamaya konuldu. Ekonomik reformlar, zel bankaclk sisteminin kurulmas, yeni kur politikalar, menkul kymetler borsas kurulmas ve lkeye yabanc sermaye giriini hzlandrarak lke ekonomisini daha verimli hale getirmeyi amalyordu.315 Reform programna paralel olarak, Suriye ilk kez 2001 ylnda Dnya Ticaret rgtne (DT) yelik iin bavuruda bulundu, ancak politik nedenlerden tr ABDnin yapt muhalefet nedeniyle rgte yelii kabul edilmedi.316 Bununla birlikte Suriye, Avrupa Birlii (AB) arasnda Ekim 2004te bir Ortaklk Anlamas paraf edildi ve 21 Arap lkesiyle de Arap Ligi erevesinde Serbest Ticaret Anlamalar yapld. Tm bu gelimelerle birlikte 2000 ylnda Bearn babasndan devrald ekonomik sistem, geni ve ilevini yitirmi kamu sektr, artan isizlik, yksek d bor, yolsuzluklar, geri kalm teknoloji, dk yatrm dzeyi, tek rne bal ihracat, mali dengesizlikler, ar devleti yasalar, siyasi yozlama ve brokrasi gibi nemli
314

Francis Fukuyama, Devlet nas (21. Yzylda Dnya Dzeni ve Ynetiim), ev: Devrim etinkasap, stanbul, Remzi Kitapevi, 2005, s.42 315 Suriye lke Blteni, DE K (D Ekonomik likiler Kurulu), Nisan 2004, http://www.deik.org.tr/bultenler/200451010412suriye-nisan2004.pdf, s.1 316 Oytun Orhan, Suriye AB ile Yl Sonunda Birlik Anlamas mzalayabilir, Levant Watch, 10 Eyll 2003, http://levantwatch.blogspot.com/2003_09_01_levantwatch_archive.html

116

sorunlar iinde barndrmaktayd. 1960lardan beri ekonomideki nemli sektrleri denetiminde tutan devletin iinde barndrd hkim siyasi ve ekonomik snflar, sistemin reforme edilmesi srasnda sahip olduklar ayrcalkl konumlarn kaybetmek istememektir. Siyasal iktidarn en nemli iki organ olan Baas Partisi ve Suriye Ordusu bata olmak zere gvenlik birimlerini kontrol eden Nusayri kkenli ynetici snf, ekonomik sistem iinde de nemli bir yer igal etmektedir. rnein Bearn annesinin ailesi olan Makluflar lkedeki en nemli sermaye gruplarndan biridir. Bunlarn dnda, daha nce bahsettiimiz Hafz Esadn liberalleme politikalar sonucunda oluan am merkezli Snni sermaye snf, ekonomik sistemin dier nemli g odan oluturmaktadr. Merkezi iktidarla ayrcalkl ekonomik snflar arasndaki ilikinin ekli, grev ihmalleri, usulsuzlkler, rvet, suiistimaller, kamu grevinde zenginleme, siyaseti zenginleme arac olarak kullanma gibi etik sorunlarn artmasna ve toplum genelinde normallemesine neden olmutur. Suriye ekonomisindeki keyfi ve karc ynetim sistemi, Bearn liberal ve da almc reform abalarnda effaflk, halka hesap verme ve refah adaletli datma gibi sylemleri ncelikli hale getirmitir. Bear Esad, reform politikasnda bir taraftan lkenin byyen ekonomik sorunlaryla mcadele ederken bir taraftan da sistemin iinde barndrd ayrcalkl snftan kurtulmak veya bu snf dntrmek zorundadr.

IV.3.1. Suriye Ekonomisinin Yeniden Yaplanmas

Bear 2000 ylnda iktidara geldiinde lke ekonomisindeki deiime, Planlama Bakanl dhil drt bakanl kapatarak balad. Bu hareketiyle Bear, merkezi planlamay kaldrarak pazarn itici g olduuna iaret etti ve ekonomik liberallemenin ilk iaretlerini verdi. Ardndan Suriye hkmeti, be yllk bir sre iinde gerekletirilmesi ngrlen bir dizi hedefleri iinde barndran bir Ekonomik Reform Program taslan hazrlad. Programda kar oranlarnn serbestlemesi, fon transferinin serbestlemesi, dviz kurlarnn birlii, Merkez Bankasnn bamszl, gelir vergilerinin revizyonu, ticaret hukukunun revizyonu,

117

gmrk tarifelerinin modifikasyonu gibi finansal reformlar yer ald.317 Bu balamda Baas Partisi, 2000 ylnn son aylarnda ekonomik programn ilk aya olacak ticari bankalar ve menkul kymetler borsasnn almasn onayladn aklad. Dnemin Ekonomi ve Ticaret Bakan Muhammed madi, devletin bankaclk ve kambiyo ilemlerindeki tekelinin kaldrlacan ve yatrmlar iin cazip bir ortam yaratlacan syledi.318 Para politikas ve bankaclk alanndaki reformlarda ilk somut gelime, 2002 ylnda para politikasn dzenleyecek Kredi ve Para Konseyinin kurulmasdr. Bu kurumun ilk radikal karar, mevduat ve kredi faiz oranlarn %12den nce %8e, daha sonra ise %1e drmesi oldu. Suriyede faiz oranlar son 22 yldr deimiyordu.319 Suriye Parlamentosu da dviz kuru rejimine ilikin yasa tasarsn kabul ederek daha nce uygulanmakta olan 3 farkl kur politikas yerine 1 Amerikan dolarn 46.3 Suriye liras olarak belirledi.320 lkeye yaplacak yabanc yatrmlarn nndeki en nemli engellerden biri olan 17 yllk Yabanc Dviz Kanunu Temmuz 2003te kaldrlrken321 2004 yl banda ise Suriye liras devale edilerek 46.3 liradan 48.5 liraya ykseltildi ve bu ekilde devlet kurunda serbest piyasa kuruna yakn bir rakama ulald. Finansal alandaki bu gelimelere paralel olarak Aralk 2002de zel bankalarn kurulmasna ilikin 28 nolu yasa Suriye Parlamentosunda kabul edildi ve 3 bankaya ube amalar iin lisans hakk verildi. Yasaya gre bu bankalarn ana sermayeleri en az 30 milyon dolar olacak ve yabanc yatrmc sz konusu bankalarn en fazla %49 hissesini alabilecekti.322 Suriyede yaklak 40 yldr ilk kez devlet kontrol dnda iki zel banka Ocak 2004te amda ube aarak faaliyete balad. Bu iki banka, Banque de Syrie et dOutre Mer (BSOM) ve Banque BEMO-Saudi Francidir.
317 318

Shanker, Syrias Reforms- An Overview Suriyede Reform Rzgarlar, NTVMSNBC, 04 Aralk 2000, http://www.ntvmsnbc.com/news/48513.asp 319 Shanker, Syrias Reforms- An Overview 320 Suriye lke Blteni, DE K (D Ekonomik likiler Kurulu), Nisan 2004, http://www.deik.org.tr/bultenler/200451010412suriye-nisan2004.pdf, s.1 321 Shanker, Syrias Reforms- An Overview 322 28 Nolu Yasayla ilgili detayl bilgi iin bkz. Suriye Ekonomi ve D Ticaret Bakanlnn web sitesi: http://www.syrecon.org

118

BSOMun ana orta, %39luk hisseye sahip olan Lbnanl Banque Liban dOutre Mer olup %10luk hissesi International Finance Corporation (IFC) ve %13lk hissesi ise Suriyeli iadamlarna aittir. BEMO-Saudi Franci Bankasnn iki yabanc orta da %22lik hissesi ile Lbnanl Banque Europeene pour le Moyen Orient ve %27lik hissesiyle Suudi Arabistan bankas Saudi Franci Bankasdr.323 Suriyede zel bankalarn kurulmas ekonomik dnm asndan ok nemli bir ke tadr. zel bankalarn kurulmasyla giriimcilerin kredi olanaklarnn artmas, i ortamnn iyilemesi ve buna bal olarak zel sektrn gelimesi beklenmektedir. Bankaclk sektrndeki bu dnmde Bear Esadn ve Suriye brokrasisinin pay byktr. 2004 Mays aynda Banque BEMO-Saudi Francinin Genel Mdr Nebil Haim yapt aklamada, BBSFnin baarsnn Suriye Merkez Bankas, Finans Bakanl, Ekonomi Bakanl ve dier otoritelerin zel bankaclk sektrn gelitirmek iin verdikleri taahhtlere ve Devlet Bakan Bear Esadn ilgili resmi makamlara verdii tm sorunlarn zlmesi ynndeki direktifine bal olduunu sylemekteydi. Buna ek olarak Haim, Suriyede beklenen gelime ve ekonomik bymeyle artan modern finansal hizmetler ihtiyac sayesinde mteriler ticari bankacl daha yakndan tanyacaklardr. BBSF de Suriyenin gelecekteki finansal baarsna yardmc olacak ve nemli bir rol oynayacaktr. diyordu. 324 Yabanc sermayeyi Suriyeye ekmek iin gerekletirilen en nemli reform, yabanc yatrmclarn birok brokratik engelle karlamasna neden olan 10 nolu Yatrm Kanununda 2000 ylnda yaplan yenilemedir. Sz konusu kanuna gre, karma irketler iin vergi muafiyeti, kurulu tarihinden itibaren 7 yl, zel limited ve anonim irketler iin ise sz konusu retim tarihinden itibaren 5 yldr. Ayrca, retimin %50den fazlasn ihra eden irketlerin muafiyet sresi de 2 yl daha uzatlmaktadr. Yatrmda kullanlacak makine ve ekipmanlar gmrk vergisi demeden lkeye girebilecektir. Yatrm Kanununa gre krsal kesimde yatrm yapan veya yerel girdiler kullanan yatrmclara ek bir takm tevikler

323 324

, A Step in The Right Direction, Syria Today, K 2004, s.1314 A Modern Banking Approach in Syria, SANA, 20 Mays 2004, http://www.sana.org/english/reports/20.5/a_modern_banking_approach_in_syr.htm

119

verilmektedir.325 Yabanc sermayenin, ekonomik altyap eksiklikleri dnda Suriyeye yatrm konusunda en nemli tereddd, Suriyenin d borlarn dememesinden dolay uluslararas finans evrelerinde lkeye kar oluan gvensizlikti. Bear Esad ve ekibi, ilk olarak lkenin byk borlarn demeye balayarak bu konuda Suriyenin imajn dzeltmeye alt. Bu erevede zel sektr finansman iin kaplarn alaca umut edilmektedir. Reform srecinin devam iin Suriyenin kreditr lkelerle iyi ilikiler kurulmas gerekmektedir. Almanya, Fransa ve Rusya ile bor mzakerelerini tamamlayan Suriyenin d borcu, 2003 ylnda 9,6 milyar dolard ve bu rakam lkenin GSY Hnn %60na denk gelmektedir.326 Ekonomik reform programnda en tartmal konulardan biri zelletirme meselesidir. zelletirme, devleti ekonomik yapdaki gl karlar etkileyebilecek potansiyelinden dolay ynetici elit arasnda ekimelere neden oluyordu. Kamu sektr ynetici elit arasnda yasal olmayan yollardan hzl zenginleme frsat sunmakta idi. ten karmalar ve sosyal memnuniyetsizlik korkusu ynetimdeki zelletirme kartlarnn kulland temel bahanelerdi. Ayrca stratejik ve gvenlikten kaynaklanan nedenlerden dolay kamu sektr gerekli grlyordu. Buna karlk baz gen orta dzey Baas yneticileri ise zelletirmeden yana tavr alyordu. zelletirme konusundaki tartmalar, ekirdek ynetici elit iinde yeralan lider kadronun zelletirmeye kar tavr almas ile sonuland. Onlara gre kamu sektr reformu ilerletebilirdi fakat devlet irketleri satlamaz ya da paralanamazd. Ynetim iinde farkl dnen bakanlar konuyu kamuoyu nnde bir daha tartmamay tercih ederken bu durum ikinci halkada yer alan teknokratlarn stratejik meselelerde gcnn snrlarn gstermektedir.327 Suriyede yakn bir gelecekte siyasi ve sosyal sonular douracak en nemli ekonomik sorunlardan biri isizliktir. Resmi verilere gre %10 olan isizlik oran

Suriye lke Blteni, DE K (D Ekonomik likiler Kurulu), Nisan 2004, s.6 Suriye Ekonomisi ve Trkiye-Suriye Ekonomik ve Ticari likileri, DE K (D Ekonomik likiler Kurulu), Mart 2003, s.4 327 Perthes, Syria: Difficult Inheritence, s.102103
326

325

120

gayri resmi kaynaklara gre %20 civarndadr.328 Suriye hkmeti, 2000 ylnda sizlikle Mcadele Programn kabul etti. siz nfusun devletin dzenledii eitim programlar yoluyla istihdam edilmesi ynnde almalar yapld. Kk iletmelerin kurulmas iin devlet uygun krediler salad. Be ylda birka yzbin i imkn yaratlmasn amalayan bir sizler Komisyonu kuruldu. Komisyon 2002 ylnda almalarna balad. Fakat bu proje iin gerekli 1 milyar dolarlk btenin 2004 ylna kadar ancak 200 milyon dolar bulunabildi. sizliin azaltlmasna ynelik almalara ramen lkedeki ekonomik gelime ile doum oranlar arasndaki farkn olduka byk olmas isizlik orann yllar getike bytmektedir. 18.2 milyon olan Suriye nfusu, %2,4 gibi yksek bir oranda bymekte ve 2050li yllarda 50 milyon civarnda olaca tahmin edilmektedir. Nfusun %38i 15 yann altndaki genlerden olumaktadr. Yksek doum oranndan kaynaklanan demografik gelime beraberinde birok sorunu getirdii gibi gelimeyi, mevcut sosyal sistemin zerine kurulduu sosyal yap deiimini ve geleneksel basklarn ortadan kaldrlmasn salamaktadr.329 Suriyedeki gen nfusun yakn gelecekte daha farkl siyasal ve ekonomik beklentilere sahip olaca ve bunu eitli yollarla dile getirecei sylenebilir. Bear Esadn iktidara geldikten sonra ekonomi alannda yapt en nemli deiimlerden biri genellikle Dou Bloku lkelerinde ekonomi eitimi alm ve devleti ekonomiyi savunan eski kadrolarn hkmet ve brokrasiden temizlenmesi oldu. Bear, eski ekonomi kadrolarnn yerine Batda eitim alm veya Bat ekonomilerini tanyan, deiime ak, gen isimleri grevlendirdi. Bu erevede Suriyede yrtlen bu ekonomik reform sreci ierisinde en nemli dnm noktalarndan birini, Bear Esadn 2001 yl sonunda gerekletirdii kabine deiiklii tekil eder. 2001 kabinesinin en dikkat ekici bakanlarndan biri Ekonomi ve D Ticaret Bakan olarak atanan Dnya Bankas Ekonomisti Ghasan el Rfaidir. 1973 ylnda Gen Profesyoneller Program ile Dnya Bankasna ilk admn atan
Suriye Ekonomisi ve Trkiye-Suriye Ekonomik ve Ticari likileri, DE K (D Ekonomik likiler Kurulu), Mart 2003, s.2 329 Zekeriya Kurun, 21. Yzylda Arap Dnyas, A.Ahmetbeyolu, R. Ahskal, Y.Baskan, H. Demirolu (Der.), Milletleraras Ortadou: Kaos Mu, Dzen Mi? Konferans (910 Ocak 2004 Bildirileri), stanbul, Tarih ve Tabiat Vakf, TATAV Yaynlar, 2004, s.269
328

121

Rfai, zellikle Ortadou ve Kuzey Afrika Blgesinde zel sektrn geliimi ve yatrm politikalaryla ilgili ynetimsel pozisyonlarda uzun sre alm, kendini kantlam bir ekonomist idi. Bear Esadn Rfaiyi bu greve atamas, Suriyedeki ekonomik reform hareketinin hzlanmas asndan iyi bir seim oldu. Dnya Bankasnn Orta Dou ve Kuzey Afrika Blgesinden sorumlu Bakan Yardmcs Jean-Louis Sarbibin Rfai hakknda szleri de bunu kantlar niteliktedir: Rfainin bu greve atanmas onun yeteneklerinin ve blgedeki uluslararas deneyiminin bir sonucudur. Bu durum Dnya Bankas iin bir kayptr, ama Suriye halk iin iyi bir haberdir330 Halep niversitesi retim yesi George Jabbour da, Rfainin atanmasn Ekonomik akln sratle harekete geirilecei anlamna geliyor diye yorumluyordu.331 Rfai, 2003 ylnda kurulan kabinede de Ticaret Bakan olarak yer ald. Rfai, Bear Esadn reform takmnn neml bir ismi olarak grlmesine ramen 2004 Ekiminde kurulan yeni kabinede grevlendirilmedi. Rfainin yerine mer Hsn Lutfi Suriye Ekonomi ve D Ticaret Bakanlna getirildi. Lutfi de ak fikirli reformcu bir kimlie sahiptir ve Avrupa Birlii ile srdrlen ilikilerin ve anlamalarn sk destekisi olarak tannmaktadr.332 Lutfi, 2006 kabinesinde de ayn grevi srdrerek kalc olduunu gsterdi. Bearn kurduu btn kabinelerde grev alan ekonomiden sorumlu Babakan Yardmcs Muhammed Hseyin, bu grevlerinden nce Halep niversitesinde ekonomi profesr olarak alyordu. Hseyin, Bear iktidara getikten sonra kurulan Ekonomik Reform Komisyonunun bakanln yapt. 2001 kabinesinde Babakan Yardmcs olan Hseyin, 2003 kabinesinde bu grevle birlikte Maliye Bakanl grevini stlendi.333 Hseyin, 2004 ve 2006 kabinelerinde de Maliye Bakanl grevini srdrd. Gelecein babakan gzyle baklan Hseyin, hem grn hem de szleriyle Bear ynetiminin isteinin zihniyet deiiklii olduu konusunda umut vermektedir. 2004 kabinesinde Haziran 2005ten itibaren Babakan Yardmcs olarak grev yapmaya balayan Abdullah Derderi de Londra niversitesinde
330

Ghassan El-Rifai Appointed Minister in New Syrian Government, World Bank, 28 Ocak 2002, http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/NEWS/O,,contentMDK:20034416menuPK:34466p agePK:34370piPK:34424thesitePK:4607,00.html 331 Suriyede Reform Bekleniyor, NTVMSNBC, 23 Kasm 2002, http://www.ntvmsnbc.com/news//126289.asp 332 Oytun Orhan, Suriyede Gerekleen Kabine Deiikliinin Anlam Ne?, Levant Watch, 6 Ekim 2004, http://levantwatch.blogspot.com/2004/10/suriyede-gerekleen-kabine-deiikliinin.html 333 Perthes, Syria: Difficult Inheritence, s.100

122

ekonomi eitimi alm, Batlnn liberal ekonomisini yakndan tanyan ve deiime ak nemli bir isimdir. Derderi, daha nce Suriye Devlet Planlama Komisyonu Bakan olarak grev yapyordu. Derderi, 2006 kabinesinde Ekonomiden Sorumlu Babakan Yardmcs grevini srdrmtr.

IV.3.2. Suriye-AB likileri ve Avrupa-Akdeniz Ortaklk Sreci

Bear Esad ynetiminin Suriyede gerekletirmek istedii ekonomik liberalleme arlkl reform politikalarnn baarl olabilmesi blgesel ve kresel alanda ibirlii yapabilecei ortaklarn varl ile dorudan alakaldr. Suriyenin uluslararas ortamdan tecrit edilmiliini ve terrist devlet imajn yok etmeye alan Bear, iktidara gemesinden itibaren AB lkeleriyle ilikileri gelitirme ve ibirliini artrmay nemli d politika stratejilerinden biri haline getirdi. Bu yaknlama stratejisini ekonomik da almn bir paras olarak gren Bear, ayn zamanda Orta Dou Bar Sreci bata olmak zere blgesel gerginliklerde ABD ve sraile kar ou zaman Arap dnyasndan yana tavr alan AB lkelerini ABD karsnda siyasi bir denge unsuru olarak kullanmak istemitir. Bear Esad dneminde Suriye-AB ilikilerini ekillendiren sre, 2728 Kasm 1995te gerekleen Avrupa-Akdeniz Konferansnda 15 Avrupa Birlii ve 12 Akdeniz lkesinin334 dileri bakanlarnn imzalad Barselona Bildirgesiyle balamtr. Barselona Bildirgesi, ABnin Akdeniz havzasndaki lkelere ynelik politikasn Avrupa-Akdeniz Ortakl (Euro-Mediterranean Partnership) ad altnda somutlatran belgedir. Bildirgede, Avrupa-Akdeniz Ortakl fikri, siyaset ve gvenlik; ekonomik ve mali; sosyal, kltrel ve beeri olmak zere ayr alanda ibirliini ngryordu. Siyasi ve gvenlik alanndaki ibirliiyle, Akdeniz havzasnda demokrasi ve insan haklarn temel alan ortak bir bar ve istikrar blgesi yaratlmak isteniyordu. Ekonomik ve mali ibirliinin amac, AB lkeleriyle 12 Akdeniz lkesi arasnda bir serbest ticaret blgesi oluturulmas ve bylece blgesel refahn artmasyd. Sosyal, kltrel ve beeri dayanmann artrlmas ise Avrupa334

Cezayir, Fas, srail, Kbrs, Lbnan, Malta, Msr, Tunus, Trkiye, Suriye, rdn, Filistin Ynetimi

123

Akdeniz blgesinde sivil toplumun geliimine ve kltrel alveriin artna hizmet edecekti.335 Suriye, AB ile Ortaklk Anlamas iin mzakerelere Barselona Szlemesini imzaladktan sene sonra 21 Nisan 1998de Brkselde balad. Hafz Esad ynetiminin son iki ylnda mzakereler dier Akdenizli ortaklara gre olduka yava ilerlemi, Suriye Avrupa-Akdeniz serbest ticaret blgesinin olumas konusunda ekincelerini srekli dile getirmitir. Hafz Esad ynetiminin AvrupaAkdeniz Ortaklna ihtiyatl yaklamnda lkede var olan devleti ekonomik yapnn etkisi olduu gibi ynetici elitin demokratikleme, insan haklar, sivil toplumun gelitirilmesi ynnde ABden gelebilecek beklentilerden duyduu rahatszln da etkisi vardr. Avrupa-Akdeniz Ortakl srecinin 19952000 yllar arasnda Orta Doudaki siyasi krizlerin, zellikle de Arap- srail atmasnn, etkisi altnda kalarak beklenen gelimeyi gsteremedii sylenebilir. Hafz Esadn 2000 ylnda yaama veda ediinin ardndan Suriye-AB ilikileri asndan yeni ve daha dinamik bir dnem balad. Avrupa Komisyonu Bakan Romano Prodi AB ve ahs adna yaynlad basal mesajnda, Esadn byk bir lider olduu ve lkesine yapt hizmetlerin hatrlanacan syleyip ardndan Esadn lmnden sonra da ABnin Suriye ynetimi ve halkna verdii destei artracan belirtmesi, ABnin Suriyeye verdii nemin ve gelecekteki yakn ilikilerin ilk habercisi idi.336 ABnin liderliine oynayan ve ABD kart bir vizyona sahip olan Fransa da Hafz Esadn cenaze trenine devlet bakan dzeyinde katlan tek Batl lke olmasyla, blgedeki tarihsel misyonunu ve tecrbesini kullanarak amdaki yeni iktidara yakn politikalar izleyeceini gsteriyordu. Bear Esad dneminde Suriye-AB ilikilerine bak ve AB ile ibirlii umudu, ynetici elit ierisinde farkl yaklam tarzlarnn ortaya kmasna neden oldu. AB, Suriyenin en nemli ticari orta idi ve Barselona sreci erevesinde ortaklk
335

EU-Med Partnership, Avrupa Komisyonu Suriye Temsilcilii, http://www.delsyr.cec.eu.int/en/eu_and_syria/euro_med.htm (20 Ocak 2006) 336 Milliyet, 11 Haziran 2000

124

anlamas iin mzakereler balamt. Ortaklk anlamas Suriye mallarna Avrupa pazarna kma frsat verirken Suriyeyi de yksek gmrk engellerini kaldrmaya zorlayacakt. Bearn reform takmnn yeleri AB ile bir anlamay desteklemekte idi. Onlar ortaklk anlamasn Suriyenin kresel ekonomiye katlmasnda en gvenli yol olarak gryordu. Ayn zamanda bu anlamann Suriye ekonomisinin uluslararas standartlara uyumlatrlmasna yardmc olacan savunuyorlard. Suriye i politikasnda Avrupann iilere mdahale potansiyeli konusunda pheler sz konusu olsa da yeni ynetici elit mzakerelere hz kazandrmaya karar verdi. Bu karar ynetimin kamuoyu sylevine de yansd. Hem ynetici elit hem de devletin denetimindeki medya, AB ile yaplacak bir anlamann yerli sanayide yarataca zararndan ok olumlu etkileri zerinde odakland.337 Avrupa-Akdeniz Ortaklk sreci erevesinde Dileri Bakanlar 4. toplants 56 Kasm 2000de Brkselde gerekleti. Filistinde balayan ikinci intifada ve iddet olaylarndan dolay Suriye ve Lbnan toplantya katlmad. Bu toplantdaki en nemli gelime, ABnin Akdeniz lkelerine kaynak salayan mekanizmas olan MEDA-2nin yrrle girdiinin aklanmas oldu. 2000 ylndan itibaren AB iinde Avrupa-Akdeniz Ortaklk srecini canlandrmaya ynelik birok giriim szkonusu oldu. 1920 Haziran 2000de Santa Maria da Feriada gerekleen AB Devlet ve Hkmet Bakanlar Zirvesinde, AB Viyana Zirvesinde (1112 Aralk 1998) Akdeniz havzasna ynelik bir AB Ortak Stratejisi gelitirilmesi ynnde balatlm olan almalar tamamland ve hazrlanm olan taslak metin Feriada kabul edildi. Belgede, Avrupa-Akdeniz Ortaklk srecini yeniden canlandrmak iin ABnin bu sreci tekrar gzden geirecei ifade edildi. 2003 ylnda ise AB, AvrupaAkdeniz Ortaklk srecini canlandrmak ve 1 Mays 2004 tarihinde gerekleecek genileme dalgasndan sonra komu lkelerle ilikilerini daha da glendirmek amacyla Daha Geni Avrupa-Yeni Komuluk (Wider Europe-New Neighbourhood) ad altnda yeni bir strateji gelitirdi. Sz konusu stratejinin hedefi olan lkeler, Rusya, Ukrayna, Moldavya, Beyaz Rusya, Cezayir, Msr, srail, rdn,

337

Perthes, Syria: Difficult Inheritence, s. 102

125

Lbnan, Libya, Fas, Filistin Ynetimi, Suriye ve Tunus idi. Bu strateji Avrupa Komisyon tarafndan Konsey ve Avrupa Parlamentosuna sunulan 11 Mart 2003 tarihli Daha Geni Avrupa-Komuluk: Dou ve Gney Komularmzla likilerimiz in Yeni Bir ereve adl belge ile ortaya konuldu. Komuluk ve AB yelii bal altnda, Akdeniz lkeleri iin AB yeliinin sz konusu olmad vurgulanrken ABnin Akdeniz politikasnn temel hedefinin blgesel ticaret ve entegrasyon olduu sylendi. Bu belgede, AB hlihazrda Gney Akdeniz lkeleriyle Serbest Ticaret Anlamas (STA) yapmtr, fakat blgesel entegrasyonun, sz konusu lkelerin kendi aralarnda da benzer anlamalar yapmalar yoluyla daha fazla glendirilmesi gerekmektedir denilerek blgesel refah alan yaratmak amalanmaktadr.338 Bear dneminde AB ilikilerine ynelik ilk somut gelime, Suriye ve Avrupa Birlii Program erevesinde 20022004 birlii Program zerinde 24 Nisan 2002de anlamaya varlmasdr. Taraflar, 93 milyon Euro deerindeki AB yardmnn, kurumsal yaplanma, endstriyel modernizasyon ve insan kaynaklar geliimi olmak zere balca alanda kullanlmasna karar verdi. Programn konular: ekonomik gei ve ibirlii srecini kolaylatrmak amacyla ekonomik reformlar konu alan kapsaml bir stratejinin oluturulmas ve reformlara yardmc politik ve sosyal artlarn oluumuna destek olmakt.339 Bunun yannda Suriye ile ticareti gelitirmek iin merkezi am'da olan Suriye Avrupa Merkezi (SEBC Syrian European Business Center) adl bir oluumun kurulmas, ABnin 12 Akdeniz lkesini iine alan Serbest Ticaret Anlamas erevesinde Suriye'ye ayr bir nem verdiinin bir gstergesi olmutur. AB ile Ortaklk Anlamas konusunda da 2003 yl iinde nemli gelimeler gerekleti. 1516 Eyll 2003te am ziyaret eden AB Dileri Komiseri Chris Patten Suriye ile mzakerelerimizde zellikle 2002 ylndan beri ilerleme kaydediyoruz ve yle sanyorum ki tabirimle oyunun sonunun bana geldik diye
http://www.foreigntrade.gov.tr/ab/SonGelismeler/yenikomsuluk.doc Suriye Ekonomisi ve Trkiye-Suriye Ekonomik ve Ticari likileri, DE K (D Ekonomik likiler Kurulu), Mart 2003, s.3; Detayl bilgi iin bkz. Syria: Country Strategy Paper 20022006, National Indicative Programme 20022004, Euro-Med Partnership, s. 21
339 338

126

konuuyordu. Pattenn Szcs Diego de Ojeda ise, grmelerde en nemli sorunun insan haklar ve demokratik dnm konusunda kilitlendiini ve Suriye ynetiminin insan haklar diyalogunu kendi artlarna gre sonulandrmak istediini sylyordu. Btn bu sorunlara ramen ABDnin Suriye zerinde basklarn artrd bir dnemde mzakerelerde ilerleme saland ve Ekim 2004te Suriye-AB arasnda bir Ortaklk Anlamas paraf edildi. Fakat ortaklk anlamasnn nihai imzas, 14 ubat 2005te Refik Haririnin ldrlmesi sonucu Suriye ynetiminin sulanmasndan dolay AB tarafndan ertelendi.

IV.4. Uluslararas Sistemdeki Gelimelerin Suriyedeki Reforma Etkisi

Suriye, siyasal, ekonomik ve kltrel yaplanmasnda zafiyetler barndrdndan dolay 20 yy. boyunca srekli Batl devletlerin siyasi, diplomatik ve ekonomik mdahalelerine maruz kalmtr. Suriyede siyasal iktidarn ve siyasetin olumas ve deimesi zerinde d dinamiklerin belirleyicilii olduka yksektir. Hafz Esad, 30 yllk iktidar boyunca uluslararas sistemdeki g dengelerini ve diplomasiyi ustalkla kullanan karizmatik lider kiiliiyle Suriyeye gelebilecek d mdahaleleri en alt dzeyde tutmay ve lke iinde istikrarl bir ynetim kurmay baarmtr. Bear Esad ise, iktidara getikten ksa bir sre sonra uluslararas sistemde ve Orta Douda meydana gelen ani dnmlerden byk lde olumsuz etkilenmi ve kendini kresel g ABD ile tek tarafl bir atma iinde bulmutur. ABD-Suriye ilikilerinin gerginlemesine ve ABD ynetiminin Suriyeye kar diplomatik ve ekonomik bask politikas uygulamasna yol aan krlma noktasn, ABDnin Iraka gerekletirdii askeri mdahale oluturur. atmac bir karaktere sahip olan ve gvenlik alglamalarnn subjektif hale geldii bir uluslararas sistemde ABDnin Iraka yerlemesi ve srailin blgede varln glendirmesi, Suriyenin derin gvenlik kayglar duymasna neden olmaktadr. Suriyenin d politikadan kaynaklanan gvenlik kayglar, Bear Esadn i politikada uygulamaya alt siyasi ve ekonomik reform politikalarn dorudan etkilemektedir. Bear Esad, 2003

127

sonras dnemde d dinamiklerin ve d politikadaki gelimelerin basksn zerinde youn bir ekilde hissederek iktidarn srekli bir kriz ynetimi eklinde devam ettirmitir. zellikle ABD ynetiminin d askeri mdahaleler veya Byk Orta Dou Projesi gibi eylem planlaryla blgeyi zgrletirme ve demokratikletirme iddialar, Suriye iinden ve dndan Beara muhalif hareketlerin canlanmasna ve mevcut ynetimin yklaca sylentilerinin srekli gndemde tutulmasna yol amtr. Bu balamda Suriyede deiimin, d askeri mdahale veya d basknn yardmyla lke iinde, Ukrayna, Grcistan ve Krgzistan benzeri demokratik devrim diye adlandrlan yumuak bir geile gereklemesi olaslklar ortaya atlmtr. Ksacas Bear Esad dneminde de Suriye i politikas d politikadaki gelimelerden dorudan etkilenmitir.

IV.4.1. Bear Esad Dneminde Suriye-ABD likileri

Bear Esad, iktidara geldiinde Hafz Esad tarafndan gerginlikleri azaltlan ve normalleme srecine girmi d politika sorunlaryla kar karya kald. Golan Tepelerindeki srail igali, Filistin sorunu ve Lbnan, Suriye d politikasnn ncelikli ilgi alanlar olarak varln korumakla birlikte zellikle Hafz Esadn lmnden nce srailin Lbnandan ekilmesi ve sraille bar konusunda grmelerin srdrlmesi, srail ile Suriye arasndaki scak kriz konularn

dondurdu. 1998 ylnda Suriye Trkiye arasnda yaanan siyasi krizde Trkiyenin askeri g kullanma tehdidi karsnda Hafz Esad PKK terr rgtne verdii destei kesti.340 Bu gelime de 1998 ylndan itibaren iki lkenin eitli dzeylerde karlkl diplomatik ziyaretler dzenleyerek gven ve ibirliini arttrmalarna hizmet etti. ABD ynetimi, Souk Savan bitmesinden sonra Hafz Esadn uluslararas sistemle btnleme abalarna lml yaklamakla birlikte Suriyeye srailin karlarn koruma balamnda bakmaya devam etti. Bear Esadn iktidara gelmesi dier Batl lkelerde olduu gibi ABDde de olumlu karland ve Hafz Esadn cenazesine Dileri Bakan dzeyinde katlan Clinton ynetimi, Suriyedeki yeni dneme verdii nemi gsterdi.341
340 341

Hinnebusch, The Foreign Policy of Syria, s.160 Ortadouda Yeni Dnem, Milliyet, 12 Haziran 2000

128

Bear Esad, 2000 sonbaharnda Filistinde balayan El-Aksa ayaklanmasnn yaratt gerginlik ve tedirginlik ile d politika deneyimine balad. Filistindeki gerginlie ramen Bearn en azndan iktidarnn ilk alt ay, uluslararas sistem iinde hareket edebilme olana ve manevra alan oluturmakla birlikte reform politikalarn uygulayabilme imkn bulduu sylenebilir. Fakat Bear ynetimi iin d politikadaki olumsuz artlar, 7 Ocak 2001de George W.Bushun ABD Bakan ve 6 ubat 2001de Ariel aronun srail Babakan seilmesiyle balad. Bu iki gelime, Suriyenin d politikadaki manevra alann daraltt ve gerginlikleri arttrd.342 Suriyeyi d politikada uluslararas bask ve tehditlere maruz brakacak sreci balatan olay ise 11 Eyll tarihinde ABDye ynelik yaplan saldrlard. 11 Eyll saldrlar, ncelikle dnyadaki tehdit ve gvenlik alglamalarn farkllatrd gibi ABD d politikasnn daha gvenliki ve saldrgan bir yapya brnmesine yol at. 17 Eyll 2002de imzalanan ve 20 Eyll 2002de kamuoyuna sunulan Ulusal Gvenlik Stratejisi (The National Security Strategy of The United States of America), ABDnin yeni d politikasnn genel erevesini ortaya koymaktadr. Tarihte ei grlmemi bir g ve imkna sahip olduu iddiasn yeni gvenlik stratejisinin temeline oturtan ABD ynetimi, zgrlk, insan haklar, insanlk onuru ve serbest piyasa ilkeleri dorultusunda yeniden ekillenecek bir dnyada bir tr gler dengesi oluturmay, bu gler dengesini bozacak her trl faaliyeti ise nleyici askeri saldrlarla (preemptive strike) kar konulacan savunmaktayd.343 ABD d politika karar alma mekanizmasnda, 11 Eyll sonras dnemde Yeni Muhafazakarlar adyla anlan grubun etkinliini artrd grlmektedir. Yeni Muhafazakar yaklam, Amerikan gcn ve etkinliini snrlayan ok-tarafl kurumlara kar pheci bakmakla birlikte 1989 sonras dnyasn eski ittifaklardan ok yeni tehditler ve frsatlar dnyas olarak grmektedir. Dnyay iyi ve kt olarak alglayan ve ahlaki akl diplomatik yntemlere tercih eden yaklam, ABDnin kaos yaratan gleri yenilgiye uratmak adna g kullanmaya hazr olmasn
en, a.g.e., s.303 Kaan H. ktem, ABDnin Yeni Ulusal Gvenlik Stratejisi: Kantn Radikal Bir Yorumu mu?, Toktam Ate (Der.), ABD D Politikasnda Yeni Ynelimler ve Dnya, Ankara, mit Yaynlar, 2004, s.
343 342

129

savunmaktadr.344 11 Eyll saldrlar ise Yeni Muhafazakarlara dncelerini uygulamada istedikleri merulatrc bir ortam hazrlad. Paul Wolfowitz, Dick Cheney, Richard Perle gibi siyasetilerin nderliindeki Yeni Muhafazakarlar, ABDnin yeni yzylda imparatorluk olma stratejisi dahilinde askeri gce dayal otoriter, gvenliki ve saldrgan bir d politika izlemesi gerektiini savunuyorlard. Bu dncenin ideolojik ve stratejik planlamas Yeni Muhafazakarlara yakn dnce kurulular ve ideologlar tarafndan ekillendirildi. rnein Bush ynetiminin gvenlii n plan karan yeni d politika stratejisinin teorik alt yapsna nemli katklarda bulunan Prof. Thomas Barnett, 2002 ylnda ortaya att ekirdek ve atlak teziyle dnyay iki ana blgeye ayrmt. Prof. Barnett kresellemi, gelimi, gvenli, istikrarl blgeyi ekirdek, gelimemi, istikrarsz, tehdit edici, tehlikeli blgeyi atlak olarak adlandrmt. Barnetta gre kresel g olan ABDnin yapmas gereken atla ekirdein kullanmna amaktr.345 Francis Fukuyama ise kresel g ABD iin Souk Sava sonras dnemde en nemli sorunun, ortaya kan zayf ve baarsz devletler olduunu iddia etmektedir. Fukuyamann teorisine gre bu devletler, insan haklar ihlallerinde bulunur, insanlk felaketlerine yol aar, kitlesel g dalgalar yaratr, komularna saldrr ve 11 Eyllden sonra grld gibi ABD ve dier gelimi lkelere ciddi zarar verebilen uluslararas terristleri barndrr. 11 Eyllden sonra Amerikan d politikasnn mant, zayf devletlerin ynetimlerinin sorumluluunu zerine alaca ya da sorunu uluslararas toplumun stne brakaca bir durum yaratmak olmaldr.346 Barnett ve Fukuyamann fikirlerinde grld gibi 11 Eyll saldrlarnn salad psikolojik stnlk ve kresel terrle mcadele sylemi, ABDnin gce dayal askeri saldrlarn merulatrc unsurlar haline geldi. ABD ynetimine gre hegemonyas altndaki uluslararas dzene en youn tehditlerin geldii blge (Fukuyamann baarsz devletleriyle dolu Barnettn atlak blgesi) Orta Doudur. Bu balamda ABDnin askeri mdahale gerekletirecei iki lke Afganistan ve Irak olurken Suriye ve ran da Bushun er ekseni olarak nitelendirdii lkelerin banda geldi.
344

Ahmet K. Han, Tarafsz Olmayan Sava Yeni Muhafazakr Komplo ve Bush Doktrini, Toktam Ate (Der.), ABD D Politikasnda Yeni Ynelimler ve Dnya, Ankara, mit Yaynlar, 2004, s.140 345 Thomas P. M. Barnett, The Core And The Gap, Providence Journal-Bulletin, 7 Kasm 2002, http://www.thomaspmbarnett.com/published/coreandgap.htm 346 Fukuyama, Devlet nas: 21. Yzylda Dnya Dzeni ve Ynetiim, s.111114

130

Bylece ABD d politikasnn temel ncelikleri arasna nleyici sava ve rejim deitirme stratejileri girmi oldu. 11 Eyll sonras ABD ynetiminin Lbnandaki Suriye askeri varlndan ve Hizbullah rgtne verilen destekten duyduu rahatszlk gittike artarken Suriyenin kitle imha silahlarna sahip olduu iddias da sk sk gndeme getirilmeye baland. 18 Nisan 2002 tarihinde srail yanls senatrlerin ABD Temsilciler Meclisine sunduu Suriye Sorumluluk Yasas (Syria Accountability Act)347 bu konularda bir dizi talebi dile getiriyordu. Yasa tasars Suriyenin; terre verdii destei kesmesini, BM yaptrmlarna aykr olarak Iraktan petrol ithal etmemesini, kitle imha silahlar retmemesini ve esas Lbnan iin nem arz eden konu olarak da Lbnandan tm askeri varln ekmesini ve bu lkenin bamszlna sayg gstermesini iermektedir.348 Bununla birlikte Bush ynetimi Iraka dzenleyecei askeri operasyonun ncesinde Suriyeye kar net bir d politika stratejisi izme konusunda ar davranmaktayd. ABD Dileri Bakanl Yakn Dou sorumlusu David Satterfield, Eyll 2002de ziyaret ettii Suriye ve Lbnanda Bush ynetiminin yasa tasarsna kar olduunu sylyordu.349 Ekim 2002de Kongrede yaplan oylamada da Bush ynetimi Suriyeye ynelik bir yaptrmn kmasn engelledi.350 Fakat Bush ynetiminin Suriyeye kar kararszl, Irakla ilgili politik ve askeri planlamalarn younlamasyla birlikte ortadan kalkmaya balad. Bush ve aronun devlet bakan seilmeleri ve 11 Eyll saldrlar, Suriye-ABD ilikilerindeki gerginliin ve Suriyenin uluslararas sistemden tecrit edilmesi srecinin balangc olarak deerlendirilebilecei gibi ilikilerdeki asl kopma ABDnin Iraka askeri mdahaleyi gerekletirdii 2003 ylnda olmutur. Eyal Zisser, Irak Savandan nce Suriyenin ABD ynetiminin ilgi odanda olmadn fakat Bear Esadn sava srasnda Irak ynetimine yardm etmek suretiyle yapt
347

Suriye Sorumluluk Yasasnn ngilizce tam metni iin bkz. http://www.gotc.org/pdf/act2002.pdf. Oytun Orhan, Lbnan ve Suriye Sorumluluk Yasas, Levant Watch, 16 Ekim 2002, http://levantwatch.blogspot.com/2002_10_01_levantwatch_archive.html 349 Ziad K. Abdelnour, The Syria Accountability Act and Lebanon, Middle East Intelligence Bulletin, C: 4, No: 10, Ekim 2002, http://www.meib.org/articles/0210_l3.htm 350 Bush urges postponement of Congressional bill on Syria sanctions, Arabic News, 25 Eyll 2002, http://www.arabicnews.com/ansub/Daily/Day/020925/2002092518.html; Nathan Guttman, Bush team opposes sanctions on Syria, Haaretz, 19 Eyll 2002
348

131

hatalardan dolay ABDnin hedeflerinden bir haline geldiini iddia etmektedir.351 William Harris de Zissere paralel ifadeler kullanp Bear Esadn 2001den itibaren El-Kaideye kar ABD ile ibirlii yapm olmasna karn Mart ve Nisan 2003te Suriyeli gnlllerin Iraktaki ABD askerlerine kar savatn belirtiyordu. Harrise gre Suriye ynetimi bir yandan Filistinli slami militanlar desteklerken ve srailin yok edilmesini isteyen Lbnanl Hizbullah lideri Hasan Nasrullaha bir yol gsterici muamelesi yaparken dier yandan sraille bar yaplmas konusunu konuuyordu.352 Seymour M. Hersh ise, Bear Esad dneminde Suriye-ABD ilikilerinin 2003 ncesi ve sonras olmak zere iki dnem zerinden deerlendirilmektedir. Hersh gre, ABD Dileri Bakanlnn terr destekleyen lkeler listesinde yer alan Suriye, 11 Eyll saldrlar sonras El Kaide ve saldrlar gerekletiren kiiler hakknda istihbarat konusunda Bush ynetimine ibirlii ve yardm nerisinde bulunmutur. Suriye ile ibirliine olumlu yaklaan CIA eski bakan George Tenet353 ile Savunma Bakan Rumsfeld arasndaki fikir ayrlklar, ABDnin Suriye politikasnda net bir stratejik planlamay engellediyse de El Kaide konusunda istihbarat paylam ksmen gereklemitir.354 Hersh, Suriye ynetiminin ABDye yaknlama abalarn deerlendirirken Bear Esadn d politika yaklamn da ortaya koymaktadr: Bear, Bat basnnda kendine gveni olmayan, deneyimsiz ve yozlam Eski Muhafazakr (Old Guard) kontrol altna alamayacak biri olarak gsterilmektedir. 2003 Hazirannda Bear ile amda grtmde uzun boylu, utanga grnl ve adeta konuunu memnun etmek iin rpnan bir
351

Eyal Zisser, Syrian Foreign Policy Under Bashar al-Assad, Jerusalem Issue Brief, C:4, No:2, 29 Austos 2004 352 William Harris, Levant: Bir Kltrler Mozaii, ev: Ercan Ertrk, stanbul, Literatr Yaynlar, 2005, s.209 353 George Tenet, Temmuz 2004 tarihinde kiisel nedenler ileri srerek CIA bakanlndan istifa etmitir. 354 Seymour Hersh, 28 Temmuz 2003 tarihinde New Yorker dergisinde yaynlanan The Syrian Bet adl makalesinde Suriye tarafndan ABDli yetkililere bildirilen bir terrist saldr hazrlndan bahsetmektedir. Hersh, Suriyeliler, El Kaide'nin Bahreyn gizli servisine szdklarn ve Amerikan Donanmas 5. Filo Komutanl'nn bir binasna patlayc ykl bir planrle saldr dzenlemeyi planladklarn renmilerdi diyor. ABD Ulusal Gvenlik Konseyi (NSC) eski yneticilerinden Flynt Leverett ise bu olay u szleriyle onaylyordu. Gereklemesi halinde pek ok Amerikalnn lmne yol aacak bir operasyonu Suriyeliler engellememizi saladlar. Makalesinde Hersh, 2002 balarnda Suriye'nin CIA asndan El Kaide konusunda en etkin istihbarat mttefiklerinden biri haline geldiini ve o dnemde CIA bakan George Tenet'in Suriye ile ilikileri bizzat ynlendiren kii konumunda olduunu da belirtmektedir.

132

Esad vard karmda. Benimle konuma nedeni konusunda gayet ak szlyd: Kendisinin ve lkesinin imajn deitirmek istiyordu. 11 Eyll saldrlarn bir Hollywood filmine benzeten ve inanlmaz bulan Bear, lkesinde pek ok masum insann ldn ve bu olayn ne anlama geldiini bildiklerini sylyordu. Suriye bu saldrdan sonra resmen basal dileklerini gnderdi, elinde var olan istihbarat bilgilerini paylamaya hazr olduunu bildirdi. Bear, El Kaidenin Mslman Kardelerden farknn olmadn dnyordu. Beara gre, 11 Eyll Suriye asndan ayn zamanda bir frsatt, terr konusunda ibirlii ABD ile olan ilikileri dzetmenin ve terr rgtleri listesinden kmann bir yoluydu.355 Hersh, Bearn aklamalarnda terr tanmlamas yaparken uluslararas terristlerle srail ve igal altndaki topraklardaki direni arasnda bir ayrm yaptn da szlerine ekleyerek Bush ynetimi iinde byle bir ayrm kabul edecek kiilerin ok az olduunu dile getiriyor. Hershin bu belirlemesi, Suriye-ABD ilikilerinde srail faktrnn ne kadar nemli olduunu bir kez daha ortaya koyarken her iki lke yneticilerinin sraile endekslenen d politika davranlar ilikileri derin bir kmazn iine sokabilmektedir. 2002 yl sonunda yakn bir zamanda Iraka ynelik askeri mdahale olaslnn belirmesi, ABDnin tehditkr politikasn Suriyeye daha yakndan hissettirmi ve var olan gvenlik kayglarn st seviyeye karmtr. Suriye ynetimi, 11 Eyll sonras ABDye yaknlama abalarna gereken karl bulamaynca, Iraka yaplan askeri mdahaleyle blgede gvenlik ve istikrarn zedelenmesine ve sraili glendirecek yeni blgesel yaplanmaya tepki gstermitir. Suriye ynetimi, Irakla zaten 1997 ylndan bu yana olumlu seyreden ilikilerini daha da derinletirirken bu lkeyle beraber operasyonun nlenmesi amacyla ortak hareket etme karar almtr. Suriye ynetimi ierisinde var olan bu kayglar kamuoyuna da yansm ve lke iinde ABD kart gsteriler ve Amerikan mallarnn boykot edilmesi eklinde tepkiler ortaya kmtr. Suriye bu srete sava nleme gibi bir gce sahip olmad iin BM araclyla bu mcadeleyi yrtm, BM ilkelerine bal kalnarak bir zme ulalmasn savunmutur. Bu ortamda Suriye asndan operasyonun engellenmesi hayati bir nem tamtr. Ancak Suriye ynetimi sylem
355

Seymour M. Hersh, Emir Komuta Zinciri (11 Eyllden Ebu Garibe Uzanan Yol), ev: Mehmet Harmanc, Agora Yaynlar, 2004, s. 286

133

dzeyinde her ne kadar savaa muhalefet etse de pratikte ABDnin tepkisine neden olacak davranlarda bulunmamtr. Hatta bu erevede BMde silah denetilerinin Iraka geri dnmesini salayan karara da kabul oyu vermitir. Yine ayn dorultuda ABDnin taleplerine paralel olarak Lbnandaki birliklerinin bir ksmn lkesine geri ekmitir.356 Suriyenin abalarna ramen ABD silahl kuvvetleri 20 Mart 2003te Iraka ynelik askeri bir operasyon balatm ve operasyon 10 Nisan 2003te Badatn dmesiyle sonulanmtr. Bylece ABDnin nleyici sava ve rejim deitirme stratejileri Afganistann ardndan Irakta da uygulama konulmu ve Saddam Hseyin nderliindeki Irak Baas rejimi sona erdirilmitir. Suriye ynetimi, Iraka yaplan operasyonu ve gelimeleri kaygyla izledi. Blgede oluan yeni siyasal iklim askeri mdahalenin Irak ile snrl kalmayacan dndryordu. Bu dnemde ABDli yetkililerin Suriyeye ynelik sulayc ifadeler kullanan aklamalar ise Suriyeyi ciddi bir hedef haline getirdi. Beyaz Saray szcs Ari Fleischer 15 Nisanda yapt aklamada terristleri barndrmakla sulad Suriye iin haydut devlet ifadesini kulland. ABD Dileri Bakan Colin Powell da Irak savandaki tutumundan dolay Suriyeye yaptrm uygulamay planladklarn syledi.357 Bu aklamalarla birlikte Iraka yaplan askeri mdahalenin ardndan gvenlik kayglar st seviyeye kan Suriye ynetimi, ABDye kar ibirliine yatkn, uzlamac ve pragmatik bir d politika stratejisi uygulamaya alt. Irakl gmenlerin gemesini engellemek iin snrn kapayan Suriye, ABD isteklerine mmkn olduunca cevap vermeye gayret etti. Suriyenin lml politikasnn bir karl olarak 3 Mays 2003te ABD Dileri Bakan Colin Powell ama resmi bir ziyarette bulundu. Powell, amda Esad ile saat sren grmesinden nce yapt basn toplantsnda Suriyeye ynelik ak bir dil ve lml ifadeler kulland. Powell, Suriyenin blgede oluan yeni stratejik duruma uyum salamas gerektiini belirtti. Suriye resmi gazetesi Terin (Tishreen) de ikili grmeyi yapc, samimi ve olumlu bulurken Suriye-ABD ilikilerindeki yeni

356

Oytum Orhan, Suriye D Politika Analizi: ABD-Suriye Gerginlii, Stratejik Analiz, C: 4, Say: 38, ASAM Yaynlar, s. 5758 357 ner Pehlivanolu, Ortadou ve Trkiye, stanbul, Kasta Yaynevi, 2004, s.125

134

balangcn bir iareti olabileceini syledi.358 Ziyareti boyunca Powell, Suriyeye ynelik isteklerinin ardnda bir askeri g kullanabilme olasln dolayl yollardan sezdirmekten bile dikkatle kand.359 Powelln am ziyaretinin bir zellii de nceden planlanmam ve Powelln inisiyatifiyle gereklemi bir ziyaret olmasdr. Hatta bu ziyaretten ABD ynetimindeki muhafazakr gruplar olduka rahatsz oldu ve Savunma Bakanl ile Dileri Bakanl arasnda Suriye konusundaki fikir atmas aka ortaya kt. ABD dileri yetkilileri, Suriyeye kar askeri tehdit deil, diplomatik telkin, gerekirse de iktisadi bask (ve belki tevik) yoluyla, bir anlamda Esad'n kazanlmas gerektiini dnmektedirler.360 Aslnda sava sonras sre incelendiinde ABDnin ncelikli hedefinin Orta Douda barn salanmas ve srail-Filistin sorununa zm getirilmesi olduu grlmektedir.361 Irakta Saddam Hseyin rejimini ykarak lkedeki demokratikleme krizini sona erdirdiklerini dnen ABD karar alclar blgedeki en nemli kriz alan olan Filistinde de kriz zc bir rol oynamak istediler. Bu erevede Suriyenin, siyasi ve diplomatik bask politikas yoluyla bar sreci konusunda ABD planlamalarn desteklemeye ve sraille bar masasna oturmaya zorlanmak istendii dnlebilir. Fakat ABDnin Yol Haritas olarak bilinen zm planlamasnda Suriye ve Lbnana yer vermemesi, Suriye ynetiminin bu planlamay reddetmesine neden olmutur. ABD ise Yol Haritasnda srail- Filistin arasnda yaplacak anlamaya Suriyeyi sonradan katlacak yardmc bir aktr olarak grmektedir.362 ABDnin Filistin sorununda Suriyeyi dlayan politikas, iki lke ilikilerinde bir gerilim yaratmakla birlikte bu gerilim Ekim 2003ten itibaren srail faktrnn aktif olarak devreye girmesiyle srekli trmanan bir kriz haline dnmtr. 4 Ekimde srail hava kuvvetleri, Suriye snrn ihlal ederek am yaknlarndaki bir blgeyi Filistin eitim kamp olduu iddiasyla bombalamtr. Bu

358

Duncan Campbell, Brian Whitaker, Powell's visit to Damascus helps ease tension, The Guardian, 5 Mays 2003 359 Mark A. Heller, Powell in Damascus: Will Policy Change in Syria Follow Regime Change in Iraq?, Tel Aviv Notes, No: 76, 5 Mays 2003, http://www.tau.ac.il/jcss/tanotes/TAUnotes76.doc 360 Yasemin ongar, am'n ekeri, Milliyet, 05 Mays 2003 361 Orhan, Suriye D Politika Analizi: ABD-Suriye Gerginlii, s. 59 362 David Ignatius, A Road Map for Syria too, Washington Post, 3 Haziran 2003

135

tr bir saldr 1973 Yom Kippur Savandan beri ilk kez gerekleiyordu.363 srailin saldrs zerine BM Gvenlik Konseyi acil olarak toplanm ve bu dnem Gvenlik Konseyinin geici yesi olan Suriye tarafndan sraili knayan ve srailin uluslararas hukuku inediini belirten bir karar tasars gndeme getirmitir. Ancak srail olay meru mdafaa eklinde yorumlamtr. Yine de birok lkeden sraile ynelik tepkiler gelmitir. ABD ise, olaya sessiz kalm, hata Suriyeyi terre destek vermekle sulayarak bir anlamda sraile destek vermitir. Almanya, Fransa ve in saldry iddetle knarken, ngiltere ise sraili knamam, aksine Hayfada gerekletirilen intihar saldrsn knayan aklamalar yapmtr. Olaylarn trmanarak tehlikeli boyutlara ulamamas Suriyenin biraz da iinde bulunulan siyasi ortamn etkisiyle, soukkanl davranarak meru mdafaa hakkn kullanmamas ve konuyu uluslararas platforma tamak istemesi etkili olmutur.364 ABD Kongresi, Suriyeye yaptrmlar getiren ve daha nce bu konuda tereddtl olan Bakan Bushun 12 Aralk 2003de onaylamasyla resmileen Suriye Sorumluluk Yasasn kartt.365 2004 yl bandan itibaren ise ABDden Suriyeye ynelik sulamalarn saysndaki art, ekonomik ambargonun ok yaknda balayabileceinin iaretlerini veriyordu. Ocak aynda ABDli senatr Pat Roberts, Iraktaki kitle imha silahlarnn Suriyede olabileceini ne srd.366 9 Mart 2004te ABDnin Yakn Doudan Sorumlu Dileri Bakan Yardmcs William Burns, Temsilciler Meclisi Uluslararas likiler Komitesinde yapt konumada, Suriyeye ynelik yaptrmlarn ok yaknda uygulanmaya balayacan syledi.367 12 Aralk 2003te kabul edilen Suriye Sorumluluk Yasas, ABD ynetiminin Mays 2004teki ekonomik ambargo kararn aklamasyla uygulamaya kondu. 11 Mays 2004te Suriyeye ynelik aklanan ABD ambargosuna gre Suriyeye gda ve ila dnda tm Amerikan mallarnn ihracn yasakland ve Amerika ile Suriye arasnda tm
Eyal Zisser, Whats Behind Bashar Al-Assads Peace Offensive?, Telaviv Notes, No:95, 11 Ocak 2003 364 Cemalettin Takran, Filistin Meselesi ve srailin Son Saldrs, Stradigma, Say 10, Kasm 2003, http://www.stradigma.com/turkce/kasim2003/makale_02.html, 365 Harris, Levant: Bir Kltrler Mozaii, s.210 366 Kitle imha silahlar Suriyede olabilir, NTVMSNBC, 22 Ocak 2004, http://www.ntvmsnbc.com/news/253848.asp 367 ABDden Suriyeye yaptrmlar, NTVMSNBC, 10 Mart 2004, http://www.ntvmsnbc.com/news/261000.asp
363

136

uak seferlerini durduruldu. Yllk 300 milyon dolar civarnda ticaret hacmiyle Suriye d ticaretinde ok nemli bir yer kaplamayan ABDnin, bu ambargo kararyla Suriye ekonomisine ok fazla etki edemeyecei sylenebilir. Fakat bu ambargo karar, srailin Suriye topraklarna ynelik saldrsyla balayan ABD-Suriye ilikilerindeki kriz dnemini srekli hale getirdi ve Suriyenin uluslararas sistemde olduka yalnzlamasna yol at. Eyll 2004te BMnin ald 1559 nolu karar ise krizi trmandrc ilev grd. Iraka yaplan askeri mdahalenin igale dnt 2004 ylnda ABD d politika karar alclar, Suriyeyi diplomatik telkinler ve ekonomik yaptrmlar yoluyla bask altnda tutmaya alt. zellikle Iraktaki askeri mdahalenin nihai baarya ulamamas, ABD ynetimindeki Yeni Muhafazakrlar karsnda lml bir d politika uygulama yanls gruplarn hareket imknn geniletti. Dileri Bakanl merkezli lml gruplar, ABDnin Orta Doudaki d politika hedeflerinin iddet kullanmak yerine diplomatik ve ekonomik baskyla birlikte tehdit oluturan lkelerin iten sivil toplum hareketleri yoluyla dntrlmesi gerektiini dnmekteydi. Bu balamda 2004ten sonra ABDnin Suriyedeki rejimi deitirme srecinde nleyici sava stratejisi arka plana atlp politik, ekonomik ve psikolojik bask stratejisi devreye girmi oldu. Bu strateji erevesinde uygulanacak ABD d politikasnn nemli bir ynn de demokratikleme, etnik aznlklarn korunmas, insan haklar, ekonomik liberalleme gibi ABD istekleri oluturacakt. nce Byk Orta Dou Projesi (BODP), daha sonra Geni Orta Dou Projesi (GODP) adyla gndeme gelen ve kapsam tam olarak belirlenemeyen bir eylem plan, demokratikletirme boyutuyla ABD ynetimindeki lml gruplara hitap etse de sonuta iinde barndrd gvenlik boyutuyla tehdit kayna olan rejimleri yok etmeyi amalamaktadr. Genel olarak bakldnda bu projesinin ABDnin Orta Dounun corafi snrlarn tekrar tanmlama ve bu corafyay yeniden yaplandrma isteini ortaya koymakta olduu sylenebilir. Iraktaki otoriter Baas ynetimini d askeri mdahaleyle ykan ve bunu dnyaya demokrasi zaferi olarak sunun ABD karar alclar, Orta Dounun dnm ve demokratikletirilmesi misyonunu da bu projeyle ak bir ekilde stlenmi oluyorlard. ABDnin Suriyeye ynelik bask politikalarn BODP erevesinde deerlendirdiimizde ABD-Suriye ilikilerinin 137

Bear Esadn lke iinde yapmaya alt reform srecine etkisini anlamamz daha kolaylaacaktr.

IV.4.2. Byk Orta Dou Projesi ve Suriyede Reform

11 Eyll Saldrlar sonras kendine ve dnyaya ynelik tehditleri yok etme adna Afganistan ve Iraka askeri gce dayal nleyici mdahaleler gerekletiren ABD, uluslararas sistemde olumaya balayan tek kutuplulukla birlikte imparatorluk olma stratejisi izlemeye balamtr. ABD askeri gcyle Orta Douda salad hegemonyay srdrebilmek ve belki de varln merulatrmak iin Orta Douyu yeniden yaplandrmaya ihtiya duymaktadr. Orta Douda dnm salayacak Byk Orta Dou (BOD) kavram ve projesi, 2003 Irak Savandan nce dnya kamuoyunda tartlsa da kapsamnn ve ieriinin belirlenmesi zaman almtr. BOD kavram 90l yllarda uluslararas ilikiler literatrnde kullanlm olsa da Byk Orta Dou Projesinin (BODP) ilk somut adm, 12 Aralk 2002 tarihinde dnemin ABD Dileri Bakan Colin Powelln Heritage Foundationda yapt bir konumada ABD-Orta Dou Ortaklk Giriimini (The U.S. Middle East Partnership Initiative ) balattn aklamasyla atlm oldu. Powell, 2003 ylnda 90 milyon dolar tahsis edecekleri bu programn Orta Douda siyasi ve ekonomik kalknmay, kadnlarn eitim dzeylerinin
368

artrlmasn,

zgrlklerin

geniletilmesini amaladn belirtiyordu.

Bu programn uygulanmasnda, ABD

D leri Mstear Richard Armitage ve Orta Dou Brosu Mdr Elizabeth Cheney sorumlu klnd. ABD-Orta Dou Ortaklk Giriimi, 1517 Eyll 2003te Manamada adli bir forum dzenledi, ardndan 2830 Eyll 2003te Detroitte Arap Ekonomik Forumunu misafir etti.369

368

Colin Powell, The U.S. Middle East Partnership Initiative, 12 Aralk 2002, http://www.heritage.org/Research/MiddleEast/WM180.cfm, (09.08.2005) 369 Kerem Topuzlu (Der.), Byk Orta Dou Projesi: Baz Veriler, Baz Bilgiler ve Baz Grler, Geniletilmi Ortadou ve Kuzey Afrika Projesi Sempozyumu, stanbul Kltr ve Sanat Vakf, stanbul, 810 Kasm 2004, http://www.iksv.org/hi/genel/kg/bildiri/kerem_topuz.doc

138

Haziran 2004te Sea Islandda dzenlenecek G8 toplantsna sunulacak olan, G8 ve Byk Orta Dou arasnda Ortaklk adl bir belge, Londrada Arapa yaynlanan Al Hayat adl gazete tarafndan 13 ubat 2004 tarihinde yaynland. Belge, 2002 Birlemi Milletler Kalknma Program ve 2003 Arap nsani Kalknma Raporlarndan yola klarak hazrlanmt. ABD, Dou Bloku lkelerinin demokratiklemesini salayan Helsinki srecine benzer bir deiim srecini Orta Douda balatmay istiyordu. Belgede gelimi lkelerden demokratik deerlerin blgede yaygnlatrlmasnda tevik edici almalar bekleniyor ve sivil toplum kurulularnn dorudan finanse edilmesi demokrasinin n koullarndan biri olarak sunuluyordu.370 2004 Haziran aynda Sea Islandda dzenlenen G8 Toplantsnda BODP nin hem ad hem de ierii daha somutlamtr. BODP nin deimi hali Geni Orta Dou ve Kuzey Afrika Giriimi (GODKAG) adn ald. G8 Toplantsnda siyasi, sosyokltrel ve ekonomik olmak zere alanda reform yaplmas gerektii vurguland. Buna gre, siyasi alanda demokratikleme ve hukukun stnlnn kabul edilmesi, insan haklarnn yerletirilmesi gibi reformlar yer alyordu. Sosyo-kltrel alanda yaplacak reformlarla eitimin yaygnlatrlmas, ifade zgrl, kadn erkek eitlii, bilgiye tam eriim hakknn salanmas amalanrken ekonomik alanda isizlikle mcadele, yatrmlar arttrmak, yolsuzlukla mcadele gibi konular zerinde durulacakt.371 ngrlen hedeflere ulamak iin Demokrasi Yardm Diyalogu adyla bir mekanizma oluturuldu. Buna e bakan olarak Trkiye, talya ve Yemen getirildi. Diyalogun temel prensipleri G8 Reforma Destek Plan balyla belgeye dntrld. Diyalog, istekli hkmetler, sivil kurulular, G8 ve AB kurumlarnn ibirliini, bunlar arasnda koordinasyon salamay ve ortak projeler retmeyi amalamaktadr. Ayrca G8 lkeleriyle blge liderlerinin

Belgenin ngilizce evrisi iin bkz. G-8 Greater Middle East Partnership Working Paper, http://www.meib.org/documentfile/040213.htm 371 Partnership for Progress and a Common Future with the Region of the Broader Middle East and North Africa, Sea Island, Georgia, 9 Haziran 2004, http://www.state.gov/e/eb/rls/fs/33375.htm, (09.08.2005)

370

139

grmeler yapmasn salayacak Gelecek

in Forum adyla ayr bir

mekanizmann kurulmas da alnan kararlar arasnda yer ald.372 Orta Douya demokrasi getirme iddiasndaki proje, blge devletlerinden gerek siyasal iktidar dzeyinde gerekse halk dzeyinde olumsuz tepkiler ald. Siyasal iktidar dzeyindeki olumsuz tepkilerin nedeni olarak blgede olabilecek demokratik bir deiimin iktidar sekinlerinin siyasal ve ekonomik karlarn tehlikeye sokacak olmas gsterilebilir. ABD ynetiminin demokratikleme ad altnda rejim ykma ve deitirme stratejisini uygulayabilme olasl, mevcut ynetimlerin projeye kukuyla bakmalarna ve byk gvenlik kayglar duymalarna yol amaktadr. Bununla birlikte Orta Doudaki siyasal sekinler blge dndan dayatmayla gelecek bir demokrasinin baarl olamayacan ve blgeyi kaosa srkleyeceini dnmektedir. zellikle Irak deneyimi ABD ynetiminin demokrasi syleminin, askeri gce dayal d politika stratejisini merulatrmann tesinde bir anlam ifade etmediini gsterirken Iraktaki siyasi durumun belirsizlii ve gvenlik sorunlar, blgede halk dzeyinde de projenin inandrcln drmekte ve ABD politikalarna duyulan pheyi arttrmaktadr. 2004 ylnda BODPnin youn olarak dnya gndemine gelmesinin ardndan projeye ynelik Arap dnyasndan ilk tepkiler Msr, Suudi Arabistan ve Suriyeden geldi. Msr Devlet Bakan Hsn Mbarek, dayatma formln kabul etmeyeceklerini belirtirken, Suriye Enformasyon Bakan Ahmed el Hassan "Hibir rejim d bask ya da diktalarla reformlar uygulamaz" diyerek tepkisini gsterdi. Msr ile Suudi Arabistan ynetimleri, sunulan Batl formllerin blgenin yerel gerekliklerinden uzak olduunu da vurgulad.373 17 Mart 2004te gren Suudi Arabistan Veliaht Prensi Abdullah ile Bear Esad, ortak aklama yaparak dardan dayatlacak reform giriimlerine kar kacaklarn duyurdu.374 Suriye Dileri Bakan Faruk Elara da bir rportajda ABDnin demokratikleme projesini samimi bulmadklarn belirtip yle diyordu:
372 373

Zorlu Giriim in lk Adm, Radikal, 11 Haziran 2004 Ortadou plan iin byk atak, Radikal, 1 Mart 2004 374 Ortadoudan ABDnin projesine ret, NTVMSNBC, 18 Mart 2004, http://www.ntvmsnbc.com/news/262100.asp

140

ABD ynetimi her platformda blgeye demokrasi getirmek istediklerini belirtiyor. Ancak ciddi olarak irdelediinizde ABDnin Byk Orta Dou Projesi ile blgeye demokrasi getirmek abas ierisinde bulunmadn gryorsunuz. Eer bunu isteseler Trkiyenin yapt gibi blgedeki hkmetleri destekleyerek onlar demokratik admlar atmalar konusunda tevik ederler. Ancak ABD tam tersine illegal rgtlerle ibirlii yapyor. nk blgede istikrarszlk srailin gelecei asndan nemlidir375 arann aklamasnda rejimi koruma kaygs hissedilse de blgedeki rejimlerin Dou Avrupada yapld gibi teviklerle demokratikletirilmesi nerisi blge iin olduka anlamldr. arann ABDnin ibirlii yapt illegal rgtlerden kastettii ise Mslman Kardeler rgtdr. Bu resmi sylemlerle birlikte Dardan gelen demokrasi olarak adlandrlan ABDnin demokrasi talepleri Arap dnyasndaki entelektel evreler arasnda iki akmn ortaya kmasna yol amtr. Bunlardan biri Arap blgesinde demokrasinin kendiliinden olumasnn mmkn olmad ynndedir. Bunun birok nedeni olmasna ramen, zerinde durulan temel sebeplerden biri rejimler ve ynetim eklidir. te yandan ABDnin uygulamak istedii demokrasi projesinin mmkn olduunu savunanlar da bulunmaktadr. Bunlara gre, ABDnin bu giriimi Araplar bulunduklar durumdan kurtarmann tek yoludur. Aksi takdirde Araplarn bir araya gelerek demokrasiye doru adm atmalar mmkn olmayacaktr. Dolaysyla sz konusu proje erevesinde ilerlemek, yaadklar kten kurtulmalarnn tek yoludur.376 BODP nin ierii ve amalar hakknda en ok tartlan konulardan biri, projenin gvenlik ve demokratikleme sylemleri arasnda kurulmak istenen ilikidir. ABD ynetiminin Orta Douyu alglay balamnda oluan projede ou zaman demokratikleme n plana karlsa da projenin pragmatik ve gvenliki bir yaklamla uluslararas sistemdeki ABD hegemonyasn srdrme ve tehdit olabilecek g odaklarn yok etme stratejisinin bir rn olduu sylenebilir. Fakat demokratikleme ve gvenlik arasndaki iliki iki tarafldr. Muhakkak ki radikal ve otoriter Orta Dou rejimlerinin demokratiklemesi, d politikada ve blgesel
375 376

Faruk El-ara ile Rportaj, Zaman, 18 Temmuz 2005 Mazin Hasan, Araplara Gre Byk Orta Dou ve Demokrasi, ASAM Gnlk Blten, 2 Mays 2005, http://www.avsam.org/tr/gunlukbulten.asp?ID=573

141

sorunlarda bu rejimlerin lmllamalarn ve dnya gvenlii (veya ABDnin gvenlii) iin tehdit olmaktan kmalarn getirebilir. BODPden on yl nce srail eski Devlet Bakan imon Peres de Yeni Orta Dou dncesi erevesinde demokratikleme konusunda benzer dnceler dile getiriyordu: nsann nasl oksijene ihtiyac varsa, Orta Dounun da ayn derecede demokrasiye ihtiyac vardr. Demokrasi sadece kiisel ve sivil zgrl garanti eden bir sre deil kktendinci kkrtmann altnda yatan nedenleri de ortadan kaldrmaya ynelik bir barn beki kpeidir. Blgesel demokratikleme iletiimin gelimesi demektir Demokratik uluslar birbirleriyle savamazlar Ulusal ve kiisel gvenliin yan sra uzun vadeli refah ve ekonomik bymeyi ancak demokratik bir sistem salayacaktr. Blgesel bir sistem demokratik sreci benimseyerek rekabet yaratacak, devletlere ynelik i tehdidi nleyecek ve dier milletlere ynelebilecek tehditleri ortadan kaldracaktr377 Demokratiklemenin gvenlik ve istikrara salayaca katkya ve Peresin olduka iyimser dncelerine ramen ABDnin 2003 Irak Mdahalesi sonras Orta Douda ortaya kan siyasal konjonktr atma kltrn ve etnik blnmeyi beraberinde getirdi. ABDnin gvenliini salamaya ve blgeyi yeniden yaplandrmaya ynelik eylemleri, bir baka ynyle de blge lkelerinin mevcut siyasal ve toplumsal yaplarnn paralanmas ihtimalini ortaya kard. ABDnin 2003 ylnda gerekletirdii askeri operasyon sonucunda Irakta ortaya kan durum ve Byk Orta Dou Projesi (BODP) gibi eylem planlaryla Arap lkelerine demokrasi ihra etme abalar, blgede yerel ve etnik milliyetiliklerin tekrar canlanmas ve ulus-alt balarn glenmesine neden oldu. Iraktaki eski rejimden kalan siyasi ve toplumsal yaplarn tamamen yklmas ve lke ii gvenliin salanamamas, blgede siyasi bir kriz alan olmasna yol at. Irakl Krtlerin ve iilerin siyasal, ekonomik ve kltrel kazanmlar ve Irakn yeniden yaplandrlmasnda oynayacaklar etkin rol blgedeki lkelerin ulusal btnlklerini, gvenliklerini ve siyasal sistemlerini tehdit eder hale geldi. ABDnin Suriyeye kar uygulad politikalar girerek sertletirmesi ve

demokratikleme ynndeki basks, Suriye i politikasnda bir dizi hareketlenmeye

377

imon Peres, Yeni Ortadou, Milliyet Yaynlar, 1995, s. 6566

142

yol at. zellikle 2004 yl bandan itibaren Suriye iinde ve dnda ynetime muhalif hareketlerde nemli bir canlanma meydana geldi. ubat ay iinde nsan Haklar ve Demokratik zgrlkler Savunma Komitesi, siyasi reformlarn (siyasi tutuklularn serbest braklmas ve OHALin kaldrlmas) uygulanmasna ynelik ve 1 milyon kiinin imzalamas hedeflenen Bear Esada sunulmak zere bir dileke hazrlamaya balad.378 Yine ayn ay iinde, lke dnda rgtlenen Suriye Reform Partisi, 31 Mart tarihinden itibaren Baas Partisinin diktas altndaki Suriye halknn demokrasi taleplerini dile getirecek ve ABDnin Orta Dou politikasn destekleyecek zgr Suriye radyosunun Gney Kbrstan yayna balayacan ve Suriye ile Lbnandan dinlenebileceini aklyordu.379 Artan d ve i basklara kar Bear Esadn cevab, ubat ay iinde 130 siyasi tutukluyu serbest brakmas oldu. Fakat Mart ay iinde amdaki parlamento binas nndeki OHAL kart gsteriler ve Lbnanda Hristiyan niversite rencilerinin Suriye kart gsterileri gerginlii trmandrd. Suriyede gerginliin had safhaya kt olay ise, Krtlerin youn olarak yaad El-Haseke Eyaletinin Kaml kasabasnda bir futbol manda Krtler ve Araplar arasnda kan gerginlik ve iddet olaylardr.

IV.4.3. Suriyede Etnik atma: Kaml Olaylar

Haseke Eyaletine bal Kaml kasabasnda 12 Mart 2004 Cuma gn, El-Cihad ve El-Ftuva takmlar arasndaki futbol manda Arap ve Krt taraftarlar arasnda balayan iddet olaylar, ilk olarak Suriyede bir Krt-Arap atmas eklinde dnya kamuoyuna yansd. Fakat Kamlda balayan olaylar ksa bir sre iinde lke genelindeki Krt blgelerine yaylarak Krtlerin toplu ayaklanmasna dnt. Bylece Suriyeli Krtlerin modern Suriye tarihindeki ilk ciddi ayaklanma giriimi, tarihe Kaml Olaylar olarak geti. Krt kaynaklara gre Kamldaki iddet olaylar, Irak snrndaki Deyrz Zordan gelen 2000 kadar Arap taraftarn mata Saddam yanls, Barzani ve Talabani kart
378

Suriyeli Aydnlarn Reform ars, NTVMSNBC, 5 ubat 2004, http://www.ntvmsnbc.com/news/255777.asp 379 Free Syria an opposition radio broadcast from Cyprus, Arabic News, 30 Mart 2004, http://www.arabicnews.com/ansub/Daily/Day/040330/2004033013.html; zgr Suriye Radyosu Yayna Hazr, NTVMSNBC, 27 ubat 2004, http://www.ntvmsnbc.com/news/259031.asp

143

sloganlar atarak Krt taraftarlara saldrmalar ile balad.380 Deyrz Zorlu Snni Araplara Krt taraftarn Bush ve Barzaniyi ven sloganlarla cevap vermesi sonucu kan kargaa bir anda iddetli bir atmaya dnt. Stadyumda balayan atmada ilerinde ocuun da bulunduu be kii hayatn kaybetti.381 Krt ayaklanmaclarn Kaml ehir merkezinde kamu binalarna, Esad heykellerine ve Suriye bayraklarna saldrmasyla olaylar trmand. Kamlda olaylarn kt gn ve gece 4 polis olmak zere toplam 27 kii ld bildirildi.382 len Krtlerin 13 Marttaki cenazesine katlan 10 bin kiilik Krt gsterici grubu, gvenlik gleriyle att ve kamu binalarna saldrd. 14 Martta Kamlda Araplar ve Krtler arasnda yaanan gerginlik bakent am'a da srad. am'n merkezindeki Arnus Meydan'nda toplanan 400500 kadar Krt eylem yapt. Eylemci Krtler, Suriye vatanda olmak ve bu lkenin nfus czdanlarn tamak istediklerini dile getirdi. Krtler'in parlamento binasnn nnde ve meydanda yaptklar eyleme mdahele eden polis, 60 eylemciyi gzaltna ald.383 Haseke'de ok sayda ara ile baz kamu binalar Krtler tarafndan atee verildi ve Trkiye snrndaki Resulayn, Afrin, Suru ve Amudede silahl atmalar yaand. Ayn el Arapta ile kaymakam Yarbay Abdlhakim Salihin olu ve Amude'de bir karakol komutan, bir polis mdr ve drt asker Krt gruplarn saldrsnda ldrld.384 Olaylara yurtdndaki Krtler de tepki gsterdi. Kaml olaylarn protesto eden 30 kiilik Krt gsterici grubu, 13 Martta Brkselde Suriye bykelilik binasn ksa bir sre igal etti.385 Krt gruplar, Berlin, Atina, Sleymaniye ve Erbilde de olaylar protesto eden gsteriler dzenledi. 12 Martta Kaml ve evresinde kan olaylar, Suriye hkmetinin blgeye askeri kuvvetleri sevk etmesiyle bastrlsa da Halepe Katliamnn 16 Marttaki yldnm

Please help stop the on going brutality against the Kurdish people in Syria, Kurdish Media, 16. Mart 2004, http://www.kurdmedia.com/reports.asp?id=1890 381 Five die in Syrian football fracas, Al Jazeera, 12 Mart 2004, http://english.aljazeera.net/NR/exeres/282F3634-B04A-4596-8AD0-44507D3BCD43.htm 382 Suriye'de Arap-Krt atmas, Radikal, 14 ubat 2004 383 Suriye'deki olaylar provokasyon mu?, Yeni afak, 15 Mart 2004 384 Suriye hl durulmu deil, Radikal, 16 Mart 2004 385 In protest of al-Qamishli incidents, some 30 Kurds broke into the Syrian embassy in Brussels, detained, Arabic News, 15 ubat 2004, http://www.arabicnews.com/ansub/Daily/Day/040315/2004031510.html

380

144

lkede gerilimi tekrar trmandrd. Halepin Erefiye ve eyh Meskud mahalleleri ile Arfin kasabasnda, Krtler tarafndan Halepe katliamn protesto gsterileri dzenlendi. Suriyenin 3 ayr blgesindeki mitinglere mdahalede bulunan Suriye gvenlik glerinin at ate sonucu 7 kiinin ld, ok sayda kiinin de yaraland ileri srld. len Krtlerin cenaze trenlerinde devam eden olaylar ciddi gvenlik nlemleri alnmasyla durduruldu. Batl ve Krt kaynaklar tarafndan dnya kamuoyuna bir Krt ayaklanmas olarak yanstlan olaylar hakknda Suriye leri Bakan Ali Hammud 18 Mart 2004 Perembe gn gerekletirdii basn toplantsnda, olaylarda sivil ve gvenlik glerinin iinde olduu 25 kiinin ld aklamasn yapt.386 Gary C. Gambill ise olaylarn srd sekiz gn iinde 40 kii (33 Krt, 7 Arap) ldn, 400den fazla kii yaralandn ve 2000den fazla Krt tutuklandn sylemektedir.387 Olaylarn ardndan byk miktarda maddi hasar meydana gelirken ok sayda Krt gzaltna alnd. Kaml Olaylar, Krtler tarafndan hakszl urayan Krtleri ve gelien Krt milliyetiliini bastrmak isteyen Suriye Baas iktidarnn bir komplosu olarak deerlendirildi. Suriyeli yetkililer ise ilk tepkilerinde olaylarn d glerin etkisiyle meydana geldiini syledi. Suriye gibi da kapal ve bamsz haber kaynaklarnn snrl olduu rejimlerde, lke iindeki atmalarn boyutu ve yol at zararlar zerinde kesin deerlendirmeler yaplamasa da uluslararas ve blgesel konjonktrle birlikte olaylarn kt blgede yaayan halkn yaam standartlar gz nne alnarak nemli sonulara ulalabilir. Suriye tarihi boyunca silahl mcadele ve siyasi rgtlenme deneyimine sahip olmayan Suriye Krtlerinin, bir anda Arap komular ile atmaya ve iddet olaylarna girmelerini hazrlayan artlarn banda Kuzey Iraktaki Krtlerin siyasi ve ekonomik kazanmlar yer almaktadr. Irakl Krtler, ABDnin Irak igali sonunda ayrcalkl bir mttefik ve blgede yeni bir siyasi aktr haline geldi. Etnik bir dogmatizmle hareket eden Irakl Krtlerin mcadele alan Kuzey Irak merkezli
386

Syrian interior minister press conference on al-Qamishli incidents, Arabic News, 19 Mart 2004, http://www.arabicnews.com/ansub/Daily/Day/040319/2004031911.html 387 Gambill, The Kurdish Reawakening in Syria

145

olmakla birlikte bu blgedeki gelimeler Trkiye, Suriye ve

randaki Krt

topluluklarn dorudan etkiledi. zellikle ABDnin BODP gibi eylem planlaryla blgeye yaklamas, blgedeki Krt topluluklarnn etnik milliyeti sylemlerini cesaretlendirdi ve 2003 ylndan beri blgede var olan yeniden yaplandrma srecinin tarihsel bir frsat olarak grlmesine yol at. Bu adan blgeye ynelik demokratikletirme ve liberalleme sylemlerinin etnik ve dini milliyetiliklerin ykselmesini ve blgede yerellemeyi beraberinde getirdii sylenebilir. KDP lideri Barzaninin Krt milliyetiliinin liderliini hedefleyen siyasal eylem biimleri, ncelikle Kuzey Irakta aamal olarak bamsz bir Krt devletinin alt yapsn hazrlamay amalamakla birlikte komu lkelerdeki Krt gruplar da kapsayabilmektedir. Bu erevede Barzani, Krdistan olarak belirledii Krt yaam sahasnda btn Krtlerin bamsz olmaya hakknn olduunu zaman zaman vurgulayarak ar ve sembolik bir Krt milliyetilii ortaya koymakta ve airet liderliinden ulusal liderlie uzanan siyasi kimlik kazanma srecinde daha hzl admlarla ilerlemektedir. 8 Mart 2004te Irakta kabul edilen geici anayasada yer alan Krt kazanmlar Kaml olaylarn dorudan etkileyen bir gelimedir. Aslnda Kamldaki olaylar dikkatli analiz edildiinde, 12 Marttaki futbol manda bir anda kmad grlmektedir. Geici anayasann kabul edilmesini 8 Martta kadnlar gnyle birlikte Kamlda gsterilerle kutlayan Krt gruplarla Suriye gvenlik gleri arasnda kan atma gerginliin yava yava ykselmesine yol aan sreci balatmtr. Kaml olaylarnn balad12 Mart gn, 8 Mart Kadnlar gnyle Halepe Katliam (16 Mart) ve Nevruz Bayram (21 Mart) arasnda bir tarih olarak gerginlii dorudan arttran bir faktrdr. Bununla birlikte gerek Kaml gerekse Halep civarnda meydana gelen olaylarda, Barzani ve Talabani yanls sloganlarn atlmas, Suriye bayraklarnn yaklp Krt bayraklarnn almas, Krt internet sitelerinde blgenin Gney Bat Krdistan olarak adlandrlmas ve Kaml Krt ayaklanmasnn blgede otoriter ynetimlerin sonunu getirecek byk Krt ayaklanmasnn balangc olduu iddialar, ykselen Krt milliyetisi dalgann bir uzants olarak deerlendirilebilir. Katherine Zoepf 29 Aralk 2004 tarihinde New York Times gazetesinde yazd yazda Suriyeli aznlklarn (bata Krtler olmak 146

zere) Iraktaki gelimeleri yakndan izlediklerini ve etkilendiklerini arpc bir dille anlatrken Kaml
388

olaylarnn

da

bu

etkilenme

sonucu

gerekletiini

belirtmektedir.

Kaml olaylarna kar blgedeki Krt gruplarndan gelen

tepkiler, Kuzey Irak merkezli gelien Krt milliyetisi cereyann etkilerini ve onunla eklemlenen ABD askeri gc destekli demokrasi sylemini ortaya koymaktadr. Blgedeki tm Krt gruplar yeni blgesel konjonktrden yararlanma ve ABD desteini yanlarna ekme abas ierisindedir. rnein yllarca Suriye ynetimi tarafndan desteklenen terrist Abdullah calann, avukatlar araclyla yapt aklamada Suriyede Krt sorununun demokrasinin esaslar erevesinde ele alnmamas halinde durumun ABD'nin mdahalesi ile Saddam Hseyinin akbetine dnebileceini sylemesi blgedeki konjonktrden bir terrist grubun bile kendine pay karma abasn gstermektedir.389 PKK terr rgtnn Suriyedeki uzants olan PYDnin bakan mer Fuatn, Haziran 2005te yapt aklamada PYDnin asl amacnn Suriye'de federal bir sistem kurabilmek olduunu syleyip sk sk terrist calann ortaya att demokratik bir konfederalizmden bahsetmesi ise ilgi ekici bir gelimedir.390 Barzaninin Kaml olaylarla ilgili Suriye kart aklamalar ve PKK terr rgt lideri Abdullah calann Suriyeli Krtlerin siyasi hak ve eitlik taleplerine ilgi duymas blgedeki ykselen Krt milliyetiliinin bir gstergesidir. Kaml olaylaryla ayn tarihlerde, dnya kamuoyunun gndemine oturan BODP tartmalar ve rann Mehabad, Sanandac, Merivan ve Bena kentlerinden ran gvenlik gleriyle Krtler arasnda atma haberlerinin gelmesi tesadflerle aklanmas pek de kolay olmayan bir durumdur. Bu erevede Suriye, Trkiye ve rann, Kuzey Iraktaki Krtlerin kazand otonominin kendi snrlar iinde yaayan Krt vatandalarnn ayrlk eilimlerini artrmasndan endie duymakta olduu ve ulusal gvenlikleri asndan ciddi tehdit olarak grd sylenebilir.

388

Katherine Zoepf, New Hope of Syrian Minorities: Ripple Effect of Iraqi Politics, New York Times, 29 Aralk 2004 389 Milyonlar hazr olmal, zgr Politika, 20 Mart 2004 390 mer Fuat, Suriye Krt kimliini tanmal, PYD, 6 Haziran 2005, http://www.pyd.be/www/ar/index.php?option=com_content&task=view&id=703&Itemid=2

147

Suriye i siyasetindeki sorunlara lke dndan gelen tahrik ve tesirlerin eklemlenmesiyle ortaya km gibi grnen Kaml olaylar, blge zerindeki devletleraras kar ilikileriyle birlikte dnldnde de nemli anlamlar ifade etmektedir. zellikle Kaml olaylarn ortaya karacak siyasal konjonktr ve Kuzey Iraktaki Krt kazanmlarn yakndan takip eden ve ekillendiren iki nemli g ABD ve sraildir. Suriye, her iki devletin gvenlik alglamalarnn ilk sralarda yer ald gibi d politikalarnda da ar olumsuz bir imaja sahiptir. Kaml olaylar, ABD ynetiminin BODPyi Suriyede uygulama aamasna getiini ve Bear ynetiminin yklaca sylentilerinin yaylmasna neden oldu. Kuds brani niversitesi retim yesi Prof. Dr. Mordechai, Kaml olaylaryla ilgili verdii bir rportajda, 12 Martta balayan Krt isyan, sadece lkenin kuzeydousundaki Araplarla yaanan gerginliin veya yerel artlarn bir rn deildir. Bu olanlara blgede yaanan kkl deiikliklerin bir sonucu olarak bakmak lazm. Yzeyde Suriye rejimi hl gl bir rejim olarak grlebilir. Ancak halkn amdaki Baas rejimini hedef tahtasna konulmu olarak grd ve her an yklmasn bekledii aktr. Bu artlar altnda rejimin yllardr srdrd bask ve kontrol altnda tutma politikasn yrtemeyecei sylenebilir diyordu.391 Bununla birlikte srail basnnda ABDnin Kaml olaylarna dorudan mdahale ettiine ynelik haberler de yer ald. srailin Haartez gazetesi Krt kaynaklara dayandrd haberinde, Kaml olaylarnn balamasndan iki gn sonra 14 Mart gn iki Amerikan Skorsky helikopterinin Iraktan gelerek Kamlya indii, Amerikallarn Suriyeli yetkililerle grmeler yapt ve Krtlere ynelik saldrgan tutumun sona erdirilmesini tavsiye ettiklerini iddia etti.392 srailin Kaml olaylaryla dorudan ilgisi olabileceine dair en ilgin iddia ise Amerikal gazeteci Seymour Hershten geldi. Hersh, 28 Haziran 2004te New Yorker dergisinde yaynlanan makalesinde, srail istihbaratnn 2003 yl sonundan itibaren Kuzey Irak'a girdiini ve B Plan ad verilen bir alma dhilinde Krt komandolar eittiini iddia etti. Hershe gre eitilen Krt komandolar srail istihbaratyla birlikte Suriye ve rana girerek istihbarat almalar gerekletiriyordu. st dzey Alman bir yetkiliye dayandrarak Suriye ve randaki
391 392

Suriye'deki isyan snrlar aabilir, Aksiyon, Say: 486, Mart 2004 Damascus denies the visit of an American delegation to al-Qamishli, Arabic News, 16 Mart 2004, http://www.arabicnews.com/ansub/Daily/Day/040316/2004031617.html

148

Krt topluluklarn da istihbarat ve operasyonlarda kullanldn syleyen Hersh, Suriyeli yetkililerin Kaml olaylarnda inandklarn belirtiyordu.
393

srail istihbaratnn pay olduuna

Kaml Olaylar, Bear Esad ynetiminin varln srdrebilmesi asndan nemli bir snav ve deneyim oldu. Bear, iktidara geldikten sonra kendisine rakip olabilecek ve lkeyi siyasal iktidar atmasna srkleyecek bir gcn ortaya kmasna izin vermemiti. Kaml olaylarn bastrarak ise lke iindeki bir etnik aznlktan gelebilecek kitlesel bir tehdidi savuturdu ve lkenin ulusal btnln koruyabileceini gsterdi. Olaylarda len ve tutuklanan Suriye vatandalar olsa da Bear ynetiminin Kaml olaylarna mdahale ekli, Hafz Esadn 1982 ylnda Hamada Mslman Kardelere ynelik mdahalesiyle kyaslandnda olduka byk farkllklar arz etmektedir. Bear iktidara getiinden beri Krtlere kar olduka lml politikalar ortaya koyarken Krtleri, siyasi ve ekonomik deiimin ve Suriye toplumunun bir paras olarak alglamaktadr. Bear, 2002 Eyllnde Krtlerin youn yaad El-Haseke eyaletini ziyaret ederek Krtlere kar olumlu bak asn ortaya koyarken Kaml olaylar sonrasnda El Cezire televizyonuna yapt aklamada Krt kimliine vurgu yapmas lkenin ulusal btnl altnda aznlk kimliklerine nem verdiini gstermektedir. 2 Mays 2004te amda gerekleen rportajda Bear Krt milleti Suriye yaplanmasnn ve tarihinin bir parasdr. Onlar ulusal yapyla tamamen btnlemitir diyerek Suriye ulusal birliinin iinde bir unsur olarak Krtleri gstermektedir.
394

Bu aklama, Suriyeli

Krtler arasnda memnuniyetle karland gibi varolan sorunlarn zm konusunda beklentileri arttrd. Kaml olaylarna ramen Suriye Krtlerinin byk bir ksmnn bamszlk veya zerklik ynnde talepleri olduu sylenememekle birlikte daha ok siyasi ve kltrel haklar ve vatandalk ynnde Suriye hkmetinden beklentileri vardr. Kaml olaylarnn Suriyeli Krtlere birliktelik hareket etme konusunda olumlu katkda bulunduunu da belirtmek gerekmektedir.

Seymour Hersh, Plan B, The New Yorker, 2128 Haziran 2004, http://www.newyorker.com/fact/content/?040628fa_fact 394 President Bashar al-Assads Interview Granted to Al-Jazeera TV Channel, SANA, 2 Mays 2004, http://www.sana.org.sy/english/reports/Pre/president_bashar_al1.htm

393

149

Olaylarn ardndan 12 Suriyeli Krt partisi birlikte hareket karar alp, yaynladklar bildiri de Suriye Krt Partiler Birlii adn kullandlar. Bearn iktidara geldikten sonra lkedeki Krt toplumuna kar lml yaklam gstermesi ksa dnemde siyasal ve kltrel sorunlarla ilgili deiiklikleri getirmedi. Hatta Suriye ynetimi, 2004 Haziran aynda Suriyeli Krt Partilerin kapattn aklayarak gvenliki bir i politika stratejisine geri dndn gsterdi.395 Bear, uygulanan gvenliki politikalara ramen lkedeki Krt varlnn ulusal birlik asndan neminin farkndadr. zellikle kimliksiz Krtlere vatandalk verilmesi ynnde Bearn verdii taahhtlerin ve ynetimin yapt almalarn uygulamaya geirilmesi reform hareketi asndan stratejik bir hamle olacaktr.

IV.4.4. ABDnin Suriye Muhalefeti: Ferid Gadiri ve Suriye Reform Partisi

ABD ynetiminin Suriyeye kar uygulamakta olduu siyasi, diplomatik ve ekonomik bask ve tecrit politikas, BODP gibi blgeye demokrasi getirme iddiasndaki projelerle birlikte dnldnde Suriyedeki Bear Esad ynetiminin deitirilmesi konusu gndeme gelmektedir. Rfat Esad gibi yurtdnda yaanan eski Baasclar, Londra merkezli Mslman Kardeler rgt ve lke iindeki Krt gruplar rejim deiikliinden sonra iktidar olmaya aday bir tavr sergilemektedir. Bu erevede Beara muhalif gruplarla ilikiye geme denemelerinde bulunan ABD ynetimi, kendi Suriye muhalefetini de 2001 ylndan beri yaratmaya almaktadr. ABD ynetiminin Washington merkezli, srekli kontrol altnda tutabildii ve ynlendirebildii, ABD ve srailin Orta Doudaki karlaryla uyum ierisinde hareket edebilecek suni bir Suriye muhalafeti yaratma abas BODP gibi eylem planlar erevesinde daha anlaml hale gelmektedir. Bu noktada n plana kan siyasi isim, Suriye asll Amerikal i adam Ferid Nahid Gadiridir.

395

Suriye Krt partilerini yasaklad, NTVMSNBC, 2 Haziran 2004, http://www.ntvmsnbc.com/news/272581.asp?cp1=1

150

1954te Halepte dnyaya gelen Ferid N. Gadiri, Amerikaya g eden Suriyeli bir aileye mensuptur. 1964te Suriyedeki siyasi kargaadan dolay Beyruta yerleen Gadiri Ailesi, 1975te Amerikaya g etti. Washingtondaki Amerikan niversitesinde ald finans ve pazarlama renimini 1979da bitiren Ferid Gadiri, bir sre nemli Amerikan irketlerinde altktan sonra 1983te kendi irketini kurdu.396 30 yldr Amerikada yaayan Ferid Gadirinin siyasete adm atmas ise 11 Eyll Saldrlar sonras (Ekim 2001de) Bear Esad ynetiminin demokratik bir rejimle deimesi gerektiini savunan Suriye Reform Partisini (Reform Party of SyriaRPS) kurmasyla gerekleti. RPS, Bear Esad liderliindeki Baas iktidarn sona erdirmek suretiyle sekler ve liberal karakterli demokratik bir reform hareketini Suriyede balatma iddiasnda olan bir organizasyondur. Partinin dier bir zellii de iktidara getiklerinde sraille iyi ilikiler kurma ynndeki sylemleridir. Parti yelerini, Amerika ve Avrupadaki Suriyeli gmenlerle Suriye iindeki yerli muhalifler oluturmaktadr. Partinin genel merkezi Washington DCdedir. Ayn zamanda RPSin Amerikada sekiz, Almanyada iki, ngiltere, Hollanda, Belika, Ukrayna, Bulgaristanda birer irtibat brosu yer almaktadr. RPSnin lideri Gadiri, baskc Baas Partisi ve lkesini bir diktatr gibi yneten Bear Esad iktidardan indirilmedike demokratik bir Suriye kurulamayaca iddiasndadr. Bearn iktidara geliinden sonra balatt siyasi ve ekonomik alm politikalarn gereki bulmayan Gadiri, Batllar tarafndan am Bahar olarak adlandrlan 2001deki demokratik alm dnemini Bearn lke iinde kendine olan sadakati lmek iin giritii bir eylem olarak yorumlamaktadr. Bu balamda Gadirinin gerek lkesindeki gelimeleri gerekse Orta Doudaki dnmleri, bir Batl gibi oryantalist bir bak asyla yaklat grlmektedir. Deerlendirmelerinde Orta Dounun ve Suriyenin kendine zg siyasi, sosyal ve ekonomik gereklerini gz nne almayan Gadiri, Beara kar topyekn dlayc bir yaklam tarz benimsemitir. Gadiriye gre Suriyede insan haklar ve kiisel

396

Brief Biography of Farid N. Ghadry, RPS, http://reformsyria.org/Misc/bio_of_farid_ghadry.htm

151

zgrlklerdeki eksikliklerin giderilmesinin ve Baas iddet eilimlerinden kendilerini korunmann tek yolunu, Suriyeyi tmyle kurtarmak iin bir yol haritas oluturmak ve ierden Suriyeyi zayflatmak iin muhalifleri bir araya getirmektir. Bu balamda 2003 te RPS nderliinde, Suriyeli muhalifleri bir at altnda toplamay hedefleyen Suriye Demokratik Koalisyonu (Syrian Democratic CoalitionSDC) oluturuldu. Pek ok rgt, parti ve NGO nun (Asur Hareketi, nsan ve Kadn Haklar rgt gibi) katld SCD, ilk toplantsn 1718 Kasm 2003te Washington DC de gerekletirdi ve kurucu yeler, ABD Kongre yeleriyle zel grmeler gerekletirdi.397 Dardan gelecek askeri mdahaleyle gerekleecek bir iktidar deiimine kar olduunu syleyen Gadiri, Baas rejimini uluslararas siyasi ve diplomatik basklarn yardmyla iten kertmek istemektedir. Gadiri, Bear sonras Suriye de oluacak sistem iin de Yeni Suriye (New Syria) olarak adlandrlan program dhilinde siyasi, ekonomik, hukuksal ve sosyal reformlarn gereklemesi gerektiini savunmaktadr. Harvard niversitesi gibi saygn eitim kurumlarnda, Avrupa Parlamentosu, Fransa Parlamentosu, Belika Senatosu gibi siyasi kurumlarda konumalar yapmasna izin verilen Ferid Gadiri, Batl devletler nezdinde itibarl ve etkili bir siyasi kiilie sahiptir. Gadirinin bar, zgrlk ve demokrasi gibi kavramlar srekli kullanmas uluslararas kamuoyunda meruluunu artran faktrlerdir. Fakat birok kiiye gre Gadiri, ABD ynetimine endeksli bir muhalefet yapmakta ve Irakl Ahmet elebiye benzetilmektedir. Londradaki Kraliyet Uluslararas likiler Ensitsnn Suriyeli uzman Rime Allaf da Suriye Reform Partisi rneinde olduu gibi Washington merkezli ABD ynetiminin onayn alan srgndeki Suriyelilere, Irak Sava ncesindeki yurt dnda rgtlenen Irakl muhaliflere benzedikleri iin lke iinde kukuyla bakldn sylemektedir.398 Gadiri ise ABD ynetiminde maddi yardm almadn iddia etmektedir. ABD Kongre yeleri ve karar alclar ile srekli iletiim ve ibirlii iinde olan Gadirinin bu konuda syledikleri inandrc olmaktan uzaktr. Ayn zamanda Gadiri bir Amerikal olarak tanmlanmaktan rahatsz deildir ve ABDnin Orta Dou politikalarna ak destek vermektedir.
397 398

Syrian Democratic Coalition, RPS, http://www.reformsyria.org/SDC/SDC.htm Simon Tisdall, Assad finds new strength in adversity, The Guardian, 10 Haziran 2005

152

Ferid Gadirinin muhalefet ekliyle ABDnin BODP arasnda yakn bir iliki olduu sylenebilir. Haziran 2005te bir Trk gazetesine verdii rportajda Gadiri, 68 ay iinde, Grcistan, Ukrayna ve Krgzistan'da olduu gibi Suriye'de de yeni bir devrimin gerekleecei tarznda dayanaksz ve provake edici iddialar ileri srebilmektedir. Hatta Suriyede gerekleecek sivil devrimi 5 artn mevcudiyetine balamaktadr. Gadiri bu 5 art yle aklyor: lk olarak, istihbarat ve haberlerin rejime kar olmas gerekiyor. Son bir buuk, iki yldr, Suriye istihbarat ve haberlerinin rejim kart olmaya baladklarn gryorum. kinci art, ekonomik skntdr. Suriye'de nemli dzeyde ekonomik sorun, bor ve sknt yaanyor. nc art, genler. lkedeki gen insanlarn, daha iyi bir yaam iin umut grememeleri. Suriye'de her yl kolejden mezun olan 300 bin gen var ve bunlardan ancak 100 bini i bulabiliyor. Geriye kalan 200 bin gen ise isiz ve umutsuz kalyor. Ve bu gen insanlar bir devrim iin ok nemli bir faktr oluturuyor, nk korkusuzlar, kaybedecek hi bir eyleri yok, cesurlar ve genelde devrimi harekete geiren asl unsur genlerdir. Suriye'deki genlerin ou bugn bir devrime balamaya hazr. nk bugnk Suriye'de ne bir ileri ne de gelecee dair umutlar var. Drdnc art, elitlerdir. Suriye'de u an elitlerin kopmas, ayrlmas sz konusu. Suriye'de iki eit elit var. lki, tannm, kalc ve gemiten gelen bir isimleri olan aileler ki bunlar rejimi desteklerler genelde. kincisi ise geleneksel olarak zengin olan ve i yaamnda gl olan Snni aileler. Bugne baktmzda, tannm ve gemiten gelen aileler rejime kar ciddi anlamda seslerini ykseltiyor. Ayn ekilde i yaamnda n planda olan Snni aileler de Suriye hkmetinin AB ile ibirlii ve ekonomik antlamalar yapamamasndan dolay hkmete ok kzgnlar ve ciddi eletirilerde bulunuyorlar. Bu iki elit grubunun rejimi desteklememesi de bizce devrime giden yolda nemli bir adm. Beinci art ise, ikincil bir otoritenin mevcudiyetidir. Yani alternatif bir ynetimin ortaya kmasn salama gerei. 1979 ylnda ran'da halk Humeyni'nin resimlerini duvarlara astnda ounluk onun kim olduunu bilmiyordu. Umursamyorlard da. Ancak resimleri asmaya devam ediyorlard. nk tek istedikleri ey ah' gndermekti. Yani Suriye'de ikinci bir otorite ya da alternatif yok. Sorulmas gereken soru ise, Suriye'de bunun ksa zamanda nasl oluaca, ortaya kaca. te bu nokta, benim grevimin bir paras399 Gadirinin anlamamza
399

sivil devrim iin gerekli grd 5 yardmc olmaktadr. Gadiri, Bear

art, Orta

ABDnin blgeyi Dounun dier

demokratikletirme adna ortaya koyduu BODPnin uygulama stratejisini de

Nuray Baaran'la Derin Sohbet, Akam, 19 Haziran 2005

153

diktatrlerinden ve babasndan hibir fark olmayan acmasz bir diktatr olarak grmekte ve Suriyedeki siyasi ve ekonomik liberallemeyi gerekletiremeyeceini dnmektedir. Bu yaklam tarz, ABD ynetimndeki Yeni Muhafazarlarn Suriyeye bak alaryla paralellik arz etmekte ve uyum iindedir. rnein RPS, Mart 2004de Kbrs zerinden Suriye ve Lbnana yayn yapmaya balayan zgr Suriye radyosunun Baas diktasna kar demokrasi taleplerini dile getireceini ve ABDnin Orta Dou politikasn desteklediini aka sylemekteydi.400 Yakn bir gelecekte Suriyeye ynelik bir ABD askeri saldrsnn gerekleme olasl dk bile olsa, Gadiri byle bir saldr sonucu yeni oluacak yeni ynetimin nemli isimlerinden olabilir. ABD karar alclar, u an iin Gadiriyi Suriye ynetimine kar rahatszlk yaratc ve ypratc bir d politika arac gibi kullanmaktadr.

IV.5. Lbnan Krizi ve Suriyenin Demokratikleme abalar

2005 yl, Bear Suriyesi zerindeki uluslararas basknn artt ve lke iindeki siyasi ve ekonomik reform abalarnn d politikadaki gelimelere bal kald bir yl oldu. Buna ramen Bear Esad yl iinde her frsat bulduunda bu yln Suriyedeki reform hareketi iin nemli bir yl olduunun altn izdi. Yla damgasn vuran ve Suriyeyi dnya kamuoyunda ilgi oda haline getiren gelime, 14 ubat gn Beyrutta Lbnan eski babakan Refik Haririnin bombal bir suikast sonucu ldrlmesiyle ortaya kan siyasi sretir. Suikast sonras ABDnin ncln yapt uluslararas toplum, Birlemi Milletlerin 1559 sayl kararn neden gstererek Suriyenin Lbnandaki igalini acil bir ekilde sona erdirmesini istedi. Suriye ynetimine kar uygulanan uluslararas bask ve tehdit politikas, ksa srede sonu verdi ve Suriye Devlet Bakan Bear Esad, Nisan aynn sonuna kadar Lbnandaki Suriye askeri varln sona erdirdi. Suriye askeri gcnn Lbnandan geri ekilmesi, blgede gergin olan ortam bir
400

Free Syria an opposition radio broadcast from Cyprus, Arabic News, 30 Mart 2004, http://www.arabicnews.com/ansub/Daily/Day/040330/2004033013.html

154

sre sakinletirse de Lbnanda Mays sonunda balayan parlamento seimlerine paralel olarak artan siyasi suikastlar ve Hariri suikastnn Birlemi Milletlerin grevlendirdii bir soruturma komisyonu tarafndan incelenmeye tabi tutulmas ABD ve Fransann Lbnan zerinden Bear Esad ynetimine bask politikasn younlatrd. Bear Esad, Suriyede am Baharndan sonra ekonomik reforma verilen arl siyasi reformlarla destekleyecek hamleleri bu d politika krizleri arasnda gerekletirme abas iine de girdi. Bunlardan en nemlisi, Baas Partisinin 5 yl aradan sonra Haziran banda gerekletirdii ve siyasi reform konusunda nemli kararlarn alnd 10. Blgesel Kongresidir.

IV.5.1. Hariri Suikastnn Reform Srecine Etkisi

Lbnann eski Babakan Refik Hariri, 14 ubat 2005 gn Beyrutta dzenlenen bombal bir suikast sonucu ldrld.401 Suikast, Haririnin Suudi Arabistan ile olan balarndan rahatszlk duyduunu syleyen Ahmed Teysir Ebu Ades adl bir kii Suriye ve Lbnanda Cihad ve Zafer rgt adna stlendi.402 Hariri suikast, dnya kamuoyunda herkes tarafndan farkl szckler kullanarak lanetledi ve duyulan rahatszlk belirtildi. ABDnin siyasi ve ekonomik olarak dnyadan tecrit etmeye alt ve Lbnanda igalci devlet pozisyonunda bulunan Suriye, suikastn ardndan ilk akla pheli oldu Austos 2004ten beri Lbnan i siyasetinde ortaya kan gelimeler ve bunun uluslararas alandaki yansmalar, Suriye ynetimi ile Refik Hariri arasnda ciddi bir gerginlik olumasna yol amt. Marun devlet bakan Emil Lahudun, grev sresi dolmasna ramen Austos 2004te yaplan anayasa deiikliiyle yl daha devlet bakan koltuuna sahip olmay srdrmesi gerginlik srecinin balang olarak grlebilir. Lbnan Meclisinin ald anayasa deiiklii karar, Suriye ynetiminin
401

Car Bomb Kills Lebanon's Former PM, El Hayat, 14.ubat 2005, http://english.daralhayat.com/arab_news/02-2005/20050214-Reu_MDF50717.TXT/story.html 402 Hariri'yi 'Suudi balants' ldrd, CNNTURK, 14 ubat 2005, http://cnnturk.com/DUNYA/haber_detay.asp?PID=319&HID=1&haberID=72540

155

Lbnandaki siyasi ve askeri nfuzunun bir gstergesi oldu. Hariri bu anayasa deiikliine tepki gstererek Ekim aynda babakanlk grevinden istifa etti ve Ekim ayndan sonra Suriye kart muhalif gruplarla hareket etmeye balad. Bu birlikteliin bir sonucu olarak da Refik Hariri Mays 2005 genel seimleri iin Suriye kart muhalefetin en gl adaylarndan biri haline gelmiti.403 Bu gerginlikler Hariri suikastnda Suriyeye kar yaplan sulamalarn alt yapsn oluturmaktadr. Bylece Suriye, Haririnin ldrlmesiyle kendini kresel lekli bir gerilimin tam ortasnda buldu. Suikastn ardndan ABD ynetimi, Suriyeyi iki lke arasndaki ilikilerin ktye gittii yolunda uyard ve am Bykelisi Margaret Scobey danmalarda bulunmak zere geri ard. Margaret Scobey, lkesine dnmeden nce Suriye hkmetine, Hariri suikastiyle ilgili endielerini dile getiren bir nota verdi.404 ABD, Fransa ve Lbnandaki Suriye kart gruplar, Hariri suikastn ksa srede Suriyeyi sulamaya ynelik geni bir uluslararas kampanya haline getirdi. Lbnanda Hariri suikastini protesto etmek iin gerekleen gsteriler, Suriye kart ve Lbnann zgrln isteyen sivil toplum hareketleri olarak uluslararas kamuoyunda yerald. Sedir Devrimi ad verilen bu gsteriler, Grcistan ve Ukraynada gerekleen sivil devrim hareketlerinin ve blgenin demokratiklemesinin bir uzants olarak grld. Bu balamda Suriyeye ynelik artan sulamalar, suikastn siyasilemesine hizmet etmekle birlikte Lbnandaki Suriye askeri varlna odakland. ABD, Suriyeye ynelik sulamalar BM Gvenlik Konseyinin 1559 sayl kararna405 dayandrarak uluslararas toplumu kendi yanna ekmeye alt. ABDnin bu abas ksa srede amacna ulat ve uluslararas toplum (Arap lkeleri dhil), Suriyenin Lbnandaki askeri varlnn sona erdirilmesi konusunda ortak bir tavr gelitirdi. Uluslararas baskya maruz kalan ve diplomatik manevra alan daralan Suriye ynetimi, bu dnem varlna ynelik d tehditleri st dzeyde hissetti.

403

Cennet Celil, Refik Hariri kimdir?, BBC Turkish, 14 ubat 2005, http://www.bbc.co.uk/turkish/news/story/2005/02/050214_hariri_profilo.shtml 404 ABDden Suriyeye Uyar, 5 ubat 2005, BBC Turkish, http://www.bbc.co.uk/turkish/news/story/2005/02/050216_beirutbomb.shtml, (10.03.2005) 405 BM Gvenlik Konseyinin 1559 nolu karar iin bkz. UN Security Council Resolution 1559, Mideast Web, 2 Eyll 2004, http://www.mideastweb.org/1559.htm

156

ABD ynetimine yakn evreler, Lbnandaki gelimeleri ABDnin Orta Doudaki zgrletirme ve demokratikletirme politikalarnn bir baars olarak alglad. Yeni Muhafazakr gr benimseyen Amerikal Orta Dou uzman Michael Rubin, Haaretz gazetesinde 6 Mays 2005 tarihli yazsnda Hariri suikast sonras gelien sreci Arafatn lm ve Saddam Hseyinin devrilmesinin bir uzants olarak grdn sylyordu. Rubine gre Lbnanllarn Hariri suikast sonras ortaya kan fkesi, Suriye igalinin sona erdirilmesine ve zgr seim talebine yol at. Hatta Iraktaki, Filistindeki ve Lbnandaki seimlerin oluturduu demokratik dalgann blgedeki muhaliflerin diktatrlere kar beklenmedik eletirilerini dile getirmeleri konusunda cesaretlendirdiini belirten Rubin, rnek olarak da Aktam Naissenin amda Suriye rejiminin dayana olan skynetim yasalarn kaldrlmas ars yapmasn gstermektedir.406 Yeni Muhafazakarn en nemli teorisyenlerinden biri olan Charles Krauthammer da Rubinin sylediklerine paralel olarak Orta Dounun grkemli, hassas ve devrimci bir dnemin balangcnda olduunu syleyip Sedir Devrimini sadece Lbnan' kurtarmak iin deil, ayn zamanda Ortadou'yu dntrmek iin de umut verici bir gelime olarak deerlendiriyordu. Krauthammer, Lbnandan ekilmesinden sonra psikolojik ve ekonomik olarak ypranacak olan Bear rejiminin de ksa srede ortadan kalkacan ngryordu.407 Lbnan Krizi srasnda Suriyeli yetkililer, genel olarak diyolog ve ibirlii yanls bir profil izdikleri gibi ortam yumuatc bir d politika izlemeyi tercih ettiler. Hariri suikastn sert bir dille knayan Bear Esad, uluslararas bask karsnda Lbnandaki Suriye askeri varln Nisan 2005 sonuna kadar geri ekmeyi kabul etti.408 Bylece 1976dan beri sren Suriye igali her hangi bir atma yaanmadan Nisan aynda sona erdirildi. Suriye iin Lbnann siyasi, ekonomik ve tarihsel nemi
406 407

Michael Rubin, Soothing rhetoric-scary reality, Haaretz, 6 Mays 2005 Charles Krauthammer, The Road to Damascus, The Washington Post, 4 Mart 2005 408 Bear, iktidarda olduu sre iinde Suriyenin Lbnandaki askeri varl konusunda nemli admlar atmtr. 2000 Temmuzunda iktidara geldiinde Lbnandaki Suriye askerinin says 30 binden fazlayd, 2001 ve 2002deki ekilmeler sonucu 2003 ylnda asker says 20 bine ve Ekim 2004 sonras da 14 bine kadar drld. Bu ekilmelerin bir iyi niyet gstergesi olma olasl olduu gibi uluslararas baskya kar bir oyalama taktii de olabilir. Ancak srailin Golan Tepelerindeki 38 yllk igali boyunca byle bir eyleme girimedii dnlnce bu ekilme srecini blge siyaseti iinde olumlu deerlendirmek gerekir.

157

dnldnde Suriye askerinin ekilmesi i politikada Bearn zor gnler geireceini dndrmekteydi. Oysaki Bear, Eyll 2004ten beri Lbnandaki ortaya kan gelimeler karsnda hazrlkl grnyordu. 2004 yl iinde gndeme gelen BODP ve Kaml olaylar, Suriye iin blgesel tehditlerin artmasna ve Bear Esadn daha gvenliki politikalara ynelmesine yol amt. rnein Hafz Esad dneminden beri Snnilere verilen ileri Bakanl koltuunun Ekim 2004te kurulan yeni kabinede eski bir Baasc ve istihbarat olan Nusayri Gazi Kenana verilmesi bu deiimin bir gstergesi saylabilir.409 Bearn gvenliki politikalarnn dier bir gstergesi olarak da lke apnda muhaliflere ynelik bask ve tutuklamalarn arttrlmas gsterilebilir. Bearn gvenliki politikalarna paralel olarak 2005 ylnn bandan itibaren lke dndaki muhalif gruplarn ABD ynetimi ile ibirlii kurma ve kendi aralarnda birlikte hareket etme faaliyetleri ierisine girdikleri grlmektedir. Washington Post gazetesinin haberine gre 25 ubat 2005 tarihinde BODPnin koordinasyonundan sorumlu ABD Dileri Bakanl yetkilisi Elizabeth Cheneynin bakanlnda Suriyeli muhalif gruplar bir toplant gerekletirdi. Toplantda n plana kan muhalif Ferid N. Gadiri, ABDli yetkililerinden Suriye ynetimine zgrlklerin geniletilmesi ve siyasi sulularn serbest braklmas iin bask yaplmasn istedi. Bununla birlikte ABD Dileri Bakanl szcs Adam Ereli, bu toplantnn Suriye Devlet Bakan Bear Esad devirme amal bir giriim olmadn ifade eden bir aklamada bulundu. Bu aklamaya ramen ayn dnem dnya kamuoyunda dolaan bir sylentiyi de ABD ynetimi iinde Mslman Kardeler rgtnn Beara kar bir alternatif olup olamayaca tartmalarnn yaplmaya balanmas ve rgtle ABD ynetimi arasnda bir iletiimi kurulduu iddias tekil etti. Bu sylentilerle beraber Mslman Kardelerin 2005 ylyla birlikte lke iinde etkinliklerini artrmak iin dier muhalif gruplarla ibirlii kurma abas iine girdii gzlenmektedir. rgtn ilk diyolog kurduu muhalif grup, am Bahar dneminden kalan ve faaliyet gsteren son sivil forum olan sekler
409

Oytun Orhan, Suriyede Gerekleen Kabine Deiikliinin Anlam Ne?, Levant Watch, 6 Ekim 2004, http://levantwatch.blogspot.com/2004/10/suriyede-gerekleen-kabine-deiikliinin.html; Bkz. More on New Syrian Ministers, Syria Comment, 8 Ekim 2004, http://facultystaff.ou.edu/L/Joshua.M.Landis-1/syriablog/2004/10/more-on-new-syrian-ministers.htm

158

reformcu Atasi Demokratik Diyalog Forumu idi. Fakat sekler reformcu gruplarla Mslman Kardeler arasndaki iliki, Baas rejiminin krmz izgilerinin almas manasna geliyordu.410 Bear Esad ynetimi, yasad bir rgtle ittifak kuran Atasi Demokratik Diyalog Forumuna kar gvenliki politikalar erevesinde tutuklamalarla cevap verdi. 24 Mays 2005 tarihinde Cemal Atasi Demokratik Diyalog Forumunun sekiz yesi tutukland. Tutuklamalarn nedeni, Atasi Forumunun bir toplantsnda Mslman Kardelerin Londradaki lideri Ali Sadreddin El Bayanuninin mesajn okunmasyd. Gvenlik gleri ilk olarak El Bayanuninin mesajn okuyan gazeteci Ali Abdullah ve ardndan Suriyeli insan haklar savunucusu avukat Muhammed Radounu tutuklad.411 2005 Maysnda Bat basnnn Mslman Kardeler rgt ile balantlandrd bir olay daha gerekleti. 1 Haziranda Nak Haznevi tarikatnn ileri gelen isimlerinden din adam eyh Muhammed Mauk Haznevinin cesedi Deyr-l Zorda bulundu. Bu konuyla ilgili Krt aznln ve insan haklar savunucularnn devlete ynelik sulamalar, Kiisel zgrlkler ve nsan Haklar Sorunlaradl blmde ele alnmt. Bunun yannda cinayetin etnik ve dini yanna da bakmak gerekiyor. Suriyeli Krtlerin, cinayeti protesto etmek iin Kaml bata olmak zere Krt blgelerinde gsteriler gerekletirmesi, cinayeti etnik kkene dayandrma abasnn bir rndr. Haznevinin lmeden nce son dnemdeki almalarna bakmak cinayet zerinde fikir yrtmeye yardmc olabilir. Terrizm ve iddete kar tavrlaryla lkede tannan eyh Haznevi, son zamanlarda Suriyedeki reformlar ve dini gruplar arasnda diyalogun daha fazla arttrlmas ynnde aklamalar yapyordu. eyh Haznevi yurtdnda da faaliyetlerini srdryordu. ubat ve Mart 2005te Norve, Belika ve Almanyaya yapt seyahat, daha ok AB ile Krt toplumu arasndaki iletiimin artmasn ynelikti. Bu seyahat srasnda eyh Haznevi,

410

Nicholas Blanford, Syria's secular and Islamist opposition unite against Baathists, The Christian Science Monitor, 10 Haziran 2005 411 Patrick Seale, Syria moves briskly toward stalemate, Daily Star, 30 Mays 2005; Acts of detention in Syria against civic group members, Arabic News, 25 Mays 2005, http://www.arabicnews.com/ansub/Daily/Day/050525/2005052505.html; Ammar Abdulhamid, Mr. Assad, take down our wall, Daily Star, 31 Mays 2005

159

birok televizyona rportaj verdi. 412 Seyahat srasnda eyh Haznevi, Mslman Kardeler rgt lideri Ali Sadreddin El Bayanuni ile Brkselde bir grme de yapt. Haznevinin lmnn ardndan bat basnn bu grme gz nne alnarak Suriye gvenlik glerini sulayc birok haber yaynland. Suriyenin slamc milletvekillerinden Muhammed Habash, cinayete fakl bir adan bakmaktadr. Habash, eyh Haznevinin arlklara ve iddete kar tutumundan rahatsz olan Selefi Mslman gruplar ve ar ular tarafndan ldrlm olabileceini iddia etmektedir. 413 Sonu olarak Baas Partisinin 10. Blgesel Kongresinin yaplaca Haziran ay ncesi lke iinde Bearn gvenliki politikalar artarken muhalif gruplarnda byk bir hareketlenme ierisinde olduklar grlmektedir.

IV.5.2. Baas Partisinin 10. Blgesel Kongresi

Hariri Suikast sonras Suriye zerinde younlaan uluslararas baskya ramen 59 Haziran tarihleri arasnda yaplan Baas Partisinin 10. blgesel kongresinde nemli siyasi ve ekonomik sonular douran kararlar alnd. Kongrede arlkl olarak siyasi ve ekonomik reformlar konuuldu ve uluslararas kamuoyu kongreyi arlkl olarak reformlar erevesinde deerlendirdi. Bunun yannda kongredeki nemli dier bir gelime ise Bearn 2000 ylndan beri srdrd eski kuak siyasileri (Old Guardlar) tasfiye etme ve iktidar elitini yeniden oluturma srecinin sonuna olduka yaklaldnn anlalmasdr. Baas kongresi ou Suriye uzmanna gre Bearn Suriye iktidar yaplanmasnda tek karar alc konumuna ykseldiinin bir gstergesi oldu. Baas Kongresi, 1231 delegenin katlmyla 5 Haziran 2005te bakent amdaki Emevi Konferans Saraynda topland. Bear, kongrenin al konumasnda arlkl olarak ekonomik reform ve yolsuzluklarla mcadele konular zerinde durdu. Ekonomik reform ve yaam standartlarnn ykseltilmesi nceliimizdir
412

Sheikh Muhammad Ma'shuq al-Khiznawi, Amnesty International, 1 Haziran 2005, http://web.amnesty.org/library/Index/ENGMDE240352005?open&of=ENG-SYR 413 brahim Hamidi, Islamism in Syria, Syria Comment, 24 Ocak 2006, http://facultystaff.ou.edu/L/Joshua.M.Landis-1/syriablog/2006/01/islamism-in-syria-by-ibrahim-hamidi_25.htm

160

diyen Bear, yolsuzluun hem ahlaki hem toplumsal bir sorun olduunu vurgulad. Bear, lkedeki deiimin, istikrar bozmayacak ekilde yaplmas gerektiini sylerken reform vaadlerini tekrarlad. Bearn konumasnda Baas partisinin lke ve toplum zerindeki ilevi ve nemi de belirtildi. Beara gre Baas partisi fikir ve temel ilkeleriyle hala Suriye halknn ihtiyalarna karlk vermekte idi.414 Belki de Bearn Baas konusundaki bu koruyucu syleminden dolay, kongrede anayasann yenilenmesi erevesinde Baas toplumun ve cumhuriyetin nder partisi olarak tanmlayan 8. maddenin deitirilmesi tartlmakla birlikte olumlu bir sonu elde edilemedi. Baas Partisinin drt gn sren blgesel kongresi, 9 Haziran 2005te yaynlad bir sonu bildirisiyle sona erdi. Kongrenin hkmete tavsiye niteliinde sunduu bildirgede, Suriyedeki reform ve geliim srelerini devam ettirmenin nemi vurgulanrken anayasa maddelerinin revizyonu ve siyasal yaama halkn katlmn geniletme zerinde duruldu. Sonu bildirgesinde siyasal reformlar adna tarih geecek neriler de yer ald. ncelikle 1963'ten bu yana yrrlkte olan Olaanst Hal yasasnn yumuatlmas ve insanlarn sebep gsterilmeden gzaltna alnmasna imkn veren yasann sadece lke gvenliini tehdit eden durumlarda uygulanmas karar alnd. Siyasal sistemdeki en nemli reform nerisi ise ok partili sisteme gei ynnde atlan admdr. oulcu bir siyasal yaplanmann ilk art olan yeni siyasal partilerin kurulmasnn tevik edilmesi iin siyasal komitenin siyasal partiler kanunun hazrlanmas ynndeki tavsiyesi delegeler tarafndan kabul edildi. Fakat alnan kararda yeni kurulacak partilerin, dini veya etnik temelde rgtlenmemi olmalar zellikle belirtildi. Bunun temel sebebinin lkede nemli bir tabana sahip olan Mslman Kardeler rgtnn siyasal alanda faaliyetlerini ve Krt etnik kimliine dayanan milliyeti partilerin kurulmasn engellemek olduu sylenebilir. Suriye Krtleri arasnda Suriye vatandalna sahip olmayanlara vatandalk hakknn verilmesi konusunda dzenlemelere gidilmesi ise Suriye ynetiminin lkedeki aznlk sorunlar konusunda att radikal admlardan biri oldu. dari reformlar erevesinde lkenin en nemli sorunlarndan olan rvet ve yolsuzlukla
414

President Assad Says the Baath Party is a popular force in Syrian life, SANA, 6 Haziran 2005, http://www.sana.org/english/Archive/Saturday/MainSat.htm.

161

mcadele iin bamsz bir tekilatn kurulmas kararlatrlrken yarg organlarnn da bamsz ve effaf olmas iin almalar yaplmasna nerildi. Parti ve hkmet yetkililerinin grev srelerine snrlamalar getirilmesine karar verildi. Ayn zamanda babakan ve meclis bakan dndaki parti ve hkmetteki yetkililer iki dnemde fazla grevlerinde kalamayacaklardr. Bylece partide ve brokrasi de kadrolamann nne geilmesi amalanmaktadr. Basna ynelik tavsiye karar ise lkede devletin basn zerindeki kontroln azaltarak zgr ve bamsz bir basnn ortaya kmasn kapsamaktadr. Bunun iin lkede bir basn-yayn st kurulu kurulmas nerilmektedir.415 Baas Kongresinin siyasal reform konusundaki tavsiye kararlaryla birlikte en nemli sonularndan biri, rejimin eski kuak yneticilerinin emekli edilmesidir. Bu durum Suriye halk tarafndan heyecanla karlanan bir giriim oldu. Kongrenin ilk gn Suriye Devlet Bakan Yardmcs Abdlhalim Haddam hkmetten ve iktidardaki Baas Partisi'nden istifa ettiini aklad.416 Haddamn istifas Bearn eski kuak siyasileri (Old Guardlar) tasfiye srecinin bir paras olarak deerlendirildi. Tasfiye Haddam ile snrl kalmad ve neredeyse eski kuak siyasilerin hemen hepsi emekli edildi. Bu isimler arasnda eski Genel Kurmay Bakan Ali Aslan, eski Askeri stihbarat Bakan Hasan Halil, eski politik gvenlik direktr Adnan Bader Hasan, eski Babakan Mustafa Miro, eski Savunma Bakan Mustafa Talas, Baas eski Genel Sekreter Yardmclar Abdullah el-Ahmar ve Sleyman Kaddah, eski Parlamento szcs Abdlkadir Kaddura ve iki General efik el-Fayyed ve brahim el-Safi vard. Emekli edilen kadronun gen devlet bakan Bear ile aralarnda 30 ya civar fark vard. ktidar elitteki deiim, Baas Kongresinden sonraki haftada da devam etti. Bear, stihbaratn gl ismi Behet Sleyman Askeri stihbarattan Fuad Nazif adl bir subayla deitirdi. Baasn eski isimlerinden tek kalan Dileri Bakan Faruk el-ara idi.417

415

The 10th Congress of al-Baath Arab Socialist Party / Final Statement, SANA, 12 Haziran 2005, http://www.sana.org.sy/english/reports/Political/12-6/10th_congress_of_al.htm 416 Baas Partisi ynetiminde istifa, BBC Turkish, 6 Haziran 2005 http://www.bbc.co.uk/turkish/news/story/2005/06/050606_syria_resignation.shtml 417 Sami Moubayed, Syria: Reform or Repair?, Syria Comment, 13 Temmuz 2005, http://facultystaff.ou.edu/L/Joshua.M.Landis-1/syriablog/2005/07/syria-reform-or-repair-by-moubayed.htm

162

Bear Esadn delegelerin oy birliiyle Baas Partisi'nin Genel Sekreterliine tekrar seildii kongrede, partinin yeni ynetimi de belirlendi. Baas Partisi merkez komitesinin 13 yeliine Beara yakn isimler getirildi.418 Baasn st ynetimine seilen yeni yzler arasnda Babakan Muhammed Naci Otri, Parlamento Szcs Mahmud el-Abra, Savunma Bakan Hasan Trkmeni, Maliye Bakan Muhammed Hseyin ve Gmen Bakan Buseyne aban dikkat eken isimlerdi.419 Parti st ynetimine yeni yzlerin seilmesi ynetici profilindeki deiimin bir gstergesi oldu. Baas Kongresi srerken Suriyedeki sivil muhalefette kendi isteklerini farkl yollardan dile getirmeye alt. Suriyeli 226 aydn, Baas partisi kongresine hitaben yaymladklar ak mektupta, siyasi mahkmlarn serbest braklmasn istedi. Brakn am Bahar iek asn balkl mektupta, Suriye cezaevlerindeki siyasi mahkmlara zgrlk istendi. Mektupta, btn kayplarn akbetinin aklanmas da talep edildi. Mektuplarnda zellikle 2001de am Bahar srasnda tutuklanan milletvekilleri, avukat ve ekonomistlerin serbest braklmasn isteyen aydnlar, insan haklar mcadelesi verirken tutuklanan dier militanlarn da bir an nce zgrlklerine kavumas gerektiini belirttiler.420 Batl kamuoyunda ise Baas Kongresinde kan kararlarn yetersiz ve gstermelik olduu kans yaygnd. Birok Batl gzlemci, Bear Esadn Hariri Suikasti sonucu Suriye zerinde oluan uluslararas basky ortadan kaldrmay amaladn ve reformlarda samimi davranmadn dnyordu. David Ignatius 10 Haziranda The Washington Post gazetesinde yaynlanan makalesinde Baas Kongresindeki reform nerilerini yle yorumlamaktadr: Suriye'de gce ve ayrcalklara sahip olanlar, rejim zerindeki i ve d basklar hafifletir midiyle reform tartmalar yapmaktayd. Birka st dzey Baas bu hafta, sylendiine gre genlere yer amak amacyla istifa etti ve kongre bamsz siyasi partilere izin veren tedbirleri onaylayarak, Suriye'nin
418

Al-Baath Arab Socialist Party Elects Leadership Members, SANA, 9 Haziran 2005, http://www.sana.org/english/headlines/10-6/al.htm 419 Moubayed, Syria: Reform or Repair? 420 Brakn am bahar iek asn, Yeni Asya, 9 Haziran 2005

163

iinde bulunduu acil durumu rahatlatmaya ve basna daha fazla zgrlk salamaya alt. Fakat u anda rejimin hibir ynde kararl hareket etmesini beklemeyin. Suriye bugn statkonun yanndadr, deiimin deil.421 BBC Arap Dnyas uzman Mecdi Abdlhadi ise Bear Esad'n halkn istedii radikal reformlar niin yapamayacana dair birok teorinin olduunu sylyor. Bu teorilerden birine gre iktidar elitindeki tasfiyelere ramen siyasi ve ekonomik kar gruplarndan oluan geleneksel evreler Bearn reform konusunda hareketini snrlandryor. Bear Esad'n reform konusunda ne kadar samimi olduu ve samimi olsa bile reform yapacak beceriye sahip olup olmad da dier bir tartma konusunu oluturuyor. Kimilerine gre Bear Esad be yl nce len babasndan devrald rejimin bir paras ve deiim ynnde ciddi bir giriim hem Esad hem de Baas Partisi iin yolun sonu demek. Tm bunlarla birlikte reform vaadlerine karn siyasi ve ekonomik hayatn kontrol hala devlette olmas elikileri daha fazla arttrmaktadr.422

IV.5.3. Kongre Sonras Gelimeler ve Mehlis Raporlar

Baas Partisinin kongresinde siyasal ve ekonomik reform ynnde alnan kararlar, lke iinde reforumun uygulanmasn salayacak hukuksal dzenlemelerin hazrlanmasna ynelik beklentileri arttrd. zellikle siyasi partiler yasasnn hazrlanmas ve ok partili seimlere gei, Suriye siyasal yaamnda yeni bir dnemin balang olabilirdi. Suriye Krtlerinin vatandalk konusundaki sorunlarnn zm lkedeki aznlk haklar asndan umut verici bir gelimeydi. OHALin kaldrlmas ynnde yaplacak almalarda lkedeki toplumsal ortam normalletirmekle birlikte siyasi tutuklamalarn azalmasna yol amas bekleniyordu. Basnn zgrlemesi ynndeki kararlar ise lkedeki ok seslilie ve demokratik oulculua hizmet edecekti. Suriye halknn bu beklentilerine ramen 2005 ylnn ikinci yarsnda neredeyse btn gndemi, BMin Hariri Suikastn
David Ignatius, A New Syria?, The Washington Post, 10 Haziran 2005 Mecdi Abdlhadi, Baas reforma ne kadar hazr?, BBC Turkish, 5 Haziran 2005, http://www.bbc.co.uk/turkish/news/story/2005/06/050606_syria-analysis.shtml
422 421

164

Soruturma Komitesinin almalar ve Mehlis Raporlar igal etti. Reform ynndeki almalar ou zaman arka plan kalarak olduka yava ilerledi. Alman savc Detlev Mehlisin ynettii BM Hariri Suikast soruturma sreci, Suriye ynetiminin rejimin varl ve lkenin gvenlii konusunda srekli kayglar duyduu ve uluslararas alanda zor gnler geirdii bir dnem olarak tarihe geti. Artan uluslararas siyasi baskyla birlikte ABDnin (ve srailin) kamuoyu propagandas, Bearn iktidar kaybedecei ve Suriyenin bir rejim deiiklii geirecei sylentileriyle birlikte gerilimin artmasna yol at. Komisyonunun bakan savc Mehlisin 21 Ekimde Gvenlik Konseyine sunduu ilk raporda suikastn ok kapsaml rgtlenmeye sahip olan bir grup tarafndan ve uzun bir planlama sreci sonunda gerekletirildiinin alt izilirken byle profesyonel bir eylemin Suriye ve Lbnan istihbarat kurumlarnn bilgisi dnda gerekleemeyecei vurgulanarak Suriye ynetimi suland.423 31 Ekimde BM Gvenlik Konseyinin dileri bakanlar dzeyindeki toplantsndan ABDnin Suriyeye ynelik istedii yaptrm karar kmazken 1636 nolu karar gerei aklanacak ikinci rapora kadar Suriye ynetimine ibirlii ars yapld. Savc Mehlis ikinci raporunu ise 12 Aralkta BM Genel Sekreteri Kofi Annana sundu.424 Hariri suikast konusunda Suriyeyi sulamaya devam eden Savc Mehlisin, bu iddialarn raporda kantlarla ispatlama konusunda olduka yetersiz kald grld. zellikle soruturmann iki nemli tan olan Muhammed Zheyr El Sddk ve Hssam Tahir Hssamn gvenilirlik konusundaki sorunlar 425 savc Mehlisin bu grevde olduka ypranmasna ve grevi brakmasna neden oldu. BM

423

Hariri Suikastnda Suriye Parma, VOA News, 21 Ekim 2005, http://www.voanews.com/turkish/2005-10-21-voa1.cfm 424 Hariri Raporu Gvenlik Konseyinde, VOA News, 13 Aralk 2005, http://www.voanews.com/turkish/2005-12-13-voa13.cfm 425 Muhammed Zheyr El Sddk ve Hssam Tahir Hssam, BM soruturmas boyunca savc Mehlisin Suriye ynetimine ynelttii sulamalarda en nemli tanklaryd. Suriye istihbarat servisinde grev yapan iki isimde iddialara gre Hariri suikastnn planlamasnda dorudan bulunmulard. El Sddk, Fransz istihbarat tarafndan Eyll 2005te Fransada yakaland. Savc Mehlise Suriye ynetiminin suikasta kartna dair ifade veren El Sddkn bir sre sonra dolandrc olduuna ynelik iddialar ortaya atld. Savc Mehlise Lbnanda Suriye ynetimi aleyhinde ifade veren Hssam ise daha sonra Suriyeye snp bu ifadelerinin tehdit ve bask sonucu verildiini ve yalan olduunu aklad.

165

Gvenlik Konseyi, savc Mehlis istei zerine soruturmann 15 Haziran 2006ya kadar uzatlmasna karar verdi.426 BM Hariri suikasti soruturmas srerken Suriye i siyasetinde meydana gelen iki olay, Bear Esad ynetiminin gelecei ve iktidardaki dnm hakknda nemli ipular vermektedir. Suriye ynetimi zerinde uluslararas basklarn younlat gnlerde i politikadaki ilk nemli gelime, Suriyeli muhalif gruplarn kolektif hareket etme adna gsterdikleri abalar younlamas sonucu ortaya kt. Suriye muhalefeti, 2005 Ekiminde ilk kez birok kesimden katlmn olduu geni bir ittifak oluturduklarn aklad. 1963ten beri yrrlkte olan olaanst hal yasalar ve mahkemelerini kaldrmasn, tm siyasi tutuklular serbest brakmasn, siyasi oulculuu getiren bir anayasa gibi bir dizi istein sraland belge 17 Ekimde am Deklarasyonu adyla yaynland.427 Bylece Suriyedeki sekler, solcu, slamc ve Krt muhalefet, 2005 bandan beri Bear Esada kar bir araya gelme abalarn eyleme dntrmeyi baard.428 Dier nemli i siyaset gelimesi ise 12 Ekim 2005te Suriyenin resmi haber ajans SANAnn Suriye ileri Bakan Gazi Kenann ofisine intihar ederek ldn aklamas oldu.429 Hafz Esadn kurduu rejimin iinde Gazi Kenan gerek Nusayri olmasndan gerekse pragmatik kiilii ve mutlak sadakatinden dolay deimez isimlerinden biriydi. 2000 ylndaki iktidar deiiminden sonra Bear ilk destekleyenlerden biri olan Kenan, Suriye rejimindeki nfuzunu da byk lde korudu. 19822002 yllar arasnda Lbnandaki Suriye Askeri stihbaratnn komutanln yapan Kenann lm, birok tartmay beraberinde getirdi. ncelikle Kenann intiharyla Hariri soruturmas arasndan dorudan bir balant kurulmaya alld. Lbnanla olan balarndan dolay Savc Mehlisin sulamalarna maruz kalacak Suriyeli yetkililerin banda Kenan gelmekteydi. Eyll aynda Savc Mehlis tarafndan sorgulanan Kenan, intiharndan birka saat nce
Hariri soruturmas geniliyor, BBC Turkish, 16 Aralk 2005, http://www.bbc.co.uk/turkish/news/story/2005/12/051216_hariri_extend.shtm 427 New opposition coalition in Syria for comprehensive change, Arabic News, 17 Ekim 2005, http://www.arabicnews.com/ansub/Daily/Day/051017/2005101717.html 428 Syrian opposition groups unite, Al Jazeera, 17 Ekim 2005, http://english.aljazeera.net/NR/exeres/3C4A4718-AD2A-43BB-9553-358934A07419.htm 429 Interior Minister Dies in His Office before Noon Today, SANA, 12 Ekim 2005, http://www.sana.org.sy/english/headlines/12-10/interior_minister_dies_in_his_of1.htm
426

166

Lbnann Sesi adl radyoda katld programda sylediklerini son aklamas olarak nitelendirdi.430 Bu aklama Kenann zerindeki basky ortaya koymaktayd. Kenann lmnden ksa sre nce Bearn CNN verdii mlakatta suikastla alakas olanlarn vatana ihanetten yarglanacan sylemesi ise Kenann intihar ile soruturma arasnda kurulan ba glendirmektedir.431 Fakat Kenann intiharna Hariri suikastn bir kenara brakp Suriyedeki iktidar elitinin deiimi asndan bakmak lkedeki siyasi tabloyu grmemizi kolaylatracaktr. Bu intihar dolayl da olsa Suriyedeki elit deiimine katkda bulunmutur. Baas Kongresiyle lkedeki iktidar elitine byk bir deiim yaatan Bearn Kenan 2006daki kabine deiikliinde ileri Bakanlndan almas bekleniyordu. Dolaysyla Kenann intihar, iktidar elitinden tasfiyesini hzlandrc etki yapmtr. Suriyede bir iktidar deiikliine yol aaca dnlen Mehlis raporlarnn hazrlanma dneminde Suriye ynetiminin gsterdii baarl kriz ynetimi, uluslararas basklarn altnda bunalan Bear Esadn iktidardaki gcn ve halk dzeyinde desteinin artmasna yol amtr. Refik Haririnin ldrlmesinden itibaren lml ve ibirliine yatkn bir tavr gsteren Bear Esad, gerginlikleri mmkn olduunca alt seviyede tutmak istemitir. Bear, bu balamda tarihi ve stratejik nemi olan Lbnandan Suriye askerlerinin kmasna ynelik uluslararas basklara olumlu yant vermi ve sorunsuz bir ekilde ekilme ilemini gerekletirmitir. Buna ramen Hariri suikast sonras Lbnanda gerekletirilen siyasi suikastlar uluslararas kamuoyunda Suriye ynetiminin sulanmasna neden oldu. Nisan 2005te balayan BM Hariri suikast soruturmas srecinde, Suriye ynetimi savc Mehlis ve ABD ynetimi tarafndan zaman zaman ibirlii yapmad sulamalarna maruz kalsa da Bearn BM Soruturma Komitesinin ibirlii tekliflerine birok kez olumlu cevap verdiini grmek gerekir. Eyll 2005te ileri Bakan Gazi Kenann da iinde bulunduu Suriyeli resmi grevlileri sorgulamak iin komisyonun Suriyeye gelmesine izin verilirken ilk Mehlis Raporundan sonra Kasm 2005 sonunda 5 Suriyeli st dzey yetkiliyi sorgulanmak zere Viyanaya gndermitir. Bununla birlikte Suriyeli yetkililer her frsatta Suriyenin Hariri
430 431

Genevive Roberts, Syrian general in UN inquiry found dead, The Independent, 13 Ekim 2005 President to CNN, Syria Times, 13 Ekim 2005

167

suikast ile ilgisinin olmadn belirtmilerdir. Bear, BM soruturma srecinde tavizler verdiyse de zellikle kendisinin yeni iktidar eliti ierisinde nemli yere sahip olan kardei Mahir Esad ve enitesi Asef evkete ynelik sulamalarda koruyucu roln oynamay ihmal etmemitir.432 ABD ynetiminin Suriyeye ynelik tek yanl sert d politika anlay, Irak ve Filistin krizlerinin de katksyla Suriye halkndaki ABD dmanln artrd gibi Bear iktidarna olan kitle desteini artmasna hizmet etmitir. lk Mehlis Raporunun ardndan amda yaplan gsteriler, Bear ynetimine verilen halk desteini gstermekle birlikte Suriye halknn Irakta olan igalden yol karak lkenin bamszl konusundaki hassasiyeti de gstermitir. Suriye zerinde uluslararas basknn ve gvenlik kayglarnn en st seviyeye ulat Kasm aynda Bear am niversitesinde yapt konumada ulusal btnle zel bir vurgu yapmtr.433 Konumann ardndan lke genelinde bir ulusal seferberlik balad. lkenin her yerinde halk Suriye bayraklar ve Bearn fotograflaryla protesto gsterileri dzenleyerek Bearn liderliindeki ynetime desteini bildirdi.434 Gsterilerde Suriye iin adalet ve bar istekleri n plana karken ABD kart savunmac bir milliyetilik dikkat ekmektedir. Bear ald halk desteinin yannda kamuoyu propagandas yoluyla kriz ynetiminde etkin taktik hamleler de gerekletirdi. kinci Mehlis raporu ncesi Hariri suikastnn grg tan olarak Lbnan'da ahitlik yapan Krt asll ElMuhaberat grevlisi Hssam Tahir Hssamn Suriyeye snmas ve ifadesini deitirmesi ise Suriyenin uluslararas kamuoyundaki meruluunu arttrd. Avukat Teysir d ve Suriye Enformasyon Bakan Mehdi Dahlallah ile birlikte bir basn aklamas yapan Hssam, Lbnan'da kendisinin ve nianlsnn tehdit edildiini, bask ve ikence altnda ahitlik yaptrldn ve Saad Hariri'nin kendisine Suriyeli yetkililer (zellikle Mahir Esad ve Asef evket) aleyhinde konumas karlnda 1 milyon 300 bin dolar teklif ettiini syledi. Savc Mehlis, Hssamn aklamalarn Souk Sava dneminde Dou Blokundaki devletlerin yapt propapanda
432 433

Riyad Alemeddin, Suriye Ynetimi Kimin Elinde?, Radikal, Yorum, 11 Kasm 2005 Speech of President Bashar al-Asad at Damascus University, SANA, 10 Kasm 2005, http://www.sana.org.sy/english/headlines/10-11/Speech_of_president_bashar_alAssad_at_Damascus_university.htm 434 Suriye Esad in Seferber, Radikal, 18 Kasm 2005

168

taktiklerine benzetti.435 Dier taraftan bu olayla Suriye ynetiminin Hariri krizi boyunca ilk kez kar eyleme geebildii ve kamuoyu propagandasn etkin olarak kulland grld. Bear Esad bu dnemde savc Mehlisin yetersiz kantlara dayal sulamalarnn da yardmyla i siyasetteki ve uluslararas ortamdaki dengeleri akllca kullanarak baarl bir siyasi lider grnts verdi. Bear Esad, iktidardaki gcn ve halk desteini arttrrken d ve i tehditlere kar uygulanan gvenliki anlaytan dolay reform politikasnda 2005in ikinci yarsnda bir durgunluk dnemi yaand. Bu dnemde Suriye ynetimi demokratiklemegvenlik elikisini sk sk yaayarak reform adna olumlu ve olumsuz birok karar ortaya koydu. yle ki Hariri soruturmasnn en youn gnlerinde Bearn zel emriyle 2 Kasmda siyasi mahkmlara ynelik 190 kiiyi kapsayan bir af karld. Affedilen mahkmlar arasnda Mays 2005de Atasi Formunda Mslman Kardeler rgt lideri Bayanuninin mesajn okuduu iin hapise atlan muhalif yazar Ali Abdullah da vard. Bu af ksa vadede olumlu bir adm olarak grlse de dier aflar gibi sembolik bir deerin tesine geemedi. Affn gerekelerinden biri reform hareketine katk iken dier ise lkenin geirdii zor gnlerde ulusal uzlamay salamak ve ulusal karlar salamlatrmakt. Bearn af kararna paralel ayn dnemde Suriye gvenlik glerinin Suriye Liberal Demokratik Birlik Partisi Bakan Kemal Labwaniyi ABD dn hava alannda tutuklanmas ise dnya kamuoyunda keyfi bir tutuklama olarak grlrken Batl devletlerin tepkilerine yol at. Suriye ynetiminin gvenliki yaklamnn nplana kt bu tutuklama karar, Suriye ulusal gvenliinin tehdit altnda olduu bir dnemde Labwaninin Amerika ziyaretinin pheyle karlanmasnn bir sonucu olarak da deerlendirilebilir. Bu tutuklama sonras dnemde Suriyeli Krtlerin ve eski devlet bakan yardmcs Abdlhalim Haddamn Bat devletler nezdinde destek araylar Suriye ynetiminin gvenlik kayglarn destekler niteliktedir. Gvenlik demokratikleme ikileminin youn olarak yaayan Suriye ynetimi, 19 Ocak 2006da ise reform asndan artc ve olumlu bir kararn altna imza att ve uzun sredir tutuklu olan 5 reformcu aydnn serbest braklacan aklad. Anayasay ortadan kaldrmaya teebbs
435

Mehlis slams Syrian Cold War propaganda tactics, La Libnan, 3 Aralk 2005, http://yalibnan.com/site/archives/2005/12/mehlis_slams.php

169

suundan tutuklanan Riyad Seyif, Mamun El-Homsi, Habib sa, Fawaz Tello ve Velid Bunni, 2001 ylndaki am Bahar dneminde reform hareketinin nemli isimlerindendi. zellikle Riyad Seyifin gemiteki reformcu kimlii, Suriyedeki siyasi dnmn tekrar en nemli aktr olabilecei yorumlarna yol at. Aslnda Suriye toplumdaki orta snf burjuva karakteriyle Seyif, bamsz ve kurumsal bir kimlikle mevcut siyasi sisteme entegre edilebilirse iktidardaki Baasa kar ciddi bir liberal muhalefet oluturabilecek potansiyele sahiptir.436 5 Suriyeli reformcu aydnn serbest braklmasnn ardndan Bearn 21 Ocak 2006da Arap Avukatlar Birlii kongresinin alnda yapt konumada yeni siyasi reformlar hayata geirilmesinin nemini vurgulamas halk dzeyinde beklentileri arttrd.437 Grld gibi Suriye ynetiminin gvenlik demokratikleme arasnda yaad eliki, lkenin geleceini etkilemekte ve reform politikalarnn istikrarsz bir seyir izlemesine yol amaktadr. Bear Esad ise Suriye ynetiminin gvenlik kayglarnn artmasn salayan temel faktr olarak d politikadaki gelimeleri gstermektedir. Bear, bu dnem yapt aklamalarda reform konusunda umut vermeye devam ederken Suriye toplumunun eksiklikleri ve d politikadaki sorunlarn reform hareketini yavalattn ifade etmektedir. Bear 2005 yl sonunda verdii bir rportajda reform hareketinin ierii ve durumu hakknda unlar sylyordu: Kendi deerlerimize gre bir demokrasi kuracaz. Bu yolda ok nemli admlar attk. Ancak bunlarn yeterli olduunu syleyemem. nmzdeki dnem partiler yasasn karmay planlyoruz. Siyasal ve ekonomik liberalleme ynnde nemli kararlar aldk. Bu kararlar uygulamak iin aba harcyoruz. Bunun kolay olmayacan biliyoruz. nk Suriyenin devlet yaps ve toplum alkanlklar henz buna uygun deil. Yllarca uyuyan bir adam uyandrp maratonda koturamazsnz. nce yrmesini salamalsnz..Biz devletin ve toplumun demokratiklemesi ve zgrlemesi konusunda kararlyz ve bu yolda sonuna kadar ideceiz. nemli olan d glerin bizi rahat brakmas ve bize engel karmamasdr. nk bir taraftan

436

437

Rhonda Roumani, Syria Frees 5 Political Activists, The Washington Post, 19 Ocak 2006 President Assads Speech before the Arab Lawyers Union Conference, SANA, 22 Ocak 2006, http://www.sana.org/index909ec903e32aa8ce51faba04d0d5d490.html

170

Irak, br taraftan Lbnan sorunu ile ilgilenirken reforma zaman ayramyorsunuz. stelik topraklarnz srail igali altndaysa438 Bearn d politika ile reform hareketi arasnda kurduu ilikinin doruluk dzeyinin olduka yksek olduu sylenebilir. Suriye, Hariri suikast ve Iraktaki krizin yaratt blgesel durumdan dorudan etkilenmektedir. Uluslararas bask Suriye ynetiminin reform politikalarnda rahat ilerleme imknn daraltmakla birlikte elikili ve artc kararlar da birbiri ardna getirmektedir.

438

Hsn Mahallinin Bear Esad Rportaj, Akam, 27 Aralk 2005

171

SONU
Bear Esadn 2000 ylnda Suriye iktidarna gemesi, dnya kamuoyunun genelinde olumlu tepkilere neden olurken Arap dnyasndaki eski kuak statkocu siyasi liderlik anlaynn sona eriinin ve yeniliki gen Arap liderlerinin Souk Sava sonras dnemde lkeleri iin gereken siyasi ve ekonomik dnm salayacaklar srecin bir paras olarak grlmt. Bear, otoriterliin kurumsallat ve karmak bir himaye sistemini iinde barndran Suriye devlet yaplanmasna ramen iktidarnn ilk yllar lkenin btnne ynelik kapsayc siyasi ve ekonomik reform stratejileri ortaya koymutur. Bu dnemde Suriyede uzun yllar boyunca devletin egemenlik alan iinde kalan sivil toplum, lkenin her tarafna yaylan Sivil Tartma Forumlar ve bu forumlara katlan reformcu aydn snfn katksyla canlanma belirtileri gsterirken ekonomide kronikleen sorunlar ve devleti yaplanma liberal nitelikli yapsal reformlarla ortadan kaldrlmaya allmtr. Bear, hem sylemleriyle hem de yaptklaryla lkesinde ve blgede deime nc bir lider olma yolunda ilerlerken zellikle siyasi alandaki reformlarn bir anda durdurulmas ve Baas devletinin otoriter yannn tekrar ortaya kmas, Suriyedeki iktidar elitinin ve devlet zihniyetinin ciddi bir reformasyona ihtiyac olduunu gstergesidir. Bunun yannda reformun hzndaki yavalama ve gvenliki yaklamn geri dn, uluslararas ve blgesel gelimelerin dorudan etkisi altnda kalrken zaman zaman da Bearn sahip reformcu olduu kimliinin sorgulanmasn boyunca gvenlik ve getirmektedir. Bear iktidara sre

demokratikleme arasndaki elikiyi srekli zerinde hissetmitir. Bu eliki Bearn reform konusundaki kararlln olumsuz etkilemekle beraber reform politikalarn da kesintiye uratmaktadr. Suriyedeki reform hareketi, 2000 ylndan itibaren hznda ve kapsamnda bir belirsizlik olsa da her eye ramen ilerlemektedir. Reforma lke iinden dndan pek ok faktr etki etmektedir. Bu balamda Suriyedeki reformu anlayabilmenin yolu mevcut devlet yaplanmasndan ve Suriyeli yneticilerden kaynaklanan engelleri grmekle birlikte uluslararas camiann Suriyedeki reforma yaklamn anlamaktan

172

geer. Suriye modernleme ve ulus-devlet olma adna birok Arap lkesinden ileride bir pozisyona sahipse de lke ekonomisindeki geri kalmlk ve blgesel sorunlarla dorudan muhatap olunmas, Suriyedeki reformun baarsnn uluslararas camiann desteine olan ihtiyac gstermektedir. Souk Sava sonras dnemde Batl devletlerin Dou Avrupadaki sosyalist lkeleri uluslararas sisteme entegre etme adna verdii siyasi ve ekonomik destek ve teviklere karn Bear Suriyesindeki reforma ilgi ABnin baz ekonomik ibirlii programlar dnda olduka snrl kalmtr. zellikle kresel g ABD ynetiminin Bear dneminde Suriyeye yaklam, gvenlik erevesinde ve nyargl olmutur. Iraka yaplan askeri mdahale sonras ise ABD-Suriye ilikilerinde tam bir kaos hakimdir. Bush ynetimi iin Suriye blgede gerekleen olumsuz gelimelerde sulanacak bir gnah keisine dnmtr. ABD ynetiminin Suriyeye kar siyasi ve ekonomik bask aralarna bavurmas da Bearn reform hareketini gerekletirecei i siyasal ortam germekte ve Suriyeyi iten ve dtan gvenlik riskleriyle kar karya brakmaktadr. ABD ynetiminin BODP gibi eylem planlar ise lkede bata Krtler ve Mslman Kardeler rgt olmak zere etnik ve dini temelli politika yapan gruplar harekete geirmektedir. Bu artlar altnda uluslararas camiann ve kresel g ABDnin Suriyede siyasi ve ekonomik gelimeyi salayacak refomlar isteyip istemedii sorusuna verilecek cevap reform hareketinin geleceini dorudan etkileyecektir. Bush ynetimi her frsatta Orta Dounun demokratiklemesi gerektiini hatta blgeye yaptklar askeri ve siyasi mdahalenin kendilerine demokratikletirme misyonu verdiini iddia etmektedir. Oysaki ABDnin Suriyeye ve Bear Esada kar yaklam, dlayc ve serttir. ABD ynetimi, Suriyeyi demokratikletirmek adna muhalif gruplarla ibirlii yapma dnda bir eylem ierisine girmekten kanmaktadr. ABDnin Orta Dou politikalarn kendi karlar ve srailin gvenlii erevesinde oluturduu dnlrse Suriyenin siyasi ve ekonomik reformu gerekletirip blgede siyasi ve ekonomik olarak glenmesi, srail ile Suriye arasnda srailin lehine olan g dengelerini deitirecektir. zellikle Suriyenin Golan Tepeleri gibi stratejik nemi olan bir blgesini 1967den beri igal altnda tutan srail, blgede Filistin sorunu bata olmak zere nfuzunu kullanabilen bir Suriye istemeyecektir. srail, blgede kan srekli krizlerle siyasi ve ekonomik gc azaltlm bir Suriyeyi tercih etmektedir. srailin gvenlii 173

Suriyedeki reforma ABD ynetiminin yapaca destek ve teviklerin nndeki en nemli engeldir. ABDnin Suriyede ekonomik adan da nemli karlar olmamas ABD-Suriye arasndaki gerginliin sreklilii olabilecei izlenimini vermektedir. ABD ynetiminin Suriyeye ynelik politikasnn siyasi ve diplomatik anlamda kontrol bir kriz ynetimi eklinde gelimesi beklenmektedir. Bear ynetiminin askeri veya sivil yntemlerle iktidardan indirilmesi ise yakn bir gelecekte dk bir ihtimal olarak grlmektedir. Bearn iktidardan indirilmesi blgede yeni bir kriz alan karabilecei gibi yeni dnemde iktidara gelme olasl yksek olan Mslmam Kardeler veya dier slami gruplarn lkeyi radikal politikalara ynlendirmesi yksek bir olaslktr. Bu dnmse blgedeki ABD ve srail varln ve gvenliini tehdit edebilecek iddet olaylarnn yolu aabilir. Bear Esadn ve Suriyedeki iktidar elitinin, Suriye iin blgede oluan zorlu d politika artlar ve ABD, srail ve Krt gruplarndan gelen basklara, ie kapanarak ve geleneksel siyasi yaplar muhafaza ederek kar koymas zor grnmektedir. Bearn ncelikli olarak yapmas gereken Suriyenin siyasi ve ekonomik liberallemesini kararl bir ekilde srdrmek olmaldr. Bu erevede ncelikli olarak lkedeki toplumsal gruplarn artan lde siyasal yaama katlmalar salanp, Baba Esadn oluturmaya alt Suriyelilik kimliini btn etnik ve dini gruplar kapsayacak ekilde geniletmek ve tarihsel-kltrel ortaklklara dayal bir vatandalk kimlii gelitirilmek zorundadr. Brokratik-otokratik bir devlet yapsna sahip olan Suriyede elit ynetici snf ile halk arasndaki uurum ancak demokratik zgrlklerin frsat eitlii iinde tannmas sayesinde kapatlabilir ve ortak gelecek umutlar olan bir Suriye oluturulabilir. lkede deiim ve demokratikleme iin gerekli olan i faktrlerden en nemlisi sivil toplumun oluturulmas yoluyla devletin sivilletirilmesidir. Bu sivillemeyi salayacak lke iindeki grup ise reformcu aydn snftr. Gei aamasnda devletin bamsz sivil toplum yaplarna verecei destek ve tevik lkedeki farkl siyasi ve toplumsal gruplarn sisteme katlmna hizmet edecektir. Bununla birlikte Suriyede bamsz siyasi partilerin ve bir siyasi partiler kanunun olmay, ciddi bir temsil ve katlm bunalmna yol amaktadr. Baas Partisinin Haziran 2005te yaplan kongresinde ok partili yaama gei konusundaki tavsiye kararnn Bear tarafndan uygulamaya geirilmesi Suriyedeki 174

otoriter siyasi sistemin dnmndeki nemli bir adm olacaktr. Demokratik bir Suriye ancak ok partili bir siyasi yaam zerinde ina edilebilir. Bear Esadn iktidara geldiinden beri uygulad iktidar elitindeki deiim stratejisi, lkedeki reform hareketinin en nemli unsurlarndan olan gen liberal yneticilerin devlet kadrosunda yerlerini almalarna hizmet etti. Bu stratejinin ilk sonucu olarak iktidar eliti iindeki Old Guard denen deiim kartlar devlet kadrolarndan tasfiye edildi. Haziran 2005te yaplan Baas kongresiyle iktidar elitindeki deiim sreci byk lde son aamaya getirildi. Yeni ynetici elitin reform ynndeki istek ve alma dzeyi lkenin siyasi ve ekonomik olarak uluslararas sistemle btnleme hzn belirleyecektir. Bear nderliindeki iktidar elitinin devlet ierisinde yapsal reformlar ve kkl hukuksal deiimleri 2010lara kadar olan srede gerekletirmesi gereklidir. Bu ynde somut admlar atlmad takdirde Beara halk dzeyinde olan destek, gven ve inan azalacaktr. Bear giderek babas Hafz Esadn otoriter kimliine brnebilecei gibi yeni iktidar eliti de bir New Guard haline gelebilir. Byle bir durum ise Bearn reform hareketini Hafz Esadn sonusuz liberalleme politikalarna dntrecektir. Suriye reform konusunda iten ve dtan kaynaklanan her trl olumsuz artlara ramen nemli tarihsel ve toplumsal avantajlara da sahiptir. Suriye, anayasal tecrbeleri ve laik bir devlet yaps ile Orta Dounun demokratik reform alt yapsna sahip bir lke izlenimi vermektedir. am Bahar dneminde devletin iziniyle bir anda ortaya kan sivil toplumun geni bir blgede etkili olmas bir tesadf deil, bir birikimin sonucudur. Ayrca Suriye, etnik ve dini eitliliine ramen milli devlet oluturmak ve ulusal dzeyde entegrasyon salamak asndan tarihsel ve entelektel birikime sahiptir ve dier Arap lkelerinden bir adm ndedir. Bear, Orta Doudaki siyasi belirsizlikler ve krizlere kar lke btnln ve karlarn korumaya ynelik uygulad gvenliki politikalarla zgrlkler arasnda bir denge kurmak zorundadr. Gvenlik iin zgrlklerden ve demokrasiden, zgrlkler iin gvenlikten taviz vermemelidir. Bear Esadn, radikal dnmleri lke ii dengeleri ve siyasi meruiyetini koruyarak nasl gerekletirecei sorusu ayn

175

zamanda gl ve etkin lider kimliine ne kadar sahip olduunu da ortaya koyacaktr.

176

EKLER EK-A Suriye Haritas

177

EK-B SUR YE HAKKINDA GENEL B LG LER439

lkenin Tam Ad: Suriye Arap Cumhuriyeti lkenin Yerel Ad: Al Jumhuriyah al Arabiyah as Suriyah Ynetim ekli: Bakanlk Tipi Cumhuriyet Yzlm: 185.180 km Snrlar: 2,253 km Snr Komular: Trkiye 822 km, Irak 605 km, srail 76 km, rdn 375 km, Lbnan 375 km Nfusu: 18.2 milyon (2004 tahmini) srail igali altndaki Golan Tepelerinde yaayan 40.000 kiiyi de bu nfusa ekleyebiliriz: (20.000 Arap -18.000 Drz ve 2.000 Nusayri- ve 20.000 srailli yerleimci ) Nfus Art Hz: 2.4 % (2004 tahmini) Bakent: am (Dmak, Damascus) dari blmler: 14 Eyalet (Hasake, Lazkiye, Kunaytira, Rakka, Es Sveyde, Dar'a, Deyrz Zor, Dmak, Halep, Hama, Humus, Idlib, Rif Dmak, Tartus) Bamszlk: 17 Nisan 1946 (Fransz Manda Ynetimi sona erdi) Anayasa: 13 Mart 1973 Etnik Yap: Arap (90%), Krt (9%), Ermeni, erkez, Trkmen Dini Yap: Snni Mslman (74%), Nusayri (12%), Hristiyan (10%), Drz (3%), smaili, Yahudi ve Yezidi Konuulan Diller: Arapa (Resmi dil), Krte, Trke, Kafkas dilleri, Ermenice, Aramice, Sryanice. Okuryazar oran: 15 ya ve zeri iin veriler (Toplam nfusta: %70,8, erkekler: %85,7, kadnlar: %55,8 (1997 verileri) ye olduu uluslararas rgt ve kurulular: ABEDA, AFESD (Arap lkeleri Ekonomik ve Sosyal Kalknma Fonu), AL, AMF (Arap lkeleri Para Fonu), CAEU (Arap lkeleri Ekonomik Anlamalar Konseyi), CCC (Gmrk birlii Konseyi), ESCWA (Birlemi Milletler Bat Asya Ekonomik ve Sosyal Komisyonu), FAO (Tarm ve Gda rgt), G-24, G-77, IAEA (Uluslararas Atom Enerjisi Ajans), IBRD (Uluslararas mar ve Kalknma Bankas), ICAO (Uluslararas Sivil Havaclk rgt), ICC (Milletleraras Ticaret Odas), ICRM (Uluslararas Kzlha ve Kzlay Hareketi), IDA (Uluslararas Kalknma Birlii), IDB ( slam Kalknma Bankas), IFAD (Uluslararas Tarmsal Kalknma Fonu), IFC (Uluslararas Finansman Kurumu), IFRCS (Uluslararas Kzlha ve Kzlay Topluluklar Federasyonu), IHO (Uluslararas Hidrografi rgt), ILO (Uluslararas alma rgt), IMF (Uluslararas Para Fonu), IMO (Uluslararas Denizcilik rgt), Intelsat (Uluslararas Telekomnikasyon ve Uydu rgt), Interpol (Uluslararas Polis Tekilat), IOC (Uluslararas Olimpiyat Komitesi), ISO (Uluslararas Standartlar rgt), ITU (Uluslararas Haberleme Birlii), NAM, OAPEC (Arap Petrol
439

Suriye hakknda daha fazla bilgi iin bkz. CIA Syria Country Factbook, http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/sy.html; American Embassy Damascus, Syria Arab Republic: Agriculture, Economic, Commercial Section, Country Commercial Guide, 2004 http://www.usembassy.state.gov/damascus

178

hracats lkeler rgt), OIC ( slam Konferans rgt), UN (Birlemi Milletler), UNCTAD (Birlemi Milletler Ticaret ve Kalknma Konferans), UNESCO (Eitim-Bilim ve Kltr rgt), UNIDO (Endstriyel Kalknma rgt), UNRWA (BM Filistin Mltecileri Yardm Komisyonu), UPU (Dnya Posta Birlii), WFTU (Dnya i Sendikalar Federasyonu), WHO (Dnya Salk rgt), WMO (Dnya Meteoroloji rgt), WTO (Dnya Turizm rgt)

179

EK-C SUR YE ARAP CUMHUR YET NDE KAB NELER (BEAR ESAD DNEM ) 2000-2001 Kabinesi
Babakan, Muhammad Mustafa Miro Babakan Yardmcs- Savunma Bakan Mustafa Talas Babakan Yardmcs, Muhammed Naci Otri Ekonomiden Sorumlu Babakan Yardmcs, Khaled Raad Dileri Bakan, Faruk el-ara. ileri Bakan Muhammad Harba Ekonomi ve D Ticaret Bakan Dr. Muhammed madi Dilerinden Sorumlu Devlet Bakan, Nasr Kaddour Maliye Bakan, Muhammed Halid Mahaini Salk Bakan, Muhammed yad el-Sat Tarm Bakan, Esad Mustafa letiim Bakan, Radwan Martini skn Bakan, Hssam el-Safadi Elektirik Bakan, Muneeb Ben Ass'ad Saim al-Dahr Evkaf Bakan, Muhammed Ziyadah Petrol ve Doal Kaynaklar Bakan, Muhammed Mahir Cemal Yerel Ynetimler Bakan, Selam el-Yasin Enformasyon Bakan, Adnan Umran Bakanlk leri Bakan, Haytham Duaihi mar ve Bayndrlk Bakan, Nihad Mushantit Kltr Bakan, Maha Kanout Devlet Bakan, Hasan Nuri Turizm Bakan, Kasm Muktat Eitim Bakan, Mahmud el-Sayed evreden Sorumlu Devlet Bakan, Faruk el-Adli Adalet Bakan, Nebil el-Ktip Planlamadan Sorumlu Devlet Bakan, Issam el-Zaim Yksek renim Bakan, Hassan Risha Ulatrma Bakan, Mukaram Obeid Kabine likilerinden Sorumlu Devlet Bakan, Muhammed Mufdi Sayfo alma ve Sosyal ler Bakan, Bari'a Kudsi Stok ve Ticaret Bakan, Usame Ma'a el-Bared Devlet Bakan, hassan Shraiteh Endstri Bakan, Ahmed Hamo Sulama Bakan, Taha el-Attrash Devlet Bakan, Makhoul Abu Hamdha

2001-2002 Kabinesi
180

Babakan, Muhammed Mustafa Miro Savunma Bakan, Mustafa Talas Muhammed Naci Otri, Baabakan Yardmcs Dileri Bakan, Faruk el-ara Ekonomik likilerden Sorumlu Babakan Yardmcs, Muhammed Hseyin Gmen Bakan, Nasr Kaddour Salk Bakan, Muhammed Iyad el-Sat Sulama Bakan, Radwan Martini Elektrik Bakan, Muneb Saem el-Dahr Evkaf Bakan, Muhammed Ziyadah. Enformasyon Bakan, Adnan Umran Bakanlk leri Bakan, Ghassan al-Lahham Eitim Bakan, Muhammed el-Sayed Adalet Bakan, Muhammed Nebil el- Khatib Endstri Bakan, ssam el-Zaim Yksek renim Bakan, Hasan Risheh Ulatrma Bakan, Mukaram Obeid. Maliye Bakan, Muhammed el-Atrash ileri Bakan, Ali Haj Hammoud. Ekonomi ve D Ticaret Bakan, Ghassan el-Rfai. Petrol Bakan, brahim Haddad letiim Bakan, Behir el-Munajed Yerel Ynetimler Bakan, Hilal el-Atrash Turizm Bakan, Sadallah Agha el-Kalaa. Tarm Bakan, Nureddin Mouna Bayndrlk Bakan, Husam el-Esvad Kltr Bakanl, Nakva Kassab Hassan evre Bakan, Adnan Hzam skn Bakan, Ayman Wanly alma ve Sosyal ler Bakan, Ghada el-Cabi Stok ve Ticaret Bakan, Bessam Muhammed Rstem Devlet Bakan, Faysal Jawish Devlet Bakan, Abdlkerim Sayed Yusuf Devlet Bakan, Abdlnasr Abdlmuti Davud

2003-2004 Kabinesi
Babakan, Muhammed Naci Otri Savunma Bakan, Hasan Trkmeni Dileri Bakan, Faruk el-ara. Gmen Bakan, Buseyne aban. Salk Bakan, Muhammed Iyad el-Sat. Tarm Bakan, Adel Safir. Elektrik Bakan, Muneb Saem el-Daher. Petrol Bakan, brahim Haddad. Sulama Bakan, Nadir el-Buni.

181

Kltr Bakan, Mahmud el-Sayed. Enformasyon Bakan, Ahmad al-Hasan. Evkaf Bakan, Muhammed Ziyadah. Transport Minister, Makram Obied. Adalet Bakan, Nizar al-Assasi. Endstri Bakan, Muhammed Safi Abu Dan. ileri Bakan, Ali Haj Hammoud. letiim ve Teknoloji Bakan, Beshir el-Munajjed. alma ve Sosyal ler Bakanl, Seham Dello. Bayndrlk ve skn Bakan, Nihad Mushantat Yerel Ynetimler Bakan, Hilal el-Atrash. Eitim Bakan, Dr. Ali Sad Maliye Bakan, Muhammed Hseyin Ticaret Bakan, Ghassan Rifai Turizm Bakan, Sadallah Agha el-Kalaa. Yksek renim Bakan, Dr. Hani Murtada. Bakanlk leri Bakan, Dr. Ghassan al-Lahham. Devlet Bakan, Youssef Soleiman al-Ahmad. Devlet Bakan. Dr. Bashar al-Shaar. Devlet Bakan, Mohammed Yehia Kharrat. Devlet Bakan, Dr. Hussam al-Aswad. Devlet Bakan, Eng. Ghayath Juratli.

2004-2006 Kabinesi
Babakan, Muhammed Naci Otri Savunma Bakan, Hasan Trkmeni Dileri Bakan, Faruk el-ara Gmen Bakan, Buseyne aban. Salk Bakan, Mahir Hssami. Tarm Bakan, Adel Safir. Elektrik Bakan, Muneb Saem el-Daher. Petrol Bakan, brahim Haddad. Sulama Bakan, Nadir el-Buni. Kltr Bakan, Mahmud el-Sayed. Enformasyon Bakan, Ahmed el-Hassan. Diyanet leri Bakanl, Ziyad el-Ayubi. Ulatrma Bakan, Makram Obied. Adalet Bakan, Nizar al-Assasi. Endstri Bakan, Ghassan Tayarah ileri Bakan, Gazi Kenan letiim ve Teknoloji Bakan, Beshir el-Munajjed alma ve Sosyal ler Bakanl, Diyala el-Haj Arif Bayndrlk ve skn Bakan, Nihad Mushantat Yerel Ynetimler Bakan, Hilal el-Atrash Eitim Bakan, Ali Sad Maliye Bakan, Muhammed Hseyin

182

Ekonomi Bakan, mer Hsn Lutfi Turizm Bakan, Sadallah Agha el-Kalaa Yksek renim Bakan, Hani Murtada Bakanlk leri Bakan, Ghassan el-Lahham Devlet Bakan, Yusuf Sleyman el-Ahmed Devlet Bakan, Bear el-Shaar Devlet Bakan, Muhammed Yahya Kharrat Devlet Bakan, Dr. Hssam el-Esvad Devlet Bakan, Gayath Curatli

2006 Kabinesi
Babakan, Muhammed Naci Otri Savunma Bakan, Hasan Trkmeni. Bakan Yardmcs Faruk el-ara. Dileri Bakan, Velid Mualim. Dileri Bakan Yardmcs, Faysal Miktat. Ekonomiden Sorumlu Babakan Yardmcs, Abdullah Derderi Gmen Bakan, Buseyne aban. Salk Bakan, Mahir Hussami. Tarm Bakan, Dr. Adel Safar. Elektrik Bakan, Ahmed Halid Ali. Petrol Bakan, Sufiyan Allo. Sulama Bakan, Nadir el-Buni. Kltr Bakan, Riyad Na'san Agha. Enformasyon Bakan, Ahmed el-Hasan. Diyanet leri Bakanl, Ziyad el-Ayubi. Ulatrma Bakan, Yaarob Suleiman Badr Adalet Bakan, Muhammed Ghafri Endstri Bakan, Fuad sa Coni ileri Bakanl, Bassam Abdlmecid Haberleme ve Teknoloji Bakan, Emir Nezir Salem alma ve Sosyal ler Bakanl, Diyala el-Haj Arif Bayndrlk ve skn Bakan, Nihad Mushantat Yerel Ynetimler Bakan, Hilal el-Atrash Eitim Bakan, Ali Saad Maliye Bakan, Muhammed Hseyin Ekonomik Bakan, mer Hsn Lutfi Turizm Bakan, Sadallah Agha el-Kalaa Yksek renim Bakan, Giath Barakat Bakanlk leri Bakan Ghassan el-Lahham Devlet Bakan, Yusuf Sleyman el-Ahmed. Devlet Bakan, Bear el-Shaar Devlet Bakan, Gayath Curatli Devlet Bakan, Hseyin Mahmud Farzat (yeni) Devlet Bakan, Joseph Sveyd (yeni) Devlet Bakan, Hassan Sri (yeni)

183

EK-D SUR YE ARAP CUMHUR YET N N TEMEL EKONOM K GSTERGELER

Tablo-1 2000a GSY H (milyar $) Reel GSY H Byme (%) Tketici Fiyatlar Enflasyonu (ort, %) Nfus (milyon) thalat fob (milyon $) Cari-hesap dengesi (milyon $) Toplam d bor (milyar $) Dviz kuru (ortalama, Suriye Liras: ABD $) 19,5 0,6 -3,8 16,6 2001a 20,6 3,8 3,0 17,0 2002a 21,6 4,3 1,0 17,4 2003b 22,5 2,6a 1,5 17,8 2004b 22,3 1,8 2,0 18,2 4 607,2 1 386,7 22,0 48,50a

3 723,0 4 282,0 4 458,0 4 430,0a 1 061,0 1 221,0 1 440,0 728,0a 21,7 46,30 21,3 46,30 21,5 46,30 21,7 46,30a

a Gerekleen. b EIU tahmini. Kaynak: The Economist Intelligence UnitCountry Report, May 2005.

Tablo-2

Petrol hracat Petrol hracat Gelirleri Petrol hracatnda Balca lkeler Balca Petrol hra Terminalleri Balca Petrol hra Terminalleri Petrol retimi Petrol Tketimi

480.000 varil/gn ( 2002 Yl tahmini) 4.2 milyar $ (2002 Yl) Avrupa Birlii lkeleri Lazkiye, Banyas, Tartus Lazkiye, Banyas, Tartus 530.000 varil/gn (2003 Yl tahmini) 261.000 varil/gn (Yllk tahmini)

184

Petrol Rezervleri Rafineri Kapasitesi Balca Rafineriler Balca Petrol Yataklar Doal Gaz Rezervleri Doalgaz retimi Elektrik retimi (2001Tahmini)

2.5 milyar varil 250.000 varil/gn Humus ve Banyasta 242,140 varil/gn kapasiteli iki rafineri bulunmaktadr. Dayr-l Zor ve Jafra (Dou Suriye); Karatchuk (Kuzeydou Suriye) 240,5 milyar m 8.5 milyar m 26.8 milyar kWh

Kaynak: The Economist Intelligence UnitCountry Report, May 2005

185

KAYNAKA K TAPLAR
Abdullah, mer Faruk: Suriye Dosyas, ev: Hasan Basri, stanbul, Akabe Yaynlar, 1985 Abu Jaber, Kamel: Arap Baas Sosyalist Partisi: Tarihi, deolojisi ve rgt, ev: Ahmet Ersoy, Ankara, Altnok Matbaas, 1970 Aron, Raymond: zgrlkler zerine Denemeler, ev: Turhan Ilgaz, stanbul, Kesit Yaynclk, 1995 Aydos, Volkan; Duran, Meltem: Suriye lke Etd, stanbul, TO Yaynlar, 2000 Ayubi, Nazih: Arap Dnyasnda Din ve Siyaset, ev: Yavuz Alogan, stanbul, Cep Kitaplar, 1992 Balc, Kerim: Saddam kaza m, kader mi: Ortadounun Devrimci Liderlerinin Kiilik Tahlilleri, Der: Kerim Balc, Kimin Sava (Ortadoudaki Savan Perde Arkas), stanbul, Zaman Kitap, 2003 Barth, Fredrik (Der): Etnik Gruplar ve Snrlar, ev: Ayhan Kaya, Seda Grkan, stanbul, Balam Yaynlar, 2001 Bingl, Nevzat: Suriyenin Kimliksizleri: Krtler, stanbul, Elma Yaynlar, 2004 Bula, Ali: slam ve Demokrasi (Teokrasi- Totaliterizm), stanbul, Beyan Yaynlar, 1993 Bulut, Ycel: Oryantalizmin Eletirel Ksa Tarihi, stanbul, Yneli Yaynlar, 2002 Canatan, Kadir: Bir Deiim Sreci Olarak Modernleme, stanbul, nsan Yaynlar, 1995 Cleveland, William L.: A History of the Modern Middle East, San Francisco: Westwiev Press, 1994 Commins, David: Historical Dictionary of Syria, London, Scarecrow Press, 1996 am, Esat: Siyaset Bilimine Giri, stanbul, Der Yaynlar, 1995 Davutolu, Ahmet: Kreselleme, Zihniyet Bunalm ve Demokrasi, slam ve Demokrasi, stanbul, slami limler Aratrma Vakf ( SAV), Ensar Neriyat, 2000 Davutolu, Ahmet: Stratejik Derinlik, stanbul, Kre Yaynlar, 2003 186

Dursun, Davud: Ortadou Neresi, stanbul, nsan Yaynlar, 1995 Duverger, Maurice: Siyaset Sosyolojisi, ev: irin Tekeli, stanbul, Varlk Yaynlar, 1995 Dkmeciyan, R. Hrair: Arap Dnyasnda Kktencilik, ev: Muhammed Karahanolu, stanbul, lke Yaynclk, 2003 Ebu-Rabi, brahim M.: ada Arap Dncesi, ev: brahim Kapaklkaya, Anka Yaynlar, 2005 Firro, Kais: The Syrian Economy Under the Assad Regime, Der: Moshe MoazAvner Yaniv, Syria Under Asad, Londra, Croom Helm, 1986 Firro, Kais: Nusayriliin Milliyetilik ve Milli Devlete Adaptasyonu, Tarihi ve Kltrel Boyutlaryla Trkiyede Aleviler, Bektailer, Nusayriler, stanbul, slam limleri Aratrmalar Vakf, Ensar Neriyat, 1999 Fukuyama, Francis: Tarihin Sonu ve Son nsan, ev: Zlf Dicleli, Simavi Yaynlar, 1992, Fukuyama, Francis: Devlet nas (21. Yzylda Dnya Dzeni ve Ynetiim), ev: Devrim etinkasap, stanbul, Remzi Kitapevi, 2005 George, Alan: Syria: Neither Bread nor Freedom, Londra, Zed Books, 2003 Giritli, smet: Bugnk Orta Dounun nemli Sorunlar, stanbul, Nihad Sayar Vakf Yaynlar, 1978 Giritli, smet; Sarmak, Jale: Anayasa Hukuku, stanbul, Der Yaynlar,1996 Gle, Nilfer: Otoriter Laiklik ve slami Katlm, slam ve Demokrasi, stanbul, TSES, 1994 Hadden, Tom: Uluslararas Hukukta Aznlk Haklar ve Halklarn Haklar, Der: Kirsten E. Schulze, Martin Stokes, Colm Campbell, Ortadouda Milliyetilik, Aznlklar ve Diasporalar, ev: Ahmet Fethi, stanbul, Sarmal Yaynevi Han, Ahmet K.: Tarafsz Olmayan Sava Yeni Muhafazakr Komplo ve Bush Doktrini, Der: Toktam Ate, ABD D Politikasnda Yeni Ynelimler ve Dnya, Ankara, mit Yaynlar, 2004 Harik, Iliya: The Origins of the Arab State System, Der: Giacomo Luciani, The Arab State, Londra, Routledge, 1990

187

Harris, William: Levant: Bir Kltrler Mozaii, ev: Ercan Ertrk, stanbul, Literatr Yaynlar, 2005 Hersh, Seymour M.: Emir Komuta Zinciri (11 Eyllden Ebu Garibe Uzanan Yol), ev: Mehmet Harmanc, Agora Yaynlar, 2004 Hinnebusch, Raymond: Syria: Revolution From Above, Londra, Routledge, 2001 Hinnebusch, Raymond: The Foreign Policy of Syria, Der: Raymond Hinnebusch, Anoushiravan Ehteshami, The Foreign Policies of Middle East States, Londra, Lynne Rienner, 2002 Hourani, Albert: Arap Halklar Tarihi, ev: Yavuz Alogan, stanbul, letiim Yaynlar, 2000 Huntington, Samuel P.: nc Dalga: Yirminci Yzyl Sonlarnda Demokratlama, ev: Ergun zbudun, Ankara, Trk Demokrasi Vakf Yaynlar, 2002 Hseyin, Asaf: slam Dnyasna Siyasi Baklar, ev: Murat iftkaya, stanbul, z Yaynlar, 1991 Izady, Mehdad R.,: Krtler, ev: Cemal Atila, Doz Yaynlar, 2004 Kalaycolu, Ersin: Yeni Demokratikleme Dalgas ve Ortadou, Der: Sabahattin en, Su Sorunu, Trkiye ve Ortadou, stanbul, Balam Yaynlar, 1993 Kapani, Mnci: Politika Bilimime Giri, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1998 Karpat, Kemal H.: Ortadouda Osmanl Miras ve Ulusuluk, ev: Recep Boztemur, stanbul, mge Yaynlar, 2001 Kepel, Gilles: Bir ark Sava Gncesi, ev: Haldun Bayr, Doan Kitap, 2002 Klal, Ahmet Taner: Siyaset Bilimi, stanbul, mge Yaynlar, 1994 Kirii, Kemal; Winrow, Gareth M.: Krt Sorunu: Kkeni ve Geliimi, ev: Ahmet Fethi, stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2002 Kurun, Zekeriya: 21. Yzylda Arap Dnyas, Der: A.Ahmetbeyolu, R. Ahskal, Y.Baskan, H. Demirolu, Milletleraras Ortadou: Kaos Mu, Dzen Mi? Konferans (910 Ocak 2004 Bildirileri), stanbul, Tarih ve Tabiat Vakf, TATAV Yaynlar, 2004 Mc Laurin, R.D., Mughisuddin, Mohammed, Wagner, Abraham R.: Foreign Policy Making in the Middle East, New York, Praeger Publishers, 1977

188

Lawson, Fred H.: Divergent Modes of Economic Liberalization in Syria and Iraq, Der: Ilya Harik, Denis J. Sullivan, Privatization and Liberalization in the Middle East, Indiana University Press, 1992 Lerner, Daniel: The Passing of Traditional Society (Modernizing the Middle East), Londra, Collier Macmillan Limited, 1965 Lewis, Bernard: Ortadou, ev: Mehmet Harmanc, stanbul, Sabah Kitaplar, 1996 Lewis, Bernard: Ortadounun oklu Kimlii, ev: Mehmet Harmanc, stanbul, Sabah Kitaplar, 2000 Lewis, Bernard: slamn Krizi, ev: Abdullah Ylmaz, stanbul, Literatr Yaynlar, 2003 Lindholm, Charles: slami Orta Dou, ev: Balk afak, Ankara, mge Kitapevi, 2004 Lobmeyer, Hans Gnter: Suriye: Leviathann Diyar, Der: Ferhad brahim, Heidi Wedel, Orta Douda Sivil Toplum Sorunlar, ev: Erol zbek, stanbul, letiim Yaynlar, 1997 Mackey, Sandra: 19202002 atmalar Yzyl, Ortadouda Tarih ve nan, National Geographic Society, Washington, 2003 (Trke: Dou Grubu letiim Yaynclk, 2003) Maoz, Moshe: Esad: amn Sfenksi, ev: Hakan Gndz, stanbul, Akademi Yaynlar, 1991 Mason, Robert Scott: The Society and Its Environment, Der: Thomas Collelo, Syria: A Country Study, Federal Research Division Library of Congress, 1987 Mason, Robert Scott:Government and Politics, Der: Thomas Collelo, Syria: A Country Study, Federal Research Division Library of Congress, 1987 Nye, Joseph S.: Dnya Siyasetinde Baarnn Yolu: Yumuak G, ev: Rayhan nan Aydn, Ankara, Elips Kitap, 2005 Norton, Augustus Richard; Kazemi, Ferhad: Demokrasisiz Reform, Der: Augustus Richard Norton, Orta Dou Politikalar ve Gvenlik Ynelimleri, ev: Ceylan Tokluolu, Bke Yaynlar, 2000 Oktay, Cemil: Siyaset Bilimi ncelemeleri, stanbul, Alfa Yaynevi, 2005 Owen, Roger: State, Power and Politics in the making of Middle East, New York, Routledge, 1992

189

Owen, Roger: Orta Dou Gvenliinin Ekonomik Boyutu: 21. Yzyln Seenekleri, Der: Augustus Richard Norton, Orta Dou Politikalar ve Gvenlik Ynelimleri, ev: Ceylan Tokluolu, Bke Yaynlar, 2000 ktem, Kaan H.: ABDnin Yeni Ulusal Gvenlik Stratejisi: Kantn Radikal Bir Yorumu mu?, Toktam Ate (Der.), ABD D Politikasnda Yeni Ynelimler ve Dnya, Ankara, mit Yaynlar, 2004 Pehlivanolu, ner: Ortadou ve Trkiye, stanbul, Kasta Yaynevi, 2004 Peres, imon: Yeni Ortadou, Milliyet Yaynlar, 1995 Perthes, Volker: Stages of Economic and Political Liberalization, Der: Eberhard Kenle, Contemporary Syria: Liberalization Between Cold War and Cold Peace, Londra, British Academic Press, 1994 Perthes, Volker: The Political Economy of Syria Under Asad, Londra, I.B.Tauris, 1997 Perthes, Volker: Syria: Difficult Inheritence, Der: Volker Perthes, Arab Elites: Negotiating the Politics of Change, Lynne Rienner, Londra, 2004 Picard, Elizabeth: Arab Military in Politics: Revolutionary Plot to Authoritarian State, Der: Giacomo Luciani, The Arab State, Londra, Routledge, 1990 Pipes, Daniel: Greater Syria, New York, Oxford University Press, 1990 Plling, Sylvia: Investment Law No. 10: Which Future for the Private Sector, Der: Eberhard Kenle, Contemporary Syria: Liberalization Between Cold War and Cold Peace, London, British Academic Press, 1994 Rabinovich, Itamar: Arap Politik Partileri: deoloji ve Etnisite, Der: Milton J. Esman, Itamar Rabinovich, Orta Douda Etnisite, oulculuk ve Devlet, ev: Zafer Avar, stanbul, Avesta Yaynlar, 2004 Sarolghalam, Mahmood: Ortadouda Sivil Toplum Umutlar: Kltrel Engeller zerine Bir zmleme, Der: Elisabeth zdalga, Sune Persson, Sivil Toplum, Demokrasi ve slam Dnyas, ev: Ahmet Fethi, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1998 Seale, Patrick: The Struggle for Syria (A Study of Post-War Arab Politics, 1945 1958), Londra, Oxford University Press, 1965 Seale, Patrick: Asad: the Struggle for the Middle East, Londra, I.B.Tauris,1988 Seale, Patrick: Asad: Between Intitutions and Autocracy, Der: Richard T. Antoun, Donald Quatarert, Syria Society, Culture and Policy, New York, State University of New York Press, 1991

190

Selim, Meryem: Arap Kadnlarnn inde Bulunduu artlar, Trk-Arap likilerinin Gelecei Semineri, Arap Birlii Aratrmalar Merkezi, Beyrut, Tima Yaynlar, 1994 Sluglett, Peter; Farouk-Sluglett, Marion: Syria, Der: Peter Sluglett, Marion FaroukSluglett, The Times: Guide to The Middle East, Times Books, Londra, 1996 Sukkar, Nabil: The Crisis of 1986 and Syrias Plan for Reform, Der: Eberhard Kenle, Contemporary Syria: Liberalization Between Cold War and Cold Peace, Londra, British Academic Press, 1994 en, Sabahattin: Ortadouda deolojik Bunalm: Suriye Baas Partisi ve deolojisi, stanbul, Birey Yaynclk, 2004 Touraine, Alain: Demokrasi Nedir?, ev: Olcay Kunal, stanbul, YKY, 2004 Turan, Mehmet: Siyasal Elitler, Ankara, Gndoan Yaynevi, 1991 Van Dam, Nikolaos: Suriyede ktidar Mcadelesi, ev: Semih diz, Asl Falay alkvik, stanbul, letiim Yaynlar, 2000 Yldz, Kerim: Krtlerin Kltrel ve Dilsel Haklar, ev: Attilla Tuygan, stanbul, Belge Yaynlar, 2004 Ylmaz, Aytekin: ada Siyasal Akmlar: Modern Demokraside Yeni Araylar, Ankara, Vadi Yaynlar, 2001 Weber, Max: The Theory of Social and Economic Organization, Oxford University Press, New York, 1947 Zisser, Eyal: Asads Legacy: Syria in Transition, Londra, Hurst Company, 2001

191

MAKALELER
Abdelnour, Ziad K.: The Syria Accountability Act and Lebanon, Middle East Intelligence Bulletin, C: 4, No: 10, Ekim 2002, http://www.meib.org/articles/0210_l3.htm Abdulhamid, Ammar: Mr. Assad, take down our wall, Daily Star, 31 Mays 2005 Abdlhadi, Mecdi: Baas reforma ne kadar hazr?, BBC Turkish, 5 Haziran 2005, http://www.bbc.co.uk/turkish/news/story/2005/06/050606_syria-analysis.shtml Akdemir, Salih: Suriyedeki Etnik ve Dini Yapnn Siyasi Yapnn Olumasndaki Rol, Avrasya Dosyas (Arap Dnyas zel), C: 6, Say: 1, 2000 Alemeddin, Riyad: Suriye Ynetimi Kimin Elinde?, Radikal, Yorum, 11 Kasm 2005 Al-Kharrat, Raed: Riyad Sayf: Syrian member of parliament, Middle East Intelligence Bulletin, C: 3, No: 3, Mart 2001, http://www.meib.org/articles/0103_sd1.htm Balc, Kerim: nternet Kua, Zaman, 12 Temmuz 2000 Barnett, Thomas P. M.: The Core And The Gap, Providence Journal-Bulletin, 7 Kasm 2002, http://www.thomaspmbarnett.com/published/coreandgap.htm Barr, Cameron W.: Syrians test new signs of freedom, The Christian Science Monitor, 13 ubat 2001 Blanford, Nicholas: Hopes for political reform eclipsed in Syria, The Christian Science Monitor, 20 Mays 2002 Blanford, Nicholas: Syria's secular and Islamist opposition unite against Baathists, The Christian Science Monitor, 10 Haziran 2005 Brzezinski, Zbigniew: The Wrong Way to Sell Democracy to the Arab World, The Newyork Times, 8 Mart 2004 Campbell, Duncan; Whitaker, Brian: Powell's visit to Damascus helps ease tension, The Guardian, 5 Mays 2003 Celil, Cennet: Refik Hariri kimdir?, BBC Turkish, 14 ubat 2005, http://www.bbc.co.uk/turkish/news/story/2005/02/050214_hariri_profilo.shtml ongar, Yasemin: am'n ekeri, Milliyet, 05 Mays 2003

192

ongar, Yasemin: Suriye'de rejim deiiklii hedefi, CNNTURK, 11 Mays 2005, http://cnnturk.com/DUNYA/haber_detay.asp?PID=319&HID=2&haberID=87003 Da, hsan D.: Ortadouya Demokrasi Neden Gelmez?, Yeni Trkiye (Trk D Politikas zel), No:3, Mart-Nisan 1995 Elevli, Nevsal: te Bear'n saklad Esma, Milliyet, 16 Ocak 2001 Erkmen, Serhat: Byk Ortadou ve Ortadouda deolojik ve Siyasal Sorunlar, Geniletilmi Ortadou ve Kuzey Afrika Projesi Sempozyumu, stanbul Kltr ve Sanat Vakf, stanbul, 810 Kasm 2004 Fuat, mer: Suriye Krt kimliini tanmal, PYD, 6 Haziran 2005, http://www.pyd.be/www/ar/index.php?option=com_content&task=view&id=703&It emid=2 Gadiri, Ferid: Syrian Reform: What Lies Beneath, The Middle East Quarterly, C: 12, No:1, K 2005, http://www.meforum.org/article/683 Gambill, Gary C.: Bashar Reshuffles Syrian Government, Middle East Intelligence Bulletin, C: 2, No: 3, Mart 2000 Gambill, Gary C.: Dark Days Ahead for Syrias Liberal Reformers, Middle East Intelligence Bulletin, C: 3, No:2, ubat 2001 Gambill, Gary C.: Asma Assad: First Lady of Syria, Middle East Intelligence Bulletin, C: 3, No:6, Haziran 2001 Gambill, Gary C.: The Kurdish Reawakening in Syria, Middle East Intelligence Bulletin, C: 6, No: 4, 5 Nisan 2004 Gershowitz, Suzanne: Dissident Watch: Aktham Naisse, Middle East Quarterly, lkbahar 2005, http://www.meforum.org/article/720 Guttman, Nathan: Bush team opposes sanctions on Syria, Haaretz, 19 Eyll 2002 Hamidi, brahim: Islamism in Syria, Syria Comment, 24 Ocak 2006, http://facultystaff.ou.edu/L/Joshua.M.Landis-1/syriablog/2006/01/islamism-in-syria-by-ibrahimhamidi_25.htm Hasan, Mazin: Araplara Gre Byk Orta Dou ve Demokrasi, ASAM Gnlk Blten, 2 Mays 2005, http://www.avsam.org/tr/gunlukbulten.asp?ID=573 Havel, Vaclav: Sivil Toplum, ev: Turhan Ilgaz-Cengiz Aktar, dea Politika, Say: 7, Yaz 2000, Orum Yaynclk

193

Heller, Mark A.: Powell in Damascus: Will Policy Change in Syria Follow Regime Change in Iraq?, Tel Aviv Notes, No: 76, 5 Mays 2003, http://www.tau.ac.il/jcss/tanotes/TAUnotes76.doc Hersh, Seymour: Plan B, The New Yorker, 2128 Haziran 2004, http://www.newyorker.com/fact/content/?040628fa_fact Hinnebusch, Raymond A.: Suriyede Devlet ve Sivil Toplum, ev: Hakan zda, Avrasya Dosyas (Suriye zel), C: 2, Say: 3, 1995 Ignatius, David: A Road Map for Syria too, Washington Post, 3 Haziran 2003 Ignatius, David: A New Syria?, The Washington Post, 10 Haziran 2005 Jacobson, Michael: What Role for the Muslim Brotherhood in Syrias Future?, The Washington Institute For Near East Policy, Policy Watch, No:972, 11 Mart 2000 Karaman, M. Ltfullah; Aras, Blent: Ortadou Demokrasinin Neresinde? Demokratikleme Sorunsal ve Sivil Toplum Ayrac inde Baz Tespitler, Avrasya Dosyas (Ortadou ve Terr zel), Cilt: 3, Say: 2, 1996 Kln, Ramazan: Esad Sonras Suriyede Deiim mkn, Stratejik Analiz, C:1, Say: 3, Temmuz 2000 Kutschera, Chris: Syria: Wither the Syrian Muslim Brothers?, The Middle East Magazine, Nisan 1988, http://www.chris-kutschera.com/A/syrian_brothers.htm Krauthammer, Charles: The Road to Damascus, The Washington Post, 4 Mart 2005 Lainer, Sedat: Arap Dnyas ve Demokrasi, http://www.turkishweekly.net/turkce/yorum.php?id=90 Lasensky, Scott; Yacoubian, Mona: Syria and Political Change, The United States Institute of Peace (USIP), Aralk 2005, http://www.usip.org/pubs/usipeace_briefings/2005/1212_syria.html Lawson, Fred H.: te Kabuk Deitiren Suriye, D Politikada Eski izgisini Israrla Koruyor, ev: Cahide Ediz, Avrasya Dosyas (Suriye zel), C: 2, Say: 3, 1995 Lewis, Bernard: Ortadouyu Yeniden Dnmek, ev: Turhan Ilgaz, dea Politika, Say:3, Yaz 1999, Orum Yaynclk Mahupyan, Etyen: Suriyede sivil muhalefet, Zaman, 30 Ocak 2006 Mahalli, Hsn: Esad ve Suriye Gerei, Akam, 27 Aralk 2005

194

Moubayed, Sami: Political issues obscure Syria's achievements under Bashar, Khaleej Times, 3 Ekim 2002 Moubayed, Sami: Syria: Reform or Repair?, Syria Comment, 13 Temmuz 2005, http://faculty-staff.ou.edu/L/Joshua.M.Landis-1/syriablog/2005/07/syria-reform-orrepair-by-moubayed.htm Moubayed, Sami: US designs on Syria's Kurds, Asia Times, 9 Nisan 2006, http://www.atimes.com/atimes/Middle_East/GD09Ak01.html Muhyu, Saad: Dikkat Gadiri Geliyor, Radikal, Yorum, 2 Nisan 2005 Orhan, Oytun: Lbnan ve Suriye Sorumluluk Yasas, Levant Watch, 16 Ekim 2002, http://levantwatch.blogspot.com/2002_10_01_levantwatch_archive.html Orhan, Oytun: Suriye D Politika Analizi: ABD-Suriye Gerginlii, Stratejik Analiz, C: 4, Say: 38, Haziran 2003 Orhan, Oytun: Suriyede Gerekleen Kabine Deiikliinin Anlam Ne?, Levant Watch, 6 Ekim 2004, http://levantwatch.blogspot.com/2004/10/suriyede-gerekleenkabine-deiikliinin.html Orhan, Oytun: Suriye, Dnm ve Trkiye, Stratejik Analiz, Say: 65, Eyll 2005 Osman, Abid; Tevfik, Mahmud:Suriyeli aydnlar olaanst hal istemiyor, Deutsche Welle, 6 ubat 2004, http://www2.dwworld.de/turkish/politik/1.58692.1.html Osman, Khalil: Arrests in Damascus demonstrate limits of Bashars political reforms, Crescent International, 115 Ekim 2001, http://www.muslimedia.com/archives/oaw01/syr-arrest.htm ztrk, Ramazan: Esadn Korku Ordusu, Yeni Bin Yl, 24 Haziran 2000 Pipes, Daniel: The Alawi Capture of Power in Syria, Middle East Studies, 1989, www.danielpipes.org/article/191 Peterson, Scott: The Mideast without the Lion, The Christian Science Monitor, 12 Haziran 2000 Plett, Barbara: Attack renews Syrian family feud, BBC News, 22 Ekim 1999, http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/482938.stm Powell, Colin: The U.S. Middle East Partnership Initiative, 12 Aralk 2002, http://www.heritage.org/Research/MiddleEast/WM180.cfm

195

Quilty, Jim: Syria's regime survives but centrifugal forces remain, Daily Star, 18 Mart 2005 Roberts, Genevive: Syrian general in UN inquiry found dead, The Independent, 13 Ekim 2005 Roumani, Rhonda: Syria Frees 5 Political Activists, The Washington Post, 19 Ocak 2006 Rubin, Michael: Soothing rhetoric-scary reality, Haaretz, 6 Mays 2005 Seale, Patrick: Bashar's new generation can rouse the country from its long slumber, The Independent, 12 Haziran 2000 Seale, Patrick: Syria moves briskly toward stalemate, Daily Star, 30 Mays 2005 Shanker, Sadhna: Syrias Reforms-An Overview, Syria Comment, 21 Kasm 2004, http://faculty-staff.ou.edu/L/Joshua.M.Landis-1/syriablog/2004/11/syrias-reformsoverview-by-sadhna.htm Takran, Cemalettin: Filistin Meselesi ve srailin Son Saldrs, Stradigma, Say: 10, Kasm 2003, http://www.stradigma.com/turkce/kasim2003/makale_02.html Tisdall, Simon: Assad finds new strength in adversity, The Guardian, 10 Haziran 2005 Topuzlu, Kerem (Der.): Byk Orta Dou Projesi: Baz Veriler, Baz Bilgiler ve Baz Grler, Geniletilmi Ortadou ve Kuzey Afrika Projesi Sempozyumu, stanbul Kltr ve Sanat Vakf, stanbul, 810 Kasm 2004, http://www.iksv.org/hi/genel/kg/bildiri/kerem_topuz.doc Whitaker, Brian: Dictator's Son in Herits a Fragile Peace, The Guardian, 11 Haziran 2000 Whitaker, Brian: Syria to free 600 political prisoners, The Guardian, 17 Kasm 2000 Zisser, Eyal: Ortadou- Gei ve Halefiyet- Sreklilik ve Deiim, Avrasya Dosyas (Arap Dnyas zel), C: 6, Say: 1, 2000 Zisser, Eyal: Can Bashar al-Assad Hold On In Syria, The Washington Institute For Near East Policy, Policy Watch, No: 470, 12 Haziran 2000 Zisser, Eyal: Does Bashar al-Assad Rule Syria?, The Middle East Quarterly, C: 10, No: 1, K 2003, http://www.meforum.org/article/517

196

Zisser, Eyal: Whats Behind Bashar Al-Assads Peace Offensive?, Telaviv Notes, No:95, 11 Ocak 2003 Zisser, Eyal: Syrian Foreign Policy Under Bashar al-Assad, Jerusalem Issue Brief, C:4, No:2, 29 Austos 2004 Zisser, Eyal: Bashar Al-Assad: In or Out of the New World Order?, The Washington Quarterly, C:28, No:3, Yaz 2005 Zoepf, Katherine: New Hope of Syrian Minorities: Ripple Effect of Iraqi Politics, New York Times, 29 Aralk 2004 , Trying to Fit In, Syria Today, K 2004 , A Step in The Right Direction, Syria Today, K 2004

197

D ER KAYNAKLAR Annual Report 2002, Syria Human Rights Committee (SHRC), 27 Haziran 2002 Annual Report on Human Rights Situation in Syria, Syria Human Rights Committee (SHRC), Haziran 2004 Arn, Cengiz: Sekincilik Kuram, Siyaset Sosyolojisi Ders Notlar, stanbul niversitesi, ktisat Fakltesi, 1999 Bear Esad ile zel rportaj, CNNTRK, 6 Nisan 2005, http://www.cnnturk.com.tr/arama/haber_detay.asp?PID=00319&haberID=85700, (7 Nisan 2005) Faruk El-ara ile Rportaj, Zaman, 18 Temmuz 2005 Hsn Mahallinin Bear Esad Rportaj, Akam, 27 Aralk 2005 International Religious Freedom Report 2003, U.S. Department of State, 18 Aralk 2003, http://www.state.gov/g/drl/rls/irf/2003/24462 Partnership for Progress and a Common Future with the Region of the Broader Middle East and North Africa, Sea Island, Georgia, 9 Haziran 2004, http://www.state.gov/e/eb/rls/fs/33375.htm, (09.08.2005) President Bashar al-Assad's Address to the Peoples Council, Damascus Online, 17 Temmuz 2000, http://www.damascus-online.com/history/documents/bashar.htm President to CNN, Syria Times, 13 Ekim 2005 1973 Suriye Anayasas, Federal Research Division Library of Congress, http://www.loc.gov/law/guide/syria.html Suriye Ekonomisi ve Trkiye-Suriye Ekonomik ve Ticari likileri, DE K (D Ekonomik likiler Kurulu), Mart 2003 Suriye lke Blteni, DE K (D Ekonomik likiler Kurulu), Nisan 2004 Speech of President Bashar al-Asad at Damascus University, SANA, 10 Kasm 2005, http://www.sana.org.sy/english/headlines/1011/Speech_of_president_bashar_al-Assad_at_Damascus_university.htm Syria, CIA The World Factbook, hhtp://www.odci.gov/cia/publications/factbook/sy.html, (24.11.2005)

198

SREL YAYINLAR VE MEDYA Al Jazeera Aksiyon Arabic News BBC News BBC Turkish CNN CNNTURK El Hayat Kurdish Media La Libnan Syria Times Syria Today SANA Milliyet zgr Politika Radikal NTVMSNBC Vakit VOA News Yeni Asya Yeni afak

199