1

BZMKLER
Anadolu Merkezli Dnya Tarihi

27. KTAP
1847 - 1865 Evrim

Yazarlar Evin Esmen Ksakrek Arda Ksakrek

Bizimkiler adl kitaplarn tm aadaki sitelerde mevcuttur: http://www.dunya-tarihi.com/ http://sites.google.com/site/ekitapdunyatarihi/ http:/sites.google.com/site/ekitdunyatarihidevam2/

BZMKLER ............................................................................................................................. 2 27. KTAP .................................................................................................................................. 2 1848 htilali ............................................................................................................................ 6 Birinci talya Bamszlk Sava, 1848 ............................................................................... 15 1848in Baz Olaylar ........................................................................................................... 16 Kaliforniyada Altn, Altna Hcum, 1848 .......................................................................... 18 Taiping syan, 1848 ............................................................................................................. 19 Kavalal Mehmet Ali Paa ld, 1849................................................................................. 20 Dou Avrupa Mltecileri Osmanllara ltica ediyor, 1849 .................................................. 21 Fransada Devrim mi? Kardevrim mi? 1849 ..................................................................... 24 Victor Emmanuel Sardunya tahtnda, 1849 ......................................................................... 27 Britanyadan G, 1849 ....................................................................................................... 28 Tpta lerleme ....................................................................................................................... 29 1849un Baz Olaylar .......................................................................................................... 30 Chopin .................................................................................................................................. 32 Edgar Allan Poe ................................................................................................................... 34 Beyaz Altn, 1850 ................................................................................................................. 35 Balinalar ............................................................................................................................... 37 Kleler .................................................................................................................................. 38 Korumaclk m? Liberalizm mi? ......................................................................................... 39 1850nin Baz Gelimeleri ................................................................................................... 40 1850 ylnda Byk Devletler ve Nfus ............................................................................... 42 Balzac ................................................................................................................................... 45 Guy-Lussac........................................................................................................................... 47 Dou Kilisesi ...................................................................................................................... 49 Okumak ................................................................................................................................ 50 Bilimin Hzl lerleyii ......................................................................................................... 51 John Stuart Mill .................................................................................................................... 53 Claude Bernard ..................................................................................................................... 55 inde Taiping syan, 1851 ................................................................................................. 56 Kristal Saray Sergisi, 1851 ................................................................................................... 57 1851in Dier Olaylar ......................................................................................................... 58 Jacobi .................................................................................................................................... 60 Tahtavi .................................................................................................................................. 61 Merkezi Devlete Gei ......................................................................................................... 63 Macar ve Leh htilalciler Osmanlya Snyor, 1852 .......................................................... 65 Tom Amcann Kulbesi, 1852 ............................................................................................. 67 Gioberti................................................................................................................................. 68 1852nin Baz Gelimeleri ................................................................................................... 69 Gogol .................................................................................................................................... 70 Osmanl Eitimi ................................................................................................................... 72 Avrupa Ordularnda Durum ................................................................................................. 73 Krm Sava balyor, 1853 ................................................................................................. 75 Krm Sava, 1853 ............................................................................................................... 78 Taiping Krall .................................................................................................................... 80 Japonyada Da Kapanma Bitiyor, 1853 ............................................................................. 82 1853n Baz Gelimeleri..................................................................................................... 83 Sivastopol karmas, 1854.................................................................................................. 84 Meclisi Ali Tanzimat ............................................................................................................ 86 1854n Baz Gelimeleri..................................................................................................... 88

Svey Kanal irketi ............................................................................................................ 89 Evren Srekli Oluuyor ........................................................................................................ 90 Krm Savanda Sona yaklalyor, 1855 ............................................................................ 92 inin her yerinde isyanlar var, 1855 ................................................................................... 94 1855in Baz Gelimeleri ..................................................................................................... 95 Irk ......................................................................................................................................... 96 Nerval ................................................................................................................................... 97 Gauss .................................................................................................................................... 98 1856 Islahat Ferman .......................................................................................................... 102 Krm Sava Bitiyor, Paris Anlamas, 1856 ..................................................................... 104 Paris Anlamasnn Sonular............................................................................................. 106 Rusyada Sarsnt................................................................................................................ 108 Osmanl Topraklarna G ................................................................................................. 110 1856nn Dier Olaylar ..................................................................................................... 111 Schumann ........................................................................................................................... 113 Heinrich Heine ................................................................................................................... 115 Avogadro ............................................................................................................................ 117 Osmanl Zenci Kle Ticaretini yasaklyor, 1857 ............................................................... 119 1857 Ekonomik Buhran .................................................................................................... 121 1857nin Baz Gelimeleri ................................................................................................. 122 August Comte ..................................................................................................................... 124 Cauchy ................................................................................................................................ 126 Arazi Kanunnamesi, 1858 .................................................................................................. 128 Osmanl mparatorluundaki Baz Gelimeler, Devlet Standartlamaya alyor ........... 130 1858in Baz Olaylar ......................................................................................................... 132 Britanya Hindistan ........................................................................................................... 133 Robert Owen ...................................................................................................................... 134 eyh amil syan Bitiyor, 1859 ........................................................................................ 136 Romanyann Birlemesi, 1859 .......................................................................................... 137 Svey Kanal, 1859 ........................................................................................................... 138 kinci talyan Bamszlk Sava, 1859 ............................................................................. 139 Gney Amerika ve Afrika Bitiikti .................................................................................... 140 Zrhl Sava Gemileri, 1859 ............................................................................................... 142 1859un Baz Gelimeleri................................................................................................... 143 Doal Seilim ..................................................................................................................... 145 Alfred Russel Wallace ........................................................................................................ 148 ABDde Sancl, 1860 ........................................................................................................ 150 imdi de Lbnan, 1860 ...................................................................................................... 152 Bulgar Kilisesi .................................................................................................................... 154 Osmanl Kredi Bulmakta Zorlanyor, 1860 ........................................................................ 155 1860da Dier Osmanl Olaylar ........................................................................................ 156 Demiryolu ........................................................................................................................... 157 1860n Baz Gelimeleri ................................................................................................... 158 Owen ve Huxley ................................................................................................................. 160 Tientsin Anlamas ............................................................................................................. 161 Schopenhauer ..................................................................................................................... 162 Abdlaziz Osmanl Tahtnda, 1861 .................................................................................... 164 Osmanl mparatorluunun Hristiyan Halklar, 1861 ....................................................... 166 Yaradl yks pe Gidiyor ......................................................................................... 169 Amerikan Sava Balyor, 1861 .................................................................................... 171

talyan Birlii, 1861 ........................................................................................................... 172 Bismarck Prusya Babakan, 1861 ..................................................................................... 173 Fransa Meksikann zerine Yryor, 1861 ...................................................................... 174 1861in dier Gelimeleri................................................................................................... 175 Bor Bata, 1862 ............................................................................................................... 176 Osmanl Kentleri Kalabalklayor ..................................................................................... 179 Amerikan Sava, 1862 .................................................................................................. 181 1862nin Dier Olaylar ..................................................................................................... 186 Osmanllardaki Gelimeler, 1863 ....................................................................................... 188 ABD Klelii Tamamen Ilga Ediyor, 1863 ....................................................................... 190 1863n Dier Olaylar ...................................................................................................... 191 Delacroix ............................................................................................................................ 193 Bahailik .............................................................................................................................. 198 erkez Srgn, 1864 ........................................................................................................ 202 Osmanlda Ynetim Reformlar ......................................................................................... 203 ABD Savanda Terrr, 1864 ......................................................................................... 205 1864in Baz Gelimeleri ................................................................................................... 207 Elektromanyetik Alan ........................................................................................................ 209 Lassalle ............................................................................................................................... 211 Gney Teslim Oluyor, 1865 ............................................................................................... 213 Osmanl Devletinin Yz Batya Dnk, 1865 ................................................................. 215 1865de Osmanlda Dier Gelimeler ................................................................................ 217 1865de Baz Gelimeler .................................................................................................... 218 lk Anarist, 1865 ............................................................................................................... 219 Bilim Hzla lerliyor ........................................................................................................... 220 27. Kitap, Faydalanlan eser ve kaynaklar ......................................................................... 222

1848 htilali

1848 ihtilali Soufflot Barikat

Karl Marx, sosyalizm konusundaki almay doktriner bir tarzda zetleyerek, Komnist Manifestosu ad altnda yaynlamt. Manifesto Btn lkelerin proleterleri birlein diye bitiyordu. Marx diyalektik bir tarzda evrensel bir teori ortaya atyordu. 1848 ylnda Fransada Kral Louis Philippee kar cumhuriyeti bir ihtilal balad. htilalin balamasyla ondan sonraki 25 yl, bir ihtilaller ve politik reformlar dnemi oldu. zellikle talya, Almanya, Fransa, Avusturya, Polonya, Romanya ve Macaristan bu dnemde byk sarsntlar geirdi. Dnemin dier byk gleri olan Rusya, Osmanl Devleti, Birleik Krallk ve Hollanda ise bu olaylardan nispeten az etkilenmilerdi. XIX ortalarna gelindiinde Avrupa'da Sanayi Devrimi neredeyse tamamlanmt. Sanayicilerin ve irketlerin gelirlerinde byk art grlmesine karlk kylerde ve kentlerde yaayan fakir halk bu zenginlikten nasibini alamamt. iler gnde 1315 saat alyorlar, salksz ve kirli konutlarda zor koullarda yaamaya devam ediyorlard. Kylerde artan nfus isizlie ve toprak yetersizliine yol am, alt yapnn yetersiz kalmasna neden olmutu. 1845 ve 1846 mevsimlerinde Belika'da ortaya karak dier Avrupa lkelerine yaylan Patates Hastal (Phytophthora infestans) Avrupa'da byk bir alk salgnna yol am,

toplumun yoksul kesimlerinde byk bir tatminsizlik duygusuna neden olmutu. Bu kriz nedeniyle rlandada yz binlerce kii ld, 1 milyon kii aday terk etti. Bir de kuraklk geldi. Seine ile Rhein arasndaki blge ve Akdenizde geni bir blge de ktlk balad. Fransada budayn hektolitresi 18 23 aras dolarken, 43 franka frlad. Para ktlamaya balad. Kriz sanayi kesimine de yayld. John Stuart Mill, bir duraklama halinden bahsediyordu. Pek ok kii de arz ile talep arasnda srekli bir dengesizlik olduunu anlatyordu. Bu Sismondinin syledii gibi Kapitalist Ekonominin kanlmaz bir sonucuydu. Teknik ilerlemeler, Avrupadaki yaam ve alma koullarn deitirmiti. Bu deiiklik de sosyal ve politik hayat deitirecekti. 1848 htilali beklenmedik bir ekilde balad (1848 Fransa ihtilali). Btn devletlerde rejimlerden memnun olmayanlar vard. Ancak bunlarn gleri rejimleri deitirmek iin yeterli deildi. Ama hkmetlerde hazr deildi. Polis tekilatlar zayft. Bakentlerde asker says azd. Silahlar zayft ve yavat. Kent yollar dar ve eri bryd. Bu yollar barikatlarla kolayca kapatlabiliniyorlard. Hkmetler sokak savalar hi hazr deillerdi. Fransada seimlerde reform yaplmak isteniyordu. Bu gerekleemeyince ufak bir cumhuriyeti grup bakaldrd. Tm Orta Avrupa Fransada olanlar taklit etti. 1848 itibariyle devrimci militanlarn ou zanaatkard. Pariste metal iileri ve Berlinde dokumaclar kitlesel hareketlerin ban ektiler. Son yllarda, onlar toplumun patlamaya en hazr unsurlarydlar, nk her yerde iktisadi deiimlerin getirdii sorunlarla kar karya bulunuyorlard. Artan retim, vasfl emek ihtiyacnn azalmasna ve ustalar ile yneticilerin arasnn iyice almasna neden olmutu. 1840larda kimi Alman ehirlerinde ve ayn zamanda Paris, Lyon ve Marsilyada zanaatkarlarn huzursuzluu vard. 1848 huzursuzluun doruk noktasna ulat bir yl oldu. Zanaatkarlar, 22 ubatta Paris, 11 Martta Viyana ve Prag ve 17 Marttan sonrada Berlin sokaklarna ktlar. Ayn zaman iinde, Paristeki geici hkmetin siyasal tedbirlerine ve Frankfurt Parlamentosunun telkinlerine kar geldiler.

1848 htilali, kaza eseri, ok ani olmutu. Paris halk birden yrd. Askeri birliklerin direnmesi dnldnden, daha iddetli oldu. Sert arpmalar yapld. Zafer, milli muhafzlarn manevi ve hatta maddi destekleri sayesinde kazanld. Muhafazakar kralla kar ii ve burjuva, btn Paris halk ba kaldrmt. Fransa rnei teki lkelerdeki muhalifleri gsteriler yapmak konusunda cesaretlendirdi. Gsteriler ihtilallere dnt. Hkmetler ihtilalleri esrarl kuvvetler gibi gryorlard. Fel olup, hi kar koyamadlar. ktidarlara liberaller geldi, vatandalar politik zgrlk aldlar. 1848 devrimlerinin ou rgtlenmemi hareketlerdi ve hatta hepsinin rastlant sonucu olduu sylenebilirdi. 3 Martta Kossuth, Pressburgta, tm Habsburg mparatorluu iin bir Anayasa yaplmasn istedi. Bu arada, Viyana, renci gsterilerine sahne oldu.17 Mart itibariyle Berlin de ayn srelerde etkilenmeye balad. Nisanda barikatlar kuruldu. talyan eyaletleri de karmt. Ocak aynda Avrupa da ilk hareketlenen yer Sicilya olmu ve ardndan Mart ay iinde Piomonte, Roma, Venedik ve Milanoda olaylar patlak vermiti. Otorite, her yerde, az diren gstererek kmt. Rejimler, bir yl nce herkese inanlmaz gibi grnecek bir ekilde davranarak, alelacele tavizler vermilerdi. Habsburg monarisi, Macaristan iin Martta, Avusturya, Bohemya ve Morevia iin Nisanda Anayasa vaadinde bulundu. IV. Friedrich Wilhelm de Prusyaya benzer bir garanti verdi. Mays ay iinde Berlinde bir meclis topland. Daha kk Alman ve talyan eyaletlerinin yneticileri rejimlerini liberalletirmede birbirleriyle yaryorlard.

Fransada kinci Cumhuriyet, 1848

Barikatlar

Fransada nce bir geici hkmet kuruldu sonra bu geici hkmet iilerin zorlamasyla cumhuriyet ilan etti. Cumhuriyeti ve ii ayaklanmalaryla kar karya kalan Temmuz Monarisi, Kral Louis-Philippe'in tahttan indirilmesi ve kinci Cumhuriyet'in kurulmasyla sonulanmt. 18481852 yllar arasnda 4 yl srecek olan bir cumhuriyet ynetimi balad. Fransada kurulan geici hkmetin yeleri iinde Louis Blanc da vard. ilere 3 ayda onlarn durumunu dzeltecei sz vermiti. Bu sonuca ulamak iin geici hkmet ulusal iyeri kurmutu. Organizasyon gerei gibi dnlp, rgtlenmemiti. Sonu byk bir hayal krkl oldu. Bu deneme 1 yl sonraki kanl atmalara ve ok kiinin lmesine yol atndan kt sonu vermitir. Geici hkmet iiler tarafndan devrilince Blanc da Londraya kamak zorunda kald.

Benzer ekilde Proudhonda gnll olarak Brksele srgne gitmiti. Proudhon daha sonra Brkselde Sava ve Bar adl bir dergi yaynlayacakt. Proudhon Fransann aleyhine olur diye talyann birlemesine karyd. Bu anlamda III. Napolyonu da eletirecekti. Proudhondan daha ileride anarist olan bir dier yazar da Rus Mikhail Bakunindi. Asil bir aileden geliyordu. Rus ordusunda topuluk yapmt. Pariste Proudhon ve Fransz sosyalist ve anaristleri ile temas etmiti. Rusyaya arld ama dnmedi. Bunun zerine Rusyada mallarna el kondu. Bakunin yazlarnda Tanrtanmazl, evrensel ihtilali ve her trl otoritenin kalkmasn savunan yazlar yazyordu. Ona gre amaca gitmek iin en zalim yollar dahil btn yollar mubaht. 1848de Dresdende bir komnist ayaklanmasna katld. Avusturya, Prusya ve Rusyada lm cezasna arptrld. Cezas mebbet hapse evrilerek, Rusyada bir kaleye kapatld. Bakunin 1857de hapisten kaarak ngiltere ve svirede yaayacaktr.

Napolyon III

Fransada II. Cumhuriyet kurulmu ve Prens Napolyon cumhurbakan olmutu. Hkmette ynetimi kralc burjuvalar yerine cumhuriyeti burjuvalar ald. Bu yeni hkmet halkn

10

durumunu dzeltmek istiyordu. Ancak hkmet ve iiler birbirinden kopuktular. Hkmet reform yapmak istiyordu da nasl yapacan bilmiyordu. Fransada alma hakk, milli atlyeler, alma saatlerinin ksaltlmas gibi sosyalist reformlar yaplmt. Buna karlk burjuvazi de rejime dman olmutu. Fransada hkmet halk gazetelerine, politik kulplere, gsteriler yaplmasna izin verdi. ileri milli muhafz tekilatna alarak silahlandrd. Tek dereceli seimi kabul etti Bu politik rejimi alt st edecekti. Semen says bu deiiklikle 240 binden 9 milyona frlamt. Seim dnyadan habersiz bir halk ounluuna (zellikle kyller) bal hale gelmiti. Anayasa, tek dereceli seimle seilmi bir meclis tarafndan dzenlendi. Bu meclis insanlar sevip, dnyordu ama sosyalistlere de dmand. Fransa Meclisi iin Nisanda yaplan seimlerde, toplam 876 milletvekilinden sadece 85 tanesi sosyalistlerden ve radikallerden olumutu. Fransa halk (kyller ve burjuvalar) korkmutu. Elinde ve avucundakini kolayca bakalar ile blenlerden korkmutu. Bu kzllardan olan korkuydu. st ynetim ve pek ok insan, dman olarak, d lkeleri deil, barikatlardaki devrimcileri grmeye balamt. Halbuki ii de bar istiyordu. Haklarn isterken duraksyordu. Proletarya zincirlerinden boannca iddetle arpyordu. Ama burjuvazi nnde eilince ne yapacan bilmez oluyordu. Bu bilmezlik onu ya lmeye veya boyun emeye srklyordu.

11

Avrupa htilallerle Sarslyor, 1848

Franz Joseph

Avusturya, Prusya ve dier Alman Devletleri Konfederasyonunda tek dereceli seimlerle 3 meclis seildi. Bu meclisler liberal ve demokratik Anayasalar hazrlamaya baladlar. Fransa meclisine benzer bir ekilde, Frankfurt Parlamentosunda 13 i adam, 92 avukat, 104 profesr ve retmen ve 100 adli memura karlk 4 usta ve bir kyl vard. Avusturyada ise prens Metternich babakanlktan drld. ngiltere dnda tm Avrupa 1848 ihtilali ile sarslyordu. Avusturya imparatoru Ferdinand da tahtn kaybetti. Aridk Franz Joseph tahta geti. Franz Joseph 1916 ylna kadar ok uzun bir sre tahtta kalacakt. Berlin'de yaplan miting ve gsterilerden korkan Prusya kral IV. Friedrich Wilhelm gstericilerin taleplerini olan parlamento seimlerinin yaplmasn, bir anayasa hazrlanmasn ve basn zgrln kabul etmek zorunda kald. Wilhelmin bir bakan, asil Rodbertus, sistemli olmasa da yazlar yazyordu. Yazlarnda iinin sermaye sahibine gre gsz olduunu sylyordu. Sermaye sahibi, uygun zaman kollayarak sermayesini koruyabiliyordu. Halbuki iinin sahip olduu tek varlk alma gcyd. almad gnler kaybediyordu. Rodbertus, ii ile iveren arasndaki elikiyi nlemek iin devletin ie karmasn istiyordu. svire, bir i savatan sonra halk oylamas metoduna geti. Radikaller, yeni anayasay kabul ettirdiler. svire federal bir devlet haline geldi. Bu anayasa ile merkezi otorite kuruluyor ve kantonlar yerel konularda kendi kendilerini ynetebiliyorlard. 12

Belika, Hollanda, Danimarka krallklarnda rejimi daha temsili hale getirecek meclis deiiklikleri yapld.

1848 ihtilali ile Almanya ve talyada birlemi bir devlet fikri ok daha kuvvetlendi. Rusyada byk kargaa oldu, ok kan dkld. htilal Romanyaya (Memleketeyn) da geldi. Halk ayaklanp, voyvodalar Ya ve Bkreten kovdu. 21 Haziranda halkn tm kesimlerini temsil eden bir meclis kuruldu. Bu meclis feodal ayrcalklar ret ettikten sonra birlik ve bamszl ilan etti. ar 60.000 kiilik bir ordusunu Romanyaya soktu. Bab Ali durumu protesto ederek, braili igal etti. Keecizade Fuat Efendi, fevkalade komiser olarak Bkree gitti. Fuat Efendi (Paa) sert tedbirler alarak isyan yattrd. Romenler Rus igalinden korktuklar iin Osmanllarla ibirlii yapmlard. eklerde, Hrvatlarda, Srplarda ayrlk gsteriler yapld. 1848 Macar ihtilali balad. Avrupann eitli lkelerindeki milliyetiler 1848 ihtilalleri sonularyla yetinemiyorlard. Yabanclara kar insiyaki bir dmanlklar vard. Aslnda belli bir politik grleri de yoktu. Ama kolayca galeyana geliyorlard. Avusturya imparatorluunda Macaristanda Diyet Meclisi bir kurucu meclis gibi alt. Macaristann Avusturya ile balants mparator zerinden ahsi bir iliki haline dnt.

13

Prag Barikatlar, 1848

1848 in sonu itibariyle devrimler karmaa iindeydi. Bir yandan da giderek gerici hareket gleniyordu. Habsburglar, kendilerini, Windischgratzn Haziran 1848de Prag, Ekimde Viyanay bombalamasyla toparlamaya baladlar. 1848 bakaldrlar 1789 ve 1792 isyanlarna gre daha barydlar. Pek fazla uluslar aras yan etkiler kmad. Halkn selameti iin diktatrlkler istisnai mahiyette kald. Coku hzla ykseldi ve kt hzla dt. Scak atmalar ksa srd. Kurucu meclisler kurulup, kendilerini uzlamalara ynlendirdiler. Devrimler kazandklar eyleri ksa srede kaybettiler.

14

Birinci talya Bamszlk Sava, 1848

ki Sicilya Krall

Ocak aynda, Palarmoda ki Sicilyann Bourbon hanedanndan olan kralna kar ayaklanma oldu. Birinci talyan Bamszlk Sava Sardunya Krall ile Avusturya imparatorluu arasnda balad. Sardunya krall ihtilaller ile bunalan Avusturyaya sava amak iin uygun zamann geldiine karar vererek, sava balatt. Papalk ve ki Sicilya krall ( Birleik Sicilya ve Napoli) Sardunya ile mttefiktiler. 21 Martta Toskana Grand Dkl de Avusturyaya sava at.

Novara Muharebesi

Balangta Sardunya baarlyd. Onun baarlarndan korkan Papalk, kuvvetlerini geri ekti. ki Sicilya Krall da ayn ekilde karar verdi. Ancak general Guglielmo Pepe ekilmeyi kabul etmeyip, Venedike gitti. Daha sonra yaplan muharebeler Custoza ve Novara savan nemli muharebeleriydi. Bu muharebelerde Avusturya Piedmonteseyi mdafaa etmeye almt. Avusturya bu savalardan galip kt. talyada ihtilal Avusturyaya karyd. Sardunya Kral tarafndan kullanlan Yeil-BeyazKrmz bayrak Avusturyaya bakaldrmann sembol haline geldi. 15

1848in Baz Olaylar

Sih meclisi

Osmanl merkezi Badatta olan 6. orduyu tekil etti. Harekat blgesi Irak ve Hicazd. Osmanl tedrisatnda Rtiye okullarna retmen yetitirmek iin Darlmuallimin kuruldu. 1848 ylnda Osmanl mar Nizamnamesi karld. Kentlere bir dzen getirilmek isteniyordu. Ancak Tanzimat kentilii hayalci bir kentilikti. Bundan sonra bir dizi nlem alnacak, ancak bunlar yeni kurulan mahallelere uygulanabilecekti. Ama bir yandan da stanbul yangnlar eski mahallelerin yeniden imarna imkan tanyordu. Kavalal brahim Paa, 50 yanda ld. Mehmet Ali Paa bunamt ve brahim Paa ona niyabet ediyordu. Mehmet Ali Paaya torunu Abbas Paa vekalet etmeye balad. Kimyac Friherre Jns Jakob Berzelius (1779 - 1848) ld. Kimyasal notasyonu kefeden, John Dalton, Antoine Lavoisier, Robert Boyle gibi kimyaclarla birlikte kimyann babas saylr. Uppsala niversitesi'nden tp doktoru unvanyla 1801 ylnda mezun oldu. Ardndan, Anders Gustaf Ekerberg adndaki bir kimyagerin yannda staj yapmaya balad. 1807 ylnda ise Berzelius, kimyager ve ecza profesr olarak Karolinska Enstits'nden mezun oldu. Berzelius; polimer, izomer, allotrop gibi kavramlar bilim dnyasna kazandran kii olarak tannmtr. Rothschildlar, bu srada gittike zenginleiyorlard. imdi artk her trl demiryolu yatrm iinde onlar grmek mmknd. Elence yerleri yaptrp, sarays konaklarda oturuyorlard. Balolar, partiler dzenliyor, yksek sosyeteyi bu elencelerde yanlarna kabul ediyorlard. Karl Rothschild Napoliden kovulmu ama Vatikan fethetmiti. Karl Papann elini pt, Papa ona nian takt. Bu srada Pariste Jacop sanatlar himaye ediyordu.

16

Hindistanda kinci Anglo-Sih sava (1848 1849) yapld. Sava Britanyann galibiyeti ile bitti. Sava sonunda Sih mparatorluu Britanyaya boyun edi. Kadn haklar konusunda Seneca Fallsda (New York) dzenlenen konferans 2 gn srd.

Emily Bronte

ngiliz yazar Isaac D'Israeli (d. 1766), Danimarka Kral Christian VIII (d. 1786), ABD 6c bakan John Quincy Adams (d. 1767), talyan besteci Gaetano Donizetti (d. 1797), Alman yazar Annette von Droste-Hlshoff (d. 1797), Fransz yazar Franois-Ren de Chateaubriand (d. 1768), sveli kimyac Jns Jakob Berzelius (d. 1779), Amerikal saati Simon Willard (d. 1753), ressam ve yazar Branwell Bront (d. 1817), Japon yazar Kyokutei Bakin (d. 1767), ngiliz yazar Emily Bront (d. 1818) 1848 ylnda ldler. Donizettiden bir eser http://www.youtube.com/watch?v=Fh2Vh8jwyQA

17

Kaliforniyada Altn, Altna Hcum, 1848

24 Ocak 1848'de James W. Marshall'n Coloma, Kaliforniya'daki Sutter's Mill'de altn buldu. Bu Meksika Kaliforniyay ABDye devretmeden 9 gn nce olmutu. Kaliforniya Altna Hcum (18481855) dnemi balad. Altn haberi 300.000 insan ABD'nin ve etrafnn eitli yerlerinden Kaliforniya'ya getirdi. Bu insanlarn yars karayolu ile gelirken yars deniz yoluyla Kaliforniyaya vard. 20.000 kii Asyadan gelmiti. Akn sonunda i yerleri ve tarlalar boald, clipper adl yelkenliler yapld. MeksikaAmerikan Sava resmen bitmiti ama California Snr hem tam ekillenmemiti ve net deildi. Guadalupe Hidalgo Anlamas imzaland. ABD gneybatda bugnk snrlarna kavumutu. Wisconsin 30cu ABD eyaleti oldu. New Yorkta kolera salgn grld. Illinois ve Michigan Kanal bitti.

18

Taiping syan, 1848

Ktlk, Bask gibi nedenlerle inliler Gneye g ediyorlard. Bu g Gneyde yerleik olanlar iyice rahatsz etti. 1848de Hunan eyaletinde ve daha gneydeki Kuang hsi eyaletinde yerli halk isyan etti. Artk inde kan isyanlarda Avrupallarn da etkisi olduunu dnme zaman gelmiti. Taiping Ayaklanmas (18501864), in'i sarsan siyasi ve dinsel nitelikli bir ayaklanmadr. lkenin byk blmnde geni apl yklm, yaklak 20 milyon kii lm, Qing hanedannn (16441912) ykl sreci balad. Ayaklanmann nderi Hong Xiuquan adl yoksul bir kylyd. Hristiyanlk retilerinden esinlenmi yeni bir dinle ortaya kmt. sa'nn kardei ve Tanr'nn olu olduunu, in'e reformlar yapmak zere gnderildiini ne sryordu. Hong'un yakn arkadalarndan Feng Yunshan, zellikle Kuang-hsi (Guangxi) yoksul kyllerine dayanarak Bai Shangdi Hui (Tanrya Tapanlar Birlii) adl dinsel bir rgt kurdu. Yeni dinin mlkiyette ortaklk slogan, alktan krlan birok kyl, ii ve madenciyi hareketin saflarna ekti. in'i yneten yabanc kkenli Qing hanedanna kar yrtlen propaganda da ayaklanmann yaylmasnda ok etkili oldu. Taiping iyilikseverlik, balayclk ve kefaret gibi ilkelere pek az yer veriyordu. Daha ok Eski Ahit'te yer alan, ibadet ve itaati emreden anlay vurguluyordu. Yeni dinde fahielik, zina, ayak balama, klelik, kumar, afyon, ttn ve arap imek yasakt. Ordunun son derece dzenli bir rgtlenmesi vard; askerler hem klalarda, hem de sava srasnda sk kurallara balyd. Bu kurallara uyanlarn br dnyada dllendirileceine ilikin inan ok glyd. 19

Kavalal Mehmet Ali Paa ld, 1849

Kavalal Mehmet Ali Paa Kahirede 80 yanda ld. Mehmet Ali Paa, Msr ynetimini modernletirmeye, kaynaklarn gelitirmeye, tarm retimini arttrmaya, sanayilemeye, Msr toplumunun da almasna, yeni bir eitim sistemi kurmaya, Avrupaya renciler yollamaya, basnn gelimesine almt. Valiliinin ilk 25 ylnda Osmanl sultanndan ok daha fazla yeniletirme gerekletirmiti. Msr adalama yoluna soktu. II. Mahmut eitli alanlarda Msrda yaplmakta olan yeniletirmelerden etkilenmi ve bu rnei takip etmiti. Mehmet Ali Paa, btn Arabistana sahip olmasna ramen, kendi slalesine ait bir devletin temellerini atamamt. O da XVIII. Yzyl sonunun byk Ayanlarndan biri olarak kalmt. Mehmet Ali Paa hareketi bir Arap ulusuluk hareketi deildi. Zorbayd. Halk zorla altrm ve savatrmt. Filistin ve Suriye halkn ar vergilere bomutu. Mehmet Ali Paann yerine ailenin en yals olan I. Abbas Paa Msr valisi oldu.

20

Dou Avrupa Mltecileri Osmanllara ltica ediyor, 1849

Prag isyan

Polonyada, Macaristanda, Romanyada, ek lkesinde devrimci hareketler oluyordu. Bunlarn zerine Rus kuvvetleri iddetle gidince, isyanclar Osmanl topraklarna kayorlard. Rus kuvvetleri de onlar takip ediyordu. Ruslarn Osmanl topraklarna girerek, isyanlar kanla bastrmas, Osmanl Rus ilikilerini iyice germiti. 1 Mays 1849da Rusya ile Osmanllar arasnda Baltaliman Anlamas yaplarak, gerginlik azaltld. 7 maddelik muahedeye gre, Romanyada ihtilal hareketi durana kadar, Rusya ve Osmanl 35.000 askerle Romanyada kalacaklard. Hareket yatnca her iki taraf da askerlerini ekecekti. Bab Ali her iki Romen prensliine 7 yl iin birer prens atayacakt. Vergi ve tabiiyet koullar eskisi gibi devam edecekti.

21

1848 ihtilali Macaristan ve Polonyada milli hisleri iyice ayaa kaldrmt. Her iki lkede de bamszlk istekli ihtilaller patlad. Polonya isyan ok kanl bir tarzda bastrld. Kaabilenler Macaristana gelerek, Macar ordusuna katldlar. Layo Kossuth ynetiminde Macarlar Avusturyadan bamszlklarn ilan ettiler. Avusturya ordu yollad ama bu ordu Macar milliyeti ordusuna yenildi. Bunun zerine Avusturya Rusyadan yardm istedi. General Paskievi 200.000 kiilik bir ordu ile Macaristana girdi. Macarlar yaplan savalar kaybedip, daldlar. Austos 1849da Macar ihtilali bastrlmt. Macar ihtilaline katlp, lenler arasnda nemli Macar airi Sandor Ptoefide bulunuyordu. 1120 Macar ve Leh (Polonyal), Osmanl topraklarna gelerek siyasi irtica hakk istedi. lerinde tannm asker, devlet adam, sanat ve bilim adamlar vard. Bab Ali bu mltecileri kabul etti. Avusturya ve Rusya snmaclarn iadesini istiyordu. ngiltere ve Fransa buna karyd. Mustafa Reit Paa Eyll aynda Rus ve Avusturya isteklerini reddetti. Bu lkeler ile ilikiler kesildi. Herhangi bir Rus harekatna karlk ngiliz Fransz donamas anakkale nlerine geldi. Osmanllar Rus ar I. Nikolaya durumu aklamak iin Fuat Paay zel eli olarak yolladlar. Anlamazlk Aralk 1849da mutabakat ile sonuland. Avrupa Macar ve Leh mltecilere ok byk bir sempati besliyordu. Londrada halk Osmanllarn mltecilerin iadesini reddettiini renince, byk tezahrat yapp, Osmanl Londra sefirinin arabasn omuzlarnda ekti. Bu Osmanl lehindeki hava Ruslar ve Avusturyallar silahl bir hareket yapmaktan iyice caydrd. Bu srada pek ok mlteci Mslmanl kabul ederek nemli grevlere gelmilerdi. Bunlarn en mehurlarndan biri, Franszca olarak Eski ve Yeni Trkler kitabnn yazar, Polonya kkenli Ferik Mustafa Celaleddin Paadr. Asl ad Konstantyn Borzecki (Konstantn Bojentski) olan Mustafa Celaleddin Paa, 1848 Polonya htilaline kart iin, nce Fransaya, sonra da Trkiyeye snmak zorunda kalmt.

22

Borzecki, stanbula gelir gelmez Osmanl ordusuna katld ve maiyetinde alt mer Ltfi Paann takdir ve sevgisini kazand. Sonradan Mslman oldu, mer Paann kzyla evlendi. stanbul Harp Okulunda uzun yllar boyunca harita hocal yapt. Katld savalarda stn yararlklar gsterdi. Hayranlk uyandran bu cesareti sayesinde gen yata paala kadar ykseldi. Olu, Mirliva Enver Paa da nl komutanlarndand. Mustafa Celaleddin Paann torunu, nl Trk airi Nazm Hikmettir. Mustafa Celaleddin Paa,1869da Trklerin tarihini yazd. Les Turcs Anciens et Moderns (Eski ve Yeni Trkler) adl yapt nce Franszca olarak, sonra da baka Avrupa dillerine evrilip yaynland. Yaptnda Trklerin ulusal bilincini uyandrmaya alyordu. Osmanllar askeri baytar mektebini atlar. Ayrca 4 rtiye daha ald.

23

Fransada Devrim mi? Kardevrim mi? 1849

Fransa ihtilali hkmete kar anlam ama kendi iinde anlamazlk halinde olan muhaliflerce yaplmt. Bunlar ok gemeden kendi aralarnda atmaya balamlard. Fransada meclis ounluu iiler adna yeniletirmeler isteyen bir sokak muhalefeti ile karlamt. Eski monari partileri Nizam Partisi ad altnda kendi aralarnda bir koalisyon yapmlard. Hkmet milli atlyeleri (ulusal yerleri) kaldrmak isteyince bu koalisyon hkmetin yannda yer ald. Fransa rejimi yeniden yaplandrlma srecine girmek yerine gerici hareketin etkisine girdi. Orta ve alt snflar arasnda nceden sz konusu olan ittifak, artk karlkl korku ve sulamaya sulamayla karlk verme yznden bozulmutu. Bir zamanlar barikatlardaki devrimci etkiyi memnuniyetle karlam olan iadamlar ve avukatlar artk devrimi dman bir g olarak grmeye balamlard. Roman yazar Dumas, Fransz burjuvasnn sahip olduu korkular ifade etmek iin, duygusal bir ifade ile terristler lkeyi ykmak iin, sosyalistler aileleri datmak iin ve komnistler de zel mlkiyeti ykmak iin harekete getiler diye yazyordu. Bu szlere neden olan ey, haziranda Parisli iilerin ulusal

24

iletmelerin kapatlmas iin karlan hkmet Kararnamesine kar kmak iin giritikleri ayaklanmayd. Benzer kayglar, Viyanada altyap dzenleme projelerinin iptaline kar Austostaki protestolarda da yaand. ki durumda da, burjuvalar kylleri arkalarna alarak iilere kar ordular kullandlar. Fransz kylleri, Meclisin muhafazakar birleiminden sorumluydular. Pek ok kyl, gnll olarak Ulusal Koruma birliklerine sreen bir biimde asilik yapan Parisli iilerin tahamml edilmez diktasna bir son vermek iin katlmt. Onlar artk kk toprak sahipleriydiler ve mlklerini tuhaf ve tehlikeli ideolojilere kar korumak abas iine girmilerdi. Bu srada Avusturyadaki isyanlarda, Avusturya kyls tamamen pasif kalmt ve bu, byk ihtimalle, otoriteler tarafndan siyasal bir manevra olarak toprak kleliinin kaldrlmasnn bir sonucuydu. Fransada, Temmuz 1849 da, oy hakk daraltld ve Eyll ay iinde de basn zerinde sansr uygulamaya balad. Ayn zamanda, Fransa da, Temmuz 1849da Fransz ordular Roma Cumhuriyetini ykmak iin kullanlmaya baland. Ordu her yerde devrimi bastrmak iin kullanlyordu. Bu gerici dalga, Napolyonun 1851de ki darbesi ve ikinci imparatorluun 1852de ki ilanyla doruk noktasna ulaan Cumhuriyetilik kart bir dalgayd. Tm bu devletlerdeki dramatik deiim, devrimcilerin giderek zayflamas ve Avrupann eitli merkezlerindeki yrtme erklerinin yeniden canlanmas ile olumutu.

25

Devrimcilerin balangtaki avantajlar bakaldrmalarn beklenmedik bir ekilde balamas ve ayaklanmalarn ayn zamana rastlamalaryd. Aka konmu bir ama ve planlanm bir kalkma yoktu. Mazzini,1831de baarl bir darbe iin gereken koullar belirlemiti: komplonun gvenlii, istenen sonucu verebilme yetenei ve i birliinin hzla ilerlemesi hususlar komplonun amalarnn belirlenmesi, akl ve kesinliiyle orantldr . Eit derece nemli olan ey de, devrimci unsurlarn homojenlii ve takip edilecek yol olarak kusursuz uyumudur . Mazzini baardan sonra gelebilecek gr ayrl konusunda da devrimcileri uyarmt. 1848 ihtilalinden sonra duruma tekrar hakim olan hkmetler ilk i olarak meclisleri, Anayasalar, basn ve toplant hrriyetlerini kaldrdlar. Sosyalist ve komnist fikirlerin yaylmasn nleyici tedbirler aldlar. Siyasi polisi glendirdiler. Sosyalistleri ve bu arada elleri demiken demokratlar hapse attlar. Yaynlar sresiz durdurabilecek yetkide sansr kurumlar kurdular. Okullar ruhbann kontrolne verdiler. 1849da Fransada mecliste monarik bir ounluk vard. Bu meclis cumhuriyetilere kar tedbir almaya giriince III. Napolyon askeri bir darbe ile meclisi kapatt. Btn iktidar elinde toplayan bir Anayasa yapt. 1852 de mparatorluk ad altnda monariyi tekrar kuracakt. 1848 kargaas milli mahiyetteydi. Veya sonunda ortada bir o kalmt. Btn lkelerde mcadelenin hatras ve buna tekrar baarl bir ekilde balayabilme umudu devam etti. Fransada mparatorluun kurulmas ise Avrupa devletleri arasndaki ilikileri zedeleyecekti. Daha nce grld gibi, 1830 1848 arasndaki btn ihtilalci okullarn ilkleri Pariste bulumulard. Bu kendiliinden olan bir olayd. Kimse ne bunu planlam ve ne de byle olsun demiti. Buradan doktrinleri Avrupaya ve Amerikaya yayld. Pariste her milletten ihtilalci birbiri ile ilikiye giriyor, teorilerini tartma ve tamamlama imkanna kavuuyorlard. Bu liderlerin hepsinin program bir birinden farklyd. Ama yenileme, adaletin tesisi ve tam eitlik konularnda benzer dnyorlard ve bunun gerekleecei inancna sahiptiler.

26

Victor Emmanuel Sardunya tahtnda, 1849

Birinci talyan Bamszlk Savanda Avusturya ar basmt. Sardunya kral Charles Albert olu Victor Emmanuel lehine tahttan feragat etti. Avusturya ile bar anlamas da 9 Austos 1849da imzaland. Sardunya Avusturyaya 65 milyon frank sava tazminat deyecekti. Victorio Emanuele, Sardinya Kral Carlo Alberto'nun byk oluydu. 1820 ylnda Torino'da dodu. 1849 ylndan babasnn Novara Muharebesinde ald byk bir yenilgi zerine tahta kt. Camillo Benso'yu babakanla atad. talya'nn birlemesi fikrinin simgesi haline geldi. Giuseppe Garibaldi'nin bamszlk savan destekleyecekti.

Giuseppe Garibaldi Victor Emmanuel 2

27

Britanyadan G, 1849

Britanya adalarndan dar yaplan g sryordu. ounluk ABDye gitse de, dier usuz bucaksz topraklara giden say da hzla artyordu. 1843te 60.000 kii, 1847de 260.000 kii, 1848de 300.000 adalardan gemilere binmiti. Bu say ok ksa srede gnde 1.000 kii olacakt. Yeni lkeler veya Britanya eyaletleri geliiyordu. Kanada, Gney Afrika, Britanya Kolombiyas, Avustralya, Yeni Zelanda ve dierleri lerinde en kalabal Kanadayd. Bunalml bir devreden sonra Yukar ve aa Kanada birleerek Self Governement ile ynetilen bir lke oldu. Her eyaletin seimle i bana gelmi bir meclisi, bir konseyi ve babakan grevi gren bir valisi vard. Kurumlar aa yukar ngilteredeki kurumlarn benzerleriydi. Self Governement (Kendi kendini ynetme) ngilizlerin pek ok koloniyi kaybettikten sonra bulduklar bir yntemdi. Bu yntem Britanyann tm deniz ar eyaletlerine uygulanacakt. Bylece Britanya Liberal bir mparatorluk haline geliyordu. Avustralyada 1849da bir oban altn buldu. Ynetim ktada bulunan 45.000 mahkum arasnda asayii srdremeyecei endiesi ile bu buluu gizlerdi.

28

Tpta lerleme

1849da Claude Bernard, yalarn sindirimi zerine bir inceleme yaynlad. Karacierin eker zerindeki etkisi ve bylece beslenmenin esas belirginleiyordu. Gzlemleri ilerledike, ekerin dokularda yanan ve oksijenle birlikte kan tarafndan tanan bir yakacak olduunu grecekti. Peinden zehirlerin organlardaki etkisinin incelenmesi gelecekti. Bu srada yeni bir tp douyordu. Bu douta ba eken cerrahlkt. Gzlemlerle insan vcudu daha iyi tannmaya balanmt. Tp, acy yok etmeye ve yaam uzatmaya alyordu. Laennec (1781 1826), Broussais (1772 1838), Andral (1797 1876), Bright (1789 1858) gibi tbbi bilim adamlar almlar, almalar birbirine eklenmiti. Ancak cerrahlk daha mikropsuzluk ve mikrop ldrc yntemlerden habersizdi. lerleme Claude Bernard ile gelmiti.

29

1849un Baz Olaylar

Saksonya'da Moritzburg

Saksonyann Dresden kentinde 39 Mays 1849 tarihlerinde ortaya kan ayaklanmada nl Klasik Mzik bestecisi Richard Wagner de vard. Halkn basks sonucu Bavyera'da Kral I. Ludwig tahtan inmek zorunda kald. 1849'da uzun sredir kt giden saln dzeltmek umuduyla Malvern'de bir kaplcaya giden Darwin, iki ay sonra kendini daha iyi hissetti. kinci Anglo-Sikh Savanda Britanya kuvvetleri Toele Muharebesinde geri ekildiler. Tp okulundan mezun olan Elizabeth Blackwell, ABDnin ilk kadn hekimi oldu. Zachary Taylor, ABDnin 12. bakan oldu. spanyada kinci Carlist Sava bitti. Danimarka monari haline geldi. Danimarka ordusu Prusyay yendi ve Danimarka-Prusya Savana 1864e kadar srecek bir ara verildi. Rusya, radikal entelektel grupta olan Fyodor Dostoevskyi, hkmet kart hareketleri nedeniyle, lme mahkum etti. dam son anda durduruldu.

30

Anna Bronte

Slovanyal air France Preeren (d. 1800), Danimarka kral Willem II of the Netherlands (d. 1792), Fransz ressam Antonin Moine (d. 1796), Britanyal yazar James Justinian Morier (d. 1780), Alman besteci ve orkestra efi Carl Otto Nicolai (d. 1810), ngiliz yazar Anne Bront (d. 1820), ABD 11. Bakan James Knox Polk (d. 1795), Sardunya kral Charles Albert of Sardinia (d. 1798), Avusturyal besteci Johann Strauss, Senior (d. 1804), Amerikal yazar Edgar Allan Poe (d. 1809), Polonyal besteci Frdric Chopin (d. 1810) 1849 ylnda ldler. Johann Straussun Radetzky Mar http://www.youtube.com/watch?v=FHFf7NIwOHQ Viyena valsi http://www.youtube.com/watch?v=U4J0MKsG_is&feature=related

31

Chopin

Dnemin nde gelen Polonyal piyanist ve besteci Fryderyk Franciszek Chopin (1810 1849) ld Babas Fransz, annesi Polonyalyd. Yaamnn byk ksmn hretini kazand Paris'te geirdi. Milli snrlarn zerinde bir mzisyendi. Ama gnl daima Rus igali altndaki vatan Polonya'da olmutu. Chopin devrinin nemli karakterlerindendi. Chopin, romantik bir sanatkarsa da kiisel olarak bambaka bir ahsiyetti. Bestecilii bunu gsterir. Pek az eseri hari bestecilii tamamen piyano zerinedir. Armonilerinin geni ve zengindi. Melodileri ve onlar ortaya konuunda beliren ritimleri zel bir serbestlikle dzenlenmiti. Sonunda lirik iire has bir tat gelitiriyordu. Kendisinden nce var olan Mazurka ve Polonezleri folklr olmaktan karp sanat mzii seviyesine ykselten Chopindir.

32

Yetenei kk yata belirmiti. Gen yata olgunlamt. Beethovenin ld sene Joseph Elsnerin rencisi olarak Varovada genel dikkat ve ilgiyi zerine ekti. Temmuz Devrimi srasnda Parise geldi. Orada piyanist olarak nlendi ve ad Avrupa'nn her tarafna yayld. Bestecilii de orada geliti ve ykseldi.

George Sand

18371847 arasnda Fransz yazar George Sand (Barones Dudevant) ile inili kl bir iliki yaad. mr boyunca krlgan ve zayf olan bedeni 1849'da tberkloza yenik dt. Cenazesinde kendi besteledii Cenaze Marnn (2.Piyano Sonat-3.Blm) deil Mozart'n Requiem'inin alnmasn istedi. Chopinin yeni bir fikri aristokrasisinin temsilcisi olarak gren Schumann gen besteciyi sonsuz takdir ifade eden u szlerle alenen selamlyordu: apkalarnz karn baylar, bir dahi geliyor. air olmak iin kocaman ciltler doldurmak gerekmez; bir iki iirle bu unvana layk olabilirsin. Chopin de byle iirler yazmtr . Polonaise As-Dur op 53 "Heroique" http://www.youtube.com/watch?v=NHV0ByoaKF0 http://www.youtube.com/watch?v=LEPJFjszi5U&NR=1

33

Edgar Allan Poe

ABD'li air, ksa yk yazar, editr ve edebiyat eletirmeni Edgar Allan Poe (1809 1849) ld. ABD'nin ilk ksa hikaye yazarlarndan olan Poe korku, gerilim ve polisiye trlerinin de ncsdr. Bugn birok kimse tarafndan ABD'nin ilk byk yazar kabul edilir. Hayattayken ise Poe sk sk kk drlm ve yanl anlalmtr. Boston'da dnyaya geldi. Doduktan bir yl sonra babas evi terk etti. Ertesi yl annesi veremden ld ve Richmond, Virjinya'dan sko ttn tccar John Allan kendisini yanna ald. Ortanca ad Allan buradan gelir. 1815'te Allan'n ailesiyle ngiltere'ye gitti ve Londradaki zel okullarda okudu. 1820'de Virjinya'ya geri dnd. Virjinya niversitesi'ne kaydoldu ama burada sadece bir yl kald. Bu dnemde kumar borlar yznden manevi babasyla aras ald. rencilii srasnda tant alkol ve kumar, yaamn altst etti. 1833'te Baltimore Saturday Visiter tarafndan dzenlenen yarmada " MS. Found in a Bottle " (iede Bulunan Elyazmas) adl yksyle birincilik kazand. 1843'te, Godey's Lady's Book'ta yaymlanan " The Visionary " adl yksyle ad ABD genelinde duyulmaya baland. Poe 7 Ekim 1849'da ld. Cenaze trenine sadece 4 kii katlmt. Baz eserleri, Dedektif Auguste Dupin ykleri, Oval Portre, Morgue Soka Cinayeti, Usher Evinin k, Altn Bcek, Kzl lmn Maskesi'dir. Ayrca birok iiri bulunmaktadr.

34

Beyaz Altn, 1850

Pamuk ABDnin gney eyaletlerinde yetiiyordu. ok kolay yetien bir bitkidir. Pamuu ilemek emek youn bir iti. 4 Mart 1794 gn pamuk rr icat edildi. Bu makine sadece Amerikay deil, dnyay da deitirdi. 1830 ylnda Amerika dnya pamuunun yarsn retiyordu. 1850 ylna gelindiinde drtte n retiyordu. Beyaz Altn gneyde savurgan bir yaam tarznn olumasna yol at. Gney toprak sahiplerinin milli gelirden aldklar pay ok bymt. Gneyde 160.000 dnm topra olanlar vard. Gney gelirini klelerin srtndan kazanyordu. Amerikann kurucu babalar kleliin kaldrlacan sylemilerdi. ngilterede 20 yl nce klelik yok edilmiti. Btn Avrupada da yasaklanmt. Gney ABDde kleler rr makinesinden ncesine gre 3 kat deerlenmiti. Herkes pamuk yetitiriyordu. Halbuki ar ekim topra mahvediyordu. Bunun zerine pamuk Batdaki verimli topraklara doru ilerledi. Krsal kesim pamuu yetitiriyor, sanayilemi kuzey onu kumaa eviriyordu. Her ikisi de kar ediyordu. Bu srada otomatik dokuma tezgah yapld. Bu modern fabrikann douu oldu. Massachusettste Lowell bir tekstil kenti oldu. 1820 de 200 kii olan nfusu 15 yl iinde 20.000e kt. Kentin te biri fabrikalarda alyordu. Nfusun %85 ya 15 ile 25 olan bekar kadnlardan olumaktayd. Sanayileme aile hayatn da deitiriyordu. Fabrikalar Amerikann giyim tarznda da bir r atlar. Eskiden herkes kendi giysisini kendi dikerken, imdi ucuz olan hazr giysileri tercih ediyorlard. 1850de erkek hazr giyimi New Yorkun en byk imalat sektr olmutu. Fabrikalardaki retimden kaynaklanan tek tip giyim, modaya yol at. Ayrca kuma dokuma tezgahlar evet, hayr diye sorarak ikili kotun kullanmna yol at. Bu yol bilgisayara giden yol olacakt. Avrupada da Sanayi tipi kuma retimi yerlemeye balamt. 1850 ylnda Almanyada 1, Fransada 3, ngilterede 14,5 milyon i vard.

35

Bir baka gelime ve deime de eker retiminde oluyordu. eker kam eker retimine yetmez olmutu. Epeydir eker pancar zerindeki almalar da sryordu. 1850den sonra eker retiminde eker pancar eker kamn geride brakacakt. Maden cevheri karmada da bir ilerleme vard. Bakr gibi baz madenler almlar eklinde elde edilebiliniyorlard ki bunlar ayrtrmak gerekiyordu. Bakr sy ok gzel ilettii gibi, damtma ilerinde, rainerilerde, eker imalathanelerinde kullanlyor ve ie yaryordu. Ksa sre iinde de elektriin hizmetine girecektir. inko ve kurun da nem kazanan madenlerdendi. Bunlar borular iin vaz geilmez olacaklard. Avrupa maden asndan iyiydi. Ama olanaklar Amerika ile kyaslanamazd. Gnlk kullanmda ve retimde zaman gittike nem kazanyordu. Bylece saate olan ihtiya da artyordu. Saatte seri retim balad.

36

Balinalar

Amerika balina yan iliyordu. Aydnlatma, retimin artmas demekti. Aydnlanma balad. Balina avcl hzla byd. 180 ton arlnda, 30 m byklnde bir balinadan 10 m3 ya kartlmaktayd. Balina ya bugn bile NASA tarafndan kullanlmakta, Hubble teleskopu balina ya ile almaktadr. Balina avcl ylda 11 milyon dolar kazandryordu. Balina gemilerinin yars denizde kayboluyordu. Ama balina avcl Afrika-Amerikallar iin bir frsatt. Kaak kleler denize alyorlard. Balina avcl frsat eitlii vermekteydi. 1850 ylna kadar kimse petroln yzne bakmyordu. Son zamana kadar balina ya piyasada lider konumundayd. Lambalarda, endstride yalamada kullanlyordu. Balinalar ise nesli kuruyacak kadar ok avlanmlard. Onlar petrol kurtard. nceleri su kuyu atnda iinden petrol kanlar anslarna lanet ediyorlard. New Orleans kle ticaretinin merkeziydi. XIX. Yzyln ilk yarsnda milyondan fazla kle mezatta satlmt. Klecilik kent ekonomisine 2 milyar dolar getiren bir sektrd. Pamuk patlamasndan beri kle fiyatlar tavan yapmt. Bir erkek 1.000 $, ocuk 800 $, kadn 500 $ satlyordu.

37

Kleler

Afro-Amerikallarn %90 kleydi. Kle aileler mezatta satlrken paralanmakta, ocuklar annelerinden koparlmaktayd. Klelere hayvanlara bile uygulanmayan bir vahet uygulanyordu. Kleler kaarken yakalandnda, ayak tendonlar, kulaklar kesilmekteydi. Ama her eye ramen kamaya alan klelere yardm eden gizli rgtler vard. Bunlarn bir ksm zgrlne kavumu eski klelerden oluuyordu. Sonuta 60.000 yakn kle kaabildi. Klelik kartl geliiyordu. ABD ideolojik olarak kuzey ve gney diye ikiye ayrlmt. 1850 yllarnda kabul edilen kaak kle yasas kle problemini kuzeye de tad. Artk AfroAmerikallar ABDnin hibir yerinde gvende deildi. Kaak kle yasas Eer bir kle kuzeye kaarsa ve sahibi onu bulursa, hi kimseye hesap vermeden klesini alp, gtrebilir. diyordu. Afro-Amerikal zgr bile olsa, kaak kle addedile biliniliyordu. Bu srada, Fransada, II. Cumhuriyet, kendine bal tm topraklarda klelii kaldrmt.

38

Korumaclk m? Liberalizm mi?

Alman tren yollar

Almanya (gmrk birlii) demir yollarn 5.800 Kmye kararak, Fransann 3.000 Kmlik demir yollarn gemiti. Sanayideki korumaclk tm Avrupa lkelerinde devam ediyordu. ktisatlar ikiye blnmlerdi. Bir ksm lkelerin kendi sanayilerini koruma duvarlar ile korumasn mdafaa ederken, bir ksm da evrenselliin, liberalizmin ve i blmnn tm dnyaya yaylmas gereinden sz edip, korumacla kar kyorlard. dnyas da bu iki fikir arasnda gidip, geliyordu. Uluslar aras ticaret 1800 yllarda 2,5 milyar iken 1850de 27 milyara ykselmiti. Zamann en nemli olaylarndan biri kleliin kaldrlmasyd. nce Ulusal Konvansiyon bu yolu am ve onu ngiltere izlemiti. 1848 isyanlar sonunda ise Orta Avrupa, Bat Avrupaya daha benzer bir hale gelmiti.

39

1850nin Baz Gelimeleri

lk Bahailer

Osmanl imparatorluunda Ticaret Kanunu yrrle girdi. 10 yldr hazrlanyordu. Daha hazrlanma safhasnda byk tepki grmt. Mustafa Reit Paa, daha 1840da, yabanclarnda iinde bulunduu, karma ticaret mahkemeleri kurdurmutu. Ticaret mahkemeleri hkmetin atad yargla, aznl ve Avrupal tacirleri temsil eden drt yardmcdan oluuyordu. Fransadan alnm yasay uyguluyorlard. XIX. yzyln bandan beri ngiliz ve ABDli misyonerler Anadoluda daha dorusu tm Osmanl topraklarnda alyorlard. 1850 ylna gelindiinde, misyoner abalar sonucu Protestan olan Ermeni says 15.000 varndayd. Hala Ermenilerin byk ounluu Gregoryen idi. Bu Protestan Ermeniler Babaliden Protestan Milleti saylma hakkn aldlar. Balarnda bir piskopos ve ona yardm eden bir dini kurul vard. Bu yeni milletin dnya ilerini de laik bir komite ynetecekti. Babailikteki gelimeler karsnda, ran dini yaplanmasnn da etkisi ile ran ynetimi ikencelere ve basklara balamt. Bab (Seyyid Ali Muhammed), 1850'de Tebriz ehrinde kuruna dizildi. Birok Babi ise ran'n deiik yerlerinde feci ikencelerle ldrldler. Bab'n lmnden sonra Babi'lere Mirza Hseyin Ali (Bahaullah) liderlik etti. Bahaullah ve beraberindekiler ran Kaar ynetiminin basksyla, Osmanl Devleti ile yaplan grmeler sonunda Badat'a srgne gnderildiler. Darwin, 1850 Haziran'nda ok sevdii kz Annie ciddi ekilde hastalannca, kendi kronik kt salnn kaltsal olduunu tekrar dnmeye balad. Darwin, Nisan 1851'de Annie'nin lmyle iyice sarslmt. Avusturyal air Lenau (1802 1850) ld.

40

ABDde Bakan Taylorun lm zerine Bakan yardmcs Millard Fillmore 13 Bakan oldu. Caliornia ABDnin 31ci devleti oldu. Fizeau (1819 1896), dili bir tekerlekle n hzn gsteriyordu. Ayn zamanlarda Foucaultda (1819 -1868) dner ayna ile ayn abadayd. Peinden Foucault Pantheonun kubbesine ast bir sarkala dnyann kendi evresinde dndn ispatlyordu. Alman heykeltra Johann Gottfried Schadow (d. 1764), in mparatoru Daoguang Emperor (d. 1782), ngiliz air William Lisle Bowles (d. 1762), ngiliz kimya ve fiziki William Prout (d. 1785), Estonyal filolojist ve fiziki Friedrich Robert Faehlmann (d. 1798), ngiliz air William Wordsworth (d. 1770), Fransz zoolojist ve anatomist Henri Marie Ducrotay de Blainville (d. 1777, Fransz kimya ve fiziki Joseph Louis Gay-Lussac (d. 1778), ABDli air Frances Sargent Osgood (d. 1811), air Giuseppe Giusti (d. 1809), ABD 12. Bakan Zachary Taylor (d. 1784), Mhendis Robert Stevenson (d. 1772), rlandal air Edward Walsh (d. 1805), Gney Amerika Bamszlk Kahraman General Jos de San Martn (d. 1778), Fransz yazar Honor de Balzac (d. 1799), Avusturyal air Nikolaus Lenau (d. 1802), Alman ekonomist Johann Heinrich von Thnen (d. 1783), ngiliz ressam Sarah Biffen (d. 1784), Fransz yazar Franois-Xavier-Joseph Droz (d. 1773), svireli kimyac ve hekim Germain Henri Hess (d. 1802), sko air Robert Gilfillan (d. 1798), ngiliz fiziki William Sturgeon (d. 1783), Fransz minerolojist ve jeolojist Franois Sulpice Beudant (d. 1787), Fransz yazar ve ekonomist Frdric Bastiat (d. 1801), Alman astronom Heinrich Christian Schumacher (d. 1780) 1850 ylnda ldler.

41

1850 ylnda Byk Devletler ve Nfus

Yllar 1500 1600 1700 1750 1800 1850 1900 1950 Dnya 458 580 682 791 978 1,262 1,650 2,521 Afrika 86 114 106 106 107 111 133 221 Asya 243 339 436 502 635 809 947 1,402 Avrupa 84 111 125 163 203 276 408 547 L. Amerika 39 10 10 16 24 38 74 167 K.Amerika 3 3 2 2 7 26 82 172 Okyanusya 3 3 3 2 2 2 6 13 Dnya nfusu 1,137 milyar olmutu. Britanya mparatorluu 259 milyon nfusa erimiti. Sadece takmadalarn nfusu, 8,5 milyonu rlandada olmak zere 27 milyona ulamt. ngiltere byk bir teknolojik geliim gstermiti. ktisadi, ticari ve sanayi asndan rakipsizdi. Demokrat ve liberal bir lkeydi. Rejimi istikrarlyd. Hindistan ile ok byk bir smrge ve kaynak elde etmiti. Btn ktalara yaylm ve her yerde stratejik mevkileri ele geirmiti. Btn devletler iin ngiltereyi gemek bir hayaldi. Fransa en byk kara ordusuna ve dnyann ikinci donanmasna sahipti. Rejimi srekli deitii iin daha da glenemiyordu. Nfusu 39 milyondu. Rusya mthi yaylmt. Lehistan, sve, Osmanl ve inden byk topraklar almt. Trk, Mool ve Finli halklar Rusya hakimiyeti altndaydlar. ok byk topraklar kapsyor, sonsuz kaynaklar var gibi grlyordu. Nfusu 68 milyon olmutu. Prusya kara ordusu mkemmeldi ama donanmas yoktu. Alman devletlerinin toplam nfusu Fransa civarndayd. Osmanl ok toprak kaybetmiti ama hala ok glyd. Kara ordusu dnyann nc byk kara ordusuydu. Donanmas ngiltere ve Fransadan sonra Rusya ile ekiiyordu. Nfusu 54 milyona gerilemiti. Avusturya Metternichten sonra hzl bir inie gemiti. Nfusu 39 milyondu. talyann nfusu 18 milyondan 25 milyona kmt. in iine kapanmt ama Batl emperyalist glerce zorlanyordu. inde 380 milyon insan yayordu. 1850 ylna gelindiinde Fransada doum oran derken, dier Avrupa lkeleri doum oranlarn koruyorlard. Eskiden Fransada doum oran binde 32 idi. ngilterede bu seviyedeydi. Oran Almanyada 40, ABDde 43,3 idi. Buna karlk lm oran da yksekti. Avrupa genel olarak gen bir nfus barndryordu.

42

iek as ile iek hastalnn n alnm grlyordu. Ama Akdeniz blgesinde stma kol gezip, ok can alyordu. Verem de kalabalk yerlerde insanlar ldryordu. Tifs, veba, kolera hala en korkun salgnlard. ABD ise hzl bir geliim iindeydi. Nfusu 23 milyona ykselmiti. Bunun onda biri zenci nfustu. Oregon anlamasyla Kuzey Amerikann paylam bitmiti. Alaskada Ruslar vard. 1820 ile 1845 arasnda 1 milyondan fazla gmen almt. Ama imdi 1 yabancya kar 9 ocuk dnyaya geliyordu. Bir yandan da Amerikan Milliyetilii fiili olarak da ortaya kyordu.

Kentler hala susuz, pis ve arpk urpuktu. Bu skk ve pis Avrupa kentlerine kar ABDde yeni kentler, geni yollar, yeil aalar arasnda ferah evlerden oluuyordu. Avrupallar Amerikan kentlerine zlemle bakyorlard. zgrce oalan ve yerden mantar gibi biten Amerikan kentleri, aplar ve geometrik ekilleriyle, gelecein ehirciliini haber veriyorlard. ABD, 1850de Kaliforniya hakknda uzlamann yapld zamana kadar Byk Okyanusa doru ve Meksika aleyhine genilemiti. Birlik srekli byyordu. 1850lerden balayarak Avrupada byk nfus hareketleri olacakt. Krsal alandan kentlere olan g sadece nfus yapsn deitirmiyor, ayn zamanda sanayiye ucuz el emei de tayordu. Nfus art ticareti canlandryor, teknik ve iktisadi gelimeyi hzlandryordu. Ancak geleceine eki dzen vermek isteyen genlere i g yetmiyordu. Genler yurtlarn terk ettiler. Bu gler umut gleriydi. lerinde dinsel veya aznlk nedeniyle gerekleenler ok azd.

43

Bu gelime bundan nce yaplamazd. nk daha yeni tama fiyatlar dm, gidenlere i veya yerleme imkan yeni yeni sunulur olabilmiti. nce gidenlerden gelen haberler de i ac ve tevik ediciydi. Dini dernekler ve deniz irketleri barnmay slenmeye balamt. G edilen lkeler, bu gten memnundular ve hatta gazete ilanlar ile insanlar ge tevik edeceklerdi. G yolculuklar kolay deildi. 1847de Britanyadan yola kan 90 bin kiinin 15 bini yolda veya karaya ktktan sonra lmt. Bu g ve bundan sonra olacaklar aslnda proleteryann gyd. 1840 ylna kadar ylda 30 40 bin insan yola kyordu. Sonra 200 300 bine bir srama oldu. 1845 ile 1850 arasnda g edenlerin %80i Britanyadan yola kmt.

Avustralya'da tavanlar

G edenler sadece insanlar deildi. eitli zararl ve zararsz bcekler, mantarlar dnyaya yaylyorlard. Bir yrtc ku olan sere nce Amerikaya daha sonra da Avustralyaya girdi. Tavanda Avustralyaya gitmiti. Onun yol aaca zararlar mthi olacakt. nsanlar bilgisiz ve dncesizliklerinin sonucu olarak ktalara orann yerli tr dnda bitki ve hayvanlar sokuyorlard. Bitkiler ve hayvanlarla birlikte zararllar da yeni ktalara gidiyordu. Kanadal avclarn krk iin avladklar misk kokulu fare Bohemyaya getirilmiti. Burada yle oald ki bir afet olup, kt.

44

Balzac

Fransz yazar Honor de Balzac (17991850) ld. Asl ismi Honore Balssadr. Ky kkenli bir ailenin ocuuydu. Babas tccard. Eitiminden sonra Pariste 3 yl bir avukatn yannda alt. Ama kk yalardan beri edebiyata gsterdii eilim ar bast. Trajedi trn denedii 1819'da yazlm " Cromwell " baar kazanamaynca romana yneldi. Para kazanmak iin tarihsel, mizahi ve gotik romanlar yazd. Bunlar deiik adlarla yazd. Basmclk, yaynclk, hatta dkmclk yapt. Baarl olamaynca tekrar edebiyata dnd. Edebiyat hayatnda ok baarl eserler sundu. Birok lkede saylan romanlar ve kitaplar ok byk ilgi grd ve tepkileri stne toplad. Edebiyatta baarl olan Balzac hayatnn sonuna kadar edebiyatla urat. 1847'de Polonya'da sevgilisi Eveline Hanska'nn atosunda kalkmt. 1850'de Eveline ile evlendi Paris'e dndler. Birka ay sonra yaamn yitirdi. Geride 85i tamamlanm, 50si taslak halinde eser brakt. Romanda gerekilik ve doalclk akmlarnn yaratcs olarak kabul edilir. Mantksal bir sra izleyen olaylarn her eyi gren bir gzlemcinin azndan anlatld, kahramanlarn tutarl bir biimde sunulduu, kurallar belli " klasik roman tekniini " Balzac'n kurduu fikri genel bir kabul grr. Olaanst bir gzlem yetenei ve gl bir hafzas vard.

45

Fransz Devrimi srasnda gelien toplumsal deiimi anlatmtr. Balzac para babalarn yerden yere vurmutur. Cumhuriyetiler ve Kraliyetilerin 1830da lkeyi brakp gitmek zorunda kalan X. Charlese kadar yaptklar kanl kansz tm ekimeyi gzler nne sermitir. Bireylerin atmadaki ulu dncelerin altnda aslnda kendi karlarn korumaya altklarn anlatmtr. Sevi, g gibi evrensel konular tm plakl ve eletirel bir yaklamla inceliyordu. Fransa ve demokrasiyi alglayabilmekte yardmc olmas bakmndan tm dnya iin nemli bir Roman yazardr. Kitaplar Fransz Devriminin belgesidir. nsanlk Gldrs, yazarn 1830da kendi yaptlarn toplamaya balad bir st yapttr.

46

Guy-Lussac

Guy-Lussac ile Biot'u gsteren bir karikatr

Louis Joseph Gay-Lussac (1778 - 1850) Fransz kimyager ve fizikidir. Genellikle gaz yasalaryla ilgili almalaryla anlr. Bunun dnda, alkol-su karmlaryla yapt almalaryla baz alkoll ikilerin alkol oranlarn lmtr. 1794'te Gay-Lussacun babas tutukland. Gay-Lussac da cole Polytechnique'e girmek zere Paris'e gitti. 1797'de okula kabul edilip, sene orada okuduktan sonra, cole Nationale des Ponts et Chausses'ye geti. cole Polytechnique'de, 1809 ylnda kimya profesr oldu. 1808'den 1832'ye kadar Sorbonne'da fizik profesrl de yapt. Daha sonra Jardin des Plantes'ta kimya krss sahibi oldu.

47

1809'da, Gay-Lussac, Genevive-Marie-Joseph Rojot'yla evlendi. Be ocuklarndan en by, Jules'n baz almalar, ayn ba harfleri yznden (J. Gay-Lussac), babasyla kartrlmtr. Gay-Lussac, 1802'de, Jacques Charles'n (1746 1823) almalarn kullanarak, gnmzde Charles yasas olarak bilinen yasay formlize etmitir. 1804'te, Jean-Baptiste Biot'yla birlikte, bir scak hava balonu kullanarak 6,4 kilometreye kadar ykseldiler. Atmosferi aratryordu. Farkl yksekliklerden hava rnekleri alarak scaklk ve nemlilikteki farkllklar gzlemlemeye alt. Alexander von Humboldt'la birlikte, 1805'te, azalan basnla (ykseklikle), atmosferin yapsnn deimediini kefetti. Ayn zamanda, suyun, iki hidrojen paras, bir oksijen parasndan olutuunu da, Humboldt'la beraber kefetmiti.

48

Dou Kilisesi

Dou Kilisesi

Beytllahmdaki Dou Kilisesine Ortodoks ruhban sahipti. Latinler tarihi haklar olarak Kiliseye serbest giri ve ana kap anahtarlarndan birini istiyorlard. Ortodoks patriklii ise XVIII. Yzylda Osmanl imparatorluunun verdii haktan vazgemeye hi niyeti yoktu. Zaten eitli din ve mezheplerin ruhbanlar asrlardr, tapnaklar konusunda birbirleriyle ekiip duruyorlard. Osmanl devleti de srekli yeni zmler bularak, herkesi tatmin etmeye alyordu. Ama imdi Fransa ve Rusya bu sorun nedeniyle el ense ekmeye karar vermilerdi. Fransada Napolyon hkmetinin Katoliklerin desteine ihtiyac vard. Dou Katoliklerinin savunuculuuna soyunuyordu. Rusyada, I. Nikolay, Ortodoks Kilisesi koruyuculuu imgesini kuvvetlendirmeye alyordu. Ortodoks korumacl imgesi Ruslara Osmanl imparatorluunun i ilerine karma hakk veriyordu. 1850 ylnda stanbuldaki Fransz elisi Babaliden Latinler iin baz haklar istedi. Osmanl devlet adamlar zor durumdaydlar. Hem Fransay memnun etmek istiyorlard ve hem de Rusyay rahatsz etmekten ekiniyorlard. Babali dosyay kurduu zel bir komisyona havale ederek, ii soutmaya alt. Ama hem Fransa ve hem de Rusya komisyonun ensesinden ayrlmyordu. Komisyon karar vermek zorundayd. Karar 1852 ylnda geldi.

49

Okumak

Artk Bat Dnyasnda okuryazar olmamak bir utan kayna olarak grlyordu. Bu utanca kar mcadele balad. Okuryazar olmak iin okul yetmiyordu. Basn olmasa okuma krlenirdi. Okuma demek okuma bilmek demek deildi, okumak demekti. Mesleine ancak okuyan insanlar hazrlanabilirlerdi. Bu ihtiya basn gelitirdii gibi ortaya cep kitaplarn da kard. Mcadeleye ve temel eitime ramen okuma istendii kadar yaygnlaamad. Gnlk ekmeini kazanmak zorunda olan kiiler iin yksek bir kltre varmak lkst. Aydnlar, yksek kltrl kiiler hala halkla btnleemiyor, i ie geemiyordu. Kollejler ve niversiteler hala aristokrasinin ve burjuvazinin ocuklarna greydi.

50

Bilimin Hzl lerleyii

Ernst Werner von Siemens

Bilim hzla ilerlemeye devam ediyordu. Bilim labratuardan km, sanayiye varmt. Teknisyenler bilim ile sanayi arasndaki kopukluu giderenlerdi. Yolu tutan ve bu yolda klavuzluk eden Almanyayd. Bilimde konusu zerinde uzmanlam aileler de vard. Astronomide Harscheller ve Stuveler, bitkibilimde Candolleler, fizikte Becquereller, arkeolojide Lenormantlar konularnda bilimi gelitirip, duruyorlard. Siemens kardeler, bilimin sanayiye uygulamasnda artc almalar yapmlar ve zenginlemilerdi. Bilimin kendine olan gveni gittike artyordu. Descartesin aklclnn yerini deneye dayal bir aklclk almt. Skolastik tamamen reddediliyordu. Dnme biimi matematiksel genellemeydi. John Stuart Mill, tantc verilerle dorulamann kurallarn belirliyordu. Descartesclar deneyi dnceye balyorlard. Buna inat Claude Bernard esas olarak deneyi alyor ve akln veya akl yrtmenin olaylar birbirine balamak, aratrmalara yn vermek ve 51

sonular birletirmek iin kullanlmas gerektiini sylyordu. Bu srada kahince bir sezgiyi yadsmyordu. Ancak o deneyde kullanlmas gereken denetim sezgisinden yanayd. Bilim dnyasnda pozitivizm vard. Bilimden snrlarn, kapsamn ve niteliini ortaya koymas bekleniyordu. Metaizii ve ilahiyat dlam, reddetmiti. Gzlem ve akl yrtmeyi birlikte kullanarak, olaylarn kanunlarn bulmaya yneliyordu. Bilim insan ilerlemesine hizmette bulunmalyd. nsann ilerlemesi denince de ie sosyoloji giriyordu. Demek bilimsel almalar sosyolojiye balanmalyd.

52

John Stuart Mill

ngiliz dnr ve iktisat John Stuart Mill (1806 1873), Londra' da dodu. ngiliz dnr, tarihi ve iktisat James Mill'in en byk oluydu. Babasnn sk bir disiplin altnda evinde eitildi. Mill, yanda Yunanca renmeye balad, sekiz yandayken birok Yunanca kitap okumutu. Yatlar oyun oynarken kitaplara gmlerek ocukluunu yaayamayan Milli daha sonra byk bir bunalm geirdi. James Mill, oluna felsefe, mantk ve tarih de retmiti. Stuart Mill yetime dneminde Jeremy Bentham'n felsefesinden byk lde etkilendi. Bentham, faydaclar olarak bilinen bir dnrler grubu iindeydi. John Stuart Mill deney dnda herhangi bir bilgi kaynann varln reddetmitir. Bir yandan kiisel kar kavramna, tam rekabet ortamna, en az cret haddinin deimezliine, uluslararas uzmanlamaya inanrken, dier yandan ekonomik yaama kamu mdahalesini savunmutur. Mill'e gre, retim yasalar doa yasalar gibi evrensel ve deimez bir nitelie sahiptir. Bunlar, kiinin karn maksimize etme abas, tam rekabet koullarnn uyarc ve eitleyici etkisi, Malthusyen nfus yasas, arz ve talep yasas, rant yasas ve uluslararas mbadele yasasdr. Faydaclk, liberal dncenin temeli niteliidir.

53

Kiinin karn en stn dzeye karma abas ancak tam rekabet koullar iinde denge ve eitlik salar, retimi zendirir. Mal arz ve talebi mal fiyatlarn belirlerken, emek arz ve talebi de cret dzeyinin olumasn olanakl klar. Emek talebi, giriimcilerin emee deme yapmak iin ayrdklar cret miktarna baldr. Bu miktarn ii saysna oran, ortalama creti verir. Uluslararas ticareti, karlatrmal stnlkler deil, uluslararas arz ve talep ilikileri dzenler. Karlatrmal stnlk uluslararas deiim oranlarnn alt ve st snrn belirler. Fiyatlarn bu snrlar arasnda arz ve talebe gre oluur. Mill'e gre parann deeri, mallarn deeri gibi, arz ve talebe gre belirlenir. Para talebi sabitken, arznn artmas fiyatlar genel dzeyini ykseltir ve parann deerini drr. Mill, para deerinin belirlenmesinde dolam hzn deimez kabul ederek Miktar Kuramnn en kat eklini savunmutur. Byme sreci srasnda rantn artp, karlarn azalmas, sermaye birikimini yavalatr. Karlarn, giriimcileri yeni yatrmlara yneltmeyecek dzeye inmesi ekonomiyi durgunlua sokar. Bu durumda nfus art da iyice azalacaktr. Mill, gelir dalm yasalarn, retim yasalarndan farkl olarak, toplumsal nitelikli grmtr. Gelir dalmnda adaletin salanmas iin retim kooperatifleri kurulmal ve gelitirilmeli, toprak rant vergi yoluyla kamuya aktarlmal ve miras hakk snrlandrlmaldr. zel mlkiyet doal bir hak deildir; bu nedenle yasayla yasal duruma getirilmelidir. Mill iin tek geerli yntem genellemedir. Genellemenin kkeninde, bilimsel olmayan ve kendiliinden gelien gzlemler sonucunda, rnein her gn gnein doudan domas gibi olaylar yatar. Olgular tekrarlandka, biriktike, birbirlerine balandka ve yanllklar grlmedike " ilksel genellemeler oluur. Mill'e gre bakasna zarar vermemek kouluyla hibir dnce bastrlmamaldr. Mill yanllndan dolay bastrlan dnceyi " zel ktlk " olarak deerlendirir. Her dnce ierisinde biraz hakikat barndrr. Her dnce tartlmaldr. Tartlmayan mahkum edilen bir dnce dogmatik bir mahkumiyettir. Ancak tartlan dnce canl bir gerei ifade edebilir. Yanl olarak deerlendirilen bir dncenin baz blmleri doru olabilir, ama tam doruyu ierdii sylenemez. nsan hakikata gtrmenin birden fazla yolu vardr. Tartlan her fikir bizi geree yaklatrrken, tartlmayan her fikir de bizi n yargya gtrr.

54

Claude Bernard

Claude Bernard (1813- 1878) Fransz fizyoloji bilginiydi. Orta halli bir ailedendi. Tp renimine balamadan nce Lyon'da bir eczanede alt. 1843'te tp doktoru oldu. 1854'te Bilimler akademisine seildi. Ayn yl, Sorbonne'da kendisi iin yeniden kurulan deneysel fizyoloji krssne getirildi. 1855'te, College de France'da deneysel tp profesr oldu. Fransz Akademisine seildi. 1869'da senatr oldu. Claude Bernard nce sindirimle ilgili kimyasal olaylar zellikle tersinir mayalarla kam ekerinin ve pankreas zsuyu ile yal maddelerin sindirimini ele ald. Bu almalar sonucunda karacierin eker depolama grevini buldu ve byk bir yank uyandran eker hastal kuramn ortaya koydu. 1853'te, byk sempatik sinir sistemi hakkndaki almalarndan ve kan damarlarn geniletip bzen sinirlerle durdurucu veya nleyici sinirleri bulmasndan dolay nc kez Fransa Bilimler akademisinin fizyoloji armaann kazand. Claude Bernardn uygulad ynteminin en byk zelliklerinden biri varsaym'a, yani ipotez'e verdii rold. Varsaym deney srasnda deneyciyi etkileyecek ekilde araya girmemeli ancak olaylar birbirine balamak, aratrmalara yn vermek ve sonular birletirmek iin kullanlmaldr. 55

inde Taiping syan, 1851

Honan, Anhui

1 Ocak 1851'de inde Taipig isyan balad. Tanrsal Byk Bar Krall'n (Taiping Tianguo) kurduunu ilan eden Hong Xiuquan, Tanrsal Kral (Tianwang) unvann ald. Yeni dinin mlkiyette ortaklk slogan, alktan krlan birok kyl, ii ve madenciyi hareketin saflarna ekti. in'i yneten yabanc kkenli Qing hanedanna kar yrtlen propaganda da ayaklanmann yaylmasnda ok etkili oldu. Bylece balangta birka bin kiilik dzensiz etelerle snrl olan Taiping kuvvetleri, 1 milyon dolaynda disiplinli ve fanatik askerden oluan erkek ve kadn askerler biiminde rgtlenmi bir orduya dnt. 1851 ylnda Yang-tsi Kuzeye doru dnmeye balad. Irman bu ak deitirmesi 1853 ve 1855 yllarnda devam etti. Bu deiiklik Honan ve Anhui blgelerini ok madur durumda brakt. Sar Nehrin bu yatak deitirmesi Nien-fei isyannn tetiklenmesindeki en byk etkendi. 1851 ylnda Taiping isyanna ilave kuzeyde Nien-fei isyan da kmt. Bu isyan 1868 ylna kadar srd. Byk ekonomik glkler ve lmler karsnda aresiz kalan halk Qing hanedann devirmeye alyordu. Honan ve Anhui tutumutu. 56

Kristal Saray Sergisi, 1851

Kristal Saray

1849'da ngiltere kraliesi Victoria'nn kocas ve Kraliyet Sanatlar Dernei'nin bakan Prens Albert, btn gelimi lkelerin katlaca uluslararas bir sergi dzenleme dncesini ortaya att. Tasary gerekletirmek zere planlar hazrland, ncln Kralie Victoria'nn yapt balarla parasal destek saland. Sergi 1 Mays 1851'de Kristal Saray'da ald. 17.000 sergici bir araya gelmiti. Yap prefabrikasyon ynetimiyle hazrlanm bir dizi demir tayc ve cam levhalardan oluuyordu. Dnemin teknolojik olanaklar nedeniyle bu cam levhalarn uzunluu ancak 1.25 metreydi. Yapnn uzunluu 564 m, genilii 139 m, ykseklii de 20 metreydi. Asma katlaryla birlikte 74,400 m'ye yakn bir sergi alann ieriyordu. Zaman iin gerekten rktc saylabilecek llerde bir yapyd. 6 ay gibi ksa bir srede ve dk maliyetle tamamlanmt. Baarsyla yaratcsna Joseph Paxtona Sir unvann kazandran Kristal Saray 1854'te sklp Sydenham'e gtrlerek baka bir dzende yeniden kuruldu. 1866'da geirdii bir yangndan zarar grd ve onarld.1936'daki bir yangnda ise tmyle yand. Ayakta kalan kuleleri de II. Dnya Sava'nda ngiltere'ye saldran Alman uaklarna hedef oluturduu gerekesiyle 1941'de skld.

57

1851in Dier Olaylar

Mustafa Reit Paa, ilk ve son Trk Akademisi olan Encmeni Danii kurdurdu. Akademiyi Abdlmecit bizzat at. Akademinin ye says, Fransz Akademisi gibi 40 kiiden oluuyordu. Bakan olarak Kazasker shakzade erif Mehmet Efendi seildi. Abdlhak Hamit Tarhann babas tarihi Hayrullah Efendi ikinci bakan olmutu. Keicizade Fuat, Ahmet Vefik, Cevdet Akademi yeleri arasndayd. Cevdet Paa mehur Tarihini bu Akademinin talebi zerine yazmtr. Avusturyal Hammer Akademinin fahri yesiydi. Bu akademi maalesef 10 yl sonra datlmtr. Anadolunun ky ovalarnda ticari bitkiler ekilmeye balanmt. Bu ekim, peinden, almak iin yaplan mevsimsel g getirdi. zellikle Adanadaki pamuk ekimi ok sayda mevsimsel ii ekiyordu. Anadolu yaylasndan ve Toroslardan akan on binlerce kiiden bazlar memleketlerine geri dnmyor, gittikleri yerlerde kalyordu. Mevsimsel gn yan sra gebe airetlerin gleri de devam ediyordu. Anadoluda ve Arap eyaletlerinde hala ok sayda gebe airet vard. Yerleik olan halk bu gebelere kar husumet besliyor ve bunu gsteriyordu. Gebe airetler bazen kendiliklerinden topraa yerleiyorlard. Ama pek ok zaman da devlet onlar yerlemeye zorluyordu. Bu zorlamada asayi ve ekonomik sebepler bata geliyorlard. 1850de Avrupa devletlerinin kymetli maden retimi 55 bin Kgd. Bu rakam 5 yl iinde 200 bin Kg ulaacakt. Btn devletler maddi sknt iindeydiler. Stendhal Banka devletin ba, banka burjuva snfn soyluluudur diyordu. Protestan evrelerden olumu bir mali oligari olumutu. Bunlara birka tanede Yahudi katld. 58

1851 ylnda mhendis Crampton, Jacob Brette yardm ederek, Man denizinde deniz alt telgraf kablosu ekildi. Peinden Kuzey kanalna daha sonra da Akdenize denizalt telgraf kablosu ekilecekti. 1849 ylndan sonra Amerikadan pek ok kolonici Avustralyaya geldiler. Bunlar Amerikadaki ve Avustralyadaki altn benzerliini ortaya koymaya baladlar. Bunun zerine Victoria kolonisi altn bulacak olanlara dl vaat etti. Bylece ok verimli altn yataklar bulunmaya baland. Altn bulununca aknda balayacak ve Victoriann nfusu 4 katna kacakt. Edward Hargraves Avustralyada altn bulunduunu ilan etti.

Bankok Byk Saray

Mongkut (Rama IV) Bangkokdaki Byk Sarayda Siam kral olarak ta giydi. The New York Times kuruldu. ABD Kongre Ktphanesi yand. Arjantinli air ve yazar Esteban Echeverra (d. 1805), ngiliz yazar Mary Shelley (d. 1797), Alman matematiki Carl Gustav Jakob Jacobi (d. 1804), sko air Joanna Baillie (d. 1762), Danimarkal bilim adam Hans Christian rsted (d. 1777), Amerikal mucit Sylvester Graham (d. 1794), Amerikal yazar James Fenimore Cooper (d. 1789), Marie Thrse Charlotte (d. 1778), 1851 ylnda ldler.

59

Jacobi

Carl Jacobi

Alman matematiki Carl Gustav Jacob Jacobi, (1804 - 1851) 1851 ylnda ld. Carl Jacobi'nin ilk retmeni ona matematik ve klasikleri reten daysyd. 1816 ylnda Potsdam lisesine gitti. 1821 ylnda Berlin niversitesi'ne baladnd. Jacobi matematii belli kurallar ve usuller altnda renmek istemiyordu. retmeni Heinrich Bauer, birok anlamazlklardan sonra, onu yalnz bana almaya brakt. Gen Jacobi'nin matematik terbiyesi, Abel'inkine benzer. Cebiri, entegrali ve saylar kuramn, Euler ve Lagrange'n eserlerinden rendi. Hemen hemen matematii kendi kendine rendi ve arkasndan hemen eliptik fonksiyonlar kuramn kurdu. Bu sahada Euler'den sonra gelen ilk matematiki Jacobi'dir. 1820 ylnda Abel'in beinci dereceden genel denklemle uratn bilmeden, Jacobi de ayn bu denklemi zmeye alt. Bu denklemi x510q2x=p ekline sokarak, zmnn onuncu dereceden bir denklemin zlmesine bal olduunu gsterdi. Fakat beinci dereceden genel denkleminin zlemeyeceini Abel gibi gremedi. Eliptik fonksiyonlar saylar kuramna ilk uygulayan Jacobi'dir. Jacobi, sfr saysn da 1, 2, 3...saylarna katt. Bylece, Fermat'n bir problemini kolaylkla zd. Jacobi'nin diferansiyel denklemlerde kaydettii ilerlemeler ok nemlidir. Jacobi'nin Abel'yen fonksiyonlardaki buluu daha orijinal ve daha byktr. Eliptik fonksiyonlarn eliptik integrallerin tersinden k gibi bunlar da Abel'yen integrallerin tersinden kar.

60

Tahtavi

Tahtavi

Tahtavi (1801 1873) Msr ordusunda imamlk yapyordu. Mehmet Ali Paa tarafndan Fransaya tahsile yollanan gruba imam atand. 1826 1831 yllar arasnda 5 yl Fransada kald. Yeni bilgiler karsnda helecan ve istek duyuyordu. renebilmek iin nce Franszcay renmek gerektiine karar vererek, bu dili rendi. Sonra da bir kitap okuma dnemine girdi. Okuduu eserler iinde ilk a Yunan felsefesi, Napolyonun hayat, Racine, Voltaire, Rousseau, Montesquieunn eserleri bulunuyordu. Tahtavi aydnlanma dnemi dncelerinden mthi etkilendi. Dnceleri zetlenirse: insan yaad toplumun bir yesidir. Adaletle ynetilen bir toplum iyi bir toplumdur. Ynetim halkn mutluluu iin vardr. Bu dnceler klasik slam dnrleri tarafndan da dile getirildii iin, Tahtavi iin yabanc deillerdi. Tahtavi yazlarnda halkn aktif olarak devlet hayatna katlmasn da yazmtr. Halk bu amaca dnk olarak eitilmelidir. Kanunlar zamana ve koullara bal olarak deimelidir. Tahtavi Montesquieunn fikirlerinden ok etkilenmie benzemektedir. Msra dnnce, ilk olarak Paris yaamn anlatan bir kitap yazarak, mehur oldu. Franszlarn ocuklarna verdikleri eitim, i sevgisi, alkanlklar, renme arzular, sosyal ahlaklar Tahtavinin en ok etkilendii konulard. Tahtavi okul yneticilii, gazetecilik yapt baz eserleri tercme etti. Daha sonra Fransz medeni kanununu Arapaya tercme etmek iin kurulan komisyonun bana geti. Bu srada kendi de eserler yazmaktan geri kalmyordu. Tarih, eitim ve Msr toplumu zerine yazlar yazd. Msrn gemiteki kuvvetli ekonomisini, bunu nasl yitirdiini ve ne yaplmas gerektiini anlatmaya alt. Tahtaviye gre toplumun iki amac vardr. Birincisi Tanrnn arzularn yerine getirmek, dieri insan dnyada refah iinde yaatmaktr. Bu ikincisi XIX. yzyl Avrupa dncesidir. 61

Tahtavi milli serveti faziletin eseri sayar. Fazilet arttka refah artar. Fazilet ise eitimle elde edilebilinir. Eitim toplumun tabiat ve problemleri ile ilgili olmaldr. Herkes ilkokul eitiminden gemelidir. Orta renim yksek kalitede olmaldr. Kzlar da erkekler kadar eitim grmelidirler. Kadnlar yapabilecekleri ilerde erkekler gibi almaldrlar. Kadn alarak kendini haremin bo ve dedikoducu ortamndan kurtarmaldr. Tahtavi bir den fazla ele evlenmeye kar kmamtr. Ancak bu tip evliliklerde adaletin nemine dikkati ekmitir. Daha sonra, Tahtaviyi takip eden yazarlar tek eli evlilikten yana tavr koymulardr. Eitim sadece bilgilendirmek iin yaplmaz, nemli ilevi kiilii ekillendirmektir. Beden sal, arkadalk zerinde durulmal, vatan sevgisi alanmaldr. nemli olan uygar bir toplum yaratmaktr. Uygar bir toplumda vatandata aktif rol slenir. Vatan sevgisi demek zerinde yaanan topra sevmek demektir. Mslman Mslmann kardeidir ama ayn topraklarda yaayan deiik inanl insanlarn birbirine ball da vatan sevgisinden gelen bir kardeliktir. Milli kardelik, din kardeliinden nce gelir. Ayn vatanda yaayp, onu ilerletmeye alan insanlar arasnda ahlaki balar vardr. Msr bir vatandr. Mslman olan veya olmayan kiilerin birlikteliinden meydana gelmitir. Tahtavide Araplk yoktur. Araplarn tarihte oynadklar rol takdir eder. Ama Msrda yaayan tm insanlar iin Msr vatandr der. Msr, Firavunlar Msrnn bir devamdr. Bundan gurur duyulur. Bu yaanan dnemde Msr gerekli hamleleri yapm, sosyal ahlaka ve ekonomik refaha doru tekrar yola kmtr. Msr yeniden eski Msr kadar gnenli bir hale gelebilir. Tahtavi Msr Msrllarndr diyen, mmet fikrinden syrlm bir aydndr.

62

Merkezi Devlete Gei

Bir asrdr Avrupa lkeleri merkeziyeti bir yapya doru ynelmilerdi. Bu sayede mali, idari, hukuki standart ortaya kyor, denetleme geliiyordu. Merkezi ynetim demek kalabalk brokratlar ve kl krk yaran bir kayt dzeni demekti. Merkezi ynetim brokrasinin gc demekti. Bu g teknoloji arttka da artacakt. Merkezi olmakla politik rejim arasnda dorudan bir korelasyon yoktu. Avrupann parlamenter rejime sahip ngiltere ve Fransa gibi lkeleri de merkezilemilerdi. XIX. yzylda Osmanl imparatorluu da o klasik yapsndan merkeziyeti bir devlet tipine gemeye alyordu. Eskiden her eyalet sanki bir devlet gibiydi. Onlar bir arada tutan Sultann mutlar iradesi, merkezi ordunun gc ve eyalet yneticileri arasndaki elikilerdi. Osmanl imparatorluu mutlakyet ile ynetilen geni bir federasyon gibiydi. Osmanl imparatorluunda merkezi ynetimin koullar II. Mahmut dneminde temellenmi, Tanzimat ile de devam etmiti. Mutlakyet ynetiminden gelen kiiler, Osmanl imparatorluunu merkeziletiriyorlard. Ordu ve idare ksa srede merkezileebildi. Hukuk da ise bu i eitli kompartmanlar nedeniyle ve zellikle Snni eriatn pozisyonunu kaybetmemek iin direnmesi nedeniyle ok zordu. Hukuk mevzuat btn tebaaya kar dzenlenmeye balandnda laik gelimeler de balayacakt. Gemiten gelip, devam eden merkezilemenin yannda Tanzimat devletin hukuk devleti niteliine doru serveninin de balangcyd. Babali yeniletirmeleri yaparken, duruma gre Avrupadaki sistemlerden birini alyordu. Babali Avrupa devletlerinin sistemlerini, kanun ve tzklerini inceleyip, bunlardan uygun gelenini seiyordu. Osmanl devlet adamlar bunu yapabilecek kiilerdi. Onlar ou zaman bir

63

tercme yapmyor, karma bir sentezde bulunuyorlard. Bir de bu yaptklar ileri Osmanlnn yapsna uyduruyorlard ki bu hem olumlu ve hem de olumsuz ynleri olan bir sentezdi. Bu i yaplrken genel olarak Fransz ynetim sistemi Osmanl geleneine daha yakn bulunmutu. Bunda Fransaya duyulan hayranln rol var mdr? Bu soruya genel olarak Tanzimat brokrasisi iin olumlu cevap verilenemez. Bu duygu kiiden kiiye deien bir duygudur. Ve hatta olaylarn akna bal olarak zaman iinde de deiebilen bir durumdur. Denilebilinir ki Fransz merkeziyeti yaps Osmanl reformlarna uygun gelmiti. Osmanl devlet arkndaki btn gruplar sadrazamlk ve hariciyenin hegemonyas altndayd. Bunun dnda kalan gruplar ordu, ulema ve maliyeydi. lmiye snf, eyhlislam bnyesinde klasik tarznda devam etti. Babali bu kurum zerinde denetleme kuramamt ama hareket snrlarn daraltt.

Babali maliyeyi de istedii gibi rgtleyemedi. Osmanl mali adan o kadar sorun yayordu ki ancak ksa vadeli hareket edebiliyordu. Dier yandan belirli gelir kaynaklarndan veya kaynaklarn saptanmasndan yoksundu. Bunun sonucu gelirler dzenli bir ekilde toplanamyordu. Maliye memurlar konularnda uzman, dar kapal bir kadroydu. Yaz sistemleri bile farklyd (siyakat yazs). Maliye memuru kolay yetimiyor, uzun zaman ve yetenek istiyordu. Bu memurlar dokunulamaz, yerleri doldurulamaz memurlard. Sonunda etkili bir mal denetim ve sistem gelitirilemedi. Maliye ordu ve brokrasi (Sadaret, hariciye, dahiliye) gibi modernleemedi.

64

Macar ve Leh htilalciler Osmanlya Snyor, 1852

Dou Kilisesinin 1833'deki i resmi

Fransadaki ihtilal III. Napolyonun imparator olmasyla sonuland. Yaplan plebisitte 7.824.000 evet, 253.000 hayr kmt. Bu ihtilal Avrupada derin yanklar yapt. Her yerde merutiyeti, cumhuriyeti rejimler kurmay amalayan hareketler balad. Bu ihtilaller her yerde kanla bastrlyordu. Osmanl snrlarnda Rusya kuvvet ve kan kullanarak bakaldrlar eziyor, Avusturyaya isyanlarn bastrlmas iin yardm ediyordu. Osmanl lkesine ok sayda Macar ve Leh ihtilalci snyordu. Konstantin Borjesky yani Mustafa Celaleddin Paa, Sefer Paa Koielsky, general Ben- Murat Paa ve Tchaikovsky Sadk Rfat Paa sayabileceimiz nl snmaclardandr. Rusya siyasi gerginliklerde diplomatik sknt yaratmak iin sk uygulad bu metodu Krm Sava kt zaman da uygulad. Mltecileri geri istedi. Snmaclar geri verilmedi. Hiddetlenen Nikola, tehdit iin Amiral Menchikov'u stanbul'a yolladysa da saygsz, yksekten atan ve srarc taleplerine cevap verilmedi. nk Osmanl mparatorluu'nu yneten kuvvetli diplomat eliti mttefiklerini bulmutu. ngiltere, Fransa ve hatta Piyemonte'yi yanlarna aldlar. Rusya bu sefer Avusturya'y yannda bulamad. Osmanl mparatorluunda, Austos 1852de Mustafa Reit Paa sadaretten alnd. Yerine, onun en gzde ve kabiliyetli adam olan Mehmet Emin Ali Paa geirildi. Ali Paa 37.5 yandayd ve Reit Paaya olan saygs nedeniyle nce sadareti istemedi. Ali Paa Sadrazam

65

olunca, Reit Paann konana giderek onu eteklemitir. Bu ne adetti ve ne de daha nce yaplmt. Bylece Ali Paa, Reit Paaya saygsn sunuyordu. Bu yllarda Babali ynetilenlere kar bask, angarya ve zorbalktan kanlmas konusunda srekli iradeler karyordu. Haksz ilemleri soruturuyordu. Usulszlk yapan yneticileri cezalandryordu. Ancak Osmanl yneticileri asrlardr astm astk yaamaya almlard. Bunun birden bire deimesi dnlemezdi. Hala ar, pazar teftilerinde, uygunsuz esnaf falakaya yatrlyor, mahkemesiz hapse atlyordu. Kanunlar, ynetmelikler ve st brokrasi ne kadar ereveleri izmi olsun, devlet memuru kendini devlet adna yarg ve ceza vermekte yetkili gryordu. Bunun sonucunda uygulamalar, kanunlardan farkl oluyordu. Bu bugn de azalm bile olsa devam etmektedir. 21 Mart 1852de Osmanl zel komisyonu Beytllahm hakknda karar verdi. Kilisenin 3c anahtar Latinlere verilecekti. Ancak Latinler Kilisede ayin yapamayacak, sadece geip gitme hakkna sahip olacaklard. eitli Hristiyan cemaatler Meryemin mezarn serbeste ziyaret edebileceklerdi. Ancak bu srayla ve nceden saptanan bir program ve saatlere uygun yaplacakt. Kudsteki dier kiliselerdeki stat deimeden imdiki gibi devam edecekti. Rusya bu karardan ok mutsuz oldu. Ortodoks Kilisesi haklar komik hale gelmiti. I. Nikola Osmanl imparatorluu iin hi de iyi eyler dnmyordu. Dnceleri stanbulun serbest bir liman yaplmasna kadar gidiyordu.

66

Tom Amcann Kulbesi, 1852

Tom Amcann Kulbesi

1852 ylnda Tom amcann kulbesi adl eseri Harriet Beecher Stowe tarafndan yazld. Eser en fazla satlan kitap oldu. Kuzeyde klecilie kar tepki byyordu. Klelik en fazla o dnemde yeni siyasileen kadnlar etkiledi. pler geriliyordu. Ne Kuzey ve ne de Gney geri adm atmyordu. John Brown kleliin kalkmas gerektiine iyice inanyordu. John Brown gneyde bir kle ayaklanmas karmaya urat ama baarl olamad. O ve oullar ldler. Ama i savan fitilini de atelemiti.

67

Gioberti

Vincente Gioberti (1801- 1852) ld. Torinoda domu, kk yata felsefe renmi ve papaz olmutu. Sardunya krall saray zel kilisesi rahipliine atand. Liberal olduu ve yazlar yazd renilince iten karld. talyadan ayrlp, Fransa ve Brksele gitti. 1843 ylnda talyanlarn manevi ve medeni stnl adl eserini yazd. 1845de eserine yeni ekler yapt. Bu eserde papann bakanlnda, o zamanki talyan devletlerinin bir federasyon kurmasn neriyordu. Gioberti, talyann eskiden olduu gibi dnyann entelektel, moral ve medeni merkezi olacan sylyor ve bunu talyann grevi sayyordu. Bu kitap ok scak karlanmt. Kap kap okundu. 1847de Modern Cizvit adl eserini yaynlad. Kral Carlo Alberto Anayasay kabul edince, lkesine dnd. nce meclis, sonra Meclis Bakan seildi. Kral onu 1848de yeni kabinenin babakan olarak atad. Avusturya ile sava riskli bulduundan 1849da grevinden istifa etti. Onun kabineden ayrlndan sonra sava balad ve Avusturya kazand. Gioberti yeniden srgne gitti. talyada nemli bir kitle daha yeteri kadar aydnlanabilmi deildi. leri dnceler geni kitlelere mal olmamt. Pek ok kii prenslerin verecei tavizleri devrimci hareketlere yeliyordu. Anayasa reformu yaplsn, Kiliseye kar sayg devam etsin, Kk Devletler ortadan kalkmasn isteniyordu. Bu nedenle Giobertinin dnceleri scak karlanmt. Gioberti, Fransada srgnde iken talyann Sivil Yenilemesi adl kitabn yazd. Bu kitapta 1848 ve 1849da talyadaki baarszlktan tm partileri sorumlu tutuyordu. talyadaki tm devletleri tek bir devlet yapmak gerekir diyordu. Bylece Papalk devletini de ortadan kaldryordu. Bunun sonucunda da dinsel bir reform beklenmeliydi.

68

1852nin Baz Gelimeleri

Neandertal erkek ve kadn canlandrmas

1851 ve 1852 yllarnda Yermak Sibiryada kefe kt. Aslnda hatrlanaca gibi Ruslarn Sibiryay kefi ok nce balamt ve nerede ise bitmiti. Yermak seferinin sonunda Tura, Tobol ve rti havzalarnn bulunduu geni topraklar Rusyaya katlmtr. Yermak seferi bu adan nemlidir. 1852 ylnda Neandertalin atas bulundu. kinci Anglo-Burma Sava balad. Westminster Saray Britanyada ald. Britanyal kimyac, minerolist ve zoolist John George Children (d. 1777), ngiliz yazar Sara Coleridge (d. 1802), Rus yazar Nikolai Gogol (d. 1809), sko doa bilimci William MacGillivray (d. 1796), Amerikal diplomat ve Maya arkeolojisti John Lloyd Stephens (d. 1805), talyan filozof Vincenzo Gioberti (d. 1801), 1852 ylnda ldler.

69

Gogol

Rus roman ve oyun yazar Nikolay Vasilyevi Gogol (1809 - 1852) ld. Gogol orta halli toprak sahibi bir ailenin ocuu olarak Ukraynada dnyaya geldi. Gogolun ocukluu ky hayat ve Kazak kltr etkisinde geti. Genlik yllarnda iir ve edebiyata ilgi duydu. 1828'de Petersburga gitti. Orada memur olmay ve bir ekilde geinmeyi umuyordu. Epey maceradan sonra ok alt kademede memur olarak ancak 1 yl alabildi. Gogol, 1836'da Pukinin kard Sovremennik adl dergide, elenceli ve ineleyici bir slupla yazlm gerekstc yks Burunu yaynlad. Yazar, byk lde Pukin'in etkisi altndayd. yle ki, onun eletirileri ve telkinleri olmadan yazamayacan dnyordu.

70

Gogolun ilk ciddi ve dikkat eken eserleri Ukraynadaki yaam zerine yazd hikayelerdi. Bu hikayeler halk deyileri ile sslenmiti. Gogol 1831 1832 yllarnda yazd bu hikayeleri, Dikanka Yaknlarndaki iftlikte Akam Toplantlar adl kitapta toplad. Bu ykler Rus edebiyat dnyasnda Gogolun bir anda parlamasna yol at. 1835 ylnda Mirgorod ve Arabesk adl eserlerini de yaymlad. Bu kitaplarnda da halk hikayeleri, zellikle Kazak gemii ilenmiti. Hikayelerinde gnlk hayat ve baya kiilikleri zaman zaman mizahi, zaman zaman fkeye varan bir ekilde yeriyordu. Byk komedisi Mfetti adl eseri ile brokrasiyi yeren Gogol, bu eserinin sahnelenmesi ile tm imekleri zerine ekti. Tepkiler yznden Rusyadan ayrlmak zorunda kald. Romada Pukinin tavsiyesi ile en byk eseri olan l Canlar yazarken Pukinin ld haberini ald. Bu haber onun iin gelebilecek en kt haberdi. O zamana kadar Pukini dnmeden dikkate almadan hibir ey yazmayan Gogol iin bu haber gerekten bir ykm oldu. Pukinin lmnn ykc etkisine ramen 1842 ylnda iki nemli eseri olan l Canlarn 1. cildi ve uzun hikayesi Paltoyu bitirdi ve yaynlad. l Canlar dnemin Rusyasnn rmln gzler nne sererken, Paltoda sradan insanlarn yaadklar aclar, maruz kaldklar hakszlklar ve yaadklar yoksulluu, okuyucuyu sarsacak bir ustalkla anlatmaktayd. Bu eser dnemin en byk eserlerinden biri olarak nitelendirilecekti. Dostoyevski hikaye iin Hepimiz Gogolun Paltosundan ktk. diyecekti. Ancak yk soylu kesimin tepkisini tekrar Gogol zerine ekti. Dnem aydnlar zerinde byk basklarn uyguland karanlk I. Nikola dnemiydi. Gogol dzen savunucular tarafndan Rus insann aalamakla onun kt ynlerini gstermekle, halkna ihanetle suland. Ancak onun yapmak istedii halkn aalamak deil onu bu hale sokan yozlam dzeni tm gereklii ile gzler nne sermekti. Maruz kald bu sulamalar yazarn ruhsal salna ciddi zararlar verdi. Pukinin lmnden sonra Gogolun poplaritesi daha da artt. Bu ilgi Gogolda bir nclk hissi yaratt ve toplumu deitirmek, insanlara yol gstermek gibi misyonlar edindi. Dine kar ilgisi artt ve daha nce eletirdii kiliseyi vmeye balad. Bu davran hayranlarnn tepkisini ekti ancak Tanrnn gnln almak iin ona daha da yaknlat. 1848de kutsal topraklar ziyaret etmek iin Filistin'e gitti. Dinsel basklarla l Canlar romannn ikinci blmnn el yazmalarn yakarak imha etti. Bu davranndan 10 gn sonra 43 yanda Moskovada ld.

71

Osmanl Eitimi

Manastr askeri idadisi

Eski tip eitimden gemi (Medrese) Osmanl aydnlar sadece Adalet Bakanlnda deil, tm yeniletirme hareketleri iinde nemli bir yer almlard. Geleneksel eitim sistemi btn dezavantajlara ramen sekinlerin yetimesinde nemli bir rol oynamt ve oynamaya devam edecekti. Ancak, iin ansa braklacak yan yoktu. Yenilemeyi baaryla ynetebilecek, dini kayglarla kalplanmam, eitim yntem ve kurumlarn oluturma zorunluluu yenilikiler tarafndan ok ksa bir sre iinde kavranmt. Fakat devlette bu eitimi yaptrabilecek eitimciler ortalk da yoktular. Buna kar Mslman olmayan milletlerde (Rumlar, Ermeniler, vs) eitimci ihtiyac devlette olduu kadar acil ve zlemez bir sorun olmad. Modern eitim veren yzlerce okul ptrak gibi patlad. Ama bu okullarda cemaatlere gz kulak olan ruhbann denetimi altndayd. Eitimle ilgili yeniletirme abalar II. Mahmut ile somutlamaya balamt. XIX. yzyln ortalarna gelindiinde, devletin eitim kurumlarndaki eitim olduka tutarl hale gelmiti. En altta iptidaiye vard. Burada aritmetik, Osmanl tarihi, corafya ve din bilgisi retiliyordu. kinci aama rtiye idi. Rtiyelerde 15 yanda genlere Trke, Arapa, Acemce, matematik, geometri, tarih, corafya ve din dersleri veriliyordu. Sonra yllk bir eitim olan dadi geliyordu. Burada Dou dilleri, Franszca, iktisat, cebir, matematik, muhasebe, fizik, kimya, felsefe, tarih, corafya, el ileri retiliyordu. Ancak hala bu okullarn saylar ok azd. Osmanl imparatorluunda 1852 ylnda 60 rtiye ve 3371 rtiye rencisi vard. Bu srada sadece stanbul medreselerinde 16.752 renci, gayrimslim okullarda karma olarak (kzl erkekli) 19.348 renci tahsil gryordu. 72

Avrupa Ordularnda Durum

Prusya ordusu

Avrupada devletleraras ilikiler bir denge politikas iinde devam edip, gidiyordu. alemi bu bartan memnundu ve olas bir savan karlarn zedeleyeceinden ekiniyordu. Avrupa, Prusya hari, hala gnll yazma metodu ile askere alma metodu yrrlkteydi. Ordularn askeri gereleri ve eitimleri yeterli deildi. Son zamanda silah sektrnde gelime hz zayflamt. Tfekler hala ok zor dolduruluyordu. Toplar azdan dolduruluyordu, bronzdu. Toplar obs deil glle veya bomba atyorlard. Eitimde silah kullanm ve manevra hareketleri gsteriliyordu. Yaplan eitim, sava meydan koullarna uygun deildi. Genelde topu ve istihkam snf dndaki subaylarn da eitimi yetersizdi veya hi eitim almamlard. Askerler, adrlarn yanlarnda tayor, yaya yryerek yer deitiriyorlard. Prusya ise farklyd. Tfekleri ineliydi. Toplar arkadan doldurulan elik toplard. Bu gelimi silahlara uygun eitilmi bir ordusu vard. Askerlik mecburiydi ve bedelli askerlik

73

kabul edilmiyordu. Askerler 3 yl muvazzaf askerlik yaptktan sonra ihtiyata ayrlyorlard. Subaylar ise zel harp okullarnda modern sava kurallarna gre eitilerek yetitiriliyordu. Prusya ordusunun amac toprak veya s ele geirmek deil, dman ordusunu yok etmekti. Prusya ordusu ve tm lke her an savaa hazrd. Harekat planlar hazrlanmt. Sava annda kuvvetlerin abuk intikali iin tedbirler alnmt. kmal plan ve stratejisi hazrd. Asker yannda adrn tamyor, komuta heyeti daha nce ordunun nasl barnaca konusunu zmlyordu.

Battle-Mars-Le-Tour-large

74

Krm Sava balyor, 1853

Krm Sava

Dolmabahe Saray yeniden yapld. Artk Osmanl imparatorluunda Avrupa byk devletlerinin nfuzu iyice aa kmt. Nerede ise sadrazamlar ve d ileri bakanlar ngiliz ve Franszlara sorulmadan, onlarn fikri alnmadan tayin edilmez olmutu. Sanki Babali yabanc devletlerin elindeydi. 28 ubatta, Rus ar, Osmanllarda azalmakta olan nfuzunu tekrar geri kazanabilmek iin Menikofu eli olarak stanbula yollad. 1833ten beri Rusya Osmanl devletinden gl olduunu ispatlam ve ona nfuzunu kabul ettirmiti. Bu nfuzun devam ngiltere ve Fransann iine gelmiyordu. Onlar Osmanl devletinde kendi szlerinin gemesini istiyorlard. Bu istei fiili hale getirmek iin genel politik durum da ngiltere ve Fransadan yanayd. Bu arada Kuds ve evresinde, Rusya ile Fransa nfuz iin rekabet ediyorlard. ngiltere ve Fransa Rus deniz gcn halletmek ve Osmanl yenilemesini kontrolleri altna almak istiyorlard. Avusturya mparatorluu'na kar 1848 ylnda balayan Macar ayaklanmasnn Rusya'nn yardmyla kanl bir ekilde bastrlmas, bu dnemde Rusya'nn Avrupa'da artan bir ekilde g kazanmasnn gstergesi olarak yorumlanmt. Birleik Krallk, bu ve benzer nedenlerle Avrupa'daki g dengesinin

75

kendi aleyhine bozulmasn engellemek istiyor, bu ama dorultusunda Rusya'nn glenmesinin nne gemeye abalyordu. Bunun yannda, Osmanl Devleti'nin dalmas Rusya'nn topraklarn gneye doru geniletmesi anlamna gelecekti. Bu durum Britanyann Asya'daki kolonilerine (zellikle Hindistan'a) ulamasn zorlatracakt.

Aleksandr Sergeevich Menshikov

Ocak aynda Grand Des Helenenin evindeki bir elencede, Rus ar I. Nikola ngiltere Elisi Sir Hamilton Seymoura Kollarmzda bir hasta adam var. tenlikle sylyorum, bu gnlerde, hele btn zorunlu nlemler alnmadan nce hastamz bizi terk ederse, byk felaket olur. Bu hasta adam Osmanl imparatorluuydu. Bundan sonra her yerinden problemler fkran Osmanl imparatorluuna, hasta adam yaktrmas, oturdu. Rus elisi Finlandiya Genel Valisi Menikof stanbula bir avr, bir tavrla gelmiti. Bu srada ngiliz ve Fransz elileri kendi lkelerindeydi. Menikof Mehmet Emin Ali Paaya gnlk kyafetiyle gitti, hariciye nazr Fuat Efendiyi de hi ziyaret etmeyerek aalad. Osmanl tarafnda Reit ve Fuat Paalar tamamen Rus dman olarak tannmlard. Ali Paann Rus dmanl daha lmlyd. Hariciye nazr Fuat Efendi (Paa) istifa etti. Bu srada ngiltere elisi Stratfort de Redcliff stanbula dnp, duruma el koydu. Sadrazam azlettirdi. Hariciye nazr olarak Mustafa Reit Paann gelmesini salad. Menikof, Kutsal Yerler meselesinde Rusyaya uygun zm istiyordu. Ayrca Ortodoks kilisesini Rus imparatorluunun korumas altna konmasn da istiyordu. Bu srada Menikof,

76

kutsal yerler konusunda Fransz elisi ile uzlamt. Ama Ortodokslarn Rus himayesine girmesi konusunda Rusya hala israr ediyordu. Bunlara kar Rusya Osmanlyla mttefik olacakt. Ancak Menikof ile Osmanllar arasndaki mzakereler sonu vermedi. Babali kararn vermiti. Hristiyan dinince kutsal olan makamlarn Mslman dinince de kutsal olduuna ve bu nedenle bu makamlardaki hizmetlerin Katolik ve Ortodokslarca deil Mslmanlarca ifa edilmesine karar verdi. Bunalm gittike artyordu. Menikof 21 Maysta stanbuldan ayrld. Sava balad. Bu srada ordusunun sava gc asndan ngiltere birinci, Fransa ikinci ve Rusya nc geliyordu. Hemen pelerinde ise Osmanl imparatorluu vard. Osmanl ordusunu yenilemi ve kuvvetlendirmiti. Bu yeni ordu bir mdafaa savanda Rusya ile ba edebilirdi. Ama Rusyaya kar saldr savanda baarl olmas pek mmkn grlmyordu.

Sinop Muharebesi

77

Krm Sava, 1853

3 Temmuz 1853te Rus ordusu Prut nehrini aarak, Eflak ve Bodan igale balad. ar I. Nikolay, bu hareketinin bir sava balangc kabul edilmemesi gerektiini aklad. Bu teebbs bir gvenlik tedbiriydi. Ortodokslarn savunmasn etkili olarak yapabilmek iin bir tedbirdi. Osmanl Ortodokslara haklarn tanynca Rusya Romanyay boaltmay garanti ediyordu. Ancak, bu durum Avrupa'nn statsn deitirmeye ynelikti. Bunun zerine Avusturya'nn teklifi ile Viyana'da bir konferans topland. Rusya dndaki 4 byk devlet (ngiltere, Fransa, Prusya ve Avusturya) toplanmt. Bir uzlama formln nota olarak verdiler. Rusya notay kabul etti. ngiliz elisi Stratfortun ise kiisel grleri resmi gre hi uymuyordu. Babali notay ret etti. Bu srada stanbul'da, Rusya'ya kar sava ilan iin halk padiaha bask yapmaya balad. Karadada da Rus kkrtmas ile Piskopos-prens Danilo bakaldrd. 4 Ekimde Osmanl mparatorluu Rusyaya sava ilan etti. Bu srada Balkanlara ilave Kafkas cephesinde de sava balamt. Tuna boyunda ve Kafkasyada hem Osmanl ve hem de Rusya ynak yapmt. Osmanl komutan Mir mer Paann Tuna ordusunda 132 bin asker vard. Karsndaki Prens

78

Gorakof kumandasndaki Rus ordusu 152 bin askerdi. Kafkasyada ise Mir Abdlkerim Nadir Paa komutasnda 150 bin asker ve Muraviev komutasnda 160 bin askerle kar karyayd. Osmanllarn modern ve iyi silahlanm ordusu Tuna cephesindeydi. Tunus ve Msr da Osmanl ordusuna asker yollamlard. Ruslarn ihtiyat birlikleri ise Osmanllardan sayca ok daha fazlayd. Sava balarda Tunada Osmanl, Kakasyada Rusya lehine geliiyordu. Osmanllar Kafkas cephesi komutann deitirdiler. Yeni komutan Ahmet Paayd. 2 Kasmda ngiliz ve Fransz donanmalar stanbula geldi. 30 Kasmda Rus donanmas Sinopta bulunan Osmanl donanmasn yok etti. 12 para donanma batm, 2.000 asker lmt. Komutan, baz subay ve erler Ruslara esir dmt. Sinop basknnda Ruslar obs denen yivli toplar kullanmlard. Obslerin kullanm karsnda, tahta gemilerin pek ans kalmyordu.

Sinop Deniz Muharebesi

Rus gemileri ihtar etmeden Sinopun Mslman mahallelerini topa tuttular. Pek ok sivil ld. 2.500 ev oturulamaz hale geldi. Olay Avrupaya Sinop Katliam olarak aks etti. Fransz ve ngiliz kamuoyu, donanmalar stanbulda iken yaplan Sinop basknn kendileri iin hakaret olarak alglyorlard. Bunun zerine ngiliz ve Fransz donanmalar Karadenize aldlar.

79

Taiping Krall

inde Taiping isyan devam ediyordu. Yangtze Irma Vadisini aarak Kuzey in'e giren isyanc ordu, 1853'te Nanjing'i ele geirdi. Bir sre sonra Qing hanedann ykmak amacyla Pekin zerine bir ordu gnderildi. Bu giriimin baarszlkla sonuland. Taipinglerin kurduklar devlet karsnda Avrupallar elikiye dtler. Bu devlete taraf m yoksa kar m olacaklard. Taipingler kendilerini Hristiyan olarak nitelendiriyorlard. Aslnda dinleri Hristiyanlkla in inanlarnn bir karm olan kendilerine mahsus bir dindi. Ama Taipingler kendilerine Hristiyan diyorlard. imdi misyonerler tm ini Hristiyan yapmak iin ellerine nemli bir frsat geirmilerdi. Ancak ekonomik karlar ar bast. Avrupallar Manu ynetimini semilerdi. Manulara kredi vermilerdi. Anlamalar vard. Zayf Manu ynetimi, kuvvetli Taiping ynetiminden daha faydalyd. inde Manular Taipinglerle pek baa kabilecee benzemiyordu.

80

Taiping syannda Suchou'ya Taiping kuvvetlerinin girii

Ancak zaman iinde isyann nderleri arasnda kan anlamazlklar sonucu liderlerin bir ksm ld, bir ksm da ayrlp kendi yoluna gitti. Bylece isyanc kuvvetler zayfladlar. Bu srada Orta inde Tseng Kuo-fan (1811 1872) ve Li Hung-Chang valilik yetkilerini de kullanarak Halk Milis Kuvvetleri benzeri ordular kurmaya giritiler. imdi Orta inde kyllerin bir ksm Taipinglere, bir ksm yeni milis glerine katlmaya balad. Kyller daha fazla para verenin ve daha gl olann tarafna geiyorlard.

81

Japonyada Da Kapanma Bitiyor, 1853

XVIII. yzyln sonlarndan itibaren alma ynnde giderek artan basklar XIX. yzyln ortalarnda meyvelerini verdi. 1853 ylnda Amerika Birleik Devletleri'nin drt gemilik Komodor Parry komutasndaki bir filosu Tokyo Krfezi'ne demir att. Bir sonraki yl ayn ziyareti gerekletiren Amerikan filosu bu ikinci ziyaretinde, bu kez iki lke arasnda bir dostluk anlamasna imza att. Bunu, hemen Rusya, ngiltere ve Hollanda izledi. Bu Japonya'nn ie kapal geirdii dnemin bittiini haber veriyordu.
Komodor Parry'nin Japonyay ikinci ziya

Drt yl sonra dostluk anlamasn ticaret anlamalarn izleyecekti. Bu aamada kervana Fransa da katlacakt. ABD Deniz kuvvetleri Komodoru Matthew Perry Japon hkmetiyle (Tokugawa ogunluu) Kanagawa anlama/mutabakat imzalayarak Shimoda ve Hakodate limanlarn Amerikan ticaretine amt (History of Japan). Japon ogunu Ieyoshiden sonra Iesada ogun oldu. Ge Tokugawa ogunluu balad.

82

1853n Baz Gelimeleri

Sinop Muharebesi

Bu srada Hindistanda Lort Dalhousie demiryolu yapmna balamt. Bu demiryolu Britanya egemenliini pekitirecekti. 1853 ylnda, talyay etkileyen bir yazar olan Cesare Balbo (1789 1853) ld. 1821de spanyada Sardunya eliliinde askeri ateeydi. Burada 1808 1814 arasnda spanyann Napolyona kar ayaklannn tarihini yazd. Peinden talyan tarihi yaynlad ve baka tarihlerle de ilgilendi. 1844de talyann Umutlar adl kitabn yaynlad. Bu kitapta Giobertinin federal programn kabul ediyordu. Ancak, talyann bamszl nndeki en byk engel olarak Avusturyay gryor ve onu Alplerin tesine srp atmak lazm diyordu. Birlemi talyann bakenti olarak da doduu kent olan Piemonteyi gsteriyordu. Balbo sa bir politikacyd. Piemonte Parlamentosuna mebus seildi. Londrada Halka ak akvaryum yapld. Portekizde Maria II of Portugal babas Pedrodan sonra tahta geti. Macar air Mihly Bertalanits (d. 1788), talyan besteci Matteo Carcassi (d. 1792), Avusturyal matematiki Christian Doppler (d. 1803), Alman yazar Ludwig Tieck (d. 1773), Mekskal devlet adam ve tarihi Lucas Alamn (d. 1792), Japon Tokugawa Ieyoshi, Tokugawa ogunluu 2ci ogunu (d. 1793), Fransz botaniki ve gezgin Augustin SaintHilaire (d. 1799), Katalan fizik ve matematiki Franois Arago (d. 1786), Fransz besteci George Onslow (d. 1784), Maria II of Portugal (d. 1819) 1853 ylnda ldler.

83

Sivastopol karmas, 1854

Krm Sava

Mart aynda Osmanl, ngiltere, Fransa ve Sardunya Rusyaya kar ittifak imzaladlar. Avusturya ile antlamalar imzaland. Avusturya ile yaplan antlama Tuna eyaletlerinin Rus ordusundan boaltlmasn ngryordu. Avusturya, gerekirse asker gndermeyi taahht ediyordu. Anlama uyarnca, mttefik Rusya ile ayr ayr sulh yapmayacakt. Sava, devletin bakomutanlarnn ittifak ile yrtlecek, genel bir bakomutan olmayacakt. Osmanl topraklarnda askerler Osmanl kanunlarna uyacaklard. Sava sonras ftuhat yaplmayacakt. Peinden ittifak, 28 Martta Rusyaya sava ilan etti (Krm Sava). Franszlara Mareal Leroy de Saint-Araud, ngilizlere Mareal Lord Raglan kumanda ediyordu. Yunanistan Krm Savandan (1853 1856) istifade ederek Osmanllara saldrmt. ngiliz ve Fransz kuvvetleri Pire limann igal ettiler (1854 1857). Kral Otonun durumu sarslmt. Harekat Yunanistan' tarafszla mecbur etti ve Rusya bir mttefikini kaybetti. Rus Osmanl Sava Tuna, Kafkas ve Karadeniz'de younluk kazand. Tuna cephesinde durum nce Osmanllar lehine geliti. Fakat bir sre sonra Rus ordusu Silistre'ye kadar ilerledi (Silistre Kuatmas). Bunun zerine Britanya ve Fransz askerleri Varna blgesine sevk edildi. Bu srada Avusturya da Rusya'y bask altna ald. Rus ordusu Silistre nlerinden ekilmeye mecbur kald. Peinden Eflak ve Bodan' tahliye etti. 14 Eyll 1854de mttefik kuvvetler Rusyann Sivastopol limann hedef aldlar. 30 bin Fransz, 21 bin Britanyal ve 60 bin Osmanl askerinden oluan mttefik kuvveti 89 harp ve

84

267 nakliye gemisiyle Krm'a karld. Ancak Krm Sava dnld gibi ksa srede tamamlanmayacakt. Ruslar iddetle direniyorlard. 29 Eyllde Fransz bakomutan Mareal Saint-Arnaud ld.

Britanya askerleri Haydarpaa yaknlarnda Krma gitmek iin bekliyor.

Mahmudiye

Mahmudiye sava gemisi uzun seneler dnyann en byk sava gemisi unvann korudu. 76,15 x 21,22 m 128 topu olan ve 1280 gemici tayan bu gemi Krm Sava srasnda Sivastopol kuatmasna katld ve pek ok deniz muharebesinde grev ald. 1854 yllarnda 20 Eyllde ilk Krm muharebesi olan Alma muharebesi, 25 Ekimde Hafif Suvari Alay Saldrsna konu olan Balaclave Muharebesi, 5 Kasmda Inkerman muharebesi yapld. Florence Nightingale ve 38 hemire Krm sava iin hazrlandlar.

85

Meclisi Ali Tanzimat

1854de Osmanl mparatorluunda Meclisi Ali-i Tanzimat (Reform Yksek Kurulu), Mehmet Emin Ali Paann mimarlnda kuruldu. inde nazrlar, yksek kademeden Mslim ve Gayrimslim ulema ve yksek memurlar bulunuyordu. Meclisi Valay Ahkam Adliye (Adalet Yksek Meclisi) gibi yasama yetkileriyle donanmt. Bu kurul Tanzimatn beyin kuruludur. Aktif ve yaratcyd. Temsil nitelii geniti. Kurul nemli iler yapp, on yl iinde Adalet Yksek Meclisi iinde eridi. Kurul parlemento ncesinde parlamento gibi grev yapt. II. Mahmur dneminde Meclisi Valay Ahkam Adliye kurulmutu. Padiahn danma Kurulu olarak alan meclis Meclisi Vala tpk Divan Hmayun gibi, mutlakyeti bir Sistemde, kuvvetler birlii esas ierisinde, hkmdarn yasama, yrtme ve yarg yetkisini, onun adna kullanmaktayd. Tanzimat Fermannn ilanndan sonra Meclisi Vala ile birlikte alacak ve bu Meclisin yelerinin yan sra, hkmet yeleri (nazrlar), yksek rtbeli devlet memurlar (rtbei ula snf sanisi), emekli yksek devlet memurlarnn da katlmyla oluturulan Meclisi Alii Umumi de kurulmutu. Meclisi Umumi, bir senato ya da Meclisi Ayan gibi alacak, Meclis-i Valada alnan kararlar ve yaplan yarglamalar, burada kabul veya ret ya da deitirildikten sonra kesinlemek zere padiahn onayna sunulacakt. Bylece Osmanl Devletinde kararlar kademeli bir ekilde danma meclisleri szgecinden geirilerek kolektif akln bir sonucu olarak yrtlecekti. Tanzimat Dnemi boyunca Meclisi Vala monolitik ve standart bir yap izlememitir. eitli nedenlerle blnp birletirilerek yasama, yrtme ve yarg kuvvetlerinin ayrlmasna giden tarihsel bir geliim sreci takip etmitir.

86

Meclisi Valann 18381854 yllar arasnda, tek yapl dneminde, ileri ar derecede artmt. Devlet hayatn ilgilendiren hemen her konuyu grp karara balyordu. Bu da yarg ve yasama ilerinin yava yrmesine neden oluyordu. Ayrca Meclisi Valann kurucusu ve koruyucusu Mustafa Reid Paann rakipleriyle ekimeleri, daha geni yetkilerle donatlm, gerektiinde yksek rtbeli devlet adamlarn da yarglayacak (sadrazam, nazrlar) bir meclisi tekilini gerekli hale getirmiti. Bu nedenlerle ikiye ayrlarak, 26 Eyll 1854 tarihinde Meclisi Alii Tanzimat ve Meclisi Valay Ahkam Adliye adyla iki organ tekil edildi. Meclisi Alii Tanzimat, yasama ile grevlendirildi. Tanzimat reformlarnn gerektirdii btn kanun, nizamname, dahili nizamnameler bundan sonra Meclisi Tanzimatta hazrlanp kararlatrlacakt. Yeni meclis Bakanlar Kurulu ile eit gce sahipti. Bakan dorudan padiaha bavurabilecekti. Meclisi Vala sadece Sadaret tarafndan kendisine sunulan konular kararlatrrken Meclisi Tanzimat bu konuda bamsz klnacak ve kendi uygun grd meseleleri ele alabilecekti. Meclisi Tanzimat, st rtbeli memurlar yarglayabilecek, tanklk etmek zere arabilecek, nezaret arivlerini incelemek zere memurlar gnderebilecek ve Tanzimat hkmlerinin uygulanp uygulanmadn denetleyebilecekti. Osmanl mparatorluunda ilk kez yasama gc dierlerinden stn saylarak denetleme yetkisine sahip klnmt. Bylesine geni yetkilerle donatlan Meclisi Tanzimatn bana Tanzimat Devrinin nl devlet adamlarndan Ali Paa (18151871) getirildi. Meclisi Valay Ahkam Adliye ise 18541861 arasnda bir yksek yarg organ (appeal court) olarak varln srdrd. Bu dnemde Meclisi Vala, ayn zamanda kanun yapma ilevine de haizdi. Ancak arlkl olarak yarg fonksiyonu n plana kmt.

87

1854n Baz Gelimeleri

Daha nce yaplan eitli denemelerin peinden, 1854 ylnda stanbulda belediye kuruldu. Belediye bakanna ehremini dendi. ehreminine 12 kiilik bir kurul yardm ediyordu. Belediye yerel vergi tabanlarn tespit ediyor, pazarlar denetliyor, temizlik nlemlerini alyor, kentin su ve beslenme ihtiyalarn temin ediyor, inaat ilerini dzenliyordu. Tanzimat brokrasisi pek ok ile urayordu. Bu merkezilemenin ve tam olarak rgtlenememenin bir sonucuydu. Bazen garip iler bile yapyorlard. rnein 1854de stanbul dilencilerinin bana dilenciler kethdas atadlar. Osmanl mparatorluunda ilk demiryolu Kahire skenderiye arasnda yapld. Bu srada Douda, Orta Asyada, Ruslar, Maverannehiri ele geirmek iin, General ernayev komutasnda kuvvetlerini Verniyden (Alma-Ata) yola kardlar. Trkistan, Takent ve iyambest Ruslarn eline geti. Yale Universitesinde Professor Benjamin Silliman petrol distile ederek birleenlerine ayrd. Londrada kolera salgn oldu ve 10.000 kii ld. Bu salgn srasnda kolerann sudan getii fikri olumaya balad. ngiliz ressam John Martin (d. 1789), Alman fiziki Karl Adolph von Basedow (d. 1799), ngiliz kimyac ve mineralojist Arthur Aikin (d. 1773), Alman fiziki Georg Ohm (d. 1789), Hdiv Abbas I (d. 1813), ngiliz yazar George Mogridge (Old Humphrey) (d.1787), sko yazar John Gibson Lockhart (d. 1794), Portekizli yazar Almeida Garrett (d. 1799) 1854de ldler.

88

Svey Kanal irketi

Napolyon seferine katlan Lepre, skenderiye-Svey arasnda alacak bir kanal tasarlamt. Bu kanal Kavalal Mehmet Ali Paa'nn hizmetindeki Fransz mhendisi Linant de Bellefonds restore etti ve Fransa'nn skenderiye konsolosu Lesseps plan onaylad. Saint Simoncular projeyi incelemeye aldlar. Kurulan inceleme kurulu 1848 devrimiyle ortadan kalkt. Msr hdivliine Lesseps'in dostu olan Sait Paa'nn kmas (1854) tasary kesinletirdi. Sait Paa, kanaln almasna izin verdi. 200 milyon frank sermayeli Evrensel Svey Deniz Kanal irketi kuruldu ve nce 30 Kasm 1854, sonra da 5 Ocak 1856 fermanlaryla altan itibaren 99 yllk imtiyaz ald.

89

Evren Srekli Oluuyor

Kartal Nebulas

1854de Friedrich Wilhelm Joseph Schelling (1775 1854) ld. Kanta gre son ama treyi oluturmakt. Fichte de buna katlyordu. Schellinge gre ise son ama tre deil sanatt. Estetik akl, Kantn teorik akl ile pratik aklnn bir birleimiydi. Sanatnn iinde onu srkleyen ve kendini aan bir ses vard. Sanat insanstyd. Sanat doann kopya edilmesi deil doast bir yaratmayd. Kantta mutlak alana girilemiyordu. Schellingde giri yolu sanatt. Evrende duraan hibir ey yoktu. Evren, srekli bir oluum (yaratma) alanyd. Her eyi belirleyen etki ve tepkiydi. Felsefe ise mutlan bilimi olmalyd. Riemann (1826 1866) drt boyutlu bir uzay nermeye balamt. Grecelik kuram neride hissedilmeye balanmt. Einstein izafiyet teorisinde kullanaca yaplarn temeli atlyordu. Hamilton (1805 1865) Drdey kuramyla ilerliyordu. almalar kuantum mekaniinde faydal olacakt. Carley (1821 1895) ve Sylvester (1814 1897) ise gelitirdikleri matematikle fizie daha nce bilinmeyen ufuklar aacaklard. 90

Crpidules
Kkken erkek, yalanp byynce dii

Darwin, deniz kabuklularyla ilgili almalarnn sonularn 18511854 arasnda yaymlad bir dizi kitapla anlatt. 1853'te bu almasndan dolay Royal Society tarafndan madalya ile dllendirildi. Ayrca bu alma, o zamana kadar jeolog olarak bilinen Darwin'in biyolog olarak da nlenmesini salad. Darwin, deniz kabuklularyla ilgili almasnda, belli bir fonksiyonu olan bir organn, deien artlar sonucunda ufak deiimler geirerek fonksiyonunu deitirebileceine dair kantlar gzlemledi. Kasm 1854'te notlarna, ortak bir atadan gelen canllarn, " doann ekonomisinde ayr ayr yerlere " adapte olmalar sonucunda anatomik olarak birbirlerinden uzaklaabileceklerini yazd.

91

Krm Savanda Sona yaklalyor, 1855

Krm Sava srasnda Selimiye klasnn ngilizler tarafndan hastane olarak kullanl (litograf)

Krm Sava devam ediyordu. 1855 ilkbaharnda 140 bin kiilik bir mttefik kuvveti daha Krma kt. Bu srada ngiltere ngiliz Kann Korumak iin 20.000 Trk piyadesini Krmda savamak zere dn ald (3 ubat 1855). Krmda Ruslar malup oldu ve ekilmek zorunda kaldlar. Kafkas cephesinde ise Ruslar baar kazandlar ve Kars' ele geirmeye muvaffak oldular. mer Paa Kafkas cephesinde Ruslara kuzeyden bastrabilmek iin Sokumkaleye karma yapt. Bu srada eyh amil Dastanda Ruslara bask yapyor, bu da Osmanl Kafkas kuvvetlerinin ok iine yaryordu. Ama sonunda 4,5 ay direndikten sonra Kars Ruslarn eline gemiti. Ruslar Kars daha nce 1828 ylnda ele geirmilerdi. Bu srada 2 Martta ar I. Nikolay ld. Yerine II. Aleksandr geti. Daha sonrada ngiliz bakomutan Mareal Lord Raglan ld. 8 Eyllde Krm Savanda mttefik gler Malakof kalesine hcum ettiler. 10 bin mttefik askeri ld, buna kar Ruslar 130 bin kii kaybetmilerdi. Eyll aynda mttefikler Sivastopole girmeye baladlar. Savan sonu gelmiti. I. Nikolann yerine geen II. Aleksandr bar istemek zorunda kalmt. Bar artlar, Avusturya tarafndan kendisine verilen bir ltimatomla bildirildi. II. Aleksandr istenen artlar esas tutarak bar teklifini kabul etti. Mays ve Haziran aylarnda Viyana'da bar iin hazrlk 92

grmeleri yapld ve Paris Konferans esaslar tespit edildi. Bu srada sava devam ediyordu. Bu esaslara gre: Eflak, Bodan ve Srbistan zerindeki Rus korumas yerine Avrupa devletlerinin teminat, Tuna zerinde dolam serbestlii, Karadenizin tarafszl ve Osmanl lkesindeki Hristiyan ve Mslmanlarn tamamen eitlii temin edilecekti. Osmanl devleti Krm sava masraflarn karlamak iin Haziran aynda ngiltere ve Fransadan bor ald. Bu bor alm gelecek yllarda da devam ederek Osmanl devletini ok zor bir duruma getirecekti.

Malakof Muharebesi

Osmanllarda ilk telgraf hatt, Krm sava srasnda Eyll 1855de stanbul, Edirne, Varna, Krm arasnda kuruldu.

93

inin her yerinde isyanlar var, 1855

Panthay syan. Quijing Qing kuvvetlerince ele geiriliyor

1855 ylnda Yang-tsi tekrar ve ok fazla kuzeye doru yatak deitirdi. Artk Honan ve Anhui eyaletleri bundan ok etkilenmilerdi. Balam olan Nien-fei isyan iyice hzland. inde Manular (Qing Hanedan) ok zor durumdayd. ngiliz ve Franszlarla daha dorusu Avrupallarla sava vard. Taiping ve Nein-fei isyanlar savatan daha ktyd. Bu srada Mslman isyanlar da balad. Bunlar Trklerin veya Moollarn veya ikisinin birden yapt bakaldrlard. Ynnanda (1855 1873) Panthay isyan patlad ve uzun srd. Panthay isyan Hui halknn ayrlk bir hareketidir. syan edenler iinde Mslman ve Mslman olmayan gruplar vard. Hui eitli milletlere mensup, tam bir ipek yolu seyyahlarndan tremi topluluktu. lerinde Trkler, Moollar, ran ve Arap kkenli olanlar vard. Han halk ile Huili madenciler arasnda epeydir bir srtme vard. mparatorluk yneticilerinin basks isyana sebebiyet verdi.

94

1855in Baz Gelimeleri

Paris Endstri Saray

Osmanl devleti Krm sava masraflarn karlamak iin Haziran aynda ngiltere ve Fransadan bor ald. Bu bor alm gelecek yllarda da devam ederek Osmanl devletini ok zor bir duruma getirecekti. Bu bor %6 faizli 3,3 milyon lira tutarndayd. Bununla ilk olarak tedavle sokulmu olan kaimeler piyasadan ekildi. Bundan sonra borlanmalar devam edip gidecekti. Tanzimat dnemi saray ve devlet adamlar bor iinde yaadlar. Yani sadece devlet borlanmad, kiiler de borluydular. Sadrazam maa ayda 2500 altn gibi ok yksek olmasna ramen kuvvetli olaslkla sadrazamn harcamalarna yetmiyordu. len devlet byklerinin arkalarnda braktklar bor, genelde terekelerinden fazlayd. Saray, Yksek Brokratlar ve giderek tm brokrasi bir tketim krizinde gibiydi. Saraylar, konaklar, yallar, mobilyalar, klk-kyafet, dnler, snnet dnleri, merasimler, elenceler, seyahatler derken para su gibi akp, gidiyordu. 1855de Parisde Uluslar aras fuar ald. Sanayi Saray kuruldu ve makineler sergilendi. Nepal-Tibet Sava (18551856) balad. 29 Haziranda Daily Telegraph yayna balad. David Livingstone, ZambiaZimbabwede ki Victoria elalelerini gren ilk Avrupal oldu. talyan kaif Giacomo Beltrami (d. 1779), Fransz yazar Grard de Nerval (d. 1808), Alman matematik, fizik ve astronom Carl Friedrich Gauss (d. 1777), Rus 11. ar Nicholas I (d. 1796), ngiliz yazar Charlotte Bront (d. 1816), ngiliz kaif Charles Robert Malden (d. 1797), Danimarkal filozof Sren Kierkegaard (d. 1813), Litvanyal yazar ve air Adam Mickiewicz (d. 1798), 1855de ldler.

95

Irk

Irk kavram nerede ise btn Avrupann houna gitmiti. Frenk rkndan, Kelt rkndan, Germen rkndan bahsediliyordu. Irk kavram adetleri, huylar ve hatta zihinsel davranlar bile aklyordu. Gobinean (1816 1882) Aryen rk fikrini yayyordu. Aryenler beyazlarn en soylularyd. Kendilerini nemli ve zor ilere atamlard. Aslnda tartma insanlar bir kkten mi gelmilerdir, yoksa pek ok soydan m gelmilerdir tartmasyd. Antropoloji daha tam bilinmiyordu, etnografi gerei kadar gelimemiti. Dnceler karkt. Ancak bu rk yaklam, ksa sre iinde milliyeti ve emperyalist istekleri krkleyecekti. Michelet (1798 1874)ve onun gibiler kar kyordu. Hatrlanaca gibi daha nce de Karl Ritter (1779 1859) vard. eitli uluslar betimlemiti. Karl Ritterin almalarn Berghaus (1797 1884), Petermann (1822 1878) ve Reclus (1830 1905) devam ettiriyordu. Beyaz insan baardklar ile kendini farkl ve kimileri de stn gryordu. Kendinin yararl olduuna ve bu yararn bakalarnca da bilinmesi gereine inanyordu veya yle artlanmt. Bunun doal bir sonucu olarak kendi dillerinin yaylmasn ncelikli kabul etmiti. Btn Batl lkeler kendi dillerini yaymaya alyorlard. Ancak hi biri ngilizcenin yaygnlamasna yetiemiyordu. Bunun bir temel nedeni ticarette ortak anlama dili olmas ise dieri Hindistann varlyd. Hindistanda halk birbiri ile sadece ngilizce yardm ile anlaabiliyordu.

96

Nerval

Fransz; air, yazar ve gezgin Gerard de Nerval, (1808 1855) ld. Birok defa Trkiye'ye uram, stanbul'un en ok mezarlklarn beenmiti. Dnya edebiyat tarihinin en nemli airlerinden ve yazarlarndan biridir. Annesini iki yandayken kaybetti. Babas, Napolyon'un ordusunda askeri doktordu. Amcasnn yannda Valois blgesinin krsal kesiminde yaad. Nerval, zaman zaman, Valois tarlalarna geri dnmtr. Valois arklar ve efsanelerini burada yazd. Dnemin Mason dnyasnn nemli ahslarndan olan Nerval, uyuturucu madde bamls olmutu. 1841 yl itibariyle birka kez akl hastanesinde yatt. Grevi nedeni ile birok lke gezen Nerval, hibir ehirde yerleik bir hayat srememitir. 1855 ylnda, 47 yandayken Paris'te bir parkta ilk ak olduu kadn ailesi ile piknik yaparken grd. ocuklaryla mutlu olan babann yaamn kskanarak tekrar bir bunalm ierisine girdi. Gece, Nerval kendini bir sokak lambasna asarak (veya evinin pencere demirine asarak) intihar etti. O'nu grmeye gelen airler, aslm bedeni karsnda sayg duruuna getiler.

97

Gauss

Alman kkenli matematiki ve bilim adam Carl Friedrich Gauss ya da Gau (1777 1855) ld. Pek ok alanda bilime ve matematie byk katklar olmutu. Katkda bulunduu alanlardan bazlar; saylar kuram, istatistik, analiz, diferansiyel geometri, jeodezi, elektrik, manyetizma, astronomi ve optiktir. " Matematikilerin prensi " ve " antik alardan beri yaam en byk matematiki " olarak bilinir. Gauss'un ocukluk yllarndan beri bir dahi olduunu gsteren pek ok hikaye vardr. Pek ok matematiksel kefini henz 20 yana gelmeden yapmtr. Saylar kuramnn nemli sonularn derleyip kendi katklarn da ekleyerek yazd byk eseri Disquisitiones Arithmeticae'yi 21 yanda bitirmi ama eser ilk olarak 1801'de baslmtr. Gauss, Kutsal Roma Cermen mparatorluu'na bal olan Braunschweig kentinde, Gebhard Dietrich ve Dorothea Gauss iftinin tek ocuu olarak dnyaya geldi. Babas az eitimli bir ta ve duvar ustasyd, annesinin ise okuma-yazmas bile yoktu. Rivayete gre, Gauss henz yandayken, babasnn kat zerinde yapt hesaplar kafasndan kontrol edip dzelterek dehasn belli ediyordu.

98

Bir baka rivayete gre, Gauss'un ilkokul retmeni, rencilerini oyalamak iin 1'den 100'e kadar olan saylar toplamalarn isteyince, Gauss cevab birka saniye iinde buldu. Kk Gauss, say listesinin iki zt ucundan birer say alp topladnda hep ayn sonucun ktn fark etmiti: 1 + 100 = 101, 2 + 99 = 101, 3 + 98 = 101, vs. Bylece 1'den 100'e kadar olan saylarn toplam 50 101 = 5050 oluyordu. Gauss, ald burs sayesinde, 17921795 arasnda Collegium Carolinum'da (bugnk adyla Braunschweig Teknik niversitesi), 17951798 arasnda da Gttingen niversitesi'nde renim grd. 1796'da kenar says bir Fermat asal olan her dzgn okgenin, sadece cetvel ve pergel kullanlarak izilebileceini kantlad. Bu tr cetvel ve pergel problemleri Antik Yunan'dan beri matematikileri megul etmekteydi, dolaysyla da Gauss'un kefinin nemi bykt. Gauss bu baarsndan o kadar memnun oldu ki, mezar tana bir dzgn onyedigenin oyulmasn vasiyet etti. Ne var ki, daireye ok yakn olan bu eklin oyulmas ok zor olacandan, vasiyetini yerine getirecek bir ta ustas bulunamad. 1796 ylnda Karesel karlkllk ilkesi olarak bilinen ok nemli teoremi kantlad. lk olarak Euler ve Legendre tarafndan ortaya atlm ama kantlanamam olan bu teorem, ikinci dereceden denklemlerin zlebilirliinin belirlenmesini salyordu. Ayn yl iinde Gauss, asal saylarn tamsaylar arasndaki dalmna ilikin nemli bir sonu buldu. Bundan ksa bir sre sonra da, her tamsaynn en fazla gensel saynn toplam olarak yazlabileceini kantlad. Gauss, 1799'da bitirdii doktora tezinde cebirin temel teoreminin bir kantn sundu. Bu ok nemli teorem, karmak saylar zerine tanmlanm her polinomun en az bir kk olduunu sylyordu. Gauss'tan nce pek ok matematiki bu teoremi kantlamay denemi, ama hibir kant genel kabul grmemiti. Gauss'un kantna da, o zamanlar henz kantlanmam olan Jordan eri teoremini kulland iin itiraz edildi. Bu itirazlar zerine Gauss, hayat boyunca deiik kant daha sunacakt. 1849'daki son kant tm matematikilerden kabul grd. Gauss bu kantlar zerinde alrken, karmak saylar kavramnn olgunlamasna ok byk katkda bulundu. 1801'de yaymlad Disquisitiones Arithmeticae, saylar kuramna modler aritmetik gibi pek ok yenilik getirdi. Ayn yl iinde, talyan astronom Giuseppe Piazzi, Ceres asteroitini kefetti, ama asteroiti ancak 40 gn kadar takip edebildikten sonra kaybetti. 24 yandaki Gauss, aylk bir almadan sonra, Ceres'in tekrar grlebilecei pozisyonu hesaplad. 31 Aralk'ta iki ayr astronom (Franz Xaver von Zach ve Heinrich Olbers), Ceres'i tam Gauss'un syledii pozisyonda gzlemlediler. O zamana kadar hala sponsoru olan Dk'n verdii bursla geinen ve bu durumdan memnun olmayan Gauss, astronomide kariyer yapmay dnd ve 1807'de Gttingen niversitesi'nde astronomi profesr ve gzlemevi mdr olarak almaya balad. Hayatnn sonuna kadar ayn niversitede alt. Gauss en karmak hesaplar aklndan yapabilmesiyle de nlenmiti. Anlatlana gre, Ceres'in izleyecei yrngeyi nasl bu kadar hatasz hesaplayabildii sorulunca, " logaritma kullandm " cevabn vermi, logaritma cetvelini nasl bu kadar hzl kullanabildii sorulunca da " cetvele ne gerek var, hepsini kafamda hesaplyorum! " demitir.

99

Gauss 1828

1818'de Hannover eyaleti iin yzey lmleri yapan Gauss, bu lmler iin helyotropu (gne ve aynalar yardmyla dorultu gzlemleri yapmaya yarayan aygt) icat edip kulland. Gauss, klit d geometrilerin varln kefettiini, ama tepkilerden ekindii iin fikirlerini yaymlamadn iddia etmitir. klit d geometriler, klit aksiyomlarnn bir ksmn atarak oluturulan, sezgilerimizle elien fakat kendi iinde tutarl geometrilerdir. Einstein'n genel grelilik kuram gibi pek ok yeni fikrin domasn mmkn klmlardr. Gauss, daha nce astronomi aratrmalarnda da kulland ve Hannover'de yapt yzey lmleri srasnda, lm hatalarnn istatistiksel dalmn veren normal dalm fikrini netletirdi. Bugn normal dalma Gauss dalm da denmektedir. Ayrca bu lmler Gauss'un diferansiyel geometriye de (eriler ve yzeylerle ilgilenen bir matematik dal) ilgi duymasn salad. 1828'de bu matematik dalnn nemli teoremlerinden biri olan theorema egregium'u kantlad. 1831 ylnda Gauss, fizik profesr Wilhelm Weber'le beraber almaya balad. Bu beraberlik, manyetizma ve elektrik konularna pek ok yenilik getirecekti. 1833'te Gauss ve Weber ilk elektromanyetik telgraf icat ettiler. Bu telgrafla gzlemevini fizik enstitsne baladlar. Gauss, hala mdr olduu gzlemevinin bahesine bir manyetik gzlemevi kurulmas talimatn verdi. Weber'le beraber Dnya'nn eitli yerlerindeki manyetik alan lmek amacyla bir " manyetik kulp " kurdu. Gauss'un bu sralarda gelitirdii, manyetik alann yatay younluunu lmeye yarayan metot, 20. yzyl ortalarna kadar kullanlmaya devam etti.

100

Hayatnn sonlarna doru matematiksel yeteneklerinin kreldiini hissedince edebiyatla ilgilenmeye balad.

Gauss 23 ubat 1855'te, 78 yandayken, yllardr yaad Gttingen'de ld. Gauss ilk kars lnce ikinci defa evlendi. Gauss ilk evliliini 1805 ylnda Johanna Osthoff ile yapt. Her iki evliliinden de erden alt ocuu oldu. Gauss tam bir mkemmeliyeti ve bir ikolikti. Kafasndaki fikirler tam olgunlua erimeden onlar yaymlamak istemezdi. Bu konudaki ilkesini pauca sed matura (az ama olgun) szyle zetliyordu. lmnden sonra incelenen gnlkleri ortaya kard ki, meslekdalar tarafndan yaymlanm olan pek ok nemli matematiksel kefi o daha nceden yapm, ama yaymlamamay tercih etmiti. Matematik tarihisi Eric Temple Bell'e gre, Gauss gnlklerine yazd tm matematiksel fikirleri hayattayken yaymlam olsayd matematik 50 yl ileri atlam olurdu. Dindar ve muhafazakar bir adamd. Ayrca bir monari destekisiydi ve tm Almanya'y etkisi altna alan 1848 devrimlerini onaylamyordu.

101

1856 Islahat Ferman

Osmanllar 18 ubat 1856da yeni bir reform program ieren Hatt Hmayun yaynladlar. Bu 1856 Islahat fermanyd. Tanzimat Ferman nasl Mustafa Reit Paann eseri ise, Islahat Ferman da Ali Paann eseridir. Byk devletlerce kabul edilmi olan bar n artlarndan biri, Osmanl imparatorluunun Hristiyanlara tannm haklar tekrar ve kendiliinden teyit etmesiydi. Islahat Ferman bu haklarn teyidiydi, ama onun ok tesine geecekti. Islahat Ferman sanki Osmanl Sultan kendiliinden yapt bir alm gibi sunuluyordu. Aslnda ise Avrupa devletlerinin basks altnda, biraz da mecburen yaynlanmt. Ali ve Fuat Paalar, bu fermanla Batnn Osmanl Hristiyanlar zerindeki garantrlk isteklerini savmak istemilerdi. Ama Bat, Islahat fermann hep Osmanl i ilerine karma hakk veren bir belge olarak alglad. 1839 Glhane Hatt Hmayunu ile 1856 Islahat fermannn merkezinde Mslmanlarla, Mslman olmayanlar arasndaki eitsizliin giderilmesi vard. Ancak Mslman olmayan kim demekti. Rusyada Yahudilere eitlik var myd? Kim ne istiyordu. Bu ok net deildir. Ama yine de Osmanl devleti bu konuda cesur ve nemli admlar atmtr. lkede laik bir gelime balad. Mslman ve Mslman olmayanlar arasnda eitlii daha nce ahin Giray ynetimindeki Krm denemi, baarl olamamt. Osmanl mparatorluu bu konuda baary yakalayacakt. eitli milletlerin ruhban bildik bileli eitli yolsuzluklar yapyordu. Milletlerin fertleri de bundan hep ikayetiydiler. Ferman bu yolsuzluklarn nlenebilinmesi iin her ruhbann kendi 102

cemaatinden belli bir maa almasn ilan ediyordu. Ruhbann tebaasndan aidat ad altnda ba toplamas yasaklanmt. Mslman olmayan cemaat kurumlar laikleecek ve demokratlaacakt. Osmanl imparatorluunda Protestanlar ve yeni Hristiyan cemaatler ortaya kyordu. Ama bu gelime imparatorluun Hristiyanlarnn eski dzenini bozan bir durum deildi. Dier yandan laik eitim ve hayat tarz, gayrimslimler arasnda yaylyordu. Bu akm sonucu, Rum ve Ermeni Kiliseleri, cemaatlerinin dalmaya baladn greceklerdi. Bu dalmay ise kiliseler laik eitim yaparak ve ulusalc bir ideolojiyi benimseyerek nleyebileceklerdi. imdi herkes, ayrm gzetmeksizin, vergi, adalet ve eitim karsnda eitti. Her ie herkes girebilecekti. Herkes ayn okullara kabul edilecekti. Haklarda eitlik, grevlerde de eitlik getiriyordu. Askerlik herkes iindi, sadece bedel deyenler askerlik yapmyordu. Yabanc uyruklular, yerel mevzuata uymak koulu ile gayrimenkul satn alabileceklerdi. Ayrca Ferman, iltizam usulnn son bulmas, maalarn muntazam denmesi gibi Tanzimat Fermanndaki unsurlar teyit ediyordu. Devlet Bte yaparak alacak ve bu konudaki kanun hassasiyetle uygulanacakt. Bundan nce Osmanl kiliselerinde an almak yasakt ve tokmak alarak haber iletiliyordu. Islahat ferman ile an almak serbest brakld. Douda ve baz yerlerde kiliseler tokmak alma adetinden vazgeemediler, an ve tokmak almay beraberce kullanmaya baladlar. 1856 Hatt Hmayunu imparatorlua gittike daha fazla girecek olan Bat nfuzunun temelini atmt. Bundan Batnn byk devletleri ok memnundular. Hristiyanlar ve dier din mensuplar ayin zgrln almlard. Adalet ve vergi bakmndan Mslmanlara eit hale gelmilerdi. dari grevler almalarnn nnde engel kalmamt. Cemaatleri ise i rgtlenmeleri tarafndan tamamen serbesttiler. Eskiden olduu gibi cemaatler medeni davalarn ruhani liderlerine havale edebileceklerdi, fakat yine eskiden olduu gibi ceza davalarna Osmanl hakimleri bakacakt. Eskiden meclislerde milletler rast gele sayda temsil ediliyorlard. Bundan sonra nfuslar orannda temsil edileceklerdi. Reformcular birlik ve kardelik arklar sylyorlard. Herkes de bunu alklyordu. Ama cemaatlerin zgrl kendi kozasn rp, iinde mayalanyordu. Mustafa Reit Paa bu fermann ieriini iyice eletirdi. Byle yapmakla Ali ve Fuat Paalar eletirmi oluyordu. Kuvvetli olaslk ile sadrazam kendi olsa, o da ayn eyi yapacakt. Mustafa Reit Paa d ileri bakan olarak ilan ettirdii Tanzimat fermanndan sonra, ilk defa 1846da sadrazam olmutu. Sonra, Paris Barna kadar 4 defa daha sadrazam olup, azledildi. imdi Islahat fermannn gnahlarn Ali ve Fuat Paalara ykleyince yine sadrazam oldu. Islahat ferman Osmanl milletlerinin durumunu dzeltmeye matuf, devletin kendiliinden bir teebbsdr. Osmanl devleti Avrupa devletlerinin bir ferdiydi. Baz hukuki deiiklikleri yapmas gerekiyordu.

103

Krm Sava Bitiyor, Paris Anlamas, 1856

1856 Paris Anlamas

Rusya ile Osmanl Devleti, Birleik Krallk ve Fransa arasnda Paris Antlamas'nn imzalanmasyla Krm sava sona erdi. Krm sava 800.000 insann hayatna mal olmutu. Bu anlamann 7. maddesi ile Osmanl mparatorluunun bamszlk ve toprak btnl sayg duyulaca belirtiliyor ve bunun iin Batl devletler gvence veriyorlard. Bu madde ayn zamanda Avrupa devletleri bir mdahaleyi zorunlu grdkleri her durumda eyleme geme hakkn sakl tutuyorlar demekti. Boazlar szlemesini onaylayan ve kys olsun olmasn tm sava gemilerinin Karadenizde dolamasn yasaklayan 10 ve 14. maddeler Osmanl egemenliini snrlayan maddelerdi. Bu maddeler Rusya ve Osmanlya Karadenizde tersane bulundurma yasa getiriyordu. Ancak Osmanl donanma ve tersanesi stanbulda olduundan bu madde Rusyann deil, Osmanlnn yararna bir maddeydi. Bu madde Reit ve Ali Paalarn tam bir diplomatik baarsyd. Buna benzer ekilde, Besarabya Rusyadan alnarak, Tuna nehri aznn denetimini uluslar aras bir heyete veren 15 ve 19. maddeler de Osmanl egemenliini snrlyordu. Avrupa, ierisinde Tuna komisyonu dahil olmak zere, pek ok uluslar aras rgt ortaya karyordu. Bu rgtler balangta sadece Avrupallardan oluuyordu. Sonra dnyann her

104

yerinden insanlar iine almaya balad. Bu rgtler genelde iletiim ve mal dolam ile ilgili rgtlerdi. Bu tip bir rgtn ilklerinden biri 1865 tarihli Telgraf Birlii rgtyd. Srbistan Osmanl imparatorluuna olan ball devam ediyordu. Ama haklar Avrupa tarafndan garanti edilmiti. Bu anlama srasnda Karadaa bamszlk kazandrlmaya allm, ancak buna muvaffak olunamamt. Ruslar Kars boaltp Osmanlya, mttefikler de Krm boaltp Rusyaya iade edeceklerdi. Mttefik silahl kuvvetleri en ksa srede Osmanl topraklarn boaltp, lkelerine dneceklerdi. Rusya Tuna deltasndan ekilecek ve Romanyaya hibir ekilde mdahale etmeyecekti.

105

Paris Anlamasnn Sonular

Krm Sava'nn sonunda ilan edilen Islahat Ferman (18 ubat 1856), Osmanl reform hareketlerinde ok nemli bir yer tutar. Islahat Ferman'nn amac, imparatorluk iindeki herkese Osmanl yurttal vererek, yasalar nnde dine baklmakszn eitlik salamakt. Bu Ferman Dou Hristiyanlarn denetimleri altna alabilmek iin Kutsal Yerler olayn bahane edenlere artk bu imkan kapatyordu. Paris anlamas ile Osmanl imparatorluu Rus vesayetine girmekten kurtulmutu ama Avrupa byk devletlerinin vesayeti altna girmiti. Krm Sava, talya birliine giden yolu hzlandrmtr. Savaa asker gndererek Britanyann sempatisi ve Fransa'nn etkin desteini kazanan Sardinya-Piemonte Krall, sava izleyen yllarda talya birliini kuracakt. 1789 Fransz htilalinden 1848 ylna kadar, Avrupada Fransa ikinci plana itilmi, aristokrasinin savunuculuuna Rusya soyunmutu. Paris anlamas, Rusyann Osmanl i ilerine karmasn nleyerek ve Karadenizi Rus donanmasna yasaklayarak, Rusyay ikinci plana itip, Fransay tekrar birinci lige karmt. Fransann itibar iade edilmiti. Bu itibar deiiklii Osmanl brokrasisine de yansd. Daha nce iktidar mcadelesi Mustafa Reit Paa ve evresi ile Ulema ve Ordu mensuplar arasnda geiyordu. Mustafa Reit Paa cephesi blnd. ngilizler Mustafa Reit Paay desteklerken, Franszlar Ali ve Fuat Paalar desteklemeye baladlar. Hkmette herkesin adam vard. Bazlar yle bir taraf tutmutu ki hkmetin gizli grmelerini bile yabanclara szdryorlard. ngiliz Fransz rekabeti arttka Reit Paa ile Ali Paa rekabeti de artyordu. Bu rekabet zamanla kiiselleiyordu.

106

ngilizlerin nemli elisi Stratford ile Mustafa Reit Paa arasndaki uyum, Ali Paay ok rahatsz ediyordu. Stratfordun stanbul elilik grevinden alnmasnda Ali paann nemli etkisi olduu sylenir. Tanzimat Paalar arasndaki elikiler, Sarayn da iine geliyordu. Saray bu elikileri kullanarak daha rahat hareket edebiliyordu. Sava, Rus yaylmaclna kar koyabilecek tek gcn Osmanl imparatorluu olduunu gstermiti. Bu gerek Osmanllarn Avrupa Uluslar Topluluuna kabul edilmesi sonucunu getirdi. Osmanl imparatorluu Avrupa genel hukukundan yani devletler hukukundan yararlanmas kabul edilmi oluyordu. Yani bu bir anlamda Osmanl imparatorluu o zamana kadar hukuk d saylyor da demekti. Ayrca sava srasnda ngiltere ve Fransann Osmanl mparatorluunun yannda yer almas, blge halklarna gcn devamllk karakterinin ne kadar nemli olduunu anlatt. Yunanistana uygulanan ambargo da buradaki Rus yanllarnn nfuzunu krd. Yunanistanda bundan sonra hakimiyet ngiliz yanllarnn olacakt. Fransada ilgisini Romanyaya evirmiti. Eflak ve Bodan, Romanya ad altnda birlemeye doru gidiyordu. lk i olarak bunlara ortak bir Bey atand. 1861de ise tek bir meclisleri olacakt. ubatta Islahat ferman ilan edilmi, 30 Martta Paris Kongresi bitmiti. Artk Osmanl mparatorluu bir Avrupa devleti olmutu. Tanzimat ferman ile balayan dnem, d devletlerin mdahalesi ile karlan Islahat ferman ile sonlanmt. Tanzimatn devlet yneticileri Avrupallarca adam yerine konmay, Moskof tehlikesine kar Avrupann mttefikleri olmasn hep istemilerdi. Paris anlamas kazanlan saygnl resmiletiriyordu. Aslnda eitlik ve Avrupallk lafta kalacakt. Kimse gl ve bamsz bir Osmanly istemezdi. Kat zerinde, savan galiplerinden olan Osmanl devleti, aslnda savatan byk zarar alarak kmt. ok pahal olan bu sava yrtebilmek iin Osmanl devleti, deme kabiliyetini aan miktarda bor almt. 24 Austos 1854de ngiltere ve Fransadan 5 milyon ngiliz altn %4 faiz ve %1 amortismanla alnmt. Msr harac, zmir ve Suriye gmrkleri karlk gsterilmiti. Osmanl devleti zaman iinde bu borlarn altndan kalkamayarak Dyunu Umumiye idaresinin kurulmasyla, Avrupal devletlerin mali denetimi altna girecek ve yar smrge olacakt. Son zamanlarda giderek Osmanl devleti Rusyann veya ngilterenin veya Fransann uydusu haline dnmek zereydi. Ve hatta byk bir paralanma riski ile de kar karyayd. Paris anlamas bu riski iyice azaltmt. imdi Osmanl, boazlar ve stanbul zerinde pek ok lke birden sz sahibi oluyordu. Bunlarn bir araya gelip paralanma konusunda aralarnda anlamas neredeyse imkanszd. Paris anlamasyla Osmanl imparatorluu yar baml bir hale gelmiti.

107

Rusyada Sarsnt

II. Aleksander

Krm Sava, Rusya'nn felaketini getirdi. Her eyden evvel I. Nikola'nn Krm Sava sonunda yenilmi ve hayatn da bu znt iinde kaybetmiti. I. Nikola Kafkaslar igal eden oradaki insanlar sren, ite ernievsky, Dobrolyubof gibi aydnlar zulm altnda tutan hatta sylentilere gre Pukin'in delloda lmn bir entrika olarak hazrlayan, Dostoyevski gibi birini srgne gnderen, milletlerin stnde zulm kuran istibdadn temsilcisi bir hkmdard. lnce yerine II. Aleksander gemiti. II. Aleksander tahta getii zaman sarslm bir Rusya bulmutu. Avrupallarn artk Rusya'nn dman olduu ok akt. Krm Sava'ndan sonraki Paris Anlamasyla Rusya, toprak kazanmak bir yana Karadeniz'deki hakimiyetini yine kaybetmiti. Demiryolu sisteminin ok zayf olduu anlalmt. uras bir gerekti ki Rusya, byk sarsntlar geiren, ordusunu yenilemek zorunda kalan Osmanl mparatorluu'nun karsnda yenilmiti. Bundan sonra lke iinde ihtilalci hareketler son derecede hzlanyordu ve bu yetmezmi gibi terr rgtlenmeye balamt. Bu arn hayatna mal olacak bir terrd. II. Aleksander babasnn yaptnn tersini yapt. Halk hareketlerin stne yrmedi. Aksine baz liberal tedbirler almaya balad. nce bir Anayasa dnd. ldrld gn bile cebinden bir anayasa ve parlamento tasla kt sylenir. Toprak kleliini kaldrmay dnd. En nemlisi de btn Ruslarn yapt gibi Balkanlarda Trk mparatorluu'nun tabas olarak yaayan Slavlar kurtarmay dnyordu.

108

Aleksandr (II. Aleksander) btn serfleri azat etti. Onlara topraklarn bir ksmn yllk taksitlerle satn almalar hakkn tand. Topraklarn geri kalan yine asillere kalyordu. Zabta kuvveti asiller tarafndan oluturuluyordu. Bu hak onlarn elinden alnarak ky cemaatine ve kanton mahkemesine verildi. Adalet konusunda da Bat rnek alnd. Yarglk meslek oldu. Ceza mahkemelerinde jri topland. niversiteler Prusya modeline gre kurulmaya baland. Ancak II. Aleksandr politik bir meclis kurulmasna msaade etmedi. Buna karlk asiller, kentliler ve kyllerden oluan yerel meclisler kurdurdu.

109

Osmanl Topraklarna G

Krm sava sonunda Krmdan Osmanl topraklarna byk bir g balad. Bu meyanda Nogay Tatarlar ve Kuban Tatarlar Osmanl topraklarna gelip, yerletirildiler. Bu srada eitli Kafkas halklarndan da yarm milyon kadar snmac Anadoluya gelip, yerleti. Sadece 1864 ylnda Rus limanlarndan yola kan muhacir says 400 bin kadard. Bu gmenler Rumeli, Anadolu ve Suriyenin nfusu az olan yrelerine yerletirildiler. Bunlar her gen gibi yorulmak bilmez kolonistlerdi. mparatorluun ekonomik gelimesine byk katklarda bulunacaklard. XIX. yzyldan balayarak Osmanl mparatorluu geri ekildike, buna bal olarak Mslman siviller de onunla beraber ekilmek zorunda kalmlard. Ruslarn ve yerli Hristiyanlarn, Rus ordusu tarafndan igal edilen topraklarda yaptklar ikenceler ve ikenceli lmler yle bir korku yaratmt ki Mslmanlarn kamaktan baka aresi yoktu. Anadolu, tm evredeki Hristiyan lkelerin Mslman aznlklar iin snlabilinecek tek sakin ve gvenilebilinir snakt. Osmanl imparatorluuna, evresinden ve zellikle Rusyadan muhacir akyordu. Aslnda bu muhacir akn yeni bir ey deildi. Krm, Kafkasya, Hazar evresi, Macaristan, Bohemya, Polonya gibi lkelerden nemli snmac topluluklar epeydir Osmanl imparatorluuna geliyorlard. Ancak bu akn Tanzimattan sonra iyice oalmt. Sanki musluklar sonuna kadar alm gibiydi. Babali g tevik ediyordu. 1857de kan bir yasa ile muhacirlere hem toprak verildi ve hem de belirli bir sre iin askerlik ve vergiden muaf tutuldular.

110

1856nn Dier Olaylar

in gemileri

1856da stanbul Aksarayda byk bir yangn kt. 650 ev yand. Semt ok ksa bir sre de 1848 mar Nizamnamesine uygun bir tarzda yeniden yapld. imdi yollar normal genilikte ve dama eklindeydi. 1856da Nezareti Maarifi Umumiye, Ziraat ve Ticaret Bakanl, Nafa Nezareti kuruldu. Avogadro ld. Bugn Avogadro yasas olarak adlandrdmz yasay hipotez olarak ne srd. Avogadro yasasna gre, deiik gazlarn ayn hacimlerinin ktlelerinin arasndaki iliki, aralarndaki molekler arlk farklaryla dorudan ilikiliydi. Bu nedenle de deiik molekler arlklarn gaz rneklerinin ktlelerinden hesaplanabileceini sylemiti. Avogadro, bu fikrini, Joseph Louis Gay-Lussac'n 1808'te yaynlad yasann ardndan ne srmtr. Avogadro'nun en zorland ey, zamann bilim adamlarnn, atomlar ve molekller hakkndaki kesin fikirlerinin tam olumam olmasyd. Nitekim ki Avogadro'nun en byk katklarndan biri, molekl ile atom kavramlarn birbirinden ayrmada kullanlan basit paralarn da molekllerden olutuunu ve bunlarn atomlardan oluabileceini gstermesidir. Mesela, John Dalton (1766 1844) bu olasl gz nnde bulundurmamtr. Avogadro, ayn zamanda ktleyle arlk kavramlarn ayrmaya zellikle nem vermiti.

111

inde Orta indeki Tseng Kuo-fann kurduu Kyl ordusu kuvvetleniyordu. Teipinglerle Hkmet kuvvetleri arasnda yaplan muharebelerde, Taipingler Nankin dolaylarna kadar itildiler. Bu sralarda ngilizler daha fazla kaaklk yapabilmek iin baz in gemilerinin ngiliz bayra tamasna izin vermilerdi. Bu gemiler, ekonomik bunalmlar nedeniyle yeniden artm olan korsanlklara kar ngiliz harp gemilerince korunuyorlard. Kaaklktan muzdarip olan inliler ise ngilizlere ellerinden geldii kadar zorluk karyorlard.

in Subaylar ngiliz Bayran ndiriyor

1856de inliler kaaklk yaptklarndan phelendikleri bir ngiliz bandral in gemisine el koydular. ngilizler ise bu olay harekete gemek iin frsat bildiler. 1857 sava balyordu (II. Afyon Sava). Odun kmr Maden kmr karsnda yenilmiti. Coopern kr yksek frnn gcn arttrmt. ABDde gnde 900 ton dkme demir veren frnlar yapld. Britanya ile ran arasnda sava ilan edildi (Anglo-ran Sava). Amerikal doa bilimci Thaddeus William Harris (d. 1795), Alman yazar Heinrich Heine (d. 1797), Fransz besteci Adolphe Charles Adam (d. 1803), talyan kimyac Amedeo Avogadro (d. 1776), Alman besteci Robert Schumann, ngiliz yazar Gilbert Abbott Beckett (d. 1811) 1856 ylnda ldler.

112

Schumann

Alman besteci ve mzik eletirmeni Robert Schumann (1810 1856) ld. 1810da Almanyann Zwickau kentinde dodu. Kitap satcs Friedrich August Schumann ile Johanna Christiane Schnabelin be ocuundan en genciydi. Genliinde babasnn kitaplndaki Lord Byron ve Sir Walter Scottun romantik hikayelerini okuyan Robert, air olmay hayal ediyordu. Mzie de yetenei olan Robert, kk yata piyano dersleri ald ve babasnn tevikiyle kk paralar bestelemeye balad. Edebiyat ve mzik, Schumann iin sanatsal yaratclnn ortaya koymada kullanabilecei iki ayr arat. leriki yllarda piyano alma olanan yitirince, yeteneklerinin ift ynl gelimesinin byk faydasn grd. Schumann, 1826da babasnn lmnden sonra iir yerine mzie arlk vermek istiyordu. 1831de annesinin sraryla hukuk renimi iin Leipzige gitti fakat orada zamann mzik, edebiyat ve eitli sosyal faaliyetlerle geirdi. Piyano dersleri ald ve besteler yapt. Zamanla annesini hukuk deil, piyanist olarak kariyer yapmas konusunda ikna etti. Piyano retmeni Friedrich Wieckin ailesinin Leipzigdeki evine tand ve youn bir alma sonucu piyanoda virtz haline geldi. 1832ye kadar nemli piyano eserlerinin bir ksmn ald. Fakat ksa bir sre sonra ellerindeki bir sakatlk sonucu piyano alamaz oldu. Sa elinin orta parman kullanamaz olunca besteci-piyanist yerine besteci-eletirmen kimliine brnd ve kararllkla beste yapmay srdrd. 113

1834de, XIX. yzyln en nemli faaliyetlerinden birisi haline gelecek bir mzik gazetesi kard (Neue Zeitschrift fr Musik). 10 yl boyunca gazetenin editrln ve bayazarln yapt. adalar Frederick Chopin, Hector Berlioz, gen Johannes Brahms ve Franz Schuberti tanmaya alt. Gnl ilikileri Schumannn hayatnda nemli bir yer oynad. En byk ak, Friedrich Wieckin kz Clara idi. Clara ok yetenekli bir besteci idi. Friedrich Wieck, genleri birbirinden ayrmak iin elinden geleni yapt. 1837de sz kesildi ama uzun sre bir araya gelemediler ve Robert Schumann, bu yzden ok ac ekti. 18381839 yllarnda Clarann almas iin ok baarl bir piyano eseri besteledi (C Major Arabesk, Op. 18). 1840da yasal engelleri aarak evlendiler. Evlilikten sonra Schumann, arklar bestelemeye balad. 140 ark (lied) besteleyen Schumann, bu trn en gzel rneklerini verdi. Bu trdeki eserlerinin en nls Dichterliebe dir. 1840a kadar enstrmantal mziin vokal mzikten daha stn olduunu savunan Schumannn, fikir deitirerek vokal eserler bestelemeye balamasnn arkasnda Dichterliebenin airi Heinrich Heinea duyduu hayranlk vard. Gn na kard besteci Schubertin eserleri de onun arklarndan etkilenmiti. Ayrca Claraya sylemek istediklerini arklarla dorudan syleyebilmek iin ark bestelemeyi semiti. Ancak piyano alanndaki yetenei ile besteciliini birletirerek insan sesi ile piyanonun eit nemde olduu eserler besteledi. Bu yaklam, Schumannn lied trne en byk katks oldu. Schumann, 1850de Duesseldorf ehri mzik direktrl pozisyonuna getirildi, ancak 1854te genliinden beri zaman zaman ortaya kan; son yllarda ise ilerleyen ruhsal hastal nedeniyle grevinden alnd. Delirmekten her zaman korkmu olan Schumannn bu korkusu halsinasyonlarnn artmas sonucu iyice byd ve sonunda 1854te bir intihar giriiminde bulundu. Baarsz olan bu giriimden sonra bir akl hastanesine yatrld ve 1856da orada ld. Horowitz ,Schumann - 'Arabesque' http://www.youtube.com/watch?v=fYDSiFh1uiA&feature=related

114

Heinrich Heine

Christian Johann Heinrich Heine (1797 - 1856), 19. yzyln en nl Alman airlerinden biridir. Almanya'nn Duesseldorf kentinde Yahudi kkenli bir ailenin ocuu olarak dodu. Babas, ileri ok kez baarszlk ile sonulanan bir tccard. Yine babasnn bir iflasndan sonra Heine, Hamburg'a amcasnn yanna gnderilmiti. Amcas ok nl ve baarl bir bankerdi. Heine de zamanla amcasnn iini rendi. Daha sonra hukuk okumaya balad fakat edebiyata hukuktan daha fazla ilgiliydi. 1825'de Hukuk Diplomas'n ald ve ayn zamanda dinini deitirerek, Protestanl seti. Bu Alman devletinde hr bir birey olabilmek iin gerekliydi. Aksi takdirde birok Yahudi gibi haklar kstlanacakt. Sadece Hristiyan'lar herhangi bir i yapma ve devlet dairelerinde alma iznine sahipti. Ayrca Yahudilerin niversitede profesr de olmas yasakt. niversitelerde ders vermek ise Heine'n en byk tutkularndan biriydi. Dinini deitirmesini kendisi " Avrupa kltrne giri bileti " olarak adlandrr. Heine'nn birok iiri besteciler tarafndan alnm ve ark haline getirilmitir. air olarak Heine sanat yaamna " Gedichte" (iirler) adl eseriyle 1821'de balamtr. " Buch der Lieder " (arklarn Kitab) adl eseri onun en kapsaml iir derlemesidir. 115

Heine, 1831 ylnda Almanya'dan ayrlm ve Paris'e gitmitir. Orada sosyalistler ile arkadalklar kurmu ve snf ayrmsz, eit toplum telkinleri veren Kont Saint-Simon'un yolundan giden insanlar ile tanmtr. Heine yaamnn geri kalan ksmn Paris'te geirdi ve Almanya'ya sadece bir kez 1843'te bir ziyaret iin gitti. Eserleri Alman otoriteleri tarafndan men edildi. Heine hep Alman politika ve toplumunu eletirmeye devam etti. " Deutschland. Ein Wintermrchen " (Almanya. Bir K Masal) adl eserini yazd. 1844'te arkada Karl Marx bu eserini sahibi olduu gazatede makaleler halinde yaymlad. Kitaplarndan biri Naziler tarafndan yaklacakt. Bu konudaki tek sz: " Eer bir yerde kitaplar yakyorlarsa, orada eninde sonunda insanlar da yakacaklardr." (1821) szdr.

116

Avogadro

talyan kimyac ve bilim adam Quaregna ve Cerrato Kontu Lorenzo Romano Amedeo Carlo Avogadro (1776 - 1856) ld. Amedeo Avogadro, Torino, talya'da, asil bir aile olan Piedmont ailesinin bir yesi olarak dnyaya geldi. 20 yanda, kilise eitimi bitirip almaya balad. Ancak ksa bir sre sonra kendini fizik ve matematik alanndaki almalara adad. 1820'de, Turin niversitesi'nde fizik profesr oldu. 1821'deki Sardunyaya kar olan ayaklanmalarda aktif rol ald. Bunun sonucu olarak da 1823'te niversitedeki grevinden alnd. 1848'de Charles Albert, modern anayasay aklaynca Avogadro Turin'deki grevine geri getirildi. 20 yl daha burada profesrle devam etti. Avogadro'nun molarite ve molekler arlk konusundaki almalarnn ansna, bir mol, Avogadro says olarak adlandrlmtr. Bunun deeri yaklak olarak 6,02214199 1023'tr. Avogadro says, genellikle kimyasal tepkimelerinin sonularn lmede kullanlr ve kimyagerlerin, maddelerin tam olarak hangi oranda tepkimede bulunduklarn belirlemelerine yardmc olur. Avogadro yasasna gre, deiik gazlarn ayn hacimlerinin ktlelerinin arasndaki iliki, aralarndaki molekler arlk farklaryla dorudan ilikiliydi. Bu nedenle de deiik molekler arlklarn gaz rneklerinin ktlelerinden hesaplanabileceini sylemitir. Avogadro, bu fikrini, Joseph Louis Gay-Lussac'n 1808'te yaynlad yasasnn peinden ne srmtr. Avogadro'nun en zorland ey, zamann bilim adamlarnn, atomlar ve molekller hakkndaki kesin fikirlerinin tam olumamasyd. Nitekim ki Avogadro'nun en

117

byk katklarndan biri, moleklle atom kavramlarn birbirinden ayrmada basit paralarn da molekllerden olutuunu ve bunlarn atomlardan oluabileceini gstermesidir. Avogadro, aslnda " atom " kelimesini kullanmamtr; nk hem "atom ", hem de " molekl " kelimeleri ayn anlamda kullanlyordu. Onun yerine, Avogadro, eit " molekl " olduunu ve bunlardan birinin de " ana molekl " (bizim kullanmmzla " atom ") olduunu savunmutur. Ayn zamanda ktleyle arlk kavramlarn ayrmaya zellikle nem vermitir. 1841'de, tm almalarn tamamlayarak, drt cilt halinde, Fisica dei corpi ponderabili, ossia Trattato della costituzione materiale de' corpi'de yaynlad. Bilim dnyas, Avogadro'nun teorisine ok nem vermediinden, teori hemen kabul edilmedi. Bu konudaki kesinlik ancak 1860'ta, Avogadro'nun lmnden drt yl sonra oldu. Rudolf Clausius'un kinetik teorisi, Avogadro'nun yasasn destekleyen baka bir kant sundu. ok sre gemeden, J. H. van 't Hoff'un svlarla gazlarn davranlarnn benzerlikleri zerine yapt almalar, Avogadro'nun kanununu son kez onaylad. O zamandan beri de, Amedeo Avogadro, atomik teorinin babas olarak kabul edilir.

118

Osmanl Zenci Kle Ticaretini yasaklyor, 1857

Arap Esir Ticareti

Osmanl imparatorluunda, ubat 1857 ylnda, Sultan Abdlmecit zenci kle ticaretini yasaklayan fermann yaynlad. Fermanda Hicaz blgesi kapsam dnda kalyordu. Buna ramen emir Mekke erifinin ve Hicaz ulemasnn tepkisini ekti. Bu blge zaten srekli olarak kleliin kaldrlmasna kar kyordu (Arap Kle ticareti). 1857 ferman pratikte kesin ve tutarl bir uygulama getiremedi. Daha kesin ve yaygn bir yasaklama II. Merutiyet ile gelecekti. stanbul ehreminlii, eitli ynetim blgelerine ayrld. Bunlar daireler eklinde tekilatlandlar. lerinden 6cs ki bu Galata ve Beyoluna bakacakt, hemen greve balad. Yollar ta deniyor, yaya kaldrmlar yaplyor, aydnlatma ve su ebekeleri yaplyordu.

119

Yaplar bir hizaya diziliyordu. Denenen rnek bir kent yaplamasyd. Ve Bat Avrupa kentleri ile yarlyordu. 1856da Paris anlamas ile Osmanl imparatorluu toprak btnl garantilenmiken, bunun yrmeyeceinin ilk iaret ve uygulamas Eflak ve Bodandan geldi. Paris anlamas bu iki prensliin balarnda kendi bakanlar ve kendi meclisleri ile ayr prenslikler olarak yaamlarna devam etmelerini kabul etmiti. Ama Avrupa szn tutmuyordu, zaten tutmazd da. Avrupa komisyonunun kkrtmasyla Eflak ve Bodan danma meclisleri ortak bir takm makamlarda birlemeye baladlar. Bu kurullar Eflak ve Bodann birlii konusunda tutum taknyorlard. 1857de Eflak ve Bodanda seimler yapld. Fransa ve Rusya birlemeden yana olanlar destekliyorlard. Seimi birleme yanllar kaybetti. Fransa seimlerde hile yapldn ne srerek, yenilenmesini istedi. Osmanl bata yeni seime kar kt ama olay boyut kazannca raz oldu.

120

1857 Ekonomik Buhran

Uluslar aras ekonomi daralnca ve ABD tahl retimi ar genileyince ABDde Ekonomik Bunalm patlad. Krm sava srasnda pek ok Avrupal ifti asker olarak savaa gitmiti. Avrupada tahl retimi dt ve Avrupa Amerikan gda retimine baml hale geldi. Sava bitince Avrupada iftlikler tekrar retime balad ve ABD zirai ihracat azald. Amerikada gda endstrisinde hisse deerleri dt. Bu bilgi telgrafla hemen yayld. Korkan yatrmclar, hisselerini satmaya balaynca panik meydana geldi. Panik srasnda New York borsas kapand ve 2 ay hi almad. 1850lerde dnya ekonomisi birbirine ok sk bal deildi ama yine de zellikle Bat Avrupa ile ABD arasnda ekonomik bir ballk vard. Bu yzden 1857 krizi, uluslar aras bir kriz oldu. Bu dnyadaki ilk kresel ekonomik bunalmdr. ngilterede tedavldeki paray yedeklemek iin gereken altn ve gm rezervleri sebebiyle 1844de kan bunalm Palmerston hkmeti atlatmt. Bu sefer panik Britanyaya atlad. 1857 Eyll ayndan balayarak, uzun srecek bir ekonomik bunalm balad. Ancak esas etki Amerikan Savana kadar pek grlmeyecekti. Bunalm srasnda ABD sanayi evrelerini koruyucu bir tutum almt. Bu gneydeki byk iftlik sahiplerinin, Kuzeyin Kapitalistlerine kar olan gvensizliklerini glendirdi. Bu gven bunalm byk bir sosyal savaa yol aan en nemli etken olacakt.

121

1857nin Baz Gelimeleri

Pasteur Enstits

Bu srada, in ile ngiltere arasnda yeni bir sava balamt (kinci Ayon Sava). Fransa bu savata da ngiltere yannda yer alp, asker ve donanma yollad. Kanton, Tentsin bombaland. Bu srada bir yandan da bar grmeleri sryordu.

122

Bir yandan da in ile Rusya arasnda Dou Sibirya nedeniyle anlamazlk vard ve atmalar oluyordu. Rusya Krm savandan sonra dikkatini bu blgeye vermiti. 1858de in ile Rusya arasnda Aigun anlamas imzaland. in Manuryann baz ksmlarn Ruslara brakmt. Hindistanda isyan kt (1857 Hint isyan). Eyll aynda Britanya kuvvetleri Delhiyi ele geirdiler. Son Babur mparatoru II. Bahadr ahn imparatorluu sona erdi.

1857de Louis Pasteur (1822 1895), alkoln mayalanmas zerine bir tebli verdi. Burada rme ile havasz yaam arasndaki ilikiyi ortaya koyuyordu. Leibigin (1803 1873) daha nce aklad sreci, Pasteur bilimsel olarak gsteriyordu. Soru ortaya kt: Mayalanmaya yol aan mikroskobik organizmalar canl varlklara da bulayor muydular? Hastalanan ipek bceklerini inceleyen Pasteur, yumurtalarla geen bakterileri fark etti. Bu srada cerrah Listerde (1827 1912) yaralardaki iltihap bu mikroplar yznden oluyor diyordu. Caliorniada 7,9 iddetinde Tejon depremi oldu. Tokyodaki depremde ise 100.000 kii ld. talya Napolide 11.000 ld 6,9 iddetinde bir deprem oldu. Anglo-ran sava bitti. Kanadann bakenti olarak Ottawa, Ontario kabul edildi. Hollywood kuruldu. Kanadal kaif David Thompson (d. 1770), Rus besteci Mikhail Glinka (d. 1804), Amerikal kaif Elisha Kent Kane (d. 1820), air Manuel Jos Quintana (d. 1772), Fransz air Alfred de Musset (d. 1810), Fransz matematiki Augustin Louis Cauchy (d. 1789), Doa bilimci Alcide d'Orbigny (d. 1802), Avusturyal besteci Carl Czerny (d. 1791), Fransz doa bilimci ve ornitolojist Charles Lucien Bonaparte (d. 1803), Fransz filozof Auguste Comte (d. 1798), Alman air Joseph von Eichendorff (d. 1788), Alman heykeltra Christian Daniel Rauch (d. 1777), 1857 ylnda ldler.

123

August Comte

Fransz yazar August Comte (1798 1857) ld. 1798de Montpellierde domutu. Kk yata Parise geldi. Politeknik okulunda eitim grd. Fikirleri nedeniyle okuldan kovuldu. 1817de Saint Simon ile tant. 1824e kadar Saint Simonla birlikte kald. Sonra birden ondan uzaklat. Comteun en nemli eseri Olgucu Felsefe Dersleri adl eseridir. Bu eser zerinde 16 yl altktan sonra 1839 1842 arasnda alt cilt olarak yaynlad. Comte bu eserde nsanln bilimsel tarihini yazmak istemiti. nsan bilgisinin, eitli dallarda hangi olgunluk derecesine ulatn incelemek istiyordu. Ona gre insan zekas teoloji, metafizik ve olgucu olarak aamadan gemiti. Teolojik halde insan her eyin nedeninde Tanry buluyordu. Metafizik halde ise olaylar yzeysel gzlemlerin sonularna balanyordu. rnein uluslarn kaderi ile burlarn birbirine ilikilendirilmesi metafizik bir grt. Olaylar ynlendiren kanunlar bulup, bunlardan insanlar faydalandrmak da olgucu haldi.

124

August Comte bu hali pe pee koymutu. Halbuki toplumlarda hep bu hal yan yana, i ie olmutu. Hibir zaman bir tanesi tam olarak topluma hakim olamamt. Comtea gre insan bilgisini alt ana bilime blmek mmknd. Bunlarn ilki olan matematik ve astronomi en kolaylaryd. En sonda sosyoloji geliyordu ki bu bilim dierlerine nazaran ok daha az olgunlamt. Comteun son eseri Sosyoloji Konular adn tar. 1852 1854 arasnda 4 cilt olarak yaynland. Toplumun din ve siyasi olarak tekrar yaplanmas iin gerekli plan verilmiti. Entelektel ve ahlaksal ynetimi bir bilginler topluluu kendi zerine almalyd. Maddi adan endstri yneticileri ona yardm etmeliydiler. Bilginler ve endstriciler kendi aralarndan seilmeliydiler. Comte demokrasiye karyd. Tek dereceli seimle egemenlik devredilmesi kanlmas gereken bir eylem veya ihtilaldi.

125

Cauchy

Fransz matematikisi Augustin Louis Cauchy (1789 1857) 1857de ld. 1814 ylnda, karmak fonksiyonlar kuramn gelitirdi. Bugn, Cauchy teoremi adyla bilinen teoremi ifade ederek ispatlad. Entegraller ve bunlarn hesaplama yntemleri Cauchy tarafndan ortaya kondu. 1815 ylnda, Fermat'n bir teoreminin ispatn verdi. 1816 ylnda svlar zerinde dalgalarn yaylmasnn kuram ile Akademi dln ald. Gelitirdii ve yapt almalar renmek iin Avrupann her yanndan matematikiler Cauchyi dinlemeye geliyordu. 1816 ylnda Akademiye bakan seildi. 1816 ylndan itibaren cebir ve mekanik dersleri vermeye balad. 1830 devriminden sonra ballk andn kabul etmedii iin grevinden ayrld. Torino'ya giderek kendisi iin alan matematik krssnde almaya balad.

126

1838'de Paris'e dnd. Paris Fen Fakltesi matematiksel gkbilim profesrlne atand ve 1852 ylna dek bu grevine devam etti. Cauchy, matematiin btn blmleriyle ilgilendi. Cauchy her eyden nce, karmak fonksiyonlar kuramnn yaratcsdr. Erisel entegrali tanmlad, bunun temel zelliklerini kantlad ve kalanlar hesabn ortaya att. Fonksiyonlarn serilere almn ve karmak diferansiyel ya da analitiklik kavramlarn inceledi. Yerine koyma hesab, determinantlar ve matrisler kuram, gruplar ve cebirsel genilemeler kuramnn oluturulmas gibi yapt cebir almalar tarihe geti. Cauchy mekanik alannda esneklik kuramnn matematikle ilgili ynn dzenledi. Gkbilim hesaplarn kolaylatrd ve hatalar kuramn gelitirdi. Fonksiyonlar kuramnda da ok yenilikleri olan Cauchy, Cauchy - Riemann denklemleri, Cauchy teoremi, Cauchy integral forml ve Cauchy esas deeri bulular ve dier bulularyla ok nemli bir yere sahip olmutur. Cauchy, Katolik ve Bourbon yanls bir kralcyd. Cizvit tekilat ve retisine yakn olduu bilinirdi.

127

Arazi Kanunnamesi, 1858

Arazi kanunnamesi

Osmanl mparatorluunda 1858 ylnda Arazi Kanunnamesi yaynland. Klasik arazi rejimi oktan beri dalmt. Arazi kanunnamesi ile yeni arazi hukukunu dzenlemek, tarmda zel giriimi tevik etmek amalanmt. Osmanl bu kanunname ile zel mlkiyeti tanmtr. Bu dnemde devlete ait olan topraklar zel ahslarn eline gemi, miri arazi sistemi gndemden km, yerine zel mlk ikame olmutur. Bu dnemde devlete ait olan topraklar zel ahslarn eline gemi, miri arazi sistemi gndemden km, yerine zel mlk ikame olmutur. Ttn, pamuk ve dut (ipekbcekilii) gibi zel ekinler tevik edildi, parasz tohum ve fideler datld. Tarm topraklarnn mlkiyeti ve miras konularnda yenilikler getirdi. Mlklerin saptanma ve saym ilemleri balarken, kadastro kuruldu. Bataklklar kurutulmaya ve yeni tarma kazandrlan yerlere ulam imkan getirilmeye baland. Arazi mlkiyetinin el deitirmesi ve miras kanunundaki deiiklikler, doal olarak krsal kesimdeki aile yapsn da paralamaya balad. Miras hukukunda kz ocuklara erkek

128

ocuklar gibi eit pay verilmiti. Bu ok nemli bir gelimeydi. Ama biliyoruz ki bu rflere aykr olan kanun, 2000li yllara geldiimizde, hala tam uygulanabilmi deildi. XIX. yzylda Osmanllarda krsal alandan byk kentlere g de balamt. Bu eskiden olduu gibi bekarlarn kentlere almaya gelmesi deildi. Aileler stanbul, Selanik, Beyrut gibi kentlere yerlemeye geliyorlard. stanbul, surlar varnda ve halite ilk gecekondulama balad. Osmanl mparatorluunda 1840 ylnda kabul edilmi olan Ceza kanunu, 1851 ylnda tekrar gzden geirilmiti. 1858 ylnda, bu yasa yerine Fransadan alnan Ceza yasas kondu. Osmanl devlet adamlarna bor almak ok sevimli gelmiti. 1858de yeniden bor aldlar. Tarada yaplan reformlar ayan gibi eraf gibi g gruplarn sindirdi. Bu gruplar ortadan kalkmadlar ama hkmet ile uyum iine girdiler. Babali Taray daha iyi kontrol edebilmek iin eyalet snrlarn daraltt. Bu yeni birimlere vilayet dedi. Vilayetlerin geliri ve nfusu eyaletlere gre azd. Dolays ile kontrol kolaylayordu. Bu valilerinde sancaklar ve kazalar zerinde daha etkin denetim kurmasn kolaylatrmt. Ayrca retim ve ulam deitike, vilayet merkezleri de ona uygun deitirildiler. Devlet topraklarnn ahs arazilerine dnmesinde, liberal bask ve Avrupa devletlerinin basks da nemli rol oynam olmaldr. Bundan sonra Osmanl imparatorluunda yaanacak olan tm felaketlerde topraklarn ahs arazilerine dnmesinin de ihmal edilemeyecek etkisi bulunacaktr. Bu adm ok uzun sredir ve baz mercilerde hala ileri bir hamle kabul edilir. Halbuki bizce Tanzimat Islahat dneminin en geri admlarndan biridir.

129

Osmanl mparatorluundaki Baz Gelimeler, Devlet Standartlamaya alyor

Cevri Kalfa Mektebi

1858de stanbulda ilk kz rtiye mektebi ald (Cevri Kalfa Mektebi). Giritte Yunan adalarndan ayrlmamak isteyen bir bakaldr balad. Buna kar ngilizler mcadele ettiler (1858 1862). Karadada da isyan vard. Paris anlamasnda bamszlk alamayan Karada ayaklanmt. Osmanl bunu ok sert bir ekilde bastrd. Avrupa byk devletlerinin mdahale etti. 8 Kasm 1858de Karada zerk oldu ve zerklik uluslar aras bir komisyonun denetimine verildi. Eflak ve Bodanda tekrarlanan seimleri birlikiler kazandlar. Avrupa Romanyann ayr prenslikler halinde ama mtereken ynetilmesini kabul etti.

130

Osmanl imparatorluunda yaayan Mslmanlar, devlet Mslman olduundan ve yle yetitirildiklerinden kendilerini dier din mensuplar karsnda stn olarak gryor, hissediyorlard. Zaten Osmanl imparatorluu, kendinden nceki Mslman devletlerden ald miras ile dier din mensuplarn arka plana itmi, Mslmanlara nem vermiti. Hele ok tanrl din mensuplarnn yaama hakk bile yoktu. Sonra nce Tanzimat Ferman, sonra da Islahat Ferman ile Mslmanlar ve gayri Mslimler eit saylm, devlet herkesin devleti olmutu. Pek ok Mslman bunu anlamyor ve iine sindiremiyordu. Dier yandan da Aznlklar genellikle ticaretle zenginleiyorlard. Mslmanlar bu aznln yannda alr olmutu. Aznlklar Avrupa devletlerinin etkisi ile etraflarna hor bakmaya balamlard. Ayrca gayri Mslimler iinde gittike ykselen eitim seviyesi de onlara giderek bir stnlk hissi veriyordu. Ciddede ha mevsimi srasnda haclar, tahrikler sonucu Hristiyanlara saldrdlar. Fransz ve ngiliz konsoloslar araya girmek istediler ama ldrldler (15 Temmuz 1858). Bir Fransz-ngiliz filosu kentin nne geldi, Cidde topa tutuldu. Kkrtc denen 10 kii idam edildi. Tanzimat brokrasisi terfi ve rtbelerde standart bir kural ve snlama getirmiti. lmiye, askeriye ve kalemiye (mlkiye) rtbeleri yatay ve dikey olarak muadilletirildi. Bylece merkezi hazine asndan maa ve kadrolar belirli hale geldi. Ama daha bir barem kanunu karlamamt. Standartlama sadece rtbelerde deildi. Brokratik dil de standarta doru yol alyordu. Daha nce Osmanl st kademe katipleri, kendilerine mahsus bir uslup bile kullanrlard. Btn lkelerde ve bu srada Osmanllarda da yaz ve slup yzyllar iinde giderek sadelemitir. Tanzimat ncesi orta ve kk brokratlar, merkezde olsun, eyaletlerde olsun, byk brokratlarn yannda, onlarn gelir kaynaklar ile geimlerini salayan ve o grevlilerin istihdam ettii bir kapkuluydu. Tanzimat memuru ise kayt altna alnp, istihdam edilen, terfi, tayin ve cezalandrlmas belli kurallara balanm, hiyerarik yapda yerine yerletirilmi bir kiiydi. Ancak uzun bir sre yksek brokratlar yanlarnda kendi kapkullar ile gezmeyi brakamadlar. Tanzimat ncesi birka yksek brokrat dnda memurlarn ofisi yoktu. ou zaman yksek brokratlarn (sadrazam, eyhlislam, yenieri aas gibi) kendi yal veya konaklar ayn zamanda devletin ofisiydi. Tanzimattan sonra ise merkezde ve eyaletlerde devlet hizmetleri devlet binalarndaki ofislerde yerine getirilmeye baland. XIX. yzylda okul, hkmet kona, mahkeme, karakol gibi binalar ortaya kmt. Hkmet ofislerinde ube baznda dzenli bir kayt ve dosyalama balad. Ayrca Devlet Arivi kuruldu. Ariv demek devlet hafzas demekti. Tanzimat dneminde tebaa hala devlet karsnda ekingendi. Ama gittike tebaa ile devletin ilikisi artyordu.

131

1858in Baz Olaylar

Franszlar Danang' zapt ediyor

rlanda ile Kanada arasnda ekilmek zere 3.650 Kmlik bir denizalt telgraf kablosu hazrland. Kablo deme ii defa baarszlkla sonuland. Sonunda Austos 1858de gerekleti. Kralie Victoria, ABD Bakan Buchanana bu hat zerinden mesaj yollad. Mesaj 17 saat 40 dakikada gidebilmiti. Cevap 6 gn sonra gelebildi. 1866da kablo garantiye alnacakt. Minnesota 32. ABD devleti oldu. Tientsin anlamas ile kinci Afyon Sava bitti. ABD ve Japonya Harris anlamasn imzaladlar. Charles Rigault de Genouilly komutasndaki Fransz sava gemileri, Vietnamda Da Nang bombalayp, ele geirdi. ngiliz yazar Caroline Cornwallis (d. 1786), besteci Anton Diabelli (d. 1781), Alman besteci Julius Reubke (d. 1834), Fransz mimar Auguste de Montferrand (d. 1786), Japonyada 13. ogun Tokugawa Iesada (d. 1824), Sosyal reormcu Robert Owen (d. 1771), Jeolojist Joseph Marie Elisabeth Durocher (d. 1817), botaniki Karl Ludwig Philipp Zeyher (d. 1799), Koca Mustafa Reid Paa (d. 1800), 1858 ylnda ldler.

132

Britanya Hindistan

Hindistanda Babur mparatoru II. Bahadr ah tahtan indirildi. 1848den beri Hindistandaki isyana Dou Hint irketinin Hindistan asll askerleri de katlmt. 1858de Dou Hint irketi, ngiltere krallna ilhak edildi. Hindistann daha iyi ynetilmesine ilikin kanun adnda bir kanun karlmt. Britanya Hindistan ya da Hindistan mparatorluu (ngilizce British Raj) 1858'den 1947'ye kadar Birleik Kralln Hindistan kolonisine verdii add. Hindistan, Pakistan ve Banglade lkelerini kapsyordu. Yneticisi ngiliz Kraliyet ailesi idi. Bakenti Kalkta (18581912) ve Yeni Delhi (1912 1947) oldu. Resmi dili olan Hindustani, bir Hindu dili deildi. Hindustani bir Hindu-Urdu diliydi. Para birimi olarak " British Indian Rupee " (Britanya Hint Rupisi) kullanld. Genel Vali, ngiliz hkmetini temsil ediyordu. Yani kral vekiliydi. irketin yerini ise, Hindistan ilerine bakan ve parlamentoya kar sorumlu olan bir mstear almt. 1877e gelindiinde ise Kralie ayn zamanda Hindistan mparatoriesi ilan edilecekti. Hindistan banda bir otokrat bulunmayan otokrasiydi. Bir yanda mutlakiyet ynetiminin mahsurlar vard, onun yannda devlet memurlarnn yetkisizlii bulunuyordu. Buna bir de yneticilerin kt ve sakncal kiilikleri eklenince ortaya iyice garabet bir durum kyordu. ikayeti olan bir Hintlinin bavuraca bir iktidar yoktu. Hintli kendini ifade edebilmek iin ya ngilterede beyannameler datacak veya avam kamarasnda bir soru sorulmasn salayacakt. Hindistan uzaktayd, keyfi ynetiliyordu, ac ekiyordu.

133

Robert Owen

1858 ylnda Robert Owen (1771 1858) ld. Galli bir sosyalist ve reformcuydu. Robert Owen, 10 yandayken, bir kuma dkkanna rak olarak girdi ve Manchester'a yerleti. Keskin zekas nedeniyle Manchester'da hzlca ykseldi, 19 yandayken bir pamuk ileme fabrikasna ynetici oldu. Bu sektrde birok yenilie imza att. 1794 ylnda, Manchester'daki, Chorlton Twist Company isimli bir firmada ortak ve mdr oldu. hayatnda geirdii gnler, gelecekte, fikirlerine byk katkda bulunacakt. imdiden iilerle olan yakn ilikileri ve onlara verdii nem, onu dier yneticilerden ayrlyordu. Glasgow'a yapt bir seyahatte deirmenleri olan bir kapitalistin kzna ak oldu. Glasgow'a tand ve evlendi. Kaynpederinin New Lanark deirmenlerini de kendi firmasna satn aldrmt. Deirmenlerin yneticisi olan Owen, iilerin durumlarn dzeltmek iin eitli gelitirmeler yapt.

134

1813 ylnda " A New View of Society, or Essays on the Principle of the Formation of the Human Character " isimli ilk eserinin ilk paralarn yaymlanmaya balad. Owen hibir zaman dindar birisi olmamt ve kendince gelitirdii bir insan fikri vard. Ona gre insan karakteri, evre faktrlerin sonucu olarak ortaya kyordu. Bu evre faktrlerini kii belirleyemez veya kontrol edemezdi. Aslnda bu fikirler kiisel saylmazd, bu tr ilkeler ok uzun yllardr felsefenin iinde yer almt, yine de Owen bu fikirlerini hayat boyu ok farkl konulara uygulayarak, yeni sonular elde etmitir. New Lanark'daki almalar Avrupa apnda ilgi grmeye balamt. Fabrika iletmeciliinde sosyalizm fikirlerini, ibirliini arttrc ynyle ilemeye balad. En bandan beri onu farkl klan ve uygulad, " iilerine eitim sunmay daha da gelitirerek devam ettirdi. 1819'da karlan Factory Act (Fabrika Kanunu) onu hi tatmin etmedi. Avrupa'nn ve ngiltere'nin nemli siyaset adamlaryla grt. Fikirlerini yaymaya alyordu. sektrndeki ortaya att yenilikler etrafnda ona sayg duyan byk bir kitlenin olumasna neden olmutu. New Lanark rnek bir iletme olarak geiyor, sklkla birok farkl i kolundan ve grevden lider insanlar tarafndan ziyaret ediliyordu. New Lanark'ta yaratt komnel sistemi yaymak iin uramaya balad. Ona gre, fakirlie ve ii sorunlarna tek zm, sosyalist reformlardan geiyordu. Ayrca ziraat alannda kooperatifiliin kurulmas iin de aba sarf ediyordu. letmecilik zerine yapt planlar, belki de insan sever yanlar yznden byk bir ilgiyle karland. Bir sosyal reformist olarak yolu alm gibiydi. Ancak ie din karnca bu gidiat deiti. Londra'da dzenlenen byk bir mitingde her trl dine ve dinsel forma olan kartln ve nefretini aka deklare edince, toplumun ona bak as deiti. ounluu muhafazakar olan halkn gzndeki poplaritesi azald. Elit evrelerde de ona olan ilgi de azald. Yine de bunlar Owen'n fikirlerini ve zgvenini olumsuz etkilemedi, o hala gittii yola sonsuz bir inan besliyor, kendine ve fikirlerine fazlasyla gveniyordu. Komnel iletmecilik fikirlerini Amerika'da, New Harmony - Indiana'da gerekletirebilme ans edindi. ki yllk bir denemeden sonra iler yolunda gitmedi ve sonlandrld. Bu sralarda sk taraftar ve rencisi Abram Combe de benzer bir proje alm ve sonu yine hsran olmutu. 1828'de, ortaklaryla arasnda uzunca bir sredir devam eden ekime ve gerilim yznden New Lanark ile olan tm balarn kopartt. Amerika'dan Londra'ya dndnde sosyalist fikirlerinin kampanyasna kald yerden devam etti. Sonraki yllarda devam ettii sekler ve sosyalist kampanya zellikle ii kesiminden ilgi grd. Bu sralarda baz komnel iletme ve yaplanma denemelerinde yer ald. Bu denemelerden sadece bir tanesi bir sre baar salayabildi. Owen'n nemli bir yere sahip olduu sosyalist akmlar sayesinde 1830'larda ngiltere'deki ilk ii sendikalar ve ticaret odalar kurulmaya balad. Daha kk yalardan beri din fikrine ve dini inanlara karyd. Ancak hayatnn sonlarna doru byk bir spiritualizm taraftar oldu. 17 Kasm 1858 ylnda, Newtown'da lmtr.

135

eyh amil syan Bitiyor, 1859

eyh amil silah brakyor

eyh amil 25 yldr Ruslarla bouuyordu. Dost lkelerden ve zellikle Osmanl devletinden gelen yardmlar kesilince, eyh amilin gc tkendi. 1859'un Eyll'nde 70 bin kiilik Rus ordusuna, yannda birka yz kii kalncaya kadar direndi. Sonra, sava srdrmesinin intihardan farksz olduunu anlayarak arlk yetkilileriyle grmeler yapt. Silah brakma salanmt. 1859 ylnda Sleymaniyede eyh Mehmet, erkez Hseyin Daim Paa, Abdlmeciti ve Tanzimat devlet adamlarndan bazlarn eriat adna ldrmek zere gizli bir rgt kurdular. Bunlar hem Islahat Fermanna ve hem de israfa kar kyorlard. Ancak rgt daha harekete geemeden ihbar sonucu yakalanarak, yeleri Kuleliye hapsedildiler. Mahkeme eyhi ve3 3 eleban idama mahkum etti. Abdlmecit cezalarn mebbet hapse evirdi. Osmanllarda Fenelonun Telemaque tercme edildi. Osmanl yneticisi yetitirmek zere Mlkiye Mektebi kuruldu.

136

Romanyann Birlemesi, 1859

Alexandra Couza

Eflak ve Bodanda yaplan yaplan seimlerde iki prensliin bana ayn kii getirildi. Bu Albay Alexandra Couza idi. ki prensliin birlemesine sadece Osmanl deil Avusturya imparatorluu da karyd. Osmanl Avusturyann destei ile fiili duruma kar kt. 1856 Paris anlamas gya ark Meselesini kesin bir zme ulatracakt. Ne gezer. Osmanl imparatorluu toprak btnl Avrupa Devletlerince gvence altna alnmt (saygya balanmt). Kapitalizm szn tutar myd? Zaten bu anlamay imzalayan Avrupa devletleri oktan kendi aralarnda zlme srecine girmilerdi. Romanyann birlemesini Fransa imparatoru III. Napolyon istiyordu. Romanyay bir Latin devleti olarak kabul edip, birliini destekliyor ve bu konuda Fransa fiilen alyordu. Ayn ekilde Napolyon talyann birliini iin de elinden geleni yapyordu. Romanya hzla birlemeye doru gidiyordu. Bu ise tarihte ilk defa oluyordu. imdiye kadar Romanya en az iki devlet halinde yaamt.

137

Svey Kanal, 1859

Svey Kanal inaatna 25 Nisan 1859 tarihinde baland. Kazma iinin yaplaca blge l olduundan ok glkler vard. Kazma ii 11 sene devam etti. nce 6 metre derinliinde bir servis kanal kazld. Bylece Mavnalarla lzumlu malzemenin tanmas kolaylat. Bu yardmc kanaldan halk da istifade etti. Bylece Nil ile smailliye arasnda suyolu irtibat temin ediliyordu. Svey Kanal inaatnda, teknik problemler ortaya kt. stelik bir arada alan ngilizler ve Franszlar birbirlerinin niyetinden pheli olduundan politik glkler olutu. En byk sorun finansman problemiydi. 130 milyon Fransz altn tahmin edilen harcamalar (41.860.00 dolar), 287 milyon Fransz altnna (92.414.000 dolar) ulat. 10 sene devam eden almalarda 20 bin ii altrld.
Svey Kanal

Svey irketinin hatr saylr sayda hissesi Mehmet Sait Paaya braklmt.

O da 20.000 Fellahn topran kamulatrd. ngiltere Hindistan yolunun Fransz denetimine girebilme olaslndan rahatszd. Svey hakkndaki kararn Babali tarafndan onaylanmadn ileri srerek faaliyetleri protesto etti. Sveyin yapmndaki engeller sadece politik deildi. Elemei bulmada sorunlar yaanyordu. Tifs ve kolera gibi sari hastalklar geldi.

138

kinci talyan Bamszlk Sava, 1859

Solferino Harbi

1859 ylnda Fransa ile anlaan Sardunya kral Avusturyaya sava ilan etti. Bu kinci talya Bamszlk Savayd. 30 Maysta Palestroda, Haziranda Magenta, sonra Solferinoda Fransz Sardunya ordusu Avusturyay yendi ve Milanoyu ald. Alman devletleri Fransay bara zorladlar. Fransa ile Avusturya atekes ilan etti. Bakenti Milano olan Lombardiya krall Fransaya brakld. Fransa daha sonra bu krall Sardunyaya devretti. Atekesten sonra talyann kuzeyinde ihtilaller alevlendi. Toskana ve Modena dkleri, kendi halklar tarafndan esir edildiler. Modena ile Parma Sardunya kral Viktor Emmanueli topraklarna ardlar. htilallerden ekinen III. Napolyon, Emmanueli kuvvetlerini bu devletlerden geri ekmeye zorlad. 1859'da talya'da alnan yenilgiler yznden oluan bunalm, Franz Joseph'i yeni bir Anayasa hazrlamak zorunda brakt. Ancak bu denemeler, bunalmn 1867'ye dein srmesine neden oldu. Bu arada Bismarck'n banda olduu Prusya Krall hzl ykselie gemiti. Bu savan maliyeti 1,5 milyar altn frankt. 1859da talya Avusturya savalar srasnda Yunanistan Avusturyay destekledi. Bu Yunan kralnn prestijinin Batda daha da azalmasna neden oldu. Sava, Kasm aynda, Zrich Anlamas ile sonland.

139

Gney Amerika ve Afrika Bitiikti

Pangea

Prusyal doa bilimci ve kaif Friedrich Wilhelm Heinrich Alexander Freiherr von Humboldt, (1769 1859) ld. Prusyal bakan, filozof ve dilbilimci Wilhelm von Humboldt'un kk kardeiydi. Humboldt'un botanik corafya zerine yapt almalar biyocorafya dalnn temelini oluturmutur. 1799 ile 1804 yllar arasnda Gney ve Orta Amerika'ya gitti. Keif gezileri sonucunda ktay bilimsel adan betimleyen ilk bilim adam oldu. 21 yl boyunca yapt gezilerdeki bulgularn devasa bir eserde toplad. Atlantik Okyanusu'nun iki kysnda yer alan kara paralarnn (zellikle Gney Amerika ve Afrika'nn) bir zamanlar birleik olduunu ilk ne sren kiiydi. Hayatnn son dnemlerinde yazd Kozmos adl eserinde dnya zerine bilgi toplayan eitli bilim dallarn birletirmeye almt. ABD'li yazar, denemeci, biyografi yazar ve tarihi Washington Irving (1783 1859) ld. Ksa hikayeleri ile tannd. Irving'in tarihsel almalar George Washington, Oliver Goldsmith ve Muhammed biyografileri yan sra Kristof Kolomb, Elhamra ve Endls gibi XV. yzyl spanyas ile ilgili eserleri kapsar. Irving ayrca 1842, 1846 yllar arasnda Birleik Devletlerin spanya bykelisi olarak grev yapt. ngiltere'de 1819'da The Sketch Book of Geoffrey Crayon yaymlanmasyla Irving uluslararas bir hret kazand. Bundan sonra dzenli bir ekilde yaym yapmaya devam etti. 140

Daima baarlyd. 76 yandayken, lmnden sekiz ay nce, be blmlk George Washington adl biyografisini tamamlad. Amerika Birleik Devletleri'nin uluslararas ilk en iyi satan yazardr. Irving daima yazarl savunmu ve Amerikal yazarlar telif ihlallerine kar koruyan daha gl yasalar desteklemiti. Fransz dnr, yazar ve politikac Alexis de Tocqueville (1805 1859) ld. Amerikada Demokrasi adl kitabyla byk n yapmt. 1849da Louis Napolyonun kabinesinde d ileri bakanl yapt. 1852deki Napolyonun hkmet darbesinden sonra siyasi hayat brakmt. 1857de Eski Rejim ve htilal adl eserini yaynlad. Bu Fransz htilali zerine yaplan bilimsel bir incelemeydi. Marx 1859da yaynlad kitapla Tarihsel Maddecilii iyice tanmlam oluyordu. Bir toplumun herhangi bir andaki btn siyasal, hukuki, dinsel yaps, toplumun ekonomik dzeninin bir sonucuydu. Marx retim sistemlerini drde ayrmt: Asya tipi, Kleci toplum, feodal toplum ve burjuva dnemi. Her dnem kendinden sonra gelen dnemi iinde yeerttikten sonra, kuvvetlenen yeni dnem gleri eski dnem gleri ile etin sosyal savalar verirlerdi. Bu buhranlardan bir sonraki dnem yeerirdi. Charles Dickens ki Kentin Hikayesi adl eserini yaynlad.

141

Zrhl Sava Gemileri, 1859

La Gloire, 1859

Obsler ortaya knca tahtadan yaplm teknelerin sonu gelmiti. 1859 ylnda Fransa, ilk zrhl frkateyni denize indirdi. Bu gemi ngilizlerin denizdeki stnl iin byk bir tehditti. Britanya hemen zrhl sava gemisi yapmna balad. Ksa srede stnl tekrar eline ald. Armstrong ise gemileri kulalarla donatmaya balamt. Zrhl gemilerin yapm, obslerin denizlerdeki hakimiyetini ksa srdrmt. Bu srada ilk torpil ve denizalt denemeleri de grlmeye baland.

142

1859un Baz Gelimeleri

Artk dnya haritalar vard ve yaygnd. Ama bu haritalarda hala bilinmeyen ok yer vard. Afrikann byk bir blm, Asyann yksek ksmlar, Amazonlar, ller hala Avrupallar tarafndan iyice bilinmiyordu. Avusturya llerinde, Byk Sahrada, Kongoda dolamak iin sadece maceraperest olmak yetmiyordu. ok dayankl ve zel bir kiilie de sahip olmak gerekiyordu. Zenci tacirlii srdnden, kleciler dardan gelen gezginleri kendileri ve ticaretleri iin bir tehlike olarak grerek kabileleri ve efleri gelen gezginlere kar kkrtyorlard. Kefedilen yerlerde hile vardr, tuzak vardr, bin bir tehlike vardr. Tm zorluklara ve verilen pek ok kayba kar keifler sryordu. Nijerya sahiline ve ada ulalmt. Ekvator blgesinde pek ok yere gidilmiti. 1859da Titusvillede Albay Drake petrol sondaj yapld. Peinden Amerikay bir petrol tutkusu saracakt. Bu yl Gaston Plant akmlatr buldu. Oregon, ABDnin 33c devleti oldu.

143

Fransz kuvvetleri Vietnamda Saygonu igal ettiler. sve ve Norve kral Oscar Iden sonra tahta Charles XV kt. Kuzey yarmkrede bilinen en byk Gne Patlamas1859 oldu. Patlama gndz plak gzle grlebildi. Telgraf haberlemesi sekteye urad. Timor adas Portekiz ile Hollanda arasnda blnd. Bernhard Riemann, Riemann hypothesini formlletirdi. ngiliz tarihci Henry Hallam (d. 1777), Fransz tarihi Alexis de Tocqueville (d. 1805), Alman doa bilimcive corafyac Alexander von Humboldt (d. 1769),Avusturyal Diplomat Klemens Wenzel von Metternich (d. 1773), Britanyal mhendis Isambard Kingdom Brunel (d. 1806), Alman corayac Carl Ritter (d. 1779), Alman yazar ve yaync Karl Baedeker (d. 1801), ngiliz naat nhendisi Robert Stephenson (d. 1803), Alman viyolinist ve besteci Louis Spohr (d. 1784), Amerikal yazar Washington Irving (d. 1783), ngiliz yazar Thomas de Quincey (d. 1785), Alman ocuk kitab yazar Wilhelm Grimm (d. 1786) 1859 ylnda ldler.

144

Doal Seilim

Darwin doal seilim teorisini beklediinden erken yaymlamak zorunda kalmt. 1856 balarnda Darwin, yumurta ve tohumlarn deniz suyunu ap canl trlerini okyanus tesine tayp tayamayacan inceliyordu. Arkada Hooker canllarn deimezliine olan inancn sorgulamaya balamt ama Darwin ve Hooker'n ortak arkada Thomas Henry Huxley evrim fikrine iddetle kar kyordu. Lyell ise Darwin'in fikirlerini ilgiyle takip ediyor, ama sonularn gremiyordu. Lyell, Borneo'da almakta olan doa bilimci Alfred Russell Wallace'n yazd bir makaleyi okuduunda, Darwin'in fikirleriyle benzerlikler grd ve Darwin'e bir makale yazmas iin bask yapmaya balad. Darwin Wallace' bir tehdit olarak grmediyse de bir makale yazmaya balad. Makaleye ayrnt zerine ayrnt eklemeye balaynca, makaleyi Doal Seilim balkl uzun bir kitaba dntrmeye karar verdi. Kitap iin Wallace dahil pek ok meslektayla yazyordu. Aralk 1857'de Wallace insann kkenine deinip deinmeyeceini sorduunda, ona " nyarglarla evrili bu konudan " uzak duracan syledi. Haziran 1858'de Darwin kitabn henz yarlamken Wallace'dan bir makale ald. Wallace bu makalede Darwin'in yllardr kafasnda saklad doal seilim fikrini anlatyordu. Olduka 145

morali bozulan Darwin, makaleyi arkadalar Lyell ve Hooker'a yollad ve Wallace'n seecei herhangi bir dergide yaymlanmasn rica etti. Darwin'in doal seilim fikrini Wallace'dan ok daha nce dndn ve uzun sredir bu konuda ayrntl aratrmalar yaptn bilen arkadalar, Darwin ve Wallace'n makalelerinin 1 Temmuz 1858'de Linneaus Cemiyeti'nde (Linneaean Society) ortak bir sunumda okunmasna karar verdiler. Darwin, kzl hummadan hayatn kaybeden kk olunun cenazesi sebebiyle bu sunuma katlamad. Teori Linneaus Cemiyeti'nde pek ses getirmedi. Darwin sonradan Dublin'li bir profesrden duyduu tek bir yorumu hatrlayacakt: " Teoride yeni olan her ey yanl, doru olan her ey ise eski." Bunun zerine Darwin, tm enerjisini kitabn bitirmeye verdi. On the Origin of Species by Means of Natural Selection veya The Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life (Doal Seilim ile Trlerin Kkeni veya Hayat Mcadelesinde Ayrcalkl Irklarn Korunumu zerine) 22 Kasm 1859'da ilk defa kitaplara datld. Ksa srede byk poplerlik kazanan ve ilk basks tkenen kitap (1250 adet), doal seilim fikrini ayrntl gzlemlere ve dikkatli mantksal karmlara dayanarak savunuyor, baz olas itirazlara da nceden cevap veriyordu. Kitapta insan evrimine dorudan deinilmiyor, sadece teorinin " insann kkeni ve tarihine de k tutabilecei " syleniyordu. Giri ksmnda yazd bir cmle, Darwin'in teorisini basite zetliyordu. Her canl tr, yaamas mmkn olandan daha fazla birey dourduundan ve bunun sonucu olarak sk sk tekerrr eden bir hayatta kalma sava mevcut olduundan, yaamn karmak ve zaman zaman deien koullarnda kendisine fayda salayacak herhangi bir deiiklie sahip olan her canl, hayatta kalmada daha yksek ansa sahip olacak ve doal olarak seilecektir. Kuvvetli kaltm prensibi sayesinde, seilen her cins kendi yeni ve deiik formunu yayma eiliminde olacaktr. Darwin'in kitab ok byk bir ilgiyle karland ve geni apl bir tartma balatt. Darwin, kitabnn yaratt tartmalar yakndan takip ediyor, kitap hakknda yaymlanan eletirileri, yorumlar ve karikatrleri zenle kesip saklyordu. Kitapta dorudan yer almayan " insann hayvandan geldii " iddias, eletirilerin ana hedefiydi. ngiltere Kilisesi'ne bal nfuzlu bilim adamlar, ki bunlara Darwin'in eski retmenleri Adam Sedgwick ve John Henslow da dahildi, aka kitaba kar tavr aldlarsa da, pek ok gen doa bilimci kitaba olumlu tepki verdi. 1860'da yedi Anglikan teolog tarafndan yaymlanan Essays and Reviews (Deneme ve Eletiriler) adl kitap, Darwin'in teorisini destekledii iin kiliseden byk tepki ald. Trlerin Kkeni zerine en mehur tartma, Haziran 1860'da British Association for the Advancement of Science'n Oxford'daki toplantsnda yaand. Oxford piskoposu Samuel Wilberforce Darwin'in kitabn kmseyen bir konuma yapnca, karsnda Darwin'in arkadalar Joseph Hooker ve Thomas Huxley'i buldu. Huxley Darwin'i o kadar kat bir biimde savunuyordu ki, o gnden sonra kendisine " Darwin'in buldogu " lakab takld. Bu tartmayla ilgili ska anlatlan bir hikayeye gre, Wilberforce Huxley'e " maymunluunuz bykanne tarafndan m geliyor bykbaba tarafndan m? " diye sorunca Huxley, " birikimini nyarg ve yalanlara hizmet etmek iin kullanan kltrl bir insan olmaktansa maymundan gelmeyi tercih edeceini " syledi. Darwin hastal sebebiyle bizzat katlamad bu tartmalar basndan takip ediyor, yazmalar araclyla kendisine daha ok desteki bulmaya alyordu. Darwin'i kararl bir biimde savunan Thomas Huxley, Charles Lyell ve Joseph Hooker, Richard Owen

146

nderliindeki muhalif grubu bastrmay baarnca, 1864'te Darwin'e Kraliyet Cemiyeti'nin Copley Madalyas verildi.

Ksa zamanda pek ok bask yapan ve pek ok dile evrilen Trlerin Kkeni, bilimsel konulara yeni yeni merak duymaya balayan Avrupa orta snfnn en ok okuduu bilimsel kitaplardan biri oldu, zamannn sosyal akmlarn dorudan veya dolayl olarak etkiledi ve popler kltrn nemli bir paras haline geldi.

147

Alfred Russel Wallace

Alfred Russel Wallace (1823 1913), Britanyal doa bilimci, corafyac, antropolog ve biyologdur. Charles Darwin ile ayn zamanlarda evrim kuram konusunda almtr. Darwin, dinsel ve muhafazakar evrelerden tepki ekeceini dnerek almalarn lmnden sonra yaynlanmak zere rafa kaldrmken, benzer bir alma hazrlayan Wallace'dan 1858 ylnda ald bir mektup almalarn yaymlamas iin ona cesaret vermitir. Darwin ile Wallace evrim teorisi ve doal seilim zerine beraberce bir tez yazp yaymlamlardr. Wallace ruhun varlna inanyordu. Allah'n doay evrimi kullanarak yarattn iddia etti. Bu nedenle, sonralar, Darwin'le gr ayrlna dt. nsann zihinsel faaliyetlerinin doal seleksiyon ve benzeri mekanizmalarla aklanamayacan ne sryordu. nsann vcut yapsnn doal seme sonucu olutuunu ne srmekle birlikte, zihinsel gcn gelimesinde Darwin'den farkl olarak doal semenin dnda biyolojik olmayan etkenlerin rol oynadn savunmutu. Britanya Galler'de Usk-Monmouthshire da dokuz ocuklu bir ailenin sekizinci ocuu olarak dodu. Hertford'da bir dilbilgisi okulunu bitirdi. 18401843 yllar arasnda harita - kadastrocu aabeyinin yannda alt.

148

1844 ylnda bir sre Leicester'de bir okulda grev yapt, 1845 ylnda aabeyi William'n lm ile tekrar harita - kadastro iine geri dnd. 1848 ylnda Leicester'den tant doa bilimci Henry Walter Bates ile Amazon yamur ormanlarndan rnekler toplamak zere Brezilya'ya gitti. Trlerin kkenlerini aratrma fikri kafasnda bu gezi srasnda ekillendi. 1852 ylnda ngiltere'ye geri dnd.

Wallace'n uan kurbaas (The Malay Archipelago)

1854-1862 yllar arasnda aratrmalar yapmak ve rnekler toplamak zere Malay takmadalarnda bulundu. Burada yapt almalar 1869 ylnda yaymlanan Malay Takmadalar adl eserinde toplad.

149

ABDde Sancl, 1860

Kleye uygulanm krba cezas

ABDde Kuzey eyaletleri nfus olarak ve ekonomik olarak nne geilemez bir ekilde ilerliyordu. Kuzey ile Gney arasndaki denge bozulmutu. Gney eyaletleri akn, kzgn ve kendilerini ikinci plana itilmi hissediyorlard. Gven ortam kalmamt. 1860da ABD yeni bakann semee alyordu. Esas konu ise lke btnlnn korunup, korunmayacayd. Cumhuriyet partinin bakan adayln, hi beklenmeyen biri, Abraham Lincoln kazand. Daha nce 2 defa Senato seimlerini kaybetmiti. Lincoln klelie karyd ve bakan seildi. Bakana kar olan gney eyaletleri ba kaldrp, birlikten ayrlma tehdidinde bulundular. Lincoln blnmeye hep kar karak, bunu hi istememiti. 20 Aralk 1860da Gney Carolina birlikten ayrldn ilan etti. Onu pe pee Mississippi, Florida, Alabama, Georgia, Louisiana ve Texas gibi 10 kleci eyalet izledi. Lincoln, ayrlmay durdurmak iin kleci eyaletlerin klelerini muhafaza edebileceinden bahsetti. Ama artk ok geti. 150

Abraham Lincoln, ABD bamszlk savandan sonra yetien yeni nesildendi. 1809da Kentuckyde dodu. Kk bir ocukken Indiana ve Illinois gtrld. Bir sre etin Indiana ormanlarnn cra bir yerindeki bir kulbede yaad. Annesi ona ufak yata okuma retmiti. O da durmadan kitap okuyordu. 17 yalarnda atletik bir genti. Gre yapp, kouyordu. nce bir dkkanda alt. Sonra ortak olarak bir dkkan at. Bu ite ok borland. Borlarn 15 20 ylda ancak deyebildi. 1834de 20 yanda iken, Illinoisde temsilciler meclisine seildi. Bu srada Illinoisde kle tartma ve olaylar byyordu. Klecilerin ban senatr Douglas ekiyordu. Lincoln senelerce szl ve yaz yazarak Douglas ile mcadele etti. Sonunda kazanan Lincoln oldu. Douglas ve Lincoln arasndaki mcadelenin en iddetlisi Bakanlk seimleri srasnda gereklemiti. Gney devletleri temsilcileri, Alabama devletinde Montgomery kentinde toplanp, Jefferson Davisi bakan seerek Amerikan Konfedere Devlerini ilan ettiler. kardklar Anayasada Zenci Kleliinin devam vard. Bu devlet aslnda Meksika ve Baty da ilhak ederek, Panamaya kadar yaylan bir kle devleti kurmak hayalini kuruyordu. Sava birka bin kiilik ordularla balamt. Ama bundan sonra ordular srekli byyecekti. Sonuna doru Federal Hkmetin ordusu milyonu amt. Bu srada Amerikada 50.000 Km demiryolu vard. Avrupa demiryolu toplam da bu vardayd. Dnyann geri kalannda ise 15.000 Km demiryolu vard. Amerikan i sava ile demiryolu, buharl gemi, telgraf ayn dneme rastlamt. ABDyi yaratan nce nehir gemisi, sonra demiryolu oldu. Bunlar olmasayd Nfusun Batya doru ak byle olamazd. ABD nce nehir kylarnda, sonra da demiryolu yannda yerlemi ve ekillenmitir.

151

imdi de Lbnan, 1860

Osmanl imparatorluunun Bat ile balantlar kurmasnda, Lbnandaki Maruniler ve Filistin ve Lbnandaki Melkit dediimiz Katolik inantaki Araplar ok nemli rol oynamlardr. Bunlarn Matbaalar dardayd. Ama gelenler sadece ncil ve dua kitaplar deildi. Arap tarihiyle, Arap medeniyetiyle ilgili eserler de kyordu. Zaten Arap Hristiyanlar, meneleri, dilleri ve medeniyetleri bakmndan Mslman Araplarla derin bir atma iinde deillerdi. Arap tarihinin ne olduunu, slam devrindeki Arap ftuhatn, slamiyetin Arapa yorumunu yapanlar Georgi Zeydan, Butrus gibi nemli Hristiyan mnevverlerdi. Bunlar yeni bir ekol kurmulardr. Beyrut, skenderiye ve Filistin gibi merkezler de ortaya kmt. 1845 46 Lbnanda kurulan bar, aksak topal yrtlmeye allyordu. Fransa bir yanda, ngiltere dier yanda cemaatleri iteleyip, fitikleyip duruyorlard. Maruniler zerklik istediler. Drziler ve Maruniler arasnda dier Hristiyan ve Mslmanlarn da kart kitlesel kymlar balad. Pek ok ky yaklp, ykld. l says 6 ila 10 bin arasndayd. Kiliseler, okullar ve manastrlar tahrip edildi. atmalar Beyruta da srad. Temmuzda am intikam atei sard. Amerikan ve Hollanda konsoloslar dahil, ou Hristiyan 20.000 kii ldrld. am valisi ve Arabistan Miri Ahmet Paa (lk kurmay subaylardan ve Krm sava baarl subaylarndan) konana kapand ve olaylara mdahale etmedi. Ahmet Paa olaylarn kacan tahmin edip, nceden takviye istemi ama derdini merkeze dinletememiti. Ahmet paa neden konana kapanmt? Kuvvetlerimi yetersizdi yoksa Hristiyanlara gzda verilmesinden yanamyd? Buna kar amda ikamet eden Cezayir kahraman Emir Abdlkadir, Fransz konsolosu dahil 1500 Hristiyann hayatn kurtard. 152

e Bat kart. Beyruta filo gitti. Karaya asker karld. Karaya Fransz askerleri kmt. Peinden stanbulda, ngiltere, Fransa, Prusya, Avusturya, talya ve Rusyann katld uluslararas bir konferans dzenlendi. Aslnda konferans Fransann Ortadou siyasetine paralel geliiyordu (Eyll). Osmanl devleti, Lbnanda olup biten karsnda, zevahiri kurtarmaya kararlyd. Hariciye nazr Fuat Paa Temmuz aynda 3.000 askerle Lbnana gitti. Hristiyanlara 75 milyon kuru (750.000 altn) datld. Asayiten sorumlu olanlara byk iddet uyguland. Divan Harp topland, 185 kii idama mahkum edildi. Bunlar arasnda Ahmet Paa ve olaylar bastrmayan dier subaylar da vard. Fuat Paa Lbnanda bir buuk yl kalp, olaylar nledi.

am'n Hristiyan mahallesi ykm, 1860 1

Bu sonularla Franszlara Lbnanda yapacak i kalmamt. Ama onlar yine de asker kardlar.

153

Bulgar Kilisesi

cra Bulgar kylerinde, Helen unsurun uramad kiliselerde, cahil papazlarn din dili Bulgarcayd. Bulgar milli hareketi, kiliselerine zerklik istedii zaman en bata buna kar kan srf Fener deildi. Feneri korumay bir i edinen, politika olarak takip eden, Rusya da onlarn tarafn tuttu. Ne var ki, gururu incinen ve mitsizlie kaplan, Ortodoks Bulgarlar, bu sefer Katolik Kilisesine meylettiler. Roma, dou Katolikleri iin ayr bir stat tanyordu, kilise dili resmi dil olacakt. Ermeni Katoliklerde, Sryani Katoliklerde, Kopt Katoliklerde, Ukrayna Katolik Kilisesinde ve imdi de Bulgarlarda ve Makedonlarda dini uygulama kendi dillerinde oluyordu, olacakt. Hatta ruhanileri de yerel rahipler ve halk seecekti. Katolik Kilisesi, Roma da bunu tasdik edecekti. Bulgar Katolik Kilisesi de ortaya ktktan ve taraftar ekmeye baladktan sonra, 1860larda, Rusya hatasn anlam, Fenere kar Bulgar kilisesinin zerkliini desteklemitir. Bylece Rus-Trk savandan evvel, Bulgar otonom kilisesi hayata gemitir. 1860 ylnda Bulgar temsilcileri Babaliye bamsz bir kilise iin mracaat ettiler. stekleri Fener Rum Patrikliinin de arzusu ile reddedildi. Bunun zerine baz Bulgar Milliyetileri Papaya Bulgar Katolik kilisesi iin mracaat ettiler. Ancak Katoliklik Bulgaristanda taraftar bulamyordu. Ayn ekilde misyoner faaliyetlerine ramen Protestanlk da rabet grmemiti. Bulgar Katolik hareketi Fransadan ilgi istiyordu. Halbuki III. Napolyon bu olayla hi ilgilenmedi. Yine de Bulgar Katoliklerinin hareketleri yank yapyordu. Rusya Bamsz Ortodoks Bulgar kilisesi meselesine olumlu yaklamaya balad.

154

Osmanl Kredi Bulmakta Zorlanyor, 1860

Kaime

Osmanllar Avrupadan tekrar bor aldlar. Bu alnan borlar sava, isyan, saray masraflar, maa demeleri gibi harcamalara gidiyordu. Bu borlar yatrma dnseydi, belki bu denli problem haline gelmeyebilirdi. Ama para hovardaca kullanlyordu. Bu srada bor almann artlar da arlayordu. Devlet belli ki iflasa doru gidiyordu. Bu srada ar koullara sahip Osmanl tahvillerini satn alan Avrupal rantiyeler iyi para kazanyorlard. Devlet hazinesi bom botu. 1826dan beri devlet msadere yapamyordu. Yeterli vergi zellikle iltizam sistemi nedeniyle alnamyordu. Gmrk ve benzeri gelirler kapitlasyonlar nedeniyle kesilmiti. 1860a gelindiinde Osmanl devletinin d itibar iyice dibe vurmutu. Yeni bor bulmann artlar ok arlamt. Sonunda Babaili bir Fransz i adamndan 400 milyon Frank bor buldu. %6 faiz ve ihra fiyat %53,75 olacakt. Yani devlet 400 milyon Frank borlanrken eline 215 milyon Frank geecekti. Bu koullarda bile ok az tahvil satlabilindi. Devlet tekrar 1858 ylnda brakt kat para (kaime) basma iine geri dnd. Aslnda kaime ii Osmanl imparatorluunda ok tutmuyordu. Burjuvalar ve onlarn yapt ticaret gelimemiti. Para bir deiim aracndan ok, bir kymet saklama arac olarak kullanlyordu. Kaimelerin kymetli maden karl azaldka ve taklitleri oaldka, ksa srede, gzden dp, pul olup, yok oluyorlard.

155

1860da Dier Osmanl Olaylar

Muhacirler

Osmanl devleti akan muhacirler iin Muhacirler Komisyonu kurdu. Bundan sonra muhacirlerin karlanp, yerletirilmesi daha dzenli hale geldi. Muhacirleri kabul etme siyaseti devlet iin ok yararl sonular verecekti. Gelen muhacirler iinde en nemlileri belki Krm Tatarlarnn gyd. 1854 ile 1876 arasnda 300 bin kii Krmdan g edecekti. Osmanl kylarna bir dizi fener yapm balad. Bu ii bir Fransz firmas stlenmiti. Karada Piskopos-prensi Danilo ld. ktidara yeeni Nikola Petrovi getirildi. Bunun sonunda Karada yeniden kart. imdi Hersekte Slav milliyetilii de ayaklanm, ba ekiyordu. Osmanl iddetle mdahale etti. Ancak araya tekrar Avrupa girdi. Avrupa statkoyu korumaya alyordu. 1860 ylnda apanzade Agah Efendi Tercman Ahval gazetesini karmaya balad. Bu ilk Osmanl bamsz gazetesiydi. Gazete yazarlar arasnda inasi de vard.

156

Demiryolu

Bu srada Amerikada 50.000 Km demiryolu vard. Avrupa demiryolu toplam da bu vardayd. Dnyann geri kalannda ise 15.000 Km demiryolu vard. Demiryolu yapm sermayeye karl gelmiti. Bazen yapm devlet sleniyordu ama gideren zel sektr parasn demiryoluna yatrmaya balamt. Bu sermaye hareketi de dev irketler ve i yerleri dourdu. Demiryolu demek, demir elik sanayi, buhar makineleri demekti. Demiryollar doal olarak sanat ve mimariyi de etkiledi. Demiryolunun salam zemin ihtiyac, inko klorr emdirilmi mee aacndan traversler ile salanyordu. Demiryolu, travers, demir kprler gibi kendi ilave sanayi ve iini yaratyordu. Dalar amak zordu. Lokomotifin gc yoku yukar kmaya ou zaman yetmiyordu. Tnel ama teknii de daha yeteri kadar ilerleyememiti. Delme makinelerinde elmas kullanlnca ve galeriler odunla deil, dkme demir dayanaklarla kuvvetlendirilince, havalandrma sorunu makinelerle zlnce tnel amak biraz daha imkan dahiline girecekti. lk byk tnel almas Cenis tnelinde balad. 1860dan nce Belika ve Almanya hari hibir yerde bir a gibi lkeleri saran demir yolu ebekesi yoktu. Bundan sonra Fransada birbiri ile balantl bir a oluturdu. Tm Kuzey Bat Avrupa birbirine balanmt. Bu ada spanya ve talya yoktu. Kuzey talya Alplerde alm olan tnellerle bu Kuzey ana balanmt. Bir yol da Avusturya ve Tuna yanndan Balkanlara uzanyordu. Bu yol stanbula varacakt. Bat dnyasnda deerli madenler ok bollamt. Kaliforniya, Mont-Morgan, Klondyke, Kimberley, Witwatersrand yeni kymetli maden kaynaklaryd. Bu zenginlikler artk spanyol ve Portekizlilerin elinde deil Anglosaksonlarn elindeydi. Altn retimini ok eskilerde 1 kabul edersek, XVIII. Yzyln sonunda 45 olmutu. 1860da 1. 000e kt. 1914 ise 2.800 varacakt. Ayn ekilde gm de ok miktarda dolama giriyordu. 1850 ylna kadar 140 milyon kilo olan gm rezervine, 1851 1870 yllar arasnda 21 milyon Kg daha eklendi.

157

1860n Baz Gelimeleri

Giuseppe Garibaldi

Buhara Hanlnda Nasr Allahn yerine Muzafferddin tahta geti (1860 1885). Muzafferddin Rusyaya baml olmay kabul etti. 1860da fikir deitiren III. Napolyon, Toskana, Modena, Bolonya ve Parmann Sardunyaya katlmalar iin plebisit yapmalarna msaade etti. Yine 1860 ylnda Guiseppe Garibaldi ynetiminde ve Piedmont ile Britanya tarafndan finanse edilen, gnlllerden olumu bir ordu ki Sicilya Kralln ele geiriyordu (I Mille). Giuseppe Garibaldi, kinci talyan Bamszlk Sava srasnda Sicilyada Napoli ordusunu yendi. Sonra Milazzo muharebesini kazand. Ekim aynda Volturno muhaberesinde, ki Sicilya Krall muharebeyi kaybetti. Avustralyadaki koyun varl hzla byyordu. 1860 ylnda 20 milyon ba hayvan vard. Seylanda ortaya kan bir mantar tr Arap kahvesi yapraklarna yerleerek, byk zarara sebep oldu. 20 yl tm Hint okyanusu evresini dolat. Sonunda da Afrikann merkezine gidip, yerleti. spanya-Fas Savanda Ttouan muharebesinde spanyollar zafer kazandlar.

158

Moriler topraklarn Britanyallara satmay reddedince Birinci Taranaki Sava, New Zealand Waitara balad. Kk Buz a artk bitiyordu. Yaklak 400 yl srmt. XIX. sonlarna doru lman bir iklim balyordu.

in Rusyaya Manuryann baz blgelerini terk edince, Ruslar Vladivostok kentini kurdular. Macar matematiki Jnos Bolyai (d. 1802), sko astronom Thomas Brisbane (d. 1773), Alman ellocu ve besteci Justus Johann Friedrich Dotzauer (d. 1783), Britanyal yazar Anna Jameson, ngiliz mimar Sir Charles Barry (d. 1795), Amerikal kaif Charles Goodyear (d. 1800), Alman filozof Arthur Schopenhauer (d. 1788), inli ressam Dai Xi (d. 1801) 1860 ylnda ldler.

159

Owen ve Huxley

Huxley

Richard Owen (1804 1892) ngiliz biolojist, anatomist ve paleontologtu. Dinazor kelimesi onun tarafndan literatre kazandrlmtr. Charles Darwinin doal ayklama yoluyla evrim teorisine kar kmt. 1881de Londradaki Britanya Mzesinin (Doa Tarihi) kurulmasnda nemli rol oynamt. Owen bakalarnn bulularn kendine mal etmekten (ntihal) ceza alarak, Kraliyet Birlii Zooloji Konsilinden karld. Hcrenin yaps ve rol zerinde bir tartma balamt. Bununla, insan ve insanslar zerindeki tartma da, birbiri iine giriyordu. Darwinin bulularna kar kilise ve genel olarak tm dini yaplar iddetle direniyorlard. Huxley (1825 1895) insan ve insanslar arasndaki iliki ba ekiyordu. Piskopos Samuel Wilberforce, Huxley'i aalamak amacyla atalar arasnda hi maymun olup olmadn sormutu. Huxley, atasnn bir maymun olmasn, zeki ve kltrl, ama bu zekay ciddi bir bilimsel tartmay glnletirmek iin kullanan bir adam olmasna yelediini syledi. Bu tartma, Darwin'in kuramnn duyulmasn salad gibi, bilimin ilahiyattan bamsz olarak ele alnmasnn balangcn simgelemeye balad. Huxley, yapt bulu ve almalarla dnya apnda n kazand. inde Rusya, talya, Yeni Zelanda, ABD, Avusturya, Belikann da bulunduu pek ok lkedeki 53 bilim derneince eitli unvan ve dllerle onurlandrld. Bilimsel gelime iin etkin biimde almas, dnce ve uygulama alanlarnda ilerlemeye yapt katkyla, dnemin en byk bilim adamlarndan biri olarak grld. Kendinden sonraki kuaklar derinden etkileyen bir bilim adamyd. 160

Tientsin Anlamas

Tientsin Anlamas mzas -

inde Taiping isyanclar g kazanmaya alyorlard. anghay alarak yeniden g kazanma giriimi (1860), ABD'li servenci Frederick Townsend Ward'un, ardndan ngiliz subay Charles George Gordon'un (Gordon Paa) komuta ettii, Bat silahlaryla donatlm inli paral askerlerce engellendi. te yandan Konfyslk kart radikal dnceleri nedeniyle Taipiniglere yaknlk duymayan yerel toprak sahipleri, Zeng Guafona (Tsen Kuofan) kuvvetlerine daha fazla sayda katlyorlard. Bu srada bir yandan da ngiltere-Fransa ile in Manu arasndaki sava devam ediyordu. 20.000 kiilik bir ordu Tientsinde karaya karak Pekin zerine yrd. mparator kat ve bir daha geri dnmedi. in ile ngiltere-Fransa arasnda yeni bir Tientsin anlamas yapld. Afyon ticaretine msaade edilecekti. Avrupal tccarlara baka limanlar da alacakt. Honkong karsndaki arazi Avrupallara terk edilecekti. inde bir ngiliz maslahatgzarl alacakt. Yang-tside seyrsefer serbest oluyordu. ngilizler in topraklarn satn alabileceklerdi. ngilizler kendi mahkemelerinde yarglanacaklard. Misyonerlerin seyahatine ve yerlemesine kstlama gelmeyecekti. in harp tazminat deyecekti.

161

Schopenhauer

Alman bir filozof, yazar ve eitmen olan, ayn zamanda Immanuel Kant'n en ok deer verdii rencisi olan Arthur Schopenhauer (1788 1860) 1860 ylnda ld. Schopenhauer, Alman felsefe dnyasndaki ilklerdendir. Dnyann anlalmaz, aklsz prensipler zerine kurulu olduunu sylyordu. Etrafta olup biten her ey iradenin bir sonucuydu. Bu irade var olma istei idi. Schopenhauer, ben ilk ve son ile uraamam diyordu. Ben ancak deney ve gzlemle bu dnyann gereini bulabilirim. lk ve son bu dnyann dndadr. Btn olup bitenler var olma isteinden geliyor ki ben de bunu buluyorum. Vcudum var olma isteinden dodu. ri diler paralama isteinin, evik bacaklar kama isteinin, byk gz bebekleri karanlkta grme isteinin, uzun gagalar srngenlerle beslenme isteinin rndr. stek ne ynde olursa, var olma da o ynde olur. Ben byle isem evren de byledir. O da istein (iradenin) sonucudur. Kii nasl kendi dndaki eyleri anlyorsa, kendini de bir obje olarak ele alp anlar. Kendini bir kuu, bir aac, bir baka insan grd gibi grr, grebilir. Bylece kiinin kendi, tm objektifleen alemin ve evrenin gereini de verir. Benim yapm gzlemlediim her eyin yapsdr. Evren, benden baka bir ey olamaz. yleyse, btn objeler ayn var olma istein, iradenin rndr. Temel akl deil, iradedir. Dnce, irade sonucunun bir gsterisidir. Evren z olarak bir iradeden kmtr. Bu yaama isteidir. 162

lm ise bir grnten baka bir ey deildir. Gerekte lm yoktur, yaamak vardr. lm yaamak iindir. lm, doumu nemsediimiz iin nemseriz. lm de, doum da yaamann birer grntsdr. Yaamak arzusu bitmez. Ne trl grnrse grnsn yaam srer gider. lm bireysel olarak ok nemli grlse de insanlk iin insanln yaam iradesi iin gereklidir. Sonsuzluk sreklidir. Bunun da bize yetmesi gerekir. Her ey grnts ne olursa olsun, bu srekliliin iindedir.

163

Abdlaziz Osmanl Tahtnda, 1861

Sultan Abdlaziz

Eflak ve Bodann tek bir meclisi oldu. Haziran aynda Osmanl padiah Abdlmecit veremden ld. ldnde 38 yanda ok genti. Fiziki olarak gzel bir kiiydi. Abdlmecit bat kltrn bilen deerli bir sultand. Franszca bilen ilk padiaht. Bat Klasik mziini Trk Mziine tercih ederdi. Baloya giden ilk padiah olmutu. yi ata binerdi. ocuklarnn iyi bir eitim almasna almt. Ancak halk tarafndan pek sevilmemiti. Dini taassup iinde basklanan halk, yenilik hareketlerini sevmiyordu. Tm reformlar Mslman din adamlarnn ak ve gizli karalamas ile kar karya kalyorlard. Abdlmecitin yerine Abdlaziz (1861 -1876) geti. Abdlmecitin kardeiydi. II. Mahmut ile Pertevniyal Sultann oullaryd. ok iyi bir eitimi yoktu. Ancak ok gl ve iri yaryd. 31 yanda padiah olmutu. Abdlmecitin israf, ar kadn ve belki genel olarak seks dknl, ayyal, batclndan ikayeti olanlar yeni padiahta bunlarn olmayacan hayal ediyorlard.

164

Balangta Abdlaziz ok kadnl yaamn karsndayd. Ama sonralar Saraydaki kadn ve harem aalar says 2500 geti. Yine Abdlaziz ile olanclk ald ban gitti. srafta da Abdlaziz Abdlmeciti aratmad. zellikle donanma kurma hevesi yeni bir gider kapsyd. Batc bir padiaht. Abisinden esas fark ikiye dkn olmamasyd. Krm savandan sonra Anadolunun maden yataklar Avrupallarn ok ilgisini ekmiti. Kmr, bakr, demir, gm, krom, zmpara, boraks kaplyordu. 1861de Babali bir kanunla verilmi ayrcalklar 10 ylla snrlad. Ayrca maden imtiyazllar kazanlarnn drtte birini devlete vereceklerdi. Bu geldiimiz tarihte bile Osmanl imparatorluu ok fazla yetenei olan bir devletti. Tarm geliiyordu, geni maden yataklarna sahipti, sanayiye ihtiya duyuyordu, byk bir ordusu vard, bu ordu iyi silahlanmt, rejimi istikrarlyd. Bu imparatorluk herkesin azn sulandryordu. mparatorlukta bankalar vard. Para babalar ve zel giriimciler imparatorlua gelmiler, olanaklardan faydalanmaya alyorlard.

Belgrad Zindan Kaps

Abdlazizin clusu ile birlikte yeniden kat para basma tekrar balamt. ksa srede rndan kt. 1 altn lira 350 kurua ykseldi. Biraz daha ykselince esnaf kaimeyi almamaya balad. Panik balad. Ortalkta ekmek azald. Altn paras olanlar gereinden fazla ekmek almaya baladlar. Ekmek yetmiyordu. Ekmek alacak paras olmayanlar ekmei olanlarn elinden zorla ekmek almaya baladlar. htilalin eiine gelinmiti. 1861 ylnda Meclisi Valay Ahkam Adliye (Adalet Yksek Meclisi) ve Meclisi Ali-i Tanzimat tekrar Meclisi Valay Ahkam Adliye ad altnda birletirildi.

165

Osmanl mparatorluunun Hristiyan Halklar, 1861

mer Ltfi Paa

Osmanl imparatorluunda Ermeni milleti ve Yahudi milleti arasnda olduu gibi Rum milleti arasnda da laik unsurlar vard ve bir eyler yapmaya alyorlard. Ama stanbul Patrikliine nfuz etmek neredeyse mmkn deildi. Patrikliin karlar oktu ve bunlar riske atmaya da hi niyeti yoktu. Patriklik mlk zenginiydi, vergileri o alyordu, kaynaklar devasayd. Hibir sivilin ilerine burnunu sokmasn istemiyordu. Yine de yeni tzkler hazrland. Patrik seimi iin toplanan bir meclis vard. Bir piskoposlar kurulu din ileri ve kilise disiplini ile urayordu. Sivillerin de iinde bulunabildii bir kurul da mali ilere, eitime, hayr ilerine, adli konulara bakyordu. Piskoposlar kurulu onay olmadan da hibir nemli karar alnamyordu. Rum patriklii aslnda bunalm iindeydi. Balkan kiliseleri Yunan boyunduruundan kurtulmak istiyorlard. Balkan kiliseleri ayrca, Balkanlarda gelimekte olan bamszlk hareketlerine katkda bulunmak istiyorlard. Bulgarlarn oturduu blgelerde daha kark bir durum vard. Statkoyu korumak isteyenler ile bamsz kilise kurmak isteyenler aralarnda keskin bir mcadele veriyorlard. Tek tek kiliseler, okullar iin birbiri ile ekiiliyordu. 1860de stanbul Bulgar kilisesi ile Patriklik koptu. Bu kopu, Bulgar kilisesinin bamszln ivmelendirdi. Lbnan sorununu zmek iin stanbulda toplanm olan uluslar aras konferans bitti, 9 Haziran 1861de imzaland. Lbnan tanm ufaltlarak, dalk blgelere indirgenmiti (Dalk

166

Lbnan Mutasarrfl). Bu ufaltlm Lbnana (3.100 Km2) adli, mali ve idari zerklik veriliyordu. Bu blgeyi Byk Devletler denetleyecekti. Blgeye Babalinin atayaca bir Katolik grevli bakacakt. Vali ayn zamanda vezir unvan alacakt. Cebeli Lbnan halkndan 3.000 kiiyi gememek koulu ile gnll ve cretli, jandarma yazlarak, mutasarrfn emrinde olacakt. Mutasarrfn yazl emri olmadan Osmanl askeri bu blgeye girmeyecekti. Vergiyi mutasarrf toplayarak stanbula yollayacakt. Vergi balangta 3.500 keseydi. Aslnda Osmanl imparatorluu bir eyaletini daha kaybetmiti. Fransa ise bir mterisini garantilemiti. Kurulan dzen 1914 ylna kadar srd.

Eflak ve Bodann birlemesi meselesinde sona gelinmiti. Fransa yle bastrd ki sonunda Osmanl emrivakii kabul etmek zorunda kald. 2 Aralk tarihli bir fermanla Couza bakanlnda Bodan Eflak birlii geici olarak kabul edildi. Meclisler i ie geerek alacakt. Merkezi Bkre olan tek bir hkmet olacakt. Romanya nerede ise bamsz olmutu. Bir baka bamszlk meselesi Srbistand. Srbistan 1829 Edirne anlamasndan beri byk bir zgrlkten yararlanmaktayd. Oradaki Osmanl varl yok denecek mertebeye inmiti. Ama yine de 1856 Paris anlamas, Osmanllarn Srbistanda garnizonlar bulundurmasn ve Srbistann Osmanl imparatorluuna olan bamlln kabul etmiti. Srbistanda 1860ylnda Mikhael Obrenovi (1860 1868) iktidara geldi. Ve hemen ok clz olan Osmanl vesayetinden yakasn syrmann yolunu aramaya balad. 1861de Srbistann kk bir ordusu vard. Peinden yeni bir eitim ve vergi dzeni gelecekti. Obrenovi Hrvat-Srp-Bulgar federatif devletinin peindeydi. Komu lkelerle, Karada, Yunanistan, Romanya ile anlamalar yapmaya alyordu. Srplarn milliyeti propagandalar sonucu Bosna-Hersek ve Karada da Osmanl hegemonyasndan kmaya alyorlard. Genelde ufak apl yerel ayaklanmalar oluyordu.

167

Bunlar nce eyalet valisi mer Ltfi Paa (1860 1861), sonra halefi Topal Osman Paa (1861 1869) kolaylkla bastracaklard. Bu valiler ayrca merkezin n grd yeniletirmeleri de yapacaklard. Hristiyan halklara eitlik veren Islahat fermannn uygulanmas kolay ve problemsiz olmamt. Brokrasi ve halk eski alkanlklarndan pek vazgemeye istekli deillerdi. Vaat edileni uygulama da patinaj yaptlar. Ermenden sonra lkenin her yerinde kilise ve Mslman olmayan cemaatin okullar hzla oald. Bu okullarn tedrisat iyiydi ve hatta bazlar Trkeyi Mslman okullarndan ok daha iyi retiyorlard.

168

Yaradl yks pe Gidiyor

Evrim eri

Yaradl Dar
169

Charles Lyallin Jeolojinin esaslar (1830 1833) ve Charles Darwinin Trlerin Kkeni (1859) adl yaptlarnda anlatlanlar Mukaddes Kitaplara ters dyordu. Zaten ex nihilio yaradl retisi oktan beri kukuluydu. Hristiyan ve Yahudilikte anlatlanlar olup bitene pek benzemiyordu. Mslmanlkta ise dier Allah ile ilgili olanlar gibi anlatm simgeseldi. Ama btn tek tanrl dinler, yaradl insanlara dinsel bir tavr kazandrmak amacyla kullanmlard. Tanr dncesinin kafalardan atlmas aslnda bilimsel gereklere ve izahlara bal deildi. Tanr dncesi ne zaman insanlar iin ilerliini bitiriyor, o zaman Tanr dncesi kovuluyordu.

aman davulu

170

Amerikan Sava Balyor, 1861

12 Nisan 1861de Gney Carolina'da Charleston'a Konfederasyon kuvvetleri top at at. Amerikan i sava balamt. 5 gn sonra Virginia birlikten ayrld. Onu Arkansas, Tennessee, Kuzey Carolina takip etti. 21 Temmuz 1861de Kuzeylilerin ordusu, Washingtonun 25 mil gneybatsnda " Bull Run " (Boa Kousu) denen yerde ilk yenilgisini tatt. Bu uzun bir sava olacakt.

171

talyan Birlii, 1861

Victor Emmanuel 2

talya birlii yolundada mesafe alnmaya devam ediliyordu. 1861de Napolide ve Sicilyada Sardunyaya katlma konusunda oylama yapld. Sonuta II. Victor Emmanuel talya kral olarak ta giydi. Gaeta kalesi alnp, Romada Ferdinand II ele geirildi. Sardunya krall Liberal Anayasasn koruyarak talya krall ekline dnmt. talya, Fransay model alarak merkezi bir hkmetin evresinde birlemiti. talya valiler tarafnda ynetilen eyaletlere (illere) ve belediye bakanlarnca yrtlen kamunlara blnd. Tm bu st yneticiler hkmet tarafndan atanyordu. Askerlik mecburi yaplmt. Askere alnanlar doduklar yerden baka bir yerde askerlik yapyorlard.

172

Bismarck Prusya Babakan, 1861

Otto von Bismarck

Ocak 1861 tarihinde Prusya kral Friedrich Wilhelm IV lnce, I. Wilhelm Prusya tahtna kt. Wilhelmin askeri harcamalarn artrlmas ynndeki abalar, Prusya parlamentosundaki liberaller tarafndan engelleniyordu. Prusyada yllk mecburi askeri hizmet pratikte yrmyordu. Wilhelm yllk askerlii mecburi hale getirerek, orduyu kuvvetlendirmek istiyordu. Bunun zerine I. Wilhelm, muhafazakarlarn da destekledii Bismarck babakan atad. 22 Eyll 1862 tarihinde greve balayan Bismarck, meclisteki ilk konumasnda, byk sorunlarn ancak kan ve klla zlebileceini belirtti. zleyecei politika hep bu temele dayanacakt. Bismarck ilk ii olarak meclisi datt ve kraln otoritesinin stnde bir g tanmadn aklad. Kanunsuz ald vergilerle orduyu kuvvetlendirmeye balad. Bu srada Almanyada genel olarak milliyeti hareketlere bal karklklar oluyordu. Bu Almanyann talya gibi birlemesi ilgili hareketlerin Bismarcka ok yardm olacakt.

173

Fransa Meksikann zerine Yryor, 1861

Benito Juarez

Meksika Devlet Bakan Benito Jurezin 17 Temmuz 1861 tarihinde ald d borlarn faizlerini demeyi reddetti. Bunun zerine III. Napolyon Fransann Meksikay igal etme kararn ald. III. Napolyon lkesi iin nemli bir pazardan mahrum kalmamak, alacak olan Panama kanalna kar kstakta sz sahibi olmak, gelien ABDnin yaylmasn engellemek ve Meksikadan kartlan gm madenlerine sahip olmak iin igalin ncln yapmt. Britanya ve spanya bu karar destekledi. ABD i savatayd ve Monroe doktrinini uygulayabilecek durumda deildi. Meksikadan alacaklarn almak isteyen Fransa, Britanya ve spanya 31 Ekim 1861 tarihinde Londra Antlamasn imzaladlar. 8 Aralk 1861 tarihinde Kbadan yola kan spanyol donanmas Veracruz limanna demir att. Fransa Meksikann zerine yryordu.

174

1861in dier Gelimeleri

mparatorun Bahesi

Philipps saat zembereini gelitirdi. Kansas, ABDnin 34c devleti oldu. Yeni Zelandada Birinci Taranaki Sava bitti. in tahtna Tung-chih (Tongzhi) (1861 1875) kt. Tahta ktnda 5 yandayd. len imparator Xianengin (1850 1861) iki ei birlikte naip oldular. Bunlardan biri, Tsih-hsi (Dowager Cixi) ksa sre iinde ynetimi ele ald. Bu hanm ini 1861!den 1908 ylnda lene kadar ynetti. in onun zamannda, uzun zamandr olmad kadar iyi ynetildi. Prusya kral Frederick William IV of Prussia (d. 1795), Ukraynal air Taras Shevchenko (d. 1814), Polonyal tarihi Joachim Lelewel (d. 1786), ngiliz air Elizabeth Barrett Browning (d. 1806), Qing Hanedannn 9. imparatoru Xianfeng (d. 1831), Fransz jeolojist Pierre Berthier (d. 1782), Portekiz kral Pedro V of Portugal (d. 1837) 1861de ldler.

175

Bor Bata, 1862

Sefiller'in orjinalindeki Cosette portresi

Osmanl mparatorluunda 1862 ylnda yaynlanan bir ferman ile evlilik ve ailede kadn ile ilgili baz dzenlemeler yaplmaya allyordu. Dnlerde israf yasaklanyor, balk paras kaldrlyor, mehrler parasal olarak belirleniyordu. ok fakir olanlar mehr vermeden evlenebilecekti. Osmanl Devletinin vergi konusunda elindeki aralar iyice eitlenmi ve karmaklamt. Agnam denilen ve hayvanlar zerinden alnan vergi, Mslman olmayanlardan alnan cizye adl ba vergisi, rnlerden alnan r vergisi, askerlik hizmetinden kurtulmak iin bedel, damga resimleri, nfus teskeresi creti, ttn ve alkoll ikilerden alnan vergiler, ticaretten alnan gmrk resimleri (i mal dolam dahil) alnan vergilerin en nemlileriydi. 1860dan sonra alnan tedbirlerle Osmanl vergi gelirleri artmaya balad. Ancak harcamalar yle artmt ki vergi gelirlerinin bu harcamalara yetime olasl kalmamt. Devlet vergi d gelir kaynaklar aramaya balad. Bu yeni kaynaklar batl devletler tarafndan da Babialinin nne seriliyor, ona anak tutuyordu.

176

Devlet iki kmaz yola bavurdu. Para bast ve borca girdi. 1840 ylnda devlet ilk defa kaime karmt. Kaime, gerek anlamda bir banknot deildi. Ksa srede kat para basma ii alm ban gitmiti. Devlet para basma maliyetine i gryordu. Sahtecilikte balamt. Sahte belgeler ortalkta dolayordu. Kaimenin deeri ok hzla dmeye balad. Ve en nemlisi devlete olan gven kayboldu. Osmanl devlet adamlar ka yapaym derken gz karmlard. Mali bir k balamt. Bir yandan da srekli alnan borlar Osmanl maliyesini bir bor batann iine ekmiti. mparatorluk kendini iflasa gtren yolda hzla ilerliyordu. Bor bir yandan devleti batryordu ama alnan borlarn nemli bir blm gereksiz yere harcanmyor, har vurup harman savrulmuyordu. Borlar yeni okullar almas, idari ve adli yapnn gelitirilmesi, ordunun modernletirilmesi gibi toplumun gelimesini salayacak yerlere ve ilere harcanyordu. Tabii parann bir ksm da tketimde kaybolup, gidiyordu. Hibir iin parasz yaplamayaca ortadayd. Tanzimatn devlet adamlar paray garantilemeden deiikliklere balamlard. Aptal ve bilgisiz deillerdi. Riski biliyorlard ama gze almlard. mparatorluk her adan geri kalmt. Onu yeniletirmeleri yapmadan kurtarmak mmkn deildi. Para belki halledilebilinirdi ama zaman geri gelmiyordu. Babali tehlikeyi gze almt. Mali durumu biraz dzeltebilmek iin Sadrazam Fuat Paa baz nlemler almaya balamt. Islahat fermannda vaat edilmi olmasna ramen doru drst bir bte hala ortada yoktu. nce bir bte tasla, sonra hakiki bir bte yapld. Bu btede i ve d borlar %24d. Bayndrlk (Nafa) ve Maarif bakanlklar %0,3 pay almt. Sarayn pay ise %8,5du. Fuat Paann ald bir dier nlem de alnan bor ile piyasadaki kaimeleri toplamak oldu. Bir dier nlem ttn, tuz, posta pulu, gmrk, emlak vergisi gibi vergileri arttrmakt. Fuat Paa, saray dahil, lkedeki tm altn ve gmleri toplayarak, sikke yaplmasn nerdi. Saray (Abdlaziz) bu yola gitmeye hi raz deildi. Sadece Osmanl zor durumda deildi. kinci talya Bamszlk Savan yapan iki byk devlette zor durumdayd. Avusturya hkmeti artk dn para bulamyordu. Avusturya mparatoru kredisini dzeltebilmek iin mutlak iktidardan vazgeecekti. Franz Joseph, hatrlanaca gibi Anayasa almalarna 1859da balamt, bu almalar hzlandrd. Fransada III. Napolyonun gtt d politika nedeniyle Papalk elinde bulunan pek ok lkeyi kaybetmiti. Bu durum Katolikleri gcendirmiti. III. Napolyon yine ngiltere ile ngiliz mallarnn Fransaya girmesini kolaylatran bir anlama imzalamt. Bu da Byk Sanayicileri gcendirmiti. Bu muhalefeti dengeleyebilmek iin III. Napolyon Liberallere meyletti. Basn zerindeki bask hafifledi. Meclisin iktidar gc artt. Bylece yava yava politik hrriyet yeniden kuruldu. Eskinin siyasi partileri bir muhalefet oluturacak kadar glendiler. Osmanl Islahat ferman ile yabanc yatrmclara maden ama, tarm yapma gibi ekonomik faaliyetlerde bulunma hakk da vermiti. Ancak brokrasi ve halk bunu pek iine

177

sindirememiti. Bu haklarn fiilen verilmesi savsaklanyordu. Buna kar da d basky azaltmak iin idari yeniletirmelere devam ediyorlard. Islahat ferman yabanc yatrmlar tevik etmiti. Ama tarihin dier sayfalarna gz atanlar bileceklerdir ki Islahat ferman olsa da olmasa da, yabanc yatrmlar, her devlette olduu gibi, Osmanl topraklarna da gireceklerdi. Bu zamann kanlamaz gereiydi. Her eye ramen Osmanl ynetimi ipleri sk tutmaya alyordu. Telgraf, karayollar ve posta gibi konularda d sermayeye taviz vermediler.

178

Osmanl Kentleri Kalabalklayor

Belgrad kalesi

Bu srada, Osmanl imparatorluunda muhacir aknyla ve krsal kesimden kentlere olan aknla, kentler ve zellikle liman kentleri kalabalklayordu. Kentler bydke yeni yerleimlerin inas gerekiyordu. Bu yeni yerleimler, eski kentin dar, eri br, bir ksm kmaz sokaklarna benzemeyen, Bat Avrupa kentleri gibi geometrik olarak geliiyordu. Kentlerde binalar iyi gelir getirmeye balaynca, kiraya vererek rant sahibi olmakta oalyordu. Zenginler, imdi eski mahallelerini brakp, kentin daha gzel blgelerine gidiyorlard. Bu yerler genellikle kent merkezine uzaktlar. Yeni yollar alyor ve faytonlarla ulam salanyordu. Bata stanbul olmak zere byk kentlerde, Avrupal Gezginlerin kalaca byk ve lks oteller ina ediliyordu. stanbula ve dier nemli Osmanl kentlerine Avrupal mimarlar geliyordu. Bunlar gzel bir kent yaratmak iin alyorlard. Onlar olsun, Osmanl mimarlar olsun, Bizans ve Osmanl mimarisini kartrp, bunu biraz da Bat tarz yorumlayp, ortaya ok estetik binalar karyorlard. Bu Tanzimat planlamas dnda gelien bir eydi. Srbistanda Osmanl askerleri kalelerdeydi. Belgradda Trkler ile Srplar arasnda olaylar kt. Srplar kaleye saldrma hazrlna girdiler. Kale muhafz Air Paa Belgrad kentini Haziran aynda topa tuttu. Bunun Avrupada etkisi byk oldu. Fransa Belgrad kalesinin

179

boaltlmasn istiyordu. ngiltere ve Avusturya buna kar kyordu. Sonunda Sokot ve Eskice kaleleri Srplara verildi. Mslmanlar sadece kalelerde oturacaklard. Belgradda Osmanl karakollar olmayacakt. Aslnda kalelerdeki Osmanl askerleri geri ekilmeye balamt. Avrupa devletlerinin karmas ile Karadan Herseke karmamas kouluyla 31 Austos 1862de kodra anlamas imzaland. ngilizler Girit bakaldrsn bastrmlard. stanbul, Edirne, Selanik, Erzincan, am, Badat, San gibi ordu merkezlerinde sivil brokratlarla, subaylar fikri olarak kaynama iindeydiler. Brokrasinin askeri ve sivil kanatlar arasnda toplumun kurumlarna bak asndan bir fark yoktu. Bir sre sonra aralarndan radikal bir grup kacakt. Bunlar Rumelinde ve Arabistanda lkenin geleceini beraberce planlamaya balayacaklard. Subaylar ile Brokratlar arasnda bir yap ark varsa bu kken itibariyle var kabul edilebilinirdi. Sivil brokratlar imparatorluun renklerini ihtiva ederken, subaylar Mslman ama ounlukla Trklerdi. Osmanllarda Hugonun Les Miserables (Sefiller) tercme edildi. inasi 1862de Tasviri Egar adl kendi gazetesini kurdu. Beyrut am arasnda yaplm olan karayolu hizmete ald. Bu yol bir yabanc ortaklk giriimiydi. 112 Km yol ile iki kent arasndaki yolculuk 12 saate inmiti.

180

Amerikan Sava, 1862

Abraham Lincoln

ABDde Gney eyaletleri bamszlklarn korumak ve bu nedenle de birlikten ayrlmak istiyorlard. Kuzey bu ayrlmaya msaade etmedi. Pamuk, Gney eyaletlerine klelerin srtndan kazanlan byk bir servet kazandrmt. Bakan Lincolnn seim sandnda kazand zafer, Gneyin bu kazancn tehdit ediyordu. Gney, Kuzeyin egemenliine girmek yerine savamay tercih etti. Ve yeni bir birlik kurmaya karar verdi. Gelecei ve Amerikann tarihini etkileyen cephenin gerisinde yaananlard. Yeni bir kurun tr sava etkiliyordu. Bu l saysn mthi arttrd. Bu yeni kuruna Mini bilye dendi. Kurun Fransada icat edilmiti ve 30 gr.d. Bu yeni kurun hem Kuzeyde ve hem de Gneyde kullanld. Bu da l saysnn ve tahribatn iyice artmasna neden oldu. Kuzey askerlerine datt 2 milyon tfekte kullanlmak zere milyar mini bilye hazrlamt. Bu sava sanayi devrimi Amerikay deitirdikten hemen sonra km bir savat. Savata kim tfeini daha abuk dolduruyorsa, kazanma olasl ona doru artyordu. Namludaki yivler nedeniyle dnen bilye, hedefi armyordu. Menzil artm, hedefi vurma yetenei artmt. Yeni kurun byk bir teknik gelimeydi ama ordu hala eski taktikleri kullanyordu. Modern teknoloji eski taktiklerle bir araya gelince ortaya ok lm kmt.

181

Kuzey zaferi kazandnda her iki taraftan 600.000 kii lmt. Bu lke nfusunun %2siydi. llerin yarya yaknnn kimlii tespit edilemedi. Amerikann posta servisi gelimiti. Bu cephedeki askerlere mektup yazma ansn verdi. Sansr yoktu. Bylece cephedeki gerekler anlatlabilindi. Savata her iki tarafta belli bir stnlk salayamyordu. Zafer en sona kadar dayanann olacakt.

Robert Edward Lee

1862 Austos, sava 1 yldr devam ediyordu. General Robert Lee komutasndaki Gney ordusu kendi topraklarnda savayordu ve bamszlk ve kendi yaam artlar iin lmeye hazrdlar. Grnte sava Gney kazanacakm gibi grlyordu. Ancak Lincoln hafife alnmt. O farkl bir sava veriyordu. Demiryolu kuzeyin silahyd. Kara yolu ile 2 ay srecek asker sevkleri demiryolu ile 1 haftaya dmt. Hzl sevk, savata r amt. Lincoln, demiryolu sahipleri ile anlamalar yaparak, hkmetin demiryolu zerinde kontroln salad. Bylece demiryolu silah oldu. Kuzeyden cepheye asker ve tehizat yaacakt. Baz hatlarda gnde 700 ton tehizat yollanyordu. Kuzeyde 38.000 Km demir yolu vard. Gneyde ise 14.500 Km demir yolu vard. Savan srd 4 yl boyunca Kuzey kendi demiryolunu 6.000 Km arttrrken, gney sadece 650 Km yeni yol yaptrabilmiti. Gney demiryolunu ve ikmali koordine edememiti. Gney ordusu zaman zaman alk bile ekti. Lincoln sadece demiryolunu kullanmyordu, Kuzeyin byk endstriyel kapasitesini de

182

savan arkasna yerletirmiti. Sanayinin savan arkasnda durmas ilk defa olan bir eydi. Kuzeyde kuma retimi sava srasnda ikiye katland. Yaba imalat kl imalatna dnd. Sava srasnda, ncekinden 2 misli fazla patent alnd. malat, teknoloji ve altyap her eyi deitiriyordu. Demiryolu ve sanayi kadar nemli bir dier Kuzey silah da iletiimdi. Telgraf 1844de icat edilen mors alfabesi sayesinde, ilk ciddi iletiim arac olmutu. lke 80.000 Kmlik bir telgraf a ile rlmt. letiim anlkt. Demiryolu ve telgraf, bu kocaman lkeyi kltmt. Kuzey telgraf tesislerini de hemen askeri kontrol iine almt. Savata telgraf odalar komuta ve kontrol merkezi olmulard. Lincoln bazen telgraf brosunda yatyordu. Bakan savaa bizzat mdahale ediyordu. Lincoln sava boyunca ofisten yaklak 1000 telgraf yollad.

Yedi amlar Muharebesi

Gney ise, demiryolunda olduu gibi, telgrafta da sakl olan sava gcn fark edememiti. Lee gibi Gneyli generaller savalarn genel bir stratejik baktan mahrum olarak planladlar. Kuzeyin stnlkleri Gneye darbe zerine darbe vuruyordu. Ancak hakllna inanm olan Gney sava brakmaya hi yanamyordu. Sava, tbbi devrime de yol at. Cerrahlar, savata en fazla amptasyon yapyorlard. Ameliyat srasnda yaral eter ve klorofil ile uyuturulmaktayd. Enfeksiyon kaparak lmek ok yaygnd. En byk katil kangrendi. sava srasnda 60.000 amptasyon yapld. Bunun iki kat asker enfeksiyondan ve salgn hastalklardan ld. Bu kym, askeri tbbn yeniden gzden geirilmesini zorunlu hale getirmiti. Salk, silah kadar, mermi kadar nemliydi. Sava srasnda pek ok kadn hemire oldu. Bunlardan biri de Clara Bartondu. Hasta bakm iin bulduu yollar r at. Yarallara temiz bandaj salanmasn orduya kabul ettirdi ve uygulad. Yarallar sralad ve ciddi olaylar ne ald.

183

 sava srasnda 20.000 kadn hemire olmak iin bavurmutu. Clara Barton Amerikan Kzlhan kurmak iin tek bana harekete geti. Alkolle seyreltilmi iyot ve brom karsmnn antiseptik olarak kullanlmaya balamas ile hijyen standartlar byk lde iyilemiti. Bu maddeler zellikle kangreni yapan bakteriye kar ok etkiliydi. Sonunda lm oranlar azald. Tanabilir fotoraf makinelerinin oalmas ile sava meydanlarnn vaheti evlere tanyordu. Bu makineler olay annda kullanlamyordu ama savatan sonra meydann grntsn ok net veriyordu. Sava meydanlarnda 1500e yakn fotoraf vard. Fotoraflar insanlarn oluan iddeti grmelerine ve anlamalarna yardmc oluyordu. Gazeteler fotoraflar en ayrntl bir ekilde yaynlad. Bu bilgi ak, kamuoyu vicdann hem uyandrd ve hem de onu ne kard. Bundan sonra politikaclar savamadan nce kamu desteini yanlarna alacaklard. Aileler cenazeleri istiyorlard. Ortaya tahnit denilen ilem kt. Doal rme sreci arsenik gibi kimyasallar zerk edilerek durduruluyordu. Cenaze levazmatlar milyoner oldular. Paranz varsa, her trl teknik emrinizdeydi. 1862 Austosunda Gneye yeni bir ltimatom verilerek, birlie katlmas istendi. ltimatom ret edilirse, Gneydeki kleler resmen serbest braklacakt. Gney ret etti. 1862 ylnda sava tm iddeti ile srerken kronolojik olarak u olaylar gelimiti. 20 ubat 1862dee Lincolnn olu, muhtemelen ime suyu zehirlendii iin, ld. 67 Nisanda gneyin srpriz bir saldrs sonucu 13 bin kuzeyli, 10 bin gneyli ld. 24 Nisanda Kuzey donanmas Mississippi zerinden Gneylilerin en byk liman olan New Orleans' ele geirdi.

Fredericksburg Muharebesi

31 Maysta Yedi amlar Muharebesi oldu. General Johnston'un ordusu kuzeyli General McClellan'n ordusunu ar bast fakat yeniemediler. General Johnston ar yaraland. 184

1 Haziranda General Lee, Gneyli ordunun bana geti. 25 Haziran - 1 Temmuzda Yedi Gn Muhabesinde Lee, McCellan'a saldrd. ki taraf da byk kayplar verdi. McClellan Washingtona doru geri ekilmeye balad. 1930 Austosta Kuzeyliler ikinci " Bull Run " muharebesini de kaybeder, geri ekildiler. General Lee nerede ise Kuzeyi igal ediyordu. 17 Eyllde Lee ile McClellan kar karya geldi. Kuzeyliler saysal stnlkleriyle Gneylileri durdurdular. Lee, Virginia'ya ekildi. Bu amerikan askeri tarihinin en kanl gnyd. 13 Aralk Fredericksburg'da Kuzeylilerin ar yenilgi aldlar. Bu savalarda genelde savunmadakiler kazanyordu. 1862de Sioux bakaldrsn da Hkmet kuvvetleri baarl oldu.

185

1862nin Dier Olaylar

Puebla Muharebesi

Bu srada Fransann Meksikay igali de devam ediyordu. Ancak Fransz Ordusunun amacnn Meksikay igal etmek olduunu fark eden spanyol ve ngilizler askerlerini geri ektiler. Fransa savaa tek bana devam ediyordu. 5 Maysda Meksika kuvvetleri Fransz kuvvetlerini Puebla muharebesinde malup etti. Fransa Vietnam ele geirdi. 1862 ylnda Jean-Baptiste Biot ld (1774 1862). Fransz fiziki, astronom ve matematikiydi. Meteorlarn ne olduunu buldu, balon ile gzlemler yapt, n polarizasyonunu inceledi.

186

1862de Londrada uluslar aras fuar ald. Yunanistan, krallar Ottoyu baarsz gryordu. 13 ubat 1862de Nafplion garnizonu ayakland. Otto 23 Ekim 1862'de tahttan feragat etmek zorunda kald ve Bavyera'ya geri dnd. Amerikal silah mucidi Samuel Colt (d. 1814), Fransz bilgin Prosper Mnire (d. 1799), Filipinli air Francisco Balagtas (d. 1788), Amerikal yazar ve filozof Henry David Thoreau (d. 1817), Kanadal kaif Simon Fraser (d. 1776), Alman air Ludwig Uhland (d. 1787) 1862 ylnda ldler.

187

Osmanllardaki Gelimeler, 1863

stanbul Ermeni Partii Nerses Varjabedy (1837 1884)

Sadrazam Fuat Paa 2 Ocak 1863de istifa etti. Kavalal Mehmet Ali Paann damad Meclisi Vala reisi Yusuf Kamil Paa sadrazam oldu. Paa Akkoyunlu hanedanndan iniyordu ve ok zengindi. Ali Paa hkmette d ileri bakan olarak grevine devam etti. Fuat Paa Meclisi Vala reisi olmutu. Msr valisi Mehmet Sait Paa lnce Msr valisi smail Paa olmutu (1863 79). smail Paa tutkulu bir kiiydi. Osmanl devletinin nimetlerinden de yararlanmak istiyordu. Bir yandan da Msrn zerkliinin geniletilmesinden yanayd. Msr tahtna knca stanbula balln sunmaya geldi. Abdlazize yatn hediye etti. Padiah Msra davet etti. smail Paa stanbulun gzne girmek iin elinden geleni yapyordu. Osmanl padiah Abdlaziz Msra gitti. Padiah 3 Nisanda Feyzi Cihad gemisi ile stanbuldan ayrlmt. Yannda yeenleri ve ehzadeler vard. Bu ziyaret Msr zerinde emelleri bulunan ngiltere ve Fransay bir mddet yavalatacak bir etki yapt. Abdlaziz Msr halk tarafndan lgnca alkland, sevgi ve tezahrat grd. At stnde Kahireyi dolat. Msr valisi smail Paa kendi ve Fuat Paa iin ise daha az ssl at hazrlamt. Ancak smail Paaya sadece bir vali olduunu hatrlatmak isteyen Fuat Paa ata binmedi, bu durumda smail Paa da ata binemedi. Onlar Kahireyi padiahn yannda yayan dolatlar.

188

Yusuf Kamil Paann 5 aylk sadaretinden sonra Fuat Paa tekrar babakan oldu. 1863de stanbulda ilk ulusal sergi ald. Yirmi yl akn sredir tarm rnlerinin retiminin ve kalitesinin artmas iin verilen emekler, sonu vermiti. Sergilenen rnler devlet iin bir iftihar vesilesiydi. Burada pamuk ve ttn rnekleri sergilendi. Yn, buday, msr, yulaf gz kamatryordu. D satmlarda pamuk, ttn, kuruyemi satlar hzla ykseliyordu. Esas alclar ise Fransa ve ngiltereydi. Tahl satlar tm Tanzimat dnemi boyunca artm, gelmi on misline dayanmt. Afyon d satm da alm ban gitmiti. Ancak hala kyl kara cahil ve yoksuldu. Tarm aletleri modern deildi. Devlete alnan tedbirler kylere ok ge ulayor ve hatta bazen hi ulamyordu. Modern tarm usullerini uygulayan baz iftlikler vard. Hem saylar ok azd ve hem de orada topraksz kyller alyordu. Bunlar eitli nedenlerle topraklar olamam insanlard. 1863 ylnda ngiliz Fransz ortakl ile kurulan ve Osmanl Devlet bankas rol oynayacak olan Osmanl Bankas kuruldu. stanbulda 1863 ylnda Mason Dou Birlii Locas kuruldu. Bu blm Fransada Byk Dou ya baland. Osmanl mparatorluunda 1850de Bamsz bir Protestan Milleti teekkl ettirilince, Gregorian Ermeniler de cemaatlerine bir canllk getirmeye altlar. Cemaatin Tanzimat ruhuna uygun bir tzn 1863de Babali onaylad. Bu tzk Ermeni cemaatinin Osmanl imparatorluundaki durumunda bir deiiklik yaratmyordu. Yaplan fiili duruma uygunluk ve i ynetimde kazanlm olanaklar belirtmekti. Ermeni Cemaati Tz, ounluu din adam olmayanlardan olumu, 147 yeli bir meclisle, bu meclis tarafndan seilmi 2 kurulun varln n gryordu. Kurullardan biri dinseldi ve dini ilerle uraacakt. Dieri sivildi ve iktisadi konularla, eitimle uraacakt. Bu tzk ile kurulan meclis, gelecein tm sorunlarn ierecekti. Bu meclis radikal elerin itmesiyle, Ermeni cemaatinin parlamentosuna dnecek ve devlet asndan ykc bir tutum taknacakt. Osmanl imparatorluunun mali sorunlar devam ettike zaman zaman hkmet ve saray eliiyor ve hatta tartyordu. Ancak devletin bor iinde yaamasnda sadece sarayn sulu olduu dnlmemelidir. Tanzimat paalar ve zellikle Fuat ve Ali Paalar iin tamamen iindedir. Ynetim hep beraber Osmanly borca sokmu ve kurtaramamt. 1863de Namk Kemal nce kendi gazetesi Mirat kurdu. Sonra Tasviri Efkar satn ald.

189

ABD Klelii Tamamen Ilga Ediyor, 1863

Chickamauga muharebesi

1 Ocak 1863de Lincoln, kleliin isyanc gney eyaletlerinde de lga edildiini bildiren bir kanun yaynlad. Telgraf bu haberi hzla yayd. Herkes artk zgrd. Siyahlarn da oy ve seilme haklar vard. Bu haberden sonra siyah Amerikallar birlik ordusuna kitleler halinde katldlar. Savan sonuna kadar 200.000 siyah savaa katld. Zenciler ok iyi dvyorlard. Kleliin kaldrlmas savan dinamiini deitirdi. Kuzey artk bir kurtulu ordusuydu. 3 Martta Kuzey 20 45 ya aras herkesi askere ard. 300 dolar deyenler askerlikten muaf oluyordu. 14 Maysta Kuzey, Gneyli General Lee'ye bir kez daha yenildi. 130 bin kiilik Kuzey ordusu 17 bin, 60 bin kiilik Gneyli ordusu 13 bin kayp vermiti. 3 Haziranda General Lee, Kuzey'in zerine yrd. Lincoln ordunun generallerini deitirdi ve bir general gibi sava ynlendirmeye balad. 13 Haziran arasnda General Lee, Pensilvanya yaknlarndaki Gettysburg'da yenildi. ki tarafta toplam 50 bin civarnda l vard. Savan seyri deimiti. 4 Haziran Kuzey Vicksburg'u, bylelikle de hemen hemen tm Mississippi rman ele geirdi. Gney fiili olarak ikiye blnmt. 1316 Haziranda New York'ta savaa gitmek istemeyen beyazlar ba kaldrd. Her yerde zencilere saldryorlard. syan bastrld. 1920 Eyll'de Gneyliler Chickamauga'da Kuzeylileri yenerek, Tennessee'yi kuatt. 2325 Kasmda Kuzeyliler, Tennessee'de kuatlanlara yardma geldiler. Gneyliler pskrtld.

190

1863n Dier Olaylar

Taiping krall

1863 ylnda Macar Armin Vanbery dervi klna girerek zbekistan tmyle dolat. Yazd gezi anlar pek ok kii tarafndan okundu. 1863de Yunan krallk tac Ottodan alnarak Danimarka prensi Wilhelm (William) verildi. Kral Yunanistan tahtna I. George adyla kt. 1863de Lassalle, Almanyada tek dereceli seimlerin yaplabilmesi ve devletin emekilerin yannda yer alabilmesi iin Alman iler Genel Birliini kurmutu. Bu srada Karl Marxta, tm proleterleri birletirmeyi amalayan Birinci Enternasyonal i kuruyordu. Bu eliki iki byk adam arasndaki elikiyi arttrd. 1863 ylnda Polonyada kan bir ayaklanmada Prusya (Bismarck) Rusyay destekledi. Bu iki lke arasnda bir yumuama salad. Sonra Prusya, Fransa ile bir ticaret antlamas imzalad. Bu antlama, Prusyann denetimindeki ve dier Alman prensliklerinin de katlm olduu gmrk birlii iin de geerli bir antlamayd. Bylece Avusturya antlamann dnda tutulmu oluyordu. inde Zeng Guafon'n nderliinde silahl birlikler 1862'de Nanjing kuattlar. Kent uzun bir direniten sonra Temmuz 1864'te dt. Kentten kamay reddeden Hong, intihar etti. br dnyada dllendirileceine ilikin inan o kadar gly ki Nanjing kuatmasnda 100 bin 191

Taiping yanda teslim olmaktansa lmeyi tercih etti. lkenin eitli yerlerindeki Taiping direnileri 1868'e dein srd. Taiping ynetimi altnda ince basitletirildi. Erkeklerle kadnlarn eitlii ilan edildi. Btn mallarda ortaklk ilkesi benimsendi ve topraklarn eit biimde paylatrlmasna ynelik admlar atld. Bat'da eitim grm Taiping nderlerinden bazlar sanayinin gelitirilmesini ve bir Taiping demokrasisi kurulmasn ngren ok ileri dnceler bile ortaya attlar. Taiping Ayaklanmas sonucu Qing hanedan, in zerinde yeniden denetim kurmay baaramayacak lde zayflad. Sonraki yllarda hem milliyetiler, hem de komnistler bu ayaklanmann mirasna sahip kacaklard. Gney Afrikada elmas bulundu. Kimberley yaknlarndaki elmas yataklarn hrete kavutu. Meksikada ise Fransa Meksika bakenti Meksikay ele geirdi. Fransz generallerinin himayesinde kurulan bir konsey tarafndan 10 Temmuz gn Meksika mparatorluu ilan edilir. III. Napolyonun abalar sonucu Meksika taht Maximiliana teklif edildi. Maximilian, Triestedeki atosunda 3 Ekim gn teklifi kabul etti.

192

Delacroix

Sakz adas katliam

Ferdinand Victor Eugne Delacroix (1798 - 1863) Fransa'nn en nemli ressamlarndan birisiydi.. Fransz air Baudelaire, onu " Rnesans'n son byk ressam ve modern dnemin ilk byk ressam " olarak tanmlyordu. Ressamlnn yan sra iyi bir ta basma sanats da olan Delacroix, William Shakespeare'in, sko yazar Sir Walter Scott'un ve Alman yazar Johann Wolfgang von Goethe'nin eserlerinin tabasklarn da yapmtr. 1830 ylnda yapt Halka Yol Gsteren zgrlk adl yal boya tablosu, Fransz resim sanatnn bayaptlarndan biri olarak kabul edilir. Paris yaknlarnda dnyaya geldi. Babas devlet adam Charles Delacroix'dr. Ancak, asl babasnn, C.Delacroix'nin aile dostu olan diplomat Talleyland olduu da iddia edilmektedir. E. Delacroix, fiziksel grnm ve karakter olarak Talleyland'a benzemektedir. Ressamlk yaam boyunca Talleyland onu koruyup kollamtr.

193

Resim renimine 18 yanda, Gzel Sanatlar Ulusal Okulu'nda balad. lk byk almas olan Dante'nin Kay, Paris'te 1822 ylnda sergilendi, gerek halk gerekse resim otoriteleri tarafndan alayla karland. Yine de bu alma devlet tarafndan satn alnarak Lksemburg Galerisi'ne yerletirildi. Delacroix, hayat boyunca eserlerinin nce olumsuz bir tepki ile karlandn, sonra baz gl ve aydn evrelerce iddetle savunulup desteklendiini grmtr. Sakz Adas'nda Katliam (1824) adl tablosu ile n iyice artt. Bu tabloda, Sakz Adas'nda Trklerin katliamdan geirdii hasta ve lmek zere olan Yunanl sivil insanlar gsterilmekteydi. Sakz Adas'nda Katliam, derhal devlet tarafndan satn alnd.

Yunanistan'daki Missolonghi Harabeleri

194

Delacroix, Yunanllarn bamszlk mcadelesini destekleyen bir resim daha yapm, Trk Glerinin 1825'te Yunan kasabas Missolonghi'yi ele geirilerini betimlemitir. " Yunanistan'daki Missolonghi Harabeleri " adl bu resimde, gs plak Yunanl bir kadnn, korkun bir manzaraya bakarak ellerini yalvaran bir ifadeyle iki yana a resmedilmitir. Kadn, Yunanistan' sembolize etmektedir ve grmekte olduu manzara, intihar etmi Yunallarn grntsdr. Yunanllar, topraklarn Trklerin eline getiini grmektense kendilerini ldrmeyi tercih etmilerdir. Delacroix'in bu temaya zel bir nem vermesi, yalnzca Yunallara duyduu sempatiden deildir. ok sevdii air Lord Byron, o topraklarda lmtr. Soylu bir ama iin lme temasnn resmedildii bu resimlerle Delacroix,daha sonra yapaca ve onun en nl eseri olan " Halka Yol Gsteren zgrlk (1830) " tablosuna hazrlanmtr.

Halka Yol Gsteren zgrlk

Franszlar Cezayir'i igal ettiinde, diplomatik bir grevle Yemen'e gnderilmiti. Bu sayede spanya ve Kuzey Afrika'ya seyahat etti. Bu gezilerindeki asl ama sanatn gelitirmek deil, Paris'in uygar yaamndan kaarak ilkel yaamlar grmekti. Fas'n gneyinde bir kent olan Tanca'da yerel gelenekleri ve pek ok oryantal nesneyi detayl bir biimde betimleyen ok sayda izim yapt. Bu izimlerde asla gerei bire bir gstermeye almayp kendi hayal gcn de izimlere katt. Daha sonra, Kuzey Afrika'daki yaam betimleyen 100 kadar resim yaparak, pek ok oryantal temay Fransz resim sanatna kazandrd. Kuzey Afrika'daki insanlardan ve kyafetlerinden ok etkilenmi ve yapt resimlerde bu etkilenmeyi

195

yanstmtr. Kuzey Afrika insannn duruu ve tutumunun, grsel olarak, klasik Yunan ve Roma insanlarnn duruu ve tutumu ile rtmekte olduunu dnmtr.

Jdische Hochzeit in Marokko

Cezayirli kadnlar

Cezayirli Mslman kadnlarn resmini gizlice yapm olsa da (rnein: " Cezayirli Kadnlar (1834) "), lkede Mslman kadnlarn rtnmesi kuralndan tr genellikle kadnlar 196

resmetmekte ok zorlanmtr. Yahudi kadnlar izmek daha az problemli olduundan, " Yahudi Dn (18371841) " adl bir eser vererek Yahudi kadnlar resme aktarmtr. Resimlerinde hayvan figrlerine de romantik bir tutkuyla yer vermitir. " Aslan Av " adl bir eseri vardr. 18541861 arasnda bu resmin farkl versiyonlarn yaratmtr. Aslana, hem bir av hem de bir avc olarak ilgi gstermitir. Ayrca at resimleri izmeyi tutkuyla sevmitir. Afrika'nn parlak gnei altnda resim yapan Delacroix, n renklerle ilikisini ve renklerin birbiri ile ilikisini yorumlamak zere yeni bir yntem gelitirmitir. Dorudan doruya tuvale geirecek yerde renkleri nceden kartrm, bylelikle orijinal nanslar yaratma imkan kazanmtr. 18331861 arasnda Paris'te pek ok duvar sslemesi yapm, salksz koullarda almaktan tr hastalanarak 1863 ylnda, 65 yanda iken lmtr. Halil erif Paa, ilk Mslman resim koleksiyoncusudur. Delacroix'in alt tablosuna sahip olmutu. Grev yapt Fransa'dan yurda dnerken plak resimleri stanbul'a getirmemesi emrini alnca, bugnn deeriyle milyar dolarlar bulan tablolar, sadece 638 bin franga elinden karmtr.

197

Bahailik

Bahai Adalet Evi

Bahaullah olan Mirza Hseyin Ali 1863'te Badatta, Bab'n (Seyyid Ali Muhammed) geliini mjdeledii kiinin kendisi olduunu ilan etti. Btn dinlerin gelmesini vaat ettii " nsanlarn artk savamayacaklar ve savamay renmeyecekleri " Mehdi ann gelmiti. Bylece Bahaullah Bahai Dininin yeni ilkelerini aklad. Bahaullah yle demekteydi: Dnya tek bir lke ve insanlar onun vatandalardr. Dnya vatandal kavram, bilimin ilerlemesi sebebiyle dnyann tek bir mahalleymi gibi daralmasnn ve milletlerin tartmasz ekilde birbirine baml olmasnn dorudan bir sonucudur. Dnya milletlerinin hepsini sevmek insann kendi memleketini sevmesini dlamaz. Dinsel atmalar tarih boyunca saysz savalara ve arpmalara neden olmu, ilerlemeye byk bir engel tekil etmi, her dinden veya dinsiz insanlar iin gitgide menfur hale gelmitir. Btn dinlerin mensuplar, bu atmann ortaya kard temel sorunlara bakmaya ve ak seik cevaplar aramaya raz olmaldrlar.

198

Kadnlarn zgrl, iki cins arasnda tam eitliin salanmas, barn en nemli n artlarndan biridir. Ancak kadnlar insan giriiminin her alannda tam ortakla kabul edilirse, uluslararas barn boy verecei ahlaki ve psikolojik ortam oluabilir. Tm din ve rklar birdir: Hi phesiz hangi milletten, hangi rk veya dinden olursa olsun, tm insanlk ilhamn bir lahi Kaynaktan almaktadr ve tek Tanrnn kuludur . Bahai dini grne gre Dnya bar mmkndr ve kanlmazdr. Bara, insanlar eski retilerde srar edilirse dehet dolu olaylardan sonra ulalacaktr. Veya kendi iradeleri ile yeni reti sayesinde bar gelecektir. Bu, tm dnya sakinlerinin nndeki bir seimdir. Dnyann tek bir lke olmas, insanln vatan olarak yeniden rgtlenmesi ve ynetimi iin temel art, insanln birliinin kabul edilmesidir. Dnya barn kurma abalarnn baars bu prensibin evrensel lde kabul gerekmektedir. Bunun iin, evrensel olarak beyan edilmeli, okullarda retilmeli ve her millete devaml olarak ifade edilmelidir. En zararl ve inat ktlklerden biri olan rklk barn en byk engellerinden biridir. Irklk uygulamas, bahanesi ne olursa olsun, insanlk onurunun en irkin bir ekilde ihlalini tekil eder. Zengin ve yoksul arasnda lsz farkllk, iddetli bir strap kayna olmakta ve dnyay, savan eiinde dengesiz bir durumda tutmaktadr. Makul ve meru bir vatanseverlik dnda, dizginlenmemi bir milliyetiliin yerini daha geni temelli bir balln, tm insanlk sevgisinin almas gerekir. Bahai dininde kadn erkekle eit haklara sahip, dinde ve toplumda nemli yeri olan bir varlktr. Kadn erkek herkesin devi, Emri tebli etmek ve retmektir. Toplumsal faziletler kadn ve erkekte eittir. Tanr huzurundaki saygnlk cinsiyete deil, yrein temiz ve aydn olmasna baldr. Bahailer iin insanlarn mutluluu ve esenlii, kadn ve erkein eit derecede gelimesine baldr. Onlarn her ikisi de birbirlerinin yardmcs ve tamamlaycsdr. Bahaullah, tm hanmlarn eitilmesini emrederek, kadn-erkek herkesin eit haklara sahip olduunu ve her iki cinsiyetin eitimlerinde farkllk olmamas gerektiini bildirmitir. Tanr katnda cinsiyetin bir zellii yoktur. Dncesi temiz, eitimi stn, ilmi baarlar byk, hayrseverlii fazla olanlar ister kadn, ister erkek olsun, ister siyah, ister beyaz olsun tm meziyetleriyle mmtaz olurlar ve bundan baka bir fark da yoktur. Kadnla erkein eitlii Bahai retileri tarafndan garanti edilse de, toplumsal rollerinin kadna ykledii baz kanlmaz sorumluluklar vardr. stedikleri meslei seme hakkna sahip olsalar da kendi dourduklar ocuklarn ilk eitimcisi olmak durumundadrlar. Bahailer kadnlarn itirak etmesinin uygun olmad baz durumlarn varln kabul ederler. rnein bir dman hcumu karsnda, hanmlar askeri hizmetlerden muaf tutulmulardr. Bahaullah'n hayatnn 40 yl Osmanl Devleti'nin topraklar zerinde geti. Osmanl Devleti Bahaullah ve Bahailere srgn dnda bir bask yapmad. ran'daki gibi hayatlarna ynelik iddet grmediler. Bahaullah 12 Aralk 1863'te srld Edirne'de 5 yl yaad. Bahailiin en nemli kitaplar, temel yasalar ve dinin eri hkmlerini ieren Kutsal kitap olan Kitab- Akdes , ilahiyat konularn ieren kan Kitab , Sakl Szler (Kelimat-

199

Meknune), Kurdun Olu Risalesi gibi kitaplardr. Bahailer, tm dinlerin Kutsal Kitaplarnn (Tevrat, ncil, Kuran, Bhagavad Gita ve dierleri) tek bir sistemin paralar ve insanln ortak dinsel miras olduuna, kutsallklarn yitirmediine inanrlar.

Bahai bahesi, Hayfa, srail

Ali ve Fuat Paalar Bahai tarihinde iyi tannan kiilerdir. Bahaullah onlara, kendisini ve baka Bahaileri, durumlarn hi aratrmadan srgn ettikleri iin, iddetli kelimelerle eletirmitir. Bahai Tapnaklar (Meriku'l Ezkar), her dinden kimsenin sessizce bildikleri ekilde ibadet edebilecekleri mekanlardr. Bu tapnaklarn ortak zelii, bir kubbelerinin ve dokuz girilerinin olmasdr. Bu dokuz giri dnyada dokuz dinin var olduuna ilikin Bahai inancn yanstr. Bahailikte dua, namaz ve oru gibi ibadet kurallar vardr. Namaz, bireysel yaplan bir tapnmadr ve toplu namaz yoktur. 2-21 Mart tarihleri arasnda Kutsal Say 19'dan oluan 1 Bahai ay sresince oru tutulur. Dua, namaz, oru bireyin kendi sorumluundadr; temel amac yaam konusunda onu meditasyona yneltmek, karakterini dzeltmesinde yol gstermektir. Dnyann Gne etrafndaki dnn bir yl kabul edildii Bahailikte, Takvim her biri 19 gn olmakla 19 aya blnmtr. Artk kalan 5 gn ise Gregoryen Takvimine gre ubata denk gelen ay olan " mlk ay " 'na ilave edilmitir. Bahai Takviminde ilk ay baha Ay olup, ylba kabul edilen 21 Mart Nevruz Bayram (Oru Bayram) olarak kutlanr. Takvimin son ay olan ala aynda ise 19 gn boyunca oru tutulur ve gnein Ko burcuna girmesiyle oru terk edilerek Oru Bayram kutlanr.

200

Bahai Dini, grld gibi yeni bir dini akmdr. XIX. yzylda domutur. Balca byk dinleri ve dier inanlar sentezlemeye alan hmanist ve barl bir dinsel harekettir.

Yazd'daki Bahai Mezarlnn ran Devleti tarandan tahribi

201

erkez Srgn, 1864

erkez prenslerin toplants

1864 ylnda erkezler Rusyadan srldler. Trkiyede erkez dediimiz topluluk, 1864 ylnda Ruslarn srdnde birbirinden tamamen farkl dillere sahip, sekiz ayr Kuzey Kafkas etnik topluluklarndan olumutu. erkezlik bir st kimlikti. emsettin Samiye gre Rusya tarafndan srgn edilen 1 milyon insandan ancak 200 bini sa olarak Anadoluya varabilmitir. Baka kaynaklara gre de 1,5 milyon srgnden 400 bini Anadoluya gelebilmitir. erkezlik topraklarndan koparlm insanlarn kader birliinden domu bir kimliktir. Bu 8 etnik grup: Adigeler, Abazalar, Ubhlar, Asetinler (Ossetler), Dastanllar, een ngular, Balkarlar ve Karaaylardr. Bazlar da erkezlerin Abzah, Byeduh, ap, Natuhay, Temigay, Besleney, Hakui ve Kabartaylardan olutuunu syler. Anadoludaki erkezler iinde en byk grup Adigelerdir (yaklak olarak 2000 ylnda 300.000 kii). Balkarlar ve Karaaylar Trktrler. Aslnda erkez, tarihte sadece Adigeler iin kullanlan bir addr. Yunanllar Adigelere kherkhet demilerdir. Bu tanm giderek btn Kuzey Kafkas halklarna mal olmutur. erkez adna erkez olarak ve Gerkes olarak eski Trk yer adlarnda, boy adlarnda ve efsanelerinde rastlanr. Bu nedenle Yunanllarn Karadenizin kuzeyinde rastladklar Gerkes veya erkezler dayanarak kherkhet adn kullandklar dnlmektedir. Bu meyanda Ossetlerin de Alanlarn temsilcileri olduu kabul edilir.

202

Osmanlda Ynetim Reformlar

Osmanl imparatorluu

Osmanl mparatorluunda Tanzimattan sonraki en nemli gelimelerden biri de inas rtiyeleri alarak kz ocuklarn eitim imkanlarnn gelitirilmesidir. Az sonra eitim seviyesi liseye kadar kacakt. Bu gelime hanm retmenlerin (Muallime Hanmlar) bir meslek olarak ortaya kmasna olanak salad. Bylece kadn toplum daha sanayilemeden alma hayatna girmiti. Bu eitim sektrnde gereklemiti. Osmanllarda Daniel Defoenun Robinson Crusoesi tercme edildi. Osmanllar 1864de bir kanunla 27 vilayet kurdular. Vilayet sancaklara, sancaklar kazalara, onlar da nahiyelere blnmt. Nahiyelerin altnda ise ky veya mahalleler vard. Ky veya mahalle temel birimdi. Ky veya mahallenin ynetimi muhtara braklmt. Muhtara bir ihtiyar heyeti yardmc oluyordu. Ynetici kadro hiyerarinin balar itibaryla yle geliiyordu. Nahiyede mdr, kazada kaymakam, sancakta mutasarrf, vilayette vali vard.

203

Devlet ynetimlerine atanm veya seilmi meclisler yardmc oluyordu. Kimisi kadlarn bakanlnda mahkeme olarak grev yapp, yeni kanunlar uyguluyordu. Kimisi vergileri topluyordu. Kimisi ekyala kar nlemleri tespit ediyordu. Vilayetlerden stanbula gidecek neriler hazrlanyordu. Bu meclisler veya kurullar etkendi, ynetimi Mslman olmayanlarda dahil tm tebaaya yayyordu. l genel Meclislerinde (meclisi umumu vilayet) sancaklardan eit miktarda seilen Mslman ve Mslman olmayanlar katlyorlard. Btn bunlar temsili sisteme dayal bir rejim iin atlm, hi de kmsenemeyecek admlard. 1864de Osmanl mparatorluu Umumi irketi kuruldu. Bu bir banka gibi devlete finansman salyordu. lerinde gazetecilerin de bulunduu pek ok aydn Osmanl Devletinin dt duruma zlyordu. Gazeteci aydnlar imdi tepkilerini gazetelerde yaynlamaya balamlard. Aslnda gazete tirajlar dkt ama kahvelerden gazeteyi bir kii okuyor, pek ok kii dinliyordu. Gazetenin trajndan byk etkisi oluyordu. Gazete yaynlanan eletiriler Babalinin tepkisini ekmekte gecikmedi. 1864de matbuat nizamnamesi karld. imdi gazeteciler iin gazete kapatma, hapis ve para cezalar yrrle girmiti. Ama her sklama gibi bu da daha fazla tepki ekti. Gazeteci ve aydn zgrl daha bir somutlat.

204

ABD Savanda Terrr, 1864

Columbia'nn yan

Kuzey Amerikada 1864de i sava kilitlenmiti. Seimler yaklayor ve kamuoyu basks artyordu. Sava bitmek zorundayd. Geni bir Kuzey saldr cephesinin komutan William Tecumseh Shermand. Saldrmadan nce Gneyin ikmal yollarn kullanlamayacak hale getirdi. Kuzey gnde 200.000 mermi ikmal ediyordu. Gney ise mermiye, yiyecee ve eski botlara bile muhtat. Sherman, top yekun sava denilen yakp ykma emrini vermiti. Bu yntem bundan sonra her savata kullanlacakt. Atlanta kuatlnca, konfederasyon geri ekilip, kenti birlie brakt. Atlanta yerle bir oldu. Lincoln seimleri kazand. Birlik denize doru yryne balad. 62.000 birlik askeri Georgia ve Atlantadan denize yrrken 100 Km geniliinde bir alan yerle bir etti. Yama yapld, ekinler yakld. Askeri deer tayan her ey yok edildi. Maysta Kuzey ordulara Gneyin zerine gidiyordu. Kuzeyliler, General Grant komutasnda 120 bin kii, General Lee'nin kuvvetleri ise 64 bin kiiydi. Batda, yine kuzeyli General Sherman 100 bin askeriyle gneyli Johnston'un 60 bin kiilik ordusuna kar yryordu. 8 Kasmda Lincoln, tekrar bakan seildi. Dier aday, McClelland. Atlanta'y kullanlamaz hale getiren Sherman Georgia'ya doru yaka yka gidiyordu

205

. 1516 Aralkta 23 bin kiilik Gneyli ordusu, Nashville'de General Thomas tarafndan datlr. 6 ay iinde General Lee konfederasyon ordusunun teslim olduunu aklayacakt. 1864de Sand Creek Katliamnda Amerikan yerlileri yok edildiler.

206

1864in Baz Gelimeleri

Meksikada imparator I. Maximilian tahta kt. Demokratik ekilde seilmi olan bir kongreyle iktidar paylaacak ekilde parlamenter monari yanlsyd. Yerel halkn serflikten kurtarlmas gibi uygulamak istedii yasalar, Meksikadaki muhafazakar ynetici snftan diren grd. lkedeki cumhuriyet yanls liberaller ise monariye tamamen kar olduklarndan Maximilian lkede toplumsal destek de bulamamt. 1864de Prusya ve Danimarka arasnda sava kt. Almanyann ulusal birliini kurmak iin yola kan Bismarck, Avusturyay da yanna alarak, " Germen Konfederasyonu " adna 1864'te Danimarka'ya sava at. Avusturya Prusya ile birlikte hareket etmiti. Nfuslarnn byk ounluunun Alman asll olduu Schleswig ve Holstein dklklerini Danimarka krallndan kopard. Bu iki dklkten Schleswig, Prusya, Holstein de Avusturya tarafndan ilhak edildi. Avusturya, Bismarckn kendilerini ikna etmesi sonucu, Prusyann yannda yer almt. Ama buna ramen, ele geen lkelerin ynetimi konusunda iki lkenin aras bozuldu. Prusyann ykselii devam ediyordu. Yunanistan ngiltereden Ege adalarn (on adalar, 7 ada) ald. Bu adalar o zamana kadar Osmanl himayesindeydi. Bu olay Mega deal peindeki Yunanllar ok evklendirdi.

207

Hicazda yeniden isyan kmt. Msr valisi smail Paa, Hicaza asker yollad. Darwin sistemi zerindeki tartmalar sryordu. Haeckel hcre kuramn Darwin sitemine balad. Bessemerden sonra 1864de Open heart usul elik retimi kefedildi. Demir elik retimi katlayarak artacakt.

Dybbol Sava

1864de Kamboya Fransann eline geti. 1848 Devrimi ile balayan hareketin, ikinci en nemli aamas, Uluslararas Emekiler Birliinin kurulmas ile balad. Enternasyonal 1864 ylnda iilerin Londrada Saint Martin Salonunda gerekletirdii toplantda kuruldu. Temel amac, lke snrlar ile paralanm, ortak kara sahip ii snfnn kar karya olduu sorunlarn tartld bir platform olmak, farkl lkelerden sosyalist hareketler arasndaki egdm salamakt. Bu ama dorultusunda; " uluslararas ii dayanmas ", " sendikal hareket ", " grev ", " siyasal eylem ", " retim aralarnn zel mlkiyetinin ve srekli ordularn kaldrlmas " gibi balklar eitli tarihlerde dzenlenen kongrelerde ele alnd.

208

Elektromanyetik Alan

James Clerk Maxwell

Maxwell (1831 1879) n i ie manyetik ve elektrik dalgalarndan doduunu aklamt. skoyal teorik fiziki ve matematiki, daha nceden birbirleriyle ilikisiz olarak gzken elektrik ve manyetizmann ayn ey olduunu Maxwell Denklemleri'yle (4 denklem) ispatlad. Bu denklemler elektrik, manyetik ve optik alanlarnda kullanlmaya baland. Maxwell Denklemleri sayesinde bu alandaki klasik denklemler ve yasalar basitletirilmiti. Maxwell'in elektromanyetik alandaki almalar " fizikteki ikinci byk birleme " olarak adlandrlr. Birincisi Isaac Newton tarafndan gerekletirilmi olan yasadr. Maxwell elektrik ve manyetik alanlarn uzayda dalga formunda sabit k hznda ilerlediini buldu. 1864 ylnda Maxwell A Dynamical Theory of the Electromagnetic Field (Elektromanyetik Alann Dinamik Teorisi) adl kitabn yaynlad. In aslnda ayn ortamda dalga hareketi yapan elektriksel ve manyetik titreimler olduu ilk kez bu kitapta yer almt.

209

Elektrik kuvveti ile manyetik kuvveti birletirdii elektromanyetizma modeli, fizikteki en nemli gelimelerden biri olarak kabul edilir. Maxwell gazlarn kinetik teorisini istatistiksel olarak aklayan Maxwell-Boltzmann Dalm'nn gelitiricilerinden biridir. Bulular modern fizikte zel grelilik ve kuantum mekaniinin balamasna katkda bulunmutur. Maxwell ayrca 1861'de ilk gerek renkli fotoraf yaratmtr. Dier yandan birok kprnn yapsn oluturan ubuk-mafsal sistemlerinin esnemezlii (Rijitlik) konusunda da almalar yapmtr. Birok fiziki tarafndan 19. yzylda yaayp 20. yzyl fiziini en byk katky salayan kii olarak grlr. 1999'un sonlarnda 100 ileri gelen fizikiyle gerekletirilen milenyum oylamasnda Maxwell, tm zamanlarn en iyi fizikileri arasnda Einstein ve Newton'dan sonra 3. sray almtr.

NGC 4414

Maxwellden nce Kirchoff (1824 1887), Bunsen (1811 1899), Huggins (1824 1910) gelii spektroskopun geliine yol ayordu. BHtn bunlardan da Astrofizik dodu.

210

Lassalle

Ferdinand Lassalle (1825 1864) ld. Yahudi bir bankerin oluydu. Gittii ticaret okulundan kovulmutu. Daha sonra Berlin niversitesi felsefe snavlarn verdi. ok gen yata Parise giderek oradaki ihtilalci kiilerle temasa geti. 1846da Almanyaya dnnce, kocasndan boanmak zere olan Prenses von Hatzfeldt ile ak yaad. Prensesin kocasnn elindeki baz nemli belgeleri Lassallein arkadalar aldlar. Lassalle bu davadan beraat etti. Buna karlk iledii basn sular nedeniyle hapse girdi. O hapiste iken Almanyada 1848 49 ayaklanmalar oldu. 1859 yllarnda Lassalle birlemi ve Protestan bir Almanyay mdafaa ediyordu. Bu da Bismarckn program ile akyordu. Lassalle ayrca Kazanlm Haklar ve mlkiyet hakk zerinde de yazd. Mlkiyet hakknn devlet mdahalesi ile snrlanmasn sylyordu. Almanyada parlamenter bir rejim isteyenlerle parlementonun ok snrl hizmet vermesini isteyenler arasndaki mcadele de Lassalle parlamenter rejim yannda yer ald. Defalarca 211

kovuturmalara urad. Kendi mdafaasn kendi yapyordu. Lassalle vergi dememek gibi sert tedbirler ileri sryordu. Sonunda lerici Partideki arkadalar ile aras bozuldu. O da bir ii program hazrlayp, bunu halka bildirdi. Lassalle tek dereceli seimlerden, devlet kredisi ile kurulacak ii kooperatiflerinden bahsediyordu. Lassalle sermayeye oranla nfus daha hzl artma eiliminde diyordu. iler ile isizler arasnda artan bir rekabet vard. Bu nedenle iiler geimlerine zar zor yeten bir cretle yetinmek zorunda kalyorlard. Bu koullarda para birikemezdi, bu nedenle devlet ie karmalyd. mrnn sonlarna doru Lassalle Bismarck ile uzun grmeler yapt. Bu grmelerin, daha sonra Bismarckn yapaca yeniletirmelere etki etmi olmas ok muhtemeldir. Lassalle ve Marx dosttular. Marx Berline geldike Lassallein evinde kalyordu. Lassalle ona parasal yardm da yapyordu. 1862de ayr ii birlikleri kurunca, elikileri aa kp, tartmalar iyice sertleti. Lassalle, 1864 ylnda bir ak maceras nedeniyle yapt dello sonucu ld. Lassalle lnce Alman ii hareketine Marx tamamen hakim oldu.

212

Gney Teslim Oluyor, 1865

1860 ABD seim sonular

Kuzey ile Gney arasnda bar grmeleri yaplyordu. ubatta bar grmelerinden sonu yoktu. General Lee ve General Grantn ordular st ste kapyorlard. Kaybeden artk hep Gneydi. 9 Nisanda General Lee teslim oldu. 14 Nisanda Lincoln'a suikast yapld. Lincoln 1 hafta iinde suikasta urayp, ldrld. Lincoln i sava srasnda soukkanlln ve azmini hi kaybetmemiti. Sava baladktan sonra birinci meselesi iki ayr devlete msaade etmemek ve ABDyi tek devlet haline getirmekti. 18 Nisanda General Johnston da teslim oldu. Maysta geriye kalan btn gneyli kuvvetler teslim oldu. syan bitmiti. Gney Kuzeye boyun emi, klelik kalkmt. Savan maliyeti 31 milyar altn frankt. ABDdevleti girdii byk bor yknden ancak 15 ylda kurtulacakt. Amerika 1859 da balayan petrol tutkusu sonucu aradan geen 6 yl iinde retimi 3 bin hektolitreden, 4 milyon hektolitreye karmt. Bunun bir zenginlik olduu anlalyordu. imdi sra dev ortaklklar kurmaktayd. 1865 ve 1875 arasnda Kuzey Amerika ovalarnda buffalo av balamt. Bu byk ovalarda buffalo says 10 senede 50 milyondan 1 milyondan aza indi. Buffalo avclar Amerika i

213

sava sonras isiz kalm, ok keskin ve zel avclard. Hayatlarn uzak mesafelerden buffalolar vurarak kazanyorlard.

Vurulan Bizon kafataslar

214

Osmanl Devletinin Yz Batya Dnk, 1865

Babali

1865 ylnda Osmanllarda Namk Kemal, Ziya Paa, Msrl Prens Mustafa Fazl (1829 1875), Ali Suavi (1838 1878) ve dier baz aydnlar Karbonari rneine benzer bir gizli rgt kurdular. Bunlar Gen Osmanllard. rgtn ad ittifak Hamiyet veya Meslek idi. Saray ve ynetim hemen byk bir telaa kapld. Gen Osmanllarn elinde kalem gc vard. Gen Osmanllar hkmete bindirdike, Bab Alide onlara bindiriyordu. Ksa sre iinde kran krana bir mcadele balad. Yeniletirme Sultanlarn, Sadrazamlarn, Edebiyatlarn gayreti ile yaplrken, birde iin altnda adsz pek ok insan vard. Katipler, hukukular, teknisyenler, subaylar, retmenler, vs imparatorluun bir ucundan dierine Osmanl adalamasn tayorlard. Devletin askeri ve mlki grevlileri yannda tacirler ve bankaclar da adalamada pay sahibiydiler. Bu insanlarn nerede ise hepsi aznlklardan geliyordu. Avrupa ile Osmanl imparatorluu arasnda araclk roln oynuyorlard. Bunlar mal ve sermaye dolam yanna yaam biimlerini, teknik donanm ve dnce sistematiini de sokmulard. Bunlar ayn zamanda finans salayclard. Devlet onlarn paras ile yeni anlay sergileyen saray, okul ve klalar yapyordu. Devlet gerekli alt yap iin para bulmalyd. Bu paray bularak devletin bor batana girmesini kolaylatranlar da bunlar olmutu. Avrupadan Osmanlya beyin g de oluyordu. Avrupadaki yaamndan mutlu olmayanlar, yanlarnda know-howlarn alp, geliyorlard. Osmanl imparatorluuna yerleiyor ve burada oluk ocua karyorlard. Onlarn yannda yetien Osmanl kkenli raklar da adalamann ylmaz birer savunucusu oluyordu. Hekimler, eczaclar, mhendisler, vs

215

byleydi. Bunlar bilimlerini Avrupa ile uyum iinde srdrebilmenin kaygsn da tayorlard. adalamaya srt verenler iinde azmsanmayacak sayda ulema da vard. Din adamlarnn bu harekete destek vermeleri ve iinde grev almalar artcdr. buradan ancak u sylenebilinir. Tanzimat zaten hibir zaman dine kar bir tavr almamt. Din adamlar da yeniletirmeye kar deillerdi. Onlar yeniletirmeyi belki eski gnlere dnn bir yolu olarak ele alyorlard. Osmanl imparatorluunda Tanzimat veya adalama kimsenin tekelinde deildi. Ulema, Ermeni tacir, Yahudi hekim, Rum gazeteci, sveli saati, Sultan, Vezir, katip, hepsi bu abaya katlm ve bu ok eskiden beri gelen ok rkl, ok dinli yapy yaatmaya almtr. Babalinin merkezi hkmeti ve taray yeniden dzenlemesi bir rgtlenme baarsdr. Bakanlklar (nezaretler) uzmanlam, taradaki ubeler ile merkez btnlemitir. Memurlarn maa, terfi, tayin ve zlk ileri yrr duruma gelmitir. Eyalet yneticilerinin, eyaletlerini, gelir ve giderlerini tam bamsz ynettii devir sona ermiti.

216

1865de Osmanlda Dier Gelimeler

Adana ovasnn Toros dalar kesiminde asayi bozulmutu. Ahmet Cevdet Paa bu hareketlenmeyi yattrma hareketi dzenledi. Buralardaki ok sayda gebe airet topraa yerletirildi. Bundan sonra nce tarmda, sonra sanayi de nemli gelimeler balayacakt. Amerikan Sava, Anadolu dokuma sektr iin bir frsat olmutu. Amerikan kaynaklarn kaybeden Avrupa, ihtiyacn Osmanl imparatorluundan temin etmeye alyordu. Osmanl imparatorluunda Yahudi milleti biraz gecikerek Ermeni milletini takip etmiti. Yahudilerin iindeki liberal kiiler nce kendi ilerindeki tutuculara kar bir mcadele verdiler. Sonunda 1865de bir tzk hazrland ve bu tzk Babali tarafndan onand. Tzk Gregorian Ermeni tzne ok benziyordu. Tzk benzerdi ama sonular ayn olmayacakt.

Osmanl Yahudisi -

Yahudiler imparatorluk iinde danktlar ve adalar gibi yayorlard. Tzk zerklik isteklerine yol aamad ama hahamlarn yetkisini snrlayarak, liberal unsurlara kap at. Laikler okullar, hayvan barnaklarn, hastaneleri, yardm kurulularn denetleyebilmeye baladlar.

217

1865de Baz Gelimeler

1865 Meksika

Meksikada cumhuriyetiler Meksika mparatorluk ordusuna kar savayor ve baarlar kazanyorlard. ok sayda ehir cumhuriyetilerin eline geti. Bu dnemde acil nlemlere bavuran mparator Maximilian 3 Ekim 1865 tarihinde kt bir karar olan Kara Emir adl emri verdi. Sava srasnda ele geirilen her Meksikalnn asi saylarak derhal idam edilecekti. Bu emirle ok sayda sava esiri cumhuriyeti subay idam edildi.

218

lk Anarist, 1865

Proudhon

Fransz politikac, filozof, sosyalist Pierre-Joseph Proudhon (1809 1865) ld. Fransada parlamento yelii yapmt. Kendisini anarist olarak tanmlayan ilk kiidir. Anarizmin en etkileyici teorisyeni ve organizatr kabul edilir. 1848 olaylarndan sonra kendini federalist diye nitelendirmeye balamt. En nemli eseri Mlkiyet Hrszlktr adl eseridir. 1865de Bismarck uygulad diplomasiyle Fransa ve Rusya'nn tarafszln salad. Holsteini igal etti. Prusya Germen Konfederasyonunun sona erdiini ilan etti. Peinden Bismarck ordularn Bohemyaya srd.

219

Bilim Hzla lerliyor

Lort Kelvin

Claude Bernard 1865de nl kitab Deneysel Tbbn ncelemesine Giri yaynlad. Bu kitap doa bilimin en temel eserlerinden biridir. Burada Tbbn, fizik gibi temel yasalara uymas gerektiini sylyordu. Clausius (1822 1888), 1865de antropi konseptini dnyaya tantt. Carnot (1796 1832), Mayer (1814 1878), Joule (1818 1889) ve sonra Clausius termodinamiin yasalarn belirlemilerdi. Bu yasalar gazlara uygulannca da Maxwell ve Boltzmannn kinetik kuramna ulalacakt. Buradan da sktrma, svlatrma ve soutma sanayileri doacakt. Bu srada kimya da Saint Claire Deville (1818 1881), Marcelin Berthelot (1827 1907) gibi kimyaclarn elinde gittike daha fazla akla kavuuyordu. Kimyada kararl denge durumlar yannda kararsz denge durumlar da termodinamik yasalarla buluuyordu. 1863de asetilen elde edilmiti. Peinden benzin, naftalin ve yalar geldi. Thomsen kimyasal reaksyonla ortaya kan s llebilir demiti. Berthelot bunu dorulad.

220

Berthelot ozon imal etti. Bylece suyu mikropsuzlatrmann yolu alm oldu. Snrsz bir ilerlemeye inanyordu ama bir yandan da kimyann patlaycl ile ilgilenerek, kimyann ykc gcn ortaya seriyordu. William Thomson (1824 1907), 16 ve 17 yanda iken yaymlad ilk bilimsel makalelerinde, ngiliz bilim adamlarnn genellikle kar kt Fourier'in grlerinin savunuyordu. Fourier'in gelitirdii bilimsel yntemlerin yalnzca s akna deil, baka enerji biimlerine de uygulanabileceini ne sren ilk bilim adam oldu. 21 yanda Glasgow niversitesi'nde fizik profesr oldu. Ve aralksz elli yl bu grevi srdrd. William Thomson, zellikle s ve elektrikle ilgili incelemeler yapt. Basn altnda buzun erime noktasndaki deiimleri belirledi. 1852'de gazlarn genlemesinin soumaya yol atn ortaya koydu. Joule ile grtkten sonra, Kelvin lei olarak adlandrlan ve gnmzde btn bilimsel scaklk lmlerinin temelini oluturan mutlak termodinamik scaklk lei dncesini ortaya att. Elektriksel Grntler Metodu'nu bularak, elektrostatiin matematik teorisine katkda bulundu. 1854'ten balayarak denizalt telgraf ile ilgilendi. lk Atlantik kablosunun denize indirilmesini ynetti. George Gabriel Stokes ile birlikte, elektrik sinyal iletimine ilikin matematii gelitirdi. Elektrik standartlarn kurmada nclk yapt. Leiden iesinden boalan elektriin titreimsel niteliini belirlemi olmas, Hertz'in elektromanyetik dalgalarn, dolaysyla Marconi'nin radyoyu bulmasna yol aacakt. Ayrca yerin, ayn ve gnein kaslmas stnde almalar yapt. Pratik bir kiiydi. Pek ok elektrik aletin gelimesine ynelik alt. 1876'da diferansiyel denklemlerin mekanik zmne imkan veren ilk integral alma dzeneini ortaya koydu. Ayn zamanda benzetmeli hesap makinelerinin yaratcs olarak da kabul edilen Thomson, 1866'da Lortluk payesi ald. Artk o Lort Kelvindi. Salnda mehur olmu ve herkesin sayg duyduu bir kiiydi.

221

27. Kitap, Faydalanlan eser ve kaynaklar

. Armstrong Karen, Tanrnn Tarihi, Ayran . Anadolu Uygarlklar Cilt 1, 2, 3 Grsel yaynlar . Bowker J., The Religious Imagination and the Sense of the God, Oxford, 1978 . Bowker J., Problems of Suffering in Religions of the World, Cambridge, 1970 . Blunder Caroline, Evlin Mark, in, letiim Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi . Campbell Joseph, Tanrnn Maskeleri, mge . Challaye Felicien, Dinler Tarihi, Varlk yaynlar . Clough Shepard B., Uygarlklar tarihi, Varlk yaynlar, . Cogido, Osmanl zel Says, Yap kredi Yaynlar . Colin A Ronan, Bilim tarihi, Tbitak . Diamond Jared, Tfek, Mikrop ve elik, TBTAK, Popler Bilim Kitaplar . Dimirti Kantemir, Osmanl mparatorluunun ykseli ve k, Cumhuriyet Kitap Kulb,1998 . Eberhard Wolfram, in Tarihi, Trk Tarih kurumu, Ankara 1995 . Encyclopaedia Britannica. . Encyclopedia Mythica . Encyclopaedia Britannica Online. Encyclopaedia Britannica, Inc. . Encyclopaedia of Islam Online. Ed. P.J. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. Brill Academic Publishers . Encyclopedia of Islam and the Muslim World. Ed. Richard C. Martin. New York: Macmillan 2004 . Esposito, John. The Oxford Dictionary of Islam. Oxford University Press 2003 . Glpnarl Abdlbaki, 100 soruda Trkiyede mezhepler ve tarikatlar, gerek yaynevi.1969 . Hanerliolu Orhan, Dnce Tarihi, . Hanerliolu Orhan, Felsefe szl, Varlk yaynlar.

222

. Hanerliolu Orhan, zgrlk dncesi, Varlk yaynlar. . Jewish Encyclopedia, New York, 1901 . Leroux Gabriel, Eski Akdeniz ve Yakn Dou uygarlklar, Varlk yaynlar . Mantran Robert, Osmanl mparatorluu Tarihi, Adam Yaynlar, 1992 . Metin Kunt, Suraiya Faroqhi, Hseyin Yurtaydn, Ayla dekan, Trkiye Tarihi 3, Osmanl Devleti 1300 - 1600. Cem yaynlar, 1995 Cilt 3 . Mosca Gaetano, Siyasi Doktrinler Tarihi, Varlk yaynlar . Ortayl lber, Osmanl Toplumunda Aile, Pan 2000 . Ortayl lber, Gelenekten Gelecee, Ufuk Kitaplar, 2001 . Ortayl lber, mparatorluunun En Uzun Yzyl, letiim Yaynlar, 2001 . nder Ali Tayyar, Trkiyenin etnik yaps, Fark yaynlar 2007 . ztuna T. Ylmaz, Trkiye Tarihi, Hayat kitaplar . Roux Jean-Paul, Trklerin Tarihi, Kabalc 2007 . Seignobos Charles, Mukayeseli Avrupa tarihi, Varlk . Sencer Oya, Trk Toplumunun Tarihsel Evrimi, . Sevin Veli, Anadolu Uygarlklar, Grsel yaynlar . Shepard B. Clough, Uygarlklar tarihi, Varlk yaynlar, . Tanilli Server, Yzyllarn gerei ve miras, Adam yaynlar . Wells H.G., Ksa dnya tarihi, Varlk yaynlar . Zeldin Theodore, nsanln Mahrem Tarihi, Ayrnt Yaynlar 1999 . en.wikipedia.org

223