1

BZMKLER
Anadolu Merkezli Dnya Tarihi

26. KTAP
1829 - 1847 Komnist Manifestosu

Yazarlar Evin Esmen Ksakrek Arda Ksakrek

Bizimkiler adl kitaplarn tm aadaki sitelerde mevcuttur: http://www.dunya-tarihi.com/ http://sites.google.com/site/ekitapdunyatarihi/ http:/sites.google.com/site/ekitdunyatarihidevam2/ http:/sites.google.com/site/ekitdunyatarihidevam3/ 2

BZMKLER ............................................................................................................................. 2 26. KTAP .................................................................................................................................. 2 1830 Osmanl mparatorluu ................................................................................................. 6 Cezayir Franszlarn, 1830 ..................................................................................................... 7 Gzya Yolu .......................................................................................................................... 9 1830da Baz Gelimeler ...................................................................................................... 10 Temmuz Devrimi, 1830 ....................................................................................................... 12 Belika Bamsz ve Bakaldrlar ....................................................................................... 14 Fourier .................................................................................................................................. 16 Mehmet Ali Paa Sava, 1831 ............................................................................................. 18 1831de Baz Gelimeler ...................................................................................................... 19 Yunanistanda Krallk Rejimi, 1831 .................................................................................... 21 Pamuklu Dokuma ................................................................................................................. 22 Ezilmiler Bakaldryor, 1831 ............................................................................................. 23 Msr Kuvvetleri Anadoluda, 1832 ..................................................................................... 24 1832 Osmanl mparatorluu ............................................................................................... 26 1832nin Baz Gelimeleri ................................................................................................... 28 ngilterede Seme Hakk Geniliyor ................................................................................... 29 Termodinamiin kinci Kanunu, Modern Paleontoloji Bilim lerliyor ............................ 30 Rothschild............................................................................................................................. 33 Goethe .................................................................................................................................. 34 Ktahya Anlamas, 1833 .................................................................................................... 35 Hnkar skelesi Anlamas, 1833 ......................................................................................... 37 1833n dier olaylar .......................................................................................................... 38 Charles Lyell ........................................................................................................................ 40 Trkler Balkanlardan Geri Dnmeye Balyor .................................................................... 42 Legendre ............................................................................................................................... 43 Avrupada iler Kt Durumda, 1834 ............................................................................... 44 Almanyada Gmrk Birlii, 1834 ...................................................................................... 47 1834de Baz Gelimeler ...................................................................................................... 48 Kavram Kargaas ................................................................................................................ 50 Thomas Robert Malthus ....................................................................................................... 51 Osmanl Reformlara Devam Ediyor, 1835 ........................................................................... 53 eyh amil syan ................................................................................................................. 55 1835 Baz Dier Olaylar .................................................................................................... 56 Bulgaristanda Eitim .......................................................................................................... 58 Times .................................................................................................................................... 59 Romagnosi ve Tefrika Roman.............................................................................................. 60 Avrupann Kara, Su ve Demir Yollar ................................................................................ 61 Osmanl Devleti Mecburen Tekstile El Atyor, 1836 .......................................................... 63 Charles Darwin ..................................................................................................................... 66 ngiltere Kraliesi Victoria, 1837 ......................................................................................... 72 1837 Osmanl mparatorluu ............................................................................................... 74 1837nin Baz Gelimeleri ................................................................................................... 75 Charles Fourier ..................................................................................................................... 77 Ampere ................................................................................................................................. 79 Pukin ................................................................................................................................... 81 Chartism, 1838 ..................................................................................................................... 83 Baltaliman Anlamas, 1838 ............................................................................................... 84 1838in Dier Olaylar ......................................................................................................... 86

Darwin Royal Society yesi ................................................................................................ 88 II. Mahmutun lm, 1839 ................................................................................................ 92 Tanzimat Ferman yaynlanyor, 1839 ................................................................................. 95 Tanzimat Ferman ................................................................................................................ 96 Mehmet Ali Paaya rsi Hak, 1839 .................................................................................... 100 1839un dier olaylar ........................................................................................................ 102 Osmanl Reformlarnn Sultanlar ...................................................................................... 104 Tanzimatn Devlet Adamlar............................................................................................. 106 Ali ve Fuat Paa Hikayeleri ................................................................................................ 110 Avrupada Yeni Yaam ...................................................................................................... 112 Avrupada Halkn Dncesi ............................................................................................. 114 Londra Anlamas, 1840 .................................................................................................... 116 Osmanl Banknot karyor, 1840 ..................................................................................... 118 Almanya Her eyin zerindedir ........................................................................................ 120 Birinci Afyon Sava .......................................................................................................... 121 Leroux, Blanc, Proudhon ................................................................................................... 124 Bir Osmanl Devlet Adam ................................................................................................. 127 Paganini .............................................................................................................................. 128 Modern Hukuk Osmanlda Diriliyor .................................................................................. 130 Msr Mehmet Ali Paa Slalesinde, 1841 ......................................................................... 131 Boazlar Anlamas, 1841.................................................................................................. 133 Cebel Lbnan ..................................................................................................................... 135 1841in Baz Gelimeleri ................................................................................................... 136 Lermontov .......................................................................................................................... 137 Sosyalist veya Komnist dnce ...................................................................................... 138 in Afyondan Kurtulamyor, 1842 .................................................................................... 140 Tanzimat Krsal Kesimde Ters Tepiyor, zel Mlkiyet Yerleiyor .................................. 141 1842in Baz Gelimeler ..................................................................................................... 143 Osmanl Yeni Ordu Tekilatlanmas, 1843 ........................................................................ 145 I. Nasturi Hareketi, 1843 .................................................................................................... 146 1843n Dier Baz Olaylar .............................................................................................. 149 Kierkegaard, 1843 .............................................................................................................. 150 Ludwig Feuerbach .............................................................................................................. 151 Rum Ortodoks Patriklii mparatorluk Yanls, 1844 ........................................................ 154 in Batyor, 1844 ............................................................................................................... 156 Yaradln Doal Tarihi..................................................................................................... 158 Yeni Bir Din ....................................................................................................................... 159 1844n dier Olaylar ....................................................................................................... 161 Kzlderili Zorunlu G, 1845 .......................................................................................... 163 1845 Osmanl mparatorluundaki Gelimeler .................................................................. 166 ngilterede Byk Toprak Sahipleri, 1845........................................................................ 167 1845in Dier Olaylar ....................................................................................................... 170 Batya Hcum, 1846 ........................................................................................................... 172 1846da Osmanl ................................................................................................................ 173 Nasturileri Katletmek ......................................................................................................... 174 Hindistan Kilit Ta ............................................................................................................ 175 ABD Meksika Sava ...................................................................................................... 176 1846nn Dier Baz Olaylar ............................................................................................. 177 Barikat, 1847 ...................................................................................................................... 178 On Saat alma, 1847 ....................................................................................................... 180

1847 Ekonomik Krizi ......................................................................................................... 182 Osmanlda 1847 Gelimeleri .............................................................................................. 183 Felix Mendelssohn ............................................................................................................. 184 Gen Karl Marx .................................................................................................................. 186 Engels ................................................................................................................................. 189 Komnist Parti Manifestosu ............................................................................................... 192 26. Kitap, Faydalanlan eser ve kaynaklar ......................................................................... 215

1830 Osmanl mparatorluu

Feshane

Ocak 1830da Petersburg Byk Eliliinden Kaptan Derya olarak stanbula dnen Damat Mir Halil Rfat Paa Padiaha Avrupaya benzemezsek, Asyadan ekilmek zorunda kalrz demiti. Bunun zerine II. Mahmut inklap almalarn daha da hzlandrd. Yollar ald, kprler yapld, yeni byk binalar ina edildi. Buharl gemiler ve makineler satn alnd. ubat 1830da Londra konferans 1829 Edirne anlamasn tamamlad. Fransa ve ngiltere, Osmanllarn Avrupadaki eyaletlerinin Rusya yararna paralanmasn nlemilerdi. Yunanistan ise bamsz olmutu. Srbistan, Bodan, Eflak zerkti. Besarabya Ruslarn eline gemiti. Austos 1830da Osmanllar Srbistana 6 nahiye daha verdiler. Tunustan stanbula getirilen ustalar, Eypte Feshaneyi kurdular. II. Mahmut Hristiyan klelere zgrlk veren bir yasa kard. Herhalde bunu Avrupa devletlerinin basks ile yapmt. Hristiyan kle konusu, sava esirleri veya korsanlk sonucu alnan esirler meselesiydi. 1830 ylna gelindiinde hem Osmanlda ve hem de Hindistanda artk ngiliz seri retiminden elde edilen ngiliz pamuklusu kullanlyordu. Bu srada tamaclk da ucuzlamt. Osmanl topraklarnda pamuklu sanayi ile geinen milyonlarca insan vard. ngiliz makine yapm kumalar pazarlar igal edince bu insanlar isiz ve gelirsiz kaldlar. Aileler ve kentler fakirlemeye balad. ngiliz dokuma sanayi devrimi, Osmanl kentlerinin fakirlemesinin balangc olmutur.

Cezayir Franszlarn, 1830

Cezayir Bombalanyor

Fransz Babakan Polignac'n program toplumun reorganizasyonuna, devlet ilerinde din adamlarnn arlk kazanmasna ve imtiyazlarla donatlm gl bir aristokrasiye dayanyordu. Bir yl boyunca parlamentoyu toplamayan Polignac, Cezayir'i igal ederek dikkatleri darya ekmeye ve bylece i gerilimi azaltmaya alt. Bu srada Cezayirdeki Franszlar da Cezayiri terk edip, Fransaya kayorlard. Cezayir bamszd ama hala Osmanl mparatorluu ile ayn topluluk iinde olmaktan gelen bir aidiyet duygusuna sahipti. 1830 Nisannda, Osmanl merkezi ynetimi, Fransann istekleri dorultusunda, Day Hseyini raz etmek iin Cezayire Tahir Paay yollad. Mays sonunda Cezayir nlerine gelen Tahir Paaya ablukay yneten komutan gei izni vermedi. Limana girmek zere olan gemiye ate ald. 14 Haziran 1830da, Fransa, Cezayir kenti yaknlarna General Bourmont ynetiminde 36.000 kiilik bir kuvvet kard. Hseyin Paa 21 gn dayanabildi. 5 Temmuzda teslim oldu. Fransa Cezayiri igal ederken Konstantin (Constantine) kent beyi Hac Ahmet, Osmanl Sultanndan son bir yardm istiyordu (Cezayirin igali). Hametli sultanmz bizimle, hizmetkarlaryla megul olduunda, Allaha olan minnet dileklerimizi dile getirdik Allahn dman zerimize yrd Ona saldracak gcmz yoktur, bu olacaksa, Allahn ve stanbulun yardm sayesinde olacaktr Bu lke sizindir, bu insanlarda sizindir, bizler sultan hazretlerinin sadk ve itaatli hizmetkarlaryz. Fransz igali yaygnlarken Konstantin beyi Hac Ahmet direniyordu.

13 Ekimde Fransz birlikleri bakente girdiler. 313 yllk Osmanl hakimiyeti bitmiti. Ancak Fransz igali o kadar da kolay olmad. Yerli halk 10 yl daha orada burada igale direndi. Bu igalle birlikte Kuzey Afrika halklar Avrupay en byk dman olarak grmeye balamlard. Mslman Osmanl lkelerindeki ulusuluk ksa srede slamc veya Osmanl yanls bir havaya brnd. Bir yandan Arap lkelerinde Osmanly kurtarc olarak grme temayl belirirken, bir yandan da Osmanl Hilafet kurumuna ok daha byk nem vermeye balad. Osmanl artk Hilafete XVI ve XVII. yzylda olduundan ok farkl bakyordu. Cezayir, Tunus ve Libyada Trkler, Araplar ve Berberiler birlikte yayorlard. Genel olarak stn durumda olan Trklerdi. 1830dan sonra Cezayirdeki atl Trk birlikleri Franszlarn yannda Araplara kar savamaya baladlar. Bundan sonraki 50 yl boyunca Fransa Osmanl topraklarndayd, ama Trklerle savatn dnmyordu. Osmanllar da kendilerini Fransa ile savata grmyorlard.

Gzya Yolu

1830 ylnda ABD bakan Andrew Jackson yeni bir politika aklad. Yerli halk (Kzlderililer) gerekirse zorla, rezervasyon alanlarna srgn edilecekti. ABD bu politikay 100 yldan fazla srdrd. Bu yasa kongreden 1 oy fark ile gemiti. Pek ok kzl derili kabile silah zoru ile topraklarndan karld. Bu srgn bir katliamd. 1600 Km tutan srgne gidie gzya yolu dendi. Beyazlar, Batya akmaya balaynca Byk Dzlkteki (Great Plains) kabilelerle olan anlamazlklar da artmaya balamt. Buralardaki gebe kltr, i savatan sonra, ABDnin genilemesine ciddi bir diren gsterdi. Bu srada Yerli Savalar (Indian Wars) meydana geldi. Bu savalar 1890 ylna kadar srd. Ktay boydan boya kat eden demiryolu yapm da batdaki kabilelerin daha fazla bask altna girmesine neden oldu. Zaman iinde ABD silahl kuvvetleri, yerli kabilelerle anlamalar ve arazi devirleri yapt. Onlar batda fakir topraklarn olduu tecrit alanlarna yerletirdiler. XVI. yzyldan itibaren, zaten, Kuzey Amerika yerli nfusu salgn hastalklar, beyazlarla savalar, kendi aralarnda savalar ve soykrm nedeniyle gittike azalyordu. Kuzey Amerikada Beyazlar ile Kzl Derililer arasnda karanlk ve vahi bir sava srp gitmekteydi. Bu sava durmadan yerlilerin zararna geliiyordu. Maceraclar, altn arayclar, krk avclar kzl derililer, kim kimi ne kadar avlyordu, belli deildi.

1830da Baz Gelimeler

Mormonlar

Amerikaya gelenlerin iinde bamszla ve sessizlie susam olanlar da vard. rnein Mormonlar gelmiti 1830 ylnda kolera Avrupada grld ve 7 yl boyunca Avrupay dolat. Salgn Cezayire de atlayarak ok kiinin lmne sebep olmutu. Buhar makinesi kullanm ilerliyordu ama makineyi ngiltere dnda kullanacak kiileri bulmak kolay deildi. Bu nedenle ngilterede 15.000 makine varken bu say Fransada 3.000, Prusyada 1.000di. Madencilikte de ngiltere ndeydi. Galeri amak iin Avrupa ngiltereden uzmanlar istiyordu. Bu srada buhar makinesi ve demir imdada yetimeye balad. Vagon, ray, pompalama durmadan geliiyordu. Ama hala derinlere inmek iin ekinceler vard. Kmr karma mmkn olduu kadar yzeye yakn yaplyordu. 1830 ylnda kk bir terzi olan Thimonnier diki makinesini ortaya kard. Bu makine diki sanayinde bir devrim yapt. Diki makinesi, daha sonra, ABDde Howe ve Singer tarafndan gelitirilecekti. Bunun peinden, ABDde ayakkab makinesi ortaya karak seri halde ayakkab retimini olanakl hale getirecektir. 1830a gelindiinde Avrupada daha sermaye piyasas yeteri kadar gelimemiti. Borsalar zellikle Londrada olmak zere yava yava ortaya kyordu. Piyasadaki az saydaki tahvil zerinden ilem yapyordu. Bor vermek isteyenler devlet istikrazlarna yneliyorlard.

10

Krk ve deri

1808de bir Alman Amerikan Krklk irketini (American Fur Company) kurmutu. Bu irket Rus ve ngiliz irketleriyle ve zellikle Hudson Krfezi irketi ile ciddi bir rekabete girierek, 1830da tekel oldu ve krk ticareti lkenin birinci ticareti haline geldi. Amerikan Krklk irketi her yerde Cumhuriyetileri destekliyordu. Bu Rusya iin de byleydi. 1830da ABD kongresinde Yerlilerin Yeniden yerletirilmesi kanunu (Indian Removal Act) kabul edildi. Gneyde, Mississippi vadisindeki yerliler Batya yeni topraklara yerlemeye yollanacakt. Buna ramen Amerikan yerlileri gneyde bulunmaya devam ettiler. Kabileler eklinde organize olup, hala oradalar. Mays aynda Ekvatr, Byk Kolombiadan ayrld. ngilterede, William IV, kardei George IV den sonra kral oldu. Barthlemy Thimonnier, diki makinesi patentini ald. Yunanistan Yahudilere vatandalk hakk verdi. svire kantonlar yeniden organize olmaya baladlar. ngiliz ressam Thomas Lawrence (d. 1769), Romen yazar Dinicu Golescu (d. 1777), Alman filozof Adam Weishaupt (d. 1748), Papa Pius VIII (d. 1761), svireli yazar Benjamin Constant (d. 1767), Simn Bolvar (d. 1783) 1830 ylnda ldler.

11

Temmuz Devrimi, 1830

1830 Temmuz Devrimi, Fransa'da 27 Temmuz 1830'da balayan ve Bourbon hanedannn kesin olarak yklarak liberal bir monarinin kurulmasna ve Restorasyon dneminin kapanmasna yol aan devrimdir. X. Charles, basn ve niversiteye bask uygulamaya ve mutlakiyet ynetimini kuvvetlendirmeye alyordu. Devrimde atolar yklan ve mallarna el konan aristokratlara 1000 milyar Frank tazminat verilmesini ngren bir de kanun karmt. Paris kaynyordu. Marseillaise, Pariste her yerde terennm ediliyordu. http://www.youtube.com/watch?v=6JSww4ryiJQ 1830 Mart aynda toplanan Temsilciler Meclisi'nde ounluk olan lmllar, Polignac'n Yksek Meclis'in onay olmadan greve atandn ve babakanlnn geersiz olduunu ileri srdler. X. Charles meclisin protestosuna karlk 25 Temmuzda Meclisi feshetti. Polignac ayn gn kararname yrrle soktu. Bu kararnamelere gre seimler geersiz saylacak ve yeni bir meclis oluturulacakt. Seim sistemi yeniden dzenlenecek ve 30 milyon nfusa

12

sahip olan Fransa'da semen says 100 binden 25 bine indirilecekti. Basna ok kat snrlamalar getirilecekti. Polignac darbesi olarak adlandrlan bu kararlar halk arasnda byk bir tepki dourdu. Paris halk zaten Bourbonlara dmand. Ayaklanma renkli bayrak alarak balad. Polignac'n kararlarna kar 27 Temmuz'da Paris'te barikatlar kuruldu. 28 Temmuz'da belediye meclisi rencilerin ve iilerin eline geti. 30 Temmuz'da lmllarn oluturduu Yrtme Konseyi X. Charles'n tahttan indirildiini ve Orleans hanedanndan LouisPhilippe'in tahta getiini aklad (1830 1848). X. Charles ngiltere'ye kat. anl Gn olarak adlandrlan bu olaylar sonucu Bourbon hanedan ve Restorasyon dnemi son bulmu ve Temmuz Monarisi balam oldu. Bu rejimle parlamenter sistem gelmiti. Yani bakanlar parlamento karsnda sorumluydular. Hkmet, yeni seilen meclis ile anlamazla derse, istifa etmek zorundayd. Bylece bakanlar ounluk partisinden seildiler ve iktidar seilmilerin eline geti. Devrimin ban eken, ama Koalisyonun mdahalesinden korkan burjuvazi bir cumhuriyet kurmad. Genel oy hakkn tanmad. Kiisel zgrlkle toplum dzeni, parlamentarizmle otorite arasnda bir denge kurmay veya kurmay denemeyi tercih etti. Asiller ve ruhban Bourbon hanedannca nemli grevlere getirilmilerdi. htilal bunlar grevden uzaklatrarak, liberal ve dini adan hr zengin burjuvalar iktidara getirdi. Bu dnemde, byk toprak sahiplerinin lml kanadna mensup gazeteci Adolphe Thiers ve tarihi Franois Pierre Guillaume Guizot siyasi olarak nem kazandlar. 1830 Devrimi'yle Restorasyon sresince kuvvetlenmi olan mali burjuvazi iktidar eline geirmi oldu. Karl Marx Fransa'da Snf Savamlar adl yaptnda bu durumu yle ifade ediyordu: " Temmuz devriminden sonra, liberal bankac Laffitte, su orta Orleans dkn, byk sevin gsterileriyle belediye binasna gtrrken u szleri azndan kard: " imdi, bankaclarn hkmranl balayacak. " Laffitte, devrimin srrn aa vurmu oluyordu." Devrimin btn Avrupa'da nemli sonular oldu. Restorasyon dneminin bitip Bourbonlarn tahttan inmesinden sonra btn Avrupa'da liberaller g kazand. Bunun sonunda spanya'da ve Portekiz'de liberal anayasal yrrle kondu. Belika Hollanda'dan bamszln kazand. Polonya'da milliyeti ayaklanmalar patlad. Polonya bakaldrlar, Rusya ve Avusturya tarafndan bastrld. talya'da, yine Avusturya'nn iddetle bastrd, liberal ayaklanmalar patlad. Almanya'da liberal ve devrimci hareketler geliti. Ancak bu ayaklanmalar Metternich'in basksyla Prusya tarafndan bastrldlar.

13

Belika Bamsz ve Bakaldrlar

Belika Devrimi

ngiltere'de ii snf ektii sefalet ve aclara kar, ktlesel hareketlere girimeye balad. ngilterede chartist hareket geliti. ngilterede, uzun zamandr, seim sisteminin deitirilmesi isteniyordu. Meclisin liberal aznl ile Tory partisinden baz unsurlardan meydana gelen koalisyon, seim sisteminde yenilik yaplmasn kabul etti. Deiiklik sonucunda Mecliste ounluk liberallere geti. Liberaller hkmeti kurdular. Liberal parti de her kentte ynetimle grevli bir kurul oluturdu. ngilterede bir de radikal parti kuruldu. Bundan sonra Avrupa devletleri, birbirine zt iki ayr rejim uygulayan iki gruba ayrld. Dou ve Orta Avrupada mutlakyeti krallklar, Bat da ise iki parlamenter monari oldu. Her iki grupta dier kk devletlerin i ilerine kararak, kendilerine uygun rejimleri oluturmaya alacaklard. Bunun iin silahl mdahalelerde bulunulacakt. 1830da Liberal devletler (ngiltere ve Fransa) Belikann Hollandaya kar ayaklanmasna ve liberal bir anayasaya sahip bamsz bir lke olmasna yardm ettiler. Belikann Fransa tarafndan ilhak edilmesinden korkan Avrupa mutlakiyetleri (Byk Devletleri) Belikaya Sachs-Coburg-Gotha hanedanndan I. Leopoldu kral tayin ettiler. 1830da, blnm Polonyada, Rus mparatorluu'na kar silahl bir isyan balad (Kasm 1830 ayaklanmas). Polonya askeri akademisi yerel Ordusundaki gen Polonyal subaylar ayaklandlar. Ayaklanma temen Piotr Wysocki liderliinde Varovada, 29 Kasm 1830 tarihinde balamt. ok gemeden, Polonyada toplumun geni kesimleri katld ve 14

ayaklanma, Litvanya, Bat Beyaz Rusya ve Ukrayna topraklarna yayld. Rusya ise Polonya ayaklanmalarn ezip, anayasalarn lga etti. Topraklar kendi topraklarna katt. Polonyal isyanclarn bir ksm Osmanl topraklarna kaarak, sndlar. 1830 Polonya Ayaklanmas srasnda hkmet bakan, daha sonra da Polonyal srgnlerin siyasi lideri Prens Adam Czartoryskiydi. Adam Czartoryski daha sonra 1842 ylnda Polonezky kuracaktr. Kyn ad kurucusunun ad olan Adamdan dolay Adamky (Lehe: Adampol) olarak tretilmiti. Ruslarn Slavlarla din ve dil benzerlii vard. Rusyada eitim gren Slav aydnlar arln resmi ideolojisinden deil, ilerici Rus aydnlarndan etkilendiler. Slavlar, Yunanllar gibi d yardmla deil, kendi rgtleri ile ulusal eylemleri srdreceklerdi. Slavlarn rgtl ete hareketleri balamak zereydi. Avusturya ise hem kk talyan devletlerinin isyanlarn bastrd ve hem de Prusya ile anlaarak Almanyadaki liberallerin kard karklklar sndrd. Orta Avrupada monarik brokrasiler ile meclisler arasndaki ekime srp gidiyordu. Her yerde monarik dzen kyllerin olup bitene boyun een edilgenliine balyd. Buralarda ynla byk senyr, liberal geinip, milliyetilik trkleri sylyorlard. 1815de Viyanada kurulmu olan sistem aslnda gelime karsnda aresizdi. O da ne yapacan bilemeden, hareketsiz oturup, bekledi. svirede 1830da yeni bir radikal parti kurulmutu. Bu parti iktidara getii kantonlarda tek dereceli seim usuln kabul etti. Peinden de tek dereceli seim sisteminin tm svirede yaygnlamasn ve konfederasyonun slah edilmesini istedi. svire, bu dalk lkedeki insanlar, gvenlik kaygs ve ok geni bir bamszlk sayesinde, eitli diller konumalarna ramen, konfederasyon olarak birlikte yaama azmini devam ettiriyorlard. 1830 Kasm ayaklanmas, Polonyallarn baz yerel baarlarna ramen, Ivan Paskevich komutasndaki Rus Ordusu tarafndan ezildi. Bundan az nce ar I. Nikolay Baltk lkelerinde servaja son vermiti. Bu yeniletirme, serbest kalan kyl emeinin aristokratlarca kullanlaca gibi bir izlenim dourmutu. I. Nikolay, isyan bastrlnca, bu isyana karan soylular zayflatmak iin bu yanl anlalmay kulland. ar yle diyordu: Servaj, bugnk haliyle bir ktlktr. Ancak ona imdi dokunmak daha da byk ktlklere yol aar.

15

Fourier

Fransz matematiki ve fiziki Jean Baptiste Joseph Fourier, (1768 - 1830) 1830 ylnda Pariste ld. Bir terzinin olu olarak dnyaya gelen Jean Babtiste Joseph Fourier, henz dokuz yandayken hem annesini ve hem de babasn yitirince Auxerre'deki askeri okula gnderildi. Fourier kendisini bu okulda ok iyi yetitirdi. On iki yandayken yazd dini yazlar, Paris kiliselerinde okunuyor ve benimseniyordu. G beenen, titiz, inat, hrn, sert bir karakteri vard. Fourier, Saint-Benoit manastrna gitti. Subay olmay istemesine karn terzi oluna subaylk diplomas verilmediinden, askeri papaz olmay semiti. Eski arkadalar Fourier'yi Auxerre'e ardlar ve onu matematik retmeni olmas ynnde ikna ettiler. 1789'da ihtilal patlak verdiinde yirmi bir yanda idi ve denklemlerin saysal zmne ait bir almay Akademiye sunuyordu. Fourier, Ecole Normale'in matematik krssne retmen olarak atand. 1787 ile 1794 yllarn orta dereceli okullarda retmenlik yaparak geirdi. Fransz devrimi srasnda nemli grevler ald. 1794'de bir ara hapse girdi. Hapisten ktktan sonra, Ecole Normale'de ve cole Polytechnique'te matematik retmenlii yapt. Denklemler kuram ve uygulamal matematikte baz aratrmalarda bulundu. Fourier serilerini ve Fourier analizini oluturdu.

16

1798 ylnda Napolyon Msr'a giderken, Fourier'yi de yanna ald ve onu bilim heyetinin bana atad. Yukar Msr'da aratrma yaplmasn istedi. Kaytlar, yazlar incelenecek ve tapnaklarda aratrma yaplacakt. 1801 ylnda Msr'dan Fransa'ya dnen Fourier'ye Napolyon tarafndan yneticilik grevleri verildi. 1803 ylnda Baron unvann ald. Is transferinin matematiksel esaslar zerine aratrmalar yapt. En nemli almas " Isnn Analitik Kuram " adl yaptdr. Bu yapt 1807 ylnda Akademiye sundu. Eser ok tartld ve beenilmedi. Fourier'nin s iletimi konusundaki aratrmalarnn fizik ve matematiin geliimine byk katklar olmutur. Onun en tartmasz eseri, halen yaayan Fourier analizidir. 1807 ylnda kaleme ald eseri nihayet 1822 ylnda yaynlanabilmiti. alkantl dnemlerde, ekonomik olarak eyalarn rehine verecek kadar kt durumlara dt. Sonunda statistik Brosuna mdr olarak atand. 1816 ylnda Akademiye ye seilmesine hkmet kar koydu. Ancak ertesi yl ye seilebildi. 16 Mays 1830'da bir kalp hastalndan (bazlarna gre de damar atlamasndan) ld.

17

Mehmet Ali Paa Sava, 1831

Mehmet Ali Paann Kabul

1831de Osmanl devletinin zayfln gren Mehmet Ali Paa, olu brahim Paay Filistin zerine yollad. Sayda valisi Abdullah Paann 10.000 kese borcu vard. Ayrca Msrdan Suriyeye 6.000 kyl (fellah), angarya sebebiyle kaarak snmt. Bu gerekeler ile Mehmet Ali Paa, brahim Paa komutasnda 30 40 bin kiilik bir ordu yollamt. Akka kalesi kuatmaya sadece 6 ay dayanabildi. Msrda Kavalal Mehmet Ali Paa geni lde pamuk retimine ynelmiti. Angarya metodu ile bentler, kprler, kanallar yaptrmt. 1845e gelindiinde pamuk retimi 20 yl ncesine gre %400 artacakt. Pamuklu reten fabrikalar da kurulmutu. Msrda ii says artmt. Mehmet Ali Paann ald nlemler sonucu Msrn geliri de hzla artyordu. Msrn geliri 25 30 yl iinde 13.000 kese altndan, 400.000 kese altna ykseldi. Bu esnada Msr Osmanl merkezi ynetimine 12.000 kese altn vergi veriyordu.

18

1831de Baz Gelimeler

HMS Beagle

1831 ylnda II. Mahmut Enderun nazrl kurdu. 1831 ylnda Rumelinde Mslman says % 34,5dan fazlayd. Tmarlarn modernlemesi mmkn olmuyordu. Osmanl devleti sonu olarak bunlardan hayr gelmeyeceine karar verdi. 1831 ylnda tmar sistemine son verildi. Hazine dirliklere el koyup, iltizama verdi. Baz sipahiler rgtlenerek bunlardan 4 svari taburu oluturuldu. Geriye kalanlar emekli maana baland. Her eye ramen, imparatorluu 500 yl srtnda tam olan tmar sistemi, hemen bitmedi. Tmar kalntlar 30 40 yl daha devam etti. Yenierilerin de tekat edilerek maaa balanaca ayias kmt. Gelen veya teslim olan yenieriler hapse atlp, ldrlnce kimse gelmez oldu. Bu da byle sonuland. Davut Paa, Badat valiliinden alnd. Bylece Badatta Memluk valiler dnemi de bitti. Kasm aynda stanbulda 5.000 tirajl Takvimi Vekayi adl hatalk gazete kmaya balad. Gazete mevzuata, atamalara ve haberlere yer veriyordu. Gazetenin bir de Franszca nshas kyordu (Moniteur Otoman). Gazete kanun, kararnameleri yaynlyor, i ve d olaylar sergiliyordu.

19

Orta Asyada zellikle zbek devletleri tamamen ilerine kapanmlar, dardan yabanclara geit vermiyorlard. imdi bu blge dnyann kefe klacak en zor blgesi olmutu. 1831 ylnda gezgin Court zbekistana girebildi. Papa Gregory XVI, Papa Pius VIIIten sonra 254c Papa oldu. Lopold I of Belgium Belikann ilk kral oldu. Charles Darwin, HMS Beagle gemisinde tarihsel gnlklerini tutmaya balad. Fransada Buchez (1796 1865) Katoliklii Sosyalizme balamaya alyordu. Tabii ki iki zt ideolojinin birbirine yaklamas bile mmkn deildi. Alman air Achim von Arnim (d. 1781), Meksika bakan ve bamszlk sava kahraman Vicente Guerrero (d. 1782), Alman yazar Friedrich Maximilian Klinger (d. 1752), Fransz matematiki Sophie Germain (d. 1776), ABD 5. bakan James Monroe (d. 1758), Georg Hegel (d. 1770), Hintli air Henry Louis Vivian Derozio (d. 1809) 1831 ylnda ldler.

20

Yunanistanda Krallk Rejimi, 1831

Otto

1831de Atina kilisesi Patrikhaneye bayrak kaldrarak, otosefal bir durum elde etti. Bu paralanma, tabii ki, Patrikhanenin hi houna gitmedi. Yunanistan daha resmen tannmadan Ioannis Kapodistrias (Capo dIstria), toprak sahiplerinin dzenledii bir suikast sonucu lmt. Byk devletler, Yunanistanda monarik bir ynetim kurma konusunda anlatlar. Yunan kral olarak Baverya Wittelsbach hanedanndan Otto ilk Yunan kral oldu. Avrupadaki gl devletlerin birbiri ile pazarlk ederek yeni kurulan bir devletin rejimini ve onu ynetecek olan semesi sadece Yunanistana mahsus kalmad. Bunu bundan sonra bamszln kazanan tm Balkan lkelerine uygulayacaklard. Balkan lkelerinin bana pazarlklar sonucu belirlenmi Avrupal hanedanlar geecekti. Bylece balkan devletlerinin her biri bir Avrupa devletinin nfus alanna dahil olacakt. Bunun ekonomik, kltrel ve politik sonular ok olumsuzdu. Balkan ulusalclnn gelimesine Avrupa devletleri etkili olmulardr. Ama Balkan Ulusuluu Bat Avrupann eseri deildir. Esas itibariyle, Balkan devletlerine Avrupann mdahalesi olumsuz sonular vermitir. Hala yaanan problemler Avrupann olumsuz mdahalesinin sonulardr. Zaten sadece kendi menfaatini dnen Avrupa her el att yerde, halklar arasnda problemler kmasna neden olmutur.

21

Pamuklu Dokuma

Pamuklu gecelikler

Hatrlanaca gibi, Hindistanda dokunup, tahta kalplar ile baslan rengarenk basmalar, ngiltere Hindistana hakim olduktan sonra, ngiltereye ithal edilmeye balanmt. Bu bir moda yaratt, herkes Hint basmalar giymeye balad. Bu ngilterede dokuma sanayini vurdu. Bunun zerine ngiltere de ve dier Bat Avrupa lkelerinde pamuklu dokuma nemli bir yer tutmaya balad. Ayrca yine hatrlanaca gibi, Anadolunun gney dousunda retilen kaba pamukludan daha nce bahsetmitik. Bu pamuklu beyaz ama daha ok mavi renkte retiliyordu. Avrupallar bu mavi Trk pamuklusunu alp, Amerikadaki zenci klelere giydiriyorlard. Bu kaba pamuklu kuma, Anadolunun gney dousundan spanya ve talyaya gidiyor, orada boyanarak Amerika yolunu tutuyordu. Boyama yeri zellikle Barselona idi. XVIII. Asrda bu pamuklu kuma ihrac nedeni ile Gneydou Anadolu ihya olmutu. Zenginlik her yerde dikkati ekiyordu. XVIII asrda Anadoluda retilen mavi pamuklu oradan Halepe giderek, Halepte birikiyor. Halepten Marsilyaya, oradan da Amerikaya gidiyordu.
Kanuni Sultan Sleyman, Pamuklu kumatan

22

Ezilmiler Bakaldryor, 1831

Nat Turner'n yakalan

1831 ylnda Lyonda ayaklanma oldu. Lyonda varlkllarla, varlkszlar kar karya gelmiti. Zanaatlar tarifelerin dzenlenmesini istiyorlard. Ancak bakaldranlar, davranlarnn sonularndan korkup, gerilediler. Kalabalk sadece bir an iin kenti ele geirip, denetimi ele almt. 1.000 kadar l ve yaral oldu. ki yama olayna rastland, isyanclar da onlar kuruna dizdiler. syan srasnda mlkiyete kar hi iddet kullanlmad. Burjuvazi ile proletarya arasnda snf mcadelesi n plana kyordu. 1830 ayaklanmasnn etkileri ABDde de grlyordu. Byk zenci gsterileri yaplmaya baland. 1831de Virginiada Nat Turner ynetiminde bir zenci ayaklanmas oldu. Bu ayaklanma srasnda zencilerden ve beyazlardan 50 er kii ld. Ancak bu ayaklanma Gneyin tylerini diken diken etti.

23

Msr Kuvvetleri Anadoluda, 1832

brahim Paa

27 Mays 1832de Akka Kalesi'ni Msr kuvvetleri ele geirdi. Peinden bir yla kalmadan btn Filistin, Lbnan ve am eyaletleri Msrn eline geti. Msr ordusu 15 Haziranda ama girdi. Bundan sonra Osmanl devleti Mehmet Ali Paay asi ilan edip, zerine ordu yollad. Msr-Osmanl sava balamt. Aa Hseyin Paa komutasndaki Osmanl ordusu Kavalal Mehmet Ali Paa'nn olu brahim Paa komutasndaki Msr kuvvetleri tarafndan 8 Temmuzda Humusta, 29 Temmuzda Belende bozguna uratld. brahim Paann yannda Sleyman Paa adnda Fransz bir general vard. Msr Kuvvetleri Halep ve Adana'y ele geirdiler. Mehmet Ali Paann kuvvetleri imdi Anadoludayd. II. Mahmut, sadrazam btn kuvvetleri ile Msr ordusu zerine yollad. Msr kuvvetleri, Konya'da, 21 Aralk 1832de Sadrazam Reit Paa'nn kuvvetlerini de yenip Ktahya'ya kadar ilerlediler. Sadrazam esir dmt. Sadrazam sis ve kardan yolunu arp, Msr ordusu iine dmt.

24

Prusya Genel Kurmay bakan Helmuth von Moltke, brahim Paa komutasndaki Msr kuvvetlerine kar Osmanl ordusunun ne kadar bilgisizce ynetildiini mektuplarnda anlatmt. Bunlar olurken, Mehmet Ali ve olu, Osmanl merkezi ynetimine saygl davranyorlard. Davranlar bir Bab Ali veziri gibiydi. Sadrazam serbest braktlar. brahim Paa sadece askeri baar gstermiyordu. Yenierilere ve Bektailie de byk sayg gsteriyor, onlar yeniden kuruyordu. Bu hali ile yeniletirme kart bir tavr almt. Anadoluda kuvvetli ihtimal ile Msr teviki ile isyanlar kmaya balad. Anadoluda Msra balanmay dleyenler vard. Durumun vahameti karsnda II. Mahmut Msra eliler yollayarak bar istedi. Ancak imdi de Mehmet Ali Paa bara yanamyordu. II. Mahmut ngiltere ve Fransa'dan yardm istedi. Ne var ki Fransa'nn Mehmet Ali Paa'y desteklemesi, ngiltere'nin de Osmanl'nn iilerine karmak istememesi zerine bekledii yardm alamad ve Rusya'dan yardm istemek zorunda kald. Bu srada ilerlemeye devam eden brahim Paa Ktahya nlerine gelmiti. K geirmek iin padiahtan izin istedi. stanbulda tela iyice artmt.

25

1832 Osmanl mparatorluu

Keldaniler

1832ylnda Mabeyin mstearl kuruldu. Osmanl mparatorluu topraklarnda, 1810 veba salgn nihayet sonlanmt. Avrupa, XVIII. Yzylda, sanlarn kkn kazd iin, veba Avrupada salgn yapamamt. Bu srada Ermenistan ve randa grlm olan kolera Osmanl topraklarna da sirayet etti. II. Mahmutun Osmanl imparatorluunda yapt reformlar, onlar anlayp, yaama geirebilecek grevlilerin varlna balyd. Halbuki bu grevliler ulema yetkisindeki medrese ve saray okullarnda eitiliyorlard. Buralarda eski geleneksel fikirlerden kurtulmu kiileri yetitirmek ok zordu. Bu nedenle laik bir eitim sistemi oluturulmaya alld. Byle bir oluum ise ulema tarafndan olumlu karlanmyordu. lk aamada Rtiyeler (ortaokul) kuruldu. Bu okullar asker olmak isteyenlere de akt. Buralarda verilmeye allan laik eitimin devamnda, memur yetitirilmesi iin de okullar kuruldu. lkokul dzeyinde Mektebi Maarifi Adliyye (Adli padiah mahlasyd), Edebi renim iin Mektebi Maarifi Edebiye ald. Ancak bu okullarn says 1839 ylna kadar

26

yeterli deildi. Ve, hem de, bu okullardaki renci says azl nedeni ile, yeterli renim yaplamyordu. 1832de Cerrahlk Okulu oluturuldu, bu okul 7 sene sonra tp okulu haline gelecekti. Askeri Mhendis Okulu zaten vard. Deniz Mhendisleri Okulu canlandrld. Harbiye ve Askeri Tp Okullar ald. Btn okullar hiyerarik bir dzen iinde deildi. Dolaysyla yaygn ve etkin deillerdi. Esas dzenleme ve yaygnlama II. Merutiyet dneminde grld. Osmanllar teknik okullar kurdular ama bunlara renci yetitirecek ilkretim okullarn dzenleyemediler. 20 Aralk 1832de Osmanllar Sisam adasna muhtariyet tandlar. Ada 550 Km2di. 30.000 Yunanl yayordu. zerk ynetim ngiliz, Fransz ve Rus basks sonucu gereklemiti. Ortodoks prensi Bab Ali seiyordu. Sisam d iliki kuramyor, ylda 100.000 altn vergi veriyordu. Sisamn bu durumu 1913de Yunanistana balanana kadar srd. Batl misyonerlerin Osmanl topraklarndaki faaliyetleri artmt ve artmaya devam ediyordu. Amerikal ve ngiliz misyonerler, Dou Anadoluda Hristiyan Nasturileri kefederek onlar kendi kiliselerine balama konusunda kendi aralarnda yara baladlar. Justin Perkins ve Asahel Grant, Urmiyede Amerikan misyonunu kurdular.

27

1832nin Baz Gelimeleri

Bed Axe Katliam

Mays 1832de Rusya, ngiltere ve Fransa, Bavyera ile bir anlama yaptlar. Buna gre Yunanistan zerk deil, bamsz oluyordu. Tahta Bavyera kralnn olu Frederick Otto geti. Yunanistan snr Arta-Volos izgisiydi. Girit Yunanistann deildi. Trablusta Yusuf Bey yeni vergiler koymaya kalknca halk tarafndan devrildi. Peinden Trablusta kargaa balad ve 2 yl srd. Kargaay herkes destekliyordu. Franszlarn, ngilizlerin ve hatta Tunusun kendi adaylar vard. Londrada kolera oldu. Bu salgn 1 yl sonra Fransa ve Kuzey Amerikaya geti. Saint ngbertte 1832de kokla stlan yksek frn yapld. ABDde yerliler ile Black Hawk Sava balad. 2 Austosta Bad Axe Katliam gerekleti. Bylece Mississippinin dousundaki byk yerli isyan da sonlanm oluyordu. Ontarioda Rideau Canal ald. 1832de Andrew Jackson ikinci defa ABD bakan seildi. air George Crabbe (d. 1754), Fransz Msr bilimci Jean-Franois Champollion (d. 1790), talyan besteci ve piyanist Muzio Clementi (d. 1752), Estonyal dil bilimci Otto Wilhelm Masing (d. 1763), Alman yazar Johann Wolfgang von Goethe (d. 1749), Fransz zoolojist Georges Cuvier (d. 1769), Fransz matematiki variste Galois, (d. 1811), ngiliz filozof Jeremy Bentham (d. 1748), sko jeolist James Hall (d. 1761), Avusturyal astronom ve bilim editr Franz Xaver, Baron von Zach (d. 1754), sko yazar Sir Walter Scott (d. 1771), air ve gazeteci Philip Morin Freneau (d. 1752) 1832 ylnda ldler.

28

ngilterede Seme Hakk Geniliyor

ngiliz meclisinde Byk Reformun kabul

ngilterede semenler arasndaki eitsizlii ortadan kaldran seim reformu kanunu kabul edildi (Reform 1832). Artk semen olabilmek iin ufak bir vergi demek yeterli olacakt. Verginin veya servetin meneine baklmayacakt. Menkul sermaye, gayrimenkul ve mesleki kazanlar ayn statye alnmt. Bylece eskiden birka eski aileye, birka bin kiiye ait olan bir stnlk, tm ngiliz burjuvazisinin hakk haline gelmi oluyordu. Bu yasa daha nce defalarca gndeme gelmi, ancak kalc bir zme balanamamt. Sonunda Whigler teklifi meclise getirdiler. Babakan Lord Grey tasarya nclk ediyordu. Fakat parlementoda Pitt taraftarlar ciddi bir muhalefet gsteriyorlard. Ancak byk kamuoyu basks karsnda tasar parlamentodan geti.

29

Termodinamiin kinci Kanunu, Modern Paleontoloji Bilim lerliyor

Sadi Carnot

Fransz fiziki Sadi Carnot (1796 -1832) ld. Is makinesinin alma ilkeleri zerinde almt. Buhar makinesinin kuramsal verimini hesaplarken s enerjisinin mekanik enerjiye dnme koullarn incelemi, termodinamiin ikinci kanununu bulmutu. Eitimi esnasnda, 181214 arasnda, Poisson, Gay-Lussac, Ampere ve Arago gibi nl retmenlerden analiz, mekanik, tasar geometri, kimya dersleri ald. 1814n Mart'nda Paris kuatmasnda atmalara katld. Napolyonun 100 gnlk 2. iktidarnda ileri Bakanl grevine getirilen babas, 1815 Ekim'inde Restorasyon Dnemi balaynca bir daha geri dnememek zere Almanya'ya srgne gnderildi. Fresnel'in " n titreim kuram ", radyasyon yolu ile yaylan snn a olan benzerlii dikkatini ekti. Baz e sl olaylarn " Kalori kavram " ile aklanamamas Carnotyu, Rumford ve Davynin almalarn incelemeye ve srtnmenin yaratt snn kat ve

30

svlardaki etkileri ile ilgilenmeye itti. Isnn bir eit hareket enerjisi olduunu baz alan yeni bir " kinetik teori " zerinde almaya balad.

Georges Cuvier

Fransz bilim adam Georges Cuvier (17691832) ld. Karlatrmal anatominin, bilimsel paleontolojinin kurucusudur. Cuvier'den nce, fosiller konusundaki kavramlar belli belirsizdi. Cuvier, fosillerin ortadan kalkm hayvanlarn kalntlar olduunu kantlayp, d grnlerini ve yaama biimlerini yeniden belirlemeyi baaran ilk bilim adamyd. Montmartre'daki (Paris) altalar iinde ortaya karlan memelilerin d grnlerini belirlemesi, adalarn byk lde etkiledi. Fosillerin d grnlerini belirleme almalarn, organlarn karlkl ilikileri ilkesine dayandrd. Bir canl " beden blmleri karlkl olarak birbirine denk den " bir btndr " diyordu. Canllarn ard arda yaradl kuram Cuvier'e yanllkla mal edilmitir. Gnmzde, yaptlarnda yer alan ve evrimci grleri artran baz dncelerin, Protestan inancnn etkisiyle olutuu sanlmaktadr.

31

Walter Scott

skoyal tarihi roman yazar ve airi Sir Walter Scott (1771 1832) ld. Tm Avrupa lkeleri, Avustralya ve Kuzey Amerika'dan okurlar olan Scott, yaam sresince ngilizce eser veren ve gerekten uluslararas bir kariyere sahip olan ilk tarihi roman yazar saylr. Romanlar ve iirleri hala okunur ve ngiliz ve sko edebiyatlarnn klasikleri arasnda yer alr. Belki Fransz sosyalist yazar Pierre Leroux (1797 1871) Fransada ilk sosyalist adn kullanan yazar kabul edilebilinir. Fakir bir aileden geliyordu. Eitimini tamamlayamadan mrettiplikte almaya balad. 1830dan sonra Saint Simon hareketine katld. La Globe adl bir gazete kurup, Bazardn hizmetine tahsis etti. 1832de Saint Simon hareketinden soudu ama sosyalist yazlar yazmaya devam etti.

32

Rothschild

Amschel Mayer Rothschild

Nathan Rothschild

Amschel-Meyer, Frankfurt Yahudi mahallesinde dodu. Para ilemlerinde bir ustayd. 5 olu oldu. En by Amschel esas ticarethaneyi ynetiyordu. Salomon Viyanaya yerleti. Nathan Londrada, Jacop Pariste, Karl Napolideydi. 5 karde her yl bir kentte toplanp, durumlarn gzden geiriyorlard. ok abuk ve salam enformasyonlar vard. lkeler aras para transferinin ok tehlikeli olduu bir dnemde, Rothschildlar sanal transferler yapyorlard. Rothschildlar btn devletler iin vazgeilemezdiler. Devlet istikrazlarn dolama sokuyorlard. Bar, onlar iin ilerinin daha iyi gitmesi iin en faydal yoldu. Bu nedenle hkmetleri bar yanls tutumlarn srdrmeleri iin desteklediler. Rothschildlar asalet unvan alp, baron da oldular. Bu srada hrpalanan Yahudileri de gzlerinden karmyorlard. Bu konuda da olup, bitenleri gzlyorlard. Ama halkn gznde Yahudiler baka Rothschildlar bakayd. Hayranlkla, Rothschild gibi zengin der ve geilirdi. Nathan cva madenlerine sahipti. Salomonun maden dkm ocaklar vard. Salomon ayrca Lloydu yaygnlatrmaya urayordu. Kredi geniliine yaylmalyd. Sanayi ve ticaret byk bir kredi ve zellikle ucuz kredi peindeydi. Kredi verenlere kolaylk yaplsn ki onlar da indirim alabilsin istiyorlard. Kta Avrupasnn ilk Bankas olan Ulusal Sanayiyi Destekleme Genel irketi Hollandada kuruldu. ngiltere hisseli irketlerin kuruluuna bir kanunla izin verdi. Komandit ortaklklar yrye gemiti. Anonimler iin ise Kapitalizm daha gelimeliydi.

33

Goethe

Alman yazar Johann Wolfgang von Goethe (1749 1832) 1832 ylnda ld. Yazarl yannda eitli doa bilimleri alanlarnda da aratrmalar yapm ve yaynlamt. Goethe, iir, drama, hikaye (dzyaz ve drtlk eklinde), otobiyografi, estetik - sanat - edebiyat teorisi, doa bilimler zerine yazlm birok esere sahiptir. Frtna ve Coku (Sturm und Drang) adl eseri dneminin en nemli eseri olmutu. 1774 ylnda Gen Wertherin Aclar adl eseri ile btn Avrupada n yapt. 1776 ylndan itibaren, Weimar dukalnn bakanlk yapt. 1790 ylndan itibaren, Friedrich Schiller ile birlikte Weimarn en nemli edebiyats kabul edildi. Antik kltr zerine younlamt lmnden sonra, Goethenin n azalmaya balamt. 1871 ylndan sonra, Alman ulusal kimliinin ykselmesiyle beraber Goethe de yeniden nem kazand. Eserleriyle ve rnek alnacak yaantsyla ba tac yapld. Goethe, en nemli Alman edebiyat olarak kabul edilmi, eserleri ise dnya edebiyat zirvesinde yerini almtr.

34

Ktahya Anlamas, 1833

brahim Paa, Mehmet Ali Paa, Albay Seve (Sleyman Paa)

Osmanl sadrazam Reit Mehmet Paann yerine Mehmet Emin Rauf Paa sadrazam oldu. 1780 ylnda stanbul'da dodu. Babas Darssaade aas kethdas avu ba Sait Mehmet Efendi'dir. 1814 ylnda ba defterdar oldu. 1815 ylnda sadrazamla getirildi. II. Mahmut zerinde etkili olan Halet Efendi ile anlamazlk yaaynca Sakz Adasna srld. Balandktan sonra sancakbeylii ve beylerbeylii yapt. 1833'te tekrar sadrazamla getirildi. 30 Mart 1838'de sadrazamlk bavekillie dntrlnce ilk bavekil oldu. Ayrca dahiliye nazrln da stlendi. Temmuz 1839'da Abdlmecit tahta gelince grevden alnd. 184041 aras nc kez, 184246 aras drdnc kez sadrazamlk yapt. Ocak 1852'de beinci kez sadrazamla getirildi. Mart 1852'de Tanzimat yanllarnn basksyla grevinden alnd. Daha sonra Meclis-i Ali'de bir sre grev yapt. 28 Mays 1860'da stanbul'da ld. Msr kuvvetlerinin ilerleyii karsnda, Boazlar korumak iin, Rus donanmas stanbul'a demirledi (10 sava gemisi). 20 ubat 1833de Ruslar Boaza 15.000 asker kardlar. Rus harekatndan ngiliz ve Franszlar da tedirgin olmulard. ngiltere Mehmet Ali Paann Adene ilerlemesinden ve Msrn ekonomik gelimesinden de kayg duyuyordu. ngiltere ve Fransa donanmalarn zmir yaknlarna yolladlar.

35

Boazlarn Rusya'nn eline gemesinden endie eden ngiltere ve Fransa'nn araya girmesiyle Ktahya Antlamas (29 Mart 1833, 8 Nisan 1833) imzaland. Antlamaya gre Msr, Suriye ve Girit valilikleri Kavalal Mehmet Ali Paa'ya, Cidde ve Adana valilikleri de olu brahim Paa'ya verildi. Anadoluda Msrdan yana kanlara genel af ilan edilecekti. Toroslarn tesinin ynetimi Mehmet Ali Paaya gemiti. Adanann Mehmet Ali Paada kalmas II. Mahmutu ok kzdrmt. Bir ara mzakereleri yrten Mustafa Reit Paann idamn bile dnd. mparatorluk adeta Osmanoullar ile Kavalallar arasnda paylalm gibiydi. Bu anlamadan her iki taraf da mutlu deildi. Rusya ise durumdan hi memnun deildi. ar Sultan yeni bir anlamaya zorlad. II. Mahmutta Mehmet Aliye kar kendini garantiye almak istiyordu. Hatta bir frsat bulup, onu Msrdan atmak istiyordu.

36

Hnkar skelesi Anlamas, 1833

Anapa Sava, Nikolay Krasovsky

8 Temmuz 1833de, Osmanllar ile Rusya arasnda Hnkar skelesi Antlamas yapld. Anlamann ak ve gizli maddeleri vard. Ak maddelere gre ki devletin sadece savunma maksadyla bu antlamay imzalad, herhangi bir sava vukuunda birbirlerine yardm edecekleri, yardm isteyenin dierinin masraflarn karlayaca, anlama sresinin 8 yl amayaca, iki ay iinde onaylanaca hususlar vard. Gizli maddede ise, Rusya, Bat ile savaa girdii anda, Osmanllarn, Boazlar Batllara kapataca konusunda anlalmt. Bu son madde Ruslar Fransz ve ngiliz tehdidinden kurtaryordu. II. Mahmut, bilindii gibi, merkezi kuvvetlendirmek iin ayanlara ve yerel beylere kar bir mcadele yrtyordu. Mehmet Ali Paann kuvvetleri Anadoluya girince, meydana gelen bakaldrlar ve Osmanldan kopup Msr himayesine girme istekleri, bu mcadelenin Anadolu ayan iyice ne kard. Dou Anadoludaki merkeziletirmeyi gerekletirmek ve blgedeki ayanlar ile derebeylerini itaat altna almak iin 18331839 yllar arasnda, II. Mahmut, Dou harekat yaptrd. Bu srasnda, Bedirhan Bey, askerleriyle birlikte devletin yannda yer ald. zledii bu politika ile Bedirhan Bey, dier Krt beyleri gibi hem tasfiye olmaktan kurtulacak ve hem de bu sreten nemli bir g elde ederek kacakt.

37

1833n dier olaylar

The Battle of Mendigorra. Birinci Carlist Sava

spanya kral Ferdinand VII (d. 1784) ld. Isabella II, 3 yanda spanya tahtna kt. Annesi Maria Cristina of Bourbon-Two Sicilies naip oldu. Amcas Don Carlos, Conde de Molina, kabul etmedi ve Birinci Carlist Sava balad. spanyada tahta ocuk yataki II. sabella gemiti. lkeyi onun yerine anne kralie ynetiyordu. Days mutlakyet yanlsyd ve taht zerinde hak iddia ediyordu. Hatrlanaca gibi Portekiz taht da spanyaya benzer durumdayd. ngiltere ve Fransa bu iki kralla mdahale ettiler. Daylar mutlakyeti devletlerden yardm gryorlard. Naip kralieler bir anayasa kabul ettiler. Ve liberal devletlerden (ngiltere ve Fransa) silah yardm aldlar. spanya ve Portekiz meruti krallklar haline gelmiti. Her iki lkede de parlamentoda iki parti mcadele edecekti Ancak ksa sre iinde lkeyi generaller ynetmeye balayacaklard. Fakir ve pejmrde kiilerin hzla oalmas Avrupay rahatsz ediyordu. 1833de Dunoyer, bir ocuktan fazla ocuu olan ailelere yaplan yardmn kesilmesini nerdi. Daha sonra John Stuart Mill sarholuk gibi arlklarla ok ocuklu aileleri ayn gzle grecekti. Britanya Falkland adalarn tekrar geri ald. 1833de ngiltere Factory acts kabul etti. Bu kanunla ocuklarn ve kadnlarn tekstil endstrisinde alma saatleri belirleniyordu. Bu daha sonra tm sanayilere yaygnlatrlacakt. Fransada Lamennais ve Lacordaire adl iki rahip ve Vikont de Montalembert LAvenir adl gazetede Kilise ile devletin mutlak olarak birbirinden ayrlmasn, tek dereceli seimi ve hr

38

retim yaplmasn istiyorlard. Fransada piskoposlar onlar ile mcadeleye balad. Onlar da Papaya bavurdular. Ama Papa da fikirlerini mahkum etti. Lacordaire ve Montalembert Papann kararna uydular. Lamennais uymad, Bir nanann Szleri adl eserini yazd. Hakknda verilmi olan kararn meruluunu tartyordu. Papa onu aforoz etti. Carl Friedrich Gauss ve Wilhelm Weber Gttingende bir telgraf kurma msaadesi aldlar. Portekiz Liberal Savanda Cape St. Vincent Muharebesinde Kralie Maria II of Portugalin kuvvetleri kesin bir zafer kazand. Yunanl Adamatios Korais (1748 1833) ld. Yunan kilisesi oto-sefal ynetime geti. 1833 ve 1834 yllarnda Desmaisons zbekistan gezmeye gidebildi. zbekistana girmeye alan Avrupa devletlerinin pek ok istihbarat elemanlar vard. Ama zbekistan yabanclara dman bir lkeydi. Pek ok kii bu uurda ld. 1833 ylnda Enderun odalar kaldrlarak, uzun zaman Osmanl saraynn temeli olan bir sistem tarihe gmld. Britanya, snrlar iindeki kleleri serbest brakma ve klelii yasaklama kanununu kard. Chicago kenti 350 gmen tarafndan kuruldu. 25 Kasmda Sumatrada 8,7 byklnde deprem meydana geldi. Fransz matematiki Adrien-Marie Legendre (d. 1752), ngiliz mucit Richard Trevithick (d. 1771), ngiliz air Arthur Hallam (d. 1811), Hindu reformcu Roy, Ram Mohan (d. 1772), Rus tarmc ve hatra yazar Andrei Bolotov (d. 1738) 1833 ylnda ldler.

39

Charles Lyell

Charles Lyell

Charles Lyell, 1830 1833 yllar arasnda jeolojik zamanlar ortaya koyan Principles of Geology (Jeolojinin Esaslar) adl eserini yaynlad. Kitap olup biteni hi de Mukaddes Kitap gibi anlatmyordu. Sanki ona karyd. Charles Lyell (1797- 1875), Britanyal jeologdu. lim adamlarnn jeolojiyle ilgilenmedii zamanda Lyell bu ilimle ilgilenmeye balamt. O zamanda dnyann kresel, bir top gibi olduu sanlyordu. Charles Lyell dnya ile ilgili sorulara bilimsel metotlarla cevap buluyordu. Avrupa'da jeolojinin babalarndan biri olduu kabul edilir. Charles Lyell 14 Kasm 1797 skoya'da dnyaya geldi. 10 ocuun en byyd. Ayn isimi tayan babas Charles Lyell botanistti. Olunun erken yala fen bilimleriyle ilgilenmesini desteklerdi. Charles Lyell zengin bir aileden geliyordu ve en sekin zel okullara gitti. Bylece Oxford niversitesinin Exeter Collegeinde hukuk okudu ve jeolojiyi yardmc dersi olarak seti. 1819'da avukat olarak Londraya yerleti. Burada Geological Society of London'a ye oldu ve 1822'de ilk jeolojik tezini yaynlad. 1827'de Charles Lyell avukat brosunu kapatt ve sadece jeolojile ilgilemeye balad ve James Hutton'nun teorileriyle ilgilemeye balad. Bylece, James Hutton'la beraber modern jeolojinin kurucusu saylr oldu.

40

Cretaceous-Paleogene Dnya

En ok aratrd dal stratigrafidir. 1828'de gney Fransada aratrmalarn devam ederken, "strata"nin midye kabuklarnn dalmyla snflandrlabileceini buldu. Bylece, bu argmann kullanm ile tersiyer periodu snfa ayrd: pliyosen, miyosen ve eosen. 1830'da Principles of geologynin ilk blmn yaynladnda Kings College London'da profesrle atand (1831). Lyell, Charles Darwinin yakn arkadayd ve onu etkileyenlerden biriydi.

41

Trkler Balkanlardan Geri Dnmeye Balyor

XIX. Yzylda, sanayilemeye deil ama imparatorluun paralanmasna bal olarak stanbul kenti de byyordu. Bulgaristandan, Arnavutluktan, giderayak Moradan gelen Trk nfus stanbula yerleiyordu. Tabii ki bu gelenler, Londra, Viyana gibi kentlerin varolarna yerleen iilerden ok farkl bir yapdaydlar. stanbul, kalabalklamakla beraber gelir dzeyine gre yerlemi deildi. Mahalle kavram devam ediyordu. Ayn mahallede gelir dzeyi ok dk ve yksek kiiler bir arada yayorlard. Vezirin, ulema veya mderrisin kona ile suyolu bakm yapan veya bakkallk yapan efendinin kulbesi yan yanayd. Ayrca btn bu insanlar mahallenin iinde belli bir iletiim iindeydiler. Kentte bir blnme varsa bu ekonomiye gre deil dine greydi. Ermeni, Rum ve Mslman herkes kendi mahallesinde oturuyordu. Ancak bu durum 100 yla kalmadan deiecekti. Kentteki blnme ekonomik duruma gre olacakt.

42

Legendre

Adrien Marie Legendre (1752 1833), 1775 ile 1780 yllar arasnda, Paris Askeri okulunda matematik dersleri verdi. 1784 ylnda, " Gezegenlerin ekli stne " adl bir inceleme yazsnda, kendi adyla anlan okterimlileri ortaya att. Fransz htilali srasnda, metre sisteminin kabul edilmesini ve giriilen jeodezi ilemlerinin hazrlklarna katld. Bu frsat deerlendirerek, o zamana kadar uygulanan tm yntemleri yeniledi. Daha sonra, trigonometri alannda nemli teoremler ileri srd. zellikle kresel geni dzlem olarak dnp alarda baz dzeltmeler yaparak alann hesaplad. 1798 ylnda " Saylar Kuram " adl eseri yaynland. Bu kitabnda, ikinci dereceden kalanlarn kartl kanunu gibi ilgi ekici sonular yer ald. En deerli eseri, 1825 ile 1832 yllar arasnda hazrlad " Eliptik Transandantlar Kuram " adl inceleme kitabdr. Bu eserde, eliptik integrallerden hareket ederek ustaca bir zmlemeyle bu entegralleri kendi adyla anlan ekle indirgemeyi baarmtr. Legendre'nin bu alandaki aratrmalar daha sonra Abel ve Jacobi'nin almalaryla tamamland. Legendre'nin, krk yln stnde almayla elde ettii sonular, Abel olduka ksa ve kesin bir yolla elde ediyordu. Legendre'nin hem matematie ve hem de matematikilerin yetimesinde nemli hizmetleri dokundu.

43

Avrupada iler Kt Durumda, 1834

ngilterede mahalli ynetimlerin reformu balad. Kamu grevlilerinin kral tarafndan yrenin eraf iinden seilmesi ve erafa self-government (kendi kendini ynetme) verilmesi yerine adm adm temsili sisteme geildi. Artk kontluklar ve blgeler seimle i bana gelenlerce ynetilir olmutu. ngilterede Sanayi Kapitalizmi ve Tarm Kapitalizmi e zamanl ilerliyordu. Sanayi kapitalizmi krsaldaki zanaatkarlar ykyor, Tarm Kapitalizmi de topraklar ele geiriyordu. Bu dzene 1834 reformlar ile bir dzeltme gelmedi. Avrupada genel olarak yaam koullar ktyd ve dzelecee benzemiyordu. Bu koullar meslekten meslee deiiklik gsterse de genel olarak ok zor koullard. Hayat durmadan pahalanrken, cretler veya gelirler artmyor ve hatta dt oluyordu. Dokuma sanayi gelirlerin dt mesleklerden biriydi. Proletaryann (i) sofras gittike fakirleiyordu. Un ve tereya tketimi azalm, et sofradan kalkmt. i yaamakla lmek arasnda bir fark gremiyordu. Bu da edebiyata byle yansyordu.

44

Yaam yerleri, alma yerleri souk veya ok scak, karanlk, skk, rutubetli, zararl etkilere ak, dard. ilerin alma koullar ok ard. ktisat Adolph Blanqui, CroixRousseda alan kadnlar iin gnde 14 saat alarak, ylda 300 frank kazanyorlar. Hem elleri ve hem ayaklar ile ayn anda almak zorunda olduklarndan, tezgahlarn banda havada asl durumdalar. diyordu. Emekiler mahzenlerde, kmesimsi barnaklarda, viranelerde yayorlard. araf, yorgan yoktu. Ot yataklar da iki veya birden yatyordu. Kpek, kedi gibi hayvanlar yakalarlarsa yiyorlar, bunun iin aralarnda atyorlard. ngilterede seyyahlarn ii tasviri yleydi. Cin ie ie yzleri ablaklam, kirli yal salar olan, vaktinden nce yalanm, sakat, yalar belli olmayan clz insanlar. ocuklar, kamburlam, eci bc, yaln ayak, kir ve pas iindeydiler. nsanlar srf alkol tketiyorlard. Frengi, raitizm, verem her yerdeydi. Fuhu doal grlen bir olayd. Ayn zamanda aile iin bir gelir kaynayd. Evlilik d ocuklarn says te birleri bulmutu. ocuk lmleri ok byk orandayd. ou zaman da bu lmler sevinle karlanyordu. iler btn bunlarn karsnda tam olarak hareketsiz de saylmazlard. Almanyada korporasyonun evresinde direni vard. Fransada eskiden kalma ii dernekleri, yandalarn koruyup, yardm etmeye alyorlard. Ancak bu dernekler kendi ilerinde blnmt ve eliiyorlard. Yardmlama sandklar ar ar sendikalara dnmeye balamlard. Pariste restorasyon zamannda 132 yardmlama sand vard. Bu derneklerde belli ekonomik gr olan, kalifiye iiler vard. Ancak daha hala sendikalarn zaman gelmemiti. Ve sk sk dalp, yok oluyorlard. Zanaatlar ve iiler makinelere karydlar. ngilterede makineler ii dmanydlar. Pek ok Avrupa lkesinde iiler makineleri kryorlard. Tipografi iileri mekanik bask makinelerinin yasaklanmasn istiyorlard. Her yerde sk sk grevlere teebbs ediliyordu. lerin durdurulmas teaml haline gelmeye balyordu. Yazarlar da varlkl snf ile varlksz snf arasndaki atmalardan bahsediyorlard. Kimileri varolardaki emekilere Barbarlar diyordu. Marx ise Barbarlk yeniden ortaya kyor. Ancak bu kez uygarln barndan douyor ve onun tamamlayan bir para olmaktadr diyordu. Rhoneda 60 80 bin ii eylem yapyordu. Vali, hepsini ldrmeden isteklerinden dnmezler diye iinin karsna silahl glerini karmad. Pariste ise kimileri balamaya gerek yok hepsini ldrmeli diyordu. yle neriler geliyordu: iyi, mlk sahibi yaparak, para biriktirmesini salayarak, onu ahlak sahibi yapp, insanlamasn salamak . Prusyada Von der Heyt patronlarn ve iilerin katlaca sandklar kurmaya alyordu. ngiltere ise Factory Acts n devreye girmesinin vncn yayordu. Bu kanun sayesinde alanlar liberalizmin ar uygulamalar karsnda kamu otoritelerine bavurabiliyorlard. Bu kanunla ocuklarn korunmas ele alnmt. Ama pratikte ie alma ya ile gece alma yasa pek uygulanmyordu. Kanunu denetleyecek mfettiler vard, ama erifler ihlallere gz yumuyorlard.

45

Burjuvazi mlkiyeti eline geirirken iileri yannda bulmutu. Ama hem proletaryaya muhtat ve hem de ondan korkuyordu. Sanayileme ise proletarya lehine alarak onu nitelik ve nicelik olarak durmadan kuvvetlendiriyordu. Sonunda ne olacakt? Bu iki snf uzlaacak myd? Uzlaacaksa bu nasl olacakt? Demokrat dendi mi genel oyu kabul eden liberal kii anlalyordu. Halkn sesi, hakkn sesidir deniyordu. Bu ancak halk eitimliyse doru olabilirdi. Ama her durumda genel oy yani halkn sesi iddete kar bir gvenceydi. Dier yandan da yetenekli klara prim veriyordu. Herhalde burjuvazi, korktuu proletaryaya kar demokrasiyi karacakt.

46

Almanyada Gmrk Birlii, 1834

Mavi=1834 Prusya 1; Gri=1866a kadar dahil olan blgeler Sar=1866daqn sonra dta kalanlar; Krmz= 1834 Alman Konfederasyon snrlar

Almanyada Avusturya imparatorluu hari Alman devletleri arasnda gmrk birlii ihdas edildi. Bu yeni yaplanma Prusyann iine ok yarayacakt. Bu srada mutlaki bir ynetim olan Prusya liberallere ve milliyetilere baz tavizler vermeye balad. Milliyeti gsterilere ses karlmyordu. Prusyann btn eyalet meclisleri tek bir meclis ats altnda toplanmaya allyordu.

47

1834de Baz Gelimeler

Giuseppe ve Anita Garibaldi

1834de Musul valisi Celili Yahya Paa Musul dna tayin oldu. O da bu tayini kabul ederek yeni grevine gitti. Bylece Musulda Celili iktidar kapand. Osmanl mparatorluunun 1830da yeni askeri nlemleri ve aralar devreye sokmas bu sonucu getirmiti. Osmanllar ile Rusya arasnda Rusyann Memleketeynin boaltlmas szlemesi imzaland. Msr Napolyon ordusundan isiz kalan subaylar istihdam etmeye devam ediyordu. Baz Saint Simoncu sosyalistler Msrda olup bitenleri ok mitvar buluyorlard. Bunlardan Enfantin ve arkadalar Msra yardma geldiler. Msr bamsz kalmak istiyordu ve Osmanl Merkezi ynetimi ile yaplan bartan memnun deildi. II. Mahmuta bamszlk karl Avusturya ve Rusya ile savaabilecek 130.000 mevcutlu bir ordu vermeyi nerdi. Bu neriyi II. Mahmut kabul etmedi. O da Mehmet Ali Paaya verilen topraklardan memnun deildi. ran ah Kaar hanedannn ikinci ah Feth Ali ah ld. Feth Ali ah Baba Han diye nitelenirdi. 37 yl hkmdar olmutu. Torunu, Abbas Mirzann olu Muhammed ah 27 yanda tahta kt. Osmanllarda 1834de Mektebi Ulumu Harbiye ald. Harbiyede snf usul yoktu, medrese tahsili gibi kitap bitiriliyordu. Bir kitap bitirilip renilince, dier kitaba geiliyordu. renim sresi talebeye kalmt. Bu okulu gren Avrupal seyyahlarn, okulu beenmedikleri yazlarndan anlalmaktadr.

48

Yukar Kanada Toronto ile birleti. Westminster Saray yand. talyada Piedmonta cumhuriyeti bir isyan balad. syana katlanlardan biri de Giuseppe Garibaldiydi. Britanya Dou Hint irketinin, in ticaretindeki tekeli bitti. Charles Babbage modern bilgisayarlarn fikir babas " analitik makineyi " tasarmlad. Thomas Davenport Amerikada ilk DC motoru yapt. talyan fiziki Giovanni Aldini (d. 1762), Alman air Karl Ludwig von Knebel (d. 1744), sko botaniki David Douglas (d. 1799), Macar matematili Kroly Hadaly (d. 1743), ngiliz yazar Samuel Taylor Coleridge (d. 1772), Fransz mucit Joseph Marie Jacquard (d. 1752), sko mhendis Thomas Telford (d. 1757), Antartika kaifi James Weddell (d. 1787), ngiliz yazar William Blackwood (d. 1776), Fransz besteci Franois-Adrien Boeldieu (d. 1775), ngiliz ekonomist ve politif filozof Thomas Malthus (d. 1766) 1834 ylnda ldler.

49

Kavram Kargaas

Avrupa genelinde, Cumhuriyet kavram, kafalarda ok net deildi. talyada ve Almanyada cumhuriyet ulusu toplayc bir kavram gibiydi. Fransada Napolyon cumhuriyetine sradan insanlar arasnda ok fazla tapan vard. Napolyonun veya onun mirassnn, tekrar saraya dnmesi, istenen ve problemler karsnda tekrarlanan bir szd. Byk Britanyada kralla olan ball sarsacak bir ey yoktu. Ama yarm milyon zengin ve sekiz milyon fakir kar karyayd. Puritanizme bal bir radikal eilim de ortaya kmt. Bunlar Tanr nnde eitlerin demokrasisinden yanaydlar. Yoksullama bydke, sosyal mcadele dncesi de daha geni topluluklara yaylyordu. ki rlandal, Feargus OConnor ve BronterreOBrien, sosyal mcadeleyi her platformda yceltiyorlard. Bu srada Cobden ve Peel yiyecekleri ucuzlatmann yolunu bulmu ve uygulamlard (Comparative advantage). Bu Kapitalizmin daha can ekimediini veya k yollar bulabildiini gsteriyordu. Bunun karl tm dnya iilerinin birlemesi olacakt. Proletaryann lke lke kurtuluu neredeyse imkanszd. Pariste August Blanqui ve taraftarlar proletaryay kurtaracak bir ayaklanmay baryorlard. Karbonarism, Blankism, Chartism, Jakobenizm, Babeufler, bunlar arasnda asgari bir mutabakat veya minimum bir ama birlii gerekmekteydi. Philippe Buonarroti, bunun iin 1837de lene kadar urat durdu. Bu abalar bouna olmad. Proletarya ile burjuvazinin birbirinden kopuu genlerin zihninde daha fazla yer etti. 50

Thomas Robert Malthus

Thomas Robert Malthus 1834 ylnda ld. Thomas Robert Malthus (1766 1834) ngiliz nfusbilimci ve ekonomi politik teorisyeniydi. Kuramlar genel olarak karamsard. 1766 ylnda varlkl bir ailenin ocuu olarak dodu. lk eitimi evde verildi. 1784'de Jesus College, Cambridge'e girdi. Doutan yark damaklyd ve bundan utan duyuyordu. 1797'de ise bir Anglikan kr vaizi olarak ruhban snfna katld. 1804 ylnda evlendi ve bu evliliinden ocuu oldu. 1805'de ise ngiltere'nin ilk ekonomi politik profesr oldu (East India Company College'da). 1789 ylnda, " Nfus Art Hakknda Aratrmay " yaymlad. Daha sonra 1803 ylnda bu eserini gzden geirip tekrar yaymlad. almas byk yanklar uyandrm ve birok yeni tartmaya neden olmutu. Herhangi bir kstlayc faktr (salgn vb.) yoksa poplasyon geometrik dizi biiminde artar (2, 4, 8, 16, 32, 64, ...), oysa besin maddeleri aritmetik dizi biiminde artar (1, 2, 3, 4, 5, 6, ...). Herhangi bir poplasyon, besin maddelerinin artndan daha hzl bir oranda artarsa, zamanla kii bana den besin miktar azalr. Doada aradaki bu fark, poplasyonda baz bireylerin lmlerine neden olur ve bir denge salanr. Malthus ge evlenmek, az sayda ocuk sahibi olmak gibi nfus artn azaltacak eylemlerin tevik edilmesi gerektiini dnyordu. Yine Malthus'a gre toplumsal sefaletin en byk nedeni alt snflard ve bu yzden bu tr bir nfus planlamas st snflardan ziyade alt

51

snflara uygulanmalyd. Liberal bir anlayn hakim olmas gerekliliini savunmu ve fakir halk kesimlerine yaplan (zellikle kamusal) yardm programlarna kar kmtr. Her trl toplumsal mdahaleye ve yardma muhalifti. Malthus'un dnceleri daha kendisi hayattayken byk tartmalara neden olmutu. Bugn hala Malthus'u savunanlarn ve onu eletirenlerin says hayli fazladr. Her ne kadar Malthus'un ve Neo-Malthusularn 20. yzyl iin ngrdkleri sefalet ve kriz (ar nfus art karsnda yetersiz gda retimi) yaanmam olsa da, bu tr bir krizin yaanmamasnda gelien teknolojinin pay byktr.

52

Osmanl Reformlara Devam Ediyor, 1835

Krtler

Cezayir yar bamsz iken Franszlar tarafndan alnmt. Bu olay II. Mahmuta ders oldu. Libya Osmanlya dorudan baland. Mays aynda Osmanl birlikleri Trablusta karaya ktlar. Trk bir vali eyalet ynetimini eline ald. Karamanl ailesi stanbula yolland. Bundan sonra Trablus Osmanl devletinin dorudan ynetiminde kalacakt. Osmanl-Tunus ilikileri zaman zaman gerginlese de Osmanllar Tunusu brakmay hi istemediler. Tunuslular da bu matbuluu, Batl devletler karsnda bir garanti olarak gryorlard. Osmanl ile Msr szyorlard. 1835 1838 yllar aras, silahl bir bar dnemi olmutu. Daha nce bahsedilen Krt airet beylerinden Bedirhan Bey, devlet yanls politikalar nedeniyle, hkmet tarafndan Asakir-i Redife Miralayl (Redif Askeri Miralayl) ile dllendirildi. Bylece kendisinin, sahip olduu gce hkmet desteini de ekleyerek blgede nemli bir kudrete sahip olmutu. Osmanlda idari reformlarda balamt. 1835de devlet grevlileri e blnd. nce Kalemiye , sonra Mlkiye denen sivil grevliler birinci gruptu. Seyfiye denen askeri grevliler ikinci gruptu. Son grup ise lmiye denen hukuk ve din grevlileriydi. Mlkiye Sadrazama, Seyfiye Bakomutana, lmiye eyhlislama balyd.

53

Grevlilere artk kul denmiyordu. Onlar memurlard ve dokuz hiyerarik dereceye ayrlmlard. Aldklar cret, mevkileri ile orantlyd. Su ilediklerinde haklarnda zel bir ceza yasas uygulanyordu. Dileri bakanlnda bir eviri Dairesi kuruldu. Bu dairede Rumlar deil, Trkler veya Trklerce zmlenmi kiiler alyordu. Bu daireye eleman temini iin bir okul da ald. Yetien elemanlar, yeniliklere ak ve can gnlden bal kiiler oluyorlard. Dileri (Hariciye) Babakanlktan (Sadaret) tam ayrlm deildi. Onun iinde bir kurumdu. Tanzimattan nce dileri grevini, bilindii gibi, Reisul Kttap yapyordu. Reisul Kttabn zaman iinde nemi artsa da bu grev bir vezirlik rtbesinde olamamt. Hariciye Nezareti kurulunca, ilk bakan (nazr) o srada Reisul Kttab olan Yozgatl Atf Efendi, vezir rtbesi alarak tayin oldu. Ordu Avrupal subaylar tarafndan takviye ediliyordu. Franszlar Mehmet Ali Paa tarafnda olduu iin bu subaylar arasnda Franszlar yoktu. Genelde, Prusyal, ngiliz ve Rus subaylar vard. 1833 1834de yedek birlikler olan Redif birlikleri kuruldu. Redif halkn yerel gvenliini salyor ve gerekince seferber ediliyordu. Ordu artk bana Fes takyordu. imdiye kadar Osmanllarda ynetimi elinde tutan grup, askerlerdi. XVIII. Yzyl ile birlikte, d konjonktrlerin deimesi sonucu, kalemiye snf ynetimin yksek makamlarna kmaya balad. Bu yap Tanzimattan sonra kalemiye lehine daha da kuvvetlenecekti.

54

eyh amil syan

eyh amil

Kafkaslarda Rusya Mslmanlara bask uyguluyordu. Ayaklanmalar pe peine geliyordu. Rusya bunlar kanla bastryor ama biri biterken dieri patlyordu. Bu yllarda eyh amil ynetiminde Dastanda yeni bir isyan kt. Bu isyan nerede ise 25 yl srd. mam amil, (1797 - ubat 1871), Kuzey Kafkasya halklarnn, Avar kkenli politik ve dini nderiydi. Kendisini Kafkasya'nn zgrlne adam olan Avar liderin doduu Dastan'da, Kafkasya'da ve tm slam lkelerinde ad hala saygyla anlmaktadr. Yirmi be yl srdrd sava ile onu izleyenlerin benimsedii ideoloji Mridizm bugn de Kafkas halklarn derinden etkilemektedir. Nakibendi tarikatnda ald eitim onda Ruslarn, Kafkasya'da ortadan kaldrmak istedii slamiyeti, tekrar glendirmek ve yaymak iin uramasna yol amt. Ald eitim zgrlk, direni ve slam Birlii dncelerinin gelimesine yardmc olmutu.

55

1835 Baz Dier Olaylar

Mexico 1835-1846

18311836 yllar arasnda Charles Darwin ile yaplan seyahatte HMS Beagle, Chonos Archipelagoya vard. 7 Eyllde, Charles Darwin, Galapagos Adalarna ulat. ABD bakan Andrew Jacksona suikast yapld. Bu ABDde bakanlara yaplan ilk suikastt. Texas htilali balad. Meksikal askerler Gonzales, Texasta yaayanlar silahszlandrmak istediler. Fakat ciddi bir direnle karlatlar. Gonzales Muharebesi yapld. Sonu alnamad. Aralk aynda Texas Cumhuriyet ordusu San Antonioyu ele geirdi. Texas Bamszlk Bildirgesi, Goliadta imzaland. Aralk aynda New Yorkta byk bir yangn kt.

56

ABDde kinci Seminole Sava patlak verdi. 29 Aralkta ABD devleti ile Cherokee Ulusu arasnda New Echota Anlamas imzaland. Brezilya Rio Grande do Sulde Farroupilha htilali balad. mparatorluk bu bakaldry bastrd. Uruguayda Blanco ve Colorado partilerine mensup olanlar arasnda i sava kt. ngiltere, durumu ok kt olan tarm iilerinin evlerine denek veriyordu. Bunu deyebilmek iinde mkelleflere ok ar bir yoksullar vergisi konmutu. Bu vergi 1835de tarm iisi cretleri arttrlmas karlnda kaldrld. ngilizce Hindistanda resmi dil oldu. Yeni Zelanda Birleik Kabileleri kuruldu. Nuremberg ve Frth arasnda lk Germen demiryolu ald. Avusturya imparatoru Francis I (d. 1768), Alman dil bilimci ve filozof Wilhelm von Humboldt (d. 1767), ngiliz mimar John Nash (d. 1752), talyan besteci Vincenzo Bellini (d. 1801), Fransz politikac, ekonomist ve tarihi Pierre Louis Roederer (d. 1754) 1835 ylnda ld.

57

Bulgaristanda Eitim

Aprilov Gymnasium

Silistre isyan Ruslar tarafndan bastrlnca, Mamarev, Ruslardan umudunu kesmiti. 1835 ylnda Trnoval zengin tccar Velho Atanasov Camciyetann liderliinde ayaklandlar. Ancak ilerinden baz Bulgarlar Osmanllarla ibirlii yapp, hareket plann verdiler. Ayaklanma bylece kolayca bastrld. Bulgar aydnlar bu olaydan u dersi aldlar. Ayaklanma iin aceleye gerek yoktu. En nemli olan bilinli bir halkn varlyd. O olmadan isyan olmuyordu. Yabanc devletlerin destei de ayaklanmann baars iin yeterli olmuyordu. Derslerini alan Bulgarlar, Bulgar dilindeki eitimi modernletirip, yaygnlatracaklard. Bylece ortaya orijinal bir milli program kacakt. Bu beraberinde eitimde laiklemeyi de getirecekti. Bulgarlar Helen dilinde eitim ve Fener Rum patrikhanesinin etkisindeydiler. Vasil Aprilov Rusya ve Avrupada okumutu. 1831 ylna kendini Yunanl sayyordu. Sonra Venelinin (1802 1839) Bulgar tarihini okudu. Bulgar olma bilincine eriti. Aprilov kendini Bulgar eitimini modernletirmeye ve yaygnlatrmaya atad. 1835de Gobrovoda ilk modern Bulgar okulunu kurdu. Okula zenginler deil orta tabaka rabet edip, yardm etti. Okul eitim sisteminde iyi renciler, zayf rencilerin yetimesinde retmenlere yardm ediyorlard (Bell-Lancester). Rusyadaki Bulgar tccarlarn da yardm ile ksa srede okullar yaygnlatlar. 58

Times

Times okuma, bar umudu

Basn g olma yolunda epey bir yol almt. Basn ele geiren bir hkmet, zenginleri de himayesine kolayca alabilirdi. Gazetelerin sayfa says az, fiyat yksekti. Halk gazeteyi kahvelerde okumay tercih ediyordu. Ama halk gn getike de daha iyi haber almak istiyordu. John Walter sayesinde Times ortaya kmt. Haber ajanslar gazeteye doru ve hzl haber iin vazgeilmez oluyordu. Havas ve Reuter haber an hzla yaygnlatryorlard. Haber nce posta gvercinleri ile iletilirken devreye demiryolu ve telgraf girmiti. Artk gazetelerde duyurular ve ticari ilanlar vard. Bunlarn geliri gazetelerin mali ykn azaltyordu. Satlar artt, fiyat dt. ABDde Sun ve Morning Herald yaynlanyordu.

59

Romagnosi ve Tefrika Roman

George Sand

1835 ylnda ok nemli bir talyan yazar, Giovanni Domenico Romagnosi (1761 1835) ld. ok kltrl bir kiiydi. Tarih, hukuk, politika ve fizik konularnda yazmt. Siyasi eserlerini banda Anayasalar Bilimi adl eseri gelir. Eseri 1815de yanm ama ancak lmnden sonra 1848de yaymlanmtr. Yazar dengelere dayal siyaset yapan lml bir monariden yanayd. lkede askerler (ordu), kamuoyu, din, entelekteller denge iinde ynetilmelidirler. Kraln iktidarn snrlama grevi meclisindi. Meclis iinden kt toplumu doru temsil etmeliydi. Romagnosiye gre din otoriteden, kamuoyu (akl) hrriyetten yanayd. Gayrimenkul mlkiyeti otoriteden, menkul mlkiyeti hrriyetten yanayd. Daimi ordu otorite aracyd. Milisler ise hrriyet aracydlar. Bu sralarda Milli Muhafz Ktalar hrriyeti Anayasalarn bekisi saylyordu. Anayasa Bilimi nemli bir eserdir. Ancak ge yaynlanmas ve ok kii tarafndan bilinmemesi iin zlecek yandr. Eser topluma yapabilecei katky yeteri kadar yapamamtr. Fransada Emile de Girardin, tefrika roman yolunu at. yle tuttu ki Balzac, George Sand gibi byk yazarlar da tefrika yapmaya baladlar. Onlar Alexandre Dumas, Eugene Sue takip etti. Yazarlar tefrika yapyor ama bir yandan da gazetelerden illallah ekiyorlard.

60

Avrupann Kara, Su ve Demir Yollar

XVIII. yzylda balayan yol yapm hzlanarak devam ediyordu. spanyada elli ylda araba geiine uygun 3.000 Km yol yapld. Moskova Petersburg arasna ose yapld. Fransada yollarn toplam uzunluu 33.000 Kmye varmt. Almanya, Kuzey talyada yeni yollar yaplyordu. Fransz yollar dzgn ve gzelken, ngiliz yollar dar, virajl ve engebeliydiler. ngilterede de 32.000 Km yol vard. Bu say asrn ortasnda 50.000 Km olacakt. En zoru yollarn bakmn salamakt. Ky yollarnn bakm o kylere aitti. Byk ulam yollar grevlilerin gzetimine verilmiti. Yol bakm ihtiyac, yol yapmnn gelimesine neden oluyordu. nce su tutmasn diye hafif kamburlatrld. Sonra silindirle kolay ezilsin diye kum ve akl dkld. 1830da Belikada makadam (krma ta) denip, zerinden silindir geirildi. ABD ise ok uzun mesafeli yollar yapmak zorundayd. Onlar kum akl dkme usuln gelitirdiler. ngilterede ortaya yolcu arabalar kmt. Bu arabalar ok rabet grd. Paris Rennes aras 4 gn, Lyon 6 gn olmutu. Ancak arabalarn hz gittike artyor, seyahat sresi ksalyordu. Bunlar arl 5 ton olan ve iine 16 18 yolcu alan ar arabalard. Posta arabalar ise hafifti. ine 3 4 yolcu alyordu ve dierlerinden ok daha hzlyd. Hzlar saatte 15 Kmye kadar kmt. Mektup creti mesafeye gre alnyordu. Fransz devrimi ncesi Fransada ylda 30.000 olan mektup says 100.000e gemiti. Ar mallarn tanmas kara yolu ile pahal olduundan, suyollar ok nem tayordu. ngilizler byk halileri birletirmi ve bunlar sanayi merkezlerine balamlard. Fransada devrim kanal gei cretlerini sfrlamt. Krallk kanallar tekrar satn ald. Fransada kanal almalar tekrar balad. Rhene (Ren) nehrinde tamaclk ok pahalya mal oluyordu. Bu byk nehrin dzenlenmesi 1851 ylna kadar baarlamayacakt. Elbe zerinde ise geii serbestti. Vistl konusunda Prusya ile Rusya birlikte almalarda bulunuyorlard.

61

Kuzey Amerikada ve Sibiryada byk gller, uzun nehirler vard. Bunlarn dzenlenmesine ve kanallarla birbirine balanmasna balanmt. ABDde suyollar imdilik 7.000 Km idi. Amerika buharl gemileri de altrmaya balamt. Denizlerde de buharl gemiler oalmaya balamt. ABDde 1815de 100 adet buharl gemi varken bu say 1830da 400 amt. Demir yollar nce ngiltere madenlerinde kk dekoviller iin kullanld. 1814de ise her biri 30 ton arlnda 8 vagonu arkasna takp 7 Km hzla gtren Stephensonun lokomotifi ortaya kt. Pahalyd, ksa mesafeler iin dnlmt. Maden kmr tamaclnda kullanlmak iin yaplmt. 1825de, yine Stephenson, lokomotifi insan tamaclnn hizmetine verdi. 1830da ngilterede 279Km, ABDde 65 Km demir yolu vard. 10 sene iinde Avrupada demir yolu 3.534 Kmye, ABDde 4.509Kmye kacakt. Bir 10 yl daha geince ABD demir yollar 14.400 Kmye varacakt. Kara Avrupas hala kara yolunun ve su kanallarnn peinden gidiyordu. imdilik demiryollarndaki potansiyeli gremiyorlard. Kara Avrupasnda belki biraz Belika demir yollarn nemsemiti. Almanyada ilk demiryolu Nrnberg-Frth arasnda ald. Onu Leipzig-Dresten yolu izleyecekti. Yalnz demiryollar merkezi ynetim tarafndan her adan sk denetleniyordu. Almanya gibi paralanm bir lkedeki bu kamu basks artcyd. Tren yolcuu ve gittike artan hz kiilerde coku yaratyordu. Tren ile yolculukla ilgili iirler yazlmaya baland. Demiryolu yolculuu ve yk tamas ksa sre iinde ucuzlamaya balayacakt.

62

Osmanl Devleti Mecburen Tekstile El Atyor, 1836

Fes fabrikas

ngilterede dokuma sanayinde makine imalatna geilmesi ile 1830lardan sonra Osmanl pamuklu dokumas hzla yok olmutu. Bunun bir sonucu da Osmanlnn askeri ihtiyalara cevap verebilmek iin, askeri retim fabrikalarn kurmaya zorlanm olmasdr. Feshaneler, ardndan Beykoz fabrikalar kuruldu. XIX. Yzylda Osmanl sanayileme ihtiyacn hissetmiti. Osmanlnn askeri nedenlerle askeri kuma retim fabrikalar kurmasnn ardndan, Cumhuriyet dneminde Smerbank kurulacaktr. Smerbank kuma retiminde Trkiyede nc olacak ve ii olarak ve ynetici olarak pek ok insan yetitirecektir. Daha sonra Smerbankn at yoldan Trk zel Sektr iplik ve kuma fabrikalar gelecektir. Trk tekstil sanayi uzun bir sre, ok yakn tarihlere kadar Trk sanayilemesinin ve ihracatnn itici gc olacaktr. Tabii tekstil sanayinin vazgeilmezi olan tatbiki gzel sanatlar alanna da Osmanl dneminde mecburi el atlmtr. Mustafa Reit Paa ve dier yenilikiler, Osmanl kentlerinin ve zellikle stanbulun Avrupann modern kentlerine benzemesini istiyorlard. Yollar genilemeli, kmazlar

63

kaldrlmal, anayollar olmal, kent mmkn olduu kadar dama tana benzemeliydi. Yaplar da tatan yaplmalyd. Bununla ilgili planlama almalarna bir sre sonra balanacakt. Osmanllar ile Rusya arasnda Rusyann Silistreyi boaltlmas szlemesi imzaland. Msr ile merkez arasnda Fransa aracl ile stanbulda yaplan grmelerde Mehmet Ali Paa irsi valilik istedi. II. Mahmutta buna kar Suriyeyi istiyordu. Grmeler somut bir sonu vermedi. Cezayirde Fransz igali yaygnlayor ama Konstantin beyi Hac Ahmet direniyordu. Hac Ahmet Osmanl devletinden srekli yardm istiyordu. Ancak bu yardm hibir zaman gelemedi. Belli ki Osmanllar Balkanlar gibi yakn dertlerini ncelie alm, Cezayiri gzden karmlard.

64

1836n Baz Olaylar

Alamo

Texasda Alamo kalesi Meksika kuvvetleri tarafndan kuatld. Kuatma 13 gn srd (Alamo Muhaberesi). Kanl savalar sonunda 182 Texasl 5.000 kiilik orduya ancak 13 gn dayanabildi. 6 Martta kale Meksikallarn eline geti. Peinden yaplan San Jacinto Muharebesinde Meksikal general Antonio Lpez de Santa Anna Texasl General Sam Houstona yenildi ve esir dt. Arkansas, ABDnin 25. devleti oldu. Teksasda Houston kenti kuruldu. ABDde 1836 bakanlk seimini Martin Van Buren kazand. 2 Ekim 1836da Charles Darwin (Darwin) Britanyaya dnd. Darwin pek ok hayvan fosili bulmutu. Bu hayvanlarn benzer Afrika ve Avrupa trleriyle akraba olduklarn dnd, oysa ngiliz biyolog Richard Owen 1836'da bu hayvanlarn modern Gney Amerika trlerine ok daha yakn olduunu gsterdi. Bylece Darwin'in kafasnda ekillenmekte olan doal seilim fikrine bir destek daha salayacakt. Gney Avustralya kolonisi resmen ilan edildi. Silezyada Camclk odunla stlan frnlar terk edip, zgaral oca kullanmaya balad. Saint Petersburgda Lehman tiyatrosu yand. 800 kii ld. Alman fiziki ve doa bilimci Bernhard Meyer (d. 1767), Britamyal fiziki ve yazar John Cheyne (physician) (d. 1777), Amerikal matematiki Nathaniel Bowditch (d. 1773), Fiziki Andr-Marie Ampre (d. 1775), ABDnin 4. Bakan James Madison (d. 1751), Fransz mhendis ve fiziki Claude-Louis Navier (d. 1785), Fransz fiziki Antoine Laurent de Jussieu (d. 1748), ek air Karel Hynek Mcha (d. 1810), Fransz kral Charles X of France (d. 1757) 1836 ylnda ldler. 65

Charles Darwin
(Wikipediadan alnt)

Charles Darwin

1859 ylnda Charles Darwin On the Origin of Species (Trlerin Kkeni) adl eserini yaynlad. Charles Robert Darwin (Darwin) (12 ubat 1809 19 Nisan 1882), ngiliz biyolog ve doa tarihisidir. nsan dahil tm canl trlerinin doal seilim yoluyla bir ya da birka ortak atadan trediini ne srm ve bunu destekleyen pek ok kant ortaya koymutur. Darwin'in fikirleri zerine kurulan modern evrim teorisi, bugn biyoloji biliminin temeli ve birletirici esidir. Bilim Dnyas, evrimin gerekletii gerei Charles Darwin'in yaad dnemde, doal seilim teorisinin evrimin ana aklamas olduu ise 1930'lu yllarda kabul etmitir. Darwin'in doa tarihine duyduu ilgi, nce Edinburgh niversitesi'nde tp, sonra Cambridge niversitesi'nde teoloji okurken geliti. Beagle gemisinde yapt be senelik yolculuk srasnda, Charles Lyell'n ortaya att, gemiteki jeolojik srelerin bugnklerle ayn

66

olduunu savunan teoriyi destekleyecek pek ok gzlem yapt ve iyi bir jeolog olarak nlendi. Ayn yolculukta, canllarn corafi dalm ve fosiller zerine yapt gzlemler sonucunda, trlerin birbirine dnmyle ilgilenmeye balad ve 1838'de doal seilim fikrini gelitirdi. Daha nce benzer fikirlerin " sapknlk " olarak nitelendirildiini ve bastrldn bildiinden, uzun sre fikirlerini en yakn arkadalar dnda kimseye amad. Olas itirazlara en iyi ekilde cevap verebilmek iin aratrma yapmaya ve kant toplamaya balad. 1858'de Alfred Russell Wallace'dan ald bir mektubu okuyunca, Wallace'n da kendisininkine benzer bir teori gelitirdiini anlad, ve teorisini yaymlamaya karar verdi.

1830'larn sonunda yaplm Darwin

1859'da yaymlad On the Origin of Species (Trlerin Kkeni) adl kitab, canllarn ortak atalardan evrimleerek eitlendii fikrinin geni kabul grmesini salad. Daha sonra yaymlad The Descent of Man and Selection in Relation to Sex (nsann Treyii, ve Cinsiyete Mahsus Seilim) kitabnda insan evrimini ve cinsel seilim fikrini inceledi. The Expression of the Emotions in Man and Animals (nsan ve Hayvanlarda Duygularn fadesi) adl kitabnda ise insanlarn ve hayvanlarn duygularn ifade edi ekilleri arasndaki benzerlikleri ortaya koydu.

67

Darwin, 12 ubat 1809'da ngiltere'nin Shropshire blgesindeki Shrewsbury kasabasnda, Robert ve Susannah Darwin'in beinci ocuu olarak dnyaya geldi. Babas Robert Darwin ve baba tarafndan dedesi Erasmus Darwin, nl doktorlard. Annesi ise zengin bir mlek imalatsnn kzyd. Darwin Temmuz 1817'de, henz sekiz yandayken, annesini kaybetti. Eyll 1818'de ise Shrewsbury Okulu'nda yatl renci olarak eitime balad. 1825'te mezun olan Darwin, bir sre babasnn yannda stajyer doktor olarak altktan sonra skoya'daki Edinburgh niversitesi'nin tp fakltesine yazld. Okulda alan Guyana kkenli eski bir kleden hayvan doldurma sanatn rendi. Doa tarihiyle ilgilenen rencilerin kurduu Plinius Topluluu'na (Plinian Society) katld. retmeni Robert Edmund Grant'ten Jean-Baptiste Lamarck'n evrim teorisini rendi ve Grant ile beraber deniz canllarn inceleyip ortak atalardan evrilme teorisini destekleyen homoloji (farkl canl trlerinde ayn temel yapya sahip organlarn bulunmas) rnekleri buldu. Bir baka retmeni olan Robert Jameson'dan ise jeoloji ve bitkilerin snflandrlmas zerine dersler ald, Edinburgh Kraliyet Mzesi'nin bitki koleksiyonunu dzenlemede Jameson'a yardmc oldu. Darwin'in tp eitimini iyice boladn fark eden babas, 1827'de onu Edinburg'tan alarak Cambridge niversitesi'ne bal Christ's College'a yazdrd. Darwin'in teoloji okuyup bir din adam olmasn umuyordu. Ama Darwinin asl ilgi alan hala doa tarihiydi. Kuzeni William Darwin Fox ile beraber bcek toplamaktan holanyordu. Bceklere olan ilgisi sayesinde botanik profesr John Stevens Henslow ile tanan Darwin, bu profesrle yakn arkada oldu ve hem Henslow'un doa tarihi dersine yazld, hem de ondan zel dersler almaya balad. Darwin 1831 yazn, jeoloji profesr Adam Sedgwick ile beraber Galler'in jeolojik katmanlar haritasn kararak geirdi. 1831 sonbaharnda Henslow, Darwin'i HMS Beagle gemisinin kaptan Robert FitzRoy ile tantrd. Beagle, Aralk 1831'de FitzRoy'un komutasnda iki senelik bir Gney Amerika yolculuuna kacakt. Kaptan yolda kendisine arkadalk edecek iyi eitimli bir doa bilimci istiyordu. Henslow'un tavsiyesi zerine FitzRoy, Darwin'i gemisine almay kabul etti.

Beagle yolculuu HMS Beagle'n yolculuu iki yerine be yl srd. Darwin, yolculuk boyunca ok eitli jeolojik oluumlar, fosiller ve canllar kefetti ve bunlardan rnekler toplad. Frsat bulduka Cambridge'e keiflerini anlatan ayrntl mektuplar yazyor, toplad ilgin rnekleri postalyordu. Bu sayede, kendisi uzakta olmasna ramen, ngiliz doa bilimcileri arasnda

68

n epey yayld. Yolculuk boyunca tuttuu gnlne, doa bilimsel keiflerinin yan sra, karlat deiik insan topluluklaryla ilgili kltrel ve antropolojik gzlemlerini de yazyordu. Bu gnl 1839'da The Voyage of the Beagle (Beagle Yolculuu) adyla yaymlayacakt.

Beagle'n yolculuu

Yolculuk Darwin iin kolay olmad. Deniz tutmasndan fena ekilde etkilendi, Ekim 1833'te Arjantin'de ateli bir hastalk geirdi, Temmuz 1834'te ise And Dalar'ndan ili'ye dnerken tekrar hasta oldu ve bir ay yataktan kamad. Yolculuun banda Kaptan FitzRoy, Darwin'e Charles Lyell'n Principles of Geology (Jeolojinin Prensipleri) adl kitabn vermiti. Lyell bu kitabnda jeolojik oluumlarn, bugn de devam eden ok yava srelerin etkisiyle, ok uzun alar sonucunda olutuunu savunuyordu. Darwin (Darwin), Bat Afrika aklarndaki Santiago adasnda, yksek volkanik kaya yamalarnda mercan ve deniz kabuu kalntlar bulunca, bu yamalarn bir zamanlar deniz altnda bulunduunu ve Lyell'in syledii gibi alar boyunca yava yava ykseldiini anlad. Darwin yolculuk boyunca pek ok nemli jeolojik keif yapacakt. Patagonya'da grd, deniz kabuklular ve akldan oluan geni dzlklerin ykselmi sahiller olduunu tahmin etti. ili'de bir deprem sonrasnda deniz seviyesi stnde kalm midye yataklar gzlemleyince, kynn deprem sonucu ykseldiini anlad. Benzer ekilde, And Dalar'nn yamalarnda, kumlu sahillerde yetien aalara ve deniz kabuklularna ait fosiller buldu. Bu yamalarn da zaman iinde ykseldii sonucuna vard. Ayrca Hint Okyanusu'nda bol bol inceleme frsat bulduu atollerin (mercan adalarnn), deniz tabanndan ykselen volkanik dalarn evrelerinde olutuunu kefetti. Darwin Gney Amerika'da, soyu tkenmi devasa memelilere ait fosiller buldu. Bu fosillerin bulunduu katmanlarda modern deniz kabuklularna ait kalntlar da vard, yani bu 69

memelilerin soyu yakn zamanlarda, herhangi bir iklim deiiklii ya da felaket olmadan tkenmiti. Darwin'in zamannda yaygn gr, fosillerin Nuh tufan benzeri byk felaketlerde len hayvanlar olduuydu. Principles of Geology'nin 1832'de kan ikinci cildi, Gney Amerika'daki Darwin'e postaland. Charles Lyell, bu ciltte evrim fikrine kar kyor, biyolojik trlerin dalmn " yaradl merkezleri " fikriyle aklyordu. Darwin, bir taraftan bunu okurken, bir taraftan da daha sonra kendi evrim teorisini destekleyecek olan ok nemli gzlemler yapyordu.

Galpagos Adalarndan pek ok " alayc ku " (mockingbird) rnei toplad. Bu kularn, yaadklar adalara gre ufak fizyolojik farklar gsterdiklerini fark etti. Yerel spanyollarn, bir kaplumbaann grnne bakarak hangi adadan geldiini anlayabildiklerini rendi. ngiltere'ye dn yolculuunda notlarn dzenlerken, " alayc kular ve kaplumbaalar hakkndaki phelerim doruysa, trlerin deimezlii fikri sarslacaktr " diye yazacakt. Avustralya'da grd keseli san-kangurular ve ornitorenkler Darwin'i o kadar artt ki, Dnya canllarnn iki ayr yaratc tarafndan yaratlm gibi olduklarn dnd.

70

Beagle'n 1826-1830 arasndaki ilk yolculuu srasnda, Gney Amerika'nn en gney ucundaki Tierra del Fuego'dan alnm ve ngiltere'de " medeniletirilmi " olan Yagan yerlisi, misyonerlik yapmalar iin kabilelerine geri verildi. Bir sene getiinde, yerliler misyonerlik grevini brakm, eski hayatlarna geri dnmlerdi. Darwin, ksmen bu tecrbe sonucunda, insanlarn hayvanlardan sanld kadar uzak olmadn dnmeye balad. Darwin, insan topluluklar arasndaki yaay farkllklarn, rksal gelimilikle deil, kltrel gelimilikle aklyordu. Gney Amerika'da ahit olduu klelik kurumundan holanmyor, Avrupal kolonilerin Avustralya ve Yeni Zelanda'daki yerli halklara verdii zarardan znt duyuyordu. Yolculuun sonlarna doru Darwin'in tuttuu ayrntl notlar okuyan Kaptan FitzRoy, yolculukla ilgili resmi raporun doa bilimle ilgili son ksmn Darwin'in yazmasn rica etti.

71

ngiltere Kraliesi Victoria, 1837

Kralie Victoria ta giyiyor

ngiltere tahtna Kralie Victoria geti. Victoria (1819 1901), Birleik Krallk ve rlanda Kraliesi (1837 1901) ve Hindistan mparatoriesi (1876 1901) olarak yaad. XIX. yzylda 63 yl yedi aylk bir sreyle Birleik Krallk tarihinde en uzun sre saltanat srm hkmdardr. Tahta amcas IV. William'n lm zerine 20 Haziran 1837 tarihinde 18 yandayken kt. 1840 ylnda kuzeni Prens Albert ile evlendi ve 9 ocuk sahibi oldu. Siyasi yaamda aktif rol ald.

72

1861 ylnda Prens Albert ldkten sonra yaamnn geri kalan ksmn siyahlar giyerek yas iinde geirdi. Kralie Victoria'nn 9 ocuundan 8'i dier Avrupa hanedanlarndan kiilerle evlendiler. Gnmzde bile birok Avrupa monarileri Kralie Victoria'nn soyundan gelen kiilerle ynetilmektedir. Babas Kent Dk, Edward Agustus ve Annesi Kent Desi, Victoria (Saxe-CoburgSaalfeldVictoria)nn tek ocuuydu. 24 Mays 1819'da Londra, Kensington saraynda dodu. Prenses Victoria'nn babas, doumundan sekiz ay sonra zatrreden ld. Byk babas George III alt gn sonra ld. Prenses Victoria'nn amcas (Gal prensi) Kral George IV olarak tac giydi. Victoriann ardll en yksek pozisyonda olanlardan biriydi. Victoria'ya Almanca, ngilizce, talyanca, Yunanca, Franszca, aritmetik, mzik ve tarih eitimi ald. Favorisi tarihti. Kent Prensesi Victoria Onbir yanda iken, Kral George IV ocuksuz olarak ld. Tac kardei St. Andrews ve Clarence dkne(Kral Willam IV) brakt. Netice olarak gen prenses Victoria taca varis oluyordu. Kanun o zaman ocuk kralie iin gerekli tedbiri almamt. Parlemento 1830'da vekalet yasasn geirdi. Prenses Victoria 1836'da on alt yanda iken gelecekteki kocasna rastlad, Gotha ve SaxeCoburg prensi Albert. 1839'daki ikinci karlamasndan nce ona ak olmutu. Prens Albert Victoria'nn birincil kuzeni idi Kral IV. William, 71 yanda iken 20 Haziran 1837 de kalp yetersizliinden ld. Victoria gnlne " Saat 6 da annem tarafndan uyandrldm, bana Canterbury bapiskoposu ve lord Conyngham'n burada olduklarn ve grmek istediklerini syledi. Yataktan kalktm ve oturma odasna gittim (sadece geceliimleydim), ve onlar grdm. Conyngham o zaman bana amcamn artk olmadn, bu sabah saat 2 yi 12 gee ldn bildirdi. Ve sonu olarak ben Kralie idim" diye yazd. Victoria imdi Birleik Krallk Kraliesiydi.

73

1837 Osmanl mparatorluu

Moltke'nin heykeli

II. Mahmutun Mehmet Ali Paaya yenilmesi ve bir ksm topraklarn kaybetmesi, saygnln zedelemiti. Avrupa devletlerinin destei olmasa bu sorunla ba edemeyecekti. Avrupaya yollanan elilerden biri de Paris Elisi Mustafa Reit Efendiydi. Yollad raporlarda sivilizasyon tabiri ok dikkat ekiyordu. Avrupa ve zellikle Fransa kamuoyu sivilizasyona taklmt. Mustafa Reit Efendi gazetelere para ile yazlar yazdrarak Fransz halkn yanna ekmeye alyordu. Tabii ayn eyi Mehmet Ali Paa da yapyordu. Osmanl Devleti sivilizasyonu vurgulamak iin yapt yeniletirmeleri tantacak abartl trenler dzenliyordu. Bu srada II. Mahmut tarafndan davet edilip Osmanl imparatorluuna gelen Helmut von Moltkede stanbuldayd. Mustafa Reit Paann kent planlamas hakkndaki dnceleri erevesinde, kent planlamasna katld ve Tanzimat Kentiliinin temellerini att. Kahirede Osmanl Msr grmeleri devam ediyordu. Bata Suriye Msr barna basmt. Sonra Msrn koyduu vergilere kar Suriyede bir tepki balad.

74

1837nin Baz Gelimeleri

Foster Kalesi

1837 ylnda Cezayirde Konstantin (Constantine) kenti de Franszlarn eline geti. Hac Ahmet ise Osmanllardan yardm isteyerek direnmesine devam ediyordu. Epey bir sredir Cezayirdeki Osmanl memurlar, Osmanl mdahalesinden umut keserek birer, ikier stanbula dnmlerdi. Cezayir artk sadece Emir Abdlkadir ile igale direniyordu. Emir Abdlkadir, ok uzun zaman direndi ve Franszlar canlarndan bezdirdi. Yunanistanda kral Otto, Bavyeral evresi ve zellikle Joseph Ludwig von Armansperg'e verilen tam yetki nedeniyle ksa srede halkn gznden dmt. Bavyerallarn baskc ynetimi ve ar vergiler yznden doan honutsuzluk ancak Joseph Ludwig von Armansperg'in grevden ekilmesi ile yattrld. 1837de Kolera salgn Avrupada ok kiiyi ldrmt. Fransada 100.000, Berlin 1.400, Viyana 2.000, Londra 6.700 l vard. mkan olanlar kentlerden krsal alanlara kamlard. Bu salgna Byk Korku adn taktlar. Amerikada da suiei salgn Kzlderilileri bitiriyordu. 1837 1838 suiei salgnlar da dzlklerdeki yerlileri krp geirdi ve nfuslarn ok azaltt. 1832 ylnda Federal Hkmet Kzlderililer iin suiei alama kampanyas balatt. Seminoles, Foster Kalesine hcum ettiler. Michigan, ABDnin 26. devleti oldu. Martin Van Buren, Andrew Jackson sonra ABD bakan oldu. 10 Maysta New Yorkta 1837 Panici balad.

75

talyan air, filozof ve filolojist Giacomo Leopardi (1798 1837) ld. Samuel Morse, telegrafn patentini ald. spanyada Aranzueque Muharebesini Liberaller (spanya kraliesi Isabel II yanllar) kazand. Carlists (Veliaht Carlos yanllar) yenilince Birinci Carlist Sava da bitmi oldu. Saint Petersburg, Klk Sarayda yangn kt. Britanyal mimar John Soane (d. 1753), rlandal besteci John Field (d. 1782), sve kral Gustav IV Adolf (d. 1778), Alman oyun yazar Georg Bchner (d. 1813), ngiliz ressam John Constable (d. 1776), talyan yazar Giacomo Leopardi (d. 1798), Britanya kral William IV of the United Kingdom (d. 1765) 1837 ylnda ldler.

76

Charles Fourier

Fourier

Sosyalist filozoflardan Charles Fourier ld. Franois Marie Charles Fourier (1772 1837) Franszdr. Gnmz akademisyenleri feminizm kelimesini 1837 ylnda Fourier in trettiini sylerler. Fourier, 1808`de kadn haklarnn geniletilmesinin btn sosyal ilerlemenin ana ilkesi olduunu iddia etti. Fourier, zengin bir kuma tccarnn oluydu. Lise renimini Cizvit Okulunda tamamlad. 19 yanda Lyona yerleti ve ticaretle uramaya balad. Ayn yl Jironderlerin Lyonda dzenledii bir ayaklanmaya katld. Tutukland ama hapisten kaarak lmden kurtuldu. 1794de askere yazld, ancak hastal nedeniyle ordudan ayrld. Bu tarihten sonra Parise yerleen Fourier, bir sre deiik ticari iletmelerde satclk ve katiplik gibi iler yapt. 1803te i yaamndan uzaklat ve yaamnn geri kalan blmnde, toplumsal, iktisadi ve felsefi retisini yaymak ve dncelerini yaama geirmek iin alt. Bireycilie ve rekabete dayanan toplum yapsna kar olan Fourierye gre insan, gerekte iyidir. nsanlk yabanilik, barbarlk ve ataerkillik dnemlerinden oluan, aclarla dolu bir yolu

77

geerek, uygarlk dnemine ulamtr. Oysa toplumsal ve iktisadi yapya rgtszlk, akl dlk ve kaba kuvvet egemendir. Uygarlk, zemedii ve srekli olarak yeniden yaratt elikiler iinde bir ksr dngde ilerlemektedir. Fourier, uygarlk dneminde yaanan bu sorunlarn nedenini, kurallarna gre yaanmas gereken bir " toplumsal yasann " imdiye kadar bulunamam olmasnda gryordu. ktisatlarn ve felsefecilerin bu yasay bulmak yerine, an dzeni kimin karnaysa ona hizmet ettiklerine, dzenin yaamas iin kuramlar yarattklarna dikkat ektikten sonra kendi gelitirdii " tutkular retisinin " soruna kesin bir zm getirdiini savunuyordu. Bu retiye gre insan, 12 tutkusunun etkisindedir. Bunlardan bei duyulara ilikindir; 4 grup tutkusudur (arkadalk, ak, aile sevgisi ve hrs); 3' de datc tutkulardr (planlama, deitirme, birletirme). Bu tutkularn zgrce gelimesi salanrsa, tek bir stn tutkuda (sevgi) birleilir. Kapitalizmin insan zerindeki etkilerini maddeci bir yorumla eletiren, insanln tarihini diyalektik yntemle inceleyen Fouriernin sosyalist dnce tarihi iinde nemli bir yeri vardr.

78

Ampere

Andr Marie Ampre (1775 1836), Fransz fiziki ve matematikidir. Elektromanyetizmay ilk bulan kiiler arasnda saylr. Elektrik akm birimi olan Amper onun adna ithafen verilmitir. Ampere Lyon'da dodu. yi eitim ald. Fransz Devrimi srasnda, Ampre'in babas, gvende olacan dnerek, Lyon'da kalmt. Fakat devrimciler ehri ele geirdikten sonra onu idam ettiler. Babasnn lm Ampre zerinde derin bir etki brakt. 1799'da Julie Carron ile evlendi. 1796'y izleyen yllarda Lyon'da zel matematik, kimya ve dil dersleri verdi. 1801'de bir fizik ve kimya profesr olarak Bourg'a tand. 1804'te Ei ld ve Ampere, Lyon Lisesinde matematik profesr oldu. 1809'da Paris Politeknik okulunda matematik profesr olarak greve balad ve bilimsel almalarn srdrd. 1814'de enstit yeliine kabul edildi. Elektrik ile manyetizma arasndaki iliki (kendi deyiiyle " elektrodinamik ") ile ok yakndan ilgileniyordu. 1820'de

79

rsted'in, Volta akmna maruz kalan bir inenin manyetikletiini kefettiini rendi. O da akademiye, bu ilikili kavramlar hakknda olduka aklayc bir makale sundu. Ayn gn akm tayan paralel tellerin zerinden geen akmn ynne gre tellerin, birbirini iteceklerini veya ekeceklerini ispat etti. Pek ok yeni teorileri srmtr. Marseille'de ld, cenazesi Paris'te gmldr. lmnden 45 yl kadar sonra matematikiler tarafndan resmen tannd.

80

Pukin

Rus air ve yazar Aleksandr Sergeyevi Pukin (1799 1837) ld. Pek ok kii tarafndan en byk Rus airi ve Rus edebiyat'nn kurucusu olarak kabul edilir. Aleksandr Sergeyevi Pukin, 1799da Moskovada dodu. Babas Sergey Lvovi, soylu bir ailenin ilk ocuuydu. Annesi Nadejda Osipovna Hannibalin dedesi Etiyopya'l Hannibal, Rus ar I. Petronun vaftiz ocuuydu. Grld gibi Pukin soylu bir ailenin yesiydi. Henz sekiz yandayken Franszcas Rusas kadar iyidir. On bir yana geldiinde ise zgrlk ve alayc yazarlarna hayran olduu Fransz Edebiyatn neredeyse ezberlemiti ve Franszca iirler ve komediler yazmaya balamt. ocukluunda Rus masallarn anlatan, syleyen dads onu ok etkilemitir. Yal dads Arinann syledii eski Rus trkleri ve anlatt masallar, Pukinin ocukluk ruhunda silinmez izler brakt. . Pukinin lise yllarnda yazd iirlerde, o dnem iirinde kullanlmayan kaba ve gndelik szckleri rahatlkla kullanyordu. Pukin ksa srede, nl bir air saylmaya balanmt. Skc okul yllarndan sonra byk bir elence susuzluu ile Petersburgun canl yaamna dald. Yazd ve birou yasaklanan zgrlk iirleri ve talamalar bu sralarda dilden dile dolamaya balad. Rus edebiyat tarihinde iir, ilk kez olarak, herkes zerinde hayranlk uyandryordu. Yeni doan ve zerine titrenen bir ocuk gibi coku ile bymeye balad.

81

Rus ar I. Aleksandr tarafndan Kafkasyaya atand ve burada nl Kafkas Esiri ve Bahesaray adl destanlarn yazd. Kafkasyadan dnen Pukinin Rusyadaki askeri ynetime kar olmas nedeniyle 4 yl sreyle bakente girmesi yasakland Yirmi drt yandaki Pukin, bu srgn dneminde yedi yl sonra tamamlayaca Yevgeniy Onegin adl romann yazmaya balad. ingeneler , Peygamber ve Boris Godunov isimli nemli eserlerini de yine bu srgn yllarnda yazd. Bu uzun, skc ve gergin srgn dneminden sonra Rus ar I. Nikolay tarafndan Moskovaya arlan gen airin kaleminden kan her ey, artk, arn sansrnden gemeye balamt. Polis basknlar ve ak servenleri ise Pukinin yaamnn ayrlmaz paralaryd. Natalyaya olan karlksz bir akn peinden, Pukin, umutsuzlua kapld ve Moskovadan uzaklamak istedi. 1829da, bir gzlemci olarak Rus ordusuna katlarak Osmanl topraklarna geldi. Pukin Moskovaya dndnde, Natalyaya evlenme teklifini yineledi. Natalya ise, bu duruma kar kaytszd ve sadece olaylar izliyordu. Natalyann tutumu sonuna kadar byle devam etti. Evlilikleri ii bo bir evlilikti. Bitmek bilmeyen soruturmalar ve yasaklamalar devam ediyor ve Pukin, yazmaya devam ediyordu. Yevgeniy Onegin , Don Juan , Veba Srasnda Ziyafet gibi trajedyalarn ve Dubrovski , Maa Kz gibi nemli eserlerini bu dnemde yazd. Gogolla olan arkadal da bu dneme rastlyordu. Gogola nl l Canlar romann yazma fikrini Pukin verdi. Karsna kur yaptn iddia ettii bir Fransz delikanls ile yapt dello da karnndan yaralanarak ld. airin ldn duyunca evinin kapsnn nnde toplanan ve Yevgeniy Oneginin son basksn kap kap tketen halk, airin lm zerine neredeyse hkmete kar bir ayaklanma noktasna gelmiti. Olaylarn kmasndan ekinen polis, bir gece yars, airin tabutunu gizlice kiliseden alr ve Mihaylovskoye kyne gtrerek topraa verir. Gogol, Pukin, olaanst bir olaydr. der; Dostoyevski daha mistik bir tavrla Pukin, bize gelecekten haber veren bir peygamberimizdi. der. Pukin, modern Rus Edebiyatnn olumasna en ok katkda bulunan yazar ve dnce adamdr. Pukin, klasik Bat edebiyatn ve Rus halk ruhunu sentezlemitir.

82

Chartism, 1838

Chartist meeting, Kennington Common 1848

ngiltere ve Fransada toprak sahiplerinin seimlerde sahip olduklar imtiyazlara kar muhalefet oluuyordu. ngilterede tek dereceli seim isteyenlerin ounluu iiydi. Bunlar Chartise adl bir parti kurdular. ngilterede Chartism balamt. Adn 1838 Chartercilerden almt. Chaterism 1838 ve 1850 yllar arasnda, ngiltere, siyasi ve sosyal reform iin yaplan bir hareketti. Muhtemelen dnyann ilk kitlesel ii snf hareketiydi. i snf liderlerinin ynetiminde iddetli protestolar yapyordu. ngiliz parlementosu seim sistemini dzeltmede baarsz olmutu. iler genel oy hakkn destekliyorlard. Chartise parti kalabalk ve etkileyici protesto toplantlar dzenledi. Temsilciliklerden oluan konvansiyon oluturdu. Avam kamarasna dilekeler verdi. Tm abalarna karlk bir ey alamad. Fransada da benzer abalar bir yere varmamt. Fransada tahl fiyatlar tekrar ykselmeye balad. Bu ykselme 1840 ylma kadar srerek, asayite ciddi bozulmalara neden oldu.

83

Baltaliman Anlamas, 1838

SS Sirius 1837

Austos 1838de Osmanl devletinin ekonomisine byk bir darbe vuracak olan Baltaliman Anlamas imzaland. Bu anlama ile Osmanllar ngiliz yardm ve desteini almay amalamlard. ngiltere gelimi sanayi rnlerini Osmanl topraklarnda istedii gibi satabilecekti. Bu da Osmanl sanayini kertecekti. Avrupa devletleri her frsatta Osmanllardan uyruklarna yeni haklar verilmesi konusunda bastryorlard. Burada sz konusu edilen Hristiyan uyruklard. Buharl gemilerin devreye girmesi ile ngiltere tekrar Akdeniz ticaretinde yerini alyordu. Zaten ngiltere, Osmanl imparatorluu ile yapt1801de Ticareti Dahiliye , 1809da Kalei Sultaniye anlamalar ile tccarlarna yeterli gvenceyi salamt. ngiltere asrn bandan beri adm adm Osmanl topraklar ile yaplan ticarete giriyordu. 1802den beri ngiliz tccarlara %3 gmrk vergisi karl yerli tccar muamelesi yapyordu. Ancak Baltaliman Anlamas ile ngiltereye o zamana kadar kapitlasyon hukukunun saladnn ok tesinde olanaklar resmen salanyordu. Aslnda yaplan ise mevcut dzeni kada dkmekti. XVII. yzyln sonundan beri Osmanl topraklar ile Avrupa arasnda yaplan ticaret byk lde kaak ticaretti. Aslnda Baltaliman anlamas kaak ticaretin belgelenmesi ve kontrol altna alnmas abasyd. Osmanl topraklar uzun zamandr Avrupa ticari faaliyetlerinin etki alan iindeydi. Osmanl devleti baka bir imkan bulamadndan, bu ve benzeri anlamalar yapmak zorundayd. Bylece hi olmazsa kaak ticaret yerine gmrk vergisi alabilir hale geliyordu.

84

Baltaliman Anlamas ile ngiliz tccarlar i gmrkten muaf tutulmulard ki Osmanlnn kendi tccarlar bunu dyordu. Belli rnlerdeki Osmanlnn tekelleri de kaldrlmt (Yedi Vahit). Bundan bir sre nce, II. Mahmut dneminde mali kaynak salamak iin ipek, zeytinya, zahire, afyon gibi rnlere ihracat yasa konmu ve bu rnlerin alm satm tekele kapsamna alnmt. ou zaman, tekel grevlileri, zamannda rn kylnn elinden alamad iin, rn bozuluyor ve kyl dk fiyata satmak zorunda kalyordu. Yedi Vahit kalkmalyd ama Osmanl tccarlarnn lehine kalkmalyd. Ama byle olmam, ngiliz tccarlarn lehine olarak deiiklik yaplmt. Yedi Vahitin kaldrlmasnda Msr kertmek istei de vard. Ama anlamann zarar sadece Msrda deil tm Osmanl topraklarnda grlecekti. Tekel kalknca kylnn yz biraz glmt ama lke de Batnn ekonomik boyunduruuna resmen giriyordu. Baltaliman anlamas Osmanl ekonomisinin sanayilemeye gitmesini nleyen bir nevi lm anlamasdr. Osmanl lkesi ak bir Pazar olmutur. Zaten daha nce kaak olarak bu ticaret yapldndan, Baltaliman anlamas imzalanmasa da bir ey deimezdi denilebilinir. Ancak bu anlama ile kaak resmiyet kazandndan Osmanl rnlerinin d pazarlara ka nlenemez ve herkes tarafndan olaan karlanan bir duruma varmtr. ngiltere Osmanl ticaretinde, Osmanllar asndan (yaklak deerlerle), 1825de 44 milyon sterlin ihracat, 56 milyon sterlin ithalat, 12 milyon ak; 1835de 50 milyon sterlin ihracat, 92 milyon sterlin ithalat, 42 milyon ak; 1838de 61 milyon sterlin ihracat, 105 milyon sterlin ithalat, 44 milyon ak; Olumutu. Baltaliman anlamas hkmleri ksa srer iinde dier Avrupa devletlerine de temil edildi. Sonuta teskere usul, tekel, i gmrkler kalkm, d ticaret serbest hale gelmiti. Artk fiyat mekanizmasn g merkezi belirlemiyordu. Fiyat Pazar ekonomisi artlarndan kacakt. 1838 sembolik bir dnm noktasdr. Bu yl ngilizler Osmanl brokrasisine banka kurma teklifi de getirdiler. Bu tekli ret edildi ama bir ilk admd. Ksa sre sonra kredi kurumlar Osmanl topraklarnda faaliyete balayacaklard. II. Mahmut, snrl olmak zere stanbulda ilkrenim zorunluluu getirmiti. Ancak mahalle (sbyan) mekteplerinde okuma yazma deil Kuran okuma retiliyordu. Kuran yazsnda sesli harfler de yazldndan, sadece Kuran okumasn bilen baka bir yaz okuyamyordu. Bu sorun Rtiye mektepleri alana kadar srecek, ondan sonra nemi eskisi kadar olmayacakt. 1838 ylnda Meclisi Valay Ahkam Adliye (Adalet Yksek Meclisi) kuruldu ve ilevine balad. Yksek mahkeme ve mevzuat hazrlayc olarak grev yapyordu. Bu danma meclisi Tanzimat dnemi meclislerinin temelini oluturdu. Osmanl parlamenter geleneinin balangcn buraya dayandrmak mmkndr. Meclisi Vala, Fransadaki Corps legislatife benziyordu. Ancak ilk dnemlerinde her ie (tarikatlar, alacak okullar, memur yolsuzluu, vs) baktndan, bir trl uzmanlaamayacakt.

85

1838in Dier Olaylar

Zulular

Nihayet, 1838de Essen yaknlarnda 54 metre derinde byk bir maden damar ald. nsanlk derinlere inmeye balamt. SS Sirius (1837), New Yorkdan rlandaya Atlantii katetti. 8 gn sren seyahatte buhar srekli kullanlmad. 1728den nce yass demir mamul yapan, 1838dan nce yuvarlak demir mamul yapan haddeler yoktu. Yksek frndan nce, yaplan demirin kalitesi tamamen demircinin maharet ve tecrbesine balyd. Bu durumda eskiden ok byk paralar da ilenemiyordu. Sonra kokun kullanlmas, yksek frn ve hadde derken retim geliti ve ar paalar retilebilir hale geldi. 1838de Nasmyth buharl ekici devreye soktu. Nisan aynda Nikaragua, Merkezi Amerikan Birlii ayrlarak, bamszln ilan etti. Aralkta Honduras, Merkezi Amerikan Birliinden ayrlnca Merkezi Amerikan Sava balad. Meksika ile Fransa arasndaki savata ise Fransa Pastry Savan kazand. Pierre Leroux Eitlik zerine adl eserini yaynlad. Cherokee Halk, Trail of Tears (Gzya yolu) srasnda yeniden iskana mecbur edildiler. Proteinler, Jns Jakob Berzelius tarafndan bulundu.

86

Friedrich Bessel, yldzlara olan mesafeyi ilk defa hassas olarak lt. Dnya zerinde ilk defa zlanda Pitcairnde kadnlar seme hakk elde ettiler. Boerler, Kanl Nehir Muharebesinde Zululara kar kesin bir stnlk kurdular. Dilbilimci Silvestre de Sacy (d. 1758), Filozof Poul Martin Mller (d. 1794), Amerikal matematiki Nathaniel Bowditch (d. 1773), Fransz fiziki Franois Carlo Antommarchi (d. 1780), Brezilyal devlet adam ve doa bilimci Jos Bonifcio de Andrada e Silva (d. 1763), Fransz diplomat Charles Maurice de Talleyrand (d. 1754), ngiliz arkeolog Richard Colt Hoare (d. 1758), Alman yazar Adelbert von Chamisso (d. 1781), Amerikal kaif William Clark (d. 1770), Fransz kimyac Bernard Courtois (d. 1777), sko kimyac ve endstrici Charles Tennant (d. 1768) 1838 ylnda ldler.

87

Darwin Royal Society yesi

(Wikipediadan alnt)

Gliptodon

Darwin'in seyahatteyken ngiltere'ye yollad mektuplar, fosil rnekleri ve doldurulmu canllar, eski retmeni Henslow araclyla ngiliz doa bilimcilerine aktarlyordu. Darwin'in n bu sayede gittike yaylyordu. Beagle 2 Ekim 1836'da ngiltere'ye dndnde Darwin saygn bir doa bilimci olarak tannmt. Darwin, Cambridge'de, Beagle yolculuunda toplad rneklerin tanmlanp snflandrlmas zerinde almaya balad. Henslow, bitki rneklerini tasnif edip isimlendirmede Darwin'e yardmc oluyordu, fakat hayvan rnekleri iin Darwin'in uzman zoologlara ihtiyac vard. Babasnn parasal desteiyle Londra'ya gidip zoologlarla grmeye balayan Darwin, Charles Lyell araclyla biyolog Richard Owen ile tant. Owen, Darwin'in getirdii fosilleri inceleyerek o gne kadar bilinmeyen pek ok soyu tkenmi hayvan tr tanmlad. Bu trlerin arasnda, tembel hayvan benzeri byk memeliler, hipopotam benzeri bir otobur memeli (Toxodon) ve armadillo benzeri dev bir zrhl memeli (Gliptodon) da vard. Bu hayvanlar anatomik olarak, Darwin'in dnd gibi Afrika hayvanlarna deil, Gney Amerika hayvanlarna yakndlar. Darwin, Aralk 1836'da Gney Amerika ktasnn ykseldiine dair bir bilimsel makale yazd. Ocak 1837'de bu makalesini Londra Jeoloji Cemiyeti'ne sundu. Ayn gn, Beagle yolculuunda toplad ku ve memeli rneklerini de Londra Zooloji Cemiyeti'ne verdi.

88

Ku bilimci John Gould, Darwin'in tanmlayamad ve deiik trlere ait olduunu varsayd bir grup kuun aslnda birbirine ok yakn 12 yeni ispinoz tr olduunu aklad. Darwin ubat 1837'de Corafya Cemiyeti Konseyi'ne seildi, ve bir ay sonra Cambridge'den Londra'ya tand.

Darwin'in 1837'de gnlne izdii evrim aac

Londra bilim evrelerinde, hayatn ve canl trlerinin kkeni sevilen bir tartma konusuydu. Matematiki ve filozof Charles Babbage'n ban ektii bir grup, Tanr'nn Dnya'daki hayat zel bir mucize araclyla deil, doa kanunlar araclyla yarattn savunuyordu. Darwin'in Edinburgh niversitesi'nden hocas Robert Edmund Grant ve Dr. James Gully gibi bir grup bilim adam ise trlerin birbirine dnebildiini iddia ediyor, ama bu fikirleri yznden ounluk tarafndan sapknlkla ve toplumsal dzeni bozmaya almakla sulanyorlard. Mart 1837'de John Gould, Darwin'in farkl adalardan toplad alayckularn farkl trlere ait olduklarn aklad. spinozlar hangi adalardan topladn not etmemi olan Darwin, Kaptan FitzRoy'un notlarn inceleyince, Gould'un tanmlad farkl ispinoz trlerinin de farkl

89

adalardan geldiini kefetti. Nisan 1837'ye gelindiinde Darwin, anakaradan g edip farkl adalara yerleen kularn, zaman iinde bir ekilde deiiklik geirip farkl trlere dntklerini anlamt. Temmuz aynda, her zamanki gnlnn yan sra, trlerin birbirine dnmyle ilgili fikirlerini yazd gizli bir gnl tutmaya balad. Bu gnln 36. sayfasna ilk kez bir evrim aac izdi. Darwin, bir taraftan trlerin dnm zerinde alrken, bir taraftan da Beagle gnlklerini yayma hazrlyor ve Charles Lyell'in fikirlerini destekleyecek bir Gney Amerika jeolojisi kitab yazyordu. Tm bunlarn stne, bir de kendi getirdii rnekler hakkndaki uzman grlerini ierecek geni kapsaml bir eser zerinde almaya balad.

Darwin'in kuzeni ve kars Emma Wedgwood (sonradan Emma Darwin)

Sonunda bu yksek alma temposuna dayanamayarak kalbinden rahatszland. Eyll 1837'de doktor tavsiyesi zerine almalarna ara verdi ve Shaffordshire'da akrabalarnn yannda kalmaya balad. Kuzeni Emma Wedgwood da ayn evde kalyordu. Haziran 1838'e kadar Shaffordshire'da kalan Darwin, trlerin dnm zerindeki aratrmalarna devam ediyor, uzman gr almak iin doa bilimcilerin yan sra iftiler ve gvercin yetitiricilerine de danyordu. Bir taraftan da kuzeni Emma'dan holanmaya baladn fark eden Darwin, gnlne yazd notlarda evliliin yararlar ve zararlarn karlatryor, yarar hanesine " yallkta arkada olur... Kpekten iyidir " gibi notlar derken, zarar hanesinde " kitaplar iin daha az para " ve " korkun bir zaman kayb " gibi sakncalar sayyordu. Sonuta evlenmeye karar veren Darwin, babasna da dantktan sonra Temmuz 1838'de evlilik teklif etmek iin Emma'ya gitti, ama teklifi yapmaya cesaret edemedi. Aratrmalarna Londra'da devam eden Darwin, trlerin dnm konusunda ok nemli gelimeler kaydetti. Thomas Malthus'un An Essay on the Principle of the Population (Nfus Prensibi zerine Deneme) adl yazs Darwin iin nemli bir esin kayna oldu.

90

Malthus bu yazsnda insan nfusunun aslnda ok byk bir hzla (her 25 ylda ikiye katlanarak) oalma potansiyeli olduunu, ama hastalk, savalar ve alk sayesinde nfusun kontrol altnda tutulduunu anlatyordu. Darwin, ayn prensibin tm organizmalara uygulanabileceini fark etti. Tm canl trleri, mevcut kaynaklarn izin verdiinden ok daha fazla yavru retiyor, yavrular arasnda " zayf " olanlar ok gemeden lyor, " gl " olanlar ise hayatta kalarak yeni yavrular meydana getiriyor ve kendilerini " gl " yapan zellikleri yavrularna aktaryorlard. Bylece trler nesilden nesile deierek evrelerine daha iyi uyum salyorlard. Bu teorisini ilk defa 28 Eyll 1838'de gnlne yazd.

Burlington House, 1873-1967 Royal Society

Kasm 1838'de nihayet Emma Wedgwood 'a evlilik teklif eden Darwin, Ocak 1839'da evlendi. Ayn ay iinde, Royal Society'ye (Kraliyet Cemiyeti) ye olarak seildi. Darwin ifti, evlilikten hemen sonra Londra'ya yerleti.

91

II. Mahmutun lm, 1839

Helmuth von Moltke the Elder

Ktahya anlamasndan ne Osmanl ve ne de Mehmet Ali Paa honut deildi. II. Mahmut Msr valisini ortadan kaldrmak ve kaybettii topraklar geri almak istiyordu. Osmanl ordusu ile Msr ordusu 24 Haziran 1839da Nizip'te karlat. Osmanl ordusu tekrar bozguna uraynca Rusya'nn soruna el atmasndan ve Mehmet Ali Paa'nn glenmesinden ekinen Avrupa Devletleri konuyu grmek iin Londra'da konferans dzenlediler. Bu srada ngiltere Adeni ele geirmiti. Moltke, Osmanl ordusunun yenilmesini askerlerin ounun acemi olmasna ve subaylarn da iini bilmez, iltimas ile seilmi kiiler olmasna balyordu. Bu yenilen orduda Nizamiye erleri hastalk ve baka nedenlerle eksilince yerlerine Krt airetlerinden zorla, dil bilmeyen erler alnarak takviye edilmiti. Airetlerden gelenler ise biran nce kap, gitmek istiyorlard.

92

Moltke meydana gelen skntlar ve hayal krklklar ile Osmanl imparatorluunda olgunlaacakt. Zamanla elindeki glere bir btnlk iinde bakmaya balayacakt. Moltke kendine strateji olarak, Clausewitzin giriime, moral dayanklla nem veren ve siyasetle savan i ie olduunu anlatan stratejisini seecekti. Clausewitz ayrca demiryollarnn nemine de dikkati ekmiti. Osmanl ordusunun malubiyet haberi daha stanbula ulamadan, 1 Temmuz 1839'da verem olan II. Mahmut ld. II. Mahmut ile Bezmialem Sultann olu Abdlmecit 16 yanda tahta geti. Daha nce defalarca bahsedildii gibi II. Mahmut, Osmanl Devletinin modern bir devlet olabilmesi iin, 10 yl iinde mthi iler yapmt. Denir ki II. Mahmut bir 10 yl daha yaayabilseydi, bambaka bir Osmanl mparatorluu olurdu. Osmanl tahtna kan Abdlmecit, nazik, zarif ve merhametliydi. Msrifti ve ayyalk derecesinde ikiye dknd.

Sultan Abdlmecit

II. Mahmut'un lm ve Abdlmecit'in tahta kmasndan hemen sonra sadrazamla reform taraftar Mehmet Hsrev Paa getirildi. Hsrev Paann sadrazaml Kaptan Derya Ahmet Paann istemedii bir geliimdi. Onlar can dmanydlar. O da Osmanl donanmasn alp, Mehmet Ali Paaya teslim etti. Niyeti Mehmet Ali Paa ile beraber stanbula gelip,

93

sadrazam devirip, Mehmet Ali Paay sadrazam yapmakt. Bu donanma Navarinden sonra, II. Mahmutun bin bir glkle meydana getirdii ve belki de ngiltereden sonra mevcut olan en gl donanmayd. Ahmet Paann donanmay Msra gtrmesinde Osmanl Donanmasnn Ruslarn eline geecei korkusu da nemli rol oynam olmaldr. Donanmasn kaybetmek Osmanllar iin ok zor bir durumdu. O srada Hariciye Nazr olan Mustafa Reit Paa, sorunu Avrupa devletleri yardm ile zmeyi nerdi. Buna kar kan olmad.

94

Tanzimat Ferman yaynlanyor, 1839

Tanzimat Ferman Okunuyor

Austos aynda yurda dnen Londra bykelisi ve Hariciye Nazr Mustafa Reit Paa, 17 yandaki padiah ikna ederek Tanzimat deklarasyonunun kabuln salad. 3 Kasm 1839 gn Saray mtemilat ierisinde yer alan Glhane bahesinde okunan bir Hatt- erif (Padiah Yazs) ile Tanzimat- Hayriye (Hayrl Dzenlemeler) ilan edildi. Osmanl tarihinin en nemli belgelerinden biri olan bu metin, okunduu yerden tr Glhane Ferman ve ieriinden tr Tanzimat Ferman adyla da anlr. Bu dzenlemenin ana hatlar II. Mahmut zamannda oluturulmutu. Mustafa Reit Paa, Glhanede yksek bir krsden Ferman okurken Padiah, devletin ileri gelenleri, lonca ve esnaf temsilcileri, Rum ve Ermeni patrikleri, Yahudi hahambas ve byk bir kalabalk ferman dinledi. Osmanl padiahlarnn adalet ferman karmas eski bir adetti ve sk sk kullanlrd. Bu seferki Ferman ise daha mullyd. Fermann balangcnda Osmanl devletinin kurulduu gnden beri kanunlara saygl olduu ve bu nedenle devletin gl, halkn refah iinde olduu anlatlyordu. Ancak son 150 ylda, eitli nedenlerle kanunlara saygnn azalm ve bu nedenle g ve refah kaybolmutu. Tekrar gnen kazanmak iin yeni kanunlar yaplmalyd. Bu giriten sonra uygulanacak genel prensipler ortaya konuyordu.

95

Tanzimat Ferman

Mustafa Reit Paa

Tanzimat Ferman ile Padiah uyruklarnn can, mal, rz ve namus gvenliini ilan ediyordu. Kanun karsnda ve vergi toplamada eitlik sz veriyordu. Askerlik iin belirli bir sre ve belli kurallar konacakt. Bundan sonra askerlik hizmeti kura usul ile devam etti. Ceza davalar ak olarak grlecek, vergi iltizam kalkacak, herkese mallarn istedii gibi tasarruf hakk verilecekti. Mal ve can gvenlii ile sermaye birikim imkan da alm oluyordu. Bu madde, zellikle, kul kabul edilerek sk sk idam edilen ve mallarna el konan yksek brokrasinin geleceini gvence altna alan bir maddeydi. Osmanl geleneksel vergi yapsnda ve hukukta kesin bir ayrla gidiyordu. Artk Osmanl mparatorluunda btn uyruklar, din ve rk fark olmakszn birbirine eittiler. Bu fermanda ve daha sonra Osmanl imparatorluu yklana kadar laik ideolojiden resmen sz edilememiti, ama laik uygulamaya XIX. yzylda adm atlmt.

96

Vergiler kii bana gelire gre alnacakt. Verginin adil alnabilmesi iin nfus saymna ve kadastro ilemlerine baland. Cizre kalkacakt. Cizre kaldrld ama gayrimslimlere silah vermeyi istemeyen komutanlar, bu vergiyi bedelat askeriye ad altnda topladlar. Hatrlanaca gibi Mslman olmayan tebaa, Rum Seluklularnda ve Osmanl imparatorluunun ilk asrlarnda hem askerlik yapard ve hatta subay olurdu. Denizcilerin byk ounluu gayrimslimdi. Sonra, herhalde, Snni slam kuvvetlenince bu uygulama terk edildi. Sonra I. Cihan Sava srasnda askerlik tm Osmanl tebaasna tekrar temil edilecekti. Vergiler artk mltezimlerce deil, eyalet valilerinin denetiminde memurlarca (muhassl) toplanyordu. Her kazada ki kad naiplerine maa balanacakt. Toplanan resimler de ceplerinde kalmayacak hazineye gidecekti. Osmanlnn yenileme dinamii iinde ordu reformcu bir grle yeniden kurulmutu. Mutaassp ulemaya, ayanlara ve onlara kanan topluluklara kar yeniliklerin gvencesi ve yenilikilerin mttefiki olacakt. Osmanl ordusunun yeniden kurulmas kolay becerilebilecek bir olay deildi. Modern bir orduyu donatmak artk eskisi kadar kolay da deildi. Ordu gelimi bir teknie, mhendis kadrolarna ve geni bir mali idari kadrolara ihtiya duyuyordu. Madencilik, karayolu a, sanayi ve sava sanayi gerekliydi. Kadrolarn yetimesi iin okullar gerekiyordu. Bu altyaplar olmadan ordunun ordu olmas imkanszd. Bu nedenle Osmanlnn askeri modernlemesi yava ve yetersiz ilerleyecekti. Tanzimat Fermannn sonunda garip bir ifade vard. Dost devletlerin bu Fermann ilelebet bekasna tank olmalar iin, Ferman, stanbuldaki btn elilere, resmen bildirilecekti. Yani bu yenileme ile ilgili olarak Avrupa byk devletlerine bir noterlik veya bir garantrlk hakk veriliyordu. Ayrca Ferman Allaha gnderme yapp, Fermana muhalefet edebilecekler iin Allahu Teala Hazretlerinin lanetine mazhar olsunlar ve ilelebet felah bulmasnlar diyordu.

97

Tanzimat Fermanndan Sonra

Eyaletlerdeki garnizonlar dorudan merkeze balanmt. Eyalet valilerinin yerel garnizonlar zerinde herhangi bir yetkisi kalmamt. nlemler sra ile alnyordu. Eyaletlerde yeterli kadrolar yoktu. Bu nedenle ie Bursa (Hdavendigar) ilinden baland. Askeri giderler dorudan Maliye Bakanlnn denetimi altna girdi. Askerlik sresi 4 5 yl ile snrlanyordu. Yaplan nfus saym sonucunda Rumelide 1,5 milyon, Anadoluda 2,5 milyon erkek, Rumelide 500 bin Mslman, 800 bin Hristiyan, Anadoluda 2 milyon Mslman, 400 bin Hristiyan erkek saptand. Tanzimat Ferman, Avrupa iin Osmanl imparatorluunun sivilizasyon yolunda nemli bir admyd. Bu fermandan mutlu olan Avrupa 1840da Londrada toplanarak Msra kar ortak hareket karar vereceklerdi. Tanzimat dneminde Osmanllarda yeni bir insan tipi ortaya kmtr. Yaplan kkl bir deiiklik deildi ama her konuda batllama balamt. XIX yzylda Rumeli eyaletlerinde Avrupa pazarna dnk tarm retimi ve yar mamul madde ihracna dnk retim gelimekteydi. Kentler geliiyordu. Buna paralel aile yaps da deimeye balamt. Bu srada Anadoluda da nemli bir deiiklik balamak zereydi. ukurova, Amik ve Marata gebeler topraa yerletirilmeye balanmt. Bir de Ege blgesinde peinden ukurovada tek tarz tarm, toprak iiliini yaratacakt. Bylece krsal kesimde de aile yaps deimeye balayacakt.

98

Osmanl mparatorluunda devlet adamlar aile hukukunun kiilere problem yaattn anlamlard. Sadrazam M. Emin Ali Paa, Fransz medeni Kanununu kabul etmek istedi. Ancak toplumsal yapdan ekinilerek bu gerekletirilmedi. Buna ramen hi olmaz ise ferman karlarak, baz dzenlemeler yaplmaya alld. 1844 ylndaki ferman ile evlenmede balk denmesi yasaklanmakta, reit kzlarn kendi istekleri ile evlenmelerine ebeveynlerin mdahale etmemesi istenmekteydi. Tanzimattan sonra stanbul Patrikhanesinin Ortodoks tebaay toparlayc zellii kayboldu. Osmanllar dinlere eitlik hkmn getirmilerdi. Eskiden her yerde Rum Ortodoks patrii, metropoliteni protokolde nde gelirdi. Osmanl eitliinden sonra, bir yerde hangi aznlk kalabalksa, onun dini yneticisi protokolde n sray alyordu. Osmanlnn Ortodoks lkelerinde, milliyeti hareketlerle birlikte, kiliselerde millileerek, stanbul Patrikliinin ynetim ve denetimi dna kmlardr. Bylece Yunanistan, Bulgaristan, Arnavutluk, Srbistan ve Romanyada Rus kilisesi benzeri otosefal kiliseler olutu. Bununla beraber stanbul Patriklii daima eitler iindeki birinci konumunu muhafaza etti. Kiliseler konumlarn deitirmek isterlerse, stanbul patrikliinin onay arttr. Tanzimat fermannn nemli bir taraf da 1833 Hnkar skelesi Analamasyla Rusyaya verilmi olan Ortodoks tebaa zerindeki himaye hakknn tesirsiz hale getirilmesidir. Bylece Rusyann Ortodoks halk korumak iin yapaca muhtemel mdahaleler nlenmiti. Bu gelime Tanzimat brokratlarnn nemli bir manevrasdr. Ama bunu ngiltere ve Fransa da desteklemi olmaldr. Tanzimatn hazrlamas ve okunmasnda emei geen devlet adamlarndan bazlar unlardr: Orduyu yeniletiren Hsrev Mehmet Paa (1769 1855); Reisl Kttap, Sadrazam Kaymakam, Dahiliye Nazr olan Mehmet Sait Pertev Paa (1785 1837); Hariciye ve Dahiliye Nazrlklar yapan Akif Paa (1787 1845); Mustafa Reit Paa (1800 1858). Tanzimat ile devlette tm ile bir anlay deiiklii olmutu. Sadaret Banazrlk (Babakan) haline gelmi, bakanlklar kurulmutur. Sadrazamn durumu da deimiti. Artk padiahn mutlak vekili deildi. Hariciye, Dahiliye, Adalet, Maliye, Nafa ve Tarm Nazrlklar (Bakanlklar) kurulmutu. Nazrlarn her biri mhr sahibiydi. Nazrlar padiah atyordu. Sadrazamn rol egdme dnmt. Yeni ad ise bavekildi. Bavekil, nazrlar, serasker, kaptan Derya, eyhlislam Meclisi Vkelay yan bakanlar Kurulunu oluturuyordu. lkeyi bakanlar kurulu yrtyordu. Tanzimat ynetimi Meclisi Maarif gibi danma kurullar da oluturacakt. Bunlar bir sre sonra icra kurullar haline dnerek ve bakanlklarn (nezaret) ekirdei haline geleceklerdi. Ayrca mahalli meclisler kuruluyordu. Sancaklardaki byk meclisler iinde kad ve metropolitin de bulunduu 13 kiiden oluuyordu. Kaza ve kasabalarda 5 kiilik meclisler vard. ltizamn kalkmas byk bir devrimdi. ltizamla birlikte vali, ayan ve memurlarn trl adlar altnda topladklar paralar da kalkacakt. Bir yere gelen grevliler de artk halktan talepte (rnein at) bulunamayacaklard. Ancak iltizam kaldrlamad. Fakat vergi merkezi hazinenin yararna bir tarzda toplanmaya baland.

99

Mehmet Ali Paaya rsi Hak, 1839

Mehmet Ali Paa

Abdlmecit Msr iin yeni bir balang yapmak istemiti. nce Mehmet Ali Paaya onu af ettiini bildiren bir ferman yollad. Ancak donanma Msra iltica edince, bunun yetmeyeceini dnerek, irsi valilii de yeni bir ferman yollayarak tand. Bu srada Mehmet Ali de Oluna, Nizip zaferinden sonra, ilerlemeyip, durmasn sylemiti. Ancak Mehmet Ali Paann tavr, hasm olan Hsrev Paann darbe benzeri bir tarzda sadaret makamna geldiini renince, deiti. Hem donanmay teslim etmedi, hem Suriye ve Adana valiliini de irsi olarak istedi ve hem de Hsrev Paann sadaretten alnmasn art kotu (20.06.1839). Belki Mehmet Ali Paa sadareti kendi iin istiyordu. stanbul ve eyaletlerde Tanzimat Ferman okunmutu ama halkn durumdan haberi yoktu. Durumu halka bildirecek gazete yoktu, olsa bile gazete okuyan yoktu. Halk cami, medrese ve tekkelere bal, kendinden gemi bir hayat yayordu. Buralar ayn zamanda birer siyaset

100

merkeziydi ve yeniliklere karyd. Mslmanlarla Hristiyanlar hi eit hakl olabilirmi, diye kar propaganda yaplyordu. Dinci merkezlere gre gerilemenin nedeni Hristiyan adetlerini benimsemekti. Mustafa Reit Paa gavurdu. eriat elden gidiyordu. Bat ve zellikle Fransa, Tanzimat Fermann adalama yolunda nemli bir merhale olarak ele almt. Fermana Anayasa gibi baklyordu.

101

1839un dier olaylar

Emma ve Leonard Earwin

inde, Lin Tse-Hs (Lin Zexu) (1785 1851), ticaret komiseri olarak Kantona yolland. Lin afyon ticaretini yasaklad. ngilizlerdeki afyon ambalajlarn yakt. ngiltere, afyon ticaretinden vazgeemezdi. ine fiili bir mdahaleyi dnmeye balad. Bu mdahale, Kanton dnda baka limanlar da Avrupal tccarlara aabilirdi. Britanya Dou Hint irketi Adeni ele geirdi. Britanya silahl kuvvetleri Hong Kongu ine kar yapacaklar savata kullanmak zere s olarak hazrlamaya baladlar. Bundan sonra 3 yl iinde anlamazlk Birinci Ayon Savana dnecekti. Yungay Muharebesinde ili, Peru-Bolivya konfederasyon kuvvetlerini yendi. Bundan sonra konfederasyon dald. Hatrlanaca gibi Charles Darwin, kuzeni Emma Wedgwood ile evlendi. Darwin, doal seilim fikrinin temelini atmt ama pheci meslektalarn ikna etmek iin ok almas gerektiinin farkndayd. Jeoloji Cemiyeti'nin Aralk 1838'deki toplantsnda, evrim fikrini savunan eski hocas Robert Edmund Grant'e nasl iddetle kar kldna bizzat ahit 102

olmutu. Teorisini destekleyecek kantlar bulabilmek iin hayvan yetitiricileri ile grmeye ve bitkiler zerinde deneyler yapmaya devam etti. Mays 1839'da Kaptan FitzRoy'un Beagle raporu yaymlandnda, Darwin'in yazd ksm o kadar beenildi ki, sonradan bal bana bir kitap olarak basld. William Otis, buharl kepe patentini ald. Birinci Anglo-Afghan Sava balad. Ghazni Muharebesinde Britanya kuvvetleri Ghazniyi ele geirdiler. Kasm aynda Hindistanda korkun bir kasrga oldu. Coringa ve evresinde 300.000 kii ld. ABDde Mississippi eyaletinde ilk defa olarak kadnlara mlk edinme hakk kanunla verildi. Manchesterde Msr Kanununa kar Birlik oluturuldu. Grove, ilk akkorlu elektrik ampuln tasarlyordu. sveli air Karl August Nicander (d. 1799), Amerikal politik ilozo Thomas Cooper (d. 1759), sko yazar Archibald Alison (d. 1757), spanyol gitarist ve besteci Fernando Sor (d. 1778), Britanyal fosil koleksiyoncusu Sir John St Aubyn, 5th Baronet (d. 1758), ngiliz jeolog William Smith (d. 1769), skolu mucit William Murdoch (d. 1754), Danimarka ve Norve kral Frederick VI (d. 1768) 1839 ylnda ldler.

103

Osmanl Reformlarnn Sultanlar

Bundan sonra ne Abdlmecit ve ne de halefleri, sadece hkmet kararlarn onaylayan kukla hkmdarlar olmadlar. Yenilikleri yapan ve hatta zaman zaman dnen onlard. Reformlara katldlar, desteklediler, yn verdiler. Padiahlar hem anl ve aaal gemilerini Sarayda, trenlerde, Cuma seremonilerinde, eli kabullerinde devam ettirdiler. Ve hem de Batl giyim ve yaam tarzlar ile yeni dnemin ruhunu belirttiler. Devlet modern olmaya alan bir devletti. Gereki ve ilerlemeye akt. Bundan sonra padiahlar ynetme sanatn renerek ve ok iyi bir eitimden geerek tahta kacaklard. II. Mahmuttan sonra tahta kan Abdlmecitin ok iyi bir Franszcas vard. Abdlaziz, spordan ve avdan holanan bir kimlie sahip olsa bile reformlar iin canla bala alacaktr. ok ksa sre hkmdarlk yapacak olan V. Murat, reformlar iin ok iyi hazrlanmt. Modernlemede Sultanlar kendilerine deni yaparken, bakanlklar da tasarlar hazrlanyor, kurullar toplanyor, kararlar kaleme alnyordu. Sadrazamlar ve vezirler, reformlar iin mthi bir aba gsteriyorlard. Dnemin devlet adamlar ki biz bunlara Tanzimat dnemi devlet adamlar deriz, otoriter bir ynetimin temsilcileriydiler. Demokrasiye iyice uzak kiilerdi. Ancak Batya yetimek istiyorlard ve siyasal modernlemeyi balattlar. imdi eskinin tek odakl otoritesi yerine belli grevlere dalm bir otorite sz konusuydu. Padiah ve sadrazamn otoritesi, belli oranda hariciye nazr, serasker, maliye nazr ve vali, defterdarlar, ordu komutanlarna genilemiti.

104

Fener Rum Patrikliinin otoritesi ise milli kiliseler ve dier Hristiyan mezhep kiliseleri arasnda dalmt. Tanzimat gerekleirken, Osmanl devleti ordusuz, brokrasisiz, parasz bir lkeydi. Beceriksiz, bilgisiz ve saf insanlarn elinde olsayd, yklr giderdi. Devlet kalemde yetimi, yetenekli, bilgili ve Osmanlc kadrolar sayesinde ayakta kalmay baard.

105

Tanzimatn Devlet Adamlar

Tanzimat fermanndan sonra st ynetim grevlerinde askeriye ve kalemiye arasnda rtbesel de bir denge salanmt. Kalemiyede vezir karl askeriyede mire eit olmutu. Benzer ekilde ilmiye snfnn rtbeleri de paralelletirilmiti. Kalemiye ve askeriye gruplar birbirine kapal gruplar deildiler. Yenilemeyi srkleyecek ve merkezi ynetimi kurmak isteyecek kadro Babalinin Dileri blmndeydi. Bu yeniliki kadronun dilerinde olmas yenilik hareketlerini Batnn Osmanlya dikte ettirdii anlamn tamamaktadr. Brokrasi imparatorluun ayakta kalabilmesi iin bu metodu semitir. D lkeler epey zamandr giden sefaret mensubu genler, reform dneminin yneticileri olmulard. M. Emin Ali Paa, Safvet Paa, Keecizade Fuat Paa, Ahmet Vefik Paa dileri ofisinin yetitirdii kiilerdir.

Mustafa Reit Paa

Mustafa Reit Paa (1800 1858) Tanzimatn babalarndan biriydi ve en nde gideniydi. Babas vakf yneticisiydi. Mustafa Reit Paa din adam olmak zere eitildi. Days Seyit Ali Paann destei ile Babaliye katip oldu. 1830 ylnda grmeler yapmak zere Msra gitti. brahim Paa Anadoluyu igal edince, onunla grmelerde bulundu. 1832de mparatorluun i ve d ilikilerini ynetmekle grevli amedi dairesine birinci katip oldu. 1834 - 36da Parise eli olarak grev yapt. Daha sonra Londraya tayin oldu (1836 37). 1837de Mustafa Reit Paa Hariciye Nazryd. Baltaliman anlamasn yapan kiiydi.

106

Mustafa Reit Paa hariciye nazr iken ayn zamanda ngiltereye eli olarak gitti. Hariciye nazrnn byk eli olmas, Osmanl imparatorluunun kaderini ne denli ngiltereye baladnn gstergesidir. stanbula dndkten sonra, Padiaha Tanzimat Fermann kabul ettirerek, ferman ilan etti. 1846 ylnda ise sadrazamd. Franszcaya ok hakimdi. Masonlarla ili dl olmu ve ortalktaki fikir ve tartmalar biliyordu. Masonluun ateli savunucularndan biriydi. Glhane Hatt Hmayunun ilan, onu, imparatorluun en nemli kiisi haline getirmiti. Mustafa Reit Paa, Fuat Paay, Cevdet Paay, Ahmet Vefik Paay, Safvet Paay, Ziya Paay, inasiyi, ve baka pek ok aydn kiiyi himaye etmitir. Bunlardan biri olan Ali Paaya ok gen yata byk mesuliyetler vermitir. Mustafa Reit Paann yetitirdii adamlar sayesinde Osmanl mparatorluu olduka gelien bir dnem geirmitir. Mustafa Reit Paa imparatorluu yok olmann eiinde alp, onu tekrar gl bir hale getirmitir. Bu bakmdan dier babakanlarla mukayese edilemeyecek bir konuma sahiptir. Byk ve nemli bir babakan ve diplomatik bir dahidir. lmeden Koca , Byk lakab ile anlmtr.

Mehmet Emin Ali Paa

Mustafa Reit Paadan sonra reformlar hayata geirmede en nemli kii Mehmet Emin Ali Paa olmutu (1815 1871). Babas stanbulda dkkan olan bir kiiydi. Mehmet Emin Ali Paa, Mehmet Emin Fuat Paa (1815 1869), Mithat Paa (1822 1884) gibi balangta din eitimi almt. 20 yalarnda Babalide greve balad. Defalarca Avrupaya grevli olarak yolland. 1841 ylnda Londra elisi oldu. Bundan sonra grevleri Mustafa Reit Paa ile i iedir. Dilerinde onun halefi oldu. Mustafa Rait Paa sadrazamlktan ayrlnca da yerine Mehmet Emin Ali Paa babakan oluyordu. 1852de Mustafa Reit Paa lnce, Mehmet Emin Ali Paa 1871 ylnda lene kadar kesintisiz sadrazamlk yapt. 107

Mehmet Emin Fuat Paa

Reformlarn takipilerinden biri de Mehmet Emin Fuat Paayd. Ali Paa, Fuat Paann hem dostu ve hem de bir miktar koruyucusuydu. Fuat paa Ulema bir aileden geliyordu. Anne tarafndan Merzifonlu Kara Mustafa Paann torunlarndand. Hekim olmak istiyordu. Eitim sonras Ordunun Salk Birliine girdi. Daha sonra Ciddi Devlet Adamlar yetitiren Tercme Odasna alnd. Tercman olarak d grevlerde alt. Daha sonra Hariciye Nazr oldu. Ali Paa her gzden dte yerine Fuat Paa kt. Ama her ikisinin de siyaseti birbirinin devam oldu. Bunlardan sonra bir dier nemli reformcu olarak Mithat Paa gelecektir.

Sadk Rfat Paa

Sadk Rfat Paa (1807 1857) Tanzimat dneminin en nemli devlet adam (Koca Mustafa Reit Paa, Mehmet Emin Ali Paa ve Keecizade Mehmet Emin Fuat Paa) ile ayn izgiyi izledi. Ancak ierideki kiisel rekabet ve o dnemde Osmanl st dzey 108

brokratlarnn durumu en yksek makam olan sadrazamla gelmesini engelledi. D ileri bakanl ve eitli bakanlklar yapmtr. Tanzimat devrindeki tm nemli anlamalarn ve olaylarn iinde yer almt. Gen yata ld. u dnceleri Tanzimat yeniliki brokratlarnn grn ortaya koymaktadr. Milletin nfusunun artmas, lkenin imar, asayiin salanmas esas meseledir. Avrupada hibir hkmdar ve ynetim kanuna mugayir icraatta bulunmaz. Rvetle i grlmez, ehliyetsiz memur tayin edilmez ve memurlar keyfi olarak grevden alnp, cezalandrlmazlar. Asker kanun dairesinde ahzedilir, vergi kanununa gre tespit edilip, toplanr. Bundan baka maarife nem verilir, dilini okuyamayan bir tebaann varlndan sz etmek mmkn deildir, byle bir tebaa yok hesabndadr. Ayrca mesken masuniyeti vardr, seyahat serbestisi vardr.

109

Ali ve Fuat Paa Hikayeleri

Padiah Abdlaziz sadrazam Keecizade Fuat Paa'ya sorar: Ali ve Rt paalarla senin aranda nasl bir fark var? Fuat Paa, hemen cevaplandrr soruyu: Bunu farkl bir rnekle aklayaym efendim: Yeni bir kpr yaplm olsa zerinden ben dnmeden geerim. Ali Paa, kprnn ne kadar salam olduunu inceledikten sonra geer. Rt Paa ise kprden bir alay asker geirdikten sonra geer. Tanzimat devrinin nl sadrazam Keecizade Fuat Paa, zekas ve hazr cevaplyla mehurdur. Avrupa'ya ilk diplomatik seyahatte bulunan padiah olan Abdlaziz'in, bu seyahati srasnda Fuat Paa dileri bakan olarak kendisine refakat etmitir. Paris'te III. Napolyon'a misafir olduklar srada, Fransz vekilleri ile sohbet ederken yle bir mesele ortaya atlr: "Dnyann en kuvvetli devleti hangisidir?" Fuat Paa hemen: "Osmanl Devleti." diye cevap verir. Tabii herkes hayret eder. Karlofa, Pasarofa, Kk Kaynarca, Edirne... gibi anlamalarla byk toprak kaybna urayan, Krm Sava ile d bor batana saplanan, Viyana Kongresi'nde(1815) Avrupa'dan 'Hasta adam' muamelesi gren bir devletin, hala gl olarak bu devletin yneticisi tarafndan ifade edilmi olmas aknl bsbtn artrr. lerinden birisi, bu cevabn sebebini sorar. Paa gayet ciddi bir ekilde: " Dnyada Osmanl Devleti'nden daha kuvvetli bir devlet olabilir mi? Yz yllardan beri biz ieriden, siz dardan ykmaya altmz halde hala yerinde duruyor." diye cevap verir. Keecizade Fuat Paa; ileri grl ve yeniliki birisiydi. Onun yapt baz iler kimilerince beenilmezdi. Bu yzden hasmlar onu sk sk eletiri yamuruna tutarlar, hakknda ileri geri

110

konuurlard. stanbul sokaklarn bir ara yer yer kaldrmlarla sslemesi de ayrca hakknda dedikodularn kmasna neden oldu. Bir gn devletin ileri gelenlerinden biri ona: "Bu kaldrmlar neyle yapld?" diye sordu. Fuat Paa'nn cevab yle oldu: " Bize atlan talardan yapld." Fuat Paann Osmanl imparatorluu ile ilgili yle bir saptamas vardr: Bir devlette iki kuvvet olur. Biri yukardan, dieri aadan gelir. Bizde yukardan gelen kuvvet (Padiah) hepimizi eziyor. Aadan ise bir kuvvet oluturmak mmkn deil. Bunun iin pabuu mutas gibi yandan bir kuvvet kullanmaya mecburuz. O da sefaretlerdir. III. Napolyon Girit meselsinden bahsediyordu ve Giriti terk etmenin belki devlet menfaatine muvafk deceini syledii esnada: Giriti kaa verirsiniz? sualini sordu. Fuat Paa dnmeden u cevab verdi: Aldmz fiyata! Sultan Aziz, bir gn sarayda hokkabaz oynatyormu, yannda da dnemin mehur Ali Paa s varm. Bir ara aka yapm: Paa u kavazeyi bana tak bakalm yakr m? Padiah akas bu! Kavaze dedii de Hokkabaz klah... Ali Paa hemen Ferman efendimizindir dedikten sonra koynundan mhr hmayunu karm, yani padiahn verdii sadaret mhrn, babakanlk mhrn... Sultan Aziz Ne oluyor? diye sormu, Ali Paa cevabn vermi: Devlet-i Aliyenizin sadaret makamn igal eden adam, bu rtbe zerinde olduka, bana hokkabaz kavazesi koyamaz! Aman paa, sen de hi akaya gelmezsin!

111

Avrupada Yeni Yaam

Mazurka

Teknik olarak yaplan icatlar, hayat daha rahat bir ekle sokmaya balamt. Bu icatlarn ou ngiltereden geliyordu. Biz imdi bunlarn olmad bir hayat dnemeyiz bile. Bu yeniliklerin bazlar unlardr: Fosforla yaplan kimyasal kibritler, ya muntazam emen gaz lambalar, havagaznn aydnlatma iin kullanm, soba, apartmanlarn inas, klot ile diz bal orap yerine pantolon kullanm, eker pancar, kaz ty kalem yerine elik kalem ucu, posta pulu. Salk ve vcut bakm, ngiltere kkenli olarak geliiyordu. Vcudun temizlenmesi n sray ald. Banyo yapma adeti yerlemeye, W.C (Water Closed) evlere girmeye, Deniz banyolar yaplmaya baland. Rejim denen perhiz ortaya Almanya kkenli olarak kt. Turizm, bir elence tr olarak balad. Doa harikalarn veya sanat eserlerini grmeye akn akn gidilir oldu. Almanyada satn alnan biletlerle gidilen salon balolar ve suareler yaplmaya baland. Buralar ekici klan danslard. Polka, mazurka, redowa, kadril (spanyol), country dance alnyor, kadnl erkekli kalabalklar dans ediyorlard. Kadn ve erkekler genelde itler halinde geliyorlard. Ayrca talya kkenli maskeli balolarda yaygnlamt. Tiyatro saraydan km, halka yaylmt. Temalar halkn ilgisini ekecek konulara kaymt. Kitap ve gazete halka lkst. Ancak okuma salonlar alyordu. ngilterede gezici kitaplklar ile okuma kylere kadar yaylmaya balamt.

112

Btn bu hayat kolaylatrc ve zevk almay arttrc gelimelerden asiller, burjuvalar ve orta snf yararlanyordu. Bunlar alt snflarn, kyllerin, iilerin hayatna girmiyor, giremiyordu. Burjuva gibi yaamak demek, dayal deli evi olmak, oullarna yksek renim grdrmek ve kzna eyiz vermek demekti. Burjuvann ei konuklar kabul eder, ziyaretler yapard. Burjuvalar da kendi ilerinde tabaka tabakaydlar. Bir ksm imelere ve deniz banyolarna giderlerdi. Ama hepsi tiyatroyu seviyorlar, komedileri karmyorlard. Burjuvalar herkese giysilerini kabul ettirmilerdi. Artk pantolon gzdeydi. Peruk yok olmutu. Boyunlarda kravat vard. Halk gmlek ve kasket ile dolarken, burjuva redingotu ile hemen ayrt ediliyordu. Burjuva kadnlar da hemen toplumda ayrt edilebiliniyorlard. Kz m, hanm m, bu bile belliydi. Avukatlk, hekimlik burjuvazinin gzde meslekleriydi. Burjuvazi tm halk adna konumay adet ediniyordu.

113

Avrupada Halkn Dncesi

Bat Avrupada bilim ve teknik daha halka inememiti. Ama din, politika yoluyla inanlar ve doktrinler halk ile i ieydi. Kyl kesim, bilindii gibi, duraand ve orada eski inanlar yaamaya devam ediyordu. By, fal, rya tabiri, tlsm, muska, frk, nazar demesinin nlenmesi kyde ve kk kasabalarda iyice yaygnd. Bunlarn kentlerde de alcs vard. Din eitli yollar ile insanlarn iine iyice yerlemiti. Byle bir atmosferde akl ermeye balanan ocuklar, hurafeleri veya dini duygular zerlerinden atamayacaklar bir artlanmaya tabi oluyorlard. Bilimin ilerlemesi ile dinin pek ok bo inanc ve yalan ortaya dklmt. Ama bu hala, ok ufak bir grup insana, Tanrnn sorgulanmas gcn veriyordu. Fransa ihtilali, halka bir din lazm olduu duygusunu yneticilerde kuvvetlendirmiti. Ayrca yksek snflar da halka rnek olmalydlar. badete dn, doktrine kar olan ilgiyi arttrmt. Bu doktrin, Katolik Papaz okullarnda Thomasn lahiyat kurallarna gre retiliyordu. Protestan ilahiyat okullar ise doktrine daha bir eletirisel yaklayorlard. Genelde cehennem azab fikri toplumda geri plana gitmiti. Korkusundan kurtulan toplum ise iman selametine eskisi kadar ilgi gstermiyordu. Ahlak ve drst davran, insanlara dinden daha nemli grlmeye balamt.

114

Dnce dini doktrinleri nemsemeyince, kendini politikada var olur bulmutu. Dnce liberal rejimli lkelerde (ngiltere, Fransa, sve gibi) aktan aa yaplrken mutlakyetlerde (Avusturya gibi) gizli yaplyordu. Dnceler, basn yoluyla, tartma toplantlaryla, seim toplantlaryla, mebuslarn fikirlerini aklamalaryla, politik arklarla, pankart ve afilerle aa vuruluyordu. Din tek bir merkezden zorla kabul ettirilir ve inan birliini korurken, herkesin kendi duygu ve alglarna gre serbeste setii politik gr halk partilere blyordu. Her parti ayr bir lkye balyd. Gelenekilerle yenilikiler temelde ayrlyorlard. Muhafazakarlar otoriter bir rejimin muhafazasndan yanaydlar. Liberaller ise rejimde yeniletirme istiyorlard. Muhafazakarlar treye bal, nizam koruyan, hanedana balydlar. Liberaller ise ilerleme, ferdi hrriyet, millet egemenlii istiyorlard. Mevcut rejime muhalefet etme hakkna politik hrriyet deniyordu. Muhafazakarlar kendi ilerinde homojen bir topluluk olutururken, liberaller geni fikir yelpazesinin ve uygulama metot farklarnn bir sonucu olarak, kendi ilerinde blnyorlard. Almanyada liberal fikirler zar zor Alman burjuvalar iine giriyordu. Bu erevede, Gney Almanlar liberal Fransz dncesini kabul ettiler. Kuzey Almanlar ise politik hrriyet ile gelenek iinde kalmak istediler. nsann doal hibir hakkn kabul etmiyorlard. Kiisel bir hakk da kabul etmiyorlard. Burada milletler kendi dehalar olan organizmalar gibi dnlyordu. Onlar iin politik hrriyet, asillerin, eski imtiyazlar adna, hkmetin keyfi davranlarna kar koyma hakkyd. Buna tarihi hak diyorlard. nsan hakk ile tarihi hak kar karya gelmiti. Ancak hepsi, mlkiyetin, insan yapsnn sonucu ve temel hak olduu noktasnda birleiyorlard. Mlkiyeti byklk ve zaman asndan snrsz bir hak olarak ele alp, miras ve devir haklarn tanyorlard. Kltr, endstri, ticaret haklar buradan kyordu. Bunun sonucu olarak da bireyler, devlet mdahalesi olmakszn, kendi aralarnda szlemeler yapabiliyorlard. Sadece uluslar aras ticaret, reticiyi korumak asndan kurallara tabi oluyordu. Avrupada fakirler ok ac ekiyorlard. Yaananlara insaf olan herkesin ii szlyordu. Yeniliki mezhep ve tarikatlar her yerde ortaya kyor, halkn sefaletine zm getirdiini sanyordu. Bunlarn hepsinin ilahileri, kendi kurallar ve tapnma tarzlar vard. Gya Hristiyandlar. Ama onlarla Tanr yere inmi, sada bir proleter olmutu. Kurulular, bakaldrlar ve aydnlar, sk sk, nsan Haklaryla ilgili bildiriler yaynlyorlard. Halkn sefaleti karsnda edebiyatlar ve sanatkarlar kendilerini grevli hissediyorlard. Hugo Tanr dahil iiyiz diyordu. Liszt, Canutlara ithaf edilmi Lyon adl piyano paralar besteliyordu. Lamartine, mecliste yoksullarn tek temsilcisi olmakla nyordu. Almanyada pek ok gen yazar, Brne (1786 1837), Herwegh (1817 1875), Freiligrath (1810 1876) halkn isteklerini anlatyorlard.

115

Londra Anlamas, 1840

Invalides

Napolyon Bonapartn klleri 1840'ta Paris'e getirildi ve Les Invalides'e gmld. Mays 1840da Osmanl imparatorluunda yeni ceza kanunu karld. Bu kanunda tm Osmanl uyruklarnn yasa nnde eitlii vurgulanyordu. Bu kanunla devlet memurlarna verilecek cezalarda belirlenmiti. Mustafa Reit Paa bu yeni ceza yasas ile Hsrev, Tahir, Nafiz ve Hasip Paalar gibi nde gelen ahsiyetleri, yolsuzluk sulamalar ile Meclisi Valada yarglatt. 116

Msr sorunu herkes iin zor bir sorundu. Msr sorunu Avrupa dengesini ve sulhunu bozacak hale gelmiti. Msr baarl olursa, bu ayn zamanda Fransann baars olacak ve ngilizler iin Hindistan yolu zerindeki tehdit ok artacakt. Rusya Osmanlnn yardmna gelebilecek, bu da Osmanl devletini Rusyann gdmne sokabilecekti. Btn bu mlahazalardan sonra ngiltere arln Osmanl imparatorluundan yana koydu. Tabii bu tavrda Baltaliman Anlamas nemli bir rol oynamt. ngiltere, Avusturya, Rusya, Fransa ve Prusya, Temmuz sonunda Babaliye bir nota vererek, mttefiklerin karar belli olana kadar, Msr sorununu zme faaliyetlerine ara verilmesini istediler. Avrupa Osmanl Msr anlamazln zmeye girimiti. Bilindii gibi, ngiltere, Avusturya, Prusya ve Rusya Osmanl mparatorluuna, Fransa ise Msra temayllyd. Sorun Suriyede dmleniyordu. Fransa Suriyenin Mehmet Ali Paada kalmasndan yanayd. ngiltere ise Osmanl merkezine iadesini mdafaa ediyordu. Fransa hari dier Avrupa devletleri Msra bir ltimatom verdiler. Bu ltimatom Fransada byk tepki dourdu. Fransada savatan bahsedenler oldu. Bundan kuvvet alan Mehmet Ali Paa da ltimatomu reddetti. Ama mttefikler bastrdlar. ngiltere ve Avusturya Beyrut'a asker kard. Beyruttaki Msr gemileri yakld (15.09.1840). ngiliz donanmas Lbnan kylarn topa tuttu. Beyrutta Msra kar ayaklanma kt. Msr Beyrutu boaltt. Osmanl donanmas ngiliz ve Avusturya donanmalar tarafndan destekleniyordu. Msr kuvvetleri pe, pee yenilmeye balad. 4 Kasm 1840da Osmanllar ve mttefikleri Akkay geri ald. 13 Kasmda Msr kuvvetleri Halepten ekildi. 25 Kasmda Amiral Napier kumandasndaki ngiliz donanmas skenderiye nlerine gelip, Mehmet Ali Paay anlama yapmaya zorlad. Msr Suriyeden ekilir ve Osmanl donanmasn iade ederse, Msr valilii irsi olarak Mehmet Ali Paaya braklacakt. Anlama olmaz ise skenderiye topa tutulacakt. Kavalal Mehmet Ali Paa anlamay imzalamay kabul etti. Osmanl ile Mehmet Ali Paa arasndaki uyumazlk Londra anlamas ile sonuca baland. Londra'da imzalanan antlamaya gre Suriye, Girit ve Adana Osmanl Devletine geri verildi. Msr ise Kavalal Mehmet Ali Paa ve soyundan gelenlere brakld. Mehmet Ali Paa Hdiv unvann almt.

117

Osmanl Banknot karyor, 1840

Osmanl Kat Liras

1840l yllara gelindiinde Liberal Avrupa ile Mutlakyeti Avrupa arasndaki gr ayrlklar azalmaya balamt. Osmanllarda ise mparatorluun kurtuluu bir formle balanm gibiydi. Bu forml, ynetimde merkeziyetilik, idarenin adalatrlmas, toplumun Batlatrlmas, hukuk ve eitimin laikletirilmesi olarak belirmiti. Tabii bunlar gereklemeye alrken bir yandan da kayp giden eski Osmanlya gzya dkenler de vard. Osmanlda yeniletirme hareketine uyumu geni halk kitlesi karmam, bunu bir avu kii baarmt. Ancak din yle bir afyondu ki halk uyandrmak mmkn olmuyordu. Tek are laik eitimdi. Ama onunda yaygnlamasna daha ok zaman vard. Bu srada din fanatikleri de olup bitenden ders alarak, kar devrimi rgtlemeye girieceklerdi. Yaplacak olan tm yeniletirmeler paray bulabilmeye balyd. Osmanl ynetimi vergiyi daha salkl ve adil toplamann yollarn aryordu. Ancak bunun iin de ncelikle ynetimin modernlemesi ve merkezilemesi gerekiyordu. Mustafa Reit Paann elinde Napolyonun bir piramit gibi tekilatlandrlm ve saygnlk kazanm merkezi idare rnei vard. Babali bir takm deiiklikler yaparak bu sistemi ald. Ancak sistem ancak 20 yldan fazla bir srede rayna oturacakt. Mehmet Ali Paa sorunu nedeniyle Osmanl devleti mali bir gln iine daha da itilmiti. Bundan nce II. Mahmut zamannda tai yolu sonuna kadar kullanlmt. Ayar drme yolu kapalyd. Devlet de Avrupa devletlerini kopya ederek banknot kard.

118

1840 ylnda Osmanl devleti Kaime (Kaimeyi nakdiyeyi mutebere) kard. Kaime gerek anlamda banknot deildi. Daha ok bir hazine belgesiydi. Basl deil, el yazl ve mhrlyd. Balangta %12 faiz veriyordu. Bu byk faiz daha sonra yarya drlecekti. Kaime bir gvenceye bal grlyordu (altn, gm gibi), ancak pratikte byle bir gvence bata var idiyse bile hemen yok oldu. Ksa sre iinde kat para basma ii ald ban gitti. 1840 ylndan itibaren postaneler de kurulmaya baland. letiim a imparatorluu sarmaya balyordu. Avrupada evde kuma dokumak artk makine sanayi ile mcadele edemez hale gelmiti. Kuma dokuma iinde 1840dan sonra isizlik balad.

Ceridei Havadis'in ilk says

Osmanlda William Churchill Ceride-i Havadis adl gazeteyi karmaya balad. Bu da hkmetin yardm ile kyordu. Osmanl toplumunda gazete ok ufak bir kesime ulayordu. stanbul, zmir dnda okuyucusu olan yerler Beyrut gibi baz limanlard.

119

Almanya Her eyin zerindedir

Milliyetilik her yerde ykseliteydi. Mzikte ona elik ediyor, zaman zaman da onu besliyordu. Almanyada 1840da Becker Wacht am Rhein i ortaya kard. http://www.youtube.com/watch?v=zikcHnimsxk imdi her yerde birlemi bir Almanya cokusu ykseliyor ve Deutschland ber alles (Almanya her eyin stndedir) nlyordu.

120

Birinci Afyon Sava

I. Afyon Sava 18391842 yllar arasnda in'le ngiltere arasnda yaplan savatr. Bir sre sonra ikinci bir sava daha yaplmtr. 1856-1860 arasndaki ikinci sava II. Afyon Sava'dr. II. Afyon savanda Fransa ile ngiltere, in'e kar birlikte arpmlardr. Bilindii gibi ngiliz tccarlar XIX. yzyln balarnda in'e yasa d yollardan afyon sokmaya balamlard. in hkmeti 1839'da afyon ticaretini durdurma giriiminde bulunarak ngiliz tccarlarn Guangzhou'daki (Kanton) tm afyon depolarna el koymutu. Birka gn sonra, sarho ngiliz denizcileri inli bir kyly ldrdler. in hukuk sistemine gvenmeyen ngiliz hkmeti sanklar in mahkemelerine teslim etmeyi reddetti. Bu mevcut gerginlii bytt. ngiliz sava gemileri in denizine gelerek, in limanlarn bombardman etmeye baladlar. in kar koyamad, zor durumdayd. Sava balad ve ngiliz kuvvetleri ksa srede sava kazandlar.

121

1840n Baz Gelimeleri

Crampton Lokomotifi

ubat aynda, Rodosda, Museviler katliama uradlar (Kanl Rodos olay). Bir keiin ldrlmesi zerine amda balayan olaylarda, Museviler kanl bir katliama uradlar. Bulgaristanda laik retim hzla yaygnlayordu. 1840da Plevnede ilk kz retim okulu ald. Bylece Bulgar toplum hayatnda kadnlar da retmen olarak yer almaya balyorlard. Bu laik eitim tarzna Yunanl rahipler ve metropolitler karyd. Bunlar, retmenleri, Osmanl ynetimine, Rus tarafls olarak ihbar ediyorlard. Pek ok yerde metropolitler okullarn kapatlmasna alyorlard. zm Glhane hatt Hmayunu ile geldi. 1840 ylnda Lbnanda egemen durumdaki hab ailesinden II. Beir Osmanl merkezi ynetimince drld. Ksa bir sre III. Beir egemen durumda oldu ise de Osmanl ynetimi Lbnan dorudan kendi idari sistemi iine ald. Ancak Lbnan ynetimi tek kaymakam ile devam edemedi. Osmanl biri Hristiyan dieri Drzi iki kaymakamlk kurmak zorunda kald. Bedirhan Bey, emrindeki airet kuvvetleriyle birlikte 1839 ylndaki Nizip Savana katlmt. Bu savata alnan yenilgi sonras Osmanl Devleti, Dou blgesinde nemli bir g kaybna urad. Blgede siyasi egemenlii byk lde sarsld. Ortaya kan mevcut durum, Bedirhan Bey iin yeni bir safhann balangc oldu. O gne kadar devletle bark bir politika izleyen Bedirhan Bey, hkmetin mevcut durumundan istifade ederek blgede kendi etkinliini ve nfuzunu artracak politikalar izlemeye balad. Dalm olan gl airetleri kendi etrafnda toplad ve airetler arasnda var olan ihtilaflar ortadan kaldrd. Blgede atl vaziyette bulunan baz maden yataklarn iletmeye at ve ekonomik hayata canllk 122

kazandracak bir dizi reform yapt. Uygulad dk ve adil vergi uygulamas ile CizreBohdan blgesini dardan g alan bir merkez haline getirdi. Bedirhan Beyin egemenlik alan gittike byyordu. Van, Sabala, Revanduz, Siverek, Sert ve Sincar, Diyarbakr, Musul yaknlar, Ana ve Urmiye onun ynetimindeydi. Bedirhan Bey, Dou Anadolu Blgesinin bu kadar geni blmn egemenlii altna alabilmi tek Krt Beyidir. Kralie Victoria, Prince Albert of Saxe-Coburg and Gotha ile evlendi. Wilmington, North Carolina ile Weldon arasndaki 161,5 mil uzunluunda demiryolu bitirildi. Zamann en uzun demir yoluydu. Bu srada Crampton Lokomotifi gelitiriyordu. Tahrikli tekerlekleri kazann altna deil, arka tarafna koydu ve bunlar birbirine balad. Maysta Britanya dnyadaki ilk posta pulunu iletime soktu. David Livingstone Britanyadan Arikaya doru yola kt. ABDde 1840 bakanlk seimini William Henry Harrison kazand. Gbre olarak kullanlmak zere, Gney Amerikada Okyanus kylarnda geni ku gbresi yataklar olumutu. 1840den sonra bu ku gbresi ticareti balad ve byk servetler olutu. Suni gbrelemenin babas Liebnigin bulular da tarmda verimin arttrlmas iin ok nemli olmutu. Deerli maden retimi Avrupa devletleri iin yine yeterli deildi. Bu rakam 1840a kadar ylda 20 bin Kilogram amamt. Ancak 1840dan sonra artmaya balayp, 1850ye kadar 55 bin Kg kacakt. 1840 ile 1870 yllar arasnda serbest meta dolam nndeki engeller kaldrlmaya baland. Burada gerek bir ticaret devrimi sz konusuydu. Ticari ilemlerin toplam byd, kredi hacmi geniledi, iletiim aralar yaygnlat ve byd. lkeler arasnda Britanya mali olarak tartlmaz en stn oland. Uluslar aras birlemi bir Pazar iin ateli kampanyalar yaplyordu. Uluslar aras pazarn karsnda milliyetilik vard. Buna ramen serbest-ticaret anlamalar dnyann her yerinde imzalanyordu. spanya ve Rusya bile sert yasaklayc tavrlarn brakmlard. Gelecekte III. Napolyon Fransada gmrkte bir darbe yapnca serbest- ticaret anlamalar a fiilen alm olacakt. Bu gelime tekelciliin de sonunu getirecekti. Korumaclk kalknca, serbest rekabette daha bir serbest olmaya yaklayordu. Britanya bile kolonilerinin kapsn aacakt. 1848den sonra Fransada tekelcilik ortadan kalkacakt. Asya devletleri de ya kendileri isteyerek veya politik basklarla veya silah zoruyla kaplarn Avrupaya aacaklard. Alman antropolog Johann Friedrich Blumenbach (d. 1752), Fransz matematiki, geometrici ve fiziki Simon-Denis Poisson (d. 1781), talyan violonist ve besteci Nicol Paganini (d. 1782), Prusya kral Frederick William III of Prussia (d. 1770), Filozof ve air Nikolai Stankevich (d. 1813) 1840 ylnda ldler.

123

Leroux, Blanc, Proudhon

Leroux srgnde

Pierre Leroux, 1838de yazd Eitlik zerine adl eserinden sonra 1840da nsanlk zerine adl eserini yazd. Lerouxya gre insanlarn kaderini Tanr tayin ediyordu. nsanl Tanr yaratmt. Ruhlar bedenden bedene dolaarak saflayorlard. Dinler de gittike geliiyordu. Hristiyanlk grevini bitirmiti. XIX. yzylda daha gelimi yeni bir din doacakt. XIX. yzylda eitsizlik ann bitip, eitlik ann aldna ahit olunacakt. Leroux adalar ile tartyordu. Bunlarn bir ksm zel mlkiyetin kkenine ferdin almasn koyuyorlard. Bylece fert mlkiyetten tek bana yararlanmak iin meruiyet kazanm oluyordu. Leroux ise zenginliin remesinde ferdin almasn kabul ederken, bu almaya ortam hazrlayan sosyal dzene de dikkat ekiyordu. Bu nedenle de zenginlik, bir takm kurallar erevesinde devlet tarafndan datlmalyd. Leroux, dnceleri dorultusunda bir sosyal reform program hazrlad. almalar epey kiiyi etkilemiti.

124

Louis Blanc

Lerouxnun ada bir baka Fransz sosyalisti de Louis Blanctr (1811 1882). Madridde durumu iyi olan bir Fransz ailenin ocuuydu. 17 yandayken babas Temmuz ihtilali sonras her eyini kaybetmiti. Hem alt ve hem de amcasnn yardm ile eitimini tamamlad. 1839da La Revue du Progres adl dergiyi kurdu. Bu dergi demokrasideki en u eilimlere yaz yaynlama ans tanyordu. Blanc 1840da almann Dzenlenmesi adl nl eserini yaynlad. Burada tasarlad sosyal ve politik program anlatyordu. Proletaryann ve halkn durumundan sorumlu iki kurum vard. Bunlar sermayenin zel olmas ve rekabetti. Sermaye sahibi rekabet nedeniyle gittike daha ucuz retmek zorundayd. Bunun iinde emee gittike az para deyecekti. Bu da etrafta bu kadar isiz varken ok kolayd. Blanc ulusal iyerleri alarak bu soruna zm gelebileceini sanyordu. Devlet ii kooperatiflerine bor vererek onlarn sanayi kurmasn salayacakt. Verilecek paradan faiz alnmayaca iin iiler kapitalistler ile ykc bir rekabete giriebileceklerdi. Bylece rekabeti rekabet yok edecekti. Blanc, hkmetin ii kooperatifleri temsilcileri tarafndan kurulmasn istiyordu. Miras hukukunda da dzeltmeler istiyordu.

125

Proudhon ve ocuklar

Proudhonda 1840da Mlkiyet zerine adl kitabn yaynlad. Joseph Proudhon (1809 1865) kendini anarist olarak adlandran ilk yazard. ocukken ailesine yardm etmek iin eitimini yarda brakp, meslek renmi ve almt. Mrettip oldu. Burada pek ok kitap okuyup, incelemek frsatn buldu. Genken ok yoksulluk ekmiti. Yoksulluk insan alaltp, deersizletirir diyordu. Proudhon Mlkiyet zerine adl kitabnda, korkutucu bir dil kulland. Bununla varlkl snflar rktmek istemiti. Proudhon, Brissot de Warville (1754 1793) gibi Mlkiyet Hrszlktr diyordu.

126

Bir Osmanl Devlet Adam

Koca Mehmet Hsrev Paa, Abdlmecit saltanatnda 2 Temmuz 1839 8 Haziran 1840 tarihleri arasnda on bir ay yedi gn sadrazamlk yapm Osmanl devlet adamdr. II. Mahmut saltanatnda da, Yenieri Oca'nn imha edilerek yeni dzenli orduya (Asakir-i Mansure-i Muhammediye) gei srecinde kilit rol oynamtr. Koca Mehmet Hsrev Paann dikkate deer bir zellii, aralarnda sonradan sadrazam olacak brahim Ethem Paa'nn da bulunduu yz kadar ocuu kk yata (kimi zaman kle pazarndan) evlatlk alarak yetitirmi olmasdr. ocuklarn ou ilerleyen yllarda devlet iinde nemli mevkilere gelmilerdir. Yeni Osmanl ordusunda (Mansure Ordusu) subay kadrosu iinde Koca Mehmet Hsrev Paa'nn 7080 kadar evlatl ekirdek bir grup oluturmutur. Bu arada, Silistre ve stanbul'da iki svari alay oluturmu, himayesindekilerden Topal zzet Paa'nn Kaptan- Derya olmasn salamtr. Koca Mehmet Hsrev Paa ayn zamanda, bir Tunus-Cezayir yolculuu esnasnda grd fes giyme adetini Osmanl Devleti'ne tantan ve fesin kabuln salayan kiidir.

127

Paganini

talyan besteci, keman virtz Niccol Paganini (1782 1840) ld. Mzik tarihinin en nl keman virtzlerinden biridir. Keman tekniine nemli katklarda bulunmu, keman, gitar ve oda mzii alannda birok eser vermitir. 8 yandan nce, amatr bir mziki olan babasndan, keman dersleri almaya balayan Paganini, 11 yandayken mzik almalarn ilerletmek zere Parma'ya gitti. 13 yandayken konser turnelerine balad. Halk arasnda, Paganini hakknda eitli sylentiler yaylmaya balamt. Byk kemancnn eytanla arkada olduu, yayn eytann ona verdii sihirli kuvvetle kulland syleniyordu. Kemandaki deiik teknii iskelet sistemiyle alakal Marfan Sendromu sonucunda olutuunu lmden sonra iskeletini inceleyen doktorlar ortaya koymutur. Paganini hrete kavutuktan sonra son derece lks bir hayat srmeye koyulmutu. ok fazla para kazanyordu, ok kumar oynuyordu. Bir keresinde bir kemann kumar masasnda rehin brakm, bir konserde keman almas gerekince bir baka meslektandan dn keman istemek zorunda kalmt. Kumar tutkusu onu 1838 ylnda Paris'te bir kumarhane amaya kadar gtrmtr. Ancak bu giriimi baarszlkla sonulanmt.

128

Livornoda verdii bir konserden sonra bir Fransz tccar kendisine Guarnerius yapm olaanst bir keman hediye etti. Paganini hayat boyunca bu keman ald. Bu keman halen Cenovada saklanmakta ve sergilenmektedir. 1825 ylnda beraber turneye ktklar Antonia Binachi'den Cyrus Alexander adnda bir olu oldu. Antonia Binachi evlenmese de mrnn sonuna kadar olundan ilgisini esirgemedi ve onu da bir mzisyen yapt. Paganini belli bal eserleri arasnda keman iin 24 cappricio, keman ve orkestra iin iki konerto, ayrca eitli keman paralar vardr. Paganini, 1840'da Fransa'nn Nice ehrinde grtlak kanserinden ld, lmeden nce gnah kartmay kabul etmedii iin, uzun yllar boyunca lsne gmlecek yer verilmeyen mzisyen talya'nn Parma ehrinde gmldr. Jascha Heifetz plays Paganini Caprice No. 24 http://www.youtube.com/watch?v=vPcnGrie__M Paganini - Caprices 01/ 05/ 24 (Itzhak Perlman / Violin) http://www.youtube.com/watch?v=uCePRgqO-HI&feature=related

129

Modern Hukuk Osmanlda Diriliyor

Eski bir Mahkeme Binas

imdi Babali, Tanzimat anlayna uygun yeni kanunlar hazrlamak zorundayd. Bunlar Sultann Fermanda vaat ettii gibi btn Osmanl uyruuna rk ve din fark olmakszn uygulanabilecek kanunlar olmalydlar. hite kolay deildi. zellikle aznlklar ortak hukuka tabi klmak, herkesi kendi rf ve adet hukukundan ayrmak zor iti. Sz konusu olan slam hukukunun ilkelerine sadk kalarak, btn cemaatlerin kabullenebilecei kanunlar yapmakt. Babaili bu amaca dnk olarak yava ve ok ihtiyatl hareket ediyordu. Haklyd. Zemin ok kaygand. 1840da yeni bir Ceza kanunu kabul edildi. Burada tm uyruklarn eitlii ilkesi zellikle belirtiliyordu. Keyfi kararlar dnemi artk bitmiti. Yaptrmlar belliydi. Su saptanmsa onun cezas belliydi. mparatorluk apnda rflerin ortaya getirdii danklk toparlanmaya allyordu.

130

Msr Mehmet Ali Paa Slalesinde, 1841

Msrn tamamen ezilmesi ngilterenin iine gelmiyordu. 24 Mays 1841de anlama saland. Mehmet Ali Paa Londra anlamasn kabul etmiti. Sultan Abdlmecit Msr fermann yaynlad. Msr 1914 ylna kadar bir anayasa durumundaki bu ferman ile ynetildi. Mehmet Ali lnce, Msr ve Sudan valilii, olu ve torunlarndan yaa en byk olanna braklacakt. Msr valilii, Kavalal ailesi iinde daima ya en byk olanda kalacakt. Her yeni valilik padiah fermannn Kahirede okunmas ile yrrle girecekti. Kavalal ailesinin erkek taraf biterse, padiah Msra istedii kiiyi vali tayin edecekti. Msrn statkosunu da istedii gibi deitirebilecekti. Kavalal ailesinin kadnlar tarafndan gelen nesillerinin Msr valisi olma hakk yoktu. Msr valisi vezir ve mir rtbesinde olacakt. Tanzimat dahil tm imparatorluk ferman ve kanunlar Msrda uygulanacakt. Msr valisi, ak durumal bir mahkeme karar olmadan kimseyi mahkum edemeyecekti. Msr Osmanl paras ile Osmanl

131

bayran kullanacakt. mparatorluun dier eyaletlerinde vergi nasl toplanyorsa Msrda da yle toplanacakt. Msr vergisi 80.000 kese (4 milyar aka) idi. Msr ordusu terhis edilecek ve Msr kuvvetleri 18.000 kiiyi gemeyecekti. Ancak padiah talep ederse, daha fazla asker askere alnabilinecekti. mparatorluun btn askeri kanunlar Msrda uygulanacakt. Msr askerleri, Osmanl askerlerinin giydii niformay giyeceklerdi. Nian ve madalyalar sadece padiah tarafndan verilebilinecekti. Msr donanmas datlacak ve merkezin izin verdii kk tekneler kullanlacakt. Msr kads, stanbul ulemas iinden eyhlislam tarafndan tayin edilecekti. Miralay (albay) stnde olan askeri ve sivil rtbeler ancak padiah tarafndan verilebilinecekti. Msr dardan bor para ve gemi satn alamayacakt. Msrda yaplacak tm mhim ilerde Bab Alinin onay gerekecekti.

Hidiv Kasr

Msr valilii, Fermann bir maddesine aykr hareket edilse bile, Kavalallardan geri alnacakt. Yunanistan 1841de Giriti ilhak etmeye alm ama baarl olamamt. Bu giriimi Britanya ile ilikisini bozdu.

132

Boazlar Anlamas, 1841

anakkale Boaz

13 Temmuz 1841de Osmanllar ile Mttefikler arasnda Boazlar Anlamas imzaland. ngiltere Rusyay dengelemiti. Bu antlama ile Boazlarn bar zamannda sava gemilerine kapall uluslararas ykmllk altna alnd. Boazlarn kapall kavram yalnz bar zaman ile snrlyd. Osmanl Devleti savaa girdii takdirde Boazlar istedii gibi tasarruf edebilecekti. Yani, diledii devletin sava gemilerine aabilecekti. Nitekim, bu prensip Krm Savaanda uygulanacak, ngiliz ve Fransz sava gemilerinin Karadeniz'e gemelerine izin verilecektir. Sonu olarak, 1841 ylnda Osmanl Devleti zerindeki Rus nfuzu ve basks geriledi. Hnkar skelesi Antlamas hkmleri sona erdi. Bu durumda ngiltere en kazanl lke olmutu. 1839 ile 1841 yllar arasnda, ngiltere ve peinden Fransa ile yaplm olan ticaret anlamalar, Sardunya, sve, Norve, Hollanda, Belika, Danimarka, spanya, Prusya ve Toskana ile de yapld. Bu ticaret anlamalar ile gmrk vergileri iyice indirilmiti. Yerli tccarlarn hibir ayrcal kalmamt. Bu da tam Liberal Avrupann istedii eydi. Tanzimat Ferman ile devam eden reformlar Mustafa Reit Paa ok ciddi takip ediyor ve sorumlular cezalandryordu. Ancak elinde gidie ayak uydurabilecek yeterli kadar adam yoktu. Ayrca eski usullerin devamndan yarar olanlar, yeni usulleri baltalamak iin

133

ellerinden geleni yapyorlard. Vergiler toplanamad, Mustafa Reit Paada devlet bonosu kard. Sonuta Paann durumu sarsld. Mart 1841de azledildi.

1840 Osmanl mparatorluu

Yeni ynetim banazd. 5 vakit namaz klmayanlarn cezalandrlaca ilan edildi. Muhassllklar kaldrld. Valiler yeniden mali yetkiye kavutular. 1841de Osmanl ordusunun ismi Asakiri Nizamiyei ahane olarak deitirildi. 5 ordudan oluuyordu. Merkezleri skdar, stanbul, Manastr (sonra kodra), Sivas ve amdayd. Bu ordularn banda mirler bulunuyordu. Velilerin de ordu ile dorudan ilikisi kesilmiti.

134

Cebel Lbnan

Maruni papaz Lbnann Cebel-Lbnan denen denizden uzak, amn batsnda uzanan dalk ksmnda yaayan Drzi ve Maruni Araplar vard. Bunlardan Drziler Mslman dinine, Maruniler de Katolik dinine yakndlar. brahim Paa, Osmanllarn buradan aldklar 2.650 kese (132,5 milyon ake) vergiyi 6.500 keseye karmt. Bu yeni vergi halk perian etmiti. Maruniler ile Drziler arasnda geleneksel bir dmanlk vard. Msr iktidar srasnda Mehmet Ali Paa (brahim Paa) kendi iktidarlarn kuvvetlendirmek iin bu atmadan yararlanmaya kalktlar. Maruniler Msra yaklat. Buna kar Drziler yzlerini stanbula dndler. Marunilerin yann tutan Fransa bu dmanl dardan krklyordu. Fransa, Hal seferleri srasnda bu kylarda kurulan Hal devletlerine dayanarak, buralarda tarihi hakk olduunu iddia ediyordu. ngilterenin de Fransann peini brakmaya hi niyeti yoktu. O da Drzilerden yana tavr ald. imdi Maruni Drzi dmanl scak atma haline gelmiti. Gemi valiler bu durumu dzeltememilerdi. 1841de yeni Lbnan Emiri III. Beirdi. Beir Hristiyan oldu ve frtna patlad. Hristiyanlarn tm nemli yerleri ellerine geireceinden korkan Drziler tavr aldlar. Maruni Drzi atmalar balad. Olaylara Ortodokslar ve Snniler de kartlar. Birbirini ldren ldreneydi. Osmanl asayii tekrar temin edebilmek iin 5 yl uraacakt.

135

1841in Baz Gelimeleri

Afyon Sava

ngilizler ve Avrupallarla, in arasnda grmeler balad. Ancak in her konuda taviz vermiyordu. Bu arada Lin Tse-hs grevinden alnd. Mzakereler srerken atmalar da devam ediyordu. ngilizler Yang-tse azna kadar gelip, Nankini tehdit ettiler. Eit olmayan bir sava sryordu. in silah ve ordusu Avrupa karsnda ok yetersizdi. Banker, matematiki ve sosyalist olan Olinde Rodrigues bir Saint Simoncuydu. Saati, apkac, kundurac gibi baz amatrlerin iirlerini bir kitapta toplayarak yaynlad. Bu aydnlarca ok tutuldu ve bu kitaba ithaflar yapld. Victor Hugo, onlar kutluyor ve Tanr da dahil hepimiz iiyiz ve sizlerde dnce elden daha azla almakta diyordu. ABD bakan William Henry Harrison, seildikten sonra lnce, yerine bakan yardmcs John Tyler ABDnin 10 bakan oldu. in ile Sihler arasnda sava kt (Sino-Sikh Sava). The llustrated London News adl resimli gazete yaynlanmaya balad ve 5 milyon bast. Robinson Crusoe eitli dillere evrilmiti. Pek ok yeni Robinson kitab yazlyordu. Alman doa bilimci ve gezgin Johann Jacob Friedrich Wilhelm Parrot (d. 1792), ABD bakan William Henry Harrison (d. 1773), ngiliz edebiyatc Theodore Edward Hook (d. 1788), Britanyal fiziki David Daniel Davis (d. 1777) 1841 ylnda ldler.

136

Lermontov

Lermontov

Rus yazar ve air Mihail Yuryevi Lermontov (1814 1841) gen yata ld. Emekli bir subayn oluydu. Moskova niversitesi'de eitim grmt. 1832 ylnda niversiteden ayrlp, Harp Okuluna kaydoldu. 1834 ylnda hafif svari olarak askerlik kariyerine balad. 1837 ylnda Pukin'in bir delloda ldrlmesi zerine derinden etkilenerek " airin lm " adn verdii bir iir kaleme almt. Lermontov bu iirinde Pukin'in bir dello sonucu lmn cinayet olarak nitelemi ve arlk ynetimini sulamt. Dnem, monarinin snrsz yetkilerinin bir anayasayla snrlandrlmasn savunan akmlarn ve genelde tm ilerici, zgrlk dnce ve etkinliklerin youn bask altnda tutulduu bir dnemdi. Tutuklanarak Kafkasya'daki bir birlie srld. 1838 ylnda srgn cezas kaldrld. Saint Petersburg'a dnd ve ksa srede dnemin parlak edebiyatlar arasna girdi. iirleri edebiyat evrelerinde ok beenilen Lermontov'a, Pukin'in ardl gzyle baklmaya balanmt. " amzn Bir Kahraman " adl romanyla da byk bir beeni toplad. 1841 gn, kralc bir Fransz subayyla dello yapt ve bu dellonun sonunda yaamn yitirdi. zgrlk aydn kesimde, tpk Pukin gibi bir dello sonucu gen yata lmesi, derin bir zntye neden olmutur. Yirmi yedi yllk ksa yaamna karn, Lermontov, iirleri, tiyatro oyunlar ve romanyla Rus edebiyatnn geliimi zerinde derin etkiler yaratmtr.

137

Sosyalist veya Komnist dnce

Karl Marx

ngiltere ve Fransada, aa yukar ayn zamanlarda, toplumun tekilatlanmas ile ilgili doktrinler, kendilerine sosyalist diyen aydnlarca formlletirildi. Bu aydnlar toplumun ekonomik temelleri, endstrinin rol, cretler, rekabetin ktlkleri, mlkiyet ver miras, sefalet zerinde dnmlerdi. Rejimi eletirmiler. Yeniletirme ve dzeltme taslaklar hazrlamlard. Owen (1771 1858), Saint Simon, Fourier gibiler sosyalist dnce zerinde altlar. Bunlar tekil almalard ama 1830dan sonra iiler arasnda bu dnceler yaylmaya balad. Bu srada Fransz htilali srasnda Babeuf yanllarnca kullanlan komnist szc de tekrar ele alnd. ngiltere de iiler dier snflarla mcadele edebilecek bir rgtlenme peinde kouyorlard.

138

Fransz sosyalistleri, imdi toplumda, mlkiyet, miras, aile gibi dokunulamaz kavramlar eletirmeye balamlard. Klasik iktisatlarn ekonomik hrriyet hakkndaki doktrinlerini reddettiler. Ticari rekabet dei toku anarisiydi . cret akdi hrriyeti, insafsz bir smr aracyd. Sermaye sahibi creti tayin asndan kuvvetli durumdayd. i yaamak iin almak zorundayd. Bu da onu iverene baml klyordu. alanlar tekilatlanmalyd. alma ve rgtlenme bir hakt. Sosyalist kavramlar hep Fransadan kt. Proletarya diktatrl, Sosyal ihtilal, komnizm, anari, kzl bayrak, bunlar Fransz bulularyd. ngilizler daha pratik ve uzlamacydlar. Sendika kurma, kongreler, kooperatif ortaklklar, iiyi koruyan kanunlar, emekli sand, kredi bankalar, sekiz saatlik alma gn, genel grev, tek dereceli seim, ii partisi, bunlarda ngiliz mamulleriydi. Sosyalist veya Komnist dnce ve onun pratie geirilmesi ngiltere ve Fransada balad. Sanayileme nedeniyle zaten byle olmas normaldi. Almanyada ise birka mlteci ve Rhein (Ren) blgesinde alan az sayda ii ile snrl kalmt. Burada unu sylemek gerekir. Almanyada sosyalizmin en ileri gelen propagandaclar Yahudiler olmulardr. Almanyada Yahudiler kamu grevlerinden uzaktlar. Prusyal asiller onlardan hem korkuyor ve hem de onlar horluyorlard. Bu nedenle Yahudiler igdsel olarak ayaklanmaya yatkndlar. Rhein ise Fransa ile snrda ve temas halinde olduundan sosyalizm Almanyaya Rheinden yaylyordu.

139

in Afyondan Kurtulamyor, 1842

Nanking Anlamas

in Britanya ile Nanking Anlamasn imzalamak zorunda kald. 29 Austos 1842 tarihinde Birleik Krallk ile Qing Hanedan arasnda yaplan Nanking Antlamas, Birinci Afyon Sava'n bitiren anlamadr. Anlama HMS Cornwallis adnda bir ngiliz sava gemisinde imzaland. XVII. yzylda ttn iimi Asya da yaylmt. Ttn ile afyonun kartrlarak kullanlmasnn verdii keyif, halk arasnda afyon kullanmn yava yava yaygnlatrmt. ngilizler Dou Hindistan'da rettikleri afyonu in'e satyordu. in ynetimi lke halknn gittike afyon bamls olmasndan rahatszlk duymaya balamt. 1729 ylnda in'e afyon girii yasakland. Bu yasaa ramen 1838 ylna kadar, gittike artan miktarda Afyon kullanm artt. Britanyann Hindistan ticaretinden elde ettii gelirin altda biri afyon ticaretinden geliyordu. Kanton'da el konan afyonun denize dklmesiyle Birleik Krallk ile in arasnda Afyon Savalar balamt. Nanking anlamasna gre in, Hong Kong Adas ve bu adann civarndaki adalar Birleik Kralla brakt. in sava tazminat olarak 650 ton gm deyecekti. in el koyduu ya da imha ettii afyonlar iin Birleik Kralla 6 milyon dolar tazminat deyecekti. in'de bulunan Britanya vatandalar diplomatik dokunulmazla sahip olacaklard. in ve Birleik Krallk karlkl ayn ticari kurallara uyacaklard. in baz yeni limanlarn da dk gmrk tarifeleriyle Birleik Kralla ayordu. Eer in baka bir devlete bir imtiyaz verirse, bu imtiyaz otomatik olarak Britanyaya da amil olacakt. inli vatandalar dier lkelere gmen olarak gidebileceklerdi. Amerika ktasna ilk gmenler bu antlamadan sonra gittiler. Anlama ncesinde in vatandalar lke darsna gmen olarak kamyorlard.

140

Tanzimat Krsal Kesimde Ters Tepiyor, zel Mlkiyet Yerleiyor

Austos 1842de Osmanl maliyesi iltizam usulne geri dnd. Tanzimatn en nemli devrimlerinden biri geri ekilmiti. Ancak Muhassllk izleri kald. ok ksa sre kalmasna ramen, teoride Cumhuriyete kadar yrrlkteydi. Muhassllk kalkmt ama vilayetlerde defterdarlar duruyordu. Tanzimat ile iltizam ve angaryann kalkaca ilan edilmi olmasna ramen, topran kontroln elinde tutan snfa kar hibir ey yaplamamt. Bunun sebeplerinden bazlar krsal kesimde topra kontrol edenlerin gc ve Babali brokratlarnn liberal grleriydi. ltizam kalkacana tersine toprakta zel mlkiyetin kuvvetlenmesine allyordu. Arazi rejimi yeniden dzenleyip, toprakta zel mlkiyetin yerlemesi iin nemli admlar attlar. Tanzimat ynetimi iltizam ilerini valilere ve dier yneticilere yasaklamt. Ayrca iltizama konu olanlar say ve miktar olarak kstlanmt. Bu mltezimlerin gcn azaltt. imdi ortaya, ufak ama daha a gzl, pek ok arac kmt. Glenen paa ve ayanlar ortadan kalkmt ama kyly ezen grgsz ve a bir tara mtegallibesi tredi. Kyller, Tanzimat fermannn getirdiklerini, zor hayatlarndan kurtulu olarak grmlerdi. Bunun zerine hem Anadoluda ve hem de Rumelinde aa ve yneticilere kar ba kaldrmalar oldu. syan eden kyller angaryaya gitmiyor, baz vergileri, demiyorlard. Rumelinde bu tip hareketler ksa srede ulusal bir nitelie brnyorlard. Bunlar ulusal hareketlere g veren olaylard.

141

1841de Nite toprak aalarna kar isyan kt. Toprak aalar ve vakf yneticileri genel olarak Mslmand. zerk Srp prenslii isyan destekliyordu. Sonunda isyan ulusal bir isyan olup, kt. Tarada kurulan mahalli meclislere toprak sahipleri giriyorlard. Bunlar uygulamalar kendi karlar dorulturunda saptrdlar. ltizam kaldrtmadlar. Vergiyi kendi ilerine geldii gibi topladlar. Angaryay kaldrtmadlar. Topraklar zelletirilirken Miri topraklar yamaladlar. leride Dyunu Umumiye kurulana kadar, Osmanl vergi kaynaklarn tem ve yeteri kadar belirleyemeyecek ve ne de dzenli vergi toplayabilecekti. Mltezimlerin devlet ile halk arasndaki keyfi araclklar srp gidiyordu. Devler en nemli gc olan toprak mlkiyetini kaybediyordu.

142

1842in Baz Gelimeler

Massacre of Elphinstone's Army

Dost Muhammed Hann olu Ekber Han, Afganistanda Kabul ile Jalalabad arasnda Britanya ordusunu (Britanya Dou Hint irketi) yok etti (Massacre of Elphinstone's Army). 1842de ngilterede madenlerde kadnlarn ve ocuklarn altrlmas yasakland. Gney Afrikada Boerler, Durbanda skmlard. Kuatmadan 11 gn sonra avc Dick King Grahamstowndaki Britanya askeri genel komutanlna ulaarak haberi verdi. Britanya ordusu, Boerleri rahatlatacak bir takviye yollad. Rafael Vasquez komutasnda Meksika ordusu Teksas igal etti. San Antonioyu ele geirdikten sonra Rio Grandeye geri dnd. Bu Teksas tarihindeki ilk igaldi. Birleik Devletler ile Kanada arasnda Webster-Ashburton Anlamas imzaland. Snr Rocky Dalar kabul edildi. Sino-Sikh Sava, Chushul Anlamas imzalanarak bitirildi. Versailles yaknlarnda lokomotifin aks krlnca tren kazas oldu. Versailles tren kazasnda 55 kii ld. 1842 balarnda Darwin, Lyell'a fikirlerini aklayan bir mektup yazd. Her canl trnn kendi balangc olduunda srar eden Lyell, jeoloji alannda mttefiki olan Darwin'in bunu inkar etmesine ok zld. Mays 1842'de Darwin'in mercan kayalklar zerine yazd eser yaymland, ayn sralarda Darwin, doal seilim teorisinin bir " kabataslan" kada dkt.

143

Stendhal

ngiliz asker ve mucit Henry Shrapnel (d. 1761), talyan besteci Luigi Cherubini (d. 1760), Yazar Stendhal (d. 1783), ransz kaif Jules Dumont d'Urville (d. 1790), Polonyal ressam Walenty Wakowicz (d. 1799), Alman air Clemens Brentano (d. 1778) 1842 ylnda ldler.

144

Osmanl Yeni Ordu Tekilatlanmas, 1843

Osmanl devleti askerlik sresini 5 yl olarak kanunlatrd. 5 ylsonunda terhis edilenler, 7 yl redif denen yedek askerlikle ykmlydler. Askere gnll olarak ve kura ile alnlyordu. Askerler 32 yana doru serbest kalabiliyorlard. Her aileden en ok 1 kii asker oluyordu. Tek erkek ocuklar askere alnmyorlard. lkesel olarak tm Osmanl uyruklar kuraya tabidiler. Ancak Gayrimslimlerin orduda olmalar pek istenmiyordu. Bu nedenle onlara bedel konmutu. Bedelini deyen askerlikten kurtuluyordu. 1843 ylnda Osmanl imparatorluu 1814 Prusya Askeri Kanununu bir fermanla tekrarlad. Askeri yeniletirme rnei artk Fransa deil Prusyayd. Osmanl yneticileri Prusya ordusuna hayran olmulard ve onun gibi olmak istiyorlard. nce klk kyafet Prusya askerlerine benzetilmiti. Yeni talim usulleri, daha yetkin silahlar, Avrupadakilere benzeyen klalar orduya sokulmutu. 1843 Osmanl ordu tekilatlanmasna gre, stanbul, Makedonya ve Bosna (merkez Manastr) yani Rumelinde 3, Dou Anadolu, Suriye ve Irak yani Asyada 3, toplam 6 ordu kuruldu. Bu ordulara rtbesi mir (mareal) olan subaylar komuta ediyordu. Sonuncu ordu 1848de Badatta kuruldu. Daha sonra 1877 savandan sonra Yemende 7. ordu kurulacakt. Ordu merkezleri stanbul, Edirne, Selanik, Erzincan, am, Badat ve sonra Sanayd. Ordu merkezlerinde valilerle, ordu komutanlar arasnda daima bir birlik ve beraberlik yoktu. zellikle gvenlie ilikin sorunlarda yetki atmalar kyordu. Ordu genel karakteri ile Mslman bir orduydu. Ve hatta Trk kkenlilerin ar bast bir orduydu. 1852de bir iradede Arabistan ordusundaki askerler arasnda Trk ocuklarnn azald, bu nedenle dier ordulardan Trk neferi nakli yaplmas emrediliyordu.

145

I. Nasturi Hareketi, 1843

Hakkari

Nasturiler, Mool istilas sonrasnda Hakkari ve Urmiye evresindeki blgeye dalmlard. 1514 ylnda I. Selimin ranllar aldran yaknlarnda yenilgiye uratmasyla Hakkari ve Kuzey Mezopotamya, Osmanl denetimi altna girmiti. Bugnk Hakkari ilinin bir ksm, 1550 ylna gelindiinde ocaklk haline getirilmi ve Van Eyaletine balanmt. Nasturiler, XIX. yzylda, Gneydou Anadolu (Hakkari), Kuzey Irak (Musul) ve ran Azerbaycann bats (Urmiye) arasndaki dalk snr blgesinde Mslman topluluklar iinde dank zmreler halinde yayorlard. dari adan Erzurum Eyaletine balydlar. Hakkari ve Bohdan arasnda yaayan bu topluluk, patrikleri Maremun nezaretinde Hakkari Krt emirliinin himayesindeydi. Nasturiler, genelde, vergi konusunda problemli bir topluluktu. Nasturiler ile Osmanl hkmetinin arasndaki anlamazlklarn banda, vergi deme konusu en nde geliyordu. Devlete vergi vermemek iin yzlerce yldr yksek dalar kendilerine yerleim yeri olarak semilerdi. 1840l yllarda Nasturilerin toplam nfusu hakknda kesin bir bilgi mevcut deildir. Ancak 9 Eyll 1843 tarihli arz tezkeresinde, sadece Tiyari blgesindeki Nasturilerin eli silah

146

tutabilecek 30.000 mevcudunun olduu ifade edilmekteydi. 2 Kasm 1843 tarihli bir baka belgede ise, Tiyari kabilesinin toplam nfusu, 50.000 olarak belirtilmekteydi. Yzyllar boyunca blgede hakim olmu olan Cizre-Bohdan Emirlii, kkenini slam komutanlarndan Halit bin Velide dayandran bir aile tarafndan ynetiliyordu. Bu emirlik blgenin gemiinde nemli bir yere sahipti. Bedirhan Bey gen yata emirlik ynetimini zerine alarak, idari alanda bir dizi reform yapmt. Zamanla idaresini kuvvetlendirip Cizre blgesini otoriter biimde ynetmeye balad. En byk baars, dank ve bakaldrm airetleri kendi himayesi altnda birletirmekti. Bedirhan Bey, gayrimslim unsurlarla (Ermeni, Nasturi ve Sryani) olan ilikilere de byk nem veriyordu. Bedirhan Bey, 18281829 Osmanl-Rus Sava srasnda, Osmanl Devletine ykml olduu askeri destei vermemiti. Ancak, daha sonra bu tutumundan vazgeerek II. Mahmutun, Dou Anadoludaki merkezi ynetimi gerekletirmek ve blgedeki ayanlar ile derebeylerini itaat altna almak iin yaptrd 18331839 yllar arasndaki Dou harekatnda askerleriyle birlikte devletin yannda yer almt. zledii bu politika ile Bedirhan Bey, dier Krt beyleri gibi hem tasfiye olmaktan kurtulmu, hem de bu sreten nemli bir g elde ederek kmt. Nasturiler ve bilhassa Nasturilerin en byk aireti olan Tiyariler, Tanzimat sonrasnda Avrupa ve Amerikann Hristiyanlara olan yaknln frsat bilerek, blgedeki Krt beylerine ve hkmete vergi vermekten iyice kanmaya balamlard. Tanzimatn Mslman ve gayrimslimleri her alanda eit bir statye getirmesi, Nasturilerin yllardr tabiiyeti altnda yaadklar Krt beylerine kar ba kaldrp ynetimlerini tanmamalarna yol amt. Blgeye gelmi olan Batl misyonerler, Nasturilere Devir deiti. Tanzimat geldi. Padiah ferman var. Krt beyleri artk sizin klnza bile dokunamaz. Sizden vergi de hara da alamaz diye propaganda yapyorlard. Bylece Nasturileri Krtlere, Krtleri de Tanzimat Fermanna ve dolaysyla hkmete kar kkrtyorlard. Btn bu gelimeler Nasturiler ve Krt beyleri arasnda gemiten beri devam ede gelen iyi ilikileri etkileyerek iki toplum arasnda problemler yaratyordu. Tiyari aireti, nfusunun okluuna ve konumuna gvenerek, 1843 ylnda etrafndaki Krt airetlerine meydan okumaya ve saldrmaya balad. Karlkl olarak ldrmeler, kkrtmalar ve almalar balad. Bedirhan Bey, Cizre mtesellimiydi. Grevi gerei Nasturilerden hkmet adna vergi topluyordu. Nasturiler, daha nce itirazsz dedikleri vergileri bu defa dememek iin bahaneler ileri srmeye balamlard. Olaylar gittike byyordu. Bedirhan Bey Erzurum Miri Halil Kamil Paadan yardm istedi. Paa, ran ile snr problemleri konuulduu bir srada yeni mesele istemiyordu. Bunun zerine, Bedirhan Bey, kendi bana hareket ederek, devletten habersiz, Tiyari blgesindeki Nasturiler zerine harekat iin hazrlklara balad. Temmuz aynda Bedirhan Bey ve 10.000 askeri, Nasturi yerleimlerine saldrd. Byk arpmalar ve vahi katliamlar oldu. Nasturiler ldler, daldlar, katlar. Baz Nasturiler sa kalmsa bu Musul valisi Mehmet Paann kendi ordusu ile yreye gelmesi sayesinde mmkn olmutu. Bedirhan Bey tarafndan gerekletirilen bu harekatn sonunda, gerek Nasturi toplumu ve gerekse Mslman unsurlarn tamam, Hakkari Emiri Nurullah Beye itaat ettirilmiti.

147

Bedirhan, Tiyari blgesinde yaayan Nasturileri itaat altna aldktan sonra Cizreye dnd. Beraberinde ok sayda esir gtrmt. Bedirhan Bey, Cizreye vardnda daha nceki dnemlerde olduu gibi, alm olduu esir ve mallarn bete birini kendine ayrp, geri kalann ulema, eyh ve ileri gelenler arasnda datt. Bedirhan Beyin 1843 ylndaki Nasturi harekat srasnda yaklak 3800 kii ldrlm, pek ok kadn ve ocuk esir edilmitir. Bedirhan Beyin 1843 Nasturi harekat, Babali tarafndan yersiz ve zamansz bir harekat olarak deerlendirilmitir. Hkmetin Bedirhan Bey konusundaki var olan phelerin daha da artmtr. Ayrca Hkmet, hadiseyle ilgili olarak kendisinin de bu iin arkasnda ve Bedirhan Beyin giriimini onaylyormu gibi gsterilmesinden ciddi olarak rahatsz olmutu. Olay, Batl devletlerin meseleye mdahil olmalarna yol aarak Babali zerinde bask oluturmalarna sebep oldu. lgili eyaletlere gnderilen emirlerde, Bedirhan Beye emniyet ve gvenlik hissi verilerek devletin yanna ekilmesi, bu suretle itaatinin salanmas isteniyordu. Bunun yannda olaylarn devam ettirilmemesi ve nfuzunu geniletmesine msaade edilmemesi de emrediliyordu. Ayrca, Bedirhan Beyin Nasturilerden el ektirilmesi, bir daha byle bir katliamn meydana gelmemesi, esirlerin memleketlerine geri gnderilmesi ve Nasturi taifesinin himaye edilmesi gibi hususlar vard. Bir de olaylar incelemek iin mfetti grevlendirildi.

148

1843n Dier Baz Olaylar

Eski Shanghai haritas

Yunanistanda bakaldrlar oluyordu. Bu bask Yunan kral Ottoyu kurucu meclis kurmaya ve temsili bir meclis kurmaya mecbur etti. Kraln otokratik yetkileri snrland ve yerine Ortodoks bir kraln gemesini ngren bir anayasa karld. Bylece eski Bavyeral danmanlarnn yerini bir Yunan oligarisi ald. Osmanllar posta idaresini bir trl oturtamamlard. 1843te Yunanistan Osmanl mparatorluunda posta ofisi at. Anlamaya gre stanbul ile Yunanistan arasndaki posta iletimini bu ofis salayacakt. inden alnan Shanghai limann Britanya ticarete at. Bu kent ok byk bir hzla geliti. Thames nehri altnda ilk tnel geii yapld. ngiliz air Robert Southey (d. 1774), Amerikal mucit Samuel Morey (d. 1762), Alman yazar Friedrich Hlderlin (d. 1770), Corayac Joseph Nicollet (d. 1786), Hollanda kral William I of the Netherlands (d. 1772) 1843 ylnda ldler.

149

Kierkegaard, 1843

Kierkegaard

Soren Aabye Kierkegaard (18131855), Danimarkal bir filozof ve teologdur. Kierkegaard babasnn etkisiyle din eitimi alarak ve kat bir atmosfer iinde yetiti. Tm yaamnda bu ocukluun etkisi grld. Kendisi de dine inanmakla birlikte srekli din adamlaryla, kurumlaryla ve dnceleriyle atma halinde oldu. Mevcut Hristiyanln yozlam olduunu ileri srd ve Hristiyan inancnn tamamen yenilenmesine ynelik eletiriler gelitirdi. Kierkegaard, din ve tanry tamamen bireysel bir konu olarak deerlendirdi. Bireyi gz ard eden btncll reddetti.

Felsefesinde merkeze birey vard. Kierkegaard, varoluuluun nclerindendir. Kierkegaard'n belli bir felsefi sistematik gelitirmemitir. Ancak kulland kavramlar ve felsefe yapma tarz sonradan varoluu felsefelerde grlen zellikleri barndrr. Kierkegaard'n itiraz ettii ve srekli eletirdii filozof Hegel'dir. Hegel'in rasyonalist ve sistematik felsefesi Kierkegaard iin kabul edilemezdi. Hristiyanlk iinde ve hatta karsnda nasl iyi bir Hristiyan olunaca noktasna nem veriyordu. Kierkegaard, felsefe tarihinin soyut mantksal kurgularla gelitiini ve bu nedenle bireyi, bireyin gerek yaamn gzden kardn dnyordu. Ona gre varolu, somut ve znel insann yaamdr. Bu nedenle felsefe somut dnmeye, yani varolua ynelmelidir. Kierkegaard, eski inan ve retiler putlara dnt diyordu. Artk bunlarn kendileri ama olmutu ve Tanrnn yerine gemiti. Hakiki Hristiyan inanc bu retilen ve uygulanandan ok uzaktayd. Onu frlatp, atmlard.

150

Ludwig Feuerbach

Ludwig Andreas Feuerbach (1804 1872), 1841de yazd The Essance o Christianity (Hristiyanln esaslar adl kitabnda Tanrnn bir insan yansmas olduunu tartyordu. nsann zayfl karsnda mkemmel Tanr kavram konarak, insan kendi doasndan vazgeirilmiti. nsan zayfken, Allah her eyi yapabiliyordu; insann snrl bir hayat varken, Allahn sonsuzdu; nsan gnahkarken, Allah kutsald. Feuerbach iin tek tanr daima byk bir tehlikeydi. Bu bir putun yaradlyd. Feuerbach Alman materyalizminin ilk dnrdr. Felsefeye nce Hegel'in nesnel idealizmini benimseyerek balam, fakat daha sonra materyalist olmutur.

151

Feuerbach, 1804te Landshut, Bavyerada dodu. 1872de, Rechenbergde ld. Hukuku Paul von Feuerbachn drdnc oludur. Ludwig Feuerbachn Berlinde ilahiyat alrken Hegelin yannda felsefe renimi yapabilmek iin ilahiyat almalarn brakp, 2 yl sreyle Hegelin yannda kalmit. 1828de Doa bilimi renimi yapabilmek iin Erlangene gitti. 2 yl sonra da "Gedanken ber Tod und Unsterblichkeit" adl ilk kitabn Hegel'in lmnden bir yl nce imzasz olarak yaynlad. 1839'da " Hristiyanlk z "n yaynlad. O sralar Alman dnrleri Hegel'i tartyordu. Ruhular onu ruhuluk alanna, maddeciler de maddecilik alanna ekitiriyorlard. O Kant'n yasan inemi Tanrnn alanna girmiti. Maddeciler de mutlan doann stnde deil, doann iinde olduunu sylemesine ilgi duydular. Feuerbach bir diyalektikiydi. Uzlamalar, yeni kartlklar ve yeni uzlamalarla, gitgide varln bilincine eriecekti. Bu erimeyse, gerek zgrl douracak olan bir sonutu. Mutlak varln kendi bilincine erimesiyle aydnlanacakt. Feuerbach " Gelecek Felsefesinin lkeleri "adl eserini Hegelden 13 yl sonra yaynland. " Temel doadr. Doann dnda hibir ey yoktur. Her ey gibi, dnce de, doann rndr. Dnce, maddi bir organ olan beyinden kmaktadr. Bence maddecilik insann varlk ve bilgi yapsnn temelidir. Ama bir fizyolojistin, bir natralistin anlad gibi, varlk yapsnn kendisi deildir. " O ykt dinlerin yerine ak dini koymak istiyordu. Ak, maddi bir ekim olarak deil, bir insanlk ideali olarak ele ald. Hegel gibi diyalektii maddede deil dncede buldu. " nsanlar seviiniz, gerek din sizin bu sevgilerinizdedir. Varlnz, aknzla biimlenecektir. " Ona gre dinin gerei aktayd. nceleri insanlar, kendi niteliklerinin fantastik yansmalar olan tanrlar yaratmlard. Ama tanrlar, insanlk dzeninin dzgn bir tarzda kurmasna yetmediler. Oysa Feuerbach'a gre, bu dzeni kuracak olan, insann baka insanlara kar duyduu ballkt. Bu ballk, en yetkin biimine akta ulayordu. Hele cinsel ak, bu duygusal insan ballnn en younlam biimiydi. Dostluk, acma, vazgeme, cokunluk gibi eitli eilimler, yetkinliini cinsel akta beliren akn eitli grnleriydi. nsanlar arasndaki btn sorunlar akn gcyle zlecekti. Ak kutsallatrmak gerekiyordu. nsanlar, bylelikle, btn aclarndan kurtulacaklard. Din, Latince balamak anlamndaki (Religare) szcnden geliyordu. u halde, din szcnn ilk anlam bad. Bundan tr insanlar arasndaki her ba, bir dindi. Din szcnn etimolojik anlam gerei ortaya koymaktayd. Feuerbach n dini, ruhu bir temele deil, maddeci bir temele oturmaktayd. Temel doayd. Her ey gibi, din de, doann rnyd. Varlk yapsnn temeli maddeydi ama kendisi dnceydi. Varlk maddeden kyor ama ruhla geliiyor, varlklayordu. Feuerbach'a gre Tanr, insan zihninin bir rndr. Tanr duyularmzla algladmz bizim dmzdaki nesnelerden farkldr. Dini inancn nesnesi olan Tanr insann iindedir, bir akl yansmasdr. Feuerbach'a gre mutluluk eilimi insan yapsnn doal bir eilimidir. nsan, doarken mutluluk eilimiyle birlikte doar. Mutluluk eilimi bu nedenle ahlakidir. Yine bu yzdendir

152

ki ahlakn temeli mutluluk eilimi olmaldr. Ama mutluluk eilimi babo braklamaz. Onu dzenleyen iki doal kstlayc vardr: Bunlardan biri kiisel, dieri toplumsaldr. Kiisel olan eylemlerimizi kendimizdeki sonulardr. Mutluluk eilimimizi babo brakp, rnein ikiyi fazla karrsak hastalanrz. Bylelikle de kendi eilimimizi, kendimizden dolay, kendimiz kstlarz. Eylemlerimizin toplumsal sonular ise snr belirler. Mutluluk eilimimizi babo brakrsak bakalarn mutluluk eilimlerinin snrna gireriz. Bu halde bakalar, kendi mutluluk eilimlerimizi savunarak bizim mutluluk eilimimizi bozarlar. Bylelikle de kendi eilimimizi, yine kendimizden dolay, kendimiz kstlarz. Hem kendimiz, hem de bakalar, elbirliiyle mutluluk eilimimizi dzenlerler, arlklara engel olurlar. Bu iki snrn dnda mutluluk eilimimizin hibir engeli yoktur, keyfince yol alabilir. Anlaldna gre, mutluluumuzu, yine kendi mutluluumuz dzenlemektedir. Kendi mutluluumuzu bozmadktan sonra mutluluk eilimimizin yneldii yer yol ahlakdr. Toplumsal sonular, kendi mutluluumuzun tadn kardklarndan dolay kstlaycdrlar. Kitabnn Marx nemli lde etkileyen ilk blmnde, Feuerbach, dinin gerek ya da antropolojik zn zmlemiti. Tanrya yklenen eitli nitelikleri tartarak bunlarn insan doasnn farkl gereksinmelerinin karl olduunu ileri srd. kinci blmde dinin sahte ya da ilahiyata ilikin zn ele alarak tanrnn insandan bamsz bir varl olduu grnn yanlln anlatt. Bu gr, vahiye ve kutsal nesnelere inanmaya yol ayordu. Feuerbach ateist olmadn sylemekle birlikte, Hristiyanlktaki tanrnn bir yanlsama olduunu iddia etti. Din grlerini felsefi ve dier disiplinlerle birlikte ele almas, Hegelin ilkelerini yar-dinsel olarak grmesine yol at. Marx daha sonra 1845te " Thesen ber Feuerbach "da Feuerbach tr materyalizmi eletirecekti. 18481849 devrim ve kardevrim yllarnda, dini tutuculua yapt hcumlar nedeniyle, birok devrimci tarafndan kahraman olarak grld. Feuerbach en ok Hristiyanla kar olan yazarlar etkiledi. Baz grleri de daha sonralar Almanyada, kilise ile devlet arasndaki mcadelede, ar ucun temsilcileri ve kapitalizme kar mcadelenin nderleri tarafndan benimsendi. Daha sonralar ise Marx tarafndan belirtildii gibi toplumsal geliim iindeki " zne "yi edilgen hale getirmesinden dolay eletirilecekti.

153

Rum Ortodoks Patriklii mparatorluk Yanls, 1844

stanbul Ortodoks Patrikhanesi taht

Macar diyet meclisi Macarcay resmi dil olarak kabul etti. Avusturya imparatorluu buna ses karmad. Bu srada Slav dilinde kan gazetelerin de tetiklemesiyle Bohemya ve Hrvatistanda milliyeti duygular uyanmaya balad. talyada da birleik bir talya ilgili hareketler kuvvetlenerek sryordu. Yunanllarda olduu gibi Slavlar zerinde de Rusyadan nce talyan Rnesanssnn etkisi olmutu. Machiavelli, talyayla ok yakn ilikisi olan Browning gibi Adriyatik sahillerindeki Hrvat ehirlerine etki yapmt. Katolik Slavlar ve Hrvatlar, talyan dnyasna, felsefesine, siyasetine ok yakndlar. Buralarda nce Polonya ile ve sonra Rusya ile kurtulua gitme fikri

154

belirmiti. Byk Petronun babasna sunulan lahiyada, Rusyann modernlemesi, batllamas tavsiye ediliyor. Ancak bu sayede Rusya kuvvetlenecek ve Slavlarn hrriyete kavumalarnda nclk yapabilecektir, deniyordu. Osmanl mparatorluunun bir imparatorluk olmas, yani tabann dini ilerini rahata yrtebilmesi hatta bunun tevik edilmesi, kendi okullarnda ve kendi dilinde eitim yapabilmesini tevik etmesi, tevik etmese bile gz yummas, bu ii kolaylatrmtr. Ne var ki Slavlarn nndeki milli uyanta ve zellikle maarif hizmetinde, en nemli engel Trkler, Trk idaresi, Babali deildi. Onlarn dini ilerine, mali ilerine, maarif ilerine bakmakla ykml olan Rum-Ortodoks Patrikhanesiydi. Rum Ortodoks Patriklii, defalarca anlatld gibi, imparatorluun en nemli kurumlarndan biriydi. Hayatiyeti imparatorlukla btnlemiti. Tanzimat ferman okunup, torbasna konunca, Rum Patriinin nallah bir daha o torbadan kmaz dedii sylenir. Bu fermanla Rum Ortodoks Patriklii, Osmanl Avrupasndaki halkn byk ounluu zerinde ruhani, hukuki ve mali egemenliinin sonuna gelindiini grmt. Tanzimattan hemen sonra Bulgarlar kendi ruhani kurumlarn kurmulard. Artk Bulgar Kilise vakflarnn ynetiminde sz sahibiydiler. Yol Bulgar Ulusal Kilisesine doru gidiyordu. Fener Patrikhanesi Bulgar isteklerine kar koydu. Bulgar dini kurulularnn bana hep Grekleri atad. Bu srada misyoner faaliyetleri sonucu Gregoryen Ermeniler eski mezheplerini terk edip Katolik ve Protestan oluyorlard. Bu tip bir temayl Bulgarlarda ortaya kmad. Bulgarlar Ortodoksluktan vazgemediler.

155

in Batyor, 1844

Asya'nn Emperyalistlerce Paylam

in Britanyaya verdii imtiyazlarn benzerini Fransa ve ABDye de verdi. Shanghai ve dier limanlarn ticarete almasyla beraber, in gm yabanc lkelere akmaya balad. in d ticareti ak veriyor ve in bunu nleyemiyordu. Bat mallar ine nerede ise snrsz akyordu. in gmrk duvarlarn ykseltemiyordu. Gm dar katka, devlet ve genel olarak in durmadan fakirleiyordu. Enflasyon azmt, mali krizler pe pee gelmeye balad. Devlet istikrazlar karmak zorunda kalyordu. Bu istikrazlara karlkta teminatlar veriliyordu. Verilen bu teminatlar genel olarak imtiyazlar halinde veriliyordu. Ve anlama maddesi gereince dier devletlere de temil ediliyordu. in batyordu. Ardndan gzya dken de yoktu.

156

inde herkes fakirleirken Avrupallar ile ibirlii yapan tccarlar zenginleiyorlard. Sermaye biriktiriyor, muhitlerini Avrupai hale getiriyor, fakirleen jendriden toprak satn alyorlard. Oullar Avrupa niversitelerinde okuyordu. Bunlar bir yandan da sanayi kurmaya balamlard. Liman kentleri yaknlarnda ikamet ediyorlard.

I. Afyon Sava

inin gneyi Avrupa dncelerini renmeye balamt. Bazlar in ve Avrupa sistemlerini mukayeseye balad. Eletiri ortaya kt. Bu gneyde ihtilalci kurulularn kurulmasna kadar gidecek bir sreti. inde saray ve okumular (Jendri) olup biteni pek de anlayamyordu. Onlar iin Avrupallar biraz yetki verilebilecek korsanlardan baka bir ey deillerdi.

157

Yaradln Doal Tarihi

Seksi seicilik

Darwin, Ocak 1844'te fikirlerini botaniki arkada Joseph Dalton Hooker'a at. Kendisini " bir cinayeti itiraf ediyormu gibi " hissediyordu ama Hooker Darwin'in teorisini beendi. Temmuz'a gelindiinde, Darwin'in " mseddesi " 230 sayfalk bir deneme yazsna dnmt. Ekim 1844'te anonim olarak yaymlanan ve insan dahil tm canllarn ilkel formlardan dnerek ortaya ktn savunan Vestiges of the Natural History of Creation (Yaradln Doal Tarihinden zler) adl kitap, doa bilimciler tarafndan yerden yere vurulunca Darwin teorisi konusunda ne kadar dikkatli olmas gerektiini bir kez daha anlad. Kitap, Londra orta snfndan byk ilgi grd ve trlerin dnm konusunu bir kez daha gndeme getirdi.

158

Yeni Bir Din

Pek ok yerde olduu gibi ran'da da Mehdinin yeryzne inmesi bekleniyordu. XIX. yzyln balarnda randa son derece baskc bir ynetim vard. Ekonomik durum bozuktu. nsanlar adalete Mehdinin gelmesi ile kavuturacaklarn sanyorlard. ran hkmeti lkedeki i ve d karklklara zm getirememiti. Hkmetin yetersizlii ulemann halk zerindeki etkisinin artmasna sebep olmutu. Irklk, kast ve dini grup taassuplarnn hakim olduu bir dnemde, renkleri, rklar ve dinleri ne olursa olsun btn insanlarn bir olduu iddiasyla Bahailik ortaya kt. Bahai Tarihi, 1844'te Bab'n (Seyyid Ali Muhammed) yeni bir an gelmekte olduunu ve yeni bir peygamberin geleceini ilan etmesiyle balad. Seyyid Ali Muhammed (Bab), kendisinin tm Mslman aleminin bekledii kii olan, " Mehdi " olduunu 23 Mays 1844'te iraz'da ilan etti. Binlerce kii Bab'a inanarak " Babi " oldu. Bab, eski dini yapya gre ok yeniliki ve radikal fikirler sylyordu. Allah birdir Tm dinlerin temeli birdir nsanlk alemi birdir

159

Din bilim ve akl ile uyum iinde olmaldr Irksal, dinsel, etnik taassuplar terk edilmelidir Kadn ve erkek eittir Genel bar iin allmaldr Eitim zorunludur ve evrensel eitim hedeflenmelidir Serbest dnce ile gerek aratrlmaldr Ar zenginlik ve yoksulluk kaldrlmaldr Ancak Bahailik daha oluum halindeydi. 20 yl sonra, esas onu din haline getirecek olan Mirza Hseyin Ali (Bahaullah) olacakt.

Bahai yldz 1

Bu gelimeler karsnda, ran dini yaplanmasnn ve ulemann etkisi ile ynetim ikencelere ve basklara balad. ekilen ileler, yeni dine inananlarn ran terk etmesi sonucunu getirdi.

160

1844n dier Olaylar

Mors alfabesi

Avusturya imparatorluu mutlakyeti rejimine ramen liberal davranmay zaman zaman baaryordu. Ama Rusya yle deildi. Siyasi bir polis tekilat kurarak, rejimini daha da kuvvetlendirdi. Ruslar Kazakistan tamamen kontrolleri altna almlard. imdi Kazaklara kar duyduklar sayg da yok olmutu. lk Bulgar gazetesi zmirde yaynlanmt. zmirdeki bir Bulgar tacir olan Fotinov, Lyuboslovie adl sadece haber deil edebiyat, tarih ve ideolojiden sz eden gazetesini hayata geirmiti. Arkadan Kristos Taplite ikinci bir gazeteyi kartt. 1844de Mors alfabesi bulundu. Bu bulu, haberleme de r amt. Hemen, Washington Baltimore arasnda telgraf iletiimi baarld. Bulu hemen haber ajanslarnca benimsendi. Osmanl piyasasnda ayar bozuk pek ok para dolayordu. Uluslar aras demelerde bu durum sorun yaratyordu. 1844de ayar kararnamesi karld. Standart ve kenar krplamaz sikkeler tedavle karld. 100 Osmanl kuruu 1 Mecidiye altn olarak hesaplanyordu. Altn para da bundan sonra sadece stanbul darphanesinde baslacakt. Tabii ki standart sikke aniden piyasadaki tek deme arac olamad. Zaten Osmanl lkesinde yabanc sikkeler de dolayordu. zellikle merkezden uzak eyaletlerde yabanc paralar geiyor ve kullanlyordu.

161

Dominik'de Karnaval -

Fransz Doa Bilimci, tienne Geoffroy Saint-Hilaire (1772 1844) ld. Dominik Cumhuriyeti Haitiden bamszln elde etti. Kral Oscar I, sve-Norve tahtna kt. Bah' takvimi balad.

162

Kzlderili Zorunlu G, 1845

Kzlderili Zorunlu G

XIX yzyl 1845den sonras Manifest destiny (Belirgin Kader) ideolojisinin ve Kzlderili Zorunlu Glerinin a oldu. ABD hkmeti, bu dnemde, Kzlderililer ile pek ok anlama yapt ama ayn sklkta da iddet uygulad. Mississippinin dousunda esas kargaa Creek Sava, and Seminole Sava savalar oldu. Mississippinin batsndaki yerliler ile yaplan savalar genel olarak Yerli Savalar olarak adlandrlrlar. Florida ABDnin 27. devleti oldu. ABD Kongresi Bakana veto hakkn ilk defa tand. ABD bakan olarak James K. Polk, John Tylerden sonraki bakan oldu. 2 Aralkta ABD bakan James K. Polk kongreye Monroe Doktrininin vazgeilemez olduunu ve ABDnin Batya doru genilemesi gerektiini ilan etti (Manifest Destiny). Teksas ABDnin 28. devleti oldu. Hatrlanaca gibi, Texas nceleri Meksika Cumhuriyetine aitti. ABDnin Gneydeki kleci devletleri buray koloniletirmilerdi. Kolonicilerin says artnca da Texas Meksikadan bamszln ilan etmi, imdi de ABDye ilhak etmiti. Meksika kanunlar gerei Texasda klelik yasakt. Koloniciler tekrar klelii tesis etmek istiyorlard. Gelecekte bunu baaracaklard. Bu da ABD i savann nemli banbalarndan biri olacakt.

163

ABD rnek mi? 1845

Roma

Bu sralarda Lutherciliin ampiyonu Hengstenberg, aklcla yklenip, duruyordu. Avrupada yeniden dini vaizler ve tarikatlar oalmt. zellikle kadn tarikatlar hzla artyordu. Dinin glenmesi uruna hayr ileri yaplyor, kitaplar yazlyor, dernekler alyordu. Din grevlileri bulunduklar yerlere ha dikmeye balamlard. Buralarda tesbih, muska, ermi suretleri datlyordu. Vaizler bir yerden bir yere vaaz vermeye kouyorlard. Papalk laiklemi bir ynetimin yararna inanmt. Ama eskiye dnlmesine alanlar vard. Onlar XVI. Gregoriusu Papa setirdiler. O da felsefeye ve gizli derneklere sava at. Hkmetleri de dini konularda lml davrandklar iin bask altna almaya alt. Katolikler kendileri iin istediklerini dier inanlara tanmyorlard. Yahudiler devletin insafna kalm, her frsatta zulm gryorlard. Derken tm bu srada IX. Pius Papa oldu. Metternich onun iin yle diyecekti: her eyi nceden hesaplamtm, ama liberal bir papay hayr . Avrupadaki Protestan aydnlar dinle devletin birbirinden ayrld bir ortama hayrandlar. Kendilerine rnek olarak ABDyi alyorlard. Amerikada tm inanlarn serbeste yart bir demokrasi vard. Tm yukarda yazlanlara ramen liberal bir Avrupa ok ekiciydi. Ve kimse bu ekicilie kar duramyordu.

164

Bu srada, gemiciliin gelimesi, Amerikann imkanlar, Avrupadaki yaam zorluklar bir araya gelince Avrupa halk gn getike daha fazla sayda, ABDnin kuzeyine akyordu. Bu akan kalabalk oradan da Bat Amerikaya doru yaylyordu.

Vatikan

Bylece Avrupadan gelen nfus ile Kuzey gittike daha kalabalk hale geliyordu. Kuzey hem Senatoda ve hem de Temsilciler meclisinde ounlua sahip oldu. Bu gelime gneyi daha da korkutmutu. Ynetim Kuzeye geiyor ve klelerini kaybetme ihtimali ortaya kyordu. imdi Gney ayrmlar daha da ciddi konuuyordu.

165

1845 Osmanl mparatorluundaki Gelimeler

Drzi - Osmanl toplants

Msr brokrasi st kademelerinde Arnavut, Trk ve erkezler vard. Konuulan dil Trkeydi. 1845den sonra yksek yneticiler ve dil Araplamaya balad. stanbulda Zaptiye tekilat kurularak, asayi ileri askerden alnd. 1834de kurulmu olan Harbiye, bu tarihten sonra Harbiye ve idadi olarak ikiye ayrld. Bundan sonra ciddi bir eitim balad ve ilk mezunlar 1848de verildi. Ordu merkezlerin askeri idadiler ald. Prusya ve Fransadan retmenler getirtildi. Bundan sonra 40 yl iinde yabanc diller, matematik, corafya gibi konularda askeri mektepler en sekin eitimi vereceklerdi. 1845de Meclisi Maarifi Muvakkat kuruldu. Gerekli grlen ilim ve fen bilgilerinin rencilere verilebilmesi iin sbyan, rtiye mekteplerinin dzenlenmesi ve Darlfnun (niversite) almasyla ilgili dzenlemeleri nermekle grevliydi. Bu konularda tavsiyelerini ynetime bildirdi. Hatrlanaca gibi Maruni Drzi dmanl scak atma haline gelmiti. Ve bu durum 5 yldr devam ediyordu. Gemi valiler bu durumu dzeltememilerdi. 1845de Osmanllar yeni bir dzenlemeye giderek, Cebel-Lbnanda, birinde Marunilerin, dierinde Drzilerin oturduu iki ile kurdular. Bunlar Sayda valisine bal olacak ve ylda 3.500 kese vergi vereceklerdi.

166

ngilterede Byk Toprak Sahipleri, 1845

Devonshire malikanesi

ngilterede lortlar oktan beridir, topraklar mlkiyetlerine geiriyorlard. Bu 1845e doru sonuland, artk Byk Toprak Lortlar, topraklarn te birine el koymulard. Bunlar 2.000 kadardlar. Kimilerinin topra 100 400 bin hektar arasndayd. Toprak aristokrasisi, topra kazanl bir yatrma evirmeye alyordu. Bedfordlarn yllk geliri 2,5 milyonu gemiti. Toprak aristokrasisi ato grnmndeki konaklarda yayordu. Malikane bir imenliin ortasndayd. imenliin etraf ormanla kaplyd. Arazi avlanmaya ve ata binmeye imkan veren bir yaptayd. Konaklarn yan sra hakiki atolarda da yaayanlar vard. Devonshire dknn atosunda, akan sular, alayanlar, heykellerle ssl Havuzlar, sanki Versailles sarayyd. Sk sk krsal kesim centilmenlerinin topland tilki avlar dzenleniyordu. Yerel zerklik, milisi, adaleti ve ruhban varlkllarn hizmetine sokmutu. Geliri iyice artm olan toprak sahipleri kentlerin ve sanayinin gelimesine de katlyordu. Londrann bir blm Lort Westminster ve dk Bedforda aitti. Bunlar kentte kira getiren saysz konut ina ettirmilerdi.

167

Eaton Hall - Porden

Lortlarn bir ksm kmr satyordu. Bir ksmnn fabrikalar vard. ngilterede tm ticari ortaklklar ve bankalar glerini ve varlklarn topraktan alyorlard. Adam Smith toprak rantna bir Tanr ba diye bakyordu. Malthus iin ise nfus basksnn kanlmaz sonucuydu. Byk Toprak Sahipleri yannda iftlik Sahiplerinin durumu da Kta Avrupasndan iyiydi. Salonu olan bir burjuva evinde oturuyorlard. Resim asyor, kitap okuyor, elerinin iyi giyinmesine dikkat ediyorlard. rlandada durum bir felaketti. ngilizler fetih hakkna dayanarak topraklar ellerinde tutuyorlard. rlanda nfusu hzla oalyordu ve ok fakirdi. Yani toprak sahiplerinin elinde neredeyse snrsz i gc vard. ngilterede 200 bin, rlanda da 700 bin iftlik vard. itliklerin ounun topra 2 hektardan azd. rlandada kesenekiler, ok sert kontratlarla iftliklere balanmlard. Bir yeri terk edecek olan 6 ay nceden haber vermek zorundayd. Btn kesenekilerin ok borcu vard. Bu bortan kyleri de mesuld. Borcu azaltmann tek yolu iyi bir hasatt. Ayrca hangi mezhepten olursa olsun Kiliseye ondalk verecek ve merkeze (Londra) toprak vergisi deyecekti. 600 bine yakn insan sadece yln yarsnda alyor, dier yarsn isiz geiriyordu. Parasz rlanda retiminin nemli bir ksmn dar satyordu. Buday tarlalar ayrlar nnde gittike geriliyordu. rlanda ailesi sadece patates ve evde besledii domuz ile besleniyordu. Umutsuzluk, din savalar sk sk rlanday ngiltereye kar ayaklanmak zorunda brakyordu. Ktlk, isizlik, isyan derken tek denecek ey byle hayat olmaz olsun olurdu. rlandallar ok umutsuzdu ama Avrupa halk da umutsuzdu. nsan kurtarmak iin rgtlenme gerei n plana kyordu. Liberalizme kar dayanma retileri ortaya kmaya balamt. Kimi devleti kendi dncesine doru eyleme geirmeye alrken veya devletten medet umarken Owen iilere kendi kaderinizi kendi ellerinize aln diyordu.

168

Saint Simoncular insann insan tarafndan smrlmesini ayplyorlard. Mhendisi, bankacy ve iiyi sefaleti el ele vererek alt etmek iin arda bulunuyorlard. Owen ve Cabet komnizm diyordu. Fourierciler Bar Demokrasi den yanaydlar. Lamartine, Bastiat vs sosyal uyum peindeydiler. Getikleri yol eski bir yoldu ve Engelse gre utopikti.

169

1845in Dier Olaylar

Vuelta de Obligado Muharebesi

Brezilyann kendi ekonomisini korumak iin ald nlemler, blgedeki ngiliz ve Fransz ticari menfaatlerini baltalamt. Sava kt. 20 Kasmda Vuelta de Obligado Muharebesinde ngiliz-Fransz mterek donanmas Arjantine Konfederasyon donanmasn Paran Nehri savanda yendi. ngiliz-Fransz zaferi taktik bir zaferdi. ngiltere lastik band buldu. Austos aynda Britanya, Afrikadan Kle ticareti yaplmasn engelleme ve yasaklama kanununu (Aberdeen Act) kabul etti. Hindistanda 1845 ylnda Birinci Anglo-Sih Sava (1845 1846) balad. Ferozeshah Muharebesinde Britanya kuvveti Sih kuvvetini Punjab yendi. Sava Britanyann galibiyeti ile bitti. Jefferson, Georgiada Dr. Crawford Long, Anesthesiyi ilk defa uygulad. svirede radikal parti istekleri ile balayan kargaa ve konfederasyonun slah tartmalar byyerek sryordu. 1845 ylnda Katolik ve Protestan kantonlar arasnda i sava kt. Sava radikaller kazand.

170

Trkistanda da atmalar vard. Mslmanlar inlilerle durmadan savayorlard. in dindar deildi daha dorusu dinsel adan tutucu deildi. Ama in kendi dinini siyasi bir nitelikte grdnden, inde yaayan herkesin resmi dine katlmasn istiyordu. Bu istek Mslman dininin istekleri ile eliiyordu. Sonuta devaml atmalar vard. Trkistanda inli memurlar ve inli askerler vard. Ama Trklerin yaps belliydi. Onlarn kendi ynetimleri, beyleri vard. Trkler organize idiler. Ve bu da atmalar daha iddetli ve srekli yapyordu. inliler kendilerini lkenin efendisi gryor ve vergi toplamaya alyorlard. Beyler ise onlar da kendi lkelerinin efendisiydiler. 1845de in Trkmenistannda yeni bir isyan parlad. Yeni Zelandada Flagstaff Sava vard. Yerli efleri Kawiti and Hone Heke, 700 Moris ile Kororareka (Russell, New Zealand) Britanya Kolonisini yakt. La Verrier (1811 1877) ve ayn zamanda ngiliz Adams (1819 1892) hesap yoluyla Neptn gezegeninin yerini bildiriyorlard. 1 yl sonra ise Berlin gzlemevinde gezegen grlyordu. John Dalton 1845de ld. John Dalton (1766 1844) ngiliz kimyager ve fizikidir. En ok atom teorisi'ni savunmas, kendi ad verilen atom modeli ve onuruna bazen Daltonizm de denen renk krl hakknda yapt aratrmalarla tannr. 19. yzyln balarnda atom konusunda ilk bilimsel yaklam yapan atomcudur. Ona gre atomlar ileri dolu ve paralanamayan krelere benzemektedir. John Dalton, maddeleri ok kk yap talarnn topluluu halinde bulunduu fikrini ileri srmt. 1800'l yllarda Dalton, her elementin kendine zg bir atomu olduunu ve elementin bu atomlardan olutuunu gsterdi. Ancak Dalton, atomlarn ii dolu ve blnemez olduu fikrindeydi. Alman edebiyat tarihisi, evirmen, yazar, felsefeci ve Hint kltr (Hindoloji) uzman August Wilhelm Schlegel, (1767 1845) ld. Kardei Friedrich ile birlikte Novalis, Ludwig Tieck ve Friedrich Wilhelm Joseph Schelling gibi dnemin st dzey edebiyatlarn bir araya getirmiti. Norveli filozof Henrik Steffens (d. 1773), Amerikal anatomist Dr. Thomas Sewall (d. 1786), Macar air Jnos Batsnyi (d. 1763), ABD 7. bakan Andrew Jackson (d. 1767), Mimae Friedrich Ludwig Persius (d. 1803), Norveli yazar Henrik Wergeland (d. 1808), Latin Amerika bamszlk sava kahramanlarndan Rafael Urdaneta (d. 1788) 1845 ylnda ldler.

171

Batya Hcum, 1846

Sierra Nevada

Kuzey Amerikada Mays 1846, binlerce insan 3.000 Km tedeki bir yere hayatlarn yeniden kurmaya gidiyorlard. ncler Oregonun batsna ve Kaliforniyaya gidiyorlard. Bir araba ve kzleri 5.000 $d. Bu bir yaam teknesiydi. Bu arabalar 500 Kg erzak ve batda kurulacak hayatn temel ihtiyalarn tayordu. me suyu arabann tentesinde biriken yamur suyuydu. Ate kz dks ile yaklyordu. Bu yolculuk iin para da lazmd. Yerliler yollar iin 10 $, nehirler iin 100 $ alyorlard. Yolda ok Amerikal ld. Yolculuk ok zordu. Kestirme yol peine dp, kaybolanlar oldu. Alktan yamyamlk yaptlar. Sierra Nevada dalarnda altn vard. 15 Haziranda ABD ile Britanya arasnda Washingtonda Oregon Anlamas imzaland. Bylece Oregondaki snr anlamazlklar sonlandrld. Bylece Kuzey Amerikann ana topraklarnn ABD ile Britanya arasnda taksimi de sonlandrlm oldu.

172

1846da Osmanl

Tekke'de ayin

Mehmet Ali Paa Londra Anlamasndan sonra Osmanl Devleti ile barmt. 1846 ylnda stanbulu ziyaret etti. Kendinden 54 ya kk olan padiahn eteini pmt. stanbula ilk defa geliyordu. Msra dnte Kavala, Napoli ve Maltaya urad. Padiah bir sre sonra Kavalann karsndaki Taoz adasn da Msra brakarak bir jest yapt. Mehmet Ali Paa, stanbulu bu ziyaretinde de sadaret makamna geebilmek iin temaslarda bulunmutu. Bab Alide Sadrazam Rauf Paa 4. defa sadaretten azledildi. Yerine Mustafa Reit Paa ilk defa sadrazam oldu. Sadrazam olduunda 46 yan biraz geiyordu. Mrteciler hemen aleyhinde almaya baladlar. Meclisi Maarifi Umumiye ve Ziraat Nezareti kuruldu. Lbnandaki Hristiyanlar baz haklar ve belki otonomi elde etmek iin alyorlard. Tanzimat ynetimi tekkeleri kendi olmaz ise bile hi olmazsa medrese denetimine sokmaya alyordu. Yenieri katliamnn peinden stanbulda tanesi hari, tm Bektai tekkeleri kapatlmt. Rumeli ve Giritte birka tekke dnda taradaki Bektai tekkeleri de kapatlmt. Bektai tarikat ve dier tarikatlar da Nakibendi ve Mevlevi tarikatlar aracl ile kontrol edilmeye alld. Bektailer gizlenmi veya grnte Mevlevi olmulard.

173

Nasturileri Katletmek

Bedirhan ile Nasturiler arasndaki gerginlik devam ediyordu. Karlkl ldrme ve almalar vard. Musul Emiri Nurullah Bey, tek bana Nasturi Tuhuba aireti ile ba edemeyince, mttefiki Bedirhan Beyden yardm istedi. Bedirhan Bey, 1846 Eyllnde 10 binden fazla silahl adamyla Tiyari Dalarndan geerek Nasturilerin zerine yrd. nne gelen aireti haraca balad. 1846 Ekiminde Tuhubaya girdi. Tuhuba halk bir sre direni gsterdi ama sonunda yenik dt. Kimse ayrt edilmeksizin byk bir katliam yapld. Patrik Maremun, Urmiyeye kaarak ancak kurtuldu. Bedirhan Bey geri ekildikten sonra, Tuhuba halkndan sa kalanlar, yerleim yerlerine geri dndler. Ama bu defa da gizlenmi para ve altnlarn yerini bildiklerini dnen Nurullah Beyin saldrsna uradlar. kence grdler. Saldrdan kurtulanlar rana katlar. Krtlerin Nasturilere kar gerekletirdii harekatn sonrasnda Tuhuba, al, Svanc ve opi kazalar birer sava meydan haline gelmiti. Sonular bakmndan 1846 harekatnn kayplar, 1843 ylndakileri gemitir. Nasturi halknn kadn erkek ve ocuklardan oluan toplam kayb 20.000di. Bedirhan Beyin ikinci Nasturi harekat, Avrupada da sert tepkilerle karland. zellikle ngiltere ve Fransa, Babaliyi protesto ederek sorumlularn derhal cezalandrlmasn istediler. Avrupa devletleri, mevcut durumdan istifade ederek Osmanl Devletinin i ilerine Karyor ve Dou Anadolu blgesine mdahale etmek iin frsat buluyorlard. Ayn zamanda blgede gl bir ynetici olan Bedirhan Beyden kurtulmak iin de urayorlard. nk ayn tarihlerde (1846) Bedirhan ile misyonerler arasnda Dou Anadoluda bir g mcadelesi balamt. ngiltere Kraliesi Victoria bizzat devreye girerek stanbuldaki ngiliz elisi vastasyla, Padiah Abdlmecitten Bedirhan Beyin cezalandrlmasn istedi. Fransa da ok sert tepki gsterdi. Dnemin Hariciye Nazr Ali Paaya verilen mektupla Babaliden, Bedirhan Beyin vcudunun ortadan kaldrlmas talep edildi.

174

Hindistan Kilit Ta

ngiltere hari, her yerde kyller ounluktayd. rlandada kylnn balca gdas olan patates hastaland ve bu hastalk ktla yol at. Bu yzden nfusun 1/3 ld veya g etti. talya, spanya ve ngilterede byk topraklarda alan tarm iisi ok az cret alyordu ve durumlar ktyd. ngilterede 1835ten sonra tarm iilerinin duruma iyiye doru gitmeye balamt. Byk Britanya Hindistanda smrge sava veriyordu. 200 milyonluk Hindistan eitli dinler, rklar, rfler, diller ile blk prkt ve herhangi bir birlie sahip olamyordu. Fransann Cezayirde yapt gibi snrl bir igal ile yetinmemi, btn lkenin denetimini ele geirmeye girimiti. ngiltere ana lkesinden ok uzaktayd. Bir avu askeri vard. Ama ngiltere giriken ve politikti. Britanyann Hindistan ele geirmesinde yerli hkmdarlarn kendi aralarndaki elikiler de tabii ok ie yaryordu. imdi ngiltere ran Krfezinden Birmanyaya kadar eline geirmiti. Hindistan olmadan bu mparatorluk elde tutulamazd. Britanya Hindistan kskanlkla denetliyordu.

175

ABD Meksika Sava

Palo Alto

Teksasta Meksika-Amerika Sava balad. Teksas'n ABDye katlmasnn yaratt gerginliin ardndan, ABD bakan James K. Polk, John Slidell' tartmal Teksas snr konusunu ve Meksika'nn elindeki New Mexico ve Kaliforniya'nn satn alnmasn grmek zere Meksika'ya gnderdi. Meksika yneticilerinin bu grmeyi reddetmesinden sonra, General Zachary Taylor komutasndaki birliklere Nueces ile Rio Grande arasndaki tartmal blgeyi igal etme emrini verdi (Ocak 1846). Bu srada Meksika birlikleri de Rio Grandeyi geerek General Taylorun kuvvetlerine saldrmt. Yaplan Palo Alto Muharebesi MeksikaAmerika savann belli bal savadr. Bu savata Zachary Taylor Meksika kuvvetlerini yendi. Haziran aynda California Cumhuriyeti Meksikadan bamszln ilan etti. Austos aynda Meksika kinci Federatif Cumhuriyeti kuruldu. Haziran aynda ABD ile Kanada arasnda Oregon Anlamas imzaland. Buna gre 49th parallel Rocky Dalarndan Strait of Juan de Fucaya kadar ABD ile Kanada arasnda snr oluyordu. Iowa, ABDnin 29. devleti oldu. Belli ki nfusu artan, ekonomik ve teknik olarak glenen ABD, eitli komplolar kurarak emperyalist bir hviyet kazanmaya doru gidiyordu

176

1846nn Dier Baz Olaylar

ngilterede kolera salgn grld. 1846da rlandada byk bir ktlk olunca, ngiltere buday zerinden ald tm resim ve vergileri kaldrd. 1846 47 ktl dier lkeler gibi Belikay da vurdu. Aln peinden hemen tifs geliyordu. Belikada tifs 20.000 can ald. IX. Pius papa seildi. Balangta liberal bir papa grntsndeydi. talyay takdis ediyordu. Ancak bu tutum ok srmeyecekti. Japonyada mparator Ninko lnce drdnc olu Prince Osahito mparator Kmei adyla tahta geti. Darwin 1846'da nc jeoloji kitabn yaynlad ve arkada Hooker'la beraber deniz kabuklularyla ilgili geni kapsaml bir aratrmaya balad.

Joseph Hooker

Eyll aynda spanyada kinci Carlist Sava balad. Saksofonun patentini Adolphe Sax ald. Alman matematiki ve astronom Friedrich Bessel (d. 1784) ld. Bask teknii geliiyordu. Baskda dizilen formlar ilk defa bir silindirin zerine baland. Bu rotatif bask makinesine giden yolu ayordu. 1814de saatte 1100 sayfa baslyordu. Bu rakam 8.000e kt. Bask says artnca, datm da bir ebeke halinde gelimeye balad.

177

Barikat, 1847

Barikat

Avrupada ve zellikle Fransada kadn kulpleri oalmt. Bunlar kadn erkek eitliini ve aka dayal birliktelii istiyorlard. Fransz Devriminde Mason tekilatnn etkili olduu kesin bellidir. Ancak bu tamamen bir Mason komplosudur da denilemez. Fransz Devriminden 40 ya da 60 yl sonra meydana gelen ayaklanmalar iin de Mason tertibidir denilemez. Ama olaylarda mutlaka Masonlarn da nemli bir pay vard. Masonlar hkmetlerle sk ilikiler kuruyorlard. Onlardan hogrl davranmalarn istiyorlard. Esas din arlkl hkmetlere kar devrimci davran gsteriyorlard. Papalk Mason hareketine kar iddetle mcadele ediyordu. Ancak Karbonari gibi kimi rgtlerin de en az Masonlar kadar tehlikeli buluyordu. Amalar meru iktidar devirmek, kiliseleri ykmak diyordu. Karbonari fikir ve eylem ekli asndan Dou Avrupada da etkiliydi. Dou Avrupada ilham kayna oluyordu. ktidarlar ayrcalkl bir aznln elindeydi. htilalciler birden saldrnca ii bitiriyorlard. Mcadele birka saat iinde bitmeliydi. Hareket hkmetin bulunduu kentte bir sokak sava niteliindeydi. Kent hkmet kuvvetlerine kar sava iin elverili bir yerdi. Ordu, yksek 178

binalar arasnda hareket ederek toplarn etkili kullanamyordu. syanclar ise damlardan, pencerelerden ate aarak stnlk salyorlard. Kent savalarnda en nemli eylerden biri de barikatlard. Kolayca kuruluyor ve top at yoksa kolayca ele geirilemiyordu. Askerler barikatlar aamyorlard. Asalar hemen yenisi ile karlayorlard. Ayrca barikatlar kullanld yere bal olarak savunma imkan verdii gibi kuatma imkan da veriyordu. Ele geirilmek istenen hkmet yaplar barikatlar aracl ile kuatlyorlard. syan denemelerinin peinde kent belediye bakanlar geni caddeler amaya baladlar. Bunu sadece isyanlara mdahale iin yapm olmaya bilirler. Ancak estetik veya baka amal da yapsalar sonuta bu yeni geni caddeler toplarn hareketine olanak salayarak, barikatlarn nemini azaltacaklard. Ayaklanmalardaki insan kayb da kimin kazand ile olduka ilgiliydi. Barikatlar kazanmsa kayplar azd ve atma bitince ldrme de duruyordu. Ama hkmet kuvvetleri kazanmsa ok kan dklyor, hapishaneler doluyor, bir sr insan srgne yollanyordu. Proudhon, nsanlkta Dzenin Kurulmas ve Ekonomik elikiler veya Sefaletin Felsefesi adl eserlerini yazmt. Proudhon ve onun gibi dnenler nce ykp, sonra yapmay dnyorlard. Proudhon ok sertti ve btn sosyal, politik kurumlara atyordu. Dinlerle durmadan savayordu.

179

On Saat alma, 1847

Chartist miting

Londrada Nathan Rothschild aristokrasinin gz bebeiydi. Avam kamarasna seildi. Grevini yapabilsin diye yemin metni deitirildi. Chartism korkusu ngilterede On Saat alma Yasasnn kabuln kolaylatrd. Ruhr havzasnda 1847de kokla stlan yksek frn yapld. 13 Ocakta, Cahuenga Anlamas ile California iin yaplan Mexican-American Sava sona ulat. Ancak Pasifik kys ve dier alanlarda sava devam ediyordu. 29 Martta ABD kuvvetleri kuattklar Veracruzu aldlar. Eyll aynda ABD kuvvetleri Mexico kentine girdiler. Bylece Meksika- ABD sava da sonlanm oldu. 1847'de Hooker, Darwin'in doal seilim zerine yazd uzun denemeyi okudu ve nyargdan uzak tarafsz eletiriler sundu, fakat bir taraftan da Darwin'in yaradl fikrine kar kmasn sorgulad. 1847de Helmholz yaynlanan bir incelemesinde hem buharda, hem elektrikte ve hem de n arkasnda ne var sorusunu ortaya att. Bu sorunun cevab Enerji olarak verilecekti.

180

Alman fizyolog ve fiziki Hermann von Helmholtz (1821 1894), ok ynl ilgi alanlar ve almalaryla, zellikle de sinir iletimi, iitme ve grme zerine yapt klasiklemi aratrmalarla yaad dnemde " fiziin babakan " olarak adlandrlan aratrmacyd. Mays aynda Philadelphiada Amerikan Tp Birlii (AMA) kuruldu. Haziran aynda Londrada birinci Komnist birlii Kongresi yapld. Eyllde dnyann en eski Vejeteryan birlii Britanyada kuruldu. Temmuz aynda Liberia bamszln kazand. Ekim aynda, Werner von Siemens Siemens AG & Halske kurdu. Azerbaycanl Yazar Abbasgulu Bakikhanov (d. 1794), Britanyal paleontolojist Mary Anning (d. 1799), Alman bestekar Fanny Mendelssohn (d. 1805), ngiliz kimyac Charles Hatchett (d. 1765), Alman Bestekar Felix Mendelssohn (d. 1809) 1847 ylnda ldler.

181

1847 Ekonomik Krizi

1847de Kapitalist dnyada ekonomik bir kriz daha oldu. 1815den beri nerede ise her 10 ylda bir kriz oluyordu. 1847 krizinde kendinden ncekiler gibi Kapitalizm ncesi bir bunalmd. Buhran tarm sektrnde balyor, yiyecek maddelerinde ktlk olarak ortaya kyordu. Ancak bu darbe dnp, dolap Londray vuruyordu. Ama bundan sonra ar speklasyonla doan ve mali, sanayi, ticaret yolunu izleyip, en son krsal kesime varacak olan krizler olacakt. Bu arada zaman zaman bankalarn zl de oluacakt. Bu krizleri liberaller gelimenin bir sonucu olarak grp doal bulurken, sosyalistler insanln gelecei iin ok kt sonular olacan anlatyorlard. Bu gidi emperyalizme doru insanl srkleyen bir giditi.

182

Osmanlda 1847 Gelimeleri

Girit Kalesi

Osmanl devletinde Rtiye mektepleri almas 1838de kararlatrlm olmasna ramen 1847 ylna kadar fiiliyata geirilememiti. Meclisi Maarifi Umumiye nazr Kemal Efendi bir rtiye at. II. Mahmut dneminde almasna allan 2 rtiye, o zamana kadar, tedrisat asndan mahalle mekteplerinden farkszd. Osmanl kuvvetleri Bedirhan Beye ve Krtlere kar harekata baladlar. Mir Osman Paa, Cizrede Bedirhan Bey kuvvetlerini ar bir yenilgiye uratt. Bunun zerine Bedirhan Bey, ailesi ve yanndaki kuvvetleriyle ile birlikte Orak Kalesine ekildi. Bir ara ran nezdinde giriimlerde bulunarak snma talebinde bulunduysa da bu istei, ran tarafndan reddedildi. 30 Haziran 1847 Bedirhan Bey Osmanl Ordusuna gelerek teslim oldu. Teslim olan Bedirhan Bey ve ailesi blgeden uzaklatrlarak Girit Adasna gnderildi.

183

Felix Mendelssohn

Alman mzisyen, besteci, piyanist, orgcu ve orkestra efi.Jacob Ludwig Felix Mendelssohn Bartholdy, (1809 1847) 1847 ylnda ld. Bach' yeniden hayata dndren kii olarak tannr. Gelmi gemi en yetenekli bestecilerden birisi kabul edilen Mendelssohn, Mozart'n XIX. yzyldaki benzeri olarak deerlendirilmitir. Aristokrat bir ailenin drt ocuundan ncs olarak Hamburg'da dodu. Babas Abraham Mendelssohn zengin bir bankac, bykbabas Moses Mendelssohn Yahudi bir din adam ve filozoftu. Bykbaba Alman Yahudilerinin gettolarn dnda sayg grmek iin din deitirip Hristiyan olmalarna kar kyordu. Buna ramen Mendelssohn'un ailesi 1816'da Hamburg'dan Berlin'e tandklar srada Musevilikten Protestanla geti ve Bartholdy soyadn ald. Ancak Felix, bu deiime direnmi ve Mendelssohn soyadn kullanmaya devam etmitir. Protestanl kabul etmi ancak Yahudi gemiinden de gurur duyan birisi olmas, kilise mzii alannda yapt almalarda kendisini skntl tartmalarn iinde bulmasna yol amtr. lk piyano derslerini annesinden ve ablas Fanny'den ald. Berlin'e tandktan sonra Ludwig Berger ile piyano, Carl Zelter ile teori ve kompozisyon alt. Babas, ocuklarn okula gndermeyip evde kendi gelitirdii sistemle eitiyor ve zel dersler aldryordu. Bu sebeple Felix, iine kapal ve ekingen bir kii olarak yetiti. 1820'de ilk eserini besteleyen Felix 12 yanda iken Carl Zelter onu Alman air Goethe ile tanmak zere Goethe'nin evine gtrd. Felix, 72 yandaki airin evinde iki hafta kald. Goethe'nin evinde Carl Maria von Weber ile tant ve ona piyano drtlsn seslendirdi. Felix'in yeteneinden ok etkilenen Goethe, kendisine o anda yazd bir iiri veda armaan olarak verdi.

184

13 yandayken Do minr Senfoni'sini yaratmt. 16 yanda, trnn ilk rneklerinden birisi olan Yayl alglar iin Mi diyez Majr Sekizlisini (Op. 20) besteledi. 17 yandayken dahi ocuk olarak n yayld ve Bir Yaz Gecesi Ryas (Op. 21) uvertr seslendirildi. William Shakespeare'in bir komedisi iin bestelenen bu eser, klasik mziin romantik dneminin en gzel eserlerinden saylr. 18261829 yllar arasnda ailesinin istei zerine Berlin niversitesi'nde renim gren Mendelsshon, daha sonra meslek olarak mzii semeye karar verdi. niversite yllarnda besteciliinin yan sra iyi bir bilardo ve satran oyuncusu, iyi bir dans ve binici olarak tannp sevilmiti. Mendelsshon, 20 yana geldiinde unutulmu bir besteci olan Bach'n eserlerini incelemeye kendini vermiti. leride kendisini " Bach' yeniden yaama dndren kii yapacak yola girmiti. Berlin'de Bach'n eserlerini seslendirdii baarl konserlerin ardndan Avrupa mziini tanmak zere babasnn desteiyle yllk bir Avrupa turnesine kt. Mendelssohn'un turnesi ngiltere'den balyordu. Bu lkede, George Frideric Handel'den sonra en sevilen Alman besteci olarak gnllerde taht kurdu. ngiltere'de iken pek ok eser besteledi ve skoya'ya yapt geziden esinle sko Senfonisi'ni bestelemeye balad. Turnesi, Gney Almanya, Avusturya, talya, svire, Fransa ve tekrar ngiltere'den sonra, 1832 ylnn Nisan aynda yine Berlin'de sona erdi. http://www.youtube.com/watch?v=xKz_O5861rs&feature=related Mendelsshon, 1833'de Dsseldorf kentindeki Niederrhein Mzik Festivali'nin genel direktrl grevini kabul etti. Mendellshon genel direktrln stlendii festival boyunca Hndel Orotoryalar'nn yorumlanmasn salayarak Barok Dnem mziini yeniden hayata geirdi. Ayn yl talyan Senfonisi'ni besteledi. Londra Filarmoni'nin smarlad bu eseri, festival yneticilii grevine balamadan hemen nce bir kere daha Londra'ya giderek ilk seslendiriliini gerekletirdi. http://www.youtube.com/watch?v=2mIiABCDFB8&feature=related Birka yl sonra ise Leipziger Gewandhaus orkestrasnn ynetimini stlendi ve Leipzig kentini Almanya'nn en nemli mzik merkezlerinden birisi haline getirdi. Bach ve Hndel'in eserlerinin yan sra Schubert'in Byk Senfonisini mzik dnyasna tantt. 1840 ylnda Orta Avrupa'nn en tannm bestecisi haline gelen Mendelssohn, 1841'de Leipzig'de bir konservatuar kurdu. Bu konservatuar, 1846'da Avrupa'nn en stn mzik okulu haline geldi. 1847'de ablas Fanny'nin lm haberi zerine yaama isteini yitiren sanat, Fa Minr 6. Yayl alglar Drtls ve Fanny iin Requiem'i besteledi. Ayn yl bir beyin sarsnts geirerek ksmi fel olan Mendelssohn, 4 Kasm 1847'de hayatn kaybetti ve ablas Fanny'nin yanna gmld. http://www.youtube.com/watch?v=udncoYOVysk&feature=related

185

Gen Karl Marx

Filozof, politik ekonomist, devrimci olan Karl Heinrich Marx (1818 1883) Komnizmin kuramsal kurucusudur. Komnist Manifesto'nun giri cmlesinde zetledii tarih analizi yledir: " imdiye kadarki btn toplumlarn tarihi, snf savamlar tarihidir . Marx, btn snfl toplumlarda olduu gibi kapitalizmin de, kendini yok etmeye yol aacak, i dinamikleri barndrdn sylyordu. Kapitalizm eskimi feodalizmin yerini almt. Snfsz bir toplum olan komnizm de " devletin proletaryann devrimci diktatrlnden baka bir ey olmad " siyasal gei srecinden sonra onun yerini alacakt. Marx, sosyoekonomik deiimlere belirli bir tarihsel zorunluluk perspektifinden bakyordu. Toplumlarn sosyal, dinsel, hukuki, siyasal yaplar retim tekniinin yani ekonominin bir sonucuydu. Kapitalizm, yapsal durumunun dinamii ve atmas sonucu, yerini, komnizme kesin olarak brakacakt. Marx emek ile sermaye arasndaki ilikilerin rasgele deil retim aralar ile metotlarnn kanlamaz sonucu olduunu sylyordu. Modern sanayinin gelimesi, burjuvaziyi zora sokacakt. Burjuvazinin her eyden nce, kendi mezarn kazmaktayd. Burjuvazinin devrilmesi ve proletaryann zaferi kanlmazd.

186

Marx, bu deiimin organize bir devrimci hareketle geleceini dnyordu. Bu deiim, ancak uluslararas ii snfnn birleik hareketiyle meydana gelebilecekti: " Bize gre komnizm, ne yaratlmas gereken bir durum, ne de gerein ona uydurulmak zorunda olaca bir lkdr. Biz, bugnk duruma son verecek gerek harekete komnizm diyoruz. Bu hareketin koullar, u anda var olan ncllerden doarlar." (Alman deolojisi) Prusya Krall'na bal Trier kentinde yedi ocuklu Yahudi bir ailenin nc ocuu olarak dnyaya geldi. Ailesi Yahudilikten Protestan dinine gemiti. Babas Heinrich (17771838), Aydnlanma dnrleri Voltaire ve Rousseau'ya hayrand. Marx, on yana kadar evde eitildi. Liseden mezun olduktan sonra, 17 yanda hukuk okumak iin Bonn niversitesi'ne kaydoldu. Sonraki sene babas tarafndan daha saygn bir niversite olan Berlin'deki Friedrich-Wilhelms niversitesi'ne yolland. 1841'de " Demokritosu ve Epikrc Doa Felsefesi Arasndaki Farklar " isimli teziyle doktorasn verdi. Gen Hegelciler, Ludwig Feuerbach ve Bruno Bauer etrafnda toplanm bir grup felsefeci ve gazeteciden oluuyordu. Hegel'in metafizik karmlarn eletiriyorlar ama teolojik boyutundan koparttklar diyalektik metodu dini ve politikay analiz etmekte kullanyorlard. Bu analizden ve Gen Hegelcilerin ateist dncesinden Marx ok etkilendi. Geerli tanrnn inkarna hep ateizm denmiti. ok tanrl zamanda kendi tanrlarna inanmadklar iin Hristiyanlar ve zaman zaman Museviler ateist saylmlard. Marx genel Tanr fikrinden daha fazla o srada batda geerli olan Tanr kavramn yadsmt. Marx dini bask gren yaratn i ekii bu acy dayanlabilir klan, halklarn afyonu olarak gryordu. Marx Tanry geersiz sayyordu. Tanr dncesinin insanla hibir yarar olamazd. Ateizm de, Tanrnn reddi de, sadece zaman kaybyd. 28 Austos 1844 tarihinde Paris'in nl bir kafesinde (Caf de la Rgence'te) Friedrich Engels ile tant. Marxn hayatndaki en nemli dostluk bylece balam oldu. Engels Parise Marx ile tanmak iin gelmiti. Marx ve Engels, beraberce, ubat 1844'te, bir defalna, DeutschFranzsische Jahrbcher gazetesini karabildiler. Gazete baarl olamad. Bundan sonra Marx, Paris'teki en radikal Alman gazetesi Vorwrts'ta yazmaya balad. Marx, genellikle Hegel ile ilgili yazyordu. Gen Hegelcilere olan mesafesini belirledii Yahudi Sorunu zerineyi yaynlad. Engels, Marx'n almalarn, ii snfnn durumu ve iktisat konular zerine younlatrmasnda ok etkili oldu. Marx Hegel gibi dnrken, Hegelin idealizm eletirisinden iktisadn eletirisine gelmiti. Diyalektik yntemi alm, tarihsel maddecilie varmt. Ocak 1845'te Vorwrts gazetesi, Prusya Kral Frederick William IV'e gerekletirilen suikast giriimini destekleyince, Marx ve arkadalarna Paris'i terk etmeleri emredildi. Engels'le birlikte Brksel'e getiler. Burada Proudhonun Sefaletin Felsefesi adl eserini eletiren Felsefenin Sefaleti adl eseri yazd. Marx, bundan sonra, kendini Alman deolojisi'nde temellerini att, tarih almasna ve tarihsel materyalizm grne adad. Bu grn temel sav " nsanlarn varln belirleyen onlarn bilinci deil, tersine onlarn bilincini belirleyen onlarn toplumsal varldr." fikriydi. Buradan nsan yaratan Tanr deil, nsan Tanry yaratmtr dzeyine geldi.

187

Marx artk tarihi " retim ilikilerine bal olarak " ele almaya balamt ve mevcut endstriyel kapitalizmin kanlmaz k stnde alyordu. 21 ubat 1848 tarihinde, Komnist Birlik ve Avrupa'daki baz komnist gruplarn manifestosu olarak Marx ve Engels'in en nl almas Komnist Manifesto yaymland. 1848 yl Avrupa'da kkl devrimlerin ba gsterdii bir yldr. Marx yakalanarak, Belika'dan snr d edildi. Radikal hareketlerin Fransa'da glenmesiyle, Marx tekrar Paris'e geri dnerek devrimci hareketlere tanklk etti. Marx para sknts ekmiti. Paray gazetelere yazd yazlardan, Engels, Lassalle gibi dostlarnn cmert yardmlarndan elde ediyordu. Birka defa da olduka byk meblada mirasa konmutu. Paraszl aslnda savrukluunun bir sonucuydu. Gnmze kadar toplumun tm tarihi sadece snf mcadelesinin tarihi oldu diyordu. Snflar retim aralarn ele geirmek iin birbirine giriyordu. Son zamanda Burjuvazi Feodal snfa kar bu mcadeleyi yrtmt. Burjuva mlkiyeti ele geirince, zorunlu olarak kendi zdd olan proletaryay (i) yaratmt. Proletarya iinde bulunduu dzeni ykarak kurtulacakt. Marx devlete egemen snfn bir aleti olarak bakyordu. Devleti yklrsa insan da kurtulurdu. Ama bireysel olarak insann kaderi snfnn kaderine balyd. Esas kurtulu ise snfsz bir toplum olmakta yatyordu. Bunu gerekletirebilecek tek snfta proletaryayd. Marxn dncesi devrimciydi ve uluslar aras (enternasyonal) hareketin ayrlamaz bir parasyd.

188

Engels

Alman politik filozofu Friedrich Engels (1820) - 1895), Karl Marxla beraber, Komnist Manifestoyu yazarak komnist kuramn gelitirilmesinde nemli bir rol almt. Karl Marx ldkten sonra Karl Marx'n en nemli eseri Kapital'in son iki cildini tamamlad. Engels, bir Alman tekstilcinin en byk oluydu. 17 yanda iken, babas onu Manchesterdaki pamuk fabrikasnn ynetimine yardmc olmas iin ngiltereye gnderdi. 1833 ylnda tank olduu yaygn yoksullukla sarsld. Fabrikada 3,5 yl alp ayrld ve maden ocaklarnda ii olarak almaya balad. Ve ayn zamanda baz gazetelere haftalk makale gnderiyordu. Genlik yllar sefalet iinde geip gidiyordu. Gnde 18 saat mesai yapyor, geri kalan zamannda da komnist kuram zerine makaleler yazyordu. Pe pee baba ve annesini kaybetti. Kendisi gibi maden ocaklarnda alan kardeleri 1842'de tnel kmesi sonucu hayatlarn kaybettiler. Engels artk yalnzd. Ailesi yoktu.

189

1845 ylnda ngiltere'de i Snfnn Durumu konulu bir makale yaynlad. Bu yazda tarihin o zamana kadar hi rol tanmad veya aa bir rol tand iktisadi olaylarn, modern dnyada kesin bir tarihsel g oluturduunu ve snfsal elikilerin temelinde yer aldn fark ettiinden bahsediyordu. Ayn yl, editrln Pariste Karl Marxn yapt Franco-German Annals adl dergiye yardm etmeye balad. Marx ve Engels kiisel olarak tantktan sonra kapitalizm zerine ayn bak asna sahip olduklarn fark ettiler. Marx, Engels'e ve fikirlerine byk hayranlk duyarak Engels ile birlikte almaya karar verdi. 1845 Temmuz'unda Engels, Marx ngiltereye gtrd. Burada Engels, rlandal emeki bir kadn olan Mary Burnsle tant. Mary Burns Engels'e akt. Engels 1848 devrimine hazrlanrken Mary Burns'a bir mektup yazd. Engels'in Mary Burns'a yazd mektup yleydi: Sevgili Mary, Biliyorum ki bana kar derin hisler besliyorsun. Bu hi gzmden kamad. Ama unu bilmeni isterim. Hayat artlar ok zor. Ve bunu en iyi ii snf anlar. Beni yanl anlamayacan biliyorum. Ama u gne kadar hibir kadnla beraber olmadm. Olmay da asla ama asla dnmyorum. Babann seni evlendirmek istedii Sir Dawson ile evlen. Mutlu olmasan bile olmaya al. Ben iilerle beraber kurtulua giden kutlu yolda devrim kervann hazrlyorum. Mutluluklar. Seni kendinden ok seven Friedrich Engels Mary Burns mektubu okuduu gece kendini zehirleyerek intihar etti. Engels: Ben vaktimi kadnlarla geirip cinsel arzularm tatmin edeceime ezilen ii snfn bulunduu bataklktan karmay yelerim. stelik kadn cinsel elence arac deildir. Asla byle aalk bir tabakada bulunamaz. Kadn bir kpek gibi elenme amal grenler ise Burjuvalardan bakas deildir dedi. Engels artist hareketin liderleriyle tant. 1846 Ocanda Engels Marx' da yanna alarak Brksele dnd. Burada Komnist Yazma Komitesini kurdu. Tasars Avrupann eitli blgelerindeki sosyalist liderleri birletirmekti. ngilteredeki sosyalistler Engels'in fikirlerinden etkilenerek Londrada bir toplant dzenlediler ve Komnist Birlik ad verilen yeni bir organizasyon oluturdular. Engels buraya bir delege olarak katld ve eylem stratejisinin gelitirilmesine nclk etti. 1847 ylnda Engels ve Marx birlikte bir bror yazmaya baladlar. Temelini Engelsin Komnizmin lkeleri adl kitabnn oluturduu bu 12.000 kelimelik bror alt haftada bitirildi. Engels'in amac komnizmi kitleler iin anlalabilir klmakt. Komnist Manifesto ad verilen bu bror 1848 ubatnda yaymland. Ama yaymlandktan henz 1 ay sonra, Mart'ta Engels ve Marx Belikadan kovuldular. Klne tandlar ve Marx radikal bir gazete olan Yeni Ren Gazetesini Engels'in desteini alarak karmaya balad.

190

5. Paris, February 1848

Engels, 1848 devriminin nderiydi. Ve bu ayaklanma ilk ciddi Sosyalist ayaklanma idi. Ve bu ayaklanma sonra komnist ayaklanmalarn en byk ilham kayna oldu. Engels Elberfelddeki ayaklanmada aktif olarak bulundu, Prusyallara kar dzenlenen Baden Seferinde Baden-Palatinate ayaklanmasndaki serbest glerin komutan olan August Willichin yaveri olarak savat. Aslnda bu yaverlik bir aldatmacayd. nk August Willich tm emirleri Engels'den alyordu.

191

Komnist Parti Manifestosu

Karl Marx ve Friedrich Engels (1848)

192

Avrupa'da bir hayalet dolayor - Komnizm hayaleti. Avrupa'nn tm eski gleri bu hayalete kar kutsal bir srgn av iin ittifak halindeler, Papa ile ar, Metternich ile Guizot, Fransz radikalleri ile Alman polisleri. ktidardaki rakiplerince lk la komnist diye saldrlmayan hibir muhalefet partisi var m? Daha ilerici muhaliflere olduu gibi, gerici rakiplerine de damgalayc bir komnizm sulamasyla karlk vermeyen hibir muhalefet partisi var m? Bu gereklikten iki ey kyor. Komnizm, artk tm Avrupa glerince bir g olarak kabul edilmitir. Komnistlerin, bak tarzlarn, amalarn ve eilimlerini tm dnya nnde aka ortaya koymalar ve Komnizm hayaleti masalnn karsna bir parti manifestosuyla bizzat kmalarnn tam zamandr. Bu amala en deiik milliyetlerden Komnistler Londra'da toplandlar ve ngilizce, Franszca, Almanca, talyanca, Flamanca ve Danimarka dilinde yaynlanmak zere aadaki manifestoyu oluturdular.

I - Burjuvalar ve Proleterler

8 haftalk insan embriyosu

Bugne kadarki tm toplum tarihi, snf mcadeleleri tarihidir. zgr ile kle, patrisyen ile pleb, senyr ile serf, lonca ustas ile rak, ksacas, ezen ile ezilen, birbiriyle srekli bir kartlk iinde bulunmu, birbirine kar gizli ya da ak

193

kesintisiz bir mcadele srdrm, bu mcadele ya tm toplum yapsnn devrimci bir dnmyle, ya da mcadele eden snflarn hep birlikte kyle sonulanmtr. Tarihin daha nceki dnemlerinde, hemen her yerde toplumun deiik katmanlara tam bir ayrlmln, toplumsal konumlarn eitli basamaklara ayrlmasn gryoruz. Eski Roma'da, patrisyenler, valyeler, plebler, kleler; ortaada, feodal beyler, vassallar, lonca ustas, raklar, serfler; stelik hemen her bir snf da kendi iinde zel bir kademelendirme gsteriyor. Feodal toplumun kmesiyle oluan modern burjuva toplumu, snf kartln ortadan kaldrm deil. Yalnzca, eskilerin yerine yeni snflar, yeni ezme koullar, yeni mcadele biimleri getirmitir. Ne var ki burjuvazinin dnemi olan amzn balca zellii, snf kartlklarn basitletirmi olmasdr. Giderek toplumun tm birbirine dman iki safa, birbirine dorudan kart iki byk snfa ayrlyor: Burjuvazi ile proletarya. Ortaan serflerinden ilk kentlerin imtiyazl kylleri, imtiyazl kyllkten de burjuvazinin ilk unsurlar olutu. Amerika'nn kefi, Afrika'nn gemiyle dolanlmas, ykselen burjuvaziye yeni bir alan yaratt. Dou Hint ve in pazar, Amerika'nn smrgeletirilmesi, smrgelerle alveri, mbadele aralarnda ve genel olarak metadaki art, ticarete, gemicilie, sanayiye grlmemi bir ykselme getirdi ve bylece de yklmakta olan feodal toplumun iindeki devrimci eye hzl bir gelime salad. Sanayide o zamana kadarki feodal veya lonca yapl iletme tarz, yeni pazarlarla byyen talebi karlamaz oldu. O yaplarn yerini manfaktr ald. Sanayi orta kesimi, lonca ustalarn bir kenara itti; iin deiik korporasyonlar arasnda blnmesi, iin her bir atlyenin kendi iindeki blnmesi nnde yitip gitti. Ama pazarlar srekli byyor, talep srekli ykseliyordu. Manfaktr de yetmez oldu. te bu noktada buhar ve makineleme, sanayi retimine devrim getirdi. Manfaktrn yerini modern byk sanayi alrken, sanayi orta kesiminin yerini de endstri milyonerleri, tm sanayi ordularnn patronlar, modern burjuvazi ald. Byk sanayi, Amerika'nn kefinin hazrlad dnya pazarn oluturdu. Dnya pazar ise, ticarete, gemicilie, kara ulamna lsz bir gelime salad. Bu da yine sanayiyi gelitirici etki yapt ve sanayinin, ticaretin, gemiciliin, demiryollarnn genilemesi lsnde burjuvazi de geliti, sermayesini artrd, ortaadan kalma tm snflar geriye itti. Bylece modern burjuvazinin kendisinin de nasl uzun bir gelime srecinin, retim ve deiim tarzlarndaki bir dizi dnmlerin rn olduu grlyor. Burjuvazinin bu geliim basamaklarnn her birini, ona uyan bir politik ilerleme izliyordu. Feodal beylerin egemenliinde bask altndaki bir kesim, komn iinde silahl ve kendi kendini yneten birlikte, bir yerde bamsz kent cumhuriyetinde, baka bir yerde monariye kar vergi ykmls nc kesimde, daha sonra manfaktr dneminde mutlak veya meruti monarilerde soylulara kar denge gc olarak vard. Byk monarilerin temeli

194

olarak burjuvazi, mcadelesinin sonucunda, nihayet, byk sanayinin ve dnya pazarnn oluturulmasyla, modern temsili devlette siyasal iktidar tek bana ele geirdi. Modern devlet gc, tm burjuva snfnn ortak ilerini yrten bir komiteden ibarettir. Burjuvazi, tarihte son derece devrimci bir rol oynamtr. ktidara geldii her yerde burjuvazi, tm feodal, babaerkil, krsal ilikileri darmadan etmitir. nsanlar doal efendilerine dmleyen cicili bicili feodal kordonlar acmaszca koparp atm ve insan ile insan arasnda, kupkuru kar dnda, duygusuz " nakit deme " dnda, hibir ba brakmamtr. Dindar esrikliin kutsal rpertilerini de, valyece yksek heyecanlar da, dar kafal burjuva duygusalln da bencil hesapln buz gibi suyunda bomutur. Kiisel saygnl deiim deerine indirgemi, saysz belgeli ve kazanlm zgrlklerin tmnn yerine tek bir zgrl, vicdansz ticaret zgrln koymutur. Ksacas burjuvazi, dinsel ve siyasal gzbalaryla st rtl smrnn yerine, apak, utanmaz, dolaysz, plak smry geirmitir. Bugne dek stn deer verilen ve sofuca bir rkntyle baklan ne kadar eylem varsa burjuvazi bunlarn hepsinin stndeki kutsallk rtsn ekip atmtr. Doktoru da, hukukuyu da, rahibi de, airi de, iktisaty da, kendi cretli emekisi haline getirmitir. Burjuvazi, aile ilikilerinin yrek titreten duygu dolu peesini yrtm ve onu dz para ilikisine indirgemitir. Burjuvazi, ortaada gericiliin ylesine hayranln uyandran kaba kuvvet gsterisinin maskesini indirip, ona nasl hantalca bir ay postunun yaktn aa karmtr. nsan eyleminin neleri baarabileceini ilk kantlayan burjuvazi olmutur. Msr'n piramitlerinden, Roma'nn su kanallarndan ve gotik katedrallerden ok baka harikalar yaratm, Kavimler Gnden ve Hal Seferlerinden ok baka seferler gerekletirmitir. retim aralarnda, dolaysyla retim ilikilerinde ve dolaysyla tm toplumsal ilikilerde srekli devrim yapmakszn burjuvazi var olamaz. Buna karlk, eski retim tarznn deimeksizin korunmas da tm eski dnem snflarnn ilk varolu kouluydu. retimde srekli dnm, tm toplumsal kesimlerin aralksz sarsntya uratlmas, sonsuz gvensizlik ve hareket, burjuva dneminin tm tekilerden ayrt edici niteliidir. Tm yerlemi ilikiler, dourduklar eski deer yarglar ve grlerle birlikte zlp dalmakta, yeni oluanlarsa daha kemikleemeden eskimektedir. Kalc ve duran ne varsa buharlayor, kutsal diye ne varsa kutsallktan dyor ve insanlar nihayet yaam tavrlarna, karlkl ilikilerine, aylm gzlerle bakmak zorunda kalyorlar. Srekli genileyen srm ihtiyacn karlamak iin burjuvazi, yeryuvarlann btnne el atmakta. Her yerde yerlemesi, her yerde yaplamas, her yerde balantlar kurmas gerekiyor. Burjuvazi, dnya pazarn smrmek yoluyla tm lkelerin retim ve tketimini kozmopolitletirdi. Gericilerin ok zlecekleri biimde ulusal zemini sanayinin ayann altndan ekiverdi. En eski ulusal sanayiler yok edildi ve hala her gn yok ediliyor. Her uygar ulusun bir yaamsal sorun olarak ithal etmesi gereken ve artk yerli hammaddeyi deil en uzak blgelerin hammaddelerini ileyip, mamulnn de yalnz kendi lkesinde deil dnyann her yerinde birden tketildii yeni sanayiler, o eski ulusal sanayileri bir kenara itiyor. Yerli imalatla karlanan eski ihtiyalarn yerini de, en uzak lke ve iklimlerin rnleriyle ancak

195

giderilebilecek ihtiyalar alyor. Eski yerel ve ulusal kapallk ve kendine yeterlik yerine de, uluslarn her ynde hareketlilii ve her ynde birbirine bamll gemekte. stelik yalnz maddi retimde deil manevi retimde de bu byle. Ayr ayr uluslarn manevi rnleri ortak mlk oluyor. Ulusal tek yanllk ve snrllk artk mmkn deil, pek ok ulusal ve yerel edebiyattan bir dnya edebiyat olumakta. Tm retim aralarn hzla gelitirerek ve ulam, iletiimi sonsuz kolaylatrarak burjuvazi, en barbar uluslar da uygarla ekiyor. rettii mallara koyduu ucuz fiyatlar, tm in Seddini temelden ykacak, barbarlarn en inat yabanc dmanlklarn teslime zorlayacak ar toplardr. Burjuvazi, tm uluslar, eer yerle bir olmak istemiyorlarsa burjuva retim tarzna uymaya zorluyor; uygarlk diye kendi uygarln ithal etmeye, yani burjuva olmaya zorluyor onlar. Tek kelimeyle, kendi istedii gibi bir dnya yaratyor kendine. Burjuvazi, kr kent egemenlii altna soktu. Koskoca kentler yaratt, kentli nfusu krsal nfusa gre byk oranda artrd ve bylece nfusun nemli bir blmn krsal yaamn bnlnden kopard. Ky kente baml kld gibi, barbar ve yar barbar lkeleri uygar lkelere ve kyl halklar burjuva halklara, Douyu da Batya baml hale getirdi. retim aralarnn, mlkiyetin ve nfusun paralln adm adm ortadan kaldryor burjuvazi. Nfusu bir imento balamnda btnleyip, retim aralarn merkezletiriyor ve mlkiyeti az kiinin ellerinde younlatryor. Bunun zorunlu sonucu ise siyasal merkezlemeydi. karlar, yasalar, hkmetleri ve gmrkleri farkl, bamsz, hemen yalnzca ittifaklar olan eyaletler, tek ulus, tek hkmet, tek yasa, tek ulusal snf kar, tek gmrk snr iine sktrld. Burjuvazi, yz yl ancak bulan snf egemenlii sresinde, daha nceki kuaklarn toplamndan daha kitlesel ve daha muazzam retim gleri oluturdu. Doa glerinin dizginlenmesi, makineleme, sanayide ve tarmda kimyann kullanlmas, buharl gemi ileyii, demiryollar, elektrikli telgraflar, dnyann her blmnde topran ilenebilir hale getirilmesi, rmaklarn ulam iin dzenlenmesi, yerinden koparlan btn insan topluluklar daha nceki hangi yzyl, toplumsal emein barnda bylesine retim glerinin yattn sezmitir! Demek ki grd gibi, Burjuvazinin o temele dayanarak kendini ortaya kard retim ve deiim aralar, feodal toplumda olumutu. Ancak bu retim ve deiim aralarnn belli bir geliim aamasnda, feodal toplumun retim ve mbadelesini dayad ilikiler, tarmn ve imalatn feodal rgtlenii, tek kelimeyle feodal mlkiyet ilikileri, artk o gelimi retici glere uymaz oldu. Bu ilikiler, retime destek olacana onu frenliyordu. Giderek bir o kadar ok kelepelere dnt bu mlkiyet ilikileri. Kelepelerin paralanmas gerekiyordu, paraland. Onun yerini serbest rekabet ile ona uygun toplumsal ve siyasal dzen, burjuvazinin siyasal ve ekonomik egemenlii ald. imdi gzlerimizin nnde benzer bir hareket cereyan ediyor. Burjuva retim ve deiim koullar, burjuva mlkiyet ilikileri, ylesine byk retim ve deiim aralarn oluturma bysn baarm o burjuva toplumu, yeraltndan kendi ard glere artk hkmedemez olan cinci hocalara dnm durumda. On yllardan beri sanayi ve ticaretin tarihi, modern retici glerin, modern retim ilikilerine kar, burjuvazinin ve burjuva egemenliinin yaam koullarn oluturan bu mlkiyet ilikilerine kar bakaldrsnn tarihidir yalnzca. Periyodik yinelenmeleriyle tm burjuva toplumunun varln srekli artarak tehdit eden ve

196

sorgulayan ticaret krizlerini anmak yeter. Ticaret krizlerinde, yalnz retilen rnlerin deil, oluturulmu retici glerin de byk kesimi dzenlice yok oluyor. Krizlerde yle bir toplumsal bulac hastalk ortaya kyor ki, bu hastalk tm daha nceki dnemler iin sama grnrd (ar retim denen salgn hastalk). Toplum bir anda kendini barbarlk durumuna drlm buluyor; bir ktlk, genel bir yok etme sava, tm yaamsal maddeleri toplumun elinden alm grnyor; sanayi, ticaret yok edilmi grnyor, niin? O toplum ar uygarla, ar geim aracna, ar sanayiye, ar ticarete sahip diye. Elinin altndaki retici gler, burjuva mlkiyet ilikilerini desteklemeye hizmet etmiyor artk; tam tersine bu gler, o ilikilere byk gelmeye balamtr, engellenirler; engellerden kurtulduklar zaman ise tm burjuva toplum dzenini bozuyorlar, burjuva mlkiyetin varln tehlikeye sokuyorlar. Burjuva ilikiler, kendi rettii zenginlii kucaklamaya yetmeyecek kadar daralm. Burjuvazi, krizleri ne yolla ayor? Bir yandan retici glerin byk blmn zorla yok etme, br yandan yeni pazarlar fethetme ve mevcut pazarlar daha dibine kadar smrme yollaryla. Yani? Daha ok ynl ve daha byk krizleri hazrlama ve krizleri nleyici aralar daha da azaltma yoluyla. Burjuvazinin feodalizmi yere sermede kulland silahlar imdi burjuvazinin kendisine ynelmi durumda. Bylece burjuvazi, kendi lmn getirecek silahlar yapmakla kalmayp, o silahlar kullanacak insanlar da yaratmtr, modern iileri, proleterleri yaratmtr! Burjuvazi, yani sermaye ne oranda geliirse, ancak i bulduklar srece yaayan ve ancak emekleriyle sermayeyi artrdklar srece i bulan proletarya da, yani modern ii snf da o oranda geliiyor. Kendilerini para ba sata sunmak zorunda olan bu iiler, herhangi bir baka ticari eya gibi bir metadrlar, dolaysyla rekabetteki tm deimelere, tm pazar dalgalanmalarna terk edilmilerdir. Proleterlerin yapt i, makinelemenin genilemesi ve iblm sonucu, iiler iin her eit zerk karakterini ve dolaysyla her eit ekiciliini yitirmitir. Proleter, kendisinden yalnzca en basit, en tek dze, en kolay renilebilen bir el hareketi istenen, makinenin bir eklentisinden ibarettir. Dolaysyla iinin maliyeti, hemen yalnzca hayatn ve soyunu srdrmesi iin zorunlu geim aralar kadardr. Oysa bir metann fiyat, dolaysyla emein fiyat da, o metann retim maliyetine eittir. Bu yzden iin sevilmezlii artt oranda iinin creti de der. Bunun da tesinde, makineleme ve i blm artt oranda, ister alma saatlerinin artmas, ister ayn alma sresi iinde istenen iin artmas, makinelerin ileyi hznn ykselmesi nedeniyle olsun, iin miktar da artar. Modern sanayi, babaerkil ustann kk atlyesini sanayi kapitalistinin byk fabrikasna dntrmtr. Fabrika iine tklm ii kitleleri askerce organize edilirler. Sradan sanayi erleri olarak tam bir astsubaylar ve subaylar hiyerarisinin denetimi altnda tutulurlar. iler, yalnz burjuvazinin ve burjuva devletinin kleleri olmakla kalmaz, her gn ve her saat, makinenin, posta bann ve ncelikle de ahsen fabrikatr burjuvann kendisinin klesi durumuna derler. Amacnn kazan olduunu ne kadar ak ilan ederse bu despotluk, bir o kadar daha aalk, tiksindirici ve fke verici olur. Kol emei daha az ustalk ve daha az g kuvvet ister duruma getike, yani modern sanayi gelitike, kadn emei de erkek emeini o kadar geriye itmektedir. Artk i snf dendiinde cinsiyet ve ya farklarnn toplumsal bir geerlilii yoktur. Yaa ve cinsiyete gre maliyeti deien i aralar vardr, o kadar.

197

inin fabrikatr tarafndan smrlmesi, cretini nakden ald anda bitince, bu kez de burjuvazinin teki kesimleri, ev sahibi, bakkal, rehinci vb. yklenir tepesine. Bugne kadarki kk orta kesimler, kk sanayiciler, kk tccar ve rantiyeler, zanaat ve kyller, tm bu snflar, ksmen kk sermayeleri byk sanayiye yetmediinden byk kapitalistlerle rekabet edemedikleri iin, ksmen de ustalklar yeni retim tarzlar karsnda deer yitirdii iin, proletaryann iinde bulurlar kendilerini. Bylece proletaryaya, toplumun her snfndan katlm olur. Proletarya eitli geliini basamaklarndan geer. Burjuvaziye kar mcadelesi, var oluuyla balamtr. Kendilerini dorudan smren burjuva kiiye kar balangta tek tek iiler, sonra bir fabrikann iileri, sonra da bir blgenin bir ikolundaki tm iiler mcadeleye girer. Saldrlar yalnzca burjuva retim ilikilerine kar deildir, retim aralarna da saldr yneltirler; rekabet halindeki yabanc mallar yok ederler, makineleri tahrip ederler, fabrikalar yakarlar, iinin ortaadaki konumunu yeniden elde etmesi iin urarlar. Bu aamada iiler, tm lkeye dalm ve rekabet yznden paralanm bir kitle durumundadr. ilerin kitlesel birliktelii henz kendi birlemelerinin bir sonucu deil, kendi siyasal amalar uruna tm proletaryay harekete geirmek zorunda kalan ve zaman zaman bunu hala baarabilen burjuvazinin birlemesinin bir sonucudur. Dolaysyla bu aamada proleterlerin mcadelesi, dmanlarna kar deil, dmanlarnn dmanlarna, mutlak monarinin kalntlarna, toprak sahiplerine, sanayici olmayan burjuvalara, kk burjuvalara kardr. Bylece tm tarihsel hareket burjuvazinin ellerinde younlamtr; bu yolla elde edilen her zafer, burjuvazinin zaferidir. Ne var ki sanayinin gelimesiyle proletarya yalnzca oalmakla kalmaz; giderek daha byk kitleler halinde younlar, gc artar ve gcn daha fazla duyumsamaya balar. Makineleme giderek i ayrmlarn trpledike ve cretler hemen her yerde ayn dk dzeye indike proletaryann kendi iindeki karlar ve yaam durumlar da giderek daha bir eitlenir. Burjuvalarn kendi aralarndaki rekabet ve bundan doan ticaret krizleri, ii cretlerinde srekli daha fazla dalgalanmaya neden olur; makinelemenin artan bir hzla gelimesi ve srekli daha iyilemesi, iilerin btn yaamsal konumlarn gvensizletirir; tek tek iilerle tek tek burjuvalar arasndaki atmalar giderek daha ok iki snf arasndaki atma niteliine varr. iler, burjuvalara kar koalisyonlar oluturmaya balarlar; cret mcadelesini birlikte verirler. Ara ara ykselen isyanlar beslemek iin kendi ilerinde srekli birlikler olutururlar. Yer yer mcadele ayaklanma boyutuna varr. Zaman zaman iilerin kazand olur, ama bu zafer geicidir. ilerin mcadelesinin esas sonucu, o anki baar deil, srekli genileyen birlemeleridir. Bu birlemeye, byk sanayinin rettii ve deiik yerlerdeki iilerin birbirleriyle balantsn salayan gelien ulam ve iletiim aralar da yardmc olur. Zaten ayn nitelikteki pek ok yerel mcadelenin ulus leinde bir mcadele, bir snf mcadelesi olarak younlamas iin yalnzca birlemeye ihtiyac vard. Ama her snf mcadelesi siyasal bir mcadeledir. Ve ortaa kentlilerinin o zaman ancak komu yerleimleri birbirine balayabilen yol koullarnda yzyllarn alacak bu birlemeyi, modern proleterler, demiryollar sayesinde birka ylda baarabiliyorlar.

198

Proleterlerin bir snf olarak ve bylece bir siyasal parti olarak rgtlenmeleri, iilerin kendi aralarndaki rekabet yznden her an yeniden paralanyor. Ama her seferinde yine oluuyor, daha gl, daha sk ve daha byk apta. Burjuvazinin kendi iindeki atlaklar kullanarak onu, iilerin tek tek karlarn yasa dzeyinde tanmaya zorlayabiliyor. rnein ngiltere'de on saatlik i gn yasas gibi. Eski toplumdaki atmalar esasen proletaryann gelime srecine birok ynden katk salamtr. Burjuvazi srekli bir mcadele iindedir: bata aristokrasiye kar; daha sonra, karlar sanayinin ilerlemesiyle elien burjuva kesimlerine kar; her zaman d lkeler burjuvazilerine kar. Tm bu mcadelelerinde burjuvazi, proletaryaya bavurmak gereini duyar, onu yardma arr ve bylece proletaryay politikann iine eker. Demek ki, kendi eitiminin elerini, yani kendisine kar kullanlacak silahlar proletaryann eline bizzat kendisi verir. Bunun dnda, grdmz gibi, sanayinin ilerlemesiyle egemen snfn pek ok kesimleri btnyle proletaryann iine frlatlrlar, ya da en azndan yaam koullar bu tehdit altndadr. Bunlar da proletaryaya pek ok eitim esi sunar. Nihayet snf mcadelesi belirleyici sona yaklanca, egemen snfn kendi iindeki zlme sreci, tmyle eski toplumun zlme sreci ylesine iddetli ve keskin bir nitelie varr ki, egemen snfn kk bir blm ondan koparak gelecei elinde tayan devrimci snfn safna geer. Nasl gemite bu yzden soylularn bir blm burjuvazinin saflarna gemise, imdi de burjuvazinin bir blm, zellikle de tarihsel hareketin btnn kuramsal olarak kavrama yolunda alm bir ksm burjuva ideologu, proletarya saflarna gemektedir. Gnmzde burjuvazinin karsnda yer alan tm snflar iinde yalnzca proletarya gerekten devrimci snftr teki snflar gp gitmekte ve byk sanayinin geliimiyle kmektedirler, proletarya ise byk sanayinin en kendine zg rndr. Orta kesimler, kk sanayici, kk tccar, zanaat, kyl, hepsi orta kesim olarak varln ke kar gvenceye almak iin mcadele eder burjuvaziyle. Demek ki bunlar devrimci deil tutucudurlar. Dahas, gericidirler, tarihin arkn geriye doru dndrmeye urayorlar. Eer devrimci iseler, proletaryaya gei nlerinde durduu iindir bu ve o zaman imdiki karlarn deil gelecekteki karlarn savunurlar, proletaryann bak konumuna gemek zere kendi konumlarn terk ederler. Lmpen proletaryaya gelince, eski toplumun bu en alt katmanlarndaki pasif rmlk, bir proleter devrim sayesinde yer yer hareketin iine savrulsa da, yaam tarznn btn gerei gerici abalara satlmaya daha istekli olacaktr. Eski toplumun varlk koullar, proletaryann varlk koullar iinde zaten yok edilmi durumda. Proleter mlkszdr; kars ve ocuklaryla ilikisinde artk burjuva aile ilikileriyle ortak hibir yan yoktur; ngiltere'de naslsa Fransa'da da ayn olan, Amerika'da naslsa Almanya'da da ayn olan modern sanayi iilii, sermayenin boynuna geirdii bu modern boyunduruk, proleterin stnden her eit ulusal karakteri syrp atmtr. Yasalar da, ahlak da, din de, proleter iin ardnda bir o kadar burjuva karlar gizlenmi burjuva nyarglardr. Egemenlii ele geiren tm daha nceki snflar, kazanm olduklar yaam konumunu, btn toplumu bu kazanmn buyruu altna sokarak gvenceye almaya bakmlardr. Proleterler ise retici gleri ancak, o zamana kadarki kendi mlk edinme tarzlarn ve bylece o zamana kadarki tm mlk edinme tarzlarn ortadan kaldrarak ele geirebilirler. Proleterlerin

199

gvenceye alacak hibir eyleri yoktur, o ana kadarki zel gvencelerin ve zel sigortalarn hepsini tahrip etme zorunluluklar vardr. imdiye kadarki tm hareketler, aznlktakilerin hareketiydi veya aznlktakilerin karna hareketlerdi. Proleter hareket ise, son derece byk bir ounluun, son derece byk bir ounluk kar adna giritii zerk harekettir. imdiki toplumun en alt katman olan proletarya, resmi toplumu oluturan katmanlarn tm styapsn btnyle havaya uurmadka dorulamaz, ayaa kalkamaz. erik asndan deilse de biim asndan proletaryann burjuvaziye kar mcadelesi ilk aamada ulusaldr. Her lkenin proletaryas elbette nce kendi burjuvazisiyle hesaplamak durumundadr. Proletaryann gelimesinin genel evrelerini izerek mevcut toplumun iindeki az ya da ok gizli i sava, ak bir devrimin patlak verdii ve burjuvazinin zorla devrilerek proletaryann kendi egemenliini kurduu noktaya kadar izledik. Grdk ki imdiye kadar toplumlarn hepsi ezen ve ezilen snflarn kartlna dayanmaktayd. Ama bir snf ezebilmek iin ona en azndan klece varln srdrebilecei koullar salamak gerekir. Serf, serflik dneminde komn yeliine ykselmeye almtr, nasl feodal mutlakyet boyunduruu altnda kk burjuva da burjuvala kmsa. Buna karlk modern ii, endstrinin ilerlemesiyle kalknacana, kendi snfnn koullarnn da daha altna dmektedir srekli. i sefilleiyor ve sefalet, toplumdan ve zenginlikten daha hzla geliiyor. Bylece apak ortaya kyor ki, burjuvazi daha uzun sre toplumun egemen snf olarak kalma ve kendi var olu koullarn topluma dzenleyici yasa olarak dayatma yetisinde deil. Burjuvazi egemenliini srdrme yetisinde deil, nk klesine kle olarak bile var olma gvencesi veremiyor, nk kleyi, o kendisini besleyeceine kendisi onu beslemek zorunda olduu bir duruma dryor elinde olmakszn. Toplum artk burjuvazinin sultasnda yaayamaz, yani, burjuvazinin varl toplum tarafndan tanabilir gibi deil. Burjuva snfnn esas varlk ve egemenlik koulu, servetin zel ellerde birikmesidir, sermayenin olumas ve artmasdr; sermayenin koulu ise cretli emektir. cretli emek yalnzca iilerin kendi aralarndaki rekabete dayaldr. Taycs ister istemez ve engelsizce burjuvazi olan sanayinin ilerlemesi, iilerin rekabet yoluyla yaltlmas yerine onlar bir araya getirerek devrimci birleimlerini salamakta. Demek ki byk sanayinin gelimesiyle burjuvazinin retim yapt ve rn sahiplendii kendi temeli ayann altndan ekilmektedir. Burjuvazi her eyden nce kendi mezar kazclarn retiyor. Onun yklmas da proletaryann zaferi de ayn oranda kanlmaz.

200

II - Proleterler ve Komnistler

Komnistlerin proleterlerle ilikisinin asl nedir? teki ii partileri karsnda komnistler zel bir parti deildir. Komnistlerin, tm proletaryann karlarndan ayr bir karlar yoktur. Proletarya hareketini biimlemek zere zel ilkeler koymazlar. Komnistlerin teki proletarya partilerinden tek ayrldklar nokta, bir yandan proleterlerin eitli ulusal mcadeleleri iinde, tm proletaryann ulusallktan bamsz ortak karlarn ne getirerek geerli klmalar, br yandan da burjuvazi ile proletarya arasnda yryen mcadelede her zaman hareketin btnnn karlarn temsil ediyor olmalardr. Demek ki komnistler pratikte, btn lkelerin ii partilerinin en kararl, hep ileriye gtren kesimleridir; kuramsal olarak komnistler, proletaryann teki kitleleri nnde, proleter hareketin koullarn, gidiini ve genel sonularn gren bir nclle sahiptir. Tm teki proletarya partileri gibi komnistlerin de ilk amac: proletaryann snf dzeyinde olumas, burjuva egemenliinin yklmas ve proletaryann siyasal iktidar ele geirmesi. Komnistlerin kuramsal ifadeleri asla u ya da bu dnya dzelticisinin icat ettii ya da kefettii fikirlere, ilkelere dayanmaz.

201

Onlarn syledikleri yalnzca, mevcut bir snf mcadelesinin, gzler nnde cereyan eden bir tarihsel hareketin somut ifadeleridir. Mlkiyet ilikilerinin ortadan kaldrlmas hi de komnizmin ayrt edici bir zellii deildir. Tm mlkiyet ilikileri srekli bir tarihsel dnme, srekli bir tarihsel deitirmeye tabi olmulardr. rnein Fransz Devrimi, burjuva mlkiyet hatrna feodal mlkiyeti ortadan kaldrmtr. Komnizme zg olan, btnyle mlkiyetin kaldrlmas deil, burjuva mlkiyetinin kaldrlmasdr. Ama modern burjuva zel mlkiyeti, rnlerin, snf kartlklarna dayal, birinin tekini smrmesine dayal biimde retilmesinin ve sahiplenilmesinin en son ve en tam ifadesidir. Bu anlamda komnistler, kuramlarn: zel mlkiyetin kaldrlmas, diye tek bir szle zetleyebilirler. Biz komnistler, kiisel olarak kazanlm, kiinin kendi almasyla elde edilmi mlkiyeti ortadan kaldrmak istemekle sulandk; her eit bireysel zgrl, bireysel edimi ve bireysel zerklii meydana getiren eymi mlkiyet. Kiisel almayla elde edilmi, hakkyla kazanlm, kiisel kazanla edinilmi mlkiyet! Burjuva mlkiyetinden nce var olan, kk burjuva, kk kyl mlkiyetinden mi sz ediyorsunuz? Onu bizim kaldrmamza gerek yok ki, sanayinin gelimesi ortadan kaldrd onu, gn getike daha da kaldrmakta. Yoksa modern burjuva zel mlkiyetinden mi sz ediyorsunuz? Peki cretli emek, proleterin emei mlk salyor mu kendisine? Asla. Onun emei sermaye yaratyor, yani cretli emei smren mlkiyeti salyor, yalnzca yeniden smrmek zere yeni cretli emek retmesi halinde artabilen mlkiyeti. Bugnk biimiyle mlkiyet, sermaye ile cretli emek arasndaki kartlkta deviniyor. Bu kartln her iki yann bir gzden geirelim. Kapitalist olmak, retimde salt kiisel deil, toplumsal bir konum almak demek. Sermaye, ortaklaa bir rndr ve ancak pek ok yenin ortak edimiyle, evet son tahlilde ancak toplumun tm yelerinin ortak edimiyle harekete geirilebilir. Demek ki sermaye, kiisel deil toplumsal bir gtr. O halde sermaye, toplumun yelerinin tmne ait olan bir ortak mlkiyete dntrlrse, kiisel mlkiyet toplumsal mlkiyete dntrlm olmaz. Yalnzca mlkiyetin toplumsal karakteri deitirilmi olur. Snfsal karakterini yitirir. Gelelim cretli emee: cretli emein ortalama fiyat, asgari crettir, yani iinin ii olarak hayatta kalmas iin zorunlu olan geim aralar toplam. yleyse cretli iinin edimiyle sahip olduu ey ancak onun plak hayatn yeniden retmesine yeter. Emek rnlerinin, ancak dorudan hayat yeniden retmek zere bylesi kiisel mlkiyetini, yani bakasnn emei stnde egemenlik kurduracak net gelir brakmayan kiisel mlkiyeti asla kaldrmak istiyor deiliz. Bizim istediimiz yalnzca, iinin srf sermayeyi artrmak iin yaad, srf egemen snfn karnn gerektirdii kadar yaad mlkiyetin bu rezil karakterini ortadan kaldrmak.

202

Burjuva toplumunda canl emek, yalnzca birikmi emei artrmann bir aracdr. Komnist toplumda ise birikmi emei, yalnzca iilerin yaam srecini geniletmek, zenginletirmek, gelitirmek iin bir aratr. Demek ki burjuva toplumda gemi bugne hkmediyor, komnist toplumdaysa bugn, gemie hkmediyor. Burjuva toplumda alan birey zerk deilken, kiisel deilken, sermaye zerk ve kiiseldir. te bu koullarn ortadan kaldrlmasna burjuvazi, kiiselliin ve zgrln ortadan kaldrlmas diyor! Hakl da. Tabii ki Yalnz, burjuva kiiselliinin, burjuva zerkliinin, burjuva zgrlnn kaldrlmas sz konusudur. imdiki burjuva retim ilikileri iinde zgrlk deyince, zgr ticaret, zgr al sat anlalmakta. Ama bezirganlk dt m, zgr bezirganlk da der. Bizim burjuvazinin baka zgrlk rtkanlklar gibi zgr bezirganlk deyileri de ancak baml bezirganla, ortaan kleletirilmi yurttana kar bir anlam ifade eder, yoksa komnizmin, bezirganl ve burjuva retim ilikilerini ortadan kaldrmas karsnda, burjuvazinin kendisini ortadan kaldrmas karsnda, anlam kalmaz. zel mlkiyeti ortadan kaldrmak istiyoruz diye dehete dyorsunuz. Oysa sizin mevcut toplumunuzda nfusun onda dokuzunun zel mlkiyeti ortadan kaldrlm durumda; zel mlkiyetiniz ancak onda dokuzun buna sahip olmamas sayesinde ayakta duruyor. Demek ki bizi sulamanzn nedeni, toplumun ezici ounluunun mlksz olmasn zorunlu koul koyan bir mlkiyeti ortadan kaldrmak istememiz. Tek kelimeyle bizi, sizin mlkiyetinizi ortadan kaldrmak istemekle suluyorsunuz. Dorusu, istediimiz de budur. Emek, sermayeye, paraya, toprak rantna, ksacas tekelletirilebilir bir toplumsal gce dntrlemedii andan itibaren, yani kiisel mlkiyet burjuva mlkiyetine geirilemedii andan itibaren, bireyin ortadan kaldrldn ilan ediyorsunuz. Birey deyince burjuvadan baka birini, burjuva mlk sahibinden baka birini dnmediinizi itiraf ediyorsunuz demek ki. te o birey kalmamal dorusu. Komnizm, kimsenin toplumsal rnleri mlk edinme gcn elinden almyor, yalnzca o mlkiyet yoluyla bakasnn emeini boyundurua sokma gcn alyor. zel mlkiyetin ortadan kaldrlmasyla tm faaliyetin duraca, genel bir tembelliin ortal kaplayaca ileri srld. Buna gre burjuva toplumu oktan atalet yznden km olmalyd; nk o toplumda kimler alyorsa, mlk edinemiyor, kimler mlk sahibiyse, almyor. Tm bu kayg, sermaye olmad anda cretli emek de olmaz, totolojisine varr Komnizmde maddi rnlerin mlkiyet ve retim tarzna kar ileri srlen tm sulamalar, manevi rnlerin mlkiyet ve retimine de geniletildi. Burjuva iin nasl snf mlkiyetinin

203

son bulmas retimin kendisinin son bulmas demekse, snf kltrnn son bulmas da btnyle kltrn son bulmas demek oluyor. Kaybna bu kadar zld kltr, ezici bir ounluk iin makine haline gelme kltr olmu bile. Ama burjuva mlkiyetinin ortadan kaldrlmasn kendi burjuvaca zgrlk, kltr, hukuk tasarmlarnzla lerek tartmayn bizimle. Sizin fikirleriniz bile burjuva retim ve mlkiyet ilikilerinin birer rn, nasl hukukunuz, kendi snfnzn yasa dzeyine ykseltilmi iradesinden ibaretse; bir irade ki ierii kendi snfnzn maddi yaam koullaryla belirlenmi. Kendi retim ve mlkiyet ilikilerinizi, retimin geirdii tarihsel ilikilerden koparp genel geerli doa ve akl yasalar haline dntrdnz ilgin tasarm, gp gitmi tm egemen snflarn da tasarmyd. Antik dnem mlkiyeti iin kavrayabildiinizi, feodal mlkiyet iin kavrayabildiinizi, burjuva mlkiyeti iin kavrayamaz oldunuz. Ailenin ortadan kaldrlmas! En radikaller bile komnistlerin bu utan verici niyetlerine ate pskryorlar. Gnmzdeki aile, burjuva ailesi, neye dayanyor? Sermayeye, zel kazanca. Tam gelimi olarak yalnzca burjuvazi iin var; ama proleterin ailesizlie zorlanmas ve kamusallam fuhu btnlyor onu. Bu btnleyicileri olmad m burjuva ailesi de olmaz kukusuz ve sermaye olmad m her ikisi de olmaz. Ana babann ocuklar smrmesini ortadan kaldrmak istiyoruz diye mi suluyorsunuz bizi? Bu byk suumuzu itiraf ediyoruz. Ama ev ii eitimin yerine toplumsal eitimi getirerek en scak ilikileri yok ettiimizi sylyorsunuz. Peki eitiminizi bu toplumsal koullar iinde yapmanzla olsun, toplumun dorudan ya da dolayl mdahalesiyle olsun, okul kanalyla olsun, vb. sizin eitiminiz de toplumca belirlenmiyor mu? Toplumun eitimi etkilemesi komnistlerin buluu deil ki; komnistler yalnzca bu etkinin karakterini deitiriyorlar, eitimi egemen snfn etkisinden koparyorlar. Aile ve eitim stne, ana baba ile ocuklar arasndaki kutsal ilikiler stne burjuva sylemleri, byk sanayi yznden proleterlerin tm aile balar paralandka ve ocuklar adi ticaret metana ve alma aralarna dntke bir o kadar irenleiyor. Ama siz komnistler kadnlarn ortaklaaln getirmek istiyorsunuz, diye tm burjuvazi koro halinde yzmze haykrmakta. Burjuva, kendi karsn salt bir retim arac olarak gryor. Dolaysyla, retim aralar ortaklaa kullanlmaldr, szn duyar duymaz, bu ortaklaalk kaderinin ayn ekilde kadnlar da kapsamasndan baka bir ey dnemiyor. Tam tersine kadnlarn bu salt retim arac olarak kullanlma durumunu ortadan kaldrmaktr sz konusu olan, burjuva bunu kavrayamyor ite.

204

Kald ki bizim burjuvalarn, komnistlerde gya var olduunu iddia ettikleri resmi kadn ortaklaalndan bylesine dehet duymalar son derece gln. Kadn ortaklaaln komnistlerin getirmesine hi gerek yok ki; hemen her zaman vard o. Bizim burjuvalar, resmi fuhu bir yana, altrdklar proleterlerin karlarna, kzlarna sahip olmakla da yetinmeyip, asl kendi karlarn karlkl ayartmaktan zevk alrlar. Burjuva ailesi aslnda kadnlarn ortaklaaldr. Komnistler de olsa olsa kadn ortaklaalnn sahtece gizlisine karlk resmi ve ak yreklisini getirmek istedikleri iddiasyla sulanm oluyorlar. Kald ki, gnmz retim ilikilerinin ortadan kaldrlmasyla ondan kaynaklanan kadn ortaklaalnn da, yani resmi veya gayri resmi fuhuun da yok olaca kendiliinden anlalmaktadr. Komnistlere ayrca vatan, milliyeti ortadan kaldrmak isteme suu yklendi. ilerin vatan yoktur. Zaten onlarn olmayan bir eyin, alnmas da mmkn deil. Proletarya, nce siyasal iktidar ele geirmek, kendini ulusal snf dzeyine getirmek, kendini ulus yapmak durumunda olduu iin, kendisi de ulusaldr hala, ama asla burjuva anlamda deil. Halklarn ulus olarak ayrmalar ve kartlklar, daha burjuvazinin, ticaret zgrlnn, dnya pazarnn, sanayi retimindeki tek biimliliin ve ona uyan yaam koullarnn gelimesiyle zaten giderek yok olmakta. Proletaryann egemenlii bunu daha da yok edecektir. Birleik eylem, hi deilse uygar lkeler arasnda olmak zere, proletaryann kurtuluu iin en nde gelen koullardandr. Bir bireyin bir baka bireyi smrmesi ortadan kalkt lde, bir ulusun da tekini smrmesi ortadan kalkacaktr. Ulusun kendi iindeki snflarn kartlyla birlikte uluslarn birbirlerine kar dmanca tutumlar da der. Komnizme, dinsel, felsefi ve genel olarak ideolojik bak alarndan yneltilen sulamalar, daha fazla aklanmaya demez. nsanlarn maddi varolu koullarnn, toplumsal ilikilerinin, toplumsal varlklarnn, onlardaki tasarmlar, grleri ve kavramlar, ksacas insanlarn bilincini de deitirdiini anlamak iin daha derin bir baka ihtiya var m? Fikirlerin tarihi, manevi retimin, maddi retimle birlikte deitiinden baka neyi kantlar? Bir an egemen fikirleri yalnzca egemen snfn fikirleri olmutur. Tm bir toplumda devrim yaratan fikirlerden sz edilir; bunu sylemekle yalnzca, eski toplumun barnda, yeninin elerinin olutuu belirtilmi oluyor, yle ki, eski toplumsal ilikilerin zlmesi, eski fikirlerin zlmesini de birlikte getirir. Eski dnyann yklmakta olduu kavrandnda, Hristiyan dini de eski dinlere baskn kt. 18. yzylda aydnlanma dnceleri Hristiyan dncesini alt ettiinde, feodal toplum, o

205

dnemde devrimci olan burjuvaziye kar lm kalm sava veriyordu. Vicdan ve din zgrl, bilgi alanlarnda serbest rekabetin egemenliini dile getirmekteydi yalnzca. " Ama ", denecektir, " dinsel, ahlaksal, felsefi, politik, hukuksal vb. dnceler, tarihsel geliim iinde elbet deiim geirmi olmakla birlikte, din, ahlak, felsefe, politika, hukuk, bu deiimde hep kalmtr. Dahas, her toplumsal durum iin ortak olan, zgrlk, adalet vb. ebedi hakikatler vardr. Oysa komnizm, ebedi hakikatleri ortadan kaldryor, dini, ahlak, yeniden biimlemek yerine dpedz kaldryor, yani bugne kadarki tarihsel geliimlere ters dyor." Bu sulamann z nedir? Tm bugne kadarki toplum, deiik evrelerde deiik biimler gsteren snf kartlklar iinde devinmitir. Ama hangi biimi alm olursa olsun, toplumun bir kesiminin teki kesim tarafndan smrlmesi, geen yzyllarn tmnde ortak olan bir gerekliktir. O halde tm eitliliklere ve farkllklara karn o yzyllarn hepsindeki toplumsal bilincin, ancak snf kartlklar toptan yok olunca tam olarak zlebilecek belli ortak biimler iinde devinmesine hi amamal. Komnist devrim, gemiten gelen mlkiyet ilikilerinin en kkten koparldr; onun geliim srecinde gemiten gelen fikirlerle de en kkten bir kopu olmasna hi amamal. Neyse, burjuvazinin komnizme kar ynelttii sulamalar brakalm bir yana. Yukarda grdk ki, ii devriminde ilk atlacak adm, proletaryann egemen snf konumuna ykselmesidir, demokrasinin mcadeleyle kazanlmasdr. Proletarya, kendi siyasal egemenliini, tm sermayenin adm adm burjuvazinin elinden koparlmasna, tm retim aralarnn devlet elinde, yani egemen snf olarak rgtlenmi proletarya elinde younlatrlmasna ve retici gleri byklnn olabildiince hzla artrlmasna kullanacaktr. Bu ise ilk aamada kukusuz ancak mlkiyet hakkna ve burjuva retim ilikilerine despota el atmak yoluyla olur, yani ekonomik adan yetersiz ve geici de grnse hareketin sreci iinde kendini aan ve btn bir retim tarznn dntrlmesinin arac olan bu vazgeilmez nlemler yoluyla olur. Bu nlemler kukusuz her lkeye gre deiik olacaktr. Ama en gelikin lkeler iin u aadakiler, epey ortak olarak kullanm alanna girebilecektir: 1. Toprak mlkiyetinin kamulatrlmas ve toprak rantnn devlet giderlerine kullanlmas. 2. Yksek bir art oranl vergi. 3. Miras hakknn kaldrlmas. 4. Tm kar gelenlerin ve lkeden kaanlarn mlklerine el konulmas. 5. Devlet sermayeli ve tek tekel olarak Ulusal Banka yoluyla kredilerin devlet elinde merkezletirilmesi.

206

6. Tamacln devlet elinde merkezletirilmesi. 7. Ulusal fabrikalarn ve retim aralarnn artrlmas, arazinin ortak bir plan uyarnca ilenir hale getirilip slah. 8. Herkes iin eit alma zorunluluu, zellikle tarm iin sanayi ordularnn kurulmas. 9. Tarm ve sanayi iletmelerinin birletirilmesi, kent ile kr arasndaki farkn sre iinde giderilmesinde etkin olmak. 10. Tm ocuklar iin kamusal ve parasz eitim. ocuklarn bugnk biimde fabrikalarda altrlmasna son verilmesidir. Eitimin maddi retimle btnletirilmesi, vb; Gelime sreci iinde snf ayrmlar ortadan kaybolunca ve retimin tm rgtl bireylerin ellerinde younlanca, kamusal zor kullanmnn politik nitelii kalmaz. Politik zor kullanm, asl anlamyla bir snfn tekilere bask uygulamak zere rgtledii zor kullanmdr. Proletarya, burjuvaziyle mcadelesi gerei snf olarak birleip, devrim yoluyla egemen snf olduunda ve egemen snf olarak zorla eski retim ilikilerini ortadan kaldrdnda, bylece o retim ilikileriyle birlikte snf kartlnn varlk koullarn da, btnyle snflar da ve dolaysyla snf olarak kendi egemenliini de ortadan kaldrm olur. Snflaryla ve snf elikileriyle birlikte eski burjuva toplumunun yerine, her bireyin zgr geliiminin herkes iin topluca zgr geliim koulu olduu bir birlik gelir.

III - Sosyalist ve Komnist Edebiyat 1. Gerici Sosyalizm a) Feodal Sosyalizm

Tarihsel konumu gerei Fransz ve ngiliz aristokrasisi, modern burjuva toplumuna kar yergiler yazmak durumundayd. 1830'daki Fransz Temmuz Devriminde olsun, ngiliz reform hareketinde olsun, aristokrasi, nefret ettii o trediye bir kez daha yenik dmt. Ciddi bir siyasal mcadelenin sz edilemezdi artk. Elinde yalnzca kalem kavgas kalmt. Ama yazn alannda da restorasyon dneminin eski sylemleri olanakszlamt. Sempati uyandrmak iin aristokrasi, grnte kendi karlarn gzden uzak tutmak ve burjuvaziye kar iddianamesini yalnzca smrlen ii snf karma dzenlemek zorundayd. Bylece, yeni efendisine talamalar dzebilmenin ve kulana az ya da ok felaket tellall fsldayabilmenin zrn hazrlyordu. Feodal sosyalizm, yar ikayetname, yar talama, yar gemi yanks, yar gelecek uyars, bu arada ac ve zekice yaralayc yarg yoluyla burjuvaziyi kalbinden vurarak ama modern tarihin gidiini kavramadaki tam yetersizliiyle de gln bir etki brakarak ortaya kt Halk arkalarndan srklemek iin ellerinde bayrak gibi proleter dilenci torbasn sallyorlard. Ama halk onlar her izleyiinde, klarndaki eski feodal armalar grp hi saygl olmayan az dolusu gllerle tyyordu.

207

Bu seyirlii en gzel oynayanlar, Fransz Lejitimistlerinin bir kesimiyle Gen ngiltereciler oldu. Feodaller kendi smr tarzlarnn burjuvaca smrden farkl biimlenmi olduunu gsterirken, yalnzca tmden farkl ve artk zaman gemi koullar altnda smrdklerini unutuyorlar, o kadar. Kendi egemenliklerinde proletaryann var olmadn kantlarken, feodaller, kendi toplum dzenlerinin zorunlu veledinin esasen modern burjuvazi olduunu unutuyorlar. Kald ki burjuvaziye ynelttikleri esas sulama tam da, burjuva rejiminde eski toplum dzenini tmyle havaya uuracak bir snfn geliiyor olmasna dayand iin, eletirilerinin gerici niteliini zaten ok az gizliyorlar. Burjuvaziyi, bir proletarya yarattndan ok, devrimci bir proletarya yaratt iin suluyorlar. Bu yzden siyasal pratikte ii snfna kar alnan iddet nlemlerinin hepsine katlyorlar ve gnlk yaamlarnda, tm iirilmi sylemlerinin aksine, altn elmalar toplamann keyfini karp, sadakati, ak, erefi, bezirgan pazarlnda, ynle, ekerpancaryla ve alkoll ikiyle takas ediyorlar. Nasl papaz hep feodal beyle el ele yrmse, papazca sosyalizm de feodal sosyalizmle yle el eledir. Hristiyan derviliine sosyalist bir hava vermekten daha kolay bir ey yok. yle ya, Hristiyanlk, zel mlkiyete, evlilie, devlete de kar kmam myd? Onlarn yerine yardmseverlik ve dilenme, manastr bekareti ve nefsini ldrme, adr hayat ve kilise, diye vaazlar vermemi miydi? Hristiyan sosyalizmi, aristokratn fkesine papazn serptii vaftiz suyudur yalnzca.

b) Kk Burjuva Sosyalizmi
Feodal aristokrasi, modern burjuva toplumunda yaam koullar zayflayp tkenen ve burjuvazi tarafndan kertilen tek snf deildir. Ortaan kentlileen imtiyazl kylleri ile kk kyllk, modem burjuvazinin ncleriydi. Sanayi ve ticareti daha az gelimi lkelerde bu snf, ykselen burjuvazi yannda bitkisel yaamn henz srdrmektedir. Modern uygarln gelitii lkelerdeyse, proletarya ile burjuvazi arasnda yalpalayan yeni bir kk burjuvazi olutu. Burjuva toplumunun bir btnleyicisi olarak kendini srekli yineleyen ama rekabet sonucu bireyleri hep proletaryann iine savrulmakta olan bu kk burjuvazi, stelik byk sanayi gelitike modern toplumun zerk bir kesimi olma konumunu tmden yitirecei ve ticarette olsun, imalatta olsun, tarmda olsun, yerini posta balarna ve hizmetkarlara brakaca ann yaklatn grmektedir. Kyl snfn toplam nfus iinde fazla olduu Fransa gibi lkelerde burjuvaziye kar proletaryadan yana olan yazarlarn, burjuva rejime ynelttikleri eletiride kk burjuvazi ve kyllk ltn kullanmalar ve iilerden yana tavr alrken kk burjuva bak asndan hareket etmeleri doald. Bylece kk burjuva sosyalizmi olutu. Bu yaznda ba eken, yalnz Fransa iin deil ngiltere iin de, Sismondi'dir.

208

Bu sosyalizm, modern retim ilikileri iindeki elikileri son derece keskin bir isabetle zmlemitir. ktisatlarn yaltaklanan irinletirmelerini aa dkmtr. Gerek makinelemenin ve iblmnn ykc etkilerini, gerekse sermayenin ve toprak mlkiyetinin younlamasn, ar retimi, krizleri, kk burjuvazi ile kylln kanlmaz kn, proletaryann sefaletini, retimdeki anariyi, servetin blmndeki aka srtan oranszlklar, uluslarn kendi aralarndaki endstriyel yok etme savan, eski greneklerin, eski aile ilikilerinin, eski milliyetlerin zln, inkar edilemez biimde kantlamtr. Ne var ki olumlu ieriine karn bu sosyalizm, ya eski retim ve deiim aralaryla birlikte eski retim ilikilerini ve eski toplumu geri getirmek, ya da modern retim ve deiim aralarn, krp paralad, paralamak zorunda olduu eski mlkiyet ilikileri iine zorla yeniden tktrmak isteindedir. Her iki durumda da hem genci hem topiktir. malatta lonca dzeni ile krda babaerkil tarm iletmesi; kk burjuva sosyalizminin son szleri budur ite. Geliim sreci iinde bu yn, korkak bir yaygaraya sapt.

c) Alman Sosyalizmi ya da "Hakiki" Sosyalizm

Fransa'da, egemen bir burjuvazinin basks altnda oluan ve bu egemenlie kar mcadelenin yaznsal ifadesi olan sosyalist ve komnist yazn, tam da burjuvazinin feodal mutlakla kar mcadeleye getii srada Almanya'ya sokuldu. Alman filozoflar, yar filozoflar ve sivri zekalar bu yazn hrsla zmsediler ama bu arada, Fransa'dan o yazlarn girmesiyle Fransz yaam koullarnn da ayn anda Almanya'ya girmi olmadn unutuverdiler. Almanya koullarnda bu Fransz yazn dorudan pratik anlamn tmyle yitirip salt yaznsal bir grnm ald. nsan varlnn gerekletirilmesi stne bo bir speklasyon olarak kt ortaya ister istemez. Bylece 18. yzyl Alman filozoflarna gre ilk Fransz Devriminin talepleri yalnzca genelde " pratik zekann talepleri olarak anlam kazanyor ve devrimci Fransz burjuvazisinin irade beyanlar da, salt iradenin, olmas gereken iradenin, hakiki insan iradesinin yasalar demek oluyordu. Alman yazarlarnn tek abalar, yeni Fransz fikirlerini kendi eski felsefi vicdanlarna uydurmak, ya da daha ziyade kendi felsefi bak alarndan Fransz fikirlerini sahiplenmekti. Bu sahiplenme aynen bir yabanc dile nasl sahip klrsa o yolla oldu: eviri yoluyla. Bilindii gibi keiler, eski ok tanrl dnem klasiklerinin elyazmalar stne kendi zevksiz Katolik aziz hikayelerini yazmlard. Alman yazarlar ise dnyevi Fransz yaznna tersini uyguladlar. Kendi felsefi samalklarn Fransz aslnn arkasna yazdlar. rnein para ilikilerine ynelik Fransz eletirisinin arkasna " nsan znden Feragat " diye yazdlar, burjuva devlete ynelik Fransz eletirisinin arkasna da, " Soyut Genelin Egemenliini Ortadan Kaldrma " diye yazdlar, vb. Fransz geliimlerinin altna byle felsefi sylemler sokuturmay, " Eylemin Felsefesi ", " Hakiki Sosyalizm ", " Alman Sosyalizm Bilimi ", " Sosyalizmin Felsefi Temeli " gibi deyimlerle vaftiz ettiler. Fransz sosyalist-komnist yazn byle usturupluca idi edildi. Ve bir snfn br snfa kar mcadelesini dile getirmek Alman elinde bitirildii iin o Alman, " Fransz tek yanlln " am olma bilincini tayordu; hakiki ihtiyalar yerine hakikat ihtiyacn,

209

proletaryann karlar yerine insan varlnn karlarn, hibir snftan olmayan, gerekte bile olmayan, yalnzca felsefe fantezisinin puslu semalarnda bulunan genel insann karlarn bu bilinle savunuyordu. Kimseden yardm almakszn baard bu okul devlerini ylesine tantanayla ciddiye alp ylesine rtkanlkla gklere karan bu Alman sosyalizmi, bylece giderek bilgi masumiyetini yitirdi. Alman burjuvazisinin, zellikle de Prusya burjuvazisinin feodal ve mutlak kralla kar mcadelesi, tek kelimeyle liberal hareket, daha byk ciddiyet kazand. Bylece "hakiki" sosyalizmin eline, ok istedii bir frsat, siyasal hareketin karsna sosyalist taleplerini koyma frsat verilmi oluyordu, yani liberalizme kar, temsili devlete kar, burjuva rekabetine, burjuva basn zgrlne, hukukuna, burjuvaca zgrle ve eitlie kar bilinen lanetleri savurma ve halk kitlesine de bu burjuva hareketinden hibir kazancnn olmayaca, tersine her eyini yitirecei uyarsn yapma frsat. Alman sosyalizmi, ruhsuzca yanklad Fransz eletirisinin, modern burjuva toplumuna ve ona uyan yaam koullarna, ona gre biimlenen siyasal kurumlamaya dayandn tam zamannda unuttu; Almanya'da daha ancak bu n koullar iin mcadele sz konusuydu. Alman sosyalizmi, burjuvazinin tehdit edici ykseliine kar istenen bir korkuluk olarak, mutlak Alman hkmetlerine ve papazlaryla, okul hocalaryla, toprak aalaryla, brokrasisiyle onlarn balaklarna hizmet etti. Ayn hkmetlerin Alman ii ayaklanmalarna kar kullandklar ac tfek kurunlarnn ve krba darbelerinin tatl bir btnleyicisi oldu. " Hakiki " sosyalizm, Alman burjuvazisine kar hkmetlerin elinde bylesine bir silah olurken, bir o kadar da genci bir kan, banaz Alman kk burjuvazisinin karn dorudan temsil ediyordu. Almanya'da, 16. yzyldan kalan ve o zamandan beri eitli biimlerde hep ortaya kan kk burjuvazi, mevcut durumlarn esas toplumsal temelini oluturdu. Onun varlnn korunmas, Almanya'da mevcut durumlarn korunmas demektir. Kk burjuvazi, burjuvazinin siyasal ve ekonomik egemenliinde, bin yandan sermayenin merkezlemesi sonucu, br yandan da devrimci bir proletaryann ortaya k sonucu kesin mahvolmaktan korkan. " Hakiki " sosyalizm onun iin her iki kuu birden vuracak ta olanak grnd. Salgn hastalk gibi yayld. Alman sosyalistlerinin, kendi iskelete dnm " ebedi hakikatlerine giydirdikleri bu, speklatif tezgahta dokunmu, sivri zekal sylem iekleriyle sslenmi, ak baygn huzur iyleriyle ykanm bereketli kisve, mallarnn o kesimdeki srmn artrd yalnzca. Kendi asndan Alman sosyalizmi, bu banaz kk burjuvazinin tumturakl szcs olma konumunu giderek iyice benimsedi. Alman ulusunu, rnek ulus olarak, Alman kk burjuvazisini de rnek insan olarak byk laflarla ilan etti. Onun her aalna, tam tersini ifade eden, gizli, yksek, sosyalist anlamlar ykledi. Nihayet komnizmin " kaba ykclna dorudan kar karak ve tm snf mcadelelerinin stnde bir tarafsz ycelik taslayarak, izgisinin son kertesine geldi. Almanya'da, sosyalist veya komnist diye ortalkta dolaan ne kadar yazn varsa, ok az istisnasyla hep bu kirli, bu cansz yazn alanna girer.

210

2. Tutucu Sosyalizm ya da Burjuva Sosyalizmi

Burjuva toplumunun kalcln salamak iin bir kesim burjuvazi sosyal skntlar ortadan kaldrmaya yardmc olmak ister. Bu erevede: ekonomistler, filantroplar, insancllar, alan snflarn durumunu dzeltmeciler, yardmseverler, hayvan korumaclar, lmllk rgtleri, vardr. En eitlisinden ke bucak reformcular yani. Hatta bu burjuva sosyalizminin btn bir sistem olarak ilenenleri olmutur. rnek olarak Proudhon'un " Philosophie de la Misre kitabn ele alalm. Sosyalist burjuvalar, modern toplumun koullarn isterler, ama o koullarn kendisinden kaynaklanan mcadeleler ve tehlikeler olmakszn. Mevcut toplumu, onu devrimci dnme uratacak ve zecek unsurlar kesilip karlm olanak isterler. Burjuvazi olsun ama proletarya olmasn. Kendi egemen olduu dnyay elbette ki en iyi dnya olarak grr burjuvazi. Burjuva sosyalizmi bu i ferahlatc tasarmn yan ya da tam bir sistem oluturmaya kadar vardrr. Kendisinin sistemlerini gerekletirmesini ve bu yeni Kuds'e dahil olmasn proletaryadan talep ederken, aslnda ona yalnzca, bugnk toplumun iinde kal ama bu topluma ilikin nefretlik dncelerinden arn, demi oluyor. Bu sosyalizmin daha az sistematik ve biraz daha pratik bir ikinci biimiyse, bu yaam koullarnda u ya da bu siyasal dnmn deil de yalnzca bir tek deiimin, yani yalnzca ekonomik koullarda bir deiimin yararl olabileceini kantlayarak ii snfnn her devrimci hareketini sakatlamaya uramtr. Ama bu sosyalizmin, maddi varolu koullarn deitirmek derken dnd, asla ancak devrimci yolla olabilecek burjuva retim ilikilerinin ortadan kaldrlmas deildir, onun dnd, bu retim ilikileri zemininde uygulanacak, yani sermaye ile cretli alma arasndaki ilikide hibir eyi deitirmeyen, olsa olsa burjuvazinin egemenliinin bedellerini azaltp devlet btesini basitletirecek ynetsel dzeltmelerdir. Burjuva sosyalizmi kendine uyan ifadeyi, salt konuan figr durumuna gelmekte bulur ancak. Serbest ticaret! alan snfn karna. Korumac gmrk! alan snfn kan iin. Hcreli hapishaneler! alan snfn karna. Burjuva sosyalizminin ciddi niyetli olduu son szdr bu. Burjuvazinin sosyalizmi, zaten burjuvalarn alan snfn karna burjuva olduklarn savunmaktan ibarettir.

3. Eletirel-topyac Sosyalizm ve Komnizm

Burada, tm modern devrimlerde proletaryann taleplerini dile getirmi olan yazndan sz etmiyoruz. (Babeuf'n yazlar vb.) Genel bir bakaldr anda, feodal toplumun yklma dneminde, proletaryann dorudan kendi snf karn kabul ettirmeye ynelik ilk abalar, hem proletaryann kendi gelimemiliinden dolay, hem de kurtuluu iin ancak burjuva dnemin rn olabilecek maddi koullarn eksikliinden dolay, kanlmaz biimde yenilgiye urad. Proletaryann bu ilk hareketlerini izleyen devrimci yazn, ierik olarak ister istemez gericidir. Genel bir dervi kanaatkarl ve kaba bir eitilik nerir. 211

Esas sosyalist ve komnist sistemler, St-Simon'un, Fourier'nin, Owen'n vb. sistemleri, proletarya ile burjuvazi arasndaki mcadelenin yukarda belirttiimiz gelimemi ilk dneminde ortaya ktlar. Bu sistemleri bulanlar geri snf kartln egemen toplumun kendisindeki zc unsurlarn etkinlii olarak gryorlar. Ama proletarya cephesinde hibir tarihsel zerk girikenlik, ona zg hibir siyasal hareket grmyorlar. Snf kartlnn geliimi, sanayinin geliimiyle baa ba yrd iin, onlarn nnde proletaryann kurtuluunun maddi koullar da bulunmuyor ve ncelikle bu koullar yaratmann toplumsal yasalar, toplumsal bilimi peinde gidiyorlar. Toplumsal faaliyetin yerini onlarn bulucu kiisel faaliyetlerinin almas gerekiyor, kurtuluun tarihsel koullarnn yerini fantezinin almas, proletaryann snf olarak adm adm gelien rgtlenmesinin yerini kendi bulup kardklar toplumsal rgtlenmenin almas gerekiyor. Onlara gre gelecein dnya tarihi, propagandaya ve kendi toplum tasarmlarnn uygulamada hayata geirilmesine indirgeniyor. Tasarmlarnda esasen en ok ac eken snf olarak emeki snfn karlarn temsil ettiklerinin bilincindeler geri. Ama proletarya onlarn gznde yalnzca en ok ac eken snf olma zelliiyle var. Gerek snf mcadelesinin gelimemi biimi, gerekse kendi yaam konumlar, snf kartlnn ok stnde olduklarn sanmaya gtrmtr onlar. Toplumun tm yelerinin, en iyi durumda olanlarn da, yaam koullarn iyiletirmek isterler. Bu yzden hi ayrm gzetmeksizin srekli toplumun tmne, hatta zellikle de egemen snfa ar yaparlar. nk sistemleri bir anlalsa, o sistemin en iyi toplum iin en iyi tasarm olduu kesin kabul edilecektir onlara gre. Byle baktklar iin de en bata devrimci eylemler olmak zere tm siyasal eylemleri knarlar, hedeflerine bar yollardan ulamak isterler ve kukusuz baarszla urayan kk deneylerle, rnek gstermenin gcne dayanarak, yeni toplumsal mukaddes kitaba yol amaya alrlar. Gelecein toplumunun fantastik tasviri, proletaryann henz hi gelimemi olduu, dolaysyla toplumu genel olarak dntrmek adna ilk anlaml k iin kendi tavrn da fantastik olarak kavrad bir zamanda ortaya kmtr. Ama sosyalist ve komnist yazlar, eletirel eler de tamaktadr. Mevcut toplumun btn temellerine saldrrlar. Bu nedenle iilerin aydnlanmas iin son derece deerli malzeme brakmlardr. Gelecein toplumuna ilikin olumlu savlar, rnein kentle kr arasndaki kartln, ailenin, kiisel mlk edinmenin, cretli almann kaldrlmas, toplumsal uyumun ngrlmesi, devletin salt retimin ynetimine dntrlmesi btn bu savlar, henz yeni yeni gelimeye balayan ve onlarn da ancak biimlenmemi ilk belirsizlik evresinde tandklar snf kartlnn ortadan kalkn dile getirmektedir yalnzca. Dolaysyla bu savlar henz salt topik bir anlam tarlar. Eletirel-topik sosyalizm ve komnizmin nemi, tarihsel geliimle ters orantldr. Snf mcadelesi ne oranda gelimi ve biimlenmise ona ilikin bu fantastik bak ve ona ynelik

212

bu fantastik mcadele, kuramsal haklln, pratik deerini ayn oranda yitirir. Bu nedenle bu sistemlerin kurucular yine de pek ok ynden devrimci olduklar halde, onlarn rencileri hep genci ular olutururlar. Proletaryann tarihsel ilerlemesi karsnda inatla ustalarnn eski grlerine sarlrlar. Bu yzden sonuta snf mcadelesini trplemeye ve kartlklar uzlatrmaya urarlar. Hala toplumsal topyalarn deney yoluyla gerekletirme, ayrk phalanstere'ler oluturma, home-colony'ler kurma, kk bir karya yeni Kuds'n on iki sayfal forma basks meydana getirme dleri kurarlar ve btn bu spanyol atolarnn yapm iin de burjuva yreklerdeki ve czdanlardaki insan severlie bavurmak zorunda kalrlar. Giderek yukarda anlattmz genci veya tutucu sosyalistler kategorisine derler, tek farkla ki, ok daha sistematik bilgilik vardr bunlarda ve kendi sosyal bilimlerinin yarataca mucizeye kr krne inanmlardr. Bu yzden, iilerin olsa olsa yeni mukaddes kitaba cahilce inanszlktan kaynaklanabilen her eit siyasal hareketine kahrla kar karlar. ngiltere'de Owen'cilar artistlere kar, Fransa'da Fourier'ciler Reformculara kar byle tepki gsteriyorlar.

IV - Komnistlerin eitli Muhalefet Partilerine Kar Konumu

II. Blm'e baknca, komnistlerin halen kurulu bulunan ii partilerine, yani ngiltere'de artistlere, Kuzey Amerika'da tarm reformcularna kar tutumlar kendiliinden anlalr. Komnistler, ii snfnn en yakn amalar ve karlar iin mcadele ederler ama bugnn hareketi iinde hareketin geleceini de temsil ederler. Fransa'da komnistler, tutucu ve kktenci burjuvaziye kar sosyalist-demokratik partiyle ittifak kuruyorlar, ama devrimci kalntlardan gelen lafazanlklara ve gz boyamalara kar eletirel tavrlarn da sakl tutuyorlar. svire'de radikalleri destekliyorlar, ama bu partinin, bir bl Fransa'daki anlamyla demokratik-sosyalist, bir bl ise radikal burjuva olan birbiriyle eliik unsurlardan meydana geldiini gzden karmakszn. Polonya'da komnistler, ulusal kurtuluu tarm reformu artna balayan partiyi destekliyor, 1846 Krakov Ayaklanmasn hayata geiren de bu partiydi. Almanya'da burjuvazi devrimci k yaptnda komnist partisi, mutlak monariye, feodal toprak mlkiyetine ve kk burjuvala kar burjuvaziyle birlikte mcadele etti. Ama Alman iilerinin, burjuvazinin egemenliiyle birlikte gelmesi gereken toplumsal ve siyasal koullar bir o kadar burjuvaziye kar yneltebilmeleri, yani Almanya'da genci snflarn yklmasnn hemen ardndan burjuvazinin kendisine kar mcadeleyi balatabilmeleri iin, komnist partisi, burjuvazi ile proletarya arasndaki dmanca kartla ilikin olabildiince berrak bir bilinci iilerde oluturmay da bir an olsun ihmal etmedi. Almanya bir burjuva devriminin eiine geldii iin ve bu dnm esasen Avrupa uygarlnn daha gelikin koullarna denk geldii ve 17. yzyl ngiltere'sinden, 18. yzyl Fransa'sndan ok daha gelimi bir proletarya ile tamamlanaca iin, yani Alman burjuva devrimi bir proleter devrimin ancak dorudan bir "n oyunu" olabilecei iin, komnistler, esas dikkatlerini Almanya'ya yneltiyorlar.

213

Tek kelimeyle komnistler, mevcut toplumsal ve siyasal durumlara kar her yerde ve her eit devrimci hareketi destekliyorlar. Tm bu hareketler iinde, hangi gelikinlik aamasnda olursa olsun mlkiyet sorununu hareketin temel sorunu olarak ne karyorlar. Nihayet ancak komnistler her lkenin demokratik partilerinin her yerde birleip anlamas iin alyorlar. Komnistler, gr ve niyetlerini gizlemeyi reddederler. Amalarna ancak bugne kadarki tm toplumsal dzenin zorla yklmasyla ulaabileceklerini aka bildirirler. Varsn egemen snflar bir komnist devrim rkntsyle tir tir titresinler. Proleterlerin, zincirlerinden baka kaybedecek eyleri yok. Bir dnya var kazanacaklar. Btn lkelerin proleterleri, birlein!

214

26. Kitap, Faydalanlan eser ve kaynaklar

. Armstrong Karen, Tanrnn Tarihi, Ayran . Anadolu Uygarlklar Cilt 1, 2, 3 Grsel yaynlar . Bowker J., The Religious Imagination and the Sense of the God, Oxford, 1978 . Bowker J., Problems of Suffering in Religions of the World, Cambridge, 1970 . Blunder Caroline, Evlin Mark, in, letiim Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi . Campbell Joseph, Tanrnn Maskeleri, mge . Challaye Felicien, Dinler Tarihi, Varlk yaynlar . Clough Shepard B., Uygarlklar tarihi, Varlk yaynlar, . Cogido, Osmanl zel Says, Yap kredi Yaynlar . Colin A Ronan, Bilim tarihi, Tbitak . Diamond Jared, Tfek, Mikrop ve elik, TBTAK, Popler Bilim Kitaplar . Dimirti Kantemir, Osmanl mparatorluunun ykseli ve k, Cumhuriyet Kitap Kulb,1998 . Eberhard Wolfram, in Tarihi, Trk Tarih kurumu, Ankara 1995 . Encyclopaedia Britannica. . Encyclopedia Mythica . Encyclopaedia Britannica Online. Encyclopaedia Britannica, Inc. . Encyclopaedia of Islam Online. Ed. P.J. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. Brill Academic Publishers . Encyclopedia of Islam and the Muslim World. Ed. Richard C. Martin. New York: Macmillan 2004 . Esposito, John. The Oxford Dictionary of Islam. Oxford University Press 2003 . Glpnarl Abdlbaki, 100 soruda Trkiyede mezhepler ve tarikatlar, gerek yaynevi.1969 . Hanerliolu Orhan, Dnce Tarihi, . Hanerliolu Orhan, Felsefe szl, Varlk yaynlar.

215

. Hanerliolu Orhan, zgrlk dncesi, Varlk yaynlar. . Jewish Encyclopedia, New York, 1901 . Leroux Gabriel, Eski Akdeniz ve Yakn Dou uygarlklar, Varlk yaynlar . Mantran Robert, Osmanl mparatorluu Tarihi, Adam Yaynlar, 1992 . Metin Kunt, Suraiya Faroqhi, Hseyin Yurtaydn, Ayla dekan, Trkiye Tarihi 3, Osmanl Devleti 1300 - 1600. Cem yaynlar, 1995 Cilt 3 . Mosca Gaetano, Siyasi Doktrinler Tarihi, Varlk yaynlar . Ortayl lber, Osmanl Toplumunda Aile, Pan 2000 . Ortayl lber, Gelenekten Gelecee, Ufuk Kitaplar, 2001 . Ortayl lber, mparatorluunun En Uzun Yzyl, letiim Yaynlar, 2001 . nder Ali Tayyar, Trkiyenin etnik yaps, Fark yaynlar 2007 . ztuna T. Ylmaz, Trkiye Tarihi, Hayat kitaplar . Roux Jean-Paul, Trklerin Tarihi, Kabalc 2007 . Seignobos Charles, Mukayeseli Avrupa tarihi, Varlk . Sencer Oya, Trk Toplumunun Tarihsel Evrimi, . Sevin Veli, Anadolu Uygarlklar, Grsel yaynlar . Shepard B. Clough, Uygarlklar tarihi, Varlk yaynlar, . Tanilli Server, Yzyllarn gerei ve miras, Adam yaynlar . Wells H.G., Ksa dnya tarihi, Varlk yaynlar . Zeldin Theodore, nsanln Mahrem Tarihi, Ayrnt Yaynlar 1999 . en.wikipedia.org

216