1

BZMKLER
Anadolu Merkezli Dnya Tarihi

25. KTAP
1805 - 1829 Napolyon

Yazarlar Evin Esmen Ksakrek Arda Ksakrek

Bizimkiler adl kitaplarn tm aadaki sitelerde mevcuttur: http://www.dunya-tarihi.com/ http://sites.google.com/site/ekitapdunyatarihi/ http:/sites.google.com/site/ekitdunyatarihidevam2/ http:/sites.google.com/site/ekitdunyatarihidevam3/

BZMKLER ............................................................................................................................. 2 25. KTAP .................................................................................................................................. 2 Friedrich Schiller .................................................................................................................... 6 Tanr nerede............................................................................................................................ 8 William Blake ........................................................................................................................ 9 Napolyonun Ordular .......................................................................................................... 12 Osmanl-Rus Sava, 1806 ................................................................................................... 14 Ayanlar ................................................................................................................................. 16 1806nn Baz Gelimeleri ................................................................................................... 18 Resim .................................................................................................................................... 19 ngiliz Donanmas stanbulda, 1807 ................................................................................... 21 Yenilie Kar Kazan Kaldrma, 1807 ................................................................................. 22 III. Selim............................................................................................................................... 23 IV. Mustafa Osmanl Tahtnda, 1807 ................................................................................... 25 Alemdar Mustafa Paa ve Ayanlar, 1807 ............................................................................. 27 II. Mahmutun Tahta k, 1807 ........................................................................................ 29 1807nin Baz gelimeleri .................................................................................................... 31 Schleiermacher ..................................................................................................................... 33 Napolyon Avrupaya Hakim ................................................................................................ 35 Fransa Rejiminin Benzerleri Kuruluyor ............................................................................... 37 Senedi ttifak, 1808 .............................................................................................................. 39 Alemdar olay, 1808 ............................................................................................................. 41 Rusya Fransa Yaknlamas, 1808 ....................................................................................... 43 1808in Baz Gelimeleri ..................................................................................................... 45 Napolyon Durmuyor, 1809 .................................................................................................. 46 Franz Joseph Haydn ............................................................................................................. 48 Napolyon Avrupas ............................................................................................................. 51 Osmanl, 1810 ...................................................................................................................... 53 1810un Baz Gelimeleri..................................................................................................... 54 ngilterede Bir Dnem Kapanyor, 1811 ............................................................................ 55 Halkn zgrl Ne Demek ............................................................................................... 57 Msr Memluklarnn Sonu, 1811 ......................................................................................... 59 Prusyada Reformlar ............................................................................................................ 61 Avrupadaki lk Laik lkede Kilise ..................................................................................... 63 1811in Baz Gelimeleri ..................................................................................................... 64 Napolyonun Rusya Seferi, 1812 ......................................................................................... 65 Osmanl Rus Savanda Bkre Anlamas, 1812 ................................................................ 67 Zaman Fransa Aleyhine alyor, 1812 .............................................................................. 69 1812nin Dier Baz Olaylar ............................................................................................... 71 Avrupada Son Gelimeler, 1813 ......................................................................................... 72 1813de Baz gelimeler ....................................................................................................... 76 Napolyondan sonra Fransann elinde var Sfr, 1814 ........................................................ 77 Amerikan Ulusal Bilinci, 1814............................................................................................. 79 Latin Amerika Aydnlanyor, 1814 ...................................................................................... 80 1814n Baz Gelimeleri..................................................................................................... 81 Fitch ...................................................................................................................................... 83 Waterloo, 1815 ..................................................................................................................... 85 Yeni Osmanl Saray Dolmabahe, 1815 ............................................................................. 87 Viyana Kongresi, 1815 ......................................................................................................... 89 Napolyon Sonras Avrupa .................................................................................................... 92

1815in Baz Gelimeleri ..................................................................................................... 95 Hegel .................................................................................................................................... 96 Tutuculuk, 1815 ................................................................................................................. 100 Avrupada Tarm ................................................................................................................ 102 Avrupada Sanayi ............................................................................................................... 105 Avrupada Ticaret ve Kredi................................................................................................ 107 Avrupada Bilim, Edebiyat, Sanat...................................................................................... 109 Genel Olarak Fransz Ekonomisi ....................................................................................... 111 Msrda Bat Tarz Eitim, 1816 ....................................................................................... 112 Amerikadaki Gelimeler ................................................................................................... 113 1816n Baz Gelimeleri ................................................................................................... 115 Erie Kanal, 1817................................................................................................................ 117 Osmanllar, Ruslar ve Avusturyallar, 1817 ....................................................................... 118 1817in Baz Gelimeleri ................................................................................................... 119 Eterya, 1818 ....................................................................................................................... 121 1818in Baz Gelimeleri ................................................................................................... 123 Buharl, Yelkenli Gemiler, 1819 ........................................................................................ 125 1819un Baz Gelimeleri................................................................................................... 126 James Watt ......................................................................................................................... 128 Rus ar I. Nikola, 1820 ..................................................................................................... 130 1820nin nemli Olaylar ................................................................................................... 132 Avrupada Bilimin lerleyii .............................................................................................. 135 Evrime Doru ..................................................................................................................... 137 Avrupa Toplumu Deiiyor ............................................................................................... 139 Deniz Ar mparatorluklar ............................................................................................... 142 Avrupada 1815 yaplanmasna Muhalefet ........................................................................ 143 Tepedelenli syan, 1821 .................................................................................................... 145 Yunan syan, 1821 ............................................................................................................ 146 Yunan syanna lk Tepkiler, 1821 ..................................................................................... 149 Latin Amerika Bamszlayor, 1821................................................................................ 151 1821de Baz Gelimeler .................................................................................................... 153 Katliam, 1822 ..................................................................................................................... 155 1822nin Dier Olaylar ..................................................................................................... 157 ran-Trk Bar, 1823 ........................................................................................................ 159 Amerika Amerikallarndr, 1823 ....................................................................................... 161 Liberalizm-Burjuvalar ve Bamszlk ............................................................................... 162 1824de Baz Gelimeler .................................................................................................... 164 Msr Kuvvetleri Morada, 1824 ........................................................................................ 165 1824de Baz Gelimeler .................................................................................................... 167 Byron .................................................................................................................................. 169 Yunan syan Bastrlrken Batda Tela, 1825 .................................................................. 171 1825de Baz Gelimeler .................................................................................................... 173 Balkanlarda syan Ortam................................................................................................... 175 Saint Simon ........................................................................................................................ 176 Antonio Salieri ................................................................................................................... 179 Yenieriliin kaldrlmas ve katliam, 1826 ....................................................................... 180 Srbistan Hareketleniyor, 1826 ........................................................................................... 183 1826nn Baz Olaylar ....................................................................................................... 184 Carl Maria von Weber ........................................................................................................ 186 Navarin Deniz Sava, 1827 ............................................................................................... 188

Cezayir ile Fransa Aras yice Alyor, 1827 .................................................................... 190 1827nin Baz Olaylar ....................................................................................................... 191 Beethoven ........................................................................................................................... 192 Adile Sultan ........................................................................................................................ 194 Laplace ............................................................................................................................... 195 Osmanl Rus Sava, 1828 .................................................................................................. 197 1828in Baz Gelimeleri ................................................................................................... 199 Fes ...................................................................................................................................... 200 Schubert .............................................................................................................................. 202 Francisco Goya ................................................................................................................... 205 Edirne Anlamas, 1829 ..................................................................................................... 206 Ayanlk Bitiyor ................................................................................................................... 208 1829un Baz Gelimeleri................................................................................................... 210 Avrupada Bilimde Baz Gelimeler .................................................................................. 211 II. Mahmut .......................................................................................................................... 213 25. Kitap, Faydalanlan eser ve kaynaklar ......................................................................... 216

Friedrich Schiller

Friedrich Schiller

Johann Christoph Friedrich von Schiller (1759 1805), air, filozof, tarihi ve Alman dram yazardr. Yazd ou tiyatro eseri Alman tiyatrosunda bayapt niteliindedir. Schiller doa tasvirli iirleri ile de gayet baarl olmutur, ancak asl alan didaktik iirdir. Dramatik iirleri en sevilen Alman balatlar arasndadr. 1802ylnda soyluluk unvan alan Schiller, Wieland, Herder ve Goethe ile birlikte Weimar Klasiinin en nemli drt yazarndan biridir. Babas Johann Caspar Schiller memur ve cerraht. Schiller 5 kz kardeinin arasndaki tek erkek ocuktu. Kk yalarda Absalon ve Hristiyanlar adl tiyatro oyunlarn kaleme almaya balad. Ailesinin basklar ve istekleri zerine Schiller 1773 ylnda Karlsschule askeri akademisine gitmek zorunda kald. Hukuk eitimi ald.

1775te Schiller eitim ald blm deitirerek, tp blmne geti. O yl Der Student von Nassau dramn kaleme ald. 1776 ylnda ilk defa Der Abend iiri basld. Ayrca 1776 ylnda zgrlk tiyatro eseri Haydutlar yazmaya balad. 1779 ylnda askeri tptan istifasn istedi. 1781 ylnda Schiller tiyatro eseri Haydutlar (Die Ruber)' bitirdi ve isimsiz olarak yaymlad. Die Ruber , Schillerin kaleme ald en nemli drama eseridir. Bu eser genleri ok etkilemi ve kraliyet tarafndan yasaklanmt. Edebiyat tarihilerine gre, bu eser nl ete eleba Nikol Listin olumasnda byk rol oynamtr. 1783 ylnn eyll aynda, o zamanlar Rhein (Ren) nehri civarnda ok yaygn olan stma hastalna yakaland. ok borcu vard, bu nedenle hapse girdi. 1785 ylnda Schiller, para skntsnda ona yardm etmi olan Christian Gottfried Krnerin yanna, Leipzige gitti. Krner, 1812den 1816 ylna kadar, Schillerin eserlerinin baslmas iin btn masraflarn karlayacakt. Arkadalar, Schilleri, Masonlua g kazandrmak istedikleri iin Farmason olmamasn istiyorlard. Krner de Masondu.1785 ylnda Ode an die Freude (Beethovenin 9. senfonisinin bestesi) adl eseri ve Mason locasnda yemekte okunmak zere klca dair (Zu den drei Schwertern) adl eseri yazd. 1787 ylnda Schiller Weimara gitti. Orada Herder, Wieland ve Kant felsefesini benimseyen ilk kii olarak Carl Leonhard Reinhold ile tant. Reinhold, Schilleri Kantn eserleri zerinde alma konusunda ikna etti. 1788 ylnda Goethe ve Schiller ilk defa karlatlar ve o zamana kadar daha birbirlerini hi etkilememilerdi. Bundan sonra ayn evde yaayacak kadar uzun ve sk bir dostluklar oldu. 17891799 yllarnda ekonomik zorluklar, Schilleri, ideallerine aykr olmasna ramen, Jenada profesrlk yapmaya mecbur etti. Filozoftu ama tarih eitimi vermeye balad. Bu konudaki yeteneini, Birleik Hollandann k tarihi adl eserinde gsterdi. Haydutlar sayesinde ok sevilen yazarn Jenadaki yaam halkn heyecannn comasna neden oldu. Dnya tarihi nedir ve ne amala okutulur? adl ilk dersinde amfi dolup tamt. Daha byk bir amfiye tanmak zorunda kalnd. Btn ehir ayaa kalkmt. Schiller 1791 ylnda vereme yakaland. Ayn yl Schillerin dostlar maddi ykten kurtarmak iin ona yllk 3.000 marktan 5 yl boyunca emeklilik demesi yaptlar. Fransz devrimine kar kt, zgrln hzl deiimini ve Jakobenlerin insanl hor gren terrlerini nceden tahmin etti. Fransz devrimcilerin terrnden ve idamlardan zlerek nefret etti. 1799 ylnda Weimara tand ve orada 1802 ylnda soyluluk unvann alarak imdiki adyla Friedrich von Schiller olarak adlandrld. Schiller 9 Maysta tberkloz tehisiyle akcier iltihaplanmas yznden Weimarda hayatn kaybetti. Otopsi raporuna gre Schillerin sol akcier kanad tamamen tahrip olmutu. Bbrekleri de iflas etmiti. Kalp kaslar klmt ve dalak ve safra kesesi kt bir biimde bymt.

Tanr nerede

Artk Ateizm gndeme girmiti. Teknik ve Bilimdeki ilerlemeler insanlara gven ve g duygusu vermiti. Baz insanlar kendilerini Tanrdan bamsz hissediyorlard. Ludwig Feuerbach, Karl Marks, Charles Darwin, Friedrich Nietzsche, Sigmund Freud yaptklar bilimsel ve felsefi yorumlarda Tanry kullanmyorlard. Hele XIX. Yzyln sonuna doru pek ok insan Avrupada artk tanry umursamayacakt. Batdaki Hristiyan Tanr imdi yetersiz gzkyordu. Sanki bo inan ve banazlk alar bitmi gibiydi. Tanr dncesi reddediliyordu. Zaten Tanr adna korkun sular ilenmiti ve ilenmeye devam ediliyordu. Vicdan ve akl bunu artk kabul edemiyordu. Bu arada Tanry kurtaramaya alanlar da oldu ve olacakt. Onlar Tanrlar adna her eyi yapp klfna uydurmak iin mcadeleye devam ediyorlard. Bu srada akl kltne de tepkiler vard. Aklclk insann yaratc ve sezgisel ilerini geri braktryordu. Bunu mdafaa edenler arasnda sanat ve edebiyatlar ounluktayd. XIX. Yzylda, byk filozoflar, birbiri ardna, Batda etken olan geleneksel Tanr fikrine meydan okudular. Nesnel bir varl olan doa st bir ilah olmas, onlar kzdryordu. Bat Tanry gksel bir diktatr gibi kabul ediyordu. Bu Tanr eylemleri seyrediyordu, insanlarn dnyasna eklenmi gibiydi. Devrimden sonra ise insanlar onursuz bir ba eii ve klelii kabul etmez olmulard.

William Blake

Enitharmon'un sevin gecesi, The Night of Enitharmon's Joy

William Blake (1757 1827) ngiliz air, ressam ve mistiktir. Hayatn Londrann evresinde geirmiti. Buna ramen yaratc grne ve hayal gcne sahipti. Tanrnn bedeni ya da insann kendi varoluu olarak anlad bir sanat ortaya kard. Grleri yznden adalar tarafndan deli olarak alglanmt. Daha sonra yaptlar, anlatm gc, yaratcl, felsefi ve gizemli eilimi yksek takdir grd. ncile sayglyd. Fakat ngiltere kilisesine dmand. Jacob Boehme ve Emanuel Swedenborg gibi dnrlerden, Fransz ve Amerikan devrimlerinden etkilendi. William Blake, Londrada 5 ocuundan biriydi. Babas bir mensucatyd. William okula hi gitmedi ve evde annesi tarafndan eitildi. Blake ailesi muhaliflerdendi ve Moravian kilisesine yeydiler. Hristiyanlk Blake zerinde ocukluktan itibaren derin bir etki brakt. Hep bir ilham kayna olarak kald. Blake oymacla babasnn ald eski Yunan yaptlarnn kopyalaryla balad. Bu yaparken Raphael, Michelangelo, Maarten van Heemskerck ve Albrecht Drerin eserlerinin klasik biimlere olan benzerliini kefetti. Okul yerine izim dersleri ald. Kendi setii konular 9

okudu. iir hakknda da aratrmalar yapt. Blakein almalar onun Ben Jonson ve Edmund Spensere olan bilgisini gsterir.

Oberon, Titania and Puck'un dans

1772de oymac James Basireye 7 sene raklk yapt. Bu srenin sonunda, 21 yanda, profesyonel bir oymac oldu. 1778de Kraliyet Akademisine katld. 6 yl sren renim bedavayd. Ama herkes kendi eitim aralarn alyordu. Kraliyet Akademisinde Rubens gibi kiilere sitili tamamlanmam diye kar kt. Blake eylemci bir yapya sahipti. Blakein biyograficisi Alexander Gilchrist unu kaydetmitir: 1780 Hazirannda, Blake, Basirenin dkkanna doru giderken Newgaate cezaevini yamalayan lgn bir ete tarafndan alnd. Bu ete cezaevi kaplarna kazma krekle saldrp cezaevini alevler iinde brakp tm hkmlleri serbest braktlar. Sylediine gre Blake saldr srasnda etenin n sralarndayd. George hkmetinin ani yasalarn ve ilk polis glerinin kurulmasn provoke ettiler . Gilchrist, Blakein kalabala taklmas iin zorlad konusunda srar etse de, baz biyograficiler onun isteyerek devrimsel hakareti destekledii grndedirler. 1782de Blake patronu olarak Jhon Flaxmanla ve ei olarak Catherine Boucherle tant. mr boyunca Catherine, Blakee paha biilemez yardmlar yapt. Blakein ilk iir derlemesi olan Poetical Sketchesi 1783 dolaylarnda yaymland. Blake 1804te Londraya dnd ve en hrsl almas olan Jerusalemi yazp resimlemeye balad. Sonralar Blake almalarnn ounu zellikle de ncil betimlemelerini satmaya balad.

10

1827 ylnda len William Blakein mezar, 1965 ylnda mezar talar yeni bir imlik yapmak iin tanrken kayboldu ve unutuldu. Bugnlerde zerinde einin de ismi bulunan bir mezar ta ile anlmaktadr.

eski gnler

William Blake ilk iirlerinde diyalektik bir yntem kullanmt. nsandaki zt duygular birleene kadar tam deillerdi. Blake zihninde tam bir d durumu tasarlamt. nsanlar bulunduklar durumun geersizliini anlayana kadar doruyu gremezlerdi. Blake hakikati sistematize eden Aydnlanma grne karyd. nsanlk insanlndan ktndan Hristiyan Tanrsna da karyd. Hristiyan Tanrs zgrl, cinsellii ve haz bastrarak doaya aykr yasalar yrrle koymutu. Bu merhametsiz bir tanryd. Dnyay yaratan dier Tanr ise vgye layikti. Tanr dnyaya inmi ve sann kiiliinde lmt. Tanr, sada kendi istei ile lmt.

11

Napolyonun Ordular

Napolyon'un Byk Ordusu

Fransz ordusu son dzenlemelere uygun olarak 20 25 ya aras genlerden kuruluydu. Ancak bedelli askerlik uygulanarak, burjuva ocuklarnn savatan kamas mmkn klnyordu. Kla eitimi bitmiti. Askerlik usta rak ilikisi iinde reniliyordu. Sonu olarak disiplin ok gevemiti. Subaylar, savalar srasnda erler arasndan kmlard. Bunlar bilgili askerler deildi, zaten yle olmalar da beklenmiyordu. Terfiler kdem esasna gre deil, yararllk esasna greydi. Piyadenin 3 dk 4 mermi atan, 200 m menzilli akmakl tfekleri vard. Toplar ise 600 mye mermi atyorlard. Svari ise hafif svari olarak rgtlenmiti. Ordu Hazinesi 1805te kuruldu. Kayna ganimetti. Napolyon sefer ncesi mteahhitlerden avans ad altnda bor alyordu. Bunlar sefer ganimetlerinden deniyorlard. Ordu veya birlikler igal ettikleri topraklarda kendi geimlerini kendileri bulmak zorundaydlar. Napolyonun ordusu ok hzl ilerleyen bir orduydu. Bu nedenle lojistik ona kolay yetiemiyordu. Askerin karn genel olarak at. Islanyor, yor, ok yryor ve az uyuyordu. Scak sava kayplar az olsa da sari hastalklardan gelen kayplar ok fazlayd. Askeri krp geiren bir dier hastalk da kangrendi. Napolyon ordusunda hem kaan asker says oktu ve hem de yamaya dalp, ordudan kopan asker says da fazlayd. Napolyon, sava, dmana isteini zorla kabul ettirecek bir politik yol olarak gryordu. Basknlarla ve igallerle ilerliyordu. Muharebeyi stn durumda iken kabul ediyordu. Muharebelerini kesin bir sonla sonlandrmaya alyordu. 12

Birlikleri arasndaki irtibat ve koordinasyon ok iyiydi. Dank dmann belli bir yerine tm kuvvetleri ile bindirebiliyordu. Napolyonun sistemi talyada ok iyi sonu vermiti. Orada iklim scak ve kuru, yiyecek mevcut ve hareket sahas dard. Daha sonra, Fransz ordusu, geni alanlara, yiyecei kt yerlere ve souk iklime gittike sistem daha kt ileyecekti. Napolyon Avrupada kendine bal lkeler kurduktan sonra, artk ordusunun yars da bu lkelerden gelen ve Fransz olmayan askerlerden olumu hale geldi. Bu ordu artk daha dayanksz ve daha az sadk bir orduydu.

13

Osmanl-Rus Sava, 1806

Rhein (Ren) konfederasyonu, 1812

III. Selim ubat 1806da Napolyonun imparatorluunu resmen tand. Buna karn Ruslar Dalmaya kylarn abluka altna alarak, Srp isyanclara yaptklar yardmlar iyice arttrdlar. Osmanl da Boazlardan geii denetlemeye balad. Mehmet Sait Halet Efendi 1806da Paristen stanbula dnd. Bundan sonra brokraside ykseldi. Franszlar Halet Efendiyi ngilizlerle gizlice mektuplayor diye suladlar. Halet Efendi Ktahyaya 1 yllna srgne gnderildi. 1806 Temmuzunda baz Alman prensliklerinin birliinden Rhein konfederasyonu dodu. Prusya bu olup bitene kaytsz kalamazd. III. Friedrich Guillaume Napolyondan Almanyadan ekilmesini istedi. 1805den sonra Osmanl mparatorluunda Fransz nfuzunun tekrar artmasn ngiltere ve Rusya endie ile izliyordu. Bask sonucu Eyll 1806da Osmanl imparatorluu Ruslara Boazlardan gei hakkn tekrar geri verdi. 7 Ekimde Prusya Fransaya ltimatom verdi. Cevap savat. Hemen peinden Napolyonun 14 Ekimde Prusyay Jena savanda yendi. Napolyonun zaferleri pe pee geliyordu. Auerstaedtde Prusya bir daha yenildi. Prusya yok oldu. gal edilmi, vergiye boulmutu. Napolyon 27 Ekimde Berline girdi. Bu yeni durum karsnda, Osmanl Ruslara tand haktan vazgeti. Franszlar Osmanl devletini savaa tevik ediyor ve yardm edeceklerini vaat ediyorlard. Eflak ve Bodan voyvodalar Rusya temayllyd. Osmanl imparatorluu bu voyvodalar azletti.

14

Rusya hemen tepki gstererek Bodan igal etti. Alemdar Mustafa Paa ve Pazvantolu gibi ayanlar bu igalden sonra kendilerini tehdit altnda hissettiler. Bunlar Ruslara direnmiler ama baarl olamamlard. Ancak Rusya durmad. Eflak ve Besarabya da Ruslarn eline geti.

Jena sava

Fransa 1806 Aralknda Rusyaya sava at. Napolyon Rusya zerine yryordu. Fransann srarl istei sonucu 22 Aralk 1806da Osmanl imparatorluu Rusyaya sava at. ngilterede mttefiki Rusya yannda savaa girdi. Osmanl Rus sava muahezesinde, Rus Generali Michelson komutasndaki 60.000 kiilik Rus ordusu, 8 Aralk 1806da Benderi, 16 Aralkta Hotini alarak Gney Podolyay ele geirdi. Peinden Akkerman ve Kilye Ruslara geti. 22 Aralkta Babali Rusyaya sava ilan etti. Sava alnca elilerin hapsedilmesi adetinden Osmanllar vazgemilerdi. Rus elisi Rusyaya geri yolland.

15

Ayanlar

Belgrad Kalesi

Osmanl imparatorluunda bilindii gibi Srplar isyan etmiti. Srplar Srbistan da her yeri ellerine geirdiler. Osmanllar imdi sadece kalelerde kalabiliyorlard. Osmanl ierde ve darda zor durumdayd. Bu nedenle Srplarla yeteri kadar uraamad. Onlara baz haklar vermekle yetindi. Srplar bir ara Belgrad bile ellerine geirdiler. Kara Yorgi Belgraddaki Trkleri kltan geirdi. Srp isyan srasnda Nizam Cedid rgtn Anadoluya yayan Kad Abdurrahman Paa, Srp isyann bastrmak bahanesi ile 2 Haziran 1806da stanbula geldi. Aslnda Rusuktaki Parvandolu, Tirsinikliolu smail Aa, Edirnedeki Dadevirenolu Mehmet Aa gibi ayanlarn hakkndan gelmek zere stanbula gelmiti. Bu Rumeli ayanlar Nizam Cedidin bytlmesine kar kyorlard. Bu srada Osmanl Nizam- Cedid asker says 22.685e subay says 1.590a ulamt. Bunun yars stanbulda, yars Anadoludayd. Sadrazam Hafz smail Paa, hem Kad Abdurrahman Paay kskanyor ve hem de Nizam Cedid yaplanmasn pek gnlne yatramyordu. Sadrazam veliaht Mustafa ile anlaarak, Tirsiniklioluna direnmesi iin haber yollad. Bundan mutlaka ulemann ve yenieri ileri gelenlerinin de haberi vard.

16

Tirsinikliolu dier ayanlar da peine takarak Edirneye geldi. Abdurrahman Paann nasihat iin yollad adamlar idam ettirdi (2. Edirne Olay). Hatta dedikodular doruysa, baz yerlerde, III. Selim ad hutbelerde sylenmez oldu. Kad Abdurrahman Paa 24.000 kiilik ordusu ile Temmuz ortalarnda yrd. Bu srada Tekirdada isyan kt. III. Selim ince ruhlu bir padiaht. Ordu giderse kadn ve ocuklarn telef olacan biliyordu. Orduyu geri ekti. Halbuki bu ar merhametten maraz doacakt. Bu srada da Tirsinikli (Tirsinikliolu) smail Paa bir suikast sonucu ld. Alemdar Mustafa Paa yeni Ayan oldu. O zaman paa deil aayd. Padiah, muhalefet karsnda geri ekilmiti. Osmanl hem eyalet yneticileriyle ve hem de bamszlk hareketleri ile bouuyordu. Bunlarn her ikisi iin de d destekler vard. Ayanlar merkezi otoriteyi dinlemiyorlard. Ama bamszlk hareketlerine de kendi gleri ile kar kyorlard. Osmanl devleti merkezi ynetimi glendirse ayn zaman da bamszlk hareketlerini de glendirmi oluyordu. III. Selim ayanlar ezmemi, ama buna karn Srplar da bamszlk konusunda ok fazla adm atamamlard. Daha sonra II. Mahmut Tepedelenliyi halledip, merkezi otoriteyi kuracak ama Moray da kaybedecekti. Osmanlnn ii ok zordu. Srat kprsnden geiyordu. Yalnz unu sylemekte yarar vardr. III. Selimin bu yumuak tutumu olmasayd, kuvvetli bir olaslkla Kabak isyan da olamazd. Aralk aynda sadrazam Hafz smail Paa azledilerek yerine yenieri aas Keiboynuzlu brahim Hilmi getirildi. Yenieri aalndan sadrazam seilmesi pek tutulan bir yol deildi. Bu tm Osmanl saltanatndaki bu tarz yaplm olan 4. seimdi. III. Selim, kuvvetli olaslkla herhangi bir yenieri hareketine kar bu nlemi almt.

17

1806nn Baz Gelimeleri

Charles de Coulomb

1806da ngiltere Manchesterde ilk buharl Fabrika kuruldu. Buhar zellikle maden sanayinde, maden karma, ayklama ve haddelemede kullanlyordu. ngilterede yllk demir retimi 260.000 tona ulat. Fransada basn zgrl gklere karlyordu. Ona, yzyln nde gelen buluu olarak baklyordu. Sanki sansr yokmu gibi grlyordu. ABDde ilk devlet karayolu olan National Road inaatna karar verildi. Britanya babakan William Pitt the Younger (d. 1759), Fransz yazar Rtif de la Bretonne (d. 1734), ngiliz yazar Elizabeth Carter (d. 1717), ngiliz besteci George Pinto (d. 1785), Fransz doa bilimci Mathurin Jacques Brisson (d. 1723), ngiliz ressam George Stubbs (d. 1724), Avusturyal besteci Michael Haydn (d. 1737), Fransz ressam Jean-Honor Fragonard (d. 1742), Fransz fiziki Charles-Augustin de Coulomb (d. 1736), skolu kai Mungo Park (d. 1771) 1806 ylnda ldler.

18

Resim
Japon ressam Utamaro ld. Fahielerin resimlerini izmiti.

Utamaro, Edo'nun iekleri

19

Fransz ressam Fragonard (1732 1806) ld.

Fragonard salncak

20

ngiliz Donanmas stanbulda, 1807

Rus Donanmas

Osmanl, ngiliz ve Ruslarla yapt sava kapsamnda, ngiliz donanmas anakkale boazndayd ve Boaz zorluyordu. 20 ubat 1807de Kurban Bayram namazna giden istihkam topularnn yokluundan faydalanan ngiliz donanmas Boaz geti. ubat 1807de stanbul nlerine geldi. Donanma Osmanl hkmetine bask yapyordu. Bu srada kylara toplar yerletirildi ve anakkale tabyalar kuvvetlendirildi. ngiliz amirali bir tuzaa dmekte olduunu anlayarak, geri dnmek zorunda kald. anakkaleden geerken ok zayiat verdi. Mays aynda Osmanl ve Rus donanmalar anakkale savan yaptlar. Bundan 4 ay sonra da Athos Deniz sava yapld. Osmanl Bakentinde, mevcut ekonomik memnuniyetsizlie bir de ngilizlerle sava ve Franszlarla iyice yaknlama ilave olunca, tutucu kesim iyice telalandrmt. Ulema padiah ve evresini alafrangalkla, dinsizlikle, Fransz zppelii ile suluyordu. Yaplan saz, sz ve mehtap gezileri sefahat saylyordu. 12 Nisan 1807de,Osmanl ordusu, Sadrazamn komutas altnda, Tuna boylarna hareket etti. Yenieriler, Nizam Cedid askerlerinin cepheye gelmesine msaade etmemilerdi. Osmanl ordusunun karsnda kuvvetli bir Rus ordusu yoktu ama gene de yenieri ordusu bir ey yapamad. Hatta Silistreden teye gemeyi bile kabul etmedi. Sadrazam yerine kaymakam olarak Selanikli Kse Musa Paay brakmt. O ve eyhlislam Topal Ataullah Efendi, Karadeniz tarafndaki kalelerde kan bir olay bytp, kargaay balattlar. Burada Trabzon taraflarndan gelmi 1.000 2.000 kadar yeni asker yama vard. Bunlar Nizam Cedid formasna ve eitimine kar ktlar.

21

Yenilie Kar Kazan Kaldrma, 1807

Osmanl mparatorluunda, ek vergiler ve d baarszlklar nedeniyle oluan memnuniyetsizlik, kendini Cuma namazna yeni niformalar giyilerek ve balk taklarak gitmeme tarznda gsterdi. Bu yeniliklere kar bir protestoydu. III. Selim buna kar direndi. Emrim emirdir dedi. Yamaklar, Kse Musa Paann telkinleri ile ba kaldrdlar. Sonra da komutanlarn ldrdler. ngilterede eitim grd iin ngiliz diye anlan, eski Reislkttap, Boaz Bakan (Nazr) Mahmut Raif Efendiyi paraladlar. Sonra da kumandan Haseki Halil Aa paraland. Sonra da, 26 Mays 1807de, Kabak Mustafa nderliinde asiler stanbula doru yrye getiler. Nizam Cedid askerleri, bu yrye, Nizam Cedide kar olan kaymakam Kse Musa Paann emri ile mdahale etmediler. 28 Maysta stanbula gelen asilere, ulema, softalar, yenieriler katld. Brokrasi isyan destekleyenler ve kar olanlar olarak blnmt. syana kar olanlar ldrld. nce direnmek isteyen III. Selim, sonra Nizam Cedidi lanetlemek zorunda kald. Ancak iktidar artk III. Selimin deildi. 29 Mays 1807de III. Selim taht IV. Mustafaya brakt. Olayn asl gerekesini anlatan G. Oulukyan yle anlatmtr: Asiler stanbul kadsna giderler: Allah dary kimin iin yaratmtr? diye sorarlar. Kad Kular iin der. Ya Arpay? diye sorarlar. Kad hayvanlar iin der. Ya Buday? nsanlar iin der, Kad. syanc ba adi ekmei karp te zavall fakir ne dardan, ne de arpadan olmayan bu kl ve amur gibi ekmei yer deyip, bu sefer ricalin yedii kar gibi ekmei kard Ricali Kibar bunu, mmeti Muhammed kl gibi ekmei yer. dedi. eyhlislam boyun edi.

22

III. Selim

III. Selim dnemi bayram treni

1807 ylnda tahtan inmek zorunda kalan III. Selim, Osmanl devletini yeniletirme iradesi gstermiti. Yenieri oca dnda ada bir ordu kurabilmi olmas, onun en byk baarsyd. XIX. Yzyl reformcu Osmanl sultan ve sadrazamlarnn ncsyd. Tahtan indirilerek ldrld dncesi her yerde yayld. Bu insanlarn dncesinde III. Selimi daha bir yceltti. Aydn bir hkmdard. III. Selim sadece orduda yenilik yapmak peinde deildi. Fransadaki rejimi ve olup bitenleri renmek istiyordu. III. Selim maliye rgtn yeniden dzenledi. Kaak kyllerin kylerine geri dnmelerine alt. Halkn farkl kesimlerinin farkl giyim gelenei zerinde durdu. III. Selim Batya ve zellikle Fransaya doru bir almdan yanayd. Ve bu konuda admlar atmt. Paris hari, pek ok Avrupa bakentine srekli eliler atad. XVI. Louisnin idam III. Selim tarafndan iyi karlanmam ve protesto edilmiti. Bu nedenle Parise srekli eli yollanmad. Osmanlnn Avrupaya yollad eliler, Fener Rumlar deil Trklerdi. Bu kiiler yabanc dil bilmiyordu ve gerekli diplomasi eitiminden gememi kiilerdi. Bu nedenle srekli elilikler doyurucu olmad. Bunun zerine Osmanllar grevi biten Byk Elilerin yerine yenisini atamamaya baladlar. Durum tekrar maslahatgzarlarla gtrlmeye baland. III. Selim air ve bestekard. Klasik Trk Mziinde nemli bir yere sahiptir. Suz-i Dilara makamn o bulmutur. III. Selim zamannda stanbula ok sayda yabanc ve zellikle Fransz eitmen gelmiti. Bunlarn ou dinlerini deitirmeden Osmanl devletine hizmet verdiler. Bu kiiler Fransz ihtilalinden etkilenmilerdi. Aralarnda, orada burada, konuyu ve Avrupadaki fikirleri

23

mnakaa etmeye baladlar. Osmanl devletindeki Snni Trkler iin ise zaman durmutu. Onlar balandklar tek kitabn dna kamyor ve fikir retemiyorlard. Sanki akllar almay unutmutu. Alevi Trkler ise krsal kesimdeydiler. Can derdindeydiler. Ve eitimsizdiler. Onlar da fikir retemiyordu. Onlarda da zaman bir baka trl durmutu. te bu ortamda Avrupallar arasnda yaplan mnakaalar, tartmalar Trkler ve zellikle Osmanl aydnlar iin ok gelitirici oldu. Bu tartma ortam gelecein Osmanl entelektelleri iin bir zemin oluturacakt. 1807 ylnda Cezayir ile Tunus arasnda Sarat Suyu sava yapld. Tunus 1756 ylndan beri Cezayire bamlyd. Tunus ordusu Konstantin kentini kuatt ve Sarat savanda Cezayir ordusu malup oldu. Tunus beyi Hammuda, Tunusun Cezayire kar olan ballna son vermiti. Sonra kendi snrlarna ekilen Tunus ordusu, lkeyi Cezayir aknlarna kar baar ile korudu.

24

IV. Mustafa Osmanl Tahtnda, 1807

Friedland muharebesi

Mart aynda, Britanya, imparatorluunda kle ticaretini yasaklayan kanunu kard. Napolyon Rusyann zerine yrmt. Varovada bir kurtarc gibi karland. Ama o Polonyay tekrar hayata geirmeyi dnmyordu. Polonyada geici bir hkmet kurdu, asker toplad ve ordusunu besledi. 14 Haziran 1807de Napolyon, Rusya ile yapt Friedland muharebesini kazand. 8 Temmuz 1807de Napolyon ve ar Alexander, Tilsitte bar anlamas imzaladlar. Prusya Elbenin batsndaki topraklarn yitirdi. Bu topraklarda Jrome Bonaparte iin Westfalya krall kuruldu. Prusya Polonyadaki topraklarn da kaybetmiti. Burada Varova Byk Dukal kuruldu. Fransa Rusya ile balak olmutu. ngiltereye kar kta ablukas da hemen hemen tm ktay kapsamt. Tilsit anlamas pek Osmanl yararna grnmyordu. Fransa, Osmanllarla birlikte davranmayacak ve Osmanllar Ruslarla bara zorlayacakt. Buna kar Rusya, Fransa ile

25

ngilterenin arasn bulacakt. Eer Rus Osmanl grmeleri sonulanmazsa, Napolyon Osmanllara kar harekata giriecekti. Rusya Napolyonun igallerini tanyordu. Rusya ayrca Eflak ve Bodan iade etmeyi, Srplara yardm etmemeyi kabul ediyordu. Yunan adalar ile Cattaro (Kotor) Fransann olacakt. Bu srada Srbistanda ihtilalciler Belgrada ilave Osmanllarn elindeki son kaleyi de almlard. Artk Srbistanda Osmanl varlndan bahsedilemezdi. Napolyon kendi yann tutan III. Selimin hal edilmesinden (tahtan indirilmesinden) hi memnun deildi. Osmanl Rus ilikilerini, Osmanllara sormadan bir yola sokmasnda bunun da rol vard. Halbuki Osmanl, Rusyann kesin bir malubiyeti ile Krm tekrar geri alabileceini dnyordu. Napolyon ise Osmanl Rus ilikilerini kendi istedii gibi sonulandrmt. Osmanl da aresiz grmeler yapp Rusya ile bar anlamas imzalamak zorunda kalmt. ngiltere Msra saldrd. Mehmet Ali Paa, ngilizlerin yannda yer alan ve onlara yardm edecek olan Memluk kuvvetlerini nce davranarak yok etmiti. ngilizler Mart aynda skenderiyeyi ellerine geirdiler. Ancak Memluk yardm olmad iin baka bir ey yapamadlar. Osmanl tahtna I. Abdlhamitin byk olu IV. Mustafa kmt. htilal nedeniyle isyanclarn pek ok isteine evet dedi. III. Selim zamannda getirilmi olan btn yenilikler ortadan kaldrld. Eski kurum ve kanunlar tekrar ilerlik kazand. III. Selim dneminde zarara urayanlarn mallar geri verildi. Nizam Cedid subaylar ve III. Selim taraftarlarna kar tm lkede takibat balatld. Bakentte ise yenieri terr esiyordu. Yenieriler her eyi yapmay mubah gryorlard. imdi Osmanl Brokrasisinin banda sadrazam brahim Hilmi Paa ve eyhlislam Ataullah Efendi vard. Bunlar hizipleri temsil ediyorlard. Aralarnda anlamazlk kt ve ayn zamanda ayan Alemdar Mustafa Paaya da ters dtler.

26

Alemdar Mustafa Paa ve Ayanlar, 1807

Alemdar Mustafa Paa

III. Selimin tahtan ayrlmas olaylar srasnda baz kiiler Rusuka, Alemdar Mustafa Paann yanna gitmilerdi. Bunlarn arasnda Reislkttab Mehmet Sait Galip Efendi, Sadaret Kethdas (i ileri bakan) Mustafa Refik Efendi, Sadaret Mektupusu (babakanlk zel kalem mdr) Mehmet Tahsin Efendi, Ba muhasebeci Abdullah Ramiz Efendi gibi zevat da vard. Bunlara Rusuk Yaran denildi. Alemdar Mustafa Paann babas yenieriydi. Kendisi de ocakta yetimiti. Cahildi. Son derece yiitti. 1806da Rus cephesindeki yararllklarndan sonra vezir olmutu. Savata yenierilerin ne denli perian hale dtklerini grnce akl slahata yatmt. stanbulda halk ve brokrasi, isyanclarn serkeliinden bkm, gl bir kiinin ortaya kp, durumu dzeltmesini istiyordu. Bunlar Alemdar Mustafa Paann stanbula gelerek III. Selimi tekrar tahta karmasn bekliyorlard. Alemdarn elinde byk bir ordu olsa bile, stanbula gelip, padiah deitirmek maharet isteyen bir iti. Alemdar Mustafa Paa, saf, cahil, vatansever, cesur ve sadk bir askerdi. Rusuk Yaran ise aydn ve brokraside pimi kiilerden olumutu.

27

Alemdar dorudan stanbul zerine yrse ok kan dklecekti. stanbulda ynetim eyhlislam Topal Ataullah Efendinin elindeydi. Rusuk Yaranndan baz kiiler stanbula gelerek gizli temaslarda bulundular. Zorbalardan padiah IV. Mustafa da bunalmt. Padiah, Alemdar stanbula gelirse zorbalar temizleyeceine ikna edildi. Alemdar Paa stanbula arld. Osmanl Devletinin kuruluundan yklna kadar tarada yerel gl aileler tara ynetiminde etkin bir biimde sz sahibi olmulard. Bu kiiler vch- memleket (memleketin ileri gelenleri) diye de adlandrlyorlard. Bunlarn iinden zaman zaman nl yneticiler, valiler, kadlar ve st dzeyde grevliler kmt. Ama bu kiiler genellikle yerel ynetimde sz sahibi olmular, ehir ve kasabalarda hkmet grevlileri ile birlikte etkinliklerini srdrmlerdi. Uzun sren savalar neticesinde, merkezi otoritenin iyice zayflad XVIII. yzylda, ayanlar kuvvetlerini daha da arttrmaya balamlard. Devlet hemen hemen her konuda, ekyalarn yakalanmas, isyanclarn cezalandrlmas, orduya asker alm ve bu askerlerin ihtiyalarnn temini, stanbula erzak ve zahire gnderilmesi, Anadoluda zuhur eden karklklarn giderilmesi, vergilerin toplanmas ve buna benzer pek ok hususta ayanlardan faydalanma yoluna gitmiti. Orduya asker temininde ayanlar n plana gemekteydi. zellikle XVIII. yzylda, Osmanl ordusunun nemli ksmn, ayanlar tarafndan toplanan yerli gnlller oluturuyordu. Sava durumunda, ilgili ayan gnll askerlerin her trl bakm ve masraf iin blge gelirlerinin bir ksmn kendine ayrma, askerleri seferber etme ve savaa gnderme hakkna sahip bulunuyordu. ktisadi alan ierisinde ayann, alnp satlan mallar zerinde kad ile birlikte narh koyma (fiyat belirleme) gibi bir vazifesi de bulunmaktayd. Ekya hareketlerinin bastrlmasnda ayanlara zellikle ihtiya duyuluyordu. Ayanlar, dier sancak yneticileri ile meydana gelen ynetim zincirinin bir halkasn oluturmutu. Ayanlk Tanzimata kadar varln srdrm, sonra da tamamen ortadan kalkmtr. lk kurulduu andaki amalarndan hayli uzaklat iin, sonraki yllarda ayanlk gerei kadar yararl olamamtr. Alemdar Mustafa paa 18 Temmuzda stanbula geldi. Kabak ldrld. Dier isyanclar sindiler. Devlet erkan deitirilmeye baland. Alemdar Mustafa Paa, Babaliyi basp sadaret mhrn zorla ald. Alemdar Mustafa Paa 28 Temmuzda Saraya geldi. III. Selimi tahta kartmak istiyordu. Buna kar Hal olmak istemeyen IV. Mustafa i sarayn kaplarn kapatarak III. Selim ve II. Mahmutun idamn emretti. Alemdar Musra Paa saraya vardnda III. Selim ldrlm, ancak dama kaan II. Mahmut kurtulmutu.

28

II. Mahmutun Tahta k, 1807

II. Mahmut

IV. Mahmut, amcasnn olu III. Selim ile kardei II. Mahmutun ldrlmesi emrini vermiti. Ba uhadar Grc Abdlfettah, mrahor Kr Mehmet, Hazine Kethdas Ebe Selim, Tebdil Hasekisi Badatl Hac Ali ve Bostanc Deli Mustafa adl Enderun Yksek Rtbeli Subaylar, yanlarnda 20 askerle birlikte III. Selimin dairesine girdiler. III. Selim ney alyordu. Dairede o anda bulunan Refet Kadnefendi ve Pakize Usta etkisiz hale getirildiler. Pakize Ustann parmaklar kesilmiti. III. Selim akana ald bir kl darbesi ile ld. II. Osmandan 186 yl sonra katledilmiti. Veliaht ehzade Mahmutun yanndaki aalar, ehzadenin dama kmas iin tertibat almaya balamlard. Kamak iin biraz zamana ihtiya vard. Cevri Kalfa, mangaldaki kzgn klleri krekle gelenlerin zerine atmaya balad. Kazanlan zamanda ehzade bacadan dama kt.

29

Bu srada Ebe Selimin att hanerle kolundan yaraland. ehzade aalarn yardm ile damdan saray avlusuna indi. Bu srada IV. Mustafa Alemdar Mustafa Paann midini yok etmek iin III. Selimin cesedini avluya indirtmiti. Paa cesedi grnce: Vay Efendim, seni iclas in bunca yerden geleyim de u kr olas gzlerim seni bu halde grsn; heman Enderun Halk denen hainleri katliam edip intikamn alaym! dedi. Sonra uzaktan perian haldeki ehzade Mahmutu grd. nce tanmad. Sonra kim olduunu renince, etek pp, biat etti. III. Selimin ldrlmesi ile yakndan uzaktan ilgili pek ok kii, yakalanarak, ldrld. Bu arada 10 cariye de Kzkulesi aklarndan denize atld. Alemdar, III. Selim ldrlm olduundan, Padiahn kk kardei Mahmutu tahta karmt. imdi Alemdar Mustafa Paa devlete hakimdi ve IV. Mustafa dnemindeki olaylarn faillerini cezalandrmaya balad. Baz tarihiler Mustafann Kabak olaynda parma olmadn sylerler. Tahta kalsa idi, o da Selimin yeniletirmelerine devam ederdi diyorlar. Padiah olduu dnemde, yenierileri devlet ilerinden uzak tutmasn buna rnek olarak gsterirler. Alemdarn Selimi istemesini, rahat at oynatmak isteine balarlar. Mustafaya frsat tannsayd derler. II. Mahmut, ( d. 20 Temmuz 1785 . 2 Temmuz 1839 ). 30. Osmanl padiahdr. 20 Temmuz 1785 tarihinde stanbul'da dodu. Babas I. Abdlhamit, annesi Nak Dil hanmdr. Nak Dilin Fransz kkenli olduu ve hatta kralie Josephine ile akraba olduu ileri srlmekle beraber, bu tez yeteri kadar kuvvetli deildir. Sultan III. Selim padiahl srasnda II. Mahmutun eitimi ile bizzat megul olmutu. Osmanl imparatorluunda II. Mahmut dnemi Ruslarn Byk Petro dnemine benzetilir. Hanedan bundan sonra II. Mahmuttan tremitir. II. Mahmut, Osmanl hanedannn en byk padiahlarndan biri olacaktr. Trkiye tarihinde de modern dnemi aan kiidir.

30

1807nin Baz gelimeleri

Clermon tekraryapm

1807de Fulton adnda bir Amerikal Hudson nehrinde Clermont adl bir buharl gemi altryordu. 25 Austosta Rusya ile mtareke yaplm, cephedeki askerler stanbula dnyorlard. Msra yaplm olan ngiliz saldrsn ise Mehmet Ali Paa durdurmutu. Bu Mehmet Ali Paann ilk nemli baarsyd. Mehmet Ali Paaya yenilen ngilizler, ok srarc olmayp, geri ekildiler (Eyll 1807). Artk Ermeni zenginler Osmanl bakentinde ve eyaletlerde iyice etkindiler. XVIII. Yzyln bana kadar Yahudi zenginler nfuzluydu. Bundan sonra da Ermeni zenginler Yahudilerin yerlerini almaya baladlar. Ermeniler bankerlik yapyor, bor veriyor, para basyorlard. ok para kazanyorlard. Ancak meslekleri risksiz deildi. Devlet zaman zaman mallarna el koyuyor, hatta idam ettikleri bile oluyordu. III. Selim ve II. Mahmut dnemlerinde yaplan idari yeniletirmeler, bu zevat bir miktar rahatlatmt. Ermenilerin imparatorlukta ki rolleri gittike artyordu. Napolyonun ordular Portekizi igal etti. Kral Brezilyaya kat. Ondan sonra iki lke birbirinden ayrlana kadar Portekiz Brezilyaya tabi bir durumda ynetildi. 1807de Fransada Tribunat ilga edildi. Yasama Heyeti Kanun tasarlar hakknda konuma hakkna kavumutu. Prusyada 1807 ferman ile toprak mlkiyeti herkese tannd. Reform almalar devam ederken Stein kyly eskisi gibi bal tutmak istiyordu. Reform tamamlanmadan kald.

31

ngilterede Fransz kkenli mhendis Marc-sambert Brunel dairesel testere yapm ve ok sayda denizci poulieleri imal etmitir. svireli ressam Angelica Kauffmann (d. 1741), Alman yazar Friedrich Melchior, baron von Grimm (d. 1723) 1807de ldler.

32

Schleiermacher

Schleiermacher

Friedrich Daniel Ernst Schleiermacher (1768 1834), idealist bir Alman dnryd. Dncesinin merkezinde din bulunan Schleiermacher iin en nemli konu, akl olduu kadar yrei de tatmin edecek bir gereklik anlayna ulamak oldu. Bu konuda Kant, Fichte, Schelling ve Spinoza'nn grlerinden yararlanarak eklektik bir sistem oluturdu. Schleiermacher, tm gereklii benden trettii iin Fichte'nin idealizmini reddediyor ve gerek dnyann var oluunu onaylyordu. Var olan her eyin kayna, hepsinin mutlak birlii olan, kendisinde tm farkllk ve kartlklarn zld bir ilkede bulunuyor diyordu.

33

Schleiermacher'e gre, ideal olan, dinsel duygu ya da sezgide yakalayabilinirdi. Dnce ve varln mutlak birlii ya da zdelii, dorudan ve aracsz olarak bilinte tecrbe ediliyordu. Din, sonlu olan her eyin sonsuz olduunun ve var oluunu sonsuz olana borlu bulunulduunun, zamansal olan her eyin ezeli-ebedi olduunun ve ezeli-ebedi olana dayandnn bilincine varlmasdr. Tanr zaman ve mekann dnda olan bir varlktr. Tanr'ya ona gre, kiilik atfedemeyiz, zira bu O'nu sonlu bir varlk haline getirir. O'na dnce ve irade ykleyemeyiz, nk bunlar birbirleriyle eliirler. Zira her tr dnme ve irade zorunlu olarak sonludur. Tanr ezeli-ebedi, evrensel yaratc gtr, yaamn kaynadr. O'na gre, din kuramsal birtakm dogmalardan olumad gibi, ibadetten de meydana gelmez, nk Tanr bilinemez. Bat teolojisi Aquinal Thomasdan beri aklcln nemini ok vurgulamt. Schleiermacher ie tekrar yrei sokup, bir denge yaratmt. Sadece duygu tam bir din aklamas getirmiyordu. Akl da, duygu da, kendilerinden ok tede bir gerei gsteriyorlard. Dinin z gven duygusuydu . Bylece insann iinde bir sayg beliriyordu. stn bir gcn korumas altndaydn ve bu bir ballk duygusu yaratyordu. Schleiermacher sonuna kadar dinsel duygunun akln kart olmadn syleyecekti. Tanrya ilikin kavramlar, kiisel dinsel deneyim ve duygularla sembolletirme olmadan olamazd.

34

Napolyon Avrupaya Hakim

svirede, Napolyon ncesinde, kantonlar hkmetle mcadele halindeydiler. Napolyon hakemlik yaparak bar tekrar oluturdu. Her kantonun tekrar kendi hkmeti olmutu. Bu arada svire toprak kaybetmi, bir ksm topran Fransaya vermiti. Buna ilave, Almanyadaki laik prenslerin bir ksm topraklarn Fransaya brakmt. Bunlar tazminatlarn Fransz hkmeti ile grerek geri alabildiler. Bu prenslere, ruhbanlarn, mparatorluk kentlerinin ve mparatora bal feodallerin tm topraklar verildi. Bunun sonucu olarak parampara olan Gneybat Almanya, en birlemi blge haline geldi. Burada sadece 4 prens kald ve bunlarn 2si kral unvann ald. Prenslerin iktidar snrszlamt. Onlar da tm feodal haklar yok edip, ruhbann btn mallarna el koydular. Prensler uyruklarna din hrriyeti, alma hakk ve ticaret yapabilme serbestisini verdiler. Bir hukuk kabul ettiler. lerinde Napolyonun medeni hukukunu alanlar oldu. Topraklarn birbirine benzer idari

35

blmlere bldler ve her blm bir memur atayarak ynetmeye baladlar. Napolyona istediinde asker veriyorlard. Bu askerleri askere alma usul iinde topladlar. Napolyon Fransann komularn krallk haline getirmiti. Almanyadaki prenslikleri Roma Germen mparatorluunu datmak iin kulland. Alman prensliklerini bir Ren (Rhein) konfederasyonu halinde rgtledi. Bunlar bir birine ittifaklarla balamt. Bu gelimenin peinden Kutsal Roma Germen mparatoru, Avusturya mparatoru unvann ald. Napolyon Almanyay hallettikten sonra Prusyaya sava amt. Ele geirdii Prusya topraklarnda Vestfalya adl yeni bir krallk kurup, kardeini Vestfalya kral yapt. Polonyann da bir parasn yeni bir devlet yapp, bana Saks kraln geirdi. Prusya ve Polonyadan sonra Napoli kralln ve spanyay ald. Bunlarn bana kral olarak kardelerini grevlendirdi. Napolyon ktada kara devletleri ile savarken, can dman Britanya (ngiltere) idi. Britanya denizlerde Napolyon ile durmadan savat. Bu savalar kara savalar gibi ksa sren savalar deildi. Bktrc, uzun sren, ypratc savalard. ngiltere Fransa ve ona bal devletlerin kylarn ablukaya almt. Tarafsz tm gemilerin yklerini ngiliz limanlarna boalttryordu. Ancak ngiltereden zel sertifika alm olanlar Fransa ile ticaret yapabiliyorlard. Napolyon buna kta ablukas ile karlk verdi. nce ngiliz mallarn, sonra smrge mallarn yasaklad. Britanya limanna uram olan tm tarafsz gemilere el koydu. Ancak yine de nakit sorunu nedeniyle, baz gemilere para karl ticaret lisans verdi. Msadere ettii mallar satt. Ticaret ambargosu, Avrupa halkn kt etkiledi. Boyun emi olan Fransa d halk kahve, eker, pamuklu ve madeni eya yokluuna katlanamyordu. Kaaklk balad. Kaaklkla baa klamaynca, Napolyon Bat talya ve Kuzey Denizi kylarn mparatorluuna ilhak etti. Kta ambargosuna Rusyann katlmn da salamt. Abluka armatrlerin ve toptanc tccarlarn byk kayplara uramalarna sebep olmutu. Buna karlk demir ve dokuma sanayinde koruyucu bir nlem oldu. ngiltere bu ablukadan etkilendi ama bu dnlen kadar olmad. Dnyann Avrupa dnda kalan ksm ngiliz d ticareti asndan Avrupadan nemliydi. Dier yandan tarafsz devletlerin bayra altnda ngiliz mallar ktaya giriyordu. Kta ambargosuna kar ngiltere Heligoland igal etti, Scanieye asker kard ve bylece Baltk giriini kendine at. Bu srada Danimarka donanmasn da esir almt. Hamburgda etiket, ambalaj deitirmi, ustaca gizlenmi ngiliz mallar datlyordu. Lizbonda Hamburgun arkasndan gidiyordu. Ayrca ngiltere 1807de Kle yasasn (Slave Trade Act) kararak, Britanya sularnda kle ticareti yaplmasn yasaklad.

36

Fransa Rejiminin Benzerleri Kuruluyor

Prusyann 1806 bozgunundan sonra Rusyaya snan Almanlar vard. Bunlar Prusya rejiminde bir yenileme yapmak gerektii kansna varmlard. Tabii byle bir yenilemeye Prusyadaki asiller ve memurlar kar kacakt. Bu nedenle Prusya kraln monarik bir yenilenme olarak kandrarak, slahatta baarl oldular. Ancak slahat, Prusyaya Fransa tarz kurumlar sokmaktan ibaret kald. Hkmet bir bakanlar kurulu kurdu. Belediye meclisleri seilerek, kuruldu. Kyllere bamszlklar verildi. Cezalarda fiziksel cezalar kaldrld. Askerlik mecburi hale getirildi. Kilise mallarna el kondu. Jandarma tekilat kuruldu. Tccar ve esnaf iin yllk tezkere vergisi ihdas edildi. Bylece endstri ve ticaret olduka serbest hale geldi. Fransann evresini uydu devletler evirmiti. Bunlar benzer rejimlere sahiptiler ve birbirleri ile uyumluydular. 1802 1803de sve Anayasalar; 1801, 1805 ve 1806da Hollanda Anayasalar; 1805de talya krall (Eski Alp tesi) Anayasas; 1806da Napoli krall Anayasas; 1807de Varova dukal ve Westfalya krall Anayasalar yapld. 1808de Bavyera ve spanya krallklarnn; 1810da da Frankfurt Byk dukalnn Anayasalar yaplacakt.

37

Bu devletlerde gemiin kalntlar yeni statlerini etkiliyordu. Bu devletler temel zgrlkler (Basn, ibadet, vs) konusunda uyum iindeydiler. Seme ve seilme zgrl, mal varl ile belirlenmi bir kitlenin (burjuvazi) tekeline verilmiti. Uygulamada ise ipler hkmdarlarn elindeydi. Hkmdarlar despotik ynetim biimleri gsterebiliyorlard. rnein Napolyon talyada Meclisi kaldrmt. Ancak her yerde esas olay, burjuvalarn gittike daha etken olduklaryd. En eski rejim benzerlerinin hkm srd lkelerde bile burjuvalar meclislere giriyorlard. Fransann sistemi gittike Avrupa ktasnn sistemi olma yolundayd. Fransz sosyal sistemi evrensellik yolundayd. mparatorluk uyruu olmak demek hak eitlii demekti. Fransann etrafnda toplanm tm lkelerde, Brokrasiye, yetenei olan herkes arlyordu. Bu gidi Napolyonun deyiiyle Avrupa tek bir halk haline gelecek ve herkes, her yana yolculuk ederken hep ortak bir lkede yaadn duyacakt . Fransann uydu lkelerinde ie alnanlar kendi dillerinde ynetime katlyorlard. Ancak zellikle yksek grevliler iin Franszca bilmek zorunlu hale gelmiti. Yol ve kprler ynetimi, sicil dairesi, ipotek dairesi, Saytay gibi yeni brokratik birimler kuruluyordu.

38

Senedi ttifak, 1808

Sultan II. Mahmut 28 Temmuz 1808 tarihinde tahta ktnda 23 yandayd. Avrupa'daki yenileme hareketlerini benimsemiti. Adalet ilerine gereken nemi verdi, yeni kanun ve tzkler hazrlatt ve bu sebeple kendisine "Adli" san verildi. II. Mahmut, adli unvann tamasna ramen ou kiinin ho gremeyecei eylemleri ile de tannr. Bunlardan bir tanesi, gerekli olan fakat ok kanl bir ekilde ortadan kaldrlan, Yenieri Ocadr. kincisi bu ocan kaldrlmas srasnda byk bir iftira mekanizmas ilemi ve anizade gibi ok nemli bilgin ve tarihi hi yere yok olmulardr. II. Mahmut Byk Petro gibi acmasz ve kararldr. Yapt devrimlerle Osmanl mparatorluunu yeni bir dneme gtrmtr. Yenieri oca ortadan kaldrlrken Mehter de ortadan kaldrmt. Musikiden anlayan bir padiaht ve bu musikinin bu asra hitap etmeyeceini sylerdi. Ama 1908de inklaplar, ordunun gelenee ve morale de ihtiyac olduunu ileri srerek Mehteri yeniden oluturdular. II. Mahmut, uzun bir ynetim sergiledi. Paralanma halindeki bir imparatorlukta merkezi otoriteyi tesis etti. Bunu yaparken de acmasz bir politika izledi. II. Mahmut deiik dil ve dinlerden olumu bir imparatorluun banda olduunun bilincindeydi. Bugn stanbulda, Anadolu ve Rumelideki birok kiliselerin nnde bir II. Mahmut emesi vardr. II. Mahmutun ilk sadrazam doal olarak Alemdar Mustafa Paayd. Alemdar ile Osmanl geleneinde bir sapma da olumutu. stanbulun fethinden ve andarl Halil Paann veziriazamlktan alnmasndan beri devlet adamlar kuldu. Kul olmayanlar ise kul muamelesi gryorlard. Alemdar ise kul deildi ve yle de davranmad.

39

Alemdarn ilk ii III. Selimin katillerinin cezalandrlmas oldu. 300 1.000 aras kii idam olundu. Kabak olaynda rol alan ulema stanbuldan srld. Alemdar Mustafa Paa, taradaki ayanlarn Osmanl devlet ilerine daha fazla mdahil olmasn istiyordu. Bu nedenle ayanlar stanbula davet etti. apanolu Sleyman Bey, Karaosmanolu Hac mer Aa bata olmak zere pek ok ayan stanbula gelerek bir ittifak senedi imzaladlar (29 Eyll 1808). Ancak ayanlar iinde Yanyal Ali Paa ve daha imdiden gl bir vali olan Kavalal Mehmet Ali Paa katlmamt. mzalanan senete gre Sultana ve sadrazama kar drst olunacakt. Vergiler gerek ekilde dzenli toplanacakt. Eyaletler yasal bir tarzda ve adaletli ynetilecekti. Her eyaletin toprak ve siyasi rejimine saygl olunacakt. Yeniletirmeler desteklenecek ve kar gelenlere beraberce tavr alnacakt. Bu senet gelecekte bir anayasann ekirdei olabilirdi. Ancak etkisi ok snrl kald. nk senette ordu ile ilgili bir madde yoktu. Padiah senedi imzalamamt. Pek ok ayan veya eraf, senedin yazlmas bitmeden toplanty terk ederek, senedi imzalamamt. Bu srete, stanbulun etrafnda, Ayan ordular rengarenk niformalar ile konaklamlard. Sadece Alemdar Mustafa Paann 15 bin Krcal askeri vard. Yenieri tabir yerindeyse ortadan toz olmutu. Alemdar Mustafa Paa, III. Selim zamannda kurulan askeri oca Sekban Cedid adyla yeniden canlandrmak istedi. Bu canlandrmadan nce yenieri oca ve dier 6 Ocaktan muvafakat senedi alnd. Kuruluun bana Anadolu beylerbeyi Kad Abdurrahman Paa atand. Sekban Cedid iin ocak kullanlmt. Bunlar sekban, topu ve levent ocaklaryd. Sekban Cedid, 5.000 askerle ie balamt. Mevcudu ok ksa srede 10.000 kiiye ulat. Komutanlar Nizam Cedidin eski subaylaryd. Alemdar Mustafa Paa kendini olduundan daha gl sanyordu. Padiah, otoriter ve szm sz tavr ile rahatsz ediyordu.

40

Alemdar olay, 1808

15 Kasm 1808de durumdan rahatsz olan yenieriler, Bab Aliye giderek Alemdar Mustafa Paay kuattlar. Padiah yardma Kad Abdurrahman Paay ard. Ama bu yardm Alemdara yollamad. Zaten Cevdet Paaya gre isyandan nce Saray bu isyan bekliyordu. Alemdar gafil avlanmt. Ayanlar ve askerlerini geri yollamt. Vidin valisi dris Paa Rusuk zerine yrm, memleketini savunmak iinde Alemdar en iyi askerlerini Rusuka yollamt. Babali duvarlarna aleyhinde yazlar yazlmasna ramen aldrmamt. Asiler ile padiaha bal kuvvetler arasnda birka gn atmalar oldu. Bu arada Alemdar Mustafa Paann ld renildi. Alemdar saatlerce arptktan sonra, dam delen asilerle beraber lmek iin barut fsn atelemiti veya barut kaza ile atelenmiti. 17 Kasm 1808de tahta tek kalmak iin II. Mahmut aabeyi IV. Mustafay ldrtt. IV. Mustafa lm ve II. Mahmut dnda taht sahibi olabilecek kii olmamasna ramen asiler saraya saldrdlar. stanbul sava alanna dnmt. Yenieriler Ayasofya minarelerinden Saraya kurun attlar. Sarayda erzak azalmt. Sekbanlar Saraydan kp, Cebeciler klasn ele geirdiler. Yenieriler klay yaktlar. Yenierilerin Osmanl Hanedanna saygs kalmamt. Padiah kim olursa olsun. Esma Sultan olsun. Krm Tatarlarndan biri padiah olsun sesleri ykseliyordu. II. Mahmut donanmaya kente ate ama emri verdi. stanbulda byk yangnlar kt. stanbul stanbul olal ilk defa kendi donanmas tarafndan dvlyordu. Halk akn bir vaziyette darlara frlamt. Yenieriler padiah alt edemeyeceklerini anladlar. Ocak aalar durumu umutsuz grp, ulemay Saraya yolladlar. Ertesi gn itaat belgesi imzalanmas konusunda anlald. Ancak bu srada Kandral Mehmet adnda biri isyanclarn banda Tersaneyi, Tophaneyi, Levent ve Selimiye klalarn eline geirdi. Yenierilerin durumu tekrar kuvvetlenmiti. Bu durumda Abdurrahman Paa gibi nde gelen devlet adamlar stanbul dna ktlar. Bu srada 41

ykntlar arasnda Alemdar Paann cesedi kt. Yenieriler rahatlamt. O gece hkmetle yenieriler anlatlar. Anlama sonunda Sekban Cedid kapatld. Saraya snanlara iliilmeyecekti. Firariler ise bulunursa cezalandrlacaklard. Bu arada pek ok sekban kan akt. Bu olayn sonunda Rusuk ayannn yaran olan 1 kii hari hepsi ldrlmt. Kad Abdurrahman Paann zerine asker yolland. Paa Alanya kalesine kapand. 6 aylk kuatmadan sonra yakalanarak 2 olu ile birlikte idam edildi. II. Mahmutu bir ayan tahta karmt. Ayann ortaya kmasyla Osmanl mlknde otorite paralanma srecine girmiti. Bu g merkezlerinin sratle yok edilmesi gerektii halde zaten mevcut otoritesini bir ayana borlu olan II. Mahmutun bunu yapmas ok zordu. Bu dnce dorultusunda Anadoluda hakim siyasi otoritenin paralanmas anlamnda ayanlk kurumunun, Seluklu Devletinin yklmasndan sonra ortaya kan beylikler dnemini artrd sylenebilir. Ayann Sened-i ttifak ile devlet idaresinde otorite kazanma giriimleri, kendi aralarnda birlik olamamalar, saray entrikalar, ocakl ve ulemann muhalefeti ve d tahrikler sonucunda baarya ulamad ve 1808deki isyanda Alemdarn hayatn kaybetmesiyle birlikte Sened-i ttifak tamamen nemini ve ilerliini kaybetti. Ayann kendini siyasal otorite olarak kabul ettirememesinin altnda, Padiahn ayana olan muhalefeti de yatmaktayd. II. Mahmut, tahta gemesinde en nemli rol oynayan Alemdarn icraatlarna karmamt. Byk bir gizlilikle ve zenle, otoritesine rakip olan unsurlar (Alemdar, dier ayanlar ve Yenieri Oca ) ortadan kaldrmann planlarn yapt ve bunu geni bir zaman diliminde uygulamaya balad. Devlet ayanlarn gcn krmak iin eitli politikalar gelitirecekti. Bazen len ayanlarn yerine yenilerini tayin etmeyerek kurumu zayflatacak, bazen merkeziyetilii glendirmek iin gerektiinde ayanlar katledecek, bazen de ayanlar birbirine krdrp glerini azaltma yoluna gidecekti. Ayanlarn gcn azaltmak iin uygulanan yntemlerden biri de, ayan mallarnn msaderesiydi. Osmanl Devleti, zellikle II. Mahmuttan itibaren ayan ailelerine mensup kiilere devlet memurluu vererek etkilerini krm ve Tanzimattan sonra hkmet, vilayet idaresini dorudan doruya merkezden gnderilen valiler vastasyla yrtmeye balam ve bylelikle Osmanl tarihinde grlen ayanlar devri kapanmaya doru gitmitir. Ayrca ayanln glenmesinde etkili olan malikane sistemi ile mtesellimlie Tanzimat devrinde son verilmesi ayanlarn g kaybetmesine neden olmutur. Bu srada siyaset sahnesine yaknda kacak olan gen yneticilerde yetimeye balamt. Bunlar Batdaki ilerlemeden haberdar olmaktaydlar. Bunlarn bir ksm yakn bir gelecekte d lkelerde grevlendirilecekti. lerinde en mehuru Mustafa Reit Paa olacakt. ar I. Aleksander Osmanl Rus mtarekesini onaylamamt. Bar grmelerine olur demedi ama Eflak da boaltt. ar Napolyonun kendine Memleketyni elinde tutarsn dediini gereke gsteriyordu.

42

Rusya Fransa Yaknlamas, 1808

Murat

Fransada Vicdan zgrl olumutu. Katolikler, Protestanlar ve Yahudiler ayn haklardan yararlanyorlard. 1801 tarihli Konkordato, papa VII. Piusun istedii gibi sonu vermemi, Katoliklere ayrcalk tannmamt. Katoliklik Fransa yurttalarnn byk ounluunun diniydi, o kadar. Katolik rahipler maa alyorlard. Ama Protestan rahipler de maa alyordu. 1808de kan bir kararname ile Yahudiler de srael kltn rgtlediler. Fransada bir yandan da burjuvazi yeni bir aristokrasi oluturmaya alyordu. Bu yeni soylular iine nce imparator ailesi girdi. mparatorluun ileri gelenlerine eski rejimin dk, baron gibi unvanlar datlyordu. ubat aynda Fransa Vatikan igal etti. 1 Mart 1808de yeni bir kararname kt. Bu kararname ile imparatorluk soyluluu yaratlyordu. Bu unvanlar hem yaam boyu sryor ve hem de varislere geiyordu. Aslnda unvanlar datlmt ama ayrcalklar yoktu.

43

Rusya, ngiltere ile Fransa arasnda arabuluculuk yapmak istiyordu. Ancak ngilizlerin tutumu kesindi, anlama yoktu. Bu durumda Rusya biraz daha Fransaya yaklat. Rus ve Fransz d ileri beraberce Osmanl topraklarn paylama almalarna baladlar. Rusya stanbulu istiyordu. Bu da Napolyonun hi houna gitmiyordu. Kta Ambargosunun tam almas iin General Murat spanyaya girdi. Madrid igal edildi. Bu istila sonunda Joseph Bonaparte spanya tahtna kt. Peinden spanyada bir halk ayaklanmas balad. Bu yeni gelimede ngiliz paras da rol oynamt. Bu kalkma sadece bir i bakaldrma olmayacak, spanya Latin Amerika kolonileri de bamszlklarn kazanacaklardr. 12 Ekim 1808de Napolyon ve ar Aleksander Erfurtta karlkl grmeler yaptlar. Napolyon bu grmelerde Osmanl lkesini paylama konusunu grmeye yanamad. Bunda temel etkenin stanbul olduu dnlmektedir. Ancak bu grme sonunda Rusyann Finlandiya ve Memleketeyni, Fransann ise talya ve spanyay almas kabul edildi. Bu srada Mehmet Sait Halet Efendi stanbula dnmt. II. Mahmutun danman ehremini (Belediye reisi) brahim Rafet Efendinin himayesine girdi. spanyadaki isyanclarn baarlar karsnda, Napolyon Byk Ordusu ile spanyaya girdi. Ve kardeini tahta tekrar oturttu. Napolyon, Avusturyay hareketten alkoymak konusunda Rusya ile Erfurtta anlamt. ar bu konuda kaamak davranyordu. Napolyon spanya yarm adasn yle bir dolap, dnd. ngilterede sava, kral gittike glendiriyordu. 1808den balayarak basn zgrl kstlanmaya ve mahkumiyetlere yol amaya balad. Ancak basn zgrl tamamen askya alnmamt. Ayn ekilde toplanma ve rgtlenme zgrl de snrlanm bile olsa devam ediyordu. Dileke verilmeye devam ediliyordu. Reformun ise ad bile anlmyor, her tip reform tasars engelleniyordu.

44

1808in Baz Gelimeleri

Manchester

ABDye kle ithali yasakland. Klelerin yasaklanmas Anayasa hazrlanrken verilen bir szd. Ancak bu sz 1808e kadar ertelenmiti. Pennsylvania Wilkes-Barreda Jesse Fell, ilk defa Anthracite kmrn sanayi yakt olarak kulland. Bu Amerikan endstriyel devriminin anahtar olacaktr. John Jacob Astor tarafndan Amerikan Krk irketi kuruldu. Ressam Hubert Robert (1733 1808) ld. Danimarka kral Christian VII of Denmark (d. 1749), Fransz tarihi Louis-Pierre Anquetil (d. 1723), talyan yazar Saverio Bettinelli (d. 1718) 1808 ylnda ldler.

45

Napolyon Durmuyor, 1809

Palace of Schoenbrunn

Ocak aynda Napolyon spanyadan dnnce spanyol isyanclar ii daha da azttlar. Kanl gerilla eylemleri balad. Fransz Mareali Jean Lannes, Zaragoza Kuatmasna balad. Bu kuatma srasnda iki taraftan toplam 60.000 kii ld. Yarmada Sava kapsamnda Corunna Muharebesinde Britanya Franszlar yendiler. Napolyonun Rus ar ile anlamas Osmanl devletini artmt. Osmanllar aslnda Fransa iin savayorlard. Osmanl ngiliz sava da anlamsz bir hale gelmiti. ngiltere ile Osmanllar arasnda 5 Ocakta anakkale anlamas yapld. Bu anlama ile ngiltere pek ok ticari hak ald. Bunlarn iinde en nemlisi Karadeniz ticaretine imkan vereniydi. Bar zaman boazlara hibir sava gemisi girmeyecekti. Yine bu anlamaya gre, ngiltere Rusya ile Osmanllardan nce mzakere yaparsa, anlama hkmlerine Osmanl topraklarnn paylamasn nleyici hkmler koyduracakt. Osmanllarla Ruslar arasnda anlama salanamadndan sava devam ediyordu. 24 Ekim 1809da Tatariede Osmanl Ordusu Ruslar yendi. Aralk aynda ise Ruslar smail kentini ele geirdiler. Osmanllarda II. Mahmut tahtn kurtarmay baarmt ve mevcut ortamda herhangi bir yenilik yapma imkan olmadn da grmt. Asker, brokrasi, ulema, eskimi ve khnelemi sistemi tutuyorlard. Bunlar yerlerinde kaldka yenileme mmkn deildi. Kendi ve dolays ile devlet otoritesini yeniden kurmas gerekiyordu.

46

Otorite silahl gten geiyordu. Bu silahl gcn imdi olduu gibi kendi menfaatine dnk deil, devletin karlarna uygun bir yapda olmas gerekiyordu. u anda, bu anlamda, II. Mahmutun elinde sadece topu birlikleri ve yeniletirilmeye allan donanma vard. Avusturya Napolyona kar sava amadan harekete gemiti. Ancak Napolyon ok ksa srede tekrar Viyanaya ulat. Ekim aynda Viyana Bar yapld. Avusturyann elinden Galiya ve Adriyatik topraklar kt. Galiyay Varova Byk Dkal ald. Dier yerler mparatorlua katld. Sonuta Kta Ablukas daha kuvvetlenmi oldu. Maysta Napolyon Papalk devletini Fransz mparatorluuna ilhak ederek, Papann sekler gcnn bittiini ilan etti. Papada onu aforoz etti. Rusyada ar Speranskinin reform nerilerine uyuyordu. ar Aleksandr, eyaletlerde toprak sahiplerince seilmi olan meclisin (Duma) yan sra, bir mparatorluk Dumasn kabul etti. Bu meclis bte ve kanunlar onaylayacakt. Ama i uygulamaya gelince, bunu gerekletirmeyecekti. Memur greve alrken snav koydu ve niversite diplomas istedi. Brokratlar asil snftandr ama snav da vardr. 1809da Rusya sveten Finlandiyay ald (Fin Sava). Amerika Birleik Devletlerinde Bakan James Madison (1809 1817) olmutu. svirenin Aargau kantonu, Yahudilere vatandalk hakk vermedi. Afganistan ve Britanya anlama yaptlar. Avusturyal besteci Johann Georg Albrechtsberger (d. 1736), ngiliz air Hannah Cowley (d. 1743), ngiliz yazar Anna Seward (d. 1747), Fransz ressam Joseph-Marie Vien (d. 1716), Avusturyal fiziki Leopold Auenbrugger (d. 1722), Danimarkal ressam Nikolaj Abraham Abildgaard (d. 1743), Japon edebiyatc Ueda Akinari (d. 1734), ngiliz mhendis ve imalatc Matthew Boulton (d. 1728), ABDli kaif Meriwether Lewis (d. 1774), ngiliz kartograf ve ressam Paul Sandby (d. 1725) 1809 ylnda ldler.

47

Franz Joseph Haydn

Haydn

Franz Joseph Haydn (1732 - 1809) Avusturyal Bestecidir. Hem Mozart hem Beethoveni etkilemitir. Baba Haydn olarak bilinir. En ok senfoni trndeki eserleriyle tannr. Bu trde 104 eser vermitir. 31 Mart 1732de Aa Avusturyann Rohrau kentinde doan Haydn, yoksul bir ailenin ocuu idi. Ailesi onu, 6 yanda iken bir koroya katlmak zere Viyanaya gnderdi. Sesi kalnlatktan sonra da Viyanada kalarak mzisyenlik yapmaya devam etti, bestecilik dersleri ald. 1761de Esterhzy ailesinin yannda i buldu ve hayatnn 30 yldan fazlasn bu aristokrat aileye hizmet ederek geirdi. i, onlarn istekleri ve ihtiyalarna uygun mzik bestelemekti. Dier bestecilerden ve mzik evrelerinden uzak oluu, onun yaratcln ortaya kard, nnn yaylmasna ise engel olmad. 1780lerde besteleri tm Avrupada alnmaktayd. nnden tr eitli yerlere davet edilir ve davet edildii ehirde ilk kez alnmak zere bir eser bestelemesi istenirdi. Bu ekilde yazd Paris Senfonileri ve Londra Senfonileri en ok bilinenlerdir. Yayl drtlleri iin 48

yazd eserlerde de kendinden ncekilerden farkl olarak her algya eit rol vererek yenilik getirmi ve bu dncesiyle Mozart etkileyerek Haydna adanm alt kuartet bestelemesine neden olmutur. Beethovenin ilk dnem eserlerinde de Haydn etkisi grlr. ki sanatnn 1781de balayan arkadalklar yllarca srmtr. Beethovene ise Esterhzy saraynda zel ders vermitir. 100 kadar senfoni, ok sayda konerto, oda mzii eserleri, 40 sonat, arklar, oratoryolar bestelemitir.

Eszterhzy atosu

Haydn, Esterhzy ailesinin mziksever yesi Prens Nikolaus ldkten sonra emekli olmu ve daha nce Viyanaya kadar gitmesine bile izin verilmeyen ortamdan kurtulup seyahat zgrlne kavumutur. 2 defa ngiltereye giden Haydn, Oxford niversitesinden fahri doktor unvann ald; mrnn son yllarnda ise Viyanaya yerleerek koro ve orkestra iin Yaratl Oratoryosu, Mevsimler Oratoryosu gibi dini koro ve orkestra eserleri besteledi. 31 Mays 1809da Viyanada ld. Eserlerinin ounun hikayesi vardr. rnein 45 numaral senfonisi, Veda Senfonisi olarak bilinir. Eserin drdnc blmnde 2 ya da 3 mzisyen kendi blmlerini bitirir ve mzik halen srrken sahneyi terk eder; bu, sahnede ef ve tek bir kemanc kalana kadar srer. Bu senfonide Haydn ve mzisyen arkadalarnn k mevsiminde ehirdeki ailelerinin yanna dnmek istediklerini Prens Esterhzye anlatmak istedikleri hikaye edilir. Prens mesaj alm ve onlara izin vermitir.

49

Srpriz Senfonisi denilen 94 numaral senfonisini ise akam yemei sonrasndaki konserlerde dinleyicilerinin ounun uyuduunu anladnda besteledii sylenir. Haydnn ou senfonisi gibi canl birinci blmle balayp; yumuak, yava tempolu ikinci blmle devam eden senfoni dinleyicilerin uykuya dald srada davullar ve ok yksek sesli telli alglarn melodisi ile onlar uyandrr. Franz Joseph Haydn, hayat boyunca 800'n zerinde besteye imza atm, bunlarn yannda 450'nin zerinde arknn dzenlemesini yapm klasik mzik tarihinin en verimli sanatlarndan biridir. Haydn eserlerini Classical Archives adl siteden dinleyebilirsiniz: http://www.classicalarchives.com/composer/2679.html

Haydn alyor

50

Napolyon Avrupas

Les nvallides

Napolyonun yani Fransann etkisi altndaki lkelerde eski tarm rejimi kaybolmutu veya kaybolmak zereydi. Soylularn ve halkn mallar hukuk bakmndan ayn duruma gelmilerdi. Servaj ortadan kalkm, emek serbest kalmt. Fiziksel ykmllkler bitmiti. Medeni kanun kabul edilmiti. Kii eitlii, toprak ve miras eitlii, dinsel hogr, laiklik yaygnlamt. Boanma fazlalamt. spanya ve Portekiz dnda tm Fransa gdmndeki devletler tarafndan Medeni Kanunu kabul edilmiti. Bu kabul spanya ve Portekize dayatmak gerekmiti. Bu medeni kanunda Fransann fiili durumuna ve aa pek uymayan hkmler de vard. Herhalde Napolyon, kendini ve Fransz halkn Romal zannediyordu. Napolyon Medeni Kanunu diyordu ki, baba bir ocuu reddederse eder. nk Romada yleydi. Ama Romada ki ahlak ve geleneklerle Fransadakiler ayn deildi. Her ey deimiti. Romada kendi ocuunu hakl gerekelerle reddetmemisen insan iine kamazdn. Fransada ise kim kime, 51

dum dumayd. Adam, dourtuyor, sonra yryp, gidiyordu. Bunun iin Alexandre Dumas ve olu bir rnektir. Askere alma biimi Napolyon ncesindeki gibi Napolyondan sonra da devam etmiti. Ordunun genel rgtlenii de deimemiti. Yllk askere allar kura ile yaplyordu. Bir yandan da byyen topraklar nedeniyle askere arlan kii says durmadan artyordu. Bu art en fazla olduunda kaytl kiilerin %36s kadar oldu. Napolyondan sonra ordudaki birliktelik hissi daha da kuvvetlendi. Emekli subaylar acemi erleri eitiyor ve buna sefer zaman bile devam ediyorlard. Orduda cesur olann, kahramanlk gsterenin rtbesi hzla ilerliyordu. Ordu, orta snflar iin, bir ykselme imkanyd. Napolyon orduda topuluk zerinde ok durmu ve zellikle onun ilerlemesine almt. Bir de ayr bir birim olarak muhafz birlii kurulmutu. Napolyon kat para basarak savalara devam etmek istememiti, bu nedenle az masrafl savalara meyletti. Sava, kitlesel bir savat. Saldrda btn mevcut gler saldrya katlarak yn etkisini kullanrd. Dayankl, cesur ve komutanlarna bal bir ordu gerekiyordu ve Napolyonun ordusu yle bir orduydu. Cumhuriyete inan somut olan mparatora inancn yerine gemiti. Yurtseverliliin yerini de eref, an almt. Savalar uzadka ve merkezden uzaklatka Fransa uydusu lke askerleri ordu iinde daha byk bir yer tutmaya balamt. Bu ise ordu iinde olumsuzluklar yaratyordu. Abluka armatrlere byk kayplar verdirmiti. Limanlar, koloni ticareti, uydu devletler bu ablukadan ok etkilenmilerdi. Ablukaya ramen Fransa gmrk snrlarn srdryordu. Kta ablukas ile vassallarna ngiltereyi kapamt ama Fransay da amamt. Tek ak Pazar talyayd. Bylece sknt en fazla i gmrkler dolaysyla duyuluyordu. Ancak kapal ekonominin yararl yanlar da oluyordu. Yerel sanayiler geliiyordu. Yasaklar en fazla svire ve Kuzey talyaya yaramt. Buralarda ulusal gelir ykselmi ve karlar artmt. Napolyon mparatorluu, 27 Milyonu Fransz olan 71 Milyon kii ve 750 000 Km2 den oluuyordu. Zuyderzeeden Pirenelere, Romadan Hamburga kadar bir alan kaplyordu. 130 il veya eyalete blnmt. Napolyonun ailesi taht sahipleri olmulard. Jrome West Falyada, Joseph spanyada, Murat Napolideydi. Ailenin tm ocuklarnn vasisi Napolyondu. Aile ilikilerini kurmak ve bozmak hakkna sahipti. Kiiler zerinde sz hakk vard. Ocak aynda Napolyon ile Josephinenin evlilikleri iptal edildi. Napolyon, 1810 ylnn Mart aynda Habsburg hanedanndan Marie-Louise ile evlendi. Yasal varisi Napolyon II, 1811'de dodu. Napolyonun Avusturya prensesi ile evlenmesinde, herhalde Fransz Rus ittifakn bozup, datmay dnen Avusturya babakan Metternichin karmak oyunlarnn etkisi ok fazlayd. Fransada hkmet, yaps gerei, zgr bir basna fazla tahamml edememiti. Devlet yine her eyin en doru ve iyisini ben bilirim diyordu. Fransa insan akln ynetmeye kalkt. Tiyatrolar polisin gzetimi altna alnd. Ambargoya ramen ngiliz mallar Avrupaya giriyordu. 1810 ylnda ngiltere d satmda, o tarihe kadar ulat en yksek rakama ulat.

52

Osmanl, 1810

Osmanl-Rus sava devam edip, gidiyordu. Ruslar, Tuna etrafndaki mstahkem Osmanl mevkilerini ellerine geirdiler. Ocak aynda Poti Ruslara geti. Bu srada Kara Yorgi ynetimindeki Srplar da Osmanlya kar yreklendiriyorlard. Osmanl ordusu ok derme atma bir orduydu. Savamasn bilen olmad gibi ayanlardan gelen askerlerde bozuk silahlarla yollanm eitimsiz sivil halkt. II. Mahmut en nemli danmanlarndan ehremini brahim Rafet Efendi ld. Yerine Mehmet Sait Halet Efendi danman oldu (resmi danman deil). Halete Badat valisi Abaza Sleyman Paay yola getirme ve merkezin alacakl olduu paralar tahsil etme grevi verildi. Halet Efendi, Memluklardan olan Vali Abaza Sleyman Paay ldrtt. Alacaklarn da bir ksmn tahsil etti. Mehmet Sait Halet Efendi, ayanlarla yaplan mcadelede, bu mcadelenin strateji ve taktiini izen kiiydi. 1810da Osmanl topraklarnda veba salgn tekrar balad. Bu salgn Osmanl mparatorluunda 1832 ylna kadar srecekti.

53

1810un Baz Gelimeleri

Locomotion 1

ngilterede Stephenson lokomotifler zerindeki almalarna balad. Eski odun raylarn yerini demir raylar ald. Tren, Newcastel havzasnda, kmr tamada hemen kullanlmaya baland. ngiltere kral III. George poplaritesinin doruundayd. Ancak romatizma hastasyd, eklemlerinde byk arlar vard. III. Georgeun aklndan da zoru vard. Zaman zaman akl gidip, geliyordu. Sonralar katarak nedeniyle kr de oldu. ok sevdii kz Princess Amelia lnce, kuvvetli olaslk ile yaad stres sonucu, akl hastal tekrar iddetli olarak aa kt. 1810da Buenos Aireste spanya kart devrim patlak verdi. Arjantin spanyadan bamszln kazanan ilk Gney Amerika devleti oldu. Temmuz aynda Columbia spanyadan ayrld. spanya artk Latin Amerikaya hkmedemiyordu. Miguel Hidalgo, Meksika Bamszlk savana dnecek olan isyan balatt. Bat Florida Cumhuriyeti spanyaya kar bamszln ilan etti. inde ngilizlerin ban ektikleri afyon ticareti in halkna zarar veriyordu. in imparatorluu bu durumu anlam, tedbir almaya alyordu. Bu srada afyon ticaretinden pek ok tccar da ar zenginlemiti. Alman kimyac ve iziki Johann Wilhelm Ritter (d. 1776), Britanyal bilim adam Henry Cavendish (d. 1731), Alman ressam Johann Zoffany (d. 1733) 1810 ylnda ldler.

54

ngilterede Bir Dnem Kapanyor, 1811

ngiliz Parlamentosu

ngilterede hasta kral III. Georgea Galler prensi, naip oldu. 1811 sonuna doru kral Windsor kalesinde inziva hayat yaamaya balad. III. Georgela birlikte ngilterede hkmdarn ynetim ilerine karmas ve politikay ciddi ekilde deitirmesi dnemi sona ermiti. Bundan sonra ngilterede tamamen parlamenter bir sistem yerleti. Artk kral ile lke arasndaki ilikiler gnmz ilikilerine iyice yaklamt. Ancak yrtme hala olduka geriydi ve feodal izler tayordu. Oy hakk sadece ufak bir aznlk tarafndan kullanlyordu. Kontluklarda sadece toprak sahipleri semen olabiliyorlard. Ayrca lkede ne seme, ne seilme, ne liyakat, ne vergi homojenlii yoktu. Blgeler parlamentoya nemleriyle orantl olmayan temsilci yolluyorlard. nemsiz bir yerden 2 temsilci giderken, nemli bir yerden hi gitmeye biliyordu.

55

Mebuslara aylklarn temsil ettikleri blge dyordu. Bu nedenle pek ok yer temsilcisiz kalmay tercih ediyordu. Kral da her zaman ayn yerlerden temsilci istemiyordu. Temsilcileri arrken kendine ar muhalefet edenleri dta tutmaya alyordu. XVIII. yzyl boyunca ngilterenin sosyal ve ekonomik artlar deimiti. Ayrca nfusun lkedeki dalm da deimiti. Britanya bir endstri lkesi haline gelmiti. Bu da blgelerin nemini deitirdi. Kontluklarda sadece toprak sahiplerinin seme ve seilme hakk olmas, iyice palazlanm olan endstri burjuvazisini seimlerden uzak tutuyordu. Baz seim blgelerinde ye sfat edinmek kolayd ve dolays ile oy hakk geniti. Bazlarnda ise oy hakk sadece loncalarda ve belli ailelerde vard. Bu karmak durumda ortaya eilim kt. Muhafazakarlar, ngilterede kiisel hrriyetlerin yeteri kadar korunduunu, ngilterenin refah iinde ve gl olduunu sylyorlard. kinci bir eilim, yumuak reformlar neriyordu. Kiisel haklarda baz ufak deiiklikler ve menkul sahiplerine, gayrimenkul sahiplerine benzer haklar verilmesini savunuyorlard. nc gurup ise Fransz devriminden etkilenmiti. Kkl reformlar ve tek dereceli seim istiyordu. Bu eilim arasnda zaman zaman kan dklmeye kadar varan mcadeleler oldu. Sonunda ise kazanan mutediller (kinci eilim) olacakt. ngiltere politik olarak byleyken, bir yandan da ekonomik krizin kskac altnda kvranyordu. Abluka ticarete, sanayiye ve tarma byk darbe vurmutu. sizlik ok byk boyutlara ulat. Tm umutlarn kaybeden iiler hnlarn almak iin lkeyi dolamaya baladlar. Yalnz hedeflerini armlard. Hedefleri ocuk ve kadn altran byk endstri deil de evde yaplan almalar oldu. Evleri dolap, ev tezgahlarn krdlar. 1811de ngilterede byk bir isizlik krizi kt. Ama ngilterede ticaret sonucu birikmi mthi bir servet vard. ngiltere devleti ok byk bor paralar alarak Napolyon savana devam edebiliyordu.

56

Halkn zgrl Ne Demek

1811de -- Fransz mparatorluu -- Fransz uydu devletler -- Baml devletler

Fransada Napolyon zorlandka, devlet tekrar kkletike, halkn zgrl gme gidiyordu. Zaten ihtilalin hibir Anayasasnda toplanma ve dernek zgrlklerinden sz edilmemiti. Dernekler ve gsteri ele bir polis ii olarak alnyordu. Napolyon hkmeti bir istikrar dnemiydi. Ve istikrar da byle eylere yer yoktu. Ama ihtilal bireysel zgrlkler ile ilgili bir hukuk ortaya karmt. 1811den balayarak Ceza ve Usul kanunlar, sulama, tutuklama, gzaltna alma usul ve ilkeleri belirlenmeye baland. Gemiteki keyfi cezalar yerine tarifeli cezalar geti. Cezalar iin alt ve st snrlar konuyor, yarg bu snrlar iinde serbest braklyordu. Bir de devlet sular vard ki bunlar sayesinde iktidar istedii kanunu iniyordu. Karklklar, savalar askeri yarglamaya bavurmay kolaylatryordu. Ayrca istediin kadar kanun koy, diktatrlk bizatihi kendi keyfiydi. Ama her eye ramen adalet yeni kanun ve usuller iinde yrmeye balad ve alt. Haklarda eitlik htilalin bandan beri gndemdeydi. Sonunda Medeni Kanun bitirilerek yrrle sokuldu. Btn yurttalar kanun nnde eittiler. Toprak ise tanmaz bir mald. Feodal hibir ey kalmamt. Mirasta eitlik ilkesi de gelmiti. Medeni Kanunda, eskiden mevcut olan sosyal farkllklar ortadan kalkmt.

57

18111813 arasndaki Bat leindeki Ekonomik Bunalm geldiinde, Napolyon mparatorluunun gnen devri, bir yldr, kapanmaya balamt. mparatorlua katlm lkelerle, uydular, Fransann iktisadi dzenine kar tiksinti duyuyorlard. Avrupa olup, biteni ablukaya yklyordu. Toprak aristokrasisi mevcudiyetini koruyabildii yerlerde, budayn ve kerestesini dar satamyordu. Ticaret burjuvazisi de bu iten muzdaripti. Napolyon ve mparatorluk, ticaretin hacmini byteceine, ticari ve ekonomik adan mevcut olan geriye gtren ve sistemi bozan olarak grlmeye balanmt. mparatorluk maddi ve manevi kar koyulara tank oluyordu. Her yerde aristokrasi iflah olmaz bir devrim yani imparatorluk kartyd. Ancak kendi karlarna uygun deiiklikleri kabulleniyor, stn elinin tersi ile itiyordu. Avrupada sanayi ilerliyor ama tarma imdilik pek katks olmuyordu. Su ve yel deirmenleri yine i bandaydlar. 1811de mekanik bir hamur teknesi yapld. Ama frnlar ekmei elle ovmay tercih ediyorlard. zm de ayakla eziliyordu. Et sadece tuzlanarak veya islenerek saklanabiliniyordu. St ve stl yiyecekler hemen tketiliyordu. Bunlar gibi ev yapm ve snma da pek deimemiti.

58

Msr Memluklarnn Sonu, 1811

Hardenberg

Mehmet Ali Paa, Msr'n kalknmas iin eitli slahatlar yapt. Msrda kalm olan Fransz subaylarnn yardm ile ve Avrupa'dan getirttii hocalarla kendine gl bir ordu kurdu. 1811 ylnda ynetimde halen etki durumda bulunan Memluk Beylerine kar harekete geerek Msr'daki Memluk egemenliine kesin olarak son verdi. Mehmet Ali Paa Memluklar yerine ordusunu Fellahlardan kurmutu. Msrn Araplar tarafndan igalinden beri Nil kylleri ilk kez asker oluyorlard. Deneyimsizdiler, askeri gelenekleri yok olmutu, barl insanlard, ama Msr ordusunda ok baarl oldular. Mehmet Ali Paa, ilk ilerden biri olarak, Msr ekonomisini kalkndrmak gerektiini biliyordu. Sulama yaparak pamuk ziraatn gelitirdi. nakliye ve pazarlama sistemlerini gelitirerek, yeniletirdi. Bu srada Avrupal teknik adamlardan faydalanyordu. Bir yandan da teknik okullar aarak, kendi elemanlarn yetitiriyordu. Osmanl Vahhabi isyann bastrmaya Msr valisi Mehmet Ali Paay memur etti. Mehmet Ali Paa, Arabistana olu Tosun Ahmet Paay yollayacakt. Ordu gitmeden nce, Mart 1811de Kahire kalesinde bir tren dzenledi. Trene 470 Memluk beyi de davet edilmiti. Napolyon seferinden beri Msr Memluklar iyice zayflamlard. Mehmet Ali Paann bu daveti bir tuzakt. Memluk beyleri kltan geirildiler. Artk Msrda bir Memluk (Klemen)

59

etkinlii kalmad. Msr ordusu Arabistana giderken, Mehmet Ali Paa Msrdaki geleneksel Memluk rejimini kesin bir ekilde yenmi ve byk g kazanmt. Msr ordusu Arabistana gitti ama Vahhabi isyann bastrmak hi kolay olmayacakt. Msr ordusu 7 yl uraacakt. Osmanl Sultan II. Mahmut, donanmay yeniletirme grevini Kaptan Derya Hsrev Mehmet Paaya emanet etmiti (1811 1818; 1822 1827). Ayanlarla mcadele edebilmek iin II. Mahmut, eski Paris elisi Mehmet Sait Halet Efendiden yararland. Mehmet Sait Halet Efendi, merkezi ynetimin, yenierilerin ve ulemann glendirilmesinden yanayd. Yenilemeye ise tamamen karyd. II. Mahmut yeniletirme iin de Kaptan Derya Hsrev Mehmet Paa, Reis-l Kttap Canip Mehmet Besim Efendi, Mehmet Sait Galip Paadan yararlanmt. Mehmet Sait Galip Paa ile Mehmet Sait Halet Efendi birbirinin can dmanydlar. Nisan 1811de 80 yan am olan Kr Yusuf Ziyaddin Paa sadrazamlktan alnd. Gz pek diye tannan Laz Ahmet Paa sadrazam oldu. Laz Ahmet Paa Tunay geti. Bu srada Rus kuvvetlerinin komutan nl Mareal Kutuzov idi. Ruslar Osmanl ordusunun ikmal hatlarn kastiler. Sadrazam bar istemek zorunda kald. Bar konferans Bkrete topland. Bu arada Rus Fransz ilikileri de gittike souyordu. Fransa, Osmanllara savaa devam etmeleri konusunda srar ediyordu. Ancak artk Osmanl brokratlar hem savatan bkmt ve hem de Napolyona gvenmiyorlard.

60

Prusyada Reformlar

II. Frederick kylyle konuuyor

Prusyada Stein tarafndan tamamlanamadan durdurulan reformlar (Prusya reormlar), Hardenberg tarafndan farkl bir anlayla ele alnd. 1811de topraa bal ykmllkler terk edilip, kyller azat edildi. Dier yandan da kapitalist tr byk mlkiyet gelitirildi. Topraklar itlerle blnmeye balad. Btn bunlar aristokratlarn tepkisini ekiyordu. Belediyelerde burjuvalar tarafndan seilen meclisler grev yapyordu. Prusya milli orduya 1808den beri gemeye alyordu. Milli ordunun kadrolar hazrlanmaya balamt. Subaylk meslei herkese ald. Ancak yksek rtbeler iin asillerin tekeli ortadan kaldrlamad. Askerde bedensel cezalara son verildi. Prusya, Berlini Alman liberalleri iin ekici bir merkez haline getirdi. Ayrca Berlinde bir niversite ald. Prusyada Tugendburg gibi Milliyeti ve gizli kurulular ortaya kt. Bunlar Franszlar ile ibirlii yapan devlet grevlilerini izliyor ve onlarn maskesini dryorlard. Fichte, 1807den beri Alman halknn Tanrnn esas halk , yeniden yaratc maya olduunu sylyordu. Johann Gottlieb Fichte (1762 1814), nl bir Alman dnryd. Fichte'ye gre, irade ya da ben, temel gereklik olup, zgrd. rade kendi kendisini belirleyen bir faaliyetti. Ben ya da irade dnda her ey pasif bir var oluu gsteriyordu. radenin kendisi, yaam ve akl, bilgi ve eylem ilkesiydi. Her trl ilerleme ve uygarln harekete geirici gcyd. Bilginin dayand temel, kuramsal dncenin birletirici ilkesiydi.

61

Bir dokumacnn olu olan Fichte yksek renim grmt. Kant'a byk hayranlk duyuyordu. Fichtein felsefesi Kant, Friedrich Schelling, Hegel gibi isimlerin yan sra Alman felsefesinin temel talar arasnda yer alr. Alman idealizminin kurucularndan biridir. Bu srada Almanyada Heidelberg Okulu, halk yklerini bulup, kartyor ve uyarlyordu. Orada Volkstumun temelleri atlyordu. Buradan Alman Bamszlk Sava kacakt.

62

Avrupadaki lk Laik lkede Kilise

Avignon

Fransada Kurucu Meclis, Katolik Kilisesine snrlar izmiti. Kilise bu snrlarn iinde kalmak zorundayd. Kilise mallarn kaybetmi, o mthi servet ve gelirinden kopmutu. Napolyon Medeni Kanunu karnca, Kilise kiisel ilikilerden de dlanm oldu. Artk evlilik ve boanma din d olmutu. Kilise ancak eitimde biraz direnebiliyordu. niversite ise Kiliseyi orta retimin dna karyordu. niversite her konuda Kilise iin korkun bir tehdit olmaktayd. Napolyon dneminde Kiliseye vakf kurma izni kt. Din ile Devletin ayrlmas hakkndaki kanun da yrrlkten kaldrld. Piskoposlar hkmet tarafndan seiliyordu. Hkmet onlara maa veriyordu. Kilise tekrar devlet ile btnleme iine girmiti. Eskiden piskoposlar krala ballk yemini ederlerdi. imdi Cumhurun Bana ballk yemini ediyorlard. Yeminlerinin iinde devlete ba kaldrmayacaklar ve tertipleri haber verecekleri vard. Devlet Kiliseden daha ar basyordu. Napolyon bu devlet gdmn daha da arttrd. Papa ve konsil bildiri ve kararlarnn yaynlanmas hkmet iznine tabi tutuldu. Dinsel toplantlar hkmetin izni olmakszn yaplamyordu.

63

1811in Baz Gelimeleri

Tecumseh

Srp ulusunun kltrel geliiminde nemli rol olan Dositej Obradovi (1743 1811) ld. Rusya, Napolyon Medeni Kanunundan esinlenilen bir Medeni Kanunu yrrle soktu. Venezella, 1811de ABD benzeri bir anayasay kabul etti. Ocak aynda Louisianada baarsz bir kle ayaklanmas oldu. John Stevens'un botu Juliana , ilk buharla alan ferry olarak New York, New Jersey arasnda almaya balad. Kuzey Amerikada pek ok kabile Tecumsehin efliinde birlemiti. 181112 arasnda gerekleen Tecumseh Sava en nemli yerli direnilerinden biridir. William Henry Harrison komutasndaki Amerikan kuvveti Tippecanoe Muharebesinde Yerli Amerikan efi Tecumsehi yenmilerdi. Fransz air Marie-Joseph Chnier (d. 1764), kaif Ulrich Jasper Seetzen (d. 1767), Alman zoolist Peter Simon Pallas (d. 1741), svireli fiziki ve doa bilimci Johann Conrad Ammann (d. 1724), Alman yazar Heinrich von Kleist (d. 1777), sko mhendis Andrew Meikle (d. 1719) bu yl ldler. 64

Napolyonun Rusya Seferi, 1812

Moskova Yanyor

Napolyonun I. Aleksandrla yapt antlama, Rusyaya, ngiltereye kar askeri bir harekat yapacak kadar, yaptrmlar uygulama ykmlln getirmekteydi. Ama I. Aleksander, bu tr politikalar uygulamaktan kanmt. Bunun zerine Napolyon, 1812 yl ortasnda 800 bin kiilik ordusuyla Rusya Seferine giriti. Bu deiik uluslardan meydana gelmi, ok byk ama bir o kadar tutarsz bir orduydu. Bu orduya Prusya 20 bin kiilik, Avusturya 30 bin kiilik birlikler vermiti. Orduda 200 bine yakn Alman vard. Ruslar 740 Km ieri ekilerek, Napolyon ordusu nnde byk bir boluk oluturdular. Napolyon ordusu yiyecek sknts ekmeye balad, hastalklar kol geziyordu. Ordudan kamalar balad. mparatorluk ordusu zlyordu. Napolyon ordusu Moskovaya yaklarken, nn Ruslar kestiler. 7 Eyllde, Borodino Muharebesinde General Kutuzov komutasndaki Rus ordusu yenildi. Fransz ordusu Moskovaya girdi. Fransz ordusu Moskovaya girdii gn mehur Moskova yangn balad. Peinden don geldi. Yem sknts mparatorluk ordusunun svarilerini yok etti. Yollar da ulalmaz olmu, lojistik durmutu. Dier yandan, Napolyona kar Rus halk savamakta pek isteksiz davranmad. inde gnlllerinde bulunduu 400 bin kii asker oldu. Kitlesel askere alnta, Ortodoks Ruhban, banaz bir tarzda, Fransaya direnilmesinden yana tavr almt.

65

Napolyon'un Rusya dn

Ruslarn Rusya ilerine ekilmeleri, giderken de Moskova'y yakmalar ve kn da bastrmas neticesinde Napolyon, ordusunu barndraca bir yer olmadn anlamt. ar' antlama yapmaya davet etti. Ancak I. Aleksandr bu teklifi reddetti. Napolyon ise tek areyi orduyu Fransa'ya geri gtrmekte buldu. Fakat sert k koullar geri dn neredeyse imkansz hale getirmiti. General Kutuzovun ordusu ise perian bir halde geri ekilenleri, basp basp doruyordu. Geri ekilme, Fransz ordusunun yaklak olarak drtte nn telef olmasna sebep olmutu. stila ordusunu, Rus corafyas, Rus k ve Rus insann kalabalkl bitirmiti. Rusya iyi direnmiti. Rus komuta kademesi doru ve etkili davranmt.

66

Osmanl Rus Savanda Bkre Anlamas, 1812

Athos Sava

Rus Osmanl savanda her iki taraf iinde nemli bir baar olmakszn devam edip gidiyordu. Osmanl Balkanlarda kt durumdayd. Napolyon ise Rusyann ilerine doru ilerliyordu. Her iki tarafn da (Osmanl-Rus) bartan baka aresi yoktu. Mays 1812de Prut rma snr olacak ekilde anlama yapld (Bkre anlamas). Bu anlamada Ruslar Napolyon korkusu ile fazla bir talepte bulunmadan bar anlamasn imzalamlard. Anlamaya gre Ruslar Bodan ve Eflak (Memleketeyn, Romanya), Kafkaslarda elde ettikleri topraklar Osmanllara geri veriyorlard. Besarabya Ruslarda kalyordu. Ruslarn diplomatik ve ticari ayrcalklar ile Ortodokslar koruma haklar devam ediyordu. Ruslar sadece Besarabya (Bucak) almlard. Ruslarn ald toprak yaklak 70.000 Km2di. Snr Dniester yerine Prut ve Tuna idi. Tuna deltas Osmanllarda kalmt. 1812de Srplar Bkre anlamas ile idari zerklie kavutular. Belgrad kalesi de dahil tm kaleler Osmanllar da kalmt. Anlamadan az sonra Srplar zor kullanarak Belgrad kalesini aldlar. Eyll 1812de II. Mahmut Hurit Ahmet Paay sadrazam yapt ve ayanlara kar amansz bir mcadeleye balad. ttifak senedi ve Alemdar Mustafa Paa olay ayanlarn ne denli glendiini gstermiti. Ayanlarn bu gcne yenieriler dahil btn devlet kurumlar karyd. Ayanlar zayflatlrken ok deiik usuller kullanld. Resmi grevli bir ayan lnce yerine ocuklarndan veya adamlarndan biri deil, bambaka biri atand. lenin adamlar deiik yerlere atanarak datld. Baz ayanlar ldrld, bazs srld.

67

II. Mahmutun yapt ayanlarn gcn krmakt. Yoksa ayanlk (eraf) yerel bir toplumsal rgtlenme biimi olarak srp gitti. 1812 ylnda Msr ordusu Medineyi Vahhabilerden geri ald.

Sirkeci Postanesi

Osmanllar posta idaresini bir trl oturtamamlard. 1812de Fransa Osmanl mparatorluunda posta ofisi at. Anlamaya gre stanbul ile Fransa arasndaki posta iletimini bu ofis salayacakt. Peinden Britanya posta ofisi at.

68

Zaman Fransa Aleyhine alyor, 1812

Avrupada Fransz hakimiyetine girmi devletlerde, yabanc dmanl hzla oluuyor, milliyetilik ortaya kyordu. Askerlerin geii, el koymalar, Fransz general ve memurlarnn keyfi emirleri, asker toplama, kta ambargosu halk geriyor, onlar Fransaya kar kmaya itiyordu. Halbuki Napolyon bunu nemsemiyordu. Ona gre bir halk kimin ynettii nemli deildi. Yabanc veya yerli fark etmezdi. Bu yabanc dmanlndan en fazla imtiyazllar zarar gryordu. Ruhban satlan mallarnn acsn ekiyordu. Medeni nikah ona byk darbe olmutu. Hele din hrriyeti din adamlarn ok sinirlendiriyordu. Asiller, kyller zerindeki haklarnn alnmasn hi ilerine sindirememilerdi. ten karlan memurlar emekli ayl peindeydiler. Burjuva ise karnn gittike azaldn dnyordu. Yabanc dmanl, milletleri de ayryordu. Halbuki hi byle dnlmemiti. imdi Avrupa birlemeyi deil, milliyetlerin bamszl konuuyordu. spanya kral Fransada iken spanyada bir ayaklanma balad. nce her eyalette, sonra merkezi bir komite kuruldu. Komite (Cunta) Cortes adl bir kurucu meclis toplad. Bu meclis 1791 Fransa Anayasasn rnek alarak 1812 Anayasasn kabul etti Bu Anayasada Katolik dini mecburi bir din oluyordu. spanya bir din devletiydi. spanya, siyasi olarak ise, tek meclisi olan bir merutiyet olmutu.

69

ngiltere, Avusturya, Prusya ve Rusya aralarnda bir ittifak oluturarak kuvvetlerini birletirmilerdi.

Rusya'dan Dn

Fransa ise savalarda gen ve kaymak tabakasn yitirmiti. Savaa alk olan ve tm orduyu ekip, eviren birlikler erimiti. Askere almada da problemler vard. Bar ilanlar, dnceleri ve eylemleri her yerdeydi. Aristokrat ve burjuvalar koalisyon glerine ho geldiniz diyecek aamaya gelmiti. Fransa maliyesinde para tamamen suyunu ekmiti. Napolyon mparatorluu, byk mparatorluk ordusundan koalisyon ordusuna gemek zorunda kalyordu. Buna karlk, Fransa kart koalisyon, ngilterenin mali imkanlar ile ktann insan kaynaklarn seferber etmiti.

70

1812nin Dier Baz Olaylar

USS Constitution vs Guerriere

ngiltere uygulad deniz ambargosu kapsamnda ABD gemilerinin de Fransa ile ticaret yapmasna engel oluyordu. ABD Bakan James Madisondu. Bu ambargoyu bahane eden ABD, 1812de, ngiltereye sava at (1812 Sava). Bu aslnda Amerikann Fransa yannda yer almas demekti. Amerika ile ngilizlere arasnda yaplan bu ikinci sava yeneni ve yenileni belli olmayacak bir savat. Ancak bu sava srasnda ve sonrasnda Amerikann gevek olan milli duygular kuvvetlendi. 1812 ylnda Louisiana 18. ABD devleti oldu. Missouride Yeni Madridte 8 iddetinde bir deprem oldu (Yeni Madrid Depremi). Venezellada da bir deprem oldu. Rusyada reformlarn yolunu amaya alan Speranski, Fransz casusu olmakla sulanarak, grevden alnd. ubat aynda Ruslar Californiada bir ticaret kolonisi kurdular. 1 Ocakta Avusturya mparatorluunda Medeni kanun yrrle girdi. 1812 ylnda kaybedilen bilim adamlar da vard. ngiliz botaniki Isaac Swainson (d. 1746), rlandal bilgin Edmond Malone (d. 1741) 1812 ylnda ldler.

71

Avrupada Son Gelimeler, 1813

Leipzig Sava

Ordusunun byk bir blmn Rusya Seferi srasnda kaybeden Fransa, yeni bir ordu oluturmann zorluklarna katlanmaya mecbur oluyordu. retimden ekilen igc ve artrlan vergiler, halk da Napolyona kar bir tutuma itmiti. Napolyon, bu dnemde kendisine kar dzenlenen hkmet darbesini bastrd ve yeni bir ordu kurdu. Ancak 1813 ve 1814'te basklar artt ve halk destei dt. Almanyada Fransaya kar bamszlk ateini yurtseverler ve Scharnhorst srklyordu. Gelimeler karsnda Friedrich Guillaume harekete geti. Halktan kitle halinde asker toplamaya balad. Tilsit anlamas Prusyay kltm ve 5 Milyon nfusa indirgemiti. Halk ve burjuvalar saran bamszlk atei, bu 5 Milyondan 350.000 kiilik bir ordu kard. Rusya yenilgisi ve iteki karklklar Koalisyon glerini cesaretlendirdi. Koalisyon lkeleri imdi daha koordineli ve hem zaman almaktaydlar. lkeler btn kaynaklarn kullanarak 1 milyon kiilik ortak bir ordu toplayabildiler. Rusyadan ordusunu kaybetmi bir halde dnen Napolyon, acele olarak yeni bir ordu toplamt. Ancak bu acemi bir orduydu. Ayrca svarisi de yoktu. Napolyon, bu ordu ile Prusya Rusya mterek ordusunu, 2 Maysta Ltsende yendi (Ltsen harbi). 20 gn sonra Bautzen harbinde Napolyon taktik bir stnlk kazand. Bunlarn zerine 4 Haziranda Pleiswitz atekesi imzaland. Fransa ufak bir soluk almt. Prusya eski topraklarna tekrar kavumutu. Varova Byk Dukal blld. Prag kongresi topland ama Avrupa devletleri, Napolyon Avrupasn ortadan kaldrmaya karar vermilerdi. Kongre ilerleyemedi.

72

Napolyona 7 Austosta ltimatom verildi. 1 milyondan fazla asker Fransann zerine yryordu. Wellington, Vitoriada harbi kazanm, Pirenelere ilerliyordu. Napolyon Leipsigte koalisyon gleri ile karlat. 16 19 Ekim tarihleri arasnda sava 4 gn srd. Napolyonun karsnda 500.000 asker ve 2.000 top vard. Koalisyon ordusu Napolyon ordusunun iki katyd. Savan nc gn Saksonyallar ve Wurtenbergliler saf deitirip, koalisyon tarafna getiler. 1813 ylnn Ekim aynda Napolyonun Leipzig Savanda urad yenilgi, onu iktidarnn sonuna iyice yaklatrmt.

73

Srp Knezi Milo Obrenovi

Milos Obrenovic

Srbistan bamszln elde edememiti. Pek ok eraf Kara Yorginin karsna kyordu. Kara Yorgi bamszlk peine dt. Osmanllar sadrazam Hurit Paa komutasnda bir orduyu Srbistana yollad. Avrupada kimsenin Srplara yardm edecek hali yoktu. Belgrad geri alnd. Ekim 1813de nemli bir kitle Osmanlnn dnn sevinerek karlad. Kara Yorgi Macaristana kat. Onun bir hasm olan Milo Obrenovi, orta Srbistan prensi (kinyas, knez) olarak tannd. 1813de Bulgar ulusalclnn nemli isimlerinden Sofroniy Vraamsky (Sophronius of Vrasta) (1739 1813) ld. Bir kilise adam olup, laik ideolojiyi gelitiren Slav kilise adamlarnn tipik bir temsilcisiydi. Balkan Ortodoks Slavlar Roma Kilisesinden hep kukulanmlard. Ancak stanbul Patrikliinin basks, zamanla, Katolik bir temayl de ortaya karmt. Papalk ise bu temaylden faydalanmaya alt. Ancak baarl olamad. Ama almalar da durmad.

74

II. Mahmut ayanlara kar mcadelesine devam ediyordu. Tekeliolu gibi baz ayanlar askeri harekat ile ortadan kaldrldlar. Pek ok nemli ayan da yalanmt. Onlar da kendiliklerinden ldler. 1813de rnein Cebbarzade ld. 1813 ylnda II. Mahmut Halepe Celal al-Din Paay tayin etti. Paa yenieri eflerini astrarak ve bir ksmn srerek, hakimiyeti ele ald. Msr valisi Mehmet Ali Paa ise Vahhabilerden Mekke ve Taifi ald. Ancak sava devam edecekti. Irakta, Vali Sleyman Paa lm olmasna ramen, Badat Memluklar Davut Paa etrafnda toplandlar. Bunlarn hakimiyeti ancak Mithat Paann valilii srasnda bitecekti.

75

1813de Baz gelimeler

Langrange

Matematiki ve astronom Lagrange ld (1736 1813). Analiz, saylar kuram, klasik mekanik ve gk mekanii alanlarna nemli katklarda bulundu. 18. yzyln en nemli matematikilerindendir. 20'li yalarnda dalga yaylm ve erilerin minimum ve maksimum noktalaryla ilgili yazd makaleler sayesinde yaayan en byk matematikilerden biri olarak kabul grmtr. 1813 ylnda Meksika bamszln ilan etti. 1813 ylnda ran-Rus sava Glistan anlamas ile sonland. ran Aras nehrinin kuzeyindeki topraklar Ruslara brakmak zorunda kalmt. Aslnda ran Rus ve ngiliz kskacnda kalmt. Bu anlama ile Rusya Azerbaycann Karaba, Erivan ve Nahcvan blgelerini eline geirmiti. inde imparator Jiaqingdi. Beyaz Lotus isyann bastrmt. Kuzey inde Gk Kanunu isyan balad. syanclar baz haremaalarn rvet ile yanlarna ektiler. syanclar mparatorun odasna kadar girdiler. in imparatorluu btn bu isyanlarn ekonomik kkenli olduunu anlamyordu. Manular bu isyanlar hep ulusal kkenli zannettiler. Halk ise ekonomik olarak ezildike bunu Manulardan bildi. Bylece halk arasnda Manu hanedansna kar bir nefret olumaya balad. syanlar mitletirildi. Alman air, evirmen ve bir Aydnlanma Dnemi yaymcs olan Christoph Martin Wieland, (1733 - 1813) ld.

76

Napolyondan sonra Fransann elinde var Sfr, 1814

Paris Sava, La Barrire de Clichy

General Murat, Rus felaketinden beri Napolyona olan ban kaybetmiti. 1814n hemen banda koalisyonla grmelere balad. Saf deitirmiti. Napolyon, muhafz alay dahil 60 bin kiilik ordusu ile Fransa ilerinde tutunmaya alt. Koalisyon 1814 Martnda Chaumontta, aralarnda bir szleme daha imzaladlar. Savan peinden, bar zamannda da, 20 yl aralarndaki anlama srecekti. Savan amac Avrupann huzurunu tekrar salamakt. Bu huzur glerin adil dengesi yeniden kurularak salanacakt. 1814 Mart sonunda Fransa kart koalisyonun ordular Paris kaplarna dayand. Paris sava verildi ve koalisyon bu sava da kazand. Napolyon imparatorluk tahtn brakarak Elba Adasna srgne gnderildi. 30 Mays 1814te Paris Anlamas ile Fransa 1790 1792deki geici snrlarna tekrar geri dndrld. Fransann elinde hibir ey kalmamt. Hatta htilalde kazand topraklar bile kaybetmiti. 77

Ama Napolyonun ordular girdikleri her lkeye beraberlerinde ihtilalin tohumlarn tamlard. Napolyona boyun een btn lkelerde, Fransz htilali ilkelerine dayanan yeni rejimler kurulmutu. Aslnda bu lkelerde seilmi meclisler halkn egemenliini kurmuyorlard. Yaplan, merkezi bir ynetim oluturmak, halkn hrriyetini vermek ve kanun karsnda eitlii salamakt. Bu rejim ktann etrafndaki Britanya, Portekiz, sve, Rusya gibi periferik lkelerde oluamamt. Ama dier lkelerde ve zellikle Belika, Rhein, Kuzey talya, Gney Almanya ve Fransay taklit etmi olan Prusyada yerlemiti. Bunun sonucu, feodal hak ve imtiyazlar, ruhbann maddi otoritesi, Kilise ve Manastr mallar, Kilise Mahkemeleri, Engizisyon ortadan kalkmas olmutu. Ayn ekilde loncalar ve tarm dzenlemeleri ortadan kalkt. Eski sistem yklm yerine yenisi konmutu. Din, evlenme, yerleme, seyahat, endstri kurma, ticaret yapma hrriyeti, vergi, askerlik gibi kamu mkellefiyetleri ile beraber uygulanyordu. Bu lkelerde iktidar mutlak bir ekilde hkmdar ve memurlarda kald. Toprak birbirine benzer ekilde taksim edildi. Meslekten yetime bir memurlar kadrosu kuruldu. Yani ynetim, adliye ve vergi bakmndan birbirine benzer rejimler olutu.

78

Amerikan Ulusal Bilinci, 1814

Champlain Gl muharebesi

ABD ile ngiltere arasndaki 1812 Sava devam ediyordu. 5 Haziranda Chippawa Muharebesi, 25 Temmuzda Lundy's Lane Muharebesi, 24 Austosda Washington D.Cdeki ngiliz igali, 11 Eyllde Champlain Gl Muharebesi, 13 Eyllde Baltimore Muharebesi yapld. 24 Aralkta 1814 Savan resmen bitiren Ghent Anlamas imzaland. ABDnin ngiltere ile yapm olduu bu ikinci sava, bir nevi bamszlnn tescili savayd. ABD bakan Demokrat-Cumhuriyeti James Madisondu. ABDde bir yandan ekonomi gleniyor, dier yandan demokrasi gleniyordu. Bir yandan da gl bir ulusal bilin gelmekteydi.

79

Latin Amerika Aydnlanyor, 1814

Chacabuco Muharebesi, Latin Amerika

1814 ylndan sonra Latin Amerika, Meksika dahil, bamszlk atei ile ba kaldrdlar. Latin Amerikada devrim uzun sren bir mayalamadan sonra balamt. Latin Amerikada burjuvazi, her yerde kendi koullar iinde ve birbirinden farkl ekilde gelimiti. Devrimler bu burjuvazilerin iiydi. Burjuvazi inanlmaz bir hzla zenginlemiti ve mevcut oligari artk onu skyordu. Latin Amerika devriminin nde gelenleri, Bolivar, San Martin, Moreno ve Miranda, Mason localarnda aydnlanma felsefesi nda yetimilerdi. Bunlara ngiltere, Fransa veya ABD yardm ediyor ve yreklendiriyordu. Latin Amerika spanya veya Portekiz ile bamszlk savalarna tututu. 1815de Brezilya bamszln kazanacakt.

80

1814n Baz Gelimeleri

Filiki Eteria bayra

1814de bir grup Yunanl, Osmanl Devletinden bamszlk kazanmak amacyla Filiki Eterya (Philiki Hetaireia) (Dostluk Dernei) adl bir dernek kurdular. Dernek, Emanual Ksantos ve Nikola Skufas adl iki Grek ve Yanyal Atmas akalof adnda bir Bulgar tarafndan Odesa (Hocabey) kentinde kuruldu Amac Yunan Bamszlk Sava hareketini gerekletirmekti. lk ald kararlar unlardr: Merkezi Atina'da bulunan Filomos Cemiyeti, Filiki Eterya'ya balanacak. Bylece Bat kltr alm Yunan genleri iin iine ekilecekti. Gerekli maddi olanaklarn salanmas iin yeni ticaret irketleri alacakt. Grek tccarlarnn, nl ve etkili ailelerin, kilisenin tannm din adamlarnn rgte katlmas salanacakt. 16 Maysda Norvein kuruluu imzaland. Danimarka prensi Christian Frederik Kurucu Meclis tarafndan Norve kral olarak belirlendi. Guyana, Hollandadan Britanyaya geti, ad Britanya Guyanas oldu. Papa VII. Pius, Sollucitudo omnium adl ferman yaynlayarak Cizvit tekilatn tekrar kurulmasn salad. Cizvitler her yerde kolejler aacak ve asiller ile zenginler, ocuklarn bu kolejlerde okutacaklard. Cizvitler ksa bir sre iinde Avusturya, spanya ve talyada sarayn ve devletlerin ynetimini tekrar ellerine alacaklard. Osmanllarda apanolu Sleyman adl ayan lnce aile iinde rekabet kt. Bundan faydalanan merkez apanolunun hakimiyet sahasn daraltt. Fiziki, termodinamik zerinde nemli katklar olan Benjamin Thompson (1753 1814) ld.

81

1814de Londrada gazete bask makinesine buhar gc uyguland. Alman filozof Johann Gottlieb Fichte (1762 1814), Rus ressam Ivan Akimov (1754 1814), spanyol ressam Antonio Carnicero (1748 1814), Amerikal fiziki ve mucit Benjamin Thompson (1753 1814), ABD 5. Bakan Elbridge Gerry (1744 1814), Fransz yazar Donatien Alphonse Francois de Sade (1740 1814), hidrolik pres mucidi Joseph Bramah (1748 1814) 1814 ylnda ldler.

82

Fitch

Johann Gottlieb Fichte

1814de Johann-Amadeus Fichte (1762 1814) ld. Fichte politika ile ikinci derecede ilgilenen bir yazard. 1793te Fransz htilali Hakknda Halkn Yarglarn Dzeltmek in Belgeler adl eserini yaynlad. Burada ihtilallerin meruluunu tartyordu. Fichte, deimez Anayasalar olamaz diyordu. Her zamana ve her yere gre farkl ihtiyalar ortaya kard. Ancak ortada bir toplum szlemesi varsa, buna kar ayaklanma hakk da vardr, diyordu. Fichte 1793de Dnce Hrriyetinin stenilii adl eserini yaynlad. Sonra da Tabii Hakkn Temelleri adl eseri yaynland. Fichte temsili hkmetten yanayd. Hibir eyi olmayanlarn alma hakk (bence yama hakk) olduunu mdafaa ediyordu. Anayasa genel ilerlemeye ve kiisel zgrlklerin gelimesine engel olmamalyd. Fichte son olarak Kapal Ticaret Devleti kitabn yazd. Burada sosyalist devlet teorisinin taslan iziyordu.

83

Fichte gre Kantn buyruu yle toplanabilirdi: Vicdanna gre davran .nk vicdan genel yasadr, insanl amalar, insann kendi koyduu bir yasadr. nsan zgrdr, vicdan da bu zgrln bilincidir. Vicdan her insanda vardr ve bir insanlk lsdr. nsan eylem demektir. Ve her eylem (hareket, alma) iyidir. Fichte zgrlk kendi kendini snrlandrr diyordu. nsann en byk amac zgr olmaktr. Onun iin insan, kendi zgrlne varabilmek iin, baka insanlarn zgrl karsnda kendi zgrln kstlar. Kendi kendini snrlayan akldr. Ben olmaz ise, benin d da olmaz, evren de olmaz. Her eyi var klan akldr. Akl tek yaratcdr. Kendimizi bilmek ve bir eyler yapmak iin yayoruz. nsanlar bir dev peindedir. Bu devini yerine getirmek iin de zgr olmaldr. Akl zgrken etkendir ve dev yapan, yaratan akldr. Bir devlet ben-sen elikisinin yani toplumsal zgrl zmelidir. Bir devlet ne kadar bene (akla) zgrlk tanyorsa o kadar iyidir.

84

Waterloo, 1815

Napolyon Elbe adasndan kat ve gizlice Paris'e dnd. Halk destei tekrar ykseldi. 7 Mart 1815'te ise tahtna geri dnd. Bylece Napolyon ikinci kez tahta kt. 20 Martta Napolyon Parise 140.000 kiilik ordu ve ona ilave 200.000 kiilik gnlllerle birlikte girmiti. Belika'ya saldrd. Ancak Haziran aynda ngiliz ve Prusya kuvvetleri tarafndan Waterloo'da byk bir yenilgiye urad. Savata ngilizlere Dk Wellington, Prusyallara ise Gebhard von Blcher komuta etmitir. Mttefikler, Fransa'nn kuzeydousuna doru saldrmay dnrken Napolyon onlara Belika'da bir engelleyici saldrda bulunmu, sonrasnda bu Waterloo Sava'na dnmt. ncelikle ngiliz ordusuyla karlaan Napolyon, stn grnrken svari birliklerinin yanl bir manevrasyla sava ngilizlerin lehine evirdi. Az sonra Prusya ordusunun da gelerek savaa katld. Bylece Franszlarn yenilgisi bozguna dnt ve sava tm Fransz ordusunun imhas veya esaretiyle sonuland. Napolyon, Paris'e dnnce tahtna ikinci kez veda etmek zorunda kald. Amerika'ya kamak istedi, ancak bunu baaramad ve ngilizlere teslim oldu. ngilizler onu Atlantik'teki St. Helena Adas'na gtrdler. 20 Kasm 1815de II. Paris Anlamas imzaland. Fransa aa yukar 1791 snrlarna ekilmiti. En nemli kolonilerinden Saint Dominguei kaybetmiti. Galiplere 700 Milyon

85

sava tazminat deyecekti. Bir igal ordusu 5 yl Fransada kalacakt. Buna ramen Fransa snrlar klmt ama byk bir g olmay srdryordu. Kar koalisyonda savalardan kuvvetlenmi olarak kmt. Prusya Saksonyay alm, Polonyann byk bir paras ile Varovay vermiti. Btn Kuzey Almanyaya yaylp, Rhein (Ren) blgesinde byk bir g haline gelmiti. Prusya demografik olarak da deimiti. Eskiden nfusun te biri Slav iken 1815den sonra bu oran yedide bire dmt. Yzlm de 190 bin Km2den 280 bin Km2ye kmt. Ancak yine de Prusya hayatndan memnun deildi. Aldklarn yeterli bulmamt. Asl kazanl kan Rusyayd. Snrlar Beyaz Rusyadan Silezyaya kadar genilemiti. Polonyada zerk Varova krall kurulmutu. Kral ard. ar ayn zamanda Finlandiya Byk Dukasyd. Rusyann nfusu 30 milyondan 50 milyona ulamt. ngiltere Avrupada stratejik slere sahip olmutu. Heligoland, Malta, yon adalar artk ngilizlerin hakimiyetindeydi. Ama esas kazanc Avrupa dndayd. Amiens barn tekrar kayda geirtmiti. Hint Denizinde Sechelle adalar, le de France, Rodrigue ngilterenindi. Antillerde Saint Lucie, Tabago, la Trinitede onundu. Cap ve Seylan almt. Asl nemli ve grlmeyeni ise elde ettii ticari ayrcalklard. Grnen o ki, btn bu hengameden sonra hayat ok pahal bir hale gelmiti. Altn 1790 ylndaki deerinin katna ykselmiti. Filler tepiirken, halk daha da eziliyordu.

Waterloo Sava

86

Yeni Osmanl Saray Dolmabahe, 1815

Dolmabahe Saray 1

Osmanllarda en nfuslu ayanlardan biri olan Hac mer Aa 1815de ld. Ortada pek byk nfusa sahip ayan ailesi kalmamt. II. Mahmut bundan sonra ayanlar ok kolay bir tarazda merkezi itaat altna ald. Aslnda ayanlk messesesi bir ihtiyatan domutu. Bu ihtiya ortadan kalkmadka ayanlk biter baka bir kurulu o fonksiyonu yerine getirmeye balard. Osmanlda da byle olacak, ayanlk kalkacak ama Bab Ali brokrasisi ykselecekti. Ayanlarla mcadelede beyin rol oynayan Mehmet Sait Halet Efendi nianc oldu. Divan tercmanl ve Voyvodalk messeseleri gibi ileri grev kapsam iine almt. Sylentilere gre bu ilerden byk rvet yiyor. Gelen paralar yenierilere datarak ocan kuvvetini kazanyordu. Oca yeniliki hareketlere kar kkrtarak, devleti bask altnda tutuyordu. Bir yandan da ayanlarla mcadele ile devleti oyalyordu. Bylece yenieriler de korunmu oluyorlard. 1815 ylnda Saray Topkapdan Dolmabaheye tand. II. Mahmut sakaln ksaltm, setre pantolon giymeye balamt. Avrupada olduu gibi resimleri devlet dairelerine aslmaya baland. Padiah artk eliliklerdeki davetlere gidiyordu. ehir iinde ve yurt iinde gezilere kyordu. Zaman zaman hkmet toplantlarna katlyordu. Devlet adamlarnn huzurunda oturmasna da msaade ediyordu.

87

1815 ylnda Kahire'de bulunan Arnavut askerleri ksa sreli bir ayaklanma kardlar. Mehmet Ali Paa artk yeni bir ordu kurmak gerektiini iyice anlamt. nce Kafkas ve Afrikadan getirilen erlerden Nizam Cedid benzeri bir ordu kurmak istedi. Ama bu Memluk sistemini canlandrmak olacakt. Bunun yerine ulusal bir ordu rgtledi (Fransz ve ngiliz rneine benzer). Yoklama usul ile Msr kylerinden asker topland. Ordu Bat tarz snflandrld. Batl subaylar tarafndan sk bir eitimden geirilmeye baland. Napolyonun Waterloo yenilgisinden sonra Ruslar kendilerine gelmilerdi. Bundan sonra Rusya Srbistan vassal bir krallk haline sokmaya alt. Nisan 1815de Milo Obrenovi, Rus basks sonucu ayakland. 1815den sonra Ruslarn itelemesi ile ran ah Fetih Ali ah, Dou Osmanl topraklarnda baz yerleri eline geirmek iin Iraka saldrd.

88

Viyana Kongresi, 1815

Viyana Kongresi

Napolyon Savalar sonunda Fransz Ordularnn Koalisyon Ordular tarafndan tmyle yenilgiye uratlmt. Viyanada Avrupadaki snrlar ve gler dengesini yeniden belirlemek iin Viyana Kongresi topland. Napolyon Ordularnn srekli yenilgiye urayp geri ekildikleri bir dnemde, 9 Mart 1814 tarihinde, ngiltere, Avusturya, Prusya, Rusya, Avrupada siyasi corafyann yeniden dzenlenmesi iin aralarna politik bir ittifak oluturmulard. Bu 4 devlete sve ve Portekizin de katlmasyla 30 Mays 1814 tarihinde Pariste Paris Antlamas imzalanmt. 20 Temmuzda spanya da anlamaya katld. Burada savaa katlm olan tm devletlerin Viyanada toplanacak bir kongreye, tam yetkili temsilciler gndermesi kararlatrlmt. Fransz htilali ve Napolyon savalar ile bozulan Avrupa siyasi haritas ve gler dengesi, Osmanl Devleti hari tm Avrupa devletlerinin katld bu kongrede yeniden yaplandrld. Bu kararlar ve yeni statko ile I. Dnya Sava'na kadar devam eden Avrupa siyasi corafyas, belirlendi. 1815 Viyana Kongresi'nde ve Avrupa'nn yeniden yaplanmasnda en nemli rol ayn zamanda kongre bakanl grevini de yrten Avusturya Babakan Metternich oynamt. Metternich ve yardmcs Friedrich de Gentz Devrime kar sonsuz bir kinle doluydular. lkelerin ulusal bamszlklarn ve sosyal dzenini korumann arac olarak Denge ve Meruiyet i gryorlard. Meruiyet demek, eski monari hukukuna gre, topraklarn veya ona denk paralarn meru (eski) sahiplerine geri verilmesiydi.

89

Kongreye pek ok lke katlm olmasna ramen, kongrenin nihai kararlar ngiltere, Rusya, Avusturya ve Prusya tarafndan belirlenmitir.

Prince Metternich

Fransz htilali ile etkinlikleri artan milliyetilik, hrriyetilik ve sosyalizm akmlarna kar ve statkonun korunmasndan yana olan Metternich'in yeni Avrupa politikas temel gre dayanyordu. Bunlardan birincisi Avusturya'nn nderliinde Rusya ve Fransa'ya kar ngiltere Avusturya ittifakyd. kincisi, Batdan gelebilecek yeni ihtilal hareketlerine kar, ngiltere, Rusya, Avusturya ve Prusya arasnda drtl bir ittifak kurmakt. ncs ise, tm Avrupa'da i ve d barn korunmas iin, Fransa'nn da katld beli bir ittifak oluturmakt. Viyana kongresinde Avrupa devletleri Avrupada hibir hanedann hukukuna tecavz edilmesine msaade edilmemesini kararlatrmlard. Napolyon, Avrupada hanedanlar yerinden oynatm, Habsburgun elinden Germen imparatorluunu almt. Habsburg artk Avusturya imparatoru diye anlyordu. Habsburglar bir daha Germen imparatoru unvann alamayacaklard. Metternich'in Orta Avrupa's, eski Kutsal Roma-Germen imparatorluu topraklarn ve talya'y kapsyordu. Bu dzenlemede, geni bir Alman-Roma Birlii, kltr ve g alannda gerekte bamsz, ancak srekli bir birlik ba ile birbirine bal devletler topluluu bulunmaktayd. Byle bir Orta Avrupa'da yeni byk devletlerin, birleik bir Almanya'nn, bamsz bir talya'nn ortaya kmasna yer yoktu. Metternich, Alman Birliini, Avusturya'nn egemenlii altna alabilecei prenslerin ynetimindeki kk devletikler 90

halinde tutmay hedef almt. Dolaysyla, Metternich'in Avrupa'nn yeniden yaplanmas plannda, kta'nn merkezinde yer alan Avusturya'ya ok g bir grev verilmiti. Bu grev; yeni devlet sistemi ve eski toplum yaps temeli zerinde, blgenin siyasal ve sosyal alardan devamnn salanmasnda nclk ve liderlik greviydi. Metternich'in dncesi, Avrupa'y " federasyon " sistemi iinde yeniden kurmak ve ktann merkezinde yer alan ve tarihsel bir varlk olan Avusturya'nn ynetiminde federatif bir g oluturmakt. Mttefikler, bar nasl tesis edecekleri ve srekli klacaklar konusunda mutabakata varmlard. Devletlerarasnda kuvvetlerin adil bir dalm salanacakt. Veya baka bir deyile Avrupa bar devaml bir denge zerine kurulacakt. Bu beklide ayn zamanda Avrupa Birliine giden yol olabilirdi. Yalnz imdi bir sorun vard. imdi ddk byk devletlerin elindeydi. Bu devletler, dier devletlere danmadan, Avrupa ilerini kendi aralarnda karara balyorlard. Viyana kongresinde lkelerin topraklarnn olduu gibi kalaca konusunda teminat kmt. Fakat Napolyon geri gelince Fransa i rejimini kontrol altnda tutabilmek iin Paristeki byk eliler kendi aralarnda toplandlar. Tedbirleri incelemek iin srekli toplantlar yapmak zere anlatlar. Bylece 1818den 1822ye kadar srekli konferanslar ve kongreler yapld. imdi devletler birbirine yaklayorlard. Ve mterek bir sosyal heyet oluturma eilimi tayorlard. Avrupa Hristiyan temeline dayanan bir topluluktu. Devletler karlkl olarak birbirlerine iyi yntemler uygulamalydlar. Karlkl dayanma olmalyd. Bu sadece denge ve bar deildi. Avrupa devletlerinin birine verilecek zarara kar mcadele etme ykmllyd. Bu mcadele edilecek hususlar iinde ykc dnceler, devrim fikirleri ve devrim eylemleri bata geliyordu. Fransada olup biteni, imdi ne km olan dinci ve gerici kesim kendi iine geldii gibi yorumluyordu. Avrupa krallarn ynettii ve ynetecei bir toplumdu. Koalisyonun zaferi Franszlar iin Tanrnn bir dersiydi. Fransa cezalanm ama alaltlmamt. stila ordusu fetih yapmamt. Onlar kurtarcydlar. Yeni Fransa kral XVIII. Louis yle diyordu: Zalimleri Koalisyon ykmt. Eer Elbe adasndan geri gelinmeseydi, koalisyon gleri de Fransaya girmeyecekti. Viyana kongresi toplanmadan nce alma komisyonlar kurulmutu. Her devlet kendi hesab iindeydi. Drt bykler Polonya, Almanya ve talya konusunda aralarnda tartyorlard. Koalisyon iinde yeni alt ittifaklar oluuyordu. Ama bu ittifaklarn hepsi ok ksa mrlyd. Kongre alrken Rusya-Prusya ve buna tepki olarak ngiltere-Avusturya yaknlamas olmutu. Kongre komisyon almalar srasnda koalisyonun dalaca ve hatta yeni bir savan esintisi varken, Napolyonun karaya k koalisyonu tekrar bir araya getirmiti. Aslnda Viyana Kongresi toplanmayacak, resmi olarak hi almayacaktr. Ancak, Avrupada her kesimden 216 heyet Viyanaya geldi ve arland. Grmeler 1814 Kasmndan 9 Haziran 1815e kadar srd. Tam yetkili komisyonlar zel anlamalar imzaladlar. 9 Haziranda Kongrenin sonu belgesi imzaland.

91

Napolyon Sonras Avrupa

Viyana Kongresinden sonra Avrupa

Fransa ve yeni dnyann siyasal corafyas 30 Mays 1814 ve 20 Kasm 1815 tarihli Paris Anlamalar ile izilmiti. Avrupada, tutucu ve gelenekilik ne km, iktidara gelmiti. Aslnda kazanan Fransz Devrimine kar Kar Devrim idi. Ama Amerika cumhuriyeti ve devrimci hareketlerle alkalanyordu. Sanayi Devrimi balamt. Liberal ve milliyeti gr yaygnd. ngiltere parlamenter rejimle gittike geliiyordu. Burjuvazi ile proletaryann ittifak bozulmutu. Napolyona kar ittifak yapm olan ngiltere, Rusya, Avusturya ve Prusya, Fransz ihtilali ncesi duruma tekrar dnmek istiyorlard. Bu ie de Fransann mttefiki olan Danimarka ve Saksonya krallklarndan baladlar. Bunlarn topraklarn meru sahiplerine vereceklerine, dattlar. Aslnda eski duruma dnmek istenmi ama ortaya ok farkl yeni bir durum kmt. Bir kere eski cumhuriyetlerden hi biri tekrar kurulmad. Venedik cumhuriyeti Avusturyann oldu. Genova cumhuriyeti Sardunyaya verildi. Birleik Eyaletler cumhuriyeti, Belikay da

92

iine alan byk bir Hollanda krall haline sokuldu. Papann mlk olanlar hari, hibir Kilise Devletleri tekrar kurulmad. Eski Alman serbest ehirlerinden sadece 4 tanesi kald. Avusturya mparatoru yeni unvann muhafaza etmiti. Tekrar Roma Germen mparatoru adn alamad. Zaten yeni Almanya ve Prusya gerei karsnda eski sfatna dnemezdi. Avusturya mparatoruna Milano blgesi tekrar baland. Avusturya imparatoru buray Kral Vekili sfat ile ynetti. talyann geri kalan ksmlar eski prenslerine geri verildiler. Macaristan bir krallkt. ok seyrek toplanan ve asillerden olumu bir diyet meclisi vard. Birleik Eyaletler cumhuriyeti, Hollanda krallna dnnce, bana kral olarak eski Stathouder varisi geti. Hollanda artk niter bir devletti ve tek bir meclisi vard. Hollanda Temel yasasna gre 3 sosyal snfn oluturduu bir meclis bulunuyordu. Yeni cumhuriyete Cava ve Sumatrada tekrar geri verilmiti. Ancak buralarda bamszlk istekleri yeermiti. Hollanda bamszlk isteklerine kar durmadan savaacakt. svire 1802 tarihinde yeni bir anayasa altnda birlemiti. svire bu anayasasn muhafaza etti. Tarafszl Avrupa devletlerince garanti edildi. Danimarka, sve krallna verilen Norvei kaybetti. sve 4 snftan olumu eski diyet meclisini muhafaza etti. Ksa sre iinde svee balanmay kabul etmeyen Norve isyan edecekti. Norve, 1791 Fransa Anayasas benzeri bir Anayasaya sahip olmutu. Bu meclis seimle oluacakt. Ama ancak 3 ylda bir toplanyordu. Fiili olarak ynetin sve kral tarafndan seilen bakanlarn elindeydi. Sonunda Norve, Avrupann o andaki en liberal Anayasasna kavutu. Saksonya topraklarnn bir ksm Prusyaya verildi. 1795 ylnda Prusya tarafndan alnm olan ufak Polonya paras bir krallk olarak organize edildi. Bu yeni Polonya krallyd, yeni kral da Rus aryd. Polonya krallnn bir diyet meclisi ve bir de Anayasas vard. Eski prens ve krallar tekrar ibana geldikleri yerlerde eski hkmetme kabiliyetlerini devam ettiriyorlard. Ama aslnda Fransa buralardaki aristokrasi ve ruhban snflarn sildii iin imdi daha da kuvvetliydiler. Prusya, Poseni (Pozan) geri ald. Alamad yerlere karlk Vestfalya ve Rhein nehrinin sol kysna tazminat olarak sahip oldu. Bu deiikliklerin sonular ok nemliydi. O zaman kadar aristokratik, askeri, tarmsal, Protestan bir Dou Devleti olan Prusya, madenlere sahip, Katolik tarafnda olduka gl olduu, gelimi bir burjuvazinin bulunduu bir Bat Avrupa devleti haline geldi. Rheinin onun olmas, Prusyaya Rheini Fransaya kar mdafaa etme sorumluluunu yklyordu. Prusya imdi Almanyann bir ucundan dier ucuna ulaan topraklara sahipti. Ancak Prusya paralar arasnda baka Alman devletleri vard. Prusya paralanm haldeydi. Almanya artk 38 devletten oluuyordu. Avrupa sadelemi, Almanya hari sadece 20 kadar devlet kalmt.

93

Fransaya komu Alman devletleri, Fransa Anayasasn rnek alarak kendi Anayasalarn kabul ettiler. Bunlarda, birisi seimle i bana gelen 2 meclis vard. Rejimler asndan, Fransa eski kraliyet ailesine geri verildi. Ancak mttefiklerin de istei ile Anayasa Vesikas n imzalad. Bu vesika ile 1789dan beri yaplm olan btn yenilikleri muhafazay kabul etti. Buna el konan kilise mallar ve gmenlerin emlaki da dahildi. Her ey yerinde kald. Burjuvalar, subaylar, Senato, Halk Meclisi Cumhuriyetin devam olarak yerli yerindeydi. Belgede Bourbonlarn iktidar da salama alnmt. XVIII. Louis Tanrnn ltf ile tahta gemiti. Fransadaki tm otorite onun kiiliinde toplanmt. Asl nemli olan gelenek ve otoritenin miras yoluyla gemesiydi. Halkn iradesi o kadar nemli deildi. Ama Aydnlarn etkisinden bahsedile bilinirdi. Meruiyet evrensel bir ilkeydi. Eski kraliyet rejimine sanki sadece Bayrak gemiti. Bundan sonra her devletin rejimi kendi meru hkmdarnn iradesine bal kalacakt. Bylece hkmdarlarn ou mutlak ve kontrolsz iktidarlarn muhafaza ettiler. Meclisi olan lkelerde meclisin grevi, kral tarafndan tayin edilmi bakanlarn hazrladklar kanunlar ve vergileri kabul etmekten ibaretti. Gerek iktidar hkmdar ve memurlarndayd. Fransa ihtilalinden sonra meclis yelerine maa balanmt. imdi ise btn monarilerde genel kural olarak seilen parlamenterlere maa veya herhangi bir tazminat denmiyordu. Bu da paras olmayan seilemez demekti. Seme imtiyaz ise genel olarak mlk sahiplerine ait bir hakt. Seim, Kuzey lkelerinde szl ve akt. Fransa ve benzeri rejimi olan lkelerde ise, ruhban snf adetine uygun olarak, yazl ve gizliydi. ngilterenin siyasi rejimi, bildiimiz eskiden beri olumu olan parlamenter monarik sistemdi. Bu rejim tm dier lke rejimlerinden farklyd. Kral bakanlar parlamento yeleri arasndan seerek kabineyi oluturuyordu. Sonra kendi toplantlara bile katlmadan ynetimi kabineye teslim ediyordu. ngilterede, Hkmetin lkeyi ynetmesinin Parlamento ounluuna sahip olup olmamasna bal olup olmad konusunda tartma vard. Tory partisi parlamento ounluu gerekmez diyordu. Tory bu gereklilii ancak 1834 ylnda kabul edecekti. Toryler 1783den beri iktidardaydlar ve 1830a kadar iktidarda kalacaklard. Sava ngilterede kraln yetkilerinin kuvvetlenmesine neden olmutu. Fransada da kral bakanlarn ounlukla meclis iinden seiyordu. Yeni bir siyasi kadro eski rejim kadrolarnn yerine gemiti. Ayrca yenilenmi bir ordu vard. Piskoposluk, mareallik bir burjuva meslei olmutu. Yeni yneticilerin nde gelenleri dk, baron gibi cumhuriyetin aristokratlar olmulard. Bunlar Bakan (1. Konsl, imparator) adna hareket ediyorlard. Dorudan veya ortaklaa egemenliin yerini yetkilinin kiisel egemenlii almt. Artk genel olarak gazetelerin kamuya ait haberler vermesi ve politik tartmalar yapmasna ses karlmyordu. Basn sansr iyice zayflad ve bir Basn Hrriyetinden sz edilir oldu. Ancak basn sular lkeden lkeye ok deiiyor ve byk farkllklar gsteriyordu. Napolyon sonras Avrupaya asiller tekrar damgalarn vurmaya balamlard. imdi hedef toplumun tmyd. Korku etkin klnmaya allacakt. XVIII. Yzyl deerlerini yadsmaya ynelik bir toplum yaratlmaya allacakt. Halka anlatlan felaketlerin kaynann XVIII. Yzyl deerleri olduudur.

94

1815in Baz Gelimeleri

Kiyonaga, Kadnlar Hamam

Japon ressam Kiyonoga (1742 1815) ld. 1815 ylnda ngiltere budaya ok yksek gmrk resimleri koydu. 1815 ylnda, nceki yenilginin aalanma nedenini ortadan kaldrmak iin bir Amerikan filosu, tekrar Trablusa gitti. Trablusgarp Paas Amerika Birleik Devletleri taleplerine uymak zorunda kald. 1815de Fransz generali ve Napoli kral Joachim Murat (1767 1815) idam edildi. Fransz mareali Michel Ney (1769 1815) idam edildi. Kendi idam emrini, idam mangasna, kendi vermiti: Asker ate .

95

Hegel

Hegel

(Bu blm Trke Wikipediadan alnmtr.) George Wilhelm Friedrich Hegel (1770 - 1831) ok nemli bir Alman filozofudur. Hem onu takdir edenler ( Bradley, Sartre, Bauer, Stirner, Marx ) hem de acmaszca eletirenler ( Kierkegaard, Schopenhauer, Nietzsche, Heidegger, Schelling) zerinde etkisi olmutur. Felsefede, tarih ve yapnn nemli olduunu ileri srd. Efendi-kle diyalektiinin kavramsallatrd. z farkndalk olumas iin tekinin var olmasnn nemini vurgulad. Bir memurun oluydu. Tbingen'de ilahiyat okuduktan sonra Bern ve Frankfurt'ta felsefe retmenliine balad. 1805'te Jena niversitesine profesr oldu. Balangta Schelling'in znel idealizm felsefesine inanmt. Sonradan kendine baka bir sistem kurdu. Kurduu bu felsefe sistemini Phanomenologie des Geistes adndaki eserinde anlatt. Bir sre sonra Berlin ve Heidelberg niversitesinde profesrlk yapt. Bu devrede yazd eserler arasnda Mantk Bilimi ve Felsefe Ansiklopedisi dikkati ekti.

96

Hegel'in kurduu sisteme diyalektik mantk denilir. Buna gre bir tez, karsndaki baka bir tezle (anti-tezle) karlar, bundan yeni bir anlay doar ki buna sentez denilir. Hegel, Kant'n felsefesine inanmakla beraber onun fikirlerini yetersiz buluyordu. Kant'n aksine insanlarn her eyi renebileceklerine inanmt. Hegel'e gre dnya demek mantk demekti. Felsefe elikilerin (kartlarn) felsefesidir. iek, meyvenin ortaya kmasna yol aar, ama meyvenin ortaya kmas iin de, iein ortadan kalkmas gereklidir. Demek ki remenin gerei, hem iek hem meyve olmaktr. lm hem ortadan kaldrmadr, hem yeniden douu salayan kouldur. Hegel mrnn son yllarn Berlin'de geirdi. 1831 yaz ve sonbahar boyunca sren kolera salgnnn son kurbanlarnda biri oldu. 14 Kasm'da ksa sren bir hastalktan sonra aniden lmtr. Hegelin felsefesi bireylerin kendi kendilerine zgr bir bilince ulatklar bir insanlk tarihi felsefesidir. Bilin, dnyann bilincine vararak, kendi kendisinin bilincine de, efendi ile kle arasndaki diyalektik yolla varacaktr. Gerekte bu diyalektik, her biri kendisini olduu gibi tantmak isteyen iki bilin biimi arasndaki klelik ve egemenlik ilkelerini insanlk iinde betimler. nsanlar hayvanlardan farkl olarak, yaam ama yeteneine sahiptirler. Her insan bunu bir lm kalm sava iinde, hem kendisi hem teki iin yapacaktr. Kle kaybedecek, yaam nnde diz kecek ve efendi iin alarak ona hizmet edecektir. Ancak kle (Marx'ta proleter) esaretinden de bu alma iinde ve bunun sayesinde kurtulacaktr. nk dnyay dntrerek, kendisine bamszla ulamann somut aralarn verecektir. Bu sre sonunda, bilin Akla ular. Dnya ona yabanc olmaktan kar; dnyaya ilikin bilgisi onun gerek bilgisidir ve onun gerek bilgisi de dnyaya ilikin bilgisidir. Ama bilin artk sadece bireyin bilinci deildir; bilin, iinde ben'in biz olduu, biz'in ben olduu bir topluluun bilincidir. Bu da Ruhtan baka bir ey deildir. Ruh, tarih boyunca, tarihsel geliim kilit anlar olan belli sayda figr araclyla kendini ortaya koymutur. Bu kilit anlar Yunan etiinden, Hegel in dnemindeki ada Prusya'ya kadar uzanr. Bu sre sonunda ancak bilin, Ruhun kendi bilinci haline gelerek mutlak bilgiye ular. Filozof da byle bir bilginin yorumcusu olur. Mutlak, kendi kendini temsil eden znedir ve kendisine ilikin bilgisini de felsefe araclyla elde eder. Bu nedenle felsefi dncenin kendisi mutlak bilgidir. Felsefi Bilimler Ansiklopedisi bu bilgiyi oluturan kavramlarn nasl eklendiklerini ve Doruya ulamasna nasl olanak saladklarn gsterecektir. Tarih olarak felsefe, nceki btn felsefeleri kendi iinde btnletirir ve aar. Ancak bunu yaln bir toplama ilemi biiminde deil, Dorunun kendisine ulamak zere gerekletirdii eyleme gre yapar. Felsefenin her paras bir btndr. Her felsefe bir dairededir ve ansiklopedi dairelerin dairesidir. Bunun sonunda ideye ulalr ve orada felsefe gerekleir. Geist, Sbjektif Geist, Objektif Geist ve Mutlak Geist olarak l bir yapdadr. Sbjektif Geist insan ruhudur. Geist, zgr bir varlk olabilmek iin, kendisini bilip tanyan bamsz bir gereklik haline gelmek iin, doadan yava yava syrlr. O, henz gelimemi bir ruh halindedir ve bu haliyle antropoloji biliminin aratrma ve inceleme konusu olur. Ruhun henz doadan tmyle syrlamad bu aamada, ona karlk gelen kavray biimi alglamadr. Ruh, daha sonraki aamada duyguya da hissetmeye geer. Hissetmenin en

97

gelimi ve tamamlanm ekli kendini hissetmektir ve bu, bilince giden, bir ara basamaktr. Bilin, bylelikle duyum, alg ve anlay aamalarndan geerek kendini zgr bir Ben (Ruh, Zihin) olarak tanr. Ben, bundan sonra baka benleri de tanr ve kabul eder. Bylelikle, Geist kendisini Objektif (Nesnel) Ruh olarak gerekletirir ve ortaya ahlakllk ve Devlet kar. Bu durum benin kendi iinde kalmaktan kurtularak genel kurallara ve sbjektiflikten objektiflie (znellikten nesnellie) ykselmesi demektir. Bylece, herkes iin geerli olan, herkesi kavrayan objektif Ruh ortaya km olur. Tarih dediimiz ey, Hegel'e gre, halklarda beliren Ruhun gelimesinden baka bir ey deildir. Tarihin belli bir annda, belli bir halk, Ruhun gelimesini zerine alr. Ruhun hukuk, devlet, ahlak ve tarih alanndaki bu objektiflemesi (nesnellemesi) srecinde kendine dnmesi, kendini tanmas, mutlak Ruhun bilincine varmas sz konusudur. zel isteklerin, tutkularn ve eilimlerin alannda, herkes iin geerli objektif ilkeleri ortaya koyarak, onlar hukuk, ahlak, devlet eklinde kabul eden Ruh, btn koullardan syrlarak kendini tanmaya, kendi zn fark etmeye balar. Bylelikle, Mutlak Ruh haline gelir. Mutlak Ruh da adml bir hareketle gerekleir. Onun birinci aamas sanat (tez), ikinci aamas ise dindir (antitez). Buna karn, onun nc aamas felsefedir (sentez). Felsefe, Hegel'e gre, hem sanatn hem de dinin almas ve onlarn ilerinde tadklar hakikatin daha st bir dzeyde kavranmasdr. Felsefe, Geist'i, mutlak varlk olarak kavrar ve onu hem maddi olmayan bir dnce, hem de elle tutulup gzle grlebilen btn varlklarn birlii olarak kavrar.

Hegel ders veriyor

Hegel Yahudilii ilkel Tanr kavramndan sorumlu, adi bir din olarak kabul etmiti. Yahudi Tanrs koyduu bir yasaya sorgusuz boyun eilmesini isteyen bir tirand. Hegel Kant gibi Yahudilii dinle ilgili tm yanllarn kayna olarak gryordu. sa insanlar bu dnceden kurtarmaya almsa da Hristiyanlarda ayn Tirann boyunduruuna girmilerdi.

98

imdi bu despot tanry atp, yeni bir bak getirmenin zamanyd. Dnyada yaam gc olan bir Ruh dncesi geleneksel Tanrnn yerine geebilirdi. Bu ruh kendi bilincine varmak iin snrlanmak zorunda kalyordu. Ayrca dnyaya ve insanlara bamlyd. Yani snrl insanlkla sonsuz Ruh diyalektik olarak birbirine balanmt. lah bir anlamda insanln bir boyutuydu. Hegel Aydnlanmann bir kiisiydi. Bu nedenle akl onun iinde nde geliyordu.

99

Tutuculuk, 1815

Chateaubriand

1815den sonra bata gelen ey Devrim, mutlak ktlktr fikriydi. 1815 dnyas kaygl bir dnyayd. Kendine akl d ve deneysel olamayacak tutanaklar buldu. Bu tutanak dindi. Her trl siyasal yarta din ilkesi vardr ve bu ilke ortadan ekilir ekilmez her ey kaybedilmi olur . Metterniche gre, btn fenalklar dinsiz bir yzyldan ve onun szde filozoflarndan ve sahte retilerden gelmitir. imdi kilise artk monariye bir rakip deil, onun en yakn ibirlikisiydi. Devrimci dnceye kar sava, Kiliseler aras bar ve Kilise ii bar beraberinde getirmiti. Deiik mezheplerden Hristiyan hkmdarlar, imdi, ayn dinsel dili konuuyorlard. Anglikan Kilisesi Papa yerine Napolyonu Deccal yapmt. Papa uzun zaman sonra Londraya temsilci yollamt. Artk Jansenizm, Gallikanizm, vs tartmalar artk ortadan kalmt. Bunlarn modas oktan gemiti. Papa VII. Pius Cizvit tekilatn yeniden kurmutu. Bonald, Maistre, Haller mutlakyetiliin kuramn kurmaya giritiler. Toplum szleme ile olmaz, onu Tanr yaratm ve kurumlarn da O vermitir. nsan bunu deitiremez. diyorlard. Anayasalar istedikleri kadar hak eitliini ilan etsinler, doal eitsizlik onu her

100

zaman baarsz klacaktr. Monari, btn zamanlarn ortak hukukudur. Hkmdar hkm srd lkenin sahibidir. Ve halktan nce gelir. Hkmdar istedii gibi hareket eder. Devlet aadan yukar deil yukardan aa kurulur. Genel irade yerine Tanrsal kanunlar geerlidir. Toplumun alt katlarndan gelen biri hkmdar mlknden edemezdi. Ballk en byk erdem saylyordu. Bata hkmdar ve manevi deerler olmak zere her eye ballk isteniyordu. Aile reisine ballk, patrona ballk bekleniyordu. Ksa sre iinde, gn getike, her yerde tutuculuk gittike aztacakt. Fransada yenilikler yasaklanacakt. Romada aya ve sokak fenerlerine kar klacakt. Torinoda botanik bahesi yklacakt. Bunlar sanki bir kin kusmayd. Edebiyatta ve zelikle Alman iirinde akla kar olu, mistizm, dini yceltme ne kacakt. Tabii edebiyat milliciler ile tutucular arasnda blnecekti. Almanyada Uhland (1787 1862) ve Tieck (1773 1853) liberalken, Brentano (1778 1842) ve Eichendorf millici ve Hristiyand. Fransada Chateaubriand (1768 1848) yazyordu. Chateaubriand, Fransz romantizminin babas kabul edilir. Doay tasvir etme ve duygular anlatma ekli neslinin romantik yazarlarna rnek oldu. rnein, Lord Byron (1788 1824) Ren'den ok etkilenmiti. Gen Victor Hugo (1802 1885) ise bir deftere " Chateaubriand Olmak ve Olmamak " isimli bir yaz yazmt. Dmanlar dahi yazarn etkisini reddedemedi. Politik sebeplerden tr yazardan holanmayan Stendhal (1783 1842) bile De l'amour isimli kitabnda Chateaubriand'n psikolojik analizlerini kulland. Chateaubriand politik ve edebi kariyeri bir arada yrten bir edebiyatdr ve kendisinden sonra gelen Lamartine (1790 1869), Victor Hugo, Andr Malraux (1901 1876) gibi isimlere rnek oldu. Politik dnceleri ve eylemleri pek ok elikilidir. 1815 toplumu edebi evrelerde ve dini evrelerde insann zayfln vurguluyordu. Tanrsal dzen vard. Ebedi bir din, ebedi bir ahlak, ebedi bir hiyerari vard. Toplum hareketsizleiyordu. Gvensizlik duygusu baskn kmt. XVIII. Yzyln devrimcilii, tutuculua dayal kar bir devrimle durdurulmutu.

101

Avrupada Tarm

Avrupa yiyecek kaygs iindeydi. Bu da toprak ihtiyacn beraberinde getiriyordu. Kendi kendine yeten her yer mutluydu. Hatrlanaca gibi Hollanda ve ngilterede sral tarm yaplyordu. Buday ve yem bitkileri mnavebe ile dikiliyordu. Belika, Kuzey Fransa, Bat Almanya byle idi. Buralarda toprak sahipleri, topraklarn kiraya vermiyor, kendileri paralarn da yatrarak ziraat yapyorlard. Dier yerlerde tarm hala ok emek, az retim demekti. Kt gbreleme, topra ksa dinlendirme, yanl seim, kt beslenen hayvanlar retimi iyice dryordu. Genelde kullanlan aletler eski teknolojinin aletleriydi, bu nedenle fazla emek ihtiyac vard. Tarm almalar, byk zahmet, zaman ve kol gc istiyordu. Ekme, bime, dvme firavunlar zaman Msrndan kalma gibiydi. retkenliin zayfl, verimin deikenlii, tama yetersizlii ortaya deiken ve gvenilemez bir retim karyordu. Sonuta tahl fiyatlar da belirsiz ve dalgalyd.

102

En ok para getiren ekimler, ba, zeytin, keten, kenevir, dut, kk boya gibi snaiye dnk ekimlerdi. talya, spanya ve Gney Fransann tepelik yerlerinde iyi kalite araba dnk baclk yaplyordu. Almanyada eker pancar bulunmu ve kullanlmaya balanmt. Almanyann kuzey topraklarnda eker pancar tarm balamt. Britanyallarn %90 kendi adalarndaki retimle besleniyorlard. avdar gittike geriliyor, yerini buday alyordu. Bununla beraber has budaydan ekmek hala lkst. avdar, arpa ve msrdan ortaklaa hamur yapyorlard. skoya kekini yulaf kullanarak yapyordu. Tama genelde suyollar kullanlarak yaplyordu. Avrupada nehirler ve kanal andan istifade edilerek mavnalara yklenen ticari mallar, deniz kysndaki limanlara getiriliyordu. Kyller kira borlarn ve vergilerini dedikten sonra be kuru biriktirebilirlerse, mutlu bir mevsim yaam oluyorlard. Kylye hayvanclk yan bir gelir salyordu. Gbre, st ve et ondan geliyordu. Hayvan srlerinin otlaklarda iyi beslendikleri sylenemezdi. Tuz da yetersizdi. Hayvanlar salgn hastalklara aktlar. Sr vebas hayvanlar telef edip, geiyordu. Gneyde ise koyun yaylaya kyor ve bu nedenle iyi besleniyordu. Patates kurtarc olmutu. Pek ok yerde ve bu arada rlandada nfusun a kalmamas patates sayesinde oluyordu. Dalgalanan tahl fiyatlar, Fransada sava bitince birden ykselie geti. Budayn hektolitresi 22 franktan nce 34, sonra 46 franka kadar ykseldi. Bu ykseli, istifilik sulamalarn ve narh koyma isteklerini beraberinde getirdi. Kzgn halk yakp, ykmaya ve saldrlara balad. Hkmet tahldan giri vergisini kaldrd. Tahl ithalini tevik etti. Bedava ekmek yapan yerler at. ngilterede drt yllk almak ekim nadas ortadan kaldrmt. apalama ile azot zenginletiriliyor, hayvanlar iin yemlik ot ekimi yaplyordu. Dnml olarak algam ekimi, yonca ekimi balamt. Bu tarm devrimiydi ve zamann en nemli olayyd. Britanyadaki hayvan yetitiricileri gzlerini rklarn slahna dikmilerdi. Bu almalardan pek ok hretli tr olutu. Ayrca sulama kanallar ve besi ayrlar yaplp, hayvancla sunuldu. Kta Avrupasnda da melez trler yetitiriliyordu. Fransada 1815de 27 milyon hayvandan 1,5 milyonu Merinostu. Bu oran artyordu. Tarmn verimini arttrmak iin gbrelemeye nem veriliyordu. Hayvan gbresi kullanld. Sonra kemik dnld, birileri Napolyon Savalarnn olduu alanlar kemik toplamak iin kazmaya balad. Tarm iin denizden toprak kazanma devam ediyordu. Hollandada yeni toprak kazanm gittike hzlanyordu.

103

ngilterede kullanlmakta olan sapan at ile srme teknii Kara Avrupasna yaylmaya balad. Tarm aralarnda ise nemli bir gelime yoktu.

zm Ba

Fransada Bourbonlar tekrar iktidara geldiklerinde feodal balardan kurtulmu bir kyl kesim bulmulard. Ama hala kiraclar, ortaklar, gndelikiler vard. Az sonra, topraklarn brakp gidenler geri dnnce, ileri bir tarm bilimi ile ynetilen malikaneler tekrar var olacakt. Fransada, krsal alanda kapal tarm toplumu devam ediyordu. Genel olarak orta hall iletmeler vard ve topra yeteri kadar iyi ve doru ileyecek para da yoktu. ou kyl, toprak kulbeler de altlarna yaprak yataklar yaparak yayorlard. Geceleri etraf tahtakurular basyordu. Krsal yaam, asrlar ncesinden beri deimemiti. Yiyecek de ktt. Lahanal domuz ya nadide bir yiyecekti. Ancak Fransada tarmn yine de kendine yettii sylenebilinir. Kiiler genel olarak, yoklua olabildiince katlanarak, elindekinin zerine biraz daha bir eyler katmaya almaktaydlar. Bu genel bir anlayt. stenmemesine ramen eninde sonunda bor yaplyordu. Bu da peinden ipotei getiriyordu. Marx, ipotee feodal denti diyordu. Mmkn olduunca kendi ya ile kavrulan Fransa Krsal kesiminin konusu hep durumundan yaknmak oluyordu. retmenleri beenmiyor, nemsemiyorlard. Tabipleri kar ise istekliydiler. Ama krk ve kklara olan ilgileri de azalmamt. Grnte rahiplere ilgisiz gibi grnyor ama onlara sayg duymay da hi eksik etmiyorlard. ok tanrl dnemden gelen alkanlklar da devam ediyordu. Meryem ve Napolyon yan yanayd.

104

Avrupada Sanayi

plik eirme

ngiltere daha nce anlatlan teknolojik gelime sayesinde sanayi devrimine adm atmt. Ancak Avrupann tm dier yerlerinde, endstriyel alma zanaatkarlar tarafndan yaplyordu. Hemen hemen her yerde iplik eirme ilerini kadnlar yapyordu. Evdeki dokumac, kendini ezen sefalete kar ve fabrikaya uzun sre direndi. Evdeki iyeri (Workshop), emein topland fabrikaya (factory) hep kar kacakt. Balangta byk ii topluluklar kmr retimi, elik imali, pamuk ve yn eirme makinelerinin olduu yerlerde bulunuyordu. i says hrdavat, silah, ine, hal, sabun ve mum endstrilerinde de artt. Bu srada, baklk, demir eya, saatilik, bronz eya, oyuncak, rme gibi i kollarnda ounluk evde yaplan almalardayd. Evlerdeki dokuma tezgahlarnn says ngiltere, skoya, Silezya, Normandiyada azalmaya balamt. Krsal kesimde yaplan bu almalar pratik gerektiren ilerdi. cretlerin dk olmasnn kural olduu bu zamanlarda, ev sanayinden gelen gelir, krsal kesrim iin vazgeilmezdi. Kentlerde ise ince marangozluk, bronz, seramik, lks ccaciye, tipografi gibi sanat ieren almalar yaplyordu. Bunlar retenler geleneklerini srdren, sekin bir tabaka oluturuyordu. Krsal ev alanlar bu sekin zanaatkarlardan ok daha kt durumdaydlar. 105

Buhar ile alan tezgah says daha epey azd. Avrupa lkeleri ngiltereden kaak makine ve onu altracak ii alyorlard. Endstrinin ilerlemi olmas zanaatkarlarn orann azaltyordu. Byk kurulularda ise alan ii says artyordu. Evlerde alan (dokuma gibi) ii says da azalyordu. Ancak hala alan nfusun byk ounluu zanaatkarlard. Duvarc, ta yontucu, dlger gibi inaat iileri, arabac, tayfa gibi nakil vastas alanlar cretli alp, zanaatkar gibi davranyorlard. Pek ok yerde kalfalk messesesi devam ediyor ve dayanyordu. Fabrikalarda erkekler, kadnlar, ocuklar karma kark alyorlard. Bunlarn ou yakn kylerden gelmiler ve herhangi bir eitimden gemeden almaya balamlard. Bunlarn altklar yerlerle bir balar yoktu. ok az cretle ve i garantisi olmadan alyorlard. Kendi ilerinde birlikler, meslek rgtleri de kuramamlard. Yani zanaatkarlar gibi rgtl deillerdi. rgtlenmek, grev yapmak kanunen kendilerine yasaklanmt. alma sreleri ok uzundu, bu kadn ve ocuklarda hastalanmalara, kazalara neden oluyordu. ilerin yaadklar yerler, kk, karanlk, pis, havasz yerlerdi. Buralarda st ste yayorlard. Ayn yatakta bir ka kiinin yaad oluyordu. Biri uyuyor, o ie gidince dieri yata kullanyordu. Beslenmeleri yetersizdi. ou kendini ikiye vermiti. Bu koullarn ocuklar da eci bct. Bat Avrupada kent burjuvazisi iktidardayd. Ama ii snf mcadelesi de balamt. Bu ykselen kapitalizmin gstergesiydi. Kazanm bir snf ve ykselmek isteyen bir snf. Sanayi tesisleri, genel olarak, asiller veya asillemiler (ok zengin burjuvalar) tarafndan kuruluyordu. Olduka sk olarak, mhendisler ve teknik bulu sahipleri destekleniyor, onlara finansman salanyordu. Fabrika patronun kiisel eyas gibiydi. Sahip de fabrikasn mlk gibi ynetiyordu. Yksek duvarlarla evrili bir hapishane, yeni sanayi feodalitesinin kalesi gibiydi. 1815den sonra ngiltere, Fransa ve ABDde sanayiyi koruyucu bir politika uygulanmaya balanacakt. Bu korumac politika kapitalizme tersti. Adam Smithin takipileri, i blmnn tm dnyaya yaylmas gerektiini hzl sesle anlatmaya baladlar. Ksa sre iinde ngilterede de liberal sesler ykselecekti.

106

Avrupada Ticaret ve Kredi

Buday

ticaretin balca meta hala budayd. Buday byk kentlere mavnalarla suyollar zerinden ve arabalarla kara yolu zerinden tanyordu. O ylki rekolteye bal olarak fiyatlar deikendi. Yabanc lkelerden mallar geni lde deniz yoluyla geliyordu. Smrgelerin olumasyla ve Amerika Ktasnn ticari hayata girmesi ile Avrupaya ithal edilen rn ok artmt. ngiltere kahve, eker ve ttn gittike daha fazla ithal ediyordu. Okyanuslar tesi yiyecekler artk Avrupann her yerine dalmt. ngiltere byk bir dokuma ve maden mamulleri ihracats olmutu. Buna karlk hammadde, kereste, pamuk, yn, buday ithal ediyordu. lkeler paralarn lkelerinde tutmaya alyorlard. Kendi rnlerini yabanc rekabetinden korumaya alyorlard. Bu tutum ve buna ilikin alnan kararlar d ticareti snrlyordu. Fransada demirhane sahipleri, iplik ve kuma reticileri ok yksek gmrk resimleri uygulatmay meclislerine kabul ettirmilerdi. Hatta baz ngiliz mallarna ithalat yasa bile koydurabildiler.

107

ngiltere 1815 ylnda budaya koyduu yksek resimleri, i piyasa fiyatlarna gre deien bir endekse balamt. Zamanla bu rejimi zayflatt. En sonunda gmrk duvarlarn indirecekti. Yasak nce yabanc gemilerden, sonra ticari irketlerden kaldrlacakt. Borsalarda ilem gren istikraz tahvili, hisse senedi ilemleri artyordu. Bylece kredi kullanm daha bir ilerlik kazanmaya balamt. Bankalar hala zeldi ve banka ilemleri bu zel bankalar tarafndan yaplyordu. Banknotlar bu bankalar karyordu. ngiltere ve Fransada devlet bankalar vard. Ancak bunlar ok byk kuprler halinde ok az sayda banknot karyorlard. Kredinin hala madeni parann tedavln kolaylatrmak amal kullanlyordu. Madeni parann yerini tutuyordu. Bir de sabit vadeli senetler karl olarak ksa vadeli ikrazlar yapmak iin kullanlyordu. lk uzun vadeli kredileri sanayicilere ve gemicilik irketlerine sko bankalar verdiler. Rotschild ailesinin 5 kardei 5 Avrupa kentine yerlemiti. Buradaki bankalarndan verdikleri krediler milletler aras krediler haline gelmeye baladlar. Ayn ekilde svire bankalar da devlet istikraz tahvilleri kararak ayn yolda ilerliyordu.

108

Avrupada Bilim, Edebiyat, Sanat

Bilim hzla ilerliyordu. Bilginlerin says srekli artyordu. Daha bulularn pratik sonular o kadar nemsenmiyordu. Bilginler gzlem yapyor, deneyim kazanyor ve akl yrtyorlard. Bilim adamlar, olaylarn dayandklar kanunlar matematik olarak modellemek istiyor ancak bunu yapabilmek iin gittike daha dakik gzlemlerde bulunuyorlard. Bamsz gibi grlm olaylarn birbiri ile ilikisi aranyordu. Genel kurallar karlmaya uralyordu. Uzay geometri bulunmutu. Kuvvet, scaklk, elektrik, manyetizma, iinin titremesi fizikte nemli admlar olmutu. Organik sentez baarlmt. Atomik arlklarn bulunmas kimyada ileri admlar atlmasna sebep oluyordu. Anatomide duyu ve hareket sinirleri birbirinden ayrlmt. Paleontoloji ilmi kurulmutu. Gelimede evre etkisi inceleniyordu. Jeoloji ilerlemeler kaydediyordu. Dil, din, tre, hukuk tarihi adan incelenmeye balanmt. Almanyada Hegel diyalektik mant kuruyordu. Hegel diyalektii bir yandan Devletin Mutlak ktidarnn haklln, dier yandan sosyalist materyalizmi besleyecekti. Edebiyat bir meslek olmaya balamt. eitli edebi akmlar ortaya kyor, genler klasik sanat kurallarna kar ayaklanyorlard. Roman, Tarihi roman ile ne kmt. Yaam anlatan roman ise Balzac (1799 1850) ve Dickensle zirve yapyordu. Mimaride eskiye doru bir dn seziliyordu. Heykelde ise hareketin esere katlabilmesi iin byk aba gsteriliyordu. Resimde renk kullanm bir isyana dnmt. Mzik, bir yanda talyan usul operalarla, dier yanda Alman usul orkestrasyonla eitli melodileri ortaya karmaya devam ediyordu. Schubert, Weber, Beethoven duyguyu mthi bir gle ifade ediyorlard.

109

Fransada aydn, aristokrat ve byk burjuva kozmopolit ortam devam ediyordu. Salon toplantlar, sanatlarn zenginler tarafndan korunmas devam ediyordu. Devrimler ve savalar entelektel faaliyetleri durduramamt. Fransann entelektel stnl ypransa da devam ediyordu. Buna ramen Devrimden ve Napolyondan sonra Fransa kart bir tepki de vard. imdi artk XVIII. Yzyln felsefi ekicilii de kalmamt. Buna kar mzik hzla ykseliyordu. Mzik akl yokluyla duygulara sesleniyordu. Piyano ortaya km ve piyano ana girilmiti. Piyano btn burjuva evlerinde vard. Schumann, Chopin ve Liszt bu algy ba tac yapacaklard. Paganini hnerini kemanda gsteriyordu. Sax nesli alglarda yenilik yapacakt. Bir de yeni bir alg buldu, saksafon. Konerto nemliydi ve sanatnn bykln gsteriyordu. Ama tutulan insan sesi ile enstrman sesini birletiren liedlerdi. Oda mzii de lirik tiyatroya yerini brakyordu. Tiyatro altn an yaayp, byk kitleleri kendine ekiyordu. Romantik Dram da toplumu helecanlandryordu. ngilterede mizah ne kyordu. Dickens ve Pickwicki ok nl bir hale getiriyordu. Amerikan mizah da ortaya rvingi srmt. Tarihsel romanda arpc bir baarya ulamt. Walter Scott tarihsel romancn ban ekiyordu. Btn lkeler Scott rnek almaya baladlar. Romanlar renkli ve sosyal geleneklere sayglyd. Ortam derinliine aratrma yapacak tarihi iinde uygun hale gelmiti. Tarih aratrmalar iin dernekler kurulmaya baland. Guizot, Augustin Thierry, Michelet gibi tarihiler ortaya kt.

110

Genel Olarak Fransz Ekonomisi

Bank de France

Serbest ekonomiye Fransa burjuvazisi snrlamalar getirmiti. Devlet Konseyi Korporasyon yasan titizlikle denetliyordu. Ancak tekeller yine ortaya kyordu. Eer kyl ile irketler arasnda anlamazlklar karsa genelde zm irketlerden yana oluyordu. cretliler ise sanki devlete hasm gibi alglanyordu. szlemesi Medeni Kanuna konmutu ama kira ksmndayd. Vuku bulan anlamazlklarda, eskiden olduu gibi, iveren szne gveniliyordu. Gsteriler, toplanma yasa polisiye olaylar olarak ele alnyor, meyyideleri ceza kanununda bulunuyordu. ilerin bir alma karnesine sahip olmas mecburiydi. Karnesi olmayana i verilmez, bunlar serseri olarak nitelenirdi. ilerin veya patronlarn toplanmalar yasakt. Ancak uygulamada patronlar hogr grrken, iiler sert tedbirlerle karlayorlard. 1800de Fransa ticaret odalar tekrar kurulmutu. Genel de serbest ekonomi uygulamas geerliydi. Tketim zerine vergi konmutu ve bu vergi gittike artyordu. thal edilen mallar zerine zellikle vergi konuyordu. Ttn, araba, iki, oyun kad, tuz byle vergilendirilenlerdendi. Hkmet yiyecek maddelerine gz kulak oluyordu. Ekmek ve ete narh konmutu. Tahl ihracat durdurulmutu. XIX. asrn balarnda ticaret yine ykselmeye devam etti. Bu ancak 1810 1812 byk bunalmda durgunlat. 111

Msrda Bat Tarz Eitim, 1816

Mehmet Ali'nin kabul

Msr valisi Kavalal Mehmet Ali Paa Avrupaya eitim iin talebe yollamaya balad. Her konuda olduu gibi bu konuda da mparatorluun merkezi stanbuldan daha nce hareket ediyordu. Rahatlkla yaplan yeniliklerde stanbulun Msr takip ettii sylenebilinir. Avrupadaki ilk renciler Msra dndklerinde, Mehmet Ali Paa onlardan Batnn nemli eserlerini tercme etmelerini istemiti. Bu tercmeleri ve devlet kararlarnn yaynlanaca resmi bir gazete de kurdu. Msrda kurulan yeni okullarda Avrupal retmenler eitim yapyorlard. lk nce yabanc dil talyancayd. Ancak ksa srede Franszcaya dnld. Artk Msra Voltaire, Rousseau ve Montesquieu gibi Fransz dnrlerin fikirleri de giriyordu. Bir okul kitaplnda bu dnrlerin eserleri bulunur olmutu. Msr kendi aydnlarn yetitirmeye balamt.

112

Amerikadaki Gelimeler

Amerika ktasnda bundan sonra olacak devrimler de ngilterenin rol bata gelecektir. Napolyon savalar boyunca, ngiltereye Kta Ambargosu uygulanrken, o da Batya doru almt. Savalardan sonra ise ktada milli bir himayecilik balamt. Buna ABDde ksa sre iinde katld. ngiltere ise kle ticaretini yasaklama karar ile Atlantikte kol gezmeye balamt. Bylece hem kle ticaretini durdurmaya alarak insanca bir grev yaparken, hem de Atlantik sularn ve limanlarn kontrol altna alarak korsanlk ve kaaklk yapyor veya iine gelenleri koruyordu. Latin Amerikada devrimci hareketler balamt ama zorluklar fazlayd. Topraklar ok geniti. Ayaklanma odaklar birbiri ile ilikisiz, tek balarna kalyorlard. Zenginler, yneticiler yerlilerin eninde sonunda alacandan korkarak bakaldrlar desteklemiyorlard. Kilise kendisine dost olan eski ynetime kar kmyordu. ktidar birlikleri hem iyi eitimli ve hem de iyi tehiz edilmilerdi. Bakaldranlar silah ve cephane bulmakta byk zorluklar yayorlard. Ama btn bunlara ramen, bask yle iddetliydi ki, kinlenen insanlar ne olursa olsun deyip, isyan ediyorlard. Bu srada denizlere egemen olanlar onlara yardm ederse ne iyiydi. Amerika ktas iinde de bir dayanma vard. Kuzey ve gney yardmlayordu. ABDnin Atlantik kysnda burjuvazi hzla zenginleip, ciddi servetlere sahip oluyordu. Burjuvazi kle ticareti, rom ticareti, gemi yapm derken ngilizler ile ibirlii iinde srekli ngiliz kltrnden besleniyordu. Ancak bu burjuvazi ngilterenin krallk rejimi ile aristokrasisini horluyordu. Zaman getike ekonomik bir milliyetilik de ortaya kmaya balad. 1817de gmrk tarifeleri kondu. Yabanc gemilere kar nlemler alnd.

113

ABDnin ynetimi, Kuzey tccar burjuvazisi ile gneyin byk toprak sahiplerinin mutabakatna bal olarak sryordu. lkenin kurucu politikaclar bu toprak sahibi ailelerin iinden kmt. ABDde ok byk toprak sahipleri 100.000 hektar ve zeri, orta lekte toprak sahipleri 100 300 Hektar ve yoksul beyazlar vard. Bu yoksullar eitimsizdiler, kt meskenlerde yayor, ok az alyorlard. Zenciler kulbelerde oturuyorlard. Gnde 16 18 saat alyorlard. Eitimsizdiler, kaba ve clz bir grnleri vard. Hayatlar ve her eyleri beyazlarn iki duda arasndayd. Din ise onlara beyazlara ba emeyi tlyordu. ABDnin gney devletleri pamuk retimine sarlmlard. Bol el emeine ihtiyalar vard. rn her 10 ylda bir misli artar hale gelmiti. Kle nfusundaki art ihtiyac karlayamyordu. Yeni kleler elde etmek iin her araca bavurulmaya balanmt. Kle iyatlar artt. Bazlar davar yetitirir gibi kle srleri yetitirmeye balad. Her yerdeki kle tccarlar byk paralar kazanyorlard. Kanunlar deimeye balad. Klelerin azat edilmelerini ve kalarn nleyici hkmler konmaya baland. Byk iftlik sahipleri, stunlu, verandal grkemli evlerde yayorlard. Mobilyalar ngilizdi. Harvard veya benzeri bir kolejli bitirmilerdi. Okuyor, ava kyor, at yarna, horoz dvne katlyor veya seyrediyor, partiler veriyorlard. Blgeyi onlar ynetiyordu. Milislerin komutanydlar. Sanki yeni bir valyelik dnemi yaanyor gibidir. Ancak rn iklimsel olarak dalgalanyordu. Bu dalgalanmaya bal olarak gneyin toprak beyleri de zaman zaman bor alyorlard. Genellikle de kuzeyin kapitalistlerine borlanyorlard. ABD Anayasas eitli mezheplerin bir arada yaamasna olanak veren bir ortam hazrlamt. ktidar da gler ayrl vard. Yarglar nerede ise bir denge unsuruydular. Devlet federe bir devletti.

114

1816n Baz Gelimeleri

Zulular

Ocak aynda Rus ar I. Alexander, Yahudilerin Rusyay terk etmelerini emretti. Cezayirin buday satnda Franszlarn yerini ngiliz ve Hollandallar almt. 1816 ylnda Cezayir ngiltere ve Hollanda ile yapt anlamalar yenilemedi ve borlarn demedi. Bunun sonucu olarak bir ngiliz Hollanda ortak donanmas Cezayire geldi. Lort Exmounth ngiliz ve Van Capellenin Hollanda filolar, tm Avrupa devletleri adna kleliin kaldrlmasn ve korsanln sona erdirilmesini istiyordu. Cezayir mthi bombaland. ok ksa srede 50.000 mermi atlmt. Kentin alt taraf yok oldu. 1816da Osmanllarda Saruhan (Manisa) ve Aydn yresi hakimi ayan Karaosmanolu Hseyin Aa lnce bu ailenin yredeki gc krld. Kara Yorginin rakibi Milo Obrenovi, Ocak 1816da Srbistan ba knezi oldu. Temmuz aynda, Lord Byron, Mary Wollstonecraft Godwin, Percy Bysshe Shelley and John Polidori, svirede Geneva gl kysnda Villa Diodatide misair edilmilerdi. Hava yalyd, oturup birbirlerine hikayeler anlattlar. Buradan iki klasik tip kt, Mary Shelley'in Frankenstein ve Polidori'nin Vampir adl tipleri. Arjantin spanyaya kar bamszln elde etti. ndiana, 19. ABD devleti olarak birlie katld. Zulular 1816 ylnda Shaka liderliinde gl bir krallk kurdular.

115

Ren Laennec, stetoskopu (stethoscope) buldu. Fillandiya senatosu kuruldu. sko filozof ve tarihi Adam Ferguson (1723 1816), talyan fiziki Philip Mazzei (1730 1816), talyan kompozitr Giovanni Paisiello (1751 1816), Latin Amerika Bamszlk savas Sebastin Francisco de Miranda y Rodrguez, Britanyal kimyac Edward Charles Howard (1774 1816) 1816da ldler.

116

Erie Kanal, 1817

Eski Erie kanalndan bir ksm

ABD Bakan James Monroe (1817 1825) seilmiti. O da Demokratik-Cumhuriyetiydi. ABDde 1817 ylnda Erie Kanal almaya baland. 50.000 ii alt. Kanaln almas iin kayalar dinamitle atld. Kanal alrken lm yle doal hale gelmiti ki iiler kendilerini ikiye verdiler. ok fazla dnemiyorlard. 8 yllk kaz almasnda 1.000 fazla ii ld. Kanal bugnn parasyla 100 milyon dolardan fazlasna mal oldu. 1825 ylnda aldktan sonra ylda 15 milyon dolarlk mal akmaya balad. Bu kanal ve peinden oluan ticaret New York kentini iyice bytt. lkenin bir numaral liman oldu. Kent bir finans merkezi haline gelmeye balad.

117

Osmanllar, Ruslar ve Avusturyallar, 1817

Cezayir, Biskra

Osmanl Sultan Cezayire bir firkateyn hediye etti. Cezayirde Trk kkenli yenierilerin daylar zerindeki basks devam ediyordu. 1817 ylnda kentin merkezindeki Canina sarayn terk ederek kalede oturmaya balad. Day boyun eecek olan Trklere iyi davranacan aklad. steyen Anadoluya dnebilecekti ve artk Anadoludan asker alnmayacakt. Trk askerleri Ali Hocay devirmeye altlar ancak kuloullarndan oluan 6.000 kiilik bir g onlar yendi.1.250 asker ve 150 subay yenierilerden ld. Sa kalanlarn bir ksm Anadoluya geri gitmek istedi. Artk Cezayir Trk esi zerine dayanmayacakt. Srbistanda Kara Yorgi tekrar ortaya kp, ynetimi ele geirmek istemiti. Milo Obrenovi Kara Yogiyi ldrtp, ban Belgraddaki Osmanl paasna yollad. Bu srada Babali zor durumdayd. II. Mahmut Orta Srbistan kral Obrenovii ulusal meclisi ve ordusu ile birlikte kral olarak tand. Bununla birlikte Belgradda bir Osmanl valisi oturuyordu ve lkenin eitli yerlerinde Osmanl kuvvetleri bulluna biliyordu. Belgradda da bir yenieri birlii bulunacakt. 1817 anlamas Osmanl mparatorluunun blnmesi yolunda somut bir admd. ar Alexander Avrupann sayl lkelerine, Hristiyanlar birletirmek iin Kutsal Birlik nermiti. Dier lkeler yerindedir dediler ama fiili bir durum oluamad. Metternich ii bo ve tn tn ten bir ant diyordu. Avusturya 1817de Kont Sedlnitzkyyi greve atad. Kont grevde 30 yl kalp, tm Almanya ve talyay gzaltnda tutacakt.

118

1817in Baz Gelimeleri

San Martin

Dnem olaan st hukuk ve mahkemeler dnemiydi. Fransada, spanyada ve talyada mahkemeler yoluyla korku ve zulm estiriliyordu. Polis ve sansr hr dnceyi bouyordu. Fransada 1815 1830 aras hibir eser kelime kelime okunmadka okuyucu ve seyirci nne kamyordu. Salgn yleydi ki ngiltereye bile ulamt. General Jos de San Martn, 5423 askerle, ili ve Peruyu spanya igalinden kurtarmak iin Argantinden Ant dalarn aarak, Ocak aynda yola kt. ubatta Chacabuco Muharebesinde spanyollar yendi. Latin Amerikada bakaldrlar pe peine geliyordu. ngiltere hemen isyanclara silah ve her trl yardm yadrmaya balad. Maceraclar ve meslekten askerlerde buralara gitmeye baladlar. Japonyada mparator Nink tahta kt (1817 1846). Hindistanda, ngiliz Hindistan irketi ile Maratha mparatorluu arasnda nc AngloMaratha Sava (1817 1818) yaplyordu. Khadki Muharebesini Britanya kesin bir ekilde kazand. Floridada birinci Seminole Sava balad. Mississippi ABDnin 20. devleti oldu.

119

John Kidd kmrden naftalin (naphthalene) elde etti. Edinburgh ve Glascowda tifs salgn oldu. spanya kral VII. Ferdinand, Kbada ttn sat ve imalini serbest brakt. Bu mehur Kba purolarnn balangc oldu. sveli yazar Anna Maria Lenngren (1754 1817), Fransz general Andr Massna (1758 1817), Fransz astronom Charles Messier (1730 1817) 1817 ylnda ldler.

120

Eterya, 1818

Aleksandros psilantis

Eterya rgt, merkezini, 1818 ylnda stanbul'a tad. 12 Nisan 1820 tarihinde yaplan toplantda, dernein bana ar I. Aleksandr'n yaveri Aleksandro psilanti getirilecekti. psilantinin babas Fener Rumlarndan bir voyvodayd. Eflak-Bodan hareketlerinde, Mora (1821) ve Girit ihtilallerinde (1897) etkin rol oynayan Filiki Eterya, Osmanl mparatorluu'nun yklma dneminde " Megali dea " (Byk Yunanistan) fikrini savunmaya balayacakt. rgt rnek olarak talyan Carbonari rgtn rnek almt. Yunanllk (Helen) XIV. yzyldan itibaren, 400 yldan uzun bir sredir Trk hakimiyetindeydi. stanbulun fethinden nce Mora Yarmadas, daha da nce Anadolunun bat kesimleri gibi Kuzey Yunanistan, oktan Trk hakimiyeti altna girmiti. stanbulun fethinden sonra Helen tebaa, Osmanl Devletiyle ve devlet yapsyla i ie gemi, Rum Ortodoks Patrikliine imparatorlukta dier Ortodoks milletler zerinde hakimiyet kurma yolu almt. Bu da bir refah ve idareye katlmadan dolay bir stnlk getirmiti. talyada Genova, Liurna giderek Roma ve bilhassa Venedik gibi yerlerde Helen, Rum Ortodoks kolonileri ortaya kmt. Giritteki ve Kbrstaki Venedik hakimiyeti nedeniyle bu blgelere kadar talya tanmt. Paris, Londra, Amsterdam ve Viyana gibi yerlerde Helen kolonileri kiliselerini ve okullarn kurmutu. Bu Helen dnyasna Rnesans dnyasyla yakn iliki kurma imkann salad. Bilhassa Romada papalk nezdinde Bessarion gibi entelektel bir Rum-Ortodoksun Katolik olmas ve kardinal tayin edilmesiyle bu balantlar kuvvetlendirmiti.

121

Yunanllk, Osmanl mparatorluunda daha balangtan Yunan milliyetiliini tayan bir unsurdu. Yunan milliyetiliinin imparatorluktaki ilk yeeren ve modernleen etnik milliyetiliktir.

122

1818in Baz Gelimeleri

Osmanl mparatorluunda loncalar devam ediyordu. Osmanl mparatorluunda 1818 ylndaki bir belge de, Krehir tekkesinden Ahi babann, Osmanl lkesinde ehl-i sanayi ve debbalar loncalarnn Sultan ferman ile eyhi olduu ve bunun zerine duac, Ahi Baba, kethda, yiitba, halife ve usta atamann babadan ve dededen onlara ait olduu aklanmt. Bu yzyln devamnda loncalar kecekti. II. Mahmut ayanlar gibi ulemay da bir tehlike olarak alglyordu. Ulemay sk bir gzetim altna ald. imdi ulema da ku usa haberi oluyordu. Msr ordusu Vahhabi bakenti Deriyeye girdi. Abdullah bni Suud ve 4 olu Yakalanarak stanbula gnderildi. Bunlar stanbulda idam edildiler. Suudiler daha sonra Necefe tekrar hakim olacaklar ama Osmanl ynetimi sonuna kadar Neceften etrafa yaylamayacaklard. 3 Ocakta Vens gezegeni Jpiteri gizledi. Bu 22 Kasm 2065e tarihine kadar vuku bulacak son gezegen gizlenmesiydi. nc Anglo- Maratha Sava Mandeswar anlamas ile sonuland. Maratha mparatorluunun hakimiyeti bitmiti. imdi Britanya Dou Hint irketi 180 milyon Hitliye hkmediyordu. ubat aynda, ili spanyadan bamszln ilan etti.

123

ABD kongresi krmz beyaz izgili ve mavi zeminde her biri bir devleti temsil eden 20 yldzl bayra, ABD bayra olarak kabul etti. ABDde en eski giyim maaza zinciri olan Brooks Brothers ald. Amerika htilal liderlerinden George Rogers Clark (1752 1818), ilk ABD Birinci Hanm Abigail Adams (1744 1818) 1818 ylnda ldler. nc Anglo-Maratha Sava sonunda Maratha imparatorluu resmen sona erdi.

124

Buharl, Yelkenli Gemiler, 1819

SS Savannah

Artk zaman geliyordu. Buhar asrn egemen gc olacakt. 1819da Savannah buharl gemisi Kuzey Atlantiki 25 gnde at. Liverpoola ise ancak yelken yardm ile dnebilmiti. Yangn ve patlama gemilerde byk riskti. Yakacak olarak odunun yerine kmr gemiti, ama kmr gemiye almak ayr bir sorundu. Daha buharl gemilere yeterli rabeti salayacak ekicilikler ortada grlmyordu. Ama sonunda ynla taya ihtiyac karan yelkenler karlp atlacakt. Gemiler buhar kazanlar ile ba baa kalacaklard.

125

1819un Baz Gelimeleri

Byk Kolombiya

1819da Halep, ekonomik zorluklarn getirdii zor koullarda Osmanl valisi Hurit Paaya bakaldrd. Haleplileri eraftan Hoca Muhammedin bulunduu bir eraf kurulu ynetiyordu. Kent 100 gn 10.000 fazla askere sahip Osmanl kuvvetlerine direndi. Msr valisi Mehmet Ali Paa, Saud ve adamlarn tutuklatp stanbula yollamt. 1819 ylnda bunlar idam edildiler. Arthur Schopenhauer Hegelin felsefesini gln buluyordu. Dnyada ne Mutlak bir ey, ne akl, ne Tanr ve ne de ruh yoktu. Sadece igdsel, hayvani bir yaama iradesi vard. Schopenhauer tm dinlere arkasn dnmyordu. Dnyadaki her eyin bir hayal olduunu iddia eden Hindu dini ve Buda dini gibi dinlere itiraz yoktu. Bizi kurtaracak bir Tanr yoktu. Huzuru bulabilmek iin sanata, mzie, inkara ve sevgiye ihtiya vard. Schopenhauera gre Yahudilerin ve Mslmanlarn tarih gr sama, tarafl, amal ve basitti. Bundan sonra tarihin efendisi olan bir Tanr onaylanamazd. spanya Floriday ABDye devretti. 1819da ABDdeki ilk byk ekonomik kriz balad. Alabama ABDnin 22. eyaleti oldu. Amerika kurucu babalarndan Jemima Wilkinson (1754 1819) ld. Simon Bolivar, Byk Kolombiya (Colombia) cumhuriyetini ilan etti. Bolivar, 21 yanda sevgili eini kaybetmiti. Avrupada oradan oraya dolap duruyordu. Bu esnada AngloSakson medeniyetini tanmt. Kafasnda dev projeler vard. nsanlar byleyici bir taraf bulunuyordu. Byk toprak sahiplerini ve yerlileri peinden srkleyebiliyordu. Ordusu disiplinli bir orduydu. 126

ABD ve ngiltere, Gney Amerikadan spanya ve Portekizi saf d etmenin hesaplar iindeydiler. Birlemi bir Latin Amerika onlar korkutuyordu. Bolivardan ekindiler. Wattn buhar makinesi hala su veya yel deirmenlerinin egemenliini sarsamamt. Hala dokuma tezgahlar rmaklarn yanna yaplyordu. Buhar herkes iin kaynayan suydu. Gereken yerlerde su dolaacana, kaynayan su dolayordu. Birileri bu sistemi durmadan daha iyi yapmaya alt. Mart aynda, ABD Yksek Mahkemesi, US Bankasnn kurucu banka olduu kararn verdi. Stein Alman Tarihini nceleme Kurulunu kurdu. Sr Stamford Raffles, Singapur (Singapore) adasna kt. 16 Austosta Manchester ngilterede protestoculara kar iddet kullanld. 11 kii ld, ok adam yaraland (Peterloo Massacre). Havai de 'Ai Noa hareketi balad.

127

James Watt

Modern buhar makinesinin gelitiricisi olan skoyal mucit ve mhendis olan James Watt (1736 -1819) 1819da ld. Endstriyel devrimin gereklemesinde nemli rol oynam bir bilgindir. Gemi ileten zengin bir baba ve kltrl bir annenin olu olarak dnyaya geldi. ocukken sk hastaland iin okula devam edemedi ve evde annesi tarafndan eitildi. 17 yanda iken annesini kaybetti ve babasnn ileri ktleti. Londra'ya bir seneliine lm aletleri yapmn renmeye gitti. Watt, Glasgow'a dnp bu meslei yapmak istiyordu. Ancak 7 sene raklk yapma zorunluluu nedeniyle bu istei Demirciler Locas tarafndan reddedildi. Watta Glasgow niversitesi'nde atlyede almas nerildi. Burada fiziki ve kimyac olan proffesr Joseph Black kendisine hocalk etti. Atlyenin almasndan 4 sene sonra Watt buhar gc zerinde almaya balamt. Daha nce hi grmemi olmasna ramen bir ilk rnek yapmaya alyordu. 1765'de Thomas Newcomenn yapt bir model zerinde uraarak buhar makinesini altrmay baard. Thomas Newcomen buhar makinesini bulmu, James Watt ise onu sanayi'de kullanlacak biime evirmiti. 128

1767'de kuzeni Margaret Miller ile evlendi ve 6 ocuk sahibi oldu. Daha sonra ikinci defa evlenecekti. Carron Demir leri irketinin kurucusu Joh Roebuck, tam kapsaml bir buhar makinesi gelitirmeye alan Watt'a maddi olarak destek oldu. Tasars hemen baarl olamad. Maddi skntya den Watt, 8 sene anketilik yaparak hayatn idame ettirdi. Sonra Roebuck iflas etti. Matthew Boulton da patent haklarn satn ald. Watt ile 25 yl srecek baarl bir ortaklk oluturdu. 1776'da baar ile retilen buhar makineleri ticari olarak satlmaya balam ve ounlukla madenlerden suyu pompalamak iin talep edilmeye balanmt. Geni kullanm, Boulton'un nerisi ile ileri-geri hareketin Watt tarafndan dn hareketine evrilmesiyle balamt. Sonraki 6 yl iinde Watt tasarmda eitli iyiletirmelerde bulundu. 1794'te Boulton ve Watts irketini kuran ortaklar, sadece buhar makinesi retmeye yneldiler. Boulton baarl bir iadam olduunu kantlad ve her ikisi de zengin oldular. 1800'de patent ve ortaklk sonra erince, Watt ii brakm ve irketi oullarna devir etmilerdi. 1824'te irket 1164 buhar makinesi retmiti. Emekliliinde deiik icatlara devam eden Watt, teleskop ile mesafe lm, mektup kopyalama cihaz, ya lambasnda iyiletirmeler, buhar merdanesi ve heykel kopyalama cihaz gelitirdi.

129

Rus ar I. Nikola, 1820

I. Nikola

Rus ar I. Aleksander birdenbire ortadan kaybolup Sibirya'ya ekildi, kendini bilinmeyen bir kiliseye kapatarak mparatorluu brakm oldu. Kardei Konstantin tahta kt. Konstantin'in tahta k nl fakat acl sonular veren bir ayaklanmayla karlat ve o da Polonya'ya ekildi. Sra kk kardee gelmiti. I. Nikola Rusya'nn gl ve nl bir zamannda tahta kt. Tahta kt zaman Rusya bykt. Napolyon savalarnda tarihin, tabiatn ve nemli komutanlarn yardmyla Rusya galip gelmi ve Paris'e kadar ilerlemiti. Viyana Kongresi'ni de zaferle kapatmt. Avrupa'da sz sahibiydi. Ancak bu Rusya, I. Nikola ld zaman, birleen Avrupa'nn karsnda, yenilmi bir lke olacakt. Tarihte Osmanldan " hasta adam " diye bahsedilen ve onu bir an evvel bllmesi ve ortadan kaldrlmas gereken bir problem olarak gren kii ar I. Nikoladr.

130

Metternich

I. Nikola, polis tekilatn yeniden kurdu. Krm Sava'ndaki bozguna varana kadar demiryollar zerinde durmad ama posta ve ara yollar sistemini gelitirdi. Rusya'da niversitelerin kuruluuna ncelik etti. Moskova ve Petersburg'dan sonra baka baz merkezlerde yeni niversiteler atrd. Eitime nem verdi, fakat iddetli bir polis devleti kurdu. Prens Meternich'le birlikte ve Prusya'nn desteiyle Avrupa'da uyanan milletlere kar bastrc faaliyetlerde bulundu (Ekim-Kasm Troppau kongresi (Opava)). Nitekim ar ordular ayaklanan Polonya ve Macaristan' bastrmak iin Avusturya imparatorluu ile ibirlii ettiler. Avusturya bakaldrlar bastrabilecek durumda deildi. Orada dorudan doruya arlk ordular ii baard. Polonyal ve Macar milliyetiler Osmanl mparatorluu'nda kurtuluu buldular ve Osmanl imparatorluuna sndlar. Osmanl mparatorluu, gelecekte reformlarn yrtecek Macar ve Polonyal elitler kazand.

131

1820nin nemli Olaylar

Mak Adam yol inaat

ngiltere kral III. George ld. ngiltere kral IV. George oldu. Devrimci veya zgrlk veya milliyeti ayaklanmalar Napolyondan sonra bitmemiti. Bir kere kazan kaynamaya balamt. Onun ne zaman taaca da tam olarak kestirilemiyordu. 1820 21 yllarnda spanya ve talyada pek kalabalk olmayan genelde aznlklarn yol at eylemler oldu. ktidarlar bunlarn stesinden kolayca geldiler. 1820de Portekizde bir burjuva ihtilali balad. 1826 ylna kadar srd. Bu srada, Napolyon igali srasnda Brezilyaya gitmi olan Portekiz krallk ailesi hala oradayd. 1820de spanyada da liberal bir devrim oldu. Kral VII. Ferdinand boyun edi. Ancak liberallerin iktidara gelii Amerikadaki Kiliseleri bamszlara doru itti. Kilise Meksikada turbideyi desteklemeye balad. skoyal bir mhendis olan Mac Adam kendi adn tayan bir yol ina sistemi buldu. Bu metotla karayollar Avrupada geni lde slah edildi. Bu metotta yollardaki ar talarn yerini, silindirle ezilen ta krklar ald. Bu stabilize yoldu. Nakliye arabalarla yaplyordu ve tama irketleri organize olmulard. Bunlar ok sayda arabac altryorlard. Yol boyunca belli aralklarla konaklama tesisleri vard. Buralarda at deitiriliyordu.

132

1 ubat 1820de alk ve susuzluktan yklan Halep kenti Osmanllara teslim oldu. ran hatrlanaca gibi Iraka saldrmt. Osmanllar sava ilan ettiler (Ekim 1820). Bu son Osmanl ran savadr. Ancak Osmanl seferi Osmanllar asndan kt sonuland. Msr, Sudan ele geirmeye balad. 1822ye gelindiinde Mehmet Ali Paa Sudana da hakim olacakt. Cezayirin Yahudi tccarlarnn Cezayir Daysna borlar vard. Tccarlar ve Cezayir Fransann bu tccarlara olan borlarn demesini istiyordu. 1820 ylnda XVIII. Louis borcun yarsn detti. Fakat Cezayir Days tarafndan Bacriye verilen 250.000 frank bor denmemiti. Cezayir Fransadan parann geri kalann istedi. Fransa paralar demeyince de Cezayirdeki Franszlara eziyet edilmeye baland.

Missouri Uzlama izgisi

Klelik yasaklanyor ama pratikte yasak almyordu. Kba 1810 ile 1820 arasnda 100 binden fazla siyah kle almt. Bu klelerin 40 bini Fransz bandral gemilerle tanmt. ABDde 1820 Missouri uzlamas yapld. Bylece kleliin geerli ve geersiz olduu snr belirleniyordu. Maine ABDnin 23 devleti oldu. 28 Ocakta, Rus kaifler Fabian Gottlieb von Bellingshausen ve Mikhail Petrovich Lazarev, Antarctic kylarna (History of Antarctica) yaklatlar. 30 Ocakta Britanyal Edward Bransfield, Antarktika anakarasna kt. 86 Hr Afro-Amerikal, Sierra Leonede Freetown kurmak iin New Yorktan yola ktlar. Vietnamda Minh Mang hkm srmeye balad. Hans Christian rsted, elektrikle manyetizma arasndaki ilikiyi buldu. skoyada Radikal Sava balad.

133

Union Chain Bridge

ngiltere ve skoya arasndaki Tweed Nehri zerindeki Union Chain Bridge ald. Dkme demirden yaplma asma kpr, Captain Samuel Brown tarafndan tasarlanmt. 137m ile zamann en uzun kprsyd. Daha sonra gen Charles Darwinin seyahat edecei HMS Beagle gemisi denize indirildi. Guayaquil spanyadan ayrld (History of Ecuador). Aralk aynda yaplan ABD bakan seimini, ikinci defa, James Monroe kazand. Milos adasnda Milo Venus heykeli bulundu. Robert Owen, labour voucher (i fii) sistemini para yerine geecek sistem gibi tasarlad. 18,957 siyah kle Luanda, Angolay terk etti. Britanyal doa bilimci Joseph Banks (1743 1820) ld. Osmanl topraklarndaki Amerikal misyonerler 1820 ylnda ilk okullarn Beyrutya atlar. Bundan sonra pek ok okul ve yetimhane aacak ve Protestanl da yaymaya balyacaklard. Amerikal misyonerlerin ABDli diplomatlarca desteklendii pek sylenemezdi. Ama onlar inatla alyorlard. Bu almalar Osmanl Ynetiminden fazla dier Hristiyan cemaatlerin tepkisini ekiyordu. Dier Hristiyan cemaatlerin ikayetinden bkan Osmanl ynetimi bazen bu misyonerlere mdahale ediyordu. O zaman da ABDli misyonerlere ngiliz diplomatlar sahip kyorlard.

134

Avrupada Bilimin lerleyii

Manyetizma

XVII. yzyl, Aydnlanma yzylyd. Tanmak ve bilmek tutkusuyla doluydu. Matematik tutkusuna kaplm, Evreni modellemeye alm, Takmyldzlar incelemi, Uzak deniz ve karalar arayp bulmu, Bitkibilimi rgtlemi, Kimyay ilerletmi, Elektrik deneyleri yapm, reme zerinde dnm ve eski bilgiden deneysel bilgiye uzanmt. Fransada College de France, Bilimler Akademisi ve Sorbonne, ngilterede Oxford ve Cambridge esiz bilim merkezleriydi. talya hep Bilimin iindeydi ve Orta Avrupada aydn prensler niversitelere kol kanat geriyorlard. Bu bilim gidiine Rusyada katlmt. Matematikte Laplace (1749 1827) ve Lavoisier (1743 1794) i birlii yapmlard. Ampere (1775 1836), mknatsl inenin sapmasna dair Oersted (1777 1851) deneyini ele alp, formlleri bulmutu. Gauss (1777 1855) sonsuz kk, olaslk hesab, yksek matematik, gk mekanii ile ismini verecek kadar urat. Cauchy, analitik fonksiyon ve diferansiyel denklem kavramlar olutu. Bir yandan optik geliiyordu. Elektromknats r aacakt. Ampere elektromknatsn temellerini atnca, solenoid, telgrafa yol ald. Faraday (1791 1867) indklenmeyi bularak, dinamonun yolunu ayordu. Jacobi (1804 1851) ile birlikte elektrokimyay yaratt. Bylece galvanoplasti, kaplama, harf ve klie yapm, gravr olanak dahilinde oldu. Is uzun sre molekllerden olumu canl bir g gibi grlmt. Gay-Lussac (1778 1850), Biot (1774 1862), Berthollet (1748 1822), Proust (1754 1826), Avogadro (1776 1856) ve Dalton yle zannettiler. nce Lavoisier (1743 1794), Laplace (1749 1827), sonra Fourier (1768 1830) s kuramn belirlediler. Is ile i arasndaki ilikiyi Rumford (1753 1814) ve Davy (1778 1829) buldu ise de denklii Sadi Carnot (1796 1832) salad.

135

Bylece termodinamiin temeli atlm oldu. Robert Mayerin (1814 1878) ve Joulen (1818 1889) almalar enerjinin korunumu ve termodinamik konusunda oluyordu. Organik Kimyada da hareket balamt. Chevreul (1786 1889) gliserinden ya kard. Pelletier (1788 1842) ve Caventou (1795 1877) bitkilerden alkoloid elde ettiler. Kimyada, bilim adamlar arasnda, yasalar konusunda byk bir ekime vard. Dalton (1766 1844) ilk olarak atomik varsaym ortaya koymutu. Jean-Baptiste Dumas (1800 1884) dengecilerin lideriydi. Atomik varsaymn ban Berzelius (1779 1848) ekiyordu. Atomcular ve dengeciler ekiiyorlard. Bu ekime srasnda birleme deeri ortaya kp, stn geldi. Gerhard (1816 1856), Wurtz (1817-1884), Kekule (1829 1896) birleme deerini savunacaklard. Butlerov (1828 1886) da izometri kavramn aydnlatacakt. Bichat (1771 1802) anatomi zerinde almt. Dollondlar mikroskobu gelitiriyor. Mikroskop, ok ufak eyleri ortaya karyordu. Hcre zerinde Harvey, Schleiden (1804 1881), Schwann (1810 1882) ve sonra Virchow (1821 1902) alacakt. Hugo von Mohl (1805 1872) protoplazma diyordu. Protoplazma neydi? Bir yandan da Doa Tarihi yazlyordu. Saint-Beuve (1804 1869) insan zekasnn tarihini yazmaya girimiti. Alexandre von Humboldt, Cosmos adl eserinde doann envanterini veriyordu. Avrupada bilim alm ban gidiyordu. Burada sayamadmz pek ok bilim adam karncalar gibi alyor, bilgi zerine bilgi konuyordu. Bilim adamlar bazen birbirleri ile ok ciddi tartmalara, mcadelelere giriiyorlard. Birbirlerini destekleseler de, birbirleri ile atsalar da, sonu bilimin yararna oluyor. Hakikat gittike daha fazla beliriyordu. Bilim byle ilerlerken, insan yaamn da deitirmeye balamt. Mhendisler sabrszd. Toplumun ilerleyii onlarn buluu yannda ard. Zekalarnn ve enerjilerinin yeteri kadar rabet grmemesinden mtekiydiler. Auguste Comte, Mhendisler snf, bilginlerle sanayiciler arasndaki i birliinin dorudan ve zorunlu etkeni olacaktr. Yeni sosyal sistem de ite bu ibirliinden balayacaktr. diyordu.

136

Evrime Doru

orijinal kelebek

Evrimle deien kelebek

Dnmn varl ok kiinin dikkatini ekiyordu. Bu srada Diderot ve Buffon da dnm fark etmilerdi. Hatta Rousseau doal ayklanma zerinde durmutu. Yani yaradltan kukulanmak balamt. Bu srada trlerin batan saptandn ileri sren gr, herkese dayatlmt ve ortama hakimdi. Ama imdi sarslma balamt.

137

1809da Buffonun rencisi Lamarck (1744 1829) Hayvan Bilimi Felsefesi adl eseri ile tartmay balatt. Trlerin deikenliinin zerinde duruyor ve bylece nceden saptanma fikrini iyice sarsyordu. Anatomi ve paleontolojinin kurucularndan biri olan Cuvier (1769 1832), 1812de Yeryzndeki Kkl Deiiklikler zerine Denemeler adl eserini yaynlad. Burada felaketler sebebiyle soyu tkenmi trleri anlatyordu. Ne demek istiyordu? Tanr eer dnyay eitli trleri nceden dnerek eitli canllarla donatmsa, bu canllarn bir ksmnn bir daha yeryznde grnmemek zere yok olmasna ne denmeliydi? Geoffroy Saint-Hilaire (1772 1844), eski varlklarn snflandrlmasn ele almt. Cuvier felaket teorisi ile elitii iin dostuna iddetle kar kt. Bu atma byk grlt kopard. Bilimler akademisi kart. Tartmay durumu daha salam olan Cuvier kazanmt. Bylece evrimciliin hasmlar geici bir zafer kazanmlard.

Jean Babtiste Lamarck

Jean-Baptiste Lamarck

138

Avrupa Toplumu Deiiyor

Fransz htilali ve Napolyon mparatorluu, az veya ok, Avrupa toplumunu deitirdi. Fransa tm imtiyazlar kaldrmt. Asiller (feodaller) tm stnlklerini kaybettiler, pek ou idam edildi, kaanlar gittikleri yerlerde ldler, gmen mallarna el konunca da pek ou iflas etti. Ruhban maddi otoritesini kaybetti. Mallar, gelirleri, manastrlarn kaybetti. Din adamlar iten karld. Bask grdler, takibata alndlar. Aylklar kesildi. Daha sonra din adamlarnn pek az ilerine geri dnebildi. Onlar da ok az aylkla almak zorunda kaldlar. Fransa ihtilali burjuvalarn iine yaramt. ou birer kamu grevlisi haline geldiler. El konan milli emlak satn aldlar. Borsada kymetleri ele geirdiler. Orduya satlan mallar zerinde speklasyon yaptlar. Burjuvalar ihtilalden sonra servetlerine servet katmlard. htilal kyllerin de durumunu dzeltmiti. Feodallere dedikleri kiradan ve yaptklar angaryadan kurtuldular. Bunlarn bazlar toprak satn ald. Ancak kylnn satn ald emlak, burjuvann satn aldnn yannda yok mertebesindeydi. Kat para piyasaya ktnda da borlarn kat para ile deyip, rnlerini madeni para ile sattlar. Zanaatlar da kendilerini balayan nizamnamelerden kurtulmulard. Mallarn istedikleri gibi yapp satyorlard. Kalalar ve raklar da kendilerine i kurabilme olanana kavumulard. cretli alanlarda, yani iilerde ise herhangi bir dzelme yoktu. 1791de kan bir kanun iilere koalisyon kurmay, grev yapmay yasaklamt. iler aras anlamalar lonca sistemine dn olarak alglandndan, nleniyordu. verenler polis tedbirlerine de bavurarak iileri altryorlard. cretler ve alma koullar iverenlerin elindeydi.

139

mparatorluk srasnda burjuvalar ve kyller kazandklar haklar devam ettirdiler. Bu srada Generallerden ve Yksek memurlardan olumu bir imparatorluk asil snf olumutu. Bunlar eski asiller ile kaynamaya altlar. Fransada Konvansiyon zamannda kurulmu olan Politeknik Okulu hzla matematik ve mekanik almalar asndan bir merkez haline geliyordu. ngilterede iktidar zaten burjuvalarda (Byk Toprak sahibi ve Byk Tccarlar) ve ruhban aristokrasisindeydi. Bunlar ihtilali bahane ederek iktidarlarn salamlatrdlar. Bu srada ok uzun sren sava sonun da, ekonomi byk bir krize girdi. Bu srada teknik ilerlemiti. retimde ilerleyen teknik ve ekonomik kriz ilerin iyice sarpa sarmasna neden oldu. Sanayi iletmeleri, yetimi iiler yerine ucuz olmas iin acemi, kadn ve ocuk iiler kullanyordu. Sefalet her yerde kol geziyordu. Kriz tarm da vurdu. Yabanc budayn rekabetine kar, devlet topran deer kaybetmesini ve toprak kiralarnn dmemesini istiyordu. 1791de gmrk resmi kondu. Halbuki buday ithalat azalnca, buday fiyatlar artp, ekmek fiyatlar ykseldi. Zaten dk cret alan ve geliri az olan halk daha da derin bir bunalma dt. Alk ve sefalet kol geziyordu. i cretleri dkt ama tarm iilerinin cretleri daha da dkt. Bunun yeterli olmadn herkes biliyordu. cretler arttrlmad yerine kilise ekmek fiyatlarn esas alan bir dzenleme ile yardm etmeye balad. Emei ile alanlar, aln terlerinin karlnda, ruhbann himmetine muhta duruma gelmilerdi. Bir dnem Fransa hakimiyetine girmi olan orta Avrupada da, Fransa kadar olmasa da, burjuvalar ve kyller lehine deiiklikler oldu. Bu deiiklikler asiller ve ruhban aleyhine deiikliklerdi. cretlilerin durumu ise deimedi. Bat Avrupada Halk iinde yksek tabakalarda esnaftan, kk memurdan, okul retmeninden meydana gelmi orta bir snf vard. Bunlar konumalar, giyimleri ve yaay tarzlar ile dierlerinden ayrt ediliyorlard. lkretim grmler, yaz yazabiliyor, hesap tutabiliyorlard. Burjuva bunlar kabul etmiyor. Kadnlarn hanm saymyordu. Bunlarn kzlarnn bir burjuva ile evlenmesi denk olmayan bir evlenme olarak grlyordu. Endstri, ticaret ve bankaclkta st kademeler, avukatlar, hekimler, retim yeleri, memurlar, hepsi burjuva snfndan kmt. Ekonomi ve dnce hayat bunlarn elindeydi. Yeni teknoloji, artan zenginlik, kitap okumann artmas, gazete hep bu snfn iine yaryordu. Bunlar konumalar ile, hal ve tavrlar ile halktan ayrlyorlard. Ancak her eye ramen asiller hala en st snft. Kklerinin derinlii nedeniyle bunlar sosyal bir stnlk duygusunu hala koruyorlard. Burjuvalar ile yaplan evlilikleri denk olmayan evlilikler kabul ediliyordu. Bununla beraber gittike daha fazla burjuva asillerle karyordu. Burjuvalar ngilterede malikane satn alp, jendri (gendry) ile kaynayordu. Almanyada prensler asalet unvanlarn veriyorlard. Rusyada byleydi. Fransada artk asalet unvan verilmiyordu, ama burjuvalar topraklarnn nne de (den, Urfadan gibiFranszca rnek Alfred de Vigny gibi) edat alarak asilleiyorlard. Burjuva snfnn bulunmad Macaristan, Polonya, Romanya ve Baltk lkelerinde asiller byk mlk sahibiydiler ve ilerine kapank yayorlard.

140

Btn Avrupada asiller birbirlerini kendilerine ok yakn hissediyorlard. Bu nedenle asiller arasnda herhangi bir ulusal kayg olmakszn evlilikler srp gidiyordu. Asiller uluslardan styd. Redingot ve silindir apka giyip, at yarlarna gidip, Franszca konuup, mterek bahis oynayp, aristokrat kulplere gidiyorlard. Protestan ve Anglikan kiliselerinin mallar oktan yok olmutu. Katolik kiliseler de, laiklik sonucu, mallarn kaybetmi, eski zenginlikleri kalmamt. Ruhban snf mensuplar artk asiller arasndan deil, orta ve kk burjuvazi ile kyller arasndan deviriliyordu. Fransa kar devrimden sonra ruhban yeniden kalkndrmak istedi ise de bu baarl olamad. Eski gnence hi ulalamad. Almanyada dnce hzla gelimeye balamt. XVIII. Yzylda Almanya fikir geliimi asndan Bat Avrupaya gre geri kalmt. Aslnda Germen mparatorluu dneminde bamsz ufak ufak devletlerden olumu Almanyada, mevcut hrriyet ortamnda, dncenin veya akln ok daha nce gelimesi beklenirdi. Bu geri kalmay, Protestan dininin Almanyada kp, Alman halkn etkisi altna almasna balamak mmkn olabilir. Yz yllarca sren kanl Katolik, Protestan kavgalar akl mecrasndan karmt. Ama imdi, Fransz ihtilali ve getirdii kurumlarn etkisi ile Alman akl tamamen hr kalmt. Kant, Goethe, Schiller parlad. Mthi bir deha ortaya kmt. XVIII. Yzylda, insan severlik ndeydi. imdi ise milliyetilik ne kyor, ar basyordu. Ortaya her milletin kendine has anlaylar, masallar, romanlar ve arklarla olarak aa vuruluyordu. Alman romantizmi bu milliyetilikten kt. Dou Avrupada halk byk toprak sahibi asillerin hakimiyeti altndayd. Bunlar kent halkna ve kyllere tepeden bakmaya devam ediyorlard. Rusyada kyl kle muamelesi grmeye ve kle gibi yaamaya devam ediyordu.

141

Deniz Ar mparatorluklar

XVIII. yzyl sonu, imparatorluklarn paraland ve byme yanllarnn hayal krklna uradklar bir dnemdi. ngiltere ve spanya ile bu lkelerin Amerikadaki paralar arasnda yolculuun zor ve uzun olmas, ana vatanla yavru vatan birbirinden ayryordu. Deniz ar topraklarda ive, dnce ve menfaat fark ortaya kmt. imdi artk deniz ar imparatorluklarn geleceine pek parlak baklamyordu. Bu konuda toprak btnl olan Rusann Asyadaki genilemesi arkl bir durumdu. 1815de Britanya, ok az bir nfusun nehir ve gl kylarnda oturduu Kuzey Amerikaya, Dou Hint irketinin ellindeki Hindistann te birine, Gney Afrika, Cebelitark, Bat Arila kylarnda baz yerler, Malta, Jamaika, Orta Amerika Adalar, Gney Amerikada ngiliz Guenas, Avustralya, Tasmanya vard. spanyann elinde Kba, Filipinler, Afrikada eskiden kalma birka yer kalmt. Hollanda ndonezyada eitli adalara sahipti. Fransann Bat Hint adalarnda birka adas ve Gney Amerikada Fransz Gyenas vard. imdilik herkes bu kolonilerle veya mstemlekelerle yetiniyordu. Sadece Dou Hint irketi byme temaylndeydi. Bat Hint irketi yar bamsz bir devletti.

142

Avrupada 1815 yaplanmasna Muhalefet

Avrupa Haritas

Avrupa topraklarnn pay edilmesi, arkasnda millet bulunmayan devletler yaratmt. Almanya, talya, Polonya pek ok devlete blnmt. Avusturyada ise birbirine yabanc Almanlar, Macarlar, ekler, Polonyallar, Hrvatlar ve talyanlar gibi pek ok milletten olumutu. Bu durum milliyetileri sinirlendiriyordu. Her lkenin milliyetisi kendine has isteklerin peinden kouyordu. Birlemeden yana olanlar vard. Topraklarn blnmesini istemiyorlard. Kendi ulusundan kiilerce ynetilmek isteyenler vard. Bu srada mutlak iktidarn karsnda yer alan liberaller de ortaya kmt. Aslnda halkn (kyl, zanaatkar, memur, kk esnaf, ii) byle bir derdi yoktu. Ezici bir ounluk oluturan bu byk halk kitlesi ne gazete okuyor, ne de ynetime kar gelmeyi dnyordu. Muhalifler avukat, hekim, gen subay, renci, edebiyat gibi hem orta snfa tabi ve hem de entelektel olan kesimdi. Bunlarn bir kitlesel eylem yapabilmesi gt. Bu nedenle spanya, Portekiz, talya ve daha sonra Fransa, Rusyada gizli tekilatlar olarak rgtlendiler. Rusya, Avusturya ve Prusya gibi mutlakyeti ynetimlerde kurulmu bulunan gizli rgtler, iktidardaki ynetimin meruluunu tartmaya soktular ve iktidar yeniden kurma haklar olduunu ilan ettiler. Hkmetler de meru hkmetin mutlak iktidarn yeniden kurmak iin

143

silahl mcadele hakk olduunu ilan ettiler. Bu prensip iinde Avusturya talyada, Fransa spanyada mdahil olup, g uygulad. Ancak buna ngiltere itiraz etti. Kurulan ittifak dnyann ynetimine memur bir birlik deildir. Dier devletlere kahyalk yapmak iin de kurulmamtr dedi. ngilizlerin itiraz Byk Devletler arasndaki anlamay sarsarken, iki olay daha oldu. spanyaya kar ayaklanan Amerikadaki spanyol smrgeleri, ngiltere tarafndan desteklendi. ngiltere bu smrgelerin bamszln kabul etmiti. Bir dier olayda ise Mslman Osmanl imparatorluuna kar, Hristiyan Grekler isyan etti. ngiltere ve Rusya Grekleri destekledi. Byk Devletler tesant mutlak deildi.

144

Tepedelenli syan, 1821

Tepedelenli Ali Paa

II. Mahmut ayanlar bir hale yola sokmaya alyordu. Bu srada Yanya valisi olan Tepedelenli Ali Paa, gittike bamsz olmaya doru gidiyordu. Osmanl Tepedelenliyi grevden alnca, o da isyan edip, silaha sarld. Tepedelenli Ali Paa, 1774 Osmanl-Rus savanda yapt hizmetlere karlk, Derbentler nazr yapld. 1788 ylnda Yanya valisi oldu. Dalmayada Franszlara kar ve isyan eden Hristiyanlara kar mcadele verdi. Sonunda kendine ve oullarna Yunanistan, Arnavutluk ve Srbistanda pek ok blge balanmt. Sylentilere gre, Tepedelenli olaynda Mehmet Sait Halet Efendinin katks vardr. Halet Efendi Tepedelenliden ylda 1000 kese altn hara istemiti. Tepedelenli vermeyince Halet dman oldu. Dier bir sylentiye gre, ili dl olduu Rumlar serbest kalsn diye Halet Efendi Osmanlnn bana Tepedelenli gailesini karmt. Bu arada Tepedelenlinin Rum siyasi hareketlerine dikkati eken raporlarn da hasralt etmiti. Tepedelenli zerine Mora beylerbeyi Hurit Paa gnderildi. Hurit Ahmet Paa Tepedelenlinin igal ettii yerleri geri ald. Ancak imdi Osmanl kuvvetleri Moray boaltmt. Moradaki Yunanllar uzun zamandr kaynayor ama Tepedelenliden korktuklar iin isyana teebbs edemiyorlard.

145

Yunan syan, 1821

Theodoros Vryzakis

Mora isyana hazrd. Mora hareketliydi. Daha nceki 1770 Mora isyan, Ruslarn teviki, Batl aydnlarn gelerek bamszlk fikrini desteklemesi, alan okullarda genlerin Yunan milliyetilii ile yetitirilmesi ve son olarak da Tepedelenli Ali Paa isyan nedeni ile Moradan Osmanl ordusunun ekilmi olmas Moray hareketlendirmiti. Zaten uluslar aras bir Yunan burjuvazisi olumutu. Odesa, Marsilya, Triyeste, Londra gibi nemli ticaret merkezlerinde Yunanl ticaret kolonileri vard. Yunanl armatrlerin daha 1816 ylnda 600 gemisi vard ve Orta Dou, Balkanlar ile Avrupa arasnda ticaret yapyorlard. Napolyon savalar srasnda denizde ambargo uygulanmt. Bu srada kaak alan gemiler ok para kazanmlard. Yunanl armatrler ok zengindi. Daha nce, Avrupann Greklere olan sempatisi anlatlmt. Bu sempati hem Yunanllar eski Greklerin torunlar kabul etmekten ve hem de dindalktan gelmekteydi. Bu sempati son

146

zamanlarda fiili destee dnyordu. Aslnda aydnlar arasndaki bu destee, 1815 Viyana Konferans hkmleri gerei, hkmetler, resmen, pek katlamyorlard. Osmanl devleti, btn Osmanl Ortodokslarn Rum Ortodoks kilisesine bal sayyordu. Bu da Rum Ortodoks kilisesine geni bir yaylma imkan salamt. Yunanistandaki Ortodoks kiliseleri de bu yaylmadan nasiplerini almlard. Ortodokslar, hatrlanaca gibi, rahip olarak da eitli lkelerde hizmet veriyorlard. Eterya rgt bakan Aleksandro psilanti Eflak ve Bodanda bir takm kkrtmalara girimiti. Buralarda Fenerli Rumlar hem ynetimi denetliyor ve hem de yerel ruhban ile sk ilikiler ierisindeydiler. Eflak ve Bodandaki Osmanl gleri yeterli deildi. Rus birlikleri ise ok yakndaydlar. ubat aynda, psilanti Romanyaya (Memleketeyn) geti ve Osmanllara kar bir Ortodoks ayaklanmas balatmak istedi, beceremedi. Osmanl bu harekete ok iddetli tepki gstermiti. Rusya ise psilantiye hi yardmc olmad. Rus ar harekat tanmayp, psilantiyi ordudan kovdu. Osmanl kuvvetlerinin Memleketeyne girmesine ses karmad. Bu srada Laibach ve Troppauta kongreler topland. Bu toplantlarda psilantinin davran biimi yerinde bulunmad. Rusya desteini ekti. Osmanl karsnda tutunamayan psilanti Haziran 1821de Macaristana kat. Osmanl-ran sava da Douda Osmanllar aleyhine geliiyordu. Osmanl imparatorluunda pek ok Grek vard. Ama bunlar sadece Mora ve Ege adalarnda ounluktaydlar. Girit ve Kbrsta ancak halkn yars Ortodoks Yunanlyd. Epir ve Tesalya dahil dier yerlerde aznlktaydlar. Bu yzden Yunan isyan Morada balayacakt. psilantinin ve Tepedelenli Ali Paann isyan hareketleri, Morann, Osmanl askeri asndan, boalmasna yol amt. ran sava da Osmanllar iyice bunaltmt. Tm bunlara gvenen Patras Patrii Germanos, 25 Mart 1821de Yunan kurtulu savan ilan etti. 1821 Yunan ayaklanmas, Bulgar ayaklanmas gibi topraksz ve fakir kyllerin ezilmiliinin ve adaletsizliklerin sonucu ortaya km bir isyand. syan edenler kyllerdi. Bu isyana bir avu armatr (burjuva) katlmak zorunda kalmt. Ba Patras Patrii Germanos gibi yerel metropolitler ekmiti. Rum armatrlerin 600den fazla ticaret gemisi ve bu gemilerde 5.000den fazla top vard. Yani Yunan isyanclarn hatr saylr bir gc bulunuyordu. Yunan ihtilalini kyller ve fakir rahipler balatmt. Toprak sahipleri ve tccarlar ise ihtilale sonradan katldlar. Hatta gemi tayfalar armatrleri ihtilale katlmaya zorladlar. Kyller nce Trk beylerin ve Rum kocabalarn topraklarn paylaacaklarn sanmlard. Fakir ky ve manastr rahipleri ise Fransz ihtilaline kukuyla yaklamalarna ramen, ihtilal iin duraksamamlard. Bu isyanla patrikhanenin hibir ilgisi yoktu. Patrikhane Romadan beri gelen bir imparatorluk kurumuydu ve imparatorlua balyd. Patrikhane Sultana balyd ve onun sayesinde Ortodoks dnyay elinde tutuyordu. nemli olan da buydu. Patrikhane ayaklanmalardan, bakaldrlardan hi haz etmemekteydi. Bu bugn bile byledir.

147

Patrikhane protokolun n srasnda gelen bir kurulutu. Tanzimattan sonra stanbul Patrikhanesinin bu zellii kayboldu. Osmanllar dinlere eitlik hkmn getireceklerdi. Bu yenileme iin gerekli ama btnlk asndan tartmal bir karard. Eskiden her yerde Rum Ortodoks patrii, metropoliteni protokolde nde gelirdi. Osmanl eitliinden sonra, bir yerde hangi aznlk kalabalksa, onun dini yneticisi protokolde n sray alyordu.

Mora isyannda, isyanclarn ilk ii Moradaki Trkleri ldrmek oldu. Buna kar stanbulda Ortodoks patrii ve ynla din adam tutuklanarak asld. Ekimde Tripolitsadaki (Tripolie) kaleyi Yunanllar aldlar. Kundak ocuklar dahil tm Mslmanlar ldrld. Bunlarn says 8.000den fazlayd. Yunanllar sadece Mslmanlar deil Yahudileri de ldryorlard. mparatorlukta Rumlara kar bir alma hareketi balad. Osmanllar Yunanllar, Yunanllar Mslmanlar, yakaladklar yerde ldryordu. ldrlen Mslman says 40 50 binden fazlayd. Karlkl olarak katliamlar srp gidiyordu. Bu ihtilal srasnda dzensiz yenieri birliklerinin ve imparatorluk brokrasisinin ie yaramazl ortaya kmt. Ayrca Halet Efendi de olay deerlendirememi ve nemsenmemesini telkin etmiti. htilal srasnda Yunanllar desteklemeye ilk Bulgarlar kotular. Avrupa eski Yunanllara hayranlk duyuyordu, Bulgarlar ise imdiki Yunanllara ayn hislerle balydlar. Bulgaristanda modern eitim Helen okullarnda yaplyordu. Balkan ticaret dili Yunancayd. Bulgar tccar ve aydnlarnn pek ou Yunan ulusu kurulularna ye veya sempatizand. Daha nce Aleksandro psilanti bakaldrdnda da kendisine ilk Bulgar gnlller katlmt. Mora htilalinde Bulgar gnlller birlii vard. Bu yaknlk htilalden sonra ters tepti. Yunanllarn tutumu Bulgarlar hayal krklna uratmt. Yunan Ayaklanmas Osmanl imparatorluu sarsan ilk milli ayaklanmayd. Buralarda anlalyordu ki km olan sadece yenieriler deildi. Her konuda disiplin bitmiti. Btn bir sistem knt iindeydi. Kalelerin yapm, muhafazas, iae, ibate sistemi, mali sistem hepsi kmt.

148

Yunan syanna lk Tepkiler, 1821

Patrikhanenin Kapal Kaps

Yunan isyan karsnda II. Mahmut byk bir hiddete kaplmt. Btn Rumlarn kltan geirilmesini emretti. Devlet adamlar padiahn ayaklarna kapanarak onu yumuattlar. Bununla beraber sorumlu tutulan baz din adamlarna ve dier baz kiilere kar hiddet ve iddet ile davranld. Kayseri, Edremit, Edirne, Tarabya piskoposlar asld. Patrik Grigorius 22 Nisan 1821de Patrikhanenin orta kapsna asld. Aslnda patrik ihtilali aforoz etmiti. Ama ihtilalcilerle gizlice haberletii iddia edilerek idam edilmiti. Daha sonra Avrupa, mdahale ederken bu olay hakl sebep olarak gsterecekti. Patrik 3 gn tehir edildi. Patrikhane bu kapy o gnden beri kapal tutmaktadr. ptal edilen kap ancak bir Trk devlet bakan ayn yerde aslana kadar kapal kalacaktr. Grigoriusun cesedi 3 gn sonra Yahudi cemaati tarafndan indirilerek, denize atlmtr. Yahudilerle Rumlarn aras hi bir zaman iyi olmamt. Her pesah (fsh, hamursuz) bayramnda, Yahudiler aleyhine, karlan ocuklar, ineli f hikayeleri anlatlrd. Hamursuz bayramnda, Rumlar, Yahudiler bir ocuk karp, dorad, kanndan ekmek yaptlar deyip, haydi Yahudi mahallesine saldrlrd. Osmanl devleti bu ikayetlerden bkmt. Bu tip ikayetleri dinlemeyin, abesle itigal etmeyin diye kadlara talimat veriyordu. Tabii Patrikhane iinde de, her kurumda olabilecei gibi, Mora isyanna sempati ile bakanlar ve hatta onlarla hafif bir ilikiye girenler olmutur. II. Mahmut, Patrikhaneye kar iddet kullanarak, Batya gzda vermitir. Patrik Grigoriusun aslmasyla, II. Mahmut Hristiyanlara ve Batl Glere beni sindiremezsiniz demek istemiti.

149

Bu patrik, psilantii Memleketeynde daha isyan ettiinde, onu aforoz etmiti. II. Mahmut, Rum Ortodoks cemaatin hareketlerinden patrii sorumlu tutuyordu. Bu Fatih Sultan Mehmetten beri byleydi. Mora isyan kar kmaz, sadrazam Seyyid Ali Paa azledildi (28 Nisan 1821). Yeni sadrazam Benderli Ali Paayd. Paa yapt incelemede sorumlulardan biri olarak Halet Efendiyi buldu. Padiaha onun idamn nerdi. Ancak Halet ile gren padiah Halet yerine Benderliyi azlederek, ldrtt. Benderli 9 gn sadarette kalmt. Yerine gelen Hac Salih Paa 18 ay sadarette kald, Halet ile geinemedii iin azledildi. Azilin asl nedeninin Tepedelenli isyan bastrlm olmasna ramen, yenierilerin Moraya geememi olmas olmu olmaldr.

150

Latin Amerika Bamszlayor, 1821

Carabobo Muharebesi

Portekizde 1820 bar devrimi sonunda Kurucu Meclis toplanmt. Portekiz kral VI. Joao (John) Brezilyadan Portekize dnerek devrime sadakat yemini etti. Olu Pedro ise, kraliyet ailesinin Portekize dnmesi ile ilgili arya uymam ve Brezilyada kalmt. Pedro Brezilyay ynetmeye devam etti. Kbada bulunan siyahi klelerin 20 bini Brezilyaya yolland. Venezellann bamszl iin spanyaya kar verilen savata, Haziran aynda Simon Bolivar Carabobo Muharebesini kazand (Venezella Kurtulu Sava). Temmuzda Peru spanyadan bamszln ilan etti. (Peru Kurtulu Sava). Venezella, Kolombiya, Panama ve Ekvatorun Federasyonu olarak Byk Kolombiya Cumhuriyeti kuruldu. Simon Bolivar Bakan oldu. Bakan yardmcs Francisco de Paula Santandedi. Eyll aynda Guatemala, El Salvador, Honduras, Nikaragua, Kosta Rika spanyadan bamszlklarn elde ettiler

Simon Bolivar

(Orta Amerikann bamszl). 151

Meksika spanyadan Bamszln elde etti (Meksika Bamszlk Sava). Panama ve peinden Dominik Bamszlklarn ilan ettiler. Kuzey Amerika Meksika arasndaki Santa Fe Trail yolu Beyazlarca ilk defa kullanld.

152

1821de Baz Gelimeler

Napolyon'un Saint Helena da srgn yeri

Son yllarn Saint Helena adl kk bir adada geiren Napolyon, 5 Mays 1821'de 51 yandayken ld. ngilizler tarafndan ar ar arsenikle zehirlenerek ldrld iddia edilir. Cezayir ile Tunus arasnda bar anlamas imzalanarak 1807den beri devam eden atmalar sona erdirildi. 15 Kasm 1821de ranl Kaar hanedan Dou Anadolu ve Iraka girdi. Feth Ali ah Kaarn oullar Abbas Mirza ve Mehmet Ali Mirza baz yerleri ele geirdiler. Bitlis rann oldu. Badat kuatld. Ancak kimse dierine tam bir stnlk salayamyordu. ngilterede banknotlar zerindeki zorunlu rayi veya sabit kur (devlet tarafndan tayin edilen kur) kaldrld. Devlet bankas talep miktarna bal olarak skonto haddini azaltp, oaltmaya balad. 1821 ylnda inde tahta Hsuan-tsung (Tao-kuang, Daoguang) kt. Bu imparatorla birlikte in tarihinde yeni bir dnem balyordu. imdi Bat Emperyalist gleri ini mstemleke haline getirmeye alacaklard. Kavalal Mehmet Ali Paa, ban artabileceini dnd 25.000 Arnavut askerini Sudan'n fethi iin Sudan'a Func Devleti'nin zerine gnderdi ve bylelikle Sudan Msr'n kontrol altna girdi.

153

ngiliz air John Keats (1795 1821) veremden ld. Keats, ngiliz airlerle ilgili btn ulusal ve yabanc antolojilerde her zaman yer alan, en ok bilinen ve sevilen airlerdendir. Derin, duygulu ve hrn bir karakteri vard. Hatrlanaca gibi Amerikan zenci klelerinin hr kalnca yerleebilmesi iin Freetown kurulmutu. Yine ayn maksatla 1821de Monrovia kuruldu. Buradan hareketle Liberia bamsz bir cumhuriyet olacakt. Missouri ABDnin 24. Devleti oldu. 1788de Avustralyaya inen 29 koyun ok uygun bir ortam bularak hzla oalmt. 1821 ylna gelindiinde Avustralyadan ilk yn balyalar ngiltereye doru yola kyordu. Milanolu air Carlo Porta (1775 1821), Britanyal air John Keats (1795 1821), Arjantinin askeri lideri Martn Miguel de Gemes (1785 1821), Fiziki John Polidori (1795 1821), ili devleti kurucularndan Jos Miguel Carrera (1785 1821), Alman ressam ve tarihi Johann Dominicus Fiorillo (1748 1821) 1821 ylnda ldler.

154

Katliam, 1822

Mavrokordatos

Yanya muhasaras 17 ay srmt. Yenieriler Yanyay ele geiremeyince Hurit Ahmet Paa Tepedelenli Ali Paaya hayat hakknda garanti vererek teslim olmasn salad. Tepedelenli Ali Paa, canna dokunulmamas art ile 24 Ocak 1822de teslim oldu. Ancak Osmanl brokrasisi, tekrar isyan eder diye fikrini deitirip, idamna karar verdi. Bu haberi alan Tepedelenli silahna bavurdu, ancak atlan bir kurun ile vuruldu. Ba kesilerek stanbula yolland. 13 Ocak 1822de Epidaurosta toplanan Yunan Ulusal Meclisi Morann (Yunanistann) bamszln ilan etti ve Cumhuriyeti kurdu. Ege adalarnda da isyanlar balad. 1822 yaznda Yunanllar Atina, Misolongi ve Tepi aldlar. Osmanllarn byk gleri Moraya sevk edilmesine ramen isyan bastrmak mmkn olmuyordu. Her yerde atmalar oluyor, isyan ve onu bastrma abalar uzayp gidiyordu. Sakz adasnda da isyan vard. Nisan 1822de, Osmanllar, isyana kar, Sakzda byk bir katliam gerekletirdiler. Batan beri olup biten krmlara Bat pek tepki gstermemiti. Ancak Sakz krmna gsterdi. Ancak bu tek tarafl bir tepkiydi. Bat, len Yunanllara tepki veriyor, len Trklere nerede ise seviniyordu. Sakz katliamna kar, Lort Byron, Victor Hugo, Beethoven gibi nemli edebiyatlar, sanatlar, bestekarlar, ressamlar ve gazeteciler ackl eserler verdiler. Her yerde Trklerin barbarl konuuluyordu. Zaten liberaller denen insanlar her yerde seslerini iyice kartmaya balamlard. Fransada gmen mallarnn geri verilmesini ve ruhban snfnn tekrar otorite kazanmasn isteyen

155

ultralar ile mcadele ediyorlard. Mecliste daha byk bir pay istiyorlard. ounluk elde ettiklerinde de kraln bakanlarn istedii gibi seme hakkna itiraz ettiler. ngilterede ise Whig partisi, seim sisteminin slahn istiyordu. Aznln ounlua tahakkm bitmeliydi. Whig partisi Liberal parti adn alacakt. Bu srada iiler radikal bir parti kurdular. Bu parti tek dereceli seim istiyordu. Onun istei kkten bir zmd. Her yerde Liberaller ne kyor ve ne karken de bamszlk, eitlik, adalet sylemleri aryorlard. Bunlarn, Hristiyan Greklerin Mslman Sultana kar kmasn desteklememeleri dnlemezdi. Byle bir durum kendini inkar olurdu. Liberaller Greklerin peine taklm, Avrupa da liberallerin peine taklmt. Grek Bamszln ilan eden Epidauros toplants, Fransa Drektuvar ynetiminin hazrlad Anayasay rnek alarak Yunan anayasasn kabul etti. Bakan olarak Alexandros Mavrokordatos seilmiti. Theodoros Kolokotronis bu seimden rahatsz olmutu. Ortaya bir ift ballk kt.

156

1822nin Dier Olaylar

Shelley'in cenaze treni

Sadrazam Hac Salih Paa azledilince, son olarak padiaha, Halet Efendiyi srmesini tavsiye etti. Padiahn kafasna olaylar o zaman dank etti. ok tutucu olan Mehmet Sait Halet Efendi 1822de saf d brakld. Bundan sonra, yeniletirme hz kazand. Askeri birliklere ve sorumlu grevlere Mehmet Sait Galip Paann tandklar ve gvendii kiiler yerletirildi. ran, Dou Anadoluyu ele geirmi, Krdistan topraklarnda ilerliyordu (1821 1822). Bu srada korkun bir kolera salgn geldi. ran ordusu perian oldu. Ruslar Kazaklar resmen ilhak etmeye balamlard. 1844 ylna kadar hanlklar ortadan kaldrdlar. Rusya 1822de Mason localarn da kapatt. Masonluk hemen yeraltna ekildi. Brezilya Portekiz kralnn olu I. Pedro ynetiminde kendini ayr bir mparatorluk olarak ilan etti. Brezilya ve Portekiz ayrlmlard. 1822de Kba Brezilyaya 17 bin siyah kle daha yollad. Eyll aynda Portekiz ilk kurulu yasasn kabul etti. Pichincha Muharebesi sonunda Simon Bolivar Quitoyu bamszlatrd. Aralk aynda Verona Kongresinde Rusya, Avusturya and Prusya Fransann spanyaya mdahalesini onayladlar. 1822de, ilk byk kredi, ilk defa Hollandada Milli Endstriyi Gelitirme irketi nin kurulmas nedeniyle verildi.

157

Belikada kokla stlan yksek frn yapld. 1822de Berthollet ld (1748 1822). Fransz kimyacyd. 1804de Fransa senatosu bakanl yapt. Hiyeroglif yazs, Thomas Young ve Jean-Franois Champollion tarafndan Rosetta Stone kullanlarak zmlendi. ngiliz air Percy Bysshe Shelley, (1792 - 1822) ld. 1811'de yazd " Ateizmin Gereklilii " adl makalesinden dolay Oxford'dan atld ve babas tarafndan da reddedildi. rlanda'da ayaklanmay kkrtt. Shelley, 1815'de Godwin'in kz Mary (Frankenstein'in yazar) ile tant. Evli olmasna ramen onunla beraber oldu. Godwin'nin bu ilikiye sert tepkisi zerine ngiltere'yi birlikte terk ettiler. svire'de Lord Byron ile tant. Einin lmnden sonra ngiltere'ye dnp evlendiler. ift 1816'da talya'ya yerlemeye karar verdi. 1818'lerde The Revolt of Islam ve 1820'de Prometheus adl yaptlarnda kadn ile erkein beraberliini, kurtarc bir iliki olarak ele ald. Yzylda hzla yaylmaya balayan vejetaryen'lii hararetle destekledi. 1822'de denizde boularak lm ve talya'da sahile vurduu yerde ls yaklmtr. Trende, Lord Byron, arkadann kafatasn hatra olarak saklamak istemi, ancak yine bir yazar olan aile dostlar Edward Trelawny buna izin vermemitir. Fakat, tren srasnda Trelawny, Shelley'nin kalbini ateten alm ve Percy'nin dul ei Mary Shelley'ye vermitir. Kalp sonunda, oullar Sir Percy Florence Shelley ld zaman, onunla beraber gmlmtr. Mezarnda Latince Cor Cordium ("Kalplerin Kalbi") yazmaktadr. Alman yazar E. T. A. Hoffmann (d. 1776), Estonyal air Kristjan Jaak Peterson (d. 1801), Alman kkenli astronom William Herschel (d. 1738) bu yl ldler.

158

ran-Trk Bar, 1823

Mehmet Sait Halet Efendi, Napolyon'un cenaze treninde

Mart 1823de ngiliz D leri Bakan Canning, Yunan isyanclarn sava askerler olarak tandklarn ilan etti. Kavalal Mehmet Ali Paann yeni ordusu kurulmutu. Yeni orduyu ayakta tutmak iin ilave mali kaynaklar gerekiyordu. Msr topraklar teoride devletindi (miri). Ancak iltizama verilmiti. Bunlarn byk bir blm de mr boyu (malikane) idi. Vakf olanlar da vard. Vakf arazileri mtevellilere ve ocuklarna iyi ve gvenli (dokunulamaz) bir gelir salyordu. Mehmet Ali Paa nce mltezimlere ar vergiler koydu. Sonra msaderelere balad. Memluklar yok ettikten sonra bunlarn iltizamlarn da msadere etmiti. Vakflara da vergiler koydu. Bylece 10 ylda Msr topraklarn fiilen devletletirdi. Temmuz 1823de Erzurumda Osmanl-ran bar anlamas imzaland. ran snrda birka ufak toprak kazand. ran tccarlar Osmanl topraklarnda ticaret hakk elde ettiler. 159

Bundan sonra ran srekli kuzeyden zerine gelecek bir Rus tehdidi altnda yaayacaktr. Bu nedenle de Osmanllarla iyi geinecek, bir daha snr bozmaya kalkmayacaktr. Osmanl ran bar balamt. Konyaya yollanan Mehmet Sait Halet Efendi idam edildi. Bu srada II. Mahmut 38, Halet Efendi 63 yandayd.

160

Amerika Amerikallarndr, 1823

Monroe Latin Amerikada bamszln ilan etmi, bamszln ilerletiyordu. spanya ayaklanmalar bastrmakta aciz kalyordu. Avusturya, Avrupa hkmdarlarna Kutsal ttifak Ruhu ile spanyaya yardm etmelerini nermiti. Buna ilk itiraz ngiltereden geldi. ngiltere bu yeni durumda ticaretini hem daha kolay, hem daha kapsaml yapar hale gelmiti. Ancak esas engel ABD Bakan Monroedan geldi. Monroe, Avrupann Amerika ktasna yapaca bir mdahaleyi tecavz olarak ele alacan aklad. Bylece Amerikal olmayan devletlerin Amerikaya karmamalar esas vazedilmi oldu. Bylece Amerika Amerikallarndr diyen Monroe Doktrini olutu. spanyaya yardma Anglo-Sakson itiraz yannda Franszlar VII. Fernando (Ferdinand) yardm ettiler. Fransa kral XVIII. Louis, 1823'te Angouleme dk Louis-Antoine de Bourbon komutasndaki byk bir orduyu spanya'ya gnderdi. Franszlarn yardmyla yeni bir hkmet kuran Fernando radikalleri tutuklad ya da srgne gnderdi. Ama Latin Amerikann imdadna Monroe Doktrini yetimiti.

161

Liberalizm-Burjuvalar ve Bamszlk

Liberalizm dinsel ve monarik bir yenilenmeye yapsal ve fiili olarak karyd. stedii rejim Anayasal monariydi. Tabii liberalistlerin iinde ABD gibi bir cumhuriyet isteyenler de vard. Ama krallk istei cumhuriyet isteine ar basyordu. Monari olmaz ise rejim demokrasiye kayabilirdi. O zaman da ipler burjuvazinin elinden gidebilirdi. Liberalistler burjuvazinin mdafaasn yaparlarken, burjuva da kendini liberalist hissetmeye balamt. nsan soyunun mutluluu toplumun gelimesi ve mallarn gvenlii ile birlikte bireysel zgrlklerin kullanmna bal grlyordu. Veya burjuvazi bunu byle anlyordu. Oy vermenin belli bir ekonomik gce bal olmas da yadrganmyor ve isteniyordu. Anayasal monari hem kar devrime ve hem de halk ayaklanmalarna kar koyabilecek kadar glyd. Liberaller Tanrsal bir hukuka, buna dayanan monariye iddetle karydlar. Dolays ile Kilisenin stnln de reddediyorlard. Evlenme Kilisenin elinden alnmt. Din adam sadece ahlaki kayglarla ders verebilmesi kabul edilmiti. Zaten toplum ciddi bir tarzda Voltaire, Rousseau okuyordu. Yer yer, Liberaller ve Katolikler atyordu. Ama Belika rneinde olduu gibi aralarnda anlatklar da oluyordu. Bu srada iktisadi liberalizmin serbest rekabetin kurallarn da toparlyordu. imdi bir yanda ekonomik liberalizm, bir yanda da uluslarn karlar vard. Burjuvazi hem liberalizmi benimsiyor ve hem de ulusal karlarla kendini zdeletiriyordu. Bu elikiyi her lke burjuvazisi, kendi milli karlarn ne alarak zd. zgrlk dncesi arklara giriyordu. Mzikle birleince, halkn dilinde daha da yaylyor ve mziin etkisiyle ihtiamlayor veya daha youn his kazanyordu. Artk zgrlk marlar barikatlara kmaya balamt. Anlam da ok farkl olabiliyordu. Kimi zaman kiisel bir

162

kar k, kimi zaman yabancya kar bir durutu. Ama hep ulusal bir vurgulamas oluyordu. Norvete sveten ayrlma hareketi, Belikann Hollandadan kopma istei, talyada bamszlk isteyen Carbonarism, Macaristanda bamszlk hareketi, rlandallar, Basklar, Polonya, Mora, her yerde zgrlk ve milliyetilik hzla trmanyordu. Orta Avrupadaki Slav uluslar pek ok devlete tabiydiler. Panslavizm aydnlar arasnda yaylyordu. Ama halk buna ne cevap vereceini bilemiyordu. Halbuki Panslavizm, onlar Rusyaya doru itecekti. Temmuz aynda Orta Amerika Kongresi spanya, Meksika, Kuzey Amerika ve tm yabanc uluslardan bamsz cumhuriyet olma kararn ald. Simon Bolivar Peru Bakan oldu.

163

1824de Baz Gelimeler

Kleler

1823de skoyal Smith boru gibi kiremitlerin sulamada kullanlmasn nerdi. Bu sulamada nemli ilerleme salad. Daha sonra Preston Whiteheat atlyelerinde boru imal edilmeye baland. Bu da sulama ve su boaltma konularn ok kolaylatrd. Sularn boaltlmaya balanmas ile talyada Po ovas, Almanyada bataklklar tarma aldlar. Rzgar gc yerine de buharl pompalar gittike daha fazla kullanlyordu. 1823te Kbadan Brezilyaya 20 bin kle daha gitti. ngiliz yazar Ann Radcliffe (1764 1823), rlandal air Charles Wolfe (1791 1823), Papa Pius VII (1740 1823), ngiliz ekonomist David Ricardo (1772 1823), sko fiziki ve patolojist Matthew Baillie (1761 1823), air Vasily Kapnist (1758 1823) ldler.

164

Msr Kuvvetleri Morada, 1824

brahim Paa Mora'da

Osmanl imparatorluu Mora isyann bastrmay baaramyordu. Bu srada Yunanllar arasnda iki hizibin mcadelesi devam ediyor, buna ramen II. Mahmut bir ey yapamyordu. Batan beri Osmanl ordusu Korent kanalnn gneyine inememiti. Ocak aynda, Ruslar Osmanl egemenlii altnda, zerk 3 Yunan prenslii formln ortaya attlar. Bu srada Msrda Mehmet Ali Paa nemli bir g haline gelmiti. Osmanl devleti Msr valiliinden Mora isyann bastrmak iin yardm istedi. Mehmet Ali paa bu yardma karlk Girit ve Mora valiliklerini istedi. 1 Nisan 1824 tarihinde Mehmet Ali Paann olu Mora valisi tayin edildi. zmirde Franszca bir gazete olan Symrnen (zmirli) kt. Peinden Spectateur Orian yayna balad. Yunanistanda Alexandros Mavrokordatos ile Theodoros Kolokotronis arasndaki iki ballk Mavrokordatos yararna zmlendi. Lort Byron, Yunanllar desteklemek iin geldii Misolongide hastalanarak ld. Avrupa ve Avrupallar, Yunan isyan srasnda Trklerin yapt katliamlar abartrken, Yunanllarn yaptklarn grmezden geliyorlard. Bu iki yzl politika Avrupallarn bundan sonra da tm Trk Yunan ilikilerinde uyguladklar bir tavr olacaktr.

165

Yunanllara Avrupadan para ve gnll yardm geliyordu. Bu gnlller arasnda general olmu profesyoneller de vard. Aslnda Osmanllar Yunan isyann hemen bastrsalard, kimsenin sesi kmayacakt. Ama imdi, zaman getike olay mul kazanyordu. Temmuz 1824de Mehmet Ali Paann olu brahim Paa 54 sava ve 400 nakliye gemisinden oluan bir filo 16.000 asker ve 150 topla Msrdan hareket etti. Msr kuvvetleri nce Girite geldiler.

166

1824de Baz Gelimeler

X. Charles Ta Giyiyor

Nakibendiliin, afi Krtler arasnda yaylm olan Halidi kolu, 1819 1824 yllar arasnda stanbulda gelime zemini arad. Ancak tutucu olan Halidiler II. Mahmutun reformlarna kar ktklarndan srgn edildiler. 1824 Eyllnde Benderli Mehmet Selim Srr Paa sadrazam oldu. Sadrazamla Silistre beylerbeyliinden gelmiti. 4 yldan fazla sadarette kald. Yenieri ocann lav onun zamannda gerekleti. 1805den beri en uzun sadarette bulunan kii oldu. Fransa kral XVIII. Louis ld. Yerine kardei X. Charles geti. X. Charles ar kralclarn lideriydi ve aabeyinin denge politikasn terk ederek aristokrasiyi ve kiliseyi glendiren bir politik uygulad. Bu durum zellikle liberallerin youn tepkisini alyordu. Muhafazakar babakan Villle dini ve maddi kar n planda tutuyordu. Fransa kral ile Meclisin Liberal ounluu arasndaki anlamazlk bylece balad. 1824de Ayacochoda son spanyol direnii de kmt. Bylece spanyollarn elinde Kba ile Porto Rico kald. Latin Amerika devrimi srasnda ortaya iki nemli lider kmt. Zengin Avrupal ailelerden gelen Bolivar Caracasta, San Martin ise Buenos Airesdeydi. ngilterede ilk itfaiye tekilat Edinburghda kuruldu. Joseph Aspdin, Portland imentonun patentini ald. Saint Petersburg kentini sel bast. Su 421 cm normalden fazla ykseldi. 200 kii hayatn kaybetti. Britanya Burmada Rangoonu ald.

167

Daha nce Yeni Hollanda olarak tannan Avustralya resmen Avustralya adn ald. ABDde 1824 bakanlk seimini 4 adaydan hi biri kazanamaynca, seim U.S. House of Representativese brakld. Fransz ressam Thodore Gricault (d. 1791), ngiliz yazar Capel Lofft (d. 1751), Fransz yazar tienne Aignan (d. 1773), filozof Maine de Biran (d. 1766), Siam kral Buddha Loetla Nabhalai (d. 1767), rlandal yazar Charles Maturin (d. 1773) 1824 ylnda ldler.

168

Byron

George Gordon Byron, (17881824) Anglo-sko bir airdir. Soylu bir muhafz subaynn olu olarak dnyaya geldi. Doumundan bir yl sonra Lort unvann kazand. Cambridge'de eitim grrken, ilk iir kitab olan Aylaklk Saatleri'nde yer alan iirlerini yazd. ngiliz Saz airleri ve sko Eletirmenler (English Bards and Scotch Reviewers) adl eletirel risaleyi yazmasyla ad duyuldu. 1809'da Yakndou ve Gney Avrupa'ya geziye kt. 1811 ylna kadar devam eden bu geziden dndkten sonra drt ciltlik Kanto serisi ile Childe Harold'un Hac Seyahati adl kitaplar yazd. Dokuz msral yazlm bu kitabn lirik kahraman spanya, Yunanistan ve Arnavutluk'un zgrlk mcadelelerini yaam olup, toplumsal yoksulluk ile ulusal direniin sebeplerini aratryordu.

169

Byron, ezilen halka duyduu yaknl 1809'da katld Lordlar Kamaras'nda yapt konumalarda da dile getirmi ve Ludditler ile rlanda'daki durumun dzeltilmesinden yana kmtr. Siyasi ve ailevi sebeplerle, 1816'da, ngiltere'yi bir daha dnmemek zere, terk etti. talyada iken halk kurtulu savana yaknlk gsterdi. Byron, ngiliz iilerinin de ihtilalci mcadeleye gemesi gerektiine inanm ve bu dorultuda airin baz grevleri olduunu savunmutu. Thomas Moore'a yazlm mektuplarda ngiliz iilerine seslenmitir. Ravenna'ya gittiinde ihtillci-demokrat Carbonari'nin yannda yer alan Byron, hareketin yenilgiye uramasyla birlikte Marino Faliero, Venedik Cumhuriyet efi ve Foscariler adl siyasal oyunlar yazd. Don Juan adl eseri eletirel manzum roman olup ngiltere, Rusya ve Osmanl Devleti'ndeki soylularn hayat anlatlmaktayd. Gayesi btn Avrupa soylularn bir snf ve kurum olarak tehir etmekti. Byron'a gre lirik kahraman ile toplumsal d dnya kar karyayd. 1823 ylnda Yunanllarn Osmanllara kar isyanlarna katlmak gayesiyle Yunanistan'a gitti. Ancak, ateli bir hastala yakalanp savaa katlamadan ld. Byron ihtilalcidir. Eserlerinde iddetli elikiler ve burjuva-yurtsever tavr, halk kitlelerine duyduu yaknlk, feodal banazla kar dmanl, anarist-bireysel tutumu vardr. air olarak dnya apnda n kazanan Byron'n yaad dnemde n ngiltere snrlarn am, Rus edebiyat stnde etkiler brakmtr.

170

Yunan syan Bastrlrken Batda Tela, 1825

Horaslarn yemini, David 1784

25 ubat 1825de Msr kuvvetleri brahim Paa komutasnda Moraya karak, isyanclardan topraklar hzla almaya baladlar. brahim Paa Mora karmasndan nce Girit adasn ele geirmiti. Mora isyann da bir hamle de bastrmt. Mora harekat srasnda sadece Misolongi (23 Nisan 1826) ve Atinann (5 Haziran 1827) ele geirilmesi zaman ald. Umutsuzlua kaplan ngiliz yanls Yunanllar, Yunanistann ngiliz himayesine girmesini istediler. ngiliz D leri Bakan Canning bunu reddetti. Grnen o idi ki yenierilerin yapamadn, bir valinin askerleri ksa srede gerekletirebiliyordu. Yenieriler zaten Rusya, Avusturya ve hatta ayan karsnda durmadan rezil oluyorlard. Bu son olay stanbul kamuoyunu tamamen yenierilerin aleyhine evirdi. Bu baarlar Rus ar I. Nikolay kayglandrmt. Aralk aynn banda ar Alexander lm yerine I. Nikola gemiti. 14 Aralk 1825 (Miladi: 26 Aralk 1825) tarihinde, baz subaylarn nderliinde 3.000 imparatorluk askeri, I. Nikola'nn abisi Konstantinin yerine tahta gemesi nedeniyle isyan etti. syan, Petersburgtaki Senato Meydannda balamt. Olay Aralk aynda olduu iin " Aralklar syan " (Decabrist) adn ald. syan, ar I. Nikola

171

tarafndan bastrld. Asiler Sibirya'ya srld. Liderlerinden drd idam edildi. Bu ayaklanmada kapatlan Mason locasnn parma olduundan da bahsedilir. Nikola, kendi bana buyruk bir ard. Selefi kadar, Avrupa ile ibirliinden yana deildi. Yunanllar iin bir eyler yapmak istiyor, eli kolu bal oturmak onu rahatsz ediyordu.

172

1825de Baz Gelimeler

David, kendi resmi

Fransz ressam David (1748 1825) ld. Jacques-Louis David, Yeni klasik tarz ile tannan sanat tarihinin en nemli ressamlarndan biriydi. 1780'lerde, tarihsel resimleriyle Rokoko tarzn klasik bir ekilde kulland. Arkada Maximilien de Robespierre ile Fransz Devrimi'nin aktif bir destekisi olan David, Fransz Cumhuriyeti'nin fiilen alan bir sanat diktatryd. David, Robespierre'in devrilmesi zerine hapse girdi. Napolyon dneminde mparatorluk tarz resim yapt. Bu dnemde Venedik renklerine nem verdi. Olduka fazla hayran vard ve Fransz sanatnn XIX. yzyldaki temsilcisi olmutu. 1825de Fransada 1816 buday krizine benzer bir patates krizi kt. Tahl fiyatlar yeniden ykselmeye balad. Bu beraberinde karklklar getirdi. iddet hareketleri oldu. Kriz Temmuz Monarisine kadar srd.

173

1825 ylnda Stockton Darlington arasndaki ilk demiryolu ald. Stephensonun 13 tonluk katarn lokomotifi Roket saatte 44 Mil hza ulat. imdi yeni bir dnem balyordu. Asrn ortasna doru btn Bat Avrupa demiryolu a ile rlecekti. Mesafeler ksalmt. 10 gnlk yollar bir gnde alnr hale gelmiti.

Roket

XVIII. yzyldan beri kok ile demir retimi ngiltereye byk bir stnlk salamt. Demir Fransada ngilterede olduundan iki kat daha pahalyd. ngiltere demir ve kok ile durdurulamaz bir ykselie gemiti. ABD bakanlk seimini kimse kazanamaynca, United States House of Representatives, John Quincy Adams Bakan olarak seti. Temmuz aynda Uruguay, Brezilyadan bamszln ilan etti (Uruguay Bamszl). Bolivya da spanyadan bamszln kazand. Austos aynda, Gregor Mac Gregor 300,000 tutarndaki parasn Thomas Jenkins & Company adl Londra bankasndan ekti. Bu aksiyon 1825 Paniine neden oldu. Bu Londradaki ilk modern Borsa kyd. Bu yl Londra kenti Beijing kentini geerek Dnyann en kalabalk ehri oldu. Hollanda ile yerliler arasndaki Java Sava devam ediyordu. Antonio Salieri 1825 ylnda ld. talyan ressam Domenico Vantini, Alman yazar Jean Paul (d. 1763), Fransz ressam JacquesLouis David (d. 1748) ldler.

174

Balkanlarda syan Ortam

Athos manastr yerleimleri

Aynarozdaki (Hagion oros) manastrnda Bulgar rahipler Yunanistandaki Aydnlanma kltr ile temas etmilerdi. 1694de Prens Brincoveanu, Romenler iin Saint Savas prenslik akademisini kurdu. Burada eitim Yunanca veriliyordu. Balkanlardaki Slav milliyetiliinin ortaya k, sadece, Yunan Aydnlanmas ve Fransz Devrimi ile nedenselletirilemez. Slav birlii ve bamszlk fikirleri XVI. Yzyldan beri vard. Osmanllar tm Ortodokslar stanbul patrikliine balaynca, Slavlar dini, hukuki ve eitim asndan da baml hale gelmilerdi. Bu kska onlar Slav, Ortodoks ve gl (veya gc ykselen) Rusyaya doru itti. Dubrovnik (Ragusa), talya ile youn ticari ve kltrel iliki iindeydi. Buradan, Hrvatlar, eskiden beri Slav birliini ve bamszln konuuyorlard. 1626da Ragusal air van Gunduli Osman adl iirinde Slav birlik ve kurtuluunu yazyordu. Krijani (1618 1683) Slavlarn Rusyann ve Katolik Kilisesinin etrafnda birlemelerini nermiti. Ragusa dahil Adriyatik denizi kysndaki Dalmaya kentleri ok uzun sre Venedik (talya) ve Osmanl ynetiminde kalmlard. Bu nedenle buralarda talyan isimlerine ve Latinceye hala rastlanr. Bu sahillerde talyan etkisi, blgelerdeki Srp Hrvat etkisinden daha kuvvetlidir. Ruslar Balkan milliyetiliinde etkin bir rol oynamlardr. Ama bu rol ok fazla bytlebilecek bir rol deildir. Bununla birlikte, Rusya etkinletike ve bydke, Balkanlardaki aktivitesi de artacaktr. 175

Saint Simon

Claude Henri de Rouvroy, comte de Saint-Simon, genellikle Henri de Saint-Simon veya Claude Henri de Saint Simon olarak anlr (1760 1825). Sosyalizminin en nemli kurucularndan biridir. Paris'te dodu. Toplumu, aba, retim, eylem ve yaratma olarak gryordu. Saint-Simon, toplumda bir reforma gitmeyi amalamt. Toplumun, endstri ann ve endstrinin gereklerine gre dzenlenmesi gerektiini savunuyordu. Bilimsel dnceye dayanan bir toplum bilimi kurmann zamannn geldiini, artk pozitif bilim ann balam olduunu ne srd iin, ayn zamanda pozitivizmin de kurucusu olarak da bilinir. Saint-Simon, insan toplumunun reformdan geirilmesini ok istemiti. Saint-Simona gre, Fransz Devrimi mutluluk getirmemiti. Evrensel insan haklarnn ilan, aa snflarn cehaletini ve yoksulluunu ortadan kaldrmamt. Toplumdaki tm insanlarn mutluluunu yeni bir toplumsal dzenleme, bir sosyal reform salayabilecekti. Toplumda gerekletirilecek reform toplumsal yasalarn bilgisine dayanmalyd. Bu nedenle bilimlerde de bir reformu gerekiyordu. Bundan dolay, Saint Simonun felsefesi ncelikle toplum konusunu ele alr ve bir toplum felsefesi olarak ortaya kar. Toplumu bir organizma olarak gren ve bu organizmann evrimini inceleyen Saint-Simona gre, toplumun kkeninde kar esi vardr. O, bir toplumun insanlarnn birbirlerine geliigzel yaklamadn syler. nsanlar, ancak bir kar durumu ortaya knca, bir toplum halinde bir araya gelirler. Toplum, kar esinin bir

176

sonucu olarak uzlamayla kurulur. Bir toplumun kurulabilmesi, karn sonucu olan bir toplumsal ban var olmasna ve dolaysyla kolektif bir vicdann olumasna baldr. Saint-Simona gre, insanlar kendilerine zg orijinal varlklardr. Bir yandan da doada hkm sren determinizme tabi olan varlklardr. Fizik ve kimya alanndaki arlk merkezi yasas gibi, toplumlar yneten bir ilerleme yasas vardr. Sosyoloji biliminin grevi, bu yasann varln gsterip, insanlara bu yasaya itaat etmeyi retmektir. Zira, bu yasay insanlar koymu deildir. Biz, bu ilerleme yasasn, siyasi, ahlaki, ekonomik, vs, olaylar iinde grrz. Sosyolojinin, tarihsel yntemi benimseyen, bir gzlem bilimi olmasnn nedeni budur. Saint Simon, bu ilerleme yasasn dzenli bir yntemle aklayarak, Avrupa Uygarlnn toplumsal ve siyasi evriminin genel yasalarn elde etmeye almtr. nsann toplumsal tarihi, birbirinden farkl ayr aamadan gemitir. Bunlar srasyla oktanrclk/klelik, teizm/feodalizm ve pozitivizm/endstriyalizm evreleridir. Toplumsal deime ve dzenin yasalar, pozitivizmin marifetiyle, bulunabilir. Toplumun, balca grevi, yaamak iin gerekli nesneleri oaltan retimi gelitirmektir. Mutluluk ancak bu ekilde salanr. Yeni dzende toplumu, endstri alannda alanlar ynetecektir. Endstri alannda alanlar demekle zanaatkarlar, iftiler, fabrikatrler, yatrma atklar kredilerle retime katlan bankerler, trl retim dallarndaki uzmanlar anlatlmaktadr. Toplumu endstri alannda alanlarn ynetmesi, yoksullar yoksulluklarndan kurtaracaktr. Bilimle, akla uygun olarak dzenlenecek retim, btn alanlar her bakmdan ykseltecektir. Herkes alt, grevini yerine getirdii lde, retimden payna deni alacaktr. retimi ynetenler, halk keyiflerine gre deil, fakat retimi gelitirmenin gereklerine gre yneteceklerdir. Bu yneticilerin grevlerini ktye kullanmalarna, halk aldatmalarna mani olacak olan halka devlerini anlatacak yeni bir din ve toplumu aydnlatacak bilginlerdir. Ekonomik ve siyasi ynetimin banda banka, fabrika, maliye uzmanlarnn bulunmasna karlk, inan ve eitim gibi ilerin banda da bilim adamlar ve sanat uzmanlar bulunacaktr. Yeni din, kardelik ve sevgiye dayanan bir inan olmal ve her trl hurafeden arndrlmaldr. Modern toplumdaki krizler de, pozitivizme dayanan yeni din ile zlebilir. Bilim, imdiye dek bilimsel olmayan yntem ve admlarla ie balamtr. Bundan baka, her bilim birtakm dini tasarmlar, metafizikle ilgili sanlarla ykldr. Balangta, teolojik bir temeli olan ve metafizik kavramlarla gelitirilen, gerek olmayan bir bilimin yerine, SaintSimonun anda gerek bilim, pozitif bilim gemitir. Ona gre, ilerlemeyi salayan etken de bilimin, balangta onun iine karm olan bu elerden temizlenmesidir. Saint-Simon, artk pozitif bilim ann balam olduunu sylemektedir. Saint Simona gre fizik bilimi fiziki olaylar nceden grmeyi ve onlar kontrol altna almay mmkn kld gibi sosyal fizikte sosyal olaylar grp onlar kontrol altna almay ve ekillendirmeyi mmkn klacaktr. Pozitif bilimlerin tm dallaryla ilgilenen dnr bu bilimlerin ancak pozitif bir sosyal bilimin yaratlmas ile tamamlanacana inanm ve bu amala bu bilime sosyal fizik adn vermitir. Simon, sosyolojinin sistematiinden ok mevcut ve gelecekteki sosyal sorunlarla uramay tercih etmitir. Sosyolojinin gcne inanarak bu

177

bilimi yeni bir din haline dntrerek toplumu rgtleyip sorunlar zmlemeyi amalamtr. Temel eserleri: De la Reorganisation de la Societe europenne [Avrupa Topluluunun Yeniden rgtlenmesi zerine], Du Systeme industriel [Sanayi Sistemine Dair], Cateschisme des Industriels [Sanayicilerin lmihali].

178

Antonio Salieri

talyan mzisyen ve besteci Antonio Salieri (1750 - 1825) ld. Avusturya Krallna bal bir mzisyen olarak almt. Avustrurya Imparatoru II. Joseph dneminde Viyana sarayinda Kapellmeister olmutu. Kendi dneminde Mozart'a ramen en iyi besteci ve mzisyen olarak grlyordu. nl Beethoven, Franz Liszt, Schubert'in hocasyd. Antonio Salieri - Sinfonia Veneziana http://www.youtube.com/watch?v=G_5Dr8Bz5Bc

179

Yenieriliin kaldrlmas ve katliam, 1826

Yenieri ve mehter, Surname

Osmanl mparatorluunda, savalarda yetersiz kalan yenieri ordusunun deitirilmesi ile ilgili almalarn uzun zamandr devam ettii bilinmektedir. Bu almalara II. Mahmut da gizlice devam etmiti. Yunan syan Osmanl ordusunun yetersizliini bir daha ortaya koymutu. Talimli bir ordu olan Msr ordusunun ise baarsn gstermiti. imdi tm st brokrasi, ilmiye ve padiah yenieri ocann yenilenmesi gerektiinde birlemilerdi. II. Mahmut, bir yandan tutucu grnt verip, hi alafrangaya sapmadan, alarn ryordu. 17 yldr bekliyordu. Yenieri komutanlklarna kendi adamlarn yerletirmiti. Tutucu ulema ekarte edilmiti.

180

Olaylar 25 Mays 1826 tarihinde Ekinci ocann kurulmas ile balad. Bu ocak yenieri ocann bir parasyd. Ekinci oca mensuplar Msr askerleri gibi eitim greceklerdi. 25 Mays 1826da Ocan ve devletin ileri gelenleri eyhlislamn evinde toplandlar. Talimli askerlik esas kabul edildi. stanbulda srekli grev yapan 51 yenieri ortasndan her biri 150 adam, Ekinci snfna verecekti. Bunlar eitilecek, yetiince de dier yenierileri eiteceklerdi. Bunlarn Nizam Cedide benzememesine zen gsterildi. Hatta ellerine sngl tfek verilmeyip, tfekle kl verildi. eyhlislam Tahir Efendi, yeni ocan kurulmas ile ilgili nl fetvasn vermiti. Aalar ve erat Sultann en gvendii adamlardan seildi. Herhangi bir yenieri ayaklanmas halinde alnacak tedbirler planland. 11 Haziranda eitime merasim yaplarak baland. Bu eitime yenieriler rabet etmediler. Burada bir kere daha belirtelim ki bu yenieriler artk devirme yenieriler deildi. Son yenieri devirildiinden bu yana 100 yl gemiti. Aslnda ondan nce de uzun sre devirme yaplmamt. Yenieriler bu ocak kuvvetlenirse kaban balarnda patlayacan biliyordu. 14 Haziranda, Msrl bir eitmenin bir askeri dvmesini bahane ederek isyan ettiler. Kazanlar son defa olarak meydana karlyordu. Ancak II. Mahmut hazrlklyd. Halk yenierilerin yannda deildi. Sultan Mahmut Sancak erifi At Meydanna dikti. Vatann seven gelsin diye halka arda bulunuldu. eyhlislam Tahir Efendi, medrese talebelerinin 3.000 ile birlikte sancan altna geldi. Halk sancak altnda topland. Kadnlar bile, alk olunmayan bir ekilde, sokaa dkld. Yenieri oca dndaki tm ocaklar padiaha sadakatlerini bildirdiler. Top bataryalar Yenieri klas nne gtrld. Topu Yzba Karacehennem brahim Aa, yenieri klasn topa tutmaya balad. Yenierilerin msaadesi alnmadan ilk defa kladan ieri girildi. 15 Haziranda devlete bal kuvvetler yenierileri perian ettiler. te bundan sonra katliam balad. Osmanl mparatorluunda, resmi tarih bu ok kanl olaya Vakay Hayriye dedi. Vakay Hayriye denen ey aslnda bir katliamd. Tabi bunu devletin resmi vakanvisti eyhizade Ltfi Efendi byle bir kaside halinde adeta anlatyor: Ne kadar melun bu yenieriler ve ne kadar iblis . Bakalar baka eyler anlatyor. Adolfus Slade Paa ( bahriye maviri ) yakalanan yenierilerin sokan ortasnda nasl katledildiini anlatyordu. Yenierinin dostu, dostunun dostu ldrld. Tm Bektai tekkelerine el konmu ve Yenierilere kar halk kkrtan dedikodular alm ban gitmiti. Yenierilerin hortlad syleniyor, vampir hikayeleri anlatlyordu. Halk yenieri mezarlarn yerle bir etti, mezar talarn krd. Bu haberleri resmi gazete veriyordu. Hakikaten Bektai tekkeleri st ste yok edildi. Bunlarla nsiyeti var diye anizade gibi byk din adamlar ortadan kaldrld. Bir ordu yok edilmiti. 16 Haziran Cuma gn yeni bir ordunun kuruluu ilan edildi. Bu ordu Asakiri Mansurei Muhammediye adn ald. Bu Muhammedin eitimli, muzaffer askerleri demekti.

181

Yenieri tekilat ok uzun yllardr var olmu ve halk ile eitli kurumlarla i ie girmiti. Sadece ordunun yok edilmesi yetmiyordu. Kurumlarn da ayklanmas gerekiyordu. Bu kapsamda, yenieri saylan hamal, itfaiye ve sandalc rgtleri de lav edilmi, ileri gelenleri idam edilmiti. tfaiye rgt yok edilince bir sre stanbul yangnlarna da mdahale edilemez olmutu. Boazda sandal sknts balam, halka sarayn sandallar hizmet vermiti. Yenierilerle ilgili olmalar nedeniyle Bektailik de bu olayda byk darbe yedi. yeleri iddetle izlendiler. Balca Bektai babalar idam edildi (Temmuz 1826). Tekkeler tahrip edildi. Bektai tekkelerini Nakibendilerin kayyumluuna verildi. Yenieri ocann yok edilmesiyle birlikte, bu frsattan istifade, hoa gitmeyen, istenmeyenlere de bir kulp taklarak etkisizletirilmilerdi. Beikta Cemiyeti lmiyesinden anizade Ataullah Efendi, konanda Bilimsel sohbetler dzenliyordu. Bat bilimini esas alan bu toplantlar ulemann ve devlet adamlarnn houna gitmiyordu. Yenieri oca kalktktan sonra Ataullah Efendi yenieri yandal ile sulanarak, stanbuldan srld. O Bat bilimini, zevkini ve dncesini getirmeye ve bu amala rgtlenmeye gitmek isteyen ilk kiilerdendir. Bu tip aydnlardan bir dieri Kethdazade Arif Efendi ve shak Efendidir. Osmanl mparatorluunun son yzyl hrriyet fikri, insan haklar, hrriyetin tekilatlanmas, farmantalizm, bask gruplarnn ortaya kmas gibi allmadk olaylarla gemitir. Osmanl devleti son Roma mparatorluudur. Mslmanlarn hakim olduu byk bir imparatorluktur. Bir dinler ve diller haritas olan kozmopolit byk imparatorluun hayat artk etnik mcadeleyle bir arada yryecektir. O zamana kadar hakim olan eriat yani Allahn vahyine dayanan kurallara kar artk baz mnevverlerin hukuk-u tabiyeden ( insan haklarndan ) bahsetmeye balamlard. Bunlarn banda Viyana Sefirliinde bulunan XIX. yzyln belki de en talihsiz mnevverlerinden olan Sadk Rfat Paa gelir. Sadk Rfat Paa imparatorlukta artk doal hukukun ve buna bal insan haklarnn varlndan sz eder. Yenieri oca kaldrldktan sonra Aakaps denen imdiki stanbul Mftlk binas eyhlislam makamna verildi. Kazaskerlikler de buraya tandlar. O zamana kadar kendi evlerinde i gren eyhlislam ve kazaskerler bylece resmi bir makama sahip oldular. Bugn bu binada stanbul ve evresindeki tm emniyet yani mahkeme sicilleri saklanmaktadr. Yeniletirmeler srasnda eyhlislam olan Seyyid Abdlvahap Efendi (1821 1822) ve Mustafa Asm Efendi (1818 1819; 1823 1825) sultana destek vermilerdi. Bylece geleneki ve tutucu ulemann tepkileri gslenmiti. 1826 ylnda, birok eletiriye gs gerilerek Avrupaya 4 renci yolland. Daha sonra Tp ve Enderun retmeni olmak zere Avrupaya yollananlarn says 150yi bulacakt.

182

Srbistan Hareketleniyor, 1826

Karadzic

Srbistan kaynarken, Fener Rum Patrikli Srp Ortodoks kilisesini ok uzun zaman tanmamakta srar etti. Ama Srp kilisesi bir olguydu. Srp milliyetilii, kilisede Yunanca duaya ve okulda Yunanca eitime tahamml edemiyordu. Bu srada Karadzic gibi nemli bir eitim uzman: Dndnz gibi yaznz sloganyla halk dilini, halk Srpasn hayata geirdi. Ayn zaman da Rusya ile olan yakn ilikiler Srplarn diline yeni Rusa kelimelerin de kazandrlmasna neden oldu. Rus ar I. Nikola (Nicholas), Mart aynda, Osmanllara ltimatom verdi. Kendisine Bodan, Eflak ve Srbistan zerinde koruma hakk istiyordu. Osmanl ok skk haldeydi. Bu istekleri kabul etti. 7 Ekim 1826da Akkerman anlamas yapld. Buna gre Osmanllar Ruslarn Kafkaslardaki matbuluunu da tanyorlard. Ayrca Rus gemileri Osmanl sularnda serbeste gezebileceklerdi. Eflak ve Bodan voyvodalar artk Fener Rumlarndan tayin edilmeyecek, yerliler arasndan 7 yllna Bab Ali tarafndan seilecekti. Osmanl veya Rusya seilenleri isterlerse kabul etmeyebileceklerdi. Osmanllar rafa kalkan Srp zerkliini de Srp temsilcileri ile greceklerdi. Srbistandaki kalelerde Trk askeri bulunacak fakat bu kentlerde Mslmanlar oturmayacakt.

183

1826nn Baz Olaylar

Kurucu Babalar

1826 ylnda ABDnin 2. Bakan John Adams ld. Kars Abigail Adams ile birlikte politikac ve tarihi yetitiren bir aile kurmutu (Adams political family). Oullar John Quincy Adams ABDnin 6. Bakan oldu. John Adams Bamszlk Bildirgesinin yaynlanmasnn 50. ylnda lmt. Arkada ve kader arkada Thomas Jefferson da John Adams ile ayn gn ld (4 Temmuz 1826). Haziran aynda Panamada Pan-American Congress topland. Amerika devletlerinin birlemesini hedelemiti. Kongre baarsz oldu. XIX. yzylda Grcistan kendi Rnesansn yaad. Avrupa edebiyatnn byk eserleri sratle Grcceye evrildi. Mesela Shakspeare'in Kafkasya'daki ilk ve hatta dinlendii zaman en gzel tercmesi Grcistan'da yapld. O kadarla kalmad felsefeye kadar giden bir merak ortaya kt. Grcistan ok erkenden Roma Katolik kltryle ve Germen kltryle tanm oldu. Ruslarla yaplan anlamadan sonra II. Mahmut yeniletirme hareketlerine daha sk sarlmt. 2 Austos 1826 Hocapaa yangnyla ok byk ykm olmu, stanbulun fakir semtlerinde sefalet balamt. Padiah Rus Sava srasnda k, basit bir subay gibi Rami klasnn lalettayin bir odasnda geirmiti. Burada yeni ordu zerinde derin derin dnmt. I Nikolann tahta kmasndan sonra Varovada bir isyan olmu ve bir cumhuriyet kurulmutu. Rusya bu isyan iddet ve zulm ile bastrd. Daha sonra ar Lehe konumay ve Katoliklii yasaklayacakt. Polonyada Ortodoks mezhebi zorunlu olmutu.

184

Rusya da isyanlardan vareste deildi. 1826 ile 1855 yllarn arasnda Rusyada 555 kyl ayaklanmas oldu. Kyl servaja dayanamyordu. Rusyada huzursuzluk gn getike katlanyordu. Bereketli yllarda i Pazar tm retimi zmseyemedii iin fiyatlar ok dyordu. Kt yllar ise ktlk demekti. Rusya da kyl a ve sefildi. Pek ok toprak sahibinin ise gelirleri yaam tarzlarn karlayamyorlard. Bunlar borlandlar. Rus mparatorluu aslnda adm adm byk bir bunalma doru yryordu. 23 Nisanda 1826da Mora isyanclarnn merkezi kabul edilen Misolongi Msr kuvvetlerinin eline geti. Ortalkta brahim Paann Yunanllar Moradan srecei laflar dolayordu. Bu haberler Avrupallar ok rahatsz ediyordu. 1826 ile 1848 yllar arasnda Mehmet Ali Paa Avrupaya 300 civarnda talebe yollayacakt. Portekizde tahta ocuk yataki II. Maria gemiti. lkeyi onun yerine anne kralie ynetiyordu. Days mutlakyet yanlsyd ve taht zerinde hak iddia ediyordu. Anglesey ve Galler ana karas arasnda, Menai Asma Kprs , mhendis Thomas Telford tarafndan ina edildi. in Trkmenistannda byk bir isyan kt. syan Mslman karakterliydi. Bernardino Rivadavia, Argentin bakan oldu. Samuel Morey, iten yanmal motor patentini ald. Nicphore Nipce hakiki fotograf yapt. skoyada Monkland and Kirkintilloch Demiryolu ald. Massachusetts Granite Railwayde ilk tren altrld. Liverpool and Manchester arasnda ilk demiryolu tneki ald. spanyol besteci Juan Crisstomo Arriaga (d. 1806), Alman air Johann Heinrich Vo (d. 1751), Alman besteci Carl Maria von Weber (d. 1786), talyan astronom Giuseppe Piazzi (d. 1746), Fransz fiziki Ren Laennec (d. 1781), Alman astronom Johann Elert Bode (d. 1747) 1826 ylnda ldler.

185

Carl Maria von Weber

Besteci ve piyanist Carl Maria Friedrich Ernst von Weber (1786 1826) 1826 ylnda ld. Romantik Okulunun en nemli bestecilerinden ve dnyaca nl Alman ef, piyanist, gitarist ve eletirmendi. Weber'in almalar, zellikle Der Freischtz, Euryanthe ve Oberon isimli operalar, Almanya'daki Operann geliimini byk lde etkilemitir. http://www.youtube.com/watch?v=QAgjGeML0cE http://www.youtube.com/watch?v=o0WayBB5Ys8 http://www.youtube.com/watch?v=0RwyszWGpA8 Weber ailesi iinden birok amatr ve profesyonel besteci yetimiti. Babas olunu nceleri Mozart gibi harika ocuk olarak yetitirmek istemiti, ama gerekleemedi.

186

Salzburg'da Michael Haydn, Mnih'te Von Valesi ve Kalcher'den dersler ald ve son olarak Abbe Vogler yannda iki yl alarak renimini tamamlad. Brelau ehrinde ksa bir sre mzik direktrl yapt ve bu srada " Rbezahl " adl operasn da temsil ettirdi. Karlsruhe saraynda Prens Eugen ve Stuttgart saraynda prens Lludwig'in mzik direktrln yapt. Bu sre iinde iki senfoni, konertolar ve " silvana " adl operay yazd. 1813-1816 yllan arasnda Prag opera ve orkestrasn ynetti. Bu srada yazd en nemli sahne eseri " Abu Hasan "dr. 1816'da Dresden saray orkestras efi oldu. Bu grevde 10 yl kld. 1821 ylnda Berlin'de yeni tiyatro binasnda en byk eseri olan " Freischtz " operas oynand. 2 yl sonra Viyana'da " Euryanthe ", 1826'da Londra`da " Oberon " seyirciye sunuldu.

187

Navarin Deniz Sava, 1827

Navarin Deniz Sava

4 Nisan 1827de ngiltere ile Rusya arasnda Petersburg Protokol imzaland. Bu protokole gre Yunanistan zerk bir prenslik olacakt. Snrlar daha belirlenmemiti. Rusya ile ngiltere taraflara arabuluculuk yapacaklard. Bu giriime katlmak iin Fransa, Avusturya ve Prusya davet edilecekti. Avusturya ve Prusya Yunan isyann hem isyan olarak tasvip etmiyor ve hem de Osmanl imparatorluunun bir i meselesi kabul ediyorlard. Davete icabet etmediler. Fransa ise katld. Metternich Yunan ulusalclarnn taleplerini iddetle reddetmiti. ar da Balkanlar konusunda uyaryordu. Metternichin hesab doruydu. Yunanllarn, Srplarn ve Karadallarn bamszlk elde ettii bir ortamda, kltrel ve politik olarak daha gelimi olan Macarlar, Polonyallar ve ekler nasl elde tutulacakt. Osmanl mparatorluu giderse, peinden eski Avrupada giderdi. Metternich sonu gryordu ama bunu durduracak gce sahip deildi. Sosyal olaylar doal geliimi iinde ilerliyordu. 5 Haziran1827de Atina Osmanllarn eline geti. Mora isyan bitmiti. Bu arada da Yunanllar 1827de Korfudan Ioannis Kapodistrias yeni cumhuriyetin ilk cumhurbakan semilerdi. Avrupa devletleri 6 Temmuz 1827de Londrada toplanarak, Yunanistanda zerk bir ynetim kurulmasna karar verdiler. Avrupa arabuluculuk ve Osmanlya bask yapacakt. atmalarn nlenmesi iin Trk gayrimenkullerinin satn alnmas n grlyordu. Yunan htilali patlak verdiinde Fransann Akdeniz ve Karadeniz ticaretinde Yunanllar ciddi bir rakiptiler. Bu

188

nedenle Fransa nceleri pek desteklemek yanls olmamt. Ama parsay ngiliz ve Ruslara brakmak da istemiyorlard. Yunan isyan ile birlikte Osmanl devleti kendi iin yeni bir kavram olan civilisation ile tanyordu. Avrupa devletlerinin Yunanistana bak as buydu. Osmanl Avrupann bu bak asn anlamaya alt. Avrupann Yunanistann zerklii ile ilgili isteine Osmanllardan olumlu bir yant gelmemiti. Bunun zerine Avrupa donanmas, ngiliz amiral Codrington komutasnda, Navarinde bulunan Osmanl donamasn basarak yakt. Kaptan Derya Tahir Paa, sava hali olmadndan endie duymamt. Ama zaten Osmanl donanmasnn gc, mttefik donanmaya yetecek halde deildi. Mttefikler hibir uyar olmakszn limana girip, ate atlar. Batan donanma ierisinde Osmanl donanmasnn bir paras olarak Msr donanmas da vard. 20 Ekim 1827de Navarinde Osmanl donanmas yok olmutu. 3 saat iinde 57 gemi batt, 8.000 denizci ve asker ld. Navarinde Cezayir donamas da batmt. Donanmasn kaybeden Cezayir, Fransa karsnda iyice mdafaasz kald. Bunun peinden Msr kuvvetleri Osmanl Merkezi Ynetimine sormadan Yunanistan terk ettiler. Bylece Mehmet Ali Paa sorunu scak hale dnt. brahim Paa Fransa ile anlaarak Moray boaltmt. Msr kuvvetleri gidince, Fransz kuvvetleri Moraya kt. Navarin baskn Avrupada bile kt karland. Londra, Paris ve Petersburg amirallerine bu ynde emir vermediklerini bildirdi. Reislkttap Pertev Efendi, devletin bykelilerini ararak tazminat ve tarziye istedi. Ayrca Yunan meselesine katmayacaklarn temin etmelerini istedi. Devletler bunu yapmayacaklarn bildirdiler. Byk eliler Aralkta stanbuldan ayrldlar.

189

Cezayir ile Fransa Aras yice Alyor, 1827

Yelpaze Darbesi, Cezayir 30 Nisan 1827de Cezayir Days Hseyin ile Fransz Konsolosu Deval arasnda yelpaze darbesi denen olay oldu. zmirli Hseyin Paa, Fransz konsolosunun suratna yelpaze ile vurmutu. Fransa Bab Aliye mracaat ederek, zr dilenmesini istedi. Bab Ali, Paaya taziye vermesini emretti. Day bu emri dinlemedi. 12 Haziran 1827de Duperr komutasndaki Fransz filosu Cezayir limann ablukaya balad. Fransann muhafazakar babakan Villle, 1827 seimlerinde yerini liberallere bir takm tavizler vermek zorunda kalan Martignac'a devretti. Martignac basn sansrn gevetti ve Villle dneminde resmi grevlere atanm olan Cizvitleri bu grevlerinden ald.

190

1827nin Baz Olaylar

Rami Klas

stanbulda Asakiri Mansurei Muhammediyeye komutan olarak Aa Hseyin Paa tayin olmutu. Kanuna gre yeni ordu 12.000 kiilik olacakt. 1.500 kiilik 8 tertipten oluuyordu. Her tertibin banda Binba rtbesinde bir komutan vard. ki tertip imdiki stanbul niversitesi Beyazt merkez binasnda oturup, stanbulun asayii ile grevlendiriliyordu. Dier tertipler Davutpaa, Rami ve skdar klalarnda telim greceklerdi. Bunlar olurken ilk buharl gemiler de yaplmt. Ancak daha hibir devletin donanmasnda buharl gemi yoktu. II. Mahmut, hemen bir buharl gemi satn ald. Adna Srat (Swift) dendi. II. Mahmut bu tekne ile Rodosa kadar gidip, geldi. Osmanllarda Mart 1827de Askeri Tp Okulu kuruldu. Eitim Franszcayd ancak eitimin Trke yaplmasna allyordu. Bu amaca 1870 ylnda ulalacakt. Buhara Hanlnn bana Nasr Allah geti (1827 1860). Nasr Allah tam bir diktatr olarak 30 yl lkeyi ynetti. In titreim olduu teorisini kuran Fransz fiziki Fresnel ld (1788 1827). Ituzaingo muharebesinde Brezilya ve Arjantin-Urguay kuvvetleri karlatlar. Sonu belirleyici olamad. Monte Santiago deniz muharebesini Brezilya kazand. Baltimore & Ohio Demiryolu yapld. Fransz matematiki Pierre-Simon Laplace (d. 1749),talyan fiziki Alessandro Volta (d. 1745), Ludwig van Beethoven (d. 1770), yazar Melesina Trench (d. 1768), Fransz fiziki Augustin-Jean Fresnel (d. 1788), yazar ve air Ugo Foscolo (d. 1778) 1827 ylnda ldler.

191

Beethoven

Ludwig van Beethoven (1770 - 1827), Alman klasik mzik bestecisidir. Sekiz zrl kardei vard. Mutsuz bir ocukluk geirdi. lk mzik retmeni babasdr. Alkolik bir mzisyen olan babas, Beethovena piyano eitiminde ok sert ve acmasz davranmt. Beethoven, kk yalarda ailesinin geimine katkda bulunmak iin kilisede piyano ald. 1787 ylnda Mozart'la almak umuduyla Viyana'ya gitti. Mozart ile bir sre alma frsat bulsa da annesinin hastal nedeniyle Bonn'a dnd. 1792'de Viyana'ya geri dndnde Mozart'n lm olduunu rendi. 1792 ylnda Viyanaya giden Beethoven bestecisi Joseph Haydnn yannda almaya balad. Joseph Haydn ksa srede Beethovenin stn yeteneini fark etti ve her konuda ona destek oldu. Beethoven, balarda besteci olarak deil piyanist olarak adn duyurdu. Daha sonra yapt bestelerle tm mzisyenleri etkiledi. Beethovenin dokuz senfonisi, be piyano konertosu, bir keman konertosu, bir piyano, keman ve ello iin l konerto, otuz iki piyano sonat ve birok oda mzii eseri bulunmaktadr. Sadece bir opera, Fidelio, bestelemitir.

192

lk senfonisini 1800 ylnda bestelemiti. 3. senfonisini (Eroica), Napolyona, Avrupaya demokrasi getirdii iin, adamt. Ancak daha sonra Napolyon kendini mparator ilan ettiinde bu adamay geri almt. http://www.youtube.com/watch?v=lDGPb86o1FA 9. senfoni ise en ok bilinen ve bugn Avrupa Birlii mar da olan en arpc senfonisidir. http://www.youtube.com/watch?v=tpGSzH0Wlls&feature=related Beethoven ok titiz alan bir mzisyendi. Mzii, ifade gc ve teknik olarak ok st seviyedeydi. Beethoven, Haydn ve Mozarttan devrald prensipleri gelitirdi. Uzun besteler yazd ve tutkulu, dramatik eserler oluturdu. zellikle Op. 109 piyano sonatyla Klasik mziin Romantik Dnemini balatmtr. http://www.youtube.com/watch?v=MEeO8uULTKY Yaam boyunca salk problemleri eken Beethoven 1801de iitme problemleri yaamaya balam ve 1817de tamamen sar olmutur. Bu dnemden sonra sarl mzik yaamn etkilememitir. Hatta 9. senfoniyi sarlk dneminde bestelemitir. 1827 ylnda 56 yandayken dnyaca tannan bir besteci olarak lmtr ve cenazesine otuz bine yakn insan katlmtr. Beethoven mzikte trlerin yapsn deitirmeden seslerin verdii duyguda deiiklik yapmt. Tm yaptklaryla romantik okula yol amt. Beethoven klasik mzii yenilie zorluyan bir besteciydi.

193

Adile Sultan

Adile Sultan ndkl Kk

Adile Sultann II. Mahmutun en byk ocuuydu, ayn zamanda kardeleri iinde en uzun o yaad. Sk sk Abdlmecit ve Abdlazize, erkek olsaydm ben padiah olacaktm dermi. ok kltrl, dil bilen, ok iyi air, musikiden anlayan bir kiiydi. Kandilli Kz Lisesi Adile Sultann saraydr. Ve en nemli prenses saraydr. Bir gn, Adile sultan eyh Abdullah-i Berkiyi grd ve ona intisap etmek istedi. eyhe saray arabasyla, halayklaryla gitti ve kabul edilmedi. Nedenini anlad, basit bir halk kadn kyafetiyle feracesini kuanp gitti. Kaplardan karland ve eyh Efendi kendisine: Adile Sultan olarak giremezsin buraya, Adile Hanm olursan kaplarda karlarz dedi. Bu saraya kar bir tavr deildi ama bir tutumu ifade ediyordu. Bu ve benzeri menkbeler, halkn dilinde, kulaktan kulaa bugne kadar gelmitir. Adile Sultan saraya mensup olup divan ( iir divan ) olan tek kadndr. Divannda tasavvuf kltryle ilgili ok ilgin, dier tekke airlerinde olmayan bir ey yapt. 12 byk tarikatn pirlerine ayr ayr iirler yazd. Gerekten tasavvuf kltryle i ie olan bir kadnd. Hanedann byk halasyd. Fevkalade marifetli biriydi. Yani XIX. asrdaki prenses tipini de o izdi. Hem alaturka kltr ve hem de alafranga kltr vard. nk yaayan padiahlarn, Sultan Murat, Sultan Abdlhamit, Sultan Reat ve Sultan Vahdettinin halasyd

194

Laplace

Fransz matematiki ve gkbilimci Pierre-Simon (Marquis de) Laplace (1749 1827) 1827de ld. Astronom ve matematiki olduu kadar stn bir yazma tekniine de sahipti. Be ciltlik Gk Mekanii kitabnda, kendinden nceki almalar zetlemi ve gelitirmitir. Bu alma, klasik mekaniin geometrik incelemesini hesaba dayandrd. statistikte de olasln Bayesian yorumu esas olarak Laplace tarafndan gelitirildi. Laplace denklemleri, Laplace dnm onun eseridir. Gne sisteminin kkeni, kara delikler, ktle ekimsel k kavramn ilk ortaya atanlardandr. Btn zamanlarn en byk matematikilerinden biriydi.

195

Laplace, matematii kullanlan bir alet gibi gryordu. Potansiyel kuramnn ve Snr deer problemlerinin nemi kullanlan matematik nedeniyleydi. " Olaslklar Hesab " adl kitabnn nc basm 1820 ylnda yaynland. Laplace, 1785 ylnda Akademinin srekli yesi seildi. Salam ve karakterli bir yaps vard. Askeri okula giri snavnda Napolyon Bonapart' (1768 -1821) imtihan etmiti. Daha sonra Napolyon onu siyasetin amuruna ve bataklkl sularna srkleyecekti Laplace ihtilalin dnda kalamad. Napolyon ona iileri bakanln verdi. Laplace, olduka oynak fikirli davranlarda bulunuyordu. Napolyon devrinin btn nianlar gsn sslyordu. Kt bir yneticiydi. Zaten iileri bakanl grevini ancak alt hafta srdrebilmitir. Napolyon'la beraber onun da siyasi hayat sona erdi. Laplace'n en iyi taraf, matematik alan genleri tutar ve onlara yardm ederdi. Laplace'n bulunduu bir toplantda, Biot adl bir gen matematiki Akademide bir almasn okudu. Toplant bittikten sonra Biot'u bir kenara eken Laplace, cebinden kard ve sararm katlar gstererek, ayn kefi kendisinin yllar nce elindeki. katlarn eskiliinden de anlalaca zere, bulduunu ve yaynlamadn gizlice syledi. Laplace, Biot'a bunu kimseye sylemeyeceini anlatm ve almasn ekinmeden yaynlamasn itenlikle istemiti. Bu onun, binlerce olumlu davranlarndan biridir. Laplace, matematik aratrmalar yapan genleri manevi evlad gibi grr ve onlara kendi z ocuklar gibi yaknlk gsterirdi. On sekizinci yzylda, iki Fransz Lagrange ve Laplace birok ynyle zttlar. Lagrange kuramsal matematikiydi. Lagrange, fiziin, mekaniin matematikten baka bir ey olmadn sylyordu. Laplace ise, matematii kullanlan bir alet gibi gryordu. Aslnda Laplace her ikisini de yapyordu. Laplace'la Lagrange, gerek zamanlarnda gerekse onlardan sonra gelenler tarafndan olsun ok karlatrlmlardr. Bazlar Lagrange' tutmu ve onu gklere ykseltmitir. Bazlar da Laplace' tutup vmtr. Aslnda byle bir karlatrmaya ve ayrt etmeye hi gerek yoktur. kisi de matematikte lmsz bulular yapmlardr. Laplacen " Olaslklar Hesab " adl kitabnn nc basm 1820 ylnda kt. stn bir yazma tekniine de sahipti. Laplace, son gnlerini Paris yresinde Arcueil'de geirmiti. Ksa bir rahatszlktan sonra 5 Mart 1827 ylnda yetmi sekiz yanda ld.

196

Osmanl Rus Sava, 1828

Kars'n kuatlmas

1826 1828 Rus-ran sava sonunda, 21 ubat 1828 Trkmenay Analamasyla Bakde dahil olmak zere Azerbaycann kuzey topraklar Ruslara geti. Bak zaten 1806dan beri fiilen Rus igalindeydi. Ermenistan paralanmt. Bir ksm Rus topraklar, bir dier ksm Osmanl topraklaryd. Ermeniler ve byk bir Trk nfus i ie, yan yana yayordu. Ermeniler artk yzlerini Rusyaya dnmlerdi. Bu gelime ileride byk facialar yaanmasna sebep olacakt. Mora fiilen elden kmt ama Osmanl devleti, kt rnek olur diye kabul etmiyordu. 28 Nisan 1828de Rusya Londra anlamasn zorla uygulatmak iin Osmanl devletine sava at. Osmanlnn hi savaacak hali yoktu. Donanmas Navarinde batmt, Yenieri askeri daha yeni yok edilmiti, ayanlar bitirilmi dolayss ile ayan askeri kalmamt, Msr sz verdii askeri (12.000) yollayamyordu. Osmanl brokrasinde kimsenin sava kazanacana dair bir beklentisi yoktu. Yani moraller de bozuktu. Sava sadece Mora savamadan verilirse yol olur diye savalyordu. 1828de Osmanl Rus sava balad. Osmanl ordusu daha hazr deildi. eride yaplan yeniliklere diren vard. Kafkasyada Kuban azndan oruh azna kadar btn Karadeniz kys Osmanllarnd. Kuban azndaki Anapa kalesi, Krma 50 Km mesafedeydi ve Krm Trkleri iin bir umut kapsyd. Ruslar 12 Maysta Anapay kuattlar.

197

Osmanl ordusu 24 Maysta stanbuldan hareket etti. Bu ordu, ounlukla eitimi yetersiz gnlllerden olumutu. Haziranda Ruslar Anapay ele geirdiler. Bundan sonra pek nemli bir kar koyma ile karlamayan Rus kuvvetleri Kafkaslar geip, Erzuruma kadar geldiler. Kars ya Ermenilerle ibirlii nedeniyle, ya da halk yenieri ilgasna kar olduu iin direnmeden dmt. Erzurum Ruslarn eline geti, Rus kuvvetleri Bayburta doru ilerlemeye balad. Osmanl merkezinin merkezi ynetimi kuvvetlendirme almalar, Dou ve Gneydoudaki Krt Aalarn telalandrmt. Bunlar eitli bahaneler ileri srerek, Osmanl ordusuna ya asker vermediler veya i olsun diye gnbirlik toplanm kylleri yolladlar. Bu da, Douda, zayf bir Osmanl ordusu olumas sonucunu verdi. Rus ordusu, karsnda ciddi bir direnme ile karlamyordu. Osmanlya asker yollamayanlardan biri de Krt Beyi Bedirhan Beydi. Yzyllar boyunca blgede hakim olmu olan Cizre-Bohdan Emirlii, kkenini slam komutanlarndan Halit bin Velide dayandran bir aile tarafndan ynetiliyordu. Bu emirlik blgenin gemiinde nemli bir yere sahipti. Bedirhan Bey gen yata emirlik ynetimini zerine alarak, idari alanda bir dizi reform yapmt. Zamanla idaresini kuvvetlendirip Cizre blgesini otoriter biimde ynetmeye balayacakt. Bu sava srasnda Ermenistan da Kolera ortaya kt. Peinden randa grld.

198

1828in Baz Gelimeleri

lk Elektrik Motoru

vire, Saint Gallde ilk nak makinesi imal edildi. Bir sre sonra bu makine Saint Galle para yadracakt. nyos Jedlik ilk electrik motorunu yapt. Kolombia ile Peru arasnda sava balad. Brezilya ve Arjantin, Urguayn bamszln tandlar. Portekizde 1828 1834 yllar arasndaki Liberal Sava denen Liberal kurucular ile mutlak otoriteciler arasndaki Portekiz i sava balad. Japonyada tayfun yaklak 10.000 kiiyi ldrd. Brezilyada, Rio de Janeiroda 32.000 Angolal satld. Karl Ritter, insanlarn dald corafyay anlatan nemli bir corafyacyd. lkeleri, halklar ve halklarn karlkl durumlarn tasvir ediyordu. Modern corafyann kurucularndan biri olarak anld. talyan besteci Mauro Giuliani (d. 1781), air Leandro Fernndez de Moratn (d. 1760), Fransz heykeltra Jean Antoine Houdon (d. 1741), Mucit ve yazar George Bethune English (d. 1797), Zulu imparatoru Shaka (d. 1787), ngiliz kimyac William Hyde Wollaston (d. 1766) 1828 ylnda ldler.

199

Fes

Fes

Osmanl imparatorluunda btn bu olup, bitenler, yeniletirmeler yeni mali olanaklarn bulunmasn gerektiriyordu. Vakflara ayrlan hazine, mlk ve gelirler bir vakflar idaresine brakld. Hazine vakf gelirleriyle beslenmeye baland. Evkafa Mekke, Medine ve padiah vaklar dnda tm vakflar balanmt. Vakf mtevelli heyetleri yerlerinde braklmt. Eskiden vaklar kentin kadlar denetliyordu, imdi merkezi bir organ denetleyecekti. Evkaf n Gayrimslim vakflar zerinde herhangi bir tasarruf ve denetimi yoktu. Baz kira, vergi ve harlar hazine d braklmt. Bunlar Kira Hazinesi kurularak oraya brakld. Bu sistem ordu masraflar iin kullanlacakt. Ordu masraflarna giden bir dier vergi de Sava Vergisi adl vergiydi. Bu yeni vergi uygulamalar herkes tarafndan iyi karlanmad. Ulema bir takm gelirlerini kaybetmiti, mltezimlerin baz nemli gelir kaplar kapanmt, tccarlar yeni bir vergiye konu olmulard. Ancak bir dier yandan da ordu modernleiyordu. Ordu iinde en hzl modernleen topu snfyd. Bu snfn ordu iindeki nemi de gittike artyordu. 1828de sava II. Mahmutu ve Hsrev paay yeniletirmelere ara vermek zorunda brakt. Rumelide yerleik gebe airetler arasndan, Evlad Fatihan denen dzen d birlikler toplanyordu. Kyler yeniden rgtlendirildiler. Baz kyler ve zellikle gayri Mslimlerin kyleri mali destek salamakla ykml tutuldular. stanbulda Askeri Mansurei Muhammediyenin dnda tulumbac rgt kuruldu. Askeri tabirler deitirildi. Tertip yerine Alay, kol yerine Tabur, saf yerine Blk dendi. Alay komutan miralay, tabur komutan binba rtbesinde olacakt. Her alay 500 mevcutlu 3

200

taburdan oluacakt. Mensureye gnll olarak kayt yaplyordu. Askerler ayda bir maa alyorlard. Askere ii gc, soyu sopu belli kiiler alnyordu. Yalar 1530 arasnda olmak zorundayd. 12 yl mecburi hizmet ykmll vard. Yal ve sakat olarak ayrlanlara emekli maa balanyordu. Bu sistem Moltkenin anlattna ok benziyordu. II. Mahmut saray korumakla grevli olan Bostanc ocan da hassa alayna evirdi. Silistrede Trk, Tatar ve Hristiyanlardan oluan bir svari alay oluturuldu. Sonra stanbulda da bir svari alay kuruldu. Bu svari alaylarnn eitimi Rstem adn alan Calosso adl bir talyana brakld. Rstem Fransz metodunu kullanyordu. Cebeci oca datlp, yerine yeni bir cephane oca kuruldu. Fes, Tunus ve Cezayirde giyiliyordu. Msrda fes giymeye balamt. Osmanl fes giymeyi kabul etti. Tunusa 50.000 adet fes smarland. Fes halk tarafndan Baz Balkan lkelerinde Hristiyanlarca giyilen bir balk zannedildiinden, ok byk tepkiler oldu. Tmar sistemi kmt ama hala kalntlar vard. Tmar says tartmaldr. Bu tarihlerde 30.000 ile 2.500 (Anadolu 1.55, Rumeli 1.000) tmardan bahsedilir. Bir sre bu tmar askerleri modern usullere gre eitilmeye alld. Ancak baar gelmiyordu. Okumu Osmanl Trke dnda da diller bilirdi. Bunlar genellikle Arapa ve Farsa oluyordu. Genel olarak Avrupa dilleri kmsenirdi. Avrupa ve Avrupallar ile ilikiler tercmanlar vastasyla yaplrd. Genel olarak devlet tercmanlar Fenerli Rumlard. Yunan isyanndan sonra devlet artk Fenerli Rumlara gvenmiyordu. Tercman olarak artk Rumlar atanmamaya baland. Mora isyan srasnda Konstantin Mourouzi Eendi ihanetle sulanarak idam edilmiti. Yerine Rum kkenli Bulgarzade Yahya Efendi ve olu Ruhiddin tayin edilmiti. Bu iki ahsiyet Rumca ve Franszca tercmelerden sorumluydular. Ahmet Vefik Paa bu aileden gelmektedir. Bundan sonra bata padiah olmak zere, Bat dilleri renilmeye balanacakt. Eskiden asayi, itfaiye gibi hizmetler yenierilerin ayrcalndayd. imdi bu hizmetler zel grevlilerin yetkisine verilmiti. Bir de sivil bir yaplanma daha resmi hale getirilmiti. Kentlerde kent pazarndan sorumlu muhtesipin (sonradan ihtisap aas) yetki ve sorumluluu arttrld. Muhtar denen mahalle sorumlular onun emri altna verildi. Her kent yneticisine (muhtesip, muhtar) bir ihtiyarlar meclisi elik ediyordu. 1828de zmiede Courrier de Smyrne (zmir postas) yaynlanmaya balad. Merkezi ynetim ise klasik dnemdeki yapsn korumutu. Ancak Avrupaya uyularak adlar deitirilmiti.

201

Schubert

Avusturyal besteci Franz Peter Schubert (1797 1828) ld. Yaklak 600'n zerinde ark, 9 senfoni (nl " Bitmemi Senfoni "nin de ilerinde bulunduu), operalar, ok sayda oda mzii ve piyano paralar bestelemitir. Schubertin mzii, hmanist zelliiyle insanlar kucaklar. nanlmaz bir melodi zenginlii vardr. Schubert parasal olarak srekli ailesine ve arkadalarna baml kalmtr. Schubert'in yaptlar ancak lmmden sonra n kazanmtr. ek asll babas, Viyanann banliys Lichtenthalde sevilen, saylan bir okul mdryd. Ayn zamanda amatr bir mzisyendi. Moravyal annesi ise ocuk dourmak ve yetitirmek grevini stlenmiti. Dourduu on drt ocuundan dokuzu, daha bir yana gelmeden lm, geriye Franz ile birlikte bekardei kalmt. Peter be yana geldiinde ilk mzik derslerini ailesinden ald. Babas ona, temel mzik derslerini de, keman almay da retti. Peterden on ya byk aabeyi Ignaz da piyano dersleri veriyordu. Peterin olaanst yetenei babasnn da dikkatini ekti. Sesi de ok

202

gzeldi. Ona Lichtenthal korosunun efi Michael Holzerden piyano, org ve an dersleri aldrd. Lichtenthal korosunun ilk soprano sesli erkek koristi olarak n ksa zamanda yayld. 9 Ekim 1808de Viyanada alan bir snav kazanarak Kraliyet Kilisesi Korosuna katld. Snav yapan jride Kraliyet Orkestras efi Antonio Salieri de vard. Halk arasnda cezaevi adyla anlan eitimini srdrecei okul, mzik dnyasnda kat disipliniyle tannyordu. Ama kk dahi iin bu, nemli deildi. Ksa zamanda kendini herkese sevdirdi. Burada kald be yl boyunca ok ey rendi. zellikle Salieri, bu kk dehann yetimesi iin ok alt ve ona her ynden destek oldu. 1815 yl Schubertin yaamnda bir dnm noktas oldu denilebilir. sve asll olan ama Almanyada doup byyen, iyi bir aileye mensup olan ve ekonomik sorunlar olmayan bir hukuk rencisi Franz von Schober ile tant. Schober, para konusunu halledip, Schubertin kiisel bir eve tanarak, beste yapmaya balamasn salad. Schubertin ok arkada vard. Viyanann arka sokaklarndaki kk birahaneler, evlerin at katlar, onlarn toplant yerleriydi. Toplantlar ok elenceli geerdi. Oyunlar oynanr, dans edilir, konumalar yaplr ama en nemlisi ve keyiflisi, Schubert en son bestelerini alarak arkadalarn mest ederdi. airler, filozoflar, ressamlar, politikaclar, saray grevlileri, aktrisler, arkclar, ksaca hemen her kesimden insann katld bu toplantlar Schubertiade adyla anlrd. Bu toplantlar, sevgi dolu bir insan olan Schubert iin mutluluk veren keyif dolu saatlerdi. 1818 yaznda Schubert Viyanadan ayrlp Kont Esterhazynin davetlisi olarak acaristan gitti. Bu daveti kabul etmesinin ana nedeni, parasal ynden ok skntda olmasyd. Esterhazyler mzik a bir aileydi. Kontun gzel bas sesi vard. Ei kontesin ve 13 yandaki byk kznn kontralto, 11 yandaki kk kznn da soprano seslerinin yan sra tm piyano almay biliyordu. Schubert, Esterhazylerin evinde, mzik dolu ok gzel gnler geirdi. Bu arada beste yapmak iin de bol zaman oldu. Fakat Viyanay ve arkadalarn da zlemiti. Bu nedenle 1819 yl balarnda Viyanaya geri dnd. Schubert denince akla Bitmemi Senfoni gelir. 1822 ylnda besteledii ve 8. Senfoni olarak da bilinen bu yaptn Schubertin tamamlayamad varsayld iin yapt, bugn de Bitmemi tanmlamasyla anlmaktadr. Schubertin Bitmemi Senfoni si yan sra be adet de Bitmemi Sonat vardr. Melodik ve harmonik atlar tamamlanm olmalarna karn bu be sonat da tam olarak bitirilmemitir. Bunun da nedeni bilinmemektedir. 1822 yl Schubert iin felaketin balad yl oldu. Kendisini lme gtrecek olan Frengi hastalnn ilk belirtileri onda bu yln sonlarnda grld. Birok tedavi yntemi uygulanmasna karn, zaman zaman iyilemi grnse de durumu gittike ktleti. Ancak hastal, almasn etkilemedi ve var gcyle gzel yaptlar vermeyi srdrd. nk, kendi, szleriyle yineleyelim, beste yapmak, yaamnn tek anlam yd. 1827 ylnn Mart aynda Beethoven son gnlerini yayordu. Schubert, bu ok sevdii, hayranlk duyduu byk besteciyi ziyarete gitti ve onun 26 Mart 1827 tarihinde dzenlenen cenaze treninde, ok hasta olmasna karn, 38 meale taycsndan biri olarak grev ald. Tren bittikten sonra, gelenek gerei bir birahaneye gidildi ve iki kadeh arap iildi. Birinci kadeh len kiinin ansna, ikinci kadeh ise ondan sonra lecek ilk kiinin ansna sayg olarak iilirdi.

203

Schubert o gn o ikinci kadehi, kendi ansna sayg olarak kaldrdn bilmiyordu. nk Beethovenden sonra sonsuzluk yolculuuna kma srasnn kendisine geldiini o gn dnmemiti bile. 1827 Austosunda Schubertin rahatszl ok artmt. Fakat o bundan ylmyordu. Birbirinden gzel yaptlarn, tm hastalna karn, birbirinin pei sra vermeyi srdryordu. Fakat inadna yaamak , inadna birbirinden gzel yaptlar vermek amal bu srarl almalarn 19 Kasm 1828 gnnden sonra srdremedi. nk o gn Schubertin, 31 yandayken lmt. Schubert's Unfinished Symphony http://www.youtube.com/watch?v=m33pGwho4-I

204

Francisco Goya

plak Maja

Giyinik Maja

spanyol ressam ve bask hazrlaycs Francisco Jos de Goya y Lucientes (1746 1828) ld. Eski ustalarn sonuncusu ve yeni ustalarn ilkiydi. Goya spanyol hanedannn resimlerini yapt. Kendinden sonra gelen Manet, Picasso ve Francis Bacon gibi pek ok sanatya model olmutur.

205

Edirne Anlamas, 1829

Varna kuatmas, 1828 Osmanl Rus Sava

Rus- Osmanl sava devam ediyordu. Osmanllar pe pee yeniliyorlard. Varna, kale komutan Serezli Yusuf Paa Ruslara iltica ettii iin dmt. Varnadaki Rus ordusunun banda bizzat ar I. Nikola bulunuyordu. ar Yusuf paaya ok byk bir rvet vermiti. Eflakta 1810da Bulgarlarn kurmu olduu Zemsko Bulgarskoe Voisko (Bulgar yurdu savalar) de Ruslarn yannda savayordu. Komutanlar Georgi Mamarevdi. Rahova Ruslarn oldu. Ruslar Balkanlar getiler. Temmuzda Erzurum, Austosta slimye Ruslarn oldu. Mareal Dibi, 19 Austosta Edirneyi ele geirdi. Edirne de direnmemiti. Paskiyevi komutasndaki Rus kuvvetleri Erzurumdan sonra Trabzon ve Batum zerine yrmeye hazrlanyordu. Kazak atllar Lleburgaz ve Tekirda nlerindeydi. Bu srada Dibiin ordusunda hastalk kt. umnuda da daha nce yenilmemi bir Osmanl ordusu vard. Avrupa devletleri Ruslarn stanbula yaklamasndan ok tedirgindiler. ki tarafa da bask balad. Araya Prusya girdi. 14 Eyll 1829 tarihinde Edirne anlamas yapld. Mora, Eriboz ve Kiklad adalarndan mteekkil olan Yunanistan bamsz oldu. Osmanl 22 Mart 1829 protokoln kabul ediyordu. Srbistana tam bamszlk verildi. Milo Obrenovi ve gelecek kuaklar kral olarak tannd. Srplar Osmanlya yllk bir vergi vereceklerdi. Srbistann baz snr blgelerinde Osmanl askeri kuvvetleri bulunabilecekti. Trakyada snr eskisi gibi Pruttu. Ruslar ise Tunann Karadenize ulaan kollar zerindeki baz adalar almlard. Eflak, Bodan i ilerinde serbest olacak, voyvodalar mr boyu voyvodalk yapacaklard.

206

Memleketeynde Osmanl mstahkem ss bulunmayacakt. Mslmanlar 18 ay iinde emlaklerini satp, buradan ayrlacaklard. Buralar artk padiaha tahl, hayvan ve kereste vermeyecekti. Douda Anapa, Poti, Ahska, Ahikelek kaleleri Ruslara braklyordu. Bylece Kubandan Batuma kadar tm ky Ruslarn oluyordu. Bab Ali Grcistann Rusyaya ait bir lke olduunu tanmt. Rus zararlarna karlk, Osmanl Rus uyruklulara 1,5 milyon, Rusyaya 10 milyon Macar altn hara veriyordu. Ruslar Memleketeyn ve Silistreyi bu demeden sonra boaltacaklard. Bu hara, mali durumu ok iyi olmayan Osmanllar iin byk bir ykt. Bu Rus sava srasnda Bulgaristan ilk defa Rus ordularn grmt. Bu Balkanlarda yeni bir beklentiye sebep oldu. Balkanlar Byk Devletlerin mdahalesini beklemeye baladlar. Ancak Edirne anlamasnda Bulgaristandan hi sz edilmemiti. Bu da, Bulgarlarda Yunan isyan peinden gelen yeni bir hayal krkl yaratt. Osmanl borlarna karlk rehin alnan Silistre kalesi komutanlna Bulgar Georgi Mamarev komutan tayin edilmiti. Mamarev komutasnda Bulgarlar isyan ettiler. Onlar Ruslarn yollad 200 kiilik bir Kazak birlii bastrd. Edirne anlamas sonunda, Kafkasyann tmne yakn artk Rus imparatorluunun olmutu. Bundan sonra Batda Dou sorunu denen Osmanl mparatorluu hesaplarna Kafkasya dahil edilmeyecekti. Ancak blge, bundan sonra Rusyann zayflad her dnemde kendini belli edecektir. Edirne anlamas ile bamszl Osmanllarca da kabul edilen Yunanistann aydnlar, epeydir, Avrupa uygarlna kaynaklk eden bir lkenin insan olduklarnn bilincindeydiler. Halk, iinde bol miktarda Trke (Farsa ve Arapa dahil), Slavca kelime ve deyimler ieren dimetiki adl bir dili konuuyorlard. Yunan aydnlar edebi dil olarak bu dili kullanmadlar, kullanmay reddettiler. Yaayan Yunanca telaffuzla ile hibir ilgisi olmayan katarevusa y edebi dil olarak kullanyorlard. Yunanllarn hayatndaki bu dil ikilii bugne kadar uzanan siyasal ve kltrel bir sorun olmutur. Bamszlktan sonra Yunan kilisesi de ulusal ve bamsz bir konumdayd. Bu kilise toplum hayatn geni lde denetim altna ald ve lkedeki laik gelimeyi nledi.

207

Ayanlk Bitiyor

Osmanllarda, II. Mahmut dneminde merkezileme politikasna uygun olarak, Anadolu ve Rumeli'de ayanlarn nfuzu byk lde krld. len ayanlarn yerine yenisi merkezden atanm, bir ksm pasifize edilmi veya deiik politikalarla ortadan kaldrlmtr. II. Mahmut ayanlarn bazlarn birer hkmet grevlisi olarak kulland. 1834 ylnda Redif askeri tekilatnda onlardan yaraland. stanbul'a arlarak ksa sreli bir eitimden geirilip, Redif birliklerine subay olarak atandlar. Yine ayn dnemde baz blgelerde ayan seimi yerine Muhtarlk seimine geilerek, ayanla son verildi. Ayanlk kurumu Tanzimat'n ilanndan nce baz blgelerde kaldrlm olmakla beraber, Tanzimat sonras yaplan dzenlemelerle tamamen ortadan silinmitir. 1829 ylnda Reit Mehmet Paa sadrazam oldu. Reform yanls ve bu konuda alan nemli bir sadrazamd. Topal zzet Mehmet Paann kaptanderya olmas ile deniz kuvvetlerinde de yeniletirme almalar balamt. 1827 28 yllarnda maalar arttrld. Mhendislik okulu gelitirilip, program yeniletirildi. Gemi kaptanlarnn okul bitirmi olma koulu getirildi. Tersane modernletirildi. Rum alanlar yerine Suriye ve Lbnan kylarndan denizciler alnd. 1829 ylnda kyafet nizamnamesi karld. Mart aynda fes ve setre pantolon giyilmesi, ulema dndaki siviller iin de zorunlu hale getirildi. Avrupa tarz giyim ve tra olma Saray ve evresinde hzla yaylmaya balad. Kyafet kanununa uymayanlar iddetle cezalandrldlar. Halkn nemli bir blm artk II. Mahmutu gavur padiah olarak anyordu.

208

Aslnda klk kyafet her ne kadar bir st yap ekli de olsa, yenilemede nemli bir yer tutuyordu. Grnt, imaj alglar deitiriyordu. Bu yeniletirme yapan Rusya ve Japonyada da byle olmutu. Kavalal Mehmet Ali Paann ordusu Mora isyan iin arlrken, baarsna karlk Mora ve Girit valilikleri sz verilmiti. syan bastrld ama 1829'daki Edirne Antlamasyla Mora, Yunanistan'a verilince Kavalal Mehmet Ali Paa Suriye valiliini istedi. 1828 Rus sava srasnda Mehmet Ali Paa Osmanl ordusuna asker yollamam, sadece para yardm yapmt. Aslnda Mora nedeniyle Mehmet Ali Paann kayplar bykt. Donanmas Navarinde yok olmutu. Fransz ve ngiliz basks altnda Mora ve Giriti boaltmak zorunda kalmt. O da dn olarak Suriye valiliini istemiti. Ancak Mehmet Ali Paa'nn genileme siyasetinden ekinen Osmanl hkmeti Mehmet Ali Paa'nn bu isteini reddetti. Msrda 1829 ylnda Vekay Msriye adl resmi gazete kuruldu.

209

1829un Baz Gelimeleri

lk akerdiyonlardan 8 anahtarl

ngilterede parlamento Katoliklere baz haklar tanyan bir kanun kard. Katolikler parlamentoya girebileceklerdi. Asker veya sivil olarak kamu grevi alabileceklerdi. Bu kanuna kral III. George uzun zaman muhalefet ederek, kanunun kmasn geciktirmiti. Fransada Martignac hkmeti genel oy hakknn genilemesini isteyen lmllarla, kendi konumlarn glendirmek isteyen kralclarn temsil ettii burjuvazi-aristokrasi elikisini zemedi. Fransa yeni bir krize girdi. Bunun zerine X. Charles 1829'da ar kralc Polignac' babakanla getirdi. in afyon yasa getirdi. Ancak bu yasak 1841 ylna kadar fiilen almad. Andrew Jackson, John Quincy Adamstan sonra ABDnin 7. bakan oldu. Papa Pius VIII, Papa Leo XII den sonra 253c papa oldu. Vicente Guerrero, Meksika bakan oldu. Akordeon denen mzik aleti Cyrill Demian adna patent altna alnd. William Burt, dizgi makines iin ilk patenti ald. Papa Leo XII (d. 1760), Norveli matematiki Niels Henrik Abel (d. 1802), ngiliz fiziki ve dilbilimci Thomas Young (d. 1773), Britanyal kimyac Sir Humphry Davy (d. 1778), Fransz bilgin Jean-Baptiste Lamarck (d. 1744) 1829 ylnda ldler.

210

Avrupada Bilimde Baz Gelimeler

Davy lambalar

ngiliz kimyager, fiziki ve mucit Humphry Davy (1778 - 1829) 1829 da ld. Elektrik enerjisiyle birleikleri ayrtrm ve elementleri saf olarak elde etmiti. Bristol'daki, cier hastalarnn tedavi edildii hastanede yapt almalarla 1799'da, azotun, protoksidin, gldrc etkisini buldu. 1803 ylnda Bristol'dan Londra'ya gelerek Royal Society'ye ye, daha sonra da bakan oldu. Asit zelliinin hidrojenin varlndan ileri geldiini saptayarak asitlerle anhidritlerin farkl olduu sonucuna vard. Ayrca, elektroliz rnleri stne lmeler yaparak elektrik yayn buldu. Faraday ile gazlarn svlamas zerinde alt. 1813'te Fransz Fen akademisine girdi. Kraliyet enstitsnde, balarla kurulan zel olarak gelitirilmi iki bin elemanlk bir pil yardmyla, pek ok kimyevi ayrmay gerekletirdi. 1817'de oksitlenme tepkimeleri (hidrojen, alkol), platinin katalitik zelliklerini buldu. Maden ocaklarnda grizu patlamalarna kar kullanlan tel kafesli emniyet lambasn yapt. Sir Humphry Davy, 1802de ngiliz Kraliyet Akademisine ampul tantt. Bu icat, 75 yl sonra Thomas Edison tarafndan pratik hayata uygun hale getirildi.

211

Fransz doa bilimci Jean-Baptiste Lamarck (1744 1829) ld. Evrim konusunda yapt almalarla nlenmitir. Bitki ve hayvan rneklerinin snflandrlmasn ileri sren modern mze kolleksiyonculuu kavramn ilk ortaya atanlardand. Omurgaszlarn sistematii ile ilgilenerek temel organlarn fonksiyonlarn ve yapsn incelemitir. eitli solucanlar ve yumuakalar arasndaki yzeysel benzerliklerin altndaki farklar gstermitir. Lamarck kendi dneminin ilk byk botanikisidir. Flore Franoise (1778) adl eserinde Fransa'da yetien bitkileri snflandrd. Lamarck teorisinde evrenin, bitkilerin deimesindeki nemi anlatyordu. 1829da Stephenson, lokomotifine fze eklinde bir kazan koydu. Verimi ok dkt. Belki onda birdi. Braille (1809 1852), Foucault yardm ile krler iin kma noktal yaz sistemini buldu. Norveli matematiki Niels Henrik Abel (1802 1829) ld. O dnemlerde, gen bir matematikinin hreti yakalayabilmek iin tek aresi, byk merkezlerdeki tannm kiilerin takdirini kazanabilmekti. Abel, Paris'te zamann byk isimlerinden Cauchy'ye bir almasn takdim etti. Oysa Cauchy almay okumadan kaybetti. Crelle dergisi adyla bilinen prestijli derginin ilk saysnda alt makalesi yaymland. Bu sayede matematik dnyasnda tannmaya baland. Abel, eliptik integral adyla bilinen baz tr integrallerin kavram olarak anlalmasn salad. Bu integrallerin nasl hesaplanaca hala bilinmemekle birlikte, altnda yatan temel kavramlar Abel'in ve adalarnn almalaryla aydnlanmtr. Abel'in matematik dnyas dnda da tannmasn salayan almas ise beinci derece polinom denklemlerinin zmleriyle ilgilidir. Birinci ve ikinci derece polinom denklemlerinin zm yllardr biliniyordu. nc derece polinom denkleminin zmn, XV. yy.da talyan matematiki Cardano, drdnc derece polinom denklemin zmn de Cardano'nun arkada Ferrari, yine katsaylar cinsinden zmeyi baarmt. nsanlar drdnc derece denklemlerden sonra beinci derece denklemlerle tam yzyl hibir sonu almadan uramlard. te Abel burada tarih sahnesine kt ve beinci dereceden genel bir polinomun kklerinin bilinen yntemlerle bulunmasnn mmkn olmadn gsterdi. Baz zel beinci derece denklemlerin zmnn bulunduu halde, her denkleme ayn ekilde uygulandnda, bize zm verecek bir metodun olmadn ispatlad. Abel, matematikte elde ettii parlak sonulara ramen hayat boyunca doru drst bir i bile bulamad. Matematiki olarak kendisini Avrupa'daki matematik evrelerine bir trl kabul ettiremedi. Sonunda 26 yanda, yokluk iinde veremden ld. lmnden iki gn sonra adna bir mektup geldi. Berlin niversitesi'nden gnderilen mektupta, gen matematikiye almalarnn dikkat ektii ve niversitede i teklif edildii bildiriliyordu Brkselde Buonarotti Babeuf Suikast Tarihi adl eserini yaynlad. Bu kitapta komnist tekilatlanmann ne olduunu teferruatl bir ekilde anlatyordu. Bu kitap Komnist fikirlerin aydnlar ve iiler arasnda yaylmasna yardmc oldu.

212

II. Mahmut

II. Mahmut

XVIII. yzyln sonu ile XIX. Yzyln balarnda Padiah III. Selimin Osmanl kurumlarn yeniden dzenleme giriimi, tutucularn tepkisi ile karlamt. Ksa bir aradan sonra II. Mahmut, III. Selimin bana gelenleri ok iyi bilmesine ramen, can pahasna, yeniletirmelere devam etti. Ancak bunun iin planl ve ketum davranmt. Dengeleri iyi kollayarak, acele etmeyerek, tm i ve d olumsuz koullara ramen, planlarn adm adm yrrle geirmiti. 1826 ylnda yenieri ocan yeryznden sildiinde, nemli bir mesafe kat etmiti. Bundan sonra, ana kar g ortadan kalknca, yenilikler bir biri peinden geldiler. Askerlikteki yenilikler, Yrtmenin yeniden dzenlenmesi, lke ynetimindeki dzenlemeler, nfus saym, mlk yazm, pasaport ve karantina uygulamalar, toplum hayatn deitirmeye matuf yenilikler, eitim alannda yaplan yenilikler pe peine geldiler. Karantina tedbiri d ticaretin artmasna ynelik bir tedbirdi. D lkelere seyahat iin Hariciye Nazrlndan alnmas zorunlu tutulan pasaport ise d devletlere kar hkmranlk 213

haklarnn korunmasyla ilgiliydi. Umuru Hariciye, eski reislkttapln, dahiliye ise sadaret kethdalnn ad deitirmi haliydi. II. Mahmut dneminde zellikle eitime ok nem verilmitir. Medreseler yani din kkenli eitim, Batdan gelen dncelere karyd ve toplum kalknmasn salayacak bilgiden yoksundu. Medreselere dokunulmad. Ancak Bat eitim metot ve prensibi kabul edildi. lkrenim zorunlu hale getirildi. Bat tr eitim veren okullar ald. Harbiye ve Tbbiye gibi yksek renim okullar ald. Bu okullarn rnein Harbiyenin nemi halk tarafndan ilk nce pek anlalamamt. Aileler ocuklarn bu okullara vermek istememilerdi. renci kadar retmen sknts da ekiliyordu. Bu esnada Hoca shak Efendi gibi ok deerli insanlar, ellerinden gelenden fazlasn yapmlard. Hoca shak Efendi, Harbiye iin gerekli kitaplar Trkeye tercme etmiti. Bu arada kendi yazd eserler de vard. Harbiyede ders veren retmenlerin nemli bir ksm Prusyadan getirtilmiti. Tbbiye de Harbiye gibi askeri ncelikler gz nnde tutularak alm bir okuldur. nce 4 yl olarak ald. Aldktan birka yl sonra Avusturyadan gelmi olan Profesr Bernard ve hekimba Abdlhak Molla, eitimi tekrar gzden geirerek 6 yla kardlar. retim dili batan Franszcayd. Bu tbbiye ok deerli hekimleri ve ok deerli dnce adamlarn Trk toplumuna katmtr. Osmanllarda eitli din mensuplarnn at kendi dinleri ile ilgili okullar vard. Bu okullarda laik olmayan dinsel bir eitim verilirdi. Osmanl imparatorluunda laik bir eitim dzenlenmemiti. Okullar haham bann ve patriklerin kontrolndeydi. Bunlar o okullarda verilen eitimden de sorumluydular. Tp okulu almadan nce de stanbulda salk konusunda ilerlemeler kaydedilmiti. Bir hastane ald. Karantina kabul edildi ve uygulanmaya baland. Hastalklar hakknda risaleler yaynlanmaya baland. II. Mahmut dneminde halk devlet ilerinden haberdar edilmeye balanmt. Hatrlanaca gibi resmi gazete yaynlanmt (Takvimi Vekayi). Bat dncesine uygun insan yetitirmek zere Avrupaya eitime yollanan talebelerden daha nce de sz etmitik. Sarayda Franszca reniliyor, davetiyeler veriliyor, enlikler yaplyordu. Saraya Bat Klasik mzii de girmiti. Operalar dinleniyordu, baleler sergileniyordu. Guisseppe Donizetti buradayd. http://www.youtube.com/watch?v=KejdVXaNNS8 ; http://www.youtube.com/watch?v=DfIqDsz4aMY&feature=related Donizetti Paa Mzkay Hmayunu kurdu. Bat Musikisi, piyano, bando, orkestra, tiyatro ve sahne eserleri Osmanl imparatorluuna girmeye balad. lkenin ok ey borlu olduu II. Mahmut, gericilerin teviki ile Gavur Padiah olmutu. Keke herkes onun kadar gavur olabilseydi. II. Mahmut Trk toplumunun adalama yolunun en nemli merhalelerinden biridir.

214

Onun sayesinde 1839 Tanzimat Ferman yaynlanabilmitir. II. Mahmut reform kararllnn yannda Yksek Devlet Grevlilerini de yanna ekmeye almt. Ayrca grevde sreklilie de azami nemi veriyordu. 1829 ile 1839 arasnda sadece iki nemli sadrazam hizmet verdi. 1833e kadar Reit Mehmet Paa, 1833 1839 aras Mehmet Emin Rauf Paa sadrazamlk yaptlar. Bunlarn her ikisi de reform yanlsyd. Gelenekleri iinde yapp kalm bir idareyi, khnelemi bir eitim sistemini, gelenek ve greneklerine bal bir orduyu, on yirmi ylda deitirmek mmkn deildi. Ancak epey nce balayan, III. Selim ile kuvvetlenen ve II. Mahmut ile emin admlar atmaya balayan yeniletirmeler balamt. imdi reforma basn ve kamuoyu da destek vermeye balyordu. Brokraside uzmanlama ve modernleme arzu edilen dzeye ulaamad ve daha epey ulaamayacakt. Geleneksel brokratik sistemle, modernleen brokratik kurumlar i ie yayorlard. II. Mahmut, ilk defa olarak, Batnn Osmanllardan stn olduunu ilan eden padiahtr. Bu gerei aklamaya daha nce cesaret edebilen olmamt. Gemiin azametli miras artk imparatorluun zerinde bir kamburdu.

215

25. Kitap, Faydalanlan eser ve kaynaklar

. Armstrong Karen, Tanrnn Tarihi, Ayran . Anadolu Uygarlklar Cilt 1, 2, 3 Grsel yaynlar . Bowker J., The Religious Imagination and the Sense of the God, Oxford, 1978 . Bowker J., Problems of Suffering in Religions of the World, Cambridge, 1970 . Blunder Caroline, Evlin Mark, in, letiim Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi . Campbell Joseph, Tanrnn Maskeleri, mge . Challaye Felicien, Dinler Tarihi, Varlk yaynlar . Clough Shepard D., Uygarlklar tarihi, Varlk yaynlar, . Cogido, Osmanl zel Says, Yap kredi Yaynlar . Colin A Ronan, Bilim tarihi, Tbitak . Diamond Jared, Tfek, Mikrop ve elik, TBTAK, Popler Bilim Kitaplar . Dimirti Kantemir, Osmanl mparatorluunun ykseli ve k, Cumhuriyet Kitap Kulb,1998 . Eberhard Wolfram, in Tarihi, Trk Tarih kurumu, Ankara 1995 . Encyclopaedia Britannica. . Encyclopedia Mythica . Encyclopaedia Britannica Online. Encyclopaedia Britannica, Inc. . Encyclopaedia of Islam Online. Ed. P.J. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. Brill Academic Publishers . Encyclopedia of Islam and the Muslim World. Ed. Richard C. Martin. New York: Macmillan 2004 . Esposito, John. The Oxford Dictionary of Islam. Oxford University Press 2003 . Glpnarl Abdlbaki, 100 soruda Trkiyede mezhepler ve tarikatlar, gerek yaynevi.1969 . Hanerliolu Orhan, Dnce Tarihi, . Hanerliolu Orhan, Felsefe szl, Varlk yaynlar.

216

. Hanerliolu Orhan, zgrlk dncesi, Varlk yaynlar. . Jewish Encyclopedia, New York, 1901 . Leroux Gabriel, Eski Akdeniz ve Yakn Dou uygarlklar, Varlk yaynlar . Mantran Robert, Osmanl mparatorluu Tarihi, Adam Yaynlar, 1992 . Metin Kunt, Suraiya Faroqhi, Hseyin Yurtaydn, Ayla dekan, Trkiye Tarihi 3, Osmanl Devleti 1300 - 1600. Cem yaynlar, 1995 Cilt 3 . Mosca Gaetano, Siyasi Doktrinler Tarihi, Varlk yaynlar . Ortayl lber, Osmanl Toplumunda Aile, Pan 2000 . Ortayl lber, Gelenekten Gelecee, Ufuk Kitaplar, 2001 . Ortayl lber, mparatorluunun En Uzun Yzyl, letiim Yaynlar, 2001 . nder Ali Tayyar, Trkiyenin etnik yaps, Fark yaynlar 2007 . ztuna T. Ylmaz, Trkiye Tarihi, Hayat kitaplar . Roux Jean-Paul, Trklerin Tarihi, Kabalc 2007 . Seignobos Charles, Mukayeseli Avrupa tarihi, Varlk . Sencer Oya, Trk Toplumunun Tarihsel Evrimi, . Sevin Veli, Anadolu Uygarlklar, Grsel yaynlar . Shepard D. Clough, Uygarlklar tarihi, Varlk yaynlar, . Tanilli Server, Yzyllarn gerei ve miras, Adam yaynlar . Wells H.G., Ksa dnya tarihi, Varlk yaynlar . Yerasimos Stefanos, Milliyetler ve Snrlar, letiim Yaynlar, 1999 . Zeldin Theodore, nsanln Mahrem Tarihi, Ayrnt Yaynlar 1999 . en.wikipedia.org Notlar: . zellikle biyografilerin nemli bir ksm, dier biyografilerle karlatrldktan sonra wikipediadan alnmtr.

217