1

BZMKLER
Anadolu Merkezli Dnya Tarihi

20. KTAP

1640 1675 Evrensel ekim Kanunu

Yazarlar Evin Esmen Ksakrek Arda Ksakrek

Bizimkiler adl kitaplarn tm aadaki sitelerde mevcuttur: http://www.dunya-tarihi.com/ http://sites.google.com/site/ekitapdunyatarihi/ http:/sites.google.com/site/ekitdunyatarihidevam2/ 2

BZMKLER ............................................................................................................................. 2 20. KTAP .................................................................................................................................. 2 Osmanl Halk Edebiyat ......................................................................................................... 6 Tokugavalar ............................................................................................................................ 7 Bushido................................................................................................................................... 9 Gerek Sevgi Erkein Erkee Duyduu Sevgi .................................................................... 11 IV. Muratn lm, 1640 ................................................................................................... 13 9. Mareal Padiah................................................................................................................ 15 Ksa ve Uzun Parlamento, 1640 ........................................................................................... 17 Jansenizm ............................................................................................................................. 19 Rubens .................................................................................................................................. 21 Parlamento Mutlakiyete Kar .............................................................................................. 23 Byk Uyar, 1641 ............................................................................................................... 25 Cinci Hoca Medet................................................................................................................. 27 Osmanl taht varislere kavuuyor ........................................................................................ 29 Konfyus ahlak kurtulu mudur? 1642 ............................................................................. 31 ngiliz Sava, 1642 .......................................................................................................... 32 Kardinal Richelieu lyor, 1642 ......................................................................................... 34 Avrupada Srekli atmalar Var, 1643 ............................................................................. 36 Fransa ................................................................................................................................... 39 Girit Savana Doru, 1644 .................................................................................................. 41 inde erkek fahielik artyor, 1644 ..................................................................................... 44 ngilterede Pritan Devrimi, 1644 ...................................................................................... 46 Manu, 1644, 1645 ............................................................................................................... 47 sve Zorluyor, 1645 ............................................................................................................ 51 Girit karmas, 1646 ........................................................................................................... 54 Denizler nemli, 1647 ......................................................................................................... 57 ngilterede Subaylar Kurulu, 1647 ...................................................................................... 58 Napoli Cumhuriyeti, 1647 .................................................................................................... 60 Otuz Yl Savalarnn Sonu, 1648 ........................................................................................ 62 Papazlar ................................................................................................................................ 65 Hollanda, 1648 ..................................................................................................................... 67 Kuzey Amerika Son Durumlar ............................................................................................. 69 Barometre ............................................................................................................................. 71 Osmanl ehzade Peinde, 1648........................................................................................... 72 Sultan brahim ldrlyor, 1648 ....................................................................................... 75 Kraln dam, 1649 ............................................................................................................... 78 rlanda Yerle Bir, 1649......................................................................................................... 81 Bilim Geldi ........................................................................................................................... 84 Osmanl Venedik Deniz Mcadelesi, 1650 .......................................................................... 86 Manular Tm ine Hakim, 1650 ...................................................................................... 87 Avrupada Din ve Hurafesi Hala Hakim .............................................................................. 88 II. Charles sko Kral, 1650 ................................................................................................ 89 Ren Descartes ..................................................................................................................... 91 Osmanl rgtlenmesi.......................................................................................................... 94 Kadlar .................................................................................................................................. 98 XVII. yzyl ortalar ........................................................................................................... 100 Ruslar ................................................................................................................................. 102 inde Manu Hanedan..................................................................................................... 104 Ksem Sultann lm, 1651 ........................................................................................... 106

Rusyada zorla Hristiyanlatrma, 1651 ............................................................................ 108 ngiliz Uluslar Topluluu, 1651 ......................................................................................... 109 ngiltere Hollanda Sava, 1651 ......................................................................................... 111 Hollandaya Tepki, 1652 .................................................................................................... 112 Fransada Fronde Hareketinin Sonu, 1652 ......................................................................... 113 Kle rlanda, 1653 .............................................................................................................. 115 Protector Lort, 1654 ........................................................................................................... 117 Osmanlda yine syanlar, 1655 ........................................................................................... 119 Vakvak Olay, 1656............................................................................................................ 121 Turhan Sultana Yardm Eden Sarayllar ........................................................................... 123 Kprl Mehmet Paa Osmanl ......................................................................................... 124 Veziriazam, 1656 .............................................................................................................. 124 Ayan ................................................................................................................................... 127 Venedik Muhasaras Kalkyor, 1657 .................................................................................. 130 Evrengzib, 1657 ................................................................................................................. 132 Descartesi leri Tamak, 1657 ......................................................................................... 134 Rusya ile in Snr Komusu, 1658 ................................................................................... 135 Erdel, 1658 ......................................................................................................................... 137 Anadolu syan, 1658 ......................................................................................................... 139 Katip elebi........................................................................................................................ 141 Kprl, Osmanly Toparlyor .......................................................................................... 144 ngiltere durulmuyor, 1659 ................................................................................................ 145 Cambridge Platoncular, 1660 ............................................................................................ 147 ngilterede Yeniden Monari, 1660 .................................................................................. 150 Velasquez ve spanyol Ressamlar ...................................................................................... 153 Osmanl mparatorluunda Fazl Ahmet Paa Grevde, 1661 ........................................... 158 Fransada Ynetim Fiilen XIV. Louisde .......................................................................... 160 inde Manular kabulleniliyor, 1661 ............................................................................... 162 Blaise Pascal ....................................................................................................................... 165 Avrupallar Formozadan Kovuluyor, 1662 ....................................................................... 169 Kprlnn Almanya Seferi, 1663 ................................................................................... 171 Rusya koloniler kuruyor, 1664 ........................................................................................... 173 inde Jendrinin stnl, 1665 ...................................................................................... 176 Fransa Maliyesi Yeni Kaynak Aryor, 1665 ...................................................................... 178 Fermat................................................................................................................................. 182 Sabbatay Zevi, 1666 ........................................................................................................... 184 Byk Londra Yangn ....................................................................................................... 186 Kutsal Ferman, 1667 .......................................................................................................... 187 Dininden Dnene Para ....................................................................................................... 189 Kan Nakli, 1667 ................................................................................................................. 190 Canllar tohumdan kar, 1668 ........................................................................................... 191 Girit Osmanllarn, 1669 .................................................................................................... 193 Yahudilerde Byk Hsran ................................................................................................ 196 Rembrandt .......................................................................................................................... 198 Leibniz ................................................................................................................................ 200 Rusyada syan, 1670 ......................................................................................................... 202 Fransz Osmanl likileri, 1670 ......................................................................................... 204 Hindistanda isyanlar, 1671................................................................................................ 206 Osmanl Lehistana Saldryor, 1672 ................................................................................. 209 Fransa Hollandaya Saldryor, 1672 ................................................................................. 212

Molierein Hicvi, 1673 ....................................................................................................... 213 Yitik Cennet, 1674 ............................................................................................................. 215 Evrensel ekim Kuram, 1675 ........................................................................................... 217 20. Kitap, Faydalanlan eser ve kaynaklar ......................................................................... 219

Osmanl Halk Edebiyat

Orta Oyunu

Osmanl dnemi Trk Halk edebiyat Arapa ve Farsa szlkleri ok az kullanld, z Trke bir edebiyattr. Byk bir ounluu ile de Alevi kltrnn bir parasdr. Snni kentliler Adal, Arapa ve Farsa dolu edebiyat tercih ederken, Halk ( ounlukla Aleviler ) duru, z ve Trke edebiyat yapmlardr. Bu Trk Halk edebiyat her eyden nce mistiktir. Genellikle hece veznine ve halk edebiyatnn kendine zg biimlerine dayanan bu tr, Yunus Emrenin peinden gitmitir. En nemli kabul de dervi evrelerinde grmtr. Trk Halk Edebiyat eski szl kltrn bir parasdr. Zaten okuma ve yazmas nerede ise hi olmayan bir halk iin baka bir arede olamazd. iirler trkler eklinde ve zellikle balama ile sylenmitir. En yaygn olanlar Mani ve trklerdi. Halk edebiyatnn byk bir ksm dilden dile dolaan hikayeler, masallar ve destanlar olarak her yerde sylenir olmutur. Trk halk edebiyat ulusaldr. Bu dnemde, halk edebiyat okuma yazma bilen kiilerce ve yksek zmrece horland. Bu horlanma, iki tr devam ettirenlerin arasn at ve sonunda da ortaya bir kopu kt. ok ileriki asrlarda, ulusalclk ar basmaya balaynca, okumu takm kendini Trk Halk edebiyatna dnmek zorunda hissedecektir. Bir de halkn dehas kendini tiyatroda ortaya koymutur. Ortaya tuluat tiyatrosu kmtr. Bu tiyatroda, gnlk yaam ve olaylar, eitli sosyal snflar arasndaki ilikiler, elenceli ve gln bir tarzda oynanyordu. ki tr, halk arasnda, ok gzde oldu. Bunlardan biri orta oyunu, dieri Karagzd.

Tokugavalar

Nihonbachi kprs

Japonya evreden soyutlanmt. Bu soyutlanma 1854 ylna kadar srecekti. Tokugavalar, bu kapal dnyay dengeli bir halde tuttular. deolojik destek olarak Konfyusculuun u Hi (Zhu Xi) yorumunu ele alyorlard. Toplum ogunun askeri diktatrl altnda sert bir snflandrlmaya tabi tutuldu. Tokugavalar, senyrleri ( daimiolar ) iki guruba ayrdlar. Kendilerine bal olanlara Fudailer , kendilerine kar olanlara Tozamalar dediler. Devlet grevlerine Fudaileri getirdiler. Devlet Konseyi kentlere, stratejik noktalara komiserler yerletirdi. Senyrler bu komiserlerin otoritesi altndaydlar. Ayrca etrafta casus gibi kullanlan bilgi verici kiiler de (hafiye) vard. ogun, dzen srd srece Tozamalarn topraklarna karmyordu. Ayrca Maedalar, imadzular, Datelar gibi byk senyrler zaten zerktiler. ogunluk merkezi Yedo idi. ogun, bu byk senyrleri Yedoda iki ylda bir oturmakla ykml tutuyordu. Aileleri ise srekli Yedoda oturuyordu. Bylece bir rehin ve tutsak ilikisi iinde byk senyrlerin dzene bakaldrlar olmakszn hayat yaanyordu. Bunun dnda senyrlerin yaamlar, srdrdkleri grkemli yaam, onlar ekonomik olarak gsz dryor, bu da isyan olasln azaltyordu. Tokugavalarn topraklar srekli artyordu. Miras brakmadan len veya bir akrabas kusur ileyen senyrlerin fiefleri ellerinden alnyordu. 50 yl iinde 61 aile fieflerini kaybetmiti.

Japonyada btn snflar kendi snflar iine hapsolmulard. Senyrlerin besledii pek ok samuray, baka bir i yapamaz, silahl grevleri dnda sadece sanat ve edebiyatla uraabilirlerdi. Tccarlar samuraylar gibi giyinemez ve salarn yaptramazlard. Yolda bir senyre ( daimio ) rastlanrsa, yere kadar eilerek selamlanrd. Kyllerin aa insanlar olduklar dnlyor, onlara okuma ve yazma retilmemeye allyordu. Kyl bir hi yerine konuyordu. Ama dier yandan da vergiler altnda inim inim inletiliyordu. Vergi nerede ise rnn 2/3e kadar kmt. Tm Japonyada 28 milyon koku pirin retiliyordu (1m3, 3,6 koku eder). Bunun 8 milyonunu ogun Tokugava alyordu. Maeda, imadzu, Dateden her biri 1 milyona el koyuyorlard. En kk daimio bile 10 bin koku pirin alyordu. 150 Fudaiden her biri 100 bin koku alyordu. Kylnn eline 20 30 koku ya kalyor, ya da kalmyordu. 1632 ylndan balayarak ngilizler Kk Antil adalarn ele geirmeye baladlar. Bu sralarda Rus denizciler de Sibiryada Okrotsk Denizine ve ukotkaya kadar gitmilerdi. Japonyada btn sosyal ve siyasal ilikiler, vassallk ball zerine kurulmutu. Senyr ile samuray, kk senyr ile byk senyr, iftlik kiracs ile tarm iisi, tccar ile yannda alanlar, ii ile ra yani sosyal hayatn tm snflarnda geerli oldu. Bu artk bir davran biimi, bir ortak kurald.

Bushido

Samuray

Bu dnem Samuraylarnda en parlak dnemlerinden biriydi. Samuraylar Bushido anlayn temel almt. Bushido, Savann Yolu anlamna geliyordu. Bushido felsefesinde korkunun yeri yoktu. Samuray, lm korkusunu yenmi kiiydi. Bu, dinginlik kazandrr ve efendiye sadakat salard. Bushido ilk olarak Edo dneminde kurallatrlmt. 1600 1867 yllar arasnda samuraylar, Japonyadaki en yksek drt snftan biri olmutu. Bu dnemde kl tamasna izin verilen insanlar sadece samuraylard. Doruluk, itenlik, adalet, zayf ve yeniklere hogr, ar ve iyice incelmi nezaket, z denetim, sadakat samurayn ykmllkleriydi. Samuray onurunu lekeleyen bir kusurdan dolay hara-kiri yaparak kendi canna son verirdi. Hara-kiri iin yere diz klr, samuray kendi ksa klc ile kendi karnn yarard. Samuray felsefesi, Budizm, intoizm, Konfyusculuun u Hi yorumu ve Wang-YangMing felsefesinin hepsinin birden kapsyordu. Dnyann sosyal yapsna boyun eme, hkmete kar meruiyet, gc iinde bulma, sezgi hepsi samuray felsefesi iindeydi. Daha nce bahsedildii gibi samuraylar genelde bir ift olarak eitilir ve birlikte yaarlard. Bu tarz Sparta (eski Yunan) tarzna ok benziyordu. Kuvvetli olaslkla, bu yaam biimi 9

nedeniyle samuraylar iinde e insel davranlar ok yaygnd. Toplum erkein erkee duyduu ak yadsmyordu. Buido ( Bushido ) sadece samuraylarn deil tccarlarn ve sradan insanlarn da lksyd. Japonlarn Japonyadan k yasaklannca Kiu-Siu ile Gney Japonyada daimiolarn ellerinde sermayeleri kala kalmt. Onlar da bu sermayeyi % 25 - % 50 aras bir faiz ile Makaolulara verdiler. Makaolularda ticaret yaparken, ortaya Japon gmn srmeye baladlar. Japonyada Hristiyan dini artk tavizsiz yasaklanmt. Dardan gizli olarak girebilecek Hristiyanlar iin haber verenlere dller kondu. Portekizli ve spanyollardan gelen kuaklar snr d edildiler. Yabanc lkelerden kitap gelii yasakland. 1639 ylnda Japonyada sadece Hollandallar kalmlard. Onlar da ancak Nagasaki koyunda Doshima adacnda snrlanmlard. ogun, Hollandallarn getirdii ipein fiyatn saptyordu. Dier mallarda fiyatlar serbestti.

Nagaski Koyu

10

Gerek Sevgi Erkein Erkee Duyduu Sevgi

Erkek homosekselliinin Japonyada ok eski zamanlardan beri olduu bellidir. Budizmin Japonyaya ulap, Budist manastrlarnn kltrel ve politik hayatta etkin rol oynamas ile Japon homoseksellik adetlerinin olutuu sylenmektedir. Edo periyodu esnasnda, homoseksel erkek ilikileri iin tercih edilen terimler Shudo, wakashudo ve nanshoku idi. Kadnlar iin ruzibian veya rezu terimleri kullanlmtr. Budist manastrlar ssz da tepelerinde veya ssz yerlerde kurulmu izole tapnaklard. Kendi seksel geleneklerini kendileri oluturdular. Aristokrat ynetici snflarn bu kltrden ok etkilendiini sylemek mmkndr. Antik birok sava grupta sava ak iftler

11

oluturma gelenei vardr. Japon Samuraylarda da usta rak ilikisi iinde hi de yadrganmayan bu ballk vard. Dolaysyla Japonyadaki homoseksellikten Samuraylar dta tutarak sz edilemez. Samuraylar arasnda Antik Yunandaki pederastik ilikiye benzer bir ba vard. Edo Dneminde Samuraylarn usta-rak arasndaki bu cinsel ilikisi, sradan bir olay olarak yaanmaktadr. 1687 de Ihara Saikaku Nanshoku Okagami ( Erkek Aknn Byk Aynas ) adl kitabnda bu homoseksel ilikiyi aka yazmtr. Kadnlar kesinlikle hibir nemi olmayan yaratklard. Ama olanlara duyulan sevgi daha samimi bulunuyordu ve gerek sevgiydi! . Gerek bu olsa da bunun ak seik ilan rahatszlk vermiti. ogun bu tarz ilikiye girenlerin gerek samuraylar saylmayacaklarn ilan etti. Benzer bir aklama Yamamoto Tsunetomonun ( 16591719 ) yazd Samurayn Yolu hakkndaki Hagakure( Sakl Yapraklar ) adl kitapla da yapld. Bylece baz uygulamalarn ne kadar alagelmi olduu da aka gsterilmi oldu. Hagakurede samuraylar arasndaki homoseksel iliki ve platonik aklar aklanyordu. Bu aklamalar her ne kadar o dnemde su saylmasa da ve inanlarla ters dmyor olsa da Samuraylarn allmn dndaki bir biimde, cinsellikle ilgili bir konuda ne kmalar rahatszlk verdi. Samuraylar cinsellikle deil beceri ve zekalar ile ne kmak zere eitilmi olmalydlar. Hakuragenin yazar Yamamotonun kendisi samuray dnyasndan geliyordu. Efendisinin lmnden sonra samuraylktan ayrlarak, inzivaya ekilmi ve Budist rahibi olmaya karar vermiti. nzivada yaad kulbede kendisini ziyarete gelen gen bir samurayla yapt konumalar daha sonra bu gen samuray kitaplatrmtr. Samuraylarn yaants, samuraylk felsefesi ve ksaca Samurayn Yoluna dair dnce ve retiler vard. Kitap esas olarak yaklak 11000 paradan olumaktadr. Ayrca kabilelere ait yklerin de bulunduu olduka canl bir ierie sahiptir.

47 Samurayn Kira'nn evine hcumu

12

IV. Muratn lm, 1640

1640a gelindiinde Portekiz btn eline geirdikleri ile birlikte spanya vesayetindeydi. Gneydou Asyadaki smrgelerinden nemli bir ksmn da yitirmiti. Portekiz spanyaya ba kaldrd. Makao tekrar Portekiz krall ile iliki kurdu. Bu arada Meksika gmnn gelii azalmt. Hollanda rekabeti de iyice artmt. Bunun sonunda in ile Avrupa arasndaki araclk rol Makaonun elinden kt. spanya Kralnn ordusu snrda Otuz Yl Savanda savayordu. Katalonya bakaldrd. Sonunda Portekiz spanyadan ayrld. spanya Portekize smrge muamelesi yapmt. spanya menfaatleri hep Portekiz menfaatlerine stn geliyordu. Portekiz smrgeleri mdafaasz brakld. Bundan Hollanda yararland. Portekiz d ticareti iyice azald. Lizbon parlakln kaybetti. Portekiz asilleri ezildiler ve otoriteleri zayflad. Halk ar vergilerle hem fakirleti ve hem de gittike spanyollardan nefret etmeye balad. Portekiz Hindistan irketinin sermayesine spanya el koydu. Bu arada Osmanl, Fransz, ngiliz casuslar durmadan halk spanyollara kar kkrtyorlard. Portekizin spanyadan kurtulmas ile beraber Brezilya da tekrar Portekizin kolonisi haline dnt. Katalonyada vergiler artm, halk daha da fakirlemiti. Eyaletin zellikleri, rfleri ve adl ayrcalklar kaldrlmt. Uzun zamandr Katalonya kylerinde konaklayan Kastilya askerleri, maalarn alamadklar iin sk sk ky ve kasabalar yamalyorlard. nce Barselona sonra tm Kastilya bakaldrd. Kral naibi ve adamlar ldrld. Kraln kuvvetleri Katalan isyanclarnn zerine yrd ve yenildi. ki taraf arasndaki sava srp gitti. Bu srada Hollanda Seylan adasn eline geirdi.

13

IV. Murat, 1640 ylnda stanbul'da henz 27 yanda ld. lm nedeni zerine iki ayr iddia vardr. Batl kaynaklar sirozdan, Osmanl kaynaklar ise damla hastalndan ldn iddia ederler. IV. Murat, lm deindeyken kardei brahim'in ldrlmesini emretmitir. Ancak emri yerine getirilmemi ve brahim, onun ardndan padiah olmutur. IV. Murat'n bu emri vermesinin nedeni, kardei brahim'in deli olduunu ve tahta gemesi halinde mparatorluun byk karklklara srklenecei dncesi ve endiesine sahip olmasdr. 1640 ylnda Fasta Filali erifleri (urafay Filaliya veya Alaviya veya Hasaniya) Fasa hakim olmaya balad. Fasn bir ksmn Osmanlya tabi olan Sadi hanedanndan aldlar. 1640 ylnda Moollar arasnda Oyrat topraklarnda yaplan bir kurultay ile Oyrat-Halha birlii saland. D dmanlara kar ortak mcadele edilecekti. Bu yaklaan Manu tehlikesine kar da bir nlemdi.

14

9. Mareal Padiah

Kahvehane

Osmanl hanedan 9 Mareal karmtr. Dnya zerinde byle baka bir hanedan yoktur. IV. Murat da bu mareallerin sonuncusuydu. IV. Murat devletini toparlam ve devletin otorite ve saygnln ona yeniden kazandrm bir devlet adamdr. IV. Murat ldnde Osmanl imparatorluunda i ve d bar salanmt. mparatorluk saygnln muhafaza ediyordu. stanbul Avrupann en kalabalk kentiydi. ve d ticaret youn ve tatmin ediciydi. D ticarette Venedik, Fransa, ngiltere ve Hollanda birbiri ile rekabet halindeydi. Venedik artk geleceini mparatorlua balamt. Bu nedenle de mparatorlua hizmet eder duruma gelmiti. IV. Murat ynetimi fiilen ele almadan nce stanbulda asayi tamamen yok olmutu. Gndz de, gece de sokaa klamyordu. Ekya yakaladn kesiyordu. Sonra parasn alyordu. Can ve mal gvenlii kalmamt. IV. Murat ynetimi ele alr almaz, sokaklarda terr estirmiti. Ama imdi terrn kurbanlar sulular veya sulu zannedilenlerdi. IV. Muratn naiplii dneminde ve uzun saltanat boyunca, Ksem Sultan, devletin dengesini korumak iin kapkulu ocaklar ile iyi geinme politikas benimsenmiti. Bu dnemde Rvetin ve iltimasn ucu yoktu. Ksem dnemi Trk tarihinde bir rnek olmutur. Bu sk sk kullanlm bir rnektir. Bu dnemde ayak divan iyice yerlemiti. Kul taifesi saraya girip, padiah aryordu. unu as, unu kes diye talimat veriyorlard. Padiahn sevdii, sayd pek ok kii byle yok olup gidiyordu.

15

IV. Murat, reit olur olmaz ynetime el koymutu. IV. Muratn ocukluu dneminde Osmanl Brokrasisi yalan ok kullanyordu. Halbuki monarilerde krala yalan sylenemezdi. Bu devlete sabotaj gibi addedilen bir sutu. IV. Murat ocukken bundan ok ekmiti. pleri eline alnca yalana, dolana hi msaade etmedi. IV. Murat halka yasak ettiklerini kendi uymayan bir kiiydi. ok iki ier, sefahat alemleri yapard. Gen yata lmne neden olarak da ikicilii gsterilir. iirlerinde Muradi, bestelerinde ah Murat mahlasn kullanyordu. Sultan Murat 7 saz eseri yazmtr. Bunlarn 6 tanesi Hseyni, biri de Neva Perevidir. Buradan da Hseyni makamn ok sevdii anlalmaktadr. Evliya elebiyi ok gen yalarnda, ses gzellii, zekas ve hazr cevapl ile takdir edip korumasna almt. IV. Murat ldnde Evliya elebi 29 yandayd. Sultann lmnden sonra saraydan ayrlp, lkeyi dolam ve bu arada nl seyahatnamesini yazmtr. Evliya elebi, IV. Muratn stanbul esnafna yaptrd nl resmi geiti kaleme almtr. IV. Murattan boalan Osmanl tahtna annesi bir Grek olan I. brahim kt ( 1640 1648 ). Sultan I. brahim, yetersizdi, ok snrl bir eitim grmt, hastayd. Akln kiisel zevklere takmt. Ona sonradan deli lakab taklmtr. Ancak tahta ktnda tamamen aztm deildi. Tahta ilk oturduunda akl banda szler sylemi, halkn mutluluunu arzulamtr. Devlet, yeniden, Ksem Valide Sultann eline gemiti. Bununla birlikte, saltanatn ilk yllarnda, veziriazam Kemanke Mustafa Paa (1638 1644) sayesinde iler aksamadan yrd. Mustafa Paa, IV. Murat zamannda balayan veya dnlen ileri srdryordu. Kemanke Mustafa Paann rakibi ve hasm Silahtar Paayd. Kemanke, Silahtar Paay nce Temevar beylerbeyliine yollad, sonra da idam ettirdi. Ancak Silahtar Paa Valide Ksem Sultann adamyd. Kemanke Mustafa Paa ile Ksem Sultann aras ald. Kemanke Mustafa Paa, ayar drlm para yerine tam ayarl para basm, ocakl saysn azaltm, Ocakl maalarn zamannda demeye balamt. Devletin Hazinesi kendine gelmiti. Kemanke Paann veziriazaml zamannda tersaneler de yeniden dzenlenmi, her yl belli sayda yeni kadrga yaplr hale gelmiti. 30/31 Austosta stanbulda yine byk bir yangn kt. Kentin bir ksm kl oldu. Yaralar sarmak Kemanke Mustafa Paaya dmt.

16

Ksa ve Uzun Parlamento, 1640

ngiltere meclisi

ngiltere kral I. Charles ordusu ile sko snrn gemiti (Bishops' War). Ancak sava para istiyordu. Bu durumda Kral 1640 ylnda Parlamentoyu toplantya ard. Yeni parlemento kraln para isteini, mevcut olumsuzluklar mzakere edebilmek iin bir frsat olarak grd ve skoya karmasn ret etti. Kral parlamentoyu datt. Buna Ksa Parlamento dendi. ngiltere kral skoyaya parlamentonun destei olmakszn saldrd. Ancak yenildi. skolar kuzey ngiltereyi tamamen igal ettiler. I. Charles, skolar ilerlemesinler diye onlara gnde 850 sterlin demek zorunda kald. demez ise skolar kuzey ngilteredeki kentleri, yakyor, ykyor, yamalyordu. I. Charles hem sko ve hem de ngiltere kralyd. sko kral olarak ngiltereyi igal etmi olan sko ordusunu, ngiliz kral olarak ngiltereyi mdafaa eden orduyu desteklemek zorundayd. Kasm 1640 ylnda I. Charles ngiliz Parlamentosunu yenilenmi olarak toplantya ard. Parlamentoda kontluklardaki toprak soylularnn ve kentlerdeki tccar burjuvalarn temsilcileri vard. Bu kral tarafndan ele geirilebilir bir parlemento deildi. Meclis kraln iinde bulunduu glklerinde bilincindeydi. Bu parlamento datlan parlamentodan daha krala kar olan bir parlamentoydu.

17

Kral, parlamentoyu skoyal isyanclara kar bir ordu toplamak iin gerekli mali imkanlar elde etmek iin toplamt. Parlamento da kral olaanst mahkemeyi lavederek, mutlak iktidardan vazgemeye zorlad. Bu parlamento ngiliz Burjuva devriminin parlementosudur. 12 yl srekli toplant halinde olduundan Uzun Parlamento olarak adlandrlr. Parlementoda Pritenler gl bir grup oluturdular. Bu grup, kemiklemi haliyle, i savata kral tarafnn malup edilmesinde nemli bir rol oynad. Pritenlerin bir ksm daha nce ngiltere ve Hollanday terk ederek Amerikaya gidip, yerlemiti. Parlementonun toplantya arlmas ile ngiliz devrimi de balamt. Bunun, i savan balad 1642 ylna kadarki dnemi hazrlk safhasdr. Evlerin duvarlarna devrimci afiler aslmaya balanmt, bunu gren ynetim parlamentoyu nc defa fes etmeye cesaret edemedi. 1640da ngilterede uta bir Hristiyan mezhebi olan Ranterlar oalyordu. Prespiteryen Thomas Edwards, Ranterlarn inancn yle zetliyordu: Yaradln ilk halindeki her yaratk Tanryd ve her yaratk Tanrdr, canl ve nefes alan her varlk Tanrdan kar ve tekrar Tanrya dnecektir, okyanustaki bir damla gibi Onun iinde kaybolur Kutsal Ruh ile vaftiz edilmi bir insan her eyi Tanrnn bilmesi gibi bilir, ki bu derin bir srdr Bir insan kendinin ruh tarafndan Tanrnn inayetine mazhar olduunu bilirse, cinayet ilemi ya da sarho da olsa, Tanr onda hibir gnah grmez Tm dnya Azizdir ve burada bir iyiler topluluu olmaldr ve Azizler Centilmenlerin ve byle insanlarn topraklarn ve mlklerini paylamaldr. 1640 ylnda Almanyada Friedriche Wilhelm, Brendenburg elektr oldu. Yani Berlin tahtna kt. Bu kii Prusyann kurucusudur. Pomeranyay sveten alamad iin Alman mparatoru ile anlama yoluna gitti. 1640 ylnda inde Cizvitlerin banda Schall vard. Bu yl kuzey inde byk bir kuraklk oldu. Alk indeki kargaay arttrd. lkede pek ok isyan ve pek ok grup vard. syanclarn iinde en ileri kanlar Li Tse-cheng ile Chang Hsien-chungdu. Btn isyanclarda ortak yn kendileri zengin olmak istiyorlar, adamlarn doyurmak istiyorlar ama devlet kurmak fikri ile ilgilenmiyorlard.

18

Jansenizm

Bu srada Fransada Jansenizm de geliiyordu. Cornelius Jansenius 1640 ylnda Augustinus adl eserini yaynlamt. Jansenciler yle diyorlard: Kurtulu Tanrdan gelen bir ltuftur. Tanr bunu hep byle n grmt. nsan ancak kt eyler yapard. Tanrnn inayeti, insann kendinden insana daha yaknd ve kapsamlyd. Tanr inayeti, insann kendi iradesini de iine alyordu. sa herkes iin armha gerilmiti. Ama sonra herkesin iradesi bozulmutu. Tanr kimi isterse onu bozukluktan kurtarrd. Bu dnce ve alglay, pratikte, dnyadan el, ayak eken, zorlu bir manevi yaamda somutlayordu. Bu alglay iinde kilise ziyaretleri ve kilise hiyerarisine bamllk da vard. Bu reti, Port-Royal manastrnda rgtlendi. Manastrda yeni ve sert kurallar kondu. Jansenist yaam balad. Bu durumdan baz Katolik ilahiyatclar kayg duyuyorlard. Eilim baar kazandka, korku da byyordu. Kar kanlarn banda Cizvitler geliyordu. Cizvitler Sufi Hmanizmas ile ili dlydlar. Jansenizmin dnyadan el ayak ekilmesini tlemesine karydlar. Cizvit

19

okullar kendi retileri dnda baz okullarda Jansenizm tarz retiden son derece tedirgin oluyorlard. Cizvitler Jansenizmin sapklk olarak ilan edilmesi iin uramaya baladlar. spanya Barselonada, spanya kral naibi Coloma ve bu kentte yaayan spanyollar, Katalanlar tarafndan ldrldler. Katalan bakaldrs eskisinden daha iddetli olarak tekrar balad. Katalanya bamszln elde edemeyeceini anlaynca, spanyadan ayrlp, Fransa ile birletiini ilan etti. IV. Felipe, bu ihtilalin bastrlabilmesi iin 12 yl uramak zorunda kalacakt. Portekiz Lizbonda spanya kraln temsil eden kral naibesi Infante Marguerita, Portekizliler tarafndan tutukland. spanya babakan Olivaresin temsilcisi, Portekiz kral naiplii umumi katibi Vasconcellos ldrld. Bragana dukas, IV. Joao Portekiz kral ilan edildi. spanya kral IV. Felipe Portekiz krallndan drld.

Jamestown yerleimi, gemiler

Amerikadaki ngiliz kolonisi Virginiada kuruluundan 30 yl sonra 20.000 fazla yerlemeci vard. Hatrlanaca gibi Amerika Birleik Devletleri ttnle kurulmutu. Sonraki yllarda ktann en byk ihra mal ttn olacakt. Kuzey Amerikada ilk yerleimcilerin baars hzl bir yaylmay getirdi. Avrupallar, yeni gelen muhacirlerle, Jamestowndan balayarak tm Atlantik kysna hzla yayldlar. Bir yandan da Jamestowndan balayarak tm topraklar ttn plantasyonlarna dntrld. Bir nesil sonra koloniciler, ngiliz kuzenlerinden 5 cm daha uzun olmulard. ocuk lmleri yarya inmiti. Hem daha ok kazanyor ve hem de daha az vergi dyorlard. Ancak hala ngiliz kralnn tebaasydlar.

20

Rubens

1640 ylnda Barok sanatn en byk ustalarndan Rubens ld (1577 1640). Peter Paul Rubens, Flaman bir ressamd. Reform kart sunak resimleri ile portreler, manzara resimleri ve mitoloji ve canlandrma eleri ieren tablolar yapt. Anvers'te Avrupa'nn nde gelen soylular ve koleksiyoncularna resim reten byk bir atlye kurmutu. Rubens, ayn zamanda, klasik Rnesans hmanizmi ile eitim grm bir bilim adam, sanat koleksiyoncusu ve de spanya ve ngiliz krallar tarafndan valye yaplm bir diplomatt. El att konular iinde antik masallar, Tevrat, insann yaam, Son Hkm gibi sonsuz byklkte konular vard. Konularn kendi gerekletirirdi, yani gerei tekrar yaratrd. rnein, say anlatrken ikenceyi deil ac ve lm yenmi kiiyi canlandrd. Rubensin hisleri keskindi ve bunu resimlerinde aa vuruyordu. Avlarnda fke ve iddet, Amazon Savalarnda yakp, ykma, danslarnda birbirine karp yok olma vard.

21

Resimleri gergindi, esas renkler kullanlmamt. Bu renk farkll insan daha da geriyordu. Rnesansda dnlp llp, biilmi, simetri ve dengesi yerine iken Rubenste her ey hareket halindeydi. Rubens srekli oluum iindeki evren ve dnyay anlatmaktayd.

Rubens

22

Parlamento Mutlakiyete Kar

Strafford'un idam

ngilterede I. Charles Uzun Parlamentoyu toplar toplamaz, kamara ilk i olarak rlanda Kral Vekili Thomas Wentworth, Earl of Straffordu sulad. Kral, bakanlk yaparken haklar kanununu ihlal gerekesi ile Straffordu yarglanmak zere Lortlar kamarasna sevk etti. Strafford mdafaasnda, kraln emirlerini dinlediini, kanunsuz olsalar bile bu emirleri dinlemenin su olmadn ileri srd. ngilterede parlamentonun kraln bir bakann yarglayabilmek iin iki tip yarglama yolu vard. Bunlardan biri mpeachement d. Bu yarglama trnde Avam kamaras sulamay, Lortlar kamaras yarglamay yapyordu. kinci usul ise Bill of Attainder idi. Burada makable amil bir kanun karlyor ve bu sayede sann gemite yaptklar da su haline getiriliyordu. Genelde bu ikinci yol idam ile bitiyordu. Straffordun mdafaas karsnda parlamento sulamay mpeachementtan Bill of Attaindera evirdi. Kraln kanunsuz emirlerine de lm cezas getirildi. I. Charles Bill of Attainder reddetmek cesaretini gsteremedi. 1641 yl balarnda ngiltere parlamentosu Thomas Wentworth, Earl of Straffordu Vatan hainlii ile sulayarak Londra

23

Kulesine yollad. Kraln ordu komutan yapt ve yapmak istedii kiiyi parlamento idam etmek istiyordu. Peinden Kral, Straffordu da af etme cesaretini gsteremedi. Kral kuvvetli olaslkla bu bakaldry yksek rtbeli bir kurban vererek yattrmak istiyordu. Kapkulu isyanlarnda Osmanl sultanlar da benzer yola ba vuruyorlard. Sonunda Kral, idam hkmn imzalad ve Thomas Wentworth ldrld. Ancak Kral parlamentoya uyduka parlamento daha da aztt. Taviz verilerek bir yere ulalamayacan dnya ok ge anlayacakt.

24

Byk Uyar, 1641

I. Charles

dam edilen Straffordun peinden bir baka mutlakyeti Bapiskopos Landde ayn akbete urad. Parlamento kraln otoritesini zedeleyecek pek ok karar ald. Bunlar arasnda kral talep etmese bile parlamentonun her ylda en az bir kere kendiliinden toplanmas vard. Parlemento onay olmadan kral hibir vergi koymayacakt. Olaan st mahkemeler ortadan kaldrld. Gemi Paras uygulamasna son verildi. Vergilerin oylanma yetkileri yeniden ekillendirildi.

25

1641 Kasmnda ngiliz Parlementosu Byk Uyary kabul etti. Bu belge ile kraln keyfi hareketleri snrlanyordu. En uygun grevler parlamentonun uygun grecei kiilere veriliyordu. Kral deliye dnmt. Muhalefetin bandakileri tutuklamak iin bizzat meclise gitti. Bu kiiler oktan burjuvalarn evlerine ve i yerlerine saklanmlard. Btn Londra kaynyordu. Tayfalar doklardan ayrlp, gruplar halinde kente girmeye ve parlementonun yannda yer almaya baladlar. Kent evresindeki kyller ve kk toprak sahipleri silahl olarak parlamentoyu korumak amac ile kente girdiler. Ayaklananlarn banda apkalarna asl, parlamentonun ilemlerini onaylayan dilekeler vard. Bylece hem kent halk ve hem de krsal kesim devrimin peine dmt. Be milletvekili, silahl muhafzlarla birlikte parlamentoya gelip, onu korumay slendi. Burjuvazi parlamentoyu silahla koruyordu. rlanda Katolikleri byk bask altndaydlar. Sonunda isyan ettiler. rlanda byk bir kaosun iine dt. Ocak 1641 tarihinde, Portekiz ile Dat Cumhuriyeti aralarnda karlkl saldrmazlk ve savata birbirine yardm anlamas imzaladlar. Pau Claris Katalan Cumhuriyetini ilan etti. svete Falun kasabasna Kralie Kristina tarafndan kent haklar verildi. 1641 ylnda spanyollar, uzak douda Tan-ueiye yerletiler. Hollandallar da Malakkay aldlar. Dat (Dutch) Japonyada Nagasaki yaknlarnda Dejima kolonisini kurdu. Japon ogunluu epeydir, Hollandallarn bu adada bulunmasna msaade ediyordu. Ancak kolonileme arkadan geldi. Portekiz asiller meclisi IV. Joaonn kralln resmen onaylad. spanya Portekizin bamszln tanmad. Portekiz, spanyaya kar, 3 kraln hkmdarl sresince 26 yl srecek restorasyon savana balad. Bu srete bata Fransa olmak zere ngiltere ve Osmanllardan byk yardm grd.

26

Cinci Hoca Medet

Cin tasviri

1641 ylnda Emir Gne olu Tahmapskulu idam edildi. Adn Emirgana vermi, Badat Osmanllara geince Yusuf adn almt. Vezir Yusuf Paa ok ikici bir kiiydi. IV. Murat tarafndan sevilerek, gzdeleri arasna alnmt. Ama Vezir Yusuf Paa, kt alkanlklar nedeni ile kuvvetli bir olaslkla, Sultan Muratn zamansz lmnde rol oynamt. Bu aylarda padiahtan baka hibir ehzade bulunmamas, devletin en byk problemiydi. Pek salkl olmayan Sultan brahim lse, Osmanl hanedan bitecekti. Bunun sonucu Valide Ksem Sultan, Sultan brahime birbirinden itah ac cariyeler sunmaya balad. Ancak Sultan, senelerce geirdii korkular sonucu cinsi gcn kaybetmiti. Doktorlar ve Hocalar Padiah tedaviye uratlar. Bunlarn iinde Cinci Hoca en baarl olanyd. Cinci Hocann telkinleri iyi gelince, birden Sultan brahim, zincirlerinden boalm gibi oldu. Artk azgn bir boayd. Her gece bir cariye yetmiyor, birka cariye alyordu. 1641 ylnda kaptan Derya Siyavu Paa Azak zerine gitti. Ancak barutu bittiinden kaleyi geri alamadan dnd. 1641 ylnda Krm Han I. Bahadr Giray 4,5 yl saltanattan sonra yerini kardei Sofu denen IV. Mehmet Giraya brakt. Mehmet Girayda Kamil mahyas ile iirler yazard.

27

Mnster konferans

Otuz Yl Savalar, Almanyann ok aleyhine geliiyordu. Herkes yorulmu, Bat Avrupa bitmiti. Bar araylar balad. 1641de Almanya ile Fransa arasnda Mnster konferans yapld. Hemen peinden de Almanya ile sve arasnda Osnabrck konferans ald. Kuzey ve Orta inde, Ming Hanedannn dnden 3 yl nce, youn bir salgn grld. in Byk kanal boyunca ilerleyerek, gneye indi. Salgnn kuzey snr Beijingti. Salgn verimli topraklara atlad. Baz lokal kentlerde nfusun %90 yok etti. in bu salgnla ok zayflad. 1641 ylnda Virginia kolonisinin bana William Berkeley geti. Bir aralk verilmite olsa 1677 ylna kadar koloniyi o ynetecekti. Virginia Kuzey Amerikadaki en nemli Anglo Sakson kolonisiydi. Beyazlar artk Kzlderilileri durmadan ldryorlard.

28

Osmanl taht varislere kavuuyor

Hindistan'da Avrupa yerleimleri 1501 - 1739

1642, 1 Ocak gn Sultan brahimin ilk ehzadesi IV. Mehmet dodu. ehzadenin annesi 14 yanda gen bir kadn olan Hatice Sultand. Bundan sonra pe pee ehzadeler domaya baladlar. ubat aynda Vezir Semin Mehmet Paaya Rusya zerine serdarlk verildi. Hatrlanaca gibi 1637 ylnda Don Kazaklar Azak kalesini ellerine geirmilerdi. Osmanl ordusunun Karadenizden donanma ile zerlerine geldiini renen Ruslar, arn emri ile Azak Kalesini ykarak oradan uzaklatlar. Semin Mehmet Paa, kaleyi onarp, oraya asker brakt. Bu srada Avusturyaya aknlar tekrar balamt. Avusturya kale muhafzlar kalelerinden dar kamaz hale gelmilerdi. 1642 Martnda Almanya ile sve arasnda Osnabrck konferans topland. Papa temsilcisi ve Venedik balyozu, tarafsz gzlemciler olarak konferansa katldlar. Ancak bu iki temsilcinin konferansn bakanl iin aralarnda yaptklar mcadeleler yle uzad ki sadede gelinemedi. Bodanda ilk basm evi kuruldu. 1642 ve 1643 yllarnda Abel Tasman adl bir Hollandal Yeni Zelanday, Fiji ve Tonga adalarn buldu. Hollanda Malabar kylarndaki Negapatam eline geirdi. Bir yl nce de Malakkay almt. Dat, Tayvandan spanyollar att.

29

Tasman'n seyahat yolu

Kamboya kral 1642 ylnda Mslman oldu 1642 ylnda ran Safevi tahtna II. Abbas geti ( 1642 1667 ).

Dejima ve Nagazaki

1642 ylnda Hollandallar Tan- ueiyi spanyollardan aldlar. Bylece Hollandallar in ve Japon ilikilerinde ne geiyorlard. Bu tarihten balayarak Japonyada yabanclar arasnda sadece Hollandallar, Deshimada ho gr ile karlanyorlard. in denizinde ticaret yava yava Avrupallarn elinden kayyordu.

30

Konfyus ahlak kurtulu mudur? 1642

mparator'a yaklamak

in Cizvitleri Konfyus ahlakn, Hristiyan ahlakna benzer bir ey olarak sunmulard. Byle olunca da inliler kurtulmu oluyor muydu? Cennete gidecekler miydi? Avrupadaki dini evreler bu sorular soruyorlard. 1642 ylnda La Mothe le Vayer (1588 1672) Paganlarn Erdemi adl kitabnda bu sorulara evet dedi. Ona gre Havarilerin gidip Hristiyanlk vaaznda bulunmadklar yerlerde, doal kanunlar izleyerek ahlakl kalan milletlerin bilginleri kurtulmu kiilerdi. Bu aynen Musa kanunlarndan nce yaam filozoflarn gnahsz olmas gibiydi. Halbuki bu izah bir sorun ieriyordu. Byk Arnauld bunu aklad. Bunda, ilk gnahtan sonra insan doas iyi kalmt, insan iyi eyler yapabilir ve Tanrya layk olabilir, anlam vard Konfyuscularn kurtuluuna evet demek, Tanr balamasnn zorunlu olduu inancn sarsyordu. in meselesinde bir sorun daha vard. Kutsal Kitabn koruyucusu, Ademden gelen Yahudilerin ayrcal ne olacakt? in uygarl Kutsal Kitapta anlatlanlardan nceye dayanyordu. Acaba Ademden nce de yaayan halklar var myd? 1642de inde Kaifeng sel felaketi meydana geldi. Ming Hanedan ordusu, Li Zicheng asi kuvvetlerine tuzak kurarak, Sar nehrin baraj ve set kapaklarn bilerek kontrol ve bakmsz brakt, 300,000den fazla insan selde ld. Bu srada Manu lideri Huang Taiji Ming inine girip, Shandonga slenmiti.

31

ngiliz Sava, 1642

Evinde oda hapsinde, kr olarak yaayan Galilei Galileo 1642 ylnda hayatn kaybetti. Ocak 1642de I. Charles Parlamentonun avam kamarasndan be kiiyi vatan hainlii ile sulayarak, tutuklamak istemiti. Ancak bu giriim baarl olamamt. Bundan sonra Kral kendinin ve ailesinin can gvenlii olmadn iddia ederek, Londra dna ekildi. 1642 yaz boyunca Parlamento ile Kral arasnda sonsuz mzakereler oldu. Bu srada tek tek tm kent ve kasabalar, Kraldan yana m yoksa Parlamentodan yana m olduklarn ilan ettiler. Krallk donanmas ve nemli kentler parlamentodan yanayd. Daha ok krsal alan kraldan yanayd. Ama sonuta her iki tarafn da 15.000 kiilik kuvvetleri vard. Bu dnemin siyasi parti isimleri eitli Protestan eilimleri gstermektedir. Parlementoya hakim olan zengin

32

burjuvalarn partisi Presbiteryenler adn almt. Kk burjuvazinin partisinin ad Bamszlard. Bunlar her dinsel blgenin bamsz olmasndan yanaydlar. 1642 ylnda ngiliz i sava balad. ngiliz Sava 1642 ylndan 1651 ylna kadar Parlamento taraftarlar ile Kraliyet taraftarlar arasndaki mcadelelerdir. lki 1642 1646 yllar arasnda (Birinci ngiliz Sava) ve ikincisi 1648 1649 yllarnda (kinci ngiliz Sava) I. Charles taraftarlar ile Uzun Parlamento taraftarlar arasnda yaplmtr. ncs 1649 ile 1651 yllar arasnda (nc ngiliz Sava) II. Charles taraftarlar ile K Parlementosu taraftarlar arasnda gereklemitir.

Edgehill savanda I. Charles Sava kurulu ile

Sava abuk yayld. Tarafsz kalmak isteyen blgeler, kendilerini her iki taraftan da koruyacak nlemleri almaya altlar. Parlamento geni bir yelpazede olumu olmasna ramen, herkesin ortak fikri Charlesn tahta tutulmasyd. Charles, Wellingtonda Wellington Deklarasyonunu yaynlad. Burada Protestanl, Yasalar ve Parlamento zgrln koruyacan deklare etti. Savan ilk atmas (pitched sava) Edgehillda 23 Ekim 1642 yapld ve ortada kald. kinci sava Turnham Greene oldu, Charles Oxforda ekildi. Bundan sonra Oxford kraln ss olarak kald. Kara Avrupasnda ise Otuza Yl Savanda, Habsburg durmadan malup oluyordu. 1642 ylnda, sveliler, mparatorluk kuvvetlerini Breitenfeldde ezdiler. Leipzigi ele geirdiler.

33

Kardinal Richelieu lyor, 1642

Kardinal Richelieu

1642 ylnda Fransa Roussillon eyaletini eline geirdi. Aralk aynda Kardinal Richelieu ld. Vasiyeti gerei yerine Kardinal Mazarin babakan oldu. Richelieuden 4 ay sonra XIII. Louis lmt (Mays 1643). Onun yerine 5 yandaki olu XIV. Louis olarak tahta geti. XIV. Louis 72 yl saltanat srecektir. Richelieu, Roussillon, Artois, Alsace ve Lorraine gibi 4 eyaleti Fransaya katarak, doal denilen snrlara vard. Bunun sonucunda Habsburglar ok nemli bir darbe aldlar. Richelieu Habsburglarn Alman Prenslikleri ile olan ilikilerine yle bir darbe vurdu ve iletiimlerini yle kopard ki, bundan sonra Habsburglar Almanyada gittike nemsiz hale geldiler. Sonunda da Alman birliini onlar deil Hohenzollernler kuracakt. Yeni babakan Mazarin, ocuk kral dneminde lkeyi fevkalade ynetmi ve gelecein kuvvetli Fransasnn yaratlmasnda ok nemli bir rol oynamtr. Richelieu, siyasetinin ana hatlarn, Siyasal Vasiyetname adl eserinde aklamt. Kitap lmnden sonra yaynland. Tarihiler bu kitabn gerei yansttndan phe ederler, byle bile olsa, Richelieunn dncelerini doru yanstt phesizdir. Richelieu, genel olarak nceden hazrlanm bir plana gre hareket ediyordu. Hesapta olmayan siyasi girdiler karsnda, genelde bu plana sadk anlk zmler retiliyordu. Politikas, nce Fransa iinde, sonra Fransa dnda her imkan Fransa monarisini kuvvetlendirecek ekilde kullanmak zerine kurulmutu.

34

Richelieu bir yandan iinden kt feodalleri tutarken, bir yandan da onlarn mutlakyet karsndaki tutumlarna bakarak burjuvalar tutuyordu. Bu ikilem iinde eliiyor, bazen ona bazen dierine prim vermesine yol ayordu. Burada kilit Fransa mutlakyetinin menfaatleriydi. Richelieu ynetimin halk smrme hakkn mdafaa ediyordu. Halkn karn ok doyarsa, grevlerine bal tutmak olana kalmaz. diyordu. Richelieu iitilmemi vergi ve hara uygulamas yaratt. 1610 ylnda IV. Henry ldnde brakt gelimi Fransann taille denen en nemli vergisi11,5 milyon livre idi. Bu rakam Richelieunn lmnde 44 milyona ykselmiti. Bu tarihler arasnda devlet btesi de 5 kat ykselerek Avrupa devletlerinin en byk devlet btesi haline gelmiti. Ama hala Osmanl btesinin %20si kadard. Fransada Dauphin, Bourgogne, Languedoc, Provence, Bretagne eyaletleri i ilerinde serbest eyaletlerdi. Bunlar dier eyaletlerden daha az vergi dyorlard. Osmanl mparatorluunda, Sultan I. brahim dneminde (16401648) Sivas Valisi Vardar Ali Paa ve Isparta yresinde Kara Haydarolu ile Katrcolu ayaklanmalar kt. Ama Osmanl Devleti, ayaklanmaclara kar siyasetini belli llerde deitirdi ve onlar denetim altna alma yolunu kulland. Katrcolu, Karaman beylerbeyliiyle dllendirilerek etkisiz hale getirildi. Kuzey Amerikada imdi York, Maine diye bilinen Georgeana, Massachusettste tzel kiilikli kent oldu. 1642 ylnda Fransz koloniciler Kanadada Ville-Marie kyn kurdular. Buras gelecekte Montreal olacaktr. Bu sralarda Kanadada 200 sivil Fransz ve 400 kadar Fransz askeri vard. Bu yl Pascal hesap makinesini yapmt.

35

Avrupada Srekli atmalar Var, 1643

Amur nehri

1643 ylnda, XVI. Yzyl Osmanl iir geleneini srdren eyhlislam Yahya ld. Cinsel zevkle mistik eilimler, iirlerinde, i ieydi. eyhlislam Yahyann gazelleri mehurdur. Bakiyi srdren kii olarak tannr. Ruslarn douya doru ilerleyii devam ediyordu. Ruslar ile inliler arasnda hala gebeler ve zellikle Trkler vard. 1643 ile 1646 yllar arasnda Ruslar Amur rmanda Poyarkova geldiler. 1643 lkbaharnda, Otuz Yl Sava iinde Franszlar, Rocroide spanyollar yendiler. Fransada Huguenotlarn Nantes Ferman'nn gvencesi altna alnm olan baz haklar, hala pratikte ortada yoktu. 1643'te ocuk yataki Kral XIV. Louis'nin adna yaymlanan bir kraliyet bildirisiyle bu haklar onayland. Ama Fransz Katolik din adamlar Protestanlarla uramaya devam edeceklerdi. Mazarin, ocuk kral adna lkeyi iyi ynetiyordu. Saraydaki gruplamalar nlemiti. Ancak krsal kesimdeki kyl ayaklanmalar bitmek bilmiyordu. Kentlerde de ayaklanmalar vard. Kent ayaklanmalarn yoksul kesim yapyordu ancak bunlarn belli bir merkezi yoktu. Saman alevi gibi parlayp, snyorlard. Her seferinde sivil burjuva muhafzlar, hkmet kuvvetleri veya byk feodallerin ordular onlar eziyordu. Baden-Baden Franszlar tarafndan yamaland. Aralk 1643de Tuttlingen Savanda Fransa mparatorluk kuvvetlerini yendi.

36

Birinci ngiliz Sava devam ediyordu. Kral ve Parlamento kuvvetleri arasnda Birinci Middlewich Sava, Adwalton Moor Sava , Lansdowne Sava, Roundway Down Sava, Birinci Newbury Sava yapld. 1643de Kraln ordusu Adwalton Moorda kazanp, Yorkshiren kontroln eline geirdi. Bu yl Oliver Cromwell " Ironsides " kuvvetini oluturdu, Haziran aynda Gainsborough savanda Krallk kuvvetlerini yendi.

Yeni ngiltere Konfederasyonu, NECONF

Yeni ngiltere Konfederasyonu tekil edildi. 1643 ylnda, bundan 5 yl nce Don Kazaklar tarafndan yklan Azak (Rostov) kalesi Osmanllar tarafndan tekrar ina edildi. Kaleye asker yerleerek grevine balad. 1643 ylnda sve Danimarkaya saldrd ve girdi. Protestan sve, Protestan Danimarka ile savayordu. Bu srada Katolik mparator, Protestan Danimarkay mdafaa etmeyi slendi. Byk kuvvetler yollayarak Danimarkay istiladan korudu. Bylece sve de ok byyerek daha da kuvvetli bir hale gelemedi. spanyann kt gidii devam ediyordu. 1621 ile 1643 yllar arasnda 280 spanyol sava gemisi ve ayrca binlerce ticaret gemisi ya batm veya Osmanllarn, ngiliz ve Hollandallarn eline gemiti. spanyann harcamalar ok yksekti. Devlet uzun zamandr borlu yayordu. Yine 1621 ile 1643 yllar arasnda Kral IV. Philippe (Felipe) ahsen 232 milyon duka harcamt. Krallk durmadan eski vergileri arttryordu. Yeni vergiler ihdas ediliyordu. Halk fakirletike fakirleiyordu. Devlet ve halk mevcut borlarn yeniden borlanarak demeye alyordu.

37

Asalet unvanlar ve mevkiler para ile satlmaya balanmt. Sadece IV. Philipin (Philippe, Felipe) dneminde satlmak zere 60.000 yeni memuriyet tesis edilmiti. Zenginlere zel varlk vergileri kondu. Vergi yknn arl Kastilyadayd. Katalonya, Aragon, Valansiya, Bask gibi i ynetimlerinde bamsz olan eyaletlerden fazla vergi alnamyordu. spanyollar, Katalanlar ve Basklar karsnda durmadan kiisel olarak fakirleiyorlard. Abel Tasman Gney Dou Asya denizlerinde dolayor ve pek ok yeri kefediyordu Tasmania (Van Diemen adas), New Zealand kylar, Tonga adas, Fiji adalar Abel Tasman tarafndan kefedilen yerlerdendi. in Manu mparatoru Huang Taiji ld. Japonyada mparatorie Meisho tahtan ekildi, mparator Go-Kmy tahta gemeyi kabul etti. Evangelista Torricelli, cval barometreyi icat etti.

38

Fransa

Fransa, bu srada Osmanllar saymaz isek Avrupann en merkezi devletiydi. 500.000 Km2 toprakta 15 milyon nfus yayordu. Yetkileri sonsuz bir kral ile ona bal feodaller, ruhbanlar ve byk burjuvalar tarafndan ynetiliyordu. Dtan baknca ynetim ve ilikiler basitti de aslnda grlemeyen sosyal bir yumak vard. Ancak bir denge de vard. Feodaller ve Burjuvalar dengelenmiti. Bu denge halkn insafszca smrlmesine dayanyordu. Fransada halk deyince kyller anlalyordu. 12 milyon varndaydlar. Bu halk kendi savalarna hara veriyordu, dman ordularnn istilasn gslyordu, hem kendi ve hem de yabanc ordular tarafndan yamalanyordu, bir de kral vergi alyordu. Bu halk perian bir halkt. Bu halk yleydi de dier halklar farklmyd? Tm dnya halklar periand. Fransada kyl hrd, yani topraa bal deildi. Ayrca topraklarn yarsna yakn, yzde deyen kyllerce deerlendiriliyordu. Ama bu topraklarn mlkiyeti kylye ait deildi. Yzde karl olmayan topraklar da kira karl olarak iletiliyordu. Mlkiyeti kylye ait olmasa da hkmet mal vergisini sanki kyl toprak mlkiyetine sahipmi gibi ondan alyordu. Kiraclar iin de dokuz yldan fazla kirac olan kyl vergi karsnda toprak sahibi gibi ilem gryordu. Bylece kyl mlkiyet vergisi veriyor, ba vergisi veriyor ve kydeki nemsiz soyluya da denti yapyordu.

39

Senyrler, sadece kylleri bask altnda tutabilmek iin, angarya ve keyfi vergi kalkm olmasna ramen, denti ve vergileri almay srdryorlard. Hatta uzun zamandr alnmayan dentiler bile yrrle sokuluyordu. Bunlar yollardan, rmaklardan yararlanma adna alnan dentilerdi. Richelieu, asillerin kyller karsndaki durumuna dokunmam ve hatta senyrlerin durumunu kuvvetlendirmiti. Kyl tuz, ap, ttn gibi gnlk gereksinmeleri iin de dolayl vergi dyordu. Tuz hem ar bir vergiye tabiydi ve hem de kullanm kstlanyordu. Kii bana belli miktarda tuz veriliyordu. Bu tuz sadece yemeklere az miktarda katmak iin kullanlrd. Eti tuzlamak iin tuz kullanm yasakt ve ok ar cezas vard. Tuz kaaklnn da cezas ok ard. Savalar Fransay batan aa yakp, ykmt. Tarm ekonomisi yle kolay kolay kalknamyordu. Ekonomi bozulunca, kylye de demeler iin mhlet tannmaz olmutu. IV. Henri, tarmsal retim aralarna (sapan, yk hayvan) el konulmasn yasaklamt. Ama senyrler acmaszd. Senyrler, demelerini yapamayan kylnn retim aralarn alp, satyorlard. Kyller gn getike daha fazla borlanyorlard. imdi borcun zerine faizi de biniyordu. Faizin ana borcu at bile oluyordu. 1640l yllara gelindiinde, Fransz kylsnn durumu, asrn bana gre ok daha ktyd. Pencere vergiye tabiydi. Kyller bacasz, penceresiz ahap kulbelerde yayorlard. Yrtk prtktlar. Souktan korunmak iin ayaklarnda tahta ayakkab benzeri takunyams nesneler giyiyorlard. Kentlerde en stte tccarlardan ve para ticareti yapan burjuvalardan olumu bir zmre vard. Bunlar burjuvazinin zsel haklarndan yararlanyorlard. Kent ynetim kuruluna seiliyor, kurtulmalk deyerek tuz vergisi ve ykmllklerinden kurtuluyorlard. Bunlar, ayrcalkl durumlarn muhafaza etmeye alyorlard. Kentin sosyal hiyerarisinin en altnda, kyden varn younu yitirip kente gelmi pe paraszlar vard. Gndelik iilik, hamallk, dilencilik bunlarn yapt ilerdi. lkede tam bir standardizasyon yoktu. Blge blge tayin edilmi ticaret ve gmrk ayrcalklar da vard. Sonuta birlemi bir i Pazar daha tam olarak oluamamt. Burjuva, frsat bulduunda, varn younu yitirmi bir feodalin topran, unvann, kyllerin ona kar olan ykmllklerini yani tm haklarn satn alyordu. Bu tip el deitirmeler kraln verdii bir belge ile gerekleiyordu. Bu burjuvalar, her ne kadar dier asillerce kendilerinden saylmasalar da, bir miktar asillemi oluyorlard. Ama yine de aileden gelen asiller ile bunlar arasnda grnr farklar oluyordu. rnein, sonradan olmalar evlerinin atsna frldak koyamyorlard. Daha nce de anlatld gibi, burjuva parasn devlete yatrp, baz grevleri satn alyordu. Bylece cemiyet iinde itibar ykseliyor, g kazanyordu. Satn alnan memurluk haklar miras yolu ile geiyordu. Miras kalan grev iin devlet yllk bir vergi alyordu.

40

Girit Savana Doru, 1644

3 Osmanl kadrgas, bir kalyonu kuatm

Sultan brahim, ilk drt yllk saltanat srasnda saraynda oturmu, devlet ilerine karmamt. Ama drt yln sonunda, saraydaki yaknlarnn kkrtmas ile uysal halini brakp, padiahln hissetmeye ve ettirmeye balad. Bu deiim ksa sre iinde saray, ulema, kapkulu ve divan yeleri arasndaki siyasi oyunlarn ve ekimelerin alevlenmesine yol at. IV. Muratn salad denge bozulmutu. Osmanl Saraynda Ksem Valide Sultan ile kinci vezir Yusuf Paa bir kliktiler. Yanlarnda Cinci Hoca vard. Cinci Hoca lakapl Hseyin Efendi, Padiahnda akl hocasyd. Sultan brahim daha ocukken, krizi tutunca Haremdeki hanmlar Cinci Hocay artarak, ehzadeyi okuyup, fletmi, ehzade de kendine gelmiti. Sultan brahim, padiah olunca, ksa sre iinde, Cinci Hocay yanna alm ve bir de ona, eyhlislamn kar kmasna ramen, Anadolu kazaskerliini vermiti.

41

Cinci Hoca, padiaha olan yaknln kullanarak, devlet ilerine karyor, rvet alyor, para ile tayinler yaptryordu. Onun yznden Anadoluda kadlk makamlar satlr olmutu. Divan Hmayun ve Saray gruplar arasndaki ekimeye Girit meselesi de katlmt. Girite karma yaplmasn Cinci Hoca ve klii istiyordu. Kemanke Kara Mustafa Paa da buna kar kyordu. Veziriazam Kemanke Mustafa Paa, sadrazaml srasnda pek ok rakip ve hasmn bertaraf etmiti. Ama imdi karsnda Valide Ksem Sultan ve Cinci Hocadan oluan klik ok kuvvetliydi. Veziriazamln elinden gideceini anlayan Kemanke Paa, yenierileri kkrtmak istedi. Ancak bu tutmad. Bylece veziriazam ile klik arasndaki rekabet sonucu, Kemanke Kara Mustafa Paa sadaretten azledildi. Sonra da ldrld. Kemanketen sonra Girit karmas konusunda sava yanllar ar bastlar. Sultan Muratn son zamannda Tunus gemileri ile Venedikliler arasnda kan atma nedeni ile Osmanl Venedik ilikileri bozulmutu. Sultan Murat donamaya hazrlanma emri vermiti. Kemanke Mustafa Paa da Sultan Muratn lmnden sonra, donanmann hazrlanmasna devam etmiti. Bu srada Venedik 50.000 flori yollayarak sava nledi. Sultan brahim, kararsz, sinirli, iyi dnemeyen ve aceleci bir hkmdard. Devletin yasa ve geleneklerine uymak yerine, kendi emirlerine hemen uyulmasn istiyordu. Kemanke Mustafa Paann sadareti srasnda kontrol altnda tutulabilmiti. Kemankein ldrlmesinden sonra yerine gelen Sultanzade Semin Mehmet Paa, padiah ne derse itiraz bile etmeden onu yapyordu. 1644 ylnda Kzlaraas Smbl Aa, Mekke kads Bursal Mehmet Efendi ve Hacca giden 600 kiinin bulunduu kalyon, Girit aklarnda Malta valyelerince vuruldu. Smbl aa, bu devletin en yksek kademesinde bulunmu olan kii, hazinesini, cariyelerini, adamlarn yanna alm, Msra mrnn son yllarn geirmeye gidiyordu. Malta Smbl aann byk hazinesini haber alm, alkanlk d olarak, Anadolu kylarna kadar yaklaarak gemi kervann vurmutu. Smbl aa ve askerleri vuruarak ldler. Mekke Kads, hazine ve cariyeler Maltallarn eline geti. Gemide bulunanlardan sadece 60 sa kalmt. Bu durumda kinci Vezir Yusuf Paa, Girit zerine bakomutan atand. Osmanllarda Kemanke Kara Mustafa Paa azlolununca yerine Semin Mehmet Paa atand. Genken ok yakkl olduu iin Cuvankapcba denirken sonra imanlaynca Semin denmiti. Rusya ve Lehistandan Krm aknclarnn aknlar nedeniyle ikayet zerine ikayet geliyordu. Birka ay iinde Krm atllar 40.000 den fazla kadn, ocuk esir alm, kle yapmlard. Divan zellikle Lehistann Rusya ve Almanya arasndaki konumunu muhafaza etmesini stratejik buluyordu. 1644 Hazirannda IV. Mehmet Giray, Krm Hanlndan azledilerek yerine III. slam Giray Han oldu. slam Han Rodostayd. Oradan Krma yolland.

42

Bu srada Osmanl Sultannn gcnn kiiler zerinde nasl bir korku yarattn anlamak bakmndan iki rnek verelim. Sultan brahim, elilere sert grnmenin faydalarna inanmt. Alman elisini huzuruna ararak azarlad. Sinir sistemi laka olan eli hastaland. Ayn ekilde huzura arlan Dubrovnik (Ragusa) elisi azarlandktan sonra hastalanp, ld. Bu sralarda Sultan brahim daha zvanadan kmamt. Normal bir padiah gibi davranyordu. Avrupada bar konferans devam edip gidiyordu. Almanya iddetle bar istiyordu. Fakat sve ve spanya mzakereleri uzatmak istiyorlard. sve babakan Oxenstiernaya gre sava svein vazgeilemez bir kurumu olmutu. Babakann olu, konferansta sve heyetinin bayd. Uzayan bktrc mzakerelerden sonra Alman Babakan Trautmansdorffun tam yetkili olarak konferansa katlmas ile grmeler, yol almaya balad. Torricelli Galileo Galileinin rencisiydi (1608 1647). 1644de suyun hareketinin teki den cisimlerin hareketi ile ayn olduunu ispatlad. Bu srada William Harvey (1578 1657) Kalp ve dolam sistemini inceleyerek, byk dolam aklamt.

Hali

43

inde erkek fahielik artyor, 1644

ion'de iek resimleri, Chen Hongshou

inde, Ming Hanedan ( 1368 -1644 ) zamannda ticaretin gelimesi ile lks dknl artt. 1573 -1620 arasnda ok parltl bir dnem olduu sylenir. Neo-Konfusyan Wang Yang, erkek fahieliinin ok arttn ve bu insanlarn mterilerinin ok zel isteklerini karladklarn ahlakn ve erdemin lksle perian olduunu syler. Erkek fahieler yalnzca erkeklere deil zengin kadnlara da servis yaparlar onlarn da zel isteklerine katlanrlard. Gerekte ok acnacak halde idiler toplum onlara artk tolerans gstermiyordu. Qing slalesi zamannda ( 16441911 ) Konfyusizm nizamnamesi sosyal snflar ve insanlarn uymalar gereken kurallar belirledi. Kadn ve erkein doru kabul edilen ilikileri hatrlatld. Ama homoseksellik hala sulanmamt. 17. yzyla geldiimizde Rose Croix'lara zellikle kta Avrupa'snda, bata Cizvitler olmak zere tm dini kurumlar iddetle saldrmaya baladlar. Bu saldrlar 1630 ylna kadar srd ve Malineler Konseyi, Rose Croix'y ( Gl Ha ) sihirbazlk ve dini sapkclkla sulayarak tarikatn kapatlmasn, yelerinin tutuklanmalarn isteyen bir emirname yaynlad. Bu karar zerine, Tapnak valyelerinin balarna gelenler kendilerine rnek alan Gl Hallar, tpk onlar gibi Masonlara katldlar.

44

1644 Ylnda inde Manular Nankini aldlar. Manu igali in iin ok sert olmutu. Manular Nankini aldktan sonra binlerce Okumu, brokrat intihar etti. Sonra zamanla inliler boyun eip, yazglarna raz oldular. Okumular toplap, bir araya geldiler. in mparatoru bilge olmalyd. Eer o bilgeliini kaybetmi ve Gk de onu grevden alp, yenisini tayin etmise ona boyun emek gerekirdi. Ming dneminde klasik in roman da gelierek, en st noktasna varmtr. Hala inliler Shui-hu-chuan romann (Nehir Sahilinin Hikayesi) bilir ve evkle okurlar. Roman Anadolunun Krolu hikayesine benzer bir erefli haydut hikayesidir. Yaklak 1550lerde yaam olan Wang Tao-ku tarafndan kaleme alnmtr. Yine bu dnemde yazlm olan San-kuo-yen-i ( devletin Hikayesi) Lo Kuan-chung tarafndan yazlm tarihi bir romandr. Feng Meng-lung efsanevi ve seksi bir roman olan Hsi-yo-chi (Batya Seyahat) yi yazmtr. Bu Hindistan ve Orta Asyaya yaplan seyahatin romandr. Bu romanda geen gerek d hikayelerin bir ksm Trk Halk Masallarnda da vardr. Ming dnemi ininde, klasik romann yan sra hikayeler de gelimeye balamt. Feng Meng-lungun Chin-ku chi-kuan (Yeni ve Eski zamann Garip Hikayeleri) dnyaca tannp, pek ok Avrupa diline tercme edilmitir. Ming dnemi yazarlar ve zellikle airleri Sung dnemi yazarlar ile yarmaya almlardr. Bunun temel nedeni de kibar ve bilgin toplantlarnda Sung dnemi iirlerinin okunmas alkanldr.

Ming dnemi resimlerinden

45

ngilterede Pritan Devrimi, 1644

Marston Moor sava

ngiltere Savann balangcnda, kral tutan feodaller meslekten askerlerdi. Svariler disiplinli ve eitimliydiler. Halk milisleri ise talimsiz ve rgtszdler. Halk milislerinin efleri de feodallerdi ancak bunlar krala kar olan feodallerdi. Kralla uzlalacandan emindiler ve bu nedenle gnlsz savayorlard. Parlamentonun ok kesin olmayan ve yalpalayan politikas ile parlamenter kuvvetlerin baarszl, halk kitlelerinde honutsuzluk yaratt. Durumdan memnun olmayanlar, Bamszlar Partisi etrafnda toplandlar. Partinin bana Oliver Cromwell (1599 1658) geti. Cromwell kk soylulardan geliyordu. Cromwell kyllerden, zanaatlardan ve kk burjuvalardan bir svari birlii kurdu. Birlik elik bir disiplin iine alnd. Cromwellin ordusu Pritenler denen en ateli Calvenistler arasndan toplanmt. Temmuz 1644de, Cromwell Krala kar Marston Moor savanda ilk zaferini kazand. Parlamento York ve Kuzey ngiltereyi eline geirdi. Bu sava Oliver Cromwellin askeri ve siyasi nemli bir lider olduunu gsterdi. Bundan sonra Cromwell, Parlamentodan ordunun yeniden rgtlenmesi iznini ald. Bu hazrlanan zel bir orduydu. 1644 ylna gelindiinde Hollandallar Avustralyann bat ve kuzey kylarn kefetmilerdi. Bu keif hareketleri 1600 yllarnda balam olanlarn devamyd. 46

Manu, 1644, 1645

Manu kraliyet giysileri

1644 yllarnda, Ming hanedannn sonuna doru, hadmlarn says inde ok artmt. Sarayda 70 bin hadm vard. 100 bin hadmda mparatorlua dalmt. Hadmlarn ou, bir meslek edinmek amacyla, bilerek ve isteyerek hadm olmulard. Hadmlar her kesimden kyordu. Daha nce de anlatld gibi hadmlar ( hkmet ) ve okumular ( brokrasi ) birbiri ile kanl bir mcadeleye girmiti. Ayrca kyl isyanlar dahil inde tam bir anari vard. Ordu bile kendi halkn yamalyor, ekyalk yapyordu. inde durum byleyken, hatrlanaca gibi, 1125 ylnda braktmz rcenler ( cenler ) inde XVII. Yzylda Manu ad altnda tekrar ortaya kmlard. Bunlar Tunguz kabileleriydi. Son 30 40 yldr, bu kabileler ini kopya ediyor ve yerleik dzene geiyorlard. Nurhau ( 1559 1626 ) adl bir lider Manular bir federasyon eklinde birletirerek, ortaya bir devlet karmt. Manular 8 idari birim olarak rgtlendiler. Manularn iine Moollar, Koreliler ve Manu inlileri girmi, birbirine karmt. Nurhaunun olu Tai-Tsong (Huang Taiji ) 1631 ylnda ine benzer bir sivil ve askeri ynetim rgtledi. Konfyus felsefesini kabul edip, grevler iin snav sistemi koydu. Daha 1631 ylnda Gn olu olarak imparatorluk dini trenlerini uyguluyordu. Tai-Tsong ine de pek ok akn dzenledi. 1643 ylnda oul brakmadan lnce, Manular yeeni ueneyi (Shunzhi) hkmdar setiler. inde isyanlar birbirini kovalyordu. syanc Li-Tsen (Li Zicheng) Pekine kadar gelmiti. mparator uang-Li-Ti (Chongzhen) tahtndan ayrlp, intihar etti ( 1644 ).Bu durumda snr savunmakla grevli General Wu-Seu-Kuei (Wu Sangui), Manular yardma ard.

47

Generalin kendisi Manuryal bir inli aileden geliyordu. Manular generali 7 bin kiilik bir birlikle desteklediler. Li-Tsene okumular katlmamlard. Okumular hem kylleri hasm gryor ve hem de Konfyuscu olan Manulara kt gzle bakmyorlard. Li-Tsen iki defa yenildi, Pekini terk etti ve ldrld. Bundan sonra Manular geri ekilmediler. 1644 ylnda uen-e (Shunzhi) in mparatoru ilan edildi. Manular btn ine egemen oldular ( 1644 ). Tsing hanedan inin ynetimini ele almt. Minglerden geri kalanlar Hung-Kuang imparator seerek, Nankinde bir hkmet oluturdular. Byle balayan direnie, Kansuda ba kaldrm olan Mslmanlar, Hristiyan Ming-Kuei-Wang, korsan Koxinga katldlar. Manular ile direniiler arasnda sava balad. ini fethe kalkan Manular baarl oldular. Tek baarszlklar, ilk saldrlarnda olmutu. Kuei-Li kuatmasnda, Makaodaki Portekizlilerin yolladklar toplarla donanm 300 Avrupal asker vard. inliler, dman glerini ortadan kaldrmay hedeflemiyorlard. Her iki taraf iinde onurlu bir bar elde edecek ekilde durumu kurtaracak bir sava biimi yrtyorlard. Kaleyi kuatrken yandan kuatyor, dmann ekip gitmesine msaade ediyorlard. Dmann ateine, gsterdii iddetten utansn, acmasz bir k yapmasn diye cevap verilmiyordu. Dmana birka darbe vuruluyor, sonra birlikler geri ekilerek bar grmelerinin balamas bekleniyordu. Savan soncu iin fal alyor, ona gre hareket ediliyordu. Sonuta inliler Turenne karsnda tutunamamlard. Zaten, bu durumda tutunmalar da beklenemezdi.

Qui (Ch'iu) Ying

indeki Cizvitlerin ba olan Schall, 1644 ylnda Pekini Manular alnca, kenti terk etmeyerek, orada kald. Sonra da ilk Manu imparatoru uen-enin dostu oldu. Yeni

48

imparator, Schall en st durumdaki mandarinlerden yapt. Schall atalarn soylulatrd. Schall imparatora dorudan dileke vermesini kabul etti. Onu astronomi dairesi bakan atad. Avrupallar 1825 ylna kadar bu makama sahip oldular. Schall Manular iin top dkt. in ay takvimi ile Gregoryen takvimini uzlatrd. 1645 tarihli bir kanunla, inlileri salarn rmeye ve Manu giysileri giymeye zorladlar. inlilerin Manularla evlenmesini yasakladlar. Manular devlet memurluklarna snavsz alarak, her inli devlet memurunun yanna bir tane de Manulu memur koydular. Ama bu sefer mlkiyete dokunmadlar ve topraklara el koymadlar. Hatrlanaca gibi 1125 deki hakimiyetlerinde yle yapmlard. inde Ming dneminde dramn gelitiinden bahsetmitik. Ming dneminde mzikte atlm yapt. Chu Tsai-y, egually tempered scale uygulamaya alt. Bu dnyadaki ilk bu konudaki giriimdi. Avrupa bu konu zerine daha sonra gelecekti. Aslnda inliler bu problem ile milattan nceden beri urayorlard. rnein, Ching Fang (M.. 77 37) ve Ho Cheng-tien (370 447). Resim de Ming dneminde gelimeye devam etmitir. Ressamlar nedense her dnemde Orta inde yaamay tercih etmilerdir. Bu geleneksel bir tercih olmaldr. Ming dneminde Chiu Ying (1525 var), Tang Yin (1470 1523), Tung Chi-chang (1555 1639) en gze arpanlardr.

Sarayn Hanmlar, Tang Yin

49

Ming dneminde in Seddi tamir edilmi, Pekin suru ve Pekin saraynn byk bir blm ina edilmitir. Ming dneminde bina yapmnda ortaya kan slup, bugn bile etkisini gstermektedir. Porselen de ise Ming dneminde beyaz zerine mavi desen kullanlmaya balanmtr. Porselenler kabadr. XV. Yzylda incelmeye balamtr. XVI. Yzylda mavi iin kobalt Orta Asya yerine Sumatradan alnnca, porselen kalitesi de dmtr. Ayrna Ming dneminde porselene parlak krmz renk de ilave edildi.

50

sve Zorluyor, 1645

Jankov Sava

sava nedeniyle 1645 ylndan sonra ngilizler randaki durumlarn kaybettiler. Bu ticareti Hollanda eline geirdi. pei her istedikleri yerden satn alyorlard. Dar da gmrk demeden karyorlard. Hollanda yaknda Fransann rekabeti ile karlaacakt. Kuzey Amerikadaki Yeni Hollandada da iler Hollandallar iin iyi gitmiyordu. Her ne kadar Hollanda valisi Manhattan adasn bir Kzlderiliden 25 dolara satn alm olsa da, Hollandallar ile Kzlderililerin aras ktyd. Kzlderili requois kabilesi gmenlere sava amt. requois, Hollandallardan aldklar ateli silahlarla igalcilere kk sktryordu. iftlikler atee veriliyor, Yeni Amsterdam kasabas tehdit ediliyordu. 1645 ylnda requois ile Hollanda Kolonisi bar yapt. Ancak hem Kzlderili sava nedeniyle ve hem de Byk sayda g eden Anglo Saksonlar nedeniyle, Hollandann buradaki gelecei tehlikeye dmt. 1645 ylnda Dominikenler ve Fransiskenler Papaya bastrarak in dini trenlerinin Hristiyanla kar olduunu ilan ettirdiler. Otuz Yl Savalarnda, 1645 ilkbaharnda, Bohemyada Jancovicede sveliler ok byk bir zafer kazandlar (Jankau sava). mparatorluk ordusu sava alannda 7.000 l brakmt. Sonunda sve ordusu Viyana kaplarna gelmi ama ok ypranmt. zellikle alk muzaffer

51

orduyu bile etkiliyor, asker yiyecek bir ey bulamyordu. sve ordusu komutan Torstenson son saldrlar yapamad. Osmanllar Almanyaya sava amamakla birlikte, Erdel zerinden Almanyay ypratyorlard. Osmanl Fransa ve svei destekliyordu. spanya ile sava hali devamlyd. Cezayir spanyay ve ona ait olan Gney talyay durmadan vuruyordu. ran ve Lehistan ile bar devam ediyordu. 1645 ylnda Osmanl Sultan brahim, Giriti almaya karar verdi. Girite karma yapacak donanma bir yl iinde hazrland. 26 Haziran 1645 ylnda stanbulda kan byk bir yangn Beyazttan Yenikapya kadar kenti yakt. Veziriazam Sultanzade Mehmet Paa (Ocak 1644 Aralk 1645), yeteneksizdi ve yerinde kalabilmek iin padiah elinden geldiince ho tutmaya alyordu. Bunun iin Sultan brahime durmadan hediyeler veriyordu. Kendide ok kazanabilmek iin ii rvete dkmt. Sk sk memurlarn yerini deitiriyor, her yeni memuriyet iin de para alyordu. Osmanl Divan Hmayunu, Viyanaya 120 kiilik bir Osmanl elilik heyeti yollad. Onlar kanal ile Viyanaya giden kahve, Avrupada hzla yayld. Kahvehanelerin Avrupada yaygnlamas Aydnlanmaya ve ileride Fransz Devrimine gidecek olan yolun almasnda ok etken olmutur. Kahvehanelerde toplanan entelekteller, kendi aralarnda filozofik ve politik tartmalara balamlardr ki bu dncenin geliip, yaygnlamasn getirmitir. Ayrca kahvelerde yaplan edebi sohbetlerde edebiyatn ilerlemesine byk katkda bulunmutur. Hkmetler daima bu tip toplantlardan rkerler. Bilinir ki yaplacak olan felsefi veya edebi tartmalar dnp, dolap politikaya gelecektir. Politika konumak ise mevcut iktidarlar iin byk tehlikedir. Bu nedenle iktidarlar kahvehanelerden hi holanmadlar. Ve frsat bulduka faaliyetlerini yasakladlar.

Neseby Sava

52

1645 ylnda Rusya tahtna ikinci Romanov olan ar I. Aleksey (Alexis) (1645 1676) kt. Tahta ktnda 15 yandayd. Osmanl Sultan brahim, Rus arna yollad tahta kn tebrik eden mesajda, Krma her ay Ruslarn dedii vergiyi vermeyi unutmamasn hatrlatyordu. 4 yl sren i savatan sonra ngiltere Kral I. Charles,1645 ylnda, Naseby savanda parlamento kuvvetlerine yenildi. 10 Temmuzda Battle of Langport Parlamento kuvvetleri Kraliyet ordusunu yok etti. I. Charles yazmalar Parlementonun eline geti. Bu yazmalardan anlaldna gre Kral bir yandan parlamento ile ate kes grmeleri yaparken dier yandan Fransz kraln yardma aryordu. Bu mektuplarda kazanrsa bakaldranlara ok ar cezalar vereceini bildiriyordu. Bu mektuplar genel bir fkeye yol at. Kraln saygnl tamamen ortadan kalkmt. Fransada karklklar devam ediyordu. 1645de Languedoca atlad. Languedocta sosyal ve dinsel nedenler birlikte vard. Huguenotlar, Richelieu zamannda ellerinden alnan haklar, ocuk kral zamannda tekrar geri alabilecekleri kansna kapldlar. Ancak onlarnda hevesleri kursaklarnda kald.

Mazarin

eride sava, darda sava, kt mali durum, ngilteredeki parlamenter hareket, hepsi birden Fransa hkmetini politikasn deitirmek zorunda brakt. Kitleler zerindeki mali bask hafifletildi. Birikmi vergi borlarnn vadesi uzatld ve ertelendi. Kimi vergi mltezimi, yetkiyi ktye kullanmaktan hukuk nne karlp, mallarna el kondu. Yeni grevler icat edilerek satld. Mazarin, Almanya ile yaplan bar grmelerinde Fransz heyetine sava bitirmek iin mmkn olduu kadar lml davranmalar talimatn verdi.

53

Girit karmas, 1646

Kandiye

1646 ylnda Hindistanda ktlk oldu. Koromandel dokumaclar alktan ldler. Girit adas, slam mparatorluu srasnda Araplarn eline gemiti. Dou Roma mparatorluu, aday geri almak iin defalarca teebbste bulundu. Sonunda 961 ylnda 1,5 asrlk Arap hakimiyetinden sonra Nikephoros Phokas aday ele geirdi. IV. Hal seferi ile birlikte ada Montferrat markisi Bonifacenin payna dt. Daha sonra Venedik Markiden aday 100.000 gm karl satn ald. Venedik aday valiler ile ynetiyordu. Venedik ynetimi altnda halk hem vergi asndan ve hem de dini zgrlkler asndan sklp, suyu karlyordu. Osmanl tehlikesi byynce Venedikliler Giriti daha da tahkim ettiler. Ada 441 yldr Venedik hakimiyetindeydi. Osmanl donanmas, Haziran aynda, Anadolu ve Yunanistan kylarndan asker ykleyerek, Girite gelip, karma yapmt (Girit Sava). Donanma Navarin limanndan hareket edene kadar herkes seferin Malta adas zerine olduunu sanyordu. Limandan hareketten sonra mhrl zarf alp, esas hedefin Girit adas olduu renildi. ki ay iinde Hanya kalesi alnd. Ancak Giritin dier kesimlerinde nemli bir ilerleme salanamamt. Kandiye hala Venedik ynetimindeydi. Herkes, eski gcnden ok ey yitirmi olan Venedikin ksa srede dize geleceini umut ediyordu. Ama iler hi de umulan gibi gitmedi. 25 yl srecek olan Girit sava Osmanl donanmasnn Avrupaya gre geri kalm olduunu ortaya karacakt.

54

Giritte Hanya kalesinin Osmanllarn eline gemesi, Bat Avrupada derin yank yapt. Fransa dahil pek ok lke Girite yardma asker yollamay dnp, bunu gerekletirdi. Avrupa kendi i elikileri ne olursa olsun Osmanllar yani Trkler karsnda birleiyordu.

Hanya Girit, Venedikler zaman

21 Ekimde Osmanl donanmas Giritten ayrld. Bylece Serdar Yusuf Paa Giritte 4 ay kalm oldu. Adada 12.000 asker ile Rumeli beylerbeyi Kk Hasan Paa kald. Adadan ayrlan Osmanl donanmas Venedik donanmasnn peine dt ise de ona yetiemedi. Bylece az sonra Osmanllarn bana byk dert aacak Venedik donanmas hayatta kald. ki ay iinde, Yusuf Paa aleyhine yaplan ve sava kt ynettiine dair dedikodular, kulisler yle artt ki bu Yusuf Paann idamna kadar gitti. Sultanzade Mehmet Paa, vezir ve Hanya fatihi Yusuf Paay kendine rakip gryordu. Paay gzden drmeye alm ve iftiralarla Yusuf Paann idamna sebep olmutu. Bundan sonra Hanya komutanl vezirlik seviyesine getirildi ve Hanyaya Deli Hseyin Paa tayin edildi. Karadallar Venedik ile iliki iindeydiler. Girit sava balarken bakaldrp, yerel Osmanl yneticisini yendiler. Karada Venediklilerle birlikti. Sultan brahim, yaamn Haremin zevkleri iinde geiriyordu. Etrafnda pek fazla gzel kadn vard. Haremin ynetimi padiahn indinde gzde kiiler yaratyordu. Padiah onlara devlet mlklerini datt. Brokraside st kademe grevleri verdi. Hasekilerin ve kzlar aasnn nfuzu Kemanke Kara Mustafa Paa zamannda bastrlyordu. Onun lmnden sonra gerek tam anlam ile ortaya kt. 1644 ile 1656 arasndaki 12 ylda 18 veziriazam birbirini izledi. Bunlarn 4 idam edildi. Bir tanesi yatanda ld, dierleri ya grevden alndlar veya istifa ettiler. Ayn dnemde 12 eyhlislam, 23 badefderdar, 18 Kaptan paa, 55

pek ok eyalet valisi deitirildi. Yani devlet brokrasisi durmadan deiti. Grevin sreklilii ortadan kalkt. Her yeni atanan, yannda bir yandalar ekibi getiriyordu. Yandalarda daha kk grevleri blyorlard. Grev sresinin ksalm olmas, yama ve soygunu da arttrmt. Herkes, mmkn olduu kadar abuk, igal ettii grevden en yksek kar salama beine dmt. 1646 Martnda ngiltere de kralln tm kaleleri Cromwelle teslim olmutu. Babakan Laud idam edildi. ngilterede valyelerin ellerindeki tmarlar ortadan kalkmt. Bunun sonucunda topraklarn tek sahibi soylulard. 1646 Aralk aynda, Kk Buzul ana bal olarak scaklklarda byk dler oldu.

ngilterede Ranterlardan William Franklin, ailesi vebadan darmadan olunca akln yitirdi. Kendini Tanr ve sa olarak ilan etti. Daha sonra szn geri alp, af diledi. 1646 ylnda Brandenburg elektr Frederick William, Orange hanedanndan Luise Henriette Nassau (1627 1667) evlendi. Byk elektr sfat ile Avrupa hkmdarlar arasnda nemli bir saygnlk kazand.

56

Denizler nemli, 1647

1647 de Hindistanda yine alk yznden Racputana nerede ise tamamen boald. Venedik ticari faaliyetlerde gerilese de hala tek ii denizcilikti. Bu nedenle okyanuslar nedeniyle gelien gemi tekniini izleyebilmiti. Osmanl ordusu Girite knca, Venedik sava denizlere ekmeye alt. Karada Osmanl ordusu nnde durmak hala ok zordu. Ama denizlerde Venedik etkinliini srdryordu. Giritte Osmanl ordusu Kandiye kuatmasna hazrlanrken, Venedik donanmas da Yunanistan, Anadolu kylarn ve Ege adalarn vurmaya giriti. Osmanl mparatorluu ok geni alanlara yaylmt. Byle Akdenizi bile bir i deniz seviyesine indirmi olan imparatorluun, kuvvetli bir donanmas olmadan lkelerine yeteri kadar sahip kabilmesi dnlemezdi. Osmanl donanmas teknik olarak geri kalmt. Ama bunda gelecekte genel olarak teknolojide geri kalmas sebepken, imdi bu geri kal en fazla ilgisizlikle orantlyd. Girit Sava ok uzayacakt. Bunun temel sebeplerinden biri de zayf donanma olacakt. Aralk 1647 tarihinde Vezir Damat Fazlullah Fazl Paa, Kaptan Deryalktan alnarak, yerine leventlikten yetime Ammarzade Mehmet Paa getirildi. Mehmet Paann babas gemi ina mhendisiydi.

57

ngilterede Subaylar Kurulu, 1647

Pontefract Kalesi

Charles I, skoya ile gizli mzakereleri srdrerek bir anlama yapt. Buna gre Kral kilise reformunu kabul ediyordu, sko ordusu da ngiltere zerine yryp, krala tahtn geri verecekti. Ancak Parlamento ngiltereye hakimdi. k kalmayan ngiltere Kral skolara snd. ngilterede uzun pazarlklardan sonra skolar para alarak kral parlamentoya teslim ettiler. Parlamento Kral ile anlamaktan yanayd. Ama Cromwellin ordusu ie kart. kinci ngiliz Sava balyordu. Sava srerken, ngiliz parlementosu, feodal rejimi tasfiye amacyla ufak ufak reformlar yapyordu. Kraln, Kilisenin ve krala yanda olanlarn topraklarna el konmu ve sata karlmt. Feodaller hala vergi demiyorlard ve tm feodal ykmllklerden kurtulmulard. Buna karn kyller soylulara dedikleri de dahil, vergi vermeye devam ediyorlard. ngiliz kyls iin hibir ey deimemiti. Yeni toprak sahipleri ile zengin burjuvazi, kendi karlarn savunan nlemleri almlard. imdi kraldan deil ama bir halk hareketinden korkuyorlard. Kral ellerine geince Presbiteryenler devrimin bittiini dndler. Kral ile bar konumaya baladlar. Buna

58

karlk hibir ey kazanmayan halkn devrimci niteliinin bitmesi iin sebep yoktu ve bitmedi de. imdi devrimi srkleyen parlemento deil askerlerdi. Eitiler Partisi kuruldu. Bakanlar John Lilburne (1618 1657) oldu. imdi Eitiler genel oy, Kralln ortadan kalkmasn ve kyllere korularn geri verilmesini talep ediyorlard. Parlamento, savan sona erdii gerekesi ile ordunun datlmasna karar verdi. Ordu bunu kabul etmedi. Birlikler kendi temsilcilerini setiler. Buradan uralar olutu. Cromwell bakt kontrol elden kyor, Ordu Kurulu kurdu. Burada askerler vard ama subaylarn denetimi de vard. Ordu Londray igal etti ve yrtmeyi eline ald. imdi Bykler ve Eitiler, ngilterenin gelecek siyasi yapsn tartyorlard. Bykler genel oydan korkuyorlard. Mal mlk olmayanlar, iktidara gelip zel mlkiyete son verebilir diyorlard. Uyumazlk gittike byyordu. Eiti askerler arasnda ayaklanmalar balad. Cromwell nce ba kaldrlar bastrd. Sonra Ordu Kurulunu fes edip, sadece Subaylar Kurulunu korudu.

59

Napoli Cumhuriyeti, 1647

Napoli Liman

talya XVI. Yzyln ortalarndan itibaren, ekonomik bir gerileme iine girmiti. Bu da sosyal ve siyasi elikiler yaratt. Sicilyada halk feci sefalet iindeydi ve spanyol boyunduruu vard. nemli bir bakaldr 1647 ylnda Sicilyada ortaya kt. spanya kral naibi kamak zorunda kald. Palermoda demokratik bir cumhuriyet kuruldu. Bakaldr ksa srede tm adaya yayld. Asiller, spanyollarla birlik olarak bu ayaklanmay bastrmaya altlar. Ancak baarl olamadlar. 1647 ylnda Napolide de bir halk ayaklanmas oldu. Ayaklanma yine vergi nedeniyle kmt. Halkn bana Thomas Aniello adnda Masaniello diye tannan bir balk geti. Vergi defterleri yakld. Hapishanelerin kaplar ald. spanyol yanllarnn evlerine saldrld. Kral naibi ve feodallerin sndklar kale kuatld. Halk birlikler eklinde organize oldu. Napoli kuvvetlerinin atlar ve toplar vard. Kadnlar bile birlik kurmulard. Masaniello genel ef ilan edildi. Napoli isyan Abruzzes, Kalabriya ve Apulieye yayld. Halk her yerde zenginlere kar silaha sarlyordu. Bu arada spanyollar Masanielloyu ldrttler. Ancak isyan snmedi. Daha da alevlendi. Halk spanyol yneticilerin, tahsildarlarn kovulmasn, brokrasinin asillere yasaklanmasn, halkn iktidara katlmasn, pek ok verginin kaldrlmasn ve genel af istiyordu. Feodallerin yardmm ile kral naibi ve feodaller ordu topladlar. Naibi destekleyen spanyol donanmas Napoli nlerine geldi.

60

Bakaldranlar, bu durumda tm halk silahlanmaya ardlar. lerinde ok gl feodallerin de bulunduu bir lme mahkum edilmiler listesi yaynladlar. Feodallere yaplan demeler kaldrld. syann bana, len Masaniello yerine Gennero Annese geti. 22 Ekim 1647 ylnda Napolide cumhuriyet ilan edildi. syanclar yardma Fransay ardlar. Ancak Fransann yardm edecek hali yoktu. Lorraine Dk Henri de Guise, kendi olanaklar ile Napoliye yardma geldi. Ancak Henri kendi hesaplarm iindeydi. Kyller de tam olarak rgtlenemiyorlard. Cumhuriyetilerin kazanma olasl nerede ise yoktu. Annese, spanyollar ile gizli grmelere balad.

61

Otuz Yl Savalarnn Sonu, 1648

1648 Vestfalya Anlamasndan sonra Avrupa

Otuz yl Savalar, Fransann ve Hollandann savaa katlmasyla Protestanlardan yana dnmt. Hollandann byk zenginlii ve denizar yerlerde Habsburglara kar baaryla savamas, durumu spanya iin zorlatrd. Karada gl olmayan, ancak denizlerde gl olan Hollanda, spanya donanmasn iki kere yenilgiye uratmt. Otuz yl Savalar srasnda spanyollara kar zorla hkm altna alnm olan Portekizliler ve Katalanlar ba kaldrmlard. spanya gittike daha fazla zorlanyordu. Otuz Yl Savalar, Tunadan gelen Fransz ordusu ile Bohemyadan gelen sve ordusunun ayn anda Viyanay tehdit etmesi ile sona erdi. Habsburg yenilgiyi kabul ederek, savamaktan vazgeti. Vestfalya Bar (Westphalia) yapld. Bu kongrede Avrupa devletlerinin pek ou temsil edilmiti. Kongre, milletler aras toplantlar iin rnek oluturdu. Vestfalya Bar ile Augsburg Bar hkmleri yenilendi ve Kalvenizm Roma Cermen mparatorluunda kabul edilen mezheplerden biri oldu. mparatorluk btn kurumlar ile yayordu, ama mparatorun Almanya zerinde hakimiyet kurmasnn nne geilmiti. Almanya tamamen bamsz prensliklere blnd. Bu kk devletlerin sava ama ve bar yapma yetkileri vard. sve, Baltk kylarnda baz yerleri,

62

Fransada baz Alman topraklarn ilhak ettiler. sve Oder ve Elbe nehir klarn tutmutu. Almanyadaki topraklar nedeni ile sve Kral Alman mparatoruna tabi oluyordu. Gerekte ise sve, Almanyann i ilerine katlma hakkna sahip oluyordu. sve ayrca 5 milyon liralk tazminat alacakt. Tazminat alana kadar sve ordular Alman topraklarn igale devam edeceklerdi. Fransa Strasburg hari tm Alsace almt. Bylece bu bar, Alman Fransz dmanln krkledi. Fransa snrlar iinde nemli bir Alman nfus vard. Buna karn Lorraine Almanyada kalmt. Lorrainede Franszlar, Alsace da Almanlar ounluktayd. Westfalya Anlamas ile Roma Germen mparatorluu Katoliklii, Luthercilii ve Calvinilii, yani her mezhebi de kabul ediyordu. Ancak prensler kendi inandklar mezhebi uyruklarna dayatabileceklerdi. mparator seimi eskisi gibi kald. mparatorluun kendine ait fiili topraklarndan baka yerde hkm pek gemiyordu. Yani elektrler (seiciler) bamszdlar. Siyasi olarak Almanya 350 devletten olumu bir konfederasyondu. Bu da her adan problem demekti. Bu 350 devletiin iinde 3 tanesi, Brandenburg, Saksonya ve Bavyera, gerek birer krallk hviyetindeydi. Otuz Yl Savalarnda ve savala beraber gelen ktlk ve salgn hastalklarda yz binlerce insan ld. Burada, savaan devletlerin kiralad paral askerlerin yapt yamann yol at ykmn byk rol vardr. Savata en ok zarar Almanya grd, XVI. yzylda Avrupann gelimi bir blgesi olan Almanyada XVII. yzyldan XIX. yzyln ikinci yarsna kadar srecek olan bir gerileme yaand. Pek ok blgede nfus yar yarya azald. Bohemyada 2,5 milyon kiiden kala kala 700 bin insan kald. Askeri harekat iinde kalan blgelerde 18.310 ky, 1.629 kent ykld. Tm dkmhaneler ve madenler alt st oldu. Almanya bitmiti ve servaj da geri gelmiti. Baz kentler yle ykldlar ki haritadan silinip, bir daha kurulmamak zere tarihe kartlar. Almanya, spanya gibi malup devletler kadar olmasa da Fransa da savatan ok zarar grmt. Paristeki Venedik byk elisi raporunda yle diyordu: Picardie, Bourgogne, Shampagne, Dauphine ve Languedoc gibi snr eyaletleri, bu savata perian oldu. Yama yapan dman kadar devletin kendi ordusu, haydutlar ve asiler, kasaba ve kylerde ayakta tek bir ev brakmadlar. Kyl cann ormanlara att ve mecburen ekyala balad. Hkmetin sava masraflarn karlamak iin arttrd vergiler de birok blgeyi harabeye evirdi. Otuz Yl Savann en nemli siyasal sonucu, Kutsal Roma Germen mparatorluunun feodal bir karmaaya srklenmesiyle Fransann Kta Avrupasnda en gl devlet olarak ortaya kmasdr. XIX. yzylda Almanya mparatorluu kuruluncaya kadar Avrupa siyaseti Almanyann blnml ve Fransann stnl evresinde dnecektir. Roma Cermen mparatorluundan baka spanya Habsburglar da gerileme srecine girmitir. Altm yldr spanya egemenlii altnda olan Portekiz, sava srasnda 1640ta bamsz olmutu. Benzer bir baarszlk kolonilerde Hollandaya kar grld. spanya kolonilerini Hollandaya kaptryordu. spanya Fransa ile bar anlamas imzalamay ret etmiti. Bundaki amac, Fransann i alkantlar ile sarslp, yklacana olan inancyd.

63

Vestfalya bar ile Hollanda ve svein bamszlklar mparatorluk tarafndan teyit ediliyordu. Hollanda ayrca Anversi alm ve Escautun azn kapamt. Bylece komusu Belika bir kara lkesi olmaya zorlanm oluyordu. Bundan sonra Belika fakirleirken, Hollanda bsbtn zenginleti. 30 Yl Sava, Avrupann grd son byk din savadr. Habsburglara kar Protestanlar destekleyen Katolik Fransa rneinde olduu gibi artk devletlerin karlar, dinsel ballklarnn nne gemitir. Bu adan Vestfalya ile modern diplomasi ve uluslararas ilikiler esaslarnn temelleri atlmtr. Vestfalya anlamasndan sonra Avrupa, kendi yasalarna gre davranan, kendi ekonomik ve siyasal karlarn izleyen, istedii tarafta yer alan, ittifaklar kuran ve bozan modern bamsz devletlerden oluacaktr. Gnmz devletleraras sistem Vestfalya ile kurulmutur.

64

Papazlar

Katliam

Protestan lkelerde btn resmi rahip snf kaybolmutu. Resmi olmasa da fiiliyatta olan rahiplerin de hayat artlar deimiti. Anglikan kilisesinde piskoposlar unvanlarn, nfuslarn ve gelirlerini muhafaza etmilerdi. Diyakostlar laiklemilerdi. Artk papazlarn grnt olarak laiklerden bir fark kalmamt. Bunlar niversite rencilerine, kanun adamlarna benziyorlard. Bu papazlar ngilterede centilmenlerle birlikte yayorlard. Zaman zaman sulh hakimlii yaptklar da oluyordu. Hepsi kendi arasnda eit olan presbiteryen papazlar ise ok az gelire sahiptiler. Bu yzden cemaatlerini daha kapal bir hayat yaamaya ve Pazar gnleri elenmemeye daha sk zorluyorlard. Her yerde papazlarn ocuklarnn says fazlayd. Serbest meslek sahiplerinin bir ksm papazlarn oullar iinden kyordu. Papazlarn eleri ile kzlar daha nce rahibelerin oynad rol slenmilerdi. Reform ile ciddi bir mcadele veren Cizvit tekilatnn okullarna imdi zengin aile ocuklar alnyordu. Fransada Ursuline ve Visitandine adlar tayan yeni kadn tarikatlar kurulmutu. Bunlar smsk kapal manastrlarda zengin aile kzlarnn eitimi ile uramaya balamlard. Ayrca hasta ve yoksullara bakmak iinde hayr kurumlar kurulmutu.

65

Papazlar daha bilgili ve daha niform yetitirmek zere papaz okullar kurulmutu. Protestan Katolik mcadeleleri srasnda asil ailelerden devirilmi olan piskoposlarn bir ksm ar dindarlklar ile Protestanla kar nemli rol oynamlard. Carlo Borromeo ve Franois de Sales gibi bazlar sonradan aziz ilan edildiler. Buna karlk Cromwell dnemi ngilteresinde Hermescilie ynelik bir canlanma grld. 1650'lerde, bir nceki yz yln tmnde yaynlanandan fazla gizemci ve Paracelsus'u yapt yaynland. Hermesilik, siyasal ve dinsel alandaki radikal yenilikilik ile bir ittifak kurmutu. 1648 yaznda, ngilterede pek ok kral yanls isyan oldu ve sko istilas gerekleti. Sonunda Cromwell kuvvetleri isyanc ve sko kuvvetlerine kar stnlk saladlar. Bylece kinci ngiliz Savan Parlamento kazanm oldu. Parlamento, ikinci i savaa katlan pek ok kraliyet yanls asili bir ksmn idam ederek, cezalandrd.

66

Hollanda, 1648

1648 de spanya, Birleik-eyaletleri ( Natherland, Dat, Hollanda) resmen tanmt. O srada Birleik-eyaletlerin nfusu 2 milyondu. Devlet 7 eyalet ve bir Etat-Generaux blgesinden meydana gelen bir federal cumhuriyetti. Yedi eyaletin bir ksm, denizden kazanlm ve bentlerle korunan eyaletlerdi. Bunlarn iinde olan Hollanda ve Zelanda, youn deniz ticareti ile zenginleiyorlard. Hollanda ayn zamanda Birleik-eyaletlerin en nemli blgesiydi. Amsterdam, Leyde, Rotterdam, La Haye, Haarlem oradayd. Bu nedenle Birleik-eyaletler Hollanda adyla anlyorlard. Utrech, Gueldre ve Over-Yssel sadece tarmla uraan eyaletlerdi. Kuzeydeki Frise ile Groningue tarmla ticareti birletirmiti. Etat-Generaux, Birleik-eyaletlerin 1581den sonra spanyollardan ele geirdii topraklard.

67

Her eyalet kendi ynetimini serbeste tayin edebiliyordu. Yrtme organ olarak bir bakan ve kk bir yasama meclisi vard. Sava, diplomasi, mali sorunlar, smrge ynetimi gibi konular federatif hkmetindi. Federatif ynetim Etat Generaux, Byk Barnc ve Genel Stathouderdan oluuyordu. Etat Generaux, her yl Ekim aynda La Hayede toplanan, 30 kiilik bir meclisti. Etat Generaux eyalet temsilcilerinden ve halkn setii kiilerden oluuyordu. Herkesin bir oyu vard ve kararlar oy birlii ile alnyordu. Byk Barnc d ileri bakanyd. Genel Stathouder, tm askeri yetkilerle donatlm komutan veya amiraldi. Bu grev hep Orange ailesinden gelenlere verildi. Orange ailesi ar Calvinci dncesi ve tarihi misyonu nedeniyle partilemiti. XVII. yzyln ortalarnda buna kar Cumhuriyetiler ad altnda Orangea zt bir eilim ortaya kp, partileti. Cumhuriyetileri kentlerde ticaret burjuvazisi ve lml Calvinciler destekliyordu. Hollandada sanayi ve ticaret burjuvazisinin stnl kesindi. Gueldre ve Over-Yssel gibi eyaletlerde ise tarm soylular ok etkin durumdaydlar. Hollandada ve Hollanda Hindistan irketinde sermaye birikimi ok byk rakamlara varmt. Hollanda, bu ufack lke, sermaye birikimine paralel gittike zenginleip, geliiyor, dnya da sz geer oluyordu. ngiliz Hindistan irketi de yava yava Hollandann seviyesine yaklamaya alyordu. Madras liman ngilizlerin Hindistandaki ss olmutu. ngilizler Hollandallar gibi geni bir alana yaylmamlard. Onlar faaliyetlerini Hindistan ticaretine teksif ettiler. Hollanda ve ngiltere, Amerikan ktas nedeniyle spanyollar ile dehetli bir mcadeleye girimilerdi. spanyollar ise Mexicoda ilk matbaay amlard. spanyollar ktann ilerine doru girmeye alyorlard. III. Filipe tahta ktnda Amerika ktasnda 5 bapiskoposluk, 27 piskoposluk, 400 byk kilise ve 400 manastr vard. spanyollar ktay hzla Katolikletiriyorlard. 1648 ylnda Semion Dejnev ve Fedot Alexiev, Rusyada, kuzey sularn dolaacak ok gzel gemiler donattlar. Kolymann azndan hareket ettiler. Dejnev burnunu dolandlar, Bering boazn getiler ve Anadirin denize dkld yere vardlar.

68

Kuzey Amerika Son Durumlar

Schenckenschans kuatmas

spanya Hollanda sava srasnda Hollanda Atlantikte spanyollar byk kayplara uratt. 1623 1636 yllar arasnda Hollandallar 545 spanyol gemisini ellerine geirdiler. Bu gemi veya filo zaptlar ile Hollandann eline ok byk paralar geiyordu. Bu arada Hollandada (Dat) zaman zaman malup da oluyordu. rnein, 1648 Nisannda Brezilyann kuzeyinde Portekiz ordusu Dat ordusunu yendi. spanya i dzenini ekonomik olarak kuramamt. Siyasi olarak hala tam bir birlie vard sylenemezdi. Kastilya ve Aragon krallklar arasnda gmrk vard. Amerika ile ticaret yapmak sadece Kastilyallarn hakkyd. Katalanlar ve spanyolca konuan Aragonlar bile bu haktan mahrumdular. spanya Katalanlar eziyordu. Bu gittike spanyada iki bal bir ynetime doru lkeyi gtrd. Bu sorun bugn de devam etmektedir. Kanadada 1642 ylnda sadece 200 Fransz yayordu. Baka da elle tutulur Beyaz Adam yoktu. Antillerdeki Fransz says ise 7 bin kadard. Anglo-Saxonlarn, Amerikann Atlantik kysnda kurduklar rejim imtiyazl bir demokrasiydi. Eit hak sadece Beyaz Protestanlarda vard. Anglo-Saxonlar, byk zulmler yaplarak yerlileri Batya, ktann ilerine doru srlyorlard. Katolikler ise 1632de Lort Baltimore nderliinde, Kralie Mary adna Maryland smrgesini kurmulard. 1650 ylnda Amerikada yaayan ngiliz says 90.000 olmutu. Anglo-Saxonlar 1636 ylnda Bostonda Harvard niversitesini kurdular. 1701de de Yale niversitesini kuracaklard. Kuzey Amerika kolonileri ok az sayda yerleimci ile kuruluyor, 20 30 sene bu byle devam ettikten sonra, eer yerleim dayanabilmise yeni muhacirlerin gelii ile geliiyordu. Maryland 300 kii, New Plymounth 300 kii, Massachusetts 200 kii ile kurulmulard. Kuzey Amerika kolonilerinin ynetimleri de farkllk gsteriyordu. Massachusettste sadece Protestan Anglikanlar oy hakkna sahiptiler. Connecticut, Massachusettsten ayrld. Connecticutta btn Protestanlara hukuk eitlii salanmt. 69

New Haven kolonisi ise Calvincilerin kalesi haline gelmiti. Kolonilerde her ey ncile gre dzenleniyordu. Bu kolonilerde ezici ounluk ngilizlerdeydi. Ama rlanda, sko ve Galliler de bulunuyorlard. Kolonilerin en nemlisi Virginia idi. Ve bu koloni dorudan ngiliz kralnn hkm altndayd. Massachusetts ngiliz kralnn ferman dorultusunda i ilerinde bamsz bir tarzda ynetiliyordu. Plymounth meclisi olan daha bir bamsz koloniydi. Bu kolonilerin gelimesinde ve yaplanmasnda ngiltere kral pek bir rol oynamyordu. Kraln gayretlerinden fazla gmenlerin azimleri sz konusuydu. Halk ii ele alm srklyor ve gtryordu.

70

Barometre

Torricelli

Cezayirin nfusu 100 bini amt. Bunun 25 ile 35 bin kadar Hristiyan esirdi. Bu yzyl, Cezayir korsanlarnn altn asr olmutu. Hala en zengin kta Asyayd. Asya, tabir caiz ise zenginlik iinde bouluyordu. Daha Fransa, ngiltere ve Hollanda Douda nemli topraklar kazanamamlard. Zaman ilerledike, Avrupa Asyann zenginliklerini Avrupaya tayacak ve bunu Asya pek fark etmeyecekti. Bu srada Fransa Kral XIV. Louisnin geliri, Hindistan mparatoru Alemgir ahn gelirinin ancak onda biriydi. Napoli cumhuriyeti basklara daha fazla dayanamad. 1648 ylnda spanyollar Napoliyi ellerine geirdiler. Sonra sra ile bakaldr dier gney blgelerinde de bastrld. Bununla beraber, ayaklanmaya neden olan yeni vergiler (Meyve ve yemie konan vergiler) kaldrld. Kylnn vergi yk biraz azaltld. Jean Pecquet ( 1622 1694), 1648 ylnda kpeklerde Kils dolamn buldu. Bunun insanda olmad itirazlar zerine, bir l zerinde yapt inceleme ile ayn olayn insan iin de sz konusu olduunu kantlad. 1648 ylnda, Florin Perier, Puy de Dome denemesini yaparak Toricellinin barometre yksekliinin, havann kalnlna bal olduu grn dorulad. 1648 ylnda teolojist, matematiki, filozof ve mzik teorisyeni Marin Mersenne ld (1588 1648).

71

Osmanl ehzade Peinde, 1648

ehzadeler, Amasya Mzesi

Mart 1648 ylnda Osmanl ve Venedik donanmalar psara yaknlarnda karlatlar. Osmanl donanmasnn topu atei ar bast, Venedik donanmas ekildi. Ama byk bir frtnaya tutularak, ok zayiat verdi. 26 Venedik kadrgas batt, Amiral ve Bakomutan Grimani ld. Mays aynda Venedik donanmas anakkaleyi girie kapad. Osmanl donanmas bir trl bu kuatmay yaramad. Bunun zerine Kaptan Derya Ammarzade Mehmet Paann ba kesilerek idam edildi. Osmanl donanmasnn yardm gtremedii Giritte barut azalm, Deli Hseyin Paa zor duruma dmt. Kandiyeden geri ekildi. Alnan Kandiye n tabyalarn da Venedikliler geri aldlar. Temmuz 1648 de Kandiyeye mthi bir Osmanl saldrs oldu. Kalenin dayanacak hali kalmamt. Tam vire ile teslim olmay dnrken 25 gemilik bir Venedik yardm filosu limana geldi. Kandiye mdafileri kaleyi terk etmekten vazgetiler. Osmanllarda, Cinci Hocann yaptklar artk ayyuka kmt. Bunu duyan Sultan brahim, Cinci Hocay kazaskerlikten ald ve devlet ilerine karmasn nledi. Sultan brahime ocuu olsun diye, birbirinden gzel kzlar sunuluyordu. Bu kadnlarn bir ksm padiah zerinde etkili olmu, onlar da devlet ilerine karr olmulard. Bu kadnlara

72

padiah tarafndan, pamalk ad ile lkenin en zengin eyaletleri gelir olarak veriliyordu. Ayrca bu hanmlar, devlet memurluklarn da datr olmulard. Bu srada veziriazam olan Hazerpare Ahmet Paa da memuriyetleri paraya balamt. Veziriazam, padiaha, valide sultana, hasekilere bol bol hediye ve paralar sunarak, onlar memnun ediyor ve bu srada kendi cebini de dolduruyordu. Artk iler yle bir hale gelmiti ki rvet vermeyene tm kaplar kapanyordu. Tamtakr bir hazine, rvet, irtikap derken padiah bayram harl iin eyaletlere emirler yollad. Sivas beylerbeyi Vardar Ali Paa isyan etti ve devlet ilerini dzene sokmak iin stanbul zerine yryeceini aklad. Ancak, kendi adamlarnn kar kmas zerine bunu gerekletiremedi. Fransada asillemeye alan zengin burjuvalar Mazarinin ald nlemlerden memnun deillerdi. ngiltere parlamentosu rneinin benzeri bir kafa dikletirmesine Fransz parlmanlar da bavurdular. Fransa parlman, kanunlar kaydetmekle yetkili bir adli kurulutu. 13 Mays 1648 ylnda, yeni adli grevler yaratlmasn onaylamay ret etti. Bununla da kalmad. ngiliz parlamentosunu hatrlatacak ekilde uzun bir reform program nerdi. Vergilerin ilann parlamento uygun bulmalyd. Keyfi tutuklamalar nlenmeliydi. Mfettilik messesesi kaldrlmalyd. Ayrca tm bu ilerin ba olan ve halk tarafndan sevilmeyen Emery grevden alnmalyd. Bylece kralln yetkilerini snrlamay amalayan ve adna Fronde denen hareket balad (1648 1653). Tabii Naiplik bu istekleri kabul etmedi. Bunlar kraln haysiyetini krc istekler olarak mtalaa etmiti. Buna ramen Saray isteklere pek de kar duramad. Emery grevden alnd. Mfettilik messesesinin kaldrlaca sylendi. Bu tip istekleri gelimesini nlemek iin Naiplik, dairelerin ortak toplantlarn yasaklad. Ancak, gizli de olsa bu toplantlar srdler. Cond, Lenste bir zafer kazanmt. Hkmet artan prestijine dayanarak muhalefete kar kp, iki parlman tutuklad. Buna kar 26 ve 27 Austosta Paris halk sokaklara barikatlar kurdu. Halkn Kraliyet kuvvetlerine kar savamasna burjuvalar da katldlar. Mazarin tutuklular serbest brakmak zorunda kald. Westfalya anlamasndan hemen sonra, hkmet ve saray Parisi terk etti. Paris ba kaldrmt. Cond ise ordusu ile gelip Parisi kuatt. Paris halk direnmeye hazrland. Meclis, para ihtiyacn karlamak iin saray yandalarnn mallarna el koydu ve Parisi savunacak bir ordu kurdu. Paris ay direndi. Pariste balayan Fronde hareketini daha sonra baz eyaletlerdeki Byk Feodaller devam ettirdiler. Ancak sonunda Mazarin ayaklanmalara son verecekti. Ukraynada, Khmelnytsky Uprising denilen Kazak ayaklanmas oldu. Bu peinden ki ulusun Cumhuriyeti (Polish-Lithuanian Commonwealth)ne de atlad. 1654e kadar sren ayaklanmada 20.000den fazla Yahudi ldrld. Bu srada pek ok Polonya Yahudisi Osmanl topraklarna kat. Kazaklar alaylar eklinde tekilatlanmt. eflerine ataman diyor ve kendileri seiyorlard. Seilen ataman kumandanlk alametlerini Lehistan kralndan alyordu. Lehistan sadece deftere

73

yazl Kazaklar tanyp, dierlerine kyl muamelesi yapmaya karar vermiti. Bunun zerine Kazaklar ayaklandlar. Bu ayaklanma da Yahudilerin yan sra pek ok asil ve papaz da Kazaklar tarafndan ldrld. Erdel prensi George I. Rakoczi Ekim 1648 ylnda ld. Yerine byk olu George II. Rakoczi (1648 1660) seildi. lk ii babasndan kendine miras kalm olan Polonya zerindeki ihtiraslar takip etmek oldu. 1648 Yahudi kymndan sonra Polonya Yahudileri, spanyadan srlenler kadar iddetli bir travma ve ahlak knts geirdiler. Polonyada manevi arl olan pek ok aile ldrlmt. Pek ok insan Bat Avrupaya g etmiti. On binlerce Yahudi yerlerinden edilmi, kendine yeni yer bulamadndan, kenten kente dolar olmulard. Ortada kalan Hahamlar eskisinden daha dk seviyedeydiler. Gezgin Kabalaclar korkun karanlklardan bahsediyorlard. Sabbatay Zevinin durumu da genel bir d krkl yaratmt. Zavall durumdaki Polonya Yahudilerinin yeni araylar iine girmesi kanlmazd.

74

Sultan brahim ldrlyor, 1648

Sultan brahim

Osmanl mparatorluunun IV. Murat zamannda dengeli bir hale getirilen hazinesi Sultan brahimin 8 yllk saltan srasnda kmt. Girit nedeniyle harcanan giderler, Valide Ksem Sultann msriflii, devlet mallarnn zimmetlere geirilmesi Hazineyi perian etmiti. Yenierilerin nerede ise cretleri hi denmiyordu. Yenieriler kural tanmaz hale gelmi, kendi iplerini kendileri ekiyordu. Tmarl Sipahilerin arazilerinin ou kiisel mlkiyete dnmt. Pek ok tmar layna deil, saray gzdelerine datlyordu. Bu sekiz sene iinde devletten cret alanlarn says 40.000 kii artarak 100.000e varmt. Bte a 150 milyon akayd.

75

Sultan brahim de annesi Valide Ksem Sultana ilerden el ektirtmiti. Hatta bir ara onu Rodosa srgne yollamaya bile kalkmt. Ksem iin olunu tahtan indirip, naip olmaktan baka are kalmamt. Veziriazam, ocak aalarna verdii samur, amber ve altn keselerinin ret edilmesi zerine, kzarak, aalar ortadan kaldrmak istedi. Ocak aalar bunu haber alarak, saraya gidip, veziriazam ldrdler. Padiahn da hallini (tahtan indirilmesi) istediler. Sadrazam Koca Mehmet Paann cesedi Atmeydanna atlmt. Bu sralarda insan yan romatizmann en iyi ilac olduuna inanlyordu. Atmeydanndaki cesetten herkes bir para kesip, almaya balad. Bir ka saat sonra ortada sadece sadrazamn plak kemikleri kalmt. Bu andan itibaren Hazerpare (Bin para) lakab ile tarihe geti. 1648de Valide Ksem Sultan, kapkulu komutanlar, devlet adamlar ve ulema birleerek daha 7 yan doldurmam olan ehzade Mehmeti babasnn yerine tahta kardlar (7 Austos 1648). Sultan brahim iki cariyesi ile birlikte bir odaya hapsedildi. Odann kap ve pencereleri rld. Gerekli eyleri verip, alabilmek iin sadece bir delik brakld. Sultan brahim dehetli tehditlerde bulunuyor, avaz kt kadar baryordu. Bunlar duyan saray halk, hemen haberi yayyordu. Zaten stanbul halk bu yeni zorba ynetime di biliyordu. Yenieri oca dndaki askeri snflar da padiahn tahtan indirilmesi ve ocuk padiahn tahta karlmasndan memnun deillerdi. Hele iplerin yenieri aalarnn eline gemesi onlar ok rahatsz ediyordu. Arada srada Sultan brahimin odadan karak, ynetimi ele ald haberi yaylyor, stanbul halk sevincini aka belirtiyordu. Bir an geldi, Ksem Sultan, sadrazam ve eyhlislam halkn padiah hapisten karp, tahta oturtacandan korkmaya balad. htilale btn katlanlar byle bir durumda idam edileceklerini biliyorlard. Tahtan indirildikten 10 gn sonra Austos 1648de Sultan brahim boduruldu. Sultann katledilmesinin peinden stanbulda halk iddetli protestolarda bulunmu, ama bu hareketler iddetle bastrlmtr. O zamanlar 7 yanda olmasna ramen, IV. Sultan Mehmet Han (1648 1687), babasnn ldrlmesi ile ilgili 70 kiinin isimlerini bir deftere yazdrp, saklamtr. leride bunlar tek tek ortadan kaldracaktr. Sultan brahim hakknda sylenenlerin ne kadarnn doru olduu bilinememektedir. nk bunlarn bir ksm da padiah katledenler tarafndan, kendilerini hakl karmak iin sonradan uydurulmutur. Sultan brahimin hayat Batl edebiyatlarnda dikkatini ve ilgisini ekmitir. Whitaker (1680) ve Pixin (1696) piyesleri vardr. ocuk Padiahn ilk sekiz yl kargaa iinde geip, babasnn dnemi gibi olacakt. stanbulda ocak stnl tekrar yerleti. Ksem Valide Sultan ile yeni Padiahn annesi Hatice Turan Sultan birbirleri ile mcadele ettiler. Ksem Sultan yenierilere dayanyordu. Sonunda Ksem Sultan yenildi.

76

1648 ylnda Cinci Hoca da idam edildi. Servetine el kondu. IV. Mehmet tahta karken, asker tahta k paras istiyordu. Ancak hazinede hi para yoktu. Cinci Hoca Hseyin Efendiden 200 kese ake istendi. Hoca, pek ok kez istenmesine ramen, paray vermedi. ldrleceini anlaynca da btn parasn vermiti. Ama i de iten gemiti. Sultan brahimin ldrlp, yerine IV. Mehmetin geirilmesi, Osmanl mparatorluunda ileri daha da kartrm ve iinden klmaz hale getirmiti. Eskiden Valide sultan ve veziriazam devlet ilerine karrken, imdi Ocak aalar da ilere karmaya balamlard. Bundan sonraki 8 yl devlet iin ok zor yllar oldu. Yenieri aalar, devleti soyarak byk kazanlar salayp, Harunlar gibi yaamaya baladlar. Anadolu pek ok Celali isyan kt. 1648de Vanda byk bir deprem oldu. 1648 ylnda Sabutay Sevi zmirde kendinin Mesih olduunu sylyordu. Bu srada Hindistanda Agra Kalesi ina edildi.

Agra Kalesi

77

Kraln dam, 1649

ngilterede ordu iinde mcadele devam ederken, kral taraftarlar durumu frsat bilerek tekrar harekete getiler. Parlementodaki Presbiteryenler Kralclar ile anlatlar. Kral, ordunun denetimindeydi ama bir frsat bularak skoyadaki feodaller ile balant kurdu. sko feodalleri 20 bin kiilik bir ordu ile ngilterenin yeni ordusuna saldrd. Tehlike karsnda Bykler ve Eitiler birletiler. Cromwell skolar bozguna uratt. Cromwellin ordusu, kraln eninde sonunda onlar cezalandracan biliyordu. Kral vatan haini ilan etmek iin Parlamentoyu dehet bir bask altna ald. Parlementodan kralc olduklar bilinen kiiler ve Presbiteryenler uzaklatrld. Dier milletvekilleri baskya boyun ediler. Kral mahkeme edilmek zere tutukland. 1649 ylnda, ngilterede vatana ihanetle sulanan I. Charles kafas kesilerek idam edildi. dam srasnda da, yarg safhasnda olduu gibi vakar ve korkusuzluk gsterdi. Bu tutumu ngilizlere yapt tm beceriksizlikleri unutturdu. ngiltere de Cumhuriyet ilan olundu

78

(commonwealth). Kralie Henrietta Maria Fransaya dnd. nc ngiliz Sava balamt.

Oliver Cromwell

Kraln idam ngilizlerin ounda ve tm Avrupada byk helecan yaratt. Toplumsal hareket kazand zaferden cesaret bularak daha da younlat. Kraln mahkemesi zerindeki mnakaa daha mahkeme kurulurken balamt. I. Charlesn idamndan sonra itirazlar yksek sesle sylenir oldu. Resmi hakimlerden hi biri kraln mahkemesinde grev almak istememiti. Cromwell, mahkemeyi oradan buradan toplad hukukulardan oluturmutu. Kral kuvvetli bir hatip olduundan, Cromwellin emri ile mahkemede konuturulmamt. I. Charles ben kral olduum halde, bana sz hakk verilmiyor; artk bu rejimin bakalarna tatbik edecei adaleti dnn demiti. Ciddi hukukular mahkemenin adil olmadn sylyorlard. Kral, hareketlerinin hesabn sadece Tanrya verecei iin, mesul deildi ve mahkeme edilemezdi. Vatana ihaneti grlrse, sadece tahtan indirilebilinirdi. Mahkeme oluurken, byle bir mahkemenin olumasna Lortlar kamarasnn tm, Avam kamaras milletvekillerinin ounluu muhalif olmulard. dam yaplm ama sorun bitmemiti. Lilburne yazlarnda zenginlerin fakirlere bask yaptn, halkn boynuna yeni bir klelik zinciri vurulduunu yazyordu. 1649 ylnda Eitilerin tarafndaki ordu birlikleri bir

79

ayaklanma rgtlediler. Cromwell, 4 bin askerin banda ayaklanmay olumadan bastrd. Bakaldranlarn efleri kuruna dizildiler. Lilburne tutukland. Burjuvazi Cromwelle hayran kalmt. Parlamento Cromwelle altn bir kupa hediye etti. sava ngilterede sanayi durgunlua srklemiti. Tarm retimi dt. Halk alk ve sefalet ekmeye balad. Bu srada ortaya Ar Eitiler ktlar. Ar Eitiler yoksul kyl ve zanaatkarlard. Bunlara digger ( Kazma ile i gren toprak iisi) dendi. Bunlar sadece siyasi eitlik deil servet eitlii de istiyorlard. Toprak kimsenin deildir diyorlard. zel mlkiyete karydlar. Beraber alp, beraber yemek istiyorlard. Basknn, savan, yoksulluun, adaletsizliin vs altnda zel mlkiyet vard. nderlerinde Winstanley, mcadele metodu olarak iddete deil, ikna ve rnek olmaya inanyordu. Oliver Cromwellin Priten hkmetinin ynetimi altndaki ngilterede vahiy helecan ba gstermiti. inde ordunun da dahil olduu pek ok insan Tanr gnnn yakn olduunu dnyordu. ncilde sz verilen olacakt. Tanr ruhunu tm insanlarn zerine yadracak, Tanr Krall kesinlikle ngilterede kurulacakt. ngilteredekiler, Amerikadakiler ve hatta Cromwellin kendisi bununla avunuyordu. 1649 ylnda Gerard Winstanley, Digger cemaatini kurdu. nsan, Adem cennetten kovulmadan nceki durumuna getirmeyi amalamt. Yeni toplumda zel mlkiyet, snf fark, insan otoritesi son bulacakt. lk Quakerlar (George Fox, James Naylor, ) erkeklerinde, kadnlarn da dorudan Tanrya yaklaabileceini vaaz ettiler. Her bireyin iinde bir isel k vard ve bu bir kez kefedilip beslendiinde, herkes bu dnyada kurtuluu eline alabilirdi. Quakerlarn dinsel ruhu, bundan asrlar nce ortaya kan zgr Ruhun Kardeleri ile ortak ynleri oktu. Ancak, o zaman zgr Ruhun Kardeleri sapklk ilan edilmiti. zgrlk, eitlik ve kardelik umudu ngiltereyi kaplamt. Bu Fransz htilalinden 140 yl nceydi. Kardeler (Quakerlar) aslnda Plotinosun bakn yeniden yorumlamlard. Bunun byle olduunu kendileri bilmiyor olabilirlerdi. Her eyin lmsz z, Tekten kan kutsald. Var olan her ey Tanrnn kaynaklarna dnmeyi zlerdi ve eninde sonunda Tanrnn iinde yeniden birleecekti. Teslisin kiisi bile birlik olacakt. Kurtulu, kiinin kutsal yapsn bu dnyada tanmas ile kazanlrd. Cromwell, bu ar eitileri datt ve ounu tutuklatt. ngilterede Byk toprak sahipleri arazilerinin etrafna it ekiyordu. Buna kar kyller her yerde ayaklanyordu. Cromwell, it iine karan kylleri ve asker kaaklarn iddetle cezalandrmaya balad.

80

rlanda Yerle Bir, 1649

rlanda konfederasyon parlementosunun topland Kilkenny kalesi1

rlanda sekiz yldr bakaldrmt (rlanda sava). rlandann byk bir ksm 1641deki syandan sonra rlanda Konfederasyonunun kontrol altndayd. rlanda, Kralclarla anlamalar imzalamt. rlanda genel valisi Ormonde Dk II. Charles kral olarak tandn ilan etmiti. Kraliyet ve Konfederasyon gleri Ormonde Dk kumandasnda, Dublini elinde tutan Parlamento kuvvetlerine kar harekata getilerse de Battle of Rathmines (2 Austos 1649) de yenildiler. Cromwell, rlandaya byk bir ordu yollad. Ordunun yama hakk vard, ele geirdikleri topraklar da askerlerin olacakt. Cromwellin ordusu Dubline girdi. Burada byk bir katliam yapld. Cromwell tm eli silah tutanlarn ldrlmesini istemiti. Bu katliam hala ngilizlere kar rlanda direniini krklemektedir. Peinden ngiliz ordusu rlanday adm adm igal etmeye balad. rlanda halk ise inatla direniyordu. rlandada yakalanan kyller aslyor, evler, kulbeler yaklyordu. Ele geen topraklar ngiliz ordusu hemen paylayordu. Tabii aslan pay subaylarn ve Lorlarnd. Bu bir smrge savayd. Cromwellin kyl kkenli ordusu, verilen ayrcalklarla ve menfaatlerle ngiliz ve rlanda kyllerini bastrmak iin kullanlyor ve bunda muvaffak oluyordu. Lortlar ve zengin burjuvalar da Cromwelli koyacak yer bulamyorlard.

81

ngiliz lortlar rlanda topraklarna el koymulard. Bir yandan rlandallara zulmediyor, bir yandan da ngilterede halka bask yaplmasnda ve monarinin tekrar kurulmas iin alyorlard. Cromwell rlanday smrgeletirirken pek ok rlandal esir alnm ve Kuzey Amerikaya kle olarak satlmt. Jamaikadaki esir pazarnda rlandal gen kzlar yok pahasna satlyorlard. rlanda sorunu balamt. skoya 1644den beri Kralclar ve Covenanters arasnda sava sryordu (the Civil War in Scotland). I. Charlesn lm bu sava deitirdi. 1649 ylnda Kralclar dalmlard. Kralclarn ba Marquess of Montrose srgne gitti.

Eski Galway, rlanda

Avrupada Erdelde ise, Erdel prensi George II. Rakoczi Lehistan aleyhine olarak Kazak hetman, Bohdan Khmelnytsky ile ve Eflak, Bodan beyleri ile ittifaklar kuruyordu. Fransada ise Paris bakaldrmas sryordu. Ancak bu arada halk ile burjuvazi de baz konularda elimeye balamt. Paras olan ekmek zerine speklasyon yapmaya balamt. Halk speklasyona kar nlem alnmasn istiyordu. Burjuva ise bu tr nlemlerden rkyordu. I. Charles kafasnn kesildii haberi gelince Paris burjuvazisi, mcadelenin ngilteredeki gibi sertleeceinden korktu. Meclis ile krallk arasnda grmeler balad. Mart 1649 ylnda anlama saland, Mazarin ve Kralie Parise byk tantana ile dnd. Bu harekete Fronde hareketi dendi.

82

Bu srada Osmanl mparatorluunda veziriazam Sofu Mehmet Paayd. Veziriazam bir takm dzenlemeler ile bir dereceye kadar btede dengeyi salad. Ancak onunda drst ynetimi ksa srd, etrafa bakarak o da yolundan kt. Durum Sultan brahim dnemi gibiydi. Bu srada ihmal edilmi olan Acemi olanlar isyan edip, sipahilerin yardm ile veziriazam grevden aldlar. Ancak yenieriler kar kp, sipahilerle silahl atmaya girdiler. Veziriazam imdilik kurtulmutu. Bir sre sonra Sofu Mehmet Paa grevden alnp, ldrld. Yenieri aalar veziriazamn diktatrce davranlarndan rahatsz olmular, onu diskalifiye etmilerdi. Yerine yenieri aas Kara Murat Aa veziriazam oldu. Giritteki sava btn iddeti ile devam ediyordu. stanbuldan Girite yardm gitmezken veya ok az yardm giderken, Venedik kuvvetlerine tm Avrupadan yardm geliyordu. Serdar Ekrem 2. vezir Gazi Deli Hseyin Paa zor durumdayd. Ayrca Venedik kuvvetleri Osmanl topraklarna aknlar yapyorlard. Bu yl yaplan ve etinceye kadar uzanan akna Venediklilerin yannda Karadallar da katlmlard. Karada hatrlanaca gibi uzun zamandr Venedik ile i birlii iindeydi. 1649 ylnda Osmanllar ile Almanya arasnda Zitvatoruk esaslar zerinden, 1671 ylna dein devam edecek yeni bir bar anlamas imzaland. Bu anlama vesilesi ile gelen mparatorun elisi Schmid, padiahn imparatora yazd yazlarda sen yerine siz demesini rica etti ise de bu istek kabul edilmedi. Divan spanyaya kar da bir dostluk gsterisi yapmak isteyerek spanyaya eli yollad. Ama bu ksa srelide olsa ngiltere ile Osmanllarn arasn at. Bir ara eyhlislam Bahayi efendi, ngiliz elisini hapse attrd. Bu arada Girite Osmanllar biraz yardm malzemesi yollayabildiler. Gazi Hseyin Paa Kandiyeyi yeniden zorlamaya balad. atmalar ok kanl oluyordu. Venedik bakomutan Kont Colloredo savata ld. ki ay kran krana savatan sonra kuatma yeniden ablukaya dnt.

83

Bilim Geldi

Epeydir orada, burada anlattmz Bat Avrupada ortaya kan bulular bir devrimdi. Kilise snrl ve dar boyutlu bir evren dnyordu. Hareketsiz dnya bu evrenin merkeziydi. Gkteki tm cisimler de 24 saatte onun etrafnda dnyorlard. Dnme hareketleri daireseldi. nk daire kutsal bir ekildi. Btn yldzlar saf bir maddeden insan iin yaplmlard. Kopernik, Kepler, Galilei ve dierleri ite bunu ykmlard. Onlar her noktada Kilisenin Aristotelese atfettii fikirlere ters dyorlard. Dairenin yerini elips almt. Gkteki hareketlerin tek biimde olmas yklmt. Gkte de douluyor ve lnyordu. Yeni yldzlar ortaya kyor, bazlar da lp gidiyordu. Gneteki lekeler onun bozulabildiini gsteriyordu. Ay, dnya gibiydi. Her yerde deiim vard ve deiim deimezlikten daha soylu ve gzeldi. Gk deiiyordu ve bunu tm gk cisimleri ayn doa kanunlarna uyarak yapyorlard. Gklerdeki madde de ayn dnyadaki gibiydi. Bylece ortaya birlii kanunlarla olumu ak ve snrsz bir evren kmt. Snrsz olmak snrly ykmt. Artk her kavram, dnp sonsuzu kucaklayacakt. Bilimsel bulularn karsna, Kutsal Kitap kmt. Zaten sylenenlere de birka kii hari kimse inanmyordu. Hakaretler, yalanclkla sulamalar bini bir parayd. Kilise sadece astronomiden deil, fizikten de sert darbeler alyordu. Kilisedeki Aristotelesi dnceye gre balca hareket deimeydi. Varlklar ilerinde bu deiimin ilkesini tayorlard ki bu ruhtu. Bylece ruh fiziin inceledii asl nesneye en yakn oland. Bir nesnenin nitelii onun ekliydi. Biim hareketin i elikisiydi, bir ilkeydi. Arlk, cismi

84

dnyann merkezine doru yneten bir i nitelikti. Merkeze ynetirken, merkezi hissediyordu ki ynetiyordu. Byle baknca o da bir ruhtu. Arlk cismin zgn bir niteliiydi. Maddi olmayan bir ey gibiydi, bir ruhtu. Aristo yolunu devam edenlere gre, nitelii, gerei matematie dkmek imkanszd. Matematik varlklar hareket etmezlerdi. Onlar ebedi ve zaman dydlar. Bunun gibi geometrik ekiller de maddeyi hibir zaman tam olarak anlatamazlard. Dnyada hibir geometrik ekle tam uyan bir nesne yoktu. Bu nedenle de geometrinin kurallar bu nesnelere uygulanamazd. Halbuki Galilei fizii tam tersini ortaya dkyordu. Hareket, matematik kanunlarna tabiydi. Doa geometrik biimi gerekletiriyordu. Geometrik ekiller maddeye badak oluyorlard. Doa matematik bir dil konuuyordu. Doa matematik bir dil ile aratrlmalyd. Matematik kuram deneyden nce geliyordu. Bu iin zyd. Kepler, btn bilimsel almalarna ramen, gnete hareket ettirici bir ruhun olduunu savunmutu. Bu ruh ok gibi dz giden bir tr manyetik yayn yapyordu. Bu manyetik oklar gnee gezegenleri balayarak, onlar gnein etrafnda tutuyordu. ekim, iki cisim arasnda, bir tr manyetizmaya benzeyen, bir arada bulunmaya ynelik karlkl bir yaknlkt . Asrn banda Gilbertin manyetizma zerine yapt aratrmalar herkesi ok etkilemiti. Kepler ve dierleri manyetizmasz dnemiyorlard. te bu ruhtu. Yldzlarn bir yaam vard.

Saman Yolu Galaksisi

85

Osmanl Venedik Deniz Mcadelesi, 1650

Foa Deniz Sava

Mart 1650 ylnda Venedik donanmas anakkale Boazn Ablukaya ald. Haziran aynda Venedik donanmas ile savaa tutuan Osmanl donanmas yenildi. Venedik Ege deniz yollarn eline geirmiti. Suriye ve Msrdan stanbula yelken aan ticaret gemilerine ve Girite lojistik salayan gemilere saldrmaya balad. Osmanlnn karadaki sava gc, denizlerdeki stnl ile Venedik tarafndan dengelenmiti. Bylece Girit sava yllarca uzayacak bir amaza dt. Venedik deniz ticaret yollarn kesince stanbulda da ktlk ekilmeye balanmt. Bakent hayatndan hi de memnun deildi. 1650 ylna doru Osmanl tarihisi brahim Peevi ld. Veziriazam Kara Murat Aa, grevden istifa etti. Veziriazam Melek Ahmet Paa oldu (1650). Melek Ahmet Paa sadareti, ocak aalarnn ie karmamalar koulu ile kabul etmiti. Ancak aalar karmadan duramadlar, bylece aalar ile veziriazamn aras ald. Kara Murat Paa zamannda Anadoluda Celali olaylar gittike g kazand. Grc Abdnnebi, Nidede bela olmutu. Eski bir sipahi subayyd, byk bir servet toplamt. nce Konyay ele geirdi. Sonra Katrcolu adl Celali ile birleerek zmite geldi. Bulgurluda yenildi ve ilerlemesi durduruldu. Grc Nebinin ba kesildi, Katrcolu af edilerek Girite yolland.

86

Manular Tm ine Hakim, 1650

Koxinga'nn hkmettii blgeler

Manu hanedan 1650 ylnda Kantonu alarak, tm ine sahip oldu. mparator Pekinde ilk Hristiyan kilisesini kurma msaadesi verdi. Bu srada inde Hristiyan says 150 bin kadard. Japonyada Hristiyanlk gizli olarak sryordu. Baz merakl aydn Japonlar, Nagasaki yolu ile Avrupadan bilim kitaplar ve baz aralar kaak olarak getirttiler. 1650 ylnda Gney Barbarlarnn astronomi kitab yaynland. Anlatlan halk dili ile Kopernikin gne merkezli evren modeliydi. Gney Bat in ky blgelerinde tccar korsanlarn hakimiyeti sryordu. imdi balarnda Koxinga adl bir korsan vard. Korsanlar srekli olarak, Batdan gelmi olan Avrupallar ile savayorlard.

87

Avrupada Din ve Hurafesi Hala Hakim

Castro, Lazio

Avrupada hkmetler btn uyruklarn tek bir mezhebi benimsemeye, uymayanlar lkeden ge zorlamlard. Bu gmenlerin nerede ise tm reformcu mezheplere ait kentlilerdi, yani bir meslek sahibiydiler. Fransa ve Belikadan ngiltere ve Hollandaya genler, zanaatlarn, sermayelerini ve ticari ilikilerini beraberlerinde gtrdler. Anversin ticareti ve endstrisi Amsterdama geti. Kuma endstrisi Norwiche, smrgelerden gelen erzak ticareti Hamburga tand. Bu mezhep glerinin Hollanda ve ngilterenin kalknmasnda ok nemli etkisi olmutur. Avrupa toplumu, her snfta, canl bir inan yaamaktayd. Herkes eytana, iblislere ve cehenneme inanyordu. Kilise adamlar bylenmi kiilerin bylerini zmeye devam ediyorlard. Hristiyanlk ncesi inanlar, bunlarn iinde olduu hortlaklar, byler, mneccimler, falclk, kehanet devam ediyordu. Engizisyon devam ediyordu. Halka yaplmadk ikence kalmyordu. Bunlarn en kolay diri diri yakarak ldrmekti. Byclk davalar nedeniyle hibir mezhebe ait olann ne olaca belliydi. Biran nce, normal bir lmle lmek zel bir ayrcalkt. Katolik lkelerde din duygusunun kuvvetlenmesi dua, komnyon ve gnah karmann yaygnlamasna balanmt. Gnah karmak, dine ballk konusunda gittike daha zel bir yere sahip oluyordu. Kiiler kendilerine eza etmeyi dine ballk sayar olmulard. Her yerde, plak bedene sert kldan kuak sarmak gibi kiinin fiziksel olarak huzurunu karc usuller uygulanyordu. Tanr ile mistik temas ekici hale gelmiti. Papa Innocent X un ordusu Castro ehrini tamamen imha etti. Kent bir daha yeniden yaplmad (Castro Savalar).

88

II. Charles sko Kral, 1650

II. Charles

Cromwell rlanda ayaklanmasn bomutu. Bu arada bir sko ayaklanmas da ezilmiti. imdi ele denizleri ald. Bu konuda ngilterenin en byk rakibi Hollandayd. ngiltere yeni ve byk gemilerden oluan bir filo yapt. Charles II, Montroseu skoyada kral yanls bir ordu kurmaya ikma etti. Ancak I. Charlesn idamna taraf olmayan Covenanterlar skoyada Presbyterianism ve yeni Commonwealthin geleceinden emin deildiler. Bu nedenle Covenanterlar II. Charlesa sko Kral olmay teklif ettiler. Bylece Montrose kendi bana kald. 27 Nisan 1650de Ross-shiredaki Battle of Carbisdale de Montrose yenildi ve idam edildi. Charles II, 23 Haziran 1650de skoyaya geldi ve Adada ngiliz Cumhuriyetine kar en byk tehdit unsurunu oluturdu. Bu tehdide kar, Cromwell bir ksm kuvvetlerini rlandada brakarak ngiltereye dnd. Cromwell 22 Temmuz 1650 ylnda skoyaya varp, Edinburghyi kuatt. Austos sonunda lojistik destek eksiklii ve hastalklar nedeniyle, ordusunu Dunbardaki ssne geri ekti. Daha sonra, Battle of Dunbarda sko ordusunu yenen Cromwell yl sonuna doru Edinburgyi ve daha sonra da Gney skoyann byk bir blmn ele geirdi.

89

ngilterede Ranterlardan William Franklin kars dnda pek ok kadnla yatp, kalkyordu. Bunlardan biri olan, Mary Gadbury, Franklini Tanrs ve Mesih olarak kabul etti. Bunlarn pek ok taraftar oldu. 1650 ylnda toplatlp, krbalandlar. Bir ksm hapsedildi. 1650 ylnda Bauthumely, Tanrnn Aydnlk ve Karanlk Yanlar adl eserinde bahsettii Tanr, Sufilerin tanrsna ok benziyordu. Ey Tanr seni grdm sylersem, bu senin kendi kendini grmenden baka bir ey deildir; Bauthumely, aklclar gibi Teslis retisini ret ediyordu. Gnah diyordu bir eylem deil, bir kouldur, tanrsal yapmzn bir eksiidir. XVII. yzyln ortasna doru Fransada asiller peruk takmaya baladlar. Bu adet hz ile yaygnlat. Bu moda vazgeilmez olarak XX. asra kadar devam etti.

90

Ren Descartes

Ren Descartes 1

Ren Descartes (15961650) Fransz matematiki, bilim adam ve filozoftur. Bat dncesinin son yzyllardaki en nemli dnrlerinden biridir. Descartes, 1628'den itibaren, 15 yl sren geziler, savalar ve servenlerden sonra yerletii Hollandada, Bat dncesini altst eden bir felsefe sistemi kurdu. pheyi en ne kard. renilen, duyulan, grlen, inanlan her eyden phelenilmeliydi. Emin olunabilinecek tek ey dncenin varlyd. phecilii, Septik phe ve Metodik phe olarak ikiye ayrd. Descartese gre septik phe anlamszd. Olmas gereken metodik pheydi. Tanrdan, evreden, kendinden ve baka 91

insanlardan phe edilmeliydi. phe etmek dnmek demekti. Dnmek ise var olmakt. " Dnyorum o halde varm " noktasna ulamt. Gerei bulma metodu iin kurallar saptad. Bunlar karmaktan basite inen sorulard. Descartes her tr aratrmann pratik nitelii zerinde durdu. Ona gre en nemli bilimlerden mekanik, insanlara yardm edecek makineleri yapma sanat; tp, vcudu ve ruhu tedavi etme sanat; ahlak, mutlu yaama sanatyd. Felsefeyi, btn inceleme kitaplarnn Latince yazld bir ada, Franszca yazarak ve basitletirerek uzman olmayanlarn bile anlayabilecei bir duruma indirgedi. Descartes, zamannn bilginleriyle, hkmdarlaryla ve soylularyla ilikiler kurmutu. Ona hayran olan sve kraliesi Christina, Descartesi sarayna davet etti. Descartes, elli drt yanda Stockholm'de ld. Ren Descartes akln Tanry bulma yeteneine ok gvenmiti. Aradmz ne olursa olsun, onu bize verecek olan zihnimizdi. Herhangi bir eyin kesin hatta olas olduunu inkar eden Fransz denemeci Michel Montaignenin (1553 1592) kukuculuunu rtmek istiyordu. Descartes matematiki ve inanl bir Katolikti. Lessius (1554 1623) gibi, dinsel ve ahlaki dorularn kabul iin akln tek bana yeterli olacan sylyordu. Descartes, deneysel yntemler kullanarak Tanrnn zmlenebilir bir kantn oluturmaya giriti. Ancak eski tm filozoflarn tersine evreni Tanrsz buldu. Doa da bir dzenleme yoktu. Evren karma karkt ve aklc bir planlamann belirtilerini de gstermiyordu. aresizlikten dnrken birden mehur zdeyii buldu. Cogito, erg sum; dnyorum, yleyse varm . Kendinden 1200 yl nce yaam olan Augustinus Tanr kantn insann bilincinde bulmutu. Descartes de bunu bulmutu. Kuku bile kukuculuun kant oluyordu. D dnyadaki hibir eyden emin olamayz, sadece kendi deneyimlerimizden emin olabiliriz. Descartesin tanrs dnyevi olaylara karmayan filozoflarn tanrsyd. O, kendini, buyurduu yasalarda gsteriyordu. Descartes, Katolik Kilisesinin yarglarna her zaman boyun edi. Kendini Katolik bir Hristiyan olarak tanmlyordu. nan ile akl arasnda da bir eliki grmedi. Mistiklerin tanrsn hibir zaman anlayamad. Tefekkr bir beyin etkinlii olarak anlayan Descartes gibi bir adama gizemcilerin Tanrs olduka yabancyd. Descartes, insann amacn, mutlulua erimek olarak grmt. Buna akl kullanarak varacakt. Akl ise, karmasnn nlenmesi iin, matematik bir tarzda almalyd, dncenin analitik geometri ile tekrar kurulmas gerekiyordu. nsanln tm dnceleri birbirine bal olduklar iin, zincirin iine yanl bir dnce konmazsa, en gizli bilgilere bile ulamak mmknd. Kesin olan tek ey phe etmekti. phe etmek dnmek, dnmek var olmakt. Var olunca da btn bilgiler elde edilebilinirdi. Niye var olunuyordu? Mutlu olmak iin var olunuyordu. Mutluluk da iyi yaam demekti. u halde iyi yaam bilgilerini elde etmek gerekiyordu. Bu bilgi Felsefede vard. Ahlak olmadan da felsefeye balanamazd.

92

Descartes iyi yaamakla ilgili yol iin: Dine, kanunlar ve greneklere uymay; Karar vermek ve bunlar uygulamay; Mevcut dzeni deil dnceleri deitirmeye almay; Yaplan ileri bakalarnn yapt iler ile lerek deerlendirmeyi, ne karyordu. Bu kurallar insan mesut ederdi. Felsefe ile uramak iin gerekli kafa ve beden rahatln salard. Ancak esas mutluluk bilgelikteydi. Bu saylanlar ise bilgelie alan kapyd.

93

Osmanl rgtlenmesi

Osmanlnn devlet, toprak, ekonomi vs rgtlenmesini daha nce vermitik. Burada bu rgtlenme de son iki asrda ortaya kan gelime, deime ve vurgu farklarna deineceiz. imdi Osmanl mparatorluunda tip eyalet olumutu. Bunlara Hasl, salyaneli ve yurtluk deniliyordu. Hasl bilindii gibi tmar sisteminin esasn oluturuyordu. Salyaneliler yllk vergiye tabi olanlard. Osmanl devletinin ynetim biimi bu eyalet tipinde de ayr ayryd.

94

Divan Hmayun yani Byk Divan, devlet ilerinin en son grld yerdi. Fatih Sultan Mehmetten beri Divan Hmayuna veziriazam bakanlk ediyordu. Eskiden her gn toplanan divan toplantlar gittike seyrekleerek, bu gnlere gelindiinde haftada 2ye inmiti. Yine hatrlanaca gibi Divan Hmayunda fiili i yapan Kazasker (kadasker) gibi vezirler ile fiili grevi olmayan, imdinin babakan yardmclarna benzeyen grevler alm sandalyesiz vezirler de vard. Veziriazam tm devlet ilerinden sorumluydu. Onun devleti ynetebilmek iin ikinci bir divan vard. Bu 2ci divan, veziriazamn saraynda, her gn ikindi vakti toplanrd. Bundan baka gerei halinde toplanan sefer divan, ayak divan gibi divanlar da vard. Veziriazam, padiahn tam bir vekili durumundayd. Bu nedenle padiahn mhr onda bulunurdu. Grevden alndnda, mhr iade ederdi. Osmanl eyaletlerinin en kk rgtlenme birimi kyd. Kyl yani reaya, dirlik (Has, tmar), vakf ve mlk reayas olarak e ayrlyordu. Kylerdeki davalara kadlar bakard. Kyler birleerek kazalar olutururlard. Kazalarn gvenliinden subalar sorumluydu. Kazalar birleerek de sancaklar olutururdu. Sancaklar sancak beyleri ynetiyordu. Sancak beylerinin derecesi onlara bal olan has ile llrd. Sancaklardan da eyaletler oluurdu. Eyaletleri beylerbeyleri ynetiyordu. Sava halinde tmar askeri toplana toplana gelir, en son beylerbeyi kendine bal sancak beylerini ve onlarn kuvvetlerini yanna alarak, eyalet ordusu banda savaa giderdi. Eyaletlerin yani beylerbeylikleri says son zamanda ok artmt. Ancak bunlarn ou hasl idi. Toprak ve rnleri has, zeamet ve tmar olarak blnm, merkezden defterdarlar aracl ile ynetiliyordu. Bir beylerbeyi hasna geldiinde burann vergisini kendi adamlar ile toplamas imkanszd. Bu nedenle araziler, kk birimler halinde yerel nfuzlu kiilerin veya ailelerin ynetim ve kontroluna braklmt. Has sahipleri, haslarnn ynetimi iin bu nfuzlu kiilerle iliki kurarlard. Burada sz edilen kk toprak birimleri irsi olarak ayn ailede kalrd. Bu nedenle de topraklarn bir tek elde toplanmas sz konusu olmuyordu. Ynetim her konuda mahalli gruplarn yardmna bavuruyordu. Bunlar yerel hatrl kiiler, Lonca yneticileri, Vakf yneticileri, Din adamlaryd. Krsal da nasl ynetim tmar sahipleri kanal ile yrtlyorsa, kentlerde eraf kanal ile yrtld. Narh uygulamas, vergi tahsili, mahkeme kararlar zerinde eraf etkiliydi. Gayri Mslimlerin ynetimi, onlarn ileri gelenlerine braklrd. Bunlar din adamlar da olabilirdiler. Loncalar sadece ekonomik konularda deil, yeleri ile ilgili gvenlik ve infaz konularnda da sz sahibiydiler. rnein dericiler loncas sulular teslim etmez, kendileri cezalandrrlard. Kentler, ordunun iaesini temin eder, avariz vergisini toplarlard. Yangn, mahalle gvenlii kentlinin iiydi. Salyaneli olanlar, Msr, Habe, Badat, Basra, Yemen eyaletleri, Kaptan paa eyaletlerinin baz sancaklar ve Trablusgarp, Tunus ve Cezayir eyaletleriydi. Buralarda beylerbeylik, sancaklarn ve askerlerin paras ayrp geri kalan yllk olarak topluyordu. Yurtluklar ise mlkiyetleri Osmanl devletince sahibine ait olduu kabul edilmi yerlerdi. Bunlar yllk bir vergi verir, kendi askerleri ile orduya katlrlard. Ayrca hasl

95

beylerbeyliklere ait olan yurt sancaklar da vard Bunlara Yurt Sancak denirdi. Bu Yurt Sancaklar boalnca kimseye verilmez genelde babadan ola geerdi. Bilindii gibi bir de i ilerinde serbest olan devlet biiminde rgtlenmi olan yerler vard. Bunlar Osmanl mparatorluuna vergi ve asker verirlerdi. Osmanl Divan Hmayunu, bunlarn prens veya hkmet bakanlarn diyet meclislerine setirir, kendi de seileni onaylarsa ynetim fiilen balard. Krm Hanl ve Mekke Emirlii bu statnn de dndayd. Kbrs Han, i ilerinde serbestti. Vergi vermez ancak savalara katlrd. Krm Hanl para da basard. Mekke Emirliine ise Osmanl her yl belli bir tahsisat verirdi. Bu tahsisatn nemli bir ksm Msrdan giderdi. Ayrca, koruma amal her yl Mekkeye askeri birlik yollanrd. Bu birlik her yl deiirdi.

Osmanl mparatorluunda, daha nce dier Mslman devletlerde olduu gibi toprak e ayrlyordu. Bunlar ri, haraci ve miri idi. ri topraklar, ele geirildiinde Mslmanlara ait olan veya ele getikten sonra Mslmanlara verilen topraklard. Bunlar arazi sahiplerinin mlk olup, her trl tasarruf hakkna sahipti. Bu arazilerin gelirlerinden arazi sahipleri r vergisini vermek zorundaydlar. Haraci topraklar ise Mslman olmayanlarn ellerinde bulunan mlk topraklard. Bu topraklarda da her trl tasarruf hakk mlk sahibine aitti. Bunlarda r vergisi verirlerdi. Ayrca ift akas denen arazi vergisi de denirdi.

96

Miri topraklarn mlkiyeti devletindi. Bu topraklar sadece ekip, bimek iin kiilere kullandrlrd. Bunlar kullanan kiilerin mlk olmadndan tm tasarruf haklar devlete aitti. Bu tip topraklar daha nce de grdmz gibi has, zeamet ve tmar eklinde iletilirdi. Bilindii gibi Osmanl mparatorluunun niversiteleri medreselerdir. XVI yzyldan sonra medrese eitimi bozulmaya balamtr. Okutulan derslerden matematik, kelam ve felsefe derslerinin okutulmas terk edildi. Yasalara aykr olarak, baz ocuklara ve hak etmeyenlere retmenlik hakk verildi. Bu konudaki ilk kayrma II. Beyaztn karmas ile olmutur. Bilindii gibi Osmanl mparatorluunda yrtme Padiah ve onu takiben veziriazam ve divan ve dier grevlilerden oluuyordu. Her ne kadar fermanlar ve rfi hukuk nedeniyle, Divan Hmayun bir miktar yasama grevi yapyor olsa da, esas hukuk eri hukuk olduu iin, yasamay ilahi yasama olarak kabul edebiliriz. Yarg ise ilmiye snf tarafndan eri hkmler uyarnca yaplan bir adalet datmyd. Daha nce de anlatld gibi ilmiye snfndan mderris, kad ve mft kmaktayd. Bu grevler kast usul sert snrl deildi. Birinden tekine her an geilirdi.

97

Kadlar

Kadlar, kadlk yaptklar idari birimin imparatorluktaki nemi kadar nem derecesine sahip olurlard. En yksek dereceli kadlklar, 500 aka gndelikli taht kadl olan Bursa, Edirne ve stanbul kadlklaryd. dari blmlere paralel olarak nahiye, kaza, sancak, eyalet ve taht kadlklar vard. Kadlar hizmet sreleri bitince emekliye ayrlr, yerlerine sra bekleyenlerin en kdemlisi geerdi. Kadlarn en yksek amirleri Anadolu ve Rumeli kazaskerleriydi (kadasker). Bunlar 150 akaya kadar tahsisat olan kadlar atarlard. Bundan fazla tahsisat olanlar atama hakk veziriazamnd. XVI. yzyla kadar, 500 ake gndelikli taht kadlklar, bir sra gzetmeden ayn dereceye sahipti. Bunlarn herhangi biri kazasker atanabilinirdi. Ancak, daha sonralar, byk kadlklar sraya kondular. Sra yle geliti. stanbul kadlndan Anadolu kazaskeri, ondan Rumeli kazaskeri, ondan da eyhlislam atanr oldu. eri mahkemelerde, kadlar adna eitli hizmetler gren naipler vard. Bunlarn says, grev yerinin byklne bal olarak deiirdi. Bazlar, kaza naipleri, kad naipleri, mevali naipleri, bab naipleri, ayak naipleri ve arpalk naipleriydi. Kadlar ie snav ile alnrd. Ancak XVII. yzyldan itibaren, snav nemini kaybetmi yerine hatr ve kayrma girmitir. Bu da messesenin bozulmas sonucunu getirmitir. Osmanl hukukunda yerel gelenekler, rfler ar basard. Osmanl kads gittii lkedeki gelenek ve grenekleri dikkatle takip etmek ve uygulamak zorundayd. Bu adan bakldnda mparatorlukta bir uygulama birliinden sz edilemezdi. rf arl sadece hususi hukukda deil, kamu hukukunda da kendini gsterirdi.

98

Her eyalet ve sancakta XVI. Yzyla kadar toprak kads ad altnda gezici kadlar bulunuyordu. Kyllerin sancak beyleri, alaybeyleri, subalar, dirlik sahipleri olan problemlerine bu kadlar bakarlard. Toprak rejiminin ok nemli ve gl olduu yllarda, mehayif denen kadlar, dolap halkn dertlerini dinlerlerdi. Bunlar ikayetleri de deerlendirirlerdi. Bunlar grdkleri davalar ve ikayetleri dorudan divan hmayuna sunarlard. Osmanllarda kad sadece hakim deildir. Belediye reisi gibidir. rfi grevleri vardr. Bu sadece Osmanllara has bir uygulama da deildi. Avrupada baz yerlerde bu tip uygulamalar vard. Kady merkez ynetim seer ama en yakn i birlii yapt kiiler kentin erafdr. Bu nedenle kad ve eylemlerinin yerel teamllerden farkl olmas dnlemez. Padiahlarn sefere ktklar yllarda kazaskerlerde onlarla beraber giderlerdi. Sonra padiahlar sefere kmaynca, kazaskerler de kmamaya baladlar. Yerlerine ordu kads denen emekli bir kad, kazaskeri temsilen sefere katlmaya balad. Kazaskerler nceleri Veziriazam tarafndan tayin edilirdi. Ancak XVII. yzyldan sonra bu grev eyhlislama brakld. eyhlislam, stanbulun fethinden bir sre sonra kullanlan bir unvandr. Asl stanbul Mftsyd. Mftlk, dini konularda kendine sorulan suallere, dini kitaplara ve Hanefi fkhna uyarak cevap veren kiidir. Mftnn kararna fetva denir. eyhlislamlarn etkinlikleri gittike artmtr. XVII. yzylda, ocak isyanlar srasnda, padiahlarn tahtan indirilmeleri ve ldrlmeleri konusunda da fetva verir olmulardr. Daha sonra da sava ve bar iin bile fetva vereceklerdir. Hastalk, isyan, ar ihtiyarlk gibi zel durumlar hari, eyhlislamlk mr boyu sren bir grevdi. Grevden alnm veya ekilmi olan st kademe askeri veya sivil kiilere geinmeleri iin ayrlan gelire yani bir nevi emekli maana verilen addr. Bu sistem sonra kaldrlarak yerine aylk balanacaktr.

99

XVII. yzyl ortalar

Tiyatro

Osmanl imparatorluunda, gemi yapm tersaneleri hem saysal olarak ok artm ve hem de iyice bymlerdi. Bu tersaneler mparatorluun ihtiyalarna ancak yetiyordu. XVII. yzylda Osmanl imparatorluunun her yanna dalm olarak 80 civarnda tersane vard. Bunlarn 20 kadar Karadenizdeydi. Bu dnemde Osmanllar Balkanlardaki baml prenslikleri, dardan kuatarak, i eyaletler haline getirmeyi politika olarak benimsediler. Eri ve Hotin alnarak, Erdel ve Budann Avusturya ve Polonya ile ilikisi kesilmiti. Eri bir eyalet yaplmt. Bu yllarda Fransa ve talyada herkes tiyatro delisiydi. Ama bu tiyatrolarda zaman, yer ve ses birlii yoktu. Sarholuk, cinayet, ehvet bunlarn hepsi pe pee gelirdi. Sihir ve by mutlaka vard. Her olay nerede ise rastlant sonucuydu. Seyirciler, sahnede gl helecanlar isterlerdi.

100

Bu nedenle sahnede vuruulur, dvlr, kafas kesilmi veya kalbi karlm cesetler tehir edilirdi. Seyirci en uta olaylar beklemekteydi. Irza geme, zina, aile ii seks yani fcur bekleniyor ve sahnede canlandrlyordu. Bundan nce anlatmaya altmz hayat izleyenler bu tr tiyatronun varln anlayacaklardr. Sahne yaanan hayatn bir tekrar deil midir? Bat Avrupada bilimin dolays ile teknolojinin n almt. Bundan nceki zamanlarda, geride kalan halklar geride kaldn bilmezlikten gelir veya ileri gidenle uzlard. Ama imdi bu iki yolda ie yaramaz hale geliyordu. Avrupa, dnyann hakimiyetine soyunmutu. Bat dnda kalanlar iin tek grlen yol Avrupann gelip onlar smrmesiydi. Ama Avrupann iinde hakimiyet gn getike burjuvalara geiyordu. Ve bylece kiilerin bamszlk arzusu da n plana kyordu. Kiinin dinsel bamszl olan laiklik de klt olarak gelimeye balamt. imdiye kadar sadece tarma dayanan toplumlar grmtk. Halkn byk ksm olan kyller retiyor, sekin olan aznlk da, rn fazlas zerinde kltr yaratyordu. Bo zaman ve olanaklar kentlerde vard. Bu bo zaman kylnn alp, retmesi sonucu vard. Tarma dayanan kltrde, her ey doann elindeydi. nsan alyordu ama doa ipleri eline alnca, insana seyretmekten baka bir ey dmyordu. Kendi gelecei kendi elinde olmayan insan inanan insand. Tanrya inanmak ve baka trlsn dnememek tarm toplumunun doasyd. Bundan nce mparatorluklar geniliyor ve sonunda kaynaklarnn snrna varyorlard. Snr alnca da k ve d balyordu. Ancak bu olumakta olan yeni Bat tarma dayanmamaya doru gidiyordu. Sermaye birikmiti. Bu da ekonomik aralar sanki srekli yenileniyormu gibi bir grnt veriyordu. Bilgi, bilginin getirdii teknoloji sermaye ile birleince Baty bir dizi deiiklie zorlad. Geliim, sanayilemeyi, sonucunda tarmda dnm, entelektel bir aydnlanmay, siyasi ve toplumsal devrimleri balatacakt. Bu da Tanr dedikleri nihai gerekle ilikilerini yeniden gzden geirmeyi gerektirdi. ngiltere kralnn (I. Charles) kafas kesilince, herkes korkmutu. Fransa Meclisi de Kralie ve Mazarin ile anlama yolu aramt. Mazarin ve Kralie byk bir debdebe ile Parise dnd. Onlar dnm ve meclis ile (veya parlmanlarla) anlamt ama Paris halk durumdan hi memnun deildi. Bu srada baz soylular halkn memnuniyetsizliinden faydalanmaya kalktlar. Mazarin, Prens Cond ve baz yaknlarn tutuklatt. Bunun zerine halk fkelendi, Mazarin de tekrar Paristen kat. Paris Meclisi Mazarini kanun d ilan etti. Bordeaux Meclisi de Parislileri destekledi. Bordeaux halk burada durmad. Bir tr Demokratik Cumhuriyet kurdu. Ancak bu Cumhuriyet kimseden yardm gremediinden, kralclar tarafndan ksa srede ykld. Mazarin, Richelieuy rnek alarak Resim ve Heykel Akademisini , Mzik Akademisini , Yaztlar Akademisini kurdu. Tahsilini talyaya gidip orada tamamlamak isteyenler iin Romada Fransz Akademisi oluturuldu.

101

Ruslar

Rus Leh savandan

XVI. yzylda, Rusyann bana Korkun van geince, Trklerin veya Trklemi Tatarlarn elinden aa Don ve aa Volgay alp, Sibiryaya doru ilerlemeyi balatmt. Korkun van ar adn da almt. Ama onun lm ile birlikte byk kargaa balam, Rusya harman yerine dnmt. Sonunda bir Romanov tahta kt ve dzen kuruldu. XVII. yzyln ilk yarsnda Rusya kaba ve zalim adetleri olan bir lkeydi. 1650 ylna doru bile daha arpma ve blme ilemlerini bilmiyorlard. Arap rakamlarn kullanmay gnah kabul ediyorlard. Rusya tam bir kara devletiydi. Denizlere ulamasn da gl komular iddetle nlyorlard. XVII. yzyln balarndan balayarak kyller topraklarna balandrlmaya ve serf haline getirilmeye balanmt. Aslnda bu hi de kolay olmamt. Bylece toprak sahipleri, topraklarn her zaman ekip, biebilecek bol emee kavuuyorlard. ar ise istediinde vergi alacak ve asker toplayabilecek hale gelmiti. Serf boyunduruundan kaanlar Don havzasna geliyorlard. Buras Don Kazaklarnn yaad yerdi. Kazaklar Don Birlii ad verilen askeri bir rgtlenmeyi de gerekletirmilerdi. Aslnda bu blge Rusyannd. Ama Rusya Krma kar tampon grevi yapsn diye bu blgeye zerk gibi davranyordu. Rus ynetimi, buraya buday ve silah vererek yardm ediyordu. Bu yardmlar tabii ki zengin Kazaklara gidiyordu. Fakir Kazaklar ise Volga ve Hazar kylarna yamaya gidiyorlard. Rusyada kyl serf olduktan sonra tam olarak kle muamelesi grmeye balad. Serfin efendileri nazarnda hayvandan bir fark yoktu. Efendinin otoritesi mutlakt. Tabii en stte

102

otoritesi mutlak olan ar vard. Pek ok maddenin ticareti arn tekelindeydi. ar ve adamlar istedikleri mal istedikleri fiyata satn alabilirlerdi. arn elindeki maddeler iin, arn stoklar tkenmedike kimse bu mallar satamazd. Cezalar ilkel ve korkuntu. Bycler, demir bir kafes iinde yaklrlard. Dinden sapanlar ve kundaklar, odun ateinde yaklarak ldrlrlerdi. Kalpazanlarn boazlarna erimi maden aktlrd. Kocasn ldren kadn diri diri topraa gmlrd. eit eit ikenceler vard. Ruslar bu konuda spanyollar aratmyorlard. Rus hukuku ilkeldi. Aile reisi oullar, kardeleri dahil, aile fertlerini esir olarak satabilirdi. Avrupa devletleri daha Rus arnn arln (mparatorluunu) kabul etmiyordu. Ona Moskova Byk Dukas diyorlard.

Dmitry'nin kamp

103

inde Manu Hanedan

in Haritas. 1680lere doru talyanlarca yaplm

in iinde kargaa olmasa, i savalar olmasa, Manu ine askeri gcn kullanarak zor hakim olurdu. Manularn saylar azd, normalde bir sre iinde in denizinde kaybolup gitmeleri gerekirdi. Manularn ilk hkmdar Fulin (Shun-chih, Shunzhi) (1650 1661) hem gen ve hem de psikopatt. Bu srada Gney inde Ming prensleri bulunuyordu ve blgesel olarak hakimiyet kurmulard. inin her yerinde kuvvetli asi gruplar bulunuyordu. Manular tahta kmlard ama in halkna pek sz dinletemiyorlard. inliler yabanclar saymyorlard. Manular da onlarn zerine gittiler. inlileri salarn rmeye ve Manu elbiseleri giymeye mecbur ettiler. inliler ile Manular arasnda evlenme yasa koydular. Brokratik yaplanmada, her inli memurun yanna bir Manu koydular. inliler memur olmak iin ar koul ve imtihanlardan geerken, Manularn byle bir mecburiyeti yoktu. Btn byk kentlerde bir Manu garnizonu vard. Buradaki askerler vergi haslatnn bir ksmn maa olarak devletten alyorlard. Manular Efendi rk idi ve almalar gerekmiyordu.

104

Manular ksa srede Nankini ele geirip, gney eyaletlerine ynelmilerdi. Jendrinin bulunduu blgeler Manularn hakimiyetine girmeye balad. Jendrinin, XVII. yzyln bandaki olaylardan sonra Minglere gveni kalmamt. Jendri, Ming prenslerine arka kmyor, hatta byle bir temayl bile gstermiyorlard. Jendri asi eflerle de anlamak istemiyordu. Manular ise medeniyet d ve yabanc olarak gryorlard. Jendrinin bir ksm intihar etmeye balad. Jendrilerin intiharlar zerine yazlm kitaplar vardr. Hikayelerin bir ksm ok ackl ve i karartcdr. Ancak ounluk intihar etmedi. Bir ksm kylleri de yanna alp dalara kt. Onlar telef olup, gittiler. Bu arada Manular Jendriye i birlii teklif ediyor ve bunun iin ok iyi koullar ileri sryorlard. Jendrinin bazlarnda Manularla ibirlii iin bir temayl belirmeye balad. Manular orta ine girmilerdi. Mlkiyet ilerine karmyor, mala, mlke dokunmuyorlard.

Moollarn Sefiri

105

Ksem Sultann lm, 1651

Ksem Sultan

1650 ylnda Osmanllarda byk bir mali kriz oldu. yle ki ulufe bile denemedi. Ocak aalar esnafa ayar bozuk ake vermeye kalktlar. Esnaf ok huzursuzdu ve ba kaldrmaya frsat kolluyordu. Girit sava uzadka maliyeti de artyordu. Osmanllar Ege denizindeki Venedik stnln krmaya alrken, nerede ise her yl donanmay yenilemek durumunda kalyorlard. Gemi yapmnda ve iletiminde bir beceriksizlik ortaya kmt. Her yl pek ok masrafla yaplan gemiler, zorlukla toplanan gemici ve krekiler, pe pee Venedik filolarna av oluyorlard. Osmanl ektirileri, ok toplu ve yksek Venedik kalyonlarna kar etkisiz kalyorlard. Osmanllar acele olarak kalyon yapmna giritiler. 1651 ylnda veziriazam Melek Ahmet Paa, o zamana kadar grlmemi byklkte bir kalyon yaptrmt. Kalyon denize inerken su alp, ala bora oldu ve Halie gmld. Bu olayn bir tan da Katip elebiydi. O, Osmanl Denizciliine dair yazd kitapta, bu sonucu yllarn birikmi bilgisizlik ve beceriksizliine veriyordu. yle diyordu: Biz imdi zor durumda iken, bildiimiz, altmz gemilerle sava atlatmaya bakalm Sonra yava yava kalyonculua geeriz.

106

Ukraynada Krm ordusu tarafndan takviye edilmi Zaporog Kazaklar ile Lehistan-Lituanya birleik ordular Berestechkoda savatlar. Sava Lehistan-Lituanya kuvvetleri kazand. Osmanllarda Melek Ahmet Paa, biten Hazineyi canlandrmaya alyordu. Bedeli Tmar ad verilen ve tmarlar %50 fazla demeye zorlayan bir vergi koydu. Ordu Akesini iki katna kard. Makamlarn para karl datlmasn resmiletirdi. Devalasyona bavurdu. Sadrazam, Ocak aalar ile birleerek, Hazine an kapatmak iin gm miktar iyice azaltlm akalar kestirdi. Bu akalar piyasadaki para ile deitirmeye urat. Tacirler, armatrler ve kk tccarlar iflasa gidiyorlard. Sonunda esnaf ayakland. Ayaklanan esnaf, veziriazamn ve ocak aalarnn balarn istedi. Melek Ahmet Paa grevden alnarak yerine Siyavu Paa getirildi. Ocak aalar da yenieriyi Atmeydannda toplayarak, kendi canlarn kurtardlar. Yenieriler yollar keserek halkn ertesi gn toplanmasn nlediler. 1651 ylnda stanbulda kan esnaf ayaklanmasn Evliya elebi anlatrken nce Sarahaneden Ahiler, bayrak, davul ve kudm kaldrp cmle dkknlar kapatt ve camiler kilitlendi diyordu. Melek Ahmet Paa ldrld. stanbulda Ocak Aalar Saltanat, Giritte kanl atmalar sryordu. Giritte, Gazi Hseyin Paa bizzat fiilen arpyordu. Savalarda ve karlkl saldrlarda, ahsen, pek ok Venedik askerini ve naml silahoru ldrd. Ad Avrupada da yaylmt. Hakknda menkbeler anlatlyordu. Aslnda Giritte sadece Gazi Hseyin Paann deil, pek ok Osmanl asker ve subaynn kahramanlklar vard. Ocak aalar ile Ksem Valide Sultan, Sultan Mehmeti tahtan indirerek yerine ehzade Sleymann geirilmesi iin anlatlar. Ancak durum Hatice Sultana duyuruldu. O da tedbirini ald. Ksem Sultan ile Hatice Sultan arasndaki mcadele de saray halk Hatice Sultann yannda yer almt. Mcadele Hatice Sultann lehine bitti. Peinden de Eyll 1651 ylnda Ksem Valide Sultan boduruldu. Bundan sonra saray hizmetlileri, kapkulu komutanlarnn karsna bir g olarak ktlar. stanbul g mcadelelerine sahne olurken, baz Anadolu valileri yine kendi balarna buyruk hareket etmeye baladlar. Padiah ok kkt, ynetimi ele alamyordu, devlet saray halk ve kapkulunun elinde oyuncak olmutu, denizlerde Osmanl donanmas durmadan yeniliyordu, Girit uzadka uzuyordu, bu durumda dirayetli bir Hatun olan Valide Hatice Sultan, ileri dzeltebilecek bir sadrazam aramaya balad. Ksemi bodular. nk Ksem torununu bile zehirlemeye kalkan bir kiilikti. Ksem Sultan herkes iin bir tehlike oluturuyordu. Osmanl da Byk Valide Sultan Kurumu yoktu. Belki Ksem kesine ekilip, otursa kimse sesini karmazd. Ama o iktidar mcadelesi yapyordu. Ancak, ld gn stanbulda 14.000 kii a kald. Ksem Sultan muhteem hanlar yaptrmt. Bu hanlarn geliri ile de imarethaneler ve hayr kurumlar yaatlyordu. skdar canlandrmtr. Ksemin ve btn valide sultanlarn Mekke, Medine, Kuds ve Ha yolu zerinde ok nemli yatrmlar vard.

107

Rusyada zorla Hristiyanlatrma, 1651

Albasin Kalesi

1651 ve 1656 yllar arasnda Rusyadaki Mslmanlar zorla Hristiyan yapldlar. Mslmanlar Hristiyan yaplrken ayn zamanda Trkler ve Tatarlarda Ruslatrlm oluyordu. nceki tarihlerden hatrlanaca gibi Karadenizin kuzeyinde ok byk bir Trk nfus vard. Ruslar bunu asimile ettiler. Bundan sonra greceimiz gibi Rusya yapabildii her zaman Trkleri Slavlatrmaya alt. Bu da iki ulusun arasnda onarlmas ok zor olan hatralar brakt ve brakacakt. 1651 ylnda, uzak douya doru alan Ruslar, Amur nehri zerinde Albasin kalesini kurdular. Umman mam, Portekizlilerin elinden Maskat ald ( 1651 ). Ondan sonra da ran limanlarna saldrmaya balad. Hindistan 1650 den beri byk bir alk iindeydi. 1653 de bunun izleri hala grlyordu.

108

ngiliz Uluslar Topluluu, 1651

Cromwell Uzun Parlementoyu Eritiyor

Cromwellin yeni model ordusu, Dunbarda sko ordusunu yenmi olsa da, II. Charlesn ordusunun banda ngiltere ilerine yrmesine engel olamamt. Bu orduya ngilterede katlmlar oldu ise de katlm Kralclarn umduundan azd. ngiltere i sava 1651 ylnda Worcester sava sonunda Parlamento (Cromwell) taraftarlarnn zaferi ile sonuland. II. Charles oak treeden faydalanarak Fransaya kat. Bu i savaa, Byk Bakaldrma veya ngiltere htilali da denir.

109

Kralc donanma da Cromwell yanllarna yenilmiti. taat etti. Bir sava filosu krallk taraftar olmaktan vazgemedi. Onu Hindistan sularna kadar kovaladlar. I. Charles idam edilmiti, olu II. Charles srgne yollanmt, ngiliz monarisi ilk defa, 1649 1651 yllar arasnda ngiliz Uluslar topluluu haline geldi. Sonra 1653 1659 yllar arasnda Oliver Cromwellin hamilik (Protectorate) ynetimi hkmetti. sava sonunda, ngilteredeki tek kiliseye balanma bitti, rlandada bir Protestan Kilisesi (Protestan hakimiyeti) kuruldu. Yapsal olarak da, ngiliz monarisinin Parlemento olmakszn lkeyi ynetemeyecei sonucu kt. Ancak bu sonu, legaliteye, bir yzyl sonra, anl htilal ile ulaacaktr. ngiltere i savanda, dier tm dnem savalar gibi hastalktan lenler, fiilen savata lenlerden fazladr. Net saylar olmasa da ngiltere i savanda ngilterede 100.000 hastalktan, geri kalan fiili savata toplam 190.000 kii hayatn kaybetmitir. skoyadaki saylar daha da gvenilir olmamakla beraber, toplamda 60. 000 kiinin hayatn kaybettii dnlr. rlanda nfusunun %30 - % 41ini ngiltere ile olan problem nedeni ile kaybetmiti. Sava sonras ngiltere, skoya ve rlanda Monarisi olmayan nadir lkelerdendi. Ancak baardan sonra pek ok rafa kaldrld. Commonwealth of England ngiltere de ve daha sonra skoyada 1649 dan 1653e ve 1659dan 1660a kadar hkm srd. Bu iki dnem arasnda Oliver Cromwell Lord Protector ad ile askeri diktatrlk yapt. Fransaya kaan II. Charles, enitesi II. Willemin yanna Hollandaya geti. Bu srada enitesi lmt ama Orange ailesi Hollandadayd. Ayrca, Hollandada ngiliz kraliyet taraftarlar ounluktayd. Cromwell Hollanda ile ilikilerini kesti.

110

ngiltere Hollanda Sava, 1651

Battle of Scheveningen, 1. Dat-ngiltere Sava

1651 ylnda Parlamento, Hollandallara kar, yeni bir denizcilik yasas kabul etti (Act of Navigation). Bu kanuna gre ngiltereye mallar ancak ngiliz gemileriyle gelebilirlerdi. O gne kadar denizlerin hamal, taycs Hollandayd. imdi ngiltere ve smrgelerindeki btn kaplar yzlerine kapanmt. Cromwellin kard bu kanun ngiliz tarihinin dnm noktalarndan biridir. ngiltere ve Hollanda arasnda sava balad (Birinci Dat Sava). ki yl sren savatan zaferle ayrlan ngiltere oldu. Hollanda Denizcilik Yasasn kabul etti. Osmanl mparatorluunda Veziriazam Siyavu Paa etki gruplarndan bamsz gibi grlyordu. Lala Sleyman Aa da Padiahn hayatn kurtard iin Kzlar Aas yaplmt. Saray, Veziriazama bask yapmaya balaynca Veziriazam ile Kzlar Aasnn aras ald. Ekim 1651de Veziriazam grevden alnd yerine 90 yandaki Grc Mehmet Paa atand. Ruslar sk sk Azak kalesine kadar sokuluyorlard. Nureddin Adil Giray, karlk olarak Moskova dna kadar yrd. ar dehete dmt. 100.000 duka hara deyerek Rusya sulh istedi.

111

Hollandaya Tepki, 1652

Batavia Gemisi

1652 ylnda Hollandallar Afrikann gneyine yerletiler. Cap kentini kurdular. imdiki Boerler o zaman yerleen Hollandallardan gelmektedir. Hollandallar randa, inde, Japonyada nerede ise btn Asyada ticaret haklar almlard. Her yerde ticaret evleri atlar. Bu ticaret evleri batdan douya birbirine zincir gibi balandlar. Dou Hint irketi o kadar geliti ki Hindistann bir ksmnda ve Endonezyada senyr oldu. Hollandallar Bataviada rk olmayan Hristiyan bir toplum kurmulard. Kendilerine bal olmayan tm Asyallara ve tccarlara hogrl ve nazik davrandlar. inliler iyice ayrcalklydlar. Ama yerli halka ok vahice davrandlar. Adalardaki halk nerede ise yok ettiler. Sa kalanlar borlandrp, kle yaptlar. Yerlilerin Hollandallara tepkisi mthiti. Onlar da din olarak Mslmanl setiler. Buralar eskiden Hindu dinindendi. Adalarn i ksmlarnda Hindu dini yaamaya devam etti. Ancak hala aman dininden olan kabileler vard. Endonezyadaki Mslmanlk ise slamn bir Budist yorumu oldu. Ada halk Mslmanlanca, Avrupallara kar savaa balyordu. Hollanda zenginlemiti. Ama bu zenginliin asl kayna Asya ticareti deildi. Zenginlik, Avrupa ve Amerika deniz tamaclndan geliyordu. Avrupa Asya ticareti sadece Portekizliler zamannda iyi para brakmt. Onlardan sonra bu ticaret Avrupa ekonomisi iin byk bir nem tamad. Avrupa ii ticaret, aslnda Avrupann en byk ticaretiydi. Asya ticareti hibir zaman bu i ticaret ile boy lemedi. ngiliz ve Hollanda tacirleri arasnda amansz bir rekabet sryordu. Bunun sonucu olarak Mays 1652de Birinci ngiliz Hollanda deniz sava yapld. 1652de Birinci ngiliz Hollanda Savann paras olarak Plymouth Sava ve Kentish Knock Sava gerekleti.

112

Fransada Fronde Hareketinin Sonu, 1652

Episode of the Fronde

1652de ngiliz i sava nc merhalesine girmiti. Yeni soylular ile burjuvazinin bir ksm halk hareketlerinden korkuyordu. Onlar askeri diktatrlk istediler. Cromwell Uzun Parlamentoyu fes etti. Bu dnemde nce Cumhuriyet ve burjuva askeri diktatrl kurulacakt. Arkasndan burjuva ile uyumlu bir krallk gelecekti. Bu srada Cromwell, spanyann elinden Jamaika adasn ald. Jamaika, Antil adalarndand ve kle merkeziydi. Jamaikadaki eker kam plantasyonlarn ngilizler siyah ve rlandal kleleri altrarak iletmeye baladlar. Bu srada Kuzey Amerikada da pek ok yerleme kuruldu. Kuzey Amerikada, Rhode Island, klelii illegal kabul eden ilk Amerika kanunu kard. 1652de Cromwell skoyada Kralc direniten geri kalanlar da temizleyerek, skoya ve ngiltereyi Tender of Union koullar altnda birletirdi. skolarn Londra Parlamentosunda 30 koltuu olacakt. Fransada kyl ayaklanmalar devam ediyordu. Prensler de hkmet kuvvetleri kadar iddetle ayaklanmalar bastryorlard. Bu adan Fronde yanllar ile Mazarin yanllar arasnda bir fark yoktu. Zaten bunlar arasnda sosyal bir fark da yoktu. Hatrlanaca gibi baz 113

asiller Mazarine ba kaldrmlard. Ama iki taraf baz tavizler karl kolayca anlat. Ekim 1652 de Kardinal Parise kendi durumu daha da salamlam olarak dnd. Fransada mutlakyet tekrar balamt ve gittike koyulaacakt. Fronde hareketi bitmiti. Osmanl mparatorluunda Veziriazam Grc Mehmet Paa 90 yandayd ve ok gsz grlyordu. Grevden alnd yerine eski Msr valisi Tarhuncu Ahmet Paa sadrazamla getirildi. Yeni sadrazam, hazineyi dzeltmek istedi. Masraflar kst. Gelir gider cetvelleri hazrlatt. Ancak karsndaki diren fazlayd, onun da hatalar oldu. Sonunda baarl olamad. amda 1652 ylnda yenieriler beylerbeyini kenti terke zorladlar. Polonya (Lehistan) ile sava halindeki Ukrayna Kazaklar ataman kendini savaa devam edebilmek iin ok zayf hissediyordu. Bu nedenle Rus arnn uyruu olmay kabul etti. Bylece Rusya Ukraynaya adm att. slam Giray Han ynetimindeki Krm kuvvetleri Polonya ilerine girip, Polonya kralnn snd kaleyi muhasara altna aldlar. Lehistan Krm arasnda Jivenei bar imzaland. Krm Hanl 240.000 duka hara ald. Bu anlamann en nemli maddesi, iki devlet (Lehistan ve Krm) en ksa srede Rusyaya sava aarak, Rus topraklarn paylaacaklard. Az sonra slam Giray Han lnce, bu anlama yryemedi. spanya Katalanlarn elinden Barselonay 12 yl sonra geri alabildi. Katalan ihtilali tam bastrlamadndan, anlama yaplmt. Katalanlar i ilerinde serbesttiler. 1652 tarihinde talyan Besteci Gregorio Allegri ( 1582 1652) ld. En nemli eseri Miserere adl bestesidir. Miserere You Tubeden dinlenebilinir: http://www.youtube.com/watch?v=eh31j6L95Ok&feature=related

114

Kle rlanda, 1653

rlanda'nn Smrgeletirilmesi

Veziriazam Tarhuncu Ahmet Paa, idareyi yeniden rgtlemeye ve Hazineyi dze karmaya urayordu. Ancak mevcut durumdan nemalananlar, nce veziriazam drttler. Sonra da idam ettirttiler (Mart 1653). Bu srada ulema tam bir tutuculuk sergiliyor, her trl deiime kar kyordu. Yerine Kaptan Derya Dervi Mehmet Paa veziriazam oldu. O da ilk i olarak ele mali durumu ald. Hazineye para aktarmak iin baz kiilerin mallarna el koydu. Dervi Mehmet Paa Osmanl devletini ynetirken, dengelere dikkat ediyordu. Saray ile dars arasnda muvazeneli bir politika izledi. Bu srada Osmanl devler gelirleri 500 milyon akeye ykselmiti. Ama hala 170 milyon ake ak vard. Orta Asyada, 1653 ylnda, babas Erdeni Baturun lm zerine yerine olu Sengge, Zungharlarn efi oldu. Ancak vey kardei een Tayiji bunu kabullenmedi ve 1657 ylnda i mcadele balad.

115

1653de rlandann tm ngiliz Parlamento kuvvetlerinin ynetimi altna girdi. Yln sonunda Cromwell parlamentoyu fes etti. Daha nce defalarca parlemento seimlerini yaptrp, kendi adamlarn setirmiti. Ama btn parlementolar ksa bir sre sonra Cromwelle kar kmaya balamlard. Parlementolar genelde Presbiteryen arlklydlar ve dier kk mezhepleri yasaklyorlard. Bu da Cromwell gibi kk mezheplere dahil olanlar zorluyordu. Cromwell sonunda zm parlementoyu kkten fes ederek zd. Tarihilerin tahminine gre, ngiliz igal savalarnn sonunda rlanda halknn en az %30u ya lm veya srgn edilmitir. Kazananlar rlanda topraklarna el koyup, bunu askerler, finansrler ve sava ncesi rlandaya giden ngilizler arasnda paylatrdlar. Yani Katolik rlandallar topraksz kaldlar. Cizvit Gaspar Schott, 1653 ylnda, Rhoneda bir denizaltnn denendiini yazyordu. Bu bilginin ne denli shhatli olduu belli deildir. Birinci ngiliz Hollanda (Dat) Savann paralar olarak Leghorn sava, Gabbard Sava Yapld. Scheveningen Sava bu serinin son sava oldu. Sonuta ngilizler daha stn gelmilerdi. Hindistanda Ta Mahalin yapm bitti.

Gabbard Sava, I. ngiliz-Dat Sava

ngiliz yazar Robert Filmer ld (1588 1653). Patriarcha adl bir eseri vard. Bu eser 1650 varnda yazlmasna karlk, 1680 ylnda yaynlanabilmitir. Kitap yaynlandnda dikkat ekmi ve fikirleri Locke tarafndan rtlmeye allmtr. Rousseau da bu eseri inelemitir. Filmer mutlakyet yanlsyd. Ona gre krallar tm insanln babas olan Ademden geliyorlard.

116

Protector Lort, 1654

Oliver Cromwell

1654 ylnda Fasta Sait (Sadi) hanedan ortadan kalkt. Yerine baka bir hanedan kuruldu (Filali). 1654de, iki yl nce anakkalede Venedike yenilen Osmanl donanmas bunun rvann ald. Kaptan Derya Kara Murat Paa, Boazlar kapatm olan Venedik donanmasn yenerek, Giritteki orduya mhimmat ve gda gtrd. Venedik donanma komutan lm, olu esir alnmt. Sava sonunda Osmanllar ok sayda esir ele geirdiler. Osmanl zayiat ise ok azd. ngilterede yeni bir Anayasa hazrlamak iin askerler tarafndan subaylardan oluan bir kurul seilmiti. Bu kurul Avrupada ilk defa olan radikal bir hkmet formln benimsedi. Buna gre milletin hakimiyeti seilen temsilciler tarafndan icra edilecekti. Yeni bir meclis seimine yanamayan milletvekilleri ile anlaamayan Cromwell, onlar kap dar edip, eskinin Protektr (Protector) unvanna sarld. 1654 ylnda, ngilterede Yksek 117

Rtbeli Subaylar kurulunun karar ile Cromwell Protector Lort (mr boyu koruyucu Lort) unvan ile ynetimin bana getirildi. Parlemento bu ynetimde yer almamt. Birleik Krallk, Protector Lorta sadk generallerin ynettii blmlere ayrld. Cromwell askeri diktatrd. Yeni asillerin ve byk burjuvalarn menfaatleri dorultusunda hareket ediyordu. Burjuvazi aslnda amacna ulamt ama halk desteini de yitirmiti. Krallk taraftarlar bu srada pusudan kmaya baladlar. I. Charlesn meziyetleri ve Cromwellin kusurlar saylp, dklyordu. I. Charles resme ve mzie dknd, sanat koruyordu, mkemmel bir aile babasyd, karsna ve ocuklarna ok balyd, drst ve onurluydu, sznden dnmezdi, korkusuzdu Cromwell siyasi olarak zekiydi. Ama entrikac, koullara gre deien, zalim bir kiiydi. ok iyi organizatr olduu kukusuzdu. Bu motifler, kamuoyunda srekli ileniyordu. Cromwell kendi adamlarndan setii 150 milletvekili ile tahakkme balamt. 17 yan bitiren tm ngilizlere yeni rejime sadk kalacaklarna dair yemin ettirdi. Bu srada Birleik Krallkta 8,2 milyon kii yayordu. Bunun 2,4 milyonu rlandada, 1 milyonu skoyada, 4,8 milyonu ngiltere ve Gallerdeydi. rlanda ve skoya kralcyd. ngiltere ve Gallerde ise halkn %90 kraldan yanayd. Bu durumda Cromwellin iktidar bir aznlk iktidaryd. ktidarn srdrebilmek iin gittike daha fazla terre kayd. Kaydka da saygnln kaybetti. Ekim aynda fel geiren veziriazam Dervi Mehmet Paa grevini yapamaz hale gelince yerine Aye Sultan ile nianl olan pir Paa getirildi. pir Mustafa Paa, Abaza Mehmet Paann yeeniydi. pir Paa Halep beylerbeyi idi ve pek dengeli bir kiilii yoktu. stanbula gideceine, Anadoluyu bir dzene sokacam diyerek Konya zerine yrd. Aslnda yenieri dman olduu iin stanbuldaki yenierilerden korkuyordu. stanbulun etkin evreleri pir Paann tutumundan tedirgin olmulard. Sadaretten indirilmesi iin almalara baladlar. 25. Krm Han III. slam Giray Han ld. 1605 doumluydu. Krm tahtnda 10 yl kalmt. Yerine kardei IV. Mehmet Giray Han geti. Mehmet Girayn bu ikinci hanlyd. sve tahtna X. Karl (Charles) Gustav geti (1654 1660). lene kadar tahta kald. Bu sene X. Karl, 50.000 kii ve 50 sava gemisi ile Lehistan (Polonya-Lithuanya) zerine yrd. kinci veya Kk Kuzey Sava balamt. Savaa Rusyada kart (Rusya-Polonya Sava (16541667)). Birinci ngiliz Dat Sava Westminster Bar ile hitama erdi. Magdeburg hemisferleri ile Otto von Guericke mparatorluk kurulu nnde atmosfer basncn ispatlad. XIV. Louis, Rheimste ta giydi. Brezilyadan kovulan 23 Yahudi, New Amsterdama yerleti. Bu Amerikadaki en byk Yahudi komnnn ekirdei olacakt.

118

Osmanlda yine syanlar, 1655

Karaipler denizi ve adalar

1655 ylna kadar ngilizler Kk Antil adalarn ve Jamaikay ellerine geirmilerdi. in nedeni ile Avrupa Hristiyan evrelerinde kan, Ademden nce insanlar var myd? tartmas devam ediyordu. La Peyrere, 1655 ylnda Adem ncesi yaayanlar kuram adl eserini yaynlad. Kutsal Kitap, pek ok halktan sonra yeryzne gelmi kk bir halkn tarihi ise, bu tarihe insanlk tarihi olarak bakamayacaksak, o, kendi ileri srd gibi, insanln Tanr ile ilikisinin bir tarihi deilse, bu kitap nasl Tanr esini diye sylenebilinir? Avrupada btn Hristiyanlk sarslmt. La Peyrerein Kitab Fransa, Hollanda, Almanya ve sve de skandallara yol at. Aleyhindeki hareketlenmeyi duyan Osmanl veziriazam pir Paa, stanbula gelerek Padiah ile grt ve Aye Sultan ile evlendi. 1655 ylnda, Osmanl idare ve hazinesini dzeltmeye alan pir Mustafa Paa, 2 yl nceki Tarhuncu Ahmet Paann sonuna benzer ekildeki bir fecaate urad. Para yoktu. Servetlere el konuyordu. ok dk ayarl ake baslyordu. Halk buna ingene paras diyordu. Bir yl iinde st ste, iki yenieri ve halk ayaklanmas oldu. syanlar idamlar, grev deiikliklerini, mal msaderelerini getirdi. Veziriazamlar ve st brokrasi pe pee deiiyordu.

119

pir Paaya muhalif yenierilerin banda eski sadrazamlardan Murat Paa vard. Mays 1655de yenieriler Sultanahmet meydannda toplanarak tekrar ba istediler. pir Paa idam edildi. Murat Paa Sadrazam oldu. Devletteki dzensizliklere Abaza Kara Hasan Paa, Anadoluda ba kaldrd, bylece yeni bir Celali isyan daha gerekleti. 1655 ylnda Fransz air Savinien de Cyrano de Bergerac (1619 1655) ld. Fronde srasnda, Mazarin iin yergiler dzenlemiti. Agripinann lm adl trejedyasnda Tiberiusun despot ynetimini anlatyordu. Aydaki Devletler ve imparatorlarn Komik Tarihi ile Gneteki Devlet ve mparatorlarn Komik Tarihi , anlaml ve hayali yazlm bir eserdi. Savinien de Cyrano de Bergerac, zgr kalm, mutlakyet ynetiminin peine taklmam bir yazardr. Onun gibi bir dier yazar da Paul Scarron (1610 1660) dr. Mazarin aleyhine ynla eser vermitir. Halkn komik bulduu gln iirler kaleme almt. Franszlarn ilk gereki romann Paul Scarron, Komik Roman olarak yazd. ngilterede Anglikanlar karar ald. Oliver hakknda Cromwell, yasaklama

Cyrano de Bergerac

Edward Somerset, 1655de suyu 40 feet ykseklie karacak bir buharl makine tasarlad. Sadrazam Kara Dev Murat Paa da Osmanl Saraynn derdine deva olamad. 3 ay sonra grevden ayrld, yerine Damat Sleyman Paa sadrazam oldu. 6 ay sonra bu sefer Girit Serdar Ekremi Deli Hseyin Paa sadrazam yapld. Ancak peinden vakvakiye olay patladndan, Hseyin Paa sadrazam olduunu bilmeden azledilmi oldu. 1655de astronom ve matematiki Pierre Gassendi ld (1592 1655). Gassendi, eski ilka atomculuunu canlandrmtr. Felsefeyi, Epikros'un yapt gibi, mantk, fizik ve ahlak felsefesi olarak e ayrmt. Descartes doutan dnceler anlayna kar km ve bilginin esas kaynann duyular ve tmevarm olduunu ne srerek, deneyci bir bak as benimsemiti.

120

Vakvak Olay, 1656

Hatrlanaca gibi 1645 ylnda Dominikenler ve Fransiskenler Papadan indeki dini trenlerin Hristiyanla uygun olmadna dair bir ferman almlard. 1656 ylnda, imdi de, Cizvitler Papadan trenlere izin veren baka bir karar aldlar. Kararlar arasnda Vatikana gre eliki yoktu. in trenleri ktyd. Kin ve dmanlklar, insan zaaflarn saf d brakmak iin onlara hogr ile baklabilinirdi. spanyada Katalonya isyan devam ediyordu. 1656 ylnda, IV. Philippe Barselonay kuatt. Kent 15 ay sren kuatmadan sonra kralclarn eline geti.

121

Osmanl mparatorluunda, yenieriler ayar dk akadan verilen maalar ve lkenin dt durum nedeni ile kazan kaldrdlar. syanclara sipahiler de katld. Padiah ayak divanna arld. IV. Mehmet isyanclar dinledi, padiaha 30 kiilik ldrlmesi istenen kiiler listesi verildi. Padiah listedekileri tek tek idam ettirdi. Hasodaba Hasan Aa kaarken yakalanarak ldrld. Cesedi Atmeydannda bir nar aacna asld. Olaylar 6 gn srd. Bu olaya Vakai Vakvakiye dendi. Asiler ldrlen 30 kiinin balarn Sultanahmet meydanndaki bir nar aacna asmlard. Bu nedenle bu olaya Vakvakiye veya nar olay denir. Vakvakiye, mitoloji de yapraklar insan ba olan ve rzgar estike vak vak diye ses karan bir aatr. syanclarn nerisi ile veziriazamla Silistre beylerbeyi Siyavu Paa getirildi. Siyavu Paa ikinci defa veziriazam olmutu. Ancak stanbula gelmesi ile hastalanp, lmesi bir oldu. Yeni veziriazam am beylerbeyi Boynueri Mehmet Paayd. syanlardan sonra yenieri aalar yine glenmi ve imdi onlar kasalarn doldurmaya balamlard. stanbul isyanlarla alkalanrken, Anadolu da kaynyordu. Yneticiler i bana rvetle gelmilerdi ve verdikleri paralar biran nce karmaya bakyorlard. Halk bu kiilerin ald ar vergiler altnda eziliyordu. Halk iftini ubuunu brakp ya g ediyor veya ekyala balyordu. Anadoluda yer yer isyanlar kyordu. En nemlileri Kara Haydar, Katrcolu Mehmet, Grc Abdnnebi, Abaza Hasan ve Seydi Ahmet Paa isyanlaryd. Seydi Ahmet Paa, eline geirdii Kapkulu Sipahisi ileri gelenlerini ldryordu. Osmanl Kaptan Deryas Sar Kenan Paa, Atike Sultann kocasyd. Osmanl donanmas anakkale boazndan dar kt. Ancak, Temmuz 1656 ylnda Venedik donanmas, Osmanl donanmasn anakkalede bir daha malup etti. Osmanllar, Limni, Samothras ve Tenedos adalarn tek ettiler. Bu yenilgi stanbulda panie yol at. Zahire fiyatlar mthi olarak aniden ykseldi. Sultan skdara kat. Veziriazam, Sultan saraya dnmeye zor ikna etti. Veziriazam Boynueri Mehmet Paa her frsatta cebini dolduruyordu. Osmanl Divan kylarn Venediklerden korunmas iin tedbirler alyor, yeni sancak beyleri atyordu. Veziriazam bu atamalarda suiistimaller yapt. Bu srada veziriazam ile aras alan eyhlislam Hocazade Mesut Efendi, nce grevinden alnd, sonra da ldrld. Osmanl tarihinde ilmiye snfnn katli, yok denecek kadar azdr. Bu o azlardan biridir. Bu koullarda, 15 Eyll 1656 tarihinde, Hatice Turan Sultan, Mehmet Kprly veziriazam olarak greve ard. 1656 ylnda Hindistan hkmdar Cihan ahn elisi Kaaim Bey, stanbula geldi. Padiaha getirdii hediyeleri 250 mabeyin memuru tayordu. Cihan ah, Hindistan haclar iin kolaylk gsterilmesini, rana bask uygulanmasn, Nur-Mahal kubbesini ina edecek bir Osmanl mimar yollanmasn rica ediyordu. Daha evvel yaplan Ta Mahali de Sinann bir talebesi ina etmiti.

122

Turhan Sultana Yardm Eden Sarayllar

Hatice Turhan Sultan (kesin deil)

Valide Hatice Turhan Sultann pek ok maviri vard. Ancak bunlardan ikisine, burada, Saray ilikilerini aklamak asndan yer verdik. Mimar Kasm Aa, 1575 ylnda domutu. 1623 ylnda IV. Muratn tahta getii yl, sermimar (bayndrlk bakan) oldu. IV. Murat dneminde 17 yl makamn muhafaza etti. Sultan brahimin ilk zamanlarnda da grevine devam etti. 1644 ylnda grevden alnd. Ama ksa bir sre iinde tekrar greve getirildi. Turhan Sultan Padiah naibi olunca, Turhan Sultana kethda tayin edildi. Zeki, bilgili, tecrbeli, soukkanl, arbal, vatansever, yksek ahlakl, kiisel menfaat peinden komayan bir kiiydi. Ksa srede Turhan Sultann en nemli danman haline geldi. Yenilik ve deiim taraftaryd. Bu yn ile st brokrasinin tepkisini ekiyor ve bunaklkla sulanyordu. Cesur bir insan olan Kasm Aa, tm tehditlere ve tehlikelere ramen ,Turhan Sultana sadrazam olarak Kprl Mehmet Paay ne sryordu. Valide Turhan Sultann bir dier nemli danman da Solak zade Mehmet Hemdemi Efendiydi. Enderundan mezun olan bu kii tarihi, bestekar, sazende, nakka ve airdi. Mehur olmu bir Osmanl tarihi yazmt. Kprl Mehmet Paann dostuydu. O da Turhan Sultana, o zamana kadar tannmam ihtiyar hakknda, srekli tavsiyede bulunmutu. Kprl iktidara geldikten 2 yl sonra lmt.

123

Kprl Mehmet Paa Osmanl Veziriazam, 1656

Kprl Mehmet Paa Kprl Mehmet Paann veziriazam olarak atanmas, 20 yl akn bir sre iin, Osmanl hkmetinde siyasi bir toparlanmaya yol am ve Osmanl gcnn tekrar sayg uyandrr hale gelmesini salamtr. Kprl Mehmet Paa (1656 1661), Kprlzade Fazl Ahmet Paa (1661 1676), Kprlnn damad Merzifonlu Kara Mustafa Paa (1676 1683) Pe pee sadrazam olan Kprllerdir. Kprl Mehmet Paa, Merzifon yaknlarndaki Vezirkprye yerlemi Arnavut kkenli bir aileden geliyordu. Greve atandnda Trablusam beylerbeyiydi. Tahsili olmad iin ok yava ykselmi, ancak 74 yanda mareal (vezir) rtbesi alabilmitir. Sadrazam olana kadar hep ikinci snf grevlerde bulundu. Mhim bir i de yapmad. Kubbe altnda vezirlik yaparken ne ilere pek kart, ne de fazla konutu. Ama arkadalar ile olan zel sohbetlerinde yle olmad Kasm Aa ve Solak zadenin tutumlarndan bellidir. Devlet hayat boyunca 8 hkmdar grmt. Bunlarn iinde en fazla IV. Murat beenir, kurtulu yolunun onun gibi yapmak olduunu sylerdi. Turhan Sultan Kprlye sadareti teklif edince, onun ok sevinecei tahmin ediliyordu. Ama yle olmad. Kprl o gne kadar duyulmam salahiyetler istedi. lerine mdahale istemiyordu. Aleyhindeki ikayetlerde mutlaka savunmasnn alnmasn ve dedikodulara

124

kulak aslmamasn istiyordu. Yapaca devlet memuru azil ve tayinlerine kimse karmayacakt. Kprl Mehmet Paa mhr aldktan sonra, ldrlmesi ferman edilmi olan eski veziriazam lmden kurtard. Sadece mallar msadere edilerek, Malkarada oturmak zorunda brakld. Kadzadeler gittike devlet ilerine karmaya balamlard. Fatih Camisinde mezzinler Nat erif okurken bir grup Kadzadeli, bunun makam ile okunmasn nlemeye almt. Kadzadeliler bundan sonra daha da azarak, tekkeleri ykmaya, rastladklar dervi ve eyhlerin imanlarn tazeletmeye baladlar. Kadzadeliler padiaha giderek, Peygamberden sonra benimsenen btn yeniliklerin ortadan kaldrlmasn istediler. Bu arada camilerin bir minareden fazlasnn yklmasn da istiyorlard. Kprl Mehmet Paa onlara nasihat etti. Dalmalarn istedi. Dalmayp, veziriazamn szn de dinlemeyince, hepsi Kbrs adasna srgn edildiler. Aslnda Kprlnn elinde Kadzadeliin bir fitne olduuna dair fetva ve alim grleri vard. steseydi, onlar ldrtebilirdi. Ama o srgne yollamay tercih etmitir. Bu arada belirtelim ki halk Kadzadeleri ciddiye almamt. Katip elebinin tabiri ile bu ahmaklar halk tarafndan alaya alnmlard. Saray eski alkanln srdryor, devlet ilerine karmaya alyordu. Kprl Mehmet Paa Sarayda eski alkanlklarn srdrenleri, birer birer, uzak yerlere tayin ettirerek, Saray basksndan kurtuldu. Abaza Ahmet Paa, askerini terhis etmiti. Bylece mdafaas zayflayan Bozcaada Venedikin eline geti. Abaza Ahmet Paa bir yandan da Valide Sultann korumas altndayd. Veziriazam, Abaza Ahmet Paay, Bozca Aday Venediklilere teslim suundan idam ettirdi. Saray halk dehet iinde kalmt. Msrda fiilen hakim durumda olan Memluk Beyi Rdvan Bey ld. Rdvan Bey durumundan faydalanarak bamszlk peine dmemi, Osmanl Merkezi ynetimi ile elimemeye almt. Msrda Memluklar arasndaki Fikariyya partisi ile Kasimiyya partileri mcadele iindeydi. Rdvan Bey ile Fikariyya partisi stnlk salamt. Osmanl ve onun valileri ise bu partiler aras elikiden hep istifade etmeye almlardr. Osmanl ordusu srekli byyordu. Asker says 1595de 48 bin, 1609da 66.300, 1630da 70.900, 1635de 64.150, 1640da 59.200, 1652de 85.000 varmt. Bunun te ikisi yenieri askerleriydi. Ordu iindeki tmarl says sabitti, hatta azalyordu. Savalar ganimet getirmez olmutu. Bu byk ordu nasl beslenecekti? Daha nce de anlatld gibi artk Hazine devaml ak veriyordu. Bu aklar servetlere el koymalar ile zaman zaman onarlyordu. Zaman, insanlar, koullar her ey deiiyordu ama Osmanl mparatorluunda kanunlar deimiyor, deiime ayak uyduramyordu. Statko bozulmuyordu ve bunun iin uralyordu. Her eye ramen Osmanl mparatorluu bir devdi ve hala gl ve bykt. Avrupann yeni ticaret yollarn bulmas, artk yava yava mparatorluu etkilemeye balamt. Ancak hala

125

mparatorluun i ticaretinin yannda d ticaretin nemi yoktu. Kervanlar, menziller, pazarlar, tccarlar arasndaki balar devam ediyordu. Uluslar aras ticarette gmrk gelirleri biraz dmt hepsi o kadard. 1630 1640 devalasyonlar sonucunda oluan ortamda Avrupallar bunun da ticaretini yapmann yolunu bulmulard. Bir yandan Avrupada gen sanayiciler yeni eyler rettike, tccarlar bunlar imparatorlua sokmaya balamlard. Ancak mallarn karlnda deeri dk para istemiyorlard. Bu srada mparatorlukta ayar dk para geer ake olup, kmt. Avrupallar hemen bundan faydalandlar. Avrupada dk deerli para basarak, mparatorlua soktular. Dk deerli paray ticaret meta haline getirmilerdi. Kprl Mehmet Paa yeni sadarete geldiinde, Girit nedeni ile Fransa ile Osmanllarn aras bozuktu. stanbuldaki Fransz eliliinin Girit ile casus maksatl haberletiini renen sadaret, bilgi vermesi iin Fransz elisini Edirneye sadarete davet etti. Fransz elisi hasta olduundan olu Edirneye gitti. Sadarette verdii bilgi, Osmanllar tatmin etmeyince, Fransz elisinin olu De Vantelet, sadrazam yaverinden dayak yedi. Fransa kral XIV. Louis, bykelisine yaplan hakaretlerden zgnd. Berlin elisi Blondeli stanbula yollad. Fransa kral kendinin Osmanl padiah ile eit statde grp, yle davranmaya alyordu. Kprl, Blondeli kendi karsna koydurduu alak ve arkalksz bir sedire oturttu. Tm srarlara ramen, eliyi IV. Mehmetin huzuruna kartmad. Blondel pek ok azar iittikten sonra, lkesine geri dnmesine msaade edildi. 1656 ylnda, spanyol Yahudilerinden gelme bir Felemenkli, Baruch Spinoza (1632 1677), 24 yanda, Amsterdam sinagogundan aforoz edildi. Yahudi olmayan serbest dnceli bir felsefe gurubundayd. Aforoz emri yksek sesle okunuyor, bu srada sinagogun klar aama aama kararyordu. Gece gndz lanetlensin; yatarken ve kalkarken lanetlensin; girerken ve karken lanetlensin. Rab artk onu affetmesin ve bilgilendirmesin. Rabbin gazab ve honutsuzluu, bundan byle, bu adama kar parlasn, onu eriat kitabnda yazl btn lanetlerle doldursun ve adn gkten kazsn. Spinoza artk hibir dinsel cemaate tabi deildi. Bu Batda ilkti. Osmanllarda Sabbatay Zevi, kendinin Mesih olduuna inanyordu. Hahamlar ona daha fazla dayanamayp, 1656 ylnda kentten srdler. O da Osmanl mparatorluunun Yahudi topluluklar arasnda gezmeye balad. stanbulda yapt bir konumada Tevratn kaldrldn bildirdi. Sabbatay Zevi, 1648deki Polonya Yahudi krmndan kam olan ve halen fahie olarak hayatn kazanan bir hanmla Kahirede evlendi. sve kral X. Karl (Charles), Polonyay batanbaa ele geirdi. Ama Lehistan asilleri (feodalleri) ayaa kalkp, svei geri pskrttler.

126

Ayan

Osmanl mparatorluunda Eyaletlerde ortaya Ayan denen bask gruplar kmaya balamt. Devletin resmi grevlileri ilerinin banda kalabilmek iin ayanlarla uyumak zorunluluunu duydular. Ayanlar, tmar sahiplerinden, tccarlardan veya yksek grevliler (brokratlar) arasndan kmlard. Ayanlar zengindiler, byk mlk ve paralar vard. Parann verdii g ile orada oturan kiiler zerinde otoriteye sahiptiler. Bu kendiliinden, parann gc ile gelimi, kendi kurallarn kendi koyan ve genelde merkezi hkmetle i birlii iinde veya onunla ok fazla atmayan otoriter bir yaplanmayd. Osmanl mparatorluunda, imdi, merkezi hkmetin, toprak sahiplerinin, devlet grevlilerinin iinde haracn da bulunduu mali istekleri kyllerin omuzuna ylmt. Kyllerin bu istekleri karlayabilecek hali kalmad. Kimisi topraklarn satp veya terk edip tarm iisi oldular. Bazlar da ekyalk yapmaya baladlar. Bylece Celali isyanlar beslenmeye devam etti. Osmanl mparatorluunda st ste isyanlar oluyordu. Ama bunlarn Suriye ve Lbnanda olanlar hayat artlarndan daha fazla siyasal ve dini ierikliydi. st kademe brokraside ok hzl bir ekilde cereyan eden grev deiiklikleri, eyaletlerdeki memurlar tedirgin ediyor, gvensiz bir ortam yaratyordu. Bu durumda memurlar bir yandan ayanlara srt dayarken, bir yandan da pahal hediyeler vererek, yerlerini garantilemeye

127

alyorlard. Pahal hediyelerin yarar, greve getirilirken de grlmeye balanmt. Hkmet grevlileri yeni bir mevki elde ettiklerinde, bu mevkide ne kadar kalacaklarn bilmediklerinden, durumdan en fazla mali kazanc salama peine dmlerdi. Rvet alp ban gitti. Ayanlar, konsoloslar, i yaptrmak isteyen herkes de bu yolu besledi, durdu. Bu srada yenieri tekilatnn da iyice rndan ktn hatrlamak gerekir. Daha nce anlatld gibi ocan kurallar ilemez olmutu. Yenieriler artk bekar deildiler, silah altna alnrken eski zen gsterilmiyordu, klann dnda oturabiliyorlard, grevlerini satyorlard, grevleri oullarna miras kalabiliyordu, ticarete ufak da olsa el atmlard. stanbulda yenieri, tccar ve kk esnaf ilikilenince, buna bir de parann ayarnn drlmesi eklenince, ilave olarak yenieri maalar denmeyince ortaya kazan kaldrmak iin yeterinden fazla sebep kyordu.

Yenieriler

Yenierilerin stanbul dnda kalelere ve eyaletlere grevli olarak yollandn grmtk. XVI. Yzylda ama yerel dzeni salamakt. Ancak stanbulda yenieri says hesapsz artnca ve karklklar kmaya balaynca, onlardan yakay syrmak iin de eyaletlere yollanmaya balandlar. Para deer yitirince ve aylklar dzenli verilemeyince, onlara bulunduklar eyaletlerde esnaf olma veya dkkan sahibi olma hakk verildi. Bunlar ellerindeki kuvvet sayesinde esnafn ve giderek kylnn bile ynetimini ellerine geirdiler. Zamanla kentlerdeki Mslman erkekler yenieri kaydedilecek ve yle saylacakt. Eyaletlere stanbuldan kapkullar yollannca, yolland yerlerde rnein amda yenieri birlii oldu. Biri stanbuldan gelenler yani kapkullar dieri daha nceden beri orada var 128

olanlar yani yerlilerdi. Bunlarn her ikisinin de ayr aalar vard. Bu birlikler arasnda rekabet oldu ve zaman zaman atmalar yaand. Bu ikiye blnmlkte genel olarak yerel ocaklar ar basyordu. Onlar halk ile btnlemilerdi. Halk ile aile ilikileri vard. Halk ile i ie olmak ayn zamanda kent iinde corafi stnlkte bir yerde konulanmalarn da getiriyordu. Kalelerde ise genel olarak stanbuldan gelen ocaklar yerleiyordu. Kullarla, yerliler arasnda problem ktnda bu ayn zamanda mahalleler aras problem haline geliyordu. Tunusta Anadoludan getirilen yenierilerin yerini kuloullar (Trk baba, yerli anneden doanlar) almaya balamt. Cezayirde ise XIX. Yzyla kadar sadece Anadoludan asker alnd. Cezayirde kuloullar Trk kkenlilere ar basp, iktidar alamadlar. Bylece uzun yllar Cezayir devleti Trk niteliini korudu. Cezayirin Osmanl Divan ile olan ilikileri de en azndan Anadoludan asker toplama nedeni ile sonuna kadar srd, gitti. Cezayirde yenieriler (leventler) 424 ocakta toplanm 10.000 varnda askerden oluuyordu. Bunlar 8 klada kou sistemi iinde yayorlard. En stte aa vard. Ancak aalk grevi sadece 2 ay iindi. Arap eyaletlerinde, genel olarak, zaman ilerledike yerel askerlerden yararlanma geliti. Bu yenierilerin aleyhine oldu. Yerel askerler temin edildikleri halklara bal olarak farkl isimler aldlar. Delatiyya, maghariba, hanba bu isimlerden bazlardr.

129

Venedik Muhasaras Kalkyor, 1657

4. anakkale Deniz Sava -

Erdel prensi Gyorgy II. Rakoi, Osmanl Divannn iznini almadan ve haber bile vermeden, sve ile ittifak yapp, Ocak 1657 tarihinde Lehistana saldrd. Hatrlanaca gibi Divan, Gyorgy I. Rakoiden (1630 1648) sonra olu Gyorgy II. Rakoiyi (1648 1660) Erdel tahtna oturtmutu. Gyorgy II. Rakoi ile Erdel, imdi, bamsz bir devlet gibi davranmaya balamt. Rakoi Lehistan bakenti Krakoviyi ald. sve ve Erdel ordular birletiler. Birleik kuvvetler Brest-Litovsk kalesini ellerine geirdiler. Lehistan, Erdeli Osmanl Divanna ikayet etti. Ocak 1657de, Osmanllarda Sarayn ve kliklerin (menfaat gruplarnn) etkisi ile Kapkulu Sipahileri isyan etmeye altlar. Olay nceden haber alan Kprl, yenierileri sipahilere kar kullanarak, daha isyan kmadan bastrd. Sipahi zorbalar idam edildi. Kprl Mehmet Paa bundan sonra bte almalarna balad. Fazla maa alanlarla, iki yerden maa alanlarn maalarna el koydu. Kprl Mehmet Paann ilk amac, stanbulu bile tehlikeye sokan Venedik ablukasn kaldrmakt. Btn k hzla hazrlanld. 1657 yaz banda ordu ve donanma anakkaleye yrd. Karadan topu bataryalarnn destekledii donanma, iddetli bir savatan sonra, Venedik ablukasn krd.

130

nce epey bir sre karlkl topu dellosu yaplmt. Derken Kara Mehmet adl topunun sahil istihkamlarndan att bir top gllesi Venedik amiral gemisini batrd. Kr Kaptan denen Amiral Mocenigo ld. Venedik donanmas geri ekildi. 1657 ylnda, Venedik Osmanl donanmalar arasnda yaplm olan drdnc anakkale Deniz Savan Osmanllar kazanmt. Kprl Mehmet Paa savata yararllk gsterenleri taltif edip, savatan kaanlar cezalandrd. Bu zafer Kprly de, Osmanl mparatorluunu da nefeslendirdi. Osmanllar da Kprl Mehmet Paa, ordu ile Bozcaada karsna gelmiti. Austos ay sonunda Bozcaada tamamen Osmanllarn eline geti. Kprl Mehmet Paa ynetimi ok sert oluyordu. Savata iyi dvmeyenler hemen cezalandrlyordu. Yenieriler huzursuzdu. Yenieri aalarndan Kara Hasanolu nfuzlu bir kiiydi. Kprlnn veziriazamlktan alnmas iin almaya balad. Tam baaraca srada, eceli ile ld. Bylece Kprlnn sadareti devam etti. Peinden Kprl de Kara Hasanolu taraftarlarn bodurdu. Kasm 1657de, 2 ay kuatmadan sonra, Limni adas Venediklerden geri alnd. Artk denizlerdeki tehlikeli durum bitmi, Girite yardm gitmeye balamt. Girit Serdar Ekrem Deli Hseyin Paa, yerli Rum halka ok iyi davranyordu. Onlarn Venedikliler zamannda ellerinden alnan haklar geri verildi. Ada hzla imar edilmeye baland. Kylere su getirtildi. Yerli halk mutluydu, Osmanl ynetimine gittike daha scak bakyordu. Bunun zerine birka bin Giritli Mslman oldu. Bu Arnavutluk ve Bosna Hersekten sonra ilk kitlesel ihtida hareketiydi. Kprl Mehmet Paa, Girit adasn almann zorluklarn biliyordu. Venediki karadan zerine yryerek kertmeyi dnd. Bunun iin de orduyu stanbulda deil Edirnede klatt. Ancak hesapta olmayan problemler geliyordu.

131

Evrengzib, 1657

Evrengzib Divan

Hindistanda, 1657 ylndaki ah Cihan Mmtaz Mahalin lmnden beri deimiti. Artk zevk ve sefa aramaktayd. Hastaland, leceini sand. Halefini belirlemeye karar verdi. Yannda kalan ve ona ok iyi bakan Daray seti. Dara lehine tahtan feragat edecekken bunu Dara reddetti. Evrengzibin ya krk varndayd, taht zerinde hak iddia ederek Darann zerine yrd. Korkun bir mcadele oldu. Dara yenildi, korkun ikenceler altnda tm ocuklar ile birlikte ldrld. ah Cihan Agra kalesinde zindana atlp, burada ld. ah Cihann tm ocuklar da bir bir ldrld. Evrengzib fanatik bir Mslmand. Sylerken halkna kar adil ve koruyucuydu. Ama davranlar yle deildi. ark sylemeyi, mzii, dans, resim yapmay yasaklad. Sadece dinle ve savamakla ilgileniyordu. Pamuklu giyerek, toprak kapta yiyerek, sade bir yaam yaamaya alyordu. Trklerde grlen o hogrden tamamen uzakt. Her yere Mslmanl yaymaya alt. Tabii Hindular ondan nefret ettiler. Durmadan savamt. yle kan dkt ki kimse karsnda duramad. Tm Hindistan hkm altna ald. Japonya Edoda byk bir yangn kt. Kent yand, Edo kalesi ciddi hasarland, 100.000 kii ld.

132

Hollandallar, Seylandan Portekizleri kovdular. Bylece 1657de Seylan d ticareti Hollandann eline geti. Lehistandan geri ekilen sve kral X. Karl, Danimarkaya sava at. spanyaya kar ngiltere ve Fransa ittifak yaptlar. Kuzey Amerikada, New Amsterdamdaki Yahudiler, tam bir dini hrriyete kavuup, tam vatandalk hakk kazandlar. lk Quakerlar da New Amsterdama geldiler.

William Penn, Quaker

133

Descartesi leri Tamak, 1657

Descartes alyor

Dekartlk her yere yaylmt. 1657 ylnda Descartesin retisi, Hollanda niversitelerinde krsden aka retiliyordu. Latinceden Franszcaya tercmeleri yapld. Her yerde Descartes Akademileri kuruldu. atolarda, prenslerin malikanelerinde, Paris konaklarnda, her hafta Dekart bilimsel konferanslar verilmeye baland. Dekartlk ngiltereye de geti. Cambridge ve Oxford niversitelerinde yaygnlat. Descartes dini kurtarmak istemiti ama Kilise hep ona kar oldu. Kendi dini kurtarmaya almt ama kurduu sistem dine zarar veriyordu. Ekmek ile arabn sann eti ile kanna dnmesi, Dekart anlaya hi uymuyordu. Descartes tanrs souk suratl, bir geometrici, bir mekanikiydi. Bu Tanr ile brahimin ve Yakupun canl Tanrs hi birbirine benzemiyordu. Descartes, tanrcl (deizm) sadece bir ilk neden kabul eden ve ona baka hibir nitelik ve g tanmayan bir anlaya gtryordu. Bu, Hristiyanla, tanr tanmazlk lsnde, ters bir anlayt. Dekartlar, Descartes fikirlerini daha da ileri gtrmeye kalktlar. Bylece ortaya Spinoza ve Malebranche kt. 134

Rusya ile in Snr Komusu, 1658

Amur nehri

Orta Asyadaki Ruslar 1658 ylnda Nerinsk kentini kurdular. Bundan sonra Rus in dorudan temaslar balam oldu. Artk arada gebeler yoktu. inliler ise Ruslarn geliinden hi memnun deillerdi. in, ine giri kaplarn ellerinde tutmak istiyordu. 1658 ylndan sonra Papa ine vekil seerek yollad. Bunlar, indeki kilise ve ruhbanlar, aralarnda paylayorlard. Osmanllar, 1658'de ayaklanan (Celali) Abaza Hasan Paa'ya da devlet grevi verdiler. 1658 ylnda Filaliler kabilesi Fasn tmne hakim oldular. Bylece Sadilerle birlikte Osmanlya olan Fasn tabilii de bitmi oluyordu. 1658 ylnda spanya Kral IV. Philippe, Katalonyann ayrcalklarn kabul etmek zorunda kald. spanya artk, Avrupann nemli lkesi deildi. Otuz yl savalarndan yenik kmasna ramen, Habsburg Orta Avrupann hala en byk gcyd. mparator I. Leopold ( 1658 1705) ok uzun bir saltanat hayat yaad. 1658 ylnda Cromwell ld. 1658de Cromwellin lmnden sonra olu Richard Lort Protector oldu. Cromwell iktidara yle yerlemiti ki sanki kralln babadan ola kalmas usul ngiliz cumhuriyetinde de varm gibiydi. Ordu hi duraksamadan Richard Koruyucu Lort ilan etti.

135

Pritan ordusunun subaylar kavgac, sert ve agresif kiilerdi. Bunlarn ou Cromwellin yerine gemeyi dnyor ama kimse kimseyi ekarte edemiyordu. Generaller arasndaki rekabet i savaa doru gidiyordu. Richard toy bir delikanlyd. Bunlarla baa kacak gc yoktu. ngiltere ok kt olan askeri diktatrlkten bile kt olan askeri anari ile kar karya gibiydi. Cromwellin ynetimi srasnda, her yanl hareket I. Charles halka hatrlatyordu. Cromwell ldkten 1 yl sonra Kraln idam gn, milli matem gn ilan edildi. Cromwell ngilteresinde Quakerlar, Levellerlar ve Ranterlar gibi uta Hristiyan mezhepleri ortaya kmt. Bunlarn hepsi, panteist bir bak asna kaymlard. Bu mezheplerin hi biri, sa tarafndan gerekletirilen kefaret iin bir borlar olduuna inanmamlard. Bunlarn hepsi, iten gelen esinin, kurumlam dinlerin retilerinden daha stn olduunda hemfikirdiler. Her yerde bulunan tanrsal varlk kiiye ayrlamazd. Onun tamamlayc zellii Teklikti. Bu teklik birlie ve eitilie yol ayordu. Quakerlarn, Ranterlarn iinden kimileri kendilerinin tanrsal olduunu dndler. Bazlar sa olduunu, bazlar yeniden vcut bulmu Tanr olduunu iddia etti. Mesihiler gibi yeni bir dnya dzeni vaaz ettiler. Charles X Gustav komutasnda sve ordusu, donmu denizi geerek, Danimarkaya saldrd. Danimarka geriliyor ve kaybediyordu. mzalanan Roskilde Anlamasna gre Danimarka epey toprak kaybetti. spanya ile Fransa-ngiltere arasnda yaplan savalar devam ediyordu. Dunes Savanda spanya malup oldu.

136

Erdel, 1658

Erdel,(Transilvanya)

Kprl Mehmet Paa iyi hotu da, ok zalim ve gaddard. Kendine rakip olabilecek st kademe yneticilerini yok ediyordu. Girit Serdar Ekrem Deli Hseyin Paada byle bir kiiydi. Belki de Kprlnn tek ve hakiki rakibiydi. Byle yetenekli rakipleri ortadan kaldrmak, devlete yaplan nemli bir ktlk ve byk bir hakszlkt. Hseyin Paa 60 yanda Kprlnn emri ile idam edildi. Bu katle eyhlislam fetva vermemi, Kprl fetvay baka bir mftden olduka zorlanarak alabilmiti. Deli Hseyin Paann lmne btn halk zld. lkede genel bir memnuniyetsizlik havas esmeye balad. Otuz yl savalar bittiinden beri Erdel, Orta Avrupada roln kuvvetlendirmek istiyor ve bunu deniyordu. stanbulun dikkati, uzun yllardr, ran cephesi ve Giritteydi. Erdel merkezi ynetime danmadan, kendi bana buyruk kararlar alyordu. sve ile yapm olduu anlamaya gveniyordu. Zaten stanbula gelmi olan sve elisi de sve Erdel yaknlamasna Osmanllarn tepki vermemesini salamaya alyordu. sve elisi, bu yaknlama Lehistan ve Avusturyaya kardr, bu nedenle Osmanllarn yararna bir yaknlamadr diyordu. Ancak stanbul asndan baml olmas gereken bir prensliin bu tip d ilikilere girmesi sakncalyd. Kprl Mehmet Paa, Venedik seferini erteleyip, Erdel iini ne ald. Bu srada kapkulu ocaklarnda kprdanmalar olunca, veziriazam byk bir temizlik hareketine giriti.

137

Osmanl Divan Gyorgyden Lehistan topraklarn boaltmasn ve sve ile ittifak sona erdirmesini istedi. Gyorgy buna yapt ftuhatn Osmanl mparatorluunun bymesi anlamna geldiini bildirerek cevap verdi. Kprl, emrini hemen yerine getirmeyip, durumu savsaklayan Gyorgye daha da fazla kzd. Mehmet Giraya Erdel beyini cezalandrmak iin Erdel topraklarna girmesini emretti. Krm ordusu birka saat iinde Erdel ordusunu datp, bakumandann esir etti. Gyorgynin ba emesi beklenirken, o aka isyan etti. IV. Mehmetin bir avuu Erdele gelerek, diet meclisi nnde, II. Gyorgynin azil fermann okudu. Eflak ve Bodan beyleri, Erdel voyvodas ile mterek hareket ediyordu. Bu beyler grevlerinden alndlar. Ordu Haziran aynda Erdel zerine yrd. Lehistanda 12.000 kiilik bir ordu ile Osmanl ordusuna katlmt. Erdel yeniden batanbaa ele geirildi. Erdel voyvodas Gyorgy II. Rakoi Avusturyaya kat. Yerine Akos Barcsai geirildi (Haziran 1658). Erdelde Yanova (Jen) kalesi alnrken, Anadoluda Kprl aleyhine byk bir isyan kmt. Padiahn talebi zerine, veziriazam geri stanbula dnd. Ordu Erdelde Kprl Mehmet Paa olmakszn savayordu.

138

Anadolu syan, 1658

Bu resim Kprl Mehmet Paann resmi olabilir

Kprl Mehmet Paann sert ve tavizsiz tutumundan korkarak Anadoluya kaan kapkullar ve zellikle sipahiler, Halep valisi Abaza Hasan Paann etrafnda toplanmlard. Kprl Mehmet Paann iki yldr srdrd disiplinli, hain ynetim, eyalet valilerinin epeydir sre gelen egemenliklerini tehdit ediyordu. stanbulun tartmasz stnl yeniden gereklemek zereydi. imdi Abaza Hasan Paa ile birlikte hareket eden 15den fazla vezir vard. Kuvveti 30 bini bulmutu. Glenen Abaza Hasan Paa, devlete ba kaldrm, Kprl Mehmet Paann cezalandrlmasn istiyordu. Celaliler, Bursa yaknlarna kadar Anadolunun byk bir ksmna fiilen hakim durumdaydlar. Bursay muhafaza iin yollanan sadaret kaymakam da Bursaya gelir gelmez Celalilere katlmt. nce Venedike kar hazrlanan, sonra Erdele dnen sefer hazrlklar srasnda, beylerbeylerine asker hazrlayp, Edirnede orduya katlmalar bildirilmiti. Kprlden korkan ve onunla karlamak istemeyen baz valiler ii ardan aldlar. Sonunda ordu geciken beylerbeylerini beklemeden yola kmt. Daha ordu Erdele yrrken, Anadoluda huzursuzluk vard. Abaza Hasan Paann nderliinde birleen beylerbeyleri, hareketlerinin padiaha deil dorudan doruya veziriazama, onun keyfi gaddarlna kar olduunu ilan ediyorlard. Kprl pek ok vezir ldrtmt, o azledilirse valiler hemen padiahn emrine uyacaklard. Padiah nereye isterse oraya sefer yapacaklard. Padiah ve Valide Turhan Sultan, veziriazamdan, oluturduu dzen ve disiplinden memnundular, oral olmayp, hareketi bastrsn diye Kprly Erdelden geri ardlar. Abaza Hasan Paann etrafnda toplanan beylerbeyleri de bu durumda Anadoluda kendi hakimiyetlerini kurmaya giritiler. Bu grup, Anadoluya yeni valiler yollamaya, devletin eitli grevlerini kendi aralarnda paylamaya, kendi adlarna vergi toplamaya balad. 139

syanclar, Halepten Bat Anadoluya gelmek zere yola ktlar. Niyetleri veziriazam ldrmekti. nce isyandan vazgemeleri ve karlnda af edilecekleri bildirildi. Devam ettiler. zerlerine yollanan Badat muhafz Murtaza Paay Konya Alaehir yaknlarnda yendiler. Yenieriler eyaletlere datlrken, ama da ok miktarda yenieri gitmiti. Bunlar kalenin ve kent kaplarnn ve yaamsal alanlarn denetimini ellerine aldlar. amda farkl yntemlerle ie alnm ve eskiden kalan yenieri oca da vard. Bunlar yerel halka balydlar. Bu iki g birbiri ile elimeye balad ve bundan sonra kantin tarihinde bu iki kuvvetin ekimesinin nemli bir yeri oldu. Anadoluda isyan byrken, 1658 ylnda Osmanllar Hindistana Cihan aha, Maan zade Hseyin Beyi, oradan gelmi olan eliye karlk olarak ve nezaket asndan eli olarak kymetli hediyeler ile birlikte yollamlard. Ancak eli Hindistana varmadan Evrengzip, Hindistan Babr mparatoru olmutu ( 1658 1707 ). Evrengzibin tahta k tarihi 1657 veya 1658 olabilir. Fark ay mertebesindedir. ah Cihan, olu tarafndan tahtan indirildiinde 65 yandayd. 31 yl saltanat srmt. 8 yl daha yaayp, eceli ile ld.

140

Katip elebi

Katip elebi ( 1609 1656 ) ok eitli konularda yazmtr. Kendisine Hac Kalfa da denirdi. Balangta Maliye grevlisiydi. Bilime kar byk bir merak vard. Pek ok eser yazmtr. Eserleri iinde Kef l Znun ( Dncelerin kefi ) ok nemlidir. Bu Arapa, Farsa ve Trke yazlm 1500den fazla eseri kapsayan bir tr bibliyografi szldr. Cihan-nma adl eseri ( Dnyann yz ) Asyay anlatr. Chan-nma adl eseri Katip elebi ldkten sonra mesai arkadalar tarafndan tamamlanmtr. Tuhfet l Kibar ( Byklerin armaan ) adl eseri Kanuni Sultan Sleyman devri deniz savalar tarihidir. Bir yardmcs ile birlikte Mercator ve Hondiusun Kk Atlas ( Atlas Minr ) adl eserini Trkeye tercme etmitir. Katip elebi bir ansiklopedisttir. Katip elebinin Deniz Seferlerinde Anlatlacak eyler adl deniz ve gemicilikle ilgili bir eseri vardr. Osmanl XVII. asra kadar deniz tarihi ile pek ilgilenmemitir. Katip elebi, lke yararna grdklerini aka sylemek zorunluluunda olduuna inanyordu. Eer o bilgi ve dncesini aklamaz ise, yarn Allah ondan bu bilgi ve dncesini niye ortaya koymadn soracaktr. Girit Sava masraflar Osmanl maliyesini tketiyordu. Hazine grevlisi olan Katip elebi, Osmanl devletini inceleyen bir risale yazd. Katip elebinin 1653 de yazd Dstur lAmel fi-Islah l-Halel (Bozukluklarn dzeltilmesi iin Rehber) adl risale geni bir a ile olaylar ele alyordu. Bu incelemede Osmanl devlet sistemi eletirilmemitir, mevcut devlet gr iinde zm aranmtr. Hazine darlna acil zm aramak bounayd. lk nce sorunlarn nedenleri incelenmeliydi.

141

Katip elebi, siyasi ve toplumsal bozukluklarn dzeltilmesi iin insan vcudu ile toplum arasndaki benzerlikten yola kyordu. Hatrlanaca gibi bu gr aslnda bni Haldunun fikridir. Katip elebi bir Osmanl bni Halduncusudur. Ona gre, Vcut ve Toplumun her ikisinde de, denge tutturulmalyd. Ancak her ikisi de er veya ge zayflayarak, snp gideceklerdi. nsan da, devlet de yalanyordu. Devlet yaamnn da ocukluk, genlik, olgunluk ve yallk gibi evreleri vard. Her dnemin dengeleri de dierinden farkl olacakt. Genken ateli olan benlik, yalandka kllenecekti. Bu nedenle de hastalannca her devrin tedavisi birbirinden farkl olmalyd. Katip elebiye kadar Osmanl yazarlar Kanuni Sultan Sleymann dnemine dnlmesini istiyor, hedef olarak onu gsteriyorlard. Katip elebi bunun bo bir zlem olduunu sylemiti. Gemii kimse geri getiremezdi. Kou Bey ve dierleri tmar sisteminin yeniden dzeltilmesini, kapkulu saysnn azaltlmasn neriyorlard. Katip elebiye gre bu da mmkn deildi. O da kapkulu masraflarnn hazineye byk yk olduunun farkndayd. Ama bu durum devletin ve an bir gereiydi. Yani sonu olarak kanlmaz biti Osmanl mparatorluuna da gelecekti. Ama gerekli tedaviler uygulanarak bu sre uzatlabilinirdi. Yine Katip elebiye gre, hastalk ilerlemi ise onu tedavi edecek olannda dediim dedik, sert ve inat biri olmas gerekiyordu. Bir; eli kll lazmd. Eer bu hkmdar deilse o zaman ba ynetici olmalyd. Katip elebi zamannda tannan, bilinen ve sevilen bir kiiydi. Yine de risalesini yazdnda onu ka kii okur, ka kii dinler bilmiyordu. Problemi grm ve kendine gre de yntem ve zm nermiti. Katip elebinin bu risalesinden 1 yl sonra Valide Turhan Sultan ne kt ve Kprl Mehmet Paay, bu eli kll devlet doktorunu, greve getirdi. Katip elebi gne sistemi ile ilgili o zamanki gr, Batlamyus, Kopernik ve Tycho Brache sistemlerini kitabnda vermitir. Ancak kendisi dnyann merkezde olduu Batlamyus sistemini mdafaa etmitir. Katip elebinin toplum ve dnce hayat ile ilgili olarak zerinde durulmas gereken bir dier eseri de Mizanlhak fi htiyaril Ahak yani En doruyu semek iin hakkn terazisi adl eseridir. 1656 ylnda yazd son eseridir. Burada tartmalar kavgaya dntrenler ok sert bir ekilde eletirilmitir. Bu eserde bir biri ile ilgili ilgisiz 21 konu ilenmitir. Katip elebiye gre en batan beri insanlar blk blktr. Ve hibirinin ne mezhebi, ne adeti bir birini tutar. Bu nedenle de dnce ayrlklar normal karlanmaldr. Halkn taassuba kaptrlmas ve bu tip ilerle megul edilmesi iyi deildir. Halk kendi haline braklmal, onlara bask uygulanmamaldr. Doru yol, dorular halka nasihat yolu ile anlatmaya almaktr. Kiiye hitap eden yol hogr ve inandrma yoludur. Katip elebi, bu eserinde, pozitif ilimlerin nemine dikkati ekmekte ve pozitif ilimleri renmi kad ve mftlerin, bunlar bilmeyenlerden stn olduunu sylemektedir. Katip elebi mzikten de bahsetmektedir. Mziin din ve toplum yaamndaki nemini anlatmaktadr. nsanda yksel duygular uyandran mzik benimsenmekte ve vlmektedir. Katip elebi dans da tanmlar ve ver. Dans da mzik gibi insan etkilemektedir.

142

Yazdklarndan Katip elebinin dergahlarda yaplan raksa kar olup, olmad pek anlalmaz.

Katip elebi, ttn meselesine de el atmt. Osmanllarda ttn helaldr, haramdr diye bir tartma srp duruyordu. Ttn yasaklarnn konmasnda ttn nedeni ile kan yangnlarn da nemli bir etkisi vard. Ancak ne haram olmas ve ne de yasaklar, ttn iimini durduramamt. Toplum gizli, sakl, ak iiyordu. Katip elebi, ttnn Osmanllardaki tarihini anlattktan sonra ttnn herkese ak yerlerde satlmasndan ise belli yerlerde kontroll olarak satlmasn salk vermekteydi. Bu bir nevi tekel uygulamas benzeridir. Ttne benzer bir tartma da kahve meselesinde kmt. Yemen dalarnda yetien bir cins aacn meyveleri olan kahve, inenerek veya kaynatlp suyu iilerek ok uzun zamandr, Yemen de kullanlyordu. 1543 de gemilerle stanbula gelmiti, 1555de Tahtakalede ilk kahvehane almt. Kahve konusunda da uzun zamandr haram, helal tartmas sryordu. Katip elebiye gre kahve can cana katar, keyif erbabnn keyfini arttrr . Katip elebi, yeniliklerden de yanadr. Yenilikler halk arasnda yerletikten sonra bunu eriata aykr sayarak yasaklamak ve halk bundan vazgeirmeye almak byk ahmaklkt.

143

Kprl, Osmanly Toparlyor

Kprl, fetva alarak, Anadoludaki valiler isyann Celali isyan olarak ilan etmiti. Kapkullarndan oluan bir ordu ile Anadoluya geildi. Siyasi propaganda i gryor, beylerbeylerinin etrafndaki destek azalyordu. 1659 ubatnda Osmanl ordusu Abaza Kara Hasan Paa ve isyanclarn yenip, yok etti. Ele geen elebalar idam edildiler. Abaza Halepe kamt. Daha Kprl gelmeden, Murtaza Paa, af edileceklerini vaat ederek Abaza Hasan Paa ve yanndaki Paalar teslim almt. Onlar bir araya ziyafet bahanesi ile toplayp, 31 paann ban kestirdi. Kesik balar stanbula yollad. Ayrca Msr ve Antalyadaki ayaklanmalarda ok sert olarak bastrldlar. Kprl 31 paann toptan idamnn yanklarndan korktu, bir veziri Anadoluya Genel Mfetti olarak yollad. Kprl Mehmet Paa, Anadolunun isyanclardan temizlenmesi iin stanbul kaymakam smail Paay grevlendirmiti. O da Kuyucu Murat Paa gibi Anadoluda byk bir kym yaparak, isyanclar ve artklarn ldrd. imdi, padiah emri ile Anadoluda sarca, sekban, levent av balamt. Bulunduklar yerde ldrlyorlard. lke kar kar taranarak Abaza Hasan Paa hareketine katlanlar cezalandrld. Reayann elindeki tfekler toplanarak, tekrar byle bir hareketin kmas nlenmeye alld. Bu srada sulu, susuz, pheli 10.000 kiinin idam edildii anlatlr. Bir yandan da Kprl, mali dzenlemelere giriti. Bu meyanda tmar ve zeamet sahiplerinin beratlarn ufak bir har karlnda yeniden dzenletti. Haksz olarak askeri ve mlki grev alanlar temizledi. Maliye dzenli bir hale geldi. Asker maalar zamannda denir oldu. 166061 devlet btesi, 580 milyon ake gelir, 593 milyon ake gider ile nerede ise denkti. Bu srada Grcistanda, Grcler burada yaayan yz binlerce Trk ve ranly ldrdler. Erdelde Osmanllarn tayin ettii prens ile Avusturyann destekledii rakipleri arasndaki atmalar devam ediyordu. Osmanl Erdeli daha sk kontrol edebilmek iin Yanova ve Varat Osmanl eyaleti olarak dzenledi. Erdel iyice ufalmt. Rusya Ukraynaya mdahale ediyordu. Rus ordusu Ukrayna Kazaklarna ait olan Konotop kalesini kuatmt. Mehmet Giray, Ukrayna Kazaklarna yardma gitti. ok byk ama babozuk Rus ordunu darma dan etti. Ruslar ok fazla l ve esir vermilerdi. Rus bakomutan Trubekov da ller arasndayd. Osmanl mparatorluunun merkezi gc azalp, eli Maripe yetmez olduunda, Cezayir ve Tunusta da siyasi sorunlar artt. Yenieriler ile korsanlar arasnda iktidar mcadelesi balad. 1659 ylnda iktidar yenierilerin eline geti. imdi iktidar da yenieri aas ve stanbulun tayin ettii paa vard. Paann iktidar kat zerindeydi. Hakiki iktidar aadayd. 1659daki ilk dzenlemeye gre, Cezayir Divan bakan olan kii iki aylna tm yetkilere sahip oluyordu. Bu bir tr askeri cumhuriyetti. Bu sistem ok uzun sre yaamad.

144

ngiltere durulmuyor, 1659

Ramp Parlamentosu

ngilterede asker durumdan honut deildi. Burjuvazi egemen snf haline gelmiti ama yeni bir halk (kyl) ayaklanmasndan korkuyordu. Burjuvazi, yeni soylular, Cromwell ordusunun subaylar ile birleerek kralln kurulmasna yeil k yaktlar. ngilterede Richard yerinden indirildi ve Mays 1659da Rump Parlamento ald. Ancak Rump Parlamentonun askere davran beenilmediinden hemen ardndan datld. Cromwellin mstebit ve sert ynetimini grm olan halkn byk ounluu krallk rejimine dnmek istiyordu. Bylece askeri anariden de kurtulanacakt. Cromwellin subaylarndan biri George Monck halkn bu arzusunu anlad. Kolordusu skoyadayd. George Monck skoyadan karak, gneye yrmeye balad. Bu srada Charles II, Breda deklarasyonu ile Tac kabul koullarn aklad. 1559 ylnda Fransa ile spanya arasnda Pireneler anlamas yapld. ki lke arasndaki sava sona erdi. Bundan sonra, Fransa, ordusunun ve donanmasnn yeniden yaplanmasn ele ald. Pirene anlamasna spanya kralnn ikinci ocuu Marie-Therese ile XIV. Louisnin evlenmesi ile ilgili bir madde konmutu. Mazarin, Fransann spanya taht zerinde hak iddia etmesini ve bu hakkn gvenceye alnmasn istiyordu. spanya hkmeti ise MarieTherezein spanya taht zerindeki tm haklarndan vazgemesini salamaya alyordu. Sonunda Marie-Therezein 500.000 altnlk bir eyiz karl, taht hakkndan vazgemesi konusunda anlald. Ama bu bir tuzakt, spanya hibir zaman bu paray deyemezdi.

145

Maria Therese

inde Korsan Koxinga hala tutunabiliyordu. Manular daha ona dokunamamlard. Koxinga 1659da Nankini yama etti. Osmanllar, Macaristan ve Erdelde hala toprak ilhak peinde olan II. Gyorgynin zerine Kprlnn damad Vezir Seydi Ahmet Paa gnderdiler. II. Gyorgy ve emrindeki Alman ordusu malup oldu. Gyorgy yaraland. Az sonra Varadda ld. Hindistanda tahta Evrengzib Mirza (Alemgir ah) vard. Ancak kardeler arasnda taht mcadeleleri sryordu. ehzadelerden ah Cihan olu Murat Bah Mirza 33 yanda ve Gcarat Sultanyd. Osmanl padiahna bir eli ile ok kymetli hediyeler yollad. Bu srada Hindistanda byk bir kuraklk vard. Kopenhaga saldran sve gleri ar kayp vererek geri pskrtld.

146

Cambridge Platoncular, 1660

Cambridge Byk Avlu

1660 ylnda bir veba salgnnn Lehistan nfusunun te birini ldrd sylenir. 1660 ylnda, Osmanllarn Balkan prensliklerini i eyalet haline getirme politikas uyarnca, Erdelden kopan Varad bir Osmanl eyaleti olarak dzenlendi. Sofya Eflakn bakenti oldu. 16601680 Yllar arasnda gelien " Cambridge Platoncular " da Hermesi ve Platoncu evreden geliyordu ve onlar iin de Helen uygarlnn en byk ilevi eski Msr bilgeliini ksmen de olsa aktarabilmi olmasyd. Cambridge Platoncularnn en nemli rencisi Isaac Newton'du. Newton'un ne lde Hermesi saylabilecei tartlabilir ama onun Msr kaynakl bir " ilk bilgelik " kavramna inand kesindir. Newton " Principia Mathematica " adl yaptnda, eski Msrllardan byk bilimciler ve filozoflar olarak hayranlkla bahsetmitir. sve Danimarka sava devam ederken, X. Karl Kopenhag kuatmaya alyordu. Ancak ld. lmnden sonra sve ile Lehistan, Habsburg ve Brandenburg-Prusya arasnda Oliva anlamas imzaland. sve ile Danimarka-Norve arasnda da Kopenhag anlamas imzaland. skandinavyann gneyindeki Danimarka eyaletleri svein eline gemiti. Bu kuzey savalar sonunda, Brandenburg elektr Prusya egemeni de olmutu. Brandenburg Germen mparatorluuna balyken, Prusya Polonya krallna balyd. 1660 ylna gelindiinde sve en geni snrlarna varmt. Merkezi Baltk deniziydi. Byk bir askeri gc ve tutarl bir i ortam mevcuttu. Yannda Rusya gibi denizlere k arayan komular vard. sve daha 40 yl kadar denize ulamak isteyenlere askeri gc ile kar koyabilecekti. XVII. yzyl boyunca Avrupa Asya ticareti artmamt. Olan sadece Portekiz ticaretinin Hollanda, ngiliz ve Franszlar arasnda paylalmasyd. 1660 ylndan sonra Bengal ipekleri de Avrupaya gitmeye balad bu biraz Avrupa Asya ticaretini arttrd. 1660l yllarda, Hollanda gemileri Avrupa ticaret donanmasnn drtte yd.

147

1660 ylnda ay Parise geldi. Buradan da ngiltereye geti. ngilterede ok byk bir yaygnlk ve itibar kazand. Bu srada Fransada nfusun 12de biri Protestand. Yani 1.200.000 Protestan vard.

Fransada XIV. Louisnin emriyle Blaise Pascaln, Jansenist Antoine Arnauldun mdafas konusunu ileyen, Lettres provinciales adl eseri paralanarak yakld. Franszlar Martiniquedeki yerli halk, kuvvet kullanarak, adadan dar attlar. ngilterede Margaret Hughes, Othelloda Desdemona rol ile Avrupada ilk kadn aktris olarak rol ald.

148

Margret Hughes

149

ngilterede Yeniden Monari, 1660

Charles II, Tahta

1660 ylna kadar 12 yl ngiltere cumhuriyet ile ynetilmiti. Monck 25 Nisan 1660da Konvansiyonel Parlamentonun (Convention Parliamentin) toplanmasn organize etti. Bu parlamentoya Kral tarafndan toplantya arlmad iin Konvansiyonel parlamento dendi. Devrimden nce olduu gibi Avam Meclisi ve Lortlar Meclisi iki ayr meclis olarak toplantya arlmt. Nisan aynda parlamento Kralln eski kanunlarna uygun olarak, ynetimin krala, lortlara ve halka ait olmas gerektiine karar verdi. Parlamento Charles IInin kralln kabul etmiti. Btn bu olaylara Restoration ad verildi. Parlamentonun kararna durabilecek tek g Cromwellin eski ordusuydu. Ancak bu ordunun komutanlar arasnda anlamazlk vard. Yeni rejim ilerinden birkan satn ald. Askerler kk gruplar halinde ngilterenin iine daldlar. Sonra da kolayca silahszlandrldlar ve terhis edildiler. Sonunda Sava ngiltere ve skoyada Parlamentolu bir Monarinin benimsenmesini salamt. Bu da daha sonra Kara Avrupasnda grlecek olan kanl devrimlerin ngilterede vuku bulmamasn salad. ngiltere Monarisi, gelecekte, Parlamentoyu ok skmaktan hep

150

kanacaktr. Parlamento, bundan sonra iyi alarak, tahta kma srasn, 1688 Glorious Revolutionu, 1701 Act of Settlement kabul etti. Parlamentoda Sava srasndaki blnmeler daha sonra siyasi partiler haline geldiler. Bugn Tories (Kralc parti) ve Whigs (Liberal parti), o gnden kalma partilerdir. Bunlar Monarinin kararlarn daima derinden etkilediler.

The Westminster Assembly, Prutans

Whig School i savan sebebini Halk meclisi ile Monari arasnda asrlardr sren mcadeleye balyordu. S.R. Gardiner gibi tarihiler olaya Priten bir devrim olarak baktlar. Pritenizm, rast gele kullanlan Monarik gce kar insanlarn kendi geleneksel haklarn korumasyd. Marksistler ise bu i sava bir Burjuva devrimi olarak grrler. Endstriyel ve ticari burjuvalarn destekledii Parlamento, Kilisenin ve toprak lortlarnn haklarn koruyan Monariye kar zafer kazanmtr. Ancak, kimin kimin yannda savatnn snrlar ok net deildir. Kral tutan Burjuvalar olduu gibi Parlamento saflarnda yer alm toprak lortlar da vardr. Pritenler ise mutlak olarak Parlamentocularla birlememilerdir. II. Charles kendi halinde bir kral olsayd, belki bu ihtilal son ngiliz devrimi olurdu. Zaten halk i savan felaketine katlanm, pritanlarn sofu istibdadndan uzun yllar ac ekmiti. huzuru zlyor ve yeni kargaa istemiyordu. II Charles (1660 1685) kral olunca dier Stuartlar gibi davrand. Devrime katlanlar kovuturup, zulmetmeye balad. Bu dmanlk o kadar ileri seviyeye vard ki, Cromwell ile devrimin en yiit savalarnn cesetleri mezarlarndan karlarak daraacna ekildiler. II. Charles tahta ktktan sonra, Anglikan mezhebinden oluan bir parlemento setirmeyi baarmt. Bunu 18 yl muhafaza etti. II. Charles havai, ehvet dkn, pheci bir kiiydi. Bundan sonra babasnn tersine mutlak bir ynetimin peinde komayacakt ama parlamentodan da durmadan para isteyecekti. Ald paralar lkeye deil, saray debdebesini yrtmek, kadn ve erkek gzdelerine yedirip, onlar zengin etmek iin kullanacakt. 151

Temmuz 1660 tarihinde stanbulda byk bir yangn oldu. 4.000 kii ld, 28.000 ev, 300 konak yand. Bu stanbulun geirdii en byk yangndr. 49 saat sren yangnda stanbulun te biri kullanlamaz hale gelmitir. Bu yangnda pek ok tarihi eser de yok oldu. Yangndan sonra ktlk ve hastalk da balad ise de n ksa srede alnd. Bu yangn tam huzura kavuurken Osmanllar tekrar yere vurmutur. 1660 ylnda Ankaray yerle bir eden bir deprem oldu. Osmanl Fransz mnasebetleri gittike ktleiyordu. 1660 ylnda Osmanl Divannn istei ile Fransa Bykelisi La Haye ve olu, Fransaya dndler. 1660 ylnda Osmanl mparatorluunda Sayda (Sidon) eyaleti kuruldu. Bylece Filistin iki idari birime ayrlm oldu. Filistinin byk blm Sayda eyaletine balyd. Ufak bir paras da am eyaletine balanmt. Saydaya uzun sre bir vali geldi, biri gitti. Gelenler de kasalarn biran nce doldurmaya alyorlard. Merkezi devletin otoritesi gittike zayflyordu. 1660da Msrda Fikariyya partisinden olan Memluk Beyleri, Tarranada ldrldler.

152

Velasquez ve spanyol Ressamlar

Juan Pareja, by Diego Velasquez

1660 ylnda spanyann en nemli sanatlarndan biri olan Velasquez ld (1599 1660). Kral ailesini ve byk Feodalleri gsteren pek ok eser yapmt. Resimlerinde spanyann grkemi ve sefaleti vard. 1599'ta Portekizli bir Yahudi olan avukat baba (Juan Rodrguez de Silva) ile asil bir aileden gelen annenin (Jernima Velasquez) ilk erkek evlad olara dnyaya geldi. O dnemde spanya'da ailenin ilk erkek evladnn annenin kzlk soyadn almas gelenek olduundan, Velasquez adn ald. Velasquez dil rendi, felsefe okudu, resim dersleri ald. lk resim retmeni nl ressam Francisco de Herrera idi. Daha sonra Francisco Pacheco'nun ra oldu. Be sene onunla alt. Oranlamay, perspektifi ondan rendi. retmeni Sevilla'daki kalburst insanlara yakn olduundan, Velasquez Saraya girmesinden retmeninin yardm oldu. Ressam olarak ksa zamanda n salad. Daha on yedi yanda bile olmayan Velasquez, ehir ressamlar locasna kabul edildi. 1618'te retmeninin kz Juana Pacheco ile evlendi. ki kzlar oldu. Byk kzlar Francisca de Silva Velasquez y Pacheco (16191658), ilerde nl ressam Juan Bautista Martnez del Mazo ile evlendi; kk kzlar ise henz bebekken ld.

153

Kral IV. Philip'in dostluunu kazanan Velasquez, hayatnn sonuna kadar da ondan yardm grd. Velasquez yaad sre boyunca, sarayn tek byk ressam oldu. Diego Rodrguez de Silva y Velasquez (1599 1660), Kral IV. Felipe'nin saraynda ba ressam olarak alt. Barok dneminin kendine zg ressamlarndandr ve portreleriyle nlendi. spanyol Kral'na olan yaknl nedeniyle birok soylunun ve saray yaamnn resimlerini yapt. Resimlerinde k ve glgeyi ustalkla kullanmt. Kendi dneminde hakim olan sadece gzel olan resmetmek geleneini krdndan ve doal olan her eyi resmeden ressamlarn ilklerinden biri olduundan " gerein gerek ressam " olarak anlmaktadr.

Las Meninas

1627'te Kralie, spanya'nn en iyi ressamn semek zere yarma dzenledi. Yarmann konusu, Mslmanlarn spanya'dan kartln betimlemek idi. Velasquez kazand. 1628'de Flaman ressam Peter Paul Rubens Madrid'e gelince, Kral Philip bu byk sanatya spanya'daki sanat eserlerini gezdirmek grevini Velasquez'e verdi. Yedi ay boyunca bu 154

diplomatik grevi stlendi. Ertesi yl Kral, talyan eserlerini ve sanatlarn grmeyi isteyen Velasquez'i talya'ya gnderdi. Bir buuk sene sren bu seyahat srasnda Kral, ressamn aylklarn kesmedii gibi, yol parasn da stne eklemiti. Sanat orada talyan ressamlarnn eserlerini kopya ederek bir zaman alt, o arada kendi iin birka resim yapt. " Yusufun Kanl Giysisinin Yakupa Verilmesi " ve " Vulcanusun Dvlmesi " adl eserlerini byk bir olaslkla Romada yapt.

Roke by Venus

1631'de Madrid'e dnen Velasquez, Kral Philip'in saraynda ressamla devam etti. Kraln, kral ailesinin, saraydakilerin portrelerini yapyordu. Konusunu tarihten alan Breda'nn teslim oluu ile bir din resmi olan Haa Gerilme de o gnlerde yapt nl tablolardandr. spanya'da bir sanat akademisi kurulmasna karar verilince, Velasquez eser satn almak zere ikinci kez talya'ya gnderildi. Papa artk n iyice yaylm olan sanaty ok iyi karlayarak bir portresini yaptrd. Bu portre, ressamnn yeni bir sanat arayna yneldiini gsteren ilk eser oluuyla da nemlidir. 1651'de spanya'ya dnen Velasquez yeniden saray resimlerine balad. Bunlar arasnda en nls kk prenses Margarita Maria'nn Las Meninas adl tablosudur. 1659'da Philip, Velasquez'e valye unvan verdi. Bu unvan onu Engizisyon basksndan kurtararak rahat almasn salad. 1660'da spanyol prensesi Maria Theresa ile Fransa Kral XIV. Louisnin dn hazrlklarn idare etti. Dn sanat ynnden zenginletirdi. Madrid'e dnnce hastaland. Bu hastalktan kurtulamayarak 1660'da, 61 yanda iken ld. Sanat yaamnn Sevilla'da geen ilk dneminde " bodegon " tr eserler yapt. Bu tr, genelde mutfakta bulunan eyalarn, yiyecek ve ieceklerin insan figrleri ile birlikte 155

resmedildii, insan figrlerinin gndelik yaamn iindeki mtevaz insanlarn iinden seildii bir resim trdr. " Tavada Yumurta Piiren Kadnlar " bu trde eserlerinin ilk rneklerindendir. Velasquez, yaklak on yl kadar bu tr resimler yaptktan sonra, Madrid'de saray ressam olduu dnemde portreler yapt. Ama portreyi hibir zaman insan resmi izmekten ibaret olarak grmedi. Resmini yapt Kral ya da Kralienin yanna mutlaka bir aa ya da kpek gibi bir nesne ekledi, ok alkn olduu bodegnlardan gelen alkanlklarn bu portrelere yanstt. En nl eseri " Nedimeler (1656/57) " adn tar. " Dokumac Kadnlar " adl eseri, " Nedimeler " kadar tannmasa da ressamn sanatnn doruu olarak kabul edilir. Bir dier nl eseri " Aynadaki Vens (1644/48) " adl yalboya tablosudur. Zaman iin nc saylabilecek ilk plak kadn tablosudur. Bu tablonun yapld tarihe kadar hibir spanyol ressam Vens - Aphrodite - konu olarak sememiti. " Bredann Teslim Edilii ya da Mzraklar (1634/35) " adl tablosunda, Hollanda'daki Breda kentinin spanyollar tarafndan alnn resmeder. spanyann kazand zaferden ok komutan Spinolann insani tavrn ne karmtr. Bu resimdeki detaylar ancak bir fotoraf makinesi ile yakalamak mmkndr.

Arachne

spanyada ressam olarak Velasquez tek deildi. Ribera (1591 1652), Zurbaran (1598 1664), Murillo gibi nemli sanatlar yetimiti.

156

Hatan indirili, Jusepe de Ribera

Gen bakire, Francisco Zurbaran 1

Gen Dilenci, Esteban Murillo

157

Osmanl mparatorluunda Fazl Ahmet Paa Grevde, 1661

Osmanl mparatorluu tarafndan grevden alndktan sonra len Erdel (Transylvania) prensi George II Rkczi yerine Ocak 1661de Yano Kemeny (1661 1662) prens seildi. Yano Kemeny, Erdeli Osmanl vesayetinden karmak istiyordu. Bunun iin Avusturyaya yanat. Nisan 1661de Erdel Osmanl mparatorluundan ayrldn ilan etti. Haziran aynda Krm ve Osmanl ortak ordusu Erdele girdi. Kemenynin ordusu yenildi ve Erdel snrlar dna atld. Kemeny, Avusturyal General Montecuccoli ve ordusu ile desteklenerek Eyll 1661de Erdele geri dnd. Ancak, Avusturyallar ksa srede onu yalnz brakacaklar ve Osmanllar da onu yakalayarak ldreceklerdi. 1661 ylnda Ukraynada Seddlislam kalesi ina edildi. Bu kale Ruslarn Ukrayna zerindeki emellerine mani olmak amacyla ina edilmiti. ok kuvvetli ve stratejik bir kaleydi. Osmanllar ile Ruslarn aras siyasi olarak hi iyi deildi.

158

Ortodoks stanbul Patrii III. Parthenios, Rusya ile Osmanl devleti aleyhine mektuplayordu. Kprl patrii grevden alp, idam ettirdi. Ayn zamanda patriklere Fatih Sultan Mehmet tarafndan verilmi olan ve patriklerin Osmanl veziri gibi padiah tarafndan kabul edilme hakkn geri ald. Ortodoks patrikleri bu hakk, tekrar, Tanzimattan sonra alabileceklerdi. Osmanl mparatorluunda veziriazam Kprl Mehmet Paa yal ve yorgundu. Be yldr, durmadan alarak, devleti yoluna koymutu. 31 Ekim 1661 ylnda Edirnede ld. Yerine, nerisi ile olu Fazl Ahmet Paa atand. Fazl Ahmet Paa sadrazam olduunda 26 yandayd. O Osmanl mparatorluunun en gen babakandr. Fazl Ahmet Paa sadrazam olduunda padiah IV. Mehmet de 20 yandayd. Fazl Ahmet Paa ok iyi bir renim grmt. Kprl Mehmet Paa, birka yl iinde devleti dzene sokmu, onu tekrar gl haline getirmiti. Kprl ldnde Erdel bakaldr daha tam zlmemiti. Ama stanbulda ve tarada devlet otoritesi tesis edilmiti. Devlet harcamalar snrlanmt. Siyasal kurumlar dzgn iler hale gelmilerdi. Kprl be yl sadarette kalarak devlete bu adan da bir istikrar getirmiti. Fazl Ahmet Paa sadarete gelir gelmez, baz isyan giriimleri oldu ise de bunlar hemen bastrld. Fazl Ahmet Paa salnda devrin yazarlar tarafndan vlp, yceltilen ender devlet adamlarndan biridir. Bugn Kprller adn tayan kitapl kuran Fazl Ahmet Paadr. Msrda Osmanl egemenlii Memluklarn sindirilmesinden sonra kuvvetlenmiti. Msr beylerbeyi brahim Paa (1661 1664) zamannda Msrn hazineye dedii yllk vergi 15 milyondan 31 milyona karld.

159

Fransada Ynetim Fiilen XIV. Louisde

XIV. Louis

Fransann en zengin adam haline gelmi olan Mazarin 1661 Mart aynda ld. Dneminde Fransada mutlakiyet ynetimi kuvvetlenmiti. Devlet Akademiler sayesinde iktisadi yaam ynetir gibi, dnce yaamn da ynetiyordu. XIV. Louis 22 yandayd. Babakanl kral fiilen slendi. Bundan sonra lene kadar XIV. Louis sekreterlerine dayanarak devleti fiilen kendi ynetecektir. Mazarinin tecrbeli bakanlar XIV. Louisye hizmet etmeye baladlar. Fransa iin XVII. yzyl, XIV. Louis yzyl, kral da Gne Kral dr. Grlecei gibi XIV. Louisnin kraliyet dnemi parlak askeri galibiyetler ve sonralar da malubiyetler dnemidir. Bilim adamlar korunmu ama baz fikirler iddetle bastrlmtr. Fransann kendi yapt gemiler yoktu. 1661 ylnda Hollandadan 32 firkateyn satn ald. Bunlarn toplar Amsterdam top fabrikalarnda dklmlerdi. Fransz kara ordusunda yaplan almalar daha randmanl oluyordu. Silahlar standart hale getirildi. Topu snf ve topu birlikleri kuruldu. Humbarac, kazmac birlikleri yeniden organize edildi. Levazm hizmetleri ve askere alma yeniden ekillendirildi. Fransa tmyle at. nsanlar sadece kursaklar bir lokma grsn diye orduya gnll giriyorlard. Hkmet subaylklar da satyordu. Bir blk veya bir tabur satn alacak kadar

160

serveti olan soylular subay yaplyorlard. Yzbadan Albaya kadar satlan rtbeler hazine iin bir kaynakt. Bu srada Avrupann merkezinde Almanya, talya, Hollanda, sve kk devletiklere blnm haldeydi. Bu paral hal daha ok uzun sre devam edecekti. Bu topraklar ayn zamanda ordular iin sava sahasyd. Politik olarak da devletlerin entrika sahasyd. ngiltere kral II. Charles Portekiz kral IV. Joaonun kz Infante Katherina ile evlendi. Bylece Brezilya ticareti spanyann aleyhine olarak ngiltereye ald. Kralie gelin giderken Bombay eyiz olarak gtrmt. Bombay bo bir adayd, ama orada ngilterenin Hindistan hakimiyetinin temelleri atlacakt.

Bermuda

ngiltere, denizlerde, bir birini takip eden slere sahip oluyordu. 1612de Bermuda adalar, 1623de Saint Christopher, 1625de Barbuda ve Nevis, 1646da Bahama, 1651de Saint Helena, 1655de Jamaika spanya aleyhine ngilizlerin olmutu. inde Koxinga 1661 ylnda Formozaya ekildi.

161

inde Manular kabulleniliyor, 1661

Jandri

1661 ylnda in Manu mparatoru uen-e (uen-e, Fulin, Shun-chih, Shunzhi) ld. lrken imparator olarak nc olu Kang-Hiyi (Kang-hsi, Kangxi) semiti. ktidar Manu soylularndan oluan bir naipler kurulunca gtrlyordu. Naipler kurulu 1667 ylna kadar grevini yapt. Manular ini rk bir temelde yeniden rgtlediler. ktidarn muhafazas iin Manular sava niteliklerini srdrmekle ykml tutuldular. Manulara ifti-asker mesleinin d 162

yasaklanmt. Manular vergi ve angaryadan muaftlar. inliler ok zor olan snav sistemi ile greve gelirken, Manular ayn greve kolayca getiriliyorlard. Her inli grevlinin yannda bir Manu subay, Manularn menfaatlerine gz kulak oluyorlard. Resmi belgeler Manu dilinde ve ince kaleme alnyordu. Manu stn bir rk olarak davranyordu. Ayrca bu rkn safln da koruyordu. Manularla inli kadnlarn evlenmesi yasaklanmt. ki toplum birbirinden ayr kalyor ve asla karmyorlard. Manular sakall, bykl, geni omuzlu, kaln enseli, kk eneli, dileri et oburlara benzeyen tiplerdi. Narin, tysz, ince bedenli inlilerden fizikleri ok farklyd. Manular, inlileri horlayp, duruyorlard. Okumular (Jendri), Gk Tanrnn isteine uyarak Manu mparatorunu kabullenmilerdi. imdi sra Konfyusun hkmndeydi: Hkmette resmen yer almayann, bu hkmetin planlarn grmek ve zerinde hkm vermek hakk asla yoktur . inliler eer bir mandarn deiller ise, ailesi ve meslei ile uramalydlar. Geri kalan onlar ilgilendirmezdi. Manular, dzen ve bar getirmilerdi. Giderler kslm, fiefler yok edilmiti. Tabii bunlar kyllerin lehineydi ve onlar da durumdan memnundular. Yeni imparator Kang-Hi ocuk olarak tahta geince, Mslman astronomlar, Cizvitleri vatana ihanet ile suladlar. Ama gzden den kendileri oldu. Bu arada Mslmanlar takvimdeki yanllklar oaltmlard.

Wu San-kui

163

2 yl nce Nankini yamalam olan Koxinga, Manular karsnda barnamam ve Formozaya gemek zorunda kalmt. Bat inde ise Wu San-kui (Zhou hanedan imparatoru) vard ve durumu hi de i ac deildi. 1661 ylnda Birmanyallar son Ming prensini Wu San-kuiye teslim ettiler. O da prensi Manulara verdi. Bulunduu blgede kendini destekleyecek bir Jendri yoktu. Jendri desteini alabilmek iin Yang-tse blgesine gitti. Bu arada Manularla da att. Orta Asyada ise 1661 ylnda, Khoshuud efi Ochirtu Hann (Oirtu Han) yardm ile, Zunghar (Cungar) i savan, Sengge kazand.

164

Blaise Pascal

Blaise Pascal (1623 1662), Fransz matematiki, fiziki ve dnrdr. En bilinen temel eseri Dnceler'dir. Pascal, ocukken bile bir dehayd. Henz 12 yandayken, hi geometri bilgisine sahip olmad halde, daireler ve ekenar genler izmeye balam, bir genin i alarnn toplamnn iki dik aya eit olduunu kendi kendine bulmutu. Avukat olan ve matematikle ok ilgilenen babas, onun Yunanca ve Latinceyi iyi renmeden matematie ynelmesini istemiyordu. Bu nedenle btn matematik kitaplarn saklayarak Pascaln bu konu ile ilgilenmesini yasaklamtr. Pascal, ocukluunda " Geometri neyi inceler? " sorusunu babasna sormu ve " doru biimde ekiller izmeyi ve ekillerin ksmlar arasndaki ilikileri inceler " cevabn almtr. Pascal, bu cevaba dayanarak, gizli gizli geometri teoremleri kurmaya ve kantlamaya balamtr. Sonunda babas, onun yeteneini anlam ve ona Euclid Elementlerini ve Apolloniusun Koniklerini vermitir. Dil derslerinden arta kalan zamanlarnda babasnn verdii kitaplar okuyan Pascal, 16 yanda konikler zerine bir eser yazmtr. Bu eserin mkemmellii karsnda Descartes, eserin Pascal gibi gen biri tarafndan yazlm olduuna inanmakta glk ekmiti. Pascal, 19 yanda, aritmetik ilemlerini mekanik olarak yapan bir hesap makinesi icat etmiti. Matematikle uraan babasyla birlikte Paris Mersenne Akademisi'ne kabul edildi. Pascal ailesi balangta dindar bir aile deildi. 1646 ylnda Jansencilii benimsediler. Blaisein kz kardei Jacqueline, Port Royal Janseni manastrnda rahibe oldu. Jacqueline Katolik mezhebinin en ateli taraftarlarndan biriydi. Pascal yalnzca teorik bilimlerde deil, pratik ve deneysel bilimlerde de yetenekli ve zgn bir aratrmacyd. 23 yanda, Toricelli'nin atmosfer basnc ile ilgili almasn incelemi ve bir daa kartlan barometredeki cva stununun dtn, yani yksee kldka hava basncnn azaldn gstermiti. Di arsndan uyuyamad bir gece rulet oyunu ve sikloid zerine dnm ve sikloid erisinin zelliklerini kefetmiti.

165

Pascal, Fermat ile yazarak, olaslk teorisini kurmu ve bir binom almnda katsaylar vermitir. Pascal geni'nin kefi de ona aittir. Pascal, ok gen yalarda ok nemli almalar tamamlam ve matematiin geliimine ok nemli katklar yapmtr. Pascal, 25 yana geldiinde kendisini felsefe ve dine adamt. 23 Kasm 1654 gecesi, Blaise akam yaklak on buuktan gece yarsndan sonra saat bir buua kadar sren dinsel bir deneyim geirdi. nancnn ok uzak ve akademik olduunu anlamt. Blaise Pascaln lmnden sonra, bu esin, yeleinin iine yazlm bulundu. brahimin Tanrs, shakn Tanrs, Yakupun Tanrs, Filozlarn ve bilginlerin tanrs deil. Gerek, gerek, kalpte duyulan nee, huzur. sa Mesihin Tanrs. sa Mesihin Tanrs. Benim Tanrm, senin Tanrn, Tanrn Tanrm olacak Dnya ve Tanr dndaki her ey unutuldu. Sadece ncilin yolundan Ona varlabilinir. Bu mistik deneyimden kan Tanr, yani Pascaln Tanrs, teki bilim adam ve filozoflarn tanrsndan farklyd. Bu vahiy tanrsyd. Pascal hidayete ermiti. gnatiosun dnyay Tanr ile dolu grp, Cizvitlere tanrsaln her yerde bulunma ve her eye gc yetme cesareti verdii yerde, Pascal ve Jansenciler dnyay kasvetli ve bo, ilahi nitelikten yoksun buluyorlard. Pascaln tanrs akl yoluyla bulunmamt, gizli bir Tanryd. 1658 ylnda, Blaise Pascal hastala yakaland. Uyku saatleri haricinde iddetli ba arlarndan ikayet etmeye balamt. Bylece gittike artan iddetli arlara katlanarak drt yl geirdi. Cizvitlerin etkisi ile Jansenizm sapklkla sulanmt. Papa mahkum etti. Sorbonne Papann kararndan yana kt. Bu srada Pascal, Cizvitlere kar sert ve ateli eletirilerle dolu olan Les Provinciales adl eserini yazd. Bu eser kl soylularn Jansenizme kazandrd. Ancak Monari Jansenizmten ekiniyordu. Dini tartmalarn siyasi tartmalara temel olmasndan korkuyordu. Les Provinciales, 1660 ylnda atete yaklma cezas ald. Jansenciler kovuturmaya uradlar. Port-Royal ykltld. Her eye ramen Jansenizm bitmedi. Gittike daha siyasi bir yapya brnd. Hristiyan toplumu zerinde yapt manevi etki byk olmutu. Bu etki resimde ve sanatn her dalnda kendini belli etti. 1662 ylnn Haziran aynda, evini bir fakir aileye balayarak, kz kardeinin yanna gitti. Ksa bir sre sonunda da ac iinde kvranarak ld. ldnde 39 yandayd.

166

1669 ylnda Pascaln Dnceler (Penses) adl eseri yaynland. Bu eserde derin bir ktmserlik vard. Dnyann sonuna kadar ac vard. nsann alakl deimezdi. Yalnzlk ve Tanrnn dehet verici yokluu her yeri sarmt. Pascal, sonu itibar ile nemi olmayan dehet dolu bir dnyay dnebilmiti. Pascal kendine kar ok drstt. ou adann tersine Tanrnn varln kantlamann bir yolu olmadn inanmt. nanmayan birini ikna edebilecei hibir delili yoktu. Bu tektanrclkta yeni bir gelimeydi. imdiye kadar Tanrnn varl hi ciddi bir ekilde incelenmemiti. Pascal, bu yeni dnyada, Tanrya inanmann kiisel bir ey olduunu syleyen ilk kiidir. lk modern kiidir.

Pascal

167

Pascal Descartes gibi matematii en kesin bilim sayyordu. Ama matematiin de iinden kamayaca sorunlar vardr, bunlar ancak isel olarak zlebilir diyordu. Pascala gre akln bittii yerde gnl balyordu. Erdem ise Tanrya balanan, Tanrnn ban bekleyen temiz bir gnld. Byk matematiki Pascal, hangi yne dnse sonsuzluu buluyor ve bundan korkuyordu. Bu sonsuzluun iinde insann deeri nedir diye soruyordu. Ba ve sonu anlayamyor sadece geene bakyordu. Bu akl alc ak kovalamaya kimsenin gc yetmezdi. Demek ki haddi bilmek lazmd. Bu sonsuzluk Tanrnn gcnn gstergesiydi. Pascal bir gerek var, o da lm diyordu. lmden de herkes korkard. O zaman Tanrya inanarak bu korkudan kurtulmak karlyd. kar dnmek lazmd. Pascal asndan alnnca Tanr yerine her ey konulabilinir. Gne, su, hava, her ey Tanr olabilir.

168

Avrupallar Formozadan Kovuluyor, 1662

Koxinga'nn hakimiyet alanlar

imdi, in denizindeki Avrupa ticareti, bllmenin de etkisi ile iyice azalmt. Japonya artk Hollandann ylda 3 4 gemisini limanlarna sokuyordu. Bu rakam nceden 12 gemiydi. Korsan Koxinga, Avrupallar Formozadan kovdu ( 1662 ). Manilaya gelen in yelkenlilerinin says da Avrupa gemilerinden ok fazlayd. spanyol gmndeki azalma da in Manila ticaretini etkiliyordu. Bu srete, Bat inde, bir biri peinden, anarinin getirdii katliamlar oluyordu. Bu kargaa ve ldrmeler Gney in eyaletlerine de sirayet etti. Sonunda Manular otoritelerini kurup, bu topraklara skuneti getireceklerdi. Manular terr bastrdklarnda pek ok eyalet nerede ise tamamen boalmt. Bumlar yeniden iskan edildiler. 1662 ylnda Hollandallar Koini ellerine geirdiler. 1662de Osmanl ordusu bir daha Erdele girdi. Avusturya yanls Yano Kemenyyi grevden alarak Mihly Apafiyi (1662 1690) Erdel tahtna oturttu.

169

Avusturyann Erdele karp, Osmanl kart prenslere arka kmas, uzun sredir devam eden Habsburg-Osmanl barn zedelemiti. likiler bozulmutu. Daha Girit sava srmesine ramen Avusturyaya sava ilan edildi. Fransada, Boulonnais blgesi, askeri birlikleri arlama ykmll altndayd. 50li yllarn sonuna doru bu mecburiyet kaldrld ama hemen sonra yeni bir srekli vergi kondu. 1662 ylnda Boulonnais kylleri 6 bin kiilik bir birlik donatarak isyan ettiler. Hkmet ayaklanmay bastrmak iin hemen bir ordu yollad. 6 binden fazla kyl ld, 3 bin kyl esir dt. 1200 kii yargland ve bir ksm idam edildi. 400 kii yaam boyu krek cezasna arptrld. Bu srada Fransada zaten mevcut olan Protestanlar zerindeki bask da artmaya balamt. Protestanlar birer, ikier Fransadan baka lkelere kamaya baladlar. nce az olan say, seneler geip, bask arttka byyecekti. Bir ara, Pariste ilk toplu tama uygulamas (8 yolcu) yapld. Rusyada da memnuniyetsizlik vard. 1662de vergiler ve alk karsnda sabr taan halk Moskovada ayakland. Ancak ar hareketi kan ile bastrd. ngilterede Ocak vergisi uygulamas balad. ngiltere Dunkirk Fransaya satt. Bu arada Royal Society hem resmileti ve hem de ilk toplantsn yapt. 1662 ylnda Sabbatay Kudse gidiyordu. Kendinin cinler tarafndan ele geirildiine inanyordu. Gazada Natan adnda cinleri kovmada usta bir gen haham olduunu duymutu. Natan da Sabbatay gibi Yitshak Lurinin Kabalasn incelemiti. Natan, Sabbatay ile karlanca onun gerekten Mesih olduunu syledi. Sabbatay batan dnmedii pek ok eyi de Natandan iiterek, Mesihliine daha bir kani oldu. Grcler, Osmanl ynetimine ba kaldrmlard. Hatrlanaca gibi pek ok Trk ve ranl ldrlmt. Kars beylerbeyi Vezir Pamuk Mustafa Paa, 43.000 askerle Ktayise gidip, tekrar itaat edilmesini salad. Msrda iki yl nce Fikariyya partisine mensup Memluk Beyleri ldrlmt, imdi sra Kasimiyya partisindeydi. Bu partiye mensup Memluklar krma uradlar. Memluk Beylerinin asrlardr sren baskn etkileri bitti.

170

Kprlnn Almanya Seferi, 1663

Uyvar Kalesi

Aslnda Osmanl mparatorluu tekrar Venedik zerine sefere hazrlanyordu. Bu srada Erdel meselesinde partiyi kaybeden Almanyann yeni bir ataa hazrland haberi geldi. Zitvatoruk barndan beri iki lke arasnda resmi bir sava olmamakla beraber, pek ok askeri hareket ve karlkl taciz yaplmt. Karlkl snr problemleri ve aknlar bitmiyordu. Son tahlilden sonra, Almanya zerine sefer ne alnd. Nisan 1663 ylnda Osmanl ordusu Belgrada doru ilerlemeye balad. 120.000 kiilik bir orduydu. 115.000 kiilik bir Krm ordusu da snrda bekliyordu. Avusturya bar isteyerek, eli yollad. Yaplan grmeler sonu vermeyince veziriazam Fazl Ahmet Paa Uyvar zerine yrd. Padiah IV. Mehmet Edirnedeydi. Padiah gittike daha fazla oturmak iin Edirneyi stanbula tercih ediyordu. Devlet ynetimi de Edirneye yerleiyor, mparatorluk oradan ynetiliyordu. Fazl Ahmet Paa Almanya seferine karken yerine kaynbiraderi Vezir Merzifonlu Kara Mustafa Paay kaymakam yapmt. Austos aynda Estergonda kpr kurularak karya geildi. Uyvar kalesi Eyll aynda teslim oldu. Peinden Tuna nehrinin solundaki Neograd ve Leva kaleleri alnd. Ordu klamak zere Belgrada dnd. Bu sefer Avrupada derin tepkilere neden oldu. Papalk, spanya, Malta, Toskana, Fransa asker yollayarak Almanyay desteklediler. Fransa 5.000 kiilik bir birlik yollamt.

171

Bu yl yapmna 1597 ylnda balanan Eminnndeki Yeni Cami bitirildi. Bu da XVI. Yzyl Sultani camilerinin bir devamyd. Ancak ok zenli yaplm olan sslemelerindeki iniler nceki asrlarn kalitesine ulaamamt. Portekizin spanya hakimiyetinden kurtulmak iin mcadelesi devam ediyordu. Ameyxial meydan savanda Portekiz spanyay yendi. Kanadadaki Fransz says artyordu. 1640 yllarnda 200 sivil olduundan bahsetmitik. 1663 ylnda bu say 2.500 kiiye ykselmiti. Kanadann Franszlarla meskun ksm dorudan Fransz kralnn ynetimine geti.

Yeni Cami

172

Rusya koloniler kuruyor, 1664

Altay Dalar

Ruslarn Sibirya ve Uzak Doudaki keiflerinden sonra, buralarn kolonilemesi balamt. Aslnda Urallar ap, Sibiryaya giden Ruslar boyarlarn ve Rus asillerinin zulmnden kayorlard. Urallar aan halk, yerli halk ile ok abuk ba kurdu. Gelenler zaten ya Trk kkenli veya Slavd. Slavlar ile Trklerin abuk kaynat bilinen bir eydir. Gelenler ve Sibiryallar ok abuk kaynatlar. Bu kaynama ileride ok uluslu bir Rus mparatorluu kurulmasnda byk katk yapacaktr. Bununla beraber byk aclar da ekilme deildir. Sibirya halk ar vergilere veya dentilere maruz kaldlar. Hristiyan yaplmak istendiler. rnleri ok ucuza almak isteyen tccarlarn hmna uradlar. Ruslar XVII. yzyl boyunca, Avrupadaki topraklarnn iki mislinden fazlasna sahip oldular. Asyann eriilmesi, en g blgelerine girdiler. Rusya usuz bucaksz bir lke olmutu. Ancak eski Sibirya kltr de artk yok olmaya doru gidiyordu. 1664 ylnda Colbert tarafndan Fransz Hint irketi kuruldu. Bu irket, Hindistanda ngiliz Dou Hint irketi ile amansz bir mcadeleye giriecektir.1664 ylnda Fransz Hint irketi, rana iki grevlisini yollad. Bunlar ayn zamanda XIV. Louisnin elileriydi. Bunlara Avrupann byk kralnn generali ve elileri unvan verilmiti. Eli, Fransz irketi iin ylda 30 bin altn karl gmrk muafiyeti elde etti. 1664de Fransada arazilere konan yeni bir vergi, toprak sahiplerinin ayaklanmasna yol at. Onu bakalar da izledi. Ama hepsi bastrld. Smrgelerde ve Kuzey Amerikada ngiltere Hollanda ekime ve atmalar sryordu. Yeni Amsterdam (New York) Hollanda valisi kasabay ngilizlere terk etmek zorunda kald.

173

Kuzey Amerikadaki tm Hollanda kolonileri ngilizlerin eline geiyor ve gelecein ABDsinin temelleri atlyordu. Bu srada blgedeki Hollandal says 10.000 bulmutu. Cezayir korsanlar, tm Avrupa devletlerine olduu gibi Franszlara byk zararlar verdiriyorlard. XIV. Louis, Cezayir kysnda bir s ele geirerek korsanlar frenleyebileceini dnd. Cicelli liman seildi. Fransz donanmas kydan liman ablukaya alrken, 8.000 kiilik bir yaya askeri de basknla Cicelliyi ele geirdi. Yenieri Aas aban Aa tarafndan Cicelliye hemen Osmanl birlikleri sevk edildi. Franszlar daha tahkimat yapamadan, 2.000 Fransz piyadesi ld, dierleri gemilere dndler. Franszlar Cicelli kentini terk edip, bir daha 166 yl Cezayire sefer amadlar.

Saint Gothard sava

Nisan 1664de veziriazam Fazl Mustafa Paa, Belgraddan tekrar, Alman seferi adyla bilinen sefere kt. Avusturyallara, spanya, Fransa ve Alman prenslikleri nemli yardmlarda bulunmutu. Avusturya Kanije kalesini kuatt. Kanije beylerbeyi Pantor Hasan Paa ok iyi bir savunma yapt. Veziriazam da ordu ile gelince Avusturya ordusu ekildi. Osmanllar Zerinvar kalesini alarak, yktlar. Baz ufak kaleler de alnd. Avusturya bar istedi. Avusturya tarihine baktmz zaman, 1664te talyan asll bir asilzadenin, Raimondo'nun Avusturya ordularnn bana geirildiini gryoruz. Bu ordu henz milli bir ordu deildi. Osmanl Avusturya bar grmeleri srerken, Raimondo, Saint Gothard savanda, Osmanl yenieri ordusunu kuatp imha ederek bir zafer kazand. Bu zafer Osmanl ordularnn ilerlemesini durdurdu. Ama gelecek iin durum Avusturyallar asndan ok mit var deildi. Nitekim bu savan sonunda Osmanllar asndan nemli bir toprak kayb sz konusu olmad. Avusturya, bu nedenle olsa gerek, XVII. asr boyunca Osmanllarla kavga etmeyi tercih etmedi. Diplomasi yollar denedi. Trk tehlikesini Hristiyan devletler birbirinin stne itmekte ve brn kkrtmaktaydlar. Avusturya gibi Fransann takip ettii politika da 174

buydu. sve Krall da ayn sistemi izlemekteydi. Kimse Osmanly zerine sratmak istemiyordu. Osmanl Avusturya, Vasvar-Eisenburg bar anlamas, 10 Austos 1664de, 20 yl iin imzaland. Almanya, bu sefer srasnda Osmanllarn ele geirdikleri yerlerin Osmanllarn olduunu kabul ediyordu. Almanya Erdele karmamay taahht ediyordu. Almanya Osmanllara 200.000 florin sava tazminat verecekti.

Vasvar-Eisenburg anlama metni

Msr beylerbeyliinde, Kahirede yenieriler mustahfizan (bekiler) diye adlandrlyorlard. Bu srada saylar 4899du. Bu yenierilerle adlarna azaban ve mtafarrika denen alt ocak daha yardmc oluyordu. Bunlarla birlikte toplam asker says 13.673di.

175

inde Jendrinin stnl, 1665

mparator Kang-xi Beijing'e giriyor

in mparatoru Kang-Hi Konfyusulua kar byk sayg gsterdi. u-Hinin Konfyus yorumu iktidara ok uygun bir yorumdu. Kang-Hi buna sahip kt. Snavlar Ming zamanndaki gibi yaplyordu. Wang-Yang-Ming retisi unutulmaya terk edildi. Okumular u-Hinin Konfyus yorumuna sadk kalmlard. Her trl yaratc yetenek kayboldu. Budizm ve Taoizmin ilerletici ynnn kaybna sebep oldu. inde sanki zaman tekrar durmutu. 1665 ylnda inde Okumularn hadmlara stnl kesinleti. Hadmlara kamu ileri yasakland ve karlnda lm cezas kondu. Pek ok hadmn iine son verildi. Bunlarn pek ou daha sonra ilerine dnm bile olsalar, artk stnlkleri yoktu. Kang-Hi her yl birka ayn at srtnda, adr iinde bozkrda geiriyordu. Orta Asyay kendine tabi hale getirmiti.

176

Uzun zamandr devam etmesine ramen belli ki Asya, Avrupa dncesini kabul etmiyordu. Ama teknik gelimeyi istiyordu. Avrupa demek aslnda Hristiyanlk demekti. Asya Hristiyanl reddediyordu. Hindistan ve ran gezip, grm olan nl Fransz gezgini ve filologu Jean Chardin ( 1643 1713 ) yle diyordu: Asya bizim Avrupamzdan baka bir dnyadr. Avrupada giyimden evlerimize kadar her yerde moda ad altnda az ok bir deiiklik grrsnz. Douda yle deildir. Her yerde ve her eyde bir sreklilik grlr. Elbiseler, yzyllardan beri nasl biilip, dikilmise, bugn de yledir. Buna bakp, dnyann bu parasnda, nesnelerin d grn, rfler, adetler, hatta konuma biimi, bugn naslsa, iki bin yldr yle olduu zannedilir . Dou bir Avrupal iin duraand. Fransada krsal alandaki krallk vergileri drlmt. Buna karlk asiller kendi alacaklarn kylden daha kolay tahsil edebilir hale geldiler. Ancak merkezden ok uzak eyaletlerin asilleri oralarda kyllere ok kt davranyorlard. XIV. Louis, durumu incelemek iin, oralara olaan st mahkemeler yollad. Kanunlar aka ineyen baz asiller idam edildiler. Bunlarn atolar ykld, ormanlar yerle bir edildi. Kraln hmndan kaanlara da gyaplarnda cezalar verildi. Ancak, sulu boyun eer ve kraln hizmetine girerse haklarn geri alabiliyordu. Artk soylularn balca ii ve grevi aylaklkt. Sanayi, ticaret veya tarmda almak, almakt ve asiller iin aypt, bir aykrlkt. alan bir soylu hemen snf iindeki statsn kaybediyordu. Onu eski statsne ancak kral tekrar getirebilirdi. XIV. Louis iin en nemli sorunlardan biri Protestan Haklarnn tasfiyesi meselesiydi. Protestanlara haklar 1598 ylnda Nantes Ferman ile tannm, Richelieu zamannda 1629 ylnda yeniden tastiklenmi ve vurgulanmt. 1665 ylnda Protestan haklarna kar saldrlar tekrar balad. Huguenotlar, Katoliklii kabule zorlanyorlard. Katoliklie dnenler eski dindalarna olan borlarndan muaf tutuluyorlard. Ayrca hem svarilere bakmak ykmllkleri bitiyor ve hem de 2 yl vergiden muaf oluyorlard. 1665de spanya kral IV. Philippe ld. IV. Felipe (IV. Philippe) spanyol ordusunun Villaviciosada Portekizlere yenildiini duyduktan birka gn sonra lmt. IV. Philippe zamannda da babas zamannda olduu gibi spanyada rvet alm ban gitmiti. Rveti en bata babakanlar yiyordu. 1665 ylnda spanya tahtna 4 yanda bir ocuk olan II. Charles kt. yle salksz idi ki Avrupa srekli onun lm haberini bekledi. Bu haberin gelmesi 35 yl srd. IV. Philippe lnce, Fransa Marie-Therezenin eyiz parasn istedi. spanyada para yoktu. Buna karlk Fransa Pay-Basnn ( Hollanda, Birleik eyaletler, Flandre) gneyindeki topraklar istedi. spanya ret etti. XIV. Louis spanyaya sava ilan etti. Bu savaa Tevars (veraset sras) sava denir. 1665 ylnda Robert Hooke mikroskobu icat etti. Bundan sonra Eustache, Malpighi, Riolen, Glisson, Graal, Swammerdan mikroskobu kullanarak ve hatta damarlara renkli sv enjekte ederek alacaklard. 1665 ylnda Osmanllar Girit hazrlklarn yapyorlard. Temmuz aynda Topkap saraynda byk bir yangn kt.

177

Fransa Maliyesi Yeni Kaynak Aryor, 1665

Colbert

Fransada kyllerin zerindeki vergi azaltlnca, hkmet yeni kaynaklar aramak zorunda kald. Bu ii de Maliye Genel Denetimcisi, Jean-Baptiste Colbert yapt. Burjuva kkenliydi. Sanayi ve ticareti koruyordu. Byk imalathaneler kurdu. Bunlar devlet destei ile yapyordu. Bu da devlet giderlerini arttrd. Bu i iin ylda 1 milyon lira ayrlmt. Bu para zorda olan hazineyi daha da zora sokmutu. Colbert dolayl vergileri birka defa arttrd. Mltezimlerle devletin arasn dzeltti. Saraydaki altn ve gm kap kacak eritilerek hazineye kondu. Saray erkannn ellerindeki de alnd. Fransann srekli paraya ihtiyac vard, Colbert de bunu buluyordu. Bir yandan da ticaret dengesini tutturarak sermaye artm salamaya alyordu. thalatn azaltlabilmesi iin lks eya retim imalathaneleri kurulmasn destekledi. Abbevillede kurulu bir imalathanede 6 binden fazla ii alyordu. Lyonda ipek dokuma atlyeleri vard ve Fransann ihtiyacnn yardan fazlasn karlyordu. Alenonda, Normandiyada dantel retimi yaplyordu. Colbert sanayinin kurulmas iin, bu mallarn ithalinden kazanaca paradan vazgemiti. Bu srada Fransa silah sanayi de geliiyordu. ngiltereden gizlice elik retim ustalar getirildi. Saint-Etiennede silah retimi balad. Fransz ordusu imdi 125.000 piyade, 47.000 svariden oluuyordu. Donanmada 276 gemi ve 60.000 mrettebat vard. Fransz donanmas 30 ylda 3 kat kuvvetlenmiti.

178

Ticaretin geliebilmesi iin Akdenizi Garonnea balayan gney kanal ald. Saint-Omer ile Calais arasnda kanal yapmna baland. Kanallarn dnda yeni kara yollar da yaplyordu. Eski yollar geniletildi. lke iindeki gmrklerin bir ksm kaldrld. D ticaretin gelimesi iin ayrcalkl d ticaret irketleri kuruldu. Yeni smrgeler elde edildi. D ticaret irketleri ile smrgeler uluslar aras tehdit altndaydlar ve hazineye gelir getirecek yerde, para harcatyorlard. Colbert, birbiri ile uyumlu, uyumsuz, bir birini tamamlayan veya elien pek ok nlemi yrrle soktu. Ama esas gelir kayna, hep olduu gibi, alanlarn aln teriydi. Eski vergiler azaltlrken, durmadan yeni vergiler konuyordu. Vergi, asillerin haralar, mltezim basks altndaki halk ise umutsuzdu ve yant bakaldrlard. 1665de veba tekrar geldi Ama bu sefer esas Londray vurdu (Byk Londra Veba salgn). Kent nfusunun 1/6 s olan 100.000 kii ld. Kral ve parlemento Londray terk etti. ngilterede II. Charles Anglikanlardan ve kralclardan oluturduu parlementoya dayanarak, onun kard kanunlarla Presbiteryenleri kamu hayatndan uzaklatryordu. Buna gre bir kamu ii grmek, hatta seimlere katlmak iin, Anglikan kilisesine iltihak edildiini yeminle bildirmek gerekiyordu. O gnden beridir, ngilizler nfuzlu devlet grevlerini alabilmek ve muhafaza edebilmek iin Anglikan kilisesine mensup olmak zorundadrlar. Dier mezhepler ancak orta halli ngilizlere aktr.

BloemVaagen1665 sava (ngiltere-Dat)

ngiltere ynetiminin Presbiteryen aleyhtarl yle boyutlarda idi ki II. Charles kaplarn Katoliklere ve dier mezheplere bile amay denemiti. Ancak parlemento krala sadkt. Ama Presbiteryenler gibi Katolikleri de uzaklatrd. Bir memuriyetin banda olan herhangi bir

179

kimse, ekmek ile arabn sann eti ve kan haline girdii eklindeki Katolik inancn ret ettiine dair yemin etmek zorundayd. II. Charles din ve mezhep konusunda aldrmaz davranyordu. Ancak yaknlar, kraln Katoliklie eilimli olduundan bahsederlerdi. Halk bu durumdan pheleniyor ama somut delil bulamyordu. Kral 1685 ylnda lrken baucuna Katolik bir papaz artt ve ona gnah kartt. 1665 ylnda kinci ngiliz-Dat sava balad. Bu savan pek ok sahasnda Hollandallar stn geldiler. nk ngiliz gemilerinin pek ounun donanmlar sklmt. Parlamentonun donanma iin verdii denekleri II. Charles har vurup, harman savurmutu. Londrada London Gazette adl ilk gazete yaynland. 1665 ylnda Fransa Osmanllara tekrar bykeli yollad. Bu oul La Hayed. Girit nedeni ile Osmanl Fransa mnasebetleri ok ktyd. Aralk aynda, Fransann Girite yardm yollamas nedeni ile Fazl Ahmet Paa La Haye huzuruna ard ve dvd. 1665 ylnda Rus ar, kendine muhalefet eden Moskova Patriini hizaya getirmesi ile ilgili bir mektubu stanbul Ortodoks patriine yollad. Padiahn msaadesi ile Patrik, Antalya ve skenderiye patriklerini Moskovaya yollad. Bunlar arn istedii dini dzeltmeleri yaptlar.

Fener Rum okulu (Patrikhane yakn)

stanbul Ortodoks Patriklii iin Fener Patrikhanesi ad ge tarihlerde kullanlm bir tabirdir. Fatih Patrikhaneyi Georgios Skholarios Gennadiosa teslim ettiinde, Patrikhane Pammakaristosta yani bugnk Fethiye Camii olan yerdeydi. Patrikhane daha sorma Fenere, birka deiiklikten sonra da Aya Yorgi kilisesine tanmtr. Bu kilise Tanzimattan sonra yaplm olan Fener Rum Erkek lisesinin alt tarafndadr.

180

Fener Patrikliine, Osmanl mparatorluu Ortodoks tebaasn emanet etmiti. Bu kilise Ortodoks halkn vergilerini topluyordu. mparatorluk asndan ve tebaa asndan bu ok nemli bir grevdi. Ayrca herkes kendi cemaatine uygulamak zere, Yahudi Hahaml ve Ermeni Patriklii ile birlikte Ortodoks Patriklii de kendi cemaatinin medeni kanun muhtevas dediimiz evlenme, boanma gibi ileri grp, bunlarn kaytlarn tutuyordu. te patriklik burada Roma hukukunu uyguluyordu. Bu hukuk kodekslerden geldii gibi, herhangi bir deiiklie uramadan, uygulanyordu. Patriklik, devlet adna vergi toplama ve cemaatin medeni haklarn uygulama dnda ok nemli bir grev olarak Ortodoks halk iin eitimi dzenliyordu. Yunan, Arnavut, Makedon, Bulgar ve Srp okullarn denetliyordu. Bu denetleme tabii ki Grek dilinin ne kartm, okullar Greke eitim yapar olmutu. Bunun sonucunda da eitim grm Arnavut, Bulgar vs kendini Helen zannetmeye balamt. Ortodoks lkelerde milliyetilik geliince, bu kavga sadece onlarla Trkler arasnda olmamtr. Ayn iddet de kendi aralarnda da meydana gelmitir. Daha sonra Sultan Abdlhamit bunu kullanacak ve bir denge oluturacaktr. ttihat ve Terakki ibana gelince Kiliseler kanunu ile Ortodoks kiliseler arasndaki bu mcadele durdu. Bu da o lkelerin Osmanl mparatorluundan kopmasn kolaylatrd. 1665 ylnda Oyrat hanlarndan Sennge Rusya ile diplomatik ilikiler kurmutu. Bu sene ilk Oyrat elisi Moskovaya gitti. Karlkl olarak elilerin gidip, gelii balamt. Rusya ile ticari ilikiler de balamt. Gney Sibirya halklarnn vergiye balanmas konusu da grlyordu.

181

Fermat

Pierre de Fermat

Pierre de Fermat (1601, Beaumont-de-Lomagne 12 Ocak 1665, Castres), Bask kkenli Fransz hukuku ve matematikidir. Yarg olmak iin Toulouseda almtr. Fermat, memurluundan geriye kalan zamanlarnda matematikle uramt. Differansiyel hesaba geometrik olarak yaklamt. Saylar teorisinde nemli sonular bulmu, olaslk ve analitik geometriye de katklarda bulunmutur. Modern saylar kuramnn kurucusu olarak kabul edilen matematikisi Pierre de Fermat'n adn tayan Fermat teoremi, u ekilde ifade edilebilir: Herhangi x, y, ve z pozitif tam saylar iin,

ifadesini salayan ve 2'den byk bir doal say yoktur.

182

Fermat, bu problemi zm, kant bulduunu sylemesine ramen kant bulunamamtr. Fermatdan sonra matematikiler bu nermenin bir trl iinden kamamlardr. Fermat'n brakt defterler arasnda teoremin kantna rastlayamadklar gibi, kendileri de ne doruluunu ne yanlln kantlayabilmilerdir. 300 yl sonra, bu teoremin Shimura-Taniyama Konjektr'nn bir zel durumu olduu anlalmtr. Ardndan da 1993'te ngiliz matematiki Andrew Wiles, eski rencilerinden Richard Taylorun da yardmyla ve cebirsel geometrinin ok karmak aralarn kullanarak teoremi kantlamann bir yolunu bulmutur.

183

Sabbatay Zevi, 1666

Sabbatay Zevi

1666 ylnda in Cizvitlerinin ve Hristiyanlarnn ba Schall ld. mparator Kang-Hi (Kang-xi, Kang-hsi) de ergen olmutu. Schall yerine Verbiesti getirtti. Verbiest, Mslmanlarn takvimde hata yaparak aray 1 ay atklarn iddia etti. Mslmanlar ise byle olmas gerektiini sylyorlard. Kang-Hi, bir gne saati getirtip, Mslmanlara ve Verbieste yarn len vakti gnein bulunaca yeri hesaplamalarn istedi. Verbiest hemen hesaplad, Mslmanlar bir sonuca varamadlar. Avrupallar aka stn durumdaydlar. Verbiest takvimi dzene koydu. Verbiest astronomi dairesi bakan, altnc sradan mandarn, astronomi ve matematik konularnda profesr yapld. Cizvitler in iin top dkmeye baladlar. Bu toplar sayesinde Manular, bakaldrlar ezecek, Amur rmanda Ruslar ve Zungharlar (ungarlar) yenecektir. Cizvitler diplomatlk da yapmaya baladlar. Osmanl veziriazam Fazl Ahmet Paa, Alman seferinden dndkten sonra, padiah IV. Mehmet tarafndan Girit savan bitirmekle grevlendirilmiti. Kprl Mehmet Paa anakkaledeki Venedik tehdidini ortadan kaldrdndan bu yana 10 yl gemiti. Ancak

184

daha nemli sorunlar nedeni ile sra Girite gelememiti. Fazl Ahmet Paa Kasm 1666da Girite geti. Giritte Venedikin elinde Kandiye ile birka kk kale kalmt. Ama Kandiye, uluslar aras bir problem halindeydi. Hristiyan Avrupa ve Mslman Osmanl, bu kaleyi savunmay veya drmeyi prestij meselesi haline getirmilerdi. 1666 ylnda Krm Han Mehmet Giray 12 yllk saltanattan sonra ld. Divan yerine Adil Giray getirdi. Adil Giray, oban Devlet Girayn kk olu, I. Fetih Girayn torunuydu. Adil Giray 5 yl hanlk yapt. Osmanllarda, zmirli bir Yahudi olan Sabbatay Zevi, 1666 ylnda kendini Mesih ilan etti. Osmanl topraklarndan ve dardan etrafnda mritler toplanmaya balad. Tm dnya Yahudileri arasnda coku ile karlanmt. nde gelen Hahamlar, Sabbatay Zevinin Mesihliini tehlikeli bir samalk olarak ret ettiler. Ancak Sabbatay, yaknda bir araya gelecek olan 12 Yahudi kabilesine yarglar semiti. Filistin Yahudileri Sabbataya akn ettiler. Natan, Osmanl mparatorluu kentlerine, talya, Almanya ve Polonyadaki Yahudi cemaatlerine iyi haberi bildirdi. imdi tm Yahudi dnyas Mesihin peindeydi. Yahudilerin asrlardr ektikleri ileler, Kabala retisi, dnyann sonunun geldii fikri, Bat Hristiyanlndaki gelimeler, tm bunlar Sabbatay Zevi kltrne yarad. Yahudilik tarihi boyunca pek ok Mesih iddias olmu ama hi biri byle youn destek grmemiti. Sabbatay hakknda kukular olanlarn bunu aka sylemesi tehlikeli hale gelmiti. Tm Avrupa Yahudileri imdi nee iinde birbirlerine Sabbatay Zeviyi haber veriyorlard. Her yerde ilanlar veriliyor, Polonya ve Lituanyada halk alaylar tertipleniyordu. Osmanl Yahudileri sebat (sebt) gn dualarnda Sultann ad yerine Sabbatay koydular.

185

Byk Londra Yangn

Tunusta tarm gelirlerini kontrol imkanna sahip bir aile ynetimi ele alyordu. Bu aile Day Utman ile balamt. 1613 1631 yllar arasnda Murat Krs Osmanldan Paa unvann ald ve grevini olu Hammudaya brakabildi. Hammuda, Muratolu adn ald. Hanedan Tunusu 1702 ylna kadar ynetti. 1666 ylnda I. Muratn yerine olu II. Murat geti. Murat Bey kendisi ile dalaan daylar devirdi. 1675 ylna kadar iktidarda kalacakt. Fransa retici glerini asillerin hizmetine vermiti. Merkezi ynetim asillerin saygnln arttrmaya alyordu. Bu uurda soylulam burjuvalar bile ypranyorlard. Unvanlar ve ayrcalklar ellerinden alnyor, yeni vergiler tahakkuk ettiriliyordu. Soylulam burjuvalar ypratlsa bile, soyluluk unvan verilmesi bir gelir kaynayd. Maliye bakanl sk sk bu yola bavuruyordu. Londrada tam veba sonlanmt ki byk bir yangn kt (Byk Londra Yangn). 13.200 ev ve 87 kilise ve St. Paul Katedrali yand. Hindistanda, Babr mparatoru Evrengzibin (Alemgir ah) kuvvetleri, Portekizleri Bengal kenti limanndan kovdular. saac Newton (1642 1727) bu yllarda matematik, mekanik, optik zerinde almaya balad. Gne n tayflara ayrmak iin optik prizmay kulland. Pascaldan sonra 1666da ngiliz Samuel Morland da (1625 1695) hesap makinesini bulmutu. Moulay al-Rashid (Mulay el Rait), Fas ynetimini eline geirdi.

186

Kutsal Ferman, 1667

Kang-Hi avda ve korumalar

1667 ylnda ran Safevi tahtna Sleyman kt ( 1667 1694 ). ah Abbastan beri ran ordusunun belkemiini oluturan Trk boylarnn ordu iindeki gc iyice azalmt. Buna paralel Safevilerin gc de azalyordu. Yeni ahlara atalarndan karakter miras olarak ne kald pek belli deildi. Hepsi ar iki iiyor ve zevk ile sefaya dyorlard. in edebiyatnda anne ve babaya boyun eme gklere karlyordu. mparator lkenin babasyd, hkmdara ballk tleniyordu. Kang-Hi (Kang-hsi, 16631722), btn bu edebiyat bir araya toplatt. 44 cilt tutan bir klliyat olutu. 36 cilt halinde klasik edebiyat ve in szl ortaya kt. Kang-Hinin kendisi de ynla msra yazd. 1670 ylnda Kutsal Ferman adl eseri, 16 adet de manevi zdeyi yazarak Okumu Kii saygnl kazand. 1667 ylnda inde Hristiyan says 300 bine ulamt. Manular isyanlar bastrm, topraklara dokunmamlard. Jendri yava yava Manulara snmaya balamt. imdi sarayda Minglerin haremaalar yoktu. Klikler yoktu. Onlarn yerine lkenin ilerinin konuulduu bir ortam domutu. Hkmet ileri iin in bilginleri aranyordu. Akademiye ait olanlar kitleler halinde Pekine akn etmeye baladlar. 187

inde yeniden bir ykseli balamt. Bu yeni dnemde Jendri de kylye kar davranlarnda biraz daha temkinliydi. Klikler yok olmu, rvet ortadan kalkmt. 1667 ylnda Zunghar (Cungar) Han Sengge, nc ve sonuncu Altan Han Erinchin Lobsang Tayijiyi ele geirdi. Bylece uzun yllardr blgede devam eden Altay Hanlar hakimiyeti sona erdi. Osmanl mparatorluunda, Fazl Ahmet Paa Girit savan fiilen ynetmeye balamt. Venedik ile durmadan bar grmeleri yaplyor, ama bu grmeler neticelenemiyordu. Osmanllarda iyice tahkim edilmi olan Kandiyeyi ele geiremiyorlard. Ancak Osmanl basks gn be gn artyordu.

188

Dininden Dnene Para

ngiltere-Dat ikinci sava kinci ngiliz-Dat sava ngilterenin stnl ile bitti. Breda anlamas ile Hollanda Kuzey Amerikadan el ekti. O zaman 2.000 kiilik nfusu olan Yeni Amsterdam ehrini (New York) ngiltereye brakt. Rusya ve Lehistan uzun sredir, Ukrayna zerinde hakimiyet kurabilmek iin birbiri ile savayordu. 1667 ylnda aralarnda anlaarak Ukraynay paylatlar. ki lke arasndaki snr Dinyeper nehri oluyordu. Bu arada Ukrayna Kazaklar da bu iki devletten birinin ynetimi altna girmiti. Kazaklar direnmeye alyorlard. Fransada 1667de Fransada Protestanlar Katolikletirme abalar devam ediyordu. Hkmet Dinden Dnenler Kasas n oluturdu. Katoliklii kabul edenlere sosyal statlerine bal olarak para veriliyordu. Veraset Sava balad. Fransa, Flanders ve Franche-Comtye saldrd. Fransa ordusu grenadiers (el bombas atan askerler) kullanmaya balad. 1667 ylnda, Don Kazaklar, balarnda Stepan Razin olmak zere Hazara doru nemli bir akn yaptlar. Stepan Razin zengin bir ailedendi. Don Kazaklarnn elilik heyetlerinde yer alm, deneyimli ve dengeli bir kiiydi. Sefer balaynca Kazaklar Hazar kysndaki Layik kasabasn ellerine geirdiler.

189

Kan Nakli, 1667

1667den itibaren Newton Cambridge niversitesinde matematik profesr oldu. 1667 Nisan aynda byk bir deprem Dubrovniki yerle bir etti. Halknn yars ld. nsanlarda ilk kan transferi Dr Jean-Baptiste Denys tarafndan gerekletirildi. 15 yalarnda bir olan ocuuna koyun kan transfer edilmiti. Nakil baarl oldu ancak daha sonra hasta lnce Denys cinayetle suland.

Hooke'un izdii pire

Robert Hooke, nefes almak iin kan dolamnn art olduunu gsterdi. Kafkasyada meydana gelen depremde 80.000 kii ld. Babr mparatoru Alemgir, Shivajiyi Raja yaparak ve vergi toplama yetkisi vererek kendine balad.

190

Canllar tohumdan kar, 1668

Kazaklar Hazar denizinde gelip, ran kylarn yamalyor, yakp, ykyorlard. 1668 ylnda ran Hazar denizine bir donanma indirme karar ald. Ancak karara ramen bir ay hibir ey yaplmad. nk ay Akrep burcundayd. Ky halk katlediliyor, yardm istiyordu. Ama ay Akrep burcundayd. Mslman Peygamberi, ayn Akrep burcunda olmasn hayra alamet grmemiti. te bu nedenle tehlike var diye yaplacak her ey erteleniyordu. Bu rnekteki gibi, ranllar, Hindular, inliler sanki bir bynn iine hapsolmulard. Tlsmlar, muskalar, nazarlklar, byl ilalar, hayat byler arasna skp kalmt. Tek hayata k tutan astrolojiydi. Hele Kuran her eyi dikte ettiriyordu. Oturup, kalkmak, yiyip imek, kar koca ilikileri yani yaamn her durumu Kurann, o yetmez ise Snnetin iine hapsolmutu. Avusturya mparatorluuna bal Macarlarn Protestan olanlar bask altndaydlar. Avusturya onlar Katolik olmaya zorluyordu. Macar Protestanlar korunmak iin Osmanl mparatorluuna bavurdular. Ancak bu srada Fazl Ahmet Paa Kandiye kuatmas ile meguld, Macarlarn talebi ele alnamad. Fransada XIV. Louis batan beri bir Fronde hareketinden korkuyordu. XIV. Louis, iktidarnn ilk yllarndan balayarak, meclislere kar sava at. Meclislerin (ehir meclislerinin ve zellikle Parisin) siyasi ve iktisadi ayrcalklarn ellerinden almaya alt. En nce, yeni kanunlar geerken meclisin sahip olduu erh haklarn (uyarma hakkn) snrlad. 191

1668 ylnda XIV. Louis bizzat Paris Meclisine gitti. Tutanaklardaki Fronde ile ilgili tm sayfalar kard ve yrtt.

Frenche-Comte

ubat 1668de Lizbon Anlamas ile Portekiz Restorasyon sava bitti. Bu anlama ile spanya Portekizin bamszln tanm oluyordu. Portekizin Restorasyon Savalarn kazanmasnda Fransadan yollanan askeri birliklerin nemli katks vard. Hatrlanaca gibi XIV. Louis, Marie-Therezein miras meselesinden 1665de spanyaya sava amt. spanya bu savaa hazrlkl deildi. Fransa kolayca Gney Flandra topraklarn ele geirdi. Ancak bu sava dier Avrupa devletlerini kaygya drmt. ngiltere, Hollanda ve sve, hemen bir araya geldiler. XIV. Louis Franche-Comte denen topraklar terk ederek, bara gitti. 2 Mays 1668 tarihinde Aix-la Chapelle Anlamas imzaland. Fransada Lille ve Flandrann bir paras kalyordu. Don Kazaklar ran kylarnda cirit atyorlard. Safeviler sonunda donanmalarn denize indirdilerse de Stepan Razin, onlar yendi. Kazaklarn eline ok ganimet gemiti. Redi (1626 1697), Bceklerin remesi zerine Aratrmalar adl eserini yaynlad. Burada kurtlarn, cesetlerin ryp, kokumas ile kendiliinden olumadn sylyordu. Kurtlar sineklerin braktklar yumurtalardan douyorlard. Canl varlklar tohumlarn eseriydiler.

192

Girit Osmanllarn, 1669

Kandiye

1669 ylnda Cizvit Martini, inin eski tarihi ile ilgili bir kitap yaynlad. Bu kitapta, ilk in imparatoru milattan nce 2952 ylnda yaam grlyordu. Bu tarih Kutsal Kitaptaki tarihten 660 yl daha eskiydi. La Peyrerenin kuram glenmiti. Papaln in dini trenleri iin verilen 1645 ve 1656 tarihli kararlarnn her ikisi de 1669 ylnda bir Papalk kurulunca onayland. Daha nce anlatld gibi kararlar arasndaki eliki yok edilmiti. Daha sonralar 1656 karar nedeniyle, Cizvitler puta tapmaya izin vermekle sulanacaklard. Osmanllar da ise, artk, devirme usulnn zimmi tebaa arasndan uygulanmas glemiti. XVII. yzylda, bir dnemde ancak 23 bin olan toplanabilir olmutu. Buna karlk eski devirmeler kendi ocuklarn Enderun mekteplerine yollayp, Enderun odalarna yerletiriyorlard. Etna Da pskrd. Nicolosi kasabas yok oldu, 20.000 kii ld. Osmanllar Fransa Kral XIV. Louise bir eli yolladlar. Eli, dk rtbeli bir Padiah yaveriydi. Elinin gelii Fransada byk bir olay oldu. Osmanl modas balad, eliden ilham alan eserler yazld, mzikler bestelendi. Fransaya kahveyi tantan bu eli Sleyman Aadr.

193

XIV. Louis Katolikti. Mutaassp bir dindard. spanya krallarnn Escoriale ekilmesi gibi o da Versaillesa ekilmiti. Etraf rahiplerle doluydu. Fransada tek din ve tek mezhep grmek istiyordu. Protestanlardan nefret ediyor, nerede ise onlar dinsiz sayyordu. Fransz Protestanlarna kar sert tedbirler almaya balad. Halbuki bu hi de aklc bir politika deildi. Girit kuatmas Austos 1669 yl sonlarna kadar srd. Girit Venedik kuvvetlerinin bakomutan Morosini idi. O ve askerleri kahramanca savayorlard. Girit savann tm safhasnda ve bu son safhada da, her iki taraftan da pek ok tannm kii lmt ve lmeye devam ediyordu. Girite yaplan bu son Osmanl saldrs srasnda, padiah IV. Mehmette gereinde Girite gidebilmek iin Yunanistana gelmi, Teselyada avclk yapp, dolayordu. Padiah Olympos dana trmand, bu srada bir de kaza geirdi. Bu srada Fransa Girite Noailles Dukas komutasnda 16.000 kiilik bir yardm ordusu yollam, bu kuvvetler de Kandiye mdafilerine katlmlard. Ayn sonuna doru, son Venedik kalesi de teslim olmaya karar verdi. Bundan sonra Venedik ile baz palangalar onlarda kalmak art ile bar imzaland. Girit Osmanllarn olmu, 24 yllk sava bitmiti. Osmanl ordusu kente girerken yerli Rumlar alk tutuyor, lehte nmayi yapyorlard. Girit sava ok uzun sren bir savat. Bu savan bu kadar uzamas Osmanl toplumunda byk sarsntlara sebep olmutur. Hatrlanaca gibi, bu sava srasnda Venedikliler anakkale kn kalyonlarla kapatnca, kadrgalardan oluan Osmanl donanmas anakkaleden dar kamamt. Bu da Osmanlnn gemi teknolojisinde nemli bir deiiklik yapmasna neden oldu. Osmanllar kalyon yapmaya baladlar. Ancak bu yeni teknoloji de bir kalyon bir kadrgann drt misline mal oluyordu. Ortalama bir kalyon da 60 70 top bulunuyordu. Ama ambarl bir kalyona 130 top konuluyordu. Bilindii gibi uzun zamandr, Hali tamamen bir tersane mntkas olmutu. Hatta o kadar ki XVIII. Yzylda III. Selim ve II. Mahmutun kk ve yallarn bile yklarak tersane blgesi iine alnacaktr. Osmanllar iin sanayi ve askeri sanayi her eyden daha nemliydi. Zaman iinde gelien tersane stanbulda Galatadan Haskye kadar tm blgeyi iine ald. Tersane blgesinde asayi Kaptan Paaya aittir. Bu blge Kaptan Paalarn yaptrd cami ve imaretlerle doludur. Zamann Venedik kaleleri Barok a kaleleriydi. Bunlar, Fatih Sultan Mehmet dneminin kalelerine hi benzemezlerdi. Bu kalelerin topla yklarak alnmas sz konusu bile deildi. Bu nedenle Osmanllarn Giriti almalar 25 yl srmtr ama bu savata byk bir mhendislik almas sz konusudur. Osmanl mhendislerinin nemli almalar sayesinde Girit alnabilinmitir. Ayrca Venedikliler de yle yumuak askerler deildi. nat ve kahraman savalard. Kaleyi alan byk Osmanl sadrazam Venedik kumandan Morosiniye byk bir komutana yaplacak saygy gstermitir. Venedikliler vira ile teslim olmamalarna ramen, yle olmu gibi davranlmtr. Bu srada Osmanl hukuku gittike slamlamt. Bunun en nemli etkileri toprak mlkiyetinde grlyordu. Giritte Osmanl devleti topran en st mlkiyetini almad. Girit kylleri topraklarnn mlkiyetini ellerinde tuttular. Miras ile toprak varisler arasnda

194

datlyordu. Osmanllar devletin mlkiyetine sahip olmad Girit topraklarndan bir toprak vergisi almaya baladlar. Bu hara d. Girit 450 yl Venedik hakimiyetinde kalmt. Ada Osmanllara getikten sonra hzla Mslmanlamaya balad. Bu gelime kendiliinden olmutu. Ortodoks halk din deitiriyordu. Yz yl sonra adann yars Mslman olmu olacakt. Osmanllar d sorunlarn ve orduyu megul eden nemli meseleleri halletmilerdi. Fazl Ahmet Paa orduyu bo brakmak istemiyordu. Ukraynay ele ald. Orada dank bir halde Kazaklar yayordu. Bunlar komu lkelere, bu arada Lehistan ve Osmanllara, sk sk yama aknlar yapyorlard. Tm evre Kazaklardan bkmt. Hatrlanaca gibi Osmanllarda Karadenize nehir klarndaki kaleleri kuvvetlendirerek, Kazaklarn stanbul ve Anadolu kylarna gelmelerini ancak nlemilerdi. 1669 ylnda Lehistan taht alm, seim yaplacakt. XIV. Louis, Neuburg prensi Friedrich Wilhelmi, mparator Lorraine dukas Karl destekliyorlard. Ancak Leh asilleri Michel Wisnowieckiyi kral setiler. Michel Wisnowieckinin 12.000 kiilik ahsi bir ordusu ve Ukraynada byk topraklar vard. Bu ie XIV Louis ok ierledi. mparator ise kz kardeini yeni krala verdi. 1669 ylnda, Kazaklara Lehistan saldrd. Bu Kazaklar Osmanllardan korunma istiyorlard. Osmanllar bu saldry sava nedeni saydlar. Dinyeper Kazaklar Osmanl ve Krm tutuyordu. Zaporog kazaklar ise Polonya kralndan yanaydlar. Aralarnda eliki vard ve birbirleri ile kapyorlard.

195

Yahudilerde Byk Hsran

Sabbatay Zevi, Abydos'ta hapiste

Sabbatay Zevi, Ortodoks Yahudilerin ve Haham bann husumetini zerine ekmiti. Yahudiler huzursuzlannca, Fazl Ahmet Paa nce Sabbatay Zeviyi artt, sonra da stanbulda hapse att. Daha sonra da Edirneye srd. Divan, Sabbatay sorguya ekip, ona iki tercih sundu: lm veya Mslman olma. Sabbatay Mslman oldu, yandalar da Mslman oldular. Sabbatay yandalarna Yahudi dininin stnlne olan inanc ilerinde sakl tutmalarn tlemiti. Ortodoks Yahudiler hala yaknyorlard. Sabbatay, Arnavutlukta Berata gnderildi. 1675 veya 76da orada ld. Yandalar bugn dnme ad ile anlrlar. Sabbatay Zevinin lm deil Mslmanl semi olmas btn Yahudiler arasnda byk bir hsrana neden oldu. Yahudiler Kendilerini aldatlm ve kirlenmi hissediyorlard. Kabaladan da koptular. Bundan sonra uzun bir sre Yahudilerin Kaballaya olan ilgisi bitti.

196

Don Kazaklar imdi de Volgadan yukar doru kyordu. Kazaklara Astragan kaplarn amt, aritsin de at. Kazaklar oralardaki mahkumlar serbest braktlar. imdi pelerinde bir de ynla haydut vard. Bengalde alk vard. 3 milyon kii alktan ld. Kimyac Nicolas le Fevre (1615 1669) paslanan nesnelerin arlatn saptamt. Oksijene evrensel ruh diyordu. Bu evrensel ruh k eklinde yldzlardan kyordu. Havada nesneleiyor, madenler, bitkiler ve hayvanlarda ayn sonucu douruyordu. Kan inceltip, akkanl salyordu. Alman Becker, cisimleri ayrmaz ve birleik diye snflandryordu. Birleik cisimler hem ayrtrlabilinir ve hem de tekrar oluturulabilinirlerdi. Antonio Stradivari, ilk violini yapt.

Antonio stradivari

Dnr Arnold Geulinex ld (1624 1668). Kendinden sonra pek ok dnr etkilemitir. Erdem Tanrnn dzenine boyun emektir. Akl ise Tanrnn rnei olduundan, akla uygun davranlmaldr. Ne olsa, ne yaplsa bunu sonsuz olan Tanr yapar. Sonlularn bir ey yapma gc yoktur. Sonlular kendilerini bile etkileyemezler. nsanlar olup bitenlere bakan birer seyircidir. Geulinex akl Tanrya kar koyarsa ne olacan tartmamtr. Herhalde Tanrya kar koyan akl akl deildir.

197

Rembrandt

Rembrandt'n kendi portresi

1669 ylnda byk Barok ressam Rembrandt ld (1606 1669). Rembrandt Harmenszoon van Rijn, Hollandal ressam ve bask ustasdr. Avrupa ve Hollanda sanat tarihinin en nemli ressamlarndan biridir. Hollanda'nn ticaret, bilim ve sanatta atlm yapt Hollanda Altn anda yaamtr. " In ve glgelerin ressam " olarak da anlr. Rembrandtn mezar bilinmemektedir.

198

Rambrand Nightwatch

Three Crosses 1653

199

Leibniz

Gottfried Wilhelm von Leibniz

Leibniz, Gottfried Wilhelm (16461716) Leipzig'de dodu. nl Alman filozofu, matematik, metafizik ve mantksdr. leri srd yeni dnce ve grleriyle tannan, bilim dnyasnn en nemli sistemci dnrlerinden biridir. Babas Leipzig'deki niversitede ahlak ve felsefesi dersleri veriyordu. Leibniz babasnn lmnden sonra okuldan ayrlarak kendi kendini yetitirmeye balad. Tarihe kar byk bir ilgi duyuyordu. 8 yana geldii zaman Latinceyi renmiti. 12 yanda ise Yunanca renmeye balad. Bir yandan da mantk bilimiyle ilgili kitaplar okuyordu. 15 yanda Leipzig niversitesi'ne girdi. Almanya'da felsefe tarihinin kurucusu saylan Jakob Thomasius'tan felsefe okudu. 1663'te Jena'ya giderek buradaki nl matematik bilginlerinden ders ald. Leibniz, 25 yana geldii srada yaynlanm birok nemli eseri vard. Bir ara politika ile ilgilendi, bu konuda da baz eserler yazd.

200

Leibniz, XVII. yzyl filozoflarnn ou gibi, felsefesinde Descartes'in tz kavramndan hareket etti. Leibniz'e gre dnyann, varlklarn temelinde monatlar ( tek tek varlklar, blnmez zler ) vard. Monatlar kendi kendilerine hareket edebilen, alglayabilen temel varlklard. Yalnz monatlarn z kuvvet olduu iin, ne bir ekli, ne hacmi, ne paralar vardr. Monatlar z faaliyet olan ruhsal noktalar gibi dnmek gerekir. Bundan dolay monatlar, kendi kendilerine harekete geerler. Onlar, Demokritos'un, maddecilerin atomlarndan ayran husus, maddesel olamamalar, kendi kendine hareket edebilmeleridir. Monatlarn her birinin faaliyeti, gemiin sonucu ve gelecein belirleyicisidir. Monatlarn monat da Tanrdr. Leibniz'e gre monatlar nceden belirlenmi bir dzen iinde bulunurlar. Buna nceden Dzen Kuram denir. Dnce dier dnrler tarafndan aydnlanmaya doru gtrlrken, Leibniz ortaya kp, Skolastii tekrar gndeme getirmiti. Can ekiiyor, ld, hortlad falan derken Skolastik gndeme gelmiti. Leibniz bilgili, akll ve kolayca alt edilebilecek biri deildi. Leibniz dnce sistemine gre dnce ilkeleri, genel fikirler, insan zihninde bir istihdaf olarak bulunur, tecrbeyle geliir. Leibniz Theodizee adndaki eserinde, iinde yaadmz dnyann, dnyalarn en dzenlisi, en mkemmeli olduunu sylemitir. Leibniz'in bu gr Voltaire'in Candide adndaki uzun hikyesinde gln hale getirilmek istenmitir. Diyecektir ki Mmkn olan alemlerin bu en mkemmelinde sana bir temiz sopa eksem, bu da m en iyidir? Leibniz in hakknda yazlan misyoner raporlarndan ok etkilenmiti. Bir nevi in etkisi altna girmiti. Leibniz, bilime, btn insanlar birletirecek bir ara olarak bakyordu. Buradan evrensel uygarlk kmalyd. Bu uygarlk insanln eitli uygarlklar birletirmesi sayesinde oluacakt. 1670ylndai Pekindeki Cizvit rneinden yola karak, Filadelfik Toplum ( uluslar aras bilginler topluluu ) kurulmasn neriyordu. Topluluk ilk olarak in ve Japonya ile haberleme daireleri kuracakt. in yazs, dnceleri sesle deil resimle anlatt iin Leibniz in yazsndan evrensel bir dil karmay deniyordu. Leibniz, in mparatoru Kang-Hi de aydn bir despot bulmutu. u Hiden ( u-Hi ) ve Konfyus felsefesinden etkilendii kesindir. O sralar doal bilimler hzla ilerliyor, pek ok yeni bulu yaplyordu. Canl varlklar Descartesin mekanizmi yoluyla aklamak zor oluyordu. Leibnizin dnce sistematiinde u Hinin retisine benzer kavramlar vardr. Leibnizde bilimi teknie uydurmaya alyor, Pascal ve Morland gibi hesap makineleri yapyordu. Leibnize gre ahlak (fazilet) doutand. Dardan alnan bir bilginin sonucu deildi. lm ve doum denilen eyler yoktu. Bunlar sadece monatlarn sonsuz gelimesinde birer grnt. Tanr, monatlar monat, bu iyi alemi bir zorunluluk olarak yaratmt. Btn mkemmeldi. Btnn iindeki her eyde mkemmeldi. Baka bir ey yaplamazd. Tanr evreni de, fazileti de yaratmt. Locke ile Leibniz hep atmt. Bu atma yeni ile eskinin, zgr dnce ile skolastiin atmasyd. Biri olaylardan kavramlara giderken, dieri kavramlardan olaylara gidiyordu.

201

Rusyada syan, 1670

lk Dalai Lama

1670lere gelindiinde Baltk denizinde Hollandann rekabetine dayanamayan Hansa artk tamamen silinmiti. 1670 ylnda, Orta Asyada, Zunghar (Cungar) Han Sengge, vey kardeleri een Tayiji ve Zotov tarafndan ldrldler. Bunun zerine Tibetten hemen dnen gen kardei Galdan (Goldan), vey kardei eenden rvan ald. een bertaraf edildi, Zotov Zunghar (Cungar) dna srld. Tibette Budist din adam olan Galdann eitimi drdnc Panchen Lama ve Fifth Dalai Lama tarafndan yaplmt. Galdan Cungar hakimiyetini eline alnca, Senggenin iki olu Sonom Rabdan ve Tsewang Rabtan, Galdana ba kaldrdlar ancak baarl olamadlar. Osmanl mparatorluuna tayin edilen yeni Venedik balyosu Alvise Molindi. O, 1670 ve 71de stanbul ve dier Osmanl limanlarnda Venedik kurumlarn ve ileyilerini tekrar yoluna koydu. Ticari ve Osmanl ilikileri asndan Girit sava geride kalm oldu.

202

Bu ve bundan sonra Venedik krfezinde Cezayir korsanlar yapmadklarn brakmamaya baladlar. Aslnda bu yaplanlar Osmanl devleti yaplsn istemiyordu, ama Berberilere de szn dinletemiyordu. Msrdaki Osmanl varln kuvvetlendirmek, yaplan mali ve idari reformlar desteklemek iin Osmanl Divan, Kara brahim Paa ynetiminde, 2.000 kiilik askeri kuvveti Msra yollad.

Stepan Razin Volga'da

1670 ylnda balarnda Stepan Razin olmak zere Don Kazaklar tekrar Volgaya gittiler. Bu sefer Boyarlarn dmanlar olduunu sylyorlard. Ama ara kar deillerdi. Halk Stepan Razinin yannda ar Alexisin de olduunu sylyordu (ar Alexis oktan lmt). Serf olmu kyller, balarna gelenleri ardan deil Boyarlardan veya toprak sahiplerinden biliyorlard. Kazaklarn gelii ile birlikte halk ayakland. Btn Volga ve Ukrayna ayaklanmt. Serfler manastrlar kuatyor, malikaneleri basp, yamalyordu. Sonunda hkmet kuvvetleri geldiler. 2 gn sren savalardan sonra kyl ve Kazak gleri yenildiler. Razin yaral olarak birka adam ile Don blgesine ekildi. Onu zengin Kazaklar yakalayarak Moskovaya yolladlar. Rusya Ortodoks Patriklii, dinde Ha karma ve sann Adn syleme ekli gibi birka ufak deiiklik yapmt. Halk eski ekillere balyd ve kendilerine eski mminler dendi. Bunlar resmi kiliseden ayrldlar. Dini bir muhalefet oluturdular. Hkmet de bunlar takibe balad. Rus halk dardan gelen deiikliklere kapalyd.

203

Fransz Osmanl likileri, 1670

Fransa, Axe-la Chapelle Anlamasndan sonra gelecek ile ilgili diplomatik hazrlklara balamt. . Doverde ngiltere ile Fransa gizli bir anlama imzalamlard. Bu anlamaya gre XIV. Louis, II. Charlesa ylda 200.000 pound verecekti. Buna kar Charles Katoliklere kar olan kanunlar yumuatacakt. ngiltere yava bir dnmle yeniden Katolikleecekti. Fransa ngiltere kral II. Charlesn desteini salamt. sve ile anlama yapt. Hollandadan silah almaya balad. Bu srada Franszlar Senegalde ilk yerleimlerini kurdular. Orange Hanedanndan Williamn annesi ngiltere kral Stuart hanedanndan I. Charlesn kz Mary idi. Yani u andaki ngiltere kral II. Charles, William dOrangen daysyd. Stuartlar, Orange hanedanna borluydular. William bu borcu konumak zere ngiltereye gitti. Grmeler sonunda, 2.797.859 guilder bor 1.800.000 guildere indi. Bu srada II. Charles yeenine Fransa ile ngiltere arasnda gizli olarak yaplm olan Dover Anlamasn gsterdi. Bu anlamaya gre Dat Cumhuriyeti (Birleik Eyaletler, Netherland, Hollanda) paralanacakt. Bu eyaletlerin bir ksm Orange hanedannn hakimiyetine verilecekti. Vatansever bir kii olan Williamn bu giriime ortak olmas dnlemezdi. 1670 ylnda Fransada Don Perignon ilk ampanyay imal etti. Bu srada Kuzey Amerikada mcadele sryordu. spanyol sava gemileri Charleston, South Carolinay bombalad. Bozulmu olan Fransz Osmanl ilikilerinin dzeltilebilinmesi iin Fransa stanbula Nointel Markisini tayin etmek istiyordu. Osmanl Divan bu tayini kabul etti. Nointel Markisi, stanbula 4 harp gemisi eliinde geldi. Bunlar Fransann en modern ve yeni gemileriydi. Ayrca, Osmanllar etkilemek iin tepeden trnaa boyanm ve sslenmiti. Nointelin maiyeti de kalabalkt. lerinde Binbir Gece masallarn Franszcaya tercme eden Antoine Gallanda vard. Galland ayrca pek ok Trke eseri Franszcaya da tercme etmitir. Nointelin yannda ayrca nemli seyyahlardan Chevalier de Chardin vard. Nointel stanbula gelir gelmez, Osmanllarn zenginlii karsnda hayranla kaplmtr. Prlanta, zmrt, yakut, firuze talar ile doyasya ilenmi niformalar giyen hassa askerleri Nointeli hayretler iinde brakmt. Fransz elisi stanbul sadaret kaymakam Merzifonlu Kara Mustafa Paadan balayarak, sra ile huzura kabul edile edile en sonunda padiahn huzuruna kt. Ancak orada hem ban yeteri kadar emedii iin zorla ba edirildi ve hem de 15 dakikalk nutku padiaha 2 cmle ile zetlendi. Sonuta Fransz elisi, Padiah tarafndan hi de iyi karlanmamt. Bu yllarda Osmanl d ilikilerini Albert Vandal yle anlatmaktadr:

204

 En medeni milletlerden en barbarlarna kadar dnyada her devlet, askeri gcnden korktuklar Trklerin karsnda eiliyor ve Trklerle ho geinmeye alyorlard. stanbul, btn milletlerin diplomatlar ile dolup, boanan bir merkezdi. Osmanl taht etrafnda secdeye kapanmak iin bykeliler birbirleri ile rekabet ediyorlard. Bir tarafta halife sfat ile hkmdarnn tazimlerini sunan Buhara elisi, dier tarafta tantana ile birbiri ile yaran Alman mparatorunun ve Lehistan kralnn elileri grlyordu. stanbuldaki bykelilerin bandolar, harp gemileri, her eyleri vard. Tren alaylar tertipleniyor, trenlerde Hazreti Meryemin tasvirleri gzkyordu.

205

Hindistanda isyanlar, 1671

Evrengzib altn tahta

Cezayirde, 1671 ylnda, aa olan Ali avu, Osmanl Paasn kabul etmeyi reddetti. Bunun zerine Sultan Cezayirin ynetimi Ali avua brakmay kabul etti. Bylece Cezayir, Osmanl imparatorluunun szde vassal haline geldi. 1671 ylnda Cezayirde 1659da balayan yenieri aalar devri bitmiti. Bu yl iktidar yenierilerden leventlere geti. Amirallerden Hac Mehmet Day, 1681e kadar10 yl Cezayiri ynetti. Cezayir Divan yaam boyu srecek daylk unvann veriyordu. Day da bir btn olarak iktidar elinde tutuyordu. Maripte yenieri says azalyordu. Anadoludan gelenler daha karl olduu iin levent yazlmay tercih ediyorlard. Anadolu genlerinin Cezayir yerli halk ile evlenmesinden olan kuloullar ise gittike oalyorlard. Kuloullar yenieri ve levent olamyorlard. Bunlardan oluturulmu ayr birlikler vard. Hindistan mparatoru Evrengzib (Alemgir ah) (1618 1707) banaz Mslmanl nedeniyle, Hindulara zulmediyordu. O mparatorluk birliinin Mslmanlar arasnda daha

206

byk bir disiplin salanmas ile korunacana inanmt. Tapnaklar okullar ykyordu. Cizre vergisini tekrar koydu. Hindular zorla Mslman yapmaya balad. Buna kar nce Mahratlar sonra Sihler bakaldrdlar. mparatorluk subablk denen byk paralara, onlarda nabablk denen daha ufak paralara blnmt. mparator kendine bal olanlar arasndan bu byk grevlileri seiyordu. Bu yneticiler mparator iin asker besliyor, dzeni srdryor, vergi topluyordu. Toplanan verginin bir blm her sene mparatora yollanyordu. Bu yneticilerin her kyde bir birlii vard. Ancak bunlarn dnda, eyaletlerin ounda, Rajput (Raput) racalar gibi mparatora vassal olarak bal olan prensler veya feodaller vard. Bunlar demin bahsedilen yneticilere bal deillerdi. Onlar da askeri hizmetle ykmlydler, vergi dyorlard, mparatora dorudan balydlar. Bunlar en nemlileri Gneyin vassal prensleriydi. Bu mparatorluk karargah kurmu bir orduyu hatrlatyordu. Bu mparatorluk yaps ok kolay feodaliteye uygun bir yapya, yer yer dnebiliyordu. likilerden szeren ve vassal ilikiler douyor, her biri kendi blgesinde elinde bir fief tutuyordu. Tabii her durumda yk kylnn srtndayd. Babr Hanedan bilindii gibi Trk-Mool ortak yapm bir hanedand. Bunlar bizce Trk saymak, Mool saymaktan daha dorudur. Her Trk imparatorluunun yapt gibi dier uluslarn zerine bir rt gibi gelmilerdi. Ve kendinden nceki ve evredeki tm gelimilikten sonuna kadar yararlanyorlard. Din, rk gibi bir ekinceleri yoktu. Ynetim kademelerinde ranllar kullanmlard. Afganllar ile Raput Hindularn orduda asker yapmlard. Sarayda ran dili konuuluyordu. Uzun zaman Hindulara kar da bilge bir politika izlemilerdi. Ancak, imdi, Evrengzib (Alemdar) zamannda dengeler bozulmutu. Hindu senyrleri ve ii Mslmanlar grevlerinden ald. Bir Snni olarak ii kafirlere kar hn ile doluydu. Mahratlar bakaldrdlar. Mahratlar, Goa ile Godaveri arasnda yaayan ok iyi hafif svari olan bir halkt. Bu hnerleri nedeniyle imparatorluk, Mahrat eflerini imparatorluk grevlisi olarak kullanyordu. Bunlar st kastlara hizmet ile ykml, kastlarn en alt katman olan Sudra kastndandlar. Bir grevlinin olu olan Sivaji bakanlnda Mslmanlara ba kaldrdlar. Mahratlarn hareketi Hindu kyller arasnda byk saygnlk kazand. Onlara topraklar ve Hindular Mslmanlara kar koruyan insanlar olarak bakyorlard. Hindular, Mahratlar dmann her hareketinden haberdar ettiler. Onlar donattlar. Evrengzib Mahratlara kar ok uzun bir sre mcadele etmek zorunda kald. Yine de ba edemedi. Mahratlarn peinden Sihler isyan ettiler.

207

Guru Tegh Bahadur

Bu srada Nepalde, 1671 ylnda Dalay Lama, Zunghan Han Galdana Han unvann verdi. Don Kazaklar Ruslara kar ayaklanmlard, Rusya bu bakaldry 1671 ylnda bastrd. Polonyaya bal Kazaklar ise Osmanllardan yardm istiyorlard. Zengin kazaklar tarafndan yakalanp, Moskovaya yollanan Razin Kzl Alan da boynu vurularak 6 Haziran 1671de idam edildi. Bu ayaklanma halkn dnde nemli bir etki yapt. Razin efsanevi bir halk kahraman oldu. 1671 ylnda Fransada Sorbon yalnzca Aristonun retilmesini istedi. Kilise Dekartla kar kyordu. Fransa kral ta giyerken ettii yemine uyarak Dekartl yasaklad. 1671 ylnda Krm tahtna I. Bahadr Girayn olu I. Hac Gazi Selim Giray oturdu. Tahta getiinde 37 yandayd. Krm Hanlar iinde nemli bir yeri vardr. 4 defa da toplam 23 yl hanlk yapmtr.

208

Osmanl Lehistana Saldryor, 1672

IV. Mehmet

Leibniz 1672 ylnda, 26 yanda ileri modern matematik almalarna balad. Bundan 3 yl sonra saac Newton'dan bamsz olarak Calculus'un temel teoremini kefetti ( Fundamental Theorem of Calculus ). Pek ok yl Leibniz ve saac Newton taraftarlar arasnda kimin Calculus'u kefettiine dair bir tartma olsa da uan Leibniz ve saac Newton Calculus'un babalar olarak kabul edilmektedir. Osmanl Divan Hetman (Prens) unvan ile Dinyeper Kazaklar efi Doroenkoya Kuzeybat Ukraynann ynetimini vermiti. Ukraynann en byk paras ise Krm Hanlnn elindeydi. Lehistan Doroenkonun Osmanllara balanmasndan huzursuzdu. Polonya, Ukraynaya asker yollayarak Doroenkoyu tehdit ediyordu. Osmanl ise Lehistann elini Ukraynadan ekmesini istiyordu.

209

Kamanie Kalesi

Padiah IV. Mehmet, Ordunun bana geerek Lehistan seferine bizzat kt (Mays 1672). Osmanl ordusu istihkamclarndan Belgratl Zaim Yusuf Aa, Tuna zerine 7 m eninde 565 m uzunluunda bir kpr kurdu. Osmanl ordusu Lehistan snrn at. Doroenko ynetimindeki Dinyeper Kazaklar da orduya itirak etmiti. Krm Han Selim Giray Bar kalesini eline geirdi. Osmanllar Kamanie ve lbav kalelerini ele geirdiler. Polonya ok zor durumdayd. Bar istedi. Polonya ylda 220.000 altn yllk vergi verecek, Podolyay Osmanllara terk edecek, Ukrayna Kazaklarna saldrmayacak ve efleri Doroenkoyu tanyacak, Krm Hanlarna eskiden olduu gibi belli bir vergi deyecekti. Anlama 17 Ekim 1672de imzaland. 1672 ylnda Budann kuzeyinde Polonyadan alnan Kamanie bir eyalet olarak dzenlendi. Leh kralnn yapt bu anlamann parasal maddesini Diyet Meclisi kabul etmedi. Leh Osmanl sava tekrar balad. Osmanllarn Trablusgarp eyaletinin banda 41 yldr Osman Paa vard. 1672de Trablusgarp yenieri ocanda bir ayaklanma oldu. Osman Paa asilerin eline dmemek iin zehirle intihar etti. Osmanllarda 41 yl beylerbeylik yapan tek zat bu Osman Paadr. Msrda beylerbeyi divan toplayarak reformlar onaylatt. Jerusalem Sinodu btn dou Ortodoks patrik ve kilise temsilcilerinin katlm ile topland. Burada Ortodoksluun Protestanlk karsndaki durumu tartld.

210

Fasta Mulay el Rait attan derek ld yerine kardei smail bn erif (1672 1727) geti. smail bn erif (Mulay smail) Sudandan Fasa uzanan koca bir mparatorluun Sultan olacakt.

211

Fransa Hollandaya Saldryor, 1672

William

Diplomatik ve n almalarn bitiren Fransa Hollandaya kar askeri bir harekata giriti (Fransa-Dat Sava). ngiltere de Fransa ile birlikte hareket ediyordu (nc ngiliz-Dat Sava). Fransa hzla Utrecht, Overijsel, Gueldre eyaletlerini ele geirerek Amsterdam zerine yrd. Hollanda bar grmeleri istedi. Grmeler srasnda XIV. Louis ar isteklerde bulunuyordu. Hollanda bakt ki dman lkenin byk bir ksmn igal edecek. O da dmana vermektense, bent kapaklarn aarak topraklarn sular altnda brakmaya karar verdi. Bu yeni durumda Fransz ordusu geri ekildi ve savan arl Palatinateya kayd. Bu sava Datta bir i ynetim deiikliine sebep oldu. Fransa ile ittifak taraftar olan parti iktidar kaybetti ve Birleik Eyaletlerin bana Orange prensi William (Guillaume) geti. saac Newton, 1672de Krallk Bilimler Dernei yesi oldu. In prizma yoluyla ayrmas gr tartlmaya baland.

212

Molierein Hicvi, 1673

Hotin Kalesi

Lehistan kral Michel Wisnowiecki ld. Sobieski kral seildi. Osmanl ordusu Leh snrna geldi. Lehler Kasm aynda Hotin kalesini ele geirdiler (Khotyn Sava). Hotinin ele geirilmesi Sobieskiye byk n salad ve Lehistan tahtna oturmasna yardm etti. Fransz Osmanl ilikileri, Franszlar Girite yardm ettikleri iin zedelenmiti. Osmanllar bunu kendilerine bir hakaret olarak alglyorlard. Fransann gmrk indirimi %5di. Fransa bunu %3e ekmek istiyor ama Osmanllar krgnlklar nedeni ile oral olmuyorlard. stanbula yollanan ve orada kalan Fransz elileri ok zorluk ektiler. rnein Jean de La Haye 1636dan 1660a kadar eliydi. Olup bitenlerden ok yaknd. 1673 ylnda nihayet Fazl Ahmet Paa Franszlarla kapitlasyonlarn yenilenmesine yeil k yakt. Fransa, para karl, %3 hakkn ald. Tunusta II. Murat Bey yenieriler ile att. stnlk Murat Beyde kalmt. inde Wu San-kui ile Manular arasnda uzlama turlar devam edip, gidiyordu. Ancak tm abalar boa kt. 1673 ylnda Wu kendini imparator ilan etti. Manular zerine yrdler. Bu srada Jendri de Manulardan yana dnmt. Btn olumsuzluklara ramen Wu San-kui lmne kadar hkmettii topraklarda tutunabildi. Wu San-kuinin hkmettii Gney Bat indeki topraklar, inin tmn ele geirecek kadar byk bir orduyu besleyebilecek yapda deildi. Bamszln srdrebilecek kadar bile byk deildi. Byk komedi yazar Moliere (1622 1673) ld. Komedileri klasisizmin dna kmt. Oyunlar yaamn iinden kmadr. Tartuffe adl eseri ile ruhban snfnn kinini zerine ekti. Don Juan ile Aristokrasinin dmanln kazand. Oyunlarnn ounda Moliere Tiers 213

Etatnn kendi bilincine varmasn ortaya koyuyordu. Cimride Tiers Etatnn paraya olan dknln sergileyip, alay ediyordu.

New Amsterdam'n D

ngiliz-Fransz Dat sava devam ediyordu. Netherland (Hollanda, Birleik Eyaletler, Dat) ile Danimarka savunma anlamas imzaladlar. 23 gemilik bir Dat filosu New Yorku ngilizlerden geri ald. Ancak bir yl iinde ngilizler tekrar New Yorka sahip olacaklard. Bu srada Fransa Sri Lankadaki topraklarn geniletiyordu. Japonyada Mitsui ailesi ticaret ve bankerlik evini kurdu.

214

Yitik Cennet, 1674

John Milton Yitik Cennet'i yazdryor

John Milton (1608 1674) Priten bir airdi. Kilisenin hogrszlnden zellikle rahatszd. Dinde yeniden deiiklik, reform aryordu. Bakalarnn inanlarna ve yarglarna dayanmayan bir din peindeydi. Bir yandan da Teslis gibi geleneksel retilerden kuku duyuyordu. Yitik Cennet adl eserini yazd. Burada insan temize karmay Tanr deil eytan kuruyordu. eytan Avrupann yeni insannn ou niteliine sahipti. Otoriteye meydan okuyordu, bilinmeyenle mcadele ediyordu. Teslisin dnmeden kabul olmakszn, durumu karkt. Oul ikinci bir Tanr myd, yoksa durumu meleklerden biraz yukarda bir yaratk myd? Her durumda Baba ile Oul iki ap ayar varlkt. 215

Miltonun Tanrs yeryzndeki olaylar nceden biliyordu. Tanr, Adem ile Havvann gnah ileyeceini, eytan daha oraya varmadan biliyordu. Habilin ldrln, Nuh Tufann, On Emri, sann doumunu vs nceden biliyordu. Milton politik yaz da yazmt. I. Charlesn idamn hakl buluyordu. Cumhuriyeti olduunu sylyordu. Cumhuriyet, Tanr iradesine en uygun hkmet eklidir diyordu. Milton basn zgrln de savunmutur. Dnceyi ldrmeyi, bir insan ldrmekten daha canice saym bir kiidir. Batda, Hristiyanlar, Tanr inancn koruyorlard ama daha dnyevi bir aa giriyorlard. Yeni ortaya kmaya balayan akl dinine Teizm denecekti. Bu yeni dinde vahiyler, mitoslar, gizemler yoktu. nsann kendi abalar ile kefedebildii kiilik sahibi olmayan Deusa balyd. Yaln bir dindi. Daha sonra Aydnlanma (Illuminati) denecek olan hareketin temsilcilerinden Voltaire (1694 1778), Felsefe Szl adl eserinde bu dini tanmlayacakt. Daha ahlakl, dogmasz, insan soyu iin tehlikesiz, saduyulu kiileri ceza ile tehdit etmeyen, yeryzn kana bulamayan, tek tanrl, adil, hogrl ve insanla tapmay reten bir din .

Shivagi Bhosle- Maratha mparatorluu Kurucusu

Orta Hindistanda Shivaji Bhonsle tarafndan Maratha mparatorluu kuruldu. Dou Hindistan irketi, bu devlet ile ticari ilikilere balad.

216

Evrensel ekim Kuram, 1675

Macaristanda Protestan Katolik ekimesi devam ediyordu. Avusturya Katolikti ve Macar Protestanlarn Katolik yapmaya alyordu. Bu nedenle Macar Protestanlar Osmanly kendilerine daha yakn buluyorlard. Avusturya mparatorluu, bir yolunu bulup, Osmanl yanls Orta Macaristan Kral Stephen Tkliyi (Thkly) ldrtmt. Kraln olu Tkli mre ise taht mcadelesine girimi ve Osmanllarn yardmn istemiti. Tkli mre Protestand. Tunusta II. Murat Bey ld. Ondan sonra Muratolu hanedan iinde iktidar savalar balad. Ancak Muratolu hanedan ve ynetimi glyd. atmalara ramen iktidar elinden karmad. Prusya ordusu svelilere kar Fehrbellin zaferini kazand. Prusyann bu zaferi yeni bir gcn olumakta olduunu gsteriyordu. 217

Narragansett kabilesi yaam snrlar

Kuzey Amerikada koloniler ile Amerikan yerli kabileleri arasnda savalar yaplyordu. Bu arada Narragansett kabilesi, Connecticut ile bar imzalad. Massachusetts ise Nipmuck kabilesi ile grmelere balad. saac Newtonun evrensel ekim kuram, 1675 ylndan balayarak Londra Kraliyet Derneinde tartlmaya baland. Newton, iki madde birbirini ktleleri ile doru ve aralarndaki mesafenin karesi ile ters orantl olarak ekerler diyordu. Doann ileyiini Newton sayesinde anladk. Bugn hala orta retimde ve hatta niversite Mhendislik eitiminin ilk yllarnda rencilere Newton Fizii retilmektedir. Daha sonra greceimiz gibi bundan sonra, daha genel anlam tayan Einsteinn izafiyet teorisi ve ondan sonra da pek ok gelimi teori ortaya kmtr. Ancak tm bu gelimi teorilerin zel hali hala Newton mekaniidir. Newton mekanii yanl deildir, ancak eksiktir. ngiltere kral II. Charles Royal Greenwich Observatorynin temelini att. Nicolas Lemery (1645 1715), Pariste Kimya dersleri veriyordu. Olaylar aklamak iin Descartes ilkelerini kullanyordu. Asitlerin eki tad, kristalleirken aldklar keli yapdan geliyordu. Asit ile kprenler delikli yaplar nedeniyle kpryorlard. Cva tanecikleri yuvarlak olduu iin hep sv haldeydi. Kimyac Nicolas le Fevre (1615 1669) ise bir Fransz Protestanyd. ngiltereye gidip, orada hem sarayda alt. Londra Kraliyet Derneine ye oldu. nemli bir matematiki olan Gilles de Roberval (1602 1675) ld. Descartesin fikirlerine kar kmt.

218

20. Kitap, Faydalanlan eser ve kaynaklar

. Armstrong Karen, Tanrnn Tarihi, Ayran . Anadolu Uygarlklar Cilt 1, 2, 3 Grsel yaynlar . Bowker J., The Religious Imagination and the Sense of the God, Oxford, 1978 . Bowker J., Problems of Suffering in Religions of the World, Cambridge, 1970 . Blunder Caroline, Evlin Mark, in, letiim Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi . Campbell Joseph, Tanrnn Maskeleri, mge . Challaye Felicien, Dinler Tarihi, Varlk yaynlar . Clough Shepard B., Uygarlklar tarihi, Varlk yaynlar, . Cogido, Osmanl zel Says, Yap kredi Yaynlar . Colin A Ronan, Bilim tarihi, Tbitak . in dnyas, iletiim yaynlar . De Hartog, Leo. Genghis Khan: Conqueror of the World. London: I.B. Tauris & Co. Ltd.. 1988 . Diamond Jared, Tfek, Mikrop ve elik, TBTAK, Popler Bilim Kitaplar . Dimirti Kantemir, Kulb,1998 Osmanl mparatorluunun ykseli ve k, Cumhuriyet Kitap

. Eberhard Wolfram, in Tarihi, Trk Tarih kurumu, Ankara 1995 . Encyclopaedia Britannica. . Encyclopedia Mythica . Encyclopaedia Britannica Online. Encyclopaedia Britannica, Inc. . Encyclopaedia of Islam Online. Ed. P.J. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. Brill Academic Publishers . Encyclopedia of Islam and the Muslim World. Ed. Richard C. Martin. New York: Macmillan 2004 . Erdoan Aydn, Alevilii Ne Yapmal, Noktakitap, 2005 . Esposito, John. The Oxford Dictionary of Islam. Oxford University Press 2003 219

. Farale, Dominique. La Russie et les Turco-Mongols: 15 sicles de guerre. Paris: Economica. 2007 . Gaarder Jostein, Sofinin dnyas, Pan yaynclk, . Glpnarl Abdlbaki, 100 soruda Trkiyede mezhepler ve tarikatlar, gerek yaynevi.1969 . Hanerliolu Orhan, Dnce Tarihi, . Hanerliolu Orhan, Felsefe szl, Varlk yaynlar. . Hanerliolu Orhan, zgrlk dncesi, Varlk yaynlar. . nanck Halil, Osmanlda Devlet, Hukuk, Adalet, Eren yayn evi, st. 2000, . Jewish Encyclopedia, New York, 1901 . Lewis, Bernard. Islam in History: Ideas, People, and Events in the Middle East. Open Court 1993 . Leroux Gabriel, Eski Akdeniz ve Yakn Dou uygarlklar, Varlk yaynlar . Mantran Robert, Osmanl mparatorluu Tarihi, Adam Yaynlar, 1992 . Metin Kunt, Suraiya Faroqhi, Hseyin Yurtaydn, Ayla dekan, Trkiye Tarihi 3, Osmanl Devleti 1300 - 1600. Cem yaynlar, 1995 Cilt 3 . Mosca Gaetano, Siyasi Doktrinler Tarihi, Varlk yaynlar . Ortayl lber, Osmanl Toplumunda Aile, Pan 2000 . Ortayl lber, Gelenekten Gelecee, Ufuk Kitaplar, 2001 . nder Ali Tayyar, Trkiyenin etnik yaps, Fark yaynlar 2007 . ztuna T. Ylmaz, Trkiye Tarihi, Hayat kitaplar . Roux Jean - Paul, La religion des turcs et des mongols, Payot et Rivages, 1984 . Roux Jean-Paul, Trklerin Tarihi, Kabalc 2007 . Seignobos Charles, Mukayeseli Avrupa tarihi, Varlk . Sencer Oya, Trk Toplumunun Tarihsel Evrimi, . Sevin Veli, Anadolu Uygarlklar, Grsel yaynlar . Shepard B. Clough, Uygarlklar tarihi, Varlk yaynlar,

220

. Tanilli Server, Yzyllarn gerei ve miras, Adam yaynlar . Tlay Reyhanl, ngiliz gezginlerine gre XVI. Yzylda stanbulda Hayat (15821599), Kltr ve turizm Bakanl yaynlar 1983, . Wells H.G., Ksa dnya tarihi, Varlk yaynlar . Zeldin Theodore, nsanln Mahrem Tarihi, Ayrnt Yaynlar 1999 . en.wikipedia.org . http://www.dunyadinleri.com

221