Amerikan

Beslenme Dernei Raporu: Vejetaryen ve Vegan Beslenme

Amerikan Beslenme Derneinin (ABD) bu raporu, ABDnin Bulgu Analiz lemi ve Bulgu Analiz Ktphanesindeki bilgiler kullanlarak hayata geirilen sistematik eletiriye ek olarak yazarlarn literatre dair bamsz deerlendirmelerini de iermektedir. Kayt Analiz Ktphanesinden gelen konu balklar aka belirtilmitir. Bulgu temelli yaklamn kullanlmas, nceki deerlendirme yntemlerine nemli ek faydalar salar. Yaklamn en nemli faydas deerlendirme kriterlerinin daha net bir biimde standartlatrlmasdr; bu da deerlendirenin olas nyarglarn en aza indirerek hangi benzemeyen makalelerin birbiriyle karlatrlabileceini grme kolayln artrr. Bulgu analiz ileminde kullanlan yntemlerle ilgili ayrntl aklama iin ABDnin Bulgu Analiz lemine eriebilirsiniz: http://adaeal.com/eaprocess/ Sonu Bildirimi, destekleyen aratrma bulgularnn sistematik analiz ve deerlendirmelerini temel alan bir uzman alma grubu tarafndan yaplan bir derecelendirmeyle atanr. 1. Derece = yi; 2. Derece = Yeterli; 3. Derece = Snrl; 4. Derece = Uzman Gr Gerekli; 5. Derece = likilendirilemez (nk sonucu destekleyen ya da rten bir bulgu yok). Bu ve dier konularda bulgu temelli bilgi iin: https://www.adaevidencelibrary.

com ye olmayanlar iin abonelik: https://www.adaevidencelibrary. com/store.cfm . ZET Amerikan Beslenme Derneinin gr, tamamen vejetaryen ve vegan beslenme de dhil olmak zere, dzgnce planlanan vejetaryen diyetlerin salkl, besin eleri asndan yeterli ve belli hastalklarn nlenmesi ve tedavisinde salksal faydalar salayabilir nitelikte olduudur. yi planlanm vejetaryen diyetler, hamilelik, emzirme, bebeklik, ocukluk ve ergenlik dnemleri de dhil hayat dngsnn her safhasndaki bireyler ve sporcular iin uygundur. Vejetaryen beslenme, iinde et (kmes hayvanlar da dhil), deniz rn veya bu besinleri ieren rnlerin olmad bir beslenme biimi olarak tanmlanr. Bu makale, protein, n-3 ya asitleri, demir, inko, iyot, kalsiyum ve D ve B-12 vitaminleri gibi vejetaryenler iin anahtar durumdaki besin eleriyle ilgili gncel bilgileri deerlendirmektedir. Vejetaryen bir beslenme, tm bu besin eleriyle ilgili nerileri karlamaktadr. Baz durumlarda takviyeler veya zenginletirilmi gdalar nemli besin elerinin gereken miktarlarn salayabilmektedirler. Bulgu temelli bir deerlendirme gstermitir ki vejetaryen diyetler hamilelik iin uygundur ve anne ve bebek salk deerlerinde iyi sonu verir. Bulgu temelli bir deerlendirmenin sonularna gre, vejetaryen bir beslenme iskemik kalp hastalndan lm riskinin azalmasnda rol oynamaktadr. Vejetaryenlerde ayrca vejetaryen olmayanlara nispeten daha az dk

younluklu lipoprotein kolesterol seviyesi, daha dk tansiyon sorunu, daha dk oranlarda yksek tansiyon ve tip 2 diyabet grlmektedir. Ek olarak, vejetaryenlerde vcut kitle indeksi ve tm kanser oranlarnn daha dk grlme eilimi vardr. Vejetaryen bir beslenmenin ierdii daha az doymu ya alm ve daha ok meyve, sebze, tam tahl, yemi, soya rn, lif ve bitkisel kimyasallar, kronik hastalk riskini drebilmektedir. Vejetaryenlerdeki beslenme pratii eitleri, kiiye zg beslenme ihtiyalarn temel almaktadr. Bu kiiye zg deerlendirmelere ek olarak, gda ve beslenme uzmanlar vejetaryenleri belli besin elerinin kaynaklar, gda satn alm ve hazrlanmas ve ihtiyalarna uygun beslenme deiiklikleri hakknda eitmekte nemli bir rol oynayabilirler. GR BLDRM Amerikan Beslenme Derneinin gr, tamamen vejetaryen ve vegan beslenme de dhil olmak zere, dzgnce planlanan vejetaryen diyetlerin salkl, besin eleri asndan yeterli ve belli hastalklarn nlenmesi ve tedavisinde salksal faydalar salayabilir nitelikte olduudur. VEJETARYEN BESLENME PERSPEKTF Vejetaryen, et (kmes hayvanlar da dhil), deniz rn veya bu besinleri ieren rnleri yemeyen kiidir. Vejetaryenlerin beslenme biimleri olduka deikenlik

Amerikan Beslenme Dernei Temmuz 2009 - Sayfa 1

gsterebilmektedir. Lakto-ovo vejetaryen beslenme biimi tahl, sebze, meyve, baklagiller, tohumlar, yemiler, st rnleri ve yumurtaya dayanr. Lakto vejetaryen, beslenmesinden et, balk ve kmes hayvanlaryla birlikte yumurtay da karr. Vegan, veya tam vejetaryen beslenme biimi, yumurta, st rnleri ve dier hayvansal rnleri de dlar. Bu biimlerin kendi ilerinde bile, beslenmeden karlan hayvansal rn kapsam olduka deiken olabilmektedir. Vejetaryen beslenme tipleri zerine yaplm mevcut aratrmalar deerlendirmek iin bulgu temelli analiz kullanlmtr (1). Bulgu analizi iin tek soru tanmlanmtr: Aratrmada hangi tip vejetaryen beslenmeler incelenmektedir? Bulgu Analiz Ktphanesi (BAK) web sitesinde (www.adaevidencelibrary.com) tamam bulunabilecek bu bulgu temelli analiz sonular aada zetlenmitir: BAK Sonu Bildirimi: Aratrmada tanmlanan vejetaryen diyetlerin en yaygn iki biimi unlardr; vegan beslenme: tm hayvansal gdalardan arnm beslenme; ve vejetaryen beslenme: tm hayvansal gdalardan arnm ama yumurta (ovo) ve st (lakto) rnlerini dhil eden beslenme. Yine de, bu genel kategoriler vejetaryen beslenme ve beslenme pratikleri iinde nemli eitlilikler gsterir. Vejetaryen beslenmeler arasndaki bu eitlilikler vejetaryen beslenme pratiklerinin tam olarak snflandrlmasn zorlatrr ve vejetaryen diyetlerle dier unsurlar arasndaki belirsiz ilikilerin kaynaklarndan biri olabilir. 2. Derece = Yeterli.

Bu makalede, vejetaryen terimi, aksi tanmlanmadka, lakto-ovo, lakto veya vegan vejetaryen beslenmeyi seen kiiler iin kullanlacaktr. Lakto-ovo, lakto ve vegan vejetaryen beslenmeler en yaygn olarak incelenenler olsa da, uygulayclar dier vejetaryen veya vejetaryene yakn beslenme tipleriyle karlaabilirler. rnein, makrobiyotik beslenmeyi seenler genelde kendi beslenmelerini vejetaryen olarak tanmlarlar. Makrobiyotik beslenme byk oranda tahl, baklagil ve sebzeye dayanr. Meyve, yemi ve tohum daha az kullanlr. Makrobiyotik beslenme uygulayan baz kiiler gerekten vejetaryen deildir nk snrl miktarda balk yerler. Geleneksel Asya-Hint beslenmesi arlkl olarak bitki temellidir ve sklkla kendisini daha yksek oranda peynir tketimi ve vejetaryen beslenmeden bir nebze uzaklama olarak gsteren kltrel etkileimlere ramen genel olarak lakto vejetaryendir. Bir i gda diyeti, temel olarak piirilmemi ve ilem grmemi besinler iermesiyle vegan bir beslenme olabilir. Kullanlan gdalar meyve, sebze, yemi, tohum ve filizlenmi tahl ve fasulye ierebildii gibi, nadir durumlarda pastrize edilmemi st rnleri ve hatta i et ve balk da kullanlabilir. Frutaryen diyetler meyve, yemi ve tohum temelli vegan beslenmelerdir. Avokado ve domates gibi botanik olarak meyve snfna giren sebzeler genelde frutaryen beslenmeye dhil edilir; dier sebzeler, tahllar, fasulyeler ve hayvansal rnler dhil edilmez. Baz insanlar kendilerini vejetaryen olarak tanmlasalar da

bazen balk, tavuk ve hatta et yiyebilirler. Kendi tanmlaryla bu vejetaryenler aratrmalarda yar vejetaryen olarak snflandrlabilirler. Bir vejetaryenin ya da kendisini vejetaryen olarak tanmlayan birinin beslenmesindeki besin esi niteliklerini doru bir ekilde belirleyebilmek iin bireysel deerlendirme gerekmektedir. Vejetaryen beslenmenin tercih edilmesindeki ortak sebepler, salk durumlar, evre bilinci ve hayvan refah faktrleridir. Vejetaryenler setikleri beslenme biiminde ayrca ekonomik sebepler, ahlaki boyut, dnya alk sorunlar ve dini inanlar gibi sebepleri de gzetirler. Tketici Ynelimleri 2006da lke apnda yaplan bir ankete gre, ABD yetikin nfusunun yaklak %2.3 (4.9 milyon kii) tutarl bir ekilde vejetaryen bir diyet uygulamakta; kesinlikle et, balk veya kmes hayvan eti yememektedir (2). ABD yetikin nfusunun %1.4 vegandr. 2005te yine lke apnda yaplan bir ankete gre, 8-18 ya aralndaki ocuk ve ergenlerin %3 vejetaryen, %1e yakn vegandr (3). Birok tketici vejetaryen diyetlere ilgilerinin olduunu belirtmekte (4) ve bu ifadelerin %22si et rnlerinin etsiz muadillerinin dzenli tketimini iermektedir (5). Vejetaryen diyetlere olan ilgideki artn dier kantlar, niversitelerde vejetaryen beslenme ve hayvan haklaryla ilgili derslerin almas, konuyla ilgili web sitelerinin, sreli yaynlarn ve vejetaryen temal yemek tarifi kitaplarnn

Amerikan Beslenme Dernei Temmuz 2009 - Sayfa 2

yaygnlamas ve insanlarn darda yemek yerken vejetaryen yemek sipari etme eilimleridir. Restoranlar vejetaryen diyetlere olan bu ilgiye karlk vermilerdir. efler arasnda yaplan bir ankette vejetaryen tabaklarn %71 orannda, vegan tabaklarn ise %63 orannda revata veya srekli favori olarak grld ortaya kmtr (6). Fast-food restoranlar salata, etsiz burger ve dier etsiz seenekleri bulundurmaya balamtr. Birok niversite yemekhanesinin vejetaryen seenekleri vardr. Yeni rnlerin Mevcudiyeti ABD ilenmi vejetaryen gda pazarnn (et muadilleri, bitkisel stler gibi gdalar ve dorudan et ve dier hayvansal rnlerin yerini tutan ana yemekler) 2006da 1.17 milyar dolar olduu tahmin edilmektedir (7). Bu pazarn 2011de 1.6 milyar dolara kt dnlmektedir (7). Zenginletirilmi ve hazr gdalar da dhil bu yeni rnlerin mevcut oluunun, bu rnleri yemeyi tercih eden vejetaryenlerin temel besin almlarnda bir devrim nitelii tamas beklenmektedir. Soya st, et muadilleri, meyve sular ve kahvaltlk gevrekler gibi zenginletirilmi gdalar, yeni yeni zenginletirmelerle piyasaya srekli dhil olmaktadrlar. Spermarketler ve doal gda dkkanlarnda yaygn olarak yer alan bu rnler ve beslenme takviyeleri, vejetaryenlerin kalsiyum, demir, inko, B-12 vitamini, D vitamini, riboflavin ve uzun zincirli n-3 ya asitleri gibi temel besin elerini almalarna byk lde yardm etmektedir. Bugn birok zenginletirilmi

rnn mevcut oluuyla, bugnn tipik vejetaryeninin beslenme statsnn 10-20 yl nceki vejetaryene kyasla byk lde gelimi olmas beklenmektedir. Bu geliimin sebebi, vejetaryen nfus arasnda dengeli bir vejetaryen beslenmeye dair nemli bir farkndaln olumasdr. Buna bal olarak, eski aratrma verileri bugnn vejetaryenlerinin beslenme statsn ortaya koyamaz. Vejetaryen Diyetlerin Salk Getirileri Vejetaryen diyetler sklkla, daha dk kolesterol seviyesi, kalp rahatszl riskinin azalmas, daha dk tansiyon seviyesi ve daha dk hipertansiyon ve tip 2 diyabet riski gibi birok salksal faydayla ilikilendirilir. Vejetaryenlerde vcut kitle indeksi (VK) ve tm kanser oranlarnn daha dk grlme eilimi vardr. Vejetaryen diyetlerde doymu ya ve kolesterol oran daha dk, besin lifi, magnezyum ve potasyum, C ve E vitaminleri, folik asit, karoten, flavonoid ve dier bitkisel kimyasallarn oran ise daha yksektir. Bu besin esi farklar, ok ynl ve dengeli bir vejetaryen beslenmenin sala faydalarn aklamaktadr. Ancak veganlar ve dier baz vejetaryenler, B-12 vitamini, kalsiyum, D vitamini, inko ve uzun zincirli n-3 ya asidi gibi baz besin elerini daha dk oranda alabilmektedirler. Son gnlerdeki gda kkenli hastalk salgnlar yerel olarak retilip ithal edilen ve Salmonella, E-Koli ve dier mikroorganizmalarn bulat taze meyveler, filizler ve

sebzelerin tketimiyle ilikilendirilmektedir. Salk savunma gruplar daha sk denetim ve raporlama ilemleri ve daha iyi besin ileme pratiklerinin uygulanmasn talep etmektedirler. VEJETARYENLERN DKKAT ETTKLER BESN ELER Protein Belli bir eitlilikte bitkisel yiyecek tketildiinde ve enerji ihtiyac giderildiinde bitkisel proteinler protein gereksinimlerini karlar. Aratrmalar gstermektedir ki, gnn seyrine yaylarak tketilen eitli bitkisel gdalar, salkl bir yetikinin ihtiyac olan btn temel aminoasitleri salamakta ve yeterli nitrojen korunumu ve kullanmn garantilemektedir; dolaysyla, birbirini tamamlayan proteinlerin ayn nde tketilmesine gerek yoktur (8). Nitrojen denge almalarnn bir meta-analizinde grlmtr ki, protein ihtiyacnn karlanmasnda protein kaynann hibir nemli fark yoktur (9). Protein sindirilebilirliine gre dzenlenmi aminoasit hesab temel alndnda- ki bu protein nitelii tespitinin standart yntemidir- dier almalarn sonularna gre, ayrtrlm soya proteini protein ihtiyacn hayvansal protein kadar etkili olarak karlamaktadr; rnein tek olarak yenen buday proteini nitrojen kullanmnda daha az etkili bir sonu verebilir (10). Bu yzden, veganlarn tahmini protein ihtiyalar beslenme tercihlerine gre deiiklik gsterebilir. Gda ve beslenme uzmanlar, protein kaynaklar tahllar ve baklagiller gibi daha az

Amerikan Beslenme Dernei Temmuz 2009 - Sayfa 3

sindirilen besinler olan vejetaryenlerin protein ihtiyalarnn nerilen Beslenme llerinden daha yksek olabileceinin farknda olmaldrlar (11). Tahllar, temel aminoasitlerden olan lizini daha dk miktarda ierirler (8). Hayvansal protein kaynaklarn tketmeyen bireylerin diyetlerinde proteinin nispeten dk olduu durumlarn bununla ilgisi olabilir. Dk lizin ieren protein kaynaklar yerine daha ok fasulye ve soya rnnn kullanld bir beslenme planlamas ya da tm kaynaklardan alnan protein miktarnn artrlmas gerekli miktarda lizin almn salayabilir. Baz kadn veganlarn protein almlar snrlarda olmakla birlikte, lakto-ovo vejetaryenler ve veganlarn tipik protein almlar ihtiyalarn karlamak ve hatta amak iin yeterlidir (12). Ayrca sporcular da protein ihtiyalarn bitkisel beslenerek karlayabilirler (13). n-3 Ya Asitleri Vejetaryen diyetler n-6 ya asitleri bakmndan zengin olmakla birlikte, n-3 ya asitleri konusunda snrlarda olabilmektedirler. Balk, yumurta veya yksek miktarda yosun iermeyen beslenmeler EPA ve DHA gibi kalp-damar sal kadar gz ve beyin geliimi iin de nem tayan ya asitleri bakmndan yetersizdirler. Bitkisel bazl bir n-3 ya asidi olan ALAnn EPAya biyodnm insanlarda %10dan daha azdr; ALAnn DHAya dnm oran daha da dktr (14). Vejetaryenler ve ksmen

veganlarn kan deerlerinde, vejetaryen olmayanlara gre daha dk EPA ve DHA kabilir (15). Mikroalglerden elde edilen DHA kaynaklar yeterince emilir ve hem kandaki DHAy deerleri hem de geri dnme ynelik EPA miktar zerinde olumlu etkisi vardr (16). DHAyla zenginletirilmi soya st ve kahvaltlk gevrekler artk piyasada bulunabilmektedir. Beslenme Referans Deerleri, erkekler iin gnde 1,6 g, kadnlar iin 1,1 g ALA almn tavsiye etmektedir. Bu tavsiye, daha az DHA ve EPA tketen ve bu yzden DHA ve EPAya dnmesi iin ek ALAya ihtiya duyan vejetaryenler iin uygun olmayabilir. Besinsel n-6 seviyesi yksek ya da ar olmadnda ALA dnm deerleri gelime gsterebilir. Vejetaryenlerin diyetleri, keten tohumu, ceviz, kanola ya ve soya gibi salam ALA kaynaklar iermelidir. Hamile/emziren kadnlar gibi n-3 ya asidi ihtiyac artanlar DHA asndan zengin mikroalglerden faydalanabilir (18). Demir Bitkisel gdalardaki demir, demir emiliminin hem engelleyicileri hem de artrclarna duyarl olan hemoglobinsiz demirdir. Demir emiliminin engelleyicileri, fitatlar, kalsiyum ve ay, kahve, bitki aylar ve kakaoda bulunan polifenollerdir. Lif, demir emilimini sadece hafife engeller (19). Fasulye, tahl ve tohumlar slama ve filizlendirme, ekmei mayalama gibi baz gda hazrlama yntemleri fitat miktarn drerek (20) demir emilimini artrmaktadr (21, 22). Miso ve tempe yapmak iin kullanlanlar gibi dier

fermantasyon ilemleri de demir biyoyararlanmn artrabilmektedir (23). Meyve ve sebzelerde bulunan C vitamini ve dier organik asitler demir emilimini olduka artrmakta ve fitatn etkisini azaltmak suretiyle demirin etkisini ykseltebilmektedirler (24, 25). Vejetaryen beslenmedeki dk biyoyararlanm yznden vejetaryenlere tavsiye edilen demir alm vejetaryen olmayanlara gre 1.8 kat daha yksektir (26). Demir emilimine dair birok almann ksa vadede olmasna ramen, dk almlara uyumlanmaya dair uzun vadede olanlarn yerine geen bulgular bulunmakta, ve bu bulgular hem yksek uyumlanma hem de dk kayplar iermektedir (27, 28). Vejetaryenlerdeki demir eksiklii anemisi vakalar vejetaryen olmayanlarnkilerle olduka benzerdir. Vejetaryen yetikinlerin depoladklar demirin vejetaryen olmayanlardan daha az olmasna ramen, serum ferritin seviyeleri genel olarak normal bir aralktadr (29, 30). inko Temelde vejetaryen diyetlerin fitik asit ieriklerinin yksek olmasna bal olarak, vejetaryen diyetlerde inko biyoyararlanm vejetaryen olmayanlara oranla daha dktr (31). Bu yzden, diyetleri fitat asndan zengin ilenmemi tahl ve baklagiller ieren vejetaryenlerin inko gereksinimi nerilen Beslenme llerini aabilir (26). Vejetaryenlerin inko almna dair bulgular, baz aratrmalarda

Amerikan Beslenme Dernei Temmuz 2009 - Sayfa 4

inko almnn nerilene yakn olduunun gsterilmesi (32) ve dier aratrmalarda nerilenden nemli oranda dk olmas (29, 33) gibi sebeplerle deiiklik gstermektedir. inko eksiklii Batl vejetaryenlerde kendisini aa vurmaz. inko bulunma snrnn hesaplanma zorluu sebebiyle, vejetaryen diyetlerde dk inko emiliminin olas etkilerini hesaplamak mmkn deildir (31). Soya rnleri, baklagiller, tahllar, peynir ve yemiler inko kaynaklardr. Fasulye, tahl ve tohumlar slama ve filizlendirme, ekmei mayalama gibi baz gda hazrlama yntemleri, inkonun fitik asitle balanmasn engelleyerek inko biyoyararlanmn ykseltmektedir (34). Sitrik asit gibi organik asitler de inko emilimini bir noktaya kadar artrabilmektedir (34). yot Baz aratrmalar iyotlu tuz veya deniz sebzeleri gibi temel iyot kaynaklarn tketmeyen veganlarn iyot eksiklii riski altnda olduklarn iddia etmektedir, nk bitki temelli diyetlerde iyot genel olarak dktr (12, 35). Deniz tuzu, koer tuzu ve tamari gibi tuzlu baharatlar genelde iyotsuzdur. Deniz sebzelerinden alnan iyot gzlem altnda tutulmaldr nk deniz sebzelerinin iyot ierii byk oranda eitlilik gstermekle birlikte, bu sebzeler nemli miktarlarda iyot ierirler (36). Soya fasulyesi, turpgiller ve tatl patates gibi gdalar doal guatrojen ierir. Bu gdalar, yeterli miktarda iyot alan salkl

insanlardaki tiroit yetersizliiyle ilikilendirilmemitir (37). Kalsiyum Lakto-ovo vejetaryenlerin kalsiyum alm vejetaryen olmayanlarla ayn ya da daha yksektir (12), fakat veganlarn alm iki gruptan da daha az olabilir ve tavsiye edilen alm miktarnn altnda kalabilir (12). Avrupa Prospektif Kanser ve Beslenme Aratrmalarnn Oxford ubesinde (EPIC-Oxford) yaplan almada, et yiyenlerle lakto-ovo vejetaryenlerdeki kemik krlmas riski aynyken, veganlarda krlma riskinin muhtemelen kalsiyum almndaki dikkate deer dklk sebebiyle %30 daha fazladr (38). Et, balk, st rn, yemi ve tahl bakmndan zengin diyetler, temelde slfat ve fosfat artklarna bal olarak yksek bbrek asidi yklemesi yapmaktadrlar. Kemiklerden kalsiyum emilimi yklenen asitliin ntrlemesine yardm eder. Bu da kalsiyumun idrarla atlmna sebep olur. Ayrca yksek sodyum alm da idrarla kalsiyum atmn artrabilmektedir. Dier taraftan, potasyum ve magnezyumca zengin meyve ve sebzeler yksek bbrek baz yklemesi yaparak kemik kalsiyumu erimesini yavalatmakta ve idrarla kalsiyum kaybn drmektedirler. Ek olarak, baz almalarn gsterdii zere, besinsel kalsiyumun proteine oran, sadece kalsiyum almna gre, daha iyi bir kemik sal gstergesidir. Genelde bu oran lakto-ovo vejetaryen diyetlerde yksektir ve kemik saln destekler; veganlarda ise kalsiyumun proteine oran vejetaryen olmayanlarla ayn ya

da daha dktr (39). Birok vegan kalsiyum ihtiyacn kalsiyumla zenginletirilmi gdalar ve besin takviyelerinden faydalanarak karlayabilir (39). Dk oksalatl yeillikler (pak choi, brokoli, in lahanas, kara lahana ve kvrck lahana gibi) ve kalsiyum sitrat malatla zenginletirilmi meyve sular yksek biyoyararlanml kalsiyum kaynaklardr (srasyla %50 ila %60 ve %40 ila %50); kalsiyumlu tofu ve inek stndeki kalsiyumun biyoyararlanm da iyidir (yaklak %30 ila %35); susam tohumu, badem ve kuru fasulye daha dk biyoyararlanma sahiptir (%21 ila %27) (39). Snrl sayda aratrma soya ieceklerini zenginletirmek iin trikalsiyum fosfat kullanldnda kalsiyum eriilebilirliinin olduka azaldn gsterse de, kalsiyum karbonatla zenginletirilmi soya stndeki kalsiyumun biyoyararlanm inek style edeerdir (40). Meyve sular, soya st, pirin st ve kahvaltlk gevrekler gibi zenginletirilmi gdalar bir vegana nemli miktarda kalsiyum salayabilmektedir (41). Ispanak ve isve pazs gibi gdalardaki oksalat, kalsiyum emilimini byk oranda drmekte, bu sebzeleri kullanlabilir kalsiyum kayna olarak daha zayf hale getirmektedir. Fitata zengin gdalar da kalsiyum emilimini engelleyebilmektedir. D Vitamini D vitamini kemik salnda oynad rolle bilinir. D vitamini durumu gne na maruz kalma ve D vitamini bakmndan zengin gdalar veya takviyelerin almna baldr. Ciltteki D

Amerikan Beslenme Dernei Temmuz 2009 - Sayfa 5

vitamini retim miktar, gne da hesaba katldnda olduka deikendir ve gnn saati, mevsim, corafya, deri pigmentasyonu, gne kremi kullanm ve ya gibi birok unsurla balantldr. D vitamini takviyesi ya da zenginletirilmi gda kullanmayan veganlar ve makrobiyotik gruplarda dk D vitamini alm (42), dk serum 25-hidroksivitamin D seviyesi (12) ve azalan kemik kitlesi (43) tespit edilmitir. nek st, soya stnn baz eitleri, pirin st, portakal suyu, baz kahvaltlk gevrekler ve margarin, D vitamini bakmndan zengin gdalardr. D-2 ve D-3 vitaminleri takviyelerde ve zenginletirilmi gdalarda kullanlr. D-3 vitamini (kolekalsiferol) hayvansal kkenlidir ve lanolindeki 7- dehidrokolesteroln ultraviyole masndan elde edilir. D-2 vitamini (ergokalsiferol) mayadaki ergosteroln ultraviyole masndan elde edilir ve veganlar iin uygundur. Baz aratrmalar serum 25- hidroksivitamin D seviyesini korumada D-2 vitamininin D-3e gre daha az etkili olduunu iddia etse de (44), dier aratrmalar D- 2 ve D-3n etkilerinin eit olduunu gstermitir (45). Gne ve zenginletirilmi gda alm ihtiyac karlamada yetersiz kalyorsa, D vitamini takviyeleri nerilir. B-12 Vitamini Baz vejetaryenlerin B-12 vitamini durumu gvenilir B-12 vitamini kaynaklarn dzenli olarak tketmemelerine bal olarak gerekenden dktr (12, 46, 47).

Lakto-ovo vejetaryenler, dzenli tketimle, gereken B-12 vitaminini st rnleri, yumurta ve gvenilir B-12 vitamini kaynaklarndan (zenginletirilmi gdalar ve takviyeler) salayabilirler. Veganlar iin, B-12 vitamini zenginletirilmi soya ve pirin iecekleri, baz kahvaltlk gevrekler ve et muadilleri veya Red Star Vejetaryen Takviye Forml besin mayas gibi B- 12yle zenginletirilmi gdalardan salamaldrlar; aksi halde B-12 takviyesi gerekir. Hibir zenginletirilmemi bitkisel gda dikkate deer miktarda aktif B-12 vitamini iermez. Mayalanm soya rnleri aktif B-12 iin gvenilir bir kaynak saylamaz (12, 46). Vejetaryen diyetler genelde B-12 eksikliinin kandaki belirtilerini kapatabilen folasin bakmndan zengindirler, bu yzden B-12 vitamini eksiklii nrolojik iaret ve semptomlar ortaya kana kadar tespit edilemez durumda olabilir (47). B-12 vitamini durumu en iyi homosistein, metilmalonik asit veya holotranskobalamin II serum seviyelerinin llmesiyle hesaplanr (48). YAAM DNGS BOYUNCA VEJETARYEN BESLENME Hamilelik ve emzirme dnemleri de dhil, iyi planlanm vegan, lakto vejetaryen ve lakto-ovo vejetaryen diyetler, yaam dngsnn her safhas iin uygundur. Dzgn planlanm vegan, lakto vejetaryen ve lakto- ovo vejetaryen diyetler, bebekler, ocuklar ve ergenlerin normal geliimlerindeki tm besin ihtiyalarn karlamaktadrlar

(49-51). ekil 1de vejetaryen beslenmede n planlamaya dair spesifik neriler grlmektedir. Hayat boyu vejetaryen olmu yetikinlerin boy, kilo ve vcut kitle indekslerinin sonradan vejetaryen olanlarla bir fark yoktur; buradan iyi planlanan vejetaryen beslenmenin boy ve kilo geliimini etkilemedii sonucuna varlabilir (53). ocukluk ve ergenlikteki vejetaryen diyetler mr boyu salkl beslenme srecinin inasna yardm ederek beslenmede nemli bir avantaja dnebilir. Vejetaryen ocuk ve ergenler vejetaryen olmayanlara gre vcutlarna daha az kolesterol, doymu ya ve toplam ya, bunun yannda daha ok meyve, sebze ve lif alrlar (54, 55). Ayrca vejetaryen ocuklarn vcut ya oranlar ve serum kolesterol seviyelerinin daha dk olduu belirtilmektedir (50, 56).

Amerikan Beslenme Dernei Temmuz 2009 - Sayfa 6

eitli men planlama yaklamlar vejetaryenlerin yeterli beslenmesini salayabilir. Beslenme Referans Deerleri gda ve beslenme uzmanlar iin nemli bir kaynaktr. Vejetaryen dananlarla alrken eitli gda rehberleri kullanlabilir. Ek olarak, aadaki neriler vejetaryenlerin salkl diyetler planlamalarna yardmc olabilir: ok eitli gdalar tercih edin, tam tahllar, sebze, meyve, baklagiller, yemiler, tohumlar ve arzu edilirse st rnleri ve yumurta gibi. Fazla ekerli, fazla sodyumlu, fazla yal, zellikle doymu ve trans yal gda almn mmkn olduunca drn. ok eitli meyve ve sebzeler tercih edin. St rn ve yumurta gibi hayvansal gdalar kullanlyorsa, az yal st rnleri tercih edin ve hem st rnleri hem de yumurtay kontrol altnda tketin. Dzenli bir B-12 ve eer gn alm snrlysa D vitamini kayna kullann.
ekil 1: Vejetaryen n planlamas iin neriler.

Hamile ve Emziren Kadnlar Vejetaryenler iin yksek demir alm nerileri dnda, hamile ve emziren vejetaryen kadnlarn besin ve enerji ihtiyalar vejetaryen olmayan kadnlarnkinden farkl deildir. Vejetaryen diyetler hamile ve emziren kadnlarn besin ihtiyalarn karlayacak ekilde ayarlanabilir. Vejetaryen hamilelik zerine yaplan aratrmalarn deerlendirilmesinde aratrma literatrnn bulgu temelli analizi kullanlmtr (57). Bulgu analizi iin yedi soru tanmlanmtr: Hamile vejetaryenlerin makrobesleyici ve enerji almlaryla et yiyen hamilelerin almlar arasnda ne Hamile gibi farklar vardr? vejetaryenlerde farkl Hamilelii sresince mikrobesleyicilerin vejetaryen ve hepil biyoyararlanm beslenen annelerin durumlar nedir? doum sonular Vejetaryen anne birbirinden farkl beslenmesindeki mdr? mikrobesleyici almyla Hamile veganlarn ilikilendirilen doum makrobesleyici ve sonular nelerdir? enerji almlaryla et yiyen hamilelerin Aada zetlenen bulgu temelli almlar arasnda ne analiz sonularnn tamam BAK gibi farklar vardr? web sitesinde Hamilelii sresince (www.adaevidencelibrary.com) vegan ve etil mevcuttur. beslenen annelerin doum sonular Makrobesleyici ve Enerji Alm: birbirinden farkl Lakto-ovo veya lakto vejetaryen mdr? hamilelik boyunca alnan anne Hamile vejetaryenlerin makrobesleyicilerini inceleyen mikrobesleyici alm drt temel aratrma yntemleri nelerdir? tanmlanmtr (58-61). Hibiri Amerikan Beslenme Dernei Temmuz 2009 - Sayfa 7

hamile veganlara odaklanmamtr. BAK Sonu Bildirimi: ABD d nfuslar zerine yaplan snrl aratrmada belirtildii zere vejetaryen ve vejetaryen olmayan hamilelerin makrobesleyici alm genelde aynyken, aadaki istisnalar mevcuttur (enerji alm yzdelerine gre): hamile vejetaryenlerin protein alm seviyeleri vejetaryen olmayan hamilelere oranla istatistiksel olarak daha dktr; ve hamile vejetaryenlerin karbonhidrat alm seviyeleri vejetaryen olmayan hamilelere oranla istatistiksel olarak daha yksektir.

BAK Sonu Bildirimi: ABD d poplasyonlar zerine yaplan snrl aratrmada belirtildii zere vegan olmayan vejetaryen ve vejetaryen olmayan annelerden doan bebekler arasnda nemli hibir fark yoktur. 3. Derece = Snrl. BAK Sonu Bildirimi: Vegan ve et yiyen anneler arasndaki doum sonucu farklarna odaklanan hibir aratrmaya rastlanmamtr. 5. Derece = likilendirilemez. Mikrobesleyici Alm: kisi Amerika Birleik Devletlerinde yrtlm (64, 65) 10 almaya gre (58-60, 63-69), vejetaryenlerde vejetaryen olmayanlara gre sadece aadaki mikrobesleyicilerin alm oran dktr: B-12 vitamini C vitamini kalsiyum inko.

unu belirtmek gerekir ki, yine de, almalarn hibiri makrobesleyici almnda klinik olarak nemli bir fark belirtmemitir. Baka bir deyile, almalarn hibiri hamile vejetaryenlerde protein eksiklii bildirmemitir. 3. Derece = Snrl. BAK Sonu Bildirimi: Hamile veganlarn makrobesleyici almna odaklanan hibir aratrmaya rastlanmamtr. 5. Derece = likilendirilemez. Doum Sonular: Hamilelik boyunca alnan makrobesleyiciler ve arlk/boy gibi doum sonular arasndaki ilikiyi inceleyen drt kohort alma tanmlanmtr (59-62). Hibiri hamile veganlara odaklanmamtr.

Vejetaryenlerin (en az bir lkede) beslenme standartlarn karlamadklar besin eleri unlardr: B-12 vitamini (Birleik Krallkta) demir (Amerika Birleik Devletlerinde, hem vejetaryenler hem de et yiyenler iin) folat (Almanyada, et yiyenlerdekinden daha dk oranda eksiklik) inko (Birleik Krallkta)

Mikrobesleyici Biyoyararlanm: Farkl mikrobesleyicilerin vejetaryen ve vejetaryen olmayan hamile kadnlardaki biyoyararlanmn birbirine kyasla inceleyen alt alma (bei ABD dnda, biri ABD ve ABD d rneklerin birleimi) tanmlanmtr (58, 63, 64, 66, 67, 69). Aratrmada incelenen mikrobesleyicilerden sadece serum B-12 seviyesi vegan olmayan vejetaryenlerde vejetaryen olmayanlara gre nemli lde dk kmtr. Ek olarak, almalardan birinin raporuna gre, dk B-12 seviyesi daha ok lakto-ovo vejetaryenlerdeki toplam homosistein serum seviyesinin et yiyen ve az et yiyenlere gre daha yksek oluuyla ilikilendirilmitir. Ancak, inko seviyesi asndan vegan olmayan vejetaryenler ve vejetaryen olmayanlar arasnda nemli bir fark yoktur, kalsiyum alm yksek vejetaryenlerde inko eksiklii riski olabilir (fitat, kalsiyum ve inko arasndaki etkileim yznden). Snrl saydaki bulguya gre, baz vejetaryen gruplarda plazma folat seviyesi vejetaryen olmayanlara gre daha yksek olabilir. BAK Sonu Bildirimi: 3. Derece = Snrl. Mikrobesleyiciler ve Doum Sonucu iin BAK Sonu Bildirimi: Yedi almann (tamam ABD d) snrl saydaki bulgularnda ifade edildii zere, annenin dengeli bir vejetaryen diyet uygulamasnn doacak ocuun saln etkileyecek zararl sonular yoktur (58-63- 69). Vejetaryen annelerde bununla birlikte, maternal (anneye dair) serumdan yoksun beta insan

BAK Sonu Bildirimi: 3. Derece = Snrl.

Amerikan Beslenme Dernei Temmuz 2009 - Sayfa 8

koryonik gonadotropin hormonu ve alfa fetoprotein seviyeleri gsterge olarak kullanldnda fetste Down sendromuna dair hatal pozitif tan konma riski olabilir. 3. Derece = Snrl. Dikkat Edilen Besin eleri: Bulgu temelli analiz sonularna gre vejetaryen beslenme hamilelik iin uygun olabilir ve doumda olumlu sonulara gtrebilir (57). Hamilelikteki anahtar besin eleri B-12 vitamini, D vitamini, demir ve folat iken, emzirmedekiler B-12 vitamini, D vitamini, kalsiyum ve inkodur. Emziren vejetaryenlerin diyetleri gnlk gvenli B-12 kaynaklar iermelidir. Hamilelik ve emzirmeye dair nerilere gre, snrl gn alm, deri rengi, mevsim ya da gne kremi kullanm sebebiyle D vitamini sentezine dair bir endie varsa, hamile ve emziren kadnlar D vitamini takviyeleri ya da D vitaminiyle zenginletirilmi gdalar tketmelidir. Vejetaryen hamilelik srasnda D vitamini durumunu inceleyen bulgu analizlerine dair hibir alma yoktur. Hamilelikte yaygn olan demir eksiklii anemisini nlemek ya da tedavi etmek iin demir takviyeleri gerekebilir. Hem hamile kalma olasl olan, hem de hamilelik dneminde olan kadnlarn takviyeler, zenginletirilmi gdalar veya her ikisi yoluyla gnde 400 g (0.4 mg) folat tketmeleri nerilir. inko ve kalsiyum ihtiyalar bu besin elerine dair daha nce bahsedilen gda ve takviyelerle karlanabilir.

Hamilelik ve emzirmede DHAnn da rol vardr. Vejetaryen annelerin bebeklerinde vejetaryen olmayanlarnkilere gre daha dk kordon ve plazma DHAs olduu grlmtr (70). Veganlar ve lakto-ovo vejetaryenlerdeki anne st DHAs vejetaryen olmayanlara gre daha azdr (71). DHAnn gebelik uzunluu, bebein grme fonksiyonlar ve nral geliimindeki faydal etkilerinden dolay, hamile ve emziren vegan ve vejetaryenlerin DHA kayna gdalar semeleri (zenginletirilmi gdalar veya DHAca zengin mikroalglerle beslenmi tavuklarn yumurtalar) veya mikroalgle tretilmi DHA takviyesi kullanmalar gerekir (72, 73). Hamilelik ve emzirmede bir DHA ncl olan ALA takviyesi kullanmnn bebek DHA seviyesi veya anne st DHA younluunu artrmada etkili olduu grlmemitir (74, 75). Bebekler Yeterli miktarda anne st veya hazr bebek mamasyla beslenen vejetaryen bebeklerin geliimi normaldir. Kat gdalara balanrken salam besin ve enerji kaynaklarnn tedarik edilmesi normal bymeyi garantiler. Frutaryen ve i beslenme gibi olduka kstl diyetlerin ocuklardaki gvenilirlii aratrlmamtr. Bu diyetler enerji, protein, baz vitaminler ve baz mineraller asndan dk olabilmektedir ve bebekler ve ocuklara nerilemez. Vejetaryen kadnlarda emzirme yaygndr ve desteklenmelidir. Vejetaryen kadnlarn st bileenleri vejetaryen olmayanlarla benzer ve besin

asndan yeterlidir. Bebek emzirilmiyorsa ya da 1 yandan nce stten kesilmise hazr bebek mamas kullanlmaldr. Emzirilmeyen vegan bebekler iin tek seenek soya mamasdr. Soya st, pirin st ve ev yapm mamalar gibi dier seenekler anne st ya da hazr bebek mamasnn yerini tutamaz. Kat gdalara balatrken vejetaryen ve vejetaryen olmayan bebekler iin ayn yol izlenir; ufalanm etin yerini ezilmi ya da pre yaplm tofu, baklagiller (gerekirse pre yaparak ya da ufalayarak), soya yourdu ya da hayvansal yourt, pimi yumurta sars ve szme peynir alr. Daha sonra, 7 ila 10. aylarda, tofu kp, peynir, soya peyniri ve kk paralar halinde etsiz kftelere balatlabilir. Hazr, tam yal, zenginletirilmi soya st veya pastrize inek st, geliimi normal seyreden ve bol eitle beslenen ocuklarda 1 ya sonrasnn temel iecei olarak kullanlabilir (51). Bebek stten kesilince, baklagil filizleri, tofu ve ezilmi avokado gibi enerji ve besin bakmndan zengin yiyecekler kullanlmaldr. 2 yandan kk ocuklarda ya alm snrlanmamaldr. Vejetaryen olmayan bebekler iin tm bunlar genelde besin takviyesi nerileri takip eder. Anneleri yeterli miktarda B-12 vitamini almayan emzirilmi bebekler B-12 takviyesi almaldr (51). Diyetteki inko oran dkse ya da inko biyoyararlanm dk yiyecekler ounluktaysa tamamlayc gdalara balatlrken inko alm gzetilmeli ve inkoyla zenginletirilmi gdalar kullanlmaldr (76).

Amerikan Beslenme Dernei Temmuz 2009 - Sayfa 9

ocuklar Lakto-ovo vejetaryen ocuklarn geliimi vejetaryen olmayan yatlaryla benzerdir (50). Makrobiyotik beslenmeyen vegan ocuklarn geliimi hakknda ok az bilgi yaynlanmtr. Baz almalar vegan ocuklarn standart boy ve kilo aralklar iinde olmakla beraber biraz daha kk olduklarn ne srer (58). ocuklardaki yetersiz geliim temel olarak fazla kstlanm beslenmelerle ortaya kar (77). Sk nler, attrmalar, baz zenginletirilmi gdalarn kullanm (zenginletirilmi kahvaltlk gevrekler, ekmek ve makarna gibi) ve doymam ya oran yksek yiyecekler vejetaryen ocuklarn enerji ve besin ihtiyalarn karlamalarna destek olur. Vejetaryen ocuklarn (lakto ovo, vegan, makrobiyotik) ortalama protein almlar genel olarak nerileni karlar ya da aar (12). Protein sindirilebilirlii ve amino asit terkibi sebebiyle vegan ocuklarn protein ihtiyac biraz daha yksek olabilir (49, 78) fakat bu ihtiya genelde gereken enerji ve bitkisel eitlilikte yiyeceklerle karlanr. Vejetaryen ocuklar iin yaynlanm yiyecek rehberleri mevcuttur (12). Ergenler Lakto-ovo vejetaryen ve vejetaryen olmayan ergenlerin geliimi benzerdir (50). Erken dnem almalar vejetaryen kzlarn ilk adetlerini vejetaryen olmayanlara gre biraz daha ge grdklerini ne srse de (79), daha gncel almalarla arada fark olmad grlmtr (53, 80).

Vejetaryen diyetlerin ergenler iin besinsel avantajlar vardr. Vejetaryen ergenlerin vejetaryen olmayanlara gre daha ok lif, demir, folat, A vitamini ve C vitamini tkettii belirtilmektedir (54, 81). Ayrca vejetaryen ergenler vejetaryen olmayanlara gre daha ok meyve sebze ve daha az eker, fast-food ve tuzlu attrmalk tketmektedirler (54, 55). Ergen vejetaryenlerin gzetmeleri gereken temel besin eleri kalsiyum, D vitamini, demir, inko ve B-12 vitaminidir. ne srlen baz grlerin aksine vejetaryen olmak yeme bozukluuna yol amaz; ne var ki var olan bir yeme bozukluunu gizlemek iin vejetaryen diyeti seenler olmu olabilir (82). Bu sebeple, genel ergen nfusa nazaran yeme bozukluu olan ergenler arasnda vejetaryen diyetler bir ekilde daha yaygndr (83). Gda ve beslenme uzmanlar yiyecek seeneklerini byk oranda kstlayan ve yeme bozukluu belirtileri gsteren gen dananlarna dikkat etmelidirler. n planlamalarnn ynlendirilmesiyle, vejetaryen diyetler ergenler iin uygun ve salkl seenekler haline gelebilir. leri Yataki Yetikinler Yalanma ile birlikte enerji gereksinimleri azalr ama kalsiyum, D vitamini ve B-6 vitamini gibi besin elerine ynelik tavsiyeler artar. Mikrobesleyicilerin -zellikle de kalsiyum, demir, B-12 vitamini ve inko- alm, ileri yataki yetikinlerde azalr (84). Aratrmalar, ileri yataki vejetaryenlerin, vejetaryen olmayanlara kyasla benzer bir

besin almna sahip olduunu gstermektedir (85,86). leri yataki yetikinler, sklkla mide ieperi tahriinden tr B-12 vitaminini gda yoluyla edinmekte zorlanabilirler, bu yzden B-12 vitaminiyle zenginletirilmi gdalar ve takviyelere ynlenilmesi gerekir; nk B-12 vitaminiyle zenginletirilmi gdalar ve takviyeler genelde iyi emilir (87). Derideki D vitamini retimi, yalanma ile birlikte azalr, bu yzden besinsel veya takviye D vitamini kaynaklar zellikle nemlidir (88). Her ne kadar salkl ileri yataki yetikinler iin olan protein nerileri daha gen yetikinler iin olanlarla vcut arl temelinde benzese de (17) bu tartmal bir alandr (89). Elbette dk-enerji gereksinimleri olan ileri yataki yetikinler, konsantre protein kaynaklarn tketmek durumundadr. leri yataki yetikinler, eer protein bakmndan zengin baklagiller ve soya rnleri gibi bitkisel gda eitlerini gnlk olarak yedikleri takdirde vejetaryen beslenerek protein gereksinimlerini karlayabilirler. Sporcular Vejetaryen beslenme, ayn zamanda aktif sporcularn gereksinimlerini de karlayabilir. Vejetaryen atletler iin beslenme tavsiyeleri, hem beslenme biimi hem de idmann etkileri hesaba katlarak formle edilmelidir. Amerikan Beslenme Dernei ve Kanada Diyetisyenlerinin beslenme ve sporcu performans hakkndaki grleri, vejetaryen sporculara zg ilave bilgiler salamaktadr (90). Vejetaryen beslenme ve performans arasndaki iliki hakknda daha fazla aratrmaya ihtiya

Amerikan Beslenme Dernei Temmuz 2009 - Sayfa 10

duyulmaktadr. Enerji gereksinimlerini karlayan ve soya rnleri, baklagiller ve yemiler gibi bitkisel temelli eitli protein yiyeceklerini kapsayan vejetaryen beslenme biimleri, zel yiyecek veya takviyelere gerek kalmadan yeterli protein salayabilir (91). Vejetaryen sporcular, az miktarda kreatinli beslenme sebebiyle daha dk kas kreatin konsantrasyonuna sahip olabilir (92,93). Ksa dnemli youn egzersiz ve diren almas yapan vejetaryen sporcular kreatin takviyesinden yararlanabilir (91). Tm olmasa bile baz aratrmalar, amenorenin vejetaryen sporcularda vejetaryen olmayanlara gre daha yaygn olduunu gstermitir. Kadn vejetaryen sporcular; yeterli enerji, yksek ya oran ve bolca demir ile kalsiyum ieren beslenme biimlerinden yararlanabilir. VEJETARYEN BESLENME VE KRONK RAHATSIZLIKLAR Kalp-Damar Hastalklar Vejetaryen diyetlerin seyri ile kalp-damar hastal risk faktrleri arasndaki iliki hakkndaki var olan aratrmalar deerlendirmek iin aratrma literatrnn bulgu temelli analizi kullanlagelmitir (96). Kant analizine ynelik iki soru ortaya kondu: -skemik kalp rahatszlklar ile vejetaryen beslenme arasndaki iliki nedir? -Vejetaryen bir diyete dhil olan mikrobesleyici alm, kalp-damar hastal risk faktrleri ile nasl ilikilendirilir?

skemik kalp rahatszlklar ki geni kapsaml kohort alma (97,98) ve bir meta analizin (99) gsterdiine gre vejetaryenlerin iskemik kalp rahatszlklarna yakalanma riski, vejetaryen olmayanlara gre daha dktr. lm riski hem veganlarda hem de lakto-ovo vejetaryenlerde daha dktr (99). Bu risk fark; sigara alkanl, vcut kitle indeksi ve toplumsal snf balamlar gzetilerek incelendiinde de devam etmitir (97). Bu durum zellikle kaydadeerdir; nk vejetaryenlerde yaygn olan dk vcut kitle indeksi (99), vejetaryenlerin kalp rahatszlklarna yakalanma riskinin neden daha dk olduunu aklayabilecek faktrdr. Eer bu risk fark, vcut kitle indeksi gzetildikten sonra bile srerse, vejetaryen bir beslenme biiminin dier ynlerinin dk vcut kitle indeksine bal olarak fazlasyla beklenebilecek bu risk azlndan sorumlu olduu sylenebilir. BAK Sonu Bildirimi: Vejetaryen beslenme, dk iskemik kalp rahatszl lm riskiyle ilikilidir. 1. Derece = yi. Kan Ya Oranlar: Vejetaryenlerde iskemik kalp rahatszlklarna bal lm oranlarnn dk olmas, kan ya oranlarnn farkyla ksmen aklanabilir. Kan ya oranlarn temel alan geni apl bir kohort alma, iskemik kalp rahatszlklarna yakalanma orannn, et yiyenlere kyasla, yaam boyu vejetaryen olanlarda %24 ve yaam boyu vegan olanlarda %57 daha dk olduunu hesaplamtr (97). Aratrmalar, tipik olarak, toplam

kolesterol ve dk younluklu lipoprotein (LDL) kolesterol dzeylerinin vejetaryenlerde daha dk olduunu (100, rnein) bulgulamtr. Mdahale aratrmalar gsterdi ki sradan bir beslenme biimini takip eden denekler vejetaryen beslenmeye getiklerinde toplam ve LDL- kolesterol dzeyleri azalr (101, rnein). Vejetaryen beslenmenin daha fazla yksek younluklu lipoprotein kolesterol dzeyi ya da daha fazla veya az trigliserit dzeyi ile ilintili olduuna dair bulgular snrl olsa da, vejetaryen bir beslenme biimi srekli olarak daha dk LDL kolesterol dzeyleri ile birlikte anlr. Vcut kitle indeksindeki deiimler, vejetaryen beslenme balamnda yenen ya da kanlan gdalar ve hayat tarzlarndaki farklar gibi dier etmenler kan ya oranlaryla ilgili tutarsz sonular ksmen aklayabilir. Vejetaryen beslenmede kan ya oranna faydas olabilecek etmenler; yksek miktarda lif, soya, yemiler, bitki sterolleri ve dk oranda doymu ya almdr. Vejetaryenler, vejetaryen olmayanlara gre %50 ile %100 aras daha fazla oranda lif tketirler. Veganlar ise lakto- ovo vejetaryenlere gre daha yksek almlarda bulunurlar (12). znr lifin toplam ve LDL- kolesterol dzeylerini drd ve koroner kalp hastal riskini azaltt almalarda defalarca grlmtr (17). Yemilerin daha yksek oranda tketildii bir beslenme biimi de toplam ve LDL-kolesterol dzeylerini byk oranda aa eker. Soya izoflavonlar da LDL kolesterol dzeylerini drmeye ve LDLnin oksitlenme yatknln azaltmaya yardmc olabilir (103).

Amerikan Beslenme Dernei Temmuz 2009 - Sayfa 11

Baklagiller, yemiler ve tohumlar, tam tahllar, bitki temelli yiyecekler ve bitkisel yalarda bulunan bitki sterolleri kolesterol emilimini azaltr ve LDL kolesterol dzeylerini drr (104). Vejetaryen Beslenme Biimlerinde Kalp-Damar Hastal Riskleriyle lintili Faktrler: Kolesterol dzeyinin etkilerinden bamsz olarak, vejetaryen beslenme biimlerindeki baz dier etmenler kalp-damar hastal riskine etkide bulunabilir. Vejetaryen beslenmede ne kan meyve-sebze, tam tahl, soya proteini (105) ve yemiler (106, 107) gibi besinler kalp-damar hastal risklerine kar koruyucudur. Vejetaryenler bitkisel kimyasallar vejetaryen olmayanlara gre daha fazla tketirler; nk enerji almlarnn byk bir ksm bitkisel yiyeceklerden gelir. Flavonoidler ve dier bitkisel kimyasallarn, anti oksidan, trombosit agregasyonu ve kan phtlamasn azaltmak, iltihap skc ajan ve endotel ilevi gelitirme gibi koruyucu etkileri vardr (108,109). Lakto-ovo vejetaryenlerin daha iyi damar genilemesi sonular verdii gzlemlenmitir. Bu da vejetaryen bir beslenmenin vaskler (damarla ilgili) endotelyal ilevde yararl bir etkisi olduuna iarettir (110). Bulgu analizi, vejetaryen beslenmenin mikrobesleyici telafisinin kalp damar hastal risk etmenleri ile ne derece ilintili olduunu incelemek iin yrtlmtr. BAK Sonu Bildirimi: Vejetaryen beslenmede mikrobesleyici alm ve kalp-damar risk etmenlerini inceleyen ve dhil edilme

kriterlerini karlayan hibir aratrmaya rastlanmad. 5. Derece: likilendirilemez. Vejetaryen beslenmenin azalan kalp rahatszlklar riskiyle her ynden ilgili olduu da sylenemez. Baz vejetaryenlerde tespit edilen, grne gre B-12 vitamininin eksik almna bal yksek homosistein serum dzeyleri, kalp damar rahatszl riskini arttrabilir (111, 112); ne var ki yaplan her alma bunu dorulamaz (113). Kalp-damar hastal tedavilerinde vejetaryen diyetler baarl biimde uygulanr. ok dk ya oran (enerjinin %10 veya daha az) ieren vegana yakn (snrl yasz st rnleri ve yumurta beyaz tketebilen) bir rejim; sigaray brakmak, egzersiz ve stres ynetimi ile birletirildiinde egzersiz kapasitesini arttrrken kan ya oranlarn, tansiyonu, kiloyu drr (114). Fitosteroller, diyet lifi, yemiler ve soya proteinini yksek oranda tketen neredeyse vegan bir diyet, en az doymu ya oran dk diyet kadar etkilidir, LDL-kolesterol dzeylerini drmekte de statin grevi grmektedir (115). Hipertansiyon Vejetaryenlerde vejetaryen olmayanlara nazaran daha az hipertansiyona rastland kohort ve enlemesine almalarla dorulanmtr (97, 98). Benzer bulgular, Barbadostaki Yedinci Gn Adventistlerinde (ABDde yz yldan fazladr vejetaryen beslenen Hristiyan bir mezhep) (116) ve kohort Adventist Salk almas-2den (117) alnan ilk sonularda da rapor edilmitir. Veganlar, hipertansiyon

konusunda teki vejetaryenlerden de dk oranlara sahiptirler (97, 117). Baz almalar, vejetaryenlerde vejetaryen olmayanlara kyasla daha dk tansiyon olduunu bildirmitir (97, 118). te yandan baz dier almalar ise vejetaryenler ve vejetaryen olmayanlar arasnda ok az bir tansiyon fark olduunu bildirmitir (100, 119, 120). Tansiyonun yaa gre belirlenmi deiimlerinin ounda beslenme biiminden ziyade vcut kitle indeksinin pay sahibi olduu, vejetaryenlerdeki dk tansiyonu bildiren en az bir alma tarafndan bulguland (97). Vejetaryenler, vejetaryen olmayanlara gre daha dk vcut kitle indeksine sahip olma eilimindedir (99); bu sebeple vejetaryenler ve vejetaryen olmayanlar arasndaki tansiyon farklar, vejetaryen beslenme biimlerinin vcut kitle indeksi zerindeki etkisi ile ksmen aklanabilir. Vejetaryen gruplardaki yaam biimi ve besin alm eitlilikleri, vejetaryen beslenme ve tansiyon arasndaki ilikiyle birlikte bakldnda sonularn kuvvetini snrlandrabilir. Vejetaryen beslenmede dk tansiyonla sonulanabilecek olas etmenler; potasyum, magnezyum, ya ve lif gibi bitkisel gdalarda bulunan eitli yararl bileimlerin ortak etkisi olabilir (118, 121). Deneklerin sebze-meyve-st rnleri bakmndan zengin az yal bir diyet uygulad Hipertansiyonu Engellemekte Diyet Yaklamlar almasnn sonular, tansiyon dzeyini azaltmakta potasyum, magnezyum ve kalsiyumun azmsanmayacak tketim

Amerikan Beslenme Dernei Temmuz 2009 - Sayfa 12

dzeylerinin nemli bir rol oynadn ileri srmtr (122). Meyve ve sebze alm, Hipertansiyonu Engellemekte Diyet Yaklamlar almasnn nerdii diyetin tansiyonu drmesinin yarsnda pay sahibidir (123). Ek olarak, dokuz aratrma, be ila on porsiyon meyve-sebze tketmenin tansiyonu nemli lde azalttn bildirmektedir (124). eker Hastal Vejetaryen Adventistlerin vejetaryen olmayan Adventistlere kyasla daha az eker hastalna yakaland raporlanmtr (125). Adventist Salk almasnda, yaa gre belirlenmi eker hastal gelitirme riskinin vejetaryen akranlaryla karlatrldnda vejetaryen olmayanlarda iki kat daha fazla olduu ortaya kmtr (98). Her ne kadar obezite tip 2 diyabet riskini arttrsa da; et ve ilenmi et yemenin, vcut kitle indeksi dengesi gzetildikten sonra bile, nemli bir eker hastal riski oluturduu bulunmutur (126). Kadn Sal almasn yrtenler, vcut kitle indeksi, toplam enerji alm ve egzersiz dengesi gzetildikten sonra krmz et ve ilenmi etle eker hastal arasnda ak bir iliki gzlemlediler (127). eker hastal riskindeki en ciddi art, salam ve sosisli sandvi gibi ilenmi etlerin sk yenmesi ile birlikte telaffuz edilmitir. Sonraki aamada diyet lifi, magnezyum, ya ve glisemik yk gzetildiinde de sonular ciddiyetini korumutur (128). Geni kapsaml bir kohort almada, kadnlarn her bir porsiyonluk alm artndaki greceli tip 2 diyabet riski, krmz et iin 1.26 ve

ilenmi et iin 1.38-1.73 aras bulunmutur (128). Buna ek olarak yksek oranda sebze, tam tahll yiyecek, baklagil ve yemi almlar, normal ya da inslin direnli bireylerde inslin direncinin ve tip 2 diyabetin nemli oranda den riskiyle ve gelien glisemik denetimle ilikilendirilmitir (129-132). Gzlemsel almalar tam tahll yiyecekler bakmndan zengin olan diyetlerin gelimi inslin duyarll ile ilikilendirilebileceini bulgulamtr. Bu etkinin tam tahll yiyeceklerdeki yksek dzeyde magnezyum ve kahvaltlk gevrek lifinden ileri gelmesi ksmen mmkndr (133). Kan ekeri seviyesi yksek insanlar tam tahllar tkettikten sonra inslin direncinde gelime kaydedebilir ve alk kan ekeri seviyelerini drebilirler (134). Tam tahll yiyeceklerden gnde porsiyon tketen insanlar, haftada porsiyondan daha az tketen insanlara nazaran, tip 2 diyabete %20-%30 daha az yakalanr (135). Hemirelerin Salk almasnda vcut kitle indeksi, bedensel etkinlik ve dier btn etmenler dengelendikten sonra, yemi tketimiyle tip-2 diyabet riski aksi ynde ilikilendirilmitir. Yemileri haftada be kez veya daha fazla tketenler iin eker hastal riski, hi yemeyenlere gre %27 daha dktr. Haftada en az be kere yer fst ezmesi (haftada 150 gr. yer fst eder) yiyenlerin eker hastal riski ise hi yer fst ezmesi yemeyenlerden %21 daha dktr (129). Yavaa sindirilen karbonhidrat ve yksek lif ierdiklerinden,

baklagillerin glisemik denetimi gelitirmeleri ve eker hastal vakalarn azaltmalar beklenir. Geni apl bir ileriye dnk almada, toplam baklagil, yerfst, soya fasulyesi ve dier baklagillerin inli kadnlar tarafndan tketilmesi ile tip 2 diyabet hastal (mellitus) vakas arasnda, vcut kitle indeksi ve dier etmenler gzetildikten sonra aksine bir iliki grlmtr. Toplam baklagil ve soya fasulyesini yksek oranda tketenlerde tip 2 diyabet riski %38dir ve dk tketenlerle kyaslandnda %47 daha azdr (132). leriye dnk bir almaya gre, tip 2 diyabet riski meyve deil fakat sebze almnn st eyreinde yer alan kadnlarda alt eyreinde olanlara kyasla %28 daha azdr. Baz sebze gruplar, tamamen aksine, tip 2 diyabet riskiyle nemle ilikilendirilmitir (131). Bir baka almada ise meyve (ama meyve suyu deil) ve yeil yaprakl sebze tketimi, daha dk eker hastal riskiyle ilintilendirilmitir (136). Lif bakmndan zengin vegan beslenme biimleri, dk glisemik indeks ve dk-orta aras bir glisemik ykle tannr (137). Be aylk bir rastgele klinik deneyde, az yal vegan bir beslenme biiminin tip 2 diyabetli hastalarda glisemik denetimi nemli lde gelitirdii kantlanm; deneklerin %43 eker hastal ilalarn azaltmtr (138). Sonular, Amerikan Diyabet Dernei ynergeleri kaynakl bir diyet (vcut arl ve ya konsantrasyonuna gre ayrlm, %15-%20 protein, %7den az doymu ya, %60-%70 aras karbonhidrat ve mono-doymam

Amerikan Beslenme Dernei Temmuz 2009 - Sayfa 13

ya, 200 mgdan az kolesterol) uygulayanlardan elde edilenlere gre daha stndr. Obezite Adventistlerden etsiz beslenenlerin yaklak %30unda vejetaryenlik dk vcut kitle indeksi ile birlikte gzlemlenmitir. Hem kadn hem de erkekte et tketim skl arttka vcut kitle indeksi de artmaktadr (98). Oxford Vejetaryen Aratrmas, kadn ve erkek tm ya gruplarndaki vejetaryenlere kyasla, vejetaryen olmayanlarn vcut kitle indeksi deerlerinin daha yksek olduunu gstermitir (139). 37875 yetikinin katlmyla gerekleen enlemesine bir almada, et yiyenler en yksek ya-ayarl kt vcut kitle indeksi ortalamasna sahip iken, veganlar en dk, dier vejetaryenler ise ortalama deerleri temsil etmektedir (140). EPIC-Oxford almasna gre, salk konusunda bilinlenmi bir kohortta 5 yllk periyottaki kilo art, hayvansal yiyecekleri azaltanlarda en azdr (141). Britanyada yaplan geni kapsaml bir enlemesine almada ise yetikinken vejetaryen olan insanlarn vcut kitle indeksi veya vcut arl konusunda, yaam boyu vejetaryen olanlara kyasla byk deiimler yaamad gzlemlenmitir (53). Yine de, 5 yl ve daha fazla zamandr vejetaryen olanlarda tipik olarak daha dk vcut kitle indeksine rastlanr. Barbadostaki Adventistler arasnda, 5 yldan fazla zamandr vejetaryen beslenen obezlerin oran, et yiyen obez oranna gre %70 daha azdr. Be yldan daha az sredir vejetaryenlii srdrenlerin vcut

arl ise et yiyenlerle benzerdir ekstra meyve ve sebze ile (116). Az yal vejetaryen bir zenginletirilmi bir diyetin diyetin, menopoz sonras benimsenmesi 7 yllk dnemde dnemdeki kadnlarn uzun vadeli gs kanseri vaka ve lmlerini kilo kaybnda, daha geleneksel bir azaltmamtr (147). Ulusal Kolesterol Eitim Program diyetine kyasla daha etkili olduu Meyve ve sebzeler etkili kantlanmtr (142). Meyve sebze antioksidan, antiproliteratif ve gibi lif bakmndan zengin, dk kanser koruyucu ieren bitkisel enerjili yiyeceklerin bol miktarda kimyasallardan oluan kompleks tketimi sayesinde vejetaryenler, bir karm ierir. Bitkisel daha dk bir vcut kitle kimyasallar ilave ve birbirine bal indeksine sahip olabilirler. etkiler ierir ve en iyi tam gdalarla a lnr ( B u 148-150). Kanser bitkisel kimyasallar kanser ilerlemesine neden olan birok Vejetaryenler genel nfusa gre hcresel srecin nne geer. Bu daha dk kanser oran eilimi mekanizmalarn bazlar unlardr: gsterir ve bunun sigaradan Hcre oalmas, DNA bileim kaynaklanan kanserlerle dizilimi, faz 1 enzimleri ve sinyal balants yoktur. Adventist Salk aktarm yolunu ve tmrn almas'nn verilerine gre davurumunu engelleme; hcre vejetaryen olmayanlar dng kesintisini ve vejetaryenlere gre olduka programlanm hcre lmn yksek oranda kaln barsak ve balatma; faz 2 enzimlerini prostat kanseri riski altndadr; indkleme; NF-kappaB ama ya, cinsiyet ve sigara ime aktivasyonunu bloke etme; kontrollerinden sonra gruplar anjiyogenezi engelleme (149). arasndaki akcier, gs, rahim ve mide kanseri riskinde belirgin Son Dnya Kanser Aratrma bir fark grlmemitir (98). Fonu raporlarna gre (143), Obezite birok alanda kanser meyve ve sebzeler akcier, az, riskinin artmasnda belirgin bir yemek borusu ve mide faktrdr (143). Vejetaryenlerin kanserinde ve daha az oranda vcut kitle indeksi vejetaryen dier blgelerde koruyucudur. olmayanlara gre daha az Baklagillerin dzenli tketilmesi olduundan, vejetaryenlerin ayn zamanda mide ve prostat vcut hafiflii azalmas belirleyici kanserine kar koruyucu bir bir faktr olabilir. nlem salar (143). Beslenmedeki lif, C vitamini, karotenoid, Vejetaryen bir beslenme flavanoid ve dier bitkisel kanserden koruyucu birok kimyasallar birok kanser trne beslenme unsurunu salar (144). kar koruma salar. Alyum Salgn hastalklarla ilgili almalar sebzeleri (soan, sarmsak, prasa dzenli meyve ve sebze gibi) mide kanserine kar, tketiminin baz kanser risklerinin zellikle sarmsak kaln barsak azalmasyla ilikili olduunu kanserine kar korur. Krmz srekli olarak gstermektedir pigmentli likopen bakmndan (108,145,146). Tersine, Kadn zengin meyvelerin prostat Salkl Yeme ve Yaama kanserine kar koruyucu olduu Giriimi'nde erken dnem gs belirtilmitir (143). Yakn kanserinden kurtulanlar arasnda, zamanda yaplan kohort Amerikan Beslenme Dernei Temmuz 2009 - Sayfa 14

almalar gsteriyor ki yksek miktarda tahl alm eitli kanser trlerine kar nemli oranda koruma salar (151). Dzenli fiziksel aktivite balca birok kanser trne kar nemli derecede koruma salar (143). Meyve ve sebzelerde etkili bitkisel kimyasallarn birok eidi bulunmasna ramen, insan poplasyonu almalarnda, vejetaryen ve vejetaryen olmayanlar arasndaki kanser vakalar veya lm oranlar arasnda byk bir fark tespit edilmemitir (99, 152). Daha detayl yemek tketim verileri gerekli olabilir; nk biyoyararlanm ve bitkisel kimyasal nfuzu, sebzelerin pimi veya i yenmesi gibi yemek hazrlama yntemlerine baldr. Prostat kanseri vakasnda, yksek miktarda st rn alm vejetaryen bir beslenmenin kimyasal koruyucu etkisini azaltabilir. Btn almalar bu bulguyu desteklememekle birlikte (155), st rnleri ve dier kalsiyum bakmndan zengin gdalarn tketimi prostat kanseri (143,153,154) riskinin artmasyla ilikilidir. Krmz et ve ilenmi et tketimi kaln barsak kanser riskindeki artla srekli balantlandrlr (143). te yandan baklagillerin alm vejetaryen olmayanlarda kolon kanseri grlmesiyle olumsuz olarak ilikilendirilir (98). 14 kohort almann havuz analizinde, meyve ve sebze tketiminin artrlmas kolon kanseri riskinin azald grlmtr. Meyve ve sebze alm distal (u) kolon kanseri riskinin azalmasyla ilikilendirilmi, ama proksimal (merkez) kolon kanseriyle

ilikilendirilememitir (156). Vejetaryenler vejetaryen olmayanlara gre nemli oranda daha fazla lif alr. Tm almalar bunu desteklemese de, yksek lif almnn kolon kanserine kar koruyucu olduu dnlmektedir. 10 Avrupa lkesini kapsayan EPIC almas, en yksek oranda lif alann en az oranda alana gre % 25 daha az kaln barsak kanseri riski tadn gstermitir. Tm bu bulgulara dayanarak, Bingham ve ekibi (157) dk fiber alan poplasyonda fiber almnn iki kat artrlmasnn kaln barsak kanseri riskini % 40 orannda azaltt sonucuna vard. Dier yandan, 13 ileriye dnk kohort almann havuz analizinden kan veriler, oklu risk faktrlerinin hesaba katlmasndan sonra, yksek miktarda lif alm ile kaln barsak kanseri riskinin azalmas arasndaki ilikiyi dorulamamtr (158). Soya izoflavonu ve soyal yiyeceklerin anti-kanser zellie sahip olduu gsterilmitir. Yksek miktarda soya tketen Asyallarla yrtlen 8 almann meta analizinde (bir kohort, yedi vaka kontrol almas), soya tketiminin artmasyla gs kanseri riskinin azald grlmektedir. Aksine, az soya tketen 11 Bat toplumunda yrtlen almalarda soya almnn gs kanseri riskiyle ilikisi yoktur (159). Ancak kanserden koruyucu bir ajan olarak soyann deeri zerine tartma srmekte; nk tm aratrmalar gs kanserine kar soyann koruyucu deerini dorulamamaktadr (160). Dier yandan, baz almalarda et tketimi gs kanserinin artmas riskiyle ilikilendirilmitir (161).

Bir almada, gnde 100 gram ilave et tketimi gs kanseri riskini % 50 ila %60 arasnda artrmtr (162). Osteoporoz St rnleri, yeil yaprakl sebzeler ve kalsiyumla zenginletirilmi bitkisel yiyecekler (baz hazr msr gevrei, soya ve pirin iecei ve meyve suyu eitleri) vejetaryenler iin bol kalsiyum salayabilir. Son yirmi yldr yaynlanm enlemesine ve boylamasna poplasyon temelli aratrmalarda, kemik mineral younluu (BMD), et yiyenler ve lakto-ovo-vejetaryenler arasnda hem trabekler (kemik ii) hem kortikal (kemik kabuu) kemikler bakmndan hibir fark gstermemitir (163). Veganlarn kemik sal ile ilgili ok az bilgi olmakla birlikte baz almalarn gsterdii zere veganlarda kemik younluu vejetaryen olmayanlara gre daha azdr (164,165). Bu almalardaki Asyal vegan kadnlarn protein ve kalsiyum alm ok dkt. Yetikin yallarda yetersiz protein ve az kalsiyum almnn kemik kayb ve kala ve omurga atlaklaryla ilikili olduu gsterildi (166,167). Ek olarak baz veganlarda D vitamini durumu riskliydi (168). EPIC-Oxford almasnn sonularna gre vejetaryenler iin kemik krlmalar riski et yiyenlerle benzer orandadr (38). Veganlarda yksek kemik krlmas riski az kalsiyum almnn sonucu olarak gsterilir. Ancak gnde 525 mg'dan fazla kalsiyum tketen veganlarda krlma oran et yiyenlerdeki krlma oranndan farkl deildi (38). Meyve ve sebze tketimi, soya alm ve K vitamini

Amerikan Beslenme Dernei Temmuz 2009 - Sayfa 15

bakmndan zengin yeil yaprakl sebzeler gibi vejetaryen beslenmeyle balantl dier faktrler kemik sal aratrlrken gz nne alnmaldr. Kemiin vcut pH dengesini koruyucu rol vardr. zel matriks proteinlerinin gen ifadesi ve alkalen fosfataz etkinliinin drlmesiyle asidozun (ar asitlenme) osteoblastik aktiviteyi bastrd grlr. Osteoblastlar tarafndan gerekletirilen prostaglandin retimi NF-kappaB ligandnn osteoblastik reseptr etkinletiricisi sentezini artrr. NF-kappaB ligand reseptr etkinliinin asit indklemesi, osteoklastik aktiviteyi ve kemik znmesini artrmak ve proton yklemesini tamponlamak iin yeni osteoklastlarn teminini tevik eder (169). Artan meyve ve sebze tketimi kalsiyum tasarrufu ve kemik metabolizmas gstergelerinde pozitif bir etkiye sahiptir (170). Meyveler, zmsler ve sebzelerin alkalin klyle birlikte zengin potasyum ve magnezyum ierii, bu besinleri kemik znmesini engellemek iin faydal beslenme ajanlar durumuna getirir (171). Menopoz ncesi kadnlarn femur boyun ve bel omuru kemik mineral younluu, potasyum almnda en yksek eyrekteki kadnlar en dk eyrektekilerle karlatrldnda %15 ila 20 daha yksektir (172). kaynakl net asit retimi ve meyve-sebze alm gstergesi olan besinsel potasyumun kemik sal gstergeleri zerinde az miktarda etki gsterdii, bylece yaam sresi boyunca osteoporoz

riskinin azalmasn salayabildii belirtilmitir (173). Yksek protein alm (zellikle hayvansal protein) idrarda kalsiyum artna neden olabilir (167,174). Daha fazla hayvansal protein ve daha az bitkisel protein tketen menopoz sonras kadnlarda yksek oranda kemik erimesi ve artan kala kr riski ortaya kar (175). Ar protein almnn kemik saln riske sokmasna ramen, az protein almnn dk kemik salaml riskine neden olduuna dair bulgular vardr (176). K vitamini durumunun hassas bir gstergesi olan az karboksillenmi osteokalsin kan seviyeleri, kala kr riskini gstermede (177) ve kemik mineral younluunu ngrmede kullanlr (178). ki byk ileriye dnk kohort almann sonular, K vitamini (ve yeil yaprakl sebzeler) alm ve kala kr riskinin ters orantl olduunu ne srer (179,180). Ksa sreli klinik almalarn gsterdii zere, izoflavon bakmndan zengin soya proteini menopoz sonras dnemdeki kadnlarda omurga kemii erimesini azaltr (181). 10 rastgele kontroll deneyin meta analizinde, soya izoflavonlarnn omurgann kemik mineral younluuna olduka faydas dokunmutur (182). Rastgele kontroll bir deneyde, jenistein alan menopoz sonras kadnlarda deoksipiridinolinin (kemik emiliminin bir gstergesi) idrar boaltmnda kaydadeer azalmalar ve artan seviyede kemie zg alkalen fosfataz serumu (kemik oluumunun bir gstergesi) grlmtr (183). Menopoz dnemindeki kadnlar

zerinde yaplan dokuz rastgele kontroll deneyin meta analizde, soya izoflavonlar kemik znmesini ve plasebo ile kyaslandnda uyarlm kemik oluumunu belirgin ekilde engellemitir (184). Kemik saln artrmak iin, vejetaryenler yeterli kalsiyum, D vitamini, K vitamini, potasyum ve magnezyum, yeterli ama ar olmayan protein, bol miktarda meyve- sebze ve soya rnleri ve az miktarda sodyum ieren yemekler yemeye tevik edilmelidir. Bbrek Rahatszl Hayvansal ya da bitkisel kaynakl proteinlerin uzun vadede yksek miktarda alm (diyalize girmeyen bir bbrek hastas iin gnde 0.6 g/kgdan fazla ya da bbrek rahatszl olmayan insanlar iin Beslenme Referans Deeri olan gnlk 0.8 g/kgdan fazla) kronik bbrek rahatszlklarn daha kt hale getirebilir ya da normal bbrek fonksiyonlarna sahip birinde bbrek hasarna yol aabilir (185). Bu durum fazla protein almyla ilgili olan yksek glomerler filtrasyon hzndan kaynaklanabilir. Soya temelli vegan beslenme, kronik bbrek rahatszl olan insanlar iin yeterli besini salar ve bbrek rahatszlklarnn geliimini yavalatabilir. Bunama Bir alma vejetaryenlerin vejetaryen olmayanlara kyasla daha az bunama riski tadn ne srmektedir (186). Bunun sebebi, vejetaryenlerde grlen dk tansiyon veya vejetaryenlerin daha fazla

Amerikan Beslenme Dernei Temmuz 2009 - Sayfa 16

antioksidan almas olabilir (187). Riskin azalmasndaki dier olas nedenler, beyin-damar rahatszl vakalarna daha seyrek rastlanmas ve menopoz sonras hormonlarnn muhtemelen daha az kullanlmasdr. Vejetaryenler bununla birlikte yine de bunama riski faktrleri tayabilirler. rnein yetersiz B-12 vitamini deerleri, homosisteinin kanda ar birikmesine (hiperhomosisteinemi) yol atndan, bunama riskinin artmas ile ilikilidir (188). Vejetaryen Diyetlerin Sala Dier Etkileri Bir kohort alma, orta yal vejetaryenlerin divertikl iltihabna vejetaryen olmayanlara kyasla %50 daha az yakalandn gstermitir (189). Et tketimi divetikl iltihab riskini arttrabilir; lif ise en nemli koruyucu etken olarak deerlendirilir (190). Yalar 40 ile 69 arasnda deien 800 kadnla yaplan bir kohort almaya gre, vejetaryen olmayanlar vejetaryenlere kyasla iki kattan daha fazla safra ta sorunu yaarlar (191). Bu oranlar; obezite, cinsiyet ve yalanma gzetildiinde dahi geerliliini korumutur. Finlandiyadaki bir aratrma grubunun yaynlad baz almalar, oru ve arkasndan gelen vegan beslenmenin romatizmal eklem iltihab tedavisinde yararl olabildiini ortaya koymutur (192). HEDEF KTLELER (AMERKADAK) VE ONLARA YNELK PROGRAMLAR Bebekler, ocuklar ve Kadnlara zel Tamamlayc Beslenme Program

Bebekler, ocuklar ve Kadnlara zel Tamamlayc Beslenme Program; hamile, yeni doum yapm ve emziren annelere, bebeklere ve devlet standartlarnn altnda gelire sahip ailelerdeki beslenme riski altnda olduu belgelenen be yana kadar ocuklara hizmet eden devlet hibe programdr. Bu program; bebek mamas, bebeklere zel demirle zenginletirilmi kahvaltlk gevrek, C-vitamini zengini sebze veya meyve suyu, havu, inek st, peynir, yumurta, demirle zenginletirilmi kahvaltlk gevrek, kuru fasulye, bezelye ve yerfst ezmesini de ieren vejetaryenlere uygun gdalar cretsiz alabilmek iin kupon salamaktadr. Programdaki son deiikliklerle tam tahll ekmek ve kahvaltlk gevrein satn alnmas tevik edilmi, kuru fasulye yerine konserve fasulyenin satn alnmasna onay verilmi ve kupon sahiplerinin sebze ve meyve alabilmesine olanak tannmtr (193). nek st, tbbi belgeye sahip ocuklar ve kadnlar iin, artnamelere uygun soya temelli iecekler ve kalsiyum destekli tofu ile ikame edilebilir (193). ocuk Beslenme Programlar Ulusal Okul le Yemei Program; belli bal soya rnleri, peynir, yumurta, pimi kuru fasulye/bezelye, yourt, yerfst ezmesi, dier yemilerin ezmeleri, yerfst, aa yemileri ve tohumlar da ieren et d protein rnlerinin tketilmesine olanak tanmaktadr (194). Sunulan nler, 2005 Amerikallar in Beslenme Standartlarna uymak ve protein, A ve C vitaminleri, demir, kalsiyum ve enerji baznda

nerilen Beslenme llerinin en az te birini karlamak zorundadr. Okullar, bir ocuun veya ailenin yemek tercihleri dorultusunda sunduklar nleri deitirmek zorunda olmasalar da zel bir diyet ihtiyac konusunda doktor raporu olan ocuklara alternatif yemekler sunmak iin izinlidirler (195). Baz devlet okullar dzenli olarak vejetaryen (vegan da dahil) menler sunmaktadr; birok okulun yemek programlar vejetaryenlere hl snrl seenekler sunsa da vejetaryen men seenei gemitekinden ok daha yaygn gzkmektedir (196). Devlet okullar, ailelerinden veya velilerinden rencinin zel beslenme ihtiyac olduuna dair yazl bir belge getiren ocuklara soya st verilmesine izin vermektedir. Soya stleri, ikame rn olarak kabul grmek iin belli standartlar karlamaldr. Okullar, ikame giderler iin devlet denei ald takdirde kendi btelerinden harcamak zorundadrlar (197). Yallar in Beslenme Programlar Devlet Yallar in Beslenme Program; yal Amerikallar iin eyaletlere, blgelere ve kabile oluumlarna toplu/evlere servis yemek (genelde Seyyar Yemek olarak bilinir) salayan ulusal bir program a kurabilmek iin denek datmaktadr. Yemekler, genelde yerel Seyyar Yemek kurulular tarafndan temin edilir. Ulusal Seyyar Yemek Vakf tarafndan drt haftay kapsayan vejetaryen bir men dizisi gelitirilmitir (198). Benzer menler, drt haftalk vejetaryen men dizisininin n onayn veren New York ehri Yallar Departmannn da dhil olduu

Amerikan Beslenme Dernei Temmuz 2009 - Sayfa 17

baz programlar tarafndan benimsenmitir (199). Islahevleri Amerika Birleik Devletlerindeki mahkeme kararlar, cezaevi mahkmlarna dinsel ve tbb gerekelerle vejetaryen men alma hakkn vermitir (200). Devlet cezaevi sisteminde vejetaryen besinler, yalnzca beslenmelerinin dini ibadetlerinin bir paras olduunu belgeleyen mahkmlara salanmaktadr (201). Papazlk makam tarafndan yaplan deerlendirme ve onayn akabinde, mahkmlar ya etsiz bir alternatif, scak attrmalklar ve salata barn da ieren yemek hattndan kendileri seerek ya da ulusal dzeyde tannan, dini sertifikaya sahip ilenmi gdalarn temini yoluyla Alternatif Beslenme Programna katlabilmektedir (202). Eer nler tabldot tepsilerinde servis ediliyorsa etsiz yiyeceklerin temini iin yerel prosedrler gelitirilir (201). Dier hapishanelerde vejetaryen yemeklerin tedarik edilme sreci ve uygun yemein eidi, cezaevinin tipi ve yerine gre deiiklik gstermektedir (201). Baz cezaevi sistemleri etsiz yemek alternatifleri sunarken dierleri kabaca mahkmlarn tabandaki yemeklerden etleri ayklamaktadr.

Askeriye/Silahl Kuvvetler Her trl yiyecek dzenlemesini gzeten Birleik Devletler Ordusu Mcadele Besleme Program vejetaryen yemek ve hazr vejetaryen yiyecekleri ieren vejetaryen men seenei sunmaktadr (203, 204). Dier Kurumlar ve Toplu Yemek Servisi Kurulular Kolejler, niversiteler, hastaneler, restoranlar ve kamu tarafndan finanse edilen mzeler ve parklarn dhil olduu dier kurumlar deiik miktarlarda ve eitlerde vejetaryen seenekler sunmaktadrlar. Kaynaklar toplu vejetaryen yemek hazrlamaya msaittir. GIDA VE BESLENME UZMANLARININ GREV VE SORUMLULUKLARI Beslenme danmanl, zayf beslenme seimleri yznden baz salk problemleri olan vejetaryen dananlar ve ek beslenme mdahaleleri gerektirecek tbbi durumlar olan (r. eker hastal, kanda yksek oranda ya bulunmas ya da bbrek rahatszl) vejetaryenler iin faydaldr. Bireyin bilgi seviyesine gre, beslenme danmanl yeni vejetaryenler ve hamilelik, bebeklik, ocukluk,

genlik ve yallk gibi hayatn deiik aamalarndaki bireyler iin faydal olabilir. Gda ve beslenme uzmanlarnn vejetaryen diyetleri benimsemeye ilgi duyan ya da zaten benimsemi kiilere salkl bir vejetaryen diyet planlama hakknda yardmc olmak ve vejetaryen beslenmeye dair doru gncel bilgileri vermek gibi nemli bir rol vardr. Bilgiler vejetaryen diyetin ekli, danann ya, yemek hazrlayabilme becerileri ve hareketlilik seviyesine gre bireyselletirilmelidir. Hangi besinlerin planlamada nemli rol oynayabileceini kesinletirmek iin bireyin kendi diyetini tarif ediini dinlemek nemlidir. ekil 1 n planlama tavsiyeleri ierir. ekil 2 vejetaryen beslenme biimleriyle ilgili internet kaynaklarnn (ngilizce) listesini sunar.

Amerikan Beslenme Dernei Temmuz 2009 - Sayfa 18

Vejetaryen Beslenme Diyetetik alma Grubu http://vegetariannutrition.net Andrews niversitesi Beslenme Ana Bilim Dal http://www.vegetarian-nutrition.info Beslenme Planlama ve Tevik Merkezi http://www.mypyramid.gov/tips_resources/vegetarian_diets.html Gda ve Beslenme Bilgi Merkezi http://www.nal.usda.gov/fnic/pubs/bibs/gen/vegetarian.pdf Mayo Klinik

http://www.mayoclinic.com/health/vegetarian-diet/HQ01596 Medline Plus, Vejetaryen Beslenme http://www.nlm.nih.gov/medlineplus/vegetariandiet.html Yedinci Gn Adventistleri Beslenme Dernei http://www.sdada.org/plant.htm Vegan Topluluu (B-12 vitamini zerine bilgi) http://www.vegansociety.com/food/nutrition/b12/ Vejetaryen Kaynak Grubu http://www.vrg.org Vejetaryen Topluluu - Birleik Krallk http://www.vegsoc.org/health
ekil 2: Vejetaryen beslenme biimlerine ilikin kullanl internet siteleri. Amerikan Beslenme Dernei Temmuz 2009 - Sayfa 19

Nitelikli gda ve beslenme uzmanlar vejetaryen dananlara u yollarla yardmc olabilir: B-12 vitamini, kalsiyum, D vitamini, inko, demir ve n-3 ya asitleri ihtiyalarn karlama konusunda bilgi salamak. nk kt planlanm vejetaryen diyetler bu besin eleri konusunda eksik kalabilir. Hayatn tm safhalarnda dengeli lakto-ovo vejetaryen ya da vegan n planlamaya zel ynergeler vermek. Salkl kalmak ve rahatszlklar engellemenin genel ltleri hakknda bilgi salamak. Dengeli lakto-ovo vejetaryen ya da vegan n planlama ynergelerini alerji, kronik hastalk veya baka kstlamalardan dolay zel beslenme ihtiyalar olan dananlara uyarlamak. Yerel restoranlardaki vejetaryen seenekler hakknda bilgi sahibi olmak. Seyahat esnasndaki en uygun vejetaryen n planlamalar hakknda neriler sunmak. Vejetaryen diyetlerde sk olarak kullanlan besinlerin hazrlan ve kullanl hakknda dananlar bilgilendirmek. Vejetaryenleri hedef alan rn seeneklerinin hzla art bu gibi her rn hakknda bilgi sahibi olmay imknsz klabilir. Buna karn vejetaryen dananlarla alan uzmanlar eitli tahllarn, fasulyelerin, soya rnlerinin, et muadillerinin ve zenginletirilmi gdalarn hazrlan, kullanl ve ierikleri hakknda temel bilgilere sahip olmaldr. Vejetaryen rnlerin satn alnabilecei yerel kaynaklar hakknda bilgi sahibi olmak. Baz topluluklarda

postayla sipari kaynaklar gerekli olabilir. Aile yeleriyle, zellikle vejetaryen beslenmedeki besin ihtiyalarn karlayabilecekleri en iyi ortam yaratmalarna yardmc olmak iin vejetaryen ocuklarn ebeveynleriyle beraber almak. Uzman ayet vejetaryen beslenmeye aina deilse, danana kendisine nitelikli tavsiye verebilecek birisini bulma konusunda yardmc olmal ya da danan gvenilir kaynaklara ynlendirmelidir.

Nitelikli gda ve beslenme uzmanlar ocuk beslenme programlar, yallar iin besin programlar, slahevi, askeriye, kolejler, niversiteler ve hastanelerin de dhil olduu yemek hizmeti operasyonlarnn vejetaryenlerin ihtiyalarn karlamalarn salamakta nemli rol oynayabilir. Bu hedefe vejetaryenlerin ihtiyalarna zg klavuzlar gelitirerek, vejetaryenlere uygun menler yaratp uygulamaya koyarak ve programlarn vejetaryen katlmclarnn ihtiyalarn karlayp karlamadn deerlendirerek ulalabilir. SONULAR Uygun olarak planlanm vejetaryen beslenme biimleri salkl, beslenme asndan yeterli ve belirli hastalklarn engellenmesi ve tedavisinde faydal olarak gzkmektedir. Vejetaryen beslenme hayatn her evresi iin uygundur. Vejetaryen diyetlere ynelik artan ilginin bir ok sebebi vardr. nmzdeki on yl iinde Amerika Birleik Devletlerinde vejetaryenlerin saysnn artmas beklenmektedir. Gda ve beslenme uzmanlar vejetaryen dananlara vejetaryen beslenme, gdalar ve kaynaklar hakknda gncel ve doru bilgileri vererek yardmc olabilirler. Vegan Kolektif adna Glce zen Grkan, Gray Tezcan, Sami Baaran ve Serdar Tekbar tarafndan Mays 2012de ngilizceden evrilmitir. Raporun ngilizce aslna ve tm numaralandrlm referanslara http://www.eatright.org/about/content.aspx?id =8357 adresinden ulalabilir. Amerikan Beslenme Dernei Temmuz 2009 - Sayfa 20