AFD 47 (2006), say 2, s.

215-235

Din Sosyolojisi*
CHRISTIAN SMITH - ROBERT D. WOODBERRY EVREN: HSAN APCIOLU AR. GR., ANKARA . LAHYAT FAKLTES e-mail: ihsancapcioglu@yahoo.com

Bundan otuz yl nce, ne sosyologlar tarafndan dinin sosyal yaamda nemli bir etken olduuna gereken nem veriliyor, ne de dinin ok byk nem tad dnlyordu. Antropolog Anthony Wallace (1966: 265) dnemin geerli anlayn, daha sonralar u ekilde zetlemitir: Dinin, evrimsel gelecei, onun sona ermesidir. Doa kanunlarna bal olmakszn doay ekillendiren doast varlk ve glere inan ypranacak ve sadece ilgin bir tarih hatra haline gelecektir. Bilimsel bilginin insanlar iin giderek daha yeterli hale gelmesi ve yaylmas sonucu doast glere inan yava yava yok olmaya mahkmdur. Fakat daha sonraki on yllarda iler nemli lde deimitir. nceki dnemin seklerlii en iyi anlatan kuramclarndan biri olan Peter Berger, artk dinin krizinden, seklerliin krizine doru bir gei yaandndan ve gerileyen seklerlikten bahsetmektedir (Berger, 1983, 1996). Berger, ayrca, gncel olaylara ilikin analizlerinde dini gz ard edenlerin, byk bir tehlikede olduklar sonucuna varmaktadr (Berger, 1996: 12). Sosyologlarn, dine sosyal bir etken olarak yaklamada yeniden artan ilgisinin temel nedeni, onun hayat nemini vurgulayan kresel gelimelerdir. Dinin akademik ynden ihmal edildii dnem boyunca sosyal yaamda sregelen toplumsal nemini gstererek sekin bilimsel almalar orataya koyan sosyologlar bulunmaktayd. Bunlara ramen, bilim dnyasnn hayrette kalp eski seklerleme paradigmasndan uyanmas, ancak uluslararas arenada yaanan siyasi olaylarla mmkn olmutur. Buradaki kritik seneler ise 1979 ve 1980dir. 1979da, Mslman militanlar ah rann devir* Christian Smith - Robert D. Woodberry, Sociology of Religion, The Blackwell Companion to Sociology, Edited by Judith R. Blau, Blackwell Publishers, 2001, ss. 100-114.

216

AFD 47 (2006), say II

mi, Ortadou ve Ortadounun da tesinde pek ok blgede, militan slami hareketlerin yaylmasn da beraberinde getirecek olan, slami bir cumhuriyet kurmulardr. Ayn zamanda, kendilerini Hristiyan fundamentelistler olarak tanmlayan Hristiyan Sandan bir kesim Amerikan siyasetine ynelmi -bu kiiler yarm yzyl boyunca siyasi arenada grnmemi- ve sekler hmanizm glerine kar ahlakl bir ounluu harekete geirme ve bu suretle de yeniden bir Hristiyan Amerika oluturma niyetlerini aka ilan etmilerdir. Daha sonra 1980de, Salvador-Roma Katolik Bapiskoposu Oscar Romero, blge kilisesini giderek artan sosyal eylemcilik ve bazen de yoksullarn adna bakaldrc isyanlara tevik eden, Latin Amerika zgrlk dini hareketindeki etkinlii nedeniyle, suikast dzenlenerek ldrlmtr; Romero hadisesi 1970lerde karlan, ikence edilen ve ldrlen onbinlerce Latin Amerikal Hristiyan sosyal eylemci ierisinde sadece en ok bilinenidir. Ancak aylar sonra, Roma-Katolisizmi temelli dayanma hareketi, Polonyadaki komnist ynetimine kar bir protesto dalgas balatm; devletten o ana kadar grlmemi imtiyazlar kazanm ve bu sre, Lech Walesann bir yandan Siyah Madonna Cze-stochowann brou ile alay ederken, bir yandan da Papa II. John Paulun hatra kalemi ile Gdansk Antlamalarn imzalamas ile sonulanmtr. Takip eden yllar, dnyann pek ok farkl kesinde nemli din-temelli bir dizi hareketin ortaya kna tank olacaktr: Gney Afrikadaki imtiyaz-kart hareket, Dou Almayada komnizm-kart hareket, Birleik Devletlerdeki Orta Amerika bar hareketi. Dinin toplumsal ve siyasal nemine farkl bir bak asyla yaklaan sosyologlar, ayn zamanda giderek artan bir ekilde Latin Amerikada yaylmakta olan Pentakostalizm, Dou Asyann baz blgelerinde yaylan Hristiyanlk, yeni g dalgalar ile Amerikada dinlerin ok daha btnlk kazanan yaps, eski-komnist Avrupann baz yerlerinde yeniden dirilen dini kimlikler vs. gibi gelimelerin younluk kazandnn da farkna varmlardr. 1990lar ile birlikte, Virginia niversitesinden James D. Hunter (1991) Amerikada din temelli bir kltrler sava olduunu aklyor ve Harvard niversitesinden Samuel Huntington (1996) dinsel farkllklardan kaynaklanan kresel bir medeniyetler atmasnn yaanaca ngrsnde bulunuyordu. Bunlar abartl saylabilirse de, temel nokta deimez: Din geri dnmtr. Bilim dnyas artk bu temel gelimeleri yakndan takip etmeye ve bunlarn uzantlarnn neler olabileceini anlama abasna ynelmitir. Uzun bir sre boyunca, seklerleme ile ilgilenen sosyal bilimciler, din zerinde dnme konusunda tembellik etmilerdir. u anda ise, dinin toplumsal alandaki neminin giderek daha ok farkna varmamz ile birlikte, bu konudaki bilgimizin artmas iin daha fazla deneye dayal ve kuramsal alma

Din Sosyolojisi

217

yaplmas gerekmektedir. Bu blm, bu balamdaki faydal gncel almalardan ana hatlaryla bahsetmeye ve gelecekte sosyoloji biliminin din zerine dikkatini vermesi gereken alanlar konusunda neriler getirmeye almaktadr. Son yllarda din sosyolojisi alanndaki en ilgi ekici ve nemli almalarn bir ou, baka kuramsal alanlardan etkilenerek retilen bilimsel almalardr ve bu almalar, ok deiik analiz dzeyleri de gz nnde bulundurularak gerekletirilmilerdir. Bu konular zendirici tartmalar ortaya kmtr; rnein uzmanlarn dine yaklamlarnn, rasyonel seim kuram, kltrel sosyoloji, sosyal psikoloji, kurumsal ve rgtsel kuram, etnisite almalar, meslek sosyolojisi gibi kuramsal bak alar erevesinde olduu. Bu konudaki eski dnce kategorilerinin yanllarnn farkna varlmas, sosyal yaamda dinin alglan tarzna dair farkl alternatiflerin ortaya kmasn salamtr. Burada, bunlardan en deerli ve ilgi ekici gelimeler arasnda olduuna inandmz bazlarn inceleyeceiz.

MKRO-DZEYDEK SEKLERLEMEY YENDEN ELE ALMA

Din sosyolojisinde, son zamanlarda zerinde en ok durulan alanlardan birisi seklerlik kuramnn, bireysel inan, bilin ve uygulama dzeylerinde, yeniden ele alnmas konusundadr. zellikle Birleik Devletlerde, bilhassa halk arasnda dine balln ve dini faaliyetlerin hala devam etmekte olmas, dinsel geliimin ve dinin nfuzunun, daha iyi kuramlatrlabilmesi abalarn artrmtr. Bu eilim, birbiriyle balantl iki kuramsal yaklam erevesinde gelimitir: Bu kuramlarn her ikisi de dini ve kltrel oulculuun dinlerin geliimine yardmc olduunu -ya da en azndan olabileceinisavunmaktadr. Kuramsal yaklamlarn ilki, Roger Finke, Rodney Stark, Laurence Iannaconne ve dierleri (rnein, Finke ve Stark, 1992; Iannaconne, 1994; Young, 1997; Sherkat ve Ellison, 1999; Stark ve Finke, 2000; bkz. ayrca Warner, 1993)nin din ekonomileri kuramdr. Bu yaklam, aadakileri aklamak iin rasyonel seim erevesini kullanr: (a) Dini rekabet ve giriim alanndaki seferberliin farkl oranlardaki kilise etkinlii zerindeki etkisi; (b) dini sermaye birikiminin, dini deiimler ve devamllklar zerindeki etkisi; (c) dini inanlardaki katln, kilisenin geliimindeki etkisi ve (d) farkl dini kurulularn ideolojileri, yelik bavurular, gelime ve gerileme dngleri zerinde yapsal alandaki ok eitli dini rnlerin datmnn etkisi. Dini, ekonomik temellerle yeniden aklama giriimi ve zellikle kltrel oulculuun ve rekabetin dinin nfuzunu artrd gr, aralarnda Kenneth Land (Land ve dierleri, 1991), Judith Blau (Blau ve dierleri, 1993),

218

AFD 47 (2006), say II

Kevin Breault (1989) ve Daniel Olson (1998)un da bulunduu muhalif dnrlerin tepkisiyle kar karya kalmtr. Bu jri (yarglar kurulu) hala din ekonomileri zerinde almaktadr; ancak u ana kadar bu tartma din sosyolojisinin daha salam veriler, daha gelimi nicel incelemeler ve daha net kuramlar kullanmasna yol amtr. Mikro-dzeydeki seklerlemenin yeniden ele alnma srecindeki ikinci yaklam, Christian Smith ve meslektalar (1998) tarafndan dile getirilen, alt-kltrel kimlik kuramdr. Ekonomik rasyonel seim yaklam yerine bu kuram, ahlaki kimlik, referans grup yaklam, grup kimliinin sosyal psikolojisi, gruplar aras atmann sosyal ilevleri ve sapkn alt-kltrler hakkndaki yapsal yaklamlar konularndaki literatrde gelitirilmi olan grlerini birletirir. Modern oulculuk, kimlik aratrmalar ve gelien dini alt kimliklerin simgesel snrlarnn korunmas zerindeki olumlu etkilerini aklayabilmek iin literatrdeki bu bak alarn kullanmaktadr. Bu kuram, oulcu, modern toplumda dinin, anlamlandrma ve ait olma eklinde bir aidiyete dayal ve ahlaki temelli ortak kimliklerin tatmin edilmesini salayan alt kltrlerin bir paras haline gelerek hayatta kalp geliebileceini ngrmektedir; ve bu dini alt kltrler glenecekler, kendilerinin dndaki ilgili gruplardan farkllklarn net olarak ortaya koymak ve bu gruplarla aralarnda ihtilaf ve gerilimler karmak iin alt-kltrel aralara sahip olacak ve kullanacaklardr. Din ekonomileri kuram gibi, alt-kltrel kimlik kuram da, geleneksel din anlaynn varln srdrebilmesi hususunda modern dnyada seklerleme teorisinin temelinde yer alan kltrel ve dinsel oulculuun dine zarar verdii grne snan bir aklama ne srmektedir. Bununla birlikte, alt-kltrel kimlik kuramnn getirdii katk ve snrlamalar deerlendirebilmek iin, daha ok deneye dayanan aratrmaya ve kuramsal dzeltmelere ihtiya vardr.

DN DNM
Temelinde bireysel-dzeydeki seklerlemeyi yeniden anlayabilme abas olan bu sorgulamann baka bir alan da, gerileme, sahip olduu konumu kaybetme ve yava yava yitip gitme olarak grlen eski dinsel seklerleme kavramn, dinsel dnmn daha serbest ve daha az eletirel bir algsyla deitirme gayreti olmutur. Bu aba deiik biimlerde grlebilirse de, burada temel olan, dinin ne geriledii ne de istatistiksel olarak oalddr; bunun yerine, dinin toplumsal olarak nemli olan bakalamlara uramasdr. Dinlerin mevcut ortama uyum salamalar gncel bir fenomen deildir bu, yazl tarihte apak bellidir- ve bu yzden deiim, kendiliinden seklerleme veya zayflama belirtisi olarak yorumlanmamaldr. Biyolojik

Din Sosyolojisi

219

evrimde de grld gibi, deien evrelerine uyum salayan varlklar hayatta kalr, uyum salamayanlarn ise nesli tkenir. Baz durumlarda bu dnm, ruhaniyete, yani geleneksel, kurumsallatrlm dine nazaran daha bireysel, zelletirilmi ve esnek bir dine ynelik artan ilgi olarak aklanmaktadr (Wuthnow, 1998). Dinsel dnm ayn zamanda, inananlarn, farkl geleneksel dinlere olan ballklarnn bir arada olduu ya da farkl geleneklere ait elerin kiiselletirilmi karma bir yapda birletirildii dini senkretizm sisteminde de aka grlmektedir (rnein; Ben KatolikBudist bir paganm). nc bir biim de, yaygn geici dini inanlar incelemektedir: rnein; kendileri iin kilise bulma gayretindeki inan arayanlarn ve bu kiilerin oluturduu pazara hitap etme amacyla kendilerini pazarlayan giriimci kurumlarn -genellikle, aray iinde olanlara ynelik ve kurumsal olarak, bu kiilerin isteklerine gre ekillendirilen bykkiliselerin saylarndaki art. Dinsel dnm literatrndeki dier odak noktalardan birisi de, kendi evrelerindeki dnmlerin ve yerel cemaatin benimsemekte olduu ve kendilerine yeniden yol belirlemekte olduklar kltrel hareketlerin etkilerini inceleyen, cemaatlerle ilgili dini almalardr (rnein, Ammerman, 1997). Dinsel dnm konusundaki dier kltrel yaklamlar, dini cemaatler tarafndan, kendilerinin deimekte olan yapsal ve kltrel koullarn daha iyi belirtmek amac, geleneksel dini kavramlarn, mesela kocalarn ya da babalarn aile reislii ya da varlklarn ve servetlerin nasl idare edildii gibi kavramlarn, nasl deitirildiini incelemektedirler (rnein, Gallagher ve Smith, 1999). Bu dini dnmlerin, dinsel alanda ne tr kkl etkileri olabilecei nmzdeki zamanlarda grlecektir. Gnmzde bu yndeki almalar, dinsel deiimin tekrar kuramlatrlabilmesi ve dini inanlar ile uygulamalarn yeni aklamalarnn belirlenebilmesi amacyla, eski dnce tarzlarnn analizine yol amaktadr.

DN OULCULUK
imdilerde ABD, zellikle rk ve etnisite, toplumsal snf, alt-kltrel kimlik ve kuaklarn deiimi gibi kavramlar ile karmak bir hale gelen kentsel blgelerde dini oulculua maruz kalmaktadr. 1960larn ortalarnda ABD ve Kanadann, Avrupal-olmayanlarn gne ynelik snrlamalar kaldrmalarndan bu yana, birok yeni gmen grup gelmitir. Bu gruplar kendileriyle birlikte, ounlukla kendi lkelerinin dinlerini (bazen misyonerlik alanm bir ekilde) de getirmektedirler. Varlklar ve saylar giderek artan Salvadorlu Katolikler, Dou Hindistan Hindular, Koreli Presbiteryenler, Kamboyal Budistler, Pakistanl Mslmanlar vs. Amerikann dini haritas-

220

AFD 47 (2006), say II

n karmaklatrmakta ve dntrmektedir. Artk sadece Protestan, Katolik veya Yahudilerin yaad basit gnler geride kalmtr Sosyolojik aratrmann yeni dneminde, ABDdeki bu yeni dini oulculuun sonular incelenmektedir. Warner ve Wittner (1998), Stevens-Arroyo ve meslektalar (Stevens-Arroyo ve Cadena, 1995) tarafndan New York Kent niversitesindeki Latinler Arasndaki Din Analizi Program erevesinde hazrlanan gncel almada ve Houston niversitesinde Helen Rose Ebaugh (Ebaugh ve Chafetz, 2000) tarafndan srdrlmekte olan projede dinin, yeni gmenler iin eitli ve hayati bir rol oynad ne srlmektedir. Yeni g dalgas ile Kuzey Amerika, daha geni bir dini oulculua sahip olmutur. Yeni gler ile birlikte, Kuzey Amerikadaki dini oulculuk ok daha fazla genilemitir. Artk camiler, tapnaklar ve aramlar, lkenin pek ok blgesindeki Protestan ve Katolik kiliselerinin yanbalarnda grlebilmektedir. Bununla birlikte bu gelime, ou uzmann tahmin ettii lde byk olmamtr. Bu, ksmen, Kuzey Amerikaya yeni g etmi olanlarn en azndan ismen Hristiyan olmalarndandr. Bu, daha ok, her ikisi de baskn olarak Katolik olan Latin Amerika ve Filipinlerden gelen byk g dalgalar sebebiyledir. Fakat Kore, Vietnam ve Ortadoudan gelen kiiler bile, ounlukla Hristiyandr. Yahudiler, Ahmedi Mslmanlar, Bahaler gibi zulme uram aznlklar da kendi saylarndan fazla bir sayda gsterilmilerdir. Bu yzden Kosmin ve Lachman (1993), Dinsel Tanmlamaya Dair Ulusal Etd adl almalarnda, bu yeni g dalgasnda, kendilerini Yahudi olarak tanmlayan Amerikallarn %1,9 ve kendilerini Hristiyanlk dnda dier dinlerle (Mslman, Budist, Hindu vs.) tanmlayanlarn da %0,76 orannda olduu sonucuna ulamlardr. Liseli genler zerinde yaplan Ergen Salk almas da benzer bulgular ortaya koymaktadr. Dine ballk, gmenlerin ABD yaamna uyum salamalarna ve temel kltrel deerlerini muhafaza etmelerine yardmc olmutur. Yine de, bu sre boyunca dini geleneklerin dnme urad da grlmektedir. Ayn zamanda gruplarda, genel olarak halk katlm giderek artm ve daha bilinli bir yap ortaya kmtr: rnein ocuklar Hinduizmi Kuzey Amerika kltr iinden kendiliinden semedikleri iin, bu dinin onlara aileleri tarafndan dikkatlice retilmesi gerekmitir. Dini gruplar arasnda cinsiyet rolleri de sklkla deimektedir. Baz gruplarda (rnein, Latin Amerika Pentakostal din deitirenler), kadnlar daha ilevsel bir rol kazanmlar; dierlerinde ise kadnlarn katlm daha snrl olmutur. Hindistan Thomas Hristiyanlar iinde yer alan erkekler, toplumsal alanda elerinin lehine deien sosyal stat kayplarna, kilise nclnde daha kat kontrol meka-

Din Sosyolojisi

221

nizmalarnn srmesini salayarak, kar koymaya almlardr (Warner ve Wittner, 1998). Gmen topluluklar iin en nemli problemlerden bir tanesi, birinci ve ikinci kuaklar arasndaki boluklarn kprler kurularak doldurulmas sorunudur. Kiliselerde, camilerde veya tapnaklarda bu kuak farkll konusunda genellikle bir zm getirilememekte, genler de ounlukla ailelerinin inanlarn terk etmektedirler. nceki ve sonraki g dalgalar arasnda ve gmenler ile konuk olduklar lkenin mezhepleri arasnda da gerginlikler yaanabilmektedir. Bu nedenle, gmen topluluklar, kltrel ve kurumsal deiimlerin ve kltrel direni ve asimilasyon srecinin zerinde allabilecei cazip bir alma ortam salamaktadr. Bununla birlikte, g, sadece Kuzey Amerikaya zg bir konu deildir. Pek ok Mslman, Hindu ve Budist Avrupaya, Latin Amerikaya ve dnyann deiik blgelerindeki eski Britanya kolonilerine g etmi durumdadr. Ayn zamanda Hindistanl, Filipinli, Koreli, Avrupal ve Kuzey Amerikal iiler, petrol zengini Ortadouya g etmektedir. Bundan baka, savalar, ktlklar ve doal afetler de tm dnyada insanlar, uluslararas glere zorlamaktadr. Bununla birlikte, dini gruplarn, bu i ve d gmenler iin hayati bir rol oynayp oynamad hala akla kavuturulmu bir konu deildir. Bu konuda gelecekte yaplacak almalarn dinin, g edenlerin kimler olaca ya da nereye g edecei gibi konulardaki olas etkilerinin neler olduunu ve yine g alan lkelerin dini yapsnn, gmenlerin gsterecei kar tepkiler konusunda nasl bir etkiye sahip olduunu, incelemelidirler. rnein, g ettikten sonra gmenlerin dindarl her yerde ayn oranda m artmaktadr ya da bu durum, zellikle ABD gibi dini etkinliklerin daha fazla olduu toplumlarda m yaanmaktadr? Ayn zamanda yeni gmen gruplar konusunda, literatrde baz yetersizlikler bulunmaktadr. Gemite yaplan almalar, genellikle belirli kiilere ve zmrelere ynelik ve kk apl nitel aratrmalar ya da ierie uygun olmayan rnekler sunan nicel aratrmalardr. Kk lekli gruplarn ulusal rneklemler iin temel olarak alnmas zor olmutur; bu nedenle ou uzman, elverili modeller, ierii giderek geniletilen modeller ya da telefon rehberinde yer alan etnik isimler gibi rnekler kullanmlardr. Neyse ki, Yeni Gmenler aratrmas iin Guillermina Jasso ve meslektalar, ABDye gelen yeni gmenlerle ilgili ulusal apta temsil bir model gelitirebilmek iin, dari G ve Vatandala Kabul Servisi (INS) kaytlarn kullanmaktadrlar. Bu yntem, uzmanlarn ABDnin mevcut dini bileimini saptamasna ve bu bileimin zamanla nasl deieceini belirleyebilmesine yardmc olmaktadr. Bu alandaki dier bir yetersizlik de, aratrmann karlatrmalar ve kyaslamalara yer vermeyen niteliidir. Aratrmaclar tabiki

222

AFD 47 (2006), say II

iki farkl lkeye g eden ayn gmen gruplar kyaslamamlar ya da dini inanlarnn nasl deitiini belirleyebilmek iin gmenlerin geldikleri lkeleri incelememilerdir.

DN VE SALIK
Uzun bir sre boyunca ihmal edilen bir konu olmusa da, din ve salk arasndaki iliki zerine yaplan aratrmalar hzla artmaktadr. ou aratrma, dindarln, ortalama yaam sresi, salk, psikolojik durum, hastalktan kurtulma ve cerrahi operasyonlar zerinde tutarl, ll ve olumlu bir etkisinin bulunduunu ortaya karmtr (rnein, Ellison ve Levin, 1998; Sherkat ve Ellison, 1999). Bu faydal etkilerin varl ok sayda aratrmayla da tutarllk gstermitir; ve sosyal balar, fiziksel hareketlilik, salk durumlar ve nfusun yaplanmas konusunda ok eitli etkileyici istatistiksel denetimler olsa da bu sonular sabittir. Bunlar, ok eitli hastalklar ve cerrahi mdaheleler, eitli ya gruplar, sosyal snflar, rklar, etnisiteler ve uluslarda -bu almalarn ou Kuzey Amerika ve Avrupada gerekletirilmi olsa dahi- birbirleri ile tutarllk gstermilerdir. Dini inanlarn olumlu etkisi en ok yal ve Afrika kkenli Amerikallarda grlmektedir, fakat cinsiyete gre farkllklar azdr. Ayn zamanda dini geleneklerin deimesi de alnan sonular etkilemektedir, nk baz almalar, kat muhafazakr dini gruplarda daha olumlu salk koullarnn olduunu ve bu gruptaki kiilerin hayattan daha ok zevk aldklarn belirtmektedirler (Ellison ve Levin, 1998). Genellikle, bireysel olarak yaplan dualar, dinin bireyin znel alanndaki nemi ve dinsel baa kma yntemleri ek bir olumlu etkiye sahipse de, en olumlu etkiye kilise katlm ve faaliyetlerinin sahip olduu grlmektedir. Daha ok sosyal destek, aile ilikilerinin daha dzgn olmas ve daha salkl davranlar (rnein, daha az sigara ime ve alkol kullanma, riskli cinselllikten uzak olma gibi) bu olumlu etkilerden bazlardr fakat hepsi bunlardan ibaret deildir. Uzmanlar, dini anlamlandrma sistemlerinin stres zerindeki olas etkileri gibi, dier olas alanlar da analiz etmeye balamlardr. Tabii ki, dini inanlarn tm biimlerinin sal ve psikolojik dengeyi olumlu ynde destekledii sylenemeyecektir. almalarn nemli bir ksm, yolsuzluk yapan kiliseler, zehirli inanlar, sama ve uyumsuz dini baa kma biimleri zerinde younlamtr. Sigmund Freud (1927), Albert Ellis (1992) ve Nathaniel Brandon (1994) gibi kuramclar, dinin nevrotik bir yaps olduu ve kiinin kendine olan saygsna (benlik/z saygsna) ve ahsi karlarna zarar verdii konusunda gr birlii ierisindedirler. Bununla birlikte, yine bu almalarn ou, kiisel hatralar gibi kantlar ve geliigzel rnekler ile temellendirilmilerdir. Balca deneye dayanan kantlar, bu

Din Sosyolojisi

223

durumlarn genel kurallar deil, istisnalar oluturduklarn gstermektedir (Gorsuch, 1988; Ellison ve Levin, 1998). Bununla birlikte, salk ve din alanlarnda baz nemli yetersizlikler hala mevcuttur. lk olarak, yaplan aratrmalarn neredeyse tamam Hristiyan ve Yahudi geleneklerinin baskn olduu, Kuzey Amerika ve Avrupada gerekletirilmitir. Elde edilen sonularn dier dini gelenekler iin de ayn ekilde geerli olup olmad daha ok verinin toplanmas ile tespit edilebilecektir. kinci olarak, aratrmalarda kullanlan genelleyici tarzdaki dini inana ynelik sorular, uzmanlarn pek ok olas nedensel mekanizma biimlendirmelerini de engellemektedir. Neyse ki, National Institute on Aging (Ulusal Yallk Enstits) ve Fetzer Institute (Fetzter Enstits) (Idler ve dierleri, 1977) ile ibirlii iinde alan aratrmaclar, son zamanlarda daha iyi ltler gelitirmektedirler ve bunlardan bazlar 1998 Genel Toplumsal Aratrmasnda da grlmektedir. nc olarak, aratrmalarn ou, toplumsal destein ynlendirilmesi, salk konular gibi dinselliin dorudan etkili olduu konularla ilgilenmektedirler. Oysaki dinin etkilerinden ou dolayl olabilmektedir (rnein, daha fazla toplumsal destein salanmas yoluyla). Aratrmaclar yapsal denklemler oluturarak, dindarln hem dorudan hem de dolayl etkilerini belirleyebilecek ve dinsel deikenler konusunda daha detayl ve ierikli ltler kullanabileceklerdir. Son olarak, ok az sayda uzun soluklu aratrma ilk dnemlerdeki din hakknda sorular ierdii iin, elde edilmi olan sonularn ou apraz-kesitsel kantlar ile temellendirilmitir. Bu, semen nyarglarnn denetlenmesini de zorlatrmaktadr belki de salkl insanlar, ayn zamanda daha dindar olmay seiyorlardr. Bu durum ayn zamanda, aratrmaclarn birikerek oalan etkilerini lemeyecekleri anlamna da gelmektedir; nk aratrmaclarn hedef kitlelerinden aldklar cevaplar, bu kiilerin sadece belli bir zaman dilimindeki ilk olarak gze arpan dini inanlarn yanstmaktadr. Bu, aratrmann yapld sre boyunca kiinin ka tane sigara itiinin bilinmesi; ancak aratrma ncesi ka sigara itiinin bilinememesi ile ayn eydir. Aratrmaclarn burada ihtiya duyduu ey, bu rnektekine gre her yl ka paket sigara iildiine edeer olan dindarlktr. Dk sosyolou Linda George (1999) ve dierleri u anda, bu bilgiyi toplayabilmek iin gemie ynelik ltler gelitirmektedirler. Eer dinin etkileri bylesine yetersiz toplu dindarlk ltleri ile tutarllk gsteriyorsa; bu etkiler, daha iyi ltlerle ok daha fazla tutarllk gsterecek gibi grnmektedir.

BRLEK DEVLETLERDE MUHAFAZAKR PROTESTANLIK

Son zamanlarda, uzmanlar ABDdeki muhafazakr Protestanlar (CPs) -yani evanjelikler, fundamentalistler, pentakostallar ve karizmatikler hakknda

224

AFD 47 (2006), say II

daha ilgin almalar gerekletirmilerdir. Terimlerin daha aka anlalabilmesi iin, buradaki muhafazakrlk dinsel alanla ilgili olan muhafazakrlktr, kastedilen ekonomik ya da siyasi muhafazakrlk deildir- CPler hkmetin yoksullara ynelik harcamalar ile ilgili olarak, rnein teolojik ynden liberal olan Protestanlara nazaran, ekonomik olarak daha liberal bir zellik tamaktadrlar (Iannaccone, 1993; Clydesdale, 1999; Davis ve Robinson, 1999). Uzmanlar Amerikal CPlerin, Amerikan dini yaamnda geri planda kalarak etkilerini iyice kaybettiklerini dnmlerdir, fakat Amerikal CPler 1970lerden itibaren, toplumsal alanda daha etkin, kltrel ve siyasi arenada ise daha da grnr olmulardr. Liberalizmine ve doaclna kar bilinli direni gsteren bir dini gelenein miraslar olarak CPler, Amerikadaki mevcut dini yaplanmalarn oundan daha youn bir dindarlk ve teolojik ortodoksluu srdrmeye ynelik bir giriimi temsil etmektedirler. Bir grup olarak CPler, daha yksek oranda kilise faaliyetlerine katlrlar, dine daha fazla nem atfederler ve ayrca ye toplama ve bunun devamlln salama konusunda dier Amerikal dini gruplardan daha baarldrlar. Bu zellikleri de CPleri pek ok alanda nemli lde farkl klmaktadr. rnein, aile ile ilgili olarak, CPler evlilik ncesi cinsellik konusunda katdrlar, genellikle dier Amerikallardan daha erken evlenirler, dourganlk oranlar daha fazladr ve evliliklerinde daha ok huzur ve uyum gstermektedirler (bkz. Woodberry ve Smith 1998). CPler iyi-belirlenmi, cinsiyete dayal, eitliki-olmayan ebeveyn rollerine nem verirler; ve ocuklarn bedensel olarak cezalandrlmasn destekleme ve kullanma hususunda dier Amerikallara gre daha yatkndrlar. Fakat onlar ayn zamanda ocuklarna barmamaya, aksine onlara dknlklerini szel ve davransal olarak gstermeye ve ocuklaryla daha fazla vakit geirmeye daha ok eilimlidirler (Wilcox, 1998). CPler evliliin ataerkil olmas gerektiini dndklerini dile getirmeye pek gnll deildirler; fakat bir grup olarak, dier Amerikallara gre cinsiyet konusundaki tutumlar byk farkllklar iermektedir ve uygulamada, ideolojilerinde nerilenden daha eitliki yapdaki evliliklere sahiptirler (Woodberry ve Smith, 1998; Gallagher ve Smith, 1999; Sherkat ve Ellison, 1999). Buna benzer bir ekilde, aratrmalar CPlerin, siyasi tutumlar ve davranlar, iyerindeki ahlaki kurallar, gnll almalar, yoksullara yardm etme dzeyleri ve toplumsal ve siyasi olarak nemli dier konularda da dierlerinden farkl olduklarn gstermektedir. Amerikal CPler zerine yaplan almalar, belli bir dindar gelenein devam eden etkisini gstermenin tesinde, ortak kimliin oluumu, alt-kltrn ekillenmesi ve moderniteye gsterilen titiz diren gibi daha geni ilgi ekici ve nemli sreleri de ortaya karmtr.

Din Sosyolojisi

225

HOGR VE NYARGI
Toplumlarn giderek daha kresel ve oulcu bir hal almasyla birlikte; dinin, hogr ve nyarglar zerindeki etkisinin anlalabilmesi, her zamankinden daha nemli bir konu haline gelmitir. ABDde, hogr zerine yaplan almalar, uzmanlarn devaml olarak dinsel etkileri analiz ettikleri bir alanda gerekletirilmektedir. ABDdeki dindarlk ile rksal nyarglar arasndaki genel ilikinin, eitli farkllklar iinde barndrd grlmektedir. Din ile daha uzaktan ilgilenen kiiler rksal ynden daha nyargldrlar; ayrca dindar olmayanlar ve din ile ok youn bir biimde ilgilenenler en az nyargl olanlardr. nsanlarn dini etkinliklere katlma niyetleri de ayrca nemlidir. Bu faaliyetlere dini gerekelerle katldklarn belirtenler daha az nyarglyken, toplumsal nedenlerle itirak edenler daha nyargldrlar (Gorsuch, 1988). Gemite hogr hakknda gerekletirilen almalar, CPlerin dier Kuzey Amerikallara gre daha az hogrye sahip olduklarn ortaya koymutu. Ancak, uzmanlardan bazlar ou hogr leinin (rnein, Genel Toplumsal Aratrma), muhafazakar dindarlara kar art niyetli olduklarn ileri srmektedirler; nk bunlar ncelikli olarak sol kesimin ve sekler gruplarn (ateistler, feministler, komnistler, einseller) hogrlerini lme tabi tutmaktadrlar ve sa kesimdeki dini gruplar (fundamentalistler, krtaj-kart protestocular, kadn konusundaki gelenekiler, yaratllar), aratrmalarnn dnda tutmaktadrlar. Baz kantlar bu iddiay destekler niteliktedir. rnein, uygulandklar kiilere teki gruplar ve hogrszlk hakknda ak-ulu sorular sunan 1987 zgrlk ve Hogr Aratrmas (1987 Freedom and Tolerance Survey), CPlerin de dier dini ya da dini-olmayan gruplardaki kadar hogrl olduklarn gstermektedir (Busch, 1998). Muhafazakr Protestanlktaki (CPizm) belirli gruplar ar derecede hogrszdr fakat bu kiiler, CPizm dncesinin genel ortalamasnda nemli bir etki yaratabilecek kadar ok deildirler. Bundan baka, CP hogrszl ateistler, feministler ve ecinseller gibi sadece liberal ve sekler gruplara kar deil; ayn zamanda savalar ve rklar gibi baz ar sagruplara kar da geerlidir. Genel olarak CPler; Yahudiler, siyahlar, Asyallar, Katolikler, Hispanikler veya gmenlere kar, dier Amerikallarn gstermi olduu hogrden daha az hogrye sahip deildirler (Woodberry ve Smith, 1998; Smith, 2000).

DN VE SOSYAL ADALET
Din sosyolojisinde son zamanlarda yaplan aratrmalar, yeni ortaya kan bir boyut olarak dinin sosyal adaletin salanmasndaki rolleri zerinde yo-

226

AFD 47 (2006), say II

unlamtr. amz insan Aydnlanma (Mays, 1976)nn devrimcilii ve pheciliinden, dinin, znde muhafazakr, savunmac olduu ve ynetici elit gruplar -rnein, on sekizinci yzyldaki Fransz Katolik Kilisesi gibi- tarafndan desteklendii grn miras olarak almtr. Dinin, baz durumlarda muhafazakr, elitist ve ynetici gler tarafndan desteklenen bir ekilde karmza kt kesin bir olgudur. Fakat din, iki farkl biimi de kendi iinde barndrabilmektedir. Bunlarn yannda, din ayn zamanda, sosyal adalet ve demokratikleme yanls hareketlere ilham kayna olur, bu hareketleri tevik eder ve destekler (Smith, 1996a). Tarihsel olarak ABDde, dini aktrler ve kurumlar, on sekizinci yzylda dini zgrlkler kazanma mcadelesi srasnda ve on dokuzunca yzylda klelie kar kta, hayati bir rol oynamlardr. Yirminci yzyln ortalarnda, Amerikadaki siyah-kilise, siyahlara medeni haklarn verilmesi hareketinde, tevik edici ve koruyucu bir biimde merkezi bir role sahipti. Bu tarihten sonraki on yllarda, ABDdeki dini kurumlar ve dini kiilikler, Vietnam Sava-kart hareket ve yasad orta Amerika gmenlerini koruyucu Snma Hareketinde hayati bir rol oynayacaklar ve nkleer kullanmn durdurulmas hareketi, Ronald Reagan nclnde El Salvador ve Nikaraguada gerekletirilen savalara kar olan Orta Amerika Bar Hareketi, evrenin korunmasna dair hareket, Uluslararas Af (Amnesty International), nsanlk in evre rgt (Habitat for Humanity), Amerikan Dostluk Hizmetleri Komitesi (the American Friends Service Committee) ve dier bar, yoksulluk-kart, ayrmclk-kart hareketler ve kurulularda da aktif bir rol stleneceklerdi. Dnya apnda; Latin Amerika ve Asyann baz blgelerindeki 1979 dini liberalleme hareketi, 1979 ylnda Nikaraguada Somoza diktatrlnn devrilmesi, 1970lerde El Salvadordaki askeri rejime kar ayaklanma, Polonyadaki komnist ynetime kar ordu direnii, Filipinlerde Marcos diktatrlnn drlmesi, ilideki Pnochet diktatrlne kar direni, Gney-Afrikada imtiyaz-kart hareket ve 1989da Dou Almanyadaki rejimin sona ermesi gibi olaylarda din ok nemli bir rol oynamtr. Bar ve adalet iin gerekletirilen ou harekette din, kkleri kutsal olana dayanan protestolar iin eylemcilere yasal bir dayanak salama, ayaklananlara sevgi, adalet, bar, zgrlk ve eitlik gibi gerekli ahlaki deerlerin salanmas ve hareketi gerekletiren kiileri ikonlar, dini trenler, arklar, dini kantlar ve sylemler gibi motive edici dini motifler salama yoluyla eylemcileri harekete geirmitir. Din bu hareketlerde, kendi kendini disipline etme, fedakrlklarda bulunma ve diergamlk gibi deerlerin yerlemesinde nemli bir rol oynar; bu hareketler iin tecrbeli

Din Sosyolojisi

227

ve eitilmi liderler ve finansal kaynaklar salar; ve bir araya gelmi katlmclar ve dayanma teviklerini destekler. Bu tr hareketler, nceden varolan dini iletiim kanallarn, otorite yaplanmalarn ve tolumsal kontrol mekanizmalarn kullanarak, balangtaki harcamalarn drrler. Din ayn zamanda, biraraya getirilmi birbirine yabanc kiiler arasnda ortak bir kimliin oluumunu salar ve uluslarn ve dillerin tesine geilerek, uluslar-aan kimliklerin paylamn mmkn klar. Son olarak din, bu hareketlere ulus-tesi rgtsel balantlar sunar, sivil toplumdaki ak alanlarn korunmasn ve kamuoyunda eylemcilerin hareketleri iin yasal dayanaklar salar (Smith, 1996). Dinin dnya apnda yaanan toplumsal adaletsizlikler karsnda sadece varln srdrme rolnn deil, ayn zamanda bunlara meydan okuyucu rolnn de kefedilmesine ynelik olarak yaplmas gereken daha ok aratrma vardr.

DN LTLERN GELTRLMES
Aratrmalarda kullanlan standart dini ltlerin ou, belirlenen ama iin yetersiz bir hale gelmitir. rnein Amerikadaki dini evrelerde olduu gibi, mezhepler yle deimitir ki, aratrmalarda yer alan sorularn analitik kullanll artk pek kalmamtr. Standart dini gstergelerin ou (rnein, ncilin Asl), aratrmaclarn almak istedikleri konular asndan geerlilii olmayan tespitlerin ortaya kmasna neden olmaktadr. Dini bireysel-kimlik, pratikler, inanlar ve rgtsel yerleimlere dair daha gelimi ltlerin gelitirilmesi, dzenlenmesi ve aratrmalarda bu ekilde kullanlmalar gerekmektedir. ou aratrma -zellikle de uzun-soluklu aratrmalar- din hakknda ya hi soruya yer vermemekte ya da ierii yetersiz kalan sorular iermektedir. Neyse ki bu durum deimeye balamtr. Yksek kaliteli veriler giderek artan bir ekilde ulalabilir hale gelmeye ve bu da, uzmanlarn din anlaylarn deitirmeye balamtr. Kuzey Amerikadaki aratrmalarn karakteristik bir zellii, kiilerin Katolik, Protestan ya da Yahudi olup olmadklar asndan sorgulanmasdr. Ancak, bu ekilde yaplan bir ayrm ileriye dnk grler gelitirebilme konusunda giderek daha az veri sunan bir yntem haline gelmitir ve aratrmaclar bu nedenle, farkllklarn daha ayrntl llerle snand ltler gelitirmilerdir. Bu konudaki en nemli gelime, farkl Protestan gruplarn ayrt edilebilmesi amacyla daha iyi yntemlerin gelitirilmesi olmutur. Notre Damedan David Leege ve Michael Welch (1988, 1991) bu ynde belirli bir geliim salam olsalar da, farkl Katolik inanlarn tanmlanmas zerine odaklanan ok az alma bulunmaktadr. u anda bile, Mslman, Budist, Hindu ve aznlklarn dier dini gruplar arasndaki farkl tr-

228

AFD 47 (2006), say II

leri aratrmalar ile nasl tanmlayabileceimiz konusunda nerdeyse hi bir bilgimiz bulunmamaktadr (bkz. Leege ve Kellstedt, 1993; Green ve dierleri, 1996; Woodberry ve Smith, 1998). Kuzey Amerikada, uzmanlarn dini gruplar tanmlamak iin kullandklar ortak yntem mezheplerdir. Tarikatlarn listeleri ve kategorik emalar ile uzmanlar, Pentakostallar ve siyah Protestanlarn yan sra, balca liberal ve muhafazakr Protestan mezhepleri etkin bir ekilde birbirinden ayrt edebileceklerdir. Fakat ne yazk ki, aratrmalarda bu mezheplere ynelik sorular, yeterli derecede detaydan yoksundurlar. Protestan mezhepler, zellikle de kk olanlar, doru yantlar verme konusunda hilekr davranabilirler. Ayrca ou aratrma, geni dini topluluklardaki alt-gruplar ayrt edemez. rnein, Lutheranlar daha heterojendir -Amerika Evanjelik Lutheran Kilisesi daha liberal eilimliyken, Missouri Synod Lutheranlar olduka muhafazakrdr. yi bir dini analizde, bu tarz gruplarn da doru bir ekilde tespit edilmesi gerekmektedir. Neyse ki uzmanlar (Green ve dierleri, 1996; Steensland ve dierleri, 2000) mezheplerin ayrntl bir listesini oluturabilmek iin aralarnda Amerikan Ulusal Seim Aratrmas (American National Election Survey), Gney Merkezli Kamuoyu Yoklamas (Southern Focus Poll) ve Yetikin Sal Aratrmas (Adolescent Health Survey)nn da yer ald nemli bir ka aratrma tarafndan da benimsenmi olan faydal yntemler gelitirmektedirler. Farkl dini gruplar tanmlamak iin kullanlan dier bir yntem, dini inan ltleridir. Kuzey Amerikadaki, ncil metnine ballk ve incilin kusursuzluu, uzmanlarn ortak kullandklar, inan ltleridir. Burada, muhafazakr Protestanlar belirlemek iin kullanlmtr. Bununla birlikte, bu ncil ltleri ilkeldir. nsanlarn, ballk ve kusursuz olma gibi kelimelere atfettii anlamlar, birbirinden farkldr. Bu lt, balla ya da kusursuzlua inanmayan ok daha eitimli Evanjelii darda brakr niteliktedir ve muhafazakr Protestanlar daha eitimsiz ve gerekte ait olduklarndan daha dk bir snftan geliyor gibi grnmektedirler. Dier bir problem de, uzmanlarn genellikle kiileri snflandrmak iin tek bir inan lt kullanmalar ve bunun sonucunda da hatal lmlerin ya da tarafl katsaylarn elde ediliyor olmasdr. Ya da inan ltlerini birbirini tamamlar ekilde yani, muhafazakr Protestanlar ncil metnine bal olan, yeniden douu ve inanlarn dierleri ile paylaanlar olarak- tanmlamaktadrlar. Fakat bu kat prosedr, aslnda dahil edilmesi gereken kiilerin darda braklmas nedeniyle problemi karmaklatrabilir. deal olan, aratrmaclarn gizli inan sistemlerinin gstergesi olarak ok boyutlu inanlar kullanmalardr (Woodberry ve Smith, 1998).

Din Sosyolojisi

229

Bu gelimelerle birlikte, mezhepleri belirleme ltleri ve inanlara ynelik ltler, aslnda kendi ilerinde farkllklar barndran muhafazakr Protestanlar ve Katoliklerin farkl alt trlerini birbirinden ayrt edememektedirler. Son zamanlarda uzmanlar, kiilere hangi dini gelenek veya hareket ile kendilerini tanmladklar sorusunu yneltmeye balamlardr -kktendinci, evanjelik, pentakostal, karizmatik, geleneki katolik gibi. Bu, genel olarak, isimlendirme/snflandrma veya dini inan ltlerine gre, tutumlara ve davranlara ynelik daha salkl ngrlerde bulunulabilmesini salamaktadr. Amerikan dindarlna ilikin olarak, uzmanlarn ortaklaa gz nnde bulundurduu ltler, kiliseye katlm, ibadet veya dinin znel olarak ne anlama geldiidir. Kiliseye dzenli olarak gitme kiilerin inanlar ve davranlar zerinde en gl etkiye sahip olsa da, bu dini ltler, Amerikal Katoliklerin ve Protestanlarn farkl gruplar iin eit derecede geerli olmaktadr (Woodberry, 1998). Fakat bu ltlerin, Hristiyan olmayan gruplar iin de ayn lde geerli olup olmayaca henz belli deildir. Yeni almalar Hristiyan olmayan kiilerle de giderek artan lde ilgilenmektedir. Bu yzden uzmanlarn dier dini inanlara ynelik yeni ltler gelitirmeleri de gerekmektedir. Son olarak, birka yeni metodolojik teknik, din almalarmz daha ok salamlatracak gibi grnmektedir. rnein, gemiteki almalar dini gelenekler arasndaki farkllklar belirlemekle ilgileniyor, fakat geleneklerin kendi ilerindeki farkllklar konusuyla yeterli derecede ilgilenmiyordu. Bununla birlikte, baz uzmanlar, kimi dini gruplardaki bu tr isel fakllklarn dierlerine gre daha byk olup olmadn saptayabilmek amacyla eitli yntemler gelitirmilerdi (DiMaggio ve dierleri, 1996; Gay ve dierleri, 1996). Ayrca uzmanlar niteliksel ve niceliksel aratrmalar giderek daha etkin bir ekilde bir arada kullanmaya balamlard. Din konusunda yaplan eski niteliksel aratrmalar ok fazla verimli olamamt. nk vaka incelemelerinin, isel belgelerin veya rportajarn temsil edici nitelikte olup olmadklarnn saptanmas ok zor bir iti. Dier taraftan, anket almas genellikle dini ifade biimlerini ve kltrn iinde bulunan nemli farkllklar, elikileri, farkl hisleri kapsamaz ve din aratrmaclar sklkla aratrma konular ierisine konuyla ilgisi olmayan kavramlar da dahil ederler. Neyse ki, uzman topluluklardan bazlar, niteliksel ve niceliksel aratrma arasndaki farkllklar azaltarak, bu aratrma biimlerini bir arada kullanmaya balamlardr. rnein, Christian Smith ve meslektalar (1998), 23 lkede, Birleik Devletlerdeki ulusal bir telefon anketi vastasyla, kiliseye giden Protestanlar zerinde, iki saat yzyze mlakat yoluyla rnek bir alma gerekletirmilerdir. Bu alma, kiilerin kavramlar nasl anlad

230

AFD 47 (2006), say II

ve neden o inanca sahip olup neden belli hareket tarzlarnda bulunduklar konularnda, ulusal anketin verileriyle yakndan ilgilidir. Bradford Wilcox (1998) dini topluluklara tavsiyeler de bulunan kitaplarn geni apl tahlillerini, zenli niceliksel bir analiz ile bir araya getirmitir. Bu tarz farkl metodlarn bir arada kullanlmas ile gerekletirilen almalar, din aratrmalarnn geliimi asndan daha ok ey vaat etmektedir. rnein; Mark Chaves ve meslektalar (1999) Ulusal Cemaatler Aratrmas (National Congregations Study) iin, 1998 Genel Toplumsal Aratrma (General Social Survey) srasnda kendilerine sorular yneltilen kiilere kiliselere gittikleri yerlerde sorular yneltmi ve daha sonra bu bilgileri tm Birleik Devletler kiliseleri iin temsil edici bir model tanmlamak ve incelemek iin kullanmtr. Bu prosedr, dini okullar, gnlllk esasnda alan kurulular ya da siyasi gruplar iin temsili modellerin oluturulabilmesi iin de kullanlabilecektir. Din aratrmas ancak, karmak-metodlar, uzun-soluklu ve ok dzeyli tasarmlar oluturmak iin, basit belli kesimleri hedef alan almalarn tesine geilerek gelitirilebilecektir.

KRESELLEEN DN
Dinsel dnm kresel lekte meydana gelmektedir. Son iki yzylda, zellikle de kinci Dnya Savandan itibaren, Asyada Hristiyanlk; Afrikada slam ve Hristiyanlk; Latin Amerikada Protestanlk; Kuzey Amerika, Avrupa ve eski ngiliz kolonilerinde ise Hinduizm, Budizm ve slam hzl bir ekilde yaylmtr. Pek ok yeni dini hareket (NRMs) farkl geleneklerin elerinin birletirilmesi suretiyle gelime gstermitir. Nfus gleri, dini uzantlarn da beraberinde getirecek ekilde gittike artmakta ve eski dini blnmeler varlklarn, Srbistan, Filistin, Hindistan ve Endonezyada yeniden hissettirmektedir. Bu arada, yirminci yzyln ilk dnemlerinde Amerikann Bat yakasnda doan Pentakostalizm, dnyann ou blgesine hzl bir ekilde yaylmaktadr. Pek ok toplumun geni kesimleri dinlerini deitirmi ve bu ithal edilen dinler, hem Bat hem de Bat-dndaki blgelerde, kendi merkez toplumlarnda ok etkili olmaktadr. Bu dinsel dnmlerin tamamiyle yeni birer olgu olmadn hatrlamamz gerekmektedir. Dini gelenekler, her zaman eitli deiimler gstermilerdir; ve sosyologlarn elinde, dini ve toplumsal deiim konusunda kapsaml veriler bulunmaktadr. rnein, Hristiyanln doduu ve ilk gelime srecinin byk bir blmn yaad blgeler Ortadou ve Kuzey Afrikadr. Fakat slamn ortaya k ile birlikte, Ortadou ve Kuzey Afrikada Hristiyanln etkileri byk lde kaybolmutur. Hindistanda Budizm gelimi fakat daha sonra Hinduizm ile iie gemi ve alt-ktann byk bir

Din Sosyolojisi

231

blmnde grlmemeye balamtr. Tantra ve Mayahana Budizmi Orta Asyada ortaya km, buradan in ve Tibete, daha sonra da Kore ve Japonyaya sramtr. Fakat her iki gelenek de, Orta Asyada kaybolmu ve bunlarn yeri slam ile doldurulmutur (bkz. Robinson ve Johnson, 1997; Skilton, 1997). Nasturi Hristiyanlk, Budizm sonras inde ok az etkili olmutur (yaklak 600lerde). Bunlarn her ikisi de nceleri yabanc dinler olarak engellenmi ve geliimlerine sekte vurulmu fakat zaman getike, Hristiyanlk bir duraksama yaamaya ve Mayahana Budizm yerel din olarak grlmeye balanmtr. Hristiyanln, Hindistana girii ikinci yzyl, inde grlmesi ise, Kuzey ve Dou Avrupada grlnden ok nceleri, 635 yl ile tarihlenmitir (Neill, 1986; Moffett, 1992; Hastings, 1999). Bununla birlikte, yirminci yzylda Hristiyanlk in Anavatannda hzl bir ekilde yaylmaya ve Budizm, Avrupada etkili olmaya balamtr. slamiyet, Budizm ve Hristiyanln misyonerlik gelenekleri, yerel ve kabilesel dinlerin harcanmas pahasna, her blgeye sramtr; yine de bu yerel dinler, kresel dinler ierisinde halk kltrne ait gelenekler eklinde varlklarn srdrmektedirler. Bu gerekler, ilgin kuramsal sorularn ortaya kmasna neden olmaktadr. Misyonerlik faaliyetlerine, istilaya ve tm engellemelere ramen bazlar kendi geleneklerini yzyllar boyunca koruyabiliyorken -Yahudiler, Ermeniler, Koptik Hristiyanlar, Parsisler ve Hindistandaki Thomas Hristiyanlar gibi- dierleri kendi dini geleneklerini temelden deitirebiliyorlar? Neden baz misyoner faaliyetleri baarl olurken dierleri olamyor? Nasl ve neden insanlar baz yabanc gelenekleri yerel olarak grmeye balayabiliyor, dierlerini ise yabanc olarak grmeye devam edebiliyorlar? Belirli dini gelenekler ya da birbirleri ile rekabet halinde olan oklu dini gelenekler toplumu nasl deiime uratyorlar? Dini kreselleme, mevcut dini gelenekleri derinden bir deiime uratmtr. Bu sre ierisinde de, hem ithal hem de yerel dinler, kendilerini dntrmektedirler. nsanlar yeni dini gelenekleri benimserken, bu yeni gelenekleri kendi kltrlerine uydurmakta ve kendi karlarna uygun decek bir ekilde kullanmaktadr. Baskn olan yerel dinler yeni deerler sistemine kar tepki gsterdikleri ve bal olduklar deerler iin mcadele verirken, kendileri de bu srete deiime urarlar. rnein Hindistan ve Srilankada Protestan misyonerlere gsterilen tepki, on dokuzuncu yzylda hem Hinduizmin hem de Budizmin yaad rnesans dneminde, hayati bir rol oynamtr ve bunun karlnda, Hinduizm ve Budizmin bu yeni biimlerinin, Bat dnyasnda nemli etkileri olacaktr. rnein yeni-Hinduizm (neo-Hinduizm) anlay karsnda gsterilen tepki, liberal Protes-

232

AFD 47 (2006), say II

tanlktaki evrensel kurtulu teolojisinin geliiminde byk bir rol oynamtr (Niell, 1986; Ariarajah, 1991; Robinson ve Johnson, 1997; Hastings, 1999). Bu dini gelenekler arasndaki etkileimler, kltrel deiimin -hangi dini geleneklerin deiime daha uyum salayabilir ya da diren gsterir nitelikte olduu, hangi gruplarn yeni dinleri benimsedii ya da kar kt vs.- allmasnda ideal bir labaratuvar ortam sunmaktadr. Dini geleneklerin kresel bir hal almasnn ayn zamanda, siyasi ve toplumsal uzantlar da bulunmaktadr. Dardan alnan dini gelenekler farkl lkelerde, kadnn rol, klelik uygulamalar, uyuturucu ve alkol kullanm, demokratikleme, kilise-devlet ilikileri ile siyasi ve dini haklar kavramlarn etkilemitir. Dinlerin, mevcut blnmelerin bulunduu yerlerde yaylmas, toplumlarn istikrar kazanmasn ya da daha da istikrarsz bir yapya sahip olmalarn da etkileyecektir. Son zamanlarda, kresel sivil topluma ve uluslararas hkmet-d organizasyonlara (INGOs) artan bir ilgi sz konusudur. Fakat bu literatrde dini INGOlardan, benzerlerine nazaran ncelik tamalarna ve onlar glgede brakmalarna ramen, nadiren sz edilmektedir -aslnda bunlar, dnce kapsam dnda tutulmulardr. Dini analiz aden literatr, dnya apndaki NGOlar da dahil olmak zere, INGOlarn ykseliinde (Boli ve Thomas, 1999), dini gruplarn merkezi bir rol oynadn ve dinsel balln, hem dini hem de dini-olmayan gnll topluluklara katlmn nemli bir gstergesi olduunu ne srerler. Dahas, karlatrmal aratrmalar, dnya apndaki gnll birliklerinin saylar ve trleri konusunda dini ortamn nemli bir rol oynad iddiasndadrlar (James, 1987; Anheier ve Salamon, 1998: 1117, 3546). Grevlilerinin saylar ve gelimekte olan lkelere aktarm olduklar kaynaklar ile nemli bir konu olan misyonerler ve misyoner kurulular da aratrlmay bekleyen alanlardan bir tanesidir. Bunlar pek ok dilin ilk yazl biimlerini oluturarak ve genellikle ilk bask teknolojisini ithal ederek, eitime ve tercme projelerine ok byk yatrmlar gerekletirmilerdir. Bunlar genellikle, kzlar iin resmi eitim sistemini ilk olarak kurumsallatranlardr ve 1960lar ncesinde, Batl resmi eitime en geni eriimi salamlardr. Yirminci yzyla gelindiinde, batl misyonerler, turist gruplar dnda, dier herhangi bir gruptan daha fazla deniz ar seyahatler gerekletirmektedirler. Bu kiiler genellikle, Kuzey Amerika ve Avrupann en eitimli kesimlerinden gelmektedirler. Bunun da tesinde, grevleri itibariyle dier NGOlar glgede brakmaktadrlar. rnein 1990 itibariyle, Amerikan i Federasyonu (AFL) 71.000 $lk bir bteye sahipken; Kuzey Metodistlerin (tek bir Amerikan mezhebi) grev birimi bir milyon dolar aan bir bteye

Din Sosyolojisi

233

sahipti (Neill, 1986; Hutchison, 1987; Sanneh, 1989; Hastings, 1999). Protestan ve Katolik misyonerler, toplumlar deitirmek isterler ve genellikle de bunu yaparlar -bazlar iyi, bazlar da kt ynde- ve bu mcadeleleri srasnda kendilerini de deitirirler. Dahas; Hristiyan misyonerlerin says yirminci yzyl boyunca byk bir art gstermitir. u anda, Mslman, Hindu, Budist, Baha ve NRM misyonerleri de, kendi inanlarn yayabilme konusunda Hristiyan misyonerler ile rekabet halindedirler ve bu dini grevler, giderek artan bir ekilde gelimekte olan lkelerin insanlar tarafndan gerekletirilmeye balanmtr. Antropologlar uzun bir zaman sresince, kabile halinde yaayan topluluklarn kltrlerindeki misyonlar konusunda halk-istatistikleri hazrlamlardr ve son on be ylda tarihiler, bu misyonlarn etkileri konusunda ciddi almalarda bulunmaya balamlardr. Fakat hala, dini misyonlarn dier toplumlar zerindeki etkileri, smrgecilik siyasetini ve smrgecilik-sonras d politikay nasl etkiledikleri konusunda, geni kapsaml analizler gerekletiren yeterli bir karlatrmal sosyoloji literatrne sahip deiliz.

SONU
Sosyal bilimciler, modernitenin geliimiyle birlikte, dinin kaybolmayaca gereinin giderek artan bir ekilde farkna varmaktadrlar. Ayrca din, kamusal etki dnda kalacak ekilde daha znelletirilmi bir alanla da snrlandrlamayacaktr. Dini inan ve uygulamalarn geleneksel biimleri, modern dnyada esnek bir ekilde varln srdrmeye devam etmektedir. Ayrca yeni dini inanlar ortaya kmaya ve yaygnlamaya devam edecektir. Tm bunlar, toplumsal yaamn pek ok alannda nemli sonular dourmaktadr. Bunun farkna varmak, gncel bilimlerin incelemeye balam olduu pek ok aratrma alannn douunu da beraberinde getirmektedir. nsan bilinci ve uygulamalarndaki kutsalln toplumsal nemini anlayabilmemize yardmc olan bu alan, farkl alardan gelitirilmeyi beklemektedir.

KAYNAKA
Ammerman, N. (ed.) (1997). Congregation and Community. New Brunswick, NJ: Rutgers University Press. Anheier, H. ve Salamon, L. (eds) (1998). The Nonprofit Sector in the Developing World: a Comparative Analysis. Manchester: Manchester University Press. Ariarajah, S. W. (1991). Hindus and Christians. Grand Rapids, MI: Eerdmans. Berger, P. L. (1983). From the crisis of religion to the crisis of secularity. In M. Douglas and S. Tipton (eds), Religion and America. Boston: Beacon Press. Blau ve dierleri (1993). Ethnocultural cleavages and growth of church membership in the United States, 1860-1930. Sociological Forum, 8, 609-37.

234

AFD 47 (2006), say II

Brandon, N. (1994). The Six Pillars of Self-esteem. New York: Bantam. Breault, K. (1989). New evidence on religious pluralism, urbanism, and religious participation. American Sociological Review, 54, 1048-53. Chaves, M. ve meslektalar (1999). The national congregations study: background, methods, and selected results. Journal for the Scientific Study of Religion, 38, 458-76. Clydesdale, T. (1999). Toward understanding the role of Bible belief and higher education in American attitudes toward eradicating powerty, 1964-1996. Journal for the Scientific Study of Religion, 38, 103-18. Davis, M. ve Robinson, R. (1999). Their brothers keepers? Orthodox religionists , modernists, and economic justice in Europe. American Journal of Sociology, 104, 163165. DiMaggio ve dierleri (1996). Have Americans social attitudes become more polarized?, American Journal of Sociology, 102, 690-755. Ebaugh, H. R. ve Chafetz, J. (2000). Religion and the New Immigrants: Continuities and Adaptations in Immigrant Congregations. Valnut Creek, CA: AltaMira Pres. Ellis, A. (1992). Reason and Emotion in Pyschotherapy. Secaucus, NC: Lyle Stuart. Ellison, C. ve Levin, J. S. (1998). The religion-health connection: evidence, theory, and future directions. Health Education and Behavior, 25, 700-20. Finke, R. and E. Stark (1992). The Churching of America. New Brunswick, NJ: Rutgers University Press. Gallagher, S. ve Smith, C. (1999). Symbolic traditionalism and pragmatic egalitarianism: contemporary evangelicals, families, and gender. Gender and Society, 13, 211-33. Gay, D. A. ve dierleri (1996). In search of denominational subcultures: religious affiliation and pro-family issues revisited. Review of Religious Research, 38, 3-17. George, Linda (1999). Religion and physical health. Paper presented at the American Sociological Assocation annual meeting, Chicago. Gorsuch, R. L. (1988). Pyschology of Religion. Annual Review of Pyschology, 39, 201-21. Green ve dierleri (1996). Religion and the Culture Wars: Dispatches from the Front. Lanham, MD: Rowman and Littlefield. Hastings, A. (ed.) (1999). A World History of Christianity. Grand Rapids, MI: Eerdmans. Hunter, J. D. (1991). Culture Wars. New York: Basic Books. Huntington, S. (1996). The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order. New York: Simon and Schuster. Hutchison, W. (1987). Errand to the World: American Protestant Thought and Foreign Missions. Chicago: University of Chicago Press. Iannaconne, L. (1993). Heirs to the Protestant ethic? The economics of American fundamentalism. In M. Marty ve S. Appleby (eds), Fundamentalism and the State. Chicago: University of Chicago Press. Iannaconne, L. (1994). Why strict churches are strong. American Journal of Sociology, 99, 1180-212. Idler, E. ve dierleri (1977). National Institute on Aging/Fetzer Institute Working Group Brief Measure of Religiousness and Spirituality: Conceptual Development. Unpublished manuscript. James, E. (1987). The nonprofit sector in comparative perspective. In W. Powel (ed.), The Nonprofit Sector: a Research Handbook. New Haven, CT: Yale University Press. Land ve dierleri (1991). Religious pluralism and church membership. American Sociological Review, 56, 237-49.

Din Sosyolojisi

235

Leege, D. ve Kellstedt, L. A. (1993). Rediscovering the Religious Factor in American Politics. Armonk, NY: M. E. Sharpe. Leege, D. ve Welch, M. (1988). Religious predictors of Catholic parishioners socio-political attitudes. Journal fort the Scientific Study of Religion, 27, 536-52. Leege, D. ve Welch, M. (1991). Dual reference groups and political orientation. American Journal of Political Science, 35, 28-56. Moffett, S. H. (1992). A History of Christianity in Asia, Volume 1: Beginnings to 1500. San Francisco: Harper San Francisco. Neill, S. (1986). A History of Christian Missions. New York: Penguin. Olson, D. (1998). Religious pluralism in contemporary US counties. American Sociological Review, 63, 759-61. Robinson, R. ve Johnson, W. (1997). The Buddhist Religion. Belmont, CA: Wadsworth. Sanneh, L. (1989). Translating the Message: the Missionary Impact on Culture. Maryknoll, NY: Orbis. Sherkat, D. E. ve Ellison, C. G. (1999). Recent developments and current contreversies in the sociology of religion. Annual Review of Sociology, 25, 363-94. Sigmund, F. (1927). The Future of an Illusion. New York: Norton (1961). Skilton, A. (1997). A Concise History of Buddhism. Birmingham: Windhouse. Smith, C. (1996a). Disruptive Religion: the Force of Faith in Social Movement Activism. New York: Routledge. Smith, C. (1996b). Resisting Reagan: the US Central American Peace Movement. Chicago: University of Chicago Press. Smith, C. (2000). Christian America? What Evangelicals Really Want. Berkeley: University of California Press. Smith, Christian ve meslektalar (1998). American Evangelicalism: Embattled and Thriving. Chicago: University of Chicago Press. Stark, R. ve Finke, R. (2000). The Human Side of Religion. Berkeley: University of California Press. Steensland ve dierleri (2000). The measure of American religion: toward improving the state of the art. Social Forces (in the press). Stevens-Arroyo, A. ve Cadena, G. (1995). Old Masks, New Faces: Religion and Latino Identities. New York: Bildner Center Books. Wallace, A. (1966). Religion: An Anthropological View. New York: Random House. Warner, R. S. (1993). Work in progress toward a new paradigm for the sociological study of religion in the United States. American Journal of Sociology, 98, 1044-93. Warner, R. S. ve Wittner, J. G. (eds) (1998). Gatherings in Diaspora: Religious Communities and the New Immigration. Philadelphia: Temple University Press. Wilcox, B. (1998). Conservative Protestant childrearing. American Sociological Review, 63, 796-809. Woodberry, R. D. (1998). Religiosity: does one size fit all? Unpublished paper. Woodberry, R. D. ve Smith, C. S. (1998). Fundamentalism at all. Conservative Protestants in America. Annual Review of Sociology, 24, 25-56. Wuthnow, R. (1998). After Heaven. Berkeley: University of California Press. Young, L. (1997). Rational Choice Theory and Religion: Summary and Assesment. New York: Routledge.