You are on page 1of 261

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2306 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1303

ALE SOSYOLOJS

Yazarlar Prof.Dr. Aytl KASAPOLU (nite 1) Yrd.Do.Dr. Fatime GNE (nite 2) Prof.Dr. Birsen GKE (nite 3) Yrd.Do.Dr. Oya BEKLAN ETN (nite 4) Do.Dr. Nilay ABUK KAYA (nite 5) Prof.Dr. Aylin GRGN BARAN (nite 6) Yrd.Do.Dr. Z. Yonca ODABA (nite 7) Yrd.Do.Dr. F. Ayn KOAK TURHANOLU (nite 8) Dr. Dursun AYAN (nite 9) Do.Dr. Feryal TURAN (nite 10)

Editrler Prof.Dr. Aytl KASAPOLU Yrd.Do.Dr. Nadide KARKINER

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmcs Yrd.Do.Dr. Alper Altunay Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur lme Deerlendirme Sorumlusu Uzm. Blent Gezen Dil Yazm Danman Okt. Meral Akar Grafikerler Hilal Kkdaaflan Ufuk nce Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi Aile Sosyolojisi ISBN 978-975-06-0980-0 1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 4.700 adet baslmtr. ESKEHR, Austos 2011

in d ekiler

indekiler
nsz ............................................................................................................ ix

Sosyolojik Yaklamlar Temelinde Aile Kuramlar ..............


ALE SOSYOLOJSNDE FARKLI KURAMSAL YAKLAIMLAR VE NEDENLER.................................................................... Giri ................................................................................................................ Sembolik Etkileimci Yaklam ..................................................................... Sembolik Etkileimcilik ve Aile .............................................................. levselci / Fonksiyonalist Yaklam ............................................................ levselcilik ve Aile.................................................................................. Radikal Psikiyatrlar .................................................................................. atmac Yaklam ....................................................................................... atmac Yaklam ve Aile .................................................................... Feminist Yaklam ......................................................................................... Farkl Feminist Yaklamlar........................................................................... Marxist Feminizm .................................................................................... Radikal Feminizm.................................................................................... Liberal Feminizm ..................................................................................... Sosyalist Feminizm ................................................................................. Daha Farkl/Baka Feminizmler (Difference Feminisms) ........................... Postmodernizm .............................................................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Yaamn inden............................................................................................ Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................

2
3 3 4 5 9 11 13 13 14 16 17 17 18 19 19 19 20 21 23 24 25 25 26

1. NTE

Aile, Evlilik, Akrabalk ve Hane.............................................. 28


GR .............................................................................................................. EVLLK VE TRLER .................................................................................... Evliliin Tanm.............................................................................................. Evlilik Trleri ................................................................................................. AKRABALIK VE DAYANIMA ...................................................................... HANE VE HANE ALIMA STRATEJLER................................................... EVLLKLERDE GRLEN DEMLER ..................................................... Birlikte Yaamak .......................................................................................... Komn Yaam Biimleri ............................................................................... Ecinsel Aileler .............................................................................................. Boanma ........................................................................................................ Tek Ebeveynli Aileler/Haneler .................................................................... Bekr Kalma .................................................................................................. Sonu ............................................................................................................. zet................................................................................................................ 29 29 29 30 32 34 35 35 36 36 37 38 39 39 41

2. NTE

in d ekiler

Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras 1 ........................................................................................... Okuma Paras 2 ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................

44 45 46 47 47 48

3. NTE

Trk Toplumunda Aile Yaps ................................................


GR .............................................................................................................. ALENN ZELLKLER, GREVLER VE ALE TPLER Byk Aile ..................................................................................................... Kk Aile .................................................................................................... Gei Ailesi .................................................................................................... Gecekondu Ailesi .......................................................................................... Berder Ailesi .................................................................................................. TRKYEDE ALENN GENEL GRNM ............................................. TRK KADINI VE ADALAMA.............................................................. Osmanl Dnemi .......................................................................................... Tanzimat Dnemi ........................................................................................ Kurtulu Sava Dnemi .............................................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................

50
51 52 53 54 55 55 58 59 66 68 68 69 78 79 80 80 81 82

4. NTE

Aile, Kadn ve Doa .................................................................

84

GR .............................................................................................................. 85 GELM LKELERDE EKOFEMNST BAKI AISINDAN ALE, KADIN, DOA LKSNN TEMELLER ..................................................... 85 86 Kadnn Psikobiyolojik zellikleri, Tinsellik ve Ataerkillik ........................ Kadn-Doa likisinin Maddi Temelleri, deolojik Yaplanma 87 ve Toplumsal Sreler .................................................................................. Biyolojik Farkllklar ve Toplumsal Sreler................................................ 88 89 Gelimi lkelerde Ekofeminizme Yneltilen Eletiriler ............................ GELMEKTE OLAN LKELERDE KADIN-DOA LKSNN TEMELLER..................................................................................................... 90 KIRDA KADIN VE DOA............................................................................. 91 KENTTE KADIN VE DOA .......................................................................... 94 95 Temizlik ve Hijyen ........................................................................................ Beslenme ....................................................................................................... 96 97 Hasta, ocuk ve Yallarn Bakm, efkat .................................................. 99 zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 100 Yaamn inden ........................................................................................... 101

in d ekiler

Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................

102 104 104 104

Aile ve ocuk ........................................................................... 106


ALE VE OCUK .......................................................................................... Gemiten Gnmze ocuk ve ocuklua Bak ................................... ALE VE OCUUN SOSYALLEMES ....................................................... Sosyalizasyon Sreci ve Kuramlar ............................................................. ocuun Sosyalizasyon Srecine Farkl Yaklamlar .................................. Sembolik Etkileim ve Sosyalizasyon ......................................................... levselcilik ve Sosyalizasyon ...................................................................... Sosyalizasyon Srecine Eletirel Yaklamlar............................................... atmac Yaklam ................................................................................. Feminist Yaklam ................................................................................... Psikanalitik Yaklam ve ocuun Sosyalizasyonu ................................... OCUK YETTRMEDE ALE ZELLKLERNN ETKS Ailede Ana-Baba Tutumlar ve ocuk Yetitirme ...................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Yaamn inden............................................................................................ Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 107 109 111 111 112 113 115 117 117 118 119 119 122 126 128 129 129 130 131

5. NTE

Aile ve Yalanma ..................................................................... 134


GR .............................................................................................................. YALILIK/YALANMA NEDR? ..................................................................... Kronolojik Perspektiften Yalanma .............................................................. Biyolojik Perspektiften Yalanma................................................................. Fizyolojik Perspektiften Yalanma ............................................................... Psikolojik Perspektiften Yalanma ............................................................... Ekonomik Perspektiften Yalanma .............................................................. Sosyolojik ve Sosyal Gerontolojik Perspektiften Yalanma ...................... YALILIA TARHSEL BAKI ....................................................................... YALANMA TEORLER ................................................................................ Yapsal-levselci Teoriler ve Yalanma....................................................... zlme Teorisi ............................................................................................ Aktivite Teorisi .............................................................................................. Devamllk ya da Sreklilik Teorisi .............................................................. Toplumsal Rol Teorisi ................................................................................... Modernleme Teorisi..................................................................................... atma Teorisi ve Yalanma........................................................................ Yapsal Bamllk Teorisi ve Politik ktisat Yaklam ............................... Ya Tabakalamas Teorisi............................................................................ 135 137 137 138 138 138 139 139 140 142 143 144 145 146 146 147 148 148 149

6. NTE

in d ekiler

Yorumsamac Teori ve Yalanma................................................................. 150 Sembolik Etkileim ....................................................................................... 151 Etiketleme Teorisi.......................................................................................... 151 Sosyal Alveri Teorisi.................................................................................. 152 FEMNZM VE YALANMA ........................................................................... 152 BAARILI YALANMA MODEL ................................................................... 154 YALILIKTA SOSYAL DESTEK VE AKRABALIK.......................................... 155 Sosyal Destekte Karlkllk.......................................................................... 156 Sosyal Destekte Cinsiyet Farkllklar ........................................................... 156 Daha Geni Sosyal Destek A..................................................................... 156 TRKYEDE YALANMA VE SOSYAL GVENLK..................................... 157 Sosyal Gvenlik ve Sosyal Politikalar .......................................................... 158 Yal Bakm Hizmetleri ................................................................................ 159 zet................................................................................................................ 161 Kendimizi Snayalm...................................................................................... 163 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 164 Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................. 164 Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 165

7. NTE

Aile ve Salk ............................................................................ 167


ALE VE SALIK (SALIK, CNSELLK VE REME) ................................... 167 Giri ................................................................................................................ 167 Aile, Sosyal Destek ve Salk ....................................................................... 169 Salk ve Hastalk Sosyolojisi ile lgili Farkl Sosyolojik Yaklamlar: Sembolik Etkileimcilik ve Salk................................................................. 170 Sembolik Etkileimcilik, Salk ve Aile ........................................................ 171 Salk ve Hastalk Sosyolojisi ile lgili Farkl Sosyolojik Yaklamlar: levci Yaklam ve Salk ............................................................................ 172 levselci Yaklam, Salk ve Aile ......................................................... 173 Salk ve Hastalk Sosyolojisi ile lgili Farkl Sosyolojik Yaklamlar: atmac Yaklam ve Salk ....................................................................... 175 Aile, Salk ve atmac Yaklam ........................................................ 176 Salk ve Hastalk Sosyolojisi ile lgili Farkl Sosyolojik Yaklamlar: Beden Sosyolojisi ve Salk ......................................................................... 177 Beden zerine Grler ......................................................................... 178 Salk ve Hastalk Sosyolojisi ile lgili Farkl Yaklamlar: Feminist Teori ve Salk ............................................................................... 179 zet .............................................................................................................. 181 Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 182 Okuma Paras ........................................................................................... .. 183 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 183 Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 184 Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 185

in d ekiler

Aile ve likiler A ................................................................. 186


GR ............................................................................................................. ALE G LKLER Aile deolojisi ............................................................................................... Aile Reislii ................................................................................................... Aile i fiiddet ................................................................................................ ALE/HANE VE RETM LKLER Krsal Ailede/Hanede Kadn Emei ve G likileri.................................. Kentsel Ailede/Hanede Kadnn almas ve G likileri ...................... ALE/HANE YELER ARASINDAK LKLER Aile/Hane i likiler .................................................................................... Kar-Koca likileri ......................................................................................... Anne-Baba ile ocuklar Arasndaki likiler................................................ ALE VE AKRABALIK LKLER zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 187 188 188 188 189 192 192 195 198 198 200 201 203 206 208 209 209 210

8. NTE

Aile ve Hukuk........................................................................... 212


GR .............................................................................................................. ALE ................................................................................................................ HUKUK .......................................................................................................... SOSYOLOJ VE HUKUK ............................................................................... SOSYOLOJ AISINDAN ALE HUKUKU .................................................... BAZI KAVRAMLAR ........................................................................................ Aile Szc ve arm Alan ................................................................... Hukuk Kavramnn arm Alan .............................................................. ALE LE LGL KANUN DZENLEMELER TARHNDEN zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 213 214 217 219 220 225 225 227 228 230 231 232 233 233 234

9. NTE

Aile ve Deime ....................................................................... 237


TOPLUMSAL DEME VE ALE Giri .............................................................................................................. Toplumsal Deime: zellikleri ve Nedenleri ........................................... Kltr ....................................................................................................... atma ................................................................................................... nanlar, Deerler, deolojiler ............................................................... evresel Faktrler .................................................................................. 237 237 238 238 239 239 239

10. NTE

viii

in d ekiler

Nfus ...................................................................................................... Teknoloji ................................................................................................ Ekonomi................................................................................................... Politik yap ............................................................................................. ALE VE DEME: KURAMLAR Yapsal Fonksiyonel Kuram.......................................................................... atmac Kuram .................................................................................... MODERN ALE YAAMINDA DEMLER VE ETLLKLER TRKYEDE ALE YAPISI VE Aile Biimi ve Byklndeki Deimeler ............................................... Akrabalk likilerindeki Deimeler ..................................................... GELECEKTE ALE ......................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................

239 239 239 239 240 241 242 244 244 245 246 249 250 251 252 252 253

nsz

ix

nsz
Aile Sosyolojisi kitab, uzaktan eitim ile sosyoloji eitimi alacak renciler iin hazrlanmtr. Uzaktan eitim araclyla aile sosyolojisi ile ilgili konulara ulamanz salayacak olan bu kitabn amac yalnzca aile kuramlarn deil, aile ve hane yaps, Trkiyede aile yaps, kadn, ocuk, yallk, salk, ilikiler a, hukuk ve deime konularn da aile ile balantl olarak tartmtr. Kitabn birinci nitesinde aile ile ilgili kuramsal tartmalar bulacaksnz. Kitabn ikinci nitesinde aile ve hane yapsnn temel elerini bulurken, nc nitede Trkiyede aile yapsnn tarihsel bir bak as ile yaplan aklamalarn okuyacaksnz. Kitabn drdnc ve beinci nitesinde ailenin kadn ve ocukla ilikisinin ayrntl zmlemesine ulaflacaksnz. Kitabn altnc ve yedinci nitelerinde aile ve yallk, aile ve salk konularnn aklamasn bulacaksnz. Sekizinci nitede aile ierisindeki ilikiler ann sosyolojik zmlemesini, dokuzuncu nitede ise aile ve hukuk ile ilgili tartmalar okuyacaksnz. Onuncu ve son nitede ise toplumsal deime konusunun aile temelli zmlemesini bulacaksnz. Her nitenin sonunda yer alan zet, Sra Sizde ve Kendimizi Snayalm blmleri okuduunuz konular anlamanza yardmc olacak, kendinizi snamanza olanak tanyacaktr. Aile Sosyolojisi kitabnn yazmnda nitelerin yazlmasnda gsterdikleri almadan dolay, Prof.Dr. Birsen Gkeye, Prof.Dr. Aytl Kasapoluna, Prof.Dr. Aylin Grgn Barana, Do.Dr. Nilay abuk Kayaya, Do.Dr. Feryal Turana, Yrd.Do.Dr. Fatime Gnefle, Yrd.Do.Dr. Oya Beklan etine, Yrd.Do.Dr. Yonca Odabafla, Yrd.Do.Dr. F. Ayn Koak Turhanoluna ve Dr. Dursun Ayana, teekkr ederiz. Ayrca kitabn tasarmna katklarndan dolay Yrd.Do.Dr. D. Alper Altnaya ve basm ilerinde alan A..F. Dizgi Birimine emeklerinden dolay teekkr ederiz. Editrler Prof.Dr. Aytl Kasapolu Yrd.Do.Dr. Nadide Karkner

ALE SOSYOLOJS

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Sosyolojide var olan tm kuramsal yaklamlarn aile aratrmalarnda kullanlabileceini tartabilecek, Sembolik Etkileim ve onun aile konusundaki grlerini aklayabilecek, levselci Yaklam ve onun aile konusundaki grlerini, zetleyebilecek, atmac Yaklam ve onun aile konusundaki grlerini saptayabilecek, Sosyolojiye meydan okuyan Feminist Yaklam ve onun aile konusundaki grlerini ayrt edebilecek, Farkl Feminist yaklamlarn aile hakkndaki grlerini deerlendirebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Felsefe Kuram Yaklam Sembolik Etkileimcilik levselcilik atmaclk Feminizm

indekiler
Sosyolojik Yaklamlar Temelinde Aile Kuramlar

Aile Sosyolojisi

ALE SOSYOLOS FARKLI KURAMSAL YAKLAIMLAR

Sosyolojik Yaklamlar Temelinde Aile Kuramlar


ALE SOSYOLOJSNDE FARKLI KURAMSAL YAKLAIMLAR VE NEDENLER

AMA

Sosyolojide var olan tm kuramsal yaklamlarn aile aratrmalarnda kullanlabileceini tartabilmek.

Bilimsel yazlarda birok kavram gnlk kullanmlarndan farkl ynler tar. Bu farkllklara yol aan faktrlerin banda onlara felsefi baz anlamlar yklenmesi gelir. rnein felsefenin temel drt alma alan vardr. Bunlar srasyla Metafizik, Epistemoloji(Bilgi Kuram), Ontoloji (Varlkbilim) ve Ahlaktr. zellikle ontoloji ve epistemolojiden birok bilimsel kavram tanmlamada yararlanlr. Ayrca Bilgi Kuramnn da bilginin kayna ve bilginin deeri olarak iki temel alan vardr. Bu balamda epistemolojik olarak, bilginin kaynan akl olarak grmek Rasyonalizm; deney olarak grmek Ampirizm; sezgi olarak grmek Intuitionism/Sezgicilik; fayda olarak grmek Pragmatizm olarak anlr. Hatta son yllarda bir gelime daha yaflanarak, bilginin kaynann kadnn znel deneyimleri veya alglar olduu ileri srldnden, Feminizm de bylelikle epistemoloji tartmalarnda yerini alm bulunmaktadr. Bu balamda Aile Kuramlar konusuna bafllamadan nce kavramsal aklk salamak iin kuram ve yaklam kavramlarn tanmlamak uygun olacaktr. En genel erevede kuram, bilimsel almalarn yaplmasna olanak salayan en geerli ve gvenilir yollarla ilgili epistemolojik (bilgi kuramsal) tartmalardr. Yaklamlar ise daha ok toplumsal yaamn temel ontolojik (varlk bilimsel) zellikleri ile ilgili temel kabul veya sayltlara (assumptions) iaret eder. ou zaman kuram ve yaklam kavramlar ayn anlamda veya birlikte kullanlrsa da aralarnda felsefi olarak ayrm bulunduu ve kuramlarn daha ok epistemolojik; yaklamlarn ise, daha ok ontolojik ierik tad belirtilmelidir. Bu balamda genel olarak sosyal bilimlerde zel olarak sosyolojide eitli dflnrlerin adyla anlan ok sayda kuram ve greli olarak snrl sayda yaklam bulunur. Buradan hareketle bafllangta tek tek kuramlar yerine yaklamlar esasnda genel ereveyi bilmenin daha yol gsterici olduu sylenebilir. Dier sosyolojinin pek ok alannda olduu gibi aile almalarnda da mevcut tm metodolojik (pozitivist, antipozitivist / yorumlayc, eletirel) ve kuramsal yak-

Giri

rnein H.Spencer, T.Parsons, R.Merton, N.Luhmann adl sosyologlarn her biri ayr ayr kuramlara sahiptirler. Ancak onlar ayn zamanda tadklar ontolojik ortak zellikleri asndan Yapsal levselcilik flemsiyesi altnda deerlendirilirler. Burada nemli olan aile almalarnda birbirinden olduka farkl ok sayda kuramsal ve metodolojik yaklamn kullanldnn bilinmesidir. Aratrmaclarn mikro znelden, makro nesnel boyutlara kadar uzanan geni bir alanda aratrma yapmas meflru olduu gibi, ayn aratrmann deiik aamalarnda da bunlarn bazlarndan yararlanmalar mmkndr. nemli olan kuram ve uygulama btnlne sahip bir aratrma planlamak ve yrtebilmektir.

Aile Sosyolojis i

lamlardan yararlanld gzlenmektedir. Sosyolojideki kuramsal yaklamlarn, modernist erevede Sembolik Etkileimcilik gibi daha mikro yaklamlardan, levselcilik ve atmaclk gibi daha makro yapsal yaklamlara doru geniledii ve hatta son yllarda sosyolojiye meydan okuyan feminist ve postmodernist yaklamlarla da zenginletii sylenebilir. Ayrca bu kuramsal yaklamlarn insan ve topluma ilikin olarak daha batan saylt olarak kabul ettikleri epistemolojik ve ontolojik zelliklere bal olarak bazlarnn nitel, bazlarnn ise nicel aratrma tekniklerinin kullanlmasna uygun olduu veya bunlar gerektirdikleri bilinmelidir. Bu nedenle bu blmde belli bal sosyolojik yaklamlar ve onlarn aile hakkndaki grleri temelinde aile kuramlar hakknda bilgi verilmitir (Bkz. Tablo 1.1).
Tablo 1.1 Sosyolojideki Temel Yaklamlar (Henslin, 2001: 24) Yaklamlar Genel analiz dzeyi Analiz oda Anahtar kavramlar Semboller Etkileim Anlamlar Tanmlar rnek: ABDde boanma Sanayileme ve kentleme aile/evlilik rollerini deitirerek; ak, evlenme, ocuk ve boanmann yeniden tanmlanmasna yol amtr. Toplumsal deimeler ailenin ilevlerini andrdka aile balar zayamakta ve boanmalar artmaktadr. Erkekler ekonomik yaam kontrol ettiinde boanmalar dflktr. Boanmalardaki art, kadn ve erkek arasndaki g dengesinin deitiinin gstergesidir.

Sembolik Etkileimcilik / Symbolic Interactionism

Sosyal etkileimin Yzyze etkileim mikrososyolojik ve insanlarn toplum yaam incelemeleri oluturmak iin sembolleri nasl kullandklar

Fonksiyonel/ levselci Analiz (Yapsal levselcilik / Uyma/ Consensus da denilmektedir) atmaclk / Conict Perspective (atmac yapsalclk da denilmektedir)
Sembolik Etkileimin pragmatizme dayanan temel ilkesi vardr: i) nsanlar kendileri tarafndan anlam/nem atfedilen (yklenilen) davranlarda bulunurlar. ii) nsanlarn davranlar toplumdaki dier insanlarla giritikleri sosyal etkileimden kaynaklanr. iii) nsanlar karlatklar durumlar yorumlarlar ve ulatklar sonuca bal olarak da davranlarn deitirirler.

Toplumun makrososyolojik incelemesi

Toplumu oluturan paralarn birbirleriyle olan olumlu (ilevsel) ve olumsuz (ilevsel olmayan ilikileri)

Yap levler (gizil veya ak) levsel olmayan Denge/tarafszlk

Toplumda Toplumun makrososyolojik kt olan kaynaklar incelemesi iin mcadele ve gl egemenlerin gszleri nasl kontrol ettikleri

Eitsizlik G/iktidar atma Rekabet Smr/istismar

Sembolik Etkileimci Yaklam

AMA

Sembolik Etkileim ve onun aile konusundaki grlerini aklayabilmek.

Modernist erevede mikro znel dzeyde sosyolojik almalarda pek ok kuramdan sz edilse de bunlarn genel bir flemsiye altnda toplanmas mmkndr. flte Sembolik Etkileimcilik bylesine genel bir kapsaycla sahiptir. Psikolojik gelenek iinde gelien bir sosyoloji ekol olarak da adlandrlan bu kuramsal yakla-

1. nite - Sosyolojik Yaklamlar Temelinde Aile Kuramlar

mn tarihsel analizi onun epistemolojik olarak Amerikada yaygn kabul gren pragmatizm iinde gelitiini gstermektedir. Hatta bu yaklamn 18yy. ngiliz Ahlak felsefecilerine kadar izlerinin srlebildii ve William James (1842-1910) ve John Duvey (1859-1952) gibi 20. yzyl eitimci ve psikologlar tarafndan gelitirildii belirtilmelidir. Bu yaklam sosyolojiye tayan en nemli savunucularn banda George Herbert Mead (1863-1931)ve onun rencisi Herbert Blumer gelmektedir. Ayrca Charles Horton Cooley (1864-1929) ve William Thomas (18631947) da bulunmaktadr. Herbert Meadin izleyicisi olarak Blumer (1962)in temel iddias, insanlarn ncelikle karlarndakinin davrann yorumladklar ve daha sonra eyleme karar verdikleri ynndedir. Ona gre insanlar araya yorum sreci girmeden dorudan eyleme gemezler. Bu yorumlama ve anlamlandrma srecinde ise, kukusuz semboller ve iaretler nem kazanr. Bu yzden bu yaklama Sembolik Etkileimcilik denilmitir. Bu grfln, klasik davran/ Behaviorizm Kuramndaki uyaran- tepki ilikisini ret ederek araya yorumlama srecini koymas nemlidir. nk insanlar her uyarana basite tepki veren robotlar deildir. rnein, bir gen kadn kendisine gelen her teklifi sonular itibariyle yorumlamadan evet demez. Teklifin masum bir yardm amacna m yoksa daha ileri bir iliki iin bir ilk adm m olduunu anlamlandrmaya alr ve olaslklar gzden geirdikten sonra evet veya hayr der. flte Sembolik Etkileimcilik bu anlamlandrma ve yorumlama srecinin nasl infla edildiini, insanlarn kendilerini ve karlarndakini nasl konumlandrdklarn inceler. Onlar, ontolojik olarak sosyal yaamn dinamik olduunu ve diyalektik olarak karlkl iliki iinde bir btn olarak srekli deitiini kabul ederler. Bu gelenek iinde yer alan sosyologlar ok sayda farkl konularda ve deiik aratrma teknikleri kullanarak almaktadrlar. Ancak ounluun sosyal etkilei- mi daha iyi alabilmek iin katlarak gzlem gibi nitel teknikleri kullandklar sylenebilir. zellikle son yllarda allan konular arasnda duygusal emek (Arlie Hochschild), sosyal hareketler ve kendine ayna tutma, izlenim yaratma ve ynetme, ortam tanmlama gibi konular gelmektedir. Ayrca klasik yapsalcln dil kurallar na (language) vurgu yapan semiotik/ gstergebilimsel incelemeleri yerine, daha dinamik ve etkileimsel olan konuma (parole) zerinde vurgu yapan semiotik almalar yapld sylenebilir.

Sembolik Etkileimcilik ve Aile


Tm dnyadaki geleneksel anlay aile birliinin bir kez kurulduktan sonra yaam boyu srdrlmesidir. Bu anlayla uyumlu olarak boanmalar ise ahlaken kabul edilmesi g olmann yan sra toplumun genel deer yarglarna bir meydan okuma ya da ebeveyn olarak sorumluluklardan kama olarak grlr. Ancak geleneksel birok deer ve tutumlardaki genel deimelere bal olarak aile konusundaki sembol ve deerlerde de baz deimeler olduunu da kabul etmek gerekir. Bu balamda Sembolik Etkileimci yaklamn aile ve boanma konusundaki grlerini daha iyi anlayabilmek ve duygusal doyum ve ak sembol bata olmak zere baz kavramlardan yararlanarak yaflanan deiimleri grmek mmkndr (Henslin, 2001, 23): Duygusal Doyum (Emotional Satisfaction): Sembolik Etkileimciler, 20.yzyln bafllarndan bu yana aile dayanmasnn temellerinde ortaya kan nemli deimeleri gzlemilerdir. rnein, efl seiminde artk giderek kiilik zellikleri nem tamaya bafllamtr. Efller arasnda duygusal tatmin beklentisi giderek ykselmektedir. Ayrca bu eilime bal olarak mahremi-

Aile Sosyolojis i

yet talebi de artmaya bafllamtr. Tm bunlar olurken toplumda ilikiler yzeysellemeye ve geici olmaya bafllamtr. Bu durumda evlilik toplumdaki karmak ve hzl deimeler sonucu ortaya kan gerilimi dflrmede bir zm olarak grlmeye bafllamtr. Efllerin birbirleriyle arkadafl /dost (companionate marriage)olmak amacyla evlenmeye bafllamalar kadar; efllerin birbirinden ok fley bekleyerek aradklarn bulamamas boanmalarda arta yol amtr. Sonu olarak evlilik kendisine gereinden fazla yklenilen bir kurum haline gelmitir. Trkiyede de benzer eilimlerin artt, krsal kesime nazaran eitim dzeyi yksek, kadnn ev dnda gelir getiren ite alt kentsel ailelerde evlilik anlaynn farkllat sylenebilir.
SIRA SZDE

Trkiyede son be yldaki evlenme ve boanma istatistiklerini deerlendiriniz.

1
Ak Sembol (The Love Symbol): Kadn veya erkek olarak sahip olunan ak veya ilgi grme/gsterme sembolleri de evliliin ykn arlatrmaktadr. Duygusal tatmin olabilmek iin talep edilen gereki olmayan beklentilerin karlanmamas hsranla sonulanmakta ve efller birbirlerini sulamaya bafllamaktadr. Evlilikte ak/ilgi sembolleri yznden efller beklentilerinin gereki olmadn grememekte ve boanmaktadrlar. Trkiyede de zellikle medyann da etkisiyle efllerin beklenti seviyelerinin ykselmesine karn, bunlar karlamada gsterilen diren yznden gerilimin artt sylenebilir. Trkiyede izleme raporlar kran baz dizilerin Orta Dou lkelerine pazarlanmas sonucu oradaki aile yaplarnn da sarsnt geirdii ve Arap kadnlarn efllerinden beklentilerinin artt ve sosyologlarn bu konularda almalar yaptklar bilinmektedir. ocuun Anlam (The meaning of Children): Tm dnyada ocukluk ile ilgili grlerde kkl deimeler ortaya kmtr. Baz aile tarihilerine gre ortaadaki aile yapsnda ocuk ve erikinler arasnda keskin farklar bulunmazd ve ocuklar birer kk/minyatr erikin olduu kabul edilirdi. O dnemlerde henz ev ve iyeri ayrm fazla olmad iin erkek ocuklar aile iinde raklk ederken, kzlar da ev ilerinin yan sra efllik roln renirlerdi. A.B.D. bile ancak bundan kuak nce bu durumun deitii ve artk 8.snf bitiren ve ie giren ocuklara erikin muamelesi yapld belirtilmelidir. Daha kk yalardaki ocuklarn masum ve hassas olduklarnn kabul zaman almtr. Bu konuda Trkiyede hem snfsal hem de blgesel gelimilik farklar bulunmaktadr. Erkek ocuk hala kz ocuktan daha fazla nemsenmektedir. Kz ocuklar okutulmadan erken yata evlendirilerek ocuk kadnlar olarak adeta cezalandrlrken, erkek ocuklara tm aile maksimum hizmet sunmaktadr. Buradaki en nemli eliki, erkek ocuun nemsenerek glendirilmesi kadar aile ve anne tarafndan srekli ocuk gibi martlmas, tm ihtiyalarnn karlanmasdr. Bu durum ileride, yar erikin ya da bymemi ana kuzusu koca sendromuna yol aabilmektedir. Ebeveynliin Anlam (The Meaning of Parenthood): ocukluk ve erikinlie gei konusundaki deimelerin ebeveynliin anlam ile ilgili deimelerle yakndan ilikisi bulunmaktadr. Gnmzdeki ebeveynler sadece ilgi ve flefkat gstermekle kalmamakta, ocuklarnn sahip olduu potansiyeli en yksek dzeye ulatrmaktan da sorumlu tutulmaktadr. Gnmzde ocuk yetitirme ok daha uzun srmekte ve ocuklar ok fazla talepte bulun-

1. nite - Sosyolojik Yaklamlar Temelinde Aile Kuramlar

duklarndan, ebeveynlere gemite olduundan ok daha fazla duygusal olarak da yklenilmektedir. Trkiyede durum benzer ekilde deimektedir. ocuk merkezli aileler artmaktadr. Sosyal psikolog idem Katba(1971)nn ocuun Deeri Aratrmas zerinden ok fazla zaman gememesine ramen, gemite zellikle krsal kesimde ebeveynler iin yallkta sosyal sigorta olarak grlen ocuklarn tarmda makineleme ile birlikte yetime maliyetlerinin artmas yznden deerinde deime olmu ve bu durum ailenin sahip olmak istedii ocuk saysnda azalmaya yol amtr. Evlilik Rolleri (Marital Roles): Gemi kuaklarda anne-baba veya kar koca olarak efllerin ev, i ve ocuklarla ilgili konularda snrlar izilmi sorumluluklar bulunurken, gnmzde belirsizlikler artmtr. Kadn ev dnda altnda ev ileri ve ocuklarn bakm konusunda kocasndan veya aile byklerinden destek beklemektedir. Ancak kadnlarn geleneksel cinsiyet rollerine ilikin ykmllklerinin azalmak bir yana, i ile birlikte yrtlmeye allmas, kadnlarn ok daha fazla ezilmesine yol amtr. Bu konuda devletin de sorumluluklar bulunduundan tm dnyada sosyal refah devleti olma iddiasnda olan lkelerde nemli baz yasal dzenlemelere gidilmitir. Trkiyede alan kadnlarn durumlarnn kolay olmad, muhafazakr iktidarlarn daha fazla sayda ocuk nererek adeta onlar tekrar eve ekmeye altklar iddia edilebilir. Teknolojik gelimeler ev ilerinde nemli kolaylklar salamakla birlikte, isizlik, yoksulluk sarmal satn alma gcn snrladndan, yoksullar iin evlilik rollerinde iyileme yakn zamanda pek mmkn grnmemektedir. Seenekleri Alglama (Perception of Alternatives): Aile ve evliliklerde ortaya kan pek ok deimelere yol aan faktrlerin biri de giderek artan sayda kadnn ev dnda almaya bafllamasyla ortaya kmtr. Kadnlarn geimlerini kazanmaya bafllamas, onlarn ilk kez mutsuz olan evliliklerini srdrme zorunluluu karsnda seeneksiz olmadklarn grmelerine yol amtr. flte Sembolik Etkileimcilere gre, evlilie bir seenek bulunduunun alglanmas boanmay mmkn klacak ilk nemli admdr. Trkiyede de ok kesin olmasa da bu tr bir genelleme kapsamnda saylabilecek, ekonomik bamszlk ve kendine gven artka boanmann bir seenek olarak grlmesi ynnde eilimlerinin artt sylenebilir. Boanmann Anlam (Meaning of Divorce): Daha nce hibir ekilde kabul edilemez bulunan ve hatta ahlaki dflklk veya baflarszlk olarak grlen boanmann anlam deimeye ve daha kabul edilebilir bir durum olarak alglanmaya bafllamtr. ABDde nitekim bir asr nce sfr olan boflanmann ylda bir milyona ktna dair istatistiksel bilgiler bulunmaktadr. Boanmalar arttka boanmaya yklenilen olumsuz anlamlar da daha azalmaya ve kiisel deime ve yeni bir hayata bafllama frsat olarak grlmeye bafllanmtr. Boanmaya yklenilen baflarszlk anlamndaki sembolik anlamn deimesi ve bir damga olmaktan kmas boanmalarn artmasnda bal bana nemli bir etken olmutur. Trkiyede de boanmalar arttka ona yklenen anlamn daha kabul edilebilir dzeylere ekildii gzlenmektedir. zellikle kadn asndan son derece tedirgin edici olan damgalanma anlamndaki negatif yklemin olduka azald sylenebilir. Yasal Deiiklikler (Changes in the Law): Boanma yasasnn bizzat kendisi sembolik olarak boanmay teflvik edici olmutur. Daha nce zina ve benzeri koullara skca balanan boanmalarda artk bu koulun aran-

Aile Sosyolojis i

mamas ve geimsizliin boanma iin yeter koul olarak grlmesi boanmalarn artmasnda nemli rol oynamtr. zellikle ABDde baz eyaletlerde taraflarn birbirini yaptklar hatalardan dolay sulamadan ya da belirli bir neden gsterme zorunluluu olmadan boanma olanann bulunmas boanmalar arttrmaktadr. Trkiyede de yeni Medeni Yasada yaplan deiikliklerle aile birliini korumak esas olmakla birlikte, taraflar anlatklarnda boanmalar kolaylamtr denilebilir.
K T A P

Trkiyede Ailenin Korunmasna Dair Kanun, Trk Ceza Yasas ve Trk Medeni Yasasndaki deiiklikleri ayrntlar ile birlikte Ankara Barosu Kadn Haklar Kurulu tarafndan hazrlanan Kadn Haklar El Kitabnn (Ankara Barosu, Ankara, 2006) ierisinde bulabilirsiniz. Sonu olarak Sembolik Etkileimci Yaklam evliliklerin boanma ile sonulanmasn sembollerdeki deime ile aklamaya almaktadr. nsanlarn boanma ile ilgili dncelerinin deimesi, evlilikten tatmin olma, ak, ocuk, anne-baba, kar koca rollerindeki deimeler evli iftler zerinde nemli basklar yapmaktadr. Tek bir nedene bal olarak gereklemesi g olmakla birlikte tm deimeler bir arada dflnldnde boanmaya itici faktrlerin glendii sylenebilir. nem- li soru bu deimelerin iyi mi yoksa kt m olduudur. Ancak bu konu deerler- le ilgilidir ve Sembolik Etkileim kendine byle bir konum belirlemez. nk tm sosyologlar gibi onlar da deimeyi incelemekle kendilerini snrlandrmay uygun bulurlar. Bununla birlikte toplumun en temel birimi olan ailenin zlmesini engellemek ynnde politikalar gelitirmeleri istendiinde bunu uygulamac sosyolog kimliiyle rahatlkla yapabilirler. Ancak sosyolojinin misyonun nerede bafllayp nerede sona erdii konusunda uzun tartmalar bulunduu, bazlarnn sadece durum saptama ile ilgilenmesine karlk, olduka geni bir ounluun bu misyonu yeterli grmeyerek halk/toplum iin sorun zmeye ynelik almalar yapt sylenebilir. Sembolik Etkileimci Yaklamn aile konusundaki grlerinin daha iyi anlalmas iin baka rnekler vermek de mmkndr. rnein, Henslin (2001:450) boflanma konusundan ayr olarak erkein ev ileri yapmas durumunu da incelemitir. Ona gre, eer kadn ve erkek birbirine yakn gelirlere sahipseler ev ilerinde de daha eitliki bir paylam beklenir. Ancak iin aslna baklrsa, dier erkeklere gre daha fazla ev ii yapsalar da adil bir paylam sergiledikleri sylenemez. Bu bulgu flartc bir durumdur. Hatta iten karlan kocalarn ounun ev ii yapma- y azalttklar gzlenmitir. te yandan karsndan daha az kazanc olanlarn en az ev ii yaptklar belirlenmitir. Bu durumun aklamas nasl yaplabilir. Aslnda i- ten karlan veya karsndan daha az kazanan erkeklerin evde oturmak yerine dflarda daha fazla zaman geirerek durumlarn dengelemeye altklar dflnlebilir. Hochschild (1989)e gre, sosyolojik adan bu durumun anlalmasndaki anahtar kavram toplumsal cinsiyet (gender) rolleridir. nk kadnn daha fazla kazanmasn koca geleneksel erkeklik rolne bir tehdit olarak alglayacak ve ev ii yapmayacaktr. Ev ii yapmak erkein gznde kadn iidir. Ev ii yapmaktan kanarak, kaybettiini sand erkek temelli dzenini yeniden oluturacaktr.

SIRA SZDE

Trkiyede arka arkaya yaflan ekonomik kriz dnemlerinde boanma oranlarnda ve kadna ynelik iddette nemli lde art gzlenmitir. statistikleri aratrarak tartnz.

1. nite - Sosyolojik Yaklamlar Temelinde Aile Kuramlar

9
Jessie Bernard (1972) da, boanma eiine gelmi, anlamazlk iindeki efllerin ocuklarn says, evlilik ncesi tanklk ve nian sresi, evlendiklerinde ka yanda olduklar, ilk ocuklarnn ne zaman olduu, cinsel yaamlar, ev ileri, nemli kararlar hakknda son derece farkl yantlar vererek, sanki efllerin ayn evde iki ayr aile gibi yafladklarn gsteren klasik bir alma yapmtr.

Sembolik Etkileim ve aile denilince akla hemen gelen dier bir rnek ise bir evde iki ayr evliliktir. Burada kar ve kocann evliliklerini nasl algladklar anlatlmaktadr (Sanchez, 1994). rnein, efllerden her ikisi de ne kadar ev ii yaptklar sorusu kendilerine yneltildiinde gerekte olduundan son derece farkl yantlar vermektedirler. Hatta ev ii yapma konusunda anlap anlamadklarna ilikin fikirleri de farkldr. Ayrca nl bir aile sosyologu olan Jessie Bernard (1972) da boanma eiine gelmi, anlamazlk iindeki efllerin ocuklarn says, evlilik ncesi tanklk ve nian sresi, evlendiklerinde ka yanda olduklar, ilk ocuklarnn ne zaman olduu, cinsel yaamlar, ev ileri, nemli kararlar hakknda son derece farkl yantlar vererek, sanki efllerin ayn evde iki ayr aile gibi yafladklarn gsteren klasik bir alma yapmtr. Baka bir almaya gre de evlilikte nemli bir konu olan cinsel yaam hakknda neden efller farkl yantlar vermektedir sorusunun yant, onlarn ak yapma konusunda sahip olduklar farkl beklentilerde gizlidir. Kadn daha fazla duygusal ilgi ve katlm beklerken, erkek daha fazla biyolojik tatmin aramaktadr (Komter, 1989). Ayrca talebi karlanmayan erkek konuyu nemsemez grnrken, ilikiye isteksiz olan kadn konuyu daha fazla nemser grnebilmektedir. flte Sembolik Etkileimcilere gre evlilikte farkl kflelere konumlanan efller evliliklerini de farkl olarak alglayabilmektedirler. Bu durumda efllerin evliliklerinde yafladklar deneyimler tamamen birbirinden farkl olduundan, ayn at altnda iki farkl evlilik srdrldn sylemek mmkn grnmektedir. Sembolik Etkileimci Yaklam ile kadn, erkek, ocuk, yal, hasta veya her trden sosyal statnn ailedeki konumuna ilikin alma yapabilecei unutulmamaldr. Her fleyden nce deien sembollerle ilgili olarak ortaya kan yeni yaflam biimleri, tek eflli, eflcinsel veya lezbiyen iftler veya yallar hakknda ok zengin bir literatr bulunduu belirtilmelidir. zellikle son yllarda evsizler zerine aratrmalar yaygnlamtr. Evsizlerin iletiim tarzlaryla zellikle de szel/konuma ve szel olmayan jestler (gestures)ve sessiz kalmaya(silence) ynelik arafltrmalarla ilgilenirler. Son olarak, Yorumlayc (Interpretive/ Verstehen), nflac (Constructionist), Dramatujikal ve Fenemenolojik yaklamlar olarak literatrde geen almalarn da Sembolik Etkileim genel erevesi iinde dflnlerek deerlendirilmesinin mmkn olduu belirtilmelidir. Dier bir ifade ile birok almada farkl etiketler kullanlarak benzer aratrmalarn benzer amalara ynelik olarak yapld dikkatten kamamaldr. Tm bu sz edilen yaklamlarn ortak zellii daha fazla yap (makro) yerine, birey (mikro) zerinde durmalar ve olgular yerine srelere odaklanmalardr. Srelerin incelenmesine bal olarak da nitel aratrma tekniklerinin kullanlmasnn da dier bir ortak zellik olduu unutulmamaldr.

levselci / Fonksiyonalist Yaklam

AMA

levselci Yaklam ve onun aile konusundaki grlerini zetleyebilmek.

Genel olarak sosyolojide modernist erevede en yaygn olarak kullanlan makro yaklam Yapsal levselcilik olarak da anlan yaklamdr. Bu yaklam toplumu birbiri ile ilikili paralarn grev yapt bir sistem olarak grr. rnein, Amerikal nl sosyolog T. Parsons toplumun koruyucu, btnletirici, ynlendirici ve uygulayc alt sistemlerden olutuunu savunur. Aile de bu balamda toplumun btnln salayan bir kurumdur.

10

Aile Sosyolojis i

levselci Yaklamn nemli isimlerinden biri de R.Mertondur. O, organik benzetmeler zerinde fazla durmaz ve onun yerine ilevler ve eitleri zerinde alr. Merton ilevsellii, toplumun dengede kalmasna hizmet etme kouluna balar. Sistemin dengede bulunmasna hizmet etmeyen ilevler de bulunduunu belirleyen Merton bunlara ilevsel olmayan (dysfunctions) sonular adn verir.

Sembolik Etkileimci Yaklamn birey zerinde odaklamasnn aksine levselcilikteki vurgu daha ok yap ve onun ileyii zerindedir. Yapy oluturan elemanlar olarak normlar, adetler, gelenekler ve kurumlar analiz edilir. levselciliin tarihsel olarak kkeni, sosyolojinin kurucularndan Auguste Comte ve onun pozitivist felsefesine kadar uzanr. lk olarak Fransz Devrimi sonras dalma konumuna gelen toplumda birlik salamak amacyla A. Comte ve daha sonra sanayilemenin yaratt kuralszlk /anomi ve ahlaki bunalmlarn zm iin organik dayanmay arttrmak denge ve istikrar yeniden tesis etmek zere E. Durkheim tarafndan gelitirilen grlere dayanr. Durkehime gre, toplumu oluturan paralar ilevlerini grdklerinde toplum normal konumdadr. Buna karlk organlar grevlerini yapamaz durumda iseler bu anormal veya hastalkl /patolojik durumdur. levselcilik asndan hem bir organizma olarak yapya hem de onu oluturan paralarn ileyiine bakmak gereklidir. A. Comte ve H. Spencerde toplumu bir tr yaflayan organizma gibi grrler. Bir organizma gibi toplumun da salkl olmas, onun oluturan organlarn uyum ve ahenk iinde olmasna baldr. levselci Yaklam epistemolojik olarak bilginin kaynan deneyde gren Ampirizmden ve sosyal dnyann da fizik dnya gibi dtan grnd gibi dorudan inceleneceini savunan Pozitivizmden temellenir. Ancak tm ilevselcilerin byle olmad ve daha sonraki birok ilevselcinin (T. Parsons ve N. Luhmann) antipozitivist olduklar bilinmelidir. Aslnda ilevselciliin deime yerine mevcut durumun savunuculuunu yapan muhafazakar bir ideolojiyi temsil ettii ynnde grler de yok deildir. atmac Yaklamn sosyal problemler ve eitsizlikler zerinde durmasnn tam aksine levselciler toplumda istikrar, ahenk, btnl esas olarak grdklerinden bu tr eletirilere karlamalar olaandr. levselcilik sadece sosyoloji ile snrl deildir. Onun Marcel Mauss, Bronislaw Malinovski ve Radcliffe-Brown gibi nl antropologlarla beslenen bir temeli de bulunmaktadr. zellikle yap ve ilev arasndaki ilikiler zerinde duran ve yapnn oluumunu aklayan Radcliffe-Brownn katklar nemlidir. nk toplumda nce belirli bir ihtiyacn ortaya kmas ve daha sonra bu ihtiyac karlayacak yaplamaya gidilmesi sz konusudur. Aslnda yap veya ilevden hangisinin nce geldii tartlan bir konudur. Bazen tam tersi oluumlar da gzlenebilir. Nitekim gnmz tketim toplumunda, kapitalist yapnn zorlad tasarlanm sanal ihtiyalar yaratlabilmektedir. Klasik ilevselciliin biyolojik analoji yaparak bir sosyal evrim kuramna sahip olduunu da belirtmek gerekir. nk A. Comte ve onun nl Hal Yasas dahil baz sosyologlar topluma ve sosyal bilimlere en uygun model olacak bilimin biyoloji olduunu dflnmlerdir. Sistem iinde yap ve ilevleri anlatrken biyolojik benzetmeler kolaylk salamtr. rnein, toplum bir insan bedenine, onun paralar olan uzuvlar da kurumlara benzetilmitir. Bedenin paralarnn ilevlerine benzeyen ekilde toplumsal kurumlarn uyum mekanizmalar ve ilevleri incelenmitir. Aslnda Organizmac olarak adlandrlan bu modelin temeli, toplumun ihtiyalarn karlayacak organlar ve onlarn ileyiidir. R. Mertonun gizil/latent ve ak/manifest ilevler arasnda yapt ayrm rneklerle tartnz.

SIRA SZDE

Btn bunlara ek olarak niyetlenilmeyen olumsuz gizli ilevlerden de sz edilebilir. rnein, hkmet zamannda teflvikleri sona erdirmedii iin, ileriki yllarda ailelerin geniledii, artan ocuk saysnn yoksullua ve isizlie yol at, pa- ra desteinin ayn zamanda uzun dnem iin gizil ve fakat negatif bir ilevi olduu anlalmtr.

1. nite - Sosyolojik Yaklamlar Temelinde Aile Kuramlar

11

levselcilik ve Aile
Temel grleri paralelinde levselciler iin aile daima toplumun temeli olarak grlr. Ayrca toplumdaki deimelere bal olarak aile yapsnda da deimeler olduu kabul edilir. rnein Parsons (1960)a gre, sanayi ncesi toplumda, aile temel retim birimi olduundan ve emek youn retim yapldndan, gnmzde daha yaygn olan ve anne-baba evlenmemi ocuklardan oluan ekirdek aile (nuclear family) yerine geni aileye (extended family) ihtiya vard. levselcilere gre sanayi toplumu ortak baz deerleri paylaflan vatandafllardan oluan bir yapy gerektirir. Bylece sanayi toplumunda ekirdek aile, ocuklarn toplumsallamas ve erikinlerin istikrar kazanmas gibi iki temel ilevi grmekten sorumlu birim olarak desteklenir. Sanayi ncesi toplumda geni ailede akrabalar veya yesi olunan kabile/airetin yeleri tarafndan toplumsallaflan ocuklar, artk ekirdek ailede sosyal bir varlk olmay reneceklerdir. Erikinler de daha nceki dnemlerin hibirinde yaflanmayan ekilde sanayi toplumunun acmasz alma koullarnda geim derdine dflerek kentlerde son derece byk gerginlikler iinde yafladklarndan, aile, yelerinin sorunlarn zmleyerek onlara istikrar kazandrma ilevini stlenmektedir. Aile konusunda levselci Yaklama dayanarak alma yapmak yaygn bir gelenektir. nk aile modern sanayi toplumunun rettii sorunlara kar kurumsal emniyet supab ilevi grmektedir. Ayrca cinsellik aile yoluyla dzenlenmektedir. Sanayi toplumunda, kk ailenin yer deitirmesi, bir blgeden dierine g etmesi pratik olarak da daha kolaydr. nk artk insanlar srekli i ve yer deitirerek aama kaydeder hale gelmilerdir. Giderek ilk bafllang iinden emekli olmak baflarszlk olarak grlmektedir. Hatta baz Alvin ve Heidi Toffler gibi gelecek okuyanlara (futurist) gre, ayn ite drt yldan fazla kalnmayacak ve srekli meydan okunarak yeni i koullar aranacaktr. Sonu olarak daha nce tarmc aamada iken sahip olduumuz ailenin zellikleri nemini kaybetmekte, nereden geldiimiz, kimlerden olduumuz sorgulanmamakta ve sanayi toplumundaki baflar ve refahmz iin ekirdek aile ideal norm olmaktadr. Sanayileme ve kentlemenin ailenin geleneksel ilevlerini zayatt iddiasn- da bulunan levsel Yaklamn sosyolojik aratrmalara nasl uygulanacan gstermek zere ekonomik retim, ocuklarn toplumsallamas, yal ve hasta bakm gibi temel ilevler araclyla konunun tartlmasnda yarar vardr (Henslin, 2001:27-28): Ekonomik retim (Economic Production): Sanayi ncesi dnemde aile ekonomik bir ekipti. Temel ihtiyalar karlamak birok aile iin ok gt ve aile yeleri yaamlarn srdrebilmek iin retimde ibirlii yapmak zorundaydlar. Buna karlk sanayileme ile ev ve iyeri ayrm orta knca daha nce ayn ekip iinde olduka sk olan aile balar da zayamaya bafllad. zellikle baba ve koca olarak erkein evden i iin ayrlmas ailenin eski gndelik rutin dzenini sarst. te yandan anne ve kz ocuklarn aile geimine olan ekonomik katklar giderek azalmaya bafllad. Trkiyede de benzer ekilde krda tarmsal faaliyetlerde retken olan kadnlar, kentte bu olana bulamamaktadrlar. ocuklarn Toplumsallamas (Socialization of Children): Geni lekte ortaya kan ekonomik deimeler karsnda dier glenen bir kurum olarak devlet, ailenin pek ok ilevlerini stlenmeye bafllad. rnein okullar aarak daha nce ailenin salad eitim ilevini stlendi ve bylelikle onlarn toplumsallamasnda da sorumluluk aldn gsterdi. ocuklarn okula gnderilmesini yasal zorunluluk haline getirerek, uymayan aileler cezalandrld.
T. Parsonsa gre toplumlar deiip sanayiletike, teknoloji youn retim ve ailenin retim birimi olmaktan karak tketim birimi haline dnmesine bal olarak da geni aileye ihtiya azalmtr. Bunun yerine daha kk ve hareketlilik/g kabiliyeti fazla olan, yelerinin belirli becerilere sahip olduu ailelere ihtiya artmtr. retkenlik esasnda sanayi ncesi toplumun ayrcalkl statye sahip snar da deimitir. T. Parsonsn 1950li yllarda ABDnin Ortabat blgelerinde beyaz, orta snf ve kasaba ailesine ynelik gzlemlerinin snrllklar her trl eletiriye ak olmakla birlikte halen belirli erevede nemini korumaktadr.

12

Aile Sosyolojis i

SIRA SZDE

ocuklarn okula gnderilmesinin yasal zorunluluk haline gelmesinin Trkiyede gerekleme biimini anlatnz? Yal ve Hasta Bakm (Care of Sick and Elderly): Yasalarla kurulan tp faklteleri ve hastaneler araclyla kurumlaflan tp glenmitir. Buna ba- l olarak da artk hastalar ev yerine hastanede bakm grmekte ve tedavi edilmektedir. Ayn ekilde yal bakm sorumluluunda da deime olmu- tur. eitlenen derecelerde imknlar salayarak sorumluluk stlenen organizasyonlar oalmtr. Trkiyede de yallarn ailede bakm yerine, giderek artan lde yal/huzur/dinlenme evi seenekleri zellikle kentlerde kamusal veya zel olarak salanr hale gelmitir. Elenme/Dinlenme (Recreation): Ailelerin gelir dzeyi ykseldike ev yerine elenme ve dinlenme iin baka meknlara gitme oran da artmtr. Eskiden evdeki imknlarla salanan elencelerin yerini bedeli denerek alnan hizmetler almaya bafllamtr. Hizmet sektrnde birok lokanta, kafeterya, spor kulb bu hizmetleri sunmak iin rekabet etmektedir. Trkiyede de giderek daha fazla kentsel aile hafta sonlarnda byk alveri merkezlerine gitmekte, lokanta veya kafeteryalarda yemek yiyerek tketimde bulunmaktadr. Ayrca ailenin birlii beraberlii iin birlikte yemek yemekte artk trenselliini kaybetmekte, aburcubur yeme kltr yaygnlaflmaktadr. yelerin Cinsel Denetimi (Sexual Control of Members): Dier konularda olduu gibi bu konuda da deimeler olmutur. Geleneksel olarak cinsel iliki sadece evlilikte meflru grlrken, bu eilimde de eskiye gre olduka fazla zayama bafl gstermeye bafllamtr. zellikle sanayi toplumlarnda cinsel devrim olarak adlandrlan deimeler evlilik d cinsel ili- ki seeneklerine yol amtr. Trkiyede de zellikle baz eitimleri her ne olursa olsun yksek gelirli olanlar ve yksek eitimli baz evrelerde benzer eilimler gzlenmektedir. Bekret konusundaki geleneksel deerlere baflkaldrlara snrl da olsa rastlanmaktadr. reme/oalma (Reproduction): Yzeysel olarak bakldnda ailenin ilevleri arasnda dokunulmayan tek konu ocuk sahibi olmadr. Hatta ABDde tek ebeveynli ailelerin ounda ocuk bulunduu ve evlenmemi kadnlarn tm doumlarn %40n yaptklar dflnlrse, reme ilevinin hibir zaman sona ermeyecei sylenebilir. Bu eilimler karsnda, okullarda aile planlamas eitimi yapld, gebelikten ve eitli hastalklardan koruyucu malzemenin datld veya eine haber verme zorunluluu olmadan kadnn krtaj yaptrmasna olanak tannd belirtilmelidir. Murdock (1949)un da belirttii gibi, ilevselcilere gre yaamak iin toplum belirli ihtiyalar karlamak ya da belirli ilevleri grmek zorundadr. Aslnda levselcilerin aileye bak da onun toplumun dier ksmlaryla olan ilikisi zerinde odaklanr. zellikle ailenin toplum refah ve mutluuna yapt katk ile ilgilenilir. Her ne kadar eitli sosyokltrel yaplarda farkl biimler alsa da dnyadaki tm toplumlarda aile evrensel olarak bulunur. Bunun sebebi, tm toplumlarn refah iin temel olan alt ihtiyac karlamasdr. Bunlar daha nce de ayrntl olarak incelendii gibi srasyla ekonomik retim, ocuklarn toplumsallamas, hasta ve yal bakm, elenme, cinsel denetim ve remedir. flte bu ihtiyalarn karlanmasn garanti altna almak iin her toplumda aile vardr.

Trkiyede de ocuk sahibi olmak nemsenmektedir. Salk Bakanl eitli projelerle aile planlamas hizmetlerini lkenin her yerinde cretsiz olarak sunmaktadr. stendii zaman istendii sayda ocuk sahibi olmak iin kamusal hizmetlerin yaygn olmasna ramen, geleneksel/kltrel ve ideolojik engeller yznden halen ailelerin ou bakabileceinden daha fazla sayda ocua sahip olmakla birlikte, nfus art hznda yaflanan dmeler bu konuda baz deimeler olduunu gstermektedir.

1. nite - Sosyolojik Yaklamlar Temelinde Aile Kuramlar

13

te yandan aile yeleri arasnda cinsel ilikinin yasak olmasnn (incest taboo) en nemli ilevi ailedeki rol karkln engellemektir. rnein, baba ile kz arasnda cinsel iliki onay grse, anne-kz ilikisinde roller ikinci bir efl/kuma veya rakip olarak m yaflanacaktr? Babas, a m yoksa babas m olacaktr? Buradan hareketle aile dndan evliliin de (exogamy) nemli birok ilevi vardr. zellikle antropologlara gre iten evlilik ailede lmcl rekabete yol aabilmektedir. Buna karlk aile dndan evlenme sosyal evre ve ilikilerin genilemesine katkda bulunmaktadr. levselcilere gre geni aile ile karlatrldnda ekirdek ailenin toplumsal izolasyona yol aarak negatif ilev grme olasln tartnz.
SIRA SZDE

Sonu olarak levselci Yaklamdan hareketle aile yapsndaki deimeler eitli ampirik aratrmalar yaplarak, surveyler sonucu elde edilen istatistiksel veriler karlatrlarak incelenebilir. Birey temelli mikro analizler yerine, makro veya orta lekteki yapsal aratrmalar bu yaklam iin daha uygundur. Deimeyi ortaya koyan ocuk saysnda dme, evlenme ya, boanma oran, yoksulluk, konut /barnma ve yksek kiralar, isizlik, enflasyon, hastalk, mevsimlik i ve g oranlar konularnda aratrmalar yaparlar. Ayrca evsizlik (homelessness) oranndaki artlarn aile yapsn nasl etkilediini aratrmak ok nemsenir. Evsizlerin i bulamamas ve aile kuramamalar yznden sosyal yardmlara bavurmalar gelimi D. Cooper ve R. Lainge gre erikin kiiliklerin ekirdek sanayi toplumlarnn zm bekleyen en nemli sorunlar arasndadr. ailede istikrar kazandklar

Radikal Psikiyatrlar
Son olarak 1960lardan bu yana aile konusunda ortaya kan bir dier yaklamdan sz etmek mmkndr. Bu yaklamn ilk bakta sosyolojinin iinde yer almas garip grnse de geni bir erevede mmkn grnmektedir. Nitekim Abbott (2010)a gre 1960 larn savafl yerine Ak ve Bar (Love and Peace) Hareketi ile birlikte insanlar birok kurum, rgt ve ileyite deiiklik talebinde bulunmaya baflladlar. Klasik geleneksel tp da bu arada en ok eletirilenler arasndayd. David Cooper ve Ronald Laing zellikle psikiyatri alannda eletiri yapanlarn ban ekmekteydi. Onlarn bu eletirel saldrlar ksa zamanda ekirdek aile zerine de ynlendi. ekirdek ailede yelerin bireysel geliimi negatif etiketleme ile bozulmakta ve adeta gnah keisi ya da flamar olan (scapegoating) haline gelmekteydi. Aile ilikileri ilevsel olmak bir yana bunaltc ve ilevsel olmayan hale dnmekteydi. Radikal psikiyatrlarn grleri levselcilerin aile hakkndaki olumlu grlerine eletiri getirmeleri asndan tarihsel neme sahiptir. levselci Yaklam kullanlarak yaplm bir aratrma rnei olarak Serim Timurun Trkiyede Aile Yaps (Hacettepe niversitesi, Ankara, 1972) kitabna bakabilirsiniz.

ynndeki ilevselci grfl kesinlikle hatalyd. Onlara gre, aile tam aksine erikinlerde istikrarszlk yaratmaktayd. ekirdek aile kimliklerin birbiriyle rekabet ettii ve g oyunlarnn oynand bir kazand.

K T A P

atmac Yaklam

AMA

atmac Yaklam ve onun aile konusundaki grlerini saptayabilmek.

Sosyal bilimlerde atmac yaklam ve kuramlar, toplumdaki gruplar ve snar arasndaki sosyal, siyasi ve maddi eitsizlikler zerinde vurgu yaparak mevcut sos-

14
levselcilerin toplumu ahenk iinde bir btn olarak grmelerinin aksine atmaclar, toplumun birbiriyle kt kaynaklar iin atan gruplardan olutuunu kabul ederler. Dtan bakldnda birlik ve beraberlik iinde grlen ilikilerin ardnda bir g mcadelesi olduunu savunurlar. atmac Yaklam da modernist kuramlara ve makro dzeyde yapsal analizlere dayanr.

Aile Sosyolojis i

yopolitik sistemi eletirirler. atmaclar zellikle snar arasndaki g mcadelesi ve birbirine tarihsel olarak kart olan hakim ideolojiler zerinde dururlar. Bu almalar gncel bar ve atma zmleme (peace and conic resolution) analizleriyle kartrmamak gerekir. atma kuram ou zaman Marksizm ile birlikte dflnlr. Marxn felsefesi Diyalektik Materyalizm (Dialectical Materialism) olarak anlrken; sosyolojisine Tarihsel Maddecilik (Historical Materialism) denilir. Bu balamda dier tm retim biimleri gibi kapitalizmin de diyalektik olarak kendini ortadan kaldracak potansiyele (ii snf) sahip olduu ve tarihin snf mcadelesine dayand savunulur. Karl Marx Avrupay dnfltren Sanayi Devrimini gzleyerek atma kuramn gelitirmitir. Krdan gen tarm iilerin kentlerde karn tokluuna altrldn ve ortalama mrlerinin 30 yafl olduuna tank olmutur. Bu acmasz alma koullarn anlayabilmek iin tarihsel olarak toplumlar incelemeye baflladnda ise insanlk tarihinin snf atmasna dayandn ve snrl sayda glnn (burjuvazi) retim aralarna sahip olduunu ve ounluu oluturan iileri (proletariat) smrdn grmfltr. Modern atma kuramnn kurucusu C.W. Millse gre, ilk aamada sosyal yaplar birbiriyle kar ve kt kaynaklar iin atan insanlar araclyla yaratlr. Daha sonraki aamada ise kar ve kaynaklar, insanlar tarafndan yaratlan yapnn yceltilerek fleyletirilmesinden (reification) toplumdaki g ve kaynaklarn eitsiz dalmndan etkilenir. Bu fleyletirme aslnda insan ve onun yaratt yap arasndaki diyalektik ban kopmas ya da gzden karlmasdr. Ona gre Amerikan toplumundaki iktidar sekinlerinin aya ordu (Pentagon), ekonomi ve ynetim/hkmetten oluur. Aslnda ordu ve ekonominin i ie gemilii de gz ard edilmemelidir. Savafl sanayi demek daha doru bile olabilir. Bu yzden iktidar sekinlerinin temel politikas lkeler ve toplumlar arasnda atmann ykselmesi, silahlanma, kitlesel ykm ve insan rknn yok edilmesine yneliktir. Grleri yznden Amerikada toplum d ilan edilen C.R.Millsin tm radikalliine ramen 1960larda yapt kestirimlerin pek ounda hakl olduunu sylemek mmkndr.

atmac Yaklam ve Aile


Gnmzde Marksist olmayan atma kuramclar da bulunmaktadr. rnein, bunlardan biri olarak Ralf Dahrendorf atmann otorite ieren her ilikide sz konusu olabileceini savunur. Meflru olan g (power) olarak tanmlanan otorite (Weber, 1964) toplumun her kesiminde, ister kk bir grup ister bir organizasyon ya da geni toplum olsun her dzeyde bulunur. Otorite konumunda bulunanlarn dierlerinde kendisine uymay beklemesine karlk dierleri buna direnirler.
SIRA SZDE

R. Dahrendorfa gre otorite konumunda bulunanlarn kendilerine uyulmasn istemeleri ne gibi atmalar dourur? Ayn ekilde Lewis Coserda Marxtan farkl olarak, atmann aralarnda yakn iliki bulunan herkes iin sz konusu olduunu savunur. nk birbirleriyle yakn iliki iinde olanlar arasnda sorumluluk, g ve dllerin paylam srasnda ortaya kabilecek her trl deiiklik dierlerinde hayal krkl yaratabilir. Bu durum aile iindeki mahrem (intimate) ilikilerde de sz konusudur. Efl ve veya ocuklar arasnda her an ya ev ilerinin paylamnda ya da nemli kararlarn alnmasnda anlamazlk kabilir.

1. nite - Sosyolojik Yaklamlar Temelinde Aile Kuramlar

15

L. Cosera gre atmann sosyal sistem asndan ne tr btnletirici ve uyum salayc ilevleri vardr? Yapsal ilevselcilik gibi atmac Yaklamda modern ve makro bir yaklam olarak benzer baz zelliklere sahiptir. nk atmac Yaklama temel oluturan Marksizm de yapsalc bir kuramdr. rnein, aile konusunda nemli almalar yapan D. Abbott (2010)a gre, Marksizm de ekirdek ailenin, kapitalist i yerindeki gerilimlerden kaynaklanan tansiyonu dflrmede bir supap olarak modern toplum iin daha uygun bir form olduunu kabul eder. Ancak Marksist toplum hakkndaki grleri ilevselcilerden son derece farkldr. Onlara gre modern toplumu karakterize eden zellik sadece sanayileme deil, kapitalizmdir. Buradan hareketle de modern toplumda var olan eitsizlikler yznden ekirdek ailenin sosyal ve corafi olarak hareket kabiliyetine sahip olduunu iddia etmenin anlamsz olduunu savunurlar. Marksizme gre toplumlarda biri alt -yap (infra structure) dieri ise st-yap(super structure) olmak zere ikili bir model bulunur. Bu balamda ekonomik alt yap (kapitalizm) istisnasz dier tm st yap kurumlar gibi aileyi de belirler. Bu balamda ekirdek aile hareket etmek bir yana, kuaklar boyunca kapitalizmin tuzana dmfltr. Kapitalizmin ideolojik koullama arac olarak aile, kapitalizmin yeniden retilmesinde kullanlr. Goldthorpe ve Nuffieldn da belirttikleri gibi ailenin ilevi ocuklarn kendisi gibi eiterek gelecekte yerini alacak yedek ucuz igcn yetitirmektir. Aksi takdirde kapitalizmin varln srdrmesi mmkn deildir. Bunun rneklerini salksz alma koullarnn yaygn olduu her lkede grmek mmkndr ve byle bir iddia srmek hayalperestlik deildir. te yandan kapitalizmin sonu gelmeyen sanal ihtiyalar yaratarak insanlar daha fazla alarak daha fazla kazanmaya ve kazandklarn tketmeye teflvik eden karakteri yznden ailenin, toplumdaki mal/eflya fetiizmiyle(commodity fetishism) btnleen bir para haline gelmesi sz konusudur. Genlerin tketim lgnl iinde olmalar, kapitalizm tarafndan itah ac bir piyasa olarak grlmeleri de aileye olan ilgiyi arttrmaktadr. nk sz konusu genlii salayan kaynak ailedir. atmac Yaklamn aile incelemelerinde nasl uygulanaca konusuna aklk getirmek isteyen Henslin (2001:31)e gre, atmaclar ABDde boanma oranlarnn neden yksek olduunu aklarken ilk olarak temel eitsizliklerden hareket ederler. nk toplumda kadnlar erkeklerin egemenlii altnda istismar edilmektedir. Bu balamda atmaclar evlilii toplumdaki eitsiz erkek egemen ilikinin muhafazasn temin eden bir ara olarak grrler. Bunun tesinde kadnn bir mlk olarak bir erkekten dierine, dier bir ifade ile babadan kocaya getiini iddia ederler (Dobash ve Dobash,1981). Kuaklar boyunca kadn nce babasnn sonra erkek kardefl ve kocasnn ihtiyalarn karlamaktan sorumlu tutulmutur. Ancak kabul etmek gerekir ki, gnmzde artk bu bamllk/tabi olma ilikisi kkl bir deiim iine girmi bulunmaktadr. nk gittike artan sayda kadn ev dnda alarak ve dolaysyla kamusal alana girerek daha nce kanlmaz grerek boyun edii koullara itiraz etmeye bafllamtr. Sonu olarak g ve eitsizlik ilikilerinde ortaya kan deime- ler boanma oranlarn da etkilemitir (Bernard, 1992). Kadnn ev dnda alma- s ve kadn haklarn savunan rgtler arttka, kadn haklar ve sorumluluklarna ilikin geleneksel dengeler de sarslmaya bafllamtr. Ailede atma erkein azalan gcn iine sindirememesi kadar kadnn evlilikte erkein gcn paylamaya yanamamasna ierlemesi ve hatta kzarak tepki gstermesinden kaynaklanmaktadr.

SIRA SZDE

Marksistlere gre modern toplumda ailenin roln anlamak istiyorsak, onun kapitalizm iinde nasl ilev grdne ona ne tr katkda bulunduuna bakmamz gerekir. flte bu ynden her iki yapsalc yaklam arasnda benzerlik olduunu iddia etmek mmkndr. Ancak atmac Yaklamn vurgusunun sanayileme yerine kapitalizm olduu hibir zaman gz ard edilmemelidir.

16

Aile Sosyolojis i

SIRA SZDE

8
levselci Yaklamda ou zaman ailenin olumlu ynlerine vurgu yaparak pembe bir tablo izmesi, boanma ve istismarlar ihmal etmesi nedeniyle eletirilmektedir. Kald ki, yelerin her birinin aileden saladklar yarar ayn derecede olmayabilir, kadn ve erkein konumlar farkl olabileceinden eletirel olmakta yarar vardr. Ayrca gerek ilevselci gerekse atmacln her ikisinin de determinist olmas da dikkat ekmektedir.

atma kuramclar neden evlilii kadn-erkek ilikilerindeki eitsizliin yansmas olarak grrler? Abbott (2010) ise, hem levselcilik hem de atmaclk tarafndan artk gnmzde her toplumda ekirdek ailenin yaygn/baskn olduunun iddia edilmesine karlk, hibir zaman farkl aile yaplarnn olabileceinden sz edilmemesini eletiri konusu yapar. Ayrca her iki yaklamn da ailenin kendisinden beklenen ilevleri tam anlamyla yerine getirdiini varsaydklarn; oysa ailenin baka iler yapabileceinin de dflnlmesi gerektiine iaret eder. Bu konuda R.Mertonun gizli ve ak ilev kadar ilevsel olmayan sonular hakkndaki grlerinin tekrar nem kazand belirtilmelidir. te yandan Marksizmin aileye ilikin aklamalarnn srekli ekonomik ilevle snrlamas genel bir eletiri konusudur. Bu her fleyi ekonomik nedenlere balamak bir tr ekonomik belirleyicilik/determinizmdir. Oysa din gibi kltrel faktrlerin de aile zerinde etkileri vardr. Hatta baz toplumlarda kltrel faktrler ekonomiden ok daha fazla nemli olabilirler. Aslnda bu konudaki temel eletiri Feminist Yaklamdan gelmekte olup daha sonra incelenecektir. levselciler toplumun ihtiyalarnn aileyi belirlediini savunurken, atmaclar kapitalizmin aileyi belirlediini iddia ederek ar genelleme yapm olmaktadrlar. adafl kapitalist toplumlar iinde bile farkllklar olduu gz ard edilmemelidir. Sonu olarak atmac Yaklam makro dzeyde ve ou zaman tarihsel karlatrmalar yaparak aile konusunda incelemeler yapar. Problem edindikleri konularn banda snf mcadelesi ve gl snarn isizlie ve evsizlie nasl bakt gelir. rnein, Amerikada Afrika kkenlilerin neden daha fazla isiz olduunu sorgular, hkmet politikalarn eletirirler. Trkiyede de Osmanl Aile Yaps ile gnmzdeki aile yapsn karlatrmak, devletin aile politikalarndaki deimeleri tarihsel olarak deerlendirmek, aile konusundaki yasal deimeleri aratrarak eitsizliklerin ne lde ortadan kalktn veya srdrldn gstermek, geleneksel kltr ve modern toplumsal yap arasnda olduu kadar kadn-erkek mcadelesini tarihsel olarak incelemekte atmac Yaklam kullanlabilir.

Feminist Yaklam

AMA

Sosyolojiye meydan okuyan Feminist Yaklam ve onun aile konusundaki grlerini ayrt edebilmek.

Klasik sosyolojik yaklamlardan baka aile incelemelerinde giderek artan ekilde Feminist Yaklam da kullanlmaya bafllamtr. Ancak daha bafllangtan feminist olarak adlandrlan pek ok kuram olduu veya birbirinden farkl ok sayda Feminizm bulunduu belirtilmelidir. Bununla birlikte Feminist Yaklamn aileye ilikin grlerini genel olarak ya da geni bir erevede ana hatlaryla ele almak mmkndr (Abbott, 2010): lk olarak Feminizm hem levselcilerin olumlu grlerini hem de atmaclarn grlerine eletirel bakar. Bu eletirinin altnda tek fakat nem- li bir neden yatar ki o da erkek egemenlii demek olan ataerkilliktir (patriarchy).

1. nite - Sosyolojik Yaklamlar Temelinde Aile Kuramlar

17
Feministlere gre aile sadece kapitalizmin ihtiyac olan emei reterek onu destekleyen birim olmann tesinde ataerkillii de yeniden reten birimdir. Dier bir ifade ile aile hem kapitalizmin hem de ataerkilliin emniyet supabdr. Kapitalist sistemde kadn hem yedek emek gcn retir hem de piyasann ucuz emek ihtiyacn karlar. Aksi takdirde ayn ii yapan kadna erkekten daha az cret nasl denebilir.

Tm Feminist kuramlar aileyi ataerkil bir kurum olarak grrler, bu konuda aralarnda olduka nemsiz farklar bulunur. Aileyi ataerkil olarak grmek ise olduka kapsamldr. rnein Feministler, levselcileri ailenin tm yelerine salad olanaklarn ya da karlarn eit olduunu iddia ettikleri iin eletirirler. Onlara gre bu yaklam toplumsal cinsiyet farkllklarn grmezden gelmektir. Oysa tm ev ileri ve ocuklarn yetimesinden sorumlu olan kii kadndr. Kadnn temel rol reme ve ocuk yetitiriciliktir. Her ne kadar artk birok lkede kadn ev dnda almaya bafllasa da Feministlere gre, bu kadnn iki kez smrlmesi ve basklanmasdr. nk kadn meslek sahibi de olsa ev ileri ve ocuklarn yetitirilmesi sorumluluu halen onun zerindedir. Feministler ayrca levselci Yaklamn toplum cinsiyet farklarna ilikin grlerinde eliki ve belirsizlik olduunu iddia ederler. levselcilerin toplumsal cinsiyet rollerinin doal ve deimez olarak grmelerini sorgularlar. Feministlere gre toplumsal cinsiyet rolleri kltrel olarak renilerek aktarlrlar ve bu yzden deitirilebilirler. Feministler, Marksist aile grlerini de toplumsal cinsiyete kapal ya da grmezden gelen tutumlar yznden eletirirler. Marksistler sadece bir snfn dier snf zerindeki g mcadelesini sorun edinerek sermaye ve emek zerinde odaklanarak ve toplumsal cinsiyeti ihmal ederler. Feminizm genel anlamda sosyolojiye de eletirel bakar. Sosyolojinin toplumsal yaam hakknda yanl grlere sahip olduunu savunur. Klasik anadamar (mainstream) sosyolojinin aslnda erkekegemen (malestream) grfllere sahip olduunu iddia eder. Burada esas sorgulanmak istenen sosyolojinin deerlerden arnm bir bilim olup olmaddr. Ancak gnmzde artk nesnellik konusundaki kesin srarlardan vazgeildii belirtilmelidir. nk sosyolojide aratrmaya bafllarken problemin seimi deerlerle ilgilidir. Kurucu sosyologlar (rnein M. Weber) aratrmacnn bu znel bafllangca ramen nesnel bir aratrma yrtmesinin olanaklln savunmularsa da artk byk lde bu tr iddialardan vazgeilmi bulunmaktadr. nk incelenen ve inceleyen arasndaki iliki, doal bilimlerde olduu gibi znenesne arasnda deil, zne-zne arasndadr. Dier bir ifade ile de inceleyen ve incelenen ayn toplumun yeleri olduu iin de nesnellik aramak problemlidir. Ancak tm bunlar sosyolojinin kadnlar konusunda yetkin aratrmalar yapmasna engel teflkil etmez ya da etmemelidir.

Farkl Feminist Yaklamlar

AMA

Farkl Feminist yaklamlarn aile hakkndaki grlerini deerlendirebilmek.

Feminist Yaklam iinde en nemlileri Marksist, Radikal, Liberal ve Sosyalist Feminizmdir. Bunlar hakknda nce ksa tantc bilgiler verdikten sonra aile hakkndaki grlerini irdelemek uygun olacaktr.

Marxist Feminizm
Adndan da anlalaca zere bu kuram hem Feminist hem de Marksist grlerin bir karmdr. Feministler erkek egemenliinin kapitalizmin bir sonucu veya zel mlkiyeti koruyan kapitalizmin yol at bir durum olarak grrlerse de bu konu

18
Marksistler tarafndan aile yaam ve evlilikte kadnn smrld kabul edilmekle birlikte, bunun ailenin kadn zerinde etkisinden ok, aile ile kapitalizm arasndaki ilikiden kaynaklandnn ileri srlmesi nemlidir. Marksist feministler, Marksist kavramlar kullanmakla birlikte kadnn smrsn aile yaamnn anahtar zellii olarak grmektedirler.

Aile Sosyolojis i

son derece tartmal bir konudur. nk bu durumda zel mlkiyet kalktnda ataerkilliin de kalkmas gerekecektir. Oysa bata eski Sovyetler Birlii, in ve Kba olmak zere kapitalizm ykld halde ataerkillik yok olmam, kadnlara yaplan bask ve smrler aynen kapitalist lkelerde olduu gibi devam etmitir. slam lkelerinde de ki, bazlar kapitalist bazlar deilken ataerkillik son derece yaygndr. Bu nedenle bu toplumlardaki ataerkillii kapitalizme mi yoksa kltrel yapya yani dine mi balamak gerekecektir. Tm bu sorularn yantlar olduka tuzakl ve tartmaldr. rnein Margaret Benston (1972) Kadnn zgrlnn Politik ktisad adl eserinde, kadnn yaratt cretsiz emein ok byk olduunu ve retim aralarnn mlkiyetine sahip olanlarla karlatrldnda ok daha karl olduunu savunmaktadr. Minimum cret llerinde bile kadnn emeinin denmesi durumunda refahn yeniden dalmnda ok byk artlar salanacaktr. Bugn iin ailenin desteklenmesi, cretliler zerinde gizli bir vergilendirme demektir. Dier bir ifade ile flu andaki cretler ile iki kiinin emei satn alnm bulunmaktadr. M. Benstona gre ekirdek aile kapitalist toplumda ekonomik bir birim olarak nasl varln srdrr? te yandan Marksist feministlere gre ev kadn rolnde kadnlar, efllerinin cretli ii olarak rollerini en iyi ekilde yerine getirmek iin duyduklar gereksinmeleri de karlamaya alrlar. Ansleye gre kadnlar, geleneksel rollerini oynarken, kocalarnn meflru kzgnlklarn, gszlklerinden kaynaklanan hayal krgnlklarn ve basky sineye ekerler. Hatta birok kocann aileleri ve kars zerinde kurduu diktatrlk, onlara sisteme hi meydan okumakszn kzgnlklarn ifade etme olana salad iin de kapitalizm iin vazgeilmezdir.

SIRA SZDE

Radikal Feminizm
Ataerkil ideoloji, kadn ikincil ve zayf cins olarak grerek ev ii ve ocuk yetitirme rolne indirger. Ataerkillik farkl toplumsal yaplarda kltrel deerler ve inanlarn bir sonucu olarak grlebilir. Kltr toplumsal yapnn bir parasdr; ancak, Marksistlerden farkl olarak sadece ekonomik ihtiyalarla belirlenemez. Ataerkillik bu nedenle farkl toplumsal yaplarda farkl biimlerde ortaya kabilir.

Radikal feministler ataerkillii kltrn bir sonucu olarak grrler. Ataerkillik demek, kadn rollerini doal ve karma olarak grerek aile araclyla kltrel olarak aktarlmasna yardmc olmak demektir. rnein kapitalist, komnist ve teokratik toplumlarda ataerkillik mmkndr. Ancak kltr deitiinde ataerkillik de deiebilir. Sonu olarak ok sayda radikal feminizm olmasna ramen onlar dier feminizmlerden ayran iki temel zellik vardr. Bunlardan ilki kadnlar tarafndan kadnlar iin gelitirilmi olmasdr. Bu yzden mevcut yaklamlar ve gndem ile uzlamaya gereksinim duymazlar. Dier kuramlar rnein Marksizmin uyarlamasnn yerine, yeniliki olma eilimindedirler. kinci temel zellikleri, kadnlarn bask grmesini, hkmetmenin en evrensel ve en temel biimi olarak grmeleridir. Toplum kapitalist olmaktan ok ataerkil veya erkek egemen olarak grlr. Ayrca kadn erkeklerden farkl karlara sahip olarak grrler. zerinde fikir birliine varmam olmakla birlikte, Christina Delphy ve Diana Leonard (1992) gibi bazlar erkek egemenliinin srmesinden aileyi sorumlu tutarlar. Onlar aileyi temel olarak ekonomik bir sistem olarak grrler. Bu sistemde erkek ou kez kazanl iken kadn ve ocuklar kaybedenler tarafndadr. nk tm aile fertleri aile reisi iin alrlar. Kadnn urad bask onun yapt iten ve bedeninin kullanmndan gelmektedir. Bu yzden de kadnn pasif olarak yetitirilmesi gibi ideolojik gerekelerle deil, kadnn aile iinde altrlmas uygun olduu iin kadn basklanmaktadr grflndedirler.

1. nite - Sosyolojik Yaklamlar Temelinde Aile Kuramlar

19

Liberal Feminizm
Liberal Feminizmin iki temel savndan biri erkekle eitlik dieri ise, kadnn zgrl dr. Onlar iin kamusal alanda almak ok nemlidir. alma yaamn- da eitlik, aile yaamnda eitlik ve son olarak sosyal hayatta eitlik salanmaldr. Aile iindeki geleneksel iblm kadnn almasnn en byk engelidir. Kapitalizmin gelimesi ve yeterli istihdam olanann salanmas ile aile dnflme urayacaktr. Onlar sosyalist ve radikal feministlerin aileyi kkl biimde dnfltrme taleplerine eletirel bakarlar. Liberal Feminizm aslnda bilimsel bir yaklamdan ok politik zellikler tar. Ataerkil yapnn nasl ortaya kt veya ne olduuyla ilgilenmek yerine nasl olmas gerektiini sorgular. Ancak baz iyilemeler salanm olsa bile temel eitsizliklerin hala mevcut olduunu grmek gerekir. Bu nedenle Marksistler, frsatlar ve seeneklerin artmasnn toplumsal yapnn esnek ve deiebilir olarak grlmesine hizmet etmesine ramen gerekte daha gl olanlar (zenginler ve erkekler) tarafndan bunun bir yol bulunarak engellendiini grrler.
Liberal Feministler yasal deiiklerle ailede ve toplumda kadnn konumun iyileebileceini savunur. 1970lerin eit ie eit cret getiren Eit Frsatlar Yasasn savunurlar.

Sosyalist Feminizm
Kamusal ve zel alan kavramlarn zellikle vurgulayan sosyalist feministler, radikal feministlerden farkl olarak ataerkillik yerine kapitalizm zerine eilimleriyle dikkat ekerler. Onlara gre kapitalizm kadn zel erkei de kamusal alana yerletirmitir. Savran (1985)a gre kapitalizm, kadn zgrletiriyor gibi grnrken, aslnda bunun tam aksini yapt iin, kadnn zgrlemesi ve kurtuluu ancak sosyalizm ile mmkndr. Ailenin yklmas ancak sosyalist bir toplumda gerekleebilir. retimin toplumsallamas, ailedeki yeniden retime gereksinim brakmayacak ve ailenin nemi azalacaktr. Siyasal alann, kamusal alan ile snrlandrlm olmas da bylece tartlr hale gelmi bulunmaktadr. Birlemi Milletlerin Gender in Development (1996) serisinde de ynetiim (governance) kavramnn aile ii ilikileri de kapsayan biimde geniletildii unutulmamaldr. Sonu olarak birok yeni gelime, ailenin erkek egemenliine terk edilen zel bir alan olarak grlmesine kar olunduunu gstermektedir. Bylelikle kadn ve ocuklarn istismar durumunda sivil toplum kurulular tarafndan aile ii ilikilere mdahale edilmesi meflrulamaktadr. Bu konuda Prof. Dr. Yldz Ecevit tarafndan hazrlanan Trkiye Kadn rgtleri Veritabanna, Trkiyede kadn rgtleri rehberi ad altnda http://supurge.bulupe.com adresinden ulaflabilirsiniz. Bu konuda Gnnur Savrann Feminizmler (Yapt, Toplumsal Aratrmalar Dergisi, 1985,fiubat 19)e bakabilirsiniz.
Sosyalist feministlere gre zel alan siyasaldr. Bu syleme gre, zel bir kurum olan aile iindeki kiiliklerin, zel ilikilerin, dier bir ifade ile mahram saylabilecek konularn tm politik boyutlara sahiptir. zel alan yani aile, kadnn ezilmiliinin, ikincilliinin ortamn hazrlayan bir kurumdur. nerilen ise, aile ilikilerinin de siyasal alan iinde grlmesidir.

NTERNET

K T A P

Daha Farkl/Baka Feminizmler (Difference Feminisms)


Postmodern ve postyapsalc grlerin etkisiyle baz feministler kadnn sosyal konumunda ortaya kan yeni deiikliklere iaret ederler. Aslnda snf, etniklik, yafl ve din gibi faktrlere bal olarak her kadnn toplumda ayn konumda olmad bilinen bir fleydir. Ancak yeni ve farkl olan, eflcinsel ve lezbiyenlerin de artk aile kurma taleplerinde bulunmalardr. Dier bir ifade ile zcln (essentialism) deimez, doal, tek bir kadnlk rol olduunu iddialarna kar, farkl femi-

20

Aile Sosyolojis i

nizmler durumun hi de yle olmadn iddia ederler. rnein, gay ve lezbiyen evlilikleri artk baz lke ve eyaletlerde yasallamtr. Bu kadnlarn da zc grlere meydan okuyan hak talepleri vardr ve baz feministler tarafndan savunulmaktadr. Sonu olarak, kadnn ailedeki rolnn srekli deimeye ak olduu tartmalarn odak noktasdr. rnein, lezbiyen veya gay iftler evlenmek ve evlat edinerek anne-baba olmak istemektedirler.

Postmodernizm
Sosyolojide son yllarda nem kazanan postmodernizmin henz aile sosyolojisi literatrnde ok fazla etkisi bulunduundan sz edilemez. Modernizmin romantik ideallerinin toplumsal sorunlar zememi olmas, ekonomik gelimelere ramen toplumsal refahn yaygnlaamam olmas, ok sayda ocuun yoksulluk ve sefalet iinde domas ve bymesi eletirilerin temel kaynadr. rnein Norman Denzin (1987)e gre, artk geleneksel aile kavramnn postmodern topluma uygulanabilir olmas tartmaldr ve ekirdek aile Amerikan toplumunda norm olmaktan kmtr. Ona gre artk aile muhtemelen ila veya alkol bamls bekar bir anne tarafndan ynetilen tek ebeveynli bir ailedir ve iddete eilimli bir hanede yaamaktadrlar. Ayrca postmodern ailelerin iki nemli zelliinden biri, ocuklarn ebeveynleri dndaki kiiler tarafndan bytlmesi iken, dieri ise ocuklarn sosyalizasyonunda televizyonun ok nemli rol oynar hale gelmesidir. Cheal (1991)a gre de, yedi saatten fazla televizyon izleyen ocuklar tm sosyo-kltrel mitleri buradan renmektedirler. Aslnda tm bunlarn modernizmin yansmalar olduunu tartanlar da vardr. nk alan kadn ocuuna ya bakc tutmakta ya da krefle vermektedir. Medyann ise modernizmin en gl aygt olduuna kuku yoktur.

1. nite - Sosyolojik Yaklamlar Temelinde Aile Kuramlar

21

zet

Sosyolojide var olan tm kuramsal yaklamlarn aile aratrmalarnda kullanlabileceini tartflabilmek. Dier sosyolojinin pek ok alannda olduu gibi aile almalarnda da mevcut tm metodolojik (pozitivist, antipozitivist / yorumlayc, eletirel) ve kuramsal yaklamlardan yararlanld gzlenmektedir. Sosyolojideki kuramsal yaklamlarn, modernist erevede Sembolik Etkileimcilik gibi daha mikro yaklamlardan, levselcilik ve atmaclk gibi daha makro yapsal yaklamlara doru geniledii ve hatta son yllarda sosyolojiye meydan okuyan feminist ve postmodernist yaklamlarla da zenginletii sylenebilir. Burada nemli olan aile almalarnda birbirinden olduka farkl ok sayda kuramsal ve metodolojik yaklamn kullanldnn bilinmesidir. Aratrmaclarn mikro znelden, makro nesnel boyutlara kadar uzanan geni bir alanda aratrma yapmas meflru olduu gibi, ayn arafltrmann deiik aamalarnda da bunlarn bazlarndan yararlanmalar mmkndr. nemli olan kuram ve uygulama btnlne sahip bir aratrma planlamak ve yrtebilmektir. Ayrca bu kuramsal yaklamlarn insan ve topluma ilikin olarak daha batan saylt olarak kabul ettikleri epistemolojik ve ontolojik zelliklere bal olarak bazlarnn nitel, bazlarnn ise nicel arafltrma tekniklerinin kullanlmasna uygun olduu veya bunlar gerektirdikleri bilinmelidir. Sembolik Etkileim ve onun aile konusundaki grlerini aklayabilmek. Sembolik Etkileim Yaklamnn kurucusu olan Herbert Meadin izleyicisi olarak Blumer (1962)in temel iddias, insanlarn ncelikle karlarndakinin davrann yorumladklar ve daha sonra eyleme karar verdikleri ynndedir. Ona gre insanlar araya yorum sreci girmeden dorudan eyleme gemezler. Bu yorumlama ve anlamlandrma srecinde ise, kukusuz semboller ve iaretler nem kazanr. Bu yzden bu yaklama Sembolik Etkileimcilik denilmitir. Sembolik Etkileimci yaklam ile kadn, erkek, ocuk, yal, hasta veya her trden sosyal statnn ailedeki konumuna ilikin alma yapabilir. Her fleyden

nce deien sembollerle ilgili olarak ortaya kan yeni yaam biimleri, tek eflli, eflcinsel veya lezbiyen iftler veya yallar hakknda ok zengin bir literatr bulunduu belirtilmelidir. Yorumlayc (Interpretive/ Verstehen), Inflaac (Constructionist), Dramatujikal ve Fenemenolojik yaklamlar olarak literatrde geen almalarn da Sembolik Etkileim genel erevesi iinde dflnlerek deerlendirilmesinin mmkn olduu belirtilmelidir. Tm bu sz edilen yaklamlarn ortak zellii daha fazla yap (makro) yerine, birey (mikro) zerinde durmalar ve olgular yerine srelere odaklanmalardr. Srelerin incelenmesine bal olarak da nitel aratrma tekniklerinin kullanlmasnn da dier bir ortak zellik olduu unutulmamaldr.

levselci Yaklam ve onun aile konusundaki grlerini zetleyebilmek. levselci yaklamda vurgu daha ok yap ve onun ileyii zerindedir. Yapy oluturan elemanlar olarak normlar, adetler, gelenekler ve kurumlar analiz edilir. levselciliin tarihsel olarak kkeni, sosyolojinin kurucularndan Auguste Comteun pozitivist felsefesine ve E. Durkheim tarafndan gelitirilen grlere dayanr. Durkehime gre, toplumu oluturan paralar ilevlerini grdklerinde toplum normal konumdadr. fllevselcilik asndan hem bir organizma olarak yapya hem de onu oluturan paralarn ileyiine bakmak gereklidir. A. Comte ve H. Spencer de toplumu bir tr yaflayan organizma gibi grrler. Bir organizma gibi toplumun da salkl olmas, onun oluturan organlarn uyum ve ahenk iinde olmasna baldr. levselci Yaklamdan hareketle, aile yapsndaki deimeler eitli ampirik aratrmalar yaplarak, surveyler sonucu elde edilen istatistiksel veriler karlatrlarak incelenebilir. Birey temelli mikro analizler yerine, makro veya orta lekteki yapsal aratrmalar bu yaklam iin daha uygundur. Deimeyi ortaya koyan ocuk saysnda dme, evlenme ya, boanma oran, yoksulluk, konut /barnma ve yksek kiralar, isizlik, enflasyon, hastalk, mevsimlik i ve g oranlar konularnda aratrmalar yaparlar.

22

Aile Sosyolojis i

atmac Yaklam ve onun aile konusundaki grlerini saptayabilmek. Yapsal ilevselcilik gibi atmac Yaklam da modern ve makro bir yaklam olarak benzer baz zelliklere sahiptir. nk atmac yaklama temel oluturan Marksizm de yapsalc bir kuramdr. rnein aile konusunda nemli almalar yapan D. Abbott (2010)a gre, Marksizm de ekirdek ailenin, kapitalist i yerindeki gerilimlerden kaynaklanan tansiyonu dflrmede bir supap olarak modern toplum iin daha uygun bir form olduunu kabul eder. Ancak Marksistlerin toplum hakkndaki grleri ilevselcilerden son derece farkldr. Onlara gre modern toplumu karakterize eden zellik sadece sanayileme deil ve fakat kapitalizmdir. Ekonomik alt yap (kapitalizm) istisnasz dier tm st yap kurumlar gibi aileyi de belirler. Bu balamda ekirdek aile hareket etmek bir yana, kuaklar boyunca kapitalizmin tuzana dmfltr. Kapitalizmin ideolojik koullama arac olarak aile kapitalizmin yeniden retilmesinde kullanlr. atmac Yaklam makro dzeyde ve ou zaman tarihsel karlatrmalar yaparak aile konusunda incelemeler yapar. Problem edindikleri konularn banda snf mcadelesi ve gl snarn isizlie ve evsizlie nasl bakt gelir. rnein, Amerikada Afrika kkenlilerin neden daha fazla isiz olduunu sorgular, hkmet politikalarn eletirirler. Sosyolojiye meydan okuyan Feminizm ve onun aile konusundaki grlerini ayrtedebilmek. lk olarak Feminizm hem levselcilerin olumlu grlerini hem de atmaclarn grlerine eletirel bakar. Tm Feminist kuramlar aileyi ataerkil bir kurum olarak grrler. Aileyi ataerkil olarak grmek ise olduka kapsamldr. rnein Feministler, levselcileri ailenin tm yelerine salad olanaklarn ya da karlarn eit olduunu iddia ettikleri iin eletirirler. Onlara gre bu yaklam toplumsal cinsiyet farkllklarn grmezden gelmektir. Oysa tm ev ileri ve ocuklarn yetimesinden sorumlu olan kii kadndr. Kadnn temel rol reme ve ocuk yetitiriciliktir. Her ne kadar artk bir ok lkede kadn ev dnda almaya bafllasa da Feministlere gre, bu kadnn iki kez smrlmesi ve basklanmasdr. nk kadn meslek sahibi de olsa ev ileri ve

ocuklarn yetitirilmesi sorumluluu halen onun zerindedir. Feministler ayrca levselci Yaklamn toplum cinsiyet farklarna ilikin grlerinde eliki ve belirsizlik olduunu iddia ederler. levselcilerin toplumsal cinsiyet rollerinin doal ve deimez olarak grmelerini sorgularlar. Feministlere gre toplumsal cinsiyet rolleri kltrel olarak renilerek aktarlrlar ve bu yzden deitirilebilirler. Feministler, Marksist aile grlerini de toplumsal cinsiyete kapal ya da grmezden gelen tutumlar yznden eletirirler. Feministlere gre aile sadece kapitalizmin ihtiyac olan emei reterek onu destekleyen birim olmann tesinde ataerkillii de yeniden reten birimdir. Feminizm genel anlamda sosyolojiye de eletirel bakar. Sosyolojinin toplumsal yaam hakknda yanl grlere sahip olduunu savunur. Klasik anadamar (mainstream) sosyolojinin aslnda erkekegemen (malestream) grlere sahip olduunu iddia eder.

Farkl Feminist yaklamlarn aile hakkndaki grlerini deerlendirebilmek. Gay ve lezbiyen evliliklerine baz lke veya eyaletlerde izin verilmesine bal olarak bu iftlerin haklar, ocuk sahibi olmak istekleri de aratrlmaktadr. Yasal olduu kadar sosyal stat ve rollerdeki deimeler nemsenmektedir.

1. nite - Sosyolojik Yaklamlar Temelinde Aile Kuramlar

23

Kendimizi Snayalm
1. I. atmac II. Sembolik Etkileim III.levselci Aile aratrmalarnda yukardaki sosyolojik yaklamlardan hangileri kullanlr? a. Yalnz I b. Yalnz II c. I ve II d. I ve III e. I, II, ve III 2. Afladakilerden hangisi modernist yaklamlar iinde yer almaz? a. Makro yaklamlar b. Mikro yaklamlar c. Sembolik Etkileimcilik d. Postmodernizm e. levselcilik 3. Afladakilerden hangisi yapsalc bir yaklam deildir? a. atmaclk b. levselcilik c. Postmodernizm d. Sembolik Etkileimcilik e. Yapsalclk 4. Feminist yaklamlardan hangisi zmlemelerinde ataerkillii temel alr? a. Marksist Feminizm b. Liberal Feminizm c. Radikal Feminizm d. Postmodern Feminizm e. Sosyalist Feminizm 5. Afladaki nermelerden hangisi yanltr? a. Sembolik Etkileimciler mikro sosyolojik almalar yaparlar. b. Feministler nitel aratrmalar nemserler. c. atmaclar tarihsel analizler yaparlar. d. Postmodernler btncl yaplarla ilgilenir. e. levselciler ilevleri nemser. 6. atma kuram ile ilgili afladakilerden hangisi yanltr? a. levselciler atmay patolojik sayarlar. b. atmay ilevsel gren atmaclar vardr. c. atmac ve ilevselcilerin her ikisi de yapsalcdr. d. flblm atmay bitirir. e. Marksizmde atmacdr. 7. Afladakilerden hangisi dzenin kkten deimesi- ni savunmaz? a. Sosyalist feminizm b. Marksist feminizm c. Radikal feminizm. d. Liberal feminizm e. Marksist radikal feminizm 8. Afladakilerden hangisi feminist almalar iinde yer alabilir? a. Lezbiyen almalar b. Gay aratrmalar c. Snf almalar d. Lezbiyen ve gay almalar e. Gecekondu almalar 9. Afladakilerden hangisi atmac yaklamn kavramlarndan biri deildir? a. Eitsizlik b. G/iktidar c. atma d. Semboller e. Rekabet 10. Afladaki feminist grlerden hangisi ataerkillie vurgu yaparak aileyi anlamaya alr? a. Marksist feminizm b. Sosyalist feminizm c. Liberal feminizm d. Radikal feminizm e. Postmodern feminizm

24

Aile Sosyolojis i

Yaamn inden
Khtal Medine Memi... Her gn dayak yedii dedesiyle babas diri diri kmesin yanna gmdnde 17sine 2 ay vard. Hi fotoraf olmad. Okula da gitmedi. Karakola gitti. Dayaklarndan bkt tarikat, kaak dedesini ikyet iin her grd polisi Arka Sokaklardaki Rza Baba sanyordu. Ama o karakoldaki Polis Rzalar koruyamad Medineyi. Karakoldan o k, eve son dnflyd... Medinenin ailesi, Khtann Bostanl Kynden. Hrriyet Mahallesi, 6nc Sokakta yayorlar. Babas, Ayhan Meminin (40) doutan sa aya ksa. 10 ocuk baba- s. Medine, nc ocuu. Mahallede ekmek frn var. Babas Fethi (65) annesi Bedriye (65) ile ayn evde yayor. Evde baba Fethi Meminin sz geiyor. Ailenin reisi. Menzil tarikatndan. Her cuma gecesi yat 15 kiiyle tei zikir ayini yapyor. Ramazanda mahallenin teravih namazn evin avlusunda, Sddk Camisinin imam olmad zaman da imamn cppesini giyip namaz kldryor. Medinenin dedesi Fethi Memi, SSKdan emekli, babas frnc olsa da esas kazanlar, sigara, ay ve kolonya kaaklndan. Mahalleliyle grmyorlar. e kapal bir hayat sryorlar. Komflular, yksek duvarla evrili avludan ykselen lklar duyduunda, Yine Fethi Memi kimi dvyor diyorlar. Babasnn sznden kmayan Ayhan Memi, kzlarn okula gndermedi. Medineyi, ablas Sohbeti ve ilkretim andaki iki kzn da. Medine, Kuran okuyan, namaznda, orucunda, ba rtl bir kzd. Televizyonda Arka Sokaklar dizisini seyrediyordu. Dizideki polis mdr Rza Baba, en byk kahramanyd. Annesi, babaannesi ve kz kardeflleri gibi dedesinden dayak yiyordu. Ama bir yl nce susmamaya, mahalledeki Hrriyet Polis Merkezine gitmeye karar verdi. Sadece biri kayda gese de iddiaya gre, drt kez gidip dedesinin dayaklarndan ikayeti oldu. Polisi ktleyen, gitmemesini tembihleyen akrabalarna, Rza Baba rneini verdi. Polisler, dedesinden korktuunu syleyen Medineye, Korkma, biz devletiz. Sana bir fley yapamazlar diyerek cesaretlendirdi. Fethi Memi, torununun kendisini polise ihbar etmesine tahamml edemiyordu. Sylendiine gre, son dayanda Medinenin bana silah dayam, Seni ldrrm demiti. Medine soluu yine karakolda ald. Dedesinin ruhsatsz silahlar olduunu ihbar etti. Kendisi henz karakoldayken polis eve operasyon dzenledi. Yaplan aramada ruhsatsz bir av tfei ile EK 16ls otomatik tabanca ele geirildi. Olay yargya intikal etti. Medinenin ortadan kaybolduu 2009 ekiminden ksa sre nce mahkeme sonuland: Dede Fethi Memi, 10 ay hapis cezasna, 5 bin 500 TL para cezasna arptrld. Khtallar, polisi, Medineye sahip kmamakla eletiriyor. Polis, muhbiri korumad. Medine karakoldayken baskn yaplr m? Birka gn sonra yapsalard, Medinenin ihbar ettii ortaya kmazd. Polis aileyi kza dman etti diyor. Polis Merkezi Emniyet Amiri Mehmet Avc ise silah ihbarn, Medinenin Siverekte yaflayan ablas Sohbetin yaptn sylyor. Medinenin ortadan kaybolduu, komflular tarafndan ge fark edildi. Bunun zerine babas Ayhan Memi, yakn evresine kznn evden katn sylemekle yetindi. 2 Aralkta yaplan bir ihbar zerine, Medinenin rmeye yz tutan cesedi, evin avlusunda, kmes duvarna bitiik ve zeri beton kapl bir ukurdan karld. Medinenin cesedi bulunduktan sonra tutuklanan Fethi ve Ayhan Memi, susma hakkn kullanmt. Adyaman Kapal Cezaevine gnderilen baba oul, ak grfl ziyaretine giden akrabalarna olay gnn anlattlar. Dedesi, Medineye gzda vermek isterken, kazara merdivenden avluya dmflt. Hi kprdamad iin ld sanp panie kaplmlard. Yenisi sipari edilen demir merdivenin aya iin nceden kazlan hazr bir ukur da vard zaten. Gmp zerine beton dkmlerdi. Kocas ve kaynbabas byle dese de o gn evde olmayan Medinenin annesi mmihan sylediklerine hi inanmyor. Madem kazayd, neden alp hastaneye gtrmediler? Yavrumu ldrdler. eksinler cezalarn diyor. Medinenin hi fotoraf olmad iin yakn akrabalarna eflkalini sordum. Dedesinin kardei ve mahallenin muhtar Mustafa Memi, nce Medinenin cesedini teflhis iin arld morgda, savcnn tespitini aktard: Boyu 1.60 cm, 55 kilogram. Sonra Medineyi tarif etti; Kumrald, gzleri ve teni buday rengiydi. Elmack kemikleri kkt, enesi sivri. Burnu kibard. Gzelce bir kzd. Kaynak: 07 fiubat 2010 Pazar 18:09, http://www.habervitrini.com/haber.asp?id=444768

1. nite - Sosyolojik Yaklamlar Temelinde Aile Kuramlar

25

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. e Yantnz yanlsa Aile Sosyolojisinde Farkl Kuramsal Yaklamlar ve Nedenleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Aile Sosyolojisinde Farkl Kuramsal Yaklamlar ve Nedenleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Aile Sosyolojisinde Farkl Kuramsal Yaklamlar ve Nedenleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Feminist Yaklamlar konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Aile Sosyolojisinde Farkl Kuramsal Yaklamlar ve Nedenleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Aile Sosyolojisinde Farkl Kuramsal Yaklamlar ve Nedenleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Feminist Yaklamlar konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Daha Farkl/Baka Feminizmler konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa atmac Yaklam konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Radikal Feminizm konusunu gzden geiriniz. Sra Sizde 2 http://www.habervitrini.com/haber.asp?id=30526 sitesinde 30 Mays 2002 Perflembe gn Fehim Ferik tarafndan verilen haber flyledir. Bursada, ekonomik kriz ile had safhaya ulaflan geim skntsnn sonunda 4 bin 840 kadn, kocas tarafndan iddete maruz kalm ve Bursa Valilii bnyesinde kurulan Kadnn Stats Birimine snmtr. Kadnn Stats Birimi Yrtme Kurulu yesi fienay nder, ekonomik krizin 20-30 yllk evlilikleri bile sarstn syleyerek, son bir ylda geim skntsndan dolay efllerinin iddetine maruz kalan kadn saysnda yzde 150 art meydana geldiini belirtti. Sra Sizde 3 R. Metron gizil/latent ve ak/manifest ilevler arasnda da ayrm yapar. rnein ABDde azalan doumlarn artmas iin ailelere para desteinde bulunulmutur. Burada parann ak ilevi ocuk saysnn artmasna katkda bulunmaktr. Ancak doum saysnn patlamas bebek bezi, bebek yata gibi birok sanayinin de i kapasitesini arttrm; bu batan niyetlenilmemi gizil bir ilev olarak baz sektrlerinin geliimine katk yapmtr. Sra Sizde 4 Trkiyede de zellikle okullama oran, ilkretimin yasal zorunlulua balanmas ile artmtr. Ayrca kz ocuklarn okutmayan ailelere devlet ve toplum eitli teflvikler salayarak onlarn sosyalizasyonuna ortak olmaktadr denilebilir. Kald ki medya, en byk sosyalizasyon arac olarak aile ve okulun nne geerek istendik veya istenmedik her trl etkiyi yapmaktadr.

2. d

3. d

4. c 5. d

6. d

7. d 8. d 9. d 10. d

Sra Sizde 1 Trkiyede son 10 yldaki evlenme ve boanma istatistiklerine (Tablo 1.2) baktmzda evlenme saysnn olduka fazla olduunu gryoruz. Yine de kaba boanma hznda yllara gre kaydedilen verilere bakldnda nemli art olduunu gryoruz. 2007 ylnda 1.34 olan kaba boanma hz 2009 ylnda 1.59a ykselmi, 2009 ylnda ise 1.59 olarak kaydedilmitir. Bu sonular boanmalar artyor kaygs uyandrmaktadr. Tablo 1.2 Trkiyede Yllara Gre Evlenme ve Boanma Saylar
Trkiye Boanma Evlenme 2001 91.994 544.322 2002 95.323 510.155 2003 92.637 565.468 2004 91.022 615.357 2005 95.895 641.241 2006

Sra Sizde Yant Anahtar

2007 94.219 638.311

2008 99.663 641.973

2009 29 372 107.524

2010 1. yars 30 773 96.841

93.489 636.212

Kaynak: www.tuik.gov.tr

26

Aile Sosyolojis i

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar


Sra Sizde 5 levselciler, ekirdek ailede, geni ailedeki paylamn olmamasna bal olarak da efllerin zerine ar duygusal yk bindiine iaret etmektedirler. te yandan ekirdek ailelerde, ailenin karanlkta kalan yz olarak da literatre geen iddet, tecavz, istismarn daha fazla olabilecei endieleri bulunmaktadr. nk geni ailede olaylarn gizlenmesi zordur ve hemen ortaya kacandan toplumsal denetim daha fazladr. Hatta tecrbeli bykler baz ngrlerde bulunarak olas riskleri azaltabilirler. Sra Sizde 6 R. Dahrendorfa gre toplumda her iki taraf arasnda otorite adna srekli atma yaflanr. rnein bir iyerinde farkl birimler arasnda, okulda retmenler ve renciler arasnda, hastanede hekim ve hekim-d personel arasnda, ailede kar-koca veya ana-baba ve ocuklar arasnda srekli otorite atmas yaflanabilir. Sra Sizde 7 L. Coser atmann btnletirici ve uyum salayc ilevi zerinde durur. Ona gre atma yoluyla grup normlarnn yeniden gzden geirilmesine ve uyarlanmasna olanak salanr. rnein kar-koca arasnda ev ilerinin paylam atma yaratyorsa, taraflar tutum ve davranlarn gzden geirerek yeni sorumluluklar stlenebilirler. Szgelimi baba ocuu krefle brakmay kabul edebilirken anne de faturalar deyebilir. Sra Sizde 8 atma kuramclar evlilii, toplumda kadn-erkek ilikilerindeki eitsizliin yansmas olarak grmektedir. Zira yksek boanma dzeyleri kadn-erkek arasndaki deien g dengesinin bir gstergesidir. Erkek eski gcn korumaya alrken kadn bu eitsizlii azaltmaya almaktadr. te yandan boanmalarn artmas evliliklerin zayadnn bir iareti olmaktan ok, kadnn tarihsel olarak erkekle olan mcadelesinde ilerleme gstermesinin bir gstergesidir. Sra Sizde 9 M. Benston ekirdek ailenin kapitalist toplumda istikrar salayan bir ekonomik birim olduunu tartmaktadr. Bylelikle evde yaplan retim, baba ya da ein kazancndan denmekte ve onun emeini piyasadan ekme olana ok daha azalmaktadr. Bylelikle yalnzca aile retimi ve ucuz emek deil ayn zamanda iverenin masrafsz olarak idamesi de salanmaktadr (Horolombos ve Halborn, 1995). Cheal, D. (1991). Family and the State of Theory. Tronto: University of Toronto Press. Gke, B., Acar, A., Ayata, A., Kasapoglu, A., zer, ., Uygun, H. (1993). Gecekondularda Geleneksel Dayanmann adafl Organizasyonlara Dnflm. Ankara: Baflbakanlk Kadnn Stats ve Sosyal Hizmetler Msteflarl. Haralambos, M., Holborn, M. (1995). Sociology: Themes and Perspectives. London: Coolins. Henslin, J.M. Sociology: A Down to Earth Approach. Boston: Allyn and Bacon. Kasapoglu, A. (1997). Gnmzde Aile Aratrmalar. Ankara: Baflbakanlk Kadnn Stats ve Sosyal Hizmetler Msteflarl. Kongar, E. (1986). Trkiye zerine Aratrmalar. Ankara: Remzi. Savran, G. (1985). Feminizmler. Yapt/Toplumsal Arafltrmalar Dergisi, 19 fiubat. Timur, S. (1972). Trkiyede Aile Yaps. Ankara: Hacettepe niversitesi. UNDP (1996). Urban Governance: Why Gender Matters. Gender in Development Monograph Series, No 1.

2
Amalarmz

ALE SOSYOLOJS

Bu niteyi tamamladktan sonra; Evlilik trlerini ayrt edebilecek, Akrabalk kurumunun zelliklerini sralayabilecek, Hane ve hane alma stratejilerini tanmlayabilecek, Evliliklerde grlen deiimleri aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Aile Evlilik ve d evlilik Akrabalk Hane Tek ebeveynli hane Birlikte yaama Komnal yaam Boanma Ecinsellik Bekr olma

indekiler
GR EVLLK VE TRLER AKRABALIK VE DAYANIMA HANE VE HANE ALIMA STRATEJLER EVLLKLERDE GRLEN DEMLER

Aile Sosyolojisi

Aile, Evlilik, Akrabalk ve Hane

Aile, Evlilik, Akrabalk ve Hane


GR
Aile, tarihsel olarak en eski sosyolojik kurumlardan biridir. Aile kurumu tarihsel sre iinde deiime urasa da varln ve ilevlerini hala srdrmektedir. Geleneksel aileden ekirdek aileye, ekirdek aileden deien ve dnflen biimleriyle (r. tek ebeveynli aile gibi) hepimizin hayatn derinden etkileyen bu kurumun sosyolojik analizi; hem toplumsal ilikilerin, hem de kiisel ilikilerimiz ve deneyimlerimizin anlalmas asndan nemlidir. Bu nitede, aile sosyolojisinin alt balklarndan evlilik, akrabalk ve hane hakknda genel bilgi verilecektir. Birinci blmde, evliliin tanm ve evlilik trleri ele alnmaktadr. kinci blmde, akrabalk kurumunun zellikleri aktarlmaktadr. nc blmde, hane ve hane alma stratejileri eletirel bir ekilde analiz edilmektedir. Son olarak, evliliklerde grlen deiimler zetlenmektedir.

EVLLK VE TRLER

AMA

Evlilik trlerini ayrt edebilmek.

Evliliin Tanm
Giddens, evlilii flu ekilde tanmlamaktadr. Evlilik, iki yetikin insan arasndaki, toplum tarafndan tannan ve onaylanan bir cinsel birlik olarak tanmlanabilir (Gidddens, 2000: 148). Evlilik genellikle ailenin oalmasn salayan bir birlikteliktir. Dier bir deyile, evlenen her iki iftin ocuk yapmas ve bu ocuklar yetitirmesi beklenir (Giddens, 2000: 617). Tarihsel ve toplumsal bir iliki biimi olarak evlilik, biyolojik yeniden retimin ya da dier bir deyile soyun devamnn salanmasnda etkili bir kurumdur. Evlilik ayn zamanda toplum iinde aile ve akrabalk kurumlarnn olumasn da salar. Yani toplum tarafndan tannan ve onaylanan cinsel birliktelik farkl toplumsal ilikilerin ve balarn olumasna hizmet eder. Tarihsel ve sosyolojik bir kurum olarak evlilik trleri ve evliliin tannma, gerekleme biimi de zaman iinde toplumdan topluma farkllaflabilmektedir. rnein, modern toplumlarda iki insann cinsel birlikteliinin tannmas ve meflruiyetinin salanmas resmi nikh araclyla salanmaktadr. Modern toplumun akl ve rasyonellik ilkeleri evlilik ilikilerinin gereklemesi zerinde de etkili olmutur.

Evlilik iki yetikin insan arasndaki, toplum tarafndan tannan ve onaylanan bir cinsel birlik olarak tanmlanabilir.

30

Aile Sosyolojis i

Evlilik, kadn ve erkein birlikteliinden oluan her trl yetki ve sorumluluu paylamas ve meflrulatrmasnn toplumsal kurallar erevesinde kabul grmesidir.

Bunun yan sra, modern toplumlarn birounda resmi nikhla beraber dini nikhn da yapld grlmektedir. Resmi ve dini nikh temel olarak biyolojik yeniden retimin ve cinsel birlikteliin aklc ve ahlaki ekilde onaylanmas anlamna gelmektedir. Evliliin elence, tren ve fllenler yaplarak kutlanmas da iki insann birlikteliinin kltrel dzeyde kabulleniini ortaya koyar. Ancak evliliin kltrel boyutu iin sadece kutlama ve elence ksmyla ilgili deildir. Evlilik tek bana ve sadece cinsel bir birliktelik deildir. Evlilik, kadn ve erkek asndan karlkl duygu paylam, birlikte bir yaam beraber geirme karar, beraber paylalmas arzulanan bu yaamn ayn zamanda sorumluluklarnn beraber stlenilmesi anlamna da gelmektedir. Evlilik, kadn ve erkein birlikteliinden oluan her trl yetki ve sorumluluu paylamas ve meflrulatrmasnn toplumsal kurallar erevesinde kabul grmesidir (Bal ve Sever, 2005: 11). lkel veya uygar her kii kendisine evlenmek iin bir efl seecei zaman baz kurallarla karlar. Bunlar, kiilerden ok toplumsal taleplerin arzu ettii kurallardr. Geleneksel toplumlarda bireyler, kiisel tercihlerini iinde bulunduklar grubun dna tayamadklar iin toplumsal grubun belirleyiciliini dikkate almak zorundadrlar (Lundberg, 1970; aktaran Bal ve Sezer, 2005: 11). Evliliin ilevinin btn toplumlar asndan ayn olduu sylenebilir ancak evlilik eitleri toplumdan topluma, kltrden kltre farkllk gsterebilmektedir. rnein, baz toplumlarda bir erkek birden ok kadnla evlenirken, baz toplumlarda ise kadn birden ok erkekle evlenebilmektedir. Bunlar ok karllk (polygyny) ve ok kocallk (poliandry) olarak isimlendirilmektedir (Sayn, 1990; aktaran Bal ve Sezen, 2005, s.12). Sosyolojik olarak, evlilik, yafl ve snfsal konum arasnda iliki kurmak mmkndr. rnein, Avrupada orta sna karlatrldnda, ii snfnda yer alan kadn ve erkeklerin daha erken evlendikleri belirtilmektedir (Abbott vd., 2005, s.153). zleyen alt blmde evlilik trleri bal altnda tarihsel olarak evliliin toplumdan topluma, kltrden kltre nasl farkllatn inceleyelim. Dnya genelinde aile yaplarnda meydana gelen deiimleri aratrnz.

SIRA SZDE

1
Oturulan yere gre evlilik, matrilokal, patrilokal ve neolokal olarak e ayrlmaktadr: Erkein kadnn ailesinin evinde oturmasna matrilokal denir. Patrilokal evlilik, kadnn erkein evinde oturmasdr. Neolokal evlilikte kadn ve erkek ailelerinden yannda kalmazlar ve onlardan ayrlarak kendilerine ayr ev aarlar. Efl saysna gre evlilik monogami ve poligami olmak zere ikiye ayrlr. Monogami tek eflle evlenme, Poligami ise ok eflle evlenmektedir. Poligami ikiye ayrlr: Poliandri ve Polijini. Bir kadnn ayn anda birden fazla erkekle evlenmesine poliandri denir. Bir erkein birden fazla kadnla evlenmesi ise polijini olarak adlandrlr.

Evlilik Trleri
Evlilik ve aile eitlerini be balk altnda snandrabiliriz. Evliliklerin bu snandrmas ilk olarak, oturulan yere gre; ikincisi, efl saysna gre; ncs ise ein seildii gruba gre; drdncs, otorite ilikilerine ve beinci soy ve secereye gre yaplmaktadr (Lundberg, 1970; aktaran Bal ve Sezen, 2005: 12; zkalp, 2011: 135-136). 1. Oturulan yere gre evlilik, matrilokal, patrilokal ve neolokal olmak zere kendi iinde e ayrlmaktadr: Erkein kadnn ailesinin evinde oturmasna, yani halk dilinde i gveylii olarak ifade edilen evlilik trne matrilokal denir. Patrilokal evlilik tr kadnn erkein evinde oturmas anlamna gelmektedir. Neolokal evlilik trnde ise kadn ve erkek ailelerinin yannda kalmazlar ve onlardan ayrlarak kendilerine ayr ev aarlar. 2. Efl saysna gre evlilik, monogami ve poligami olmak zere ikiye ayrlr. Monogami tek eflle evlenme anlamna gelmektedir. Poligami ise ok eflle evlenmektedir. Poligami de kendi iinde ikiye ayrlr: Poliandri ve Polijini. Bir kadnn ayn anda birden fazla erkekle evlenmesine poliandri denir. Bu evlilik trne az rastlanmaktadr. Genellikle Tibet ve Alaskada bu evlilik tr grlmektedir. Bir erkein birden fazla kadnla evlenmesi ise polijini olarak adlandrlr. Bu evlilik tr ise daha ok Afrika ve Orta Dounun baz blgelerinde grlr.

2. nite - Aile, Evlilik, Akrabalk ve Hane

31
Ein seildii gruba gre yaplan evlilik, endogami ve egzogami olmak zere ikiye ayrlr. Akraba aras yaplan evlilie endogami yani ievlilik denir. Devlilik (exogamy) ise, kadn ya da erkein evlenecei kiiyi yesi olduu grubun dndan semesidir.

3. Ein seildii gruba gre yaplan evlilik, endogami ve egzogami olmak zere ikiye ayrlr. Akraba aras yaplan evlilie endogami yani ievlilik denir. Kadn ya da erkein, yesi olduu sosyal gruptan bir kimse ile evlilik ba kurmasnn zorunlu (Wells, 1984, aktaran, Altunek, 2001: 19) olmasna ievlilik (endogamy) denir. Burada sz geen toplumsal grup soy, kabile, mezhep, sosyal snf, ky gibi farkl sosyolojik kategorileri iermektedir. Bilindii gibi, Hindistandaki kast sisteminde insanlar evlilik yaparken sadece kendi kast grubu iinde evlenebilmektedir. Hindistandaki kast ii evlilikleri ievlilik trne rnek olarak verebiliriz. Bu rnek ayn zamanda snfii evlilie de (class endogamy) rnek olarak verilmektedir (Wells, 1984, aktaran, Altunek, 2001: 19). Devlilik (exogamy) ise, kadn ya da erkein evlenecei kiiyi yesi olduu grubun dndan semesidir. Dier bir deyile, devlilik kiinin eini yesi bulunduu grubun dndan semesi kuraldr. Birbiriyle zt olan, ievlilik ve devllik olgusunun ortak noktas fludur: Birincisi, soy, kabile, mezhep, toplumsal snf, ky gibi farkl sosyolojik kategorilerin her iki evlilik biiminde de belirleyici olmasdr. kincisi, kiinin kendi grubu iinden ya da dndan evlenmek zorunda kalmasdr. Bu ayn zamanda evlilik yoluyla toplumsal gruplar arasndaki snrlarn daha da netlemesine hizmet ederken sosyolojik toplumsal kategorilerin yeniden retilmesini salamaktadr. Zorunluluk, yaptrm gc son derece yksek bir toplumsal norm olarak bireyin karsnda durur. 19. yzylda Kazak Bakurtlarnda devIiIik kuralna aykr davrananlarn toplumdan dlanmas, dal Bakurtlarda ise lmle cezalandrlmas (nan, 1952, aktaran, Altunek, :19) buna rnek olarak gsterilebilir. 4. Otorite ilikilerine gre: Hemen hemen btn toplumlarda erkein kadna gre daha stn olduu kabul edilir. Evliliklerde kocann stnlne patriyarki (atarerkil) denir. Kadnlar da bu stnl kltrel ve ideolojik olarak kabul ederler ve benimserler. Matriyarki (matriarchy) evliliklerde kadnn stnl ve otoritesi anlamna gelmektedir. Toplumlarn ounda evliliklerde erkein stnl ve otoritesi yaygndr (zkalp, 2011: 135-136). 5. Soy ve secere ilikilerine gre: Evliliklerde mirasn nasl blfllecei konusunda soy ilikileri nemli bir rol oynar. Patriliniyal (patrilineal) sistemde mirasn paylam baba soyunun stnle gre yaplmaktadr. Matriliniyal (matrilineal) sistemde ise mirasn blflm ana soyunun stnl ar basmaktadr.Bilateral sistemde her iki taraf mirastan eit hak almas ngrlmektedir. Patriliniyal (patrilineal) sistemde ana soyundan gelen kiiler, matriliniyal (matrilineal) sistemde ise baba soyundan gelen kiiler akraba olarak kabul edilmezler. Grld gibi ailenin oluumu farkl evlilik kurallarna baldr. Dolaysyla evlilik biimi veya evlilik deneyi tek ve homojen deil tersine, toplumdan topluma ve kltrden kltre farkllaflabilen bir nitelie sahiptir. Yukarda belirtildii gibi, evlilik trleri ve analizi oturulan yer, efl says, ein seildii grup, otorite ilikiler, soy ve secere gibi kriterler temelinde snandrlmtr. Altunek, Trkiye zerine Yaplm Evlilik ve Akrabalk Aratrmalarnn Bir Deerlendirmesi balkl makalesinde Trk toplumunda soyd evlilik kuralnn slamn etkisiyle geerliliini yitirdiini belirtmektedir. Altunekin (2001: 25) deerlendirmesine gre, soyii evlilik tipi Dou ve Gneydou Anadolu Blgelerinde, zellikle de Krt ve Arap gibi etnik gruplarda tarihsel ve kltrel olarak devam etmektedir. Bunun yan sra bu evlilik trnn kentsel alanlarda zayama eilimi gstermektedir. Altuneke gre, kentlerde soyii evliliin azalmasnda ise eitim ve meslek gibi faktrler etkili olmaktadr.

Evliliklerde kocann stnlne patriyarki (atarerkil) denir. Kadnlar da bu stnl kltrel ve ideolojik olarak kabul ederler ve benimserler. Matriyarki (matriarchy) evliliklerde kadnn stnl ve otoritesi anlamna gelmektedir.

Patriliniyal (patrilineal) sistemde mirasn paylam baba soyunun stnle, matriliniyal (matrilineal) sistemde ise mirasn blflm ana soyunun stnl ar basmaktadr. Bilateral sistemde her iki taraf mirastan eit hak almas ngrlmektedir. Patriliniyal (patrilineal) sistemde ana soyundan gelen kiiler, matriliniyal (matrilineal) sistemde ise baba soyundan gelen kiiler akraba olarak kabul edilmezler.

32
Tablo 2.1 Kaynak: (Lundberg, 1970; aktaran Bal ve Sezen, 2005: 12.) ve (zkalp, 2009: 135-136)

Aile Sosyolojis i

1. Oturulan Yere Gre: a. Matrilokal: Erkein kadnn ailesinin evinde oturmas (i gveylii), b. Patrilokal: Kadnn erkein ailesinin evinde oturmas, c. Neolokal: Kadn ve erkein ailelerinden ayrlarak ayr ev amalardr. 2. Efl Saysna Gre: a. Monogami: Tek eflle evlilik, b. Poligami: ok eflle evlilik. ok efllilik de kendi iinde ikiye ayrlr: 1. Poliandri: Bir kadnn ayn anda birden fazla erkekle evlenmesi, 2. Polijini: Bir erkein ayn anda birden fazla kadnla evlenmesi. 3. Ein Seildii Gruba Gre: a. Endogami: Akraba aras evlilik, b. Ekzogami: Akraba d evliliklerdir. 4. Otorite ilikilerine Gre: a.Patriyarki (patriarchy) b.Matriyarki (matriarchy) 5. Soy ve Secere likilerine Gre: Patriliniyal (patrilineal) Matriliniyal (matrilineal) Bilateral

AKRABALIK VE DAYANIMA

2
Akrabalk, evlilik yoluyla veya kan bayla (soy ba) oluan insan ilikilerine verilen addr. Akrabalk insan toplumlarnn temel dzenleyici kurumlarndan biridir.

AMA

Akrabalk kurumunun zelliklerini sralayabilmek.

Akrabalk, evlilik yoluyla veya kan bayla (soy ba) oluan insan ilikilerine verilen addr. Akrabalk insan toplumlarnn temel dzenleyici kurumlarndan biridir. Akrabalk hem sosyologlarn hem de sosyal antropologlarn analiz ettikleri bir yapdr. Sosyal antropologlar devletsiz toplumlarda akrabalk sistemleri incelemektedirler. Bu tr toplumlarda akrabalk, toplumsal ilikilerin dzenlenmesinde temel bir kurumdur (Marshall, 1999: 12-13). Akrabalk sistemi; Birey ve gruplar arasndaki ilikilere, Anne-baba ve ocuklar arasndaki ilikilere, Kardefller arasndaki ilikilere, Evli efller arasndaki, biyolojik ilikilere dayanmaktadr. Akrabalk kurumu; Anne, baba ile ocuklar arasndaki ilikileri, Bykanneler, bykbabalar ve torunlar arasndaki ilikileri, Kuaklar aras siyasi ilikileri, Evlilik biimlerini (yasak ve izinleri), Oturma yerini, nsanlarn birbirlerine hitap biimlerini, Miras biimlerini belirler. Snfsz toplumlarda kar ve koca arasndaki ilikiler ayn zamanda kadn ve erkein kendi soy gruplar arasndaki ilikileri de belirlemektedir. Bu ilikiler bir btn olarak akrabalk sistemini oluturmaktadr. Akrabalk sisteminin analizi snfsz

2. nite - Aile, Evlilik, Akrabalk ve Hane

33
Babasoylu toplumlarda, kadnlarn btn haklar evlenene kadar babalarnn, evlendikten sonra da kocasnn stne gemektedir. Anasoylu toplumlarda ise kardefl grubu daha nemlidir. Bu toplumlarda miras annenin erkek kardeinden kz kardein oluna, yani daydan yeenine gemektedir. Soy kuramna gre, toplumlarda akrabalk sistemlerinin varolu nedeni hak ve grevlerin datlmasdr. ttifak kuram ise, gruplar arasnda evlilikle kurulan balar dzenleyen kurallarn nasl ortaya ktyla ilgilenir. Akrabalk baba soyundan ve anne soyundan gelmektedir. Akraba evliliinin baba soyundan (amca ve hala ocuklar) ve anne soyundan (day ve teyze ocuklar) akraba evlilii eklinde iki ana karakteri olduu belirtilmektedir.

toplumlarn siyasal, ekonomik ve toplumsal ilikilerinin zmlenmesi asndan olduka nemlidir. rnein, akrabalk sistemleri kadnlarn cinsel, reme, evii hizmetlerindeki ilevlerini belirlemektedir. Babasoylu toplumlarda, kadnlarn btn haklar evlenene kadar babalarnn, evlendikten sonra da kocasnn stne gemektedir. Anasoylu toplumlarda ise kardefl grubu daha nemlidir. Bu toplumlarda miras annenin erkek kardeinden kz kardein oluna, yani daydan yeeni- ne gemektedir (Marshall, 1999: 12-13). Antropolojide akrabal analiz eden soy kuramna gre, Toplumlarda akrabalk sistemlerinin varolu nedeni, hak ve grevlerin datlmasdr (Marshall, 1999, s.14). ttifak kuram ise, Gruplar arasnda evlilikle kurulan balar dzenleyen kurallarn nasl ortaya ktyla ilgilenir (s.14). ttifak kuram, akrabalk sistemlerini evliliklerin kurallarn belirleyen bir sistem olarak grmektedir. Yani akrabalk evliliklerin olup olamayacan belirlemektedir. rnein, akrabalk sistemleri basitse evlilik (efl seimi) toplumsal kurallar tarafndan belirlenir. Dier taraftan karmak sistemlerde, kiminle evleneceine kiiler kendi karar vermektedir (Marshall, 1999: 14). Trkede ise, akraba szc gnlk dilde geni anlamda kullanlmaktadr. rnein, uzaktan akraba, yakndan akraba, akrabadan birisiyle evlendim gibi ifadeler duyarz.Gnlk dilde akrabalk kavramna yklenilen anlamn dnda, rnein, sosyal bilimler ve tp bilimlerinde akraba evlilii kavram kardefl ocuklarnn ve kardefl torunlarnn evlilii anlamnda kullanlmaktadr. Kardefl ocuklarn evliliine birinci derece, kardefl torunlarn evliliine ise ikinci derece akraba evlilii denir. Antropolojik almalarn da ortaya koyduu gibi akrabalk baba soyundan ve anne soyundan gelmektedir. Akraba evliliinin baba soyundan (amca ve hala ocuklar) ve anne soyundan (day ve teyze ocuklar) akraba evlilii eklinde iki ana karakteri olduu belirtilmektedir. Paralel yeen evlilii (parallel-cousin marriage) ve apraz yeen evlilii (cross cousin marriage) eklinde- ki ayrm da sosyolojik ve genetik almalar iin kuramsal anlamda nemli (Ayan vd., 2001: 8) grlmektedir. Trkiyede akrabalk kurumu geni sosyal alar ieren ve ailenin ekonomik, toplumsal ve kltrel yaamn dorudan etkileyen bir ileve sahiptir. Trkiyede zellikle krsal blgelerde birinci ve ikinci derecede kan ba olmasa da ayn kyden olmak insanlarn birbirlerini yakn akraba olarak grmelerine neden olabilmektedir. Akrabalk gibi geleneksel destek ve dayanma ilikileri sayesinde aileler ekonomik zorluk yafladklarnda birbirlerine destek olmaktadr. rnein, Trkiyenin kentleme srecinde akrabalk kurumu olduka nemli hale gelmitir. 1950lili yllarda krdan kente doru yaflanan g srecinde akrabalk sistemi g edilecek yerin belirlenmesinden, g ettikten sonra oturulacak konut ve allacak ie ulamaya kadar birok nemli noktada etkili olmutur. Kente yerletikten son- ra akrabalar aras toplumsal ilikiler kentin karmak ve belirsiz ortamna kar bireyleri ve aileleri yabanclamaya kar korumaktadr. Akrabalk, ekonomik dayanmann yan sra toplumsal ve kltrel balarn korunmas ve glenmesinde de nemli bir gce sahiptir.Dayanma ve destek a olarak nemini vurguladmz akrabalk sistemlerinin aile ve aile bireyleri zerinde kontrol ve denetim kurma gibi ilevleri de bulunmaktadr. Trkiyede g eden hanelerin genellikle akrabalarnn bulunduu mahalleye yerletiklerini belirtmitik. Ancak mahallelerde zellik- le kadnlar ve gen kzlar sadece kendi aileleri deil birinci ve ikinci derecede ya- kn olan akrabalar tarafndan da srekli kontrol edilmektedir. Akrabalk bir yany- la karlalan sorunlarla bafla kmada nemli bir dayanma ve destek kurumu iken; dier yandan bask, gzetleme ve denetleme mekanizmalaryla da ciddi bir kontrol aracna dnflebilmektedir.

34

Aile Sosyolojis i

SIRA SZDE

Dnya genelinde aile yaplarnda meydana gelen deiimleri aratrnz.

HANE VE HANE ALIMA STRATEJLER

AMA

Hane ve hane alma stratejileri tanmlayabilmek.

Hane ayn evde, ayn at altnda veya yaama meknnda oturan, hep birlikte dzenli olarak yemek yiyen (ortak tencereyle) ve gelirlerini paylaflan insanlar iin kullanlan bir kavramdr. Bu tanm erevesinde Marshall (1999, s.292) hanenin ounlukla, ekirdek aileden, geni aileden veya birbirleriyle ilgisi olmayan gruptan olutuunu belirtmektedir. Aile her toplumda olamayabilir ancak haneye retim, tketim, ocuk bakm, barnma ilevin gren bir birim olarak her yerde rastlanr. Hanede yaflayan insanlar arasnda mutlaka kan ba olmas gerekmez. Hane ekirdek aileden, geni aileden ve aralarnda kan ba olmayan insanlardan olumaktadr. Bu erevede hane bazen birbirleriyle ba olmayan, gelirlerini paylamada ya da ortak harcamalar yapmada ok deiken snrlarda meydana getirdii hanelerin dlanmas ya da dahil edilmesine gre deiiklik gsterir (Marshall, 1999: 292). Hane alma stratejileri, bilinli veya bilinsiz, st ak veya rtl olsun hanede yaflayan bireyler aras iblmn anlatan bir kavramdr. Hane alma stratejileri hane bireylerinin zamanlarn piyasa ekonomisi, evde yaplan retim ve evde yaplan tketim alanlarnda nasl kullandklarn ifade etmektedir. Piyasa ekonomisi, hanenin geimini salamak iin igc piyasalarnda ve evde yaplan ile- ri anlatmaktadr. Evde yaplan retim, eve yiyecek getirmek iin ekilebilir bir araziyi ileme, hayvan yetitirme ve evde geimlik rnlerin (sala, tarhana, ekmek vb.) retilmesini ifade etmektedir. Evde yaplan tketim ileri ise, yemek piirmek, ocuk bakm, evdeki tamir ileri, elbise dikme, onarm gibi faaliyetleri kapsamaktadr. Hanede alma stratejileri veya hane ii iler ounlukla toplumsal cinsiye- te ve yafla dayal rgtlenmektedir. Hanelerin ounda kadnlar evde yaplan re- tim ve tketim ilerini stlenmekte, erkekler ise genellikle piyasa da gelir getiren ilerde almaktadr. Klasik iktisat anlayna gre, hane bireyleri tarafndan hayata geirilen hane alma stratejileri maliyet-kazan etrafnda organize edilmektedir. Dier bir deyile, hane bireyleri arasnda yaplan iblm hanenin faydasn oaltmak iin aklc ilkeler temelinde gereklemektedir. Oysa yaplan sosyolojik aratrmalar, aklc ilkeler etrafnda salanan bu iblmnn aslnda eitsizlikler rettiini ortaya koymaktadr. Birincisi, kadnlarn eviinde retim ve tketim faaliyetleri, erkein piyasada gerekletirdii ilerle karlatrldnda; daha deersiz ve nemsiz grlmektedir. Bunun yan sra kadnlar piyasada gelir getiren ilerde almaya bafllasalar bile eviinde yaptklar retim ve tketim faaliyetlerinde vazgeememekte ve erkekler bu ileri kadnlarla paylamamaktadr. Bu durum hane iinde kadnlarn daha fazla smrlmesine ve ezilmesine neden olmaktadr. Hane iinde bireyler arasnda gerekletirilen iblmn maliyet-kazan etrafnda aklayan yaklamn ihmal ettii bir dier konu ise, haneye aktarlan kaynaklarn kullanm, blflm ve tketiminde yaflanan eitsizliklerdir. Hanenin faydasn oaltmak iin her bir bireyin davrannn rasyonel ekonomik ilkelere dayal olutuunu varsayan bu yaklamn aksine; haneye aktarlan kaynaklarn kullanm, blflm ve tketim ilikilerinde nemli eitsizlikler yaflanmaktadr. rne-

2. nite - Aile, Evlilik, Akrabalk ve Hane

35

in, haneye gelen parann miktar oaldka parann kontrol erkein eline gemektedir. Oysa parann miktar azaldka parann idaresi kadnn sorumluluundadr. Az olann idaresi aba ve emek isteyen zahmetli bir itir. Parann kontrol ise erkein gcn ve otoritesini ifade etmektedir. Haneye gelen kaynaklarn blflm ve tketiminde de yafla ve cinsiyete dayal eitsizlikler yaflanmaktadr. rnein, zellikle dflk gelirli hanelerde kadnlarn ou kendi kiisel ihtiyalarndan vazgemektedir. Yaplan birok niteliksel aratrmada kadnlarn gda tketiminde ncelii ocuklarna ve kocalarna verdii ortaya konulmaktadr. Sonu olarak, hane cinsiyete ve yafla dayal eitsizliklerin yafland bir kurumdur.

EVLLKLERDE DEMLER

GRLEN

AMA

Evliliklerde grlen deiimleri aklayabilmek.


Geleneksel olarak evlilik yetikin bir kadn ve yetikin bir erkek arasnda yasal geerlilii olan bir iliki biimidir. Bu iliki biiminde karlkl hak ve ykmllklerin yerine getirilmesi beklenir.

Geleneksel olarak evlilik yetikin bir kadn ve yetikin bir erkek arasnda yasal geerlilii olan bir iliki biimidir. Bu iliki biiminde karlkl hak ve ykmllklerin yerine getirilmesi beklenir. Yukarda da belirtildii gibi, bu hak ve ykmllkler cinsel birliktelik, soyun devam iin ocuk dnyaya getirme, ocuun yetitirilmesi, kadn ve erkein birbirinden bekledii davran ve tutumlar gibi bir dizi faaliyeti iermektedir.

Birlikte Yaamak
Modern toplumlarda evlilik daha zgr bir ekilde yorumlanabilmektedir. rnein evli gibi yaamak cmlesi, evliliin sadece birlikte yaamak olarak anlalmasna neden olmaktadr (Marshall, 1999: 223). Giddens, birlikte yaamay, bir iftin evli olmadan cinsel bir birliktelik yaamas olarak tanmlamaktadr (2000: 175). Birlikte yaama, zellikle de Bat toplumlarnda yaygnlamaktadr. Birlikte yaflamaya bafllamak evliliin bafllang aamas olarak da grlebilmektedir. Ancak, modern toplumda insanlar gerek evlilik, dn ve birlikte yaamak arasnda ayrm yapmakta ve bunlara farkl anlamlar yklemektedir (Marshall, 1999: 223). Birlikte yaamak evliliin ilk evresi iken, dn evlilie daha gerek bir anlam kazandrmaktadr. Buradaki gereklik kelimesi toplumsal onayn alnmas anlamndadr. 1960l yllardan bu yana zellikle Bat toplumlarnda iftlerin evlilik ve birlikteliklerinde kkl deiimlere tank olunmaktadr. Birok ift yasal evlilik yapmadan birlikte yaamaktadr. Birlikte yaamak gen insanlar arasnda, hem evliliin ilk bafllangc hem de evlilie kar alternatif bir beraberlik olarak; yaygnlaflmaktadr (Abbott, 2005: 152). Birlikte yaamak bir deneme evlilii olarak grlmektedir. Evlilik ncesi deneme aamas olarak isimlendirilen birlikte yaama, hesapl ve planl bir ekilde gereklemez. Cinsel birliktelik yaflayan genler bir sre sonra daha ok zaman geirmeye bafllar. Daha sonra efllerden biri kendi evinden ayrlarak dierinin yanna yerleir ve iftler birlikte yaamaya bafllar. Birlikte yaamaya bafllayan bu gen insanlarn ounun, gereklemese bile; bir sre sonra evlenme beklentisi iine girdikleri fakat ok aznn ayn evde yaflarken kendi kazan ve harcamalarnda da beraberlii veya ortakl benimsedikleri belirtilmektedir (Giddens, 2000: 176). 1980li yllarda resmi evlilii olmadan ayn evi paylaflan kadn ve erkek saysnda artlarn hzl olduu belirtilmektedir. Bat toplumlarnda birlikte yaama zellikle de kolej ve niversite rencileri arasnda yaygnlamaktadr. rnein, ABDde

Birlikte yaama, bir iftin evli olmadan cinsel bir iinde birlikte yaamas olarak tanmlamaktadr. Birlikte yaamak bir deneme evlilii olarak grlmektedir. Evlilik ncesi deneme aamas olarak isimlendirilen birlikte yaama, hesapl ve planl bir ekilde gereklemez.

36

Aile Sosyolojis i

yaplan aratrmalara gre, yaklak her drt renciden biri niversite yaamnn bir dneminde cinsel iliki iinde olduu kiilerle birlikte yaamaktadr. ngilterede ise son krk yl iinde birlikte yaflayanlarn orannda % 400 orannda bir art yaflanmtr. 1920li yllarda doan kadnlarn sadece % 4, 1940l yllarda doan kadnlarn ise % 19unun, 1960l yllarda doan kiilerin yaklak yarsnn birlikte yaamay setikleri belirtilmektedir (Giddens, 2000: 176).

Komn Yaam Biimleri


19. yzylda Amerikada New Englandda hayata geirilen Oneida Topluluu ve sraildeki Kibbutz Topluluunu komnal yaam tarzlarna rnek olarak verebiliriz.

Aileye ynelik yaplan eletiriler farkl yaam modellerinin olumasna neden olmutur. Giddens 19. yzylda birok dflnrn aileye kar ortak ve/veya komn yaam tarzlarn nerdiini belirtmektedir. Aileye kar gelitirilen yeni komnal yaam biimleri de hayata geirilmitir. 19. yzylda Amerikada New Englandda hayata geirilen Oneida Topluluu ve sraildeki Kibbutz Topluluunu komnal yaam tarzlarna rnek olarak verebiliriz. Amerikadaki Oneida Topluluu dinsel inanlar temelinde kurulan bir yapyd. Bu toplulukta yaflayan her erkek her kadnla evli saylmaktayd. Toplulukta yaflayan her ocuun anne ve babas btn kadn ve erkeklerdi. Birok gle ramen toplulukta yaflayan kii says yaklak 300 kiiye ulamt. Bu topluluk 30 yl sonra da dalmtr. Bu yllardan sonra da Amerikada ve birok Avrupa lkesinde kk kk de olsa komnal yaam tarzlar hayata geirilmitir. zellikle de 1960larda, okluk grup iindeki zgr cinsel ilikilerle ocuklarn yetitirilmesinde kolektif sorumluluk esasna dayanan ok eitli komnal gruplar kurulmutu. Bunlardan kk bir blm, hala varlklarn srdrmektedir (Giddens, 2000: 175). sraildeki Kibbutzlarda ise aileler ocuklarn yetitirilmesinde ibirlii iindedirler. srailde yaklak 100.000 yesi olan 240tan fazla Kibutz olduu bilinmekte ve bu topluluklarn bazlarnn kk, bazlarnn da 2000 gibi yksek sayda yeye sahip olduu belirtilmektedir. Kibbutzlarda ocuklarn bakm topluk yelerinin sorumluluundadr. Topluluk sanki tek bir ev tek bir aile gibidir. lk kurulduklarnda tarmsal retimle geinen bu topluluklar daha sonralar sanayiye dayal retimi temelinde geimlerini salamaktadrlar. Kibbutzlarn yaam kktenci deerlere ve ierie sahiptir. Bu topluluklarda mlkiyet, ocuk bakm ve yetitirilme- si ortaktr ve bu durum modern kapitalist toplumun rekabeti ve bireyci yapsyla elimektedir. Giddens gnmzde Kibbutzlarn ocuk evlerinde yetien ocuklarn en iyi yetitirilmesinden te, yetitirme kolaylklarn ierdiini belirtmektedir (Giddens, 2000: 175).

Ecinsel Aileler
Ecinsel kavram, ayn cinsten olan kiilerle cinsel birliktelik yaflayan veya ayn cinse eilim duyan kiileri anlatmak iin kullanlmaktadr. Erkek eflcinsellere gay, kadn eflcinsellere de lezbiyen denmektedir.

Evliliin hem geleneksel hem de modern tanmlar eflcinsel birliktelikleri dlamaktadr (Marshall, 1999: 223). Ecinsel kavram, ayn cinsten olan kiilerle cinsel birliktelik yaflayan veya ayn cinse eilim duyan kiileri anlatmak iin kullanlmaktadr. Erkek eflcinsellere gay, kadn eflcinsellere de lezbiyen denmektedir. Tarihsel olarak btn toplumlarda kadnlarn kadnlarla, erkeklerin de erkeklerle cinsel ilikiye girme olaslklarnn, belgelenmemi olmasna ramen; yksek olduu belirtilmektedir. Ancak eflcinselliin geici bir olay olmad ve hatta toplumsal kimlik olarak kabul edilmesinin Batya zg olduu kabul edilmektedir. Gay ve lezbiyen kimlikler damgaland ve toplumsal olarak grnmez olduu iin eflcinselliin says hakknda net bilgilere ulamak olanaksz hale gelmektedir (Marshall, 1999: 306).

2. nite - Aile, Evlilik, Akrabalk ve Hane

37

Bununla birlikte, birok eflcinsel birlikte yaamay tercih ederek ilikilerini kalc hale getirmektedir. Baz eflcinsel ift, yasal olmasa da birlikteliklerini trenlerle meflrulatrarak birbirleriyle evlenmektedir. Daha ncesine gre, zellikle de Bat toplumlarnda eflcinsel birlikteliklere ynelik olumsuz yarglar azalmaktadr. Hatta bu toplumlarda mahkemelerde ocuklarn vesayetini eflcinsel annelere verme biiminde kararlar da yaygnlamaktadr. Yapay dllenme tekniklerinin gelimesi sayesinde eflcinsel kadnlarnda heteroseksel birliktelik olmadan hamile kalmalar salanmaktadr. Buda eflcinsel ana babalardan oluan ailelerin olumasna neden olmaktadr. Giddens ayrca Amerikada 1960larn sonlaryla 1970lerin bafllarnda sosyal gvenlik kurumlarnn baz kentlerde evsiz eflcinsel ocuklarn vesayetini eflcinsel erkek iftlere verdiini ve bu uygulamann toplum tarafndan tepkiyle karlanmasndan dolay srdrlemediini belirtmektedir (2000: 177).

Boanma
nsanlarn evlenmesi gibi boanmas da sosyolojik bir olaydr ve aile, sosyoloji iinde yer alan nemli konulardan biridir. zkalp boanmay taraflardan birinin veya her ikisinin kendi arzusu ile toplumda geerli norm ve adetlere gre evlilik birliini sona erdirmesi olarak tanmlamaktadr (zkalp, 2011: 141). Marshall ise boanmay, hukuksal olarak kurulmu bir evliliin, yine resmi yasalar nezdinde ortadan kalkmas olarak tanmlamaktadr (1999: 79). Modern toplumlarda boanma gittike yaygnlaflan bir olguya dnmektedir. Evliliklerin boanmayla sonulanmasna neden olan zorunlu koullar kltrlere ve zamana gre deimektedir. Ayrca, Baz toplumlarda kadnlarn ve erkeklerin boanma konusunda sahip olduklar haklar da eitsizdir (Marshall, 1999: 79). Boanma eilimin ykselmesi doal olarak evlilik kurumunu sarsan nedenlerin incelenmesini beraberinde getirmektedir. Abbott ve arkadafllar boanma eilimin artmasn genel olarak flyle aklanmaktadr: Boanmann gemie gre yasal olarak kolaylamas. Bireyselci ideolojinin yaygnlamas. Dier bir deyile kadnlar ve erkekler artk daha fazla kendi yaamlar zerinde sz sahibi olmak istiyor ve kendi yaamlarn kendileri kontrol etmek istiyor. Romantik ak ideolojisi hem kadnn hem de erkein beklentilerini ykseltmekte ve evlilikle beraber cinsel ve sevgiye dayal tutkunun bitmesi boanmayla sonulanmaktadr. Boanma toplumsal olarak daha kabul edilebilir hale gelmitir. Gnmzde evliliklerin, zelikle de ocuk sahibi kadn ve erkein darda alt hanelerde; ok daha stresli hale geldii belirtilmektedir. Stres ve atma evli iftlerin boanmasyla sonulanabilmektedir. Kadnlarn gelir getiren ilerde almas ve maddi adan bamszlamas da boanmalar kolaylatrmaktadr (Abbott vd., 2005: 154-155). zkalp (2011: 143) ise boanma nedenleri bireysel ve yapsal olarak ikiye ayrarak flyle zetlemektedir: Boanmann bireysel nedenleri arasnda, erken yata yaplan evlilikler, evlilik sresi ve evlenme kararnn alnmasnda yaplan hatalar yer almaktadr. Erken yata yaplan evliliklerin erken boanmayla sonuland belirtilmektedir. Evlilik sresi ile boanma arasnda flyle bir iliki kurulmaktadr. iftlerin uzun sre beraber yaamas yani evli kalmasnn boanmalar engelledii dflnlmektedir. Boanmann yapsal nedenleri arasnda, ekonomik koullar, kadnlarn ekonomik bamszln kazanmas ve evlilik ve boanzkalp boanmay taraflardan birinin veya her ikisinin kendi arzusu ile toplumda geerli norm ve adetlere gre evlilik birliini sona erdirmesi olarak tanmlamaktadr. Marshall ise boanmay, hukuksal olarak kurulmu bir evliliin, yine resmi yasalar nezdinde ortadan kalkmas olarak tanmlamaktadr.

Boanmann bireysel nedenleri arasnda, erken yata yaplan evlilikler, evlilik sresi ve evlenme kararnn alnmasnda yaplan hatalar, yapsal nedenleri arasnda ise ekonomik koullar, kadnlarn ekonomik bamszln kazanmas ve evlilik ve boanma konusunda deien deer ve tutumlar yer almaktadr.

38

Aile Sosyolojis i

ma konusunda deien deer ve tutumlar yer almaktadr. Boanmalarn ekonomik refah dnemlerinde art gsterdii, bunun tersine savafl ve durgunluk dnemlerinde azald belirtilmektedir. Kadnlarn alma yaamna katlarak ekonomik adan glenmesi ve bamszlamas boanma zerinde etkili bir faktrdr. Kadnlar glendike, aile ii geimsizlie, atmalara ve iddete daha kolay kar gelerek boanmay tercih etmektedir. Boanmann da evlilik kadar doal bir olay olarak kabul edilip benimsenmesi, boanan insanlara kar toplumsal yarglarn ve etiketlerin azalmas, ksacas boanmaya ynelik deer yarglar ve tutumlardaki deiimler de evliklerin bitmesini kolaylatrmaktadr.
SIRA SZDE

Yeniden evlenme ve vey aile terimlerini aratrnz.

Tek Ebeveynli Aileler/Haneler


Son yllarda tek ebeveynli ailelerin says gittike artmaktadr. Tek ebeveynli hane reisi sadece kadn veya hane reisi sadece erkek olan haneleri ifade etmektedir. Ancak fiili durum gelimi ve gelimekte olan lkelerde tek ebeveynli ailelerin hane reisinin sadece ounlukla kadnlar olduu gstermektedir. Dier bir deyile, ocuu ile birlikte yalnz yaflayan reisi kadn olan ailelerin says gittike artmaktadr. Bu ailelerin saysndaki artn nedenleri is flunlardr: Boanma veya ayrlma Evlilik d doumlar Kadnn kocasnn lmesi Gelimi ve gelimekte olan lkelerde kadn ve erkein boanmas durumun- da ocuklar genellikle kadnla yani anneyle birlikte yaamaya bafllamaktadr. steyerek veya istemeyerek yaplan evlilik d doumlar da tek ebeveynli hanelerin saysn etkilemektedir. Kadnlarn erkeklere gre yaam beklentisi greli olarak yksektir ve erkein lm de hane reisi kadn olan ailelerin saysn etkilemektedir. Ayrca gnmzde blgesel dzeyde tank olduumuz savafllarda erkek nfusun azalmasna ve birok kadnn ocuklaryla birlikte yaamak zorunda kalmasna neden olmaktadr. Tek ebeveynli hanelerin saysndaki art, terk edilmi kadn, babasz aileler ve dalm aileler gibi nyarg ykl yaklamlarn ortadan kalmasn salamaktadr (Giddens, 2000: 162). Tek ebeveynli haneler kendi iinde farkllamaktadr. Boanm kadnlar evlilik sresine, eski einin ekonomik ve toplumsal konumuna bal olarak greli bir ekilde baz kazanmlarla yalnz yaamaya bafllayabilmektedir. rnein, nafaka alabilir, oturduu eve kira demeyebilir, kendi alyor olabilir. Ancak hi evlenmemi anneler iin yalnz aile olmak ok daha zor bir durumdur. Gelimekte olan lkelerde yaplan aratrmalar yalnz yaflayan annelerin ounun kirada oturduu ortaya koymaktadr. Tek ebeveynli hanelerin % 60nn boflanma sonucu olutuunu belirtilmektedir (Giddens, 2000: 163). Ancak saylar az olsa da evlenmeden veya bir erkein yardm ve destei olmadan ocuk sahibi olan kadnlar da vardr. Tek anne olmay seme kavram aslnda kadnn toplumsal ve ekonomik konumuyla da ilgili bir durumdur. Gelir sahibi, eitimli ve kentli kadnlar arasnda tek anne olmay seme eilimi daha fazladr. Ayrca tek anne olmay seme iinde bulunulan topumun sosyolojik yapsyla, toplumsal ve kltrel deerleriyle de ilikilidir. Toplumsal eilim genel olarak ocuk sahibi olmay aile kurumu iinde istemekte ve kabul etmektedir. ocuklaryla yalnz yaflayan ve hane reisi kadn olan hanelerin yoksullama riskleri daha fazladr. Evli kadnlarla karlatrldklarnda, tek ebeveynli haneler-

ocuu ile birlikte yaflayan ve reisi kadn olan ailelerin says gittike artmaktadr. Bu ailelerin saysndaki artn nedenleri ise flunlardr: Boanma veya ayrlma, evlilik d doumlar ve kadnn kocasnn lmesi.

Tek anne olmay semekavram aslnda kadnn toplumsal ve ekonomik konumuyla da ilgili bir durumdur. Gelir sahibi, eitimli ve kentli kadnlar arasnda tek anne olmay seme eilimi daha fazladr.

2. nite - Aile, Evlilik, Akrabalk ve Hane

39

de kadnlar aileyi tek bana geindirmek zorunda kalmaktadr. Bu hanelere gelen ortalama gelir miktar dmekte, kadn tek bana ocuklarn bakm ilerini stlenmekte ve i gibi kaynaklara ulamakta zorluklarla karlamaktadr. Kadnlarn ocuklarna bakmak zorunda kalmas tam zamanl i bulmalarn zora sokmaktadr. Amerikada yaamn yardm alarak srdrenler arasnda ocuklaryla birlikte yaflayan kadnlarn oran yksektir. Bu da kadnlarn yalnz yaamaya bafllamasyla yoksullama arsnda bir iliki olduunu gstermektedir. Yoksulluun kadnlama- s (feminization of poverty) tezi zellikle de Amerikada yardm alan kadnlara dayandrlmaktadr. Trkiyede de boanma oranlar artmasna ramen, gelimi lkelerde olduu gibi tek ebeveynli haneler grnr deildir. nk boanan, kocasn kaybeden ve zellikle de gelir kazanmayan kadnlar ounlukla kendilerinin veya kocalarnn aileleri ile birlikte yaamaya bafllamaktadr. Kadn, yoksulluk ve tek ebeveynli haneler arasnda ilikiyi aratrnz.
SIRA SZDE

Bekr Kalma
Geleneksel toplumla karlatrldnda modern toplumlarda bekr kalma oranla- r gittike artmaktadr. Toplumda bekr saysnn artmasnn nedenleri flyle aklanmaktadr: Birincisi insanlar erken yata evlenmek yerine daha ge evlenmeyi tercih etmektedir. Boanma oranlarnn artmas toplumda bekrlarnn saysn artmasn salayan dier bir faktrdr. Bunun yan sra eflleri len yal nfus saysn artmas bekrlarn saysn artrmaktadr. Giddensa gre, bekr olmak insan yaflamnn farkl srelerinde farkl anlamlar iermektedir. Daha nceleri yirmili yafllarda evlenme eilimi yksek olduu, gnmzde ise bu yalarda insanlar daha az evlendii belirtilmektedir. Otuzlu yalarda ok az kadnn ve erkein evli olmad, otuz ile elli yafl arasnda bekr insanlarn ounun boanm olduu belirtilmektedir. Otuz ile elli yafl arasnda bekr insanlarn ayn zamanda iki evlilik arasnda olduu da dflnlmektedir (Giddens, 2000: 177). Peter Stein (1980, aktaran Giddens, 2000: 177) ya yirmi be ile krk be yafl arasnda olan altm bekr insanla yapt aratrmann sonular bekr kalma algsn ortaya koymas asndan nemlidir. Bu aratrmaya gre grfllen kiiler; Bekr olmann kariyer iin nemli bir frsat ve yararl olduu; Bekr olmann eitli cinsel deneyimlere frsat verdiini, Bekr olmann zgrlk ve zerklik olduunu dflnmektedirler. Grfllen kiiler bekr kalmann (onlara gre) yukarda sralanan olumlu sonularnn yan sra, evliliin yaygn olduu bir toplumda yalnzlk ve yaltlmlktan rahatszdrlar. Sonu olarak, grfllen insanlarn ou toplumsal olarak evlenmeleri ynnde daha ok bask altnda kaldklarn ve bekr kalmaya ynelik herhangi bir teflvikte bulunulmadn belirtmitir (Giddens, 2000: 177).

4
Toplumda bekr saysnn artmasnn nedenleri flyle aklanmaktadr: Birincisi insanlar erken yata evlenmek yerine daha ge evlenmeyi tercih etmektedir. Boanma oranlarnn artmas toplumda bekrlarnn saysn artmasn salayan dier bir faktrdr. Bunun yan sra eflleri len yal nfus saysn artmas bekrlarn saysn artrmaktadr.

Sonu
Bu nitede temel olarak evlilik ve evlilik trleri, akrabalk sistemleri ve akrabalk dayanma ilikileri, hane ve hane alma stratejileri ve evliliklerde grlen deiimler zerinde durulmutur. Evlilik iki yetikin insan arasnda, toplum tarafndan tannan ve onaylanan; bir cinsel birlik olarak tanmlanmaktadr. Evlilikler oturulan yere gre, efl saysna gre, ein seildii yere gre, ein seildii gruba gre, otorite ilikilerine ve soy ve secereye gre snandrlmaktadr. Akrabalk, evlilik yoluyla veya kan bayla (soy ba) oluan insan ilikilerine verilen addr. Akrabalk insan toplumlarnn temel dzenleyici kurumlarndan biridir. Akrabalk sistemi; bi-

40

Aile Sosyolojis i

rey ve gruplar arasndaki ilikilere, anne-baba ve ocuklar arasndaki ilikilere, kardefller arasndaki ilikilere, evli efller arasndaki, biyolojik ilikilere dayanmaktadr. Akrabalk kurumu; anne, baba ile ocuklar arasndaki ilikileri, bykanneler, bykbabalar ve torunlar arasndaki ilikileri, kuaklar aras siyasi ilikileri, evlilik biimlerini (yasak ve izinleri), oturma yerini, insanlarn birbirlerine hitap biimlerini, miras biimlerini belirler. Trkiyede akrabalk kurumu geni sosyal alar ieren ve ailenin ekonomik, toplumsal ve kltrel yaamn dorudan etkileyen bir ileve sahiptir. Akrabalk bir yanyla karlalan sorunlarla bafla kmada nemli bir dayanma ve destek kurumu iken; dier yandan bask, gzetleme ve denetleme mekanizmalaryla da ciddi bir kontrol aracna dnflebilmektedir. Hane ayn evde, ayn at altnda veya yaama meknnda oturan, hep birlikte dzenli olarak yemek yiyen(ortak tencereyle) ve gelirlerini paylaflan insanlar iin kullanlan bir kavramdr. Hanede yaflayan insanlar arasnda mutlaka kan ba olmas gerekmez. Hane ekirdek aileden, geni aileden ve aralarnda kan ba olmayan insanlardan olumaktadr. Hane alma stratejileri, bilinli veya bilinsiz, st ak veya rtl olsun hanede yaflayan bireyler aras iblmn anlatan bir kavramdr. Hane alma stratejileri hane bireylerinin zamanlarn piyasa ekonomisi, evde yaplan retim ve evde yaplan tketim alanlarnda nasl kullandklarn ifade etmektedir. Geleneksel olarak evlilik yetikin bir kadn ve yetikin bir erkek arasnda yasal geerlilii olan bir iliki biimidir. Ancak evliliklerde baz deiimler grlmektedir. Evliliklerde grlen deiimler, birlikte yaama, komn yaam biimleri, eflcinsel aileler, boanma, tek ebeveynli aile/hane ve bekr kalma balklar altnda toplayabiliriz. Birlikte yaamay, bir iftin evli olmadan cinsel bir iinde birlikte yaamas olarak tanmlayabiliriz. Komn yaam biimleri, aileye kar gelitirilen yeni komnal yaam biimleri de hayata geirilmitir. Baz eflcinsel ift yasal olmasa da birlikteliklerini trenlerle meflrulatrarak birbirleriyle evlenmektedir. Boanma,taraflardan birinin veya her ikisinin kendi arzusu ile toplumda geerli norm ve adetlere gre evlilik birliini sona erdirmesi ve hukuksal olarak kurulmu bir evliliin, yine resmi yasalar nezdinde ortadan kalkmas olarak tanmlamaktadr. Tek ebeveynli aile/hane reisi sadece kadn veya hane reisi sadece erkek olan haneleri ifade etmektedir. Evlenmeden bekr kalma eilimi gittike artmaktadr.

2. nite - Aile, Evlilik, Akrabalk ve Hane

41

zet

Evlilik trlerini ayrt edebilmek: Evlilik iki yetikin insan arasndaki, toplum tarafndan tannan ve onaylanan bir cinsel birlik olarak tanmlanabilir. Evlilik genellikle ailenin oalmasn salayan bir birlikteliktir. Dier bir deyile, evlenen her iki iftin ocuk yapmas ve bu ocuklar yetitirmesi beklenir. Evlilik tek bana ve sadece cinsel bir birliktelik deildir. Evlilik, kadn ve erkek asndan karlkl duygu paylam, birlikte bir yaam beraber geirme karar, beraber paylalmas arzulanan bu yaflamn ayn zamanda sorumluluklarnn beraber stlenilmesi anlamna da gelmektedir. Evlilik, kadn ve erkein birlikteliinden oluan her trl yetki ve sorumluluu paylamas ve meflrulatrmasnn toplumsal kurallar erevesinde kabul grmesidir. Evliliklerin bu snandrmas ilk olarak, oturulan yere gre; ikincisi, efl saysna gre; ncs ise ein seildii gruba gre; drdncs, otorite ilikilerine ve beinci soy ve secereye gre yaplmaktadr. Oturulan yere gre evlilik, matrilokal, patrilokal ve neolokal olmak zere kendi iinde e ayrlmaktadr: Erkein kadnn ailesinin evinde oturmasna, yani halk dilinde i gveylii olarak ifade edilen evlilik trne matrilokal denir. Patrilokal evlilik tr kadnn erkein evinde oturmas anlamna gelmektedir. Neolokal evlilik trnde ise kadn ve erkek ailelerinin yannda kalmazlar ve onlardan ayrlarak kendilerine ayr ev aarlar. Efl saysna gre evlilik, monogami ve poligami olmak zere ikiye ayrlr. Monogami tek eflle evlenme anlamna gelmektedir. Poligami ise ok eflle evlenmektedir. Poligami de kendi iinde ikiye ayrlr: Poliandri ve Polijini. Bir kadnn ayn anda birden fazla erkekle evlenmesine poliandri denir. Bir erkein birden fazla kadnla evlenmesi ise polijini olarak adlandrlr. Ein seildii gruba gre yaplan evlilik, endogami ve egzogami olarak zere ikiye ayrlr. Akraba aras yaplan evlilie endogami yani ievlilik denir. Devlilik (exogamy) ise, kadn ya da erkein evlenecei kiiyi yesi olduu grubun dndan semesidir. Otorite ilikilerine gre; hemen hemen btn toplumlarda erkein kadna gre daha stn olduu kabul edilir. Evliliklerde kocann stnl-

ne patriyarki (atarerkil) denir. Kadnlar da bu stnl kltrel ve ideolojik olarak kabul ederler ve benimserler. Matriyarki (matriarchy) evliliklerde kadnn stnl ve otoritesi anlamna gelmektedir. Toplumlarn ounda evliliklerde erkein stnl ve otoritesi yaygndr. Soy ve secere ilikilerine gre; Patriliniyal (patrilineal) sistemde mirasn paylam baba soyunun stnle gre yaplmaktadr. Matriliniyal (matrilineal) sistemde ise mirasn blflm ana soyunun stnl ar basmaktadr.Bilateral sistemde her iki taraf mirastan eit hak almas ngrlmektedir. Patriliniyal (patrilineal) sistemde ana soyundan gelen kiiler, matriliniyal (matrilineal) sistemde ise baba soyundan gelen kiiler akraba olarak kabul edilmezler.

Akrabalk kurumunun zelliklerini sralayabilmek: Akrabalk, evlilik yoluyla veya kan bayla (soy ba) oluan insan ilikilerine verilen addr. Akrabalk insan toplumlarnn temel dzenleyici kurumlarndan biridir. Devletsiz toplumlarda akrabalk sistemleri toplumsal ilikilerin dzenlenmesinde temel bir kurumdur. Akrabalk sistemi; birey ve gruplar arasndaki ilikilere, annebaba ve ocuklar arasndaki ilikilere, kardefller arasndaki ilikilere, evli efller arasndaki, biyolojik ilikilere dayanmaktadr. Akrabalk kurumu; anne, baba ile ocuklar arasndaki ilikileri, bykanneler, bykbabalar ve torunlar arasndaki ilikileri, kuaklar aras siyasi ilikileri, evlilik biimlerini (yasak ve izinleri), oturma yerini, insanlarn birbirlerine hitap biimlerini, miras biimlerini belirler. Snfsz toplumlarda kar ve koca arasndaki ilikiler ayn zamanda kadn ve erkein kendi soy gruplar arasndaki ilikileri de belirlemektedir. Bu ilikiler bir btn olarak akrabalk sistemini oluturmaktadr. Babasoylu toplumlarda, kadnlarn btn haklar evlenene kadar babalarnn, evlendikten sonra da kocasnn stne gemektedir. Anasoylu toplumlarda ise kardefl grubu daha nemlidir. Bu toplumlarda miras annenin erkek kardeinden kz kardein oluna, yani daydan yeenine gemektedir. Antropolojide akrabal analiz eden soy kuramna gre, toplumlarda akrabalk sistemlerinin

42

Aile Sosyolojis i

varolu nedeni hak ve grevlerin datlmasdr. ttifak kuram ise, gruplar arasnda evlilikle kurulan balar dzenleyen kurallarn nasl ortaya ktyla ilgilenir. Trkede ise, akraba szc gnlk dilde geni anlamda kullanlmaktadr: Uzaktan akraba, yakndan akraba, akrabadan birisiyle evlendim gibi ifadeler duyarz.Akrabalk baba soyundan ve anne soyundan gelmektedir. Akraba evliliinin baba soyundan (amca ve hala ocuklar) ve anne soyundan (day ve teyze ocuklar) akraba evlilii eklinde iki ana karakteri olduu belirtilmektedir. Paralel yeen evlilii ve apraz yeen evlilii eklindeki ayrm da sosyolojik ve genetik almalar iin ku- ramsal anlamda nemli. Trkiyede akrabalk kurumu geni sosyal alar ieren ve ailenin eko- nomik, toplumsal ve kltrel yaamn dorudan etkileyen bir ileve sahiptir. Krdan kente doru yaflanan g srecinde akrabalk sistemi g edilecek yerin belirlenmesinden, g ettikten sonra oturulacak konut ve allacak ie ulamaya kadar birok nemli noktada etkili olmutur. Kente yerletikten sonra akrabalar aras toplumsal ilikiler kentin karmak ve belirsiz ortamna kar bireyleri ve aileleri yabanclamaya kar korumaktadr. Akrabalk, ekonomik dayanmann yan sra toplumsal ve kltrel balarn korunmas ve glenmesinde de nemli bir gce sahiptir. Akrabalk bir yanyla karlalan sorunlarla bafla kmada nemli bir dayanma ve destek kurumu iken; dier yandan bask, gzetleme ve denetleme mekanizmalaryla da ciddi bir kontrol aracna dnflebilmektedir.

yasa ekonomisi, hanenin geimini salamak iin igc piyasalarnda ve evde yaplan ileri anlatmaktadr. Evde yaplan retim, eve yiyecek getirmek iin ekilebilir bir araziyi ileme, hayvan yetitirme ve evde geimlik rnlerin (sala, tarhana, ekmek vb.) retilmesini ifade etmektedir. Evde yaplan tketim ileri ise, yemek piirmek, ocuk bakm, evdeki tamir ileri, elbise dikme, onarm gibi faaliyetleri kapsamaktadr. Hanede alma stratejileri veya hane ii iler ounlukla toplumsal cinsiyete ve yafla dayal rgtlenmektedir. Hanenin faydasn oaltmak iin her bir bireyin davrannn rasyonel ekonomik ilkelere dayal olutuunu varsayan bu yaklamn aksine; haneye aktarlan kaynaklarn kullanm, blflm ve tketim ilikilerinde nemli eitsizlikler yaflanmaktadr.

Hane ve hane alma stratejileri tanmlayabilmek. Hane ayn evde, ayn at altnda veya yaama meknnda oturan, hep birlikte dzenli olarak yemek yiyen (ortak tencereyle) ve gelirlerini paylaflan insanlar iin kullanlan bir kavramdr. Hanede yaflayan insanlar arasnda mutlaka kan ba olmas gerekmez. Hane ekirdek aileden, geni aileden ve aralarnda kan ba olmayan insanlardan olumaktadr. Hane alma stratejileri, bilinli veya bilinsiz, st ak veya rtl olsun hanede yaflayan bireyler aras iblmn anlatan bir kavramdr. Hane alma stratejileri hane bireylerinin zamanlarn piyasa ekonomisi, evde yaplan retim ve evde yaplan tketim alanlarnda nasl kullandklarn ifade etmektedir. Pi-

Evliliklerde grlen deiimleri aklayabilmek: Geleneksel olarak evlilik yetikin bir kadn ve yetikin bir erkek arasnda yasal geerlilii olan bir iliki biimidir. Bu iliki biiminde karlkl hak ve ykmllklerin yerine getirilmesi beklenir. Birlikte yaamak, bir iftin evli olmadan cinsel bir birliktelik iinde yaamas olarak tanmlanabilir. Birlikte yaamak gen insanlar arasnda, hem evliliin ilk bafllangc hem de evlilie kar alternatif bir beraberlik olarak; yaygnlamaktadr. Birlikte yaamak bir deneme evlilii olarak grlmektedir. Komn yaam biimleri: Aileye kar gelitirilen yeni komnal yaam biimleri de hayata geirilmitir. 19. yzylda Amerikada New Englandda hayata geirilen Oneida Topluluu ve sraildeki Kibbutz Topluluu komnal yaam tarzlarna rnek olarak verebiliriz. zellikle de 1960larda, okluk grup iindeki zgr cinsel ilikilerle ocuklarn yetitirilmesinde kolektif sorumluluk esasna dayanan ok eitli komnal gruplar kurulmutu. Bunlardan kk bir blm, hala varlklarn srdrmektedir. Ecinsel kavram, ayn cinsten olan kiilerle cinsel birliktelik yaflayan veya ayn cinse eilim duyan kiileri anlatmak iin kullanlmaktadr. Erkek eflcinsellere gay, kadn eflcinsellere de lezbiyen denmektedir. Baz eflcinsel ift yasal olmasa da birlikteliklerini trenlerle meflrulatrarak birbirleriyle evlenmektedir. Yapay dllenme tekniklerinin gelimesi sayesinde eflcinsel kadnlarnda heteroseksel birliktelik ol-

2. nite - Aile, Evlilik, Akrabalk ve Hane

43

madan hamile kalmalar salanmaktadr. Boanma,taraflardan birinin veya her ikisinin kendi arzusu ile toplumda geerli norm ve adetlere gre evlilik birliini sona erdirmesi ve hukuksal olarak kurulmu bir evliliin, yine resmi yasalar nezdinde ortadan kalkmas olarak tanmlamaktadr. Boanmann bireysel nedenleri arasnda, erken yata yaplan evlikler, evlilik sresi ve evlenme kararnn alnmasnda yaplan hatalar, yapsal nedenleri arasnda ise ekonomik koullar, kadnlarn ekonomik bamszln kazanmas ve evlilik ve boanma konusunda deien deer ve tutumlar yer almaktadr. Tek ebeveynli aile/hane reisi sadece kadn veya hane reisi sadece erkek olan haneleri ifade etmektedir. Gelimi ve gelimekte olan lkelerde tek ebeveynli ailelerin hane reisinin sadece ounlukla kadnlar olduu gstermektedir. Bu ailelerin saysndaki artn nedenleri ise flunlardr: Boanma veya ayrlma, evlilik d doumlar ve kadnn kocasnn lmesi. Tek anne olmay semekavram aslnda kadnn toplumsal ve ekonomik konumuyla da ilgili bir durumdur. Gelir sahibi, eitimli ve kentli kadnlar arasnda tek anne olmay seme eilimi daha fazladr. ocuklaryla yalnz yaflayan ve hane reisi kadn olan hanelerin yoksullama riskleri daha fazladr. Bekr kalma, geleneksel toplumla karlatrldnda modern toplumlarda bekr kalma oranlar gittike artmaktadr. Birincisi insanlar erken yata evlenmek yerine daha ge evlenmeyi tercih etmektedir. Boanma oranlarnn artmas toplumda bekrlarnn saysn artmasn salayan dier bir faktrdr. Bunun yan sra eflleri len yal nfus saysn artmas bekrlarn saysn artrmaktadr.

44

Aile Sosyolojis i

Kendimizi Snayalm
1. Evlilikler snandrlrken afladakilerden hangisi kullanlmaz? a. Oturulan yere gre evlilik b. Efl saysna gre evlilik c. Ein seildii gruba gre evlilik d. Yaa gre evlilik e. Otorite ilikilerine gre evlilik 2. Afladaki kavramlardan hangisi evliliklerde kocann stnln ifade etmektedir? a. Monogami b. Poligami c. Polygyny d. Poliandry e. Patriyarki 3. ttifak kuram akrabalk sistemlerini nasl aklamaktadr? a. Akrabalk toplumsal dayanma sistemidir. b. Akrabalk miras paylamn belirleyen bir sistemdir. c. Akrabalk evliliklerin kurallarn belirleyen bir sistemdir. d. Akrabalk kan bana gre belirlenen bir sistemdir. e. Akrabalk dayanmann yan sra atma yaratan bir sistemdir 4. Evlilik yoluyla veya kan bayla (soy ba) oluan insan ilikilerine verilen ad afladakilerden hangisidir? a. Komflu b. Akrabalk c. Hsm d. Hemflehri e. Hasm 5. Ayn at altnda oturan ve hep birlikte dzenli olarak yemek yiyen ve gelirlerini paylaflan insanlar iin kullanlan kavram afladakilerden hangisidir? a. Hane b. Ev c. Klan d. Akraba e. Akraba dayanmas 6. Klasik iktisada gre hane bireyleri arasnda gerekleen iblm afladakilerden hangisine dayanarak organize edilmektedir? a. Maliyet-kazan b. Ya-gelir c. Maliyet-yafl d. Cinsiyet-yafl e. Kazan-cinsiyet 7. sraildeki Kibbutz Topluluu afladaki yaam biimlerinden hangisine rnek teflkil eder? a. Geleneksel yaam biimi b. Bekar yaam biimi c. Komnal yaam biimi d. Ecinsel yaam biimi e. Tek ebeveyn yaam biimi 8. New Englandda hayata geirilen Oneida Topluluu afladaki yaam biimlerinden hangisine rnek teflkil eder? a. Geleneksel yaam biimi b. Bekar yaam biimi c. Tek ebeveyn yaam biimi d. Ecinsel yaam biimi e. Komnal yaam biimi 9. Afladaki lkelerden hangisinde kocas len kadn kendisini yakmaktadr? a. Afganistan b. Endonezya c. Malezya d. Irak e. Hindistan 10. Trkaslan ve Suleymanov tarafndan Trkiyede yaplan bir aratrmada evlenmeden birlikte yaamay onaylyor musunuz? sorusuna cevaplayclarn (rencilerin) yzde ka Hayr yantn vermitir? a. % 14 b. % 45 c. % 80 d. % 54 e. % 20

2. nite - Aile, Evlilik, Akrabalk ve Hane

45

Okuma Paras 1
LEVRAT VE SORORAT TP EVLLKLER Levirat: Dul kadnn lmfl olan kocasnn erkek kardei ile evlenmesi/evlendirilmesidir. Bir erkek ldnde geride ei ve ocuklar kalyorsa, bunlara daha iyi bakacak ve aile btnln de bozmayacak bir evlilik yaptrlma amacna ynelik olarak yaplan bu evlilikler, genelde evlilii yapanlardan ok, ailenin karar ile gereklemektedir. Sororat: Kars len erkein ergen olan baldz ile evlenmesine sororat denir. Sororat, ocuklara en iyi annelii yapacak kiinin ocuklarn teyzesi olabilecei dflncesinden hareketle yaplr ve burada da ama kz alp veren ailelerin arasnda kurulmu olan akrabalk ilikisinin devamn salamaya yneliktir. Evliliin, bireysel ilevlerinden ok toplumsal ilevleri birinci dzeyde bir hedef olduundan bu evliliklerde ailelerin karar daha n plandadr. Levirat ve Sororat Tipi Evlilikler: ten evlenme (endogami), belirli bir grubun kendi yeleri arasndaki ilikiyi devam ettirmek ve grup ii uyumu korumak iin yaplr. Kukusuz her toplumdaki iten evlenmenin eitli nedenleri vardr ama Trkiyenin Dou ve Gneydou Blgesindeki iten evlenmeler temelde Mal/miras blmnn engellenmesi (Gke, 1996:166, Altuntek, 1993) ve Sahip olunan snfsal yapya denklik esasnda gerekleir. Bu nedenlerden ikincisi, sahip olunan snfsal yapya denklik temelinde gerekleen evlilikler bireylerden ok snfsal yapnn taleplerine ve uygunluuna gre yaplr. Bireyin zgr iradesi airetin veya familyann (geni ailenin) dnda bir alanda kendini gerekletiremez. Bu iki nedene bal olarak geekleen en yaygn evlenme biimleri ise levirat ve sororattr. ten evlenmenin en yaygn grevi, evlenmeler yoluyla iki aile arasnda kurulmu olan birlikteliin devamlln korumaktr. Nitekim bu yrelerde evlilik iin kullanlan kz almakkz vermek ifadesi de aslnda evliliin kiilerden ok aileler veya kabileler arasnda yapld anlamna gelir ve evlenenlerin yaam ve evlilikleri zerinde bakalarnn (al-veri ilemini gerekletirenlerin) sz hakk devam eder. Bu balamda baz toplumlarda evli erkek ldnde dul kalan kars lenin kardei ile evlendirilir. Veya karss len erkek karsnn kz kardei ile evlendirilir. Birinci uygulamaya levirat, ikincisine sororat denir (Lundberg, 1970:111). Ailenin btnl ve devamllnn esas olduu ilkel toplumlarda ve geleneksel toplumlarda rastlanan bu evlilik, toplumsal alana yansmayan kimi sorunlara neden olabilecei kanlmazdr. En basit bir ynden konuya deinmek gerekirse her fleyden nce bireylerde ciddi ve keskin bir rol deiimine neden olduudur. Kaynbirader olarak davrand ve buna gre ilikide bulunduu birisinin birden kocas olmas doal olarak kiiyi etkileyecektir. Gnmzde evliliklerin geleneksel evliliklerden temel bir farkll var ki o da; efl seimidir. Geleneksel toplumlarda evlilii yapan bireyin, kendi bana karar verme imkn ve flans yoktur. Bu durum en ok da kadnlar iin geerlidir. Szgelimi geleneksel evliliklerde kocas len kadnlar, len kocann ei olarak anlmaya devam ederler (Kirwen, 1979). Hangi toplumlarda olursa olsun bu tip evlilikler; aile birliini ve devamn korumaya ynelik fedakr bir davrann sonucudur. Bireyin toplulua veya aileye kurban edilmesidir. nk bu evliliklerde evlenmeye karar verenler genelde bireyler deil aileler veya toplumsal koullardr. Aslnda levirat ve sororat tipi evliliin kkeni Musevilie kadar dayanr. lenin kardefllerinden birisi dul olan yengesi ile evlenmelidir (www.bartleby.com). zellikle de levirat tipi evliliin Yahudilikten kalma bir gelenek olduu sylenir. Muhtemelen Yahudilerin tekiler ile olan ilikilerinin snrllndan kaynaklanmaktadr. Sosyolojik ve dini anlamda kapal bir toplum olan Yahudilerde byle bir gelenein olumasn anlamlandrmak ok zor deildir. Kadn erkek arasndaki ayrmcln en ak belirlendii alanlardan birisi de kukusuz evlilik ile ilgili olan konularda oluan toplumsal deer yarglar ve geleneklerdir. Geleneksel toplumlarda kimi kadnlar, evlendikleri aile veya eflleri ile anldklarndan kendilerine ait kimlik oluturma noktasnda ciddi sorunlar yaamaktadrlar ve bu durum, sadece geleneksel toplumlarn sorunu olarak da grlmemelidir. Gnmzde de ayn sorunun devam ettiini sylemek mmkndr. zellikle Hindistanda kocas len kadnn kendini yakmas ve dier baka toplumlarda rastlanlan dul kadnn bir daha evlenememesi (evlenmesine izin verilmemesi) bunun ak rnekleridir. adafl toplumlarda da ciddi yasal dzenlemeler yaplmasna ramen, toplumsal normlar baznda kadnn statsn evliliin belirlemesi temel bir sorun olarak devam etmektedir. Oysa evlilikle birlikte kazanlan stat deiken bir statdr. Geleneksel toplumlardaki tutuculuun alamamas ise gelenein veya geleneklerin top yekun bir toplum projesi olarak deerlendirilmesinden kaynaklanmaktadr. Bu tip toplumlar-

46

Aile Sosyolojis i

Okuma Paras 2
da toplumsal devamllktan ok devamlln hangi eksende kurulduu nemlidir. Bu devamllk iin de her trl yol meflru grlr. Bu balamda geleneksel toplumlarda dul kalan kadnn daha nce gelin olarak geldii ailenin dnda bir birey ile evlenmesi bir ilke olarak doru kabul edilmez. nk evlenen kadn, bir aileye dahil edilmi saylmaktadr ve kimlii o aile ile varlk bulmaktadr. nk bu tip topluluklarda birincil gruplara zg iliki biimleri egemendir. Temeli Cooley tarafndan atlan birincil grupta bireylerin ilikisi toplumsal-duygusal dzeydedir. Yaygn ve kendi hatrlar iin desteklenen ilikilere sahip ve yelerinin yz yze temasnn saland birincil grup zelliine sahip olan topluluklarda (Kongar,1985:203204) birey, topluluun ngrd iliki biiminin dnda farkl bir iliki dzeyi gelitiremez. Kadnlarn sahip olduklar statlerin kendilerinin oluturduklar baflardan deil, ait olduklar aileden geldiini kabul eden bir anlaya sahip olan geleneksel ilikilerin ve yaplarn egemen olduu toplumlarda, doal olarak kadnn dul kaldktan sonraki hayatna da yn verme eiliminde olmas kanlmazdr. nk onlarn ait olduklar klan onlara bir kimlik ve flahsiyet kazandrmtr. Bu ise hem cinsel tatmin ve hazzn gereklemesini engellemekte hem de evliliin sahip olduu temel ilevin veya ilevlerin gereklemesine engel olmaktadr. adafl sosyolojik yaklama ve antropolojik iddiaya gre kadnlarn sahip olduklar rollere kaynaklk eden asl fley, cinsiyet esasnda deil, toplumsal esasta gerekleendir (Mead, 1973). Bu konu tartmal olmakla beraber (Hellman, 1998: 201-219) doal hukuk ilkeleri erevesinde ele alndnda kiilerin doutan sahip olduklar zelliklerden dolay herhangi bir hak mahrumiyetinin kabul edilemezlii balamnda bir eitlik ve denklik olgusuna dayanlmas hem teorik olarak hem de pratik olarak ortaya konulmaktadr. Kaynak: Mazhar Bal ve Aysan Sever (2005)Tabulafltrlan/tabulaflan kurumun (ailenin) kurbanlklar edinme pratii, Aile ve Toplum Eitim, Kltr ve Arafltrma Dergisi, Ocak-Mart, 2 (8):12-13. niversite rencilerinin Evlenmeden Birlikte Yaama zerine Grleri Hzl toplumsal deiim bat toplumlarn karakterize ettii kadar Trk toplumlarn da karakterize etmektedir (Halilov, 2006:172). Toplumda deerler ve ahlak konusunda artmakta olan ztlklar farknda olmadan radikal dnce tarzlarn da beslemektedir. Aratrmalar ve gzlemlerden de belli olduu gibi adafl yaam koullar aileyi zayatarak onun deerler sistemi olmasna ilikin gerei ortadan kaldrmaktadr. Bu balamda son dnemler Trk toplumlarnda kayg verici durumlardan biri de evlenmeden birlikte yaflayan iftlerin saynn hzla artmasdr (Suleymanov 2009, s. 9). zellikle daha gen insanlar evlenme czdan olmayan evlilik biimini yeliyor. Evlilie bir alternatif eklinde grlen ve bu adan da aile kurumunu tehdit eden evlenmeden birlikte yaamaya ilikin her iki lkenin genlerin tutumlar flyle olmutur: Aratrmann sonular, Azerbaycanl genlerin byk bir blmnn (% 71,9) evlenmeden birlikte yaamay onaylamadklarn ortaya koymutur. Bu tr birliktelii onaylayanlar oran %12,5 olurken, Bu konuda bir fikrim yok diyenlerin oran %14,7 olarak belirlenmitir. Bu soruya verilen cevaplar arasnda dikkat eken hususlardan biri de bu tr birliktelii onaylayanlar arasnda Avrupa Lisesi mezunlarnn ve liseyi Rusa bitirenlerin oranyla, uzun sre yurt dnda yaflayanlarn orannn yksek olmasdr. Bu sonular bu okullarda aile deerlerinin daha fazla tebli olunmaya ihtiyac duyulduunu gsterir (Suleymanov, 2009, s.99). Trkiyedeki rencilerin evlenmeden birlikte yaflamay onaylyor musunuz? sorusuna % 27,8i evet onaylyorum, % 57,4 hayr onaylamyorum derken, % 14,8i Bu konuda bir fikrim yok eklinde cevap vermilerdir. Kz ve erkek renciler tm seenekleri yaklak ayn oranda setikleri iin bu yzdeler cinsiyete gre de ayndr (Trkarslan ve Yurtkuran 2007: 96).

2. nite - Aile, Evlilik, Akrabalk ve Hane

47

Sra Sizde Yant Anahtar


Evlilik olmakszn birlikte yaama eilimi ailenin devamn engelleyen bir eilimdir. Her iki lkenin niversite genleri evlilik d beraberlie scak bakmamaktadr. Sadece drtte biri bu tr beraberlii onaylamaktadr. Ancak kesinlikle onaylamayan % 58,1dir ve geri kalan fikrim yok diyenleri de dikkate alrsak evlilik d birlikte yaamann genler arasnda onaylanmas konusunun da hi yabana atlmamas gerekir. Kaynak: Trkaslan, N ve Suleymanov, A (2010). niversite Son Snf rencilerinin Evlilik Konusundaki Grfl ve nerileri. Azerbaycan ve Trkiye, Karadeniz Dergisi, Sosyal Bilimler Dergisi, http://www.karadenizdergi.com. Sra Sizde 1 Giddens (2000, s.151) dnya apnda aile yaplarnda meydana gelen deiimleri flyle zetlemektedir: Geni aile ve akraba gruplarnn etkileri gittike azalmaktadr. Kadn ve erkek evlenecekleri kiiyi seerken artk daha zgrdr. Evliin bafllatlmas ve aile iinde kararlarn alnmasnda kadnlara tannan haklar genilemektedir. Akrabalar aras evlilik gittike nemini yitirmektedir. Gelimi ve gelimekte olan lkelerde cinsel zgrlk artmaktadr. ocuk haklarnn geniletilmesi ynnde eilim bulunmaktadr. Sra Sizde 2 ngilterede yaplan bir aratrma aile yaplarndaki farkllklar dzenlemeci, kltrel, snf, yaam sreci ve birlik terimleri etrafnda ele almaktadr. Dzenlemeci aile tipi, aile bireylerinin sorumluluk ve ykmllklerini ifade etmektedir. rnein, Ortodoks ailelerde kadn ev kadn, erkek eve ekmek getiren roln benimserken; her iki ein kariyer sahibi olduu ailelerde bu roller farkllamtr. Ailelerin kltrel olarak eskiye gre daha fazla farkllat belirtilmektedir. Etnik aznlklarn varl ve feminist hareket ailelerin kltrel olarak farkllamasn salamaktadr. Snfsal adan ailelere bakldnda da nemli farkllklarn olduu sonucuna varlmtr. Yoksul aileler, vas ii aileleri ve orta snf aileler arasnda ekonomik ve sosyal bakmdan nemli farkllklar bulunmaktadr. Yaam sreci de ailelerin farkllamasn etkilemektedir. rnein, bir kii boanm bir aileden gelmesine ramen kendisi boanmadan bir evlilik srdrebilir. Ayrca anne ve babas boanmam bir kii kendisi boanabilir veya birden fazla evlilik yapabilir. Birlik kavram ise kuaklar aras ilikileri anlatmaktadr. Anne, baba ve dede, nine arasndaki diyalog ve ilikiler eskiye gre zayamaktadr. Bunun tersi de olabilmekte, yani aile, evlenmemi torunlar, onlarn anne ve babalar ve dede ve nineleri yakn ilikileri srdrebilir. Sra Sizde 3 Yeniden evlenme boanm ve ei lmfl kiilerin baflka biriyle tekrar evlilik yapmasdr ve farkl durumlar iermektedir. Yaplan aratrmalara gre, her yz evlilikten yirmi sekizi yeniden evlenmedir. Btn yafl gruplarnda boanm erkeklerin yeniden evlenme oran, boanm kadnlarn yeniden evlenme oranna gre daha yksektir. Boanm alt erkein bei ve boanm

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. d 2. e 3. c 4. b 5. a 6. a 7. c 8. e 9. e 10. d

Yantnz yanlsa Evlilik ve Trleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Evlilik ve Trleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Akrabalk ve Dayanma konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Akrabalk ve Dayanma konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsaHane ve Hane alma Stratejileri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Hane ve Hane alma Stratejileri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Evliliklerde Grlen Deiimler konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Evliliklerde Grlen Deiimler konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Okuma Paras 1 konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Okuma Paras 2 konusunu gzden geiriniz.

48

Aile Sosyolojis i

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar


drt kadnn yeniden evlenmektedir. Aratrmalar ilk evliliklerin yeniden evliliklere gre daha baflarl olduunu, dier bir deyile yeniden evliliklerin daha baflarsz olduunu ortaya koymaktadr. vey aile, ebeveynlerden birinin yani anne veya babann birinin vey olduu ailelerdir. vey aile bu ekilde tanmlannca vey ailelerin saylar da artmaktadr. Yeniden evlenen kiilerin evlendikleri kiinin ocuklar da vey ailenin bir paras haline gelmektedir. vey aileye evlat edinmeyi de ekleyebiliriz. Evlat edinme, biyolojik olarak kendinden olmayan ocuun kanunlar nnde bakm ve sorumluluunu stlenilmesidir. Sra Sizde 4 Yoksulluun kadnlamas terimi kadn, yoksulluk ve ocuuyla yalnz yaflayan kadnlarn durumunu anlatan bir kavramdr. Yoksulluun kadnlamas tezi, Amerikada ocuuyla birlikte yalnz yaflayan ve yaam devletten ald yardm ve desteklerle srdren toplumsal kesim zerinden gelitirilmitir. Bu tez yoksulluun gittike bir kadn sorunu haline geldiini ifade etmektedir. Bu hanelerin daha fazla yoksulluk riski yaamalarnn nedenlerinden biri, haneye sadece kadnn gelir getirmek zorunda kalmas, hatta kadnn ocuun bakm ve sorumluluklarndan dolay ksa zamanl ve dflk gelirli ilerde almas veya isiz olmasdr. Abbott, P., Wallace, C., ve T. Melissa (2005). An Introduction to Sociology: Feminist Perspective. London ve New York: Routledge. Altunek, S. (2001). Trkiye zerine Yaplm Evlilik ve Akrabalk Aratrmalarnn Bir Deerlendirmesi, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, Cilt: 18, Say: 2: 17-28. Ayan, D., Beder-fien, R., nal, G., ve S. Yurtkuran (2001). Ankarada Akraba Evlilii, Aile ve Toplum Eitim, Kltr ve Aratrma Dergisi, EyllAralk, 1 (4): 7-26. Bal, M ve A. Sever (2005). Tabulatrlan/tabulaflan kurumun (ailenin) kurbanlklar edinme pratii, Aile ve Toplum Eitim, Kltr ve Aratrma Dergisi, Ocak-Mart, 2 (8):9-21. Bozkurt, V. (2007). Deien Dnyada Sosyoloji: Temel Kavramlar Kuramlar. Ekin Basm Yayn Datm. Giddens, A. (2000). Sosyoloji. Ankara: Ayra Yaynevi. Marshall, G. (1999). Sosyoloji Szl. evirenler, Osman Aknhay ve Derya Kmrc, Bilim ve Sanat Yaynlar. Mazhar, B. ve S. Sever (2005). Tabulatrlan/tabulaflan kurumun (ailenin) kurbanlklar edinme pratii, Aile ve Toplum Eitim, Kltr ve Aratrma Dergisi, Ocak-Mart, 2 (8): 9-21. zkalp, E. (2011). Sosyolojiye Giri. Ekin Basm Yayn Datm. Snmez, A. (2000).Aile Dayanmas ve Krsal Ekonomi: Orta Karadeniz Blgesinde Fndk retimiyle Balantl Aile Dayanmas zerine Niteliksel Bir nceleme, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, Cilt: 17, Say: 1: 61-80. Trkaslan, N ve A. Suleymanov (2010). niversite Son Snf rencilerinin Evlilik Konusundaki Grfl ve nerileri. Azerbaycan ve Trkiye, Karadeniz Dergisi, Sosyal Bilimler Dergisi, http://www.karadenizdergi.com.

3
Amalarmz

ALE SOSYOLOJS

Bu niteyi tamamladktan sonra; Ailenin temel yapsal zelliklerini zetleyebilecek, Trkiyede ailenin genel durumu hakknda deerlendirme yapabilecek, Trk kadn ve adafllama konusunu tartabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.

Anahtar Kavramlar
Byk aile Kk aile Gei ailesi Gecekondu ailesi Trk ailesi Trk kadn adafllama

indekiler
GR Aile Sosyolojisi Trk Toplumunda Aile Yaps ALENN ZELLKLER, GREVLER VE ALE TPLER TRKYEDE ALENN GENEL GRNM TRK KADINI VE ADALAMA

Trk Toplumunda Aile Yaps


GR
Bu nitenin amac, aileyi sosyolojik bir kurum olarak tm zellikleri ile incelemek ve Trk toplumunun temelinde farkllaflan aile yaplarnn zmlemesini yapmaktr. Toplumun ve ailenin yapsndan hareketle demokratikleme ve adafllama ile ilikili olarak kadnn toplum ierisindeki konumunun iyiletirilmesi iin yaplan yapsal deiikliklere k tutmaktr. Bir yaam tarz olan kltr ve ona ilikin deerlerin ilk ve en somut grnd alan kukusuz aile kurumudur. Ailenin oluumu ve varln srdrmesi, dier toplumsal etmenlerin yannda bu deerlerin de ortak bir rndr. ki gencin aile kurmasnda; iki ailenin abalarna, efl, dost, akraba, konu komflunun da katlmasyla evlenme bir toplumsal olay ekline dnmektedir. Bylece evlenme, ocuk sahibi olma, ocuun okula ve askere gitmesi, lm gibi aile yaamnn nemli dnm noktalar hep kltr rntleri iinde biimlenir ve anlam kazanr. Toplumsal yaamn ana unsurlarndan olan aile, ana-baba-ocuklar ve taraflarn kan akrabalarndan meydana gelmi ekonomik ve toplumsal bir kurumdur. Aile toplumsal kurumlar iinde yaamsal nitelii gerei birinci sray almaktadr. nk ailenin grevlerinden biri insan trn retmek ve devam ettirmektir. Ailenin temel bir kurum olmasnn bir baka nedeni de ocuun toplumsallamasnda oynad roldr. Bylece aile, ocuun dnyaya getirilmesinde, yetitirilmesinde, korunmasnda ve topluma kabul edilmesinde ok byk grev stlenmektedir. ocuun yeteneklerinin gelitirilmesi, alkanlklar edinmesi, tutum ve tepkiler gelitirmesi aile iinde gerekleir. Bylece ocuk toplum iinde yetikinlikte oynayaca rollere hazrlanr. Bu grevleriyle aile, btn toplumlarda var olan ve evrensellik gsteren bir kurumdur. Ancak toplumlarn sahip olduklar sosyoekonomik koullar, her toplumun kendine zg bir aile yaps oluturmasna yol aar. Sosyolojik literatrde aile tanmlanrken ierisine yerletirilern kategorilerden bahsediniz. Yukardaki tanma gre ekonomik ve toplumsal bir birlik olan aile, yeleri arasndaki ilikiler ynnden grup tanm iine yerletirilebildii gibi sosyal hayatn ana ekillerinden biri olmas bakmndan topluluk ve rgt, birliin yrtlmesinde bavurulan sistemletirilmi kurallar ynnden kurum ve toplumsal hayatn iindeki temel unsurlarndan biri olmas asndan da toplumsal yapnn bir paras olarak dflnlebilir.
Kiinin evresiyle ilk temas doumla katlm olduu aile grubu iinde bafllar. ocukla aile yeleri arasnda bafllayan bu etkileim srecine toplumsallama denir. Toplumsallama ile kiinin igdleri toplumdaki hakim deer yarglar ve davran kalplar iine yerletirilir. Aile, Ana baba ocuklar ve taraflarn kan akrabalarndan oluan (aile biiminin gereine gre) ekonomik ve toplumsal bir birliktir. (Gke, 1976: 48) zellikle bu tanm modern ve topluluklardaki ailelerin yetikin yeleri asndan ele alnnca geerlilii artmaktadr. nk bu birlik, efllerin aka belirttikleri amalarn gerekletirmek zere bir araya gelmelerinden olumaktadr. Efllerin ocuk sahibi olmalaryla daha kapsaml bir anlam tayan aile, ayn zamanda ocuklar topluma hazrlayan kk bir topluluk modelidir.

SIRA SZDE

52

Aile Sosyolojis i

ALENN ZELLKLER, GREVLER VE ALE TPLER

AMA

Ailenin temel yapsal zelliklerini zetleyebilmek.

Toplumsal ve ekonomik koullardaki farkllk, aile birliinin varolmasn ve devamn salayan unsurlarda da farkllk yaratmaktadr. Bununla beraber kendine zg birtakm zellikleri de sz konusudur. Ailenin evrensellii, devamll ve sosyal yapda ekirdek zellik tamasnn yannda, aile yelerinin sorumluluklar, yeler aras ilikilerin duygusal bir temele dayanyor olmas, ekillendirme zellii ve kurallarla evrili olmas gibi hususlar her aile tipinde grlen yaygn zelliklerdir.
SIRA SZDE

W.F. Ogburnun baz deiikliklerle zerinde uzlalan ailenin grevlerinden bahsederek tanmlaynz. Eitim grevi kapsamna; yelerin dini eitimleri, dinsel pratiklerin organize edilmesi, zgr zamann deerlendirilmesi ve aileye toplumsal stat kazandrlmas yolundaki abalar da girmektedir. Aile tiplerine gre bu grevlerden bazlarnn ilerliini ksmen kaybettiini ile- ri sren grler tartlmakla beraber, her aile tipinin paylat kanlmaz olan baz temel grevlerden sz etmek olasdr. Bunlar; biyolojik, psikolojik ve ekono- mik grevlerdir. Ailenin oluumunda rol oynayan cinsel gdlerle btnleen nes- li devam ettirme duygusu ncelikle kadnda analk duygusuyla birlikte ortaya kar. Bu istek, toplumsal bask ve gereksinimlerle erkee de yansr. Erkek de baba ocann devam ve benzer toplumsal nedenlerle ocuk sahibi olmak ister. Bylece biyolojik, psikolojik ve sosyal faktrlerle yaratlm aile birliinin devam iin gerekli olan maddi olanaklarn salanmas, baka bir deyile ekonomik grev gndeme gelir. Deiik toplumlarda ve farkl aile tiplerinde bu temel grevlerin yerine getirildii gzlenmektedir. Biyolojik ve psikolojik grevler, aile dnda gelien yeni kurumlar tarafndan yerine getirilememektedir. Ailenin srekliliinin salanmas ve varlnn korunmas, duygusal ilikilerin salkl bir biimde kurulmas ve sosyalleme srecinin dengeli bir biimde gereklemesi konularnda geerli bir zm bulunamamtr. amzda grevlerin farkllamas yerine ailenin i dinamiini etkileyen sorunlar zerinde durulmaktadr. zellikle aile zmlemeleri ile ilgili sistem ve rol kuramlar ailede, aile ii ilikilere arlk tanyarak yaplam bir toplumsal btn arasndaki etkileimi birlikte ele almaya olanak salamaktadr (Sayn, 1990: 26). Krda grlen tarma dayal geleneksel yaam, kentte son derece farkllam, iblm ve ihtisaslamay zorunlu klan bir yaam biimine dnmfl ve bu durum yaam koullarn da etkilemitir. Aile yelerinin ounluunun darda almas nedeniyle aile ve akrabalk balar gevflemekte, otorite sembol deimekte, kii bamszlatka dayanma duygusu nemini kaybetmektedir. Sosyal kontrol ve toplumdaki kurumlar tarafndan, deiik kalplar iinde gerekletirilmektedir. te yandan ailenin deien toplumda baz temel ilevlerini yitirdii fakat yeleri- ne manevi destek olma ilevinin eskiye kyasla daha byk bir nem kazandn ileri sren yapsal ilevci grfl, ailenin bu ilevinin dierleri gibi baka kurumlar- ca yklenilemeyeceini ve yalnz bu ileviyle ailenin toplumda varln srdreceini savunmaktadr.

Toplumsal dzeyde meydana gelen deimeler aileyi iki ayr ynde etkilemitir. Birincisi aile dnda yeni bir takm sosyal kurumlarn meydana gelmesi ve ailenin grevlerini yklenmesi nedeniyle grevlerin farkllamas, ikincisi de toplumsal sorunlarn ailenin i dinamiini etkileyerek aile ii sorunlara yol amasdr.

Aile, sosyal ilikilerin en kk ve en temel birimi olarak hem ilevleri hem biimleri hem ekonomik faaliyetleri hem de aile iindeki liderlik konumlar itibariyle deiime uramaktadr. zellikle krsal alandan kentlere g eden, tarmsal yapdan kopan kadnn i-g biimlerinde ve emeinin deerlendirilme srecinde ortaya kan deiiklikler aile ii ilikileri yakndan etkilemektedir.

3. nite - Trk Toplumunda Aile Y a ps

53
Bugn aile kendisini etkileyebilecek iki temel sorun ile kar karyadr. Birincisi toplumsal deimelere paralel olarak kan toplumsal dinamizmin aileye olan etkisidir. kincisi ise dorudan ailenin i mekanizmasnda ortaya kan aksaklklardr. Toplumsal dinamizmin etkisi ailenin yapsna deil, grevlerine yneliktir.

Bu yaklama gre aile, yap ve ilikilerinde de bir deiime uram, ataerkil geni aileden ana baba ve evlenmemi ocuklarn bir arada bulunduklar ekirdek aileye dnmfltr. Ksaca aile, ilevlerinin nemli bir blmn yitirmekle birlikte, kendi yapsnda da baz deiiklikler geirerek endstriyel toplumla olumlu ilikiler kurabildii bir dengeye ulamtr. Bu yaklamn eletiriye en ak olduu taraf, sanayileme srecinin her toplumda ayn hz ve biimde gerekleeceini ve ayn gelimilik dzeyi yaratacan varsaymasdr. Buna bal olarak yap ve ilikilerdeki deime srecinde ailede ortaya kacak olas i ve d elikilerin yan sra atmalar da gz ard etmesidir. Aile yapsn etkileyecek en nemli unsur da kendisini meydana getiren yelerden herhangi birinin eitli nedenlerle aileden kopmasdr. Bu durumda aile temel grevlerini gerekletiremez. Ana ya da babadan birini yokluu ailenin biyolojik fonksiyonunu ortadan kaldrabilecei gibi aile birliinin temelini oluturan sevgi ve dayanma duygusunun varlndan da sz edilmesini gletirir. Yukarda zetlenen teorik ereve dorultusunda Trkiyedeki aile tipleri fiekil 3.1de flematik olarak gsterilmitir (Gke, 1976) (Aile tipleri hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Gke 1976 Aile ve Aile Tipleri zerine Bir nceleme adl makale).

fiekil 3.1 ALE TPLER Byk Aile Kk Aile

ekirdek Kk Birleik Paralanm Tamamlanmam

Krsal

Gei Ailesi Kasaba-Gecekondu

Kentsel

retim biimindeki deimeler, sanayileme ve kentleme sreci toplumlar ara- s farkllklar gsterdiinden her toplumun kendi i dinamikleri ile orantl olarak aile tipleri yaratmas olaandr.

Byk Aile
Byk aile; krsal alanda yaflayan, tarmla geimini salayan, akrabalk balar kuvvetli, aile adnn nem ifade ettii, erkeklerin karar almada n planda olduu, yafl- l erkein ya da erkeklerin aile sorumluluunu stlendii, geleneklere bal bir ai- le tipidir. (Byk Aile iin geleneksel aile, geni aile, eski aile, ky (kr) ai- lesi ifadeleri de kullanlmaktadr).

Trkiyede varolan aile tipleri hanehalk lt olarak ele alnp incelendiinde byk ve kk olmak zere iki ana grup ayrt edilebilir. Her iki grup da doal olarak kendi iinde farkllamaktadr.

54
fiekil 3.2

Aile Sosyolojis i

Kk Aile Birleik Aile

: Ana-baba-ocuklar +

1. Byk Aile

Geleneksel Geni Aile

: Evli tek oul-ei-ocuklar Ana-baba-ocuklar + : Evlenen btn oullar-eflleri-ocuklar Ana-baba-ocuklar + Evli oul ya da oullar-efl ve ocuklar + Evlenen oullar eflleri-ocuklar + Byk anne-byk baba+hala-amca

Bununla beraber ayr oturulduu halde ayn tencereden yiyen ancak byk aileden sosyal ve ekonomik bakmdan kopmam, sadece fiziksel koullar asndan bir ayrmn sz konusu olduu geleneksel ailenin uzants saylabilecek kk aile saysnda giderek art gzlenmektedir. Hanehalk says dmekle beraber geleneksel ilikilerin srdrlmesi krsal alanda ska rastlanan bir durumdur. Ayrca alt gruplar iinde ok keskin bir ayrm yapmak olas deildir. eitli aile tiplerinin de bir arada bulunduunun not edilmesinde yarar vardr. Yurt d ii g ile oluan, yurt dnda yaamakta olan ailelerde de bu tipler gzlenmektedir.

Kk Aile
Kk aile; kentsel alanda yaflayan, hanehalk says snrl sanayi, ticaret ya da hizmet sektrnde alan, akrabalk balarnn grece nemini yitirdii, karar alma mekanizmasnn aile yeleri arasnda paylald geleneksel yaam tarzndan uzaklalan bir aile tipidir. (Kk Aile iin ekirdek aile, kent ailesi, modern/adafl aile, modern demokratik aile, dar aile ifadeleri de kullanlmaktadr).
fiekil 3.3 ekirdek Aile : Evli ift Ana-baba-ocuk : Boanm efller Ayr yaflayan efller (Yurt dnda yaflayan efller) : Ana-ocuk Tek yaflayan kadn ya da erkek

2. Kk Aile

Paralanm Aile

Tamamlanmam Aile

Kk ailede hem say hem de grevler asndan snrllk sz konusudur. Bununla beraber Trkiye gibi toplumsal deimenin hzla yafland, gelimekte olan bir toplum modelinde geleneksel geni aile zelliklerinin de bir arada yaflanyor olmasn doal karlamak gerekir.

3. nite - Trk Toplumunda Aile Y a ps

55

Aile ii ilikilerde karlalan sorunlar aile yapsnn ve grevlerin netlememesinden kaynaklanmaktadr. Bu balamda geleneksel cinsiyet rollerinin gnmz koullarnda yeniden deerlendirilmesi nem tamaktadr. te yandan ekirdek aileden tamamlanmam aileye doru hanehalk kompozisyonunda klme grlmektedir. Genellikle lkemizde ekirdek aile dndaki kk aileler zellikle ekonomik ve toplumsal kkenli eitli sorunlarn stesinden gelmek zorundadr. Boanma, dul kalma, nikahsz ocuk sahibi olma ve de kadn ve erkek olarak tek bana yaflamann bireylere ykledii maddi ve manevi maliyet, ancak devlet destei ve toplumsal gvenceyle alabilir. Byk aileden kk aileye geite zellikle lkemizde hzla yaflanan kentleme sreci nedeniyle ara model olarak bir de gei ailesinden sz edilmektedir.

Gei Ailesi
Trkiyede aile tipletirmelerinde gerek kasaba (Kray,1964) gerekse gecekondu ailesi (Yasa,1966) gei ailesi olarak kavramlatrlmaktadr. Bilindii zere sanayi ncesi toplumlara geleneksel, sanayilemekte olanlara da gei toplumu denilmektedir. Bu balamda aile de gei ailesi olarak kabul edilmektedir. nk toplumlar sanayileme ve kentleme srecine girdiklerinde toplumsal yaplar hemen hemen btnyle deiime uramaktadr. Gei ailesi, byk aile zelliklerini koruyan ancak beklenti ve umutlaryla kk aile zelliklerini de zmsemeye alan zgn bir kimlikle varln srdrmektedir. te yandan kr kent arasndaki farkl yaam, kr ailesinin kent ailesine dnflm srecinde Gecekondu Ailesi denilen gerek aile ii iliki gerekse toplumla iliki boyutunda eitli sorunlarla karlaflan yeni bir aile tipini oluturmaktadr. Bu aile bir taraftan kr ailesinin alkanlklar, tutumlar ve deer yarglaryla evrili dier taraftan kent yaflantsnn etkisinde kalan bir aile tipidir. Ne tam anlamyla kr ailesinin ne de kent ailesinin zelliklerini tamaktadr. Her iki aile tipinin zelliklerini bir arada gstermekte ve gei halindeki topluluk koullarndan etkilenmektedir. Bylece tam anlamyla krsal yaam alkanlklarndan bir baka ifadeyle kyllkten kurtulamayan, te yandan kentli olmaya zenen tutumlar sergileyen bir aile tipi sz konusu olmaktadr.
Gecekondu ortamnda ve kasabalarda grlen gei ailesinde; byk ve kk ailenin eitli tiplerine de rastlanmaktadr. nk gei ailesi byk aile ile kk ailenin krlma noktasn oluturmaktadr. Gerek gecekondu gerekse kasabadaki aileler arasnda da ekirdek, paralanm ve tamamlanmam aile gibi alt gruplarn zelliklerini yanstan aileler de bulunmaktadr.

Gecekondu Ailesi
Trkiyenin gndemine 1950 sonrasnda giren ve 80li yllardan itibaren kendini iyice hissettiren, 90lara varldnda ise artk lkenin sosyal, siyasal ve ekonomik yapsn dorudan etkileyebilecek llere varan gecekondulama, gnmzde hem nicel hem de nitel bykl ile bal bana bir sorun alan olmutur. Bugn artk her yl stanbula yaklak bir Anadolu kentinin (500 bin kii civarnda) eklenmesi boyutuna ulaflan gecekondulama, kendine zg kltr, yaplamas, sosyal, siyasal ve ekonomik ilikileri ile ncelikli olarak gndemde yer almaktadr. Kent, gecekondu ve aile ile ilgili eitli aratrmalarda gecekondu mahallelerinin baka bir ifadeyle kr-kentlerin kent kltrne ters dflen yaam biimlerine ramen daha nce de deinildii gibi kentle btnlemede bir tampon mekanizma grevi stlendii de gzlenmektedir. Endstriyel i yaratma kapasite ve rgtlenmesini tam anlamyla gerekletirememi gelimekte olan lke kentleri, g yoluyla kabul ettii krsal nfusu zmTrkiyede krdan kente gn dourduu ynlama srecini yaflayan genler; kent evresini hzla saran gecekondu kuanda oturmakta, bir taraftan kr zelliklerini kente tamaya alan te taraftan kent zelliklerine uyum salamak zorunda kalan krla kent arasna skm, yaamlarnda zaman zaman kente tepkiyi, zaman zaman da kr zlemi sergileyen yeni bir alt kltr oluturmulardr.

56

Aile Sosyolojis i

Krsal-kentsel etkileim sonucu ortaya kan byk kentlerin fiziksel ve sosyal koullar yeterli olmayan yerleim birimlerinde kendine zg bir yaam biimi gelitirmi aileler gecekondu ailesi olarak tanmlanmaktadr (Gke, 1976: 11).

semekte glk ekmektedir. Ksa dnemde youn gmen aknna urayan belirli kent merkezleri krsal kesimin bir uzants grnmnde olan gecekondularla bir kuak gibi sarlmaktadr. Gmenlerin yaflad gecekondu alanlar, ky kltrnn ve krsal yaama modelinin gmenlerce yeniden retilmesine ya da korunmasna imkan vermektedir. Ancak btn bunlara karn, krsal yaam biimi belirli bir sre sonra direncini kaybetmektedir. Bu durum zellikle gecekondu ailelerinde daha da arpc olarak kendini gstermektedir. Krsal bir toplumdan kentsel bir topluma gei toplumsal yaamn her cephesinde byk lde deiiklikler meydana getirmektedir. Fiziki evrenin deime- si, ekonomik organizasyonun yeni ekiller almas yannda kentlemenin kltre, sosyal dzene, insann dflnsel ve duygusal yapsnn deimesine dolaysyla da davran ekillerine kanlmaz etkileri olmaktadr (Kasapolu v.d., 1995). (Ailenin evre Eitimindeki Rol konusunda yaplm bu alma, davranlarn eitim ve zellikle aile eitiminden etkilendiini gstermektedir). Bu durumda gecekondu ailesinin yapsal ilikileri zerinde nemle durmak gerekir. yelerinin sadece yetersiz koullarda yaamann tesinde birey olarak ekonomik, sosyal ve psikolojik birtakm sorunlarla kar karya olduu gzlenmektedir. Yaplan eitli gecekondu aratrmalaryla da bu gzlemler dorulanmaktadr. Apartman-gecekondularda da aile ii ilikiler yapsal mekanizmann bu ynde ilediini gstermektedir. Gecekondu ailesi demografik yaps ile de krsal ve kentsel aile arasnda bir konum sergilemektedir. Gerek ailedeki kii says yani hanehalk bykl gerekse evlilik ya ortalamalar bu konuda verilebilecek nemli verilerdir. te yandan bu veriler deiim srecinde olan gecekondu ailesinin demokratiklemesinde, zellik- le toplumsal katlm ve demokratik deerlerin benimsenmesinde nemli bir sosyal gsterge saylabilir. Trkiyede alan aratrmas 1988de yaplm bir gecekondu almas (DPT, 1991: 26) sonularna gre ortalama hanehalk bykl krsal blgelerde 5.57, kentlerde 4.61dir. Bylece lke ortalamas 5.21 olmaktadr. 1992 itibariyle gecekondularda bu oran 5.40 olarak saptanmtr. Bat Anadoluda dflk olan hanehalk ortalamas Douya ve Gneydouya gidildike art gstermektedir. te yandan kentte kal ya da kentte yaam sresi uzadka bu oranda azalma grlmektedir. Ailelerin yaklak %85i sosyolojik anlamda ana, baba ve ocuklardan oluflan ekirdek ailedir. Gecekondu ailesinde yafl ortalamas 27.4tr. Bu oran gecekondu ailesinin ok gen bir nfus yapsna sahip olduunu gstermektedir. Kentte yaam sresi uzadka yafl ortalamasnda da ykseli gzlenmektedir. Gecekondu ailesinin eitim dzeyi dflktr. Birinci sray % 46 ile ilkokul mezunlar almaktadr. Gecekondu ailelerinde yksekokul mezunu sadece % 1.8dir. Diplomasz ortalamas % 32 iken, kadn nfusta bu oran % 40lara ykselmektedir. kinci kuakta bir baka anlatmla ocuk ve genlerde birinci kuaa kyasla eitim dzeyinde ykselme grlmektedir (Kasapolu, 1994: 295-302). Gecekondu ailesinde ortalama evlenme ya 20.6dr. Genellikle kadnlar 18, erkekler ise 22 yafl civarnda ilk evliliklerini yapmaktadr. flgcnn deimesi ve eitlenmesi ile birlikte kentsel kurumlardan yararlanma artmaktadr. Gecekondu ailesinde igcne katlmn genellikle fabrika ve imalathane iilii, kk giriimcilik, hizmet sektr ve marjinal kesimde younlat

3. nite - Trk Toplumunda Aile Y a ps

57

grlmektedir. Kadnn d piyasayla ilikisi olduka snrl kalmakla birlikte para ba i olarak evde alma ve igcne katlma giderek artmaktadr. Evde pazar iin retim olay hemen hemen yok denecek kadar azdr. Taksitle al-veri tketim srecinde bavurulan yaygn bir alkanlk haline gelmitir. Gecekondu ailesin % 70nin hanehalk kolaylklarna (ara ve gere) sahip olduu grlmektedir (zer,1994: 303-312). Konut tr olarak baheli ev istei ar basan gecekondu ailelerinde sorun alt yap eksikliklerinde toplanmakta olup, zellikle salk oca hizmetlerinden yararlanamama da yaygn olarak grlen bir husustur. alan kesimin te ikisinin sosyal gvenceye sahip olmas kentlileme srecinin nemli admlarndan bir tanesidir. Gecekondu ailelerinin sosyal bakmdan da kentlileme srecinin iine girdikleri zellikle aile ii ilikilerde eitim dzeyi ykseldike kadnn stats ve karar verme srelerine katlmnda art gzlenmektedir (Acar, 1994: 313-324). Akrabalk, hemflerilik ve komfluluk ilikileri youn ve gldr. Akraba evlilii azalmakta, i kmelemesi ile komfluluk ilikileri artmaktadr (GneflAyata, 1994: 325-340). Balk parasna kar bir tutum gelitirildii ve aile planlamasna olumlu bakld gzlenmektedir. Gecekondu ailesinde dayanma srmekte ve zlme grlmemektedir. Ekonomik skntlar vardr. Ancak aile yeleri arasnda alan, gelir getiren orann giderek artmas bu skntlar belirli ltlerde dengelemektedir. leriye ynelik gelir ve gvence istekleri yaygndr. Beklenti dzeyindeki deerlerde deime olmay eitim dzeyinin dflkl ile snrl kalmaktadr. Akrabalk dayanmas gecekondu ailesinin en gl yandr. Komfluluk evresi ile akmas da geleneksel yaam tarznn srdrlmesinde etkili olmaktadr. te yandan adafl rgtlere katlm ok snrl, hemen hemen yok denecek kadar azdr. Akraba ve komfluluk ilikileri iinde bir eit kapal bir birim (cemaat-topluluk) oluturarak kendi iinde tutarl, ancak kent ailesinin alm alanlaryla akmayan bir grnt sergilemektedir. Bu balamda gecekondularda aile yaps incelenirken ortaya kan veriler gecekondu ailesinin kent ailesinin bir alt grubu olduunu dflndrmektedir. Bu ynde kentli toplum kategorisinin yeniden sorgulanmas gerekir. Mekansal bir snamadan hareketle kentte ortaya kan farkl aile yaplarndan rnekler veriniz. Bu tr bir snama kentli aile yapsna kresel bir grfl as getirecek ve gecekondulardaki yapsal zelliklere gre gtrlmesi gereken hizmetlerin nemini daha ak ve kesin hatlarla ortaya koyacaktr. Birlemi Milletlerin 1994 Aile Yl slogan Aile toplumun yreindeki en kk demokrasi birimidir cmlesinde ifadesini bulmutur. O halde toplumun en kk birimindeki aileden bafllayarak okulda, i ve alma yaamnda ve ynetimde insan haklarna dayal demokratik dnce ve uygulama yaygnlatrlmaldr. Eitim dzeyinin ykselmesi bir baka deyile okur-yazar orannn artmas ve i yaamna katlm demokratikleme srecinin vazgeilmez koullarndandr. Trk toplum yaps gerek aile gerekse ynetimde otoriteyle btnlemi kltrel rn-

Aile bir toplumsallama arac olarak demokratiklemeye katk yapar. Ailenin demokratiklemesi toplumun demokratiklemesi demektir. te yandan eitim sistemine demokratikleme yanstld lde ailenin demokratiklemesi de kendiliinden gerekleecek ve demokratikleme bilincinin yerlemesine katk verecektir.

SIRA SZDE

3
Demokratik davrann aile iinde yaama geirilmesi gerekir. Adalet, eitlik, insan haklar, dayanma, sevgi, zveri gibi kavramlar aile iinde retilir ve benimsetilirse salkl bir topluma doru yol al kendiliinden gerekleir. Bu noktada gecekondu ailesine eitli rgtler ve programlar araclyla ulalarak gei dneminin sorunlarnn almasnda yardmc olmak gerekir.

58
zellikle okul-aile birlikleri, toplum merkezleri ve benzeri yerlerdeki etkinliklere katlmak ocuk ve genler iin olduu kadar ebeveynler iin de demokratik deerlerin benimsenmesine yol aacak bir ortam oluturur.

Aile Sosyolojis i

tleri bnyesinde barndrmaktadr. zellikle geleneksel aile modeli ve uzants olarak hiyerarik ynetim modeli demokratikleme ilkeleriyle badamamaktadr. ocuk ve genlerin aile ii kararlara katlmalar konusunda ana-babalarn bilinlendirilmesi Ailenin yetikin yelerinin aile dndaki rgtlere katlmlarnn salanmas, Kadnlarn alma hayatna katlma fikrinin topluma benimsetilmesi ve benzeri konularda eitim programlaryla aile ii demokratik ilkeleri yaama geirmek iin gecekondu ailelerine destek salanmaldr. Gei ailelerinden birisi olan Taygeldi Ailesini tanmlayarak zelliklerini yaznz.

SIRA SZDE

4
Evlenebilecek yalarda hem kz hem de olu bulunan iki ailenin karlkl olarak kz ve oullarn evlendirmeleriyle kurulan aile ekline berder ailesi denilmektedir (Beiki, 1969, Balaman, 1975).

Berder Ailesi
Balk usulnn yaygn olduu blgelerde grlen bir aile tipidir. Bu bakmdan ekonomik koullarla ekillendii sylenebilir. Bu durumda iki aile balk masrafndan kurtulmakta daha dorusu bu ekonomik sorun deiim (takas) usulyle zlmektedir (Tanyol, 1932: 66). Dou ve Gneydou Anadoluda rastlanan bu aile tipinde kz ve oullarn evlendiren aileler arasnda anlamazlk ve geimsizlik ok olmaktadr. zellikle kzlarna iyi muamele yaplmyorsa gelinlere de huzur verilmez. Ayrca evlendirilen iftlerden birinin lm ya da boanma nedeniyle ayrlmas dier iftin ilikilerini de etkilemektedir. Bu bakmdan olduka kark sorunlara sahip bir aile eklidir. Balk sorununa zm yolu getiren dier iki tip evlenme biimi de Anadolunun eitli blgelerinde grlmektedir. 1) Levirat (yenge ile evlilik): Kocas len kadnn kaynbiraderiyle (kocann erkek kardei) evlenmesi, 2) Sororat (baldzla evlilik): Kars len kocann baldzyla (karsnn kz kardei) evlenmesi. Bu tip evlenmeler hem balk konusunda tasarruf salamakta hem miras blnmelerini nlemekte hem de babasz ya da annesiz kalan ocuklarn yabanc ellerde ezilmesi sorununu ortadan kaldrmaktadr. Evli bir erkein, erkek kardeinin lm halinde yengesiyle evlenme zorunluluu birden fazla kadnla evlenmeye yol amaktadr. Yasalara aykr olmakla beraber geleneksel yapnn zellikleri bu uygulamada etkin olmaktadr. Ender olmakla beraber kayn- peder gelin evliliine de rastlanmaktadr. Olu len baba evlendirebilecei baka olu yoksa geliniyle kendisi evlenmektedir. Gelin kaynanasna ortak (kuma) olmakta bylece yenge ile evlilikte olduu gibi yasal olmayan ve ok kadnla evlilie geilmektedir. Baba olunu gelin de eini kaybetmitir. Her ikisi de kendilerine en yakn olan kiiyi kaybetmekten dolay iinde bulunduklar bunalma ramen yeni bir evlilik yapmak durumuyla kar karyadr. Bu evlilik taraflar iin olduu kadar yakn evre iin de byk sorunlar yaratmaktadr. Kaynpeder gelinin kocas, torunlarnn babas, gelinde kaynpederinin kars olmaktadr. Genellikle varlkl ailelerde grlen bu evlenme tipleri miras blnmesini nlemek, torunlar aile iinde muhafaza edebilmek, gelin iin denmi baln deerlendirilebilmesi yani gelinin insan gc olarak retimdeki katksn devam ettirmek amacyla yaplmaktadr. Bu dnce biimi yani retime katkda bulunacak insan gcn kaybetmeme eilimi torunlar iin de geerlidir.

3. nite - Trk Toplumunda Aile Y a ps

59

Evlilik biimlerinde blgesel bir takm farkllklar olabilecei gibi sosyoloji literatrne girmemi, aratrmaclar tarafndan saptanmam eitli biimlerin de varl olasdr. te yandan toplumsal ve ekonomik yapyla yakndan ilikili olan aile ve evlenme biimlerinin toplumsal deimeye paralel olarak zamanla deiiklie uramalar da sz konusudur.

TRKYEDE ALENN GENEL GRNM

AMA

Trkiyede ailenin genel durumu hakknda deerlendirme yapabilmek.

Trkiyede 1990 yl itibariyle yaklak 57 milyon nfusun % 59.1i kentsel alanda, % 40.9u da krsal alanda yaamaktadr (DE, 1990). Nfus art hznn yksek oranda (% 21.7) gereklemesinin toplumsal gelime ve ekonomik byme zerinde olumsuz etkileri bulunmaktadr. 2000 saym sonularna gre Trkiyede yaklak 68 milyon olan nfusun % 64,9unun kentlerde, %35inin krsal alanda yaflad ve nfus art hznn da 18.28 olduu saptanmtr. TKin 2010 Adrese Dayal Nfus Kayt Sistemi (ADNKS) sonularna gre ise yaklak 74 milyon olan nfusun %76.3 kentsel alanda %23.7si de krsal alanda yaamaktadr. Genel nfus art hz 15.9 iken kentsel alanda nfus art hz 25.2, krsal alanda ise 13.4tr. Verilerden, on yllk son dnemde de Trkiye genelinde nfus art hznn azalmasna ramen krsal alandan kentsel alana gn devam ettii anlalmaktadr. 1940l yllardan bafllayarak giderek hzlanan tarmsal yapdaki deiim (makineleme, toprak mlkiyetinde kutuplama vd.) krsal alanda bafllayp kentlere ynelen i g hareketlerine yol amtr. Nfus hareketleri ile birlikte ailenin yaam biimlerinde, evlenme, dourganlk ve eitim durumunda ortaya kan deiiklikler Trk ailesinin yeniden yaplanmasna neden olmutur. inde bulunduu yapya gre farkllk gsteren aile, Trkiyede eitlenen tipleriyle bir mozaik oluturmaktadr. Trkiyede aile kompozisyonuna bakldnda, geleneksel byk aileden bafllayp, adafl kk aile ve tek ebeveynli ailelere kadar eitlenen farkl aile tipleri ile karlalmaktadr. Trkiyede 1990 Genel Nfus Saymna gre hanehalk says toplam 11.188.636dr. 1993 Gecekondu Aratrmasna gre (Gke vd., 1993:59) ortalama hanehalk bykl 4.9 olup krsal kesimde 5.4 kentte ise 4.2dir. Ortalama hanehalk bykl 1975ten bu yana giderek azalmaktadr. Her iki aratrmada da bu durum dorulanmakta, hanehalk ortalamas 5.2den (Alan almas 1988 de) 4.9a (Alan almas 1992de) dmfltr.
Say Tek kiilik haneler ki kiilik haneler kiilik haneler Drt, befl kiilik haneler Alt, yedi kiilik haneler Sekiz ve daha fazla
*

Krsal% 1.72 10.42 10.80 33.80 23.12 20.08

Kentsel% 3.02 14.07 18.15 43.53 15.27 5.96

Trkiye Ortalamas % 2.4 12.5 14.0 40.0 19.0 12.0

Tablo 3.1 Hanehalk Bykl*

Tablo Trkiye Aile Yaps Aratrmas DPT 1993 verilerine dayanlarak hazrlanmtr (Veriler 1988 yl itibariyle toplanmtr).

60

Aile Sosyolojis i

Glerle ailelerin krdan kente akt lkemizde nfus, kentlerde younlamakta, kra gidildike bu younluk azalmaktadr. Kentlerde hanehalk says 6.705.503 iken, bu say krlarda 4.025.510a dmektedir. Ayn ekilde hanehalk byklklerinde de krsal kesimde saysal ounluk gzlenmektedir (Tablo 3.1). Alt ve daha fazla sayda hanehalk oran krsal kesimde 43.20 iken kentte bu oran 21.23tr. te yandan tek kiilik haneler de kentsel kesimde art gsterirken krsal kesimde azalmaktadr. Ayrca bat blgelerinde ve kentsel kesimde oturanlarn daha az sayda ocuk sahibi olmay tercih ettii gzlenmektedir. Ailelerdeki ocuk says, okur-yazarlk durumu, yerleim yerinin zellii ve sosyoekonomik duruma gre farkllk gstermektedir. Trkiye genelinde 1980 ylnda ortalama 3.41 olan dourganlk hz 2000 ylnda 2.53e, 2010 ylnda da 2.11e dmfltr. TK tarafndan yaplan nfus kestirimlerinde dourganlk hznn giderek daha da dflecei ve 2025 ylnda 1.97ye ulaflaca ngrlmektedir (TK, 2010b:93). Trkiye genelinde 1993 (Tablo 3.1) ve 2000 ylna ait (Tablo 3.2) hanehalk bykl verileri karlatrldnda tek kiilik hanelerin yaklak %3 orannda artt grlmektedir. Ayrca, toplam olarak bakldnda 1993te ve daha az kiiden oluan hanelerin orannn %28.9 iken bu orann 2000de %36.3e ykselmesi, hanehalknn giderek kldn gstermektedir. Tablo 3.3teki veriler de bu yorumu destekler niteliktedir.
Tablo 3.2 2000 Nfus Saymna Gre Hanehalk Bykl Hanehalk Bykl Tek kiilik haneler ki kiilik haneler kiilik haneler Drt kiilik haneler Befl ve daha fazla TOPLAM Say 803 120 2 097 823 2 578 281 3 534 911 6 055 958 15 070 093 % 5.3 13.9 17.1 23.5 40.2 100

Yzdelik oranlar, toplam hane saysndan hareketle yazar tarafndan hesaplanmtr.

Hanehalk says ve ortalama hanehalk bykl Trkiye genelindeki dalmda yllara gre hanehalk says artmakta ancak hanehalk bykl giderek azalmaktadr. Bu da ekirdek ailenin arttn hanehalk saysnda da dflfln olduunu gstermektedir.
Tablo 3.3 Yllara Gre Hanehalk Bykl Yllar 1980 1990 2000 Hanehalk says 8.522.499 11.188.636 15.070.093 Hanehalk bykl 5.32 4.97 4.50

Baflbakanlk Aile ve Sosyal Aratrmalar Genel Mdrl ve TKin 2006 ylnda birlikte yapt Aile Yaps Aratrmas verilerinden de, Trkiyede ekirdek aileye doru bir geiin sz konusu olduu anlalmaktadr (Tablo 3.4).

3. nite - Trk Toplumunda Aile Y a ps

61
Tablo 3.4 Aile Biimleri Kaynak: Aile ve Sosyal Aratrmalar Genel Mdrl ve TK, Aile Yaps Aratrmas 2006, http//:www.tuik.gov.t r/(03.05.2011).

Aile Biimi Tek kiilik hane halk Geni aile ekirdek aile Dier hanehalk TOPLAM

% 6 13 80.7 0.3 100

Trkiye genelinde hanelerin %80.7si ekirdek aile, %13 geni aile, %6s ise tek kiilik hanehalkndan olumaktadr Trkiye genelinde yaam koullar bakmndan kr/kent farkllnn hala ok yksek oluunun gn temel nedenlerinden biri olduunu unutmamak gerekir. Bunun bir gstergesi de hanehalknn sahip olduu tketim mallardr (Tablo 3.5).
Dayankl Tketim Mal Buzdolab Gazl ya da elektrikli frn Bulak Makinesi amar Makinesi t Elektrik Sprgesi Televizyon Video Kamera CD alar Telefon Cep Telefonu Bilgisayar Dizst bilgisayar Masast bilgisayar Yukardakilerin hibiri Hanehalk says 1998 Kent 96,2 77,0 22,4 76,1 77,7 94,8 14,3 40,7 19,8 80,4 17,9 6,0 1,5 5.497 Kr 86,7 47,5 3,3 36,9 38,0 84,1 3,7 18,9 5,0 9,7 3,5 0,4 4,4 2.562 Toplam 93,2 67,6 16,4 63,6 65,1 91,4 10,9 33,8 15,1 77,0 13,3 4,2 2,4 8.059 Kent 98.5 83.0 43.5 95.4 92.6 91.3 96.3 13.2 38.8 44.7 65.6 94.8 14.0 35.0 0.1 7,866 2010 Kr 95.2 59.3 10.8 81.0 73.2 66.7 94.8 3.8 17.2 22.3 58.4 83.0 3.4 10.4 0.8 2,659 Toplam 97.6 77.0 35.2 91.8 87.7 85.1 95.9 10.8 33.4 39.1 63.8 91.8 11.4 28.8 0.3 10,525
Tablo 3.5 Krsal ve Kentsel Alanlarda Hanehalk Dayankl Tketim Mallarna Sahip Olu Oranlarnn Dalm* Kaynaka: 1) Salk Bakanl ve HNEE (1993). Trkiye Nfus ve Salk Aratrmas, Ankara: HNEE Yayn. 2) HNEE (2001). Nfus ve Kalknma: G/Eitim/Demog rafi/Yaam Kalitesi. Ankara: HNEE, s.79. 3) HNEE (2009). Trkiye Nfus ve Salk Aratrmas. Ankara: (http://www.hips.hac ettepe.edu.tr/06.05.2 011. 4) Birsen Gke (2007). Trkiyenin Toplumsal ve Toplumsal Kurumlar. 3.Bask, Ankara: Savafl Yaynevi.

1990 Genel Nfus Saym Sonularna gre 56.473.000 olan toplam nfus ierisinde, lke nfusunun % 37si 15 yafl altndaki grupla gen bir nfustan olumaktadr. 2010da ise15 yafl altndaki grubun oran %25.6ya dmfltr. Arlkl ortalama yafl 1985te % 25.5 iken 1990da % 26.4e ykselmitir. Yetikin yalardaki gn fazla olmas sebebiyle g alan kentsel yerlemelerde bu yafl daha da ykselmektedir. 12-64 arasndaki yafl grubunun tm nfusun % 60.4n oluturduu belirlenmitir. 2010 saym verilerine gre de 15-64 arasndaki yafl grubu tm nfusun

62

Aile Sosyolojis i

%67.1ini oluturmaktadr. alabilecek yataki nfus (12-64 yafl) krsal blgelerde yaflayanlarn % 58ini olutururken bu oran kentsel blgelerde % 62ye ulamtr (KSHM, 1994). Krsal blgelerdeki alabilir yafl grubunun dflk olmasnn nedenlerinden birisi yine krdan kente olan gtr. lkemizdeki kentte yaflayanlarn oran 1927 ylnda % 24 iken, 1990 nfus saym sonularnda % 59a 2000de yaklak % 65e, 2010da ise %76.3e ulamtr. Gnmzde toplumsal deime ve gelime srecinin aileye yansmas sonucu yeni kavram ve deerlerin ortaya kmasyla beraber ailenin yap ve ilevlerinde de deimeler gzlenmektedir. Trkiyede ailelerin medeni durumuna bakldnda, nfusun % 61inin evli nfustan olutuu grlmektedir. Giderek azalma eilimi gsteren evlenme oran 1990lara gelindiinde % 8.2ye 2000de ise % 7ye dmfltr. Bekar nfus oran ise % 34tr. Boanm nfus oran, 2000de % 1.6dr. Ei lmfl nfus cinsiyet asndan incelendiinde, % 7.5inin kadn ve % 1.2sinin ise erkek nfus olduu grlmektedir. Ei lmfl nfusun toplam nfus iindeki oran ise % 4tr. TKin 2010 verilerine gre ise 15 ve daha yukar yataki nfusun %64.3 evli, %27.7si hi evlenmemi, %2.4 boanm ve %5.6snn da ei lmfltr. Boanm ve ei lmfl olan nfus cinsiyet asndan incelendiinde, 2010da boananlarn %2.3 erkek, %3.3 de kadndr. Ei lmfl olanlardan ise %2si erkek, %9.2si de kadndr. Gerek 2000 gerekse 2010 verilerinde hem ei lmfl hem de boanm olan kadnlarn oranlarnn erkeklere gre daha fazla olduu anlalmaktadr (Tablo 3.6).
Tablo 3.6 Cinsiyete Gre Medeni Durum Kaynak: 2000 Genel Nfus, D.i.E., s. 156.; 2010 Adrese Dayal Nfus Kayt Sistemi, TK, s. 12-13. 2000 Medeni Durum Hi evlenmemi Evli Boanm Ei lmfl Bilinmeyen Toplam
2

20102 Toplam (%) 34 60 1 4 0.3 100 Erkek (%) 31.7 64 2.3 2 100 Kadn (%) 23.5 64 3.3 9.2 100 Toplam (%) 27.7 64.3 2.4 5.6 100

Erkek (%) 38 59 0.7 1.2 0.1 100

Kadn (%) 30 61 1.4 7.5 0.1 100

Yzdelik oranlar TKin yasal medeni durum ve cinsiyete gre nfus verilerinden hareketle yazar tarafndan hesaplanmtr.

Trkiye nfusunun % 61inin evli olduu saptanan 2000 nfus saymnda, evliliin gereklemesinde farkl yaplanmalar gzlenmektedir. rnein lkemizde evlilik biimine bakldnda, akraba evliliklerinin yzdesinin olduka fazla olduu grlmektedir. Bebek lmlerine etki eden faktrlerden biri olan akraba evlilikleri lkemizde krsal blgelerde % 25 orannda iken kentsel alanlarda biraz dflfl gstererek % 16lara inmektedir. Bat Anadoluda her 9.8 kadndan biri, Gney Anadoluda 3.4, Orta Anadoluda 4.5, Kuzey Anadoluda 9.6, Dou Anadoluda ise 3 kadndan biri akraba evlilii yapmakta olup bu uygulama sakncalarna ramen gelenekler dorultusunda halen srdrlmektedir. Aile ve Sosyal Aratrmalar Genel Mdrl ve TK tarafndan birlikte yaplan Aile Yaps Aratrmas 2006dan elde edilen sonulardan bazlarnn verilmesi 2000 yl ile karlatrma yaplabilmesi asndan yararl olacaktr. Buna gre (Aile ve Sosyal Aratrmalar Genel Mdrl ve TK, 2006:8):

3. nite - Trk Toplumunda Aile Y a ps

63

Trkiye genelinde 18 yafl ve zeri yata evli bireyler iinde akraba evlilii yapanlarn oran %20.9dur. Gneydou Anadolu Blgesinde ise evli bireylerin %40.4 akraba evlilii yapmtr. Evlilik yapan kadnlarn %58.7si, erkeklerin %58.2si ilk evliliini 18-24 yafllar arasnda yapmtr. lk evlenme ya kr-kent arasnda anlaml farkllk gstermektedir. Krsal kesimde 18 yafl alt evlilikler %24.6 orannda grlrken, kentsel alanlarda bu oran %16.9dur. Krsal kesimde 25-29 yafl aras evlilik oran %13.9 iken kentsel kesimde bu oran%19.7dir. Kadnlar yapm olduklar evliliklerin %36.2sinde grc usulyle ve ailesinin kararyla evlenirken erkeklerin %35.2sinin yapm olduu evlilik, kendi seimi ve ailesinin onayyla olmutur. Trkiye genelinde, evlenirken balk paras verilme oran %16.8dir. Krsal kesimde bu oran %25.5 iken, kentsel kesimde %13tr. Ailelerin, daha nceki yllarda yaplan aratrmalarda salk durumunda da olumsuzluklar saptanmtr. 1993 verilerine gre salkl doum oran % 76dr (Salk Bakanl ve HNEE, 1993). Salksz doum orann (% 24) etkileyen nedenlerden nemli bir tanesi evde doum yapma orannn yksek oluudur (% 40.2). Bebek lm hznn %o 43 olmas ve anne lmlerinin 100.000 doumda 132 olmas salk dzeyinin dflk olduuna ait ciddi gstergeleridir. Ancak bugn evde doum yapma orannn azald grlmektedir. HNEE tarafndan yaplan Trkiye Nfus Sal Aratrmas 2008 verilerine gre (2009:6166): Trkiyede aratrmadan nceki be ylda yaplan doumlarn yzde 90 bir salk kuruluunda gerekletirilmitir. Doumlarda kamu sektrne bal salk kurulular (%70) zel sektrdeki salk kurulularndan daha fazla kullanlmtr. Doktorlar ya da eitimli salk personeli tarafndan yaptrlan doumlarn oran tm doumlar iinde yzde 91dir. Trkiyede 1970lerin sonunda 4 ocuun zerinde olan toplam dourganlk hz,1980lerin sonunda 3 ocua dmfl; 1990l yllarda ise 3 ocuun da altna dflerek 2.6 ocuk dzeyinde duraanlamtr. Toplam dourganlk hznda 1990l yllarda gzlenen bu duraanlk, 2000li yllarda tekrar azalma eilimine girerek 2.16 dzeyine kadar gerilemitir. Bu sonular, Trkiyede toplam dourganlk hznn son on ylda (1998-2008 dneminde) yzde 18 azaldn gstermektedir. Daha uzun dnemli bir karlatrma yapldnda, Trkiyede son otuz ylda (1978-2008 dneminde) toplam dourganlk hznn 4.33den 2.16ya dflt, yani dourganlk hznn yaklak olarak yar yarya azald grlmektedir Trk ailesinin kesin olarak kk aile snfna girdii toplumumuzda, aileye bamllk yann oranlar incelendiinde, bamllk orannn saym yllarna gre 1970-1985 dneminde srekli azalma gstererek % 85.9dan % 71.8e dflt gzlenmektedir. Bu azalma eilimi 1990 verilerine de yansmakta ve % 64.6ya kadar inmektedir. 2000 yl iin bu oran 46.3tr. Gen bamllk orannn bat blgesinden douya gittike ykseldii grlmektedir. Son yllardaki bamllk ya orannn azalma eilimine girmesi lkemizdeki iktisaden faal olabilecek nfusun srekli arttn gstermektedir (KSHM, 1994). 1990 Genel Nfus Saym Sonularna gre alabilecek yataki nfus 38.586.000dr. Bunun 17.440.000ini igcne dahil olmayanlar oluturmaktadr. Geriye kalan 21.146.000 ise iktisaden faal nfus olup, istihdamda olanlara isizlerden oluan nfusu gstermektedir. flsizliin iktisaden faal nfusa oran % 7.4tr (KSHM, 1994). Saym yllarna gre 1955ten bu yana % 83.6 olan iktisaden faal nfus, 1970lerde % 64.94e inmi, 1990 nfus saymnda ise % 60.6 olmutur. ktisa-

64

Aile Sosyolojis i

TKin 2010 verilerine gre Trkiyede 15 ve zeri yafl grubunun isiz oran %11.9dur. 15 yafl ve zeri kadnlarda isizlik oran %13, ayn yafl grubu erkeklerde ise 11.4tr. 1524 yafl aras kadnlarda isizlik oran %23, erkeklerde ise %21dir (TK 2010a, http://www.tuik.gov.tr /06.05.2011).

den faal olan nfusun toplam nfus iindeki orannn azal, eitime devam eden gen nfusun artmasyla aklanabilir. ktisaden faal olan nfusun cinsiyet yapsna bakldnda, % 65inin erkek olduu grlmektedir. Geleneksel yapnn bir yansmas olarak, erkeklerin hanehalk reisi ve aileyi geindiren, evin ekmeini getiren olarak kabul edilmeleri ve bu dorultuda toplumun onlar zerinde oluturduu sosyal ve ekonomik bask sonucu bu oran olduka yksektir. Kadnlarn istihdam alanndaki durumuna bakldnda ise % 74.7sinin cretsiz aile iisi olarak alt grlmektedir. Trkiye iin saptanan bu yksek oranl cretsiz aile iilii stats, krsal ve kentsel yerleimlere ynelik ayr deerlendirmeler yapldnda, kentte yaflayan kadnlarn lehine azalma grafii sergilemektedir. Kadnn kentte igcne katlma orannn kra gre ok dflk olmas, kadnn bu defa bir baka mekanda, evde ev kadn olarak cretsiz aile iisi stats kazanmasna yol amtr. lkemizdeki hanelerin yaklak te birini oluturan gecekonduda alflan kadn oran sadece % 14.2dir ( Gke v.d., 1993). ktisaden faal olan nfusun iktisadi faaliyet kollarna gre dalm incelendiinde ise, Trkiyedeki ailelerin hangi alanlarda younlukla alt grlmektedir. ktisaden faal olan nfus 1955 ylnda tarm sektr iin % 77 iken bu oran 1990 ylnda % 50ye dmfltr. Ayn yllar arasnda sanayinin pay % 8den 19a, hizmetlerin pay da % 9dan % 31e ykselmitir. Tarmn ekonomideki rol sanayileme ve kalknma srecindeki iyilemelere bal olarak azalmakla birlikte bafl- ta snai olmak zere yatrm miktarlarnda gerek srekliliin salanmamas gerek- se tarmsal yapy hzla deitirecek yatrm miktarlarnn yeterli dzeye ulatrlamamas, tarm kesimindeki igc fazlasnn tarm d kesimlerce istihdam edilememesine neden olmaktadr. Trkiyede istihdamdaki temel sorun, yeterince sanayileememe ve hzl nfus art sonucu oluan emek arz fazlasdr. Gelecek asndan i gn byk hacimde olmas ve informal sektrn istihdam iinde byk bir yer tutmas da bu temel sorunun yan sonular itibariyle byk nem tamaktadr. Gnmzde retim teknolojilerindeki deiim, igc talebinin biiminde de deiime neden olmaktadr. flgcnn niteliksel yapsnn gstergelerinden en nemlisi eitim dzeyidir. Devlet statistik Enstitsnn 1990 yl saym sonularna gre, igcnn % 14.6s okur-yazar olmayan, % 8.1i okur-yazar olup ilkokul mezunu olmayan, % 56.3 ilkokul, % 7.2si ortaokul ve lise, % 4.6s yksekokul mezunudur. 2000 yl Nfus Saym sonularna gre 12 ve daha yukar yatakilerin igcne katlm oran % 55 olup, erkek nfus iin bu oran % 71, kadn nfus iin ise % 40tr. Erkek ve kadn nfusunun igcne katlma oranlar yafllara ve yafladklar alana gre ciddi farkllk sergilemektedir. Erkek nfusun gen yalarda igcne katlm oran dflk dzeylerde kalmakta 20-44 yafllar arasnda ise en st dzeyde yer almaktadr. Kentteki bu saptama krda farkllaflarak 65 yana kadar igcndeki yerini korumaktadr. Kentte yaflayan kadn nfusun yafla gre igcne katlma oran tm yalarda erkek nfustan ok afla dzeydedir. Krsal alanda ise kadn her yata yksek oranda igcne katlmakta ve 65 yana kadar bu katlm devam etmektedir. stihdamdaki erkek nfusun % 43 hizmet, % 33 tarm sektrnde almaktadr. alan kadn nfusun % 76s tarm sektrndedir. Krsal alanda istihdamdaki kadn nfusunun % 96s tarm sektrnde, kentte istihdam edilen kadn nfusunun ounluu ise hizmet sektrnde almaktadr (2000 Genel Nfus Saym: 171).

3. nite - Trk Toplumunda Aile Y a ps

65
Trkiyedeki ailelerin eitim durumuna bakldnda ise ailelerin 1935ten bu yana eitime verdikleri nemin giderek artt gzlenmektedir. 1935lerde okur-yazarlk oran % 19.2 iken, 1960larda % 39.5, 1970de % 56.2 ve 80li yllarda % 77.4e ykselen bu oran 1990 Nfus Saymnda % 80.4e, 2000 de ise % 87.3e ulamtr. Kadn nfusun okur-yazarlk oran % 80.6 iken bu oran erkek nfusta % 93.8dir.

flsizlik oran Trkiye genelinde 2000 Nfus saym sonularna gre %8.9 olup bu oran erkek nfusta %9.9a ykselmekte kadn nfusta ise % 7.2ye dmektedir. flsizlik oran le merkezlerinde l merkezlerinden daha yksektir (2000 Genel Nfus saym s. 172). flsiz nfusun byk ounluunu gen nfus oluturmakta- dr. flsiz nfusun % 61i 30 yandan kktr. Ancak kadn nfusun okur-yazarlk oran dikkatle irdelenmelidir. Bu oran diplomasz okur-yazarlar ykseltmektedir, ayrca ilk eitimin zorunlu olmas da bu orann yksekliinin bir gstergesi olarak kabul edilebilir. Ortaokul ve daha st eitim dzeyine gidildike kadnn eitimden yararlanma ve katlma orannn dflt gzlenmektedir. 2010 nfus verilerine bakldnda da kadnn eitim acsndan dezavantajl konumunun devam ettii grlmektedir (Tablo 3.7).
Eitim Durumu Okuma yazma bilmeyen Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen lkokul mezunu lkretim mezunu Ortaokul veya dengi okul mezunu Lise veya dengi okul mezunu Yksekokul veya faklte mezunu Yksek lisans mezunu Doktora mezunu Bilinmeyen Toplam Kadn 3.125.244 7.004.823 8.736.049 4.738.678 1.180.460 4.818.017 1.873.644 147.899 43.074 1.310.993 Erkek 700.400 6.443.661 6.973.926 6.081.367 1.946.744 6.556.319 2.692.405 217.892 70.788 1.471.078 Toplam 3.825.644 13.448.484 15.709.975 10.820.045 3.127.204 11.374.336 4.566.049 365.791 113.862 2.782.071

Tablo 3.7 Nfusun Eitim Durumuna Gre Dalm (6+ Ya2010) Kaynak: TK, 2010a.

32.978.881 33.154.580 66.133.461


Okul andaki kadnlardan okuma yazma bilmeyenlerin toplam nfus iindeki oran %4.7 iken erkeklerin %1.1dir. Dolaysyla okumayazma bilmeyen kadnlarn erkelere gre yaklak be kat daha fazladr. Okumayazma bilmeyenlerin toplam ierisinde ise %82si kadn, %18i erkektir.

Tm bu veriler nda Trkiyede ailelerin sosyal gvenlik sistemindeki yerlerine bakldnda, iktisaden faal nfusun ancak 1/3nn aktif sigortal olduu grlmektedir. Sigorta bamllk orannn % 3.9 olduu lkemizde, 3 milyondan fazla aile sosyal gvenlik sistemi dnda kalmaktadr (KSHM 1994: 38). lkemizde ailenin, zellikle sosyal gvenlik flemsiyesi altna girmemi muhta ve yoksun ailelerin, ekonomik kkenli sorunlarna zm getirmeyi amalayan uygulamalara arlk verilmelidir. Bu uygulamalar iinde, 14.6.1986 tarihinde yrrle giren Sosyal Yardmlama ve Dayanmay Teflvik Kanunu ve bu kanun ile kurulan vakar nemli grevler stlenmilerdir. Bunun yannda Trkiyede eit- li sosyal yardm uygulamalarnn varl da sz konusudur. Ancak ailelerin sosyal refahnn salanmas amacyla yrtlmekte olan sosyal yardm hizmetlerinin sistemletirilmesi, etkili ve yeterli bir biimde ileyiinin salanmas, zerinde nem- le durulmas gereken bir husustur. Toplumsal yapnn salkl bir biimde yrtlmesinde gelir dalm belirleyici bir fonksiyona sahiptir. Aile toplumsal yaamn temel bir kurumu olarak, gelir dalmyla yakndan ilgilidir. Trkiyede 11 milyonu akn hanehalkn oluturan ailelerin faktr gelirleri dalmnda birinci sray mteflebbis gelirlerin ald (% 57.6), bunu % 27 ile maafl ve cret, % 13.2 ile gayrimenkul, % 2 ile menkul kymet gelirlerinin izledii grlmektedir. Gelir trlerine bakldnda ise % 24 ile maafl-cret ilk srada, tarm gelirleri ikinci srada (%22.8) gelmektedir (DE, 1987). Ailelerin gelirleri ile tasarruf yapma ilikisi incelendiinde ise ailelerin % 68.6snn tasarruf yapmad saptanmtr. Gelir ve eitim dzeyi tasarruf eilimini etki-

66
Ailenin ekonomik adan bir retim birimi, sosyal adan toplumun temel ta, biyolojik adan toplumun srekliliini salayan bir konumda olduu dflnlrse, ailenin bu ilevlerini salkl bir biimde yerine getirebilmesinde ekonomik gereksinimlerinin karlanmas ve aile yelerinin sosyal gvenlik garantilerinin salanmasnn ne denli nemli olduu anlalr.

Aile Sosyolojis i

Birlemi Milletler Genel Konseyi, 8 Aralk 1989 ve 44/82 sayl kararyla, 1994 yln Uluslararas Aile Yl olarak ilan etmitir. Aile Yl ilan edilirken Konsey, temel etkinliklerin; ailelere toplum iindeki sorumluluklarn kavramalar iin destek vermek, sorunlarn ortaya konulmasna yardmc olmak ve zm aramak, temel insan hak ve zgrlkleri erevesinde kadn ve erkek arasndaki eitlik fikrinin desteklenmesi, eve ait sorumluluk kadar her iki cins iin istihdam olanaklarnn eit paylam gibi konularn gndemde tutulmas iin ilke karar almtr.

leyen en nemli belirleyicilerdir. Trkiyede tasarruarn en fazla gayrimenkul alm eklinde yapld ve en ok tasarruf yapan yafl grubunun da 30-59 yafl grubu olduu grlmektedir (DPT, 1992). Ailelerin eitim dzeyi arttka tasarruf yapma eiliminde art gsterdii gzlenmektedir. Gnmz Trkiyesinde ailelerin gelirlerinin byk bir blm tketim harcamalarna ayrlmakta olup tasarruf, ok snrl olmaktadr. Ortalama harcama eiliminin % 78.4 olduu Trk ailesinin ortalama tasarruf eilimi ise % 21.5lerde kalmaktadr. Kentlerde ve krsal alanlarda tasarruf eilimi ayrmakta, kentte % 13.7 olan bu oran krda artarak % 32.8e ykselmektedir (DE, 1987). Hanehalklarnn tketim gstergesi olarak kabul edilen gelirin harcand kalemlere bakldnda, kr ve kentte en yksek harcamann yapld dilimin gda olduu grlmektedir. Yiyecek btn gelir gruplarnda ilk sray alrken, bunu giyecek, konut gibi kalemler izlemektedir. Eitim, salk, kltr gibi giderlere ayrlan pay en dflk tketim harcamalarn oluturmaktadr (DPT, 1992). Trk ailesinin genel profili sergilendikten sonra, gelecekten beklentilerine bakldnda en nemli zlemin salkl yaam olduu grlmektedir. Bu konuda ikinci sray ocuklarn gelecei kaygs almaktadr (DPT, 1992). Genel zelliklerini yanstmaya altmz Aile, dier toplumlarda olduu gibi Trk toplumunda da zaman ierisinde deiikliklere uram ancak etkinliini ve nemini kaybetmemi bir kurumdur. Birlemi Milletler nsan Haklar Evrensel Bildirgesinde Aile, toplumun doal ve temel birimi olarak tanmlanmakta, ailenin toplum ve devlet tarafndan korunmas gereklilii zerinde durulmaktadr. T.C. Anayasasnn 41.maddesinde ise Aile, Trk toplumunun temelidir. Devlet ailenin huzur ve refah ile zellikle anann ve ocuklarn korunmas ve aile planlamasnn retimi ile uygulanmasn salamak iin gerekli tedbirleri alr, teflkilat kurar, ifadesi yer almaktadr. lkemizde ailenin toplumun temel ta olarak kabul edilmesi, bunun yasalar ve normlar tarafndan desteklenmesi sonucu aileye zel bir nem verilmektedir. Nitekim I. Befl Yllk Kalknma Planndan bu yana kalknma planlarnda, devletin dorudan veya dolayl olarak aile ile ilgili saptad tm politika, karar ve icraatlar deerlendirilmekte ve yeni politikalar gelitirilmektedir. Bu politikalarn yaama geirilmesi amacyla 1989da Baflbakanlk Aile Aratrma Kurumu oluturulmutur. Ancak aradan geen 15 yla ramen bu kurumun yasal konumu belirlenemedii iin etkin almalar yapt sylenemez.

TRK KADINI VE ADALAMA

AMA

Trk kadn ve adafllama konusunu tartabilmek.

Dnyann pek ok yerinde olduu gibi Trk toplumunda da kadn, yaamnn her dneminde kadn olmas nedeniyle ortaya kan eitli sorunlar zmek iin urafl vermektedir. Krsal kesimde cretsiz tarm iisi olarak alan ky kadnndan kentteki ev kadnna, fabrikadaki ii kadndan broda eli kalem tutan kadna kadar btn kadnlar almakta dolayl ya da dorudan retime katkda bulunmaktadr. alma koullarnn deiik oluu karlalan sorunlarn kapsam ve niteliklerini etkilemekle beraber temel sorun kadnn toplum iindeki yeri konusunda ortaya kmaktadr.

3. nite - Trk Toplumunda Aile Y a ps

67
Geleneksel toplumlarda cinsler aras iblmnn kesin oluu kadna sadece evinin kadn ve anas olma sfatn vermitir. Erkek ise, evin ekmeini getiren her ite son sz syleyen ve zihinlerde otorite kavramyla birlikte dflnlen bir tip olarak alglanmtr.

Yzyllardan beri kadn daima arka planda braklm, erkein zerinde sz sahibi olduu bir meta olarak dflnlmfl ve bu ynde dflndrlmeye olaanst aba gsterilmitir. Erkek snfsal konum iinde birinci snf, kadn ise ikinci snf vatandafl sayla gelmitir. Bu nedenle de kadnn toplumdaki yeri daima tartlagelen bir konu olmutur. Kadnn retime dorudan ya da dolayl katklar hibir zaman bamsz bir g olarak dflnlmemitir. Geleneksel krsal toplumdan bafllayarak gnmze kadar kadnn igcnden tarlada, bada, bahede ve evde eitli biimlerde yararlanlm, ancak grd hizmetler ynnden erkee kyasla genellikle arka planda saylm ve ekonomik gc yardmc bir g olarak kabul edilmitir. Kadnn rettiine, fizik gcne ek olarak bilgi ve beceri katmaya bafllamas orannda ekonomik gc artm, sesini ve ekinliini duyurmaya bafllamtr. nsanln geliimini birlikte salayan, birlikte yrten ve birbirlerini her alanda tamamlamalar toplumsal dzen bakmndan zorunlu olan kadn ve erkei farkllklarndan deil, benzerliklerinden hareket ederek ele almak gerekir. Esasen toplumu insan esi ve toplumsal yapy da insanlar aras ilikiler oluturduuna gre toplum iindeki grev ve sorumluluklar ynnden kadn erkek arasnda ayrm yapmak sosyolojik adan hatal bir yaklamdr. Kadn erkek ayrm sadece doann her iki cinse tand ayrcalklar asndan ele alnabilir. Kadn ve erkei birbirinden soyutlayarak her ikisinin birlikte oluturduu toplumu ya da toplumsal ilikiler btnn anlamak olanakszdr. Bu nedenle kadnn adafllamas, toplumun adafllamas olgusu ile beraber ele alnp irdelenmelidir. Genellikle Trk kadnn adafllamas sz konusu olduunda gndeme derhal seme ve seilme hakk gelmektedir. Aslnda hemen hemen her konuda amzn gerisinde kalrken seme seilme konusunda bir ok batl lkenin nnde yer alyoruz. 1893te seme hakknn ncln Yeni Zelanda yapmtr. Onu srasyla skandinav ve baz Orta Avrupa lkeleri, 1920de Amerika, 1928de ngiltere, 1934te Trkiye, 1945te Fransa, 1952de Yunanistan, 1971de sve, 1976da Portekiz izliyor. Kukusuz seme ve seilme hakk ok nemli. Ancak yegane lt olarak ele alndnda adafllama srecinin hangi noktasna varlabilir? Kadnn adafllamas konusunda ncelikle toplum iindeki yerine bakmak gerekir. Toplumsal yap yani toplumdaki ilikiler btn iinde kadnn yeri, adafllap adafllaamadnn gstergesi olmaktadr. Trk kadnn tarihsel adan nemli dnem geirdii gzlenmektedir. 1- slamiyetin kabulnden nceki dnem 2- slamiyetin kabulnden sonraki dnem a- Tanzimata kadar olan Osmanl dnemi b- Tanzimat dnemi c- Kurtulu Sava ve Cumhuriyet dnemi Cumhuriyet dneminde kadnn toplumsal konumu incelenirken ilk iki dnemin etkileri aka kendini gstermektedir. Birinci dnemin olumlu, ikinci dnemin olumsuz etkileri, Cumhuriyet dneminde kadnn yeni bir kiilie brnmesine yol amtr (Gke, 1982). slamiyetin kabulnden nce Trk toplumunda kadn ve erkee eit deer verildii ve bu durumun retim alanna da yansd; ini ilemecilii, hal-kilim dokumacl gibi sanat eserlerindeki yazl kaynaklardan da aka anlalmaktadr. te yandan Ziya Gkalpin eitli yaynlarnda da (Doramac, 1982: 72-79) eski Trklerde kadn ve erkee eit deer verildiine dair kantlar sergilenmektedir.

Kadnn toplum iinde yerini alma abalar ekonomik gcyle dorudan ilikilidir. Bu durum zellikle toplumlarn sanayileme ve kentleme sreci iine girmeleriyle belirgin hale gelmitir. fl bulmak zere kente g, geim sknts kadnn da darda almak zorunda oluu, iliki ve alkanlklar geleneksellikten uzaklatrmtr. Ancak henz bu abalar kadn yllardr toplum iinde allagelen konumundan kurtaramamtr. zellikle cinsler aras stnlk yar gnlk yaamn her kesitinde kendini var kuvvetiyle duyurmaya bafllamtr. Bu belirgin durum evde aile yeleri arasnda, i alannda amirmemur ve patron-ii ilikilerinde aka gzlenmektedir. Ksaca eit olmayan bir yaplanma sz konusudur.

68

Aile Sosyolojis i

bni Batuta, Seyahatnamesinde; Trk kadnlarna toplum iinde nemli yerler verildiini, erkeklerle bir arada altklarn ve yemek yediklerini ve kadnlarn mertebesinin erkeklerden yksek olduunu, Trk sultanlarnn hatunlara sayg gsterdiklerini, ilk nce hatunu tutarak tahta oturttuktan sonra sultann oturduunu anlatmaktadr. Grenardn Trkistan ve Tibet adl eserinde de Ziya Gkalp ve bni Batutann grlerini dorulayan rnekler vardr. Trkistanda ifti; buday veya msrn elinden karmak istedii vakit karsyla beraber pazara gider kadn alveri ileri- ni kontrol eder. Mal kadn isterse, diledii fiyata satar. Ayrca kadnlar yalnz ola- rak da pazara giderler. Asyann baka tarafnda olup bitenin tersine olarak nian- lanan genler ou zaman birbirlerini uzun zamandan beri tanrlar. Bir kyde, bir mahallede beraber bymlerdir. Grenardn Mslman olan bu blgedeki incelemelerinde, zellikle kadnlara toplum iinde verilen yer ve haklar konusunda aratrmacnn da beklemedii sonularla karlalmtr. zetle tarihi belgeler slamiyetten nce Trk kadnn toplumda erkeklerle beraber yer aldn ve kiisel haklar bakmndan da iki cins arasnda bir ayrm olmadn gstermektedir. Kadnn devlet idaresinde yeri vardr. Birden fazla kadnla evlilik yoktur. Yaamda, giyimde ka-g gibi, arflaf, pee gibi alkanlklar da yoktur. slamiyetin kabul kadn haklarna eitli kstlamalar getirmitir. zellikle randa yaygn olan Zerdflt dininin etkisiyle slam dnyasnda kadn haklar daha ok kstlanmaya bafllanmtr. slamiyetin kabulnden sonra Trk kadnnn yaam ayr dnem itibariyle ele alnabilir.

Osmanl Dnemi
Osmanl Dneminde 1453 stanbulun fethi kadn yaamnda bir dnm noktas oluturmutur. 1453ten nce kadn-erkek ayrl pek yoktu. Trklerin ou tek eflliydi. mparatorluk sonras Bizansllardan harem kurumu rnek alnarak zellikle zengin kesimlerde yaama geirilmi bylece ok efllilik gndeme gelmitir. 16. yzyldan sonra da kadnlar yaygn olarak pee kullanmaya baflladlar. te yandan yine bu dnemde Trk kadn kentlerde salk hizmetlerinde, ticarette ve ev hizmetlerinde almlardr. Kaytlara gre Bursada yaplan bir aratrmada alanlarn % 35inin kadn olduu saptanmtr. Bu kadnlar ev temizlikisi, afl, terzi, dad ve fabrikalarda ii olarak almlardr. Krsal blgede ise; Osmanl mparatorluunun btn blgelerinde kyl kadn retime katlrd. Tarmla urar, hayvan bakar, kumafl-hal dokur, diki dikerdi. Yaamlar kentli kadnla karlatrldnda da dnk bir yaamd ve onlara kyasla daha zgrce hareket edebiliyorlard.

Tanzimat Dnemi
19. yzylda bafllayan batllama hareketi kadnlar da bir ok ynden olumlu bir ekilde etkilemitir. lk deiim eitim alannda olmutur. Evde zel eitim gren kadnlar yannda kzlara eitim veren okullar alm, kadn yazar ve retmenlerin de saysnda art olmutur. Bilinlenen kadnlar ilk kadn rgtn kurmu ve 1869da leri adl bir kadn dergisi karmlardr. 1895te Fatma Aliyenin kard kadn gazetesi ise olduka uzun mrl olmutur. Ancak yeniliki olmaktan ok geleneksellii savunan yazlar gazeteye hakimdi.

3. nite - Trk Toplumunda Aile Y a ps

69

20. yzyln banda ise kadn rgtleri kadnlar bilinlendirici almalara arlk verdi; konferanslar ve okuma yazma kurslar bafllatld. Bu dnemin en aktif ve nl kadn rgt Osmanl Kadnlarnn Haklarn Koruma Derneidir. fieriat yaamnn yumuatlmas ve kadn erkek eitlii konusunda, Ziya Gkalpin de nderliini yapt kadnlara erkeklerle eit haklar verilmesi gerektiini savunan almalar yapld. Kzlar Tp Okuluna sadece dinleyici olarak alnrken 1914te ilk kz Lisesi stanbulda ald. yl iinde lise says 3e ykseldi. niver- sitede kadnlar iin zel kurslar verilmeye baflland. 1914te kadn niversitesi ola- rak bafllayan etkinlikler 1920de genel niversite kapsamna alnd. Bylece 1921den itibaren kz ve erkek renciler beraber eitim grdler. 1917 Aile Hukuku Kararnamesi de dnemi iin olduka ileri saylabilecek bir yaklam ieriyordu. Nikah devlet memuru nnde yaplmaya bafllanm, kadna boanma hakk salanm, kadnlarn niversiteye kabul, devlet dairelerinde almas bu yllarda bafllamtr. slamiyet zerindeki yanl yorumlar nedeniyle iinde yafladmz yzyl bafllarna gelindiinde Trk kadn arfla, peeli, kafes arkasndan dnyaya bakan, ar pazarda al veriini yapamayan, ocuklaryla evinin dnda bir yerde yemek yiyemeyen, otelde eiyle birlikte kalamayan toplumun ve zellikle erkein istismar ettii bir varlk halindeydi. Kadn istemek, evlenmek, boamak erkee zgyd. Hakim karsndaki iki kadn bir erkek tana efldeerdi. Mirasta kzlar erkein yars kadar hak alrd.

Kurtulu Sava Dnemi


Trkiyenin geleceini tayin eden bu dnemde Trk kadnn nemli katklar olmutur. zmirin Yunanllar tarafndan igali ve stanbulun ngilizler tarafndan ele geirilmesi Trk kadnn da harekete geirmi, zamann lerici Kadnlar Dernei bir direni mitingi gerekletirmitir. Halide Edip Advarn nclnde kadn retmenler, kadn rgtleri, kz renciler ve tm kadnlar mcadeleye maddi ve manevi katkda bulunmutur. Anadolunun krsal kesimlerindeki kyl kadnlar cephane tayarak, yarallarn bakmn stlenerek yurdu yabanc igalinden kurtarma mcadelesinde aktif rol oynamlardr. Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasn izleyen devrim hareketleri eitli alanlara yneldii gibi aile ve kadn konusunu da kapsamna almtr. Cumhuriyetimizin kurucusu Mustafa Kemal siyasal savam kadar toplumsal savama da nem vermitir. Atatrk zellikle Trk kadnn iinde bulunduu durumu, Trk ailesinin sorunlarn bir toplumbilimci yaklamyla gzlemi ve Trk kadnnn toplum iinde gereken sosyoekonomik yerini almas ve bu konuda ortaya kan sorunlar bertaraf etmek zere byk aba sarf etmitir. Cumhuriyetin ilk yllarnda eitim alannda alnan kararlar, Latin alfabesinin kabul, okuma yazma seferberlii, medreselerin kapatlmas, retim birlii yasas, ilkretimin zorunluluu gibi uygulamalar tm nfusa ynelik olmakla birlikte kadn nfusunda toplum yaamna girmesine olanak vermitir. Kurtulu Savasn tm gcyle destekleyen kadn nfusa kar toplumdaki gler Atatrk ve arkadafllar gibi dflnmyordu. Cumhuriyetin ilanndan alt ay nce bu konudaki ilk deneme TBMMde yapld. Toplumun kadn konusundaki yaklamn gsteren bu olayn gen kuaklar tarafndan bilinmesinin doru olaca grflyle olay ksaca zetlenecektir. Mecliste milletvekili seim yasas grfllmektedir. Eskiden 50 bin erkek nfus iin bir milletvekili seilirken bu defa 20 bin erkek nfus iin bir milletvekili seil-

70

Aile Sosyolojis i

mesi neriliyor. Yani seimde kadn nfus dikkate alnmyor. Bolu Milletvekili Tunal Hilmi Bey nergeye itiraz ediyor. Nfusun yarsn oluturan kadnlar yok saymann mmkn olamayacan, onlarn da lke ynetiminde sz sahibi olmalar gerektiini sylyor. Meclis birden karyor, satamalar, hcumlar ierisinde tasarnn sahibi Hseyin Avni Bey Bu teklifi yapan arkadafllarmz kadnlk mevkiini de nazar itibare almlardr ama, her fleyin bir derecesi, bir vesile-i tekemml vardr. Teklifiler, kadnlarn tekemml edip, yani olgunlancaya kadar sayma girmemelerini kararlatrmlardr. diyor. Tunal Hilmi Beyin tm abalar sonusuz kalyor. Kadnlarn milletin bir ferdi saylmalar yani vatandalk haklarna kavumalar Meclis tarafndan engellenmitir. Trk kadnn nfus saymnda yok farz eden zihniyet 6 yl sonra kadnlarn belediye seimlerine katlmalar konusunda farkl bir tutum izlemi ve bu defa olumlu oy verilmitir. zellikle Atatrk toplumsal yaamda kadnla erkein ayn haklara sahip olmasn istiyor ve bunu salt szcklerle deil kendi davranlaryla da ortaya koymaa alyordu. Bu konudaki ilkeyi eit hak-eit grev olarak ifade etmiti. Kadn ve erkein batl gibi dflnmesini istiyordu. 1925 ylnda zmirde Cumhuriyet dneminin ilk balosu verilmitir. Bu baloda kadn erkek ilk defa bir arada eleniyor, dans ediyor ve bu hava ksa aralklarla Trabzon, Mersin, Bursaya yansyordu. Kuvvetli kiilii yakn evresindekileri de etkiliyor, batl giyim, dnce ve davranlar gnlk yaama giriyor ve alkanlk halinde toplumda yaygnlamaya balyordu. lk kez kadn-erkek Atann nikahnda bir arada olmutur. Ve evlenme rzas da konuklarn nnde Latife Hanmdan aracsz olarak alnmtr. Daha nceleri kadn, akrabalarndan birine veklet verir nikh o suretle erkekler arasnda kylrd. Bu konuda yasal deiiklikler 1926da Medeni Kanunun kabul edilmesiyle gerekletirilmitir. Bu kanunla ailede kadn ve erkee eit haklar verilmi, ok eflli evlilie son verilerek, imam nikhnn yerini resmi nikh almtr. Yine Medeni Kanunla kar ve kocann ayr ayr mal sahibi olabilmeleri, mirasn ocuklar arasnda eit olarak datlmas ngrlmfl ve aile yelerinin kiilik haklarn koruyucu hkmler getirilmitir. Daha sonra eitli yasalarla kadn haklarnda ilerlemeler kaydedilmi ve son olarak 5 Aralk 1934 ylnda seme ve seilme hakk da kendisine tannmtr. Aslnda bu hakkn kadnlara tannmasyla cumhuriyet tarihimizde demokrasiye ilk adm atlmtr. 29 Ekim 1923 saltanatn kaldrld ve lkemizin cumhuriyet rejimine getii tarihtir. Artk Trkiyeyi ynetecek kadrolar seimle i bana gelecek- ti. Ancak bu tarihlerde seimle oy kullanacak ve seilecek kiiler sadece erkekler- di. Yani rejim cumhuriyet olmu anma demokrasi gereklememiti. nk nfu- sun yars seebilmekteydi. 5 Aralk 1934de ise 1924 Anayasasnn ilgili maddesin- deki sadece erkekler ibaresi kaldrlarak nfusun ikinci yarsn oluturan kadnla- ra da lkeyi ynetmek iin aday olabilme ve oy verme olana saland. Demok- rasi bir katlm rejimidir. Salkl bir demokrasi her trl karar mekanizmasnda ka- dnlarn daha fazla yer almas ile mmkn olabilir (Gke, 2010: 16-19). 1961 ve 1982 Anayasalar da kadn-erkek ayrmn ortadan kaldrc bir biimde hazrlanmtr. ok zel hkmler dnda kadn-erkek kelimeleri her iki anayasada da kullanlmamtr. Bugn hukuk asndan Trk toplumunda kadnlarn erkeklerle eitliini engelleyen pek az neden kalmtr. Trk Medeni Kanunundaki evlilik birliinin reisi kocadr. Kadn kocasnn soyadn tar gibi maddeler dorudan eitlik ilkesini zedeledii ve ayrca mal ayrl rejimi de (Erkeklerin mal varl % 73, kadnlarn % 8dir) uygulamada kadnn aleyhine iledii iin deitirilmesi ngrlen ve bu konuda a-

3. nite - Trk Toplumunda Aile Y a ps

71

ba gsterilen maddelerdir. Medeni Kanunun yan sra Trk Ceza Kanunu, fl Yasas ve Trk Kanununda da kadn aleyhine baz hkmler yer almaktadr. Medeni kanunda yaplan deiiklerle bu engellerin bir ksm kalkmtr. Ancak bu yasal nedenlerin kalkm olmasyla kadnn sosyoekonomik statsnde erkee eit olaca sanlmamaldr. renim grmfl meslek kadnlarnn dnda bu eitlik gelecee ynelik bir beklentidir. te yandan yasalarn ngrd bir ok ak ve kesin hkme ramen kadnlarmzn pek az bir ksmnn, sahip olduklar bu haklardan yararlandklar grlmektedir. Yasalar bir st yap kurumu olarak kadnn toplumdaki ikincil durumunu deitirmek iin gerekli fakat yeterli deildir. Yasalarn etkili biimde uygulanmas salanabilirse kadnn toplumdaki konumunu deitirmeye ynelik admlar atlabilir. Trk kadnn toplum iindeki statsnn deimesi hem biimsel hem de ze ait birok elikileri beraberinde getirmektedir. lkemizde ilkrenimin zorunlu olmasna karn hala okuma yazma bilmeyenlerin oran 1990 Nfus saym sonularna gre % 19.50; 2010 Adrese Dayal Nfus Kayt Sistemi verilerine gre ise %5.7 gibi kmsenmeyecek bir dzeydedir. zellikle okula gnderilmeyen kz ocuklar nedeniyle okuma-yazma bilmeyenlerin oran krsal alanda daha da ykselmektedir. Bu sonu cinsiyet ayrm yaplmakszn ilkrenim mecburiyeti getiren yasann kentsel ve krsal, ounlukla da krsal yrelerde nfusu kapsamadn ve zellikle kadn nfusta ilerlik kazanmadn gstermektedir. te yandan 1995-1996 retim yl Milli Eitim Bakanl statistiklerine gre ilkokuldan mezun olan kzlarn yardan ou orta retime devam etmemektedir. Sekiz yllk ilkretim bu konuda atlm olumlu admlardan biridir. Kadnn alma hayatna katl biiminin oransal dflkl ile kadn emeine erkee kyasla az cret deniyor olmas ve Medeni Kanunun tek evlilik kouluna karn, hala birden fazla evlilik biiminin de toplumda var olmas yasalarla tannan haklarn gerek yaama yansmadn gsteren kapsaml rneklerdir. Kadna ilikin konu ve sorunlar toplumsal ve ekonomik yapdaki ilikiler btn iinde ele alp deerlendirmek gerekir. Toplum salt ekonomik ilikiler erevesinde ynlenen ve bu ilikilere gre belirlenen bir yap deildir. Eitim, din, ideoloji, gelenek ve grenekler, deerler ve benzeri st yap elerinin toplumsal yapy belirlemede nemli rol ve katklar vardr. Yani kadnn sadece ekonomik zgrlk kazanmas ya da yasal hak ve gvencelere kavumas toplum iindeki konumunun erkeklerle ayn dzeye gelmesini salamaz. Ksaca kadnn toplumda erkeklerle eit konuma gelebilmesi iin hem retim srecinde aktif bir rol alarak ekonomik bamszln kazanmas hem de toplumda kadna verilen deerin, kadnerkek ilikilerini belirleyen geleneklerin, kurallarn kadnn aile ve eitli toplumsal kurumlardaki yerinin ve ilevlerinin deimesi gerekmektedir. Toplumumuzda kz ocua harcanacak emek ve para boa gidecektir dflncesiyle hareket eden babalarn says azmsanmayacak dzeydedir (Gke, 1979). Nfusun hala yardan fazlasnn yaflad ky, kasaba ve hatta byk kentlerin gecekondu blgelerinde kz ocuk aile iinde fazlalktr, istenmeyen bir varlktr. zellikle krsal alanda kz ocuk babann gznde sadece evlendirilecei zaman nemsenen bir varlk haline gelir. nk artk onu satp para kazanacaktr. Fiyat, kznn niteliklerine ve evre koullarna gre saptanr. 6-7 yandan itibaren kardefllerine bakan, tarlada alan, zeytin toplayan kz, bal alnp evlendirildikten sonra da kocasnn evinde almaya bafllar, hayat pahasna saysz doum ve dflklere karn yine almaya devam eder. Bu koullar altnda erken yata yp-

72

Aile Sosyolojis i

ranan kadnn kuma (ortak) sorunu ile karlamas da onun bir baka yazgsdr. Bu konulara ilikin bak alar yumuamakla beraber krsal yrelerde genellikle geleneksel tutum ve davranlar devam etmektedir. Kadnn yznn karas, erkein elinin kiri felsefesi de kapsaml bir dier sorunu gndeme getirmektedir. zetle toplumun zellikle erkein gznde kadn, her trl skntya katlanacak, bulduuyla daha dorusu kendisine verilenlerle yetinecek, elde edemediini aramaya sormaya hakk olmayan, erkeine ve hatta kumasna hizmet ve ocuklarna analk yapmakla grevli olan fakat haklar olmayan bir varlktr. Bu grler hzl deiim sreci iinde olan toplumumuzun kentsel blgelerinde de kendini hissettirmektedir. renim grmfl erkeklerimiz arasnda kadnn kendisi ile ayn dzeyde almasn, ayn paray kazanmasn ve hatta daha st dzeylere ulamasn kabul edemeyen ve buna tepki gsterenlerin says da az deildir. Btn bunlara ramen sanayileme ve kentlemenin doal sonucu olarak kadnn evinin dnda cretli olarak alma hayatna girii zorunlu bir olgudur. Bugn Trkiyede kadn yaflad ortam bakmndan drt grupta toplamak mmkndr. Toplumsal konumlar da yafladklar ortamn koullaryla belirgin izgiler kazanmaktadr. 1- Kyl Kadn 2- Kasabal Kadn 3- Gecekondulu Kadn 4- Kentli Kadn 1- Krsal kesimde yaflayan kadn aile iletmesinin retimine tm gcyle katlr. Ancak retimde harcadklar emek hibir zaman deerlendirilmez. Statlerini belirleyen, geleneksel yaam koullar iinde ocuk dourmak ve yafllanmaktr. Ana olmak, torun sahibi olmak kadnn toplu yaamda nem kazanmasna yol aar. Tarmn makinelemesiyle ekonomik adan hzla deiflen ve kalknan krsal yrelerde, kentlere akn eden igc zellikle kadnn statsnde deimeye olanak salamtr. Aile ii ilikilerde erkekte olan mutlak otorite ilikisi zlmee bafllamtr. 2- Kasabal kadn ise, krsal kesimde yaflayan kadna kyasla daha kapal (conservative) bir yaam srmektedir. Bu tutuculuun nedeni kadn igcnn ev ilerine baml kalmasyla aklanabilir. Kadn genellikle sadece kocasnn stats ile anlr. Bakkaln, kasabn, berberin, tuhafiyecinin kars gibi. Sosyal kontrol ok sk bir biimde kadn evrelediinden kasaba kadn olduka tutucu bir tip olmutur. 3- Bu blgelerde yaflayan kadnlar her ne kadar geleneksel alkanlklarn srdrmek istiyorlarsa da kentsel yaama da ayak uydurma abas grlmektedir. Bylece tam anlamyla kyllkten kopamayan fakat kentli olmaya zenen bir kadn tipiyle karlalmaktadr. Bunlar ekonomik adan zere aile btesine katkda bulunmak sosyoekonomik dzeyi yksek kesimlerdeki evlerde gndeliki olarak almakta olup kent kadnnn yaamn yakndan izlemekte ve etkilenmektedirler. 4- Kentli kadnlar ya da baka bir ifadeyle kentsel yrelerde yaflayan kadnlarn byk bir ksm ev kadn olmakla beraber, bu kesimde alan kadn says giderek artmaktadr. zellikle hzl kentleme kadn ii saysnda da arta neden olmaktadr. 2000 ylndaki hanehalk igc anketi sonularna ve 2010 yl TKin nfus verilerine gre 15 yan stnde alan kadn ve erkek nfusun tarm, sanayi ve hizmet sektrne gre dalmlar karlatrmal olarak Tablo 3.8de verilmitir.

3. nite - Trk Toplumunda Aile Y a ps

73
Tablo 3.8 alan Nfusun Cinsiyete ve Sektrlere gre Dalm Kaynak: TK, 2010a.

Sektrler Tarm Sanayi Hizmet

2000 Kadn 56.8 14.4 28.8 Erkek 25.2 29.5 45.3 Kadn 42.4 15.9 41.7

2010 Erkek 18.3 30.3 51.4

Trkiyede kadn igc asndan en nemli gelime endstri sektr yerine hizmet sektrnde zellikle kamu grevlileri alannda gze arpmaktadr. Trkiyede kamu grevlisi kadnlar zerinde yaplan bir aratrmaya gre; 1938 ylnda kamu da grev yapan kadnlarn oran % 9.5 iken 1980de bu oran % 23.3e 1988de % 30.5e ykselmitir (iti 1992: 61). Kamu grevlileri arasnda kadnlar lehine grlen bu art erkeklerin kamu hizmetlerinden ayrlmas, kadnlarn eitim dzeyinin ykselmesi, kentleme, kamu grevlerinin art ve eitlenii gibi nedenlerle aklanmaktadr.
Yl 1938 1970 1988 Kadn Say 12.716 123.812 437.631 % 9.5 18.9 30.5 Erkek Says 122.063 531.933 996.631 % 90.5 81.1 69.5 Tablo 3.9 Kamu Grevlilerinin Yllar tibariyle Cinsiyete Gre Dalm

Btn olumlu gelimelere karn 1990lara gelindiinde kadn alanlarn kamu ynetimindeki paynn hala % 30.5 olduu grlmektedir. Emekli sand verilerine gre de 2001 ylnda kamu grevinde alan kadn oran % 33.1e ykselmitir. Bu genel grnm erevesinde kadn alanlarn hizmet alanlarna ve kurumlarna gre dalmnda belli zellikler arlk kazanmaktadr. Kamu kesiminde alan kadnlar brokrasinin daha ziyade alt ve orta tabakasnda yer almaktadr. Kadnlarn ounlukta olduu kamusal hizmetler srasyla idari hizmetler, eitim, salk ve snrl sayda avukatlk hizmetleridir.
Hizmet Snar Genel dari Hiz. Yardmc Hiz. Eitim Hiz. Salk Hiz. Teknik Hiz. Din Hiz. Emniyet Hiz. Avukatlk Hiz. Mlki dari Hiz. Kadn Says 126.914 42.394 160.479 82.319 11.447 2.449 1.915 1.189 % 32.1 16.1 42.2 68.3 14.0 4.1 2.4 62.5 Erkek Says 268.095 193.606 220.036 38.320 70.447 58.009 82.143 716 1.241 % 67.9 83.9 57.8 31.7 86.0 95.9 97.6 37.5 100.0 Toplam 395.005 263.000 380.515 120.602 81.984 60.438 84.058 1.891 1.241 Tablo 3.10 Kamu Grevlilerinin Cinsiyet ve Hizmet Alanlarna Gre Dalm Kaynak: Devlet Personel Dairesi, Ankara 1990.

alan kamu grevlisi kadnlarn % 36.7si eitim, % 29.5i genel idare ve % 18.8i de salk hizmetlerinde grev yapmaktadr. Bu durum saysal adan olumlu bir gelime gstermekle beraber kadnlarn genel idari hizmetlerde ounlukla sekreter, daktilo ve bro memuru olarak grev yapmakta olmalar onlar ynetsel sistemin dnda brakmaktadr.

74

Aile Sosyolojis i

Bir baka yaklamla alan kadnlarn sektrler aras dalm incelendiinde de ayn felsefenin hakim olduu grlmektedir.
Tablo 3.11 Trkiye de Kadnn Konumu 1994 Kadnn Stats Gn. Md. Kaynak: Trkiyede Kadnn Konumu 1994 Kadnn Stats Gn. Md.
Trkiyede Nfus ve Salk Aratrmas 2008 verilerine gre (HNEE, 2009: 50-55) alan her on kadndan dokuzu zel sektrde, on kadndan biri ise kamu sektrnde almaktadr. Kamu sektrndeki kadn istihdam, Bat Anadolu blgesinde (% 25) yaflayan, lise ve zeri eitime sahip (% 39) ve hanehalk refah dzeyinin en yksek kategorisinde (% 36) yer alan kadnlarda en yksek dzeydedir. alan kadnlarn yaklak te biri cretsiz aile iisi iken, %17si kendi hesabna almaktadr. alan kadnlarn %39u dzenli veya geici olarak cretli ii ve %10unu da devlet memurudur. Kadnlarn sadece yzde 2si iverendir.

Yllar 1) Genel Ynetim 2) Yerel Ynetim 3) Yurt D Grevler 4) niversite r. yesi: Prof. Doent Yrd. Doent

1980 % 24 11.8 11.8 13.9 20.9 23.5

1986 % 26.7 13.8 11.0 15.8 21.0 24.6

1990 % 30.4 18.0 15.1 20.4 24.9 26.5

Genel ynetimde alan kadnlarn % 51.2si eitim, % 30unu genel idare, % 6snn da salk hizmetlerinde alt grlmektedir. Ancak her sektrde karar mekanizmalarna ykselen kadn ynetici says ok azdr. 1985de kamu ynetiminde kadn ynetici oran % 6 iken bu oran 1990da % 4.2ye dmfltr. 1995 ylna kadar 3 kadn msteflarlk, 2 kadn rektrlk, 1 kadn valilik, 3 kadn da kaymakamlk grevinde bulunmutur. 1994 ylnda bykelilerin % 2.5i, dekanlarn da % 3 kadndr. 1995 yl itibariyle akademik kurumlarda kadn oran % 32dir. 2000 ylnda bu oran % 35.9a ykselmitir. Eitim dzeyinde eitlik olmasna ramen mevcut 58 niversiteye sadece bir kadn rektr atanmas da (2003 yl itiubariyle 73 niversitenin sadece birine kadn rektr atanmtr.) hala toplumda kilit noktalara kadn atama konusuna scak baklmayndan kaynaklanmaktadr. Kadnlarn byk ounluu ekonomik gereksinimler nedeniyle aile btesine katkda bulunmak, aileye ikinci bir gelir kayna salamak zorundadr. Meslek kadn iin alma istei ar basmakla beraber i ve aile hayat arasnda atma bafl gsterdiinde toplumdaki yerleik kurallar ve ynlendirmeler nedeniyle genellikle kadn ailesini mesleine tercih etmektedir. cretli ii veya maal memur istihdam edilme lise mezunu ve daha yksek eitime sahip olan ve hanehalk refah dzeyinin en yksek kategorisinde yer alan kadnlar arasnda daha yksek iken, cretsiz aile iisi olarak alma krsal alanlar ile Dou Karadeniz, Kuzeydou Anadolu blgelerinde yaflayan kadnlar arasnda daha yaygndr. Sosyal Gvenlik kaytlarna bakldnda alan kadnn azl bu konuya yeterince aklk getirmektedir.
Yllar SSK* Bakur** Emekli Sand*** TOPLAM
* ** ***

Tablo 3.12 Kadnn Sosyal Gvenlik kurulularndaki Dalm Kaynak: TC Baflbakanlk Kadnn Stats ve Sorunlar Genel Mdrl, Trkiyede Kadn 2001, Austos, Ankara, s: 90.

1990 376.802 259.511 469.560 1.105.873 34.1 23.5 42.5 100.0 571.913 323.444 703.419 1.598.776

1999 35.8 20.2 44.0 100.0

Bildirgede kaytl sigortal says 1479 Sayl Yasa ve tarm Sigortalarn kapsar. fltirakileri kapsar.

3. nite - Trk Toplumunda Aile Y a ps

75

Yine Trkiyede Nfus ve Salk Aratrmas 2008 verilerine gre (http://www.hips.hacettepe.edu.tr, 2009: 50-55) kadnlarn yzde 69u alrken bir sosyal gvenlik kapsam iinde deildir. Yzde 20 ile en yksek sosyal gvenlik kapsam SSKda, daha sonra yzde 9 ile Emekli Sandndadr. Kadnlarn sosyal gvenlik kapsamnda olmalarnn temel zelliklere gre deiimi kadnlarn alma ve iteki statlerinde olduu gibi farkllk gstermektedir. Kentsel alanlarda, daha gelimi blgelerde yaflayan, daha yksek eitim grubunda ve hanehalk refah dzeyinin en yksek kategorisinde yer alan kadnlar dier gruptaki kadnlara oranla daha fazla sosyal gvenlik kapsamnda yer almaktadrlar. Blgesel farkllklar dikkate alndnda, sosyal gvenlik kapsamnda olmayan kadn orannn Dou blgesinde (% 84) ve zellikle Gneydou Anadolu blgesinde (% 87) ok yksek olduu grlmektedir. Kukusuz tm slam lkeleri arasnda Trkiye bugne dek her dzeyde en fazla yksekrenim grmfl kadn yetitirmitir. Trk niversitelerinde eitli kademelerde retim yesi ve ynetici olan kadnlarn oran, kadnlara zgrlk akmndan ok nce, Avrupann pek ok lkelerinin de nnde idi. Bununla beraber Trkiyenin sosyoekonomik yapsnda olup biten kkl deimeler dier gelimekte olan lkelere benzer ekilde Trk kadnlarn da almas zor engellerle karlatrmaktadr. Bu engeller yasal snrlamalardan deil yapsal eitsizliklerden kaynaklanmaktadr. Ve daha nce de deinildii zere yapsal eitsizliin bafllama ve gelierek devam etmesinde slamiyet dnm noktas olmutur. Burada zerinde durulmas gereken bir baka konu da Trk kadnnn siyasetle olan ilikileridir. Siyasal haklarn tannmasn izleyen ilk seim dnemi olan 1934 ylnda Trk kadn parlamentoda % 4.5 ile temsil edilmitir. 2002 seim sonular itibariyle de kadnlarmz % 4.3 ile parlamentoda temsil edilmektedir. 2007de bu oran ksmen biraz daha ykselmi ve %9.1e ykselmitir (Tablo 3.10).
Seim Yllar 1935 1950 1965 1973 1983 1987 1991 1995 1999 2002 2007 Kadn Milletvekili 18 3 8 6 12 6 8 13 22 24 50 % 4.5 0.6 1.8 1.3 3.0 1.3 1.8 2.4 4.0 4.3 9.1 Milletvekili Toplam 395 487 450 450 400 450 450 550 550 550 550 Tablo 3.13 Parlamentoda Kadn Milletvekili Says Kaynak: statistiklerle Kadn 1927-1999, DE; TK, 2010b

Kariyer olarak siyasetle ilgilenen kadn says giderek azalmtr. Bu ilgisizliin temelinde de kadn erkek eitsizlii sorunu yatmaktadr. Abadana gre, Atatrklk ilkelerinin ilk erozyon belirtileri, kendisini Atatrkn Trk toplumunda yerletirmeye alt kadn-erkek eitlii alannda gstermitir (Abadan, 1984). zellikle ok partili yaama geilen 1946 ylndan sonra geleneksel aile deerlerini yaflatma ve dinsel ynlendirmelerle kadnn tekrar eski konumuna dndrlmek istendii gzlenmektedir. Toplumumuzda kadna zg cinsiyete bal ayrcalkl

76
lkemizde yaplan bir alan aratrmasna gre kentli kadn geleneksel cinsiyet rol tutumundan ok eitliki rol tutumuna sahiptir (elebi, 1990: 25). Eitliki eiliminin ilikili olduu deikenler, bu eilimin giderek artacan gstermektedir. Aratrmacnn bulgularna gre kadn, toplum iinde kadn kimliini koruyarak eitlenmek dileindedir.

Aile Sosyolojis i

lkemizde 1950li yllardan itibaren kendini hzla hissettiren krdan kente gn dourduu hzl ynlama sreci, kadnn evinin dnda cretli olarak alma hayatna giriini zorunlu hale getirmitir. Ancak i piyasasnda kadn genellikle vasfsz ii olarak kullanlmakta, dflk cret denen, uzmanlamay gerektirmeyen ilerde altrlmaktadr.

rollerin oyun andan bafllayarak, sosyalleme srecinin btn aamalarnda ilenmesi ve bireylerin bu ynde koullandrlmas kadnn toplumsal rollerinin ikinci plana itilmesine neden olmaktadr. Kadnn i hayatna atlma, yksek renim yapma, st dzey ynetime katlma ve parlamentoda temsil edilme oranlarnn ykselmesi kadn haklar asndan nemli olmakla beraber sorunu zmede yeterli deildir. Eitsizlik sorununu kadn haklar sorununa indirgemek sorunun sadece bir blmn ele almak demektir. nk eitsizlik sorunu tm toplumun sorunu olup kadn ve erkein birlikte eitilmeleri ile zme kavuturulabilir. (Bu konuda nceki Salk Bakanlarndan Sn. Prof. Dr. Trkan AKYOLUN anlatt kendi yaflad bir olay okuyucularla paylamak istedim Bir kyl, yannda ok gzel karsyla muayenehanemden ieri girdi. Kadnn yz solgun, ayakta zor duruyor. Muayene ettim. Kadn ileri derecede verem. lalar yazdm. Bu ilalar ne kadar tutar doktor hanm? Syledim ne kadar tutacan. Duyunca yz deiti. Bir karsna bakt, bir reeteye bakt, sonra bana dnd, Doktor hanm dedi, bu fiyata ben bu karnn yenisini alrm!) Aslnda kadnlarn zgrlk ve eitlik aray kentlilemeyle bafllar. Endstri devrimi, kylnn topraktan kamasna yol am ve geleneksel aile modeli tarihe karmaya bafllamtr. Byk aileden kk aileye geile kadn ve erkek kent yaps iinde yeni araylara girmilerdir. nsan haklar, kadn sorunlar, toplumsal eitlik gibi kararlar bu kapsamda gndeme gelmitir. lk defa 8 Mart 1857de Newyorkta dokuma iisi kadnlar, kadnn zgrlk mcadelesini bafllatmlar, sorunlarn dile getirmiler, bu nedenle 8 Mart btn dnyada Kadnlar Gn olarak kutlanmaktadr. Trkiyedeki ilk kutlama da 1920li yllara kadar gitmektedir. Kadn iilere ana olularna bal olarak zel haklar verilmektedir. Bylece kadnn cretli olarak almas toplum tarafndan kanlmaz bir olgu olarak benimsenirken, br ynden genellikle din ve siyasal amalarla daima kendisine kadnlk ve analk grevleri hatrlatlarak sorunlarna bu erevede zm aranmaya allmaktadr. ocuklara krefl bulunmas, ev hizmetleri iin kolaylklar salanmas gibi (Bu konuda ayrntl bilgi iin DPTnin Trk Aile Yaps hakknda hazrlanan zel htisas Komisyonu Raporuna baklabilir.) Kukusuz bunlar sadece kadnn deil, kadn ve erkein birlikte yklenmesi gereken sorumluluklardr. Ancak bu gerek, teorik olarak kabul edilmekle beraber uygulamaya yansmamaktadr. Buradaki eliki de toplumun kadn nerede nasl ne hangi grevlerle ykl olarak grmek isteyiinde toplanmaktadr. Bylece kadnn cretli almas, ekonomik bamszlna kavumas, toplum iinde eitli roller almasna, roller aras atmalarn ve uyumazlklarn ortaya kmasna yol amaktadr. te yandan gnmzde kadnn toplum hayatndan uzaklatrlma politikas eitli ekillerde belirmektedir. Kadna erken emeklilik hakk verilmesi, annelik grevinin ulviliinin anmsatlmas, yksek renim gren ve kamu hizmetinde grev yapan kadnlarn oransal artlarna ramen kadnlara yneticilik grevi verilmemesi gibi daha nice saymakla bitirilemeyecek rnekler yaflanmaktadr. Kadnlarmzn giyimi konusunda da son on ylda byk bir gerileme olmutur. 90l yllarn Trkiyesinde arflaf, bafl rts ve uzun pards ile dolaflanlarn saysnn giderek artmas, niversitelerde giyim kuam konusunun hala gndemde oluu, eitli genelge ve kararlarla bu konuya dikkatin ekilerek adafl giyim konusunda tartmalarn srmesi gen kzlarmz yasalarla treler arasnda bir amaza srklemitir. flte toplumumuzda kadn bir taraftan adala doru yol alrken dier taraftan tutucu glerin engellemeleriyle kar karya kalmaktadr.

3. nite - Trk Toplumunda Aile Y a ps

77

Sonu olarak; kadnn cretli almas, ekonomik bamszlna kavumas, toplum iinde eitli roller almasna, roller aras atmalarn ve uyumazlklarn ortaya kmasna yol amaktadr. Buradaki temel sorun kadnn toplum iinde allagelmi yerinin deimesi konusunda gsterilen kararsz tutum ve tepkilerden kaynaklanmaktadr. Bu tepkiler ortadan kalkt anda doal olarak toplumsal rol deiecek ve sorunlar kendiliinden zme kavuacaktr. Bu durum bizi kadn erkek eitlii konusuna gtrmektedir. Kukusuz bu eitlik toplumun insanoluna tand rnein eitimde frsat eitlii, eit ie, eit c- ret, eit izin, eit emeklilik gibi haklar ve frsatlar ynnden ele alnmal, doa- nn iki ayr cinse vermi olduu nitelikler ve yetenekler ynnden deil. Kadn-er- kek eitlii iki cinsin birbirlerinin eksikliini tamamlamas ynnden dflnlrse bir anlam kazanr. flte bu balamda kadn ve erkein birlikte eitilmesi byk nem tamaktadr. Toplumumuz asndan dflnldnde cinsler aras eitlii sadece sayfalar arasna sktrlm birka yasa maddesinden oluan fikirler olarak deil, eski gelenei ykc bir eylem olarak da grmek gerekir. Gnmzde kadnn yasal ve toplumsal haklarna kavumas ynnde uluslar aras platformda yaplan almalarn tesinde Birlemi Milletler ve alt kurulular tarafndan (WHO, UNICEF, IAC... gibi) dnyann eitli lkelerinde kadn aflalayan geleneksel uygulamalara kar da mcadele verilmektedir (Armstrong, 1991: 42-48). lkemizde ise kadn sorunlarn gndeme tamak zere nce alma Bakanl bnyesinde kurulan sonra da Baflbakanla balanan Kadnn Stats ve Genel Mdrlnn yannda 1990l yllardan bu yana niversitelerde de kadn aratrmalar yapmak zere merkezler/enstitler kurulmutur. Genellikle kalknmakta olan lkelerde ve zellikle Trkiyede bir taraftan bu haklarn dnda kalm olan kadnlar iin byk aba gsterilmeli, te yandan haklara sahip olanlar da bu haklar amak zere urafl vermelidir. Bu abaya sadece bu haklar elde etmi gruplarn sahip kmas da yeterli deildir. Eitlik kukusuz bir zgrlk sorunudur. Ve zgrle kavumada zgr olanlarn rehberlii byk nem tamaktadr. Ancak unutulmamas gereken nokta eitlik mantnn kadn-erkek fark gzetilmeksizin kiiler tarafndan benimsenmesi olaydr. amz insan hak ve zgrlklerinin tannd ve her trl ayrmcla kar olunan bir adr. Cinsiyet ayrm yaplan, eitliki rol tutumu yaama geirilmeyen, kadnn almas doal karlanmayan ve onu geleneksel ller iinde yorumlayan bir toplumda adalktan sz edilemez.

78

Aile Sosyolojis i

zet

Ailenin temel yapsal zelliklerini zetleyebilmek. Trkiyede varolan aile tipleri hanehalk lt olarak ele alnp incelendiinde byk ve kk olmak zere iki ana grup ayrt edilebilir. Her iki grup da doal olarak kendi iinde farkllamaktadr. Byk aile; krsal alanda yaflayan, tarmla geimini salayan, akrabalk balar kuvvetli, aile adnn nem ifade ettii, erkeklerin karar almada n planda olduu, yal erkein ya da erkeklerin aile sorumluluunu stlendii, geleneklere bal bir aile tipidir. Kk aile; kentsel alanda yaflayan, hanehalk says snrl sanayi, ticaret ya da hizmet sektrnde alan, akrabalk balarnn grece nemini yitirdii, karar alma mekanizmasnn aile yeleri arasnda paylald geleneksel yaam tarzndan uzaklalan bir aile tipidir. Aile ii ilikilerde karlalan sorunlar aile yapsnn ve grevlerin netlememesinden kaynaklanmaktadr. Bu balamda geleneksel cinsiyet rollerinin gnmz koullarnda yeniden deerlendirilmesi nem tamaktadr. te yandan ekirdek aileden tamamlanmam aileye doru hanehalk kompozisyonunda klme grlmektedir.Genellikle lkemizde ekirdek aile dndaki kk aileler zellikle ekonomik ve toplumsal kkenli eitli sorunlarn stesinden gelmek zorundadr. Boanma, dul kalma, nikahsz ocuk sahibi olma ve de kadn ve erkek olarak tek bana yaamann bireylere ykledii maddi ve manevi maliyet, ancak devlet destei ve toplumsal gvenceyle alabilir. Byk aileden kk aileye geite zellikle lkemizde hzla yaflanan kentleme sreci nedeniyle ara model olarak bir de gei ailesinden sz edilmektedir. Trkiyede aile tipletirmelerinde gerek kasaba (Kray,1964) gerekse gecekondu ailesi (Yasa,1966) gei ailesi olarak kavramlatrlmaktadr. Bilindii zere sanayi ncesi toplumlara geleneksel, sanayilemekte olanlara da gei toplumu denilmektedir. Bu balamda aile de gei ailesi olarak kabul edilmektedir. nk toplumlar sanayileme ve kentleme srecine girdiklerinde toplumsal yaplar hemen hemen btnyle deiime uramaktadr.

Trkiyede ailenin genel durumu hakknda deerlendirme yapabilmek. Nfus hareketleri ile birlikte ailenin yaam biimlerinde, evlenme, dourganlk ve eitim durumunda ortaya kan deiiklikler Trk ailesinin yeniden yaplanmasna neden olmutur. inde bulunduu yapya gre farkllk gsteren aile, Trkiyede eitlenen tipleriyle bir mozaik oluturmaktadr. Trkiyede aile kompozisyonuna bakldnda, geleneksel/byk aileden bafllayp adafl/kk aile ve tek ebeveynli ailelere kadar eitlenen farkl aile tipleri ile karlalmaktadr. Trkiyede 1990 Genel Nfus Saymna gre hane halk says toplam 11.188.636dr. 1993 Gecekondu Aratrmasna gre (Gke vd., 1993:59) ortalama hane halk bykl 4.9 olup krsal kesimde 5.4 kentte ise 4.2dir. Ortalama hane halk bykl 1975ten bu yana giderek azalmaktadr. 2000 ylna ait hanehalk bykl verileri karlatrldnda tek kiilik hanelerin yaklak %3 orannda artt grlmektedir. Ayrca, toplam olarak bakldnda 1993te ve daha az kiiden oluan hanelerin orannn %28.9 iken bu orann 2000de %36.3e ykselmesi, hanehalknn giderek kldn gstermektedir. Trk kadn ve adafllama konusunu tartabilmek. Kadnn adafllamas konusunda ncelikle toplum iindeki yerine bakmak gerekir. Toplumsal yap yani toplumdaki ilikiler btn iinde kadnn yeri, adafllap adafllaamadnn gstergesi olmaktadr. Trk kadnn tarihsel adan nemli dnem geirdii gzlenmektedir: 1slamiyetin kabulnden nceki dnem; 2- slamiyetin kabulnden sonraki dnem; a- Tanzimata kadar olan Osmanl dnemi; b- Tanzimat dnemi ve 3. olarak da Kurtulu Sava ve Cumhuriyet dnemidir. Cumhuriyet dneminde kadnn toplumsal konumu incelenirken ilk iki dnemin etkileri aka kendini gstermektedir. Birinci dnemin olumlu, ikinci dnemin olumsuz etkileri, Cumhuriyet dneminde kadnn yeni bir kiilie brnmesine yol amtr (Gke, 1982).

3. nite - Trk Toplumunda Aile Y a ps

79

Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi kadnlarn toplumsal konumlarnn yafladklar ortamn koullaryla belirlendii dncesine aykrdr? a. Kyl kadn b. Kasabal kadn c. Gecekondulu kadn d. Kentli kadn e. Gmen kadn 2. Afladakilerden hangisi Trk ailesinin yeniden yaplanmasna neden olan faktrlerden biri deildir? a. Nfus hareketleri b. Evlilik c. Dourganlk d. Feminist hareket e. Eitim 3. Afladakilerden hangisi gei ailesinin zelliklerinden biri deildir? a. Byk aile zellikleri tamas b. Kk aile zellikleri tamas c. Geni aileye evrilmesi d. Kasaba ailesi olmas e. Gecekondu ailesi olmas 4. Afladakilerden hangisi gecekondu ailesinin zelliklerinden biri deildir? a. Akrabalk dayanmas gldr. b. adafl rgtlere katlm yksek dzeydedir. c. Hemflehrilik ilikileri youndur. d. Kadn karar verme srelerine artan oranda katlr. e. flgc katlm marjinal ve hizmet sektrnde younlar. 5. Afladaki yaplardan hangisi kentle btnlemede bir tampon mekanizma grevi stlenir? a. Krsal yap b. Kentsel yap c. Gecekondu mahallesi d. Geni aile e. ekirdek aile 6. Trkiyede evlilik biimine bakldnda yzdesi en fazla olan evlilik biimi afladakilerden hangisidir? a. Grc usul b. Akraba evlilii c. Yabanclarla evlilik d. Tanarak evlenme e. Berder evlilii 7. Krsal kesimde yaflayan kadna kyasla daha kapal (conservative) bir yaam sren, ev ilerine baml ve genellikle kocasnn stats ile anlan kadn afladakilerden hangisidir? a. Krsal kadn b. Kentli kadn c. Kasabal kadn d. Gecekondulu kadn e. Gmen kadn 8. Afladaki toplum tiplerinden hangisi kadna sadece evinin kadn ve anas olma sfatn verirken, erkee evin ekmeini getiren, her ite son sz syleyen ve otorite kavramyla birlikte dflnlen bir rol verir? a. Geleneksel b. adafl c. Postmodern d. Modern e. Kentsel 9. Afladakilerden hangisi kyden kente g sonucu oluan ynlamann sonularndan biri deildir? a. Gecekondulamay dourur. b. Emek fazlalna yol aar. c. Nfus planlamas gerektirir. d. Yeni bir alt kltr oluturur. e. Kadn ev dnda almaya iter. 10. Afladakilerden hangisi ailenin yaama dzeyi ve standardna k tutan zelliklerden biri deildir? a. stihdama katlma oranlar b. Ailenin gelir dzeyi c. Sosyal gvenlik sisteminden yararlanma biimleri d. Ailenin ocuk says e. Ailenin tketim ilikileri

80

Aile Sosyolojis i

Okuma Paras
Atatrk 1923te Konyada kadnlar ile yine ayn yl zmirde ve 1925te Kastamonuda yapt eitli konumalarda stiklal Savan da Trk kadnn gsterdii zverili almalar halka anlatarak hem kadn konusunda grlerini aklyor hem de toplumu bu konuda daha sonraki yllarda yapmay dflnd yasal deiikliklere hazrlyordu. Yukarda deinilen konumalardan aflaya alnan paralar Atatrkn bu konudaki kesin tutumunu aka sergilemektedir: Kadnlarmz aslnda sosyal hayatta, erkeklerimizle her vakit yan yana yafladlar. Bugn deil, eskiden beri, uzun zamandan beri, kadnlarmz erkeklerle bafl bafla savafl hayatnda, maiet hayatnda, erkeklerimizden yarm adm geri kalmayarak yrdler. Belki erkeklerimiz, memleketi istila eden dmanlara kar; sngleriyle dman snglerine gs germekle varlklarn gsterdiler. Fakat erkeklerimizin teflkil ettii ordunun hayat kaynaklarn, kadnlarmz iletmitir. Memleketin varlk sebeplerini hazrlayan kadnlarmz olmu ve kadnlarmz olmaktadr. Kimse inkar edemez ki, bu harpte ve ondan evvelki harplerde milletin hayati kabiliyetini tutan hep kadnlarmzdr. ift sren, tarlay eken, ormandan odunu, keresteyi getiren, rnlerini pazara gtrerek paraya eviren, aile ocaklarnn dumann tttren, btn bunlarla beraber srt ile, yamur demeyip k demeyip, scak demeyip, cephanenin mhimmatn tayan hep onlar, hep o ulvi, o fedakr, o ilahi Anadolu kadnlar olmutur. Daha selametle daha drst olarak yryeceimiz bir yol vardr. Byk Trk kadnn almalarmzda ortak yapmak hayatmz onunla birlikte yrtmek, Trk kadnn ilmi, ahlaki, itimai, iktisadi hayatta erkek fleriki, arkada, yardmcs yapmak yoludur. ok byk flkranla gryoruz ve grmekteyiz ki, her yerde hanmlarmz erkeklerle fikir ve nur yolunda yarrcasna yryorlar. Yine flkranla ifade etmek lazmdr ki, hibir yerde kadnlarmz erkeklerden afla deildir. Kadnlarmzn daha msait olmayan flartlar altnda erkeklerden geri kalmay ve belki ayn flartlar altnda erkeklerden ileri gidii vnlmeyi gerektirir. Lakin, kadnlarmz bununla gururlu olmay deil, zellikle aydn kadnlarmz; yabanclarn, dmanlarn ve iimizdeki kt niyetlilerin kendilerine atf ve isnad etmek istekleri doru olmayan ve haksz noktalarn gerekten de doru olmadn ve haksz olduunu gstermek mecburiyetindedirler. Bunu fiili olarak, maddi olarak, teflebbsleri ile, tavr ve hareketleri ile, her fleyleri ile gstermi ve ispat etmilerdir.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. e 2. d 3. c 4. b 5. c 6. b 7. c 8. a 9. c 10. d Yantnz yanl ise Trk Kadn ve adafllaflma konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Trkiyede Ailenin Genel Grnm konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ailenin zellikleri, Grevleri, Aile Tipleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ailenin zellikleri, Grevleri, Aile Tipleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ailenin zellikleri, Grevleri, Aile Tipleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Trkiyede Ailenin Genel Grnm konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Trk Kadn ve adafllaflma konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Trk Kadn ve adafllaflma konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Trkiyede Ailenin Genel Grnm konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Trkiyede Ailenin Genel Grnm konusunu gzden geiriniz.

3. nite - Trk Toplumunda Aile Y a ps

81

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 Sosyolojik literatrde aile hakknda yaplm ok eitli tanmlar vardr ve her tanm onu deiik bir kategori iine yerletirmitir. Esas itibariyle bu tanmlardan her biri, aileyi sosyal hayatn ana ekillerinden biri olarak kabul etmekle beraber, onu sosyal bir grup, birlik, rgt, topluluk, kurum ve hatta sosyal bir yap olarak deerlendirmektedir. Bu farkl yaklamlar ailenin toplum iin ne denli evrensel ve temel bir unsur olduunun bir gstergesidir. Sra Sizde 2 W.F. Ogburnun baz deiikliklerle zerinde uzlalan ailenin grevleri sralamas afladaki gibidir: 1. Ailenin varln koruyan, neslin devamn salayan biyolojik grev. 2. Aile yelerinin her trl maddi gereksinimlerine cevap veren ekonomik grev. 3. Aile yelerini her trl maddi ve manevi zararlara kar koruyan koruyuculuk grevi. 4. Ailedeki duygusal dengenin gelitirilmesine olanak veren psikolojik grev. 5. Aile yelerinin yetitirilmesi ve sosyalletirilmesini salayan eitim grevi. Sra Sizde 3 Mekansal bir snamadan hareketle kentte ortaya kan farkl aile yaplar banliylerde yaflayan aileler, gecekondu blgelerinde yaflayan aileler ve kent merkezinde yaflayan aileler olarak sralanr. Sra Sizde 4 Yurdumuzun bir blgesinde rastlanan ve kar cinsten ocuklar olan dullarn evlenmesi ile meydana gelen bir aile eklidir (Yasa,1973: 157). Dullarn her yafltaki kz ve erkek ocuklarna tay denilmesi ve ailenin bu ocuklar evlendirmek kouluyla kurulmu olmas nedeniyle literatre bu adla gemitir. Taygeldi ailesinin ekilleniini toplumsal ve ekonomik koullar etkilemi- tir. zellikle ky topluluklarnda grlen bu ailenin toplumsal yn flyle aklanabilir: Ky topluluklarnda aile tipi gelenekseldir. Grevleri modern ailede (kent ailesinde) olduu gibi azalmamtr. Kentte modern ailenin birok grevleri aile dndaki kurumlara devredilmitir. Kyde bu tip kurumlar olmad iin efllerin boanmas ya da ounlukla efllerden birinin lm sonucunda dalan aileyi yeniden kurmak, gerek tek kalan ein evlilik ilikileri ve alkanlklarn, gerekse ocuklarn yoksun kald ana ve baba modelini devam ettirebilmesi ynnden taygeldi ailesi sorunlara bir zm getirmektedir. Ayrca ocuklarn birbiriyle evlendirilmeleri ya da evlenecek aa gelmemise evlendirilme fikri, vey kardefller ve torunlar konusunda da anlamazlklarn ortaya kmasn nlemektir. Dier taraftan bu tip evlenme biimi aileye maddi bakmdan bir takm kolaylklar salamaktr. Topran ve maln paralanmas nlenmekte, toplumsal yaflantmzn etkin bir zellii olan balk sorununu da ortadan kaldrmaktadr.

82

Aile Sosyolojis i

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar


Abadan Unat, Nermin (1979). Trk Toplumunda Kadn. Ankara: Sosyal Bilimler Dernei Yayn. Abadan Unat, Nermin (1979). Toplumsal Deime ve Trk Kadn. Ankara: Sosyal Bilimler Dernei Yayn. Acar, Feride (1994). Bireyleraras likiler ve Cinsiyet Rolleri. Gncel Sosyolojik Gelimeler. Ankara: Sosyoloji Dernei Yayn III. Aile Ve Sosyal Aratrmalar Genel Mdrl Ve TK (2006). Aile Yaps Aratrmas 2006. Ankara: http//:www.tuik.gov.tr/(03.05.2011). Akit, Bahattin (1985). Ky, Kasaba ve Kentlerde Toplumsal Deime. Ankara: Turhan Kitabevi. Alkan, Trker(1979). Kadn Erkek Eitsizlii Sorunu. Ankara:A.. S.B.F. Yayn No: 475. Balaman, Ali Rza(1975). Gneydou Anadoluda Berdel Ailesi. Trk Folklor Aratrma Dergisi, S: 307. Beiki, smail (1969). Douda Deiim ve Sosyal Sorunlar. Ankara: A.. DTCF Yayn. Doramac, Emel (1979). Trkiyede Kadn Haklar. Ankara: Hacettepe niversitesi. abuk, Nilay(2003). Krda Kz ocuklarnn Eitimdeki Eitsizlii. (Gneydou rnei). Ankara: A.. Basmevi. elebi, Nilgn (1990). Kadnlarmzn Cinsiyet Rol Tutumlar. Ankara: Sebat Ofset. iti, Oya (1982). Kadn Sorunu ve Trkiyede Kamu Grevlisi Kadnlar. Ankara: TODAE Yay. Folsom J Krk (1948). The Family and Democratic Society. London: Routledge Kegan Paul. Froukje, Santing (1985). O Kadn Benim flte. ev: Seyhan Turan. Rotterdam: Samen Wonen Samen Leven Dernei. Gke, Birsen (1976). Aile ve Aile Tipleri zerinde Bir nceleme. Ankara: H.. Sosyal ve Befleri Bilimler Dergisi, Cilt: 8, No: 1-2. Gke, Birsen (1979). Trk Toplumunda Kadn zerine. Ankara: Ulusal Kltr, say: 6. Gke, Birsen (1990). Trk Kadn ve adafllama. Ankara: H.. ..B.F., Cilt: 8, Say: 2. Gke, Birsen (1991). Evlilik Kurumu ve Aile Yaps ile likileri Aile Ansiklopedisi; Ankara: T.C. Baflbakanlk Aile Aratrma Kurumu Bakanl, 508516. Gke, Birsen v.d. (1993). Gecekondularda Aileleraras Geleneksel Dayanmann adafl Organizasyonlara Dnflm. Ankara: Kadn ve Sosyal Hizmetler Msteflarl. Gke, Birsen (1994). Trkiyede Gecekondu Gerei ve Gecekondu Ailesi HUMANA, Bozkurt Gvene Armaan; Ankara: Kltr Bak. Gke, Birsen (2007). Trkiyenin Toplumsal Yaps ve Toplumsal Kurumlar. 3. Bask, Ankara: Savafl Yaynlar. Gke, Birsen (2010). Trk Kadnnn Tarihsel Geliimi ve Cumhuriyet Kazanmlar, Antkabir Dergisi. Yl: 10. Say.37: 16-19. Gnefl-Ayata, Ayfle (1994). Geleneksel ve Modern Dayanma Gncel Sosyolojik Gelimeler, Ankara: Sosyoloji Dernei, Yayn III. Kasapolu, Aytl (1994). Aile Yaps ve Demografik zellikleri. Gncel Sosyolojik Gelimeler, Ankara: Sosyoloji Dernei, Yayn III. Kasapolu, Aytl v.d. (1994). Ailenin evre Eitimindeki Rol. Ankara: Sosyoloji Dernei, Yayn IV. Kray, Mbeccel (1979). Kk Kasaba Kadnlar, Trk Toplumunda Kadn, Ankara: Trk Sosyal Bilimler Dergisi Yayn. Kongar, Emre (1972). zmirde Kentsel Aile. Ankara: Sosyal Bilimler Dernei A-3. Lerner, Daniel (1964). The Passing of Traditional Society. Newyork: The Free Pres of Glence. Ogburn, W. F (1948). International Issue on the Family. Marriage and Family Living: 291-464. zen, Sevin (1991). Sanayi Kasabasnda Yaam Biimi ve Aile Yapsnda Meydana Gelen Deimeler, Soma rnei zmir: Ege niversitesi Basmevi. zen, nan (1993). Kentlileme ve Kent Yaps Gncel Sosyolojik Gelimeler Ankara: Sosyoloji Dernei, Yayn III. zgen, Nefle (1993). Trkiyede kadn Giriimcilii, Der.Necla Arat. Ankara: TES-AR Yayn. Sayn, nal (1990). Aile Sosyolojisi, zmir: Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yayn, No: 57. Tanyol, Cahit (1952). Baraklarda rf ve Adet Aratrmalar. stanbul: Sosyoloji Dergisi, No: 7-8.

3. nite - Trk Toplumunda Aile Y a ps

83

Tekeli, fiirin (1990). Kadn Bak Asndan 1980ler Trkiyesinde Kadnlar. stanbul: letiim Yaynlar. Timur, Serim (1972). Trkiyede Aile Yaps. Ankara: Hacettepe niversitesi Yayn, D-15. Winch, R. F. (1952). The Modern Family. Holt, Rinehart andWinston. Yasa, brahim (1962). Taygeldi Ailesi, S.B.F. Dergisi, s.2, 305. Yasa, brahim (1966). Ankarada Gecekondu Aileleri. Ankara: S.S.Y.B. Sosyal Hizmetler Gn. Md. Yay. Devlet istatistik Enstits (DE) Hanehalk Geliri ve Tketim Harcamalar Anketi. Devlet istatistik Enstits (DE)(1990). Genel Nfus Saym. Devlet istatistik Enstits (DE). (2003). 2000 Genel Nfus Saym Devlet Planlama Teflkilat(1987). Trk Aile Yaps. Ankara: VI. Befl Yllk Kalknma Plan ..K. Raporu. Devlet Planlama Teflkilat(1991). Trk Aile Yaps. Ankara: DPT yaynlar. Devlet Planlama Teflkilat(1994). Kadn. Ankara: Yedinci Befl Yllk Kalknma Plan zel htisas Komisyonu Raporu. Devlet Planlama Teflkilat(2000). Sekizinci Befl Yllk Kalknma Plan 2001-2005. Hacettepe niversitesi Nfus Etdleri Enstits (HNEE)(1992). Trkiyede Nfus Konular. Editr: Aykut Toros, Ankara: H.. Nfus Etdleri Enstits. Hacettepe niversitesi Nfus Etdleri Enstits (HNEE) (2001). Nfus ve Kalknma: G/Eitim/Demografi/Yaam Kalitesi. Ankara: H.. Nfus Ettleri Enstits. Hacettepe niversitesi Nfus Etdleri Enstits (HNEE) (2009).Trkiye Nfus ve Salk Aratrmas 2008. http://www.hips.hacettepe.edu.tr/. (06.05.2011). Kadn Stats ve Sorunlar Genel Mdrl, Kadn ve Sosyo-Ekonomik Gelime, Mdrl (KSSGM) (1992). Trkiyede Kadnn Konumu. Ankara: Drdnc Kadnlar Konf. Trkiye Ulusal Raporu. Kadn ve Sosyal Hizmetler Msteflarl (KSHM) (1994). Uluslar aras Aile Yl zel htisas Komisyonu Raporu.

4
Amalarmz

ALE SOSYOLOJS

Bu niteyi tamamladktan sonra; Gelimi lkelerde Ekofeminist bak asndan, kadn ve aile ilikisini, doa ile balantl aklayabilecek, Gelimekte Olan lkelerde kadn ve aile ilikisini doayla temellendirerek aklayabilecek, Krsal toplumda aile, kadn ve doa ilikisini zmleyebilecek, Kentte aile, kadn ve doa ilikisini deerlendirebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Aile Kadn Doa Ekofeminizm Kr Kent evresel Ykm Tahakkm Mekan

indekiler
GR GELM LKELERDE EKOFEMNST BAKI AISINDAN ALE, KADIN VE DOA LKSNN TEMELLER GELMEKTE OLAN LKELERDE ALE, KADIN VE DOA LKSNN TEMELLER KIRDA ALE, KADIN VE DOA KENTTE ALE, KADIN VE DOA

Aile Sosyolojisi

Kadn ve Aile

Aile, Kadn ve Doa


GR
Kadnlarn, ataerkil kapitalist toplum ierisindeki eitsiz konumlar, onlarn aile ierisindeki statlerini dorudan etkiler. Kadnlar aile ierisinde ki retim ve yeniden retim faaliyetleri nedeniyle ev ierisine hapsedilirler. Kadnlar biyolojik yeniden retim nedeniyle toplumsal ve ekonomik hayattan soyutlanm bir biimde yaflarlar. Herhangi bir ite alyor olsalar bile, ocuk dourduklar iin, onlardan ncelikle ocuun sorumluluunu almalar beklenir. zellikle ocuk yetitirme konusunda ailenin bata baba olmak zere dier bireyleri uzaklarken, anne analk sorumluluu sylemi ierisinde yalnzlar. Anne ocuun iyi ve kt davranlaryla ilgili olarak hesap sorulacak tek kiidir (Bayraktar, 2011: 90). Kadnn aile ierisinde kar karya kald toplumsal, ekonomik, politik ve kltrel eitsizliin temellerinden bir tanesi de kadn ve doa ilikisidir. Kadnn eitsiz, mlksz ve smrye ak konumunun temelinde doa ile ilikisi yatar. Kadn smrsnn temelinde her ne kadar biyolojik zelliklerinin yatt sylense de kadnn toplumsal, tarihsel ve kltrel kuruluu da hem gelimi hem de gelimekte olan lkeler- de olanakl hale gelir.

GELM LKELERDE EKOFEMNST BAKI AISINDAN ALE, KADIN, DOA LKSNN TEMELLER

AMA

Gelimi lkelerde Ekofeminist bak asndan aile, kadn ve doa ilikisinin temellerini aklayabilmek.

Gelimi lkelerde Ekofeminist bak as aile, kadn, doa ilikisinin temelini farkl biimde aklar: Birincisi, kadn, doa ilikisindeki ikili smrnn temelleri kadnn psiko-biyolojisinde bulunmaktadr. kinci aklamaya gre kadn-doa ilikinin temelleri ataerkillik tarafndan tarihsel ve toplumsal sreler iinde oluturulmutur. nc aklamada kadn-doa ilikisinin temelleri ve ikili smrs kadnn biyolojik zelliklerinden kaynaklanmakla birlikte, tarihsel ve toplumsal sreler iinde oluturulmutur. Ekofeministler kadn sorunlaryla evre sorunlar arasnda iliki kurarlar. evre sorunlarn kadn sorunlar ve kadnlarn kurban edilmesi olarak grrler. nk;

86

Aile Sosyolojis i

kadnlar zehirli atklar ve kirlilik nedeniyle hastalanrlar, a kalrlar, ktlk ve kuraklk yaflarlar, lrler, dourganlklar tehdit altndadr. stelik kadnlar ne kadar madur olurlarsa olsunlar ocuklarn, hastalarn ve yallarn bakm ve desteklenmesinden sorumludurlar. evre sorunlarnn kadn sorunlar haline gelmesinin, kadnlarn maduriyetinin nedeni, ataerkilliin kadn ve doa arasnda yaknlk oluturarak, her ikisini de tahakkm altna alnmasdr. Ataerkillik tarafndan kadn ve doann ikili smrs, Ekofeminizmin temel bak asn oluturur. Bu nitede nce gelimi, daha sonra da gelimekte olan lkelerde, Ekofeminist yaklamn kadn ve doa arasnda kurulan ilikinin nedenleriyle ilgili aklamalar anlatlacaktr. Daha sonra kr kent farkll dikkate alnarak, kadnn doayla olan ilikisini nasl srdrd incelenecektir. Gelimi ve gelimekte olan lkelerde Ekofeminist yaklamlar anlatan blmler yazarn (etin, 2005: 61-76) Ekofeminizm: Kadn-Doa likisi ve Ataerkillik makalesinden alnmtr. Kadn ve doa arasndaki iliki nasl olumutur? Bu sorunun cevab ayn zamanda Ekofeminist yaklam iindeki farkllklar da ortaya koyar. Ekofeminizm iindeki birinci ayrm (Biehl, 1991: 5-19), kadnlarn erkeklerden farkl psikolojik ve biyolojik zellikleri olduunun vurgulanmasdr. Kadn ve doa arasnda kurulan yaknln temelinde, kadn psikolojisi ve biyolojisinin farkll bulunmaktadr. kinci ayrm iinde yer alan ekofeministler kadn-doa yaknlnn ataerkillik tarafndan tarihsel ve toplumsal srelerde oluturulduunu savunurlar. nc ayrmsa her iki yaklamdaki temel ztlklar arasnda kpr oluturmaya allmasdr. Mellor ve Merchant gibi Ekofeministlerin yer ald bu ayrmda, kadn-doa yaknlnn kklerinin kadn psikolojisi ve biyolojisinde bulunduunu, ancak bu yaknl maddi temelinin, tarihsel ve toplumsal sreler ierisinde oluturulduunu belirtirler. nc dalga feminizm olarak ortaya kan Ekofeminizmin iindeki grfl ayrlklar, evre yaklamlar iindeki farkllklarla efl zamanl olarak belirmi ve netlik kazanmtr.

Kadnn Psikobiyolojik zellikleri, Tinsellik ve Ataerkillik


Ekofeminizm iinde yer alan bu bak asna gre kadnlarn kendilerine zg flefkat, fedakarlk, iddet, kartl, dayanma, duygusallk, tinsellie nem verme gi- bi psikolojik zellikleri ve yaam retme kapasiteleri, ataerkillik tarafndan doa ile zdeflletirilerek her ikisi de tahakkm altna alnmtr. Kadnlara ait olarak ele alnan flefkat, fedakarlk ve duygusallk gibi zellikler, kadnn aile ierisinde tamas gereken nitelikleri olarak ele alnr. Doum, lm, yaam, tinsellik birbirlerinden ayr kavramlar deildir. Bir btn olutururlar. nsan dndaki varlklar, hatta yeryz, gkyz, toprak gibi cansz olarak kabul edilen varlklar da bu btnn bir parasdr. Cansz ve sessiz kabul edilen yeryz, bu btnn bir parasdr ve fiziksel, tinsel, zihinsel, duygusal, dii bir varlktr. Dnya bizim Annemiz, Bykannemizdir. Dnya varln, yaam verdii hayvanlar, bitkiler, rettii mineraller, mevsimler ve meteorolojik grnglerle ifade eder. Yeryz, doa sessiz deildir. Bunu anlamak iin yalnca bakmak ve dinlemek yeterli olacaktr (Allen, 1990: 52-53). Gnmzdeki kadn sorunlarnn ve ekolojik krizin temelinde tarih ncesi toplumlardaki kadn ve yeryzn ycelten inancn yerini ataerkil dinlerin almasdr. Bu toplumlarda yaam veren ve her fleyi yaratan doa tanrasna ve doa glerine tapnlyordu. Bu toplumlar daha adil, bar ve ekolojik bilin adn verdiimiz yeryzne sayg ve itinayla yaklalmas gereinin farknda olan toplumlard. Yeryznn yaam verme ve yaam destekleme gcne duyulan sayg, kadnlar ve beslenme, bakm, flefkat, iddet kartl gibi kadns deerlerin, erkekler ve fet-

4. nite - Aile, Kadn ve Doa

87

hetmek, hkmetmek gibi eril deerler tarafndan ikincil konuma itilmedii bir toplum yaps vard. Kadn bedenlerinde ortaya kan yaam verme glerine en yksek toplumsal deerler atfediliyordu (Eisler, 1990: 23-24). Bu bak asn benimseyen Ekofeministler, kadn sorunlarnn ve evre sorunlarnn zm iin, kadnn biyolojik ve psikolojik zelliklerini ycelten, yeryz tinselliine dayal yeni bir din anlay ya da en azndan, kadns deerlerle uyum salayabilen dinlerin, bu deerler dorultusunda yenilenmesini nerir.

Bu yaklam benimseyen Ekofeministler, kadn-doa yaknlnda, kadnlarn erkeklerden farkl biyolojik ve psikolojik zellikleri olduunu kabul etmezler. Kadn ve doann ikili smrsnn maddi temellerini ortaya koyabilmek iin ideolojik yaplanmalar ve toplumsal sreleri incelerler. Kadnn psiko-biyolojik zelliklerine vurgu yapan Ekofeministlerin geleneksel cinsiyet rollerini pekitirici yaklamlarn eletirirler. Bu ayrmda yer alan Ekofeministlerin yeryz tinsellii, tanra tapnmas araylar Ekofeminizmi irrasyonalite kayna haline getirmektedir. Bylece demokrasi; akl, doay bilimsel olarak anlamann getirdii zgrlk gz ard edilmektedir. Ayrca kadn ve doann ikili smrnn kaynan, Bat kltrnde grmek, kadnlarn bu kltrel mirasn dnda kalmasn kabul etmek anlamna gelmektedir. stelik Ekofeminizmin doum, besleme, ocuk ve yallarn bakmna nem vermesi tehlikelidir. nk; geleneksel toplumsal cinsiyet rollerini ve kalplarn pekitirir. Bu kalplar kadnlar, potansiyellerini tam olarak gerekletirmeye alan varlklar olarak deil, yalnzca besleyen, byten varlklar olarak dondurur (Biehl, 1991: 15; Bigwood, 1993: 134). Kadn-doa ilikisini, kadnn psiko-biyolojik zelliklerinde aramak, hangi adan geleneksel cinsiyet rollerini pekitirici etki yapar? kinci ayrmda yer alan Ekofeministlere gre, Bat dnce geleneinde ve Feminizmde kullanlan ikili mantk, dier bir deyile insan doa, kadn erkek ilikisinin birbirinin ztt ikililer olarak alglanmas pek ok soruna neden olmaktadr. Sorunlarn altnda yatan en nemli neden insan kimliinin doann dnda yaplandrlmasdr. tekinin mantk yapsnn oluturulmas ve dlanmasndaki bu ikili anlay, modernitenin mantksal yapsn da oluturmaktadr. Doa politik bir kategoridir. Bat ruhunun pek ok alandan dlamasyla ekillenmitir. Batnn akl kavram Doann tek ve kart tanmn salar. Bat geleneinde akl, doay, bir kadn ya da madde alan olarak anlalacak, boyun edirilecek ve geimlik salanacak bir alan olarak yaplandrr. Akl yoluyla doann srekli ve artan biimde egemenlik altna alnmasna dayanan Batl ilerleme ve kalknma kavramn retir. Benzer biimde kadn da biyolojik reme erveesinde erkein mlkiyeti altna girer, ocuklar baba tarafndan annenin roln inkar eden ve deersizletirilmeye devam eden biimde yetitirilir. Dahas akl doa ikilisinin Ben teki, zel Kamusal, Akl Duygu, Evrensel Yerel, Doa Kltr, Kadn Erkek, Beyaz Renkli kategorilerine geniletilmesi doann arasal olarak anlalmasn salar. fli snfnn, renk- li insanlarn, kadn ve hayvanlarn sistematik olarak aflalanmasnn maddi temelleri, insan toplumundaki insann insan, kadnn erkek tarafndan tahakkm altna alnmasnda yatmaktadr (Plumwood, 1993:6; King, 1990:106-107). Aile ise bu tahakkme ortam salayan en nemli toplumsal kurulutur.
SIRA SZDE

Kadn-Doa likisinin Maddi Temelleri, deolojik Yaplanma ve Toplumsal Sreler

88

Aile Sosyolojis i

Biyolojik Farkllklar ve Toplumsal Sreler


Ekofeminizmin iki temel yaklam arasndaki uurum, bir yandan kadn ve erkek arasndaki biyolojik ve psikolojiye dayanan farkllklarn yceltilmesi, dier yandan da doaya yaknlk anlamnda, kadn ve erkek arasndaki farkllklarn toplumsal ve kltrel olarak yaplandrldn dflnlmesi, nc yaklamdaki Ekofeministler tarafndan doldurulmaya allmtr. Mellora (1992: 251-254) gre, ataerkil iblm, toplumda kadnlara, insan varoluunun temel flartlarn yaratma sorumluluunu yklediini, kadnlarn erkeklerle ve birbirleriyle olan ilikilerinin rk, snf ve kltrlere gre deitiini, ancak kadnlara yklenen bu temel sorumluluklarn ortak kadn deneyimini oluturduunu syler. Kadn ileri hem bireylerin, hem de toplumun var olmas iin gereklidir, para kazanmak iin yaplmaz. Kadn ilerine insan yaamnn anlam kazanmas iin ihtiya vardr. Bu iler salk, yiyecek ve sevgi iin asgari standartlar salar. Kadn ilerini mutlaka kadnlarn yapmasn gerektiren bir igd yoktur. Yalnzca ileri herhangi birinin yapmas toplumun btnnn devam iin gereklidir. Kadnlarn toplumsal yaamdaki birincil sorumluluklar, biyolojilerinde genetik olarak sakl deildir. Kadnlar yaam verir ve besler ancak, kadnlarn yaam verme kapasitesi toplumsal balamdan ylesine etkilenir ki kadnlarn doal olarak fedakar, sevgi dolu ve destekleyici olup olmad konusu tartmaya almaz. Biyoloji gerektir ama, deitirilemez kader deildir. Kadnlar dourur ama, bunu ok farkl toplumsal balamlarda, farkl tutum ve sonularla yaparlar. Ayrca erkeklerin tm kadn ilerinden kamaz. nemli olan fley, erkek egemen toplumda, byle bir durumu varsayan bir dnyann yaratlmasdr. Kltrde kadnn doayla ilikilendirilmesine evrenseldir, ne de tarihsel olarak homojendir. Bu ilikilendirme Bat kltrnn temel karakteristiklerinden biridir ve tarihsel sre iinde infla edilmitir. Hristiyanlk dncesindeki yaradl miti, kapitalizmin gelimesi ve bilimsel devrim, bu ilikinin ve kadn-doa ikilisinin tahakkm altna alnmasnn basamaklarn oluturur. Hristiyanlk dncesinde kadn ve doa imajnn ilikilendirilerek ktlenmesinde, bir kadn olan Havvann bir erkee, Ademe, yi ve Ktnn Bilgisi Aacndan meyve koparmay retmesiyle bafllar. Ancak iyi bir sonu yerine, her ikisi de baheden kovulur ve le srlr. Cennetten kovulma bir kadn yznden olmutur. Erkekler yeryznde alnlarnda ter akarak yiyecek retmek zorundadr. Burada kadnlar sonu kt biten bir eylemin bafl oyuncusudur. Sonu, bafllangtakinden daha kt olan doa flartlarnda yaamaya mahkum edilmek olmutur. Kadnn nihai deeri ktdr. Doann nihai deeri ktdr (kaotik, dzensiz ve karanlk). Erkekler burada cennete dnfl salayacak olan kiiler haline gelmitir. Erkekler, yeryznde tarma daya- l emekleriyle kayp cenneti yeniden oluturacak olan kurtarclardr. Cennete Dnfl alt basamaa dayanr: Hristiyanlk dini, modern bilim ve kapitalizm. Yaradl hikayesindeki kovulma bafllangc, bilim ve kapitalizm orta ksm, bahenin ele geirilmesiyle sonu oluturur (Merchant, 1996: 28-29). 16 ve 17.yzyllarda, modern Avrupallar Hristiyan Cennete Dnfl projesine Aydnlanma sylencesini yaratmak iin iki e daha eklemilerdir: mekanik bilimler ve laissez faire kapitalizm. Mekanik bilimler yeryznde bahenin yaratlmas iin arasal bilgiyi salar, Bacon, Descarte, Newton projesi doaya boyun edirme ve tahakkm altna almada teknolojinin gcne, matematiksel kanunlarn kesinlii- ne ve tek bir aklama erevesinde doa kanunlarnn birletirilmesine dayanr. Simyaclarn metali altna evirmeleri gibi, bilim ve teknoloji de doann tahakkm

4. nite - Aile, Kadn ve Doa

89

altna alnmas ve kullanlmas iin aralar salar. Kapitalizmin ortaya k hikayesi, gelimemi doay medeniyete dnfltrecek lden baheye dnfl hareketidir. Doal kaynaklar insan emeiyle metaya dnfltrlerek pazarda satlr. yi devlet, dmfl doa ve insan doas zerinde dzen salayarak kapitalist retime imkan salar. Thomas Hobbesun ulus devleti, dzensiz ve babozuk doaya sahip olan insanlar zerinde, kontrol yaratmak iin yaplan toplumsal anlamann sonucudur. John Lockeun politik teorisinin temelinde gelimemi doann insan emeiyle dzeltilmesi ve insann yeryzne boyun edirmesi yatar (Merchant, 1996: 31-32). Bu ayrmda yer alan Ekofeministler, yeni bir din nermeseler bile yeni bir etik anlay, ortaklk etii nererek birinci ayrmda yer alan Ekofeministlere daha yakn dururlar.

Gelimi lkelerde Ekofeminizme Yneltilen Eletiriler


Batda yaplan Ekofeminist almalar, zellikle birinci ayrmda yer alan Ekofeministlerin temel olarak beyaz, orta snf, kentli ve Batl kadnn doaya olan konumuyla ilgilendii konusunda eletirilir. Ekofeministlerin evreye ncelik tanyarak, mevcut kurumlarn etkisini dikkate almadan doaya doutan gelen bir koruma duygusuyla yaklamas, toplumsal cinsiyetin yapsn, ekonomik nemini, bamllk yollarn, deiime direncini gz ard eder ve g ilikilerini arptarak, toplumsal cinsiyet konusunda en nemli elerden birini zmleme d brakr (Zein-El Abdin, 1996: 29). Agarwal (1992: 122-3) ise gelimi lkelerdeki Ekofeminizmi be noktada eletirir: Kadnlar tek bir kategori olarak konumlandrr, kadnlar arasnda snf, rk, etnik kken ve bunun gibi farkllklar grmez. Bylece kadnlarn konumlarnn zmlenmesinde etkili olan toplumsal cinsiyet dndaki dier tahakkm formlarn gz ard eder. Kadnlarn ve doann tahakkm altna alnmasn yalnzca ideolojide konumlandrr. Bylece bu tahakkmn balantl olduu ekonomik avantaj ve politik g gibi maddi kaynaklar ihmal eder. deolojik yaplanma alanndaysa bu yaplanmann retildii ve dnfltrld toplumsal, ekonomik ve politik yaplar hakknda ok az fley syler. Toplumsal cinsiyet, snf, ve bunun gibi yaplar zerinde kendi karlar dorultusunda ideolojik deiimler oluturabilen ve bu deiimleri sabitleyebilen bask gruplarnn kullandklar aralar konusuna deinmez. Ekofeminist bak as, kadnlarn doayla olan maddi ilikilerini, kendilerinin ve kart konumda olan dierlerinin bu ilikiyi, nasl dflndklerini dikkate almaz. Ekofeminizm kadn-doa balantsn bir eit zcl balar. Dier bir deyile, kadn-doa balantsn deitirelemez ve deimez bir dii z anlay olarak grr. Bu eit bir formlasyon doa, kltr, toplumsal cinsiyet gibi kavramlarn tarihsel ve toplumsal olarak yaplandrlmas, farkl kltrler ve zamanlarda farkllk gstermesiyle ilgili geni bulgular karsnda anlamn yitirir. Kadnlarn ve doann tahakkm altna alnmasnn yalnzca ideolojide konumlandrlmas, bylece bu tahakkmn balantl olduu ekonomik avantaj ve politik g gibi maddi kaynaklarn ihmal edilmesi ne anlama gelir?
SIRA SZDE

90

Aile Sosyolojis i

GELMEKTE OLAN LKELERDE KADIN-DOA LKSNN TEMELLER

AMA

Gelimekte Olan lkelerde kadn ve aile ilikisini doa ile temellendirerek aklayabilmek

Gelimekte olan lkelerde, aile iinde kadn ve doa ilikisinin temellerini, ataerkilliin her ikisi arasnda kurduu ba olutursa da, bu ikilinin birlikte smrlmesinin nedeni gelimekte olan lkelere dayatlan bat tarz ekonomik kalknma modelleridir. III. Dnya lkelerinde Ekofeminizm younlukla Bat tarz ekonomik kalknmann kadn ve doa zerindeki etkisiyle, III. Dnya lkelerine dayatlan Kalknmada Kadn projelerinin bu lkelerdeki olumsuz etkileri zerine odaklanr. rnein; Vandana Shiva, Bat tarz ilerlemeyi, kalknma yoluyla smrgeciliin devam ve Bat tarz ataerkilliin dayatlmas olarak zmler. Smrge ncesi Hindistanda insan-doa ve kadn-erkek ilikilerini ekillendiren Hint Kozmolojisinin etkisini, Bat tarz kalknmann benimsenmesiyle deien ilikilerin kadnlarn ve doann durumunu nasl deitirdiini inceler. Asya dini geleneini Hristiyanlkla karlatran Shiva (1994: 38-47), Hint kozmolojisinde dii ilkenin yaam verici ve besleyici olarak tamamlayc bir e olduunu syler. Erkek doadan koparlmamtr ama karlkl bamllk ve ortaklk balamnda birbirlerini tamamlar. Kadnlar yaamn yalnzca biyolojik deil, geimlik salaycs olarak da toplumsal retici ve yeniden reticidir. Bu iliki Bat tarz ekonomik kalknma projesiyle krlr. Ataerkil Bat ideolojisi olarak Bat tarz kalknma projesi yalnzca erkek ve doa balantsn koparmakla kalmaz, III. Dnyay bozar ve kadnlar marjinalletirir. III. Dnya lkelerinde doann kt kullanm, kadnlarn marjinalletirilmesi ve kt kullanmyla el ele gider. Ekonomik kalknmada retkenlik endstrileme ve kapitalist byme iin doal kaynaklarn yararl hale getirilmesi anlamna gelirken III.Dnya kadnlar iin, retkenlik yaam retme ve srdrlmesini salama anlamna gelir. Yaamn reticisi olarak kadnn ve doann maddi temellerini yok etmenin sonularndan ilki, kalknmann yanl kalknma sreci haline gelmesidir. Bu srete baskn dnce modelleri, gelime stratejilerinin altnda yatan ataerkil varsaymsal homojenlik, tahakkm ve merkezilemenin kk sald toplumsal yap, kadn ve doann hor kullanmnn kaynadr. Dier sonusa yanl kalknmann yaratt krizin toplumdaki marjinal kategorilerin ekolojik eylemciliin liderliini yapmasna izin vermesidir. Akllar henz ele geirilmemi, smrgeletirilmemi ve yanl kalknma srecinin dnda kalabilmeyi baflarm, dolaysyla marjinalletirilmi kadnlarn, dier III. Dnya halklarnn ekolojik dnce ve eylem iin eitlilik asndan gen havuzlar oluturduklarn, marjinalliklerinin ataerkil gelimenin neden olduu felaketleri iyiletirmekte bir kaynak haline geldiini belirtir. Shivann III. Dnya lkelerinde Bat tarz kalknmann kadn ve doa zerindeki etkilerini inceleyen almas noktada eletirilir: Birincisi, Shivann krsal kadn rnei, esas olarak Kuzey Bat Hindistandan gelmektedir. Bu genelleme III. dnya kadnlarn tek bir kategori altnda toplar ve farkl snardan, kastlardan, rklardan, ekolojik blgelerden olan kadnlarn zelliklerini gz ard eder. kinci olarak Hindistanda toplumsal cinsiyet ve doann ideolojik yaplandrlmasnn hangi somut sreler ve kurumlar vastasyla olduunu gstermez; etnik ve

4. nite - Aile, Kadn ve Doa

91

dini farkllklarn birlikte yaamalarn ve eitliliklerini gz ard eder. Son olarak III. Dnya lkelerine dayatlan smrgecilik deneyimi ve modern kalknma eitlerinin ekonomik, kurumsal ve kltrel olarak ykc olmasna ramen, bu lkelerde Bat tarz kalknmadan nce mevcut olan ekonomik ve toplumsal eitsizlikleri gz ard eder (Agarwal, 1992: 124-5). Oysa ki III. Dnya lkelerinde, kadnlarn doayla olan balantsnn zel flartlarndan dolay ideolojik yaplandrlmas, ekonomi politiin kuramsal anlay iinde deerlendirilmelidir. Burada ki en nemli ideolojik yaplanma ailedir. Buysa belli sylemleri destekleyen kar gruplar, atmal sylemler, sylemleri desteklemek iin kullanlan yollar, sylemlerin cisimletirilmesi arasndaki karlkl etkileimin incelenmesidir. Benzer biimde kadnlarn doayla olan ilikisini ideolojiden baka bir dzeyde incelemek ve farkl snardan, kastlardan, rklardan kadnlarn maddi gerekliklerinin evresel ykma gsterdikleri tepkiyi nasl etkilemi olabileceini incelemek kritik bir neme sahiptir. Dier taraftan Zein-El Abdin (1996: 29-34) Shivay, Bat tarz kalknmann dayatlmasyla dii ilkenin kayb, bu ilkenin daha srdrlebilir bir biimde kalknmaya dnflmnde kilit konumda olduunu symesi ve kadnlara ekolojik liderlik sorumluluunu yklemesini eletirir. Byle bir dncenin kadn ve doa arasnda metafizik ve madde tesi bir iliki oluturmaya altn, bununsa kadn ve doa arasndaki ilikinin, kadnn doasnda bulunduu gibi bir sonucu getirdiini syler. Byle bir yaklam kadn ve doa arasndaki ilikiyi aklamaz; yalnzca kadn ve doa arasndaki sembolik birliin boyutlarn aklar. Dflncedeki bu zayktan dolay hangi tahakkmn ncelediini anlamak iin akl yrtmek zorunda kalnr. Dier bir deyile, doa dii olarak m algland iin tahakkm altndadr, yok- sa kadnlar, doayla birletirildii iin mi tahakkm altna girmitir? Kadn ve doa arasndaki ilikinin maddi temellerini inceleyen almalar, toplumsal cinsiyet ve kadn konusundaki btn tartmalar, kadnlarn kurumsal olarak ekonomide ve evrede erkeklere olan greceli konumlarn tanmlayan toplumsal cinsiyete odaklanarak yaplmaldr. Ancak, kurum ve srelerin tarihsel ve kltrel zelliklerinden dolay kadn, doayla bulutuu ve ilikiye girdii oklu ortamlarn zmlenmesi, yalnzca kalknmann gerekletii yerde ve bu karlk- l ilikinin yer ald kurumsal balamda anlalabilir.

KIRDA DOA

KADIN

VE

AMA

Krsal toplumda aile, kadn ve doa ilikisini zmleyebilmek.

Ailede toplumsal cinsiyete dayal iblm, krda kadnn doayla dorudan iliki iine girmesine neden olur. Kadnn ve doann ikili smr de dolaysz biimde gerekleir. Kadn emei, hem ailenin geimlii iin, hem de pazar iin yaplan retimde youn olarak kullanlr. Buna karlk kadnn, yetitirilen rnler zerindeki kontrol, aile geimlii iin yetitirdii rnler zerindedir. Pazar iin yetitirilen rnlerde meydana gelen deiimler, bu rnlerin yetitirilmesi iin yaplan yardmlar ve destek, dorudan erkekleri hedef aldndan, kadnlarn emei, ekolojik bilgisi deersizlemekte, ailelerinin geimlii iin ekim yaplacak alanlar daralmakta, ya kente, ya da nadir ormanlarn bulunduu blgelere yeni tarm alanlar oluturmak iin ge zorlanmaktadr.

92

Aile Sosyolojis i

Kadnn biyolojik reme ve besleme gcnden kaynaklanan, kadn bedenini doayla ilikilendiren ataerkil ideolojinin tesinde, krda kadnn doayla olan ilikisi maddi temellere dayanmaktadr. Aileyi beslemek iin bitki ve hayvani gdalar toplamak, pazar iin tarm rnleri retmek, yemek piirebilmek iin yakacak toplamak, kuyudan ya da kaynaktan su tamak krsal kesimde kadnn gnlk ileri arasnda yer almaktadr. Gnlk yaamda bitki, hayvan, su ve toprakla salanan bu yakn iliki, kadnlar evrede yaflayan bitki rts ve hayvanlar konusunda bilgi sahibi olmasn salar. Ancak, kapitalist gelime ve Bat bilimi krsal kadnn doa bilgisini deersizletirir ve bilginin kullanmn elinden alr. III. Dnya lkelerinde Bat tarz kalknma modeli ve milli ekonomilerin gereksinimleri krsal kadnn doayla olan maddi ilikisini nemli lde deitirmektedir. Dnyann bir ok yerinde krsal kadnn topraa girii engellenmekte, kadn, yerel ekolojik bilgisini kullanamamaktadr. Sz edilen giriin engellenme derecesi ve kadnn yerel ekolojik bilgisinin deersizletirilmesi, lkeden lkeye farkllk gsterse de genel eilim, tarmn artan biimde endstriyel rnlerin yetitirilmesi, aileleri beslemek iin yaplan kk lekli tarmda dflfl ve ormanlarn yok olmasdr. Bu eilimler karsnda toprakla balants kopan kadnlar ya kentlere, ya da aileleriyle birlikte ormanlk alanlar tarm arazisine evirmek iin, ormanlk alanlarn bulunduu yerlere g etmektedir. Bir yandan a kalmamak iin ormanlarn ve yredeki nadir bitki rtsnn tahribat, dier yandan ticari amala yaplan aa kesimleri yalnzca blgesel deil, dnya apnda hzl bir orman tahribatna yol amaktadr. Oysa kadnn gnlk yaamnda doayla olan ilikisinin maddi temelleri, kadnn aile gereksinimlerini karlamasn srekli klabilmek iin yerel ekolojik bilginin doadaki eitlilii ve yeniden remeyi destekleyecek biimde kullanlmasn da iermektedir. Toplayclk ve bahe yetitiricilii, geleneksel olarak kadn iidir. Bahe yetitiriciliinden tarma geite, kadnlarn yetitirilen rn zerindeki kontrol zamanla yok olmutur. Tarm geni alanlarda, saban kullanm, sulama ve gbreleme gibi uygulamalar da iermektedir. Bahe yetitiriciliinden tarma geite kadnlarn neden tarm rnleri zerindeki kontrollerinin kaybolduu konusunda fiziksel g gerektiren saban kullanmndan, kadnlarn ocuk dourma nedeniyle tarm teknolojilerinin kullanmlarnda geri kalmalarna kadar bir dizi farkl grfl ileri srlmfltr. Bununla birlikte tarmsal rnlerde erkek kontroln aklamak iin tek faktr kullanlmas yetersiz kalabilir. Dnyann pek ok yerinde tarmsal retim erkek kontrolnde olmasna ramen, kadn emei youn olarak kullanlmaktadr. Tarm rnlerinin yetitirilmesinde toplumsal cinsiyete dayal iblm blge, snf ve rk asndan farkllk gsterse bile, ortak noktalar toplumsal cinsiyete gre belirli rnlerin yetitirilmesi ve belirli ilerin yaplmasnda gzlenen yaygn eilimdir. (Sachs, 1996: 67-71, 103) Toplumsal cinsiyete dayal iblmne gre yetitirilen rnler, Erkek rnleri ve Kadn rnleri olarak ikiye ayrlr. Erkekler yiyecek olarak kullanlmayan endstriyel rnleri, tahl, aalar ya da kahve, ay, eker, ttn gibi rnleri pazar iin yetitirirken kadnlar daha ok sebze ve kkleri ailenin yiyecei iin, fazlasn blge pazarnda satmak iin yetitirirler. Bu ayrm yaygn olarak gzlenmekle birlikte bir kural oluturmaz. rnein; kadn rnleri olarak adlandrlan msr ve pirin pazar iin retilebilecei gibi, hibir cinse bal olmayan rnler de yetitirilebilir. rnlerin yetitirilmesinde harcanan emein byk ounluunu kadn emei oluturur. Erkekler de tarlada almakla birlikte ounlukla nereye, ne kadar bit- ki ekileceine, kadn emeinin nasl kullanlacana, rnn pazarlama ve dat-

4. nite - Aile, Kadn ve Doa

93

mna erkekler karar verir. Kadnlar erkeklerin kontrolndeki rnlerin yetitirilmesinde youn olarak emek harcamakla birlikte, erkekler yiyecek olarak kadnlarn yetitirdii rnler iin nadiren emek harcarlar. Erkeklerin kontrolndeki ihracata ynelik rnlerin yetitirilmesi kadnlar, yoksullar ve evre zerinde ykc etkiler yaratmaktadr. hracata ynelik rnlerin yetitirilebilmesi iin toprak kalitesinin yksek olmas, yeterli su, gbreleme, ilalama, tarm makinalar, ksacas para gereklidir. Kadnlar nadiren yksek kaliteli topraa ve ihracata ynelik rn yetitirebilmek iin gerekli aralar salayacak para- ya sahiptir. Hkmet politikalar ihracata ynelik rnlerin yetitirilmesi konusun- da bilgilendirme, eitim ve gerekli krediyi salamada erkeklere yneliktir. Byle- ce kadnlar hem para getiren ihracata ynelik rnlerin yetitirilmesinden dlanr- lar, hem de aileleri ve kendilerini beslemekte kullanacaklar rnlerin yetitirilebilmesi iin yeterli alan bulmakta zorlanrlar. Hayvanclkta hem kadn hem erkek emei kullanlmakla birlikte, kadnlar dzenli olarak ev tketimi ve yerel pazarlarda satmak zere tavuk, rdek, domuz, koyun, kei, inek yetitirirler. Hayvanclkta kadn ileri ve erkek ilerinin ayrlmas devam eder. Kadnlar st sama, sr gtme, yumurta toplama ve besleme gibi ileri stlenirken erkekler, hayvanlarn kesimi, alm ve satm ilerini stlenirler. Kk apl hayvanclktan byk apl hayvancla geildiindeyse emein rgtlenmesi de deiir. Baz durumlarda kadn emei hi kullanlmaz. Genel olarak, hayvanclkta kadn emei esastr ancak, i sreci ve emek rnleri zerindeki kontrol erkein elindedir. Gelimekte olan lkelerde kalknma planlamaclar tarmda, hayvanclkta kadn emeinin, kadnn yerel ekolojik bilgisinin neminin gz ard edilmesinin kadn ve evre asndan olumsuz sonularn aratrmalarla ortaya koymulardr. rnein; gelimekte olan lkelerde ve Kanadada yaflayan yerliler arasnda kadnn konumu ile ilgili projelerde danmanlk yapan Davidson (1993: 6-9), ekonomik kalknma projelerinin kadnn konumunu zerindeki olumsuz etkilerini incelemitir. Tm kalknma projelerinin gelimekte olan lke insanlarna dayatldn, projelerin ounda yerli halkn ve evrenin ihtiyalarnn dikkate alnmadn, ve bu durumun kt sonular dourduuna deinmitir. Barajlar gibi baz projelerin uygulanmas yaya olan kadnlarn pazar hareketlerini kstlarken, erkek egemenliindeki tamacln hareketliliini arttrr. stelik hayli makinelemi endstriyel rn yetitirilmesi kadn tarm uygulamalarnn dnda brakr. Tarm aktivitelerinin ounu kadnlarn gerekletirdii III. Dnya lkelerinde, tarmda yaplan resmi dzenlemeler, uluslararas krediler ve eitim programlar erkeklere ynelerek kadn tarmn dnda brakmtr. Dier taraftan krsal kesimde kadn emei ve ekolojik bilgisini dikkate almayan kalknma projeleri baflarszla uramaktadr. rnein; Malawide soya fasulyesinin ekimi iin erkeklere eitim verilirken kadnlara yalnzca, soya fasulyesinin piirilmesiyle ilgili yemek tarieri verilmitir. Sonuta, kadnlar bu yemek tarifelerini kullanmamlardr. nk; ev tketimi iin yiyecei kadnlar yetitirir ve kadnlara da soya fasulyesinin nasl yetitirilecei retilmemitir. Erkeklerse soya fasulyesinin nasl yetitirileceini renmilerdir ancak, sadece ii olarak, iftliklerde soya fasulyesinin yetitirilmesinde almaktadrlar (bkz. Birkeland, 1993: 33). Kalknma projeleri gelitirilirken uygulanacak olan blgede yer alan toprak sahipliindeki ataerkil yap da gz ard edilir. Sonuta bu blgelerde geleneksel kadn rolleri baz alanlarda pekitirilirken baz alanlarda da dnflme urar. rnein; Okokonun (1999: 373-379) Nijer Deltasnda petrol retimi ve erkek gne bal olarak gnlk yaam kalplar, kadnlarn geleneksel rolleri ve evre zerindeki de-

94

Aile Sosyolojis i

iimini inceleyen almasnda, erkek emei ktlnn blgede kadnlarn topraa girmesinde olduu kadar, toplumsal cinsiyete dayal iblmn de etkilediini syler. Nijer Deltasnda toprak sahiplii geleneksel olarak erkek soyuna dayanr. Erkekler el dememi ormanlar tarm iin temizleyerek toprak sahibi olurlar. Kadnlar kocalarnn ailelerine gelin giderler. Evlilik yoluyla oluturduklar ailelerinde kadnlar toprak konusunda dorudan hak iddia edemezler. Toprak, topluluun ilk kurucularnn erkek soyuna geer. Toprak kiracl sistemi ve yerel adetler, kadnlarn dorudan toprak sahibi olmasna izin vermese de erkeklerin yokluu bir lde bu uygulamay kesintiye uratmtr. Erkek emeinin yokluu kadnlara kendi adlarna, ya da orada olmayan kocalar, yetikin erkek ocuklar adna toprak satn alabilmelerine izin vermitir. Dier yandan erkek g ocuk emeinin nemini artrmtr. Erkek emeinin yokluu tarmda yardmc olmak zere daha ok ocuk dourmak iin bahane haline gelirken kz ocuklarn kardefllerine bakabilmek iin okulu terk etmelerine ve geleneksel kadn rollerinin pekimesine neden olmutur. Doal kaynaklar zerinde erkek gnn olumlu ve olumsuz sonular topran verimliliinin kaybolmas, kadnn doal evre kaynaklarnn idarecilii konumunu glendirmesi ve ekolojik bilgisinin artmasdr. Kadnlar, allar ve aalar temizleyemedikleri, kk dikmek iin topra kazamadklarndan mevcut topraklar dngsel olarak ve dinlendirilerek ekilebilmektedir. Buysa topran verimliliinde ve elde edilen rn miktarnda dflfle neden olmutur. Kadnlar geimlik iin ormana daha fazla baml hale gelmi ve bundan dolay doal kaynaklarn idareciliini yapmaya bafllamlardr..
SIRA SZDE

Nijer Deltasnda erkek gnn kadn asndan olumlu ve olumsuz ynleri neler olmutur?

3
Tarmdan koparlarak doayla olan dolaysz ilikisinin maddi temelleri ortadan kalkan ve kente g etmek zorunda kalan kadn, kentte doayla olan ilikisini kentin araclyla srdrr.

KENTTE KADIN VE DOA

AMA

Kentte aile, kadn ve doa ilikisini deerlendirebilmek.

Kentte kadnn ailedeki rol nedeniyle doayla ilikisi dolayl yoldan gereklemektedir. Kentin doay insan yapm evreye dnfltrmesi nedeniyle kentin izin verdii lde doa paralarn kullanabilmekte, toplumsal cinsiyete dayal iblmndeki eitsizlik nedeniyle bir yandan tahakkm altna alnan konumu srdrken dier yandan kent araclyla doay tahakkm altna alan insan konumuna gelmektedir. Kadn-doayla ilikilendirilerek kadn iinin ve kadns deerlerin ikincil konumu kentte de devam etmektedir. Kent, Bat felsefesinde insan/doa, kltr/doa, erkek/kadn, dzen/kaos, akl/duygu gibi kartlklarn doa zerinde somutlatrld bir mekndr. Kentsel alannn oluturulmas ve genilemesi kaosun dzene dnfltrlmesini, kltrn yaratlmasn, cansz doann paralara ayrlarak dzenlenmesini, canl doannsa yaam alanlarnn insanlarn yaam alanlarndan ayrlmasn, belirli yerlerde toplanmasn ve dierlerinin yok edilmesini ierir. Bu blm yazarn (etin, 2003: 497-502) Kentsel Alanda Antroposentrizm ve Ataerkillik makalesinden almtr. nsan merkezci bak asndan kaosla ilikilendirilen doa, rastgelelik ve dzensizlik alandr. nsan merkezci bak as (antroposentrizm) insan olmayan dnyann, di-

4. nite - Aile, Kadn ve Doa

95

er bir deyile doann, insanlar tarafndan kullanlmak iin yaratld dncesidir. nsann ne doaya, ne de dier insan-olmayan canllara sayg gstermek gibi bir sorumluluu yoktur. nsan olmayan dnyaya duyulan sayg, bu dnyann dier insan kullanclarnn haklarna duyulan saygyla snrldr. Doann kentsel alana dnfltrlme sreci insan ve insan-olmayan unsurlarn kesin bir ayrmn ierir. Topran, hayvanlarn ve vahi bitkilerin varolu flartlar dzenlenerek, binalar, yollar, kanalizasyon sistemleri, al veri mekanlar, parklar ve dier dzenlemelerle doa, insan yapm bir evreye dnfltrlr. Doa, artk toplumsal kategorilerin etlikeime girdii insan yapm dzenlenmi bir evredir. Kenti evreleyen ve ksmi olarak dzenlenmi doa paralar olan tarm arazileri, kentle dzenlenmemi doa arasnda bir koridor oluturur. Modern kent, kentin kendisinden daha farkl bir alan olsa da her ikisinin ortak noktalar insan/doa, kltr/doa, dzen/kaos, kltr/doa temel kartlklarn bnyelerinde barndrmalardr. Modern kent, bu kartlklara bir yenisi ekler: kent/kr. Kent sorunlar, lkelerin ve kentlerin gelimilik dzeylerine gre farkllk gsterir. Bu farkllklar iinde ortak nokta; insana, erkee, kltre, dzene ait olan kentle insan olmayan doa elerinin snrlandrlmas, mmkn olduu lde bu elerden arndrlmasdr. Kent sorunlarna retilen hane bazndaki zmlerde kadnn ev ii emei temel oluturur. Ayrca, belediye hizmetlerinin yetersiz kald noktalarda da kadn emei zerinden zm oluturulur. Hane baznda kentsel problemler hane ve insan salyla ilgilidir: Ev atklarnn toplanmas, hava-su-grlt kirlilii ve salgn hastalklar. Topluluk baznda kentsel problemler, toplanan atklarn depolanmas, toprak kirlilii, yetersiz ve uygun olmayan teknolojinin kullanm ve sel, frtna gibi doal afetlerdir. Kent baznda kentsel problemler, trafik younluu, tarihi mirasn kayboluu, bina deerlerinin ve mlkiyetinin kstlanmas, yetersiz vergi gelirleri, yeterli hukuki dzenlemelerin olmay, ar kalabalk, yanl ve yetersiz kent ynetimi uygulamalar, elektrik tketiminde kayplar, hava-su-toprak ve grlt kirlilii, tarm alanlarnn yok olmas ve llemesi, zehirli atklarn depolanmas, sel, su basmas, kazalar ve dier felaketlerdir. Blgesel Ulusal bazda kentsel problemler, deniz kirlilii, bitki rtsnn kayb, bioeitliliin kayb ve ba- z trlerin neslinin tkenmesi, toprak erozyonu, artan tuzluluk, asit yamurlar, toprak temizleme ve orman kayplaryla kresel snma ve iklim deiiklikleri olarak tanmlanrlar. Kentsel problemlerin yukardaki tanmlarna bakarak doann bir felaketler ve lm alan olarak tanmlandn syleyebiliriz. Yaam/lm kartlnn Salk/lm kartlna dnflt kentte, yaamn kalitesi kent ynetiminin doa zerindeki etkinliinin bir ls olan saln kalitesiyle llr.

Temizlik ve Hijyen
Kentin kart olarak tanmlanan krda problem olarak tanmlanmayan sinekler, amur ve dier hayvanlarn yok edilmesi modern kentlerde temel belediye hizmetlerinden saylmaktadr. Asfalt yollarn yapm ve bataklklarn kurutulmas yalnzca ulam salamak iin deildir. Ayn zamanda bu, doa unsurlarnn da yok edilmesini amalar. Ancak, bunlar yalnzca grnebilen paralarnn yok edilmesidir ve erkekler tarafndan gerekletirilir. Belediye hizmetlerinin yetersizlii durumunda kadnlarn evlerinin nn ya da sokaklar sprmeleri III Dnya lkelerinde arpk kentlemenin gstergesi olarak kabul edilen gecekondu blgelerinde ve az nfuslu flehirlerde grlr. Grnmeyen unsurlarn yok edilmesiyle hanede gerekletirilir. Kadnlarn kentsel alandaki doa unsurlarnn yok edilmesinde hemflehri olarak ve ev ii iblmnde pisliklerin temizlenmesinden sorumlu kii olarak nemli bir rol vardr. Hijyen bu grnmeyen doa unsurlarnn yok edilmesini ierir.

96

Aile Sosyolojis i

Modern bilimin bir kavram olan hijyenin insan sal iin ok nemli olduu varsaylr. Evde hijyen kadnn ev ii emeiyle salanr. ocuklarn hastalk nedeni saylan unsurlardan arndrlm bir ortamda byyebilmeleri iin gerekletirilen hijyen, doann kadn eliyle yok edilmesinin bir baka rneidir. Hijyen ve temizlik farkl kavramlar olsalar da salk kavramyla ilikilendirilirler. Hijyen salama, insan yaamndan btn doal elementlerin yok edilmesiyle saln elde edilmesidir. Bu noktada hijyenle temizlii birbirinden ayrmak gerekir. Temizlik bir nesneyi kullanm ya da yeniden kullanm iin hazr hale getirmektir. Hijyense temizlik srasnda btn grnmeyen elementlerin yok edilmesini ngrr.
SIRA SZDE

Neden krda hijyen bir sorun oluturmaz?

4
nsanlarn yaam beklentilerini uzatmak ve hastalklardan arndrlm bir yaam salamak, btn lkelerin en temel amalarndan biridir. Bu ama salkl olmann normal, hasta olmann anormal bir durum olduu varsaymna dayanr. Kamu saln glendirme abalaryla igc kaybn nleme arasnda bir iliki olsa da, hijyen vastasyla salkl bir ortam yaratma dncesinin kkleri modern bilimin gelimesinde yatar. Krsal topluluklarda kadnn geleneksel bilgiye dayanarak bitkilerden elde ettii ilalarla tedavi kentsel alanda salk kurumlarna devredilir. Salk kurumlarnn dnda bu hizmet evde kadn eliyle grnmeyen doa elementlerinin yok edilerek hijyen salanmasyla devam eder. nk; hijyen temizlik iinin bir paras olarak tanmlanr. Krsal kesimde insanlarla hayvanlarn yaam alanlar kesin snrlarla belirlenmemitir. Hayvanlar yiyecek, giyecek, yk tama ve yakacak elde etme aralar olarak yaamn bir parasdr. Salkl ortam hijyenle llmez. Hijyen vastasyla doal elementlerin bedenden, yaflanlan yerden ve ortak mekanlardan yok edilmesi kentte olduu gibi problem olarak tanmlanmaz. Hayvanlarla birlikte yaamak ve doayla dorudan temas, temizlii insan sal iin nemli hale getirse de bu temizlik btn doal unsurlarn yok edilmesini kapsamaz. zetle hijyen, modern kent yaamnn ortaya kard bir kavramdr. nsan doa ayrmna, insann doa zerindeki stnl dncesine dayanan modern bilimin bir rndr ve kadnn ev ii emeine dayanr.

Beslenme
Krsal alanda doayla dorudan kurulan iliki vastasyla yiyecek salama ve yiyecek retme aktiviteleri, kentsel alanda mutfakta yemek piirmeyle snrlandrlr. Ev ii iblmnde kadnn yiyecek salayc rol nedeniyle kentte hem kadnlar, hem de hayvanlar yiyecek hazrlama ve yiyecek olarak hazrlanmak zere evcilletirilirler (Gruen, 1993: 72). nsan bedeninin yalnzca hayvanlardan elde edilen bir tr proteine ihtiya duyduu iddias modern bilimin bir varsaymdr. Diil proteinler-st ve st rnleri ile yumurta- ve hayvan eti bu tr proteinin kaynadr. Ekofeminist yazarlara gre et yeme ve hayvanlar ete indirgeme ne doal ne de tarafszdr. ncelikle et yeme mutfakta erkek egemenliini ortaya koyar. Adamsa gre (1987: 51-55, Gruen, 1993: 72 iinde), beslenme alkanlklar, snf farkllklar ile ataerkil farkllklarn bir gstergesidir. Ataerkil kltrlerde kadnlar ve ikinci snf insanlar, ikinci snf yiyecekler olarak kabul edilen sebze, meyve ve tahlla beslenirler. Et yemedeki cinsiyetiliin snf farkllklaryla birlemesi, etin eril bir yiyecek olduu ve et yemenin erkeke bir i olduu mitinde zetlenir.

4. nite - Aile, Kadn ve Doa

97

Et yeme, kadnlarn ve hayvanlarn tketilebilecek nesneler olduu dncesine dayanan inan sistemine gre oluan tketim hiyerarisinde erkeklerin en st noktadaki yerlerini almalarn salarlar. Gruena gre (1993: 74) ktlk zamanlarnda kadnlar alk ekerken ya da yetersiz beslenirken, et erkekler tarafndan yenilir. Farkl kltrlerde kadnn beslenme alkanlklaryla ilgili tabular, g ilikilerinin neyin tketilecei ve kim tarafndan tketileceini belirlemesinin bir gstergesidir. kinci olarak et yeme ne doal ne de tarafszdr. Adams (1993:200), insann da dier hayvanlar gibi yrtc olduu dncesinin siyasetin doallatrlmasnn bir rnei olduunu syler. Bu iddia hayvanlarn birbirlerini yemeleriyle insann hayvan yemesi arasndaki fark gz ard etmektedir: nsann yrtc olmas gerekmez. Et retme iftlik- leri gibi insanlk d yaplarn doada, hayvanlar arasnda karl yoktur. nc olarak, et yeme kiisel bir tercih olarak tanmlanamaz. Eti satn almak, yiyecek olarak hazrlamak ve tketmek ev ii aktivitelere dahil olsa bile, l hayvanlarn pazarlanmas, satn alnmas, dorudan pazarn taleplerine gre fabrika, iftlikler kurarak hayvanlarn ucuz maliyetle retimini de kapsar (Adams, 1993: 199). Gelimi lkelerdeki fabrika iftlikler, dier hayvan trlerinin yok edilerek yalnzca yiyecek olarak pazarlanabilecek bir ka trn oalmasna izin verirler. Hayvan iftliklerinde yetitirilen hayvanlarn etlerinin pazarlarda alnp satlmas, bu hayvanlarn aclarn gzlerden saklar, grnmez klar. ldrme ilemi srasnda insanla hayvan arasndaki iliki kesilir. Kadn psikolojisinde var olduu iddia edilen flefkatin, bu grnmezlik nedeniyle marketlerde et olarak paketlenmi hayvanlar da iine almasna izin vermez.

Hasta, ocuk ve Yallarn Bakm, efkat


Toplumsal cinsiyete dayal iblm kadnlar hem kr hem de kentte hasta, ocuk ve yallarn bakmlarndan sorumlu tutar. Bylece kadnlara bedenden dar atlan ve arzu edilmeyen beden paralarna, kokan, akan, kabuk tutan, ryen insan bedenlerine dokunma, dklar ve dier atklar temizleme ve saaltma grevi verilir. Kadnlar adet dnemi, hamilelik, dourma, st verme gibi biyolojik dnglerinden dolay erkein egemenliinde olan kutsal alandan dlanrken erkek, kendi bedeninden kan kokular, akanlar ve arzu edilmeyen beden atklaryla ilgisi yokmu gibi davranma ayrcalna sahiptir. Krda sorun olmayan kadn bedenindeki kirlerin ve doal kokularn yok edilmesi, kentte kadn iin nemli bir sorundur. Medyann kentli kadn imaj, doal grnmn kozmetik rnleriyle deitiren, temizlik rnleriyle vcudunu zel olarak koku ve kirlerden arndran, stat ve klk gstergesi olarak krk giyen kadndr. Hijyen salayan temizlik ve kozmetik rnler evreye zarar verirler. Sata sunulmadan nce hayvanlar zerinde test edildiklerinden milyonlarcasnn lmne ya da sakat kalmasna neden olurlar (Gruen, 1993: 69-70). Krsal kesimde hayvanlar ve bitkilerle kurulan iliki, besin ve giyecek salamaya, onlarn glerinden yararlanmaya yneliktir. Ancak kentlerde hayvanlar ve bitkilerin yeni bir snandrlmas yaplr. Hayvanlar, dokunulabilen, sevgi gsterilebilen, yenilebilen ve kullanlabilen hayvanlarla insan salna zararl ve vahi olanlar olarak ayrlrlar. Bitkilerse estetik olanlar ve yenilebilenler olarak kentlerde kadnn insan-olmayan varlklarla kurduu ilikiyi olutururlar. Dokunulabilen ve sevgi gsterilebilen hayvanlar ev hayvanlar olarak, yenilemeyen baz bitkilerse estetik olularndan dolay evcilletirilirler. Bu evcilletirme ve kategoriletirme kltrel olarak belirlenir. rnein; in ve Korede kpek, yenilebilir hayvanlar snandrmasnda yer alrken. Batda ve pek ok gelimekte olan lkede, ev hay-

98

Aile Sosyolojis i

van olarak kullanlrlar. At ve deve gibi baz hayvanlar da bir ksm lkelerde yenilebilen, kas gcnden yararlanlan hayvanlar olarak kabul edilirler. Bunlarn dnda kalan hayvan ve bitkiler, insan sal iin zararl olarak snandrlrlar. Ataerkil ideolojinin tanmlad kadn psikolojisinde, kadnn biyolojik yapsnda bulunduu varsaylan flefkat, yalnzca modern bilimin hijyen kurallarna gre yaam alanlar snrlandrlan, belirli kurallara balanan bu homojenletirilmi ve evcilletirilmi doa paralarna ynlendirilir. Evcil hayvan kategorisi genel olarak insann insan olmayan zerindeki stnln, zel olarak da doann snrlandrlmas ve homojenletirilmesini yanstr. Ev hayvan besleme ya da iek yetitirme, kentlerde doayla dorudan iliki kurmada izin verilen tek aktivitedir. Ev hayvan olarak beslenecek trlerin seiminde kullanlan ltler bile insann insan olmayan zerindeki stnln yanstr. Bir ev hayvannn tercih edilmesinde, besleme ve bakm maliyetinin dflkl, iftleme ve remesinin kontrol edilebilirlii, hareketlilik derecesi, dorudan temasta hastalk nedeni olan bakteri ve virsleri tama riskinin azl, insan hareketliliini kstlama derecesi, insan davranlarna tepki verme seviyesinin dflkl kullanlan belli bal ltlerdir. Bu ltler ev hayvan olarak snandrlan hayvanlar arasnda da tercih edilirlik derecelerini belirler. rnein; yukardaki ltlere gre kular ve balklar, kedi ve kpeklere oranla ev havyan olarak daha fazla tercih edilen trlerdir. Buna karlk ss bitkileri ev hayvanlarndan daha fazla rabet grr. Kent insan asndan bir ss bitkisiyle ev hayvan arasndaki en byk fark, ss bitkilerinin hareket edememesi ve sadece suya gereksinim duymalardr. Ev hayvanlar arasndaysa, insan davranlarna benzer tepkileri daha az olanlar daha fazla tercih sebebidir. Dier hayvanlarn tamam ya l ve yiyecek olarak kullanlrlar ya da grnmez ve zararl olduklarndan zlmesi gereken bir problem olarak tanmlanrlar. Estetik deerlere atfedilen doa sevgisi akla ve ideolojiye aittir. Uygulamadaysa doa sevgisi, bofl zamanlar deerlendirme aktivitesi olan doa yrylerine kma, doay sanat almalarnn nesnesi haline getirme ve ev hayvanlar beslemeye dnfltrlr. Bu uygulamalarn evre bilinci olarak belirmesi tanmlanm bu paralara zarar vermeme olarak alglanr. Modern bilim ayn zamanda hayvanlar birer makina olarak kabul eder. nsan saln glendirme adna hayvanlar zerindeki deneyleri onaylar. Aslnda hayvanlar zerinde yaplan deneyler byk bir i kolu oluturmaktadr. Byk irketler inanlmaz krlarla zel aralar, elektrikli kafesler, ameliyat aletleri satarlar. Hayvanlarn kendileri de byk irketler tarafndan retilerek pazarda zel alclarn tketimine sunulurlar (Gruen, 1993: 65-66). Modern bilim kadn bedenini de hayvan bedeni gibi denek olarak kullanr. Kadn bedeni ve hayvan bedeni, erkekler tarafndan kontrol edilen ila irketlerinde gebelikten korunma aralar aratrmalarnda riske atlrlar. Dnyadaki nfus artnn problem olarak tanmlanmas, III. Dnya lkelerindeki kadnlarn gerek deneylerle, reme seimleri ynledirilerek, ac ekmelerine neden olurlar. Yeni reme teknolojilerinden az sayda dourgan olmayan orta snftan kadnlar yararlanrken bu teknolojilerin retilmesinde denek olarak kullanlan kadnlar ac ekerler, sakatlanrlar (Diamond, 1990: 206; Gruen, 1993: 66-68). Kadnn dourganlnn gebelik nleyici aralarla dzenlenmesi ve snrlandrlmas, doann hayvanlar ve vahi bitkiler yoluyla yaam retme yeteneinin snrlandrlmas ve dzenlenmesiyle benzerlik tar.

4. nite - Aile, Kadn ve Doa

99

zet

Gelimi lkelerde Ekofeminist bak asndan aile, kadn ve doa ilikisinin temellerini aklayabilmek. Gelimi lkelerde Ekofeminist bak as aile kadn-doa ilikisinin temelini farkl biimde aklar: Birincisi kadn-doa ilikisinde ki ikili smrnn temelleri kadnn psiko-biyolojisinde bulunmaktadr. kinci aklama kadn-doa ilikinin temelleri ataerkillik tarafndan tarihsel ve toplumsal sreler iinde oluturulmutur. nc aklama kadn-doa ilikisinin temelleri ve ikili smrs kadnn biyolojik zelliklerinden kaynaklanmakla birlikte tarihsel ve toplumsal sreler iinde oluturulmutur. Gelimekte Olan lkelerde kadn ve aile ilikisini doayla temellendirerek aklayabilmek. Gelimekte olan lkelerde kadn-ve ailenin doa ile ilikisinin temellerini, ataerkilliin her ikisi arasnda kurduu ba olsa da bu ikilinin birlikte smrlmesinin nedeni, gelimekte olan lkelere dayatlan bat tarz ekonomik kalknma modelleridir.

Krsal toplumda aile, kadn ve doa ilikisini zmleyebilmek. Ailede toplumsal cinsiyete dayal iblm, krda kadnn doayla dorudan iliki iine girmesine neden olur. Kadnn ve doann ikili smrs de dolaysz biimde gerekleir. Kadn emei hem ailenin geimlii iin, hem de pazar iin yaplan retimde youn olarak kullanlr. Buna karlk kadnn yetitirilen rnler zerindeki kontrol, aile geimlii iin yetitirdii rnler zerindedir. Pazar iin yetitirilen rnlerde meydana gelen deiimler, bu rnlerin yetitirilme- si iin yaplan yardmlar ve destek, dorudan erkekleri hedef aldndan, kadnlarn emei ve ekolojik bilgisi deersizlemekte, ailelerinin geimlii iin ekim yaplacak alanlar daralmakta, ya kente ya da nadir ormanlarn bulunduu blgelere yeni tarm alanlar oluturmak iin ge zorlanmaktadr. Kentte aile, kadn ve doa ilikisini deerlendirebilmek. Kentte kadnn ailedeki rol nedeniyle doayla ilikisi dolayl yoldan gereklemektedir. Kentin doay insan yapm evreye dnfltrmesi nedeniyle kentin izin verdii lde doa paralarn kullanabilmekte, toplumsal cinsiyete dayal iblmndeki eitsizlik nedeniyle bir yandan tahakkm altna alnan konumu srdrken, dier yandan kent araclyla doay tahakkm altna alan insan konumuna gelmektedir.

100

Aile Sosyolojis i

Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi, ev hayvanlarnn seiminde kullanlan tercihler arasnda yer almaz? a. Besleme ve bakm maliyetinin dflkl b. iftleme ve remenin kontrol edilebilirlii c. Hareketliliinin derecesi d. Virus, bakteri tama riski e. Fiyat 2. Afladakilerden hangisi Diil protein olarak kabul edilir? a. St ve st rnleri, yumurta b. Kmes hayvanlarnn eti c. Balk d. Sebze e. Tahl 3. Afladakilerden hangisi, hijyenin zelliklerinden biri deildir? a. Modern bilimin rndr b. Kadnn ev ii emeine dayanr c. Doal elementlerin korunmasn salar d. Kent yaamnn zelliidir e. nsan sal iin nemlidir 4. Afladakilerden hangisi, Zein-El Abdinin, Shivaya ynelttii eletiriler arasnda yer almaz? a. Kadnlara ekolojik liderliin sorumluluunu ykler. b. Toplumsal yaplar kullanarak kadn-doa ilikisin aklar. c. Kadn-doa arasnda metafizik ve madde tesi bir iliki oluturur. d. Kadn ve doa arasndaki sembolik birliin boyutlarn aklar. e. almasnda hangi tahakkmn ncelediini anlamak zordur. 5. Afladakilerden hangisi, gelimekte olan lkelerde kadn-doa ilikisini incelememitir? a. Shiva b. Okoko c. Mercant d. Agarwal e. Zein el-Abdin 6. Afladakilerden hangisi Nijer Deltasnda yapt alma ile tannr? a. Shiva b. Okoko c. Mercant d. Agarwal e. Zein el-Abdin 7. Afladakilerden hangisi gelimi lkelerde kadnn erkeklerden biyolojik ve psikolojik olarak farkl olduunu, ancak bu farklln, toplumsal ve tarihsel sreler iinde infla edildiini savunur? a. Mellor b. Shiva c. Zein-el Abdin d. Agarwal e. Davidson 8. Afladakilerden hangisi, kadn ve doann ikili smrsn ortadan kaldrmak iin, kadns deerlerin yceltildii yeni bir aray ifade etmez? a. Agarwal b. Eisler c. Mellor d. Merchant e. Zein-el Abdin 9. Afladakilerden hangisi ikinci ayrmda yer alan Ekofeministlere gre akln doay tanmlamasn ifade etmez? a. Akl doann tek ve kart tanmn salar b. Akl, doay bir kadn ya da madde alan olarak anlalacak ekilde yaplandrr. c. Akl, doann srekli biimde kontrol altna alnmasna dayanan Batl ilerleme ve kalknma kavramn retir. d. Akl, kadn ve doay boyun edirilecek ve geimlik salanacak bir alan olarak tanmlar e. Akl, doay kltrle zdeflletirir. 10. Afladakilerden hangisi, Gelimi lkelerde ikinci ayrmda yer alan Ekofeministlerden biri deildir? a. Biehl b. Bigwood c. Plumwood d. King e. Merchant

4. nite - Aile, Kadn ve Doa

101

Yaamn inden
Kadnlar plastik pofletlere savafl at! 1 Nisan 2010 Yeil Gndem Denizli Belediyesi Kent Konseyi Kadn Meclisi, flehirde plastik poflet kullanmnn evreye zarar verdiini aklayarak plastik pofletlere savafl at. Plastik atklarn evreye verdii zarar nlemek iin radikal karar alnmasn talep eden Denizli Belediyesi Kent Konseyi Kadn Meclisi, Denizlide plastik poflet kullanmnn yasaklanmasn istedi. Kamu kurum ve kurulularnn temsilcileriyle bir araya gelen Denizli Belediyesi Kadn Meclisi evre ve Salk Grubu, kurumlar aras ibirlii yaplarak ve belediye meclisinde alnacak bir kararla plastik pofletlerin kullanmnn yasaklanmasn istedi. Denizli Vali Yardmcs Mehmet nar, Kent Konseyi Bakan ve Belediye Baflkan Yardmcs fiamil nar, Kadn Meclisi Bakan Ayfle Gkin, Pamukkale niversitesi Halk Sal Anabilim Dal Bakan Prof. Dr. Ali hsan Bozkurt, Salk l larn temsilcilerinin katld toplantda evre ve Salk Mdr Erdoan Tafl ile dier kamu kurum ve kuruluGrubu Bakan Ayten Bahtiyar, Pamukkale niversitesi Halk Sal Anabilim Dal ile birlikte hazrladklar Yeil Admlar-1 Projesi hakknda bilgi verdi. Uzun sredir plastik poflet kullanmn azaltmak iin almalar yrttklerini dile getiren Bahtiyar, Kamuoyunun dikkatini bu konuya ekmek iin eitli giriimler yaptk. Plastik poflet kullanmn azaltmak iin bez torbalar hazrlattk ve dattk. Uyarc nitelikte yaynlar ve bilgilendirme toplantlar yaptk. Ancak sorunu tamamen ortadan kaldrmak iin plastik pofletlerin kullanmnn yasaklanmas, bunun yerine doada yzde 100 yok olma niteliine sahip tama pofletlerine dnfltrlmesi gerekmektedir. Byk marketlerde kullanlan pofletler doada yok olma zellii tarken pazarlarda ve dkkanlarda kullanlan pofletlerinde bu zellii tayan malzemeden retilmi olmas salanmal. Denizlideki btn maaza ve dkkanlarn pazar esnafnn plastik poflet yerine kat, bez torba ya da doada znebilen doa dostu biobozunur poflet kullanmas iin meclisin karar almasn talep ediyoruz. Bu konuda da dier kurumlardan destek talep bekliyoruz dedi. Bu gne kadar gerekletirdikleri almalardan dolay Kadn Meclisi yelerini kutlayan Vali Yardmcs Mehmet nar, salkl bir evre iin atlacak her trl adma snrsz destek vermeye hazr olduklarn syledi. Kent Konseyi Bakan ve Belediye Bakan Yardmcs fiamil narda yapt konumada en ksa sre iinde konunun Denizli Belediye Meclisi gndemine alnmas iin giriimlere bafllayacaklarn dile getirdi. Denizli Belediyesinin evre konusunda gsterdii hassasiyetin geen yl alnan En evreci Belediye unvanyla tescillendiini dile getiren nar, Plastik torbalarn hem doaya hem de insanlara zararl olduu ortada. Doada yok olmalar 400 ile bin yl sryor ve kanserojen zellik tayorlar. Ancak bilip de umursamadmz pek ok fley gibi hala kullanmaya devam ediyoruz. Kadn Meclisimizin uzun sredir yrtt bez torba kulanlmas konusundaki almalar bir adm daha ileriye gtrmek iin gerekli giriimleri yapacaz. Konunun en ksa srede meclise gelmesini salamaya alacaz. Plastik torbalara kar en kararl adm atmaya hazrz dedi.

tay.asp?haberID=5040. Eriim Tarihi: 05.06.2011 Kaynak:

http://www.naturalhaber.com/haber_de-

Kadnlar Silahla Doa Nbeti Tutuyor Malatyann Hekimhan ilesine bal dir Kynde, kadn ve erkekler, kyn yaknlarndaki dalarda yaflayan kei, geyik ve kular yasa d avlamaya gelenleri engellemek amacyla tfekli nbet tutuyor. MALATYA- Kyde nbet tutan kadnlar, dalarda doal ortamda yaflayan ok sayda yaban keisi, ay, domuz ve ku trlerinin avlanmasn engellemek iin urafl veren erkeklere destek vermek iin silahlanarak nbet tutmaya bafllad. Yasa d avlanmaya gelenleri fark eden kadnlar havaya atefl ederek kyly haberdar ediyor. Avlanmaya gelenlerin doal yaama zarar verdiini ve katliam yaptn iddia eden kadnlar, doal ortamda yaflayan hayvanlarn ldrlmesine seyirci kalmayacaklarn kaydetti. Gece kye yakn blgelerde nbet tutan kadnlardan en yal olan Elif dir (78), nbet tutmann zor olduunu, ancak hayvanlarn ldrlmesini istemedikleri iin buna katlandklarn belirtti. DEVLETN KKL BR ZM BULMASI GEREKR dir Ky Muhtar Hdr Ekici de uzun sreden beri yetkili kurumlara ve kaymakamla yaz yazarak blgede avlanmann nne geilmesini talep ettiklerini, devletin blgede, tedbir amal hi bir almasnn olmadn savundu.

102

Aile Sosyolojis i

Yaban keilerinin srekli olarak avlanmas nedeniyle olaya kendi olanaklaryla mdahale etmeye baflladklarn dile getiren Ekici, bir sreden beri nbet uygulamasna baflladklarn vurgulayarak, kadnlarn da kye yakn blgelerde nbet tuttuunu ifade etti. iftilik yaptklarn, srekli tuttuklar nbetler nedeniyle ilerinin de aksadn bildiren Ekici, flyle konutu:Kaymakamla, ilgili kurumlara defalarca yaz yazarak blgede ok sayda yaban keisi, ay ve domuzun doal ortamlarda oaldn ve koruma altna alnmas gerektiini ifade ettim. Buna ramen flu ana kadar devletin hibir kurumundan bir destek alamadk. Srekli olarak baka ilelerden hatta baka kentlerden gelenlerin katliamlarna flahit oluyoruz. ok sayda yaban keisini ldrdler. Blgede yaptmz almalarda ok sayda yaban keisi kafas bulduk. Bu katliamn sona ermesi iin bir sredir nbet uygulamas bafllattk. Nbetlere kyn kadnlar da katlyor. Kadnlar genellikle kye yakn blgelerde nbet tutuyor. Devletin ilgili kurumlarndan bir destek alncaya kadar doann korunmas iin biz alacaz. BLGENN MLL PARK OLMASINI STYORUZ Blgedeki yaban keilerinin zel olarak yetitirilmediine dikkati eken Ekici, devlet desteiyle baz blgelerde retim iftlikleri kurulduunu hatrlatt.zel olarak retilen da keileri sayesinde ok sayda insann istihdam edildiini ifade eden Ekici, flyle konutu:Devletin retim iftlikleri var. Buralarda da keisi yetitirmek iin ok sayda insan altrlyor. Ancak kymzde doal ortamda hayvanlar kendiliinden oalyor. Bizler k aylarnda dalara yem brakyoruz. Yazn da tuz ihtiyalarnn giderilmesi iin kayalara tuz brakyoruz. Bu blgenin milli park olmasn istiyoruz. Kaynak: http://www.ntvmsnbc.com/id/25015244/. Eriim Tarihi: 05.06.2011

Hayvan Haklar Gnnde Sorular/Sorunlar: sterik Kadnlardan Bask-Smr-Tahakkme 23 Temmuz 1920de Womans Leaderda Virginia Woolfun The Plumage Bill balkl bir yazs yaymlanr. fiapkalarn rengarenk tylerle ssleyebilsinler diye ikencelerle ldrlen kularn akbetine kaytsz kalan moda tutkunu kadnlar alttan alta aflalayan bir yazya cevaben kaleme ald bu metinde, o kularn kadnlarn deil erkeklerin elinden ldn anlatan Woolf, geim derdinde olmakla flapkasn sslemek arasndaki

Okuma Paras

fark teslim etmekle birlikte, kular koruyacak yasann karlmasnn da yine erkekler tarafndan engellendiine dikkat eker ve yazsn flu szlerle noktalar: Fark ettim ki kularn ektii aclardan ziyade kadnlara edilen hakszlk zerine younlamm. Yoksa kadnlara hakszlk etmek, kulara ikence ektirmekten daha ar bir su mu? ** Aklsz hayvana gsterilen ihtimam aklllara fazla gelir. Bat uygarl bunu kadnlara terk etmitir (Adorno ve Horkheimer, Aydnlanmann Diyalektii). Bugn dnya apnda hayvan haklar hareketinin yzde sekseni kadnlardan oluuyor. Trkiyede kendini gsterdii biimiyle hayvan haklar faaliyetleri, kadnlarn, hepsi de neredeyse istisnasz erkek olan belediye grevlileriyle, itlaf ekipleriyle, yasa koyucularla dpedz trnaklaryla verdikleri bir mcadele eklinde yrtlyor. Kadnlarn zgl olarak hayvan haklaryla, genel olarak da merhamet duygularyla zdefllemesi, ister feminist yazarlar Carol Adams ile Josephine Donovann ne srdkleri gibi biyolojik bir temele dayansn, isterse de erkek egemen toplumun kadna bitii roln sonucu olsun, ortada inkar edilemeyecek bir manzara var: zellikle Trkiyede hayvanlar iin yrtlen mcadele, byk oranda kadnlarn erkeklere kar ya da onlara ramen yrtmeye altklar bir mcadele ve ana-akm feminizm ya da herhangi baka bir muhalif hareket, hayvan haklarn temel bir mesele olarak grmemesi bir yana, kadnlar bu zorlu mcadelede biraraya getiren saikleri ya merak etmiyor ya da kmsyor. Dier taraftan, her gn erkeklerle cebelleen bu kadnlar da, neden erkeklerle cebellemek zorunda kaldklar hakknda -en azndan grnd kadarylakafa yorma gerei duymuyorlar; trnaklaryla yrttkleri mcadelenin btnsel bir soruna dayandn, bu sorunu kknden hedef almadka hep tek tek hayvanlar kurtarmaya almak ve hep yorulmak zorunda kalacaklarn gz ard ediyorlar. ** Temelde baskya ve smrye kar ktn syleyen felsefeci Peter Singern Hayvan zgrlemesi adl kitab 1975te yaymlanm. Hayvan zgrlemesini, siyah zgrlk hareketinin ve kadn zgrlemesinin mantki sonucu olarak kuran, hissetme yetisine sahip varlklarn insan amalarna hizmet eden aralar olarak muamele grmesinin gnmzde kabul edilen deerler erevesinde hibir meflruiyeti olmadn gsteren, tr ayrmclnn da rk ve cinsiyet ayrmclndan farksz olduunu savunan Singern kitab, o tarihten bugne hay-

4. nite - Aile, Kadn ve Doa

103

van haklar hareketinin en temel esin kayna olmu ve milyonlarca insan vejetaryenlii benimsemeye teflvik etmi. Carol Adams, Josephine Donovan, Alice Walker gibi feministler hayvan haklar konusunda tezler gelitirmiler. Anti-kapitalist hareket ierisinde, hayvan haklarn yoksulluk, kreselleme ve evresel tahribat gibi meselelere eklemleyerek ele alan pek ok aktivist ve yazar var. Artk Batda hayvan haklar, gerek kuramsal gerek pratik dzeyde, dzeni sarsc hamleler gerekletiren, hayvan deneyleri ve sna hayvanclk gibi alanlar bata olmak zere tedrici de olsa baz iyiletirmeleri kabul ettirmeyi baflaran bir hareket. Pek ok niversitenin hukuk fakltelerinde, felsefe blmlerinde hayvan haklar dersleri mevcut. Hayvan haklarn savunan hukukular, vejetaryen yemek seenei talepleri karlanmayan mahkmlarn, hayvanlar zerinde deney yapmak istemeyen tp ya da veterinerlik rencilerinin dava ama seeneklerinden sz ediyor. Sna hayvancln ve hayvan deneylerinin beii olan Bat, hayvanlar zerindeki iddeti snrlarna vardran ve bylece bu iddetin -ne kadar kapal kaplar ardna gizlemeye alsa da- ok daha plak ekilde iffla edilmesine yol aan teknolojisiyle, kendi yaratt canavar yok etmeyi dert edinen bir hareketi de yaratm. Elbette pek ok Avrupa lkesinde hukuki dzeyde benimsenen anlay, hayvanlarn daha az acl ve daha medeni yollarla ldrlmesi ilkesinden ibaret. Ama en azndan ciddiye alnan ve taleplerini dayatabilen bir zgrletirme hareketi var. Bu hareketin 30 yllk gemii, kuramsal altyapyla beslenen pratiine dayanyor. ** Hayvan zgrlemesi Trkede 2005 ylnda basld. Bunun ardndan Birikim dergisi Temmuz 2005 saysnda Peter Singerdan Tom Regan ve Gary Francioneye, Carol Adams ve Donovandan Vandana fiivaya kadar, modern hayvan haklar hareketinin nc tezlerine yer veren bir dosya yaymlad. Birgn gazetesinin Pazar ekinde hayvanlara ayrlan bir sayfa var. Trkiyede hayvan haklar, yavafl yavafl da olsa, isterik kadnlar-cani belediye ekipleri formatndaki magazinel sunumun, ya da Avrupa Birlii yolundaki medeni grntmz bozduu iin eletirilen kanl kurban bayram sahnelerinin tesinde, zellikle sol perspektife dayanan, bask, smr, tahakkm gibi terimler erevesinde dillendirilen siyasi bir mesele olarak ifade edilmeye bafllyor. Elbette ana-akm medyann dndaki mecralarda, kk kprdanmalar eklinde...

Bu noktada flu sorular sormak anlaml grnyor: Feminizm, hayvanlara ynelik iddeti ve medya temsillerinde ya da dilde hayvanlarn kadnslatrlmas/kadnlarn hayvanslatrlmas olgusunu temel meseleleri arasna dahil edebilir mi? Kadnlarn (da) tkettii gerek pililerden, erkeklerin tkettii pililere uzanan yolu kendi perspektifiyle iffla edebilir mi? Trkiyede ve dnyada hayvan haklarnn kadnlarca sahiplenilmesi olgusuna die dokunur bir aklama getirmeyi dert edinir ve o kadnlarn mcadelesini, magazinel temsillerin tesine tayp btn muhalif kesimlerin kucaklamas gereken, anti-militarizm gibi bir harekete dnfltrecek bir zemin sunabilir mi? Kadnlara hakszlk etmenin de, kulara ikence ektirmenin de ar sular olduunu kabul edebilir mi? fiiddete, tahakkme, insan ya da insand btn varlklarn nesneletirilmesine kar kan sol, yeil, evreci vs. btn muhalif hareketler, bu hareketin kuram ve pratii zerine eletirel de olsa fikir gelitirmeyi, zm bekleyen daha acil sorunlar olduu gerekesiyle bir lks olarak grmekten vazgeebilir mi? Ac ekebilen, mutlu olabilen, kendine zg bir duygusal-sosyal hayat ve insanlar kadar zgrlemeye ihtiyac olan dier hayvanlar birer nesne olarak grmemeyi salk veren hayvan haklar kuramlarnn, kendi ideallerine temel oluturan etik deerlerin bir uzants olduunu grebilirler mi? Deitirmeye altklar dnyann hayvanlar mahkm ettii konumu sorgulamakla, aslnda ne kadar ok fleyi sorgulayacaklarn fark edebilirler mi? Elin Gen (07.10.2005) Ka y na k : http://ecotopianetwork.wordpress.com/2011/01/25/hayvan-haklari-gununde-sorularsorunlar-isterik-kadinlardan-baski-somuru-tahakkume/. Eriim tarihi: 5.06.2011.

104

Aile Sosyolojis i

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1.e 2.a 3.c 4.b Yantnz yanl ise Kentte Kadn ve Doa konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kentte Kadn ve Doa konusunu gzden geiriniz Yantnz yanl ise Kentte Kadn ve Doa konusunu gzden geiriniz Yantnz yanl ise Gelimekte Olan lkelerde Kadn-Doa likisinin Temelleri konusunu gzden geiriniz Yantnz yanl ise Gelimekte Olan lkelerde Kadn-Doa likisinin Temelleri konusunu gzden geiriniz Yantnz yanl ise Gelimekte Olan lkelerde Kadn-Doa likisinin Temelleri konusunu gzden geiriniz Yantnz yanl ise Gelimi lkelerde Ekofeminist Bak Asndan Kadn-Doa likisinin Temelleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Gelimi lkelerde Ekofeminist Bak Asndan Kadn-Doa likisinin Temelleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Gelimi lkelerde Ekofeminist Bak Asndan Kadn-Doa likisinin Temelleri konusunu gzden geiriniz Yantnz yanl ise Gelimi lkelerde Ekofeminist Bak Asndan Kadn-Doa likisinin Temelleri konusunu gzden geiriniz Sra Sizde 3 Erkek emeinin ktl nedeniyle daha nceden toprak mlkiyetinden dlanan kadnlar kendi adlarna da toprak satn alabilmeye bafllamlardr. Buna karn tarmda yardmc olmak zere daha fazla sayda ocuk yapmakta ve kz ocuklar kardefllerine bakmak iin okulu terk etmektedir. Sra Sizde 4 Hijyen insan yaamndan zellikle gzle grlmeyen doal elementlerin yok edilmesidir. Gzle grlebilen ya da grlmeyen tm doal elementlerin yok edilmesi ya da snrlandrlmas kente zgdr. Krda doa ile dorudan ilikide oluan, gzle grlebilen ve nesnelerin zerini kaplayarak yeniden kullanmn engelleyen maddeler yok edilir.

5.c

6.b

7.a

8.b

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar


Adams, C.J. 1993. The Feminist Traffic in Animals, G. Gaard (der.) Ecofeminism: Women, Animals, Nature. (Der. G. Gaard), Philadelphia: Temple University Press. 195-218 Agarwal, B. (1992). The Gender and Environment Debate: Lessons from India, Feminist Studies, 18(1): 119-158. Allen, P.C. (1990). The Woman I Love Is a Planet, (der.), Reweaving The World: The Emergence of Ecofeminism. (Der. I.Diamond ve G.F. Orenstein), San Francisco: Sierra Club Books, s.52-57. Bayraktar, S. (2011). Makbul Anneler Mstakbel Vatandafllar. Ankara: Ayizi Kitap. Biehl, J. (1991). Finding Our Ways: Rethinking Ecofeminist Politics. Montreal, New York: Black Rose Book. Bigwood, C. (1993). Earth Muse. Philadelphia: Temple University Press. Birkeland, J. (1993). Ecofeminism: Linking Theory and Practice, Ecofeminism: Women, Animals, Nature. (Der. G. Gaard), Philadelphia: Temple University Press, s. 13-59. etin, O.B. (2003). Kentsel Alanda Antroposentrizm ve Ataerkillik, Almanak 2002, stanbul: SAV Yaynlar, s. 497-502. etin, O.B. (2005). Ekofeminizm: Kadn-Doa likisi ve Ataerkillik, Sosyo Ekonomi, 1(1): 61-76.

9.e

10.e

Sra Sizde 1 Geleneksel cinsiyet rolleri kadnlar besleyen ve byten varlklar olarak tanmlar. Bu durum kadnlarn insan olarak toplumda potansiyellerini gerekletirmelerine engel olur. Sra Sizde 2 Kadnlarn ve doann tahakkm altna alnmasnn yalnzca ideolojide konumlandrlmasnn anlam, kadn ve doann ikili tahakkmnn yalnzca ataerkil ideolojiden kaynaklandn iddia etmektir. Oysa ki, bu tahakkmden baz gruplar/snar v.s ekonomik avantaj ve politik g salamaktadr. Yalnzca ataerkil ideolojiye odaklanmak bu gruplarn kimler olduunu, hangi yollarla ve hangi aralar kullanarak tahakkmden ekonomik avantaj ve politik g elde edildiinin anlalmasn engeller.

Sra Sizde Yant Anahtar

4. nite - Aile, Kadn ve Doa

105

Davidson, S. (1993). Women and Environment in developing countries: Issues and Linkage, Women & Environment, 13(3-4): 6-9. Diamond, I (1990). Babies, Heroic Experts, and a Poisoned Earth, Reweaving The World: The Emergence of Ecofeminism. (Der. I.Diamond ve G.F. Orenstein), San Francisco: Sierra Club Books, s. 201210. Eisler, R. (1990). The Gaia Tradition And The Partnership Future: An Ecofeminist Manifesto, Reweaving The World: The Emergence of Ecofeminism. (Der. I.Diamond ve G.F. Orenstein), San Francisco: Sierra Club Books, s. 23-34. Gruen, L (1993). Dismantling Oppression: An Analysis of the Connection Between Women and Animals, Ecofeminism: Women, Animals, Nature. (Der. G.Gaard), Philadephia: Temple University Press,s. 60-90. King, Y. (1990). Healing the Wounds: Feminism, Ecology, And The Nature/Culture Dualism, Reweaving The World: The Emergence of Ecofeminism. (Der. I.Diamond ve G.F. Orenstein), San Francisco: Sierra Club Books, s. 106-121. Mellor, M. (1992). Breaking The Boundaries. London: Virago Press, Ltd. Merchant, C. (1996). Earthcare: Women and the Environment. New York, London: Routledge. Okoko, E. (1999). Women and Environmental Change in the Niger Delta: Evidence from Ibeno, Gender, Place & Culture: A Journal of Feminist Geography, 6(4): 373-379. Plumwood, V. (1993). Feminism And The Mastery Of Nature. New York, London: Routledge. Sachs, C.E. (1996). Gendered Fields: Rural Women, Agriculture, and Environment. Boulder, CO: Westview Press. Shiva, V. (1994). Staying Alive. London, New York: Zed Books Ltd. Zein-El Abdin, E. (1996). Development, Gender, and the Environment: Theoretical or Contextual Link?, Journal of Economic Issues, 30(4): 929-948.

5
Amalarmz

ALE SOSYOLOJS

Bu niteyi tamamladktan sonra; Aile ve ocuk olgusu arasndaki ilikiyi aklayabilecek, Tarihsel adan ocuk ve ocukluk kavramnn geliimine ilikin grleri sralayabilecek, Ailenin ocuun sosyalleme srecindeki roln farkl sosyalizasyon kuramlar balamnda aklayabilecek, ocuk yetitirme zerinde aile zelliklerinin etkisini belirleyebilecek, Ailede farkl ana-baba tutumlarna ilikin grleri saptayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.

Anahtar Kavramlar
ocukluk Sosyalizasyon Sreci Sosyalleme ocuk Yetitirme Krsal Aile Gecekondu Ailesi Kentsel Aile Ana-babalk Stili Otoriter Ana-baba Tutumu Demokratik Ana-baba Tutumu zin verici Ana-baba Autumu

indekiler
ALE VE OCUK OCUK VE OCUKLUA BAKI Aile Sosyolojisi Aile ve ocuk FARKLI BAKI AILARINDAN OCUUN SOSYALZASYONU OCUK YETTRMEDE ALE ZELLKLERNN ETKS

Aile ve ocuk
ALE VE OCUK

AMA

Aile ve ocuk olgusu arasndaki ilikiyi aklayabilmek.

Aile, yetikin efllerden ve ocuklardan oluan, birbirine duygusal adan balanm, ekonomik, sosyal duygusal hak ve sorumluluklar paylaflan bir toplumsal sistemi oluturmaktadr (Hetherington, Parke, Guavin ve Locke,2006). Dier toplumsal sistemlerden farkl olarak bir aile sisteminin bireyi olabilmek doum, evlat edinme veya evlilik araclyla gereklemekte ve aile yeleri ancak lm sonucu sistemden ayrlmakta, aile balarnn baka bir yolla kopmas mmkn olmamaktadr (Richman ve Lansdown,1988). Aile normal flartlarda ocuun doutan yesi olduu en kk toplumsal kurumdur. Aile ocuun iinde yaflad toplumsal evreye uyarlanmas iin gereken kltr kodlarnn (normlar ve kurallarn) renildii yerdir. Gke (1996), aileyi anne, baba, ocuklar ve efllerin kan akrabalarndan oluan ekonomik ve toplumsal bir birlik olarak ele alr. Ona gre ailenin neslin devamn salama, yelerinin her trl maddi ve manevi ihtiyalarn karlama, duygusal dengeyi gelitirme ve eitim yoluyla yelerini yetitirme gibi biyolojik, ekonomik, psikolojik ve toplumsal ilevleri bulunur. Aile, ocuk asndan ilk ve en uzun sreli sosyal iliki kurma kaynan oluturmaktadr. ocuun evresine ilikin ilk deneyimleri ounlukla ailesinin araclyla olumakta ve ocuk bydke daha geni apta sosyal etkileimler ailenin yerini almaktadr. Ailenin ocuun fiziksel dnya, ilikiler ve sosyal yaama ilikin fikirler edinmesinde nemli bir ilevi bulunmaktadr (Richman ve Lansdown, 1988). Aile, sosyalizasyon srecinin temel ajanlarndan biridir. Birincil bir kme niteliine sahip olan ailenin adafl toplumdaki temel ilevi, ocuun sosyalizasyon srecine olan katksdr. Dier bir deyile ocuklarn bakm ve toplumsal evreye hazrlanmalarnda ailenin nemi ortaya kar. ocuk iin yeri doldurulamayan bir eitim kurumudur. Aile, yelerine birtakm davran biimleri kazandrr. Kazandrd davran rntlerinin, toplumsal normlar ve deerlerle atmamasna zen gsterir. Bu anlamda ahlak kurallarna dayal bir kmedir. Ayrca, toplumda grlen birtakm istenmedik davranlar da denetler. Bylece yelerin toplumdaki kt davranla-

108

Aile Sosyolojis i

Gnmzde ailenin hem ekonomik hem de eitim ilevlerini toplum iinde yer alan baz kurumlara devrettii grlmektedir. Ancak bu durum ailenin ekonomik ve eitim ilevinin tamamen bittii anlamna da gelmemektedir. nk yetimekte olan ocuklarn retici olma niteliini kazanana kadar tm ekonomik gereksinmelerinin karlanmas, gnmz ailesinin en nemli ekonomik ilevi olarak dflnlmelidir.

rn etkisinde kalmasn nlemeye alr. O halde aile, bireylerin kural ve llere duyarl olarak yetitirildii, toplumsal cinsiyeti davranlarn dzenleyen, ayn zamanda da kuvvetli bir toplumsal denetimin var olduu toplumsal kurumdur. ocuk ilk toplumsal davranlarn, aile yeleri ile etkileim kurarak ve onlar taklit ederek renir. Ailenin temel bir kurum olmasnn nedenlerinden biri de sosyalleme zerinde en etkili kurum olmasdr (Tezcan, 1995: 44). Aile tm toplumlarda toplumun srekliliini salayan, ocuklarn bakm ve eitimi asndan nemli bir toplumsal kurumdur. Yllar ncesinde aile ocuk ilikisi balamnda aile yaps ile ocuk yetitirme arasnda farkllklarn olduu bir ok bilimsel almalarla ortaya konmutur. (Elder and Bowerman, 1963; Bossard, 1956; Rosen, B 1961; Birim, O. 1958). Aile yaps kavram, ailedeki eksiklii (paralanm, btnlememi aile), hane yelerinin saysn, kardefl says ve kardefller aras sralanma gibi farkl yaplanmalar ortaya koymaktadr (leFlore,1988). Ailenin ilevleri zerinde de aile yapsnn etkileri g- rlmektedir (Martin ve Colbert,1997). Aile iindeki ocuklarn says ve zellikle de ocuklarn doum sras ana-babalk tarzlarndaki deiimlere neden olmaktadr. nk aile iindeki grup says ve komposizyonu deitii zaman kaynaklarn kul- lanm ve ana- babalk icraat da farkl olmaktadr. Ekonomik ynden kendine yeterli ailelerde ekonomik faaliyetler, aile yeleri arasndaki iblmne dayal yrtlmektedir. Bu tip ailelerde ocuklar kk yatan itibaren aile ii faaliyetlerde zerine dflen grevleri yapmaya bafllar. Geni aile olarak adlandrlan yaplarda anne-baba- ocuklar, ocuklarn efl ve ocuklar, anne ve babann kardefllerinin efl ve ocuklarn kapsamaktadr. Bu tr ailelerde erkek ocuklar kk yatan itibaren tarm ilerini babalarndan renerek almaya bafllarlar, kz ocuklar da ev ilerini renerek evde anneye yardmc olurlar. ocuk ekonomik bir g olarak grldnden aile yeleri onlarn eitim kurumlarna devam etmesini ok istemez ve ocuun eitimi aile tarafndan verilenlerle gerekleir. Eitim kurumlarnn yaygnlamas ve ocuun eitim ilevlerinin aileden ei- tim kurumlarna gemesi zellikle endstrileme ile birlikte zorunlu hale gelmitir. Endstrileme sonucu aile de yapsal bir dnflm geirmitir. Genellikle ailedeki yetikinler topraktan koparak fabrikalarda almaya bafllaynca, aileler ekonomik birim olmaktan km geni aileler, anne, baba ve ocuklardan oluan ekirdek ailelere dnmfltr. Ekonomik faaliyetlerin ev dna tanmas, toplumda birok yeni meslein ortaya kmasna, dolaysyla da bu mesleklerin zel bilgi ve beceri gerektirmesi sonucunda ailelerin ocuun eitim ilevini istenilen ekilde yerine getiremez duruma gelmesine neden olmutur. Yetikinlerin yaamn biimleyen laikleme, kentleme, endstrileme, bireyselleme gibi sosyal deime olgular ocuklarnda yaamn etkilemektedir. ocuklar iin sosyal deimenin birok etkisi aile yaam balamnda grlmektedir. Ayrca ocuk toplum denilen karmak dnyaya ailede bafllayan bir sosyalizasyon ile adm atmaktadr. Ailede bafllayan bu sosyalizasyonun nitelii ocuklarn toplumsal yaamda baflarl, baflarsz, mutlu ya da mutsuz olmalarn belirlemektedir. Dolaysyla ocuklarn ve genlerin gnmzde karlat sorunlarn kaynaklarndan biri de yanl ve yetersiz sosyalleme ve bunun yol at bunalmlar olarak grlmektedir (Tolan ve dierleri, 1986). Aile yapsnn ocuk ilikisine olan etkilerini tartnz.

SIRA SZDE

5. nite - Aile ve ocuk

109

Gemiten Gnmze ocuk ve ocuklua Bak

AMA

Tarihsel adan ocuk ve ocukluk kavramnn geliimine ilikin grleri zetleyebilmek.

ocukluk yaam srecimizin doal ve deimez halkalarndan biridir. ocukluk bebekliin tersine doal bir gereklik deil, sosyo-kltrel bir kavramdr. Bu nedenle teki toplumsal kavramlar gibi norm ve deerlere gre greli olarak belirlenir. Hem ocukluk yaflants hem de ocukluk kavram yzyllar boyunca deiim gstermitir. ocuk ve ocuklua ilikin literatr incelendiinde (Frones,1994; Preffer,1996; Prout ve James,1997) ocua ilikin genel geer bir tanmlama olduka glk tamaktadr. Bunun nedeni de ocuun farkl geliim aamalarndan geerek olgunlamasndan deil, genelde ocukluk dneminin bafllang ve biti zaman arasndaki grfl farkllklardr. Tanmlamalarda eitlilik yaratan bu farkllama ayn zamanda var olan sosyo-ekonomik, kltrel ve politik yaplarla da ilikilidir. Yaamn dier aamalar gibi, ocukluk sosyal ve kltrel gler tarafndan yaplandrlm ve infla edilmitir. ocukluk kavramn belirleyen ekonomik, kltrel ve sosyal yapnn oluturduu l bir kombinasyondur (Frones,1994). ocukluk, oyun oynanabilecek, byyp geliebilinecek, yetikinlerinkinden farkl olarak ayr ve gvenli bir ortam gerektirir. ocukluk, salt doum ile yetikinlik arasndaki dnem olmann tesinde bir anlama sahiptir. Bu kavram, bir ocuun yaamndaki durumu ve koullar, belirtilen dnemi oluturan yllarn kalitesini anlatr (UNICEF, 2005). Trkiyede erken evlilik ve ocuk gelinler sorununu aratrnz Gnlk dilde ocuk kavramna eitli anlamlar verilir. Bu kavram, yafla ilikin olarak k yetikinden ayrmak iin kullanlr. ocukluk ve yetikinlik yan ayran snr, blgeye, sosyal evreye, dinsel ya da kiisel grlere gre deimektedir. Buna gre ocukluk, belli bir yafla ulamak, reit olmak, okulun bitirilmesi, raklk eitimine bafllamak gibi sosyal olayla bitmektedir. Tarihsel sre iinde ise ocuk kavramn ele aldmzda; Antik Yunan dneminde zel bir yafl kategorisi olarak ocuklua olduka az ilgi gsterilmektedir. Bu dnemde ocuk ve gen iin kullandklar kavramlar o kadar belirsizdir ki bebeklik ile yallk arasnda kalan hemen her a iermektedir. Modern anlamda ocuk ve ocukluk kavramlarna orta ada da rastlanmamaktadr. Orta an aile ve ocukluk tarihi zerine alan Fransz Philippe Aries 1962 ylndaki Yzyllar Boyunca ocukluk adl almasnda, modern ailenin ocua ilikin tutumunun farkl olduunu ortaya koymaktadr. Orta ada ocukluk nosyonun bulunmadn ileri sren Aries, ocukluu olduka dar bir adan ve Bat orta snf toplumlarnn temsil ettii ekilde ele almaktadr. ocukluk kavramnn 15 ve 16. yzyllardan nce olmadn savunarak ocuklar yetikinlerden ayr tanmlayacak szcklerin yokluundan sz etmektedir. ocua ilikin tutumlarn zamanla yavafl yavafl ekonomik deiim ve sosyal geliime bal olarak aama aama ilerleyip gelitiini belirtmitir. Onyedinci yzyln banda ocukluk kavramnn, aile yaamnn bir paras olarak kabul edilmeye baflladn ileri srmfltr. Bu dnemde ocuk aile iinde nem kazanmaya bafllar; ancak merkez olacak kadar deildir. ocuk, anne sevgisi ile ancak 18. yzylda tanabilmitir. nk bu zamana kadar ocuk korku veSIRA SZDE

110
Ortaa Bat toplumlarnda modern anlamda bir ocukluk kavramnn bulunmadn ileri sren ve ayn zamanda bamllk kavram ile eflanlaml gren Ariese gre ocukluk, bamllktan kurtulma olarak yaklak 5-7 yafllarnda sona ermektedir. Baka bir anlatmla, ocuk anasnn ya da babasnn srekli gzetimi olmakszn yaflayabilecek hle gelir gelmez yetikin toplumuna katlmaktadr. Aries, 10. yzylda sanatlarn ocuu minyatr bir yetikin olarak grntlediklerini belirtmekte ve ocukluk konusundaki bu bilgisizlikten 19. yzyldaki ocuk merkezli aileye nasl gelindiini izleyebilmek iin sanatta, dilde, edebiyatta, giysilerde, oyunlarda, okulda ocuk kavramnn yansmalarna ilikin ayrntl tarihsel rnekler vermektedir.

Aile Sosyolojis i

ren, hatta gnah unsuru saylan bir varlktr. Eflleri birbirinden uzaklatrd dflnldnden kurtulunmas gereken bir yk olarak grlr. Kz ve erkek ocuklar arasnda da ayrm vardr; kz ocuklar hibir fley kazandrmayan, stelik evlendirmek iin drahoma denen bir yktr. Bu nedenle ya hizmetilie ya da manastra gnderilirler. Erkeklerde ise sadece byk ocuk nemlidir ve miras ona braklr. Ariese gre, ocukluun keflfi sreci 13. yzylda bafllam ve yansmalar da 15-16. yzyl sanat tarihinde grlebilmitir. rnein, 13. yzyl sanatnda ocua benzer ekiller belirmeye bafllamsa da bunlar gerek deil melekler gibi dini ierikli figrlerdir. 15.ve 16. yzyllara gelindiinde Meryemin kollarndaki kk sa gibi anne-ocuk ilikisini ycelten resimlerde modern ocuk kavramna benzer flekiller yer almaktadr. 17. yzyln bafllarndan itibaren, ocuklar kendilerine zg giysilere, oyunlara, yklere, mzie ve resimlere sahip olmaya baflladlar. Aries, Orta a Bat toplumlarnda ocukluk kavramnn olmadn sylemenin, ocuklarn ihmal edildii ya da sevilmedii anlamna gelmediini de belirtmektedir. Ona gre ocukluk kavramn ocuk sevgisiyle kartrmamak gerekir. ocukluk kavram, daha ok ocuklarn kendine has zelliklerin bulunduu, bu zelliklerin onu yetikinden ayrd yolundaki bilin ile ilgilidir. flte Orta a toplumlarnda eksik olan bu bilintir. Rnesansla birlikte kltrel dflnsel ortamda bafllayan deiim 19. yzylda da srmfl ve ocuklarn dier yetikinlerden farkl bir grup olduu anlay iyice pekimitir. Aydnlanma dneminde ocuk kavram bugnk ieriini kazanmtr. Hatta gnmz literatrnde modern ocukluk ve post-modernitenin ocuklar kavramlarnn kullanldn grmekteyiz (Jenks,1996, Kennedy, 2006). Bu deiimde ekonominin tarmdan sanayiye kaymas, orta snfn gelimesi, ailenin yapsnn ve rolnn deimesi, ocuk lmlerinin azalmas, bofl zamanlarn artmas, ana-baba-ocuk ilikisinde duygusal ban nem kazanmas gibi etkenlerin de rol olmutur. Aydnlanma a dflnrleri, ocuk ve ocuk eitimi konusunda yeni grler ileri srmlerdir. Bylece, kendine zg ve gittike gelien bir ocukluk anlay ortaya kmtr. Gelien bu anlay dorultusunda ocuklar glerin, sanayilemenin, flehirlemenin olumsuz etkilerinden korunmaya allm, sa- lk ve refahlaryla ilgili nlemler alnmtr. 20. yzylda ise ocuk, toplumun geleceini belirleyen en nemli insan kayna olarak deerlendirilmitir. Grlyor ki ocukluk bilincinin bulunmad bir adan hukuksal, toplumsal ve eitsel kurumlar erevesinde korunan bir ocukluk kavramna gei yzyllar srmfltr. Ne var ki gnmzde ocuklukla yetikinliin yeniden birlemekte olduunu, aydnlanma a ncesindeki, bu iki dnem arasndaki snrlarn belirsizliine geri dnldn savunan yazarlar da bulunmaktadr. Bu yazarlardan Postman, ocukluun Yok Oluu (1982) adl eserinde, ocuklukla yetikinlik arasndaki greceli ayrmn giysilerden, dil, tavr, tutum, davran ve beklentilere varncaya kadar nemli lde azaldn ileri srmekte ve gnmzdeki teknolojik ve sosyo-kltrel deiimin ocukluu, korunmas g bir toplumsal yapya nasl getirdiini ayrntl rnekler vererek aklamaktadr. Ona gre medya, zellikle de TV, analitik becerilerin yerine ilkel alglamalar geirerek dflnsel ve toplumsal hiyerarinin kmesine, ocuk ve yetikin gruplar arasndaki farklarn ortadan kalkmasna neden olan bir ortam yaratmtr. Bu ortam gizlerin ortadan kalkt, yetikin dnyasndaki iddet, sknt, rmlk, yolsuzluk ve gvensizliklerin snrsz biimde sergilendii, yetikinlerin cinsel fantezilerinde ocuklarn kullanld bir ortamdr. Batnn klasik ailesinde ise ocuklarn evde, fabrikada, tarlada, iftlikte uzun ve zorlu almalarda kullanlmas gze arpmaktadr (Ingoldsby ve Adams, 1977). Gnmz kresel dnyasnda ise aile iinde ocuklarn ve genlerin yaamlar da de-

5. nite - Aile ve ocuk

111

imektedir. Gemiin tam tersi gzlemler yer almaktadr; ocuklar okul devleri dnda almamakta, onlarn ykmllkleri ocukluklarnn tadn karmaktr. Artk gnmz ocuklar modern aile yaam iinde evin gnlk ilerine, ayak ilerine, hanelerin ileyiindeki dier ilere katk salamamaktadr (Boocock, 1975: 421). Frones (1994)inde belirttii gibi Bat dnyasnda ailelerin gelien demokratik yaplar ncelikli olarak hayal edilmeyecek ekilde ocuklarn sesine sahiptir. rnein, bu ailelerde ocuklarn kendi yaamlarna ilikin dnceleri sorulmakta ya da isteklerinin aklanmas istenmektedir. Bu durumun da giderek yaygnlat belirtilmektedir. Kimileri bu durumu gemiteki durumla karlatrp knarken, bazlar da aka bu ilerin ocuklar iin bir yk olduunu belirterek, ocuu smrmek ya da ihmal etmek olarak grmektedir. Literatr almalarnn nemli bir blmnde annenin evin dnda alt ailelerde ocuklar daha ok evde i ykne maruz kalmaktadr (Hedges ve Barnett, 1972, Propper,1972). Bulgularn sklkla yorumlamalarnda, ocuun bu i yknn onun sosyal yaamndaki ya da okuldaki baflars engellenmekte olduu da vurgulanmaktadr (Roy, 1961). Trkiyede ocuun Deeri konusunu aratrnz.
SIRA SZDE

ALE VE OCUUN SOSYALLEMES

AMA

Ailenin ocuun sosyalleme srecindeki roln farkl sosyalizasyon kuramlar balamnda zetleyebilmek.

Aile iinde ocuk, kltrel normlar (adet, gelenek, tre vb.) alarak topluma uyumlu olarak sosyal yaama katlmaya hazrlanr. Ailenin insan toplumlar iin temel bir rgtlenme biimi olmasnda, insan yavrusunun uzun sreli bir bakma ihtiyacnn olmas ve ocuun yetikinlie, biyolojik donanmnn sunduu yeteneklerin tesinde, bir soyutlama ve retme etkinlii yoluyla hazrlanmas gerei rol oynamtr. Aile ocuun sosyalizasyonu srecinde yer alan eitli kaynaklardan (okul, akran grubu, medya, yasal sistem, kltrel inan sistemi, vb) sadece biri olmasna karn, sosyalleme asndan en nemli ara olarak grlmektedir (Arnett,1995, Maccoby,1992). Sanayileen toplumlarda, ekonomik ilevlerinden arnan aile kurumu, artk daha ok ocuun/ocuklarn kltrleme yoluyla sosyalizasyonu temelinde ilevselliini ortaya koymaktadr. Sanayi toplumlarnda geni aile yaplar ounlukla ortadan kalm ve kapitalist retim ve tketim ilikilerine uygun olan ebeveyn ile az sayda ocuktan oluan ekirdek aile yaps yaygnlamtr.

Sosyalizasyon Sreci ve Kuramlar


Sosyalizasyon bir sretir ve bu sre iinde birey, sosyal olmay ve toplumun bir yesi olmay renir (Hyman, 1973:529). Sosyalizasyon sreci insann geliiminde nemli bir faktrdr ve insann iinde yaflad toplumun kltrel norm ve deerlerini renerek sosyal bir varlk haline gelmesini salar. Bir baka deyile sosyalizasyon, bireyin doumundan lmne kadar kendi toplumunun kltrel zelliklerini renme, toplum tarafndan istek ve beklentilerine uygun bir insan olarak yetitirilmesi srecidir. Bu balamda sosyalizasyon, en geni anlamyla toplumsal boyutlu eitimi ifade eder. Sosyalizasyonun ya ve snr yoktur. nsann doumundan itibaren ailesinde bafllayan sosyalizasyon sreci, okulda ve okul sonras yaam boyunca devam eder (Gven, 1999: 286-287).

112

Aile Sosyolojis i

Birey gruplarn yardm ile kendi sosyal olma srecini yaratr, gelitirir. Kiinin bu sosyal olma hallerini yaflad srece ise sosyalleme/sosyalizasyon sreci denir. Sosyalizasyon srecinde toplumun dnce, deer ve davran rntleri kltr ve dil vastasyla bireye aktarlr. Sosyalizasyon, doutan biyolojik bir varlk olan ocuun sosyal varla doru geiini meydana getiren bir dizi sreler toplamdr.

Sosyalizasyon srecinin ilk an insann doumu ile bafllar. ocuun doumundan itibaren ebeveyni ile girdii ilk iletiimi, en basit dzeyde iaretler ve sembollerle kurulduu bilinmektedir. (Katba 1999: 326). Sosyalleme, bir renme sreci olarak yaflad toplumun istedii ekilde bir toplum yesi haline gelmesi iin toplumun sosyo-kltrel deerlerini ocua aktarmasdr. Sosyalizasyon srecinin amalar; Doru ve yanl anlamak, gdleri kontrol etmek, Bizleri toplumsal cinsiyeti, mesleki ve ana-babalk gibi sosyal rollerimize uygun hazrlamak, Bizlerin toplumsal yaama sayg, sorumluluk ve deer atfederek yaamak iin koruyucu ve onaylayc bireyler olmamz salamaktr (Arnett, 1995). Sosyalizasyon ocuun, iinde yaflad topluma uyum salamas, toplumla btnlemesi ya da zdefllemesidir. Sosyalizasyon ocuun belirli amalar dorultusunda, bazen serbeste bazen de planl ve programl bir ekilde eitilmesidir. Sosyalizasyon, ayn toplumda bulunan bireyler arasnda sosyal kontrol oluturur. Ksacas, sosyalizasyon bireysel ve toplumsal elerin karlkl etkileimini ierir. Bu nedenle sosyalizasyon kuram bunlardan yalnzca biri zerinde temellenemez. Ancak insan geliimini inceleyen psikolojik kuramlar konunun bireysel ynn, sosyalizasyonun sosyolojik kuramlar da konunun toplumsal ynn n plana karmaktadr. Sosyalizasyon kuramlarna ilikin bir ok ayrmlatrma grebiliriz; ilevlerine gre kendi aralarnda olumlu/uyuumlu, aklayc ve eletirel ya da post-modern kuramlar olarak. Olumlu kuramlar hangi tip toplumsallamann gerektiini sorgularken; aklayc teoriler belirli bir toplumun, hangi tr toplumsallamay rettiini aratrr ve post-modern kuramlarda genelde g, eitsizlik, hkimiyet ve iddet gibi konular ele alr.

ocuun Sosyalizasyon Srecine Farkl Yaklamlar


ocuk asndan sosyalleme, bir renme ve retme srecidir. Sosyalleme sreci ierisinde ocuk aile, okul, toplumsal evre ve kitle iletiim aralar aracl ile toplumun kendisinden bekledii rol ve beklentileri renir. Ayn zamanda rendikleri sayesinde ailesini ve toplumsal evresini sosyalletirir. Sosyologlar sosyallemenin genellikle iki aamada gerekletiinden sz etmektedir. Birincil sosyalleme, bebeklik ve ocukluun ilk dneminde gerekleir. Bu sosyalleme sreci birincil grup olarak adlandrabileceimiz ailede bafllar. kincil sosyalleme ise ocukluktan sonraki dnem ile olgunluk dneminde gerekleir. Bu aamada sosyallemenin ilk arac olan aileden sorumluluun bir ksmn alr ve bunu okullara, toplumsal gruplara ve iletiim aralarna devreder (Giddens, 2005: 25-28). Sosyalizasyon konusunda yaplan almalarda, farkl dzey ve farkl perspektiflerden konuyu deerlendiren eitli kuramsal modeller ile deiik grfl alarnn bulunduunu grmekteyiz. ocuun sosyalizasyon srecine ilikin almalar genelde eitim, sosyal psikoloji ve sosyoloji disiplinleri iinde daha sklkla yer almaktadr.. Dier disiplinler iinde olduu gibi, sosyoloji ierisinde tek ve btnlkl bir yaklamdan sz etmek mmkn deildir. Farkl sosyolojik yaklamlar bu srece ilikin farkl analiz birimlerine odaklanarak farkl toplumsal dinamikleri gzler nne sermilerdir. Burada sz edilen farkl sosyolojik yaklamlarn baz noktalarda ortaklaflabildiinden sz edebiliriz. rnein, hemen her sosyolojik yaklam ocuun sosyalizasyon srecinde ailenin merkezi nemde olduu ve sosyalizasyon srecinin ailede baflladn vurgular. Ancak, birbirini eletirerek ve farkl ontolojik varsaym-

5. nite - Aile ve ocuk

113

lara dayanarak gelitirilen analizler ve kuramlar, ocuun sosyalizasyon srecinde ve aile sosyolojisinde bir eitlilik arz eder. Bu balk altnda, bu farkl yaklamlarn ocuun sosyalizasyonuna nasl yaklat ana hatlaryla tartlacaktr.

Sembolik Etkileim ve Sosyalizasyon


Ailenin ocuun sosyallemesindeki roln aklayan sembolik etkileimcilik kuram Herbert Mead tarafndan gelitirilmise de Meadin rencisi Blumern almalar da kuramn daha ileriye gtrlmesine katkda bulunmutur. Mead (1934), dnyay semboller araclyla temsil ettiimizi belirtmitir. nsanlar dnyay temsil etmek zere sembollerden oluan bir anlam sistemi gelitirmekte, bu semboller ise yalnzca dier kiiler bizim gibi tepki verdiklerinde anlaml hale gelmektedir. Sosyal etkileim, ortak bir anlama sisteminin geliimiyle mmkn olabilmektedir. Sembolik etkileimciliin temel odak noktas, anlamn retilmesi ve kazanlmasdr. Aile ve dier sosyal gruplarla ilgili almalarda grld zere, bireyler kendi davranlarna ve iinde bulunduklar ortama atfettikleri anlamlar dorultusunda dflnmekte ve davranmaktadrlar. Sembolik etkileimciliin insann toplumsal yaamna ynelik akl yrtmeleri, daha ok mikro srelere odaklanarak bireyin gndelik yaamda toplumla ilikisi, bu iliki erevesinde gelitirdii benlii ve anlamlandrma srelerine odaklanr. En kaba tarifiyle bireyin toplumla girdii iliki, evresiyle bir uyum aray srecine iaret eder (Berberolu, 2009, 68). Ancak sembolik etkileimci yaklamn en ayrt edici zellii, bu uyum srecini aklarken bireyi toplum karsnda pasiefltirmeyen, aksine onu aktif bir zne olarak kabul eden ontolojik varsaymlara dayandrmasdr. George Herbert Meadin bu varsaymlar anlamak iin sunduu ben (I) ve kendim/beni-bana (me) kavramsallatrmas olduka aklayc ipular sunar. Ben, dflnen ve eyleyen zne toplumsal sembollerin anlamlarnn kurulmas srecinin aktif bir bileenidir. te yandan kendim (ya da beni/bana) gndelik yaamda tekiyle girilen ilikide benliin toplumsal nesne olarak konumuna iaret eder. Bu konum, bir toplumsal grubun ortaklam unsurlarn ifade ettiinden yerleik toplumsal dzenle uyumlulam bir benlik kurgusunun bileenidir. Sembolik etkileimci yaklam, benliin oluumunu bu iki bileenin srekli etkileimiyle aklar (Swingewood, 1998: 312). Benliin oluumu ne dflnen ve eyleyen zne benin tek belirleyici olduu bir sretir ne de kendimin toplumsal nesne olarak toplumsal gruplara verdii pasif yantlarla gerekleir. Sembolik etkileimciliin, insann toplumsal kurgusunda benliin oluumuna ynelik bu vurgusu olduka merkezi bir nemdedir. Gndelik yaamda, bireylerin toplumsal aktrler olarak etkileimi, sembollerin kazand anlamlar ve benliin bu srete itici bir g olarak oynad rol temel odak noktasn oluturur. Bu balamda, sembolik etkileimcilik benliin oluumunu aklarken, ocukluk dnemi ve ocuun sosyalizasyon srecine younlar. Sembolik etkileimcilik, ocuun ben olarak toplumsal sembollere katt anlamlar ve eitli rol alma (role taking) sreleriyle toplumla deneyimini aklayarak hem aile sosyolojisi ve ocuun sosyalizasyon sreci hem de genel sosyolojik (ve sosyal psikolojik) yaklamlara olduka nemli katklar salamtr. zellikle 1920 ve 1930larn aile almalarna nemli bir kuramsal bak salad grlmektedir (LaRossa ve Reitzes, 1993). te yandan gnmzde de sembolik etkileimci bak ile aile aratrmalarnda, ailede eitli rol tipleri zerinde analizlerin yapld grlmektedir. Bu almalarn analiz alanlar genellikle flu konulardan oluur: aile yaam boyunca kocalk ve karlk rollerinin nasl tanmland, toplumsal cinsiyet rolleri kavramsallatrmalarndan

ngilizce metinlerde me olarak gelitirilen beni- bana kavram Trke metinlerde farkl evirileriyle karmza kmaktadr. Baz Trke metinlerde beni/bana olarak evrilirken, me kavramnn kendim olarak evrildiine rastlamak da mmkndr.

114

Aile Sosyolojis i

idem Katba ve dierlerinin (2005) ocuun deeri zerine yapt kapsaml aratrma, ocuun sembolik deerinin farkl kltrel ve sosyal ortamlarda farkl anlamlandrma sreleriyle oluturulduunu gstermesi asndan olduka nemlidir. Katbann belirttii gibi, kentsel yoksulluk ya da krsal alanda yetimekte olan ocuklar oyun ortamndan uzak bir biimde ve aileye ekonomik katk salamak zere eitli ilerde alarak yaamlarn srdrmektedir. Katba ve dierlerine gre, ocuk dflk sosyoekonomik dzeydeki ve krsal yaamdaki hanelerde faydac bir deerle anlamlandrlr. . Bunun dnda, orta ve st-orta dzey kentsel ailelerde ocuun duygusal deerine verilen nemden ve psikolojik faktrlerin ar basmasndan sz edilir. Buradan hareketle denebilir ki ocuun sembolik deeri yaflanlan ortamla ve kltrel/sosyal farkllklarla deikenlik gstermektedir.

kar-koca rollerinin nasl etkilendii, ocuun aileye katlm ile birlikte ailede ebeveyn rollerindeki deiim ve rol kmelenmelerinin nasl olduu, aile d olaylarn (rn: ana-babann istihdam, doal afetler, g) ve aile ii olaylarn (rn: doumlar, lmler, boanmalar) rol tanmlamalarn, performans, stres ve atmay nasl etkiledii, role zg bu deikenlerin aile yelerinin tutumlarn, yatknlklarn ve benlik kavramlarn nasl belirledikleridir (Hutter, 1985). Sembolik etkileimci yaklama gre ocuun sosyalizasyonu, eitli toplumsal sembollerin, inanlarn ve kltrlerin renildii karmak bir sretir. Burada ocuklar rol alma sreciyle, kendi benliine mesafe alarak kendisine dardan bakar (Berberoglu, 2008: 64). eitli oyun sembolleriyle baka baka benliklere brnen ocuk, kendisini bir toplumsal aktr konumuna yerletirir. Basit bir taklit sreciyle bir ocuun polis memuru, anne, retmen ya da hemire rolne brnmesi ve onun toplumsal roln tekrar etmesi, toplumsal bir benlik kazanmas, bunun gerekliliklerini ve beklentilerini renmesi ve iselletirmesini beraberinde getirir. Dahas bu rol alma sreci, genel tekinin beklentilerinin de renildii, gndelik yaamdaki eitli toplumsal beklentilerin aktarld, yaygnlat ve yerleik hale geldii bir sreci dourur (Klein ve White, 1996: 96). Ancak bu sosyalizasyon sreci, yukarda vurguland zere, toplumun ocuun benliini ekillendirdii, ocuun pasif bir alc olduu renme deneyimi deildir. ocuun doumundan itibaren glmek ve alamakla bafllayan ve sonrasnda iletiimsel becerilerinin geliimiyle daha da karmaklaflan bir etkileim sz konusudur (Baldwin, 1986: 89). Sembolik etkileimcilik, bu etkileimli renme srecini aklamak iin oyun semboln, ocuun sosyalizasyonunda merkezi nemde bir renme sreci olarak nerir. Burada iki oyun tr vardr. Oyun (role-play) ve Grupla oyun (games) hem rol alma pratii hem de toplumsal normlarn, beklentilerin ve inanlarn oluturulduu ve anlamlandrld semboller olarak kavramsallatrlr. Ailelerin de anlamn oluturulmas ve dorulanmas konusunda ok nemli bir rolleri bulunmaktadr. ok kk yataki ocuklar iin eitli nesnelerin anlamlar, ana-babalarnn veya dier aile yelerinin bu nesneleri ne oranda kullandklar ve ocuklarn bunlara ne kadar maruz kaldklaryla balantl olarak gelimektedir. Anababalar ise pek ok fleyi kklklerinde kendi ana-babalarndan rendikleri iin aslnda pek ok fleyin anlam nesilden nesile aktarlmaktadr (White ve Klein, 2008). Oyun: Bir ocuun farkl rolleri devralarak yetikinlerin dnyasn taklit ettii oyunlar, ocuun sosyalizasyon srecinde sembolik bir neme sahiptir. Oyun pratii sayesinde, ocuun dnyas toplumsal dnyann sembolik bir temsili halini alr. Bu sayede, ocuun farkl meslek gruplar, toplumsal roller ve davran biimlerini renmesi sz konusudur (Baldwin, 1986: 95). Ayrca, ocuun kendi benliinden uzaklaflarak baka rollerle kendisini sunduu bu sre kendi benliine mesafe koymasn mmkn klar. Burada bahsedilen oyun kurgular, aslnda kat kurallarla snrlandrlm, belirlenmi bir oyun alann sunmaz. Bu oyun kurgusunda, ocuun kendi anlam dnyasnda devrald rolleri yeniden yorumlayp farkllafltrma kapasitesinden sz edilebilir (Baldwin, 1986: 95). Elbette rol alma, ocuun gndelik yaamnda karlat kimlikler ve rollerin taklit edildii bir sretir, dolaysyla yerleik toplumsal dzenden bamsz dflnlemez. Ancak, kontroln ve normatif tanmlarn daha az belirleyici olduu, ocuun anlam dnyasnn daha itici gte bulunduu bir sosyalizasyon sreci sz konusudur. Grupla oyun: Grupla oyun her ne kadar rol alma srecinin devamllk arz ettii bir sosyalizasyonu ifade etse de burada daha farkl ve daha karmak toplumsal sreler vardr. ncelikle grupla yrtlen oyun pratii farkl dzeylerde esneklik-

5. nite - Aile ve ocuk

115

leri olsa da eitli kurallarla snrlandrlmtr. Bu grupla oyun pratii ocuun bir rol ierisinde kalmay ve snrlar belirlenmi bu rol devam ettirebilmeyi renmesini mmkn klar (Baldwin, 1986: 95). ocuk, grupla oyun srecinde dsal olarak belirlenmi olan kurallarn snrlar dahilinde kendi davranlarn nasl belirleyebileceini iselletirir. Bunun yan sra oyunun pratiinin bir toplumsal grup ierisinde, rnein dier ocuklarla, gerekletiriliyor oluu ocuun zihin dnyasnda te- ki benliklerin de olumasn salayan bir renme deneyimidir. Farkl oyun kurgu- lar ierisinde rekabeti ya da dayanmac bir ilikiyi mmkn klsa da bu teki benliklerin renilmesi grup etkinlikleri ierisinde z deneyim ve kontrol getirir (Baldwin, 1986: 100). Oyun pratiinin gelitirildii bu topluluk etkinlii, bireyin zihin dnyasnda belirleyici bir faktr olmaya bafllar. ocuk bu sayede dahil olduu topluluun beklentileri, normatif tanmlar ve uygun olan/olmayan davranlar renir ve buna uyumlu hale getirdii belli davran kalplarn sunar (Klein ve White, 1996: 99). Grupla oyun ocuun sosyalizasyonunda genel teki kavramnn olutuu, toplum fikrinin yerletii, kendisinin de bu toplum ierisinde hareket eden bir birey olduu fikrinin sreklilik kazand bir sosyalizasyon srecidir. Sembolik etkileimciliin, mikro srelere odaklanarak benliin oluumu, toplumsal davran kalplarnn ortaya k ve toplumsal rolleri aklamas, sosyolojik yaklamlara, flphesiz, ok nemli katklarda bulunmutur. Bu yaklam gndelik yaam ierisinde rollerin ve davran kalplarnn akkanln, esnekliini, yerleik kurallarla nasl etkiletiini anlamak iin ok nemlidir (Klein ve White, 1996: 105). Ancak, toplumsal aktr olarak birey zerine bu denli vurgu yaplmas toplumsal kurumlarn ve yaplarn birey zerindeki belirleyiciliini aklamakta olduka yetersizdir. rnein, ocuun sosyalizasyonunda toplumsal bir kurum olarak ilev gren ailenin ve bu kurum ierisinde yapsal olarak tanml annelik ve babalk gibi rollerin ihmal edilmesi bu yaklamn en nemli eksikliklerindendir.

levselcilik ve Sosyalizasyon
levselci yaklam asndan sosyalizasyon, sistemin zaman iinde srekliliini aklamaya yarayan aratr. Genel anlamda ilevselci kuram, toplum iindeki grup, rol, norm ya da deerlerin, toplumsal sistemin bir gereksinimini karlayan ilevsel bir nitelii olduuna inanr. Karlkl bamllk temeline gre ileyen bu unsurlar, sistemin ayakta durmasn salayan uyuum ve btnlemeyi srdrmekle ykmldrler. Dayanma iindeki unsurlarn birinde meydana gelebilecek deimenin dieri- ni de etkileyecei kabul edilerek, sistemin ilevsel btnln ve dengesini bozan durumlar ilevselsizlik tar ve bunlar olumsuz alglanr. Bu nedenle uyuumcu/btnletirici modelde, sisteme destek veren bireyler yetitirmek ok nemlidir. Bireyleri yetitirme asndan da sosyalizasyon sreci ilevsel grlmektedir. Sosyalizasyon, sistemlerin zaman ierisinde srekliliini aklayan bir ara konumundadr. levselci yaklam, toplumu ortaklam deerler etrafnda rgtlenmi olan, ken- di ierisinde bir tr hareketli denge zerine kurulu ve total bir birlik ierisinde ileyen bir sistem olarak grr (Swingewood, 1998: 277). Burada her bir toplumsal grubun ya da bireyin sistemle organik balar vardr ve bir ilevle bu sistem ierisinde yerini alr. Hareketli bir denge olarak tarif edilen bu sistemli yap vurgusu, toplumun atmalardan uzak bir rgtlenme tarzyla bir arada durduuna, bileenlerinin o toplum ierisinde birer konum edindiine iaret etmek iindir. Bireyin, toplumsal sistem ierisindeki yeri karmak bir sosyalizasyon sreciyle renilir ve her bir birey toplumsal kontrol sreciyle kendi deer ynelimini renir (Berberolu, 2009: 114). Bireyin sosyalizasyon sreci, toplumun bu total birlii ve hareketli dengesi iin ok nemlidir.

116

Aile Sosyolojis i

Srekli istemleri karlanmakta zorluk eken ve bunalm dnemlerinden geen sistemler varlklarn srdrebilmek iin srekli bir destek aralarna ihtiya duyarlar. ocuun sisteme ballnn gelimesi ve ocukluk dnemindeki sosyalleme, sistem asndan nemli destek mekanizmalardr. Bu yaklam erevesinde sistem zellikle, aile, okul gibi bireylerin sisteme ball salayan ve uyumcu bir eitim veren toplumsal kurumlara sisteme koulsuz destek veren bireyler yetitirme sorumluluu yklemitir. Buradan hareketle ilevselci yaklamn sistem vurgusu bizi ailenin toplumsallna ve deerlerin renilmesine getirir. Toplumsal sistemin olutuu en nemli alt sistemlerden biri olan akrabalk sistemi, asl toplumsallatrc unsuru oluturur (Swingewood, 1998: 276). Aile yaam ve aile ierisinde ocuklarn sosyalizasyonu toplumun sapknlklardan arnm, hareketli denge zerine kurulu bir btn olarak ilerlik kazanmasnda ilevsel sreler olarak kavramsallatrlr. Bu balamda, ilevselci sosyolojinin en nemli kuramclarndan Talcott Parsons toplumsal sistemlerin sreklilii iin ocuklarn sosyalizasyonuna zel bir vurgu yapar. Parsonsa gre (1991: 142), ocuun sosyallemesinin ilevsel nemde olmasnn temelinde yatan gerek, ocuun bu yolla tamamlayc rol beklentilerini renmesi ve uyum salamasdr. Rol beklentilerinin renilmesi ve uyum salama becerisinin kazanlmas eitli renme mekanizmalaryla mmkn olur. Bu renme mekanizmasn basit bir ileyimiesine tarif etmek ok mmkn olamasa da, baz itici gleri tanmlanabilmitir. Yeni nesneleri ya da iliki biimlerini renmenin birden fazla yolu ve formu vardr. Parsonsa gre (Parsons, 1991: 142), 144) bir ocuk eitli hazlar, ihtiyalar ya da yoksunluklar nedeniyle baka nesnelere ya da iliki biimlerine ynelebilir. Bunlarn dnda, amasz bir taklit pratiiyle kltrn, bilginin, becerinin ya da bir sembolik davran alnmas da sz konusu olabilir. Ancak Parsonsn zerinde en fazla durduu ve ocuun sosyalizasyon srecinde nem atfettii renme mekanizmas zdeflleimdir (identification). zdeflleim olarak kavramsallatrlan bu mekanizma, ocuun model olarak benimsedii bireyin deerlerini iselletirerek renmesidir. ocuun sosyalizasyonunda renme mekanizmalar ok nemli bir yer tutsa da, dier bireylerle -zellikle dier aile yeleri ve en ok da ebeveynlerle - etkileim sreci ok daha nemli bir yerde durmaktadr. Hangi deerlerin hangi kiiler tarafndan ocua aktarlacanda bu sre belirleyicidir ve Parsonsun belirttii trden, uyum ve renme sreci ancak bu etkileim sayesinde gerekleir. Parsonsn alter olarak kavramsallatrd, ounlukla yetikin ebeveynler, ocuun taklit ve zdeflleim sreci iin rol modelidir. ocuklarn alter (dieri) ile girdii etkileim, deerlerin aktarlmasnn beklendii ideal iliki biimidir. Bu iliki biimiy- le dl-ceza mekanizmas devreye sokulur ve ocuun nceden tanml davran kalplarna uyumu ve her tr sapknln nlenmesi salanr (Parsons, 1991: 145). ocuun toplumsal olarak tanmlanm olan uygun davran kalplar, roller ve toplumsal beklentileri iselletirmesini salayan bu iliki biimi karlkl bir balln oluturulmasyla gereklemektedir. levselci sosyoloji bu deer aktarm ve zdeflleim srecini alterin dsal ve zorlayc bir gcyle ilettiini sylemez. Aksine burada tamamlayclk vurgusu nem tamaktadr. Parsonsa gre (Parsons, 1991: 147) bu zdeflleim sreci birka temel unsura dayanr. Birincisi, ocuklar sosyalizasyon srecinde farkl dzeylerde yorulabilirlie (plasticity) sahip olup, gerekli renme kapasitesiyle ilikiye girerler. Bu her ili- ki biimine duyarl olduklar ve yant verdikleri anlamna gelir. te yandan, ocuun alterle kurduu bamllk ilikisi bu dl-ceza mekanizmasn iler klan en nemli unsurlardan biridir. ocuklarn temel bakm ihtiyalar, gvenlik kaygs ve

5. nite - Aile ve ocuk

117

dl motivasyonu alterin beklentilerine yant vermesinin temel itici gcdr. Bu bamllk ilikisi ierisinde ocuklarn alterle kurduu ilikinin simetrik bir nitelik kazand savunulur. Ayn zamanda, bamllk ilikisi ocuun alterle kurduu iliki- yi tekil eylemlerden teye tar ve deer aktarm sreci genelletirilebilir (Parsons, 1991: 148). Ortak deer kalplar, uygun olan/olmayan davranlarn normatif tanmlar ve toplumsal varlm olan normlar srekli bir biimde aktarlm olur. levselci yaklamn en ayrt edici zellii ocuu sosyalizasyon srecinde deerler sisteminin pasif alcs olarak grmesidir. ocuun bu sre ierisindeki roln bir toplumsal aktr olarak grmekten uzaktr ve bunun yerine pasif alc olarak varsayar. levselci yaklam sosyalizasyon srecini aklarken ocuun alterle ilikisinde cinsiyetsiz bir sreten sz etmez. Burada, rtk bir biimde babann rol minimal olarak tarif edilir. ocuun bu deer aktarm srecinde daha ok anneyle dorudan temas konu edilir. Ancak bu babann rolnn gz ard edildii anlamna gelmez. Burada Talcott Parsons 20. yyn en nemli psikoloji kuramclarndan Freude bavurarak babann roln cinsiyet rolnn zdeflleimi ve erotik bir faktr olarak kavramsallatrr (Parsons, 1991: 151). Modern aile kurgusunun heteroseksel kurumsallaflmas, homosekselliin tabulatrlmas ve ensest yasann renimi srecinde babann ok nemli bir rol olduunu savunur. levselci sosyoloji geleneksel cinsiyet rollerine dayal ve heterosekselliin kurumsallat bu aile kurgusunu, toplumun total birlii ve hareketli dengenin en nemli bileenlerinden biri olarak tanmlar. Bu aile deerlerinin aktarmnda da yerleik cinsiyeti iblmnn toplumsal ilevine vurgu yaparken total birlik ve hareketli denge vurgusu bu cinsiyeti iblmn evrensel bir ideal olarak tarif etmi olur. Buradan hareketle, ilevselci sosyoloji toplumun btnn grd gibi aile kurumunu ve bu kurum ierisindeki toplumsal rolleri de hareketli bir denge zerine oturtulmu olan bir alt sistem olarak tarif etmektedir. Sistem eitsizlikler ve atmalardan ok birbiriyle uyumlu ve karlkl baml paralardan oluan bireyler ve gruplarla tanmlanr (Berberolu, 2009, 117). Bu haliyle ilevselci sosyolojinin aile ierisindeki cinsiyet eitsizlikleri, iktidar, eitsizlik ve atma ilikilerini gz ard ettii, dolaysyla da muhafazakar bir yaklamla aileyi ve ocuun sosyalizasyon srecini analiz ettii belirtilmelidir.

Kntayn (2010, 25) almasnda belirttii gibi, ocuk yata seks endstrisiyle tanm olan ocuklarn aile iindeki sosyalizasyon srecinde yafladklar eitli travmalarla, evden kaarak seks iisi olarak almalar arasnda dorudan bir iliki vardr. Kntay kz ocuklarnn aile ierisinde fiziksel, cinsel, duygusal ynden smrld iin evden katklarn syler. Buradan hareketle denebilir ki aile ierisinde gizli ve grnr olmayan iddet ilikisi kz ocuklarnn toplumsal yaamla entegrasyonunda bir anomi dourur.

Sosyalizasyon Srecine Eletirel Yaklamlar


atmac Yaklam
Hem genel sosyoloji kuramlarnda hem de zel olarak aile sosyolojisinde grece daha gncel olan yaklam, eletirel yaklamdr. Amerikan sosyoloji geleneinde atmac yaklam olarak da adlandrlan, ancak Kta Avrupasnda Eletirel Sosyoloji gelenei olarak kategorize edilen bu yaklamn beslendii pek ok kuram ve model sz konusudur. Aile sosyolojisinde de bu kuramsal eitlilii grmek mmkndr. Ancak, Klein ve Whiten (1996: 183) belirttii gibi, bu eitliliin ortaklat nokta aile ierisinde eitsizlikler ve bir atma ortamn tanmlyor olmasdr. Bu eitsizliklerin aklanmasnda farkl farkl yaklamlar mevcuttur. Bazlar eitsizliin sebebini yapsal nedenlerle aklarken, bazlar da eitsizliin nedenini kaynaklarn eitsiz dalm olarak grr. Ayrca, bu eitsizliklerin zmne ynelik de farkl yaklamlar sz konusudur. Baz kuramclar eitsizlikleri daha mikro lekte analiz ederek eitli pazarlk srelerini eitsizliklerin ve atmalarn ynetimi iin zm olarak grmektedir. Dierleriyse eitsizliklerin nedenini makro srelerle akladndan, yapsal dnflmler ya da devrimleri bu eitsizlikleri ortadan kaldrmak iin tek n koul olarak nerirler.

118

Aile Sosyolojis i

Jenny Whiten (2010: 118) Trkiye zerine yapt aratrmaya gre aile ierisindeki ilikilerin dzenlenmesi, kadnlar kz ocuklar ve erkek ocuklarna duygusal ve fiziksel olarak muhtalk ilikisiyle balar. Ancak bu muhtalk ilikisi kz ocuklar ve erkek ocuklar arasnda da ciddi bir farkllamay barndrr. Kz ocuklar hane ierisinde yardmc anne roln stlenerek ev ii hizmetleri annesiyle paylamakla ykmldr.

Genel anlamda atmac model, deien alt yapnn kendine zg bir st yap deiiklii gerekletirerek, din, hukuk, siyaset, kltr alanlarna yeni boyutlar kazandracan vurgular. Ayn zamanda kiinin davrann etkileyen bu yeni boyutlar toplumdaki retim ilikilerinin birer rn olduklar iin toplumun kltrne yn verdikleri ve deien retim ilikileri ile birlikte kltr ve davran kalplarnn da deieceini kabul eder. Eletirel/atmac yaklam aileyi kendi ierisinde hareketli bir denge oturtmu bir btn olarak incelemez. Aksine aileyi, tanm iktidar rntleriyle kurulmu, eitsiz ve asimetrik ilikilerin olduu bir yap olarak tarif eder. Bu eitsiz iliki biimi karar mekanizmalarnn nasl iletildiinden kaynaklarn dalmna, ev ii retimin nasl dzenlendiine dein bir ok dinamii ierir. Aile ierisindeki eitsizlik tanmnn zerinde en ok durduu nokta toplumsal cinsiyet eitsizliidir. Bu da flphesiz, ocuun sosyalizasyonu srecinde ok merkezi bir rol oynar. atmac yaklam, sosyalleme konusunda zellikle modern toplumlardaki g dengesi ve iktidar ilikilerine ynelik zmlemeler yapma olana tanmtr. Sosyal yapda birbirleriyle elien pek ok unsurun varln gstererek, ilevselci yaklamn ihmal ettii dinamik yapy ortaya koyma flans sunmutur. Dolaysyla bu yaklam, zellikle modern toplumlarn karmak sosyal yaps ierisinde snf ilikileri analizi olana vererek farkl sosyo-kltrel yaplarda ocuun sosyalizasyon srecine ilikin deerlendirmelere katk salayacak nemli bir kuramsal model sunmutur.

Feminist Yaklam
Aile ierisinde ocuun sosyalizasyon srecine eletirel bakan en nemli yaklam feminist eletiridir. Bu eletiri gelenei aileyi ok katmanl bir yap olarak tanmlar (Connell, 1998: 168). Aile ierisindeki iktidar rntlerinin kadnlar ve ocuklar deersizletirdii ve ezdii fikrinde ortaklar. Bunun temelinde iki argman vardr. Birincisi, ocuun sosyalizasyonunda da ok nemli bir yeri olan ocuk bakmnn kadnn toplumsal grevi olarak grlmesine yneliktir. Feminist yaklam, kadnlk kimliinin ev ve ev dolaymyla tanmlanmasnn ocuk bakmnn birincil muhatab olarak grlmesinin kadn zel alana baml kldn, toplumsal yaamda gszletirdiini ve kadnn ev ii emeini smrdn syler (Connell, 1998: 169). kincisi, modern aile kurgusu ierisinde ocuun sosyalizasyon srecidir. ocuun sosyalizasyon sreciyle eril ve diil rollerin yeniden retildii fikri feminist yaklamn temel savlarndan birisidir (Hirata, Laborie, Doar ve Senotier, 2009: 31). Geleneksel iblmne dayal, kadn zel alan dolaymyla tanmlayan, annelik gibi rollerle kuflatan, kamusal alanla ilikisini snrlandran ve dolaysyla kadn toplumsal yaamda gsz klan cinsiyet rollerinin aile ierisinde renilerek iselletirildiini syler. Feminist yaklama gre, erkekler karsnda mutlak bir boyun eile tanmlanabilen, erkeklerin kar ve arzularna hizmet eden ne karlm kadnln (Connell, 1998: 246) iselletirildii en nemli uraklardan biri aile ierisinde kz ocuklarn sosyalizasyon srecidir. Bu sayede kz ocuklarna retilen ideal kadnlk toplumsal yaamda dezavantajl bir konumun aktarm olarak grlr. Kz ocuunun sosyalizasyonu toplumsal cinsiyet eitsizliini yeniden reten ve derinletiren bir sre olarak kavramsallatrlr. Trkiyede kz ocuklarnn yaflad eitsizlikleri aratrnz?

(White, 2010: 116-117)a gre, erkek ocuklarla olan ilikileri, kadnlar hane ierisinde dolayl olarak kendilerini var edebildiklerinin gstergesidir. Anneler oullar ile kurduklar ilikide her ihtiyalarn karlayp martrlar ve hibir isteini geri evirmedii bir role brnrler. Bu flphesiz, yaam boyu srerlii olan ve karlkllk beklentisiyle gelitirilen bireysel glenme stratejisidir. Kadnlar erkek ocuklarnn toplumsal yaamdaki avantajl konumlar nedeniyle oullarn gvence olarak grrler.

SIRA SZDE

Bunun dnda, feminist yaklam, erkek ocuklarn sosyalizasyonunu erkeklere gndelik yaamn her alannda hakimiyet kuran ve denetleyen bir konumun at-

5. nite - Aile ve ocuk

119
Pnar Selekin (2008) almasnda belirttii gibi, eitli erkeklik ritelleri ocukluk dneminden bafllar. Snnet dnleri erkekliin kamusal alanda erkeklie ilk adm olarak duyurulmasna en arpc rneklerden biri olarak verilebilir.

fedildii, hegemonik erkeklik (Connell, 1998: 245) idealinin retildii bir sre olarak grr. Fiziksel g ya da akl yoluyla denetim salama, sz sahibi olma ve ister iddet yoluyla ister ikna yoluyla stnlk kurma olarak tanmlanan hegemonik erkeklik idealine her erkek sahip olmasa da her erkein zihninde bu idealin imgesel olarak yerletiini syler. Bu sebeple, stnlklerle tanmlanm olan erkeklik kimliinin retildii sosyalizasyon srelerine eletirel bir mesafe alr.

Psikanalitik Yaklam ve ocuun Sosyalizasyonu


Psikanalitik yaklam ocukluk dneminde edinilen baz tutumlarn kalc olduu grfln ileri srmektedir. ocukluk dneminde edinilen baz elikiler, yaam boyu devam etmekte ve bu ocuun davranlarna yansmaktadr. Aile ii ilikiler, ocuun psikopatolojileri ve sosyal-duygusal geliimleri zerinde nemli bir role sahip olduu gibi, aile iinde yer alan etkileimlerinde ocuun aile d ortamlar- da kurduu ilikilerde belirleyici olduudur (Stadelman, Peren ve Klitzing 2007; Du Rocher Schudlich, Shamir ve Cummings,2004; Gottman ve Katz,1989). Bu yaklam ocuklarn genelde davranlarn ocukluk dnemi deneyimlerine ve aile evresine indirgemektedir. Bu yaklamda bireyin btnyle aile ve yakn evrenin rn olduu ve bireye bu birincil ilikiler tarafndan kazandrlan deer ve davranlarn yaam boyu kalcln srdrd iddia edilmektedir. Psikanalitik yaklam, sz konusu bu bak as ile ana-baba dndaki sosyalizasyon aktrlerine ilgi gsterilmesini de engellemektedir. Bireyin birok davrann sadece ocukluk dnemiyle snrlandrlmas, ileri yllara ait deneyimlerin gz ard edilmesi ve sosyalleme srecini basite indirgemesi anlamna gelmektedir.
Selek (2008: 18)e gre Trkiye gibi lkelerde snnetin bir fllene dnfltrlmesi yerel erkeklik kodlaryla oka ilikilidir. Erkeklik flleni olarak snnet dnlerini, aslnda erkeklikle dorudan ilikili olmayan bir operasyonun ironik bir biimde yeni anlamlar kazandrlmas olarak grr. Pek ok erkek ocuun korkuyla ve kaygyla karlad operasyon, ocuklara gcn, denetimin ve kontroln simgesi olan kyafetler giydirilerek kutlamaya dnfltrlr. Snnet dnnde ocuklara pafla, subay, polis ya da padiah kyafeti giydirilir.

OCUK YETTRMEDE ALE ZELLKLERNN ETKS

AMA

ocuk yetitirme zerinde aile zelliklerinin etkisini belirleyebilmek.

ocuklarn yetitirilmesinde tek ebeveyn ya da evlatlk ailelerin dier z ve ikisi bir arada olan ailelerle karlatrldnda eitli gstergeler zerinden dezavantajl olduklar grlmektedir (bkz. Chae-Lansdale ve Hetherinton,1990; Demo ve Acock,1988; Emery,1998; McLanhan ve Booth,1998). Aile yaps ve sosyalizasyon sreci, ocuk yetitirme zerine yaplan almalarn ounda, tek ebeveynli ailelerde ocuklar zerinde kontroln zay ve ocua ilikin zorlama ve talepkrln dier her iki ebeveyni bir arada olan ailelere gre ok daha dflk dzeyde olduu ya da evlatlk edinen ailelerin de dier z ebeveynlere gre ocuklarla daha az scak iliki ve iletiim iinde olduklar ortaya konulmaktadr (bkz. Amato,1987; Astone ve McLanahan,1991; Furstenberg ve Nord,1985; Hetherington, Cox ve Cox,1982). Bilindii gibi ocuun salkl bir geliimi iin ana-baba ve ocuklar arasnda, yeterli kontrol, akla yatknl olan yksek talep, itenlik, scaklk ve ak bir iletiim gereklidir (Baumrind, 1966; Maccoby ve Martin,1983). te yandan tek ebeveynli ailelerde eer srekli bir baka yetikin de (bykanne, vb) aile iinde yayorsa, bu yetikinin etkisiyle ailesel kontrol ve talepler zerinde bir dnflm olmaktadr. Anne ve bykannesi ile birlikte yaflayan ocuklarla, z ana-babasyla birlikte yaflayan ocuklarda bamsz karar verme/zynetiminde benzerlik grlmekte olup, annesi ile tek yaflayan ocuklarla karlatrldnda daha dflk dzeyde bir karar verme bamszlna sahiptiler (Dornbush et.al.1985).

120

Aile Sosyolojis i

K T A P

Baflbakanlk Aile ve Sosyal Aratrmalar Genel Mdrl (ASAGEM)nn 2010 ylndaki stanbul, Ankara, zmir, Samsun, Adana, fianlurfa ve Erzurumda 473 tek ebeveynli aile bireylerinden veri toplanarak oluturulan Tek Ebeveynli Aileler aratrmasna baklabilir. Genellikle ana-babalarn ocuklarna ilikin sitemlerinde sklkla flu szlere rastlanr; benim ocuum her fleyi reniyor, ama nerede nasl davranacan bilmiyor. Kendilerine her fleyin retildii ocuklarn bu geni bilgilenme srelerine kout olarak nasl davranacaklarn da bilmemeleri ana-babalar zmektedir. Gerekte ana-babalarn bu konuda ortaya kan bu kayglarnn temeli toplumsaldr. Bilindii gibi bir ailenin olduu kadar bir toplumun yesi olan ocuk aile araclyla topluma hazrlanmaktadr. Aile nemli bir eitim grevini, ocuu topluma uyum salayacak ekilde hazrlamakla getirmektedir. Canllar iinde doduu andan itibaren en hassas ekilde youn bir bakma gereksinim duyan ve en uzun srede olgunlaflan varlk insanoludur. Bu nedenle ocuklarn uzun yllar korunup kollanmas, desteklenmesi ve ynlendirilmesi gereklidir. ocuk ancak aile sevgisi ve ilgisi ile ihtiyalar karlandnda salkl byyebilmektedir. Bunlardan yoksunluk yaflayan ocuklarn duygusal geliimleri salkl olmamaktadr. Genellikle uyumlu ilikiler iinde gvenli bir aile ortamnda sevgi ve anlayla byyen ocuklar olgunlar, kiilik kazanr ve sorumluluk sahibi olur. ocuklar sevildike gven duygular geliir, desteklendike de kendilerine sayglar artar. Anlay grdke hoflgrleri geliir, sorumluluk aldka da bamsz davranmay renirler. Aile ii ilikiler, tm kiiler aras ilikiler ve sosyal balar ele alndnda en youn olan ve en uzun sregelen ilikilerdir. Aile yeleri aile ii ilikiler kapsamnda temel ve deimez olan barnma, koruma, yiyecek temin etme gibi belli grevleri ieren rolleri gerekletirmekle ykmldrler. Bir kiinin ailesi, onun en yakn psiko-sosyal alannda yer alan insan a olarak dflnlmektedir (Carr, 2006). Ailenin zellikleri ve etkileimi, ailenin ana-babalk tarzn ocuk yetitirmeye ynelimlerini, ksaca sosyalizasyon srecini etkilemektedir. Sosyal psikolojik almalar iinde ana-baba flefkati kontrol ocuk yetitirmede olduka nemlidir. Ailesel denetim ve flefkatle ilgili almalarda, zellikle Amerika ve Almanyada yaplan aratrmalarda, ana-babann ocuu sk denetiminin ocuklarca ana-baba tarafndan reddedilme olarak alglanmaktadr. Ayrca ocuk yetitirmede ortaya kan sorunlar daha ok sosyo-ekonomik ve kltrel yaplara bal olarak deimektedir. Bu konuya en gzel rnek Sanayn (1990) Almanyadaki Trk ailelerinde ocuklarn yetitirilmesi ve sosyalizasyonuna ilikin almasdr. Almanyadaki Trk ailesindeki ocuklarn ilk sosyalizasyonlar aile ve Alman evre arasndaki gerilimli bir ortam iinde gereklemektedir. Bunun sonucunda ailenin sorunsal ykn ncelikle ocuklar stlenmektedir. Trk ocuklarnn sosyalizasyonu, ounlukla aile iinde genellikle almayan anne tarafndan gerekletirilir. almayan annenin ailevi ve toplumsal izolasyonlar nedeniyle byk problemleri olduu ve bunlar da sosyalizasyon srecinde ocua aktarld ileri srlmektedir. Ailenin dier yeleri darda hazr bulduklar ve aile iine tadklar Alman evrenin etkisine daha ok maruz kalmaktadr. rnein, okul andaki ocuklar evdeki kk kardefller iin ciddiye alnacak sosyalizasyon ajanlardr. Bu ocuklar Alman evreyle ilikilerinde fonksiyonel olarak tecrbeyle rendikleri tutum stratejilerini ailenin teki kk ocuklarna aktarmakta ve onlarn sosyalizasyonlarna katk salamaktadr.

Aile iinde benimsedii davranlar toplum iinde onu ynlendirir. Doutan olma baz ruhsal sorunlar dnda bir ocuun ruh saln da salkszln da belirleyici eler iinde aile nemli bir ileve sahiptir. Ailede babann alkol kullanm, kumar, eini aldatmas, dvmesi, isiz kalmas aile dengesini bozar ve bu durumda ocuklarda derin izler brakabilir (Yrkolu, 1989).

5. nite - Aile ve ocuk

121

Genel olarak diyebiliriz ki ocuun her ynden iyi yetimesinde ana-babann eitim, kltr ve ekonomik dzeyi ok etkili olmaktadr. Bu ocuklarn ana-babalarna kar davranlarnda da nemli olmaktadr. Aile ortam ocuun yalnz bedensel, duygusal ve toplumsal geliimini etkilemez, ayn zamanda salad uyarlar orannda ocuun zihinsel geliimi ile dil geliimini de belirler (stnolu, 1987). ocuun kaltmla getirdii zihinsel potansiyelin ne kadar geliecei, ocuun doum ncesi ve sonras evresinin sosyo-ekonomik ve sosyo-kltrel nitelii, beslenme, salk, geirdii deneyimler, ocuk yetitirme tutumlar gibi ocuun aile ortam ile ilgili pek ok deikene baldr. Okul ncesi dnemde ocuun evresinde gsterilen sevgi ve gvenle birlikte verilen zihinsel uyarlar, onun erken duygusal ve zihinsel geliimine temel olutururlar. Blooma gre (1964) insan yaamnn ilk drt yl zihinsel gelimenin en kritik dnemi olup, insan zekasnn %50si bu dnemde (0-4 yafl aras). %30u 4-8 yafl arasnda, %20si de 8-17 yafl arasnda gelimektedir. Dier baka aratrmalarda, ocuun zihinsel geliiminin, onun kaltmla getirdii zihinsel potansiyelin, evre ile srekli etkileimi sonucunda gelitiini ve evrenin etkisinin yaamn ilk yllarnda daha sonraki yllara oranla daha etkili ve kalc olduunu ortaya koymaktadr. ocuklar iinde yetitikleri ortamn sosyo-ekonomik ve sosyo-kltrel zelliklerine gre farkl uyarlara hedef olmakta ve farkl deneyimlerden gemekte ve sonuta snrl evresel uyarlarla ocuun geliimi de snrl olmaktadr (Weikart, 1973; Ataman ve Epir, 1972; fiemin,1975; Katba, 1979, 1973; Stensel, 2006). Buraya kadar yaplan aklamalarla da ortaya konulmaya alld gibi, aile ortam, aile trleri, aile yaps, ailenin toplumsal konumu, aile ii ilikiler, ailenin geimi gibi bir ok aile zelliklerinin ocuun geliiminde ve yetitirilmesinde nem- li belirleyici eler olduu grlmektedir. Konuya Trkiye asndan bakldnda flyle bir deerlendirme yaplabilir; genel izgileriyle, ocuklarn yetitirilmesindeki aileleri geleneksellik ve modernlik boyutlarnda ve yapsal ynden tr aile yaps iinde ele alabiliriz. a) Krsal Aileler: Geleneksel ailedir. ounlukla ana-baba ve ocuklardan oluan ekirdek aile ve aznlkta da evlenen ocuklarn aileden ayrlmamas nedeni ile birden fazla ailelerin bulunduu geni ailelerden olumaktadr. Geni ailelerin varln srdren etkenler daha ok ekonomiktir. Krsal ailelerde ocuklar, kk yalardan bafllayarak, aileye ekonomik g olarak katkda bulunurlar. ocuk says fazladr. Bunun nedenleri ekonomik yararlar salamak ve ana-babann geleceinin gvenceye almak istemesidir. Bu ailelerde eitim olanaklarndan yararlanma olduka snrldr. zellikle kz ocuklar erkeklere gre daha dezavantajldr. b) Gecekondu Aileler: Gelenekselliin ve modernliin birlikte yafland gei sreci aileleri. Genel olarak, kylerden kopup kentlere gelenlerin barndklar mekansal alanlarn ailelerdir. Bu ailelerin kentsel btnleme sorunlar bulunmaktadr ve genellikle de yalnzla itilmilerdir. Bu ailelerde ortalama ocuk says krsal aileye bakarak az, kentsel aileye bakarak daha oktur. Toplumsal dayanma ve toplumsal bask, gecekondu blgelerde kylere bakarak daha azdr. ocuklar, aile ve yakn evresi dnda daha babofl davranmakta, ocuk sularna ve kt alkanlklara daha elverili ortam bulmaktadr. ocuklar, aileye ekonomik ynden katkda bulunduu iin, okul ikinci planda kalmaktadr. c) Kentsel Aileler: Modern ailelerdir. ekirdek aile tr egemendir. ocuk says ortama 2-3dr. Kentsel ailelerde baka ailelerle grme ok az olabilmektedir. Bu nedenle byk kentlerde ocuklar toplum basksndan olduka arnm bir

Piaget (1952) dncenin birden ortaya kmadn, ocuun zihinsel gelimesinin, fiziksel olgunlamasnn yan sra, evresine, deneyimlerine ve toplumsal aktarmalara (ocuun evresindeki kiilerden dil aracl ile bir fleyler renmesi) bal bulunduunu ve erken uyar ve etkileimle gelitirildiini ileri srmektedir.

122

Aile Sosyolojis i

yaam srmektedir. Kentsel ailelerde, ocuklarn aileye ekonomik ynden katkda bulunmak zere almas zorunluluu kalkm gibidir. ocuklarn grevinin okullara devam etmek olarak belirlendii grlmektedir. ocuklarn, en byk sorunu ise ounlukta yaamlarn apartman iinde srdrmek zorunda olduklarndan, okul dndaki zamanlarn deerlendirmede glk ekmeleri ve toplumsallamalarnda en nemli yarar salayan oyun arkadafllarndan yoksun kalmalardr. ocuk yetitirmede nemli bir sorumluluu olan aile yapsnn ocuk zerindeki etkilerini flu ekilde sralayabiliriz; Aile yaps ve aile ii ilikiler ocuk ve genlerin kiilik oluumunda etkilidir, Aile yaps ve aile ii ilikiler ocuk ve genlerin psikofizyolojik ve cinsel gelimelerini belirler, mevcut sorunlar pekitirir, Aile, ocuk ve genlerin ekonomik durumunu belirler, ocuk ve genlerin bofl zamanlarn deerlendirmelerinde aile yaps, aile ii ilikiler ve ailenin beklentileri etkili olmaktadr (Bilhan, 1986). Ayrca ailenin sahip olduu kltrel ortam ve sosyal sermayenin de beklentileri biimlendirmede son derece etkili olduu unutulmamaldr. Dier bir deyile ailenin olaylar deerlendirme biiminden topluma ve nesnelere bak asna kadar bir dizi konuda aileye egemen olan genel kltrel ve entelektel grnt, ocuu dorudan etkilemektedir. Aile ortamnda yaflanan bu kltrel doku, efl ve meslek seiminden eflya seimine; tutulan futbol takmndan insan ilikilerine kadar birok tercih ve eilimlerinde ocuu etkilemektedir.

Ailede Ana-Baba Tutumlar ve ocuk Yetitirme

AMA

Ailede farkl ana-baba tutumlarna ilikin grleri saptayabilmek.

Ailede ana-baba tutumu ocuk yetitirme asndan nemli faktrdr. Bu konuda farkl kuram ve grler ocuk yetitirme asndan en iyi yollar ortaya koymaya almaktadr. Bu konuda zellikle ana-babalarn ocuk yetitirme tutumlar ele alnmtr. Bu konuda ana-babalarn ocuk yetitirme tutumlarna ilikin kuramsal bir temel oluturabilecek almalar, Baumrind (1968, 1971) tarafndan ortaya konulmutur. Baumrind, yapt almalarda ana-baba ocuk arasndaki etkileimi incelemi ve ocuk yetitirme konusunda ana-baba stili (Baumrind, almasnda tutum yerine stil kavramn kullanmaktadr) ile ilikili drt temel boyut belirlemitir. Bu boyutlar; 1) Kontrol 2) letiimde aklk 3) Olgunluk beklentisi 4) Bakm-destektir. Ana-babann kontrol boyutu: Ebeveynler tarafndan konulan kurallara ocuklarn ne oranda uymak zorunda olduklarn gsterir. letiimde aklk boyutu: Ana-babalarn verilecek kararlarda ocuklarnn fikirlerine ve dncelerine ne derecede sayg gsterdiklerini, bu konuda ocuklarnn ne derece teflvik ettiklerini ve ocuklarnn davranlarna snrlar getiriliyorsa bunun nedenlerini ne oranda akladklarn gsterir. Olgunluk beklentisi boyutu: Ana-babalarn ocuklarnn zihinsel, sosyal ve duygusal alanda baflarl olmalar iin ne derece teflvik ettiklerini gsterir.

5. nite - Aile ve ocuk

123

Bakm destek boyutu: Ana-babalarn ocuklarna bakarken ve onlarla iliki kurarken ne derece yakn sevecen ve scak davrandklarn gsterir. Baumrind (1971) yukardaki bu drt boyuta bal olarak temel olarak ana-babann ocuk yetitirmeye ynelik tutumlarn kategoride snamtr. Bunlar; 1) Otoriter ana-baba tutumu 2) Demokratik ana-baba tutumu 3) zin verici ana-baba tutumu Otoriter ana-baba tutumu: Kontrol ve olgunluk beklentisi boyutlarnda yksek, ak iletiim ve bakm boyutlarnda dflk olan ebeveynler otoriter olarak adlandrlmaktadr. Sklkla geleneksel aile yapmzda bu tutuma rastlanmaktadr. Bu tutumda ana-baba ocua kat bir disiplin uygular. ocuk her kurala uymak zorundadr. Ebeveynlerinin basks altnda olan ocuk sessiz, uslu, dikkatli olmasna karn ekingen, bakalarnn etkisinde kolayca kalabilen, ar hassas bir yapya sahip olabilmektedir. Bu tutum ocuun kendine olan zgvenini ortadan kaldran bir tutumdur. nk ocuun kiilii hie saylmakta ve istekleri nemsenmemektedir. Yine bu ocuklar asi ve isyankr davranlarda da bulunabilirler. Demokratik ana-baba tutumu: Btn boyutlarda anlan zelliklere yksek derecede sahip olan anne - babalar demokratik olarak adlandrlmaktadr. Demokratik tutum ou zaman ailelerce yanl anlalmakta ve demokratik tutumla gevek tutum kartrlmaktr. Demokratik tutumda, ocuk tm ynleriyle kabul edilir. ocua yol gsterilir ama alaca kararlar konusunda serbest braklr. Aile iinde kurallar, snrlar herkes iin ve hep birlikte belirlenir ve bu snrlar iinde ocuk zgrdr. Kurallarn mantkl aklamas yaplr. Aileyi ilgilendiren kararlar beraber alnr. Her konuda ocuun dnce ve fikirleri dinlenir. Demokratik ve gven verici bir ortamda yetien ocuk, kendisine ve evresine saygl, sorumluluk sahibi, snrlarn bilen, aktif, katlmc, hoflgrl ve mutludur. Ana-babann tutarl ve kararl tutumu da ocuk da gven duygusunun gelimesine yardmc olur. zin verici ana-baba tutumu: Kontrol ve olgunluk beklentisi boyutlarnda dflk, ak iletiim ve bakm boyutlarnda yksek olan ana-babalar ise izin verici olarak adlandrlmaktadr. Bu tarz ana-babalar da ocuklarna ok fazla zgrlk verirler, ocuklarn hibir ekilde kontrol etmezler ve bazen de ihmale varan bir hoflgr ile davranrlar. Ayn zamanda ocuklarna kar scak ve sevecendirler. ocuklarnn btn kararlarn kendilerinin vermesine beklerler. Bu tr ebeveynlerin ocuklar istedikleri zaman yemek yerler, yatarlar, televizyon seyrederler ve sokaa oynamaya karlar (Ylmaz, 1999). Ayrca Schaefer ve Bellde ana-baba tutumlar konusunda almalar ortaya koymutur. Onlarn almasnda ortaya konulan modellemede ise iki temel boyut sz konusudur. Bir ucunda sevgi - dmanlk dier ucunda ise bamszlk - kontroln var olduu iki boyutlu modellemedir. Buna gre ana- baba tutumlar boyutlarndan biri ana - babann bask ve kontroldr. Bu tutumun bir ucunda ar kontroll ve ar baskl ana baba tutumu dier uta ise ar serbest ve her fleye izin veren ana baba tutumu yer almaktadr. teki boyutta ise ana - babann sevgi tutumu yer almaktadr. Bunun da bir ucunda sevgisiz anne-baba tutumu, dier uta ise ar seven ana baba tutumu vardr. Bu iki temel boyuta gre anne-baba tutumlar genel olarak drt tipte kendini gstermektedir: 1) Ar koruyucu ana-baba tutumu (ar sevgi ve ar bask arasndaki tutum) 2) Diktatr ana-baba tutumu (ar bask ve ar sevgisizlik arasndaki tutum)

124

Aile Sosyolojis i

3) ok seven, basksz, serbest ve demokratik ana-baba tutumu 4) Ar serbest ve sevgisiz ana-baba tutumu, yani sevgisizlik ve baskszlk boyutlar arasndaki tutum (Akt: ok, 1993). Berzonsky (1981) ise ana-baba tutumlarn be kategoride ele almaktadr: 1) Otoriter, 2) lgisiz, 3) Ar koruyucu, 4) zin verici - gevek, 5) Esnek / demokratik (tatl - sert disiplin) Berzonskye gre, otoriter tutum sahibi ailelerde koullu kabul vardr. Bu aile ortamnda yetien ocuk olduka gelenekseldir ve otoriteye baml, dncelerinde esnek olmayan, kat kiilerdir. lgisiz ana-baba tutumunda gevek disiplin ve kontrol sz konusudur. Bu aile ortamnda yetien ocuklar, dmanca duygular iindedir ve genellikle bu dflmanl anti-sosyal saldrganlk olarak da vurur. Genellikle toplumda sulu genlik olarak ele alnan genlerin byle aile ortamlarndan geldii gzlenmektedir. Ar koruyucu ana-baba tutumlaryla karlaflan ocuklar, ana-babalarndan sevgi ve scaklk grmektedir. ocuun ne zaman ne yapmas gerektiine de anababa karar vermektedir. Bu tutumla byyen ocuklar ise baml, pasiftir. Bu ocuklarn kendine gveni dflk, utanga ve ekingen olduklar gzlenir. zin verici - gevek ana-baba tutumlarnda ise ana-babalar ocua kar ok az talepkrdr ve ounlukla da ocuun isteklerini yerine getirmeye almaktadrlar. Bu tutum ierisinde yetien ocuklar, kendini merkez alan, disiplinsiz, sorumsuz ve bozucu davran zellikleri gsterirler. Dikkat ekmek isteyen ve kendini kontrol edemeyen kiilerdir. Demokratik ana-baba tutumlarnda ocua esnek bir disiplin sz konusudur. Bu tutumda scaklk ve kabulle birlikte ocua bamszlk kazandrmak amalanmaktadr. Bu tutumlarla karlaflan ocuklarn etkin, toplumsal adan atlgan, bamsz, arkadafla, yaratc ve bakalarna kar dmanca duygular olmayan, kendine gvenen, giriimci ve toplumsal sorumluluu yksek kiiler olduklar sylenebilir. Katba (1996) ise, ana-baba tutumlarn etkileimsel yap ierisinde; Otoriter, Serbest Yetkin olma temelinde aileleri ekilde modeller; 1) Karlkl bamllk (maddi ve duygusal) gsteren geleneksel aile modeli, 2) Nesilleraras bamszlk temeline oturan bireyci (bamsz) aile modeli, 3) kisinin sentezini oluturan, maddi bamsz ve duygusal karlkl bantl aile modeli. Katbana gre karlkl bamllk yaps geleneksel tarm toplumunda yaygn olmakla birlikte, sadece oraya ait kalmamtr. Bu tr toplumda ailenin devamll iin nesiller aras karlkl bamllk nemlidir. ocuklar hem gen yaflta hem de ileri yalarda aileye maddi katklarda bulunurlar ve ana-babalarna yaflllklarnda maddi gvence salarlar. Bu yzden geleneksel ortamda, ocuun ekonomik/faydac deeri aile iin nemlidir ve yksek dourganlk vardr. nk ocuun ekonomik deeri, ocuk says ile balantldr. Bu modelde ocuun bamszl ilevsel deildir, hatta ailenin devamllna bir tehdit olarak bile grlebilir. nk bamsz ocuk ileride ailesinin yarar yerine kendi yararn gzetebilir. Bamsz aile modeli ise bunun tersi bir yap ortaya koyar. Bu model, batnn

5. nite - Aile ve ocuk

125

orta snf ekirdek ailesinde grlr. Burada nesiller aras bamszla deer verilir ve ocuk yetitirme, ocukta zerklik ve kendine yeterlilik gelitirilir. Genel refah artyla nesnel koullarn ailede karlkl bamll gereksiz kld byle bir balamda, bireyselleme-ayrma, salkl insan geliimi iin gerekli grlr. Bamllk aile modelinde ocuk yetitirilmesinde itaat nemlidir. nk itaatkar ocuk, ileride ailesine sadk bir yetikin evlat olmaya daha yatkndr. Bamsz aile modelinde, bymekte olan ocukta zerklik ve ayrkl ilevsel iken burada zerklik ve bantll birletiren bir ocuk yetitirme tarz vardr ki dier iki modelin sentezi de buradadr. Bu modelde gelien benlik, ilikisel benliktir. Bu nedenle balantllk ve edilgenlik zellikleri gsterir. Bamsz aile modelinde ortaya kan benlik ayrm benlik olup zerklik ve ayrmlk ierirken, bu modelde ortaya kan benlik zerk-ilikisel benlik olup, zerklii ve bantll birletirir. Buradaki otoriter ve itaate ynelik ocuk yetitirme tutumu, ilikisel benliin gelimesini salar. lkemizde yaplan ocuk yetitirmeye ynelik ana-baba tutumlar almalarna ilikin Katba (1972) nemle bir noktaya aratrmaclarn dikkatini ekmektedir. Katbana gre, ana-baba tutumlarna ilikin gerek standardize edilen gerekse gelitirilen lekler kullanlrken, tanmlar daha ok bat kltrleri incelenerek ve bu kltrlere uygun olarak yaplmaktadr yani kltrel farkllklar gzetilmemektedir. rnein, kontroln yksek olduu otoriter Trk ailelerinde sevgi ve duyarlln dflk olduunu sylemek ou kez hakszlk olmaktadr. nk Trk toplumunda sevgi birbirinden bamsz deildir ve kontrol ska birlikte grlebilmektedir. Ayn konuya dikkat eken Bahar ve Bayka (1985) gre Batda ve Trkiyede ocuklar youn ekilde disipline etmek de farkl yalarda bafllamaktadr. Batda ocuklar okul ncesi dnemde disipline edilir, uyku ve yemek saatlerinin dzenli olmasna zen gsterilir. ocuklar ilkokul ana geldiklerinde ise bamszlk kazanmalar desteklenir. Trkiyede ise ocuk ilkokula kadar korunur, nispeten martlr, ilkokulda ise sk ekilde disipline edilmeye allr. lkokullarda konumayan, uslu duran ocuklar dllendirilir. Bu nedenlerle almalarn ve almalarda yer alan tanmlarn, toplumun kltrel zellikleri gz nnde bulundurularak deerlendirilmesinde yarar grlmektedir.

126

Aile Sosyolojis i

zet

Aile ve ocuk olgusu arasndaki ilikiyi aklayabilmek. Aile dier sosyal kurumlara gre en bata gelen bir kurumdur. nk toplumun devamn salayacak olan yeni nesillerin meydana getirilmesi ve yetitirilmesi aileye baldr Aile ve ocuk olgusuna ilikin deerlendirmeleri gz nne aldmzda; ocuun, normal flartlar altnda, doutan yesi olduu en kk toplumsal kurumdur. Bu kurum birincil ilikilere dayal bir yaam ortam salamaktadr. ocuklarn bakm ve toplumsal evreye hazrlanmalarnda ailenin nemi daha da belirginlemektedir. ocuk iin yeri doldurulmayan bir eitim kurumu nitelii tamaktadr. Tarihsel adan ocuk ve ocukluk kavramnn geliimine ilikin grleri zetleyebilmek. Tarihsel sre iindeki tartmalarda grld gibi,. ocukluk olarak isimlendirdiimiz dnemin sabit olmad aktr. Farkl toplumlarn ocukluk dedii dnem, sre olarak farkllk gstermektedir. ocukluun doasn ve sresini anlamadaki bu farkllklar, toplum iindeki dier deiimlerle ve rntlerle ilikilidir. ocukluun yaam zincirinin doal ve deimez haklarndan biri olduu ve bunun doal bir gereklik deil sosyokltrel bir kavram olduu grlmektedir. Bu nedenle toplumsal kavramlar gibi norm ve deerlere gre greceli olarak belirlenmektedir. Sonu olarak, sosyo-kltrel yapya bal olarak da ocukluk kavram yzyllar boyunca deiiklik gstermitir ve belli bir zamana ve topluma zg tek bir ocukluk anlayndan sz edilemeyecei grlmektedir. Ailenin ocuun sosyalleme srecindeki roln farkl sosyalizasyon kuramlar balamnda zetleyebilmek. Kiinin evresiyle ilk ilikisi doumla katlm olduu aile grubu iinde bafllar. Sosyolojik literatrde ocukla aile yeleri arasnda bafllayan bu etkileim srecine sosyalleme denir. ocuk aile ierisinde konuma becerilerini, beden kontroln ve duygusal kontroln, toplumsal dzene uymay ve manevi deerleri renmektedir. Sosyalizasyon ajan olarak tabir edilen aile kurumu,

toplumun kltrel atmosferi iinde bireyin davranlarn ynlendirir veya ekillendirirler. Bir baka deyile, sosyalizasyon, bireyin doumundan lmne kadar kendi toplumunun kltrel zelliklerini renme, toplum tarafndan istek ve beklentilerine uygun bir insan olarak yetitirilmesi srecidir. Bu srete yaflanan sosyalleme sosyologlar tarafndan birincil ve ikincil sosyalleme aamalar olarak incelenmektedir. Sosyalizasyon konusunda yaplan almalarda, farkl dzey ve farkl yaklamlardan konuyu deerlendiren eitli kuramsal modeller grmekteyiz. Dier disiplinler iinde olduu gibi, sosyalizasyon konusuna sosyoloji ierisinde tek ve btnlkl bir yaklamdan sz etmek mmkn deildir. Farkl sosyolojik yaklamlar bu srece ilikin farkl analiz birimlerine odaklanarak farkl toplumsal dinamikleri ele almlardr. Bu kuramlardan biri olan sembolik etkileimcilik kuram ailenin ocuun sosyallemesindeki roln aklamaya almtr. Sembolik etkileimciliin temel odak noktas, anlamn retilmesi ve kazanlmasdr. Sembolik etkileimcilik benliin oluumunu aklarken, ocukluk dnemi ve ocuun sosyalizasyon srecine younlar. levselci yaklam asndan ise sosyalizasyon, sistemin zaman iinde srekliliini aklamaya yarayan aratr. Bireyleri yetitirme asndan da sosyalizasyon sreci ilevsel grlmektedir. Toplumun total birlii ve hareketli dengesi iin ok nemlidir. levselci yaklamn sistem vurgusu bizi ailenin toplumsallna ve deerlerin renilmesi ynlendirmektedir. Sosyalizasyon srecine uyumcu baka eletirel yaklamlar olarak, atmac ve feminist yaklamlar grmekteyiz. Eletirel/atmac yaklam aileyi kendi ierisinde hareketli bir denge oturtmu bir btn olarak incelemez. Aksine, aileyi tanm iktidar rntleriyle kurulmu, eitsiz ve asimetrik ilikilerin olduu bir yap olarak tanmlanr. Aile ierisinde ocuun sosyalizasyon srecine eletirel bakan feminist yaklam aileyi ok katmanl bir yap olarak tanmlar. Aile ierisindeki iktidar rntlerinin kadnlar ve ocuklar deersizletirdii ve ezdii fikrinde ortaklar.

5. nite - Aile ve ocuk

127

Ayrca ocuun sosyallemesi olgusuna, psikanalitik yaklam iinden de bakldnda; ocukluk dneminde edinilen baz tutumlarn kalc olduu grfl ileri srlmektedir. Bu yaklamn temel sav, ocukluk dneminde edinilen baz elikilerin, yaam boyu devam ettii ve bununda ocuun davranlarna yansddr. Aile ii ilikiler, ocuun psikopatolojileri ve sosyal-duygusal geliimleri zerinde nemli bir role sahip olduu gibi, aile iinde yer alan etkileimlerinde ocuun aile d ortamlarda kurduu ilikilerde belirleyici olduudur.

ocuk yetitirme zerinde aile zelliklerinin etkisini belirleyebilmek. Bilindii gibi, hangi toplumda olursa olsun, her yeni doan ocuk aresizdir, dardan verilecek bakma son derece bamldr. Fakat ocua verilen bakm tarz toplumdan topluma, aileden aileye byk apta deiebilmektedir. Ailenin zellikleri ve etkileimi, ailenin ana-babalk tarzn, ocuk yetitirmeye ynelimlerini, ksaca sosyalizasyon srecini etkilemektedir. Ayrca ocuk yetitirmede ortaya kan sorunlar daha ok sosyoekonomik ve kltrel yaplara bal olarak deimektedir Ailede farkl ana-baba tutumlarna ilikin grleri saptayabilmek. Ailedeki ana-baba tutumunun ocuk yetitirme asndan nemli bir faktr olduu birok alma ile ortaya konmaya allm ve modeller gelitirilmitir. Bu konuda Baumrindin ana-baba ocuk arasndaki etkileime dayal ortaya koyduu ana-baba stili bir ok almann temeli olmutur. Bu almada drt temel boyutta ana-babann ocuk yetitirmeye ynelik ocukla kurduu iliki incelenmitir. Bu boyutlar; kontrol, iletiimde aklk, olgunluk beklentisi ve bakm-destektir. Bu boyutlara dayal olarak ana-baba tutumlar deimektedir; kimi ailede otoriter anababa, kimi ailede demokratik ana-baba, kiminde de izin verici ana-baba tiplerine rastlanmaktadr. Ama nemli olan bu trden almalarda yer alan tanmlarn toplumun kltrel zellikleri gz nnde bulundurularak deerlendirilmesi gereidir.

128

Aile Sosyolojis i

Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi ailenin temel bir kurum olmasnn nedenlerinden biridir? a. Sosyalizasyon arac b. ocuklar c. Din d. flblm e. Evii emei 2. Afladaki sosyal deime olgularndan hangisi ocuklarn yaamn etkilemez? a. Seklerleme b. Kentleme c. Endstrileme d. Bireycileme e. Kamusallama 3. Toplumsallamayla ilgili afladaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Bir etkileim srecidir b. Birey ve toplum arasnda bir ba oluturur c. Toplumun sosyo-kltrel deerlerinin ocua aktarlmasdr. d. En nemli dnemi yetikinlik ve yallk dnemidir e. En nemli dnememi ocukluk dnemidir. 4. Afladakilerden hangisi ocuun sosyallemesi bakmndan sembolik etkileimci yaklamn temel odak noktasdr? a. Anlamn retilmesi ve kazanlmas b. Bireyler aras atma c. Makro dzey analizler d. ktidar rntleri e. Ataerklik 5. Afladakilerden hangisi ilevselci yaklam asndan Sosyalizasyon sreci ile ilgili deildir? a. Sistemin zaman iinde srekliliini aklamaya yarayan aratr. b. Total bir birlii salamaktr c. Srekli bir destek aracdr. d. ktidar ve Eitsizlie dayal ilikilerde farkndalk yaratma e. Yetikin kiiler sabitlenir. 6. Feminizm ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Feministler ocuun sosyalizasyon srecine eletirel bakar. b. Feministler aile iindeki iktidar rntlerinin kadnlar ve ocuklar ezdiklerini dflnr.. c. Feministler ocuk bakmnn kadn zel alana baladn iddia eder. d. Kz ocuunun sosyalizasyonu toplumsal cinsiyeti eitsizlii yeniden retir. e. Feministler iin alie ataerkliin yeniden retilmesi iin nemlidir? 7. Afladakilerden hangisi ana-baba stilleri zerine almtr? a. Baumrind b. Aries c. Mead d. Blumer e. Marks 8. Afladakilerden hangisi krsal ailelerde ocuun sosyalizasyonu iin bir dezavantaj olarak grlmez? a. ocuun tarmsal faaliyetlere katlarak aileye ekonomik katk salamas b. ocuun ekonomik deeriyle deerlendirilmesi nedeniyle ok ocuklu haneler olmas c. Kalknma problemleri nedeniyle krsal alanlardaki ocuklarn eitim olanaklarna kstl eriimi d. Kr yaamndaki retim faaliyetlerinin snrl olmas e. Krsal yaamdaki yeniden retim faaliyetleri 9. Afladakilerden hangisi anne-babann ocuk yetitirmede sahip olmas beklenen tutumlarndan deildir? a. Kontrol salamas b. Her konuda bamsz davranmas c. Ak bir iletiim kanal kurmas d. Anne-babann olgunluk dzeyi e. Bakm ve destek salamas 10. Katbann model olarak ele ald ana-baba tutumlar nasl bir yap iinde incelenir? a. Etkileimsel b. atmac c. Post-modern d. Post-yapsal e. levsel

5. nite - Aile ve ocuk

129

Yaamn inden
Gneydouda yaflanan dram. Gen kzlarn intihar. Gnahsz kzlarmzn tre basksyla olan zorlamalar sonucunda 60 yandaki bir adama 4. efl olarak zorla evlendirilmeye allan zavall gen kzmz aresizlik iinde intihar etti. Eitimsizliin, olmaz olas trelerin basks ile onlarca kzmzda lm seti. Bu bir cinayettir ve modern Trkiye Cumhuriyeti imajna hi yakmamaktadr. 2000li yllarda hala neler oluyor. Devletimiz bu gidie nlem almak mecburiyetindedir, hem edilmez, kanuni tedbirler alnmaz ve bu konuda ailelede acilen. Yoksa bu banaz gerici fikirlerle mcadele re eitim verilmezse devlet grevini yerine getirmi olamaz. Size kritik bir soru yneltiyorum. Gen kzlar neden intihar ediyor? Bunun tek bir yant olmad blgedeki aratrmalar sonucunda ortaya kan bir gerek. Batman Barosunun yapt aratrma sonularna gre, intiharlar en ok Batmann 3. blge ad verilen varofl, gle olumu, gelimemi blgelerinde grlyor. Baronun raporuna gre intiharlarn nedeni saylabilecek durum flyle zetleniyor: Mahalle ve evre, yakn akrabalardan olumakta. Eski otorite, olduu gibi flehre tanm. Dardaki gelenek otoritesi, ev iindeki mutlak baba otoritesi, youn bir biimde hissediliyor. Ev iindeki otorite olan baba, ev d flehirde, sokakta zgrl savunuyor. Ancak, ayn savunmay evinde yapmyor. Zira evin iinde ei ve kz bulunmakta, sokakta ise kendisi ve olu kalmaktadr. Savunulan zgrlk, erkek iin olmakta, kadn iin zgrlkten sz edilmemektedir. fiehir yaamnn doal sonucu olan zgrlk, kendini yaama, yaama katlma arzusu, otoritelerin tepkisi ve basks altnda ezilmekte, kendini yaflayamayan, ifade edemeyen birey bunalma girmektedir. Batman intiharlarnn tartmal bir yn daha var. Bu tartma da intiharlarn aslnda birer cinayet olduu ynnde. zgr olmak, hayatn yaamak isteyen, basklara direnemeyen gen kzlarn, aslnda aileleri tarafndan ldrldkleri iddias. Bu iddia Batman Kadn Dayanma Merkezi tarafndan da aka ntihar deil cinayet eklinde yorumlanyor. nk yemeklerine fare ilac atlan, balkondan itilerek intihar ss verilen vakalarn ska grldnn alt iziliyor. Gen kzlarn lmnde blgedeki temel sorun olarak dikkat eken bir nokta daha var: Blgede sz dinlenen, kendilerine fleyh ya da imam denilen kiilerin verdii fetvalar. Blge halk hl imamlara, kzlarn ldrmeyi bile gze alacak bir ballk iinde bulunuyor. Batman kadnlar youn bir bask altnda. Kadnlar zgrlklerini elde etmek iin youn bir bunalm iinde. En nemlisi, Diyarbakrda merkezi bulunan KAMER ve Batman Kadn Danma Merkezi, blgede byk bir kampanyaya hazrlanyor. ntiharlar engelleme amal kampanyaya sitemiz olarak en azndan yazlarmzla destek verelim.

(Sal 26 Eyl 2006, 01:50) http://wowturkey.com/forum/viewtopic.php?t=31462

1. a

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

2. e 3. d 4. a 5. d 6. e

7. a 8. d 9. b 10. a

Yantnz yanl ise Aile ve ocuk konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Aile ve ocuk konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Aile ve ocuun Sosyallemesi konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sembolik Etkileim ve Sosyalizasyon konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise levselcilik ve Sosyalizasyon konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sosyalizasyon Srecine Eletirel Yaklamlar -Feminist Yaklam konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ailede Ana-Baba Tutumlar ve ocuk Yetitirme konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ocuk Yetitirmede Ailenin zelliklerinin Etkisi konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Ana-Baba Tutumlar ve ocuk Yetitirmekonusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ana-Baba Tutumlar ve ocuk Yetitirme konusunu gzden geiriniz.

130

Aile Sosyolojis i

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 Aile iindeki ocuklarn says ve zellikle de ocuklarn doum sras ana-babalk tarzlarndaki deiimlere neden olmaktadr. nk aile iindeki grup says ve komposizyonu deitii zaman kaynaklarn kullanm ve ana- babalk icraati de farkl olmaktadr. Ayrca ekonomik ynden kendine yeterli ailelerde ekonomik faaliyetler aile yeleri arasndaki iblmne dayal yrtlmektedir. Bu tip ailelerde ocuklar kk yatan itibaren aile ii faaliyetlerde zerine dflen grevleri yapmaya bafllar. Sra Sizde 2 Bireyin ruhsal ve fiziksel geliimini tamamlamadan yapt evlilikler erken evlilik olarak tanmlanmaktadr. ocuk Haklar Szlemesi gibi uluslararas belgelere gre, on sekiz yann altnda yaplan her evlilie ocuk evlilii, evlenen kz ocuklarna da ocuk gelin denilmektedir. Trkiyede, Medeni Kanunda evlenme ya on yedi olarak belirtilse de, bahsedilen erken evlilikler zaten hukuki anlamda gereklememekte, gelenekler ve dini ritellerle gereklemektedir. ocuk yata yaptrlan evlilikler, lkemizin en nemli toplumsal sorunlarndan biridir. Sadece Trkiyede deil, dnyann birok yerinde, zellikle de gelimekte olan ve az gelimi lkelerde, karlalan bir olgudur ocuk gelinler. Bazen, babas, hatta dedesi yandaki adamlarla balk paras karlnda zorla evlendirilen, bazen evlendirildikleri kiilerin ikinci, nc ei olan, bazen koca adamlarn basklarna, iddetine maruz kalan, daha onlu yafllarnda doum yapan ocuk gelinler. Maddi ya da manevi eitli sebeplerle, daha ocukluklarn yaflayamadan genellikle de kendilerinden yafla ok byk olan erkeklerle evlendirilen bu ocuklar, hem byk bir toplumsal sorun olarak karmza kmakta, hem de dier birok sorunun ortaya kmasna sebep olan dinamikleri hazrlamaktadr. Erken evliliklerin ortaya kmasndaki nedenlerin banda kltrel deerler gelmektedir. Ataerkil deer ve alkanlklarn, kk yata evlilii olumlayan, normalize eden gl bir yan bulunmaktadr. Geleneksel toplumlarda zellikle kz ocuklarnn erken yata evlendirilmesi bir gelenek haline getirilerek pekitirilmektedir. Erken yata ve zorla yaplan evlilikler bugn dnyann pek ok yerinde olduu gibi lkemizde de yaygn bir sorun olmasna karn, toplumsal deerler sebebiyle sorun olarak nitelendirilmemekte, geleneklerin bir paras olarak kabul grmektedir. Trkiyeye baktmzda zellikle Dou ve Gneydou Anadolu blgelerimizde erken yata evlilik, balk paras gibi uygulamalar adet niteliine brnmfl ve uygulanmaya devam edilmektedir. Geleneksel toplum, evlilikte erkein yann ileride olmasn uygun grmektedir. Erkeklerin belirli bir dzeyde eitim grp, askerliini yapp bir i sahibi olduktan sonra evlenmesi toplumun genel eilimi dorultusunda gereklemektedir. Dolaysyla erkek evlenene kadar zaten ocukluk dnemini geirmektedir. Bununla birlikte erkein kadnla arasndaki yafl farknn nemli olmamas ve ok eflliliinin normal grlmesi sebebiyle de kk yataki kz ocuklar, byk yalardaki erkeklerle evlendirilebilmektedirler. Fakat ayn geleneksel toplumlarda kzlarn renimleri erken yata braklmakta, zaten askerlik gibi sorumluluklar olmad ve alma hayatna katlmalar da tasvip edilmedii iin bir an nce evlendirilmektedirler Kk yata evliliklerin ortaya kmasna etken olan bu geleneksel ve ataerkil dncenin yan sra bir dier nemli faktr de ekonomik zorluklar, geim skntlardr. ocuk gelinlerin grlme skl ile ailenin yoksulluu arasndaki ilikileri inceleyen ulusal lekli aratrmalar sonucunda bu iki faktr arasndaki ilikinin doru orantl olduu ortaya konulmutur. Dnya Bankas ve Birlemi Milletler gibi kresel lekteki rgtler tarafndan yaplan aratrmalarda da, lkenin gelimilik dzeyi ile erken yafl evlilikler arasnda doru orantl iliki ortaya konmaktadr. Birlemi Milletler ktisadi ve Toplumsal ler Birimi tarafndan 2000 ylnda yaplan Evlilik Modellemeleri Arafltrmasnda lkelerin gelimilik dzeyleri ile ocuk gelinlere rastlanma oranlar arasndaki dorudan ba ortaya konulmutur. rnein, 15-19 yafl aralndaki kzlarda evlenme oran Kanadada %0,6, ngilterede %1,7, Almanyada % 1,2, ABDde %3,9 eklinde seyrederken, ocuk gelinlere en yksek oranda rastlanan Bat-DouOrta Afrika lkelerinde ve Gney Asyada ise oranlar ok yksek dzeylere ulamaktadr. Bu oranlar Nijerde %61,9, Demokratik Kongo Cumhuriyetinde %74,2, Afganistanda %53,7, Bangladeflte %51,3tr. Ayn aratrmada Trkiyeye dair oran %15,5 olarak verilse de, bu orann gerei yanstmadn belirtmek gerekir. nk yaplan aratrmada Trkiyeye dair veriler, Nfus ve Vatandalk leri Genel Mdrlnden alnan bilgilerle belirlenmitir (Aydemir, 2010).

5. nite - Aile ve ocuk

131

Sra Sizde 3 Bu konuda yaplan farkl almalardan bazlar; idem Katbann ocuun Deeri: Trkiyede Deerler ve Dourganlk (1981) almas, TK, Aile Yaps Aratrmas, 2006, Blm III- ocua Bak; , ASAGEM, Trkiyede Aile Deerleri Aratrmas, 2010. Sra Sizde 4 Avrupa Komisyonunun hazrlad Eitim ve retimde Ortak Avrupa Hedeflerine Doru Gelime 20102011 balkl yllk rapora gre Trkiyede kz ocuklarnn yars liseye ulaamyor. Rapora gre Trkiyede 2009 ylnda ilkrenimden sonra okumay brakan erkek ocuklarn oran %37,9 iken kzlarn oran %50,2. Ksaca, Trkiyedeki kz rencilerin yars, eitli sebeplerle eitim yaamndan vakitsiz biimde kopuyor ve liseye gidemiyor. Yine UNDPnin 2008 raporuna gre; Trkiyede Cinsiyet Ayrmcl Kz ocuklarn Eitimden Yoksun Brakyor. Yine bu rapora gre erkek ocuklar ergenlikte hofl grlyor, kz ocuklar grlmyor. Raporda ergenliin, o yafllara has ngrlemez mizac, derin fiziksel ve psikolojik deiimlerle bir mcadele olduu, ergenlikte erkek ocuklarnn delikanl olarak grld, ayn yafl ve durumdaki kz ocuklarnn ise ayn anlayla karlamad vurgulanyor.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar


Ataman, .& Epir,S. (1972). Age, Socio-economid Status and Classificatory Behavior Among Turkish Children, (Der. L.J. C. Cronbach and P.J.D. Drent), Mental Tests and Cultural Adaptation, the Hague, Mouton, s.329-337. Amato, P. R. (1987). Family Processes in One-Parent, Stepparent, and Intact Families: The Childs Point of View, Journal of Marriage and the Family, 49: 327- 337. Arnett, J. J. (1995). Broad and Narrow Socialization: The Family in The Context of A Cultural Theory, Journal of Marriage and the Family. Astone, N. M. & McLanahan, S. S. (1991). Family structure, parental practices, and high school completion, American Sociological Review, 56: 309-320. Aydemir, E. (2010). Trkiyede Erken Evlilik ve ocuk Gelinler Sorunu. USAK Sosyal Aratrmalar Merkezi, http://www.usak.org.tr/makale.asp?id=1702.

Bahar, Z.& Bayk, A. (1985). ocuk Eitiminde Annelerin dl ve Cezaya likin Tutumlar Ege niversitesi Hemirelik Yksekokulu (HYO) Dergisi, 1-13: 31-42. Baldwin, J.(1986). Georger Herbert Mead: A Unifying Theory for Sociology. London: SAGE. Baumrind, D. (1966). Effects Of Authoritative Parental Control On Child Behavior. Child Development, 37, 887-907. Baumrind, D. (1968). Effects of Authoritative Control on Child Behavior, Child Development, 37: 887907. Baumrind, D. (1971). Harmonious Parents and Their Preschool Children, Developmental Psychology, 4: 99-102. Berberoglu, B. (2009). Klasik ve adafl Sosyal Teoriye Giri: Eletirel bir Perspektif. stanbul: Bilgi niversitesi Yaynlar. Bilhan, S. (1986). Eitim Sosyolojisi. Ankara: Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yayn. Boocock, S. S. (1975). The Social Context Of Childhood. Proceed-ings of the American Philosophical Society, 119 (December): 419-429. Bossard, J.H.S (1953). Parent and Child. Philadelphia: University of Pennsyvania Pres. Brim, O. (1958). Family Structure and Sex Role A Learning by Children: A Further Analysis of Helen Kochs Data, Sociometry, 21 March. Carr, A. (2005). The Handbook of Child and Adolescent Clinical Psychology: A Contextual Approach. NY: Brunner-Routledge. Chase-Lansdale, L. & Hetherington, E. M. (1990). The Impact of Divorce on Life-Span Development: Short and Long-Term Effects. (Der: P. B. Baltes, D. Feather- man, & R. M. Lerner), Life Span Development and Behavior. Vol. 10: 105-150, Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbau. Connell, R. (1998). Toplumsal Cinsiyet ve ktidar. s- tanbul: Ayrnt. elik, V., (1987). Trkiyede Korunmaya Muhta ocuklar Sorunu, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. C:1, S:2. ok, F. (1993). niversite rencilerinin Arkadafllk likileri ve Bunun Ana-Baba Tutumlaryla likisi. Yaynlanmam doktora tezi, Ankara: Ankara niversitesi, Eitim Bilimleri Enstits. Demo, D. H., & Acock, A. C. (1988). The mpact of Divorce on Children, Journal of Marriage and the Family. 50: 619-648.

132

Aile Sosyolojis i

Du Rocher Schudlich, T., Shamir, H. & Cummings, E.M. (2004). Marital Conict, Childrens Representations of Family Relationships and Childrens Dispositions Towards Peer Conict Strategies, Social Development. 13 (2):171-192. Elder, G.H, & . Bowerman, C. (1963). Family Structure and Child-Rearing Patterns: The Effect of Family Size and Sex Composition, American Sociological Review, 28: 891-905. Emery, R. E. (1988). Marriage, Divorce, & Childrens Adjustment. Newbury Park, CA: Sage. Frones, I .(1994). Dimensions of Childhood, (Der. J. Qvortrup, M. Bardy, G. Sgritta and H Wintersberger), Childhood Matters-Social Theory, Practice and Politics, Aldershot: Avebury. Giddens, A., (2005). Sosyoloji. (Haz. Cemal Gzel), Ankara: Ayra Yaynevi. Gottman, J.M. & Katz, L.F.(1989). Effects of Marital Discord on Young Childrens Peer Interaction and Health, Developmental Psychology. 25 (3): 373381. Gke,B., (1996). Trkiyenin Toplumsal Yaps ve Toplumsal Kurumlar. Savafl Gven, B., (1999). nsan ve Kltr. 8.Basm, stanbul: Remzi Kitabevi. Hedges, J. N., and J. K. Barnett (1972). Working Women And The Division Of House-Hold Tasks, Monthly Labor Review, 95 (January). Hetherington, E. M., Cox, M., & Cox, R. (1982). Effects of Divorce on Parents and Children. (Der. M. E. Lamb), Nontraditional Families: Parenting And Child Development. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum, s. 233-285. Hetherington,E.M., Parke,R.D., Gauvain,M. V& Locke,V.O (2006). Child Psychology: A Comtemporary Viewpoint (6th Ed). NY: McGrawHill Publication. Hirata, H.; Laborte, F.; le Doar, H.; Senotier, D. (2009). Eletirel Feminizm Szl. stanbul: Kanat. Hutter, M. (1985). Symbolic Interaction and the Study of the Family, (Der. H. A. Farberman and R. S. Perinbanayagam), Foundations of Interpretive Sociology: Studies in Symbolic Interaction. Greenwich: CT: JAI Press. Hyman, H.H. (1973). Mass Communication and Socialization, Public Opinion Quarterly, 37. Ingoldsby, B. B., and G. R. Adams (1977). Adolescence and work experiences:A brief note, Adolescence, 12 (Fall):339-343.

James, A., & Prout, A., (1990). Constructing and Reconstructing Childhood: Contemporary Issues in the sociological Study of Childhood. London: Falmer Press. Jenks, C. (1996). Childhood. New York: Routledge. Katba, ., (1972). Sosyal Deimenin Psikolojik Boyutlar. Ankara: Social Science Association Publications. Katba,., Ataca, B., & Diri, A. (2005). Turkish family and the value of children: Trends over time, (Der. G. Trommsdorff & B. Nauck), The value of children in cross-cultural perspective. Case studies from eight societies. Lengerich: Pabst Publishers, s. 91-119. Kennedy, D., (2006). Changing Conceptions of the Child from the Renaissance to Post-Modernity: A Philosophy of Childhood. Edwin Melen Press. Klein, D.; White, J.(1996). Family Theories: An Introduction. London: SAGE. LaRossa, R., ve Reitzes, D. C. (1993). Symbolic Interactionism and Family Studies, (Der. P. G. Boss; W. J. Doherty; R. LaRossa; W. R. Schumm; and S. K. Steinmetz), Sourcebook of Family Theories and Methods. New York: Plenum. LeFlore, L. (1988).Delinquent Youths and Family, Adolescence, 23: 629-642. Maccoby, E. E., & Martin, J. A. (1983). Socialization in The Context of The Family: Parent-Child Interaction,(Der. E. M. Hetherington), Handbook of Child Psychology ,4th ed., Vol. 4: 1-101, New York: Wiley. Maccoby, E.E. (1992). The Role of Parents in The Socialization of Children: An Historical Overview, Developmental Psychology, 2. Martin, C. A., & Colbert, K. K. (1997). Parenting: A Life-Span Perspective. New York: McGraw-Hill. McLanahan, S. S., & Booth, K. (1989). Mother-Only Families: Problems, Prospects, and Politics, Journal of Marriage and the Family. 51: 557-580. Parsons, Talcott (1991). The Social System. London and New York: Routledge. Philippe Aries (1962). Centuries of Childhood. New York: Vintage Boks. Postman, Nefl (1982). The Disappearance of Childhood, Newyork. Delacorte Pres. Propper, A. M. (1972). The Relationship of Maternal Employment to Adolescent Roles, Activities, And Parental Relationships, Journal of Marriage and the Family, 34: 417-421.

5. nite - Aile ve ocuk

133

Richman, N&Landsdown, R (1988). Problems of Preschool Children. NY: John Wiley & Sons. Rosen, B (1961). Family Sturcture and Achievement Motivation, American Sociological Review, 26(4): 574-585. Roy, P. (1961). Maternal Employment And Adolescent Roles: Rural-Urban Differences. Marriage and Family Living, 23 (November):340-349. Sanay, E., (1990). Trk Ailesinin Eitim Yaps, Trkiyede Aile Yll. T.C Baflbakanlk Aile Aratrma Kurumu. Selek, P. (2008) Srne Srne Erkek Olmak. stanbul: letiim. Stadelmann, S., Perren, S., Wyl, A. V., Klitzing, K.V. (2007). Associations Between Family Relationships And Symptoms/Strengths At Kindergarten Age: What Is The Role of Childrens Parental Representations ?, Journal of Child Psychology and Psychiatry. 48 (10): 996-1004. Steensel, R. V. (2006). Relations Between Socio-Cultural Factors, The Home Literacy Environment and Childrens Literacy Development in The First Years of Primary Education, Journal of Research in Reading, Volume 29, Issue 4: 367-382. Swingewood, Alan (1998). Sosyolojik Dflncenin Ksa Tarihi. Ankara: Bilim ve Sanat. fiahin, H. (1995). Yetitirme Yurtlarnda Kalan ve Aileleriyle Yaayan Liseli Genlerin Stresle Bafla kma Stratejileri, Burdur Eitim Fakltesi Dergisi, S:3, Yl: 3.

fiemin, R. (1975). Okulda Baflarszlk. stanbul niversitesi Basm. Tolan, B., nver, ., Bulut, I., Dadafl, C., (1986). 1224 Ya Genlerin Sosyo-Ekonomik Sorunlar. Ankara: MEGSB Yayn. UNICEF, (2005). Dnya ocuklarnn Durumu: ocukluk Tehdit Altnda. New York: UNICEF House. Wei kart, D. (1973). Development of Effective Preschool Programs: A Report on The Results of The High/Scopeypsilanti Pre-school Projects. Ypsilanti, MI: High Scope Research Foundation. White, M & Klein,D.M. (2008). Family Theories. ( 3rd Ed.). UK: Sage Publications. Woodhead, M. & Montgomery, H. (eds) (2002). Understanding Childhood: An Interdisciplinary Approach. John Wiley High Education. Ylmaz, A.,(1999). ocuk Yetitirme Tutumlar Kuramsal Yaklamlar ve Grgl almalar, Trk Psikoloji Yazlar, 1 (3): 99-118. Yrkolu, Atalay (1989). Deien Toplumda Aile ve ocuk. stanbul.

6
Amalarmz

ALE SOSYOLOJS

Bu niteyi tamamladktan sonra; Yalanma kavramnn hangi anlamlarda tanmlandn renebilecek, Yalanmann nasl bir tarihsel sreten getiini aklayabilecek, Yalanmaya ilikin teorilerin ne olduunu zetleyebilecek, Feminizmin yafllanmaya iliki grlerini deerlendirebilecek, Trkiyede yafllanmaya ilikin sosyal politikalar deerlendirebilecek gerekli bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.

Anahtar Kavramlar
Yalanma/Yallk Kronolojik yafllanma Psikolojik yafllanma Ya ayrmcl Yaamn kadnlamas Yaam ak Biyolojik yafllanma Sosyolojik yafllanma Ekonomik yafllanma Baflarl yafllanma

indekiler
GR YALILIK/YALANMA NEDR? YALILIA TARHSEL BAKI YALANMA TEORLER FEMNZM VE YALANMA BAARILI YALANMA MODEL TRKYEDE YALILARIN DURUMU

Aile Sosyolojisi

Aile ve Yalanma

Aile ve Yalanma
GR
Yaamn kanlmaz gerei olarak kabul edilen yafllanma/yallk zannedildii gi- bi yalnzca modern yaamn bir sonucu deildir. Yalanma, insanolunun var ol- duu gnden bu yana toplumlarda mevcut olan bir durumdur. Yallk zamann hemen hemen her dneminde zor ve salksz bir dnem olmutur. Fiziksel ve mental kapasitelerdeki azalmalar yal bireyin artk eskisi gibi davranmasn ve yaflamasn engellemektedir. Yalnn hcre kayplarnn hzlanmas ve saln bozulmas bir bakasna olan bamlln gndeme getirmektedir. Ancak eski toplumlarda yalnn sznn daha ok dinlenilmesi, deneyimlerinden yararlanlmas ve otorite olmas bugne oranla daha fazla nemsenirken, gnmzde bu durum nemini yitirmektedir. nk gencin yenilik ve deiim ile ilgili niteliklerine yaplan vurgu, bunun kart olarak toplumda yalnn eskimi, geride kalm olarak anlmasna ve neminin azalmasna yol amaktadr. Bu durum yafl ayrmcl konusunu gndeme getirmektedir. Bu kavram ilk kez ABDde Ulusal Yallk Enstits Bakan Robert Butler yal bireylere kar nyarglar ifade etmek iin kullanmtr. Yalnn hasta, cinsiyetsiz, irkin, gsz, depresif olduu ynndeki nyarglar oluturmaktadr. Bu nyarg yal bireyin kimlik bakmndan tekiletirilmesine de yol amaktadr. nyarglar, sosyal pratikler aracl ile bireyler tarafndan hem renilmekte hem de yeniden retilmektedir. rnein, 30-35 yan zerinde olan bir bireyin doum gn kutlamasnn yaplamayacana ve artk yafllanmakta olduuna dair mesajlar verilerek bu kutlamann gereksiz olduunun vurgulanmas. Dolaysyla bu trden dnceler yaygnlaflarak bireylerde yafla ilikin zihinsel bir flema oluturmaktadr. Bu sylemler insanlarn yafllanmaktan ve lmden korkmalarna yol amaktadr. Bu duruma gerontofobi ad verilmektedir (Hablemitolu ve zmete, 2010: 150). Ya ayrmcl tpk cinsel ayrmclk ve rk ayrmcl gibi bir ideolojik durumu ifade eder. Yallara ynelik nyarglardan yola karak bir ayrmclk sz konusudur. zellikle 65 yafl zerindeki insanlarn huzur evlerinde bulunmas ve baklmas dikkate alndnda bu insanlarn bunak, beceriksiz ve ilerinin bitik olduklar biiminde nitelemelerine neden olmaktadr. Bu inanlarn birer hata olduu vurgulanmaktadr. Bytheway, yafl ayrmcl konusunda yal ve ileri yafl kavramlarnn evrensel bir gereklik tad varsaymndan hareketle insanlar bu tr kategoriler iinde deerlendirmek her halkrda ayrmcla yol amakta ve yaly tekiletirerek bunun bir infla sreci olduunu belirtmektedir. Toplumun gerek-

136

Aile Sosyolojis i

lik olarak grd ya da anlad fleyin kendisinin bir infla olduu vurgulanr (Giddens, 2008: 236-237,190). te yandan yaam srecinde dikkatimizi eken bir baka nokta yafllanma ile hastaln sklkla birbirine kartrlmasdr. Fiziksel ve mental kapasitelerdeki kstllk genellikle saln bozulmasn da beraberinde getirmektedir. Tabii bu unsurlara sosyoevresel faktrleri de eklemek gerekmektedir. Fakat yafllanma, hastalk demek deildir. Aksine yafllanmay altn a olarak niteleyenler bile bulunmaktadr. Bu niteleme salk sorunlar olmayan ya da ok az oranda sorunu olanlar iin anlaml gzkmektedir. yleki bu durum bizleri, ileri yafla kadar yaamann srrnn ne olduunu sormaya kadar gtrmektedir. Gnmzde anti-aging konusunda gelitirilen teknolojik rnler bir bakma yafllanmay geciktirmenin mmkm olabilecei konusunda umut olmaktadr. Ancak bu trden gelimeler yafllanmann korkutucu bir dnem olduu konusunu da peinden getirmektedir. Hatta bazen bireylerin yall kabullenmeme durumu ile karlalmaktadr. Bu duruma yafllanmayan benlik (the ageless self) ad verilmektedir. Srekli kendini bulunduu yatan daha gen hissetme halidir (McHugh, 2000: 104-106). Giddensn (2008: 226), ifade ettii gibi yafllanma yeni olaslklar sunan bir sre olmakla birlikte, bilinmedik ve beklenmedik risk ve zorluklar da beraberinde getirir. Bu zorluklarla bafl etmenin g olduu birok fiziksel, duygusal ve maddi sorunlarla kar karya kalr. Yallk zor bir dnem olsa bile bundan ka sz konusu deildir. zellikle ocukluk ve genlik dnemlerini kaliteli yaflayan bireylerin genleri de el verdii lde salkl yafllanmalar olas gzkmektedir. Gnmzde salkl yafllanma terimini sk sk kulanmakla birlikte bazlar buna baflarl yafllanma adn vermektedir. Dolaysyla yafllanmay geciktirme ya da salkl yafllanma genel olarak insann kendisine iyi bakmas ile anlaml gzkmektedir.
DKKAT

Dnya nfusunun bir yal patlamas yafladn vurgulayan Giddens, doum ve lm orannn dmesi karsnda giderek yafllandn belirtmektedir. Bu da demografik anlamda dnya nfusunun grilemesi olarak yorumlanmaktadr. te yandan yaplan aratrmalarda kadnlarn erkeklerden daha ok yaama eiliminde olduklarn ortaya koymutur. ngilterede 2003 ylnda doumdaki yaam beklentisinin erkeklere gre kadnlarda be yl daha uzun bulunmutur. Bu nedenle dulluk yal kadnlar iin bir normdur. Kadnlarn yallk dnemindeki bu saysal stnl yaamn ge dneminin kadnlamas olarak nitelenmektedir (Giddens, 2008: 230-237). Bu nitede yalln, yafllanmann ne anlama geldii, yafllanmann tarihsel sreci, yafllanmaya ilikin hangi teorilerin bulunduu, feminizm ve yafllanma, yalnn aile ilikileri ve sosyal iliki alarn nasl dzenledii ynndeki baflarl yafllanma modeli, sosyal destek uygulamalar Trkiyede yalnn durumu ve yalla ynelik politikalarn neler olduu konular zerinde durulmaktadr.

K T A P

Sibel Kalaycolu ve dierlerinin (2003) Yallar ve Yal Yaknlar Asndan Yaam Biimi Tercihleri kitab ile Aylin Grgn Baran ve dierlerinin (2005) Yal ve Aile likileri Aratrmas: Ankara rnei yayn Trkiyede sosyolojik perspektiften yaplan geni apl aratrmalar olup, renciler yafllanma konusunda bu kitaplardan daha detay bilgiye ulalabilir.

6. nite - Aile ve Yalanma

137

YALILIK/YALANMA NEDR?

AMA

Yalanma kavramnn hangi anlamlarda tanmlandn renebilmek.

Kronolojik Perspektiften Yalanma


Akademik ve popler kullanmda, hayatn ileriki safhalarn yaflayan insanlar yafll insan, ihtiyar olarak tanmlanr. Ancak, yalln ne olduu ve ne zaman bafllad problematiktir. Sz konusu grup homojen olmadndan 65 ila 105 aras ortalama 40 yllk bir sreci kapsad ileri srlmektedir (Victor, 2005: 5). Yalln ne zaman baflladn belirlemenin ve sz konusu grubu en azndan teoride, tanmlamann eitli yollar vardr. Yalanma ya da yalln zerinde grfl birliine ulalm biyolojik bir tanm yoktur. Biyolojik yafllanmann fizyolojik belirtileri farkl kiilerde farkl oranlarda grlr. Yal birey biyolojik emarelerini ilevsel olarak kullanma potansiyeline sahip olsa bile bu durum teorik, kavramsal ve teknik nedenlerden dolay problematiktir. nk yafllanma yalnzca biyolojik etmenlerle llemez. Bireyin yaflad toplumun kltrel anlamlandrmalar yine onun yal olarak alglanmasna yol aar. (Victor, 2005: 6). Bu nedenle yalln en kolay ls kronolojik ya da takvim yadr. Kronolojik yafl, doum gn saylar hesaplanarak bulunur. Bunu yapabilmek iin toplumun yelerinin doum gnlerini bilecekleri ekilde iyi organize olmas gerekir. Bu yalln bafllangcn hesaplamak iin kullanlsa da biyolojik anlamda yafllanma bireysel eitlilik ve farkllk gsterdiinden yine de kabataslak bir klavuzdur. stelik kronolojik yafl, doal/ doutan gelen bir anlam tamamakta, iinde bulunduu toplumsal ve tarihsel balamdan tremektedir. Dolaysyla kronolojik yan anlam ve yorumu tarihsel ve kltrel adan deiiklik gsterir. Bilgiye ulamn kolayl itibariyle kronolojik yafl, yalln en kolay elde edilebilen tanm olsa da bu yaklamn kstllklarna kar tetikte olmalyz (Victor, 2005: 6). Yallk tanm ile ilgili dier yaklam, yaam dngs/ lifecycle ya da yaam ak aamalar/lifestage kavram ile ilgili olandr. Orta yafl ya da yallk, (ocukluktan yetikinlie) roldeki deiiklii, fiziksel deiiklikleri ve dier toplumsal dn- flm ekillerini (byk anne-byk baba olmak) kapsayan toplumsal kategorilerdir (Victor 2005:6). Yaam ak aamalar birbiri ardna gelen toplumsal roller btn olarak kabul edilse de aslnda olduka karmak bir kavramdr. Yaam ak ocukluktan yetikinlie ve nihai olarak lme kadar giden srete doas gerei biyolojik olduu oranda toplumsaldr. Hem kltrel farkllklardan hem de belli toplum tipleri iinde yaflayan insanlarn ekonomik koullarndan etkilenir (Giddens, 2008: 226). Yaam dngs ierisinde birbirinden farkl yaam alt dngleri mevcuttur, aile ve i gibi. Aile boyutu bile yeni evli, yeni ebeveyn, gen ebeveyni, ocuksuz ve dul gibi eitli dnflmler ierir. Bu aamalar herkes yaamad gibi bu dnflmleri yaama zaman da deiir (Victor, 2005: 6). rnein, bazlar 18 yanda evlenir ve 25 yanda ocuk sahibi olur bazlar ise 30 yanda evlenip dierleri byk anne-byk baba olurken ocuk sahibi olurlar (Grgn-Baran, 2001: 16-17). Bu yaklam tek efllilik nosyonuna dayanr. Neugarten, yaam dngsnn genlik, okul ncesi ve orta yafl alt gruplarnn ortaya kyla ufak dilimler eklinde farkllatn savunur. 17. ve on 18. yzylda sanayileme dnemine kadar ocukluun yaflam sresinin belirli niteliklere ve farkl ihtiyalara sahip bir dnemi olduu fikri

Yaam dngs perspektifinden birini yal (ya da gen) olarak tanmlamak onlar belirli rolleri bekleyen frsatlar veren ve kstlamalar getiren bir toplumsal atmosfere konumlandrmak anlamna gelir. Hayatn aamalarnn tanm gibi, yaam sresini kavramlatrma yollar uygulamada kstl ve kimi zaman imknsz olabilir. Tm kstlamalara ramen, kronolojik yafl kullanm yasal olarak tercih edilmektedir (Victor, 2005: 7).

138

Aile Sosyolojis i

henz ortaya kmamtr. Genlik ise 20. yzyln bafllarna kadar tam olarak fark edilmemitir. Son olarak da orta yafl dier dnemlerden ayrt edilmitir ve bununla birlikte de gen orta yafl/ young elderly (65-74 yafl aras) ve yal orta yafl/ old elderly (75 yafl zeri) birbirinden ayrlmtr. Ayrca thirdage/ nc yafl (50-74 yafl aras) ve fourthage/ drdnc yafl arasnda (75 ve zeri) da fark vardr (Victor, 2005: 6-7).Bu tr kategorilendirmelerin yafl ayrmclna yol at sylenebilir.
SIRA SZDE

Yallk tanm ile ilgili olarak gelitirilen yaam dngs ve yaam ak aamalar neyi ifade etmektedir?

Biyolojik Perspektiften Yalanma


Biyolojik yaklam fizyolojik sistemlerin geen zamandan nasl etkilendiiyle ilgilenir. Anahtar soru; beyaz sa ve krklk gibi fiziksel deiiklikler yafllanmann ya da ihtiyar olmann sonucu mudur yoksa sosyal ve evresel faktrlerin neticesinde meydana kan, mdahale etmenin mmkn olduu deiimler midir? rnein, krklklarn nedeni yafllanma olarak grlse de gnefle maruz kalmak ve sigara imek gibi evresel faktrler ve yaam tarzyla belirli oranda ilintilidir ki bu da bu tr faktrlere mdahale etme olasln ortaya koyar (Victor, 2005:2). Biyologlar yafllanmay (ageing) ihtiyarlk olarak kabul ederler. Bu da bir organizmann, patoloji ve hastalk olmakszn doal srelerin sonucu olarak etkili ilevselliindeki dflfl tanmlar. Btn yaam formlarnda yafllanmayla birlikte oluflan biyolojik deiiklikleri tanmlamaya ynelik pek ok giriim olmutur. Strehler yafllanmay, yaamn reme sonras safhasnda ortaya kan deiiklikler olarak tanmlar. Bu safha, bedenin greli dengesini srdrme yani bedenin hayatta kalmak ve ilev grmek iin gerekli olan snrlar ierisindeki ilevlerini dzenleme yeteneindeki azalmann sonucudur. Sonuta bedenin, fizyolojik strese uyum salama kapasitesi gibi hastalk ve patolojilere kar olan direnci de azalr (Viktor 2005: 2). Bylece Biyolojik yafllanma, ana rahminde dllenme ile bafllayan ve organizmann lmne kadar sren fiziksel deiimleri ifade eder (Grgn-Baran, 1996: 40).

Yalanma, biyolojik adan organizmann geliiminde, uyum salama kapasitesinde azalmaya ve sonunda lme neden olan istem d bir safha olarak kabul edilir (Victor, 2005:2).

Fizyolojik Perspektiften Yalanma


Yalanmann biyolojik tanm hala tartlsa da Strehler, yafllanmay dier biyolojik srelerden ve hastalktan ayrmak iin drt kstas gelitirir. Fizyolojik bir deime yafllanma olmas iin flu zelliklere sahip olmaldr; (i) evrensellik (bir evrenin tamamnn bana gelmelidir); (ii) isellik (isel srelerin sonucu olmal, yaflam tarz ve evresel faktrleri yanstmamaldr); (iii) ilerleyicilik (kmlatif etkili ve akut deil ilerleyicidir); (iv) zararllk (zararldr, organizmann iinde deil zerinde, evresine uyum salama yetenei bakmndan etkilidir) (Victor, 2005: 2-3). Dolaysyla fizyolojik yafllanma, yan ilerlemesi ile bendende sinir sisteminin ilevinin zayamas, sinirin geirgenlik zelliinin yavafllamas ve nronlarn kayb ile nrolojik kontrolde deiikliklerin olmasdr. Fizyolojik ilevlerin yavafllamas kiiler arasnda farkllk gsterse bile yan ilerlemesi ile ilev bozukluun art paralellik gsterir (Bker ve Karaduman, 2003: 177).

Psikolojik Perspektiften Yalanma


Psikolojik yaklam kiilik, aklsal ilev, benlik ve kimlik kavramlarna odaklanr. Psikolog, bireyler arasndaki farkl davranlarla ve zaman ierisinde bireylerin geirdii deiimle ilgilenir. Bu nedenle bu perspektif, biyoloun hcre/ organ sistemi yaklamndan ve sosyoloun yapsal/ toplumsal etmenler yaklamndan farkllar.

6. nite - Aile ve Yalanma

139

Biyomedikal model bu konuya gerileme ve kayp ynelimli bak as anlamnda negatif ynde etkilemitir. Yaamn ileriki dnemlerinde kiisel geliim nosyonu gibi daha olumlu taraflar da vardr (Victor, 2005: 4). Bu balanmda Psikolojik yafllanma, yan ilerlemesine bal olarak bireyin alglama, renme, problem zme gibi bellek kapasitesi ile kiilik kazanma zellikleri arasnda uyum salama konusundaki deimelerle ilikilidir. te yandan birey hissettii yatadr, anlaynn vurgulamas da bu perspektif iin nem tar (Grgn-Baran, 1996: 40).

Psikolojik yafllanma, bilisel ilev, salk psikolojisi (salk inan ve davran), akl hastal, kiilik ve uyum gibi konulara eilir.

Ekonomik Perspektiften Yalanma


Ekonomik yaklam bireyin yafllanmas ile birlikte meydan gelen ekonomik gelir dzeyindeki kayplardr. zellikle emeklilik dneminin bafllamas ile birlikte bireyin maa/ayl azalmakta bu balamda toplumsal stats dmektedir. Dolaysyla gelirin azalmas yoksulluu tetiklemekte hem sosyal hem de ekonomik olarak kayplar beraberinde getirmektedir. Gelir dflkl, geim skntsna salkl beslenememeye, sosyal etkinliklerden uzaklamaya ve prestijinin dmesine neden olmaktadr. Gnmzde yal bireyin salk ve bakm hizmetlerinin masraf dzeyinin artmas ve devletin bu masraflar karlamaktaki pay azaltmas, yaam kalitesini etkilemekte ve bylece yalnn refah dzeyi dmektedir (Hablemito- lu ve zmete, 2010: 20).

Sosyolojik ve Sosyal Gerontolojik Perspektiften Yalanma


Yalanma sosyolojisi, yafllanmay sosyolojik perspektif kullanarak aklar. Sosyal gerontoloji, sosyolojik teori ve kavray gelitirmek yerine, yafllanmaya sosyal bilimler perspektierinden yaklaflarak yafllanmay ve yallk dnemini aklamaya alr. Sosyal gerontoloji farkl perspektifi -birey, sosyal ve toplumsal/social and societal-, konunun karmakln ortaya seren mikro lekli ve makro lek- li iki analiz seviyesini birletirir. l perspektifte bireyin hem statsel, snfsal, cinsiyet kategorileri ve etnik grup iindeki sosyal ilikilerini hem de toplumsal kurumlar ve demografik dnflmler balamndaki ilikilerini birletirmeye alr. Dolaysyla bireyi temel alan mikro lekli ilk yaklam, yafl kimlii ve bireysel sreler gibi konular aratrarak yall bireysel bir deneyim olarak aklar. Yapmaya altmz, gnmz toplumunda yal olmann nasl bir fley olduunu akla kavuturmaktr (Victor, 2005: 4-5). Toplumdan izole/tecrit edilmi ekilde yafllanan ok az insan vardr; yafllanma, mikro lekli aileden makro lekli tm toplum ya da kltr ya da kresel dnya toplumsal balamndan gerekleir. Toplumu temel alan makro lekli ikinci yaklam, yafllanmay tanmlayan toplumsal balam inceler ve yal insanlarn toplum iindeki konum ve deneyimleri ile bunlarn, snf, cinsiyet ve etnisite gibi temel yapsal faktrlerce nasl ekillendirildiini anlamaya alr. Yal yetikinin karlat kstlamalarn anlam ve etkileri, bireyin yaflad toplumsal evreye baldr. Yalanma, ayn toplumdaki her bireyi monolitik ekilde etkileyen homojen bir deneyim deildir. Her yal ayn deildir. Snf ve cinsiyet gibi yallk ncesi nitelikler yaam sresi zerinde etkilidir. Yallk farkllaflan bir deneyimdir. Yallk deneyimi, maddi, salk ve toplumsal pek ok kaynakla ilintilidir ve bunlar, yallk ncesi deneyimlerden olduka etkilenir. zellikle baflarl/successful yafllanma ile ilgili fikirlerin gelimesiyle (Rowe and Kahn, 1999), yallk deneyimini ekillendirmede toplumsal balam nem arz etmektedir. Bu yazarlar, baflarl/successful yafllanmann hem uzun mrllk hem de yaam kalitesiyle tanmland-

140

Aile Sosyolojis i

Sosyolojik yafllanma, bireyin stat ve rol kayplar erevesinde, iinde bulunduu toplumun yafla ilikin olarak gelitirdii normlar ve deerler balamndaki yarglardr, deerlendirmeleridir.

n ve bunlarn da faktrn etkileimiyle desteklendiini belirtir; (i) toplumsal katlm ve szleme, (ii) hastaln nlenmesi, (iii) fiziksel ve aklsal faaliyetin teflviki (Victor 2005:5). leride bu konu daha ayrntl ele alnmaktadr. Sosyal gerontolojinin kurumular temel alan mezo lekli nc yaklam toplumsal yafllanma/ societalageing; toplumdaki yal insanlarn artan saysyla meydana gelen demografik, yapsal, kltrel ve ekonomik dnflm ile ilgilenir. Toplumsal kurumlar, nfusun doas ve kompozisyonundaki deimelere nasl tepki verir? Toplum, yal insanlarn artan says ve grnrlne nasl cevap verecektir? Sorularna yant arar (Victor, 2005: 5). Bylelikle Sosyal Gerontoloji disiplinleraras bir yaklam gerektirir. Bylece sosyolojik yafllanma; sosyal kontrol mekanizmalar dediimiz deerler ve normlar aracl ile bireyin bekledii ve bireyden beklenilen davran kalplar olarak ifade edilen rolleri kapsad gibi toplumsal yap olarak bilinen kurumlarla olan ilikileri de iermektedir. Dolaysyla toplumda bireyler ve kurumlar arasnda kurulan toplumsal ilikinin hak ve sorumluluk zincirine gre bir dzen iinde akna vurgu yapar (Grgn-Baran, 2011 a: 18). Yalanma sosyolojisi, mikro ve makro dzeyde bir fail olarak yal bireyi ve ilikileri ile yapsal olarak kurum ve ilikileri erevesinde yafllanma/yallk olgusunu aratrr ve politikalar retir (Grgn-Baran 2004: 38-43).

YALILIA TARHSEL BAKI

AMA

Yalanmann nasl bir tarihsel sreten getiini aklayabilmek.

Antik dnemlerden kapitalizmin douuna yani modern dnemlere oradan da postmodern zamanlara kadar geen srete, yallarn toplumsal konumunu ve yalln deien anlamn ksaca tartmak faydal olacaktr. Harris (2000), Johnson ve Phanein (1998) derledii, antik dnemden postmodern dnemlere kadar olan srete yalln tartld yazlarn olduu kitap stne yapt deerlendirmede, bu tarihsel srecin durak noktalarn sunuyor. Deerlendirmesine, son yllarda dnya dzeyinde demografik anlamda ok nemli deiimlerin olduunu, alan nfusun yal nfusa orannn gittike azaldn syleyerek bafllamaktadr. Bu dnflmle yaklak ayn zamanda, tarih yazmnda da kltrel srelerin daha fazla nemsendii bir deiimin yaflandn belirtmektedir. Antik dnem ile ilgili yazlarda ortaya kan en nemli gerein, bir zamanlar dflnld gibi Harris (2000) yallarn ne tamamen toplumdan dland bir durumun olduunu ne de yallarn yksek bir statde olduu bir altn an sz konusu olduunu aktarmaktadr. Orta ada da benzer bir stat devam etmitir. Kapitalist retim tarznn hzla yayld 18. yzyl ngilteresinde ise tarmsal dnflmle birlikte, zellikle yal kadnlarn hayat standartlarnda ve statlerinde nemli bir dflfl olmutur. 20. yzyla geldiimizde ise hem demografik dnflm hem de sosyal devletin oluflumuyla ilgili olarak, yallara harcanan salk hizmetlerinin tarihte hi olmad kadar ykseldiini grmekteyiz.
DKKAT

Harris (2000), gemiten bugne yallarn toplumsal konularnn yaflad dnflme bakldnda hem srekliliklerin hem de nemli kesintilerin olduunu belirtmektedir. Tarihteki srekliliklere bakldnda 3 nokta n plana kmaktadr. (i). ncelikle yalln eriilmek istenen bir stat olmasna ramen, kimsenin yal olmak istememesi gereinin

6. nite - Aile ve Yalanma

141

eskiden bugne geerli olduu kabul edilebilir. (ii).kinci olarak, antik alardan bugne yaklak olarak 60 yafl stnn yal olarak kabul edilmi olmasdr. (iii). Son olarak da yallarn bakm ilerinin dnem dnem deiimler olmakla birlikte genellikle cemaat ve aile tarafndan arlkl olarak stlenildii sylenebilir. Tarihteki kesintilere odaklanldnda ise (i) ilk gze arpann, kapitalizmin yaygnlamasndan itibaren en nemli deiimin, yallarn genel nfusa orannn hi olmad kadar artmasdr. (ii) Ayrca, yallarn salk durumlarnn ve yaam koullarnn zellikle gelimi lkeler gz nnde tutulduunda tarihte olmad kadar iyi durumda olduuna bu duruma eklenebilir. (iii) Son olarak yallar iin kamusal salk ve sosyal harcamalarn tarihteki en st dzeyde olduu gereini grmek gerekmektedir. 19. yzyldan itibaren kapitalist retim tarznn yaygnlamas beraberinde krsal yaplarn zlmesini ve kent nfusunun artmasn getirmitir. Kitleler kylerden kentlere g etmeye bafllamlardr. ngilterede, 19.yzyln ortalarnda dnya tarihinde ilk defa bir lkenin kentsel nfusunun oran krsal nfusu gemitir. Kentsel alanlarda informel balara dayal eski cemaatsel balarn zlmeye ve yerine daha formel sosyal ilikilerin yerlemeye bafllad grlmfltr. Bu durum, yallarn konumunu da etkilemi, eskiden aile ve cemaat bakmyla yaamlarn srdren yallarn yeni gelien sosyal kurumlardan yardm almalar gereklilii ortaya kmtr. Bat kapitalizminin cretli emek sistemi retkenlie dayandndan, emekli olmu yal insanlar yk olarak gren bir anlay bu dnem yerlemeye bafllamtr (Marshall, 1999). Fakat dier yandan yalln bir kamu meselesi haline gelmesi de bu dneme rastlar. zellikle 20. yzyln bandan itibaren yallk konusu akademik dnyann da ilgi gsterdii bir konu haline gelir ve sosyal gerontoloji ve yafllanma sosyolojisi gibi alanlar gelimeye bafllar. Matchaya gre (1997), yalln sadece kronolojik bir olgu olmadnn, ayn zamanda ve daha nemli olarak sosyal bir olgu olduunun anlalmasyla birlikte, yafllanmann sosyal bir sorun olarak grlmeye baflladn belirtmektedir. Yalln kiisel bir mesele olmad: daha makro dnflmlerle beraber anlalmas gerektii de kabul edilmitir. Matcha (1997) yafllanmann kendisinin bir sorun olmadn, yafllanmann bal bana bir sorun olarak kabul edilmesinin aslnda sosyal bir infla olduunu eklemekte ve bu kabuln belirli nedenlerini sralamaktadr: Yallara harcanan kamu btelerinin artnn, yalln kiinin hayat boyunca dflnmesi ve bunun iin gerekli admla- r atmas gerektii algsnn ve yallar ile ilgili politikalarn yallar dlayarak oluturulmasnn yafllanma olgusunun sosyal bir sorun olarak yaratlmasna etki ettiini vurgulamaktadr. Matcha (1997) son olarak, yaln sosyal bir sorun olarak grlmesinin aslnda toplumda iktidar ilikileriyle yakndan ilgili olduu savunmaktadr. Toplumdaki belli gruplarn dier kesimlerle olan ilikilerinin altnda yatan iktidar olgusunun ve eitsizliin hem yalln sosyal bir sorun olarak kabul edilmesinde hem de bu soruna getirilen zmlere etkileri olmaktadr. Son yllarda yaflanan tanm deiikliklerini daha doru bir ekilde anlayabilmek iin dnya genelinde sosyal ve ekonomik sistemin yaflad dnflmleri aklda tutmak yerinde olacaktr. Bu noktada, yallk olgusunun tarihsel olarak dnflmnde gzden karlmamas gereken eitsizlik olgusundan bahsetmek gerekecektir. ORand ve Henretta (1999), yallk ve eitsizlik konusunu iledikleri kitaplarnda temel olarak yafllanan kuaklarn sosyoekonomik olarak homojen gruplar olarak grlmemeleri gerektiini ileri sryorlar. Kiilerin sosyoekonomik kkenleri ve eitim baflarlar byk oranda yallk dnemlerinde yaflayacaklar deneyimlere etki etmektedir. Bu da farkl snardan kiilerin yallk dnemlerinde farkl tarzda eit-

142

Aile Sosyolojis i

sizlik ve ayrmclk yaflayacaklarn gstermektedir. Dier bir deyile igc piyasalarndaki konum, aile yaplar ve devletin sosyal politikalar bir lkedeki yal gruplar arasnda sosyoekonomik farkllama yaratabilmektedir. ORand ve Henratta (1999) bu durumu kuak ii ayrma ve eitsizlik olarak adlandrmaktadrlar. Bu durum, son dnemde refah devleti kavramnn gereklik ve sylem dzeyinde zayamas ve yal kuaklarn oranlarnn artmas nedeniyle daha grlr bir hal almaktadr. Kresellemenin ulusdevletlere getirdii yklerin, kiiselleme ve zelletirme ynnde aa kmas bu durumla ayrca yakndan ilgilidir. Sonu olarak ORand ve Henratta (1999), yallk olgusunun ve olgunun ierdii eitsizlik boyutunun snf ve toplumsal cinsiyet gibi olgularla beraber ele alnmasn nermektedir. Yine son yllarda kresellemenin yallarnn konumuna etkileri zerine almalar sklkla yaplmaktadr. Vincent (2003: 76-78), yallk olgusunun deiik boyutlarn tartt Yallk isimli kitabnda, kresellemenin etkilerinin herkese eit dzeyde olmadn vurgulamaktadr. Grnr bir ekilde, nc dnyada yaflayan yallarn bu dnflmden daha ar ekilde etkileneceklerini belirtmektedir. Kresel piyasalarn krlgan yaps ve sreklik arz eden finansal sorunlar, yallar bir yk olarak gren ve onlara harcanan btenin gze batt bir ortam yaratmaktadr. Vincent, btn bu sorunlarn bir yanda vatandalk ve cemaat gibi meseleleri dier yandan da sosyal devlet ve salk arasndaki balantlar hatrlattn sylemektedir. Ne var ki Vincent (2003: 164-169), yalln bu tarz olumsuz algsnn krlabileceini, yallk dneminin, yallarn kendileri iin zgr ve kendilerini gelitirebilecekleri bir dnem olarak geirilmesi iin aba gsterilmesi gerektiini srarla vurgulamaktadr. Yalln, orta yan i, ekonomik ykmllkler, ocuk yetitirme gibi sosyal snrlamalarndan kurtulma olanann bulunduu bir dnem haline getirilebileceini belirtmektedir. Modern dnemlerde oluan yallk alglarndan farkl olarak, bylesine bir yallk algsnn oluup olumayacan bugn uygulanacak politikalar belirleyecektir. Bugn yallarn karlat en byk sorun sosyal ve salk gvencesindeki uygulamalardr. zellikle kreselleme sreci, gerek gelimi gerekse gelimekte olan toplumlarn yallarnn yaamlarn riskli hale getirmitir. nk bilim ve salk teknolojisindeki yenilikler hem bebek lmlerinin azalmasna hem de yal nfusunun orannn artmasna neden olmutur. Gelimi lkelerde refah devleti anlaynn sosyal adalet ilkesi bu toplumlarda ekonominin durgunlamasn getirdii noktasndan hareketle neoliberal politiklarn devreye sokulmas ile bireysel emeklilik ve zel salk sigortacnn geliimine arlk verilmitir. Ancak zel sigortaclk uygulamalar, ekonomik kaynaa sahip olan marjinal bir nfus iin sz konusu olurken, nfusun geni kesimleri asndan sorun daha riskli hale gelmitir (Giddens, 2000: 16-19; Grgn-Baran 2010: 16-17). Bugn kreselleme balamnda yal nfusun sosyal gvenlik ile ilgili sorunlar arasnda salk, gelir dalmndaki adaletsizlik ve yoksullama nemli bir yer tutmaktadr.

YALANMA TEORLER

AMA

Yalanmaya ilikin teorilerin ne olduunu zetleyebilmek.

Yalanmaya ilikin farkl teorik ereveler vardr. Bireyin ve onunla balantl toplumun yafllanmasndan sz edildiinde toplumsal balam nem tar ve teoriler sosyolojik perspektif arlkldr. Yalanmay toplumsal balamda aklamay

6. nite - Aile ve Yalanma

143

amalayan almalar, bireylerin uyumu gibi mikro lekli ve yafllanmann toplumsal yaplar zerindeki etkisi ya da tersi gibi makro lekli sorulardan hareket eder. Yalanma ile ilgili sosyal teoriler, aklama seviyeleri ve onlar destekleyen varsaymlar ve ideolojilere gre karakterize edilir (Victor, 2005: 16). Bu blmde Yalanma sosyolojisi asndan yapsal-ilevselci teoriler, atmac teoriler ve sembolik etkileim teorileri ad altnda farkl yaklamlardan sz edilmektedir. Yalanma teorileri hem yafllanma sosyolojisi hem de sosyal gerontoloji bakmndan benzer kuramlarla alrlar. Ancak bizim burada aklamaya altmz bu kuramlar sosyolojinin temel teorileridir ve sosyolojide ayn isimle anlmaktadr. Dolaysyla burada sosyolojinin temel teorileri iinde yafllanma teorileri konusuna yer verilmektedir.

Yapsal-levselci Teoriler ve Yalanma


Bu teoriler, sz konusu alann gelimesinde etkili olmutur. Yalanmayla ilgili zlme ve aktivite teorisi, devamllk teorisi, rol teorisi ve modernleme teorisi gibi teoriler yapsal ilevselci ncllerinden tretilmilerdir. Yapsal ilevselcilik toplumun yapsn ele alan makro lekli bir teoridir, toplumun bir dzen iinde nasl oluup gelitiini inceler. Beden analojisi kurar, bedenin ilevselliini anlamak iin organlarn nasl altn, birbirleriyle nasl balantl olduunu ve bedenin tmy- le nasl ilikili olduunu anlamaya alr. Yapsal ilevselciler toplumu anlamak iin de ayn yolu benimserler. ncelikle toplumun bir sistem olarak btn olduunu ve bu sistemi oluturan alt sistemlerin/paralarn bulunduunu kabul ederler. Toplu- mun alt sistemleri/paralar birbiriyle karlkl ilevsel bamllk ierisindedir, birey ve toplum arasndaki dengeyi korumaya alr. Toplumun alt sistemleri; aile, ei- tim, siyaset, ekonomi ve dindir. Bu nedenle tm alt sistemlerin birbiri ile uyumlu ol- mas istenir. nk bu alt sistemlerde meydana gelecek bir deiim dierlerinin de ileyi mekanizmasn bozacandan, deime istenilen bir durum deildir. Bunun iin toplum ile biyolojik sistem arasnda bir analoji kurulur. Her bir para dierle- rinde meydana gelen deiiklie tepki verir. Toplum ak bir sistemdir, her para uyum salar ve ilev grr ve sistemi btn, basit ve deimez tutmaya alr. Bir toplumsal sistemde belirli davran kalplar ilevsel ya da bozuk ilevlidir. levsel rntler btnleme ve devamll salarken bozuk ilevli rntler zlmeye neden olur. Toplumdaki ilevsel organ ya da birim (yal insanlar gibi) toplumun btn olarak refahyla balantldr. Toplumda, toplumsal dzeni koruyan hedef ve normlar belirleyen evrensel deerler olduunu savunurlar. Toplumsal dzen, uzlam araclyla salanr. Toplumsal dzen, sosyalizasyon sreci ile iselletirilir ve toplumsal normlar araclyla korunur ve devam salanr (Victor, 2006: 16-17). Dolaysyla sosyalizasyon toplumda uyumu salayan temel sosyal kontrol arac olarak kabuledilir. nk topluma uygun birey yetitirme, toplumsal normlarn iselletirlmesi ile olasdr. Buna gre yallar nfusun bir paras olarak toplumla uyum iinde olmaldr. Ancak bu uyum toplumsal sistem denilen btnn yal bireylere salad olanak ve hizmetlerle yakndan ilgilidir. Bu balamda toplum greli bir denge halindedir. levselcilie getirilen eletiriler, denge ve statkonun korunmas noktalarnda younlar. Eletirilere ramen bu yaklam Yalanma Sosyolojisi ve Sosyal Gerontoloji iin nemlidir, nk yalla kiisel ve toplumsal uyumu, toplumsal rollerdeki deiiklii aklamada faydaldr. Gerontolojiyi etkilemi balca ilevselci teoriler afladadr (Victor, 2005: 17).

144

Aile Sosyolojis i

zlme Teorisi
zlme teorisi yaamdan geri ekilme anlamna da gelmektedir (Grgn-Baran, 2004: 48).Yalanma almalarnda makro ve mikro teorileri birletirir. Yalanmay net bir ekilde ilk kez ele alan sosyal teoridir. Cumming ve Henrynin Growing Old almasndan retilmitir. Bu teoriye gre, sal bozuk ya da yoksulluk gibi dier bamsz etmenlerden bamsz olarak yafllanma, birey ve onun toplumsal balamla olan bann tedricen fakat kanlmaz olarak zlmesini ierir. Oysa bu zlme ilevsel grlebilir, nk gcn yallardan genlere gemesini salar. Bu andan baklnca emeklilik de firmalarn altrp emekli edebilecekleri kiiler ve genlere aacaklar yeni frsatlar hakknda planlar yapmasna olanak salar. Ayn zamanda zlme, toplumdaki dengenin korunmas ve sosyal gcn kuaklar arasnda gei yapmasn mmkn klar (Victor, 2005: 18). Bireyler alma alanndan ayrlarak ya da toplumsal anlamda zlme yaflayarak kendileri lme hazrlarlar. Ay ekilde toplum da etkin olma basksn azaltarak ve genlerin topluma dahil olmasn salayarak bireyi yaamn ileriki safhalarna hazrlar, bylece lmn birey zerindeki etkileri azalm olur. zlme l bir kayb temsil eder; rollerin kayb, toplumsal evrenin klmesi ve toplumsal norm ve deerlere olan ykmllk ve balln azalmas. Bu bak asna gre nitelikli yafllanma, bireyin gemi aktivitelerinden geri ekilene ve lmle har neir olana dek faaliyet derecelerinin azalmas ve dahil olma orannn dmesi anlamna gelir. Bu sreten hem birey hem de toplum krl kar. Bireyin toplumsal bask ve stresten, rekabetten kurtulmas anlamna gelir. Toplum iin ise yeni yelerin toplumda bofl kalan yerleri doldurmas demektir. Bu karlkl geri ekilme hem nitelikli yafllanma hem de toplumun dzenli bir ekilde devam iin gereklidir (Victor, 2005: 18). Bu teori hem ilk temel gerontoloji teorisidir ve hem de nitelikli yafllanmann yollarna dikkat ekmitir. Nitelikli yafllanmaya negatif bir yaklamdr ve dier nitelikli yafllanma yollarndan kavramsal olarak farkl deildir (Victor, 2005: 18-19). Bir yafllanma teorisi olarak bu teorin ampirik geliimi temel eye iaret etmektedir: (i) lki, zlme yaam boyu devam eden bir sretir, pek ok birey iin birden bire gelimez sre ierisinde geliir. Yine de bu yaam boyu perspektifine gre bir aratrma tasarlamak problematik bir durumdur. (ii) kincisi, zlmenin kanlmaz olduuna dair ikin bir ifade vardr, nk zlmenin doas ve zamanlamas bireyler arasnda, tarihsel ya da kltrel olarak lm ve biyolojik gerilemeyi kanlmaz klar. Azalan sosyal zlmenin kanlmazln saptamak metodolojik olarak aba gerektirir. Kanlmazlk, bir zlme olarak grlr ise bu durum yoksulluk ya da hastalk sonucu azalan toplumsal katlmdan nasl ayrt edilebilir, sorusu akla gelir. (iii) ncs, zlme hem toplum hem de birey iin uyarlanabilir olarak kabul edilir. Azalan toplumsal zlme yararl grlr. zlmeyi lmek iin nasl bir l gelitirilir? zlme hlihazrda mevcutsa nceden var olan bir standart nasl gelitirilir (bireyin nceki faaliyet seviyeleri ya da baz poplasyon normlar m), gibi sorular nem tar (Victor, 2005: 19). Problematik metodolojik konular ampirik olarak ancak bir teoriyle test edilebilir. zlme teorisini destekleyecek baz ampirik kantlar vardr; efllerinin lmesi ya da ocuklarnn evden ayrlmasyla bireyler yafllandka baz rollerini kaybederler. Fakat bu kaybedilen rollerin yerini farkl fleylerle doldururlar. rnein, dul kalanlar yeniden evlenebilirler. Ampirik veri azalan toplumsal aktiviteyi gz nne serebilir, fakat bu deiimlerin kanlmazl, zorunluluu ve uyarlanabilir doas ispatlanmam kalr. Teorinin doruluu tartmaldr, nk zlmenin pek ok

6. nite - Aile ve Yalanma

145

eidi vardr; evrensel olabilen zorunlu emeklilik ve baflarsz zlme gibi. Daatland, yafllanmay hayatn farkl ve nemli bir aamas olarak tanmlayan ve multidisipliner bir perspektie aklanabileceini savunan zlme teorisinin gerontolojinin gelimesinde nemli bir basamak olduunu belirtir (Victor, 2005: 19). Pek ok eletirmen, toplumsal ve salk politikalarnn formulasyonundaki etkisinden dolay teorinin yal insanlar zerinde negatif bir etkisi olduunu savunur. Blau, zlme teorisinin, Amerikan toplumunda yal insanlarn marjinallii konusuyla ilgilenmekten ve bununla yzlemekten kanmak iin kullanldn savunur. Estes, teorinin poplerliinin, Birleik Devletlerde yallarla ilgili politikalar zerinde etkili olduunu belirtir. Buna gre sz konusu yallk anlay, ya yallarla ilgili hibir politika oluturulmamasna ya da yallarn toplumun dier yarsndan ayrlmasna neden olmutur. Benzer bir durum ngiltere iin de geerlidir. Yallar iin gerekletirilen hizmetler dierlerinden ayr tutulur. rnein, yallar iin salk hastanelerin merkez binalarndan uzaa, mmknse en eski binalara kurulur. Yallar tecrit etmeyle ve dier refah oluumlarndan uzak tutma ile ilgili politikalarn entelektel temelini zlme teorisi oluturur. Bu tr tecrit gibi uygulamalara ve negatif klieleri rasyonelletirmeye meflru zemin teflkil eder. Teori, yallar ile dier gruplar ve kendileriyle ilgilenen profesyoneller arasnda snrlarn olumasn getirir ki bu da hizmetlerin kalitesinin dmesine ve onlarla alacak kiilerin yeteri kadar eitilmemesine neden olur. Ayrca, yallarn yaflad sorunlara ve bunlara ynelik gelitirilen politikalarn sahip olduklar farklln gerekelendirilmesini salar. Hizmet kalitesindeki zayk, dflk emekli maafllar ve yetersiz bakm standartlar yalln bir zlme zaman olduu teoriletirilerek hakl gsterilmeye allabilir. Dolaysyla onlara marjinal ve standardn altnda ilgi ve bakm salamak kabul edilebilir klnr (Victor, 2005: 20). Bu sonu ise yal bireyin yaflamn devam ettirmesi bakmndan problemli bir sre oluturur.

Aktivite Teorisi
zlme teorisi pek ok akademik eletiriye maruz kalmtr. zlme teorisine kar bir tepki olarak gelitirlmitir. Bunlardan en nemli ikisi aktivite ve sreklilik teorileridir. Bu iki teori bireyin yafllanmasyla ilgilidir ve hem mikro hem de mezo lekli teorik perspektierdir. Yine de yapsal ilevselci paradigma dahilindedir ve dolaysyla toplumdaki dengeyi gzetir. Nitelikli yafllanma konusunda, toplumsal sisteme uyum ve btnle odaklanr (Victor, 2005: 20-21). zlme teorisinin tam kart aktivite teorisidir. Havighurst tarafndan gerekletirilen bu perspektif, orta yataki davranlarn olabildiince srdrlmesini ierir. Burada orta yafl baflarnn nirvanasdr ve her zaman onu geri kazanmaya alrz. Yallkla kaybedilenlerin yerine baka fleyler koymak gerekir. rnein, emekli olan kii kaybedilen rol yerine, gnll almalar gibi yenilerini koymaldr. Burada farkl faaliyetlere yklenen anlam ve deerlerin ayn olduu ve toplumun tm yelerince paylald varsaylr. Bu varsaymlar temelsiz olabilir. Bu yaklam, faaliyet ve urafllarn nitelikli yafllanmaya olanak saladn savunur (Victor, 2005: 21). Aktivite teorisi lme, aratrma ve tasarlama sorunlar asndan skntldr. Aktif olma ve tatmin arasndaki balant llebilse de, faaliyetin tatmine yol ap amadn saptamak zordur. Yksek faaliyet oran ve yaam kalitesinin tatmin dourabildii tartlsa da azalan eylemle de tatmine ulalabildii sz konusu olabilir. Bu teorinin sosyal politikaya yansmalar zlme teorisinden daha olumludur, en azndan yal insanlarn topluma tam yeler olarak uyumundan bahseder (Victor, 2005: 21).

Aktivite teorisinin temel iki varsaym sz konusudur. Birincisi, manevi tatmin ve yaamdan elde edilen tatminle toplumsal uyum ve toplumsal alara dhil olmak arasnda olumlu bir iliki vardr; daha ok faaliyette bulunanlar ve uyum salayanlar daha ok tatmin olur. kincisi, rol kayb tatminle ilgilidir ve yerlerine yenileri konmaldr. Bu varsaymlarn ampirik kantlar mulaktr (Victor, 2005: 21).

146

Aile Sosyolojis i

Devamllk ya da Sreklilik Teorisi


Devamllk/sreklilik teorisi, yafllanmayla bafla kmada dier teorilere oranla daha elverilidir. Bireyin hangi rollerden vaz geip hangilerini srdreceine karar vermesinde gelir ve salk gibi yapsal etmenlerce ekillenen, bireyin gemii ve tercih ettii yaam tarz etkilidir (Victor, 2005: 22).

Atchley, tarafndan gelitirilen bu teoriye gre birey, yafllanma srecinde yaam boyunca sahip olduu istikrar devam ettirmek ister. Bunlara alkanlklar, ncelikler ve yaam standartlar dhildir ve birey yafllandka bunlar da evrilir. Teori, bireyin alt yaam tarzn mmkn olduunca uzun sre korumaya alaca nermesiyle bafllar ve uyumun, bireyin deien statsn alglama ekline gre farkl ve eitli ynlerde meydana geleceini savunur (Victor, 2005: 22). Teori, bireyin seebilecei pek ok nitelikli yafllanma rnts sunma avantajna sahiptir. Teoriyi ampirik olarak test etmeye alma konusu belli lde skntl olsa bile birey odakl almalar iin uygun perspektif sunar. rnein, her bireyin yalla ya da emeklilie uyumu birer vaka aratrmas teflkil eder ve aratrmac ancak bu vaka aratrmasnn sonucunda hangi bireyin yaamnn nceki safhalarndaki yaam tarzn srdrebilmeye muktedir olduunu syleyebilir. Bu balamda yallarla bu konuda hayat hikayesi almas nem tar. Perspektif olarak, bireyin ileriki yaamn anlayabilmek iin onun biyografisini ve yaam srecini anlamak gerekir. Birey merkezlidir ve yallk dnemi ile yaamn nceki safhalar arasndaki balantlara vurgu yapar (Victor, 2005: 22). Bu erevede mikro lekli bir teori olarak kabul edilebilir.

Toplumsal Rol Teorisi


zlme ve faaliyet/aktivite teorileri yapsal ilevselci teorinin rol tanmlarn benimser. Toplumsal rol teorisi, antropolojiden ve yukarda ad geen teorilerden tremi olan bir perspektif sunar. zlme, aktivite ve devamllk teorileri, toplumsal rollerdeki kayp ve deimelere bireyin nasl uyum saladyla ilgilenir. Hepsi yalln negatif taraflarna odaklanr ve bykanne-bykbaba olmak gibi olumlu taraflarna ok az deinilir (Victor, 2005: 22). Toplumsal rol teorisi belirli kural, dzenleme ve rollerin var olduu n kabulnden hareket eder ve yafllandka bireylerin rollerinin saysnda bir deime yaflanr. Burada roller Parsons anlamda ele alnr ve rol beklentileri ve uyuma odaklanlr. Rol, belirli bir toplumsal statde bulunan bireyin -buradaki rnekte yal kiidir- sergilemesi gereken davran rntleridir (Victor, 2005: 22-23). Parsons 1960larda salkl bir olgunlua ulamak iin yal bireylerin kendilerini deien koullara uyarlamalarnn ve toplumunda yal bireylerin sahip olduu toplumsal rollerini yeniden tanmlamasnn gerektiini belirtir. Buna gre bireyler eski rollerinden ayrlrken yeni retken faaliyetlerin de belirlenmesi ve buna gre bir rol tanmnn yaplmas gerekir (Giddens, 2008: 225).te yandan yal bireyin rolne ilikin toplumun beklentisi norm ve deerlere gre oluur. rnein, emekli olmu bir birey, toplum tarafndan dorudan yal tanmlamasna girebilir. Bazan olgun yal bireylerin parkta, alveri merkezlerinde dolamas yadrganabilir. Bu durumlar anlamlandrma tamamen toplumdaki normlarla balantldr ve kltrel olarak infla edilmektedir. Bu nedenle emeklilik sonras yeni rollere gemek ve bu rollere uyum yapmak nemlidir. (Grgn-Baran 2001 a: 19) Aksi takdirde yeni rollerinin (gnll kurulularda almak ya da hobi olarak sanatn srdrmek gibi) gereklerini yerine getiremeyen yallar yine toplum tarafndan ie yaramaz olarak nitelenebilir. Bu balamda rol teorisi yal bireylerin rol kayplar karsnda yeni roller edinebilecei ve yaama aktif olarak katlbilecei mesajn vermesi bakmndan nem tar.

Tek bir birey birden fazla role sahip olabilir ve roller adan farkllar; birincisi eitli niteliktedirler; ikincisi karlnda alnan dller farkldr; ncs, toplumun deerlerine gre deiirler. Yaamn ileriki dnemlerini anlamak iin yal insanlarn oynad rolleri ve bu rollerin kendileri iin ne ifade ettiini anlamalyz (Victor, 2005: 23).

6. nite - Aile ve Yalanma

147

Modernleme Teorisi
Yallarn altna olarak tanmlanan sanayi ncesi dnem, yalln sayg ve otorite olarak kabul edildii dnemdir. Yallarn bu gemi durumu, gnmz modern toplumunda aileleri ve gen kltr tarafndan gz ard edilen yallarn durumunun tamamen zttdr. Modernleme teorisinin balca tezi, toplumlar krsaldan kentsele dnfltke yal insanlarn konumu gerilemekte ve ktlemektedir. Kentleme ve sanayileme, toplumun en kk birimleri olarak geni aile yerine ekirdek aileleri koyar ve yal insanlar hem toplumdan hem de aileden izole eden bir durum yaratr (Victor, 2005: 25). Modernleme sreci drt parametre tarafndan betimlenir; (i) tp teknolojisindeki gelimeler, (ii) bilim ve teknolojideki uygulamalar, (iii) kentleme ve (iv) rgn eitim. Tptaki gelimelerin toplumun yafllanmasna olanak saladn belirtirler. Yalanp lenlerin says azaldka, alan nfus yafllanr ve genlere salanan yeni i olanaklar da azalr. Bunun sonucunda da kuaklar aras atma artar. Ekonomik ve teknolojik gelimeler, yallarn i alanndaki ustalklarnn deerini dflrr. Kentleme, genlerin g etmesine ve geni aileden kopmasna neden olur. Son olarak da rgn eitimin gelimesi yallarn genler zerindeki kontrolnn azalmasyla sonulanr. Bu drt faktr, yallarn modern toplumdaki statlerinin zayamasnn nedenidir. Gelime halindeki toplumlarda yallarn deneyimleri anlamn yitirir ve yallarn marjinal gruplar olarak toplumun kenarna itilmesine neden olur (Victor, 2005: 25-26). (i) lk olarak bu teoride ikin olan fley, sanayi ncesi toplumlarn btnlemi olduu ve yallara olumlu davrann sergilendii kabuldr. (ii) kincisi, toplumlarda yallarn konumunun ncesi ve sonras halinin olduunu ve toplumlarn dz ve izgisel dnflmler geirdiini varsayar. (iii) ncs, geni ailenin varlnn yallara stat ve bakm salayacann garantisi olmadn ortaya koyan ampirik aratrmalarn varldr. Aslnda, sanayi ncesi toplumlarda, yallara ynelik davranlarn eitli olduu ve homojen olmad belirtilmelidir (Victor, 2005: 25-26). Modernleme teorisinde en nemli nokta aile yapsnn ekirdek aile tipine dnmesi ve aile kompozisyonunun deimesidir. Klen aile ile birlikte yetikin yelerin retime aktif katlm olanakl olurken, evde braklan yalnn bakm sorun yartr. Bu nedenle yallar iin huzurevi ve bakm evleri alma giriimi modernleme ile gelien bir dnce olmutur. Ancak modernleme yalnn evinden uzaklamasn ve yalnzlamasn getirmitir. Bugn yal nfusun artmas ile birlik- te yallara sunulan sosyal gvenlik harcamalarnn ykseklii karsnda hkmet- lerin neoliberal politikalar geri maliyeti daha dflk olduu savunulan evde ba- km sisteminin gelitirilmesi iin aba harcad da grlmektedir. Evde bakm sis- temi yalnzca yalnn evde ailesi tarafndan bakmnn salanmas deil, ayn za- manda hkmetlerin sosyal politikalar gerei yalya sosyal destek salayarak (salk hizmeti, alveri, bakm hizmeti gibi profesyonaller aracl ile yaplan tm grevler) hizmetlerinin karlanmas anlamna gelmektedir. Bylece tm hizmetlerin evde grlmesi amalanmaktadr. Ancak bu durum kadnn i ykn iki misli hale getirdii iin feministler tarafndan evde bakmn kadn lehine retim olarak deerlendirilmesi ve emeinin cretlendirilmesi nerilir. Modernleme teorisine gre modernlemenin yafllanma zerindeki etkileri nelerdir? Aklaynz.
SIRA SZDE
DKKAT

148

Aile Sosyolojis i

atma Teorisi ve Yalanma


Neo-Marksist ve neo-Weberyen sosyolojik bak alarndan yafllanma iin tretilen atma teorisi, uyumsuzluk ve atmaya vurgu yapar. Toplumsal gruplar kart grlere sahip olarak kabul edilir ve toplumsal kaynaklara ulam ve bu kaynaklarn denetimi konularnda birbirleriyle attklar ifade edilir. Makro lekli bir teoridir. Toplum belirli grup ve snar halinde tabakalamtr ve toplum bu farkl gruplar arasndaki atma sonucu meydana gelmitir. Neo-Marksistler, atmay ekonomik eitsizliklere dayandrr. G ve iktidar ilikileri, snf atmalar ve ideolojiyi inceler. Neo-Weberyenler ise daha geni bir bak asyla sadece ekonomik deil, toplumsal stat ve siyasal gruplar ele alr. Bu teorinin gerontolojiye uygulanmas ilevselci teoriye oranla daha az yaygndr fakat yapsal bamllk teorisi ve politik iktisat teorisi yafllanma zerinde etkili olmutur. Bu perspektif, ngiliz gerontolojisinin radikal boyutunun gelimesinde ve Amerika ile Avrupadaki gelimelerde de etkili olmutur (Victor, 2005: 26). atma teorisi bal altna yapsal bamllk ve politik iktisat teorisi ile yafl tabakalamas teorisi ele alnmaktadr.

Yapsal Bamllk Teorisi ve Politik ktisat Yaklam


atma teorisine gre, yallktan nce yaflanan eitsizlikler yallk dneminde de devam eder. Yoksullar yafllandklarnda da yoksul hatta daha yoksulken, zenginler her zaman zengin kalr. Yapsal bamllk teorisi Townsend tarafndan ortaya atlm, Estes, Walker, Myles ve Pampel tarafndan devam ettirilmitir. Bu teori ngiliz gerontolojisinde 20. yzyln ikinci yarsnda etkili olmutur (Victor, 2005: 27). Politik iktisat kuram toplumdaki g ilikileri ve eitsizlikleri biimlendiren ve yeniden reten ekonomik ve siyasal yaplara odaklanr. Sosyal gvenlie ynelik gelir ve salk gibi faydaya dnk sosyal politikalar, toplumsal mcadele, atma ve egemen g ilikilerinin sonular olarak kabul edilir. Yal bireyleri etkileyen bu politikalar toplumun toplumsal cinsiyet, rk ve snfa gre tabakalamasn getirir. Dolaysyla yafllanma ve yallk olgular direkt iinde yafladklar toplumla ilikilidir ve toplumsal glerden yaltlarak anlamak mmkn deildir (Giddens, 2008: 226). Politik iktisat, devlet, ekonomi ve toplumsal olarak tanmlanm baz gruplar (burada yallar) arasndaki etkileimle ilgilidir. zelde ise toplumsal rnlerin gruplar arasnda dalm ve onlar datan mekanizmalar ile ilgilidir. Bu alanda alanlar drt temel alandan beslenir; atma teorisi, eletirel teori, feminizm ve kltrel teori. Yapsal bamllk ve politik ekonomi, yallarn baml toplumsal konumlar ve karlatklar sorunlar toplumsal olarak yaplandrlr ve yafllanma ve salk kavramlarndan trer. Her ne kadar Estes, sz konusu yaklamn mikro ve mezo lekli yafllanma almalarnda kullanlabileceini iddia etse de teori yapsaldr ve makro leklidir. Yapsalc teorilerin, biyomedikal yaklam ve onun kayp ve zayama zaman olarak alglad yallktan tamamen farkl bir yallk algsna sahiptir. Politik ekonomi teorileri buna kar km ve biyolojik deil toplumsal yafl tanmnn yapld teorik bir ereve gelitirmitir. Yall ekillendiren sosyal politikalar, ekonomik, sosyal politik ve kltrel gler olarak kabul edilir (Victor, 2005: 27). Toplum tarafndan takip edilen retim organizasyonu, sosyal ve politik kurumlar, toplumsal sreler ve sosyal siyasalar anahtar ilikilerdir. Yallar ve toplumun geri kalan arasndaki yapsal bir iliki bulunduunu, toplumun yalln tanmland ve deneyimlendii kurallar ve kurumlar infla ettiini varsayar. Victora (2005: 27-

Politik ekonomik yaklam yall kronoloji ya da biyoloji ile deil yal insanlar arasndaki ilikilerle ve genelde retim aralar ve zelde de sosyal siyasa/politika ile tanmlar (Victor, 2005: 27).

6. nite - Aile ve Yalanma

149

28) gre Estes, yalln tanmlanmasnda ve deneyimlenmesinde devletin nemli olduunu; nk (i) devlet, g ve kaynak dalmnda nemli role sahiptir, (ii) farkl toplumsal gruplar arasndaki ilikide ara bulucu rol oynar (iii) toplumun dzenini tehdit eden koullar iyiletirmek iin mdahalede bulunur. Bu perspektife gre, yallar sadece toplumsal balamn dnda grlmekle kalmaz, ayn zamanda toplumun marjinal bir paras olarak kabul edilir. Devlet ve kapitalizm yallar marjinalletirir ve zerinde hkimiyet kurar. Yine de bu teoriye gre yallarn iinde yafladklar toplumdan izole edildikleri sylenemez (Victor, 2005: 27-28). Bu perspektifin merkezinde yapsal bamllk anlay bulunur. Teoriye gre, yallar gibi belli gruplarn baml durumlarn anlamak iin bu statnn toplumsal olarak infla edilmi doasn anlamalyz. Bamllk toplumsal olarak infla edilmi varsaylr ve baml grup ile kapitalizm ve devlet arasndaki iliki balamnda anlalabilir. Bu bamllk, yallarn (ya da gen annelerin) i yaamndan uzaklatrlma- s ile artrlr ve pekitirilir. Bylece emekli maa ve yardma daha ok ihtiya duyan yallar yoksullaflarak daha da marjinalleir. Bu uzaklatrma ve marjinalletirmenin stesinden gelmenin yolu emekli maafllarnn artrlmasndan geer (Victor, 2005: 28). Bu iki yaklamn pek ok olumlu yn vardr. Birincisi, artan yal nfusu toplumsal ve ekonomik bir kabus olarak gren demografik yaklama kar argman gelitirir. Ayrca yafllanmann homojen bir deneyim olmadn belirtir. Yallara sunulan hizmetlerin doas ve kalitesine soru yneltmeye ara olmutur. kincisi, yapsal bamllk, yallarn topluma tam uyumuna odaklanr, zlme ve dolaysyla erken gerontoloji aratrmalarnn niteliklerine tamamen zt bir yaklam sergiler. Gerontolojide olduka etkili olmutur (Victor, 2005: 28). Yaklamn glkleri de vardr. Kavramsal olarak makro lekli bir teorik erevedir, sosyal sistem ve problemlerinin zmyle ilgilenir. Yapsal bamlln anahtar kavram deterministiktir, bireylerin snama ve kontrol mekanizmalarn baflarma glerine deinmede baflarszdr. flgc ve emeklilik konularyla ilgilenirken cinsiyet meselelerini ele almada yetersiz kalr. Daha da nemlisi yafllanma deneyiminin anlam ve amacyla ilgili sorular gz ard eder. Teoriyle ilgilenenler, yaflllkta yoksulluk sorununu zmek iin yallar homojenletirme yoluna giderler ve tek l herkese uyar yaklamn benimserler. Bu, yal gruplar arasndaki snf ve cinsiyet farkllklarnn keflfedilmesiyle rtlmfltr. Buna karlk olarak yalln tarihiyle ilgili bir dikotomi gelitirilmitir. 1970lerde refah devleti ve emeklilik, gvenli yalln merkeziyken, daha sonra refah devleti anlay tamamen deimitir. Bu durum, yal nfusun kendi ierinde farkllamasyla ayn dneme denk gelmitir. Bylece politik ekonomi ile snf, cinsiyet ve biyografinin neminin farkndalnn birlemesiyle eletirel gerontoloji ortaya kmtr. Victorn (2005: 28-29) belirttiine gre, Estes, ok seviyeli, karmak analitik bir ereve oluturarak bu teoriyi gelitirmitir. Bileenleri ise flunlardr; (a) finansal/ sanayi sonras kapitalizm ve kreselleme, (b) devlet, (c) cinsiyet sistemi, (d) vatandafl/ kamu, (e) yafllanma/ medikal sanayi kompleksi olarak be kategoride toplamtr. Yalanma iin gelitirlen Politik ktisat teorisinin ilgi alan nedir?
SIRA SZDE

Ya Tabakalamas Teorisi
Bu teori de yal bireyin deil, gruplarn adaptasyonunu ele alr. Toplumsal uyuma odaklanr fakat yafl bazl gruplardan hareket eder. Toplum, tabakalam ya da blnmfl, snf stat ve etnik gibi alanlara sahip olarak kabul edilir ve toplumsal roller de bu alanlara gre tahsis edilir. Rileyin belirttiine gre, rol deikenini be-

150

Aile Sosyolojis i

lirlemede kronolojik ya kullanr. Bu teoriye temel konu hkimdir; ilki, yan anlam ve yafl gruplarnn toplumsal balamdaki yerleri; ikincisi, bu yafl tanmlarndan dolay bireylerin yaam boyu geirdikleri dnflmler ve ncs, bireyler arasndaki rollerin datmn dzenleyen mekanizmalardr (Victor, 2005: 23). Ya tabakalamas teorisi ilevselci bir teori olmaktan ok gruplardaki eitsizlikleri temel ald iin atmac teori iinde deerlendirilir. Riley, her yafl grubu (gen, orta yal, yal), yelerinin toplumda oynad roller asndan analiz edilebileceini belirtir. rnein, iiler gen ve yal olarak ayrlabilir ve genlere, daha retken olduklar iin daha yksek maafl denir. Sosyal rol datmnda kronolojik yafl kullanm evrenseldir. Fakat yafl normlar doas gerei toplumlarn kltrlerini, tarihini, deerlerini ve yapsn yanstr (Victor, 2005: 23-24). Davrantaki bu yafl normlar gelenekten, sosyalizasyon srecindeki renmelerden ya da etkileim srelerinden kaynaklanabilir. Kayna ne olursa olsun yaflla balantl yetenek ve kstlamalar hakkndaki varsaymlara dayanr. Bu normlar tarihsel ya da kltrel olarak snf, etnisite ve cinsiyete gre deiebilir. rnein, alan snfn yeleri profesyonel snarn yelerine oranla daha erken yata evlenirler. lk evlilik ya kadnlarda erkeklerden daha erkendir. Ya normlar deise de rol dzenlemesinde yafl evrensel bir kstastr (Victor, 2005: 24). Ya tabakalamas sistemi yafl farkllklar ve eitsizlik yaratr. Her yafl grubu, baskn sosyal deerlere gre, kendi kendini deerlendirir ve dierleri tarafndan deerlendirilir. Bu deerlendirme, yafl kategorileri arasnda g ve prestijin dalmnda eitsizliklerin olumasna neden olur. Deerlerin bilgelik ve deneyimde odakland toplumlarda yallk sayg gren bir dnemdir. Victorn (2005: 24) aktardna gre, Riley ve Riley, yapsal geri kalma/gecikme terimini gelitirdi; buna gre, bireylerin yaamlar yaflla balantl roller balamnda, toplumsal norm ve kurumlardan daha hzl deiir. Toplumsal kurumlarn, resmi emekliliin kurumsallamas gi- bi temel toplumsal deiimlerin arkasnda kalrlar. Kiiler, toplumsal rol ve frsatlar gelimeden onbe ya da yirmi yllk bir emeklilii ngrebilirler. Bu yaklam, emeklilik gibi yerlemi yafl normlarnn tartlmasnda kullanlabilir. Bu kuram emeklilik politikalar kapsamnda toplumsal yaplarn roln ve bireysel yafllanma sreci ile toplumdaki yal insanlarn daha genel tabakalamas zerindeki etkisini inceler. Bu kuramda yapsal gecikme kavramnn nemli rol oynad grlr. Toplumun yaplar ile nfus iindeki bireylerin yaamlarndaki deimelerin nasl olurda birlikte deimediklerine ilikin bir anlay sunar (Giddens, 2008: 226). Bu yaklam, gerontolojistin, demografik zellikler asndan herhangi yafl grubunu ve bu grubun dier gruplarla olan ilikisini ele almasn olanakl klar. Ya tabakalamas sistemi karmak ve dinamiktir ve snf ya da etnisite gibi dier tabakalama sistemleriyle ilintilidir. Bu yaklamn faydas, topluluk yeliini tanmlamada fiili yafl yerine kronolojik ya kullanmasdr; yan anlam tarihsel ya da kltreldir. Makro lekli bir yaklamdr ve farkl gruplara ynelirken bireysel davran aklamada snrl kalr. Yaklam deterministik olarak kabul edilebilir. Ayrca bireye toplumsal aktr olarak ok az eylem zgrl tanr nk makro lekli zellikler tar ve politik sreleri gz ard eden statik bir teoridir (Victor, 2005: 24-25).

Yorumsamac Teori ve Yalanma


Makro lekli teorilerin aksine, mikro lekli teoriler bireyi merkeze alr. Phillipsonn (1998) eletirel gerontoloji nosyonunun geliiminde belirtildii gibi, bu fark- l teorik yaklamlar daha btnleik bir biimde bir araya getirme abalar mevcuttur. Etkileimci perspektifin farkl zelliklerinin merkezinde, zerinde altklarm-

6. nite - Aile ve Yalanma

151

z anlamamz gerektii ve bunu da dnyay onlarn alglad ve grd gibi yapabileceimiz anlay yer alr. Bu yaklamlar bireye vurgu yaparak yapsalc perspektifte farkl teori oluturma yollar sunarlar. Bu perspektife gre, toplumsal hayat, toplumsal eylem ve toplumsal sreler, dsal faktrlerce deil, tabandan tavana doru geliir ve pek ok bireyin eylemlerinin birleiminden trer. Toplum, dsal bir g olarak deil, birbiri stne binen gruplar serisi olarak grlr. Bu yorumsamac yaklamn yafllanma ve ileri yafllarla ilgili pek ok sylemi vardr ve aflada zetlenmitir. Bu yaklamlarn aratrma sorular, yal insanlarn sosyal dnyasna odaklanr (Victor, 2005: 29-30). zellikle hayat hikyesi yolu ile yallarn geirmi olduklar deneyimler ve yaam koullarnn neler olduunun ortaya konmas nem tar. Bu her bir yalnn dnyasn anlamak ve renmek anlamna gelir.

Sembolik Etkileim
Mead (1956) tarafndan gelitirilen sembolik etkileim, dierleriyle kurulan iletiimin, kltrel norm ve deerlerin aktarm ve kabulnn arac olduunu belirtir. Bireyler sembollerin iletiimi yoluyla toplumsal anlam ve davran ekillerini renir, yani pek ok yetikin davran, deerler ve anlamlar sembolik iletiim araclyla yani bakalarndan renilir. Toplumsal etkileim srecinde birey bir aktr olarak ayn zamanda tepki verendir. Bireyler, dierleriyle girdikleri etkileim srecinde sosyal dnyay ve gereklii infla ederler. Anlamlar toplumsal olarak tanmlanmtr fakat sosyal aktr sosyal dnyay hem tanmlar hem de bu dnya tarafndan tanmlanr (Victor, 2005: 30). Dolaysyla birey ok eitli aile ilikileri, ok eitli siyasal ve ekonomik ilikiler, belli bir mekan ve zaman iinde bir ulus balamnda toplumda beni infla ederken toplumsal normlardan (bana) ne kadar ok beslendiini ortaya koyar. Dolaysyla benlik, ben ve banann birleimi olarak infla edilir. Bylece yafllanmaya ilikin tavr ve davranlarmz gemiteki yaflantmzda edindiimiz bilgi ve deneyimlerimizle yakndan ilgilidir. Meadn, zihin, toplumsal srecin bireysel ithalatdr ifadesi, bireyin toplumdan rendiklerini yeniden toplumda oynamaya ve retmeye bafllamas anlamna gelir. Bylece bireyler, toplumdan rendiklerini yine yapacaklar davranlara ykledikleri anlamdan dolay eylemlerde bulunurlar, hem etkileyen hem de etkilenendirler, hem nesne hem de znedirler (Coser, 2010: 299-300). Yalanma alannda sembolik etkileimci perspektif, birey ve etrafndaki sosyal ortam arasndaki karlkl ilikiyi ele alr. Yallar da dier aktrler gibi kendi sosyal gerekliklerini infla ederler. Mikro lekli bir yafllanma perspektifidir, bireysel seviyede, yafllanmann doas ve etkisini anlamak gerektiini vurgular. Bunu yapabilmek iin ise yalln beraberinde getirdii deneyimlerine ilikin anlamnn yorumunu gerektirir (Victor, 2005: 30). Yalln alglanmas, kendini gerekletirme, kendini anlama gibi konulardan yola karak grubun kltrel kodlarnn nemli olduunu vurgular. Bu teori yal bireyler olarak, kendilerini, bakalarn ve genel olarak yaamlarn alglama ve anlamlandrma temelinde yorumlar. likilere dayal sosyal psikolojik bir teoridir (Gngr-Baran 2004: 52).

Sembolik etkileimci yaklam, yafllanmay yapsal ve normatif balama ve bireysel kapasite ve kabullere duyarl dinamik bir sre olarak grr.

Etiketleme Teorisi
Yalanmann etiketleme teorisi dahilinde kavramsallatrlabilecei savunulmutur. (Victor, 2005: 30). Foksiyonlar ve salk bilinci yerinde olan yal insanlar, toplumsal deerlendirmeler bakmndan sapkn ya da stigmal olarak tanmlanp etiketlenebilirler. Hatta

Etiketleme teorisi, dier gruplarn, bireylere ve/ veya gruplar, damgalanma/stigma ya da sapkn davran pekitirmek iin negatif ynde etiketleyerek onlara sosyal stat atfettiklerini ne srer

152

Aile Sosyolojis i

etiketlenmi gruplarla alanlar da onlarla birlikte etiketlenir. Teorinin temel varsaymndan hareketle, yal insanlarn davranlar, genel olarak dierlerinin tepkilerine, onlarn yallar nasl tanmlayp snandrp deerlendirdiine dayanr. Byle etkileimler, yallarla ilgili ie yaramaz, baml ve marjinal gibi klielerle balantl olabilir. Bu negatif etiketlemeyi benimseyen kii, yallarn negatif ynde baml, gemite sahip olduu yetenekleri, gvenini ve bamszln yitirmi kiiler olarak grr; sonuta kii dardan gelen etiketi kabul eder ve kendini bu ekilde grr. Bu nedenle insanlar emekli olduklar iin yal olarak etiketlenir ve emekli roln oynamalar, emekli maafllarn kabullenmeleri ve i aramamalar beklenir. Etiketlenmi yal insanlar dier bir etkileme ekli, yal bireylerin yafladklar salk sorunlarndan dolay doktora gitmemeleri, bunlarn hastalktan deil yallktan kaynaklandn dflnmeleridir. Verilen bu rneklerin dnda, olumlu etiketleme de olumlu etki yaratr (Victor, 2005: 30-31). Olumlu etiketlemenin yafllnn yaam kalitesini artraca ve sosyal ilikilerini gelitirecei aktr. Olumsuz etiketlemenin en belirgin rnei ise yafl ayrmcldr.

Sosyal Alveri Teorisi


Bireylerin belirli koullarda sergiledikleri davranlarn nedenini sembolik etkileimden daha ayrntl ekilde aklar. Sosyal davranta alveri nosyonu, Maussun antropolojik almalarna kadar geri gider, ona gre etkileim, maddi ve maddi olmayan rn ve hizmetin alveriinden oluur. Bu teorik duruun drt anahtar varsaym; (i) bireyler fayday maksimuma, zarar minimuma getiren etkileimleri seerler, (ii) bireyler gelecei ngrmek iin gemi deneyimleri kullanrlar, (iii) etkileim, eer krl ise srdrlr, (iv) g, sosyal etkileimdeki dengesizlikten ortaya kar. Yal insanlarn ilikisinde alveriin merkezi konumu artk daha iyi anlalmaktadr (Victor, 2005: 31). Bylece yal bireyler, yetikin ocuklar, akrabalar ve arkadafllaryla sosyal alverie giriirler. rnein, bykanne-bykbabalarn torunlarna bakmas, alan yetikin ocuklarnn yemeini hazrlamas, evin ufak tefek ilerini grmesi buna karlk ise yal anne-babann onlarla/ocuklaryla birlikte etkinliklere katlma, seyahate kma, doktora gtrme, ilalarn alma birer sosyal alveri olarak yorumlanmaktadr (Grgn-Baran ve Dierleri, 2005; 226-277). Buna gre iki taraf arasnda bir karlkllk vardr ve her iki taraf da karlkl dei toku iindedir. Bu teorinin hepsi, insan davrannn ve etkileiminin detaylarna odaklanr. Btn toplumsal balam ele alan makro lekli analizle hibir ilikisi yoktur. Yapsal teoriler gibi, bu yaklam da tarih ddr/ahistorical, yani yaam deneyimlerinin etkisini gz ard eder ve biyografik ve yaam sreci perspektierinden yoksundur ve snf ve cinsiyet konularna deinmez (Victor, 2005: 31-32).
SIRA SZDE

Yorumsamac teorinin yapsal ilevselci ve atmac teoriden farklar nelerdir? Belirtiniz

FEMNZM VE YALANMA

AMA

Feminizmin yafllanmaya iliki grlerini deerlendirebilmek.

Gerontoloji kadnlarn nemli katklarda bulunduu disiplinler aras bir alandr. Gerontolojide feminist bak ve yafl bilincini kullanma henz ok yenidir. Reinharz (1986: 503), Feminizm ile gerontoloji arasndaki kavramsal balantlar be kategoride ele alnr:

6. nite - Aile ve Yalanma

153

1. Grubun biyoloji ya da sosyal koullar ile tanmlanma lsne ilikin mcadele 2. Eitsizliin olduunu gstermek ve politika deiiklikleri yaplmas ynn- de bask kurulmas iin istatistiin sratejik biimde kullanlmas 3. Grubun bir btn olarak m yoksa en fazla eitsizlik yaflayan alt gruplarn m ele alnmasna ilikin mcadele 4. Grubun gl ynlerini ya da adil olmayan ekilde davranmalarn gsteren stratejinin seimine ilikin verilen mcadele 5. Gl ya da gsz gruplar arasnda ortaya kan boflluu nlemeye ynelik mcadele Feminizm ile gerontolojinin ortak yn belli bir grubun yaam flansn artracak, iyiletirecek sosyal bilin, sosyal kuram ve sosyal politika yaratma abasdr. Feminist kuramclar uzun sredir kadnlarn farkl bir grup oluturduunu belirtir. Gerontoloji ise yallar toplumda tek bir grup olarak ele alr ancak alt gruplar olduunu da belirtir. Sosyoekonomik snf, evlilik, i, etnik kken gibi deikenlerin yallar arasnda farkl alt gruplar yaratt kabul edilmektedir. Gerontolojistler ilikiler zerinde durur, rnein karlkl bamllk, dmanlk, ak vb. bu ilikiler kadnlar arasnda olabilecei gibi kadnlar ile erkekler arasnda da olabilir (Reinharz, 1986: 503-504). Gerontoloji ve feminizmin hedefleri ortaktr: eitsizlikler hakknda sosyal bilincin gelitirilmesi, yetkin ekilde yaam deneyimlerini gsteren kuram ve yntemlerin kullanlmas, yallarn ya da kadnlarn olumsuz etkilenmesine neden olan koullarda deiim yaplmasn desteklemek (Garner, 1999: 6). Hem gerontoloji hem de feminizm kadnlarn isel deerini, eit davranlma hakkn ve birey olarak grlme haklarn tanr. Ancak feminist almalarn byk blmn doum haklar ve ocuk bakm gibi gen ve orta yal kadnlarn ilgili olduu konular zerinde odaklanmtr. Son zamanlara dek gerontoloji almalar cinsiyet ayrm yapmadan yallara ynelmitir. Gnmzde feminist gerontolojinin ivme kazanmas flartc deildir. Bunun nedeni baz feministlerin yafllanmasdr (Garner, 1999: 7). Feminist kuram ve uygulamada nemli olan glendirme kavram gerontoloji iinde geerlidir. Glendirme odakl uygulamalrn temelini oluturan ilkeler flunlardr: eitliki danman-alan ilikileri, gl ynlere odaklanan deerlendirme, eitim ve beceri gelitirme, bilin oluturma, kendi kendine yardm, kollektif ve sosyal eylemin kullanm yolu ile glendirmenin desteklenmesi ilkeleridir. Feministler kadnlarn glendirilmesi ynnde mcadele verdikleri iin yal kadnlarn yeni roller stlenerek, bilgilerinden faydalanlanarak onlarn da glendirilmesi nemlidir. Feminist uygulama kiisel ve toplumsal deiim arasndaki ilikileri tanmlar ve kadnlarn yaflantlarnda anlaml deiiklikler yaplmas iin kadnlarn glendirilmesine ynelik strateji ve yntemler sunar (Garner, 1999: 7). Mason a gre kadnlarn birlikte almas iin glendirilmesi iyiletirme srecinin ilk admdr. Feministlerin yardmyla yal kadnlarretkenlie ynelik yeni seenekleri aratrmak zere birleirler. Toplumdaki n yarglara ilikin bilincin artmas ve kadnlarn baflarsnn nndeki engeller hakknda bilin oluturulmas kadnlarn uygunsuz ekilde kendini sulamasna son verecektir. Yal kadnlarla alrken insan olarak deerli olduklarn hissettirmek nemlidir. Eitliki, ortaklk ilikileri, uygulamac ile danman arasndaki farkl g dengesi gereini tamaman ortadan kaldrmaz ancak g farkll en aza iner ve aktif danman katlm salanr. Gl ynlerin deerlendirilmesi ve tannmas ortakl kolaylatrr, dan-

154

Aile Sosyolojis i

mann sahip olduu problem zme becerilerini belirlemesine destek olur ve deerli olduu duygusunu artrr (Garner, 1999: 8). Feminist yaklamn yaam incelemesi aratrmasnda yal kadnlar hayatlarn birbirlerine anlatarak balant kurmakla kalmaz ayn zamanda kollektif problem zme becerileriyle ve paylalan yaam yklerinde belirlenen gl ynlerle deerlerini geerli hale getirir. Cox ve Parsons glendirmeye ynelik uygulamalarn yal kadnlarn yaam kalitesini artrdn bulmutur. Ayrca aratrmalarnda kk grup kullanlmasnn kendilerini krlgan hisseden kadnlar da dahil olmak zere yal kiilerle almada olas bir strateji olduu sonucuna varmlardr (Garner, 1999: 9). Hangi feminist kuram olursa olsun, yalla ilikin feminist bak asna gre yallk eitsizlik(cinsiyetcilik, rklk, anti-semitizm vb.) balamnda ele alnmaldr. Eitsizlik gc kullanma noktasnda kendini gsterir. Bazan kk bir grubun elinde olan g onlarn dllenmesine yol aarken bazan da eksiklikleri nedeniyle knanrlar. Feminist kuramn bu atma bak asn yallk aktivistleri de benimsemilerdir. Yallk aktivistleri tm sosyal sistem balamnda yallara kar ayrmcl inceler. Anatominin kader olmadn savunurlar ve pasif olarak tanmlanmann grup iin yeterli olmadn ancak bunun srdrldn belirtirler (Reinharz, 1986: 505). Epidemiyologlar ve demografyaclar kadnlarn daha uzun sre yafladn gstermitir. Bilindii zere alkolizm, su, trafik kazas yapma, kalp hastalklar, kanser ve intihar erkekler arasnda daha yksektir. Kadnlar yal nfusunda daha youn olduu iin yallkla ilgili kuramlarn kadnlar daha fazla inceleme konusu yapmas istenilmektedir. Baz feministler kadn bedeninin bilgi, erdem kayna olduunu belirtmilerdir. Bedenlerimizin erdem kayna olduu iin korunmas gerektiini vurgularlar. Bu nedenle kadnlarn doktorlara daha az baml olmasve bedenleri hakknda daha fazla bilgi sahibi olmalar gerektiini savunurlar (Reinharz, 1986: 506). Feministlerin cinsiyeti dile ilgi gstermeleri sonucunda zararl grlen szckler yeniden tanmlanmtr. Bu anlamda gri szcnn yerine gmfl szcn kullanmlardr. Dolaysyla yafl ayrmclna yol aan n yargl szckler olumlu anlam ieren szcklerle deitirlmitir. Bu balamda yallarn istismara ve ayrma uramasna kar verilen mcadelenin ilkeleri cinsiyet ayrmclna kar verilen mcadele ilkelerinden alnmtr. Yalanan feminstler feminizm grflne yafl bilincini ilave etmilerdir. Benzer biimde yafllanan kadnlar da bilinlerine feminizmi katmlardr. Baz feministler kadnlar aznlk grubu olarak nitelemi ve yaflllar da bu grubun iinde kavramsallatrlmtr. Unutulan yallar yeniden keflfedilmi ve yal kadn ve erkek kahramanlar belirlenmitir (Reinharz, 1986: 507). Yallar savunanlarn bazlar, feministlerin yallara kar duyarsz olduunu ileri srerler. Feministler ya dikkate almadan kadnlar bir grup olarak ele aldklar iin eletirilmektedirler. Bu eletiri bir lde hakllk tamaktadr. nk feministlerde hepimiz gibi yafllanmaktan korkan bir toplumda sosyallemektedir (Reinharz, 1986: 507).

BAARILI YALANMA MODEL


Yallk ile ilgili gelitirilen birok baflarl yafllanma modeli bulunmaktadr (Hansson&Carpenter, 1994, Caron, 2005). Bu modellerin ortak noktas salk, sosyal, fiziki durum ve yal bireyin iyilik hali etrafnda toplanmaktadr. Bu balamda baflarl yafllanmay bireyin kendini yalla hazrlama srecinde sosyal evresini ve ilikilerini canl tutmak, salk sorunlarn en aza indirmek iin koruyucu nlemler almak, bellek ve fiziksel ilevlerini gelitirici abalar iinde olmak ve yaama pozi-

6. nite - Aile ve Yalanma

155

tif bakmasn becerebilmek biiminde tanmlamak mmkndr (Grgn-Baran, 2007: 237). Baflarl yafllanmadan sz edebilmek iin bireyin yallk dnemine gelmeden nce kendisini yalla bilinli olarak hazrlamas gerekir. Bu hazrlk bireyin yallk dnemine uyumunu kolaylatrr. Gerek bireysel gerekse toplumsal adan kendini yalla hazrlayan birey baflarl yafllanmay becermi ve yaam kalitesini ykseltmi demektir (Grgn-Baran, 2007a: 150). Baflarl yafllanma modeline ilikin Rowe ve Kahnn gelitirdii modeli incelemeye alalm: Rowe ve Kahn (1997: 433), tarafndan gelitirilen Model Ie gre baflarl yafllanmann salk, sosyal ve fizyolojik olmak zere boyutu bulunmaktadr. Salk boyutunda hastalktan korunma ve hastalkla ilgili gszlkleri asgariye indirme yollarn renme bulunmaktadr. Sosyal boyutta yaama aktif katlmann hem bireyler aras ilikileri canl tutma hem de yararl aktivitede bulunma yer almaktadr. Fizyolojik boyutta ise yan ilerlemesine bal olarak renme ve bellek kapasitesi, z bakm gereksinmelerini karlayabilmesi ve bamsz hareket edebilmesi ifade edilmektedir. Baflarl yafllanmaya doru gidebilmek iin gelitirilen bu modelin temel noktalar flunlardr: 1. Yalanmadan nceki srete mmkn olduu kadar salkla ilgili koruyucu nlemler almak 2. Bilisel ve fiziksel ilevlerin kalitesini ykseltmek iin bedeni ve beyni aktif tutacak etkinliklerde bulunmak 3. Sosyal ilikileri canl tutacak biimde yaama balanmak adna aktif katlm salamak 4. Bu deiken arasndaki uyumu gerekletirmeye, dnfltrmeye almak
fiekil 6.1 MODEL I: Baflarl Yalanma Modeli Kaynak: Rowe J. W., Kahn R.L., Successful Aging, Gerontologist 1997, 37 (4): 433-440. (Aktaran Grgn Baran 2007: 238)

Hastalk ve Gszlkten Korunma

Baflarl Yalanma Yaamla Mcadele

Yksek Bilisel ve Fiziksel levler

YALILIKTA SOSYAL DESTEK VE AKRABALIK


Aile yelerinin ekonomik, duygusal ve arasal olarak birbirlerine yardmc olmalar sosyal destek terimiyle ifadelendirilmektedir. Bu konuya ilikin bir dizi aratrma yal kimselerin evlat desteinden en ok faydalanan kiiler olduunu gstermektedir. Buna bal olarak gelecek yzylda gerontologlarn ilgisini ekeceini dflndmz flu husus bulunmaktadr: Sosyal destekte karlkllk, cinsiyet ve geni destek a (Bengtson& Silverstein, 1993: 23).

156

Aile Sosyolojis i

Sosyal Destekte Karlkllk


Ge yata alnan sosyal destek aratrmalarnda hkim olan paradigma bakc modelidir. Bu modele gre yal kimse alc olarak kabul edilmektedir. Fakat gnmz koflullarnda yal kimselerin sosyal destein tek alclar olmad grlmektedir. Sosyal destek grevleri tek tek incelendiinde, finansal destek, konut edinme, ocuk bakm, duygusal destek ve tavsiye gibi hususlarda yal kiilerin yetikin ocuklarna yardmc olduklar grlmektedir. Bengtson& Silversteinin belirttiine gre, Morgan, Schuster, and Butler rol deiiminin -yallar ile onlarn sosyal alarndaki kiiler arasndaki destek aknn dengesinde meydana gelen bir tersine dnfln- yalnzca en yal yallar arasnda meydana geldiini saptamlardr. Bu durumun duygusal deil arasal destek biimleri iin geerli olduunu belirtmektedirler. leri yataki karlkllk durumunu daha iyi anlayabilmek iin sosyal destein maddi ve balamsal ynleri gz nnde bulundurulmaldr. zellikle politika belirleme noktasnda nesiller aras karlklln farkna varlmas ve belgelenmesi gelecek on ylda nemli bir gndem olacaktr (Bengtson& Silverstein, 1993: 23-24). te yandan sosyal destek konusunda yetikin ocuklar anne-babalarna bakm verme konusunda ciddi sorunlar yafladklar yaplan almalarla belirlenmitir. Buna gre yetikin ocuklar yallarna bakm verirken ayn zamanda kendi ilerini, evlerini, ocuklarn ve efllerini ihmal etmemek iin youn aba gstermektedirler. Yetikin ocuklarn yafladklar bu problematik durumu, iki nesil arasndaki skkl vurgulamak iin sandvi nesil (the sandwich generation) olarak kavramsallatrmlardr (Steinberg-Nichols&Junk, 1997: 301-302).

Sosyal Destekte Cinsiyet Farkllklar


Cinsiyet, yal ailelerde sosyal destei inceleyen gerontologlar asndan byk bir ilgi alan olmaya devam edecektir ve yafllanan ebeveynleri ile gen ocuklarna bakmakla sorumlu olan kadnlara ynelik ilgi olduka fazladr. Nesilsel olarak arada skp kalm olan bu kadnlarn yaflad bask, ev dnda alan annelerin ve tek bana ocuk yetitiren bekr ebeveynlerin saysndaki art ile birlikte artmaktadr. Kz ocuklar ailelerinin bakmn salamada erkek ocuklarna nazaran daha aktif olsalar da erkeklerin de bu tr destek olma rollerinden uzak kaldklar sylenemez. Ailenin nesiller aras yapsal birleiminde meydana gelen yapsal deiimler, erkek evlatlar zerinde fazladan bir bask yaratma ihtimali tamaktadr, zellikle de kendisine yardmc olabilecek bir kz kardei ya da ei olmayan erkekler asndan. Bu yapsal deiimin bir sonucu da sosyal destek aktivitelerinde cinsiyetler aras kat iblmnn yumuama eilimidir. Bununla birlikte fiziksel olarak engelli efle destek salama konusunda yal kocalarla yal kadnlar arasnda farklar bulunmaktadr. Yal kadnlar kocalar iin her fleyi yapmaya daha eilimli iken yal erkekler efllerine destek salama konusunda kendilerine yardmc olmalar iin resmi ya da gayri resmi kaynaklara bavurabilmektedirler (Bengtson& Silverstein, 1993: 24).

Daha Geni Sosyal Destek A


Daha geni aile ann yal yetikinler asndan nemini fark eden aratrmaclar son on yldr dikkatlerini ebeveyn-ocuk ikilisinden aile ana doru geniletir ve ortaya iki tr sosyal destek modeli kar. Birincisi, telafi edici hiyerarik destek modelidir ve bu modele gre yal insanlar destek kaynan (srasyla efl, ocuklar, dier akrabalar, arkadafllar ve komflular) semek iin bir tercih hiyerarisi kullanrlar ve gerekli olan ihtiyaca gre hiyerarinin en stndeki kaynak kiiden en altndakine doru bir bavuru sralamas izlerler. kincisi ise eyleme zg modeldir ve

6. nite - Aile ve Yalanma

157

Litwak tarafndan ne srlmfltr. Bu modele gre sosyal gruplar bir iblm ierisinde kendi grup yaplarna uygun olan hizmetleri salayanlarla iliki kurarlar. Bu iki model arasndaki tartma yaklak on yldan fazla bir sre nce bafllad iin birok aratrma yal yetikinlere yaplan sosyal destei aratrmaktadr (Bengtson& Silverstein, 1993: 25). Yal ailelerdeki destee odaklanan aratrmalar, ebeveyn-ocuk ilikisine doru geniledike iki aratrma alan bilhassa nem kazanmtr: kardefl ve bykbaba-torun ilikileri. Kardefl ilikilerinin yallarn sosyal alarnda gizli bir kaynak olarak ortaya kmasnn sebebi bu tip ilikinin uzun sredir devam ediyor olmasdr. Yal kardefller mrleri boyunca birbirlerine kar yksek seviyede sorumluluk tarlar ve psikolojik destek asndan nemli birer kaynaktrlar. kinci Dnya Sava ve Souk Savafl arasndaki dnemde domu olanlar, bir sonraki yzyla daha kk ailelerle fakat grece daha fazla kardeflle girecekleri iin kardefllerle ilgili meseleler daha da nem kazanacaktr. Belki de ya da daha fazla nesildir var olan ailelerin remesinin sonucu olarak (byk-byk-byk babalar ve anneler de dhil) birbirine yakn olmayan kuaklardaki kiilerin ilikileri sonradan ok daha fazla akademik nem kazanmtr. Bykanne/baba rolnn nemli bir zellii, ballktan/muhtalktan uzaklamaya kadar uzanan eitli ilevsel biimlere brnebilmesidir. Bykbabaya/anneye salanan ve onun salad sosyal destein byk bir ksm, bu roln kendisinde ikin olan mulklktan kaynaklanmaktadr: yetikin ocuun ailesine en uygun katlm seviyesini neyin belirlediine dair net bir emare yoktur. Bir dizi aratrma, orta kuakta bir kriz ya da aksama meydana geldiinde ebeveynlere geici ya da srekli olarak veklet eden byk anne ya da babalarla ilgilidir. Bu aratrmalar aile byklerinin yapt mdahalenin yeni rol ykmllklerine uyum salama ve bu rolleri yerine getirme ile ilgili konularda strese neden olduunu ne srmektedir (Bengtson& Silverstein, 1993: 26).

TRKYEDE YALANMA VE SOSYAL GVENLK

AMA

Trkiyede yafllanmaya ilikin sosyal politikalar deerlendirebilmek.

Trkiyede aile yaps ekirdek zelliine sahip olsa da aile ilikileri geleneksel formlarn korumaktadr. Geleneksel formlar, aile bireyleri arasndaki ban sk dokulu olmasn getirmekte ve yallarn yafladklar meknlar belirleme tercihlerinde etkili olmaktadr. Yaplan aratrmalarda yallarn ocuklar ile birlikte oturma veya ocuklarna yakn olma balamnda ayn binada, sokak ve mahallede oturma eilimde olduklarn gstermitir (Kalaycolu ve Dierleri 2003: 76-77). Trkiyede 1982 Anayasasnn 61. maddesinde, sosyal hizmet alanna giren korumaya, bakma, yardm ve rehabilitasyona muhta olan ocuk, sakat ve yallara ncelik verildii belirtilmekte ve bu alanda gerekli teflkilat ve tesisleri kurmas grevini devletin stlenecei belirtilmektedir. Devlet, bu grevi 2828 sayl kanunla kurulan Sosyal Hizmetler ocuk Esirgeme Kurumuna (SHEK) vermitir (DPT, 2007: 12). Gnmzde yal nfus oranlarna bakldnda, 65 yafl ve zeri kategorisinde Avrupa Birlii lkelerinin %16.3 Japonyann %19 ve ABDnin %12.3 olduu grlr. Yaam beklentisi ise 2000-2005 verilerine gre gelimi lkelerde 76, Asya lkelerinde 67, Afrika lkelerinde ise 49dur. Bu durum Trkiyede 2005 yl verilerine gre 71.3dir. Trkiyede 2050 projeksiyonuna gre 65 ve zeri nfus orannn %17.6 ya ulalaca tahmin edilmektedir (Dan, 2009: 3-4). Bu aklamalara gre Trkiyenin gen olan nfusu aslnda giderek yafllanmaktadr. Yalanan nfusun

158

Aile Sosyolojis i

gereksinimlerini karlamak ve sosyal gvenlik haklarn gelitirmek iin gerek bireyleri gerekse hkmetleri byk grevler beklemektedir.

Sosyal Gvenlik ve Sosyal Politikalar


Trkiyede sosyal gvenlik sisteminin standartlar, 1948 ylnda BM tarafndan temel insan hakk olarak ilan edilen ve genel hatlar uluslar aras alma rgt (LO) szlemesi ve Avrupa Sosyal fiart ile belirlenenmitir. Bu kapsamda sosyal gvenlik ksa ve uzun vadeli ekonomik ve sosyal risklere kar sigorta oluturmakta ve belirlenen koullar salayan hak sahiplerine aylk balanmakta ya da dier ilgili demeler yaplmaktadr. Uzun vadeli sigorta sistemine genellikle emeklilik sigortas sistemi ad verilmekte ve kapsamna yallk, lm ve malullk sigortalar girmektedir. Gndemde kamuoyu tarafndan tartlan sosyal gvenlik sisteminin esasn da bu konular oluturmaktadr (Gmfl, 2010: 4; Akt. Grgn-Baran 2010:16). DPTin (2007: 18-19) Ulusal Eylem Plannda ve Grgn-Barann (2001) aratrmasnda, Trkiye Cumhuriyeti Devletinin sosyal devlet olduu vurgulanmakta ve sosyal gvenlii salama grevi 1982 Anayasasnn 60, 61, ve 62. maddelerinde yerini bulmaktadr. Hzl toplumsal deimeler nedeni ile sosyal gvenlik kapsamna alnan yallarn maddi risklere kar korunmalar gereince yallara aylk gelir, bireysel salk yardmlar ve bakmakla ykml olduu kiilere salk yardmlarnn yaplmasndan sz edilmektedir. Bu erevede, II. Dnya Sava sonras srete sosyal refah anlay birok lkede olduu gibi Trkiyede de benimsenmitir. Keynesyen refah devleti olarak da adlandrlan bu rejim 1980lerde bir krize girmi ve kreselleme ile birlikte kamusal aklarn artmas karsnda sosyal gvenlik sistemlerinde sorunlar bafl gstermeye bafllamtr. Bylece 1980lerden itibaren liberal eksende sosyal kurumlarn yeniden yaplandrlmasna ynelik reform almalar arlk kazanmtr. Devletin klmesi gerektii sylemi liberaller tarafndan daha fazla dile getirilmeye bafllanm ve zelletirmenin kanlmazlndan sz edilmitir. Dolaysyla 1980 sonras soysal gvenlik alannda yaflanan en nemli gelime bireysel ve zel sigortaclk sektrn bu alana girmi olmasdr (Grgn-Baran, 2010: 14-15). Trkiyede zel sigortaclk sektr uygulamalar son be yln bir gereidir. 1980 ncesi dnemde de zel sektrn bu alanda olduu bilinmektedir. Ancak 1980 sonrasnda bu irketler son dnemde zellikle bireysel emeklilik ve salk sigortasnn gndeme gelmesi ile birlikte toplumda nemli aktrler haline gelmilerdir. Bu oluuma ramen Trkiyede sosyal gvenlik ve sosyal politika alanndaki yapsal dnflmlerin adan yrtld belirtilmektedir (zbek, 2006: 343344; Akt. Grgn-Baran 2010: 16-17). (i) Birincisi genel salk sigortas ve emeklilik sigortas gibi uygulamalarla kamu sektrndeki sosyal gvenlik sisteminin tek bir at altnda toplanmasdr. Bu nedenle Sosyal Gvenlik Kurumu; devlet memurlar, hizmet akdine gre cretle alanlar, tarm ilerinde cretle alanlar, kendi hesabna alanlar ve tarmda kendi hesabna alanlar kapsayan be farkl emeklilik rejiminin, akteryal olarak hak ve ykmllklerin eit olaca tek bir emeklilik rejimine dnfltrlmesi iin Sosyal Sigortalar Kurumu Bakanl, BaKur Genel Mdrl ve Emekli Sand Genel Mdrln ayn at altnda toplayan 20.05.2006 tarihli ve 26173 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle giren 5502 sayl Sosyal Gvenlik Kurumu Kanunu ile kurulmutur (http//:sgk.gov.tr). Daha sonra ise almalarda Trkiyede salk ve emeklilik sigortasnn bireyselletirilerek zel hale getirilmesinde nemli mesafeler kaydedildii belirtilmektedir (zbek, 2006:402-405).

6. nite - Aile ve Yalanma

159

(ii) kincisi gelir dalm dengesizliinin ve yoksulluun derinlemesi durumunda devletin sosyal yardm ve sosyal hizmet uygulamalarnda nemli bir art ve yeniden yaplandrma araylar belirgin hale gelmitir. rnein, yeil kart uygulamas ve Sosyal Yardmlama ve Dayanmay Teflvik Fonu kapsamnda yrtlen almalar bu trdendir. (iii)ncs ise sosyal yardm ve sosyal hizmet alannda gnll kurulularn faaliyetlerinin nemli lde artmasdr. Bu konuda sivil toplum kurulularnn hizmetlerine nem verilmekte, hatta teflvik edilmektedir. Bu rgtlenmeler yalnzca Trkiye iin deil, uluslar aras faaliyetlere ynelik almalar da yapmaktadrlar. Trkiyede 1990l yllardan bafllamak zere sosyal gvenlik sisteminin yeniden dzenlenmesine gidilmitir. Bu konuda LOnun (Uluslar Aras alma rgt) reform nerileri dikkate alnmtr. 4447 sayl kanun ile ilk kez isizlik sigortas fonu oluturulmu ve uygulanmasna geilmitir. Bu kanun prim demelerinin ne ekilde olacan belirlemi ve emekli aylklarnn hesaplanmasnda ok prim deyenin greli olarak yksek emekli ayl almas salanmtr. Yine bu yasa ile kademeli olarak emeklilik ya ykseltilmitir. Buna gre emeklilik ya kadnlarda 58, erkeklerde 60 olarak belirlenmi ve 5510 sayl kanun ile 2035 ylndan itibaren kademeli gei salanarak 2048de emeklilik ya cinsiyet ayrtedilmeksizin 65 olarak kabul edilmitir. Bugn Trkiyede emekli olma ya genel olarak 50-52 dolayndadr (Gmfl, 2010: 19; Akt. Grgn-Baran 2010: 17-18). Sonu olarak Trkiyede yallara ilikin sosyal gvenlik uygulamalar alanda kendini gstermektedir. Bunlar: (i) salk destei, (ii) emeklikik ayl ve (iii) sosyal yardmlardr. Trkiyede sosyal gvenlik ve sosyal politika alannda yrtlen yapsal dnflmler nelerdir? Belirtiniz.
SIRA SZDE

Yal Bakm Hizmetleri


Gnmzde bilimsel ve tbbi teknolojinin ilerlemesi nedeniyle insan mrnn uzamas karsnda yal nfusunun oran giderek artu gstermitir. Sanayileme ve kentleme sreleri toplumsal deime balamnda geni aileden ekirdek aile- ye dnflm, krsal alanlardan kentlere gn artmasn ve kadnn retime aktif katlmn getirmitir. Bu yndeki toplumsal deime sosyal ilikilerin ve yaam tarznn deimesini de beraberinde getirmitir. Ekonomik anlamda retim biimindeki bu deimeler yeni baz kurumlarn devreye girmesini zorunl klmtr. Dolaysyla tarmsal retimin yaygn olduu dnemlerde yalnn bakm evde salanrken, sanayi ve kentleme ile birlikte yalnn kurumda bakmna ihtiya duyulmutur. Bu erevde Trkiyede 2828 sayl kanunla SHEKe 3., 4., 9., 10., 34. ve 35. maddelerinin farkl fkralar gereince yallarla ilgili sosyal hizmet uygulamalarn gerekletirme grevi verilmitir. SHEK, 1997 ylnda ise zel Huzurevleri ve Ya- l Bakmevleri Ynetmelii gelitirerek grev alan geniletilmi, grev ve sorumluluk tek bir at altnda toplanmtr (DPT, 2007: 22). Trkiyede bugn zel Huzurevi hizmeti veren kurulular kategoride deerlendirilmektedir. Bunlar: 1. Dernek ve Vakara ait huzurevi says 32; kapasitesi (yatak says) 2.459dur. 2. Aznlklara ait huzueevi says 7; kapasitesi (yatak says) 961dir. 3. Gerek kiilere ait huzurevi says 121; kapasitesi (yatak says) 5.785dir. zel huzurevi hizmeti veren toplam 9205 kapasiteli 160 adet huzurevi bulunmaktadr. (www.shcek.gov.tr/yasli.bakim.hizmetleri.aspx ).Bunlarn dnda kamu kurumlarnn bnyesinde kurulan huzurevi hizmetleri de bulunmaktadr. T.C.

160

Aile Sosyolojis i

Emekli Sand 5434 sayl kanun gereince yallara ynelik hizmet uygulamalar Dinlenme ve bakmevileri aracl ile yrtmektedir. Bunlar ise; 1. Bakanlklara bal huzurevleri says 6; kapasitesi 2.442dir. 2. Belediyelere ait huzurevleri says 21; kapasitesi 2.039dur. Kamu kurum ve kurulularna ait toplam 4.481 kapasiteli 27 adet huzurevi bulunmaktadr (www.shcek.gov.tr/yasli.bakim.hizmetleri.aspx).Bu hizmetlerin dnda SHEKe bal Gndzl Bakmevleri projesi de uygulamaya konulmutur. Trkiyede son on yldr gerek baz niversitelerde geriatri merkezleri gerekse sivil anlamda Yal Sorunlar Aratrma Merkezleri kurulmutur. Bu kurulular seminer, konferans ve sempozyum gibi bilimsel etkinlikler yapmann yan sra bte olanaklar lsnde yal ve yafllanma aratrmalarda yapmaya devam etmektedirler. te yandan T.C. Salk Bakanl tarafndan yrtlen yal hizmetlerinin iyiletirilmesine ilikin almalar srmektedir. Yalanma ve yal konusunda alan tm sivil kurulularnn temsilcilerini bir araya getiren Ankarada kurulan Yallk Platformu da etkinliklerini devam ettirmektedir. Trkiyede TUKin verilerine gre %7,1 orannda yal bulunduu ve bu orann giderek artaca projeksiyonlar yapld dikkate alnr ise yallara hizmet sunan kurulularn hem saysnn hem de hizmet kalitesinin arttrlmasnda yarar grlmektedir. Bu nedenle Trkiyede daha salkl sosyal politiklar oluturmak ve Trkiyenin yal profilini ortaya kartmak iin aratrmalarn desteklenerek artnn salanmas gerekmekedir.

6. nite - Aile ve Yalanma

161

zet

Yalanma kavramnn hangi anlamlarda tanmlandn renebilmek. Yalanma kavramnn tanmnda farkl perspektier sz konusudur. Bunlar kronolojik, biyolojik, fizyolojik, psikolojik ve sosyolojik perspektiflerdir. Yalln en kolay ls kronolojik ya da takvim yadr. Kronolojik yafllanma, doum tarihi zerinden hesaplanarak bulunur. Bu balamda sosyal gvenlik uygulamalarn bafllang ya 65 olarak kabul edildiinden 65 ve zeri yata bulunanlar yal saylr. Biyolojik perspektif yafllanmay ana rahminde dllenme ile bafllayan ve organizmann lmne kadar sren fiziksel deiimler olarak tanmlar. Fizyolojik yafllanma, yan ilerlemesi ile bendende sinir sisteminin ilevinin zayamas, sinirin geirgenlik zelliinin yavafllamas ve nronlarn kayb ile nrolojik kontrolde deiikliklerin olmasdr. Psikolojik perspektif yafllanmay, bilisel ilev, salk psikolojisi (salk, inan ve davran), akl hastal ve kiilik ve uyum gibi konular inceler. Ekonomik perspektif, bireyin yafllanmas ile birlikte meydan gelen ekonomik gelir dzeyindeki kayplarn ifade eder. zellikle emeklilik dneminin bafllamas ile birlikte bireyin maa/ayl azalmakta bu balamda toplumsal statsn yitirdiine deinir. Sosyolojik perspektif, yafllanmay tanmlayan toplumsal balam inceler ve yal insanlarn toplum iindeki konum ve deneyimleri ile bunlarn, snf, cinsiyet ve etnisite gibi temel yapsal faktrlerce nasl ekillendirildiini anlamaya alr. Dolaysyla sosyolojik yafllanma, bireyin stat ve rol kayplar erevesinde, iinde bulunduu toplumun yafla ilikin olarak gelitirdii normlar ve deerler balamndaki yarglarn ifade eder. Bugn dnya leinde en ok kullanlan yafllanma tanm kronolojik perspektiften yaplan tanmdr. Dnya Salk rtnnde tanm sosyal gvenlik uygulamalarnn bafllang ya olarak kabul edilen 65 yatr. Ancak yal bireylerin iinde yafladklar toplumun sosyokltrel koullarnn bireylerin kendilerini yal olarak alglayp alglamamalarnda nemli bir faktr olduu unutulmamaldr.

Yalanmann nasl bir tarihsel sreten getiini aklayabilmek. Antik dnemden gnmze bakldnda yallarn iinde bulunduklar kltrlere gre deiik biimde anlamlandrld grlmektedir. Eski toplumlarda yallarn deneyim ve bilgi birikiminden yararlanld, onlarn otorite kabul edildii ve szlerinin dinlenildii dolays ile saygl davranld bilinmektedir. Yalnn bakm aile iinde geleneksel yollarla zlrd. Modernleme ile birlikte krsal alandan kente gler artm, sanayi sektrndeki istihdam ihtiyac ailenin yetikin yelerinin zellikle kadnn retime aktif katlmasn gerktirmi ve yalnn bakmnda sorunun yaflanmasna neden olmutur. Bylece yal bakmnn yaplaca yeni organizasyonlara ihtiya duyulmutur. Gnmz toplumlarnda ise bilgi ve deneyim yaflanmln dnda rgn eitim ve retim yolu ile teknolojik gelimeler neticesinde bilgiye kolay ve abuk yoldan kazanlp, ulaldndan yallarn deneyimlerinin sorun zmede yeterli olamadn ortaya koymaktadr. zellikle endstri sonras tketim toplumu anlaynn yaygnlamas sonucunda genliin tketime zendirilmesi, genlie vurgunun daha fazla yaplmas yalnn nyarglarla anlmasna neden olmaktadr. te yandan yafllanan bireyin karlat salk sorunlar gnlk aktivitelerini yerine getirmede zorlanmasna yol atndan yalln deeri dmekte ve bakm konusunda zorluklar yafladklar grlmektedir. Bu nedenlerden dolay gnmzde yallara ilikin sosyal politikalarn gelitirilmesi nem kazanmaktadr. Yalanmaya ilikin teorilerin ne olduunu zetleyebilmek. Yalanma konusunda sosyolojide ve sosyal gerontolojide gelitirilen kuramlar kullanlmaktadr. Yalanma sosyolojisi bakmndan; yalnn ve yafllanma sorunlarnn toplum iindeki durumlarn inceleyen yapsal ilevselci kuramlar iinde sistem yaklam, rol teorisi, zlme ve aktivite teorileri, yafl tabakalamas ve modernleme teorileri bulunmaktadr. Yapsal ilevselci teoriler yalnn ve yafllanma srecinin sistem ile

162

Aile Sosyolojis i

ilgili uyumunu konu edinir. Yallarn rol kayplar karsnda sahip olduklar yeni rollerinin onlar yaama balamada nemi vurgulanr. Daha ok statkocu bir anlaya sahiptir. atmac teori yallarn eitsiz konumlarnn tespitinden hareketle snf, etnisite ve kimlik asndan konuya bakmaktadr. Yapsal bamllk ve politik iktisat atmac teoriler arasnda yer almakta, zellikle sosyal politikalarn gelitirilmesinde bu teorilerle ilgili almalarn etkili olduu grlmektedir. Yorumcu yaklamlar iinde ise sembolik/simgesel etkileimciklik, etiketleme ve sosyal alveri teorileri yalnn kimlik ve benlik algsn, yafl ayrmclna ilikin nyarglar ve yal istismar konularn incelenmktedir.

Feminizmin yafllanma konusundaki grlerini deerlendirebilmek. Gerontoloji ve feminizmin hedefleri ortaktr: Eitsizlikler hakknda sosyal bilincin gelitirlmesi, yetkin ekilde yaam deneyimlerini gsteren kuram ve yntemlerin kullanlmas, yallarn ya da kadnlarn olumsuz etkilenmesine neden olan koullarda deiim yaplmasn desteklemek. Hem gerontoloji hem de feminizm kadnlarn isel deerini, eit davranlma hakkn ve birey olarak grlme haklarn tanr. Ancak feminist almalarn byk blmn doum haklar ve ocuk bakm gibi gen ve orta yal kadnlarn ilgili olduu konular zerinde odaklanmtr. Son zamanlara dak gerontoloji almalar cinsiyet ayrm yapmadan yallar zerine odaklanmtr. Gnmzde feminist gerontolojinin ivme kazanmas flartc deildir. Bunun nedeni baz feministlerin yafllanmasdr

Trkiyede yafllanmanya ilikin uygulanan sosyal politikalar deerlendirebilmek. Trkiye gen bir nfusa sahip bir lkedir ve Avrupa lkelerindeki gibi hzla artan bir yal nufusa sahip olmasa da nfusu giderek yafllanmaktadr. Bu nfusunun %75i kentlerde yaamaktadr. Bu oran nfusun demografik yapsnda nemli bir deiimin olduunu gstermekte ve uygun sosyal politikalarn oluturulmasnn kanlmazln vurgulamaktadr. Trkiyede TKin 2010 verilerine gre yal nufus oran %7,1dir. Ancak yaplan nfus art projeksiyonlarna gre bu orann 2025 ylnda %17 olacadr. Trkiyenin kresel gelimelerden etkilendii dikkate alnr ise neoliberel politikalar gerei devletin desteinden ok zel sektr aracl ile bireysel emeklilik ve salk sigortas uygulamalar arlk kazanmaktadr. Trkiyede sosyal gvenlik uygulamalar da bu yne doru kaymaktadr. Bugn Sosyal Gvenlik Kurumu hizmetlerini, emeklilik ayl, salk destei ve sosyal yardmlar biiminde oluturmaya almaktadr. Yallara bakm hizme- ti anayasada belirtilen maddeler gereince devlet tarafndan grevlendirilen kurulu SHEKtir. Bu balamda zel huzurevi hizmeti veren toplam 9205 kapasiteli 160 adet huzurevi, kamu kurum ve kurulularna ait ise toplam 4.481 kapasiteli 27 adet huzurevi bulunmaktadr.

6. nite - Aile ve Yalanma

163

Kendimizi Snayalm
1. Yallk hangi nedenlerden dolay sorun olarak alglanmaktadr? a. Ailenin klmesi b. Kadnn alma yaamna katlmas c. Krsal alandan kente g d. Yaam sresinin uzamas e. Tm 2. Yalanma tanmlarnda yasal olarak hangi tanm geerlidir? a. Yal bireyin kendini hissetii yafl b. Fiziksel fonksiyonlarn azalmas c. Mental kapasitenin azalmas d. Kronolojik yafl e. Orta yan zeri 3. Biyolojik yafllanma nedir? a. Bedenin ilev grememesi b. Alglama ve renmede kayplara uramas c. Doum anndan itibaren organizmann yafllanmaya bafllamas d. Bellek kapasitesinin azalmas e. Hibiri 4. Sosyolojik yafllanmay afladakilerden hangi nerme en iyi tanmlamaktadr? a. Yalnn gruptan dlanmas b. Bilisel faaliyetlerde kayplar c. Sosyal ilikilerde azalmalar d. Stat ve rol kayplar ile ortaya kan toplumsal deerlendirmeler e. Yalnn yanlzlamas 5. Yapsal ilevsel teori yall nasl inceler? a. Yalnn ilikilerinin ilevsel olduunu inceler b. Yalnn sistemle olan ilikisini inceler c. Maddi adan durumunun iyiletirilmesini inceler d. Yalnn karalara katlmn inceler e. Tm 6. Rol a. b. c. d. e. teorisinin yal iin nemi nedir? Rol kayplar karsnda yeni roller kazanaca Aile ii rollerinin nemli olduu fl yaamndaki rolnn nemli olduu Grup iindeki rollerinin vurgulanmas Hibiri

7. atmac teori yalln incelenmesinde en ok neye nem verir? a. Yallarn atma iinde olduunu b. Yall iktidar, g ve snf balamnda inceler c. Bireyleri yafl tabakalarna gre ayrr d. Yaamn ak iinde srekli deiime uradn e. Tm 8. Rowe and Kahnn baflarl yafllanma modelinin yafll asndan nemi nedir? a. Hastalklarn nlenmesi b. Fiziksel ilevlerin devamll c. Hem uzun mrl olma hem de yaam kalitesini ykseltme d. Bellek gcnn artmas e. Moral dzeyinin ykseklii 9. Yorumsamac teori ve yafllanma konusunun ana noktas nedir? a. Yal insanlarn sosyal dnyasna odaklanmak b. Kendilik algsna vurgu yapmas c. Toplumsal ilikilerin nemli olduuna d. Statsel kimliin nemine e. Yal algsn yorumcu bir yaklamla incelemesi 10. Trkiyede yallar iin uygulanan sosyal politikalar afladaki nermelerden hangisi en iyi ifade eder ? a. Yallara bakm hizmetinin verilmesi b. alana emekli olduktan sonra maafl/aylk balanmas c. Salk hizmetleri harcamalarnn bir ksmnn devlete karlanmas d. Yoksul yallara maddi yardm ve salk hizmetlerinden yaralandrma e. Tm

164

Aile Sosyolojis i

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. e 2. d 3. c 4. d 5. b 6. a Yantnz yanl ise Giri blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kronolojik Perspektiften Yalanma blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Biyolojik Perspektiften Yalanm blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sosyolojik Perspektiften Yalanmblmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yapsal levsel Teori blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yapsalc Teoride Toplumsal Rollerin nemi blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise atmac Teori blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Rowe ve Kahnn Baflarl Yalanma Modeli blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yorumsamac Teori ve Yalanma blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Trkiyede Yalanma ve Sosyal Gvenlik blmn yeniden gzden geiriniz. nak saladn belirtirler. Yalanp lenlerin says azaldka, alan nfus yafllanr ve genlere salanan yeni i olanaklar da azalr. Bunun sonucunda da kuaklar aras atma artar. Ekonomik ve teknolojik gelimeler, yallarn i alanndaki ustalklarnn deerini dflrr. Kentleme, genlerin g etmesine ve geni aileden kopmasna neden olur. Son olarak da, rgn eitimin gelimesi yallarn genler zerindeki kontrolnn azalmasyla sonulanr. Bu drt faktr, yallarn modern toplumdaki statlerinin zayamasnn nedenidir. Gelime halindeki toplumlarda yallarn deneyimleri anlamn yitirir ve yallarn marjinal gruplar olarak toplumun kenarna itilmesine neden olur. Bu durum yallarn bakm iin yeni kurumlarn kurulmasn gerektirir. Sra Sizde 3 Politik iktisat kuram toplumdaki g ilikileri ve eitsizlikleri biimlendiren ve yeniden reten ekonomik ve siyasal yaplara odaklanr. Sosyal gvenlie ynelik gelir ve salk gibi faydaya dnk sosyal politikalar, toplumsal mcadele, atma ve egemen g ilikilerinin sonular olarak kabul edilir. Yal bireyleri etkileyen bu politikalar toplumun toplumsal cinsiyet, rk ve snfa gre tabakalamasn getirir. Dolaysyla yafllanma ve yallk olgular direkt iinde yafladklar toplumla ilikilidir ve toplumsal glerden yaltlarak anlamak mmkn deildir. Sra Sizde 4 Yorumsamac teoriler mikro lekli ve yal bireyi temel alan teorilerdir. Dolaysyla insan davrannn ve etkileiminin detaylarna odaklanan anlamac bir yaklama sahiptir. Yapsalc ilevselci teoriler ile atmac teoriler ise makro lekli analizlere giriir. Yapsal teoriler ile yorumsamac teorilerin yaklam benzerlik gsterir ve tarihsel perrspektife dayanmaz. Yapsal ilevcelci teoriler yaam deneyimlerinin etkisini gz ard eder, biyografik ve yaam sreci perspektierinden yoksundur ve snf ve cinsiyet konular ile ilgilenmezler. Yapsalc ilevsel teori yafllanmann sistem iindeki uyumunu aratrdndan statkocu olarak eletirilir. Yalanmada atmac teoriler ise makro lekli olarak g ve iktidar temelinde ki konularla ilgilidir. Snf, stat ve cinsiyet eitsizlikleri zerinde durur, tarihsel perspektife sahiptir ve sosyal politikalarn gelitirilmesine hizmet eder.

7. b 8. c

9. a 10. e

Sra Sizde 1 Yallk tanmmna ilikin bir yaklam da yaam dngs/lifecycle ya da yaam ak aamalar/lifestage kavram ile ilgili olandr. Orta yafl ya da yallk, (ocukluktan yetikinlie) roldeki deiiklii, fiziksel deiiklikleri ve dier toplumsal dnflm ekillerini (byk anne byk baba olmak) kapsayan toplumsal kategorilerdir. Yaam ak aamalar birbiri ardna gelen toplumsal roller btn olarak kabul edilse de aslnda olduka karmak bir kavramdr. Yaam ak ocukluktan yetikinlie ve nihai olarak lme kadar giden srete doas gerei biyolojik olduu oranda toplumsaldr. Hem kltrel farkllklardan hem de belli toplum tipleri iinde yaflayan insanlarn ekonomik ve siyasi koullarndan etkilenir. Sra Sizde 2 Modernleme sreci drt parametre tarafndan betimlenir; (i) tp teknolojisindeki gelimeler, (ii) bilim ve teknolojideki uygulamalar, (iii) kentleme ve (iv) rgn eitim. Tptaki gelimelerin toplumun yafllanmasna ola-

Sra Sizde Yant Anahtar

6. nite - Aile ve Yalanma

165

Sra Sizde 5 Birincisi genel salk sigortas ve emeklilik sigortas gibi uygulamalarla kamu sektrndeki sosyal gvenlik sisteminin tek bir at altnda toplanmasdr. kincisi gelir dalm dengesizliinin ve yoksulluun derinlemesi durumunda devletin sosyal yardm ve sosyal hizmet uygulamalarna arlk vermesidir. ncs ise sosyal yardm ve sosyal hizmet alannda gnll kurulularn faaliyetlerinin nemli lde artmasna ynelik almalardr.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar


Bengtson, Vern L. & Merril Silverstein (1993). Families, Aging, and Social Change: Seven Agendas for 21stcentury Researchers, (Der.). G. Maddox and M.P. Lawton, Focus on Kinship Aging and Social Change. New York: Springer Publishing Company Inc. s.15-38. Caron, C. (2005). Conceptual framework for community interventions in successful aging, Ottowa: Published Heritage Branc.Pdf: http://Proquest.uni.com Coser, L. (2010). Sosyolojik Dflncenin Ustalar. ev. H. Hlr-S. Toker- .Mazman, Ankara: De Ki Basm Yaym Ltd Dan, Zafer (2009). Kurumlarda Kalan YallarnYaam Kalitesi ve Bunu Etkileyen Faktrler: Ankara rneinde Bir Alan Aratrmas. Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Sosyal Hizmet Anabilim Dal, Yaynlanmam Doktora Tezi. DPT (2007). Trkiyede Yallarn Durumu, Yalanma Ulusal Eylem Plan. Ankara. Garner, D. J. (1999). Feminism and Feminist Gerontoloji, Journal of Women&Aging, Vol.11, No. 2/3, The Haworth Pres. Giddens, A. (2008). Sosyoloji. stanbul: Krmz Yaynlar. Giddens, A. (2000). nc Yol: Sosyal Demokrasinin Yeniden Dnfl. ev: M. zal. stanbul: Birey Yaynclk Grgn-Baran, A. (1995) Deien Toplumda Yalnn Yeri ve Aileii likileri, Sosyal Devlet Yaklamnda 2000li Yllara Doru Olgun Genlik Sempozyumu iinde. Ankara. A.. Ziraat Fak. Ev Ekonomisi Yksekokulu ve Yallar Koruma Dernei Ortak Yayn: Ankara, s. 39-54. Grgn-Baran (2001). Trkiyede Yallk Politikalarnn Sosyolojik Analizi, (Der: V. Kalnkara). 1. Ulusal Yallk Kongresi Kitab. Ankara: Yal Sorunlarn Aratrma Dernei Yaynlar. s.256-276. Grgn-Baran, A. (2004). Yallk Sosyolojisi, YALILIK. (ed. V. Kalnkara). Ankara: Odak Yaynevi, s. 35-57.

Grgn-Baran, A. Ve Dierleri (2005). Yal ve Aile likileri: Ankara rnei. Ankara: T.C.Baflbakanlk Aile ve Sosyal Aratrmalar Genel Mdrl. Grgn-Baran (2007). Baflarl Yalanma Modellerinin Sosyolojik Analizi (Der: V. Kalnkara). 1. Ulusal Yallk Kongresi Kitab. Ankara: Yal Sorunlarn Aratrma Dernei Yaynlar. ss. 236-245, Grgn-Baran, Aylin (2007a). Sosyolojik Adan Yalanma. GEBAM ve Trk Eczaclar Birlii Semineri, Geriatri ve Gerontoloji, Ankara: TEB Eczaclk Akademisi Yayn, s.147-153. Grgn-Baran, A. (2010). Yalanmann Sosyolojik Boyutu, Sosyal Devlete Ne Oldu? Sosyal Gvenlik ve Yallk Politikalar, Geriatri ve Gerontoloji. Ankara: GEBAM Yaynlar, s. 13-19. Gmfl, E. (2010) Trkiyede Sosyal Gvenlik Sistemleri: Mevcut Durum Sorunlar ve neriler SETA Analiz: Ankara Hablemitolu, fi. ve E. zmete (2010). Yal Refah. Ankara: Kilit Yaynlar. Hansson, R. O.&B.N. Carpenter (1994). Relationships in Old Age. New York: The Guilford Press. Harris, B. (2000). Old Age from Antiquity to Post-modernity isimli kitabn deerlendirmesi, Social History of Medicine, Vol.13(3): 555-582. Kalaycolu, S. Ve Dierlerinin (2003). Yallar ve Ya- l Yaknlar Asndan Yaam Biimi Tercihleri. Trkiye Bilimler Akademisi Raporu, Ankara. Marshall, G. (1999). Sosyoloji Szl. Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Matcha, D.A. (1997). The Sociology of Aging: A Social Problems Perspective. Boston: Allyn and Bacon. McHugh, K.E. (2000). The ageless self? Emplacement of Identities in Sun Belt Retirement Communities. Journal of Aging Studies, 14(1): 103-115. Meltzer, Bernard M. (2003). Meads Social Psycology, Symbolic Interaction. First Alta Mira Press. ORand, M.A ve J.C. Henretta (1999). Age and Inequality: Diverse Pathways Through Later Life. Oxford, England: Westview Press. Reinharz, S. (1986). Friends or Foes: Gerontological and Feminist Theory, Women Studies, Vol. 9, No. 5, pp.503-514, Printed in Great Britain. Rowe J. W., Kahn R.L. (1997). Successful Aging, Gerontologist, 37 (4) :433-440. Steinberg-Nichols, L., Junk, V.W. (1997). The Sandwich Generation: Dependency, Proximity, and Task Assistance Needs of Parents. Journal of Family and Economic Issues, 18(3): 299-326. Victor, R. C. (2005). TheSocial Context of Ageing. London: Routledge. (www.shcek.gov.tr/yasli.bakim.hizmetleri.aspx (09.05 2011)

7
Amalarmz

ALE SOSYOLOJS

Bu niteyi tamamladktan sonra; Salk ve Hastalk Sosyolojisi iinde yer alan kuramlar kullanarak aile ile ilgili tartmalar yapabilecek, Sembolik Etkileimcilik ve onun aile ve salk konusundaki grlerini zetleyebilecek, levselci Yaklam ve onun aile ve salk konusundaki grlerini zetleyebilecek, atmac Yaklam ve onun aile ve salk konusundaki grlerini zetleyebilecek, Beden Sosyolojisi ve onun salk konusundaki grlerini zetleyebilecek, Feminist Yaklam ve onun salk konusundaki grlerini ayrt edebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.

Anahtar Kavramlar
Kurum Salk ve Hastalk sosyolojisi Sembolik Etkileimcilik levselcilik atmaclk Beden Sosyolojisi Feminizm

indekiler
SALIK VE HASTALIK SOSYOLOJS FARKLI KURAMSAL YAKLAIMLAR

Aile Sosyolojisi

Aile ve Salk

Aile ve Salk
ALE VE SALIK (SALIK, CNSELLK VE REME)

AMA

Salk ve Hastalk Sosyolojisi iinde yer alan kurumlar kullanarak aile ile ilgili tartmalar yapabilmek.

Sosyolojinin temel inceleme alanlarndan birisi olan kurumlar, genel olarak kalplam davran rntleri eklinde tanmlanmaktadr. Aile, eitim, ekonomi, din, siyaset ve bofl zamanlar temel kurumlar olarak kabul eden bu bilim dal, son dnemlerde bu listeyi daha da genileterek salk (Henslin, 2008) ve orduyu (Kasapolu, 2010) da bu snamaya dahil etmitir. Salk olgusu ile ilgili en kapsaml tanm Dnya Salk rgt (1946) tarafndan yaplmaktadr. Bedenen, ruhen ve sosyal olarak iyi olma hali eklinde ifade edilebilen bu kavram, sosyolojinin nemli alma alanlar arasnda yer almaktadr. Buna ek olarak insan yaamnn temel unsurlarndan biri olmas nedeni ile salk, farkl disiplinlerin ilgi alanlarnda da yer almaktadr. Dier bir deyile, disiplinler aras bir nitelik gstermektedir. Ayrca, dier temel kurumlar gibi salk kurumu da, sosyoloji disiplini iinde farkl uzmanlk alanlarnn ortak buluma noktalarndan bir tanesidir. Bu nedenle aile ve salk balkl bu blmde ncelikle, salk sosyolojisi ve ona temel oluturan sosyolojik yaklamlar hakknda ksaca bilgi vermek olduka anlaml olmaktadr. Salk ve Hastalk Sosyolojisinin ilk rnei olarak kabul edilen Medikal Sosyolojinin 1940l yllarda ortaya ktn sylemek mmkndr. Bugn zellikle ngiltere ve Kuzey Amerika, bu alanda nemli almalar yapmaktadrlar. Kasapolu (1999)na gre, salk sosyolojisinde sklkla kullanlan kavramlarn Tpta Sosyoloji (sociology in medicine) ve Tbbi Sosyoloji (sociology of medicine) olduunu sylemek mmkndr. Sosyologlar tarafndan sosyoloji blmlerinde yaplan almalar tbbi sosyolojisi olarak kabul edilir; tp faklteleri ya da salk kurulularnda alan salk personelleri/uzmanlar ya da sosyologlar tarafndan yaplan almalar ise tpta sosyoloji olarak nitelendirilmektedir. Tpta sosyoloji kavramsallatrmas iinde, sosyologlarn salk personeline gre ikincil ve baml konumlarn gz nnde bulundurmak gerekmektedir. Salk ve hastalk olgular sosyoloji iin neden nemlidir? nsana iinde yaflad toplumsal gereklie dair her fley, sosyolojinin konusunu oluturmaktadr. Mills

Giri

168

Aile Sosyolojis i

Hamile kalmak gibi aile ii mahrem ya da zel konular olarak kabul edilen durumlar bile gnmzde giderek tbbi alan iinde ele alnmaya bafllanlmaktadr. Tp bebek uygulamalar, sperm bankalar, tayc annelik konularndaki tartma ve uygulamalar bu durumun canl rnekleri olarak kabul edilebilir. Buna ek olarak, hormonlarn durumuna ynelik yaplan testler ile kadnn hamile kalaca en uygun dnemin belirlenmesi; hamile kalndktan sonra srecin ve doumun doktor kontrolnde olmas da bu eilimin dier rnekleri arasnda saylabilir. Tm bu uygulamalarn kadnlar zerinden olmas, kadnn toplumsal cinsiyet rollerinin tbbi alanda da kabul edildiinin bir iareti olarak kabul edilebilir.

(1959), kamu sorunlar ve bireysel skntlar eklinde yapt ayrmda, birka kiiyi ilgilendiren bir durumun bireysel sorunlar dzeyinde ele alnabileceini ifade ederken, geni nfus kesimlerini etkileyen bir durumun da kamu sorunlar olarak kabul edildiini ve sosyolojinin ilgi alanna girdiini belirtmektedir (akt. Wallace ve Wolf, 2004). Salk ve hastalk olgular da bu duruma rnek olarak kabul edilebilir. Salk hizmetlerinden geni nfus kitlelerinin yararlanmamas, salk skandallar, politikalarnn yetersizlii, beden zerine kontroller, etiketleme (AIDS, engelliler, ruh sal vb.), dlama, ayrmclk, yaam kalitesi, medikalizasyon/tbbiletirme (normal kabul edilebilecek eitli durumlarn-hamilelik, menopoz, yafllanma gibi- btn ile tp alan iine dahil edilmesi), salk hizmetlerinin teknolojilemesi, salk profesyonelleri arasnda ayrmclk, yafllanma, hasta-salk personeli ilikisi, hastalk ynetimi, salk ve hastalk olgularnn ticarilemesi, alternatif tp gibi balklar da bu listeye eklemek mmkndr. Bu konular Salk ve Hastalk Sosyolojisinin ilgi alanna girmektedir. Tp disiplini alannda kabul gren ilk yaklam Biyomedikal Modeldir. Modern toplumun akl ve bilime verdii deerin bir yansmas olan bu model (Giddens, 2008:32), salk ve hastalk olgularn biyolojik unsurlara indirgemektedir. Farkl bir deyile, hormonlar, kan deerleri gibi biyolojik bileenler ile kiilerin salk ve hastalk durumlar ortaya konulabilmektedir. Bu yaklamda hasta, kii deil bir nesne olarak kabul edilmekte ve salk profesyonellerine baml olarak deerlendirilmektedir. Tbbi tedavi sreci sonunda hasta kii eski salna kavuflacaktr. Sklkla eletirilen bu yaklam gnmzde de bu eletirilere ramen yine de yaygn bir ekilde kabul grmektedir. 1970li yllarda ortaya kan bir dier yaklam ise, Biyopsikososyal Modeldir (Engel, 1977) Bu model, salk ve hastalk srelerinin, biyolojik unsurlara ek olarak, psikolojik ve sosyal eler tarafndan da belirlendiini ifade etmektedir. Krk yl akn bir sredir var olmasna ramen, daha yeni yeni bu yaklam deer kazanmaya bafllamaktadr ve bu durum biyomedikal modelin ne derece gl olduu hakknda bize ipucu vermektedir. 20. yy.dan itibaren hastalk olgusunda niteliksel deiimler gzlemlenmektedir. Akut hastalklar olarak kabul edilen ve hayati tehlikesi bulunan salgn, verem gibi hastalklar, gnmzde yerini arlkl olarak yaam kalitesini tehdit eden, yaflam boyu sren kronik hastalklara brakmtr. Kronik hastalk olgusu ise beraberinde hasta kiinin niteliinde deiimleri getirmitir. Biyomedikal modelin yetersizlii bu durumda daha netlemi, hasta yaknlar da hastalk ve salk olgular iinde yer almaya bafllamtr. Salk ve hastalk olgular zelinde yaflanan kavramsal deiimleri Nettleton (1995) flu ekilde ifade etmek mmkndr: Hastalk (disease) Hastane (hospital) Akut (acute) Bakm/iyiletirme (cure) Mdahale (intervention) Tedavi (treatment) Hasta (patient) Salk (health) Topluluk (community) Kronik (chronic) Koruma (prevention) Gzetim (monitoring) Bakm (care) Kii (person)

7. nite - Aile ve Salk

169

Buna ek olarak, salk kavram zerinde yeni bir paradigmadan da bahsetmek mmkndr(Castels, 1991den akt. Nettleton, 1995): Tehlikelilik (dangerousness) Riske gei Belirtiler (tbbi bakmn hedefi) Kiinin zellii Konu/zne klinii Epidemiyolojik klinik Doktor hasta ilikisi Uzmanlar/ekip ilikisi (teknoloji, uzmanlama) Teflhis ve tedavi birlikte Teflhis ve tedavi ayr Bakm ilevi bilirkii/expertise Mflteri deerlendirme (assess their clients) Hekimler zerk Hekimler idarecilerin ast Salk yneticileri Stratejist halinde Aile ve salk kurumlar daha nce de belirtildii gibi birbirlerinden ayr iki kurum deildir. Geleneksel elerin ar bast topluluk ya da toplumlarda, aile ve akrabalarn doumdan lme kadar tm yaam srelerinde gerekli olan bilgileri ve uygulamalar belirlediklerini ileri srmek yanl bir deerlendirme olmayacaktr. Modern tp bilimi ve teknolojinin gelimesi ile birlikte aile ve akrabalarn bu baflat rol, tp biliminin sorumluluuna girmitir. Tbbiletirme (medicalisation) olarak kavramsallatrlan bu sre, gnlk yaamn hemen hemen her boyutunda deneyimlenmeye bafllanmtr. Salk olgusundaki kavramsal deiimlerin neler olduunu tartnz
SIRA SZDE

Aile, Sosyal Destek ve Salk


Salk durumu ile ilgili olarak, ailenin de iinde bulunduu sosyal gruplarn nem- li bir bileen olduu olduka kabul gren bir grfl olarak karmza kmaktadr (Gabe ve ark.,2004). Bu nedenden dolay sosyologlar, sosyal destek (social support) kavram zerine ok sayda aratrmalar gerekletirmektedirler. Sosyal destek, kriz zamannda kiilerin bu sorunlarla bafl etmeleri konusunda yardmc olan farkl kaynaklar ifade etmektedir. Dier bir deyile kavram, genel olarak sosyal ilikileri ve sosyal iliki alarn kapsamaktadr ve kiiyi stresin ya da ona sebep veren farkl sorunlarn olumsuz etkilerinden kurtarmay hedeflemektedir. Bu noktada sosyal destek ile iyi olma hali ve algs arasnda pozitif ynde bir ilikinin varlndan bahsetmek mmkndr. Aile ve arkadafllar, sosyal destek konusunda ilk dereceden kaynaklar olarak karmza kmaktadr. Aldklar ya da algladklar sosyal destek seviyesi yksek olan kiilerin stres seviyelerinin dflk olduu ve salk durumlarnn dierlerine gre daha iyi olduu farkl aratrmalar (Quah, 2010) ile ortaya konulmutur. Sosyal destek, kiinin z gveninin ve z saygsnn artmas ynnde olumlu bir ileve sahip bulunmaktadr. Hastann iyilemesi srecinde olduka etkilidir. Btn bu olumlu etkilere ek olarak, sosyal destein olmad ya da dflk olduu durumlarda kiinin psikolojik ve biyolojik iyi olma halinde olumsuz gelimelerin yaflanld da farkl aratrmalardan (Wainwright, 2008; Quah, 2010) elde edilmitir. Sosyal desteklerin etkisi, sadece hastaln ortaya kndan sonras ile snrl deildir. Dier bir ifade ile sosyal ilikilerin sahip oldukla- r yaam tarz anlay ve alkanlklar- ki genel anlamda kltrel ve sosyal serma- ye bal altnda toplamak mmkndr- da salk olgusunu etkilemektedir. Spor yapmak, dzenli yemek, yediklerine dikkat etmek gibi kltrel bir mirasa sahip olanlarn salk durumlar dierlerine gre daha iyi seviyelerde olabilmektedir. Schmitt ve Schmitt (2008)e gre aile, sosyal hayatn zel bir alann oluturmaktadr ve bu alan iinde birincil ilikiler olarak kabul edilen yakn ilikiler ve ai-

170

Aile Sosyolojis i

le yeleri arasnda karlkl bamllk bulunmaktadr. Bu bamllk ilikisi zellik- le aile yelerinin sosyal ve biyolojik olarak varlklarn devam ettirebilmek asndan olduka nemlidir. Bu noktada salk olgusu da hem aile yelerinin hem de ailenin varln srdrlmesinde anahtar bir konumda bulunmaktadr. Dier bir deyile aile hem aile bireylerinin salkl olmalarn hem de neslin devamllnn salanmasnda ilevsel bir role sahiptir. Sz konusu ilevlerin yerine getirilmesinde ise zellikle kadnlarn ykmllkleri olduka fazladr. Geleneksel roller olarak da kabul edilen pratik ihtiya ve roller, kadnn aile yelerinin bakmndan ve neslin yeniden retilmesinden sorumlu olduunu ifade etmektedir. Sz konusu bakm, ideal olarak yelerin biyolojik, psikolojik ve sosyal olarak salkl olmasn kapsamaktadr. Bununla birlikte pratikteki bakmn biyolojik boyuta arlk verdiini unutmamak gerekmektedir.

Salk ve Hastalk Sosyolojisi ile lgili Farkl Sosyolojik Yaklamlar: Sembolik Etkileimcilik ve Salk

AMA

Sembolik Etkileimcilik ve onun aile ve salk konusundaki grfllerini zetleyebilmek.

Salk ve Hastalk Sosyolojisinde, Parsons ve yapsal ilevselciliin etkinliliini azaltan ilk sistemli yaklam Sembolik Etkileimcilik olarak kabul edilmektedir. nemli temsilcileri arasnda Herbert Mead ve Herbert Blumerin bulunduu bu yaklama gre sosyal gereklik, paylalan sembollerin anlam temelinde gerekleen bireyler aras etkileim zerine infla edilmitir. Kii, durumlar deerlendirme ve yorumlama sreci sonucunda karar verme ve eylemde bulunma kapasitesine sahiptir. Bu yaklamn savunucularna gre salk, salk algs ve kavramsallatrmas kltrel bir infladr.
Tablo 7.1 Sembolik Etkileimcilik ve Salk (Kasapolu, 2010:103) zellikler Salk ve hastalk nesnel olarak tanmlanamaz Salk ve hastalk onu tanmlayana gre deiir Salk ve hastalk bir infladr Bu infla srecinin incelenmesi nemlidir rnek Kltrden kltre deitii iin tek bir salk hastalk tanm yaplamaz Farkl kltrler iinde yaflayanlar durumlarn salkl ve hastalkl olarak tanmlamada farkllarlar Sonu olarak neyin salk, neyin hastalk olduu kltrel olarak infla edilir Toplumsal gerekliin hastalk olarak infla srecinin nasl olduunu anlamak nemlidir

1980lerden itibaren ise, Sembolik Etkileim, Salk ve Hastalk Sosyolojisi iindeki etkinliliini greli olarak kaybetmeye bafllamtr. zellikle, kk gruplar ile almay olanakl klan bu yaklam, geni toplumsal lekleri kapsayacak ekilde genelletirilememesi nedeni ile kstl kalmtr. Bununla birlikte bu yaklam, duygular sosyolojisi gibi yeni bir alma alannn ortaya kmasna neden olmutur. Sosyal faktrler ve duygular arasnda balant kurmaya alan bu yeni alan, duygularn sosyal iliki ya da durumlara yant olarak verildiini ifade etmektedir. Sembolik Etkileimcilik yaklam ats altnda yer alan bir dier yaklam ise Etiketleme Teorisi (Labelling Theory) dir. Cockerham (2010) bu yaklamn temelinde kiinin bir kere bakalar tarafndan etiketlendiinde, farkl durumlarda yeni-

7. nite - Aile ve Salk

171

den etiketlenmesinin olduka yksek bir durum olduu iddias yer almakta demektedir. Farkl bir deyile etiketlenmi bir kiiye kar toplumun geri kalanlarnn tutum ve davranlar, etiketlendii duruma paralel olarak gerekleir ve bylelikle bu etiketlenme yeniden retilmi olur. Etiketleme kavram ile sklkla kartrlan bir dier sosyolojik kavram ise Damga (Stigma)dr. Goffman, bu kavram, aamal olarak ele almaktadr: ilk olarak normatif ereveden birincil bir sapma sz konusudur. Daha sonra bu sapmaya ynelik olumsuz nitelikteki toplumsal tepki ortaya kar ve son olarak da bu olumsuz duruma kar sapma eylemini gerekletiren kiinin tepkisi geliir. Normatif ereve ile Goffman, infla sreci sonunda oluan topluluun baskn kltrn ifade etmektedir (Quah, 2010). Yorumlayc sosyolojinin nemli isimlerinden biri olan Goffman, salk ve hastalk sosyolojisi zerine uzmanlamamasna ramen zellikle stres, akl sal ve akl hastalar ile ilgili pek ok arafltrma gerekletirmitir. Akl hastaneleri, okul, hastane gibi btncl kurumlar aracl ile kiilerde yeni kimliklerin infla edildiini ileri srmektedir. Ona gre, doktorhasta etkileimi sonunda kii hasta olduunu kabul etmek durumunda kalmaktadr.

Sembolik Etkileimcilik, Salk ve Aile


Sembolik Etkileimcilik kuramnn Salk ve Hastalk Sosyolojisindeki uygulama alanlarndan bir tanesi, irrasyonel olarak kavramsallatrlan eylemlerin (zellikle hasta davran) incelenmesidir. Blackburn ve Graham (1993)n, sigara ien dflk ekonomik seviyedeki anneler zerine yapt aratrmann sonularna gre, kadnlarn bu eylemlerinin iki adan irrasyonel olduu ortaya kmaktadr. Ekonomik olarak verdii skntya ek olarak, ocuklarnn yannda sigara ierek onlarn salklarn da tehlikeye sokan annelerin bu davran, bununla birlikte eylemi yapan kadnlar iin bir anlam ifade etmektedir. Sigara ierek psikolojik olarak rahatlayan kadnlar bylelikle kendi anlam dnyalarnda bunu meflrulatrmaktadr. Burada Weberin zsel rasyonalite kavramn grmek mmkndr. Sosyal inflac perspektif, hastalklarn sosyal ilikiler iine derin bir ekilde yerletiini vurgulamaktadr. Hastalk olgusunun kltrden kltre deimesi bu durumun bir gstergesi olarak kabul edilebilir. Baz kltrlerde akl ve ruh hastalklarnn toplum iinde greli olarak daha kolay kabul edilmesine karlk, bazlarnda bu sorunu yaflayan kiilerin deli olarak damgalanmas sz konusu olabilmektedir (Kasapolu, 2010: 102). Zayk, fit olmak, salkl yaam, salkl bireyler gibi kavramsallatrmalar, toplumdan topluma kltrden kltre farkllklar gsterebilmektedir. Kilolu bebeklerin daha salkl olarak kabul edildii toplumlarn varlna ek olarak tersini kabul eden toplumlar da bulunmaktadr. Bu rnekler, salk ve hastalk kavramlarnn sosyal olarak retildiine iyi rnek olarak verilebilir. Damgalama ile ilgili olarak ise, kadnlarn psikolojik rahatszlklara daha eilimli olduu ynndeki grleri rnek olarak vermek mmkndr. Kadnlara zg bir hastalk olarak kabul edilen histeri (Holmes, 2009) 19.yy.da, kadnlarn kamusal alana kmasn engelleme ynndeki ideolojik bak as ile tbbi bilginin bu alanda kullanlmas, sosyal ilikilerin tp aracl ile ynlendirilmesinin tipik bir rneini oluturmaktadr. Sz konusu dnemde kadn ve erkekler beyin faaliyetleri asndan farkl olarak alglanmakta ve kadnn geleneksel rolleri ile bedensel zellikleri (beyin de dahil) zdeflletirilmektedir. Kadnn eitim ve alma hayatna girmesi onun kapasitesinin zorlanmas anlamna gelmekte bu nedenle yaflad gerilim histeriye neden olmaktadr.
Rawlins (2006), toplumlarda kadnlarn salk ile ilgili sorunlara kar daha eilimli olduu ynnde bir grfln yaygnln kabul etmekle birlikte, baz durumlarda kadnlarn her zaman salkl ve gl olmas gerektiinin nemsendiini ifade etmektedirler. Cinsiyet rolleri ile balantl olan bu beklentilerin kadnlar tarafndan da iselletirildiini ifade eden yazar, bu zelliklere sahip kadnlarn kendilerinde hasta olma hakk bulunmadna inandklarn ve ailelerinin bakm iin aba gsterdiklerini ileri srmektedir.

172

Aile Sosyolojis i

Salk ve Hastalk Sosyolojisi iindeki sosyolojik yaklamlarn tarihsel geliimini incelerken ncelikle ilevselci ya da yapsal ilevselci yaklamdan da bahsetmek gerekmektedir. levselci yaklam, toplumu yaflayan bir organizma olarak kabul etmektedir. Temel kavramlar arasnda uyum ve denge ilk sralarda yer almaktadr. Her kurumun bir ilevi (toplumun belirli ihtiyalarn karlamak gibi) bulunmaktadr. Bireyin topluma sorunsuz bir ekilde uyum gstermesini salamak temel ilev olarak kabul edilmektedir. Bu ilevlerin yerine getirilmesi, toplumsal dzenin devam etmesini salamaktadr. Temel hedefi bu uyumun ve dzenin srmesi olan ilevselci yaklamda Kasapolu (2010)nun da belirttii gibi aile ve evlilik gibi kurumlarn varl byk nem tamaktadr. Kiilerden ziyade bu kurumlarn varlklar esastr. Bu yaklamn salk ve hastalk olgular hakkndaki temel grlerinin amac, hastann doktora tabi olmasn salamaktr. Bu uyumu salamada etkili olan g eitleri ile ilgili olarak French ve Raven (1965ten akt. Kasapolu, 1999) tarafndan gelitirilen snamay da kullanmak mmkndr: Zorlayc g: Ceza korkusuna dayanr. Burada alglanan ceza nemlidir. dllendirici g: dl beklentisi yaratma temeline dayanmaktadr. Burada Kiilerin davranmaktan ziyade eylemde bulunduklarn da alglanan dl nemlidir. gstermek amac ile hasta Uzmanlk gc: Etkileyen kiiye stn bilgi ve yetenek atfedilmesinden kayrol kavramn gelitiren Parsons (1951)a gre naklanmaktadr. Uzman kiinin verdii bilgiler, dierleri iin bilgiye pratik bir flekiilerin hasta olma ya da kilde ulama imkan vermektedir. Doktorun sylediklerini yapmak bu duruma rolmama konusunda nek olarak verilebilir. seenekleri vardr. Dier bir deyile, kendi rzalar ile Sevgi ve zdeim gc: Gc kullanan kiinin kiisel zellikleri temelinde, hastalk srecine girerler. kardaki kiinin algsna dayanmaktadr. Dier bir deyile doktorun, hastann kenHasta roln kabul etmeleri bu srecin sonu olarak kabul disi tarafndan sevdii kiilerin yerine konulmas sz konusudur. Bu durum ise, edilir. Kiilerin eylemde hastann doktorun nerilerini dikkate almasna neden olabilmektedir. bulunmak iin tercih haklar bulunmaktadr. Kiiler hasta Meflru g: Meflru olmasndan kaynaklanan gtr. Ataerkil sistemde kadnn olmaya karar verebilirler. Bu kocasna itaat etmesi, meflru olan davranlar yerine getirmesi anlamna gelir. durum ise Parsons iin nemli bir soruna yol Bilgi gc: Taraflarn birbirlerini sahip olduklar bilgi aracl ile etkilemeleriamaktadr: kiiler gnll dir. Bu noktada uzmanlk gc ile benzerlik gsterdiini ileri srmek mmkndr olarak hasta olmaya karar Bu yaklam iinde ncelikle anlmas gereken isimlerden bir tanesi, Talcott verebilirler ve bu durumda sapkn bir ekilde sosyal Parsons (1951)dur. Ona gre, adafl toplum kapitalist olarak kavramsallatrlmahayatn gereklerini yerine maldr. Modern toplum olarak kabul ettii bu toplumsal oluum kapitalist ekonogetirmeden kaabilirler. Bu durum en u rnekte, sosyal miyi iermekle beraber kapitalist olmayan sosyal unsurlar da barndrmaktadr. yaamn olumamasna bile Bunun en iyi rnei tpta grlmektedir. Tp profesyonelleri fedakarlk iinde, etik neden olabilmektedir. Bunu engellemek iin hastann kurallar erevesinde almaktadrlar ve bu durum ekonomik kayglardan uzakhaklar ve grevleri arasnda tadr. Buna ek olarak, Parsons, hastaln salt biyolojik bir olgu olarak kabul edilayrm yapar (akt. White, 2002). mesine kar bir duru sergilemektedir. Bununla beraber hasta olmann, hasta rolne girmeyi ve tp profesyoneli tarafndan kontrol edilmeyi gerektirdiini ifade etmektedir. Genel olarak Parsons (1951)un yaklamnn Marksist bak asna alternatif olarak ortaya konulduu ileri srmek mmkndr. atmadan ziyade bir araya gelmeyi salayacak unsurlara vurgu yapmaktadr. Sosyal yaamn btn ile ekonomik temelli olmas durumunda, Durkheimin dedii gibi kiilerin kendi karlarn maksimize etme giriiminde bulunacaklarn ve bunun sonucunda ise dayanmann ortadan kalkacan ileri srmektedir. Ancak, sosyal hayatta durum bu ekilde deildir. Tp bunun en iyi rneidir. Toplum, rollerini yerine getiren eit-

Salk ve Hastalk Sosyolojisi ile lgili Farkl Sosyolojik Yaklamlar: levci Yaklam ve Salk

7. nite - Aile ve Salk

173

li aktrlerden olumaktadr. Bu aktrlerin rolleri yerine getirmede, insani duygular nemlidir. Bu sralamann genel deerlendirmesinde, doktorlarn i adamlarndan farkl olduunu, hastalarn mflteri olarak deerlendirmediklerini ileri srmektedir (akt. White, 2002).
Doktorlar mesleki pratiklerinde evrensel bir nitelik gstermektedirler. deal olarak, hastann snfsal, etnik, toplumsal cinsiyet, din vb. zellikleri arasnda ayrm yapmazlar Doktorlar ntrdrler. Doktorlar topluluk ve toplumun iyilii iin almaktadrlar. Doktorlar bedensel ilevler zerine uzmanlamlar, dier etmenleri dikkate almamaktadrlar. Tablo 7.2 Tbbi Meslein zelikleri

Parsons(1951), bireylerin pasif varlklar olmadn, farkl bir deyile davranmaktan ziyade eylemde bulunduklarn ifade etmektedir. Bu grflten yola karak, salk ve hastalk sosyolojisi iin nemli olan bir katkda bulunmutur. Hastalk, biyolojik unsurlara indirgenemez. Byle olsa, hasta olan kiinin iyilemek iin yapabilecei ok az fley vardr demektedir. Burada Weberden etkilenerek, insann yorumlama yeteneini nemsemekte ve hastalk ve salk olgularnn sosyal, politik ve ekonomik boyutunu da ortaya karmaya almaktadr. Bunu yaparken zellikle tbbn bilimselliini sorgulamaktadr. Byler vb. aracl ile iyileen (burada psikolojik faktrleri de ihmal etmemek lazm) kiileri rnek verir (akt. Cockerham ve Schambler, 2010).
Hasta olmak, rollerden uzaklamann meflru bir yoludur Kendi sorumluluklarndan serbest olma anlamna gelir. Kendi kendine iyileemezsin Bununla birlikte iyi olmay istemelisin Uzman yardm aramalsn Tablo 7.3 Hastann Hak ve Sorumluluklar: Hasta Rol

Kii, meflru bir ekilde hasta olarak tanmlandnda hasta olmaktadr, hasta rolne girmektedir. Bu durum doktorun meflru gc ile balantldr. French ve Raven tarafndan gelitirilen g eitlerini rnekler ile aklaynz
SIRA SZDE

levselci Yaklam, Salk ve Aile

AMA

levselci Yaklam ve onun aile ve salk konusundaki grleri- ni zetleyebilmek.

Uyum zerine vurgu yapan levselci Yaklam, toplumun temel kurumlarndan olan ailenin devamlln hedeflemektedir. yelerin statleri ve rollerine uygun olarak davranmalar durumunda sz konusu dzenin salanmasnn mmkn olduundan bahsetmektedir. Bireyin toplumda igal ettii yer olarak tanmlanan statnn gerekleri ise rollerdir ve aile yeleri olarak kadn, erkek ve ocuklar bata olmak zere dier kiilerin toplum tarafndan kendilerinden beklenen rollere uygun olarak davranmalar gerekmektedir. Her ne kadar mekansal ve zamansal farkllklar olsa da genel olarak bu rollerin evrensel bir nitelik gsterdiini sylemek mmkndr. Ataerkil deerlerin iselletirildii toplumlarda hane reisi olarak kabul edilen erkek, ailenin geimini salamak ile birinci derecede sorumludur. Kadn ise aile yelerinin bakmn stlenmektedir. Bu bakm, zellikle biyolojik salk zerine vurgu yapmaktadr. Aile yelerinin statlerinden kaynaklanan rolleri

174

Aile Sosyolojis i

yerine getirmemesi durumunda ise anomi ortaya kmaktadr. Bununla birlikte, her aile anne, baba ve ocuklar ile yakn akrabalar olarak kabul edilen dier byklerden olumayabilir. Paralanm aile ya da tek ebeveynli ailelerin de says gnmz toplumlarnda giderek art gstermektedir. Bu noktada, toplumsal cinsiyet (gender) temelinde yaplan hane ii iblm farkllaflabilmekte, kadnn hane reisi olduu ailelerde kadn bakm sorumluluuna ek olarak, ekonomik kaynaklarn salanmasn da stlenebilmektedir. Bylesine ar yk ile kar karya kalan kadnlarn salk durumlar da bu koullardan olumsuz olarak etkilenebilmekte; bu olumszluk ise organik ba ile birbirlerine balanm olan dier aile yelerini etkileyebilmektedir. Toplumsal cinsiyet zerinden yaplan bir deerlendirmede Bat toplumlarndaki kadnlarn ortalama mrlerinin erkeklere nazaran daha yksek olduunu ifade eden Gabe ve ark. (2004), bununla birlikte, yine kadnlarn hastalk oranlarnn erkeklerinkinin ok stnde olduunu gzlemlemilerdir. Bu elikinin aklamas ile ilgili olarak ise yine ayn otoriteler, kadnlarn hastane gibi resmi salk kurumlarndan yardm alma konusunda erkekler ile kyaslandnda daha istekli olduklarn belirtmilerdir. Kasapolu(2010)nun da belirttii gibi, toplumda erkeklerin daha gl ve salkl olmalar beklenmekte ve hastalkl ya da zayf olmann daha fazla kadnlar ile zdeflletirildii grlmektedir. Byle bir deerin varl ise, kadnlarn tbbi yardm alma konusunda daha fazla istekli olmalarn ve giriimde bulunmalarn desteklemektedir. Buna ek olarak, kadnlarn dourganlk zellikleri de onlarn daha fazla tbbi mdahaleye maruz kalmalarna neden olabilmektedir (Kasapolu, 1999). Toplumsal cinsiyet zerinden yaplan rol ayrm ve bunun salk olgusu ile ilikisini ele alrken Lee ve Frayn (2008), erkekler zerindeki geleneksel deerlerin basksnn toplumun salk dzeyini geriye ektiini ileri srmektedirler. Dier bir deyile erkeklerin tbbi yardm alma konusunda olumsuz tutum ve davran sergilemeleri nedeni ile hem kendilerinin hem ailelerinin hem de toplumun genelinin salk seviyesinde azalma yaflanmaktadr. Aile, akrabalk ve dayanma zerine ngilterede yaplan aratrmalarda (Wheelock ve Jones, 2002; Gray, 2005; Hansen, 2005), alan annelerin evdeki sorumluklarn zellikle ocuklarn bakmn salamada kendi annelerinden yardm almay tercih ettikleri ortaya kmtr. Trkiye gibi geleneksel balarn greli olarak daha gl olduu toplumlarda yaygn olan bu uygulama, bireyselciliin arlkl olarak deneyimlendii Bat toplumlar iin yeni bir olgu olarak kabul edilmektedir. Sz konusu bu aratrmalarda, akrabalk iliki alarnda bir farkllamann bu eilimi ortadan kaldrabilecei ynndeki grlerin rtlmfl ve alan annelerin srarl bir ekilde ocuklarnn bakm konusunda akrabalarndan destek almay tercih ettikleri sonucu kmtr (akt. Charles ve ark.,2008). Salk ve hastalk olgular ile aile arasnda dorusal bir iliki kuran Schmitt ve Schmitt (2008), ailenin salkl olmaya vurgu yaptn ve nemsediini; buna karlk aile bireylerinin salkl olmasnn aile kurumunun devamlln saladn ifade etmektedir. Aile yelerinden birisinin hasta olmas durumunda dier yeleri de bu durumdan maddi ve manevi olarak olumsuz etkileneceklerdir. Aile yeleri tarafndan salanan sosyal destek, salkl ailelerin olumas ve varlklarn devam ettirmelerinde nemli ilevlere sahiptir. Bununla birlikte, aile ii uyumsuzluk ve atmalar, sosyal destek mekanizmalarna nazaran salkl olma durumu zerinde daha fazla etkili olmaktadr ve sal olumsuz etkilemektedirler. Kronik hastalklara sahip olan aile bireylerinin, yal aile yelerinin bakm konusunda da ailedeki dier kiiler tarafndan salanan sosyal destek nemli ilevlere sahip bulunmaktadr.

7. nite - Aile ve Salk

175

Medeni durum ile salk arasnda iliki kurmaya alan almalarn (Stolzenber ve Waite, 2005) byk bir ksmnda, evli kiilerin bekar ya da dul olanlara nazaran daha salkl olduklar ortaya kmtr. Bununla birlikte, evli kiilerin de kendi aralarnda homojen bir grup olmadn belirtmek gerekmektedir. Dier bir deyile, evlilik sresi, toplumsal cinsiyet, ocuk sahibi olup olmama, yafl gibi demografik faktrlere bal olarak salkl olma dzeyinde farkllklar gzlemlenebilmektedir.

atma teorisi, toplumun birbirleri ile atan karlara sahip gruplardan olutuunu ileri srmektedir ve kar atmasnn znde, baz gruplarn dierlerine gre daha az kaynaklara ulaflabilmesi yatmaktadr. Bu bak as, salk ve hastalk kavramsallatrmalarnda, bireyin kontrol dnda yer alan sosyal, politik ve ekonomik etmenlere vurgu yapmaktadr (Kentsel alanlardaki fiziksel yaplanmalar, evre kirlilii, salk hizmetlerinden faydalanamama, fast food kltrnn yaygnl bu etmenlere rnek olarak verilebilir). atmac Yaklama gre hastalk ve salk durumlarnn belirlenmesinde sosyal snf en nemli etkendir. Hastalk, yapsal, ekonomik ve politik gelimeler ile balantldr. Dier bir deyile salk ve hastalk ekonomik sistemden bamsz deildir. Bu ekonomik sistem bireylerin salk ve hastalk durumlar zerinde temel belirleyendir (Adak, 2002). atmac Yaklam iinde yer alan Marksist analize gre tp meslei, ii snfnn kontrol edilmesinde kullanlan bir ara olarak kabul edilmektedir. Tbbi bilgi ve teknolojinin kapitalizmin iki ayn grnm olduunu ifade eden Navaro (1983), bu nedenle tp uygulamalarnn snfa dair nyarglardan, daha genel olarak kapitalizmden ayrlamayacan belirtmektedir. Saln kresel kapitalizm nedeni ile eit dalmadn da grlerine ekleyerek Navarro (1976dan akt. Kasapolu, 2010), saln veya tbbn sermaye tarafndan igalinin drt gstergesini flu ekilde sralamaktadr: Tp, artk bireysel doktor-hasta ilikisi olmaktan karak irket mant ile ynetilir hale gelmitir. Biyomedikal model ve uzmanlama kanlmaz olarak hiyerarik bir yap oluturmutur. Tp bir endstri haline dnfltnden ilalar ve tbbi tehizatlarn retim ve bakm ok byk bir istihdam alan oluturmaktadr. Hekimler iilemitir (proleterlemitir), hastane yneticileri hekimlerden daha st kademede almaya bafllamtr Sosyoloji literatrndeki temel eitsizlik alanlar da atma olgusunun gzlemlendii birimler olarak kabul edilebilir. Snf temelli eitsizliklere ek olarak, toplumsal cinsiyet, etnisite ve yafl (zellikle yallar) alanlarnda gzlemlenen eitsizliklerin salk ve hastalk kavramsallatrma ve uygulamalarnda rneklerini grmek mmkndr. Genel olarak atma teorisinin, salk reformu politikalar, tp profesyonelleri, sigorta irketleri, ila irketleri, salk hizmetlerine ulamada eitsizlik, alan snf sal, alma ortam (ki burada alma evresi sadece i yaplan alan deil alanlarn yaam alanlarn da kapsayabilir), doktor-hasta ilikisinde kapitalist ideoloji gibi konularn ele alnmasnda olduka uygun bir zemin salayaca ileri srlebilir.

Salk ve Hastalk Sosyolojisi ile lgili Farkl Sosyolojik Yaklamlar: atmac Yaklam ve Salk

176
Tablo 7.4 atmac Yaklam ve Salk (Kasapolu, 2010:101)

Aile Sosyolojis i

zellikler Saln tekellemesi (monopoly) Saln profesyonellemesi Saln metalamas Salkta eitsizliin artmas

rnekler Belirli okullardan mezun olanlarn, erkeklerin salk yasalarn ve uygulamalarn belirlemesi Topluma ve insanla hizmet yerine, kendi karlarn dflnen mesleklere dnmesi Kamu hizmeti yerine piyasada yksek fiyatlara satlan gl bir i sektrne dnmesi Paras olan zenginlerin daha fazla yararland bir hizmete dnmesi Hastalarn anlayamayaca ekilde hekimler tarafndan yazlan ve ancak eczaclarn okuyabildii reetelerle ilemlerin grlr hale gelmesi

Denetimsiz ve sekinci hale gelmesi

Aile, Salk ve atmac Yaklam

AMA

atmac Yaklam ve onun aile ve salk konusundaki grleri- ni zetleyebilmek.

zelikle toplumsal cinsiyet temelinde gerekleen eitsizlikler, aile ve salk tartmalarnn ilgi noktasn oluturmaktadr. Schmitt ve Schmitt (2008), ailenin sosyal yaamn zel alan olarak kabul edildiini ve bu alan iinde yeler arasnda karlkl bamllk ilikisinin var olduunu belirtmektedir. Ancak, bu karlkl bamllk, her zaman eitler arasnda gereklememektedir. Kadnn toplumun genelinde var olan erkee gre ikincil konumu, hiyerarik bir yaplanmay iaret etmektedir. Kadnn erkee gre alt kademede yer almas, ona ve ocuklarna ynelik olan her trl iddet ve kstlamann da toplumun byk bir ksm tarafndan meflru kabul edilmesine neden olabilmektedir. Boanma ya da lm nedeni ile tek ebeveynli olan ailelerde ise, ocuklarn bakm nemli bir sorun olabilmektedir. Ekonomik olarak alt seviyelerdeki bu tr aileler, ocuklarn salk ve bakm iin gerekli olan kaynaklarn temininde nemli engeller ile karlamaktadrlar. Bu bamllk ilikisinin bir dier gstergesi olarak ise genel sigorta ile ilgili uygulamalardan bahsetmek mmkndr. Doyal ve Pennel (akt. Adak, 2002) kapitalizm aracl ile kiilerin kendilerine ve salklarn nasl yabanclatklarn tartmaktadrlar. fl ortamnn bireyi dlamas, onun ihtiyalarn gz ard etmesi, kadn ve erkek olmak zere alanlarda hoflnutsuzluk, genel duyumsamazlk yaratmaktadr. Bylelikle, kiinin bedensel salna ek olarak zihinsel salna da olumsuz etkilerde bulunmaktadr. zellikle, kapitalizmin emek ihtiyac, kadnlarn hem evde hem de ev dnda almasna neden olmaktadr. Bu durum ise kadnlarda yksek anksiyete ve depresyona ek olarak bedensel skntlara da yol amaktadr. Ekonomik, politik, sosyal, hukuksal ve kltrel boyutlarda gzlemlenen eitsizlik olgusunun aile sal zerine etkilerinin deneyimlendii alanlardan bir tanesi de anne ve bebek lmleri olarak kabul edilebilir. Gelimekte olan lkelerde anne ve bebek lmleri nemi bir sorun olarak etkinliliini srdrmektedir (Gabe ve ark., 2004). UNICEF (2011), bu lkelerdeki kadnlar arasnda sanayilemi lkelerdeki hemcinslerine oranla 300 kat daha fazla lm olaylarnn yaflan-

7. nite - Aile ve Salk

177

dn belirtmekte ve bu lm orannn azaltlmasnn olduka basit teknikler ile mmkn olacan ifade etmektedir. Bununla birlikte, bu nlemlerin hayata geirilmesi konusunda ekonomi, politika ve kltr kkenli ok sayda engelin var olduunu ileri srmek mmkndr. Trkiyedeki anne, bebek ve ocuk lmleri ile ilgili istatistikleri tartnz 2010 ylnda UNICEF tarafndan New Yorkda yaplan kadn ve ocuk lmlerinin azaltlmas amal toplant sonularna gre, Sahara alt ve Gney Asya lkeleri bata olmak zere dnyadaki 68 lkenin yarsndan fazlasnda kadnlar, eitim grmfl ve uzman olan salk personeli olmadan doum yapmaktadr. Salk- l koullarda ve uzman kiilerin kontrolnde gereklemeyen doum olaylar ne- deni ile anne ve bebek sal ciddi riskler ile kar karya bulunmaktadr. Buna ek olarak, bebek ve ocuk geliimi sreci iinde yeterli beslenme imkanlarndan yoksun olma nedeni ile nemli salk sorunlarnn yafland bilinmektedir. Tm bu olumsuz gelimeler, kresel lekteki bir eitsizliin yansmalar olarak kabul edilmektedir (UNICEF, 2010). Aile ve salk konusunda atmac Yaklam iinde yer alacak gruplardan bir dier ise yal nfus tur. Her ne kadar, ila sektrnde olumlu ynde yaflanan gelimeler sz konusu olsa ve zellikle gelimi lkelerde kronik hastalklarn kontrolnde bir ilerleme gzlemlense de (Schmitt ve Schmitt, 2008), bu ilerlemeleri kresel lekte yaflanan bir durum olarak ele almak mmkn deildir. Buna ek olarak, emeklilik sisteminin ve salk sigortasnn gelimi ve gelimekte olan lkelerde nemli sorun olduunu ileri srmek mmkndr. Bu durumda, aile tampon kurum (Kray, 1964;2000) olarak araya girmektedir. Trkiyede yal nfusun durumunu ksaca tartnz
SIRA SZDE SIRA SZDE

Salk ve Hastalk Sosyolojisi zelinde, bedenin ilgi oda olmasnn arkasnda yatan nedenlerden bir tanesi, temel kavramlar olan salk ve hastalk olgularnn beden zerinden tanmlanyor olmasdr. Salkl olmak iin yaplmas gerekenler, alma yaam ve beden sal, fitness, zayama ilalar, sigara kullanmama, alkol kullanmama gibi tartma ve uygulamalar bu duruma rnek olarak verilebilir. Nettleton (2001) salk ve hastalk sosyolojisi iin beden olgusunun bir baka nemini, biyomedikal modelin beden zerinden iktidar alann oluturmasnda araclk yapmas ile ilikilendirmektedir. Buna ek olarak, tbbn teknolojilemesi, sosyal yaamn tbbiletirilmesi sreleri de beden zerine younlamaktadr. Tbbn teknolojilemesi ve beden zerindeki yansmalarna rnek olarak, plastik operasyonlar, organ nakillerini vermek mmkndr. Sosyal yaamn tbbiletirilmesi ve beden zerindeki yansmalarna en gzel rneklerden bir tanesi kadn ve onun biyolojik yeniden retim kapasitesi rnek olarak verilebilir. Burada snrlarn nasl bulanklatna dikkat ekmek gerekir: tp bebek uygulamas, tayc anne uygulamas, erkeklerin hamile kalmas, anne karnnda bebein salk durumuna mdahale edebilme vb. teknoloji ve tbbiletirme arasndaki snrn belirsizliine iaret eder. Tm bu gelimeler beraberinde etik tartmalar da getirmektedir.

Salk ve Hastalk Sosyolojisi ile lgili Farkl Sosyolojik Yaklamlar: Beden Sosyolojisi ve Salk

178

Aile Sosyolojis i

Beden olgusunun sosyoloji ile tanmasna etkili olan toplumsal deimeleri flu ekilde ele almak mmkndr (Nettleton, 2001): 1. Kadnlarn, kendi bedenleri zerinde daha fazla hak iddia etmeleri. Salk ve hastalk sosyolojisi bakmndan ise tbbi mdahalelere kadn bedeninin erkek bedeninden daha fazla ak olmas ve bunun tesinde tbbin erkek egemen ideoloji ile sk iliki iinde olmas bu eletirinin arka plannda yer alr. 2. Daha nce de bahsedilen tbbn teknolojilemesi ve zellikle kadn bedeni zerindeki etkisi. 3. Nfusunu giderek yafllanmas ve buna bal olarak bu nfusun bedensel sorunlarnn zm iin yaplan almalar ya da tenazi hakk zerine tartmalar bu madde ile balantl olarak deerlendirilebilir. 4. Tketim toplumu. reten bedenler artk tketen bedenler olarak karmza kmaktadrlar. 5. AIDS zelinde, hastaln zm iin ciddi anlamda bir fleylerin yaplamamas tbbi teknolojinin snrlarn ortaya koymaktadr. 6. Son olarak ise etik tartmalar ele almak gerekir. Yaam hakk, lme hakk, bedenin zerinde sz syleme hakk gibi.

Beden zerine Grler

AMA

Beden Sosyolojisi ve onun salk konusundaki grlerini zetleyebilmek.

Bu konu zerindeki tartmalar iki balk altnda ele almak mmkn: naturalistik aklamalar ve sosyal inflac aklamalar. Son dnemlerde ise inflac perspektif iinde de saylabilecek olan fenomenolojik yaklam da etkili bir ekilde bu alanda kullanlmaya bafllanlmtr (Nettleton, 2001): 1. Naturalistik perspektif: Onsekizinci yzylda ortaya kan bu yaklam, gnmz Bat syleminde etkin olarak varlna devam etmektedir. nsan eylemleri ve ilikileri, biyolojik unsurlar aracl ile aklanabilir. Dier bir deyile bedenin zellikleri eylem ve ilikilerde baflattr. Sosyobiyoloji, bu perspektif iinde yer alan bir disiplin olarak karmza kar. nsan eylemleri ve sosyal ilikileri, biyolojik, genetik ve evrimsel olarak belirlenmitir. Farkllklar, biyolojik farkllklarndan kaynaklanr (kadn ve erkek rneinde olduu gibi). Asabi olmak, zeki olmak, homoseksel olmak biyolojik farkllklardan kaynaklanmaktadr. 2. Sosyal nflac Perspektif: Fiziksel bedenin algs, sosyal beden aracl ile olmaktadr. Dier bir deyile beden fiziksel olarak var ama onun algs sosyal pratikler aracl ile gerekleir. Kadn ve erkek bedeni arasndaki farkllklar nedeni ile kadnlar kirli erkekler temiz kabul edilir. Pozitivistik yaklam dzen ister. Erkek dzendir, kadn ise deil. Sosyal nflac yaklama gre tm bu naturalistik aklamalar aslnda maddi beden zerine infla edilir. 3. Fenomenolojik yaklam: Sosyal nflac bak as iinde de yer alan bu yaklam, yaflayan beden zerine odaklanr. Yaayan bedenin en nemli zellii kastllktr. Beden, sadece dnya zerinde var olan fiziksel bir obje deildir. Buna ek olarak niyetleri, hedefleri, amalar aracl ile dnyaya anlam veren bir varlktr.

7. nite - Aile ve Salk

179

4. Foucault ve Beden: Foucaultnun temel ilgisi, modern ncesi ve sonras toplumlar g kavram erevesinde incelemektir. Ona gre, modern ncesi toplumlarda monarkn bedeni zerinde somutlaflan bir egemen g vard. Modern toplumda ise g daha geni kitlelerin kendi bedenleri iinde bulunmaktadr ve disiplin edici g olarak kavramsallatrlmaktadr. Disiplin edici g iki seviyede almaktadr. 1. Bireysel bedenler eitilir ve gzlenir. 2. bazen daha geni kitleler gzlenir. G olgusunda yaflanan dnflmn temelinde Foucaulta gre nfus art yatmaktadr. Bylece nfusun dzenlenmesi ihtiyac domutur. statistik ortaya km ve bireylerin bedenleri ile nfusun bedeni birer deiken haline gelmitir. Bu gzlemi salayan tm kurumlar-okul, hastane, hapishane- bu bilgilerin salanmasnda kullanlmaktadr. zellikle modern toplumlarda bu sre hzl bir ekilde yaflanmaktadr. Hamilelik ve aylk kontroller, bebeklerin aylk kontrolleri, normalden sapma durumunda dzenleyici programlar aracl ile salanan kontrol bu uygulamalara rnek teflkil etmektedir. G ve kontroln temel arac bulunmaktadr: hiyerarik kontrol (panoptikon gibi); normalletirici yarglar (genel ile-normal ile karlatrma, doktorlar, retmenler hepsi yapyor). nceleme (hiyerarik gzlem ve normalletirici yargy birletirir). Kiilerin iselletirme srelerine odaklanr. Aylk salk kontrolleri gibi uygulamalar rnek olarak verilebilir.

Salk ve Hastalk Sosyolojisi ile lgili Farkl Yaklamlar: Feminist Teori ve Salk

AMA

Feminist yaklam ve onun salk konusundaki grlerini zetleyebilmek.

Salk ve Hastalk Sosyolojisinde Feminist Teori, zelikle kadn bedeninin sosyal inflas ve erkek egemen toplum tarafndan bu bedenin dzenlenmesi konularn arlkl olarak tartr. Sosyal ve kltrel n kabuller, beden algs zerinde etkilidir. rnek olarak tp eitiminde erkek bedeninin kullanlmas, sosyal olarak az talep gren fiziksel ve duygusal durumlarn kadna atfedilmesi verilebilir. Buna ek olarak Sembolik Etkileimcilik ya da Eletirel Teoriden de beslenen Feminist Teori, erkek doktorlar tarafndan kadn hastalarn cinsel obje olarak deerlendirilmesi, salk uzmanlar arasnda toplumsal cinsiyet zerinden bir hiyerarinin varl gibi konulara eildii grlmektedir. Kadnn doal bir zellii olan hamilelik ve doum srelerinin tbbiletirilmesi srelerinin de erkek egemen bir bak asnn rn olduunu ifade etmektedir. Kadn ve erkek arasndaki ayrmn ortaya knn temelinde biyolojik farkllklarn yer aldn ifade eden Flechter (2005), bu eilimin devamnda kamusal alan ve zel alan dikotomisinin ortaya ktn belirtmektedir. Bu iki alan ve ierikleri yine fizyolojik farkllklar temelinde ekillendirilmitir. lk bakta ntr olduu izlenimi veren bu snamann, daha dikkatli bir inceleme ile arka planda baz kar ilikilerini ierdiini belirten Flechter, g kavramnn bu noktada anahtar bir rol oynadn ileri srmektedir. Bylelikle zel alandaki tm sorumluluklar biyolojik olarak erkee nazaran daha eksik ya da yetersiz niteliklere sahip olan kadnlara yklenmi, daha zor koullar, mcadeleyi iinde barndran kamusal alan ise gl niteliklere sahip olan erkein yaam alan olarak belirlenmitir. Bylesi bir durum, toplum genelinde toplumsal cinsiyet zerinden eitsizliin temelinde yer almaktadr.

180
Tablo 7.5 Ayr Alanlar Perspektieri (Flechter, 2005:333)

Aile Sosyolojis i

Mesleki Alan (Occupational Sphere) fl, yaplmas zorunlu olan bir fleydir Motive edici unsur paradr almann parasal karl vardr Rasyonel olarak fleyletirmek sz konusudur Soyut Zaman aral (alma saatleri) tanmlanmtr Pazarlanabilir rn, hizmet ve para kts vardr Farkllam dl sistemi bireysellie odaklanmaktadr Beceriler eitim ile kazanlabilir

Hane Alan (Domestic Sphere) fl, yapmak istenilen bir fleydir Motive edici unsur sevgidir almann parasal karl yoktur Duygusal olarak fleyletirme sz konusudur Somut Zaman aral belirsizdir Kii, sosyal ilikiler, topluluun yaratlmas gibi ktlar bulunmaktadr Kolektif yaratm anlay toplulua odaklanmaya neden olmaktadr Becerilerin kazanlmas iin eitime gerek yoktur

Kadnn hane ii snrlarn dna kmasnn bir gstergesi olan cretli emek srecine dahil olmas ile ilgili olarak Hochschild (1994) Duygusal Emek kavramn ortaya koymaktadr. cretli emek olarak duygularn ele alnd bu kavramsallafltrmada, bu emei ieren ilerin ortak noktalar flu ekilde ifade edilmektedir: Bu ii yapan ile halk arasnda yz yze ya da karlkl sesli temas sz konusudur; bu ii yapan kii, karsndaki kiide minnettarlk, korku ya da flkran gibi duygusal durumlar yaratmaldr; son olarak ise, iverenin alanlarn duygusal hareketleri zerinde belirli lde denetimi sz konusudur. Bu trden bir emein, toplumsal cinsiyet temelli ierie sahip olduunu ileri srmek mmkndr. Belirli duygular ile kadn ya da erkek olmak arasnda ba sz konusudur. Hocschild (1989), uu hosteslii gibi mesleklerin kadns duygular ierdii ve vergi toplaycl gibi mesleklerin ise erkeksi duygular barndrd konusunda genel bir kannn varlna iaret etmektedir (akt. Wallace ve Wolf, 2004). Bu kavramdan hareketle ou toplumlarda var olan, retmenlik, hemirelik, ocuk doktorluu gibi mesleklerin kadnlar iin daha uygun olduu eklindeki tutumlarn nedeni hakknda yorum yapmak mmkndr. Tm bu mesleklerin annelik stats ve rolleri ile uyum gsterdii ileri srlebilir. Bununla birlikte, kadnn erkee ikincil ve baml olan konumunun, kadn emeinin cretli hale gelmesi ile birlikte ortadan kalkmadn ifade eden feminist grfl, kadna ynelik hane iinde olan basknn i hayatnda da devam ettiini belirtmektedirler. ift tara baskya mazur kalan kadnlarn bu youn sre sonunda fiziksel ve ruhsal olarak ypranmalar sz konusudur. Sonu olarak, feminist perspektifinin temelinde, ataerkil elerin toplumun her bileeninde gizil de olsa var olduu grfl yer almaktadr. Sz konusu bileenlerin iinde aile, salk, hukuk, i yaam da yer almaktadr.

7. nite - Aile ve Salk

181

zet

Hastalk Sosyolojisi iinde yer alan kurumlar kullanarak aile ile ilgili tartmalar yapabilmek. nsan yaamnn temel unsurlarndan biri olmas nedeni ile salk, farkl disiplinlerin ilgi alanlarnda da yer almaktadr. Salk ve hastalk olgular sosyoloji iin neden nemlidir? nsana, iinde yaflad toplumsal gereklie dair her fley sosyolojinin konusunu oluturmaktadr. Kamu sorunlar ve bireysel skntlar eklindeki ayrm da sosyolojinin temel ilgisinin ne olduu konusunda yol gsterici bir nitelie sahip bulunmaktadr. Birka kiiyi ilgilendiren bir durum bireysel sorunlar dzeyinde ele alnabilinirken, geni nfus kesimlerini etkileyen bir durum da kamu sorunlar olarak kabul edilmektedir. Salk ve hastalk olgular da bu duruma rnek olarak kabul edilebilir. Salk hizmetlerinden geni nfus kitlelerinin yararlanmamas, salk skandallar, politikalarnn yetersizlii, beden zerine kontroller, etiketleme (AIDS, engelliler, ruh sal vb.), dlama, ayrmclk, yaam kalitesi, medikalizasyon/tbbiletirme (normal kabul edilebilecek eitli durumlarn-hamilelik, menopoz, yafllanma gibi- btn ile tp alan iine dahil edilmesi), salk hizmetlerinin teknolojilemesi, salk profesyonelleri arasnda ayrmclk, yafllanma, hasta-salk personeli ilikisi, hastalk ynetimi, salk ve hastalk olgularnn ticarilemesi, alternatif tp gibi balklar da bu listeye eklemek mmkndr. Bu konular salk ve hastalk sosyolojisinin ilgi alanna girmektedir. Sembolik Etkileimcilik ve onun aile ve salk konusundaki grlerini zetleyebilmek. Bu yaklama gre sosyal gereklik, paylalan sembollerin anlam temelinde gerekleen bireyler aras etkileim zerine infla edilmitir. Kii, durumlar deerlendirme ve yorumlama sreci sonucunda karar verme ve eylemde bulunma kapasitesine sahiptir. Bu yaklamn savunucularna gre salk, salk algs ve kavramsallatrma- s kltrel bir infladr. Aile ve salk olgularnn bu yaklam erevesinde ele alnmas durumun- da, aile ii rollerin kltrel olarak nasl infla edildiini incelemek mmkndr. levselci Yaklam ve onun aile ve salk konusundaki grlerini zetleyebilmek. levselci Yaklamn temelinde denge sz konusudur. Toplumu bir organizmaya benzeten bu

bak as, her bir unsurun bir ilevi olduu ve bu ilevi yerine getirirken uyum iinde hareket etmeleri gerektiini ifade etmektedir. Toplumun bir esi olarak aile ev aile yelerinin de kendilerine dflen grevleri yerine getirebilmeleri iin salkl olmalar gerekmektedir.

atmac Yaklam ve onun aile ve salk konusundaki grlerini zetleyebilmek. atma teorisi, toplumun birbirleri ile atan karlara sahip gruplardan olutuunu ileri srmektedir ve kar atmasnn znde, baz gruplarn dierlerine gre daha az kaynaklara ulaflabilmesi yatmaktadr. Bu bak as, salk ve hastalk kavramsallatrmalarnda, bireyin kontrol dnda yer alan sosyal, politik ve ekonomik etmenlere vurgu yapmaktadr. atmac Yaklama gre hastalk ve salk durumlarnn belirlenmesinde sosyal snf en nemli etkendir. Hastalk, yapsal, ekonomik ve politik gelimeler ile balantldr. Aile ve salk ile ilgili tartmalarn atmac yaklam erevesinde ele alnmasna rnek olarak, aile yelerinin salk hizmetlerinden yeteri kadar faydalanamamalar verilebilir. Beden Sosyolojisi ve onun salk konusundaki grlerini zetleyebilmek. Salk ve hastalk sosyolojisi zelinde, bedenin ilgi oda olmasnn arkasnda yatan nedenlerden bir tanesi, temel kavramlar olan salk ve hastalk olgularnn beden zerinden tanmlanyor olmasdr. Bu konuda farkl grler olsa da, ortak noktalarnn beden zerinden bir kontrol ve denetleme mekanizmasnn varl konusundaki fikir birlii olduu ileri srlebilir. Feminist yaklam ve onun salk konusundaki grlerini zetleyebilmek Salk ve Hastalk Sosyolojisinde feminist teori, zelikle kadn bedeninin sosyal inflas ve erkek egemen toplum tarafndan bu bedenin dzenlenmesi konular arlkl olarak tartr. Sosyal ve kltrel n kabuller, beden algs zerinde etkilidir. Feminist yaklamn temelinde, bilim dahil olmak zere toplumsal gerekliin tm boyutlarnda, erkek egemen (ataerkil) bir bak asnn egemen olduu grfl yer almaktadr. Tp alan ve aile kurumu da bu genellemenin iinde yer almaktadr.

182

Aile Sosyolojis i

Kendimizi Snayalm
1. I. atmac II. Sembolik Etkileim III. levselci IV. Feminist V. Hepsi Aile ve salk ilikisini ele alrken yukardaki sosyolojik yaklamlardan hangileri kullanlr? a. Yalnz I b. Yalnz II c. I ve II d. I, II ve III e. I, II,III ve IV 2. Afladakilerin hangisi Sembolik Etkileimcilik Yaklamnn temel zelliklerinden biridir? a. Salk ve hastalk ile ilgili deneyimler evrenseldir. b. Salk ve hastalk, onu tanmlayana gre deiir c. Salk ve hastalk bir infladr d. b ve c e. a, b ve c 3. Afladakilerden hangisi Parsonsa gre tp mesleinin zelliklerinden biri deildir? a. Mesleki pratikleri evrensel bir nitelik gstermektedir. b. Doktorlar tarafszdrlar. c. Doktorlarn uzmanlk alan bedensel ilevler zerinedir. d. Doktorlar, belirli bir grubun karlar iin almaktadrlar. e. Doktorlar, toplumun genelinin karlar iin almaktadrlar. 4. Afladakilerden hangisi atmac Yaklamn temel zelliklerinden biri deildir? a. Salkta eitliin artmas b. Saln profesyonellemesi c. Saln metalamas d. Saln denetimsiz hale gelmesi e. Saln sekinci hale gelmesi 5. I. Naturalist II. Sosyal nflaac III. Fenamolojik Yukardakilerden hangisi beden zerine grlerdedir? a. Yalnz I b. Yalnz II c. I ve II d. II ve III e. I, II ve III 6. Afladakilerden hangisi beden olgusunun sosyoloji ile tanmasnn arkasnda yatan etmenlerden birisi deildir? a. Kadnlarn, kendi bedenleri zerinde daha fazla hak iddia etmeleri b. Nfusunu giderek yafllanmas c. Tketim toplumu d. Etik tartmalar e. Estetik ameliyatlar 7. Afladakilerden hangisi duygusal emek olarak kavramsallatrlamaz? a. Doktorluk b. Hemirelik c. Beton iilii retmenlik d. e. Yneticilik 8. Afladakilerden hangisi Navaroya gre tp ve sermaye arasndaki ibirliinin gstergesidir? a. Tbbn irket mant ile ynetilmesi b. Uzmanlama ve hiyerarik yaplanma c. la ve tbbi malzeme zerine sektr oluumu d. a ve b e. a,b ve c 9. Afladakilerden hangisi Flechterin mesleki alan tanmlamasnn zelliklerinden birisi deildir? a. fl, yaplmas zorunlu olan bir fleydir. b. Motive edici unsur paradr. c. almann parasal karl vardr. d. Rasyonel olarak fleyletirmek sz konusudur. d. Duygular almaktan nemlidir.

7. nite - Aile ve Salk

183

10.Afladakilerden hangisi Flechterin hane alan tanmlamasnn zelliklerinden biri deildir? a. fl, yapmak istenilen bir fleydir. b. Motive edici unsur sevgidir. c. almann parasal karl yoktur. d. Duygusal olarak fleyletirme sz konusudur. e. Zaman aral (alma saatleri) tanmlanmtr.

Tp bebek ynteminin Dou ve Gneydou Anadolu blgelerinde kadnn kuma ve boanma korkusunu azaltt belirtildi. Diyarbakr Jinofertil Merkezinde grevli Tp Bebek Uzman Dr. Hakan Kadiraa, Kzltepe Belediyesi Konferans Salonunda dzenlenen Ksrlk ve Tp Bebek konulu toplantda yapt konumada, ocuk sahibi olamayan iftlere uygulanan tp bebek ynteminin her geen gn art gsterdiini ifade etti. TP BEBEK KUMAYI ETKLYOR Dou ve Gneydou Anadolu blgelerinde de alan tp bebek merkezleri sayesinde iftlerin artk ocuk sahibi olabildiini kaydeden Dr. Kadiraa, flyle konutu: Blgemizde ocuu olmayan iftler, toplumsal bask nedeniyle byk sknt yayor. Bu toplumsal basknn oran krsala gidildike en yksek seviyeye kyor. Dou ve Gneydou Anadolu blgelerinde ocuk, bat toplumlarndaki gibi sadece efllerin talebiyle ilikili bir durum deil. ocuksuzluk, iftleri hatta iftlerin bal bulunduu aileleri de aflarak, toplumsal bir soruna neden oluyor. Evlenen ve aradan geen 2-3 yl sonunda ocuk sahibi olamayan kadn, kaynvalide, kaynpeder, grmce ve elti hatta yaflad mahalle ve kydekiler tarafndan hor grlp, aflalanyor. Eini sevdii iin ikinci evlilii yapmak istemeyen erkekler dahi, bu bask nedeniyle ikinci evlilik yapyordu. Tp bebek tedavisi bu sknty artk gideriyor. Tp bebek tedavisi sayesinde ocuk sahibi olan kadnlar, bu skntdan kurtuluyor. Tp bebek blgede ok eflli evlilikleri azaltt. Eskiden ocuu olmayan kadnn zerine kuma getiriliyordu. Bu yntem sayesinde blge kadnn kuma korkusu sona erdi. Yakn zamana kadar yine blgemizde ocuu olmad iin iftler boanyordu. Tp bebek sayesinde bu nedene bal boanmalarda azald.

Okuma Paras

BLGEDE YAANANLAR Dr. Kadiraa, Dou ve Gneydou Anadolu blgelerinde yaflanan skntlardan birinin de ocuk sahibi olmayan iftlerin salk merkezlerine bavuruda bulunmaktan ekinmesi olduuna dikkati ekerek, bu nedenle ok sayda iftin anne ve baba olmaktan mahrum kaldn anlatt. Vatandan, salk kurulularna sorununu bilerek gitmesinin, tedavide nemli bir aflama olduuna iaret eden Kadiraa, Bilim ve teknolojideki gelimeler sayesinde ocuk sahibi olmak artk hayal deildir. Ebeveynlerimiz bu konuda kendilerini mahrum etmesin. ekinmeden salk kurulularna baflvursunlar arsnda bulundu. Kadiraa, daha sonra tp bebek tedavi yntemleri hakknda katlmclar bilgilendirdi.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. e 2. a 3. d 4. a 5. e 6. e 7. c 8. e

9. e 10.e

Yantnz yanl ise Salk ve Hastalk Sosyolojisi konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sembolik Etkileimcilik ve Salk konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise levselci Yaklam ve Salk konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise atmac Yaklam ve Salk konusunu gzden geiriniz Yantnz yanl ise Beden Sosyolojisi konusunu gzden geiriniz Yantnz yanl ise Beden Sosyolojisi konusunu gzden geiriniz Yantnz yanl ise Feminist Teori ve Salk konusunu gzden geiriniz Yantnz yanl ise atmac Yaklam ve Salk konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Feminist Teori ve Salk konusunu gzden geiriniz Yantnz yanl ise Feminist Teori ve Salk konusunu gzden geiriniz

184

Aile Sosyolojis i

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 Salk ve hastalk olgular zelinde yaflanan kavramsal deiimleri Nettleton (1995) flu ekilde sralamaktadr:
Hastalk (disease) Hastane (hospital) Akut (acute) Bakm/iyiletirme (cure) Mdahale (intervention) Tedavi (treatment) Hasta (patient) Salk (health) Topluluk (community) Kronik (chronic) Koruma (prevention) Gzetim (monitoring) Bakm (care) Kii (person)

Sra Sizde 2 French ve Ravenin g eitleri flu ekildedir: Zorlayc g: Ceza korkusuna dayanr. Burada algla- nan ceza nemlidir. Belirlenen tedavinin hasta tarafn- dan uygulanmamas durumunda hastann iyilememe olasl hastada caydrc bir etki yaratabilir. dllendirici g: dl beklentisi yaratma temeline dayanmaktadr. Burada da alglanan dl nemlidir. Belirlenen tedavi sonrasnda iyilemenin gereklemesi dl olarak alglanabilir. Uzmanlk gc: Etkileyen kiiye stn bilgi ve yetenek atfedilmesinden kaynaklanmaktadr. Uzman kiinin verdii bilgiler, dierleri iin bilgiye pratik bir ekilde ulama imkan vermektedir. Doktorun sylediklerini yapmak bu duruma rnek olarak verilebilir. Sevgi ve zdeim gc: Gc kullanan kiinin kiisel zellikleri temelinde, kardaki kiinin algsna dayanmaktadr. Dier bir deyile doktorun, hastann kendisi tarafndan sevdii kiilerin yerine konulmas sz konusudur. Bu durum ise, hastann doktorun nerilerini dikkate almasna neden olabilmektedir. Meflru g: Meflru olmasndan kaynaklanan gtr. Ataerkil sistemde kadnn kocasna itaat etmesi, meflru olan davranlar yerine getirmesi anlamna gelir. Doktorun eitim sreci sonunda kazand stat, onun meflru gc olarak ifade edilebilmektedir. Bilgi gc: Taraflarn birbirlerini sahip olduklar bilgi aracl ile etkilemeleridir. Bu noktada uzmanlk gc ile benzerlik gsterdiini ileri srmek mmkndr. Doktorun eitimi sonucunda kazanm olduu bilgisinden kaynaklanan gc bu duruma rnek olarak verebilir.

Sra Sizde 3 2009 yl sonu itibariyle Trkiyenin nfusu 72.561.312dir. On yllar sren hzl artn sonrasnda 1990lardan bu yana dourganlkta grlen azalma ile birlikte yllk nfus art hz, Avrupa standartlarna gre hala yksek olmakla birlikte, 2000 ylndaki yzde 1.7lik dzeyden yzde 1.3-1.4e dmfltr. 2006 yl tahminlerine gre yaam beklentisi kadnlar iin 75.3, erkekler iinse 71.1dir. Nfus hala gentir; ortalama yafl kadnlarda 19un biraz zeri, erkeklerde ise 28dir. 0-14 yafl grubundaki nfus toplam nfusun yzde 26sn oluturmaktadr. Oysa AB nfusu iinde bu yafl grubunun pay yaklak yzde 16dr. Yaklak 22.6 milyon kii veya nfusun yzde 31.1i BM tanmna gre ocuk, baka bir deyile 18 yan altndadr. Bununla birlikte, yukarda sz edilen eilimler nfusun giderek yafllanmakta olduuna iaret etmektedir. Bu eilimlerin srecei varsaylrsa, nfus iindeki ocuk oran nmzdeki yllarda nemli lde azalacak, buna karlk alma andaki yetikinlerin oran artacaktr. Nfus bileimindeki deiim daha imdiden grnr durumdadr ve nfus piramidinin alttaki dilimi klmektedir. 0-4 yafl grubundaki ocuklarn says 5-9 yafl grubundakilerden daha az, 5-9 yafl grubundakilerin says da 10-14 yafl grubundakilerden daha azdr. Dourganlktaki dflfl, nfus art ve nfus iinde kk ocuklarn oran, nemli corafi farkllklar gstermektedir. Tm blgelerde dmekle birlikte dourganlk kimi yerlerde baka yerlere gre ok daha yksektir. Demografi ve Salk Aratrmas iin belirlenen be geni corafi blge arasnda en yksek dourganlk h- z 3.26 ile doudadr ve dier blgelerde bu hz 1.73 ile 2.20 arasnda deimektedir. Daha kk blgeler, iller veya ileler baznda ayrtrlm veriler de bir kez daha byk farkllklar gstermektedir. Baka bir deyile, lkede kimi blgelerde ve toplum kesimlerinde nfus art hzldr, ortalama yafl dflktr ve nfusun tamamna gre ocuk says hayli fazladr - ki bu durum ailelerin, toplumlarn ve yetkililerin kaynaklar zerinde bir bask oluturmaktadr. Gneydouda ve kimi Dou illerinde 18 yandan kklerin toplam nfus iindeki pay yzde 40-50 iken batdaki kimi kk illerde bu oran yzde 20-25e inmektedir.

7. nite - Aile ve Salk

185

Sra Sizde 4 Radikal Gazetesinin 14/03/2010 tarihli basmnda kan bir habere gre Trkiyedeki yal nfusunun byk bir ounluunu kadnlar oluturmaktadr. 2009da Trkiye nfusunun yzde 7,01inin 65 yafl zerindedir ve yal nfusun yzde 56sn kadnlarn oluturmaktadr. Yal kadn nfusun nemli bir blmnn gelir sahibi deildirler ve eitim seviyeleri dflktr. Haberin belirttiine gre, Nfusbilim Dernei Ynetim Kurulu Baka- n Prof. Dr. Hilal zcebe, Trkiyede yal nfusun artmasnn yannda aile yapsnn da deitiini, endstrileme, kentleme, igc g, dourganlkta meydana gelen dflfl, boanma oranlarnn artmas ve bireysellik gibi etmenlerin, Trkiyede geleneksel geni aile yapsnn yaygnlnn azalmasna yol atn belirtmektedir. Buna ek olarak zcebe, yafl ilerledike dul olan yallarn orannda art grldn ve kadnlarda dul olma oran erkeklere gre daha yksek seviyede olduunu ifade etmektedir. Kaynak: http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType =RadikalDetayV3&ArticleID=985572&CategoryID=77

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar


Adak, N.. (2002). Salk Sosyolojisi Kadn ve Kentleme stanbul: Birey. Blackburn, C. and Graham, H. (1993). Smoking Among Working Class Mothers: Information Pack. Warwick: University of Warwick. Charles, N., Charlotte, A.D., Harris, D. (2008). Families in Transition: Social Change, Family Formation, and Kin Relationships. Bristol: The Policy Press. Cockerham, W.C. ve Schabler, G. (2010). Medical Sociology and Sociological Theory, i. The Blackwell Companion to Medical Sociology. Der. W. C. Cockerham. Oxford: Blackwell Publishing. Engel, G. (1977). The need for a new medical model: a challenge for biomedicine. Science. 196(4286):129136. Faber, A.D., Wasserman, S.(2002). Social Support and Social Networks: Synthesis and Review. Social Networks and Health. Der. J.A. Levy ve B.A. Percosolido. Oxford: Elsevier Science. Flechter, J.K. (2005). Gender Perspectives on Work and Personal Life Research. Work, Family, Health, and Well-Being. Der. S.M. Bianchi, L. M. Casper, R. B. King. New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates Publishers. Gabe, J., Burry, M., Elston, M.A. (2004). Key Concepts in Medical Sociology. London: Sage.

Giddens, A. (2008). Sosyoloji. stanbul: Krmz. Henslin,J.M.( ). Sociology :A Down to Earth Approach. Boston:Allyn and Bacon. Holmes, M. (2009). Gender and Everyday Life. New York:Routledge. Kasapolu, A. (1999). Salk Sosyolojisi: Trkiyeden Aratrmalar. Ankara: Sosyoloji Dernei. Kasapolu, A. (2010). Kurumlar Sosyolojisi. Ankara: Ankara niversitesi Uzaktan Eitim Yaynlar. Kray, M. (1964;2000). Ereli Ar Sanayiden nce Bir Sahil Kasabas. stanbul: Balam. Lee, E. ve Frayn, E. (2008). The Feminisation of Health, i. A Sociology of Health. Der. D. Wainwright. London: Sage. Mumford, E. (1983). Medical Sociology: Patients, Providers, and Policies. New York: Random House. Netteleton, S. (1995). Sociology of Health and Illness. Cambridge:Polity Press. Nettleton, S. (2001). The Sociology of the Body. The Blackwell Companion to Medical Sociology. Der. W. C. Cockerham. Oxford: Blackwell Publishing. Pescosolido, B.A. ve Levy, J.A. (2002). The Role of Social Networks in Health, Illness, Disease and healing: The Accepting Present, The Forgetten Past, and The Dangerous Potential for a Complacent Future. Social Networks and Health. Der. J.A. Levy ve B.A. Pescosolido. Oxford: Elsevier. Quah, S. (2010). Health and Culture. The Blackwell Companion to Medical Sociology. Der. W. C. Cockerham. Oxford: Blackwell Publishing. Rawlins, J. (2006). Mildlife and Older Women: family Life, Work and Health in Jamaica. Kingston: University of the West Indies Press. Schmitt, M.N. ve Schmitt, J. (2008). Definition of Public Health. Encyclopedia of Public Health. Der. W.Kirch. New York: Springer. Stolzenber, R. M. ve Waite, L.J. (2005). Effects of Marriage, Divorce, and Widowhood on Health. Work, Family, Health, and Well-Being. Der: S.M. Bianchi, L. M. Casper, R. B. King. New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates, Publishers. UNICEF (2010). Women Deliver 2010. http://www. unicef.org/health/index_53817.html. UNICEF (2011). Healthy Women Better World. http:// www.unicef.org/maternalhealth./ Wainwright, D. (2008). The Changing Face of Medical Sociology. A Sociology of Health. Der. D. Wainwright. London: Sage. Wallace, R.A. ve Wolf, A. (2004). adafl Sosyoloji Kuramlar: Klasik Gelenein Gelitirilmesi. zmir: Punto. White, K. (2002). An Introduction to the Sociology of Health and Illness. London: Sage.

8
Amalarmz

ALE SOSYOLOJS

Bu niteyi tamamladktan sonra; Aile ii g ilikilerinin temel unsurlarn aklayabilecek, Krsal ve kentsel ailenin/hanenin retim ilikilerini zetleyebilecek, Aile/hane yeleri arasndaki ilikileri deerlendirebilecek, Aile ve akrabalk ilikilerinin nemini aklayabilecek gerekli bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.

Anahtar Kavramlar
Aile Aile Aile Aile ideolojisi reislii creti ii iddet Kadn emei Annelik-babalk Akrabalk

indekiler
GR ALE G LKLER ALE/HANE VE RETM LKLER ALE/HANE YELER ARASINDAK LKLER ALE VE AKRABALIK LKLER

Aile Sosyolojisi

Aile ve likiler A

Aile ve likiler A
GR
levselci yaklamn tanmlad ideal aile tipi ve bu aile biiminin ilevleriyle toplumsal bir kurum olma zellii, 20. yzyln ikinci yarsna kadar yaygn olarak kabul grmfltr. Bu yaklam dorultusunda evrensel olduu ileri srlen anne, baba ve ocuklardan oluan ekirdek aile, Parsonsa gre iki ana ve indirgenemez ileve sahiptir. Bunlar ocuklarn birincil toplumsallamas ve yetikin kiiliklerin istikrarnn salanmasdr. Endstrileme sreciyle birlikte aileler geni akrabalk ilikilerinin bir paras olmaktan karak yapsal bir farkllama geirmitir. Bu anlamda Parsons, yaltlm (isolated) ekirdek ailenin, modern endstriyel toplumun tipik aile biimi olduunu ileri srmektedir. Bu geleneksel bak asnn aileye ynelik iddialar 1960l yllarn sonlarndan itibaren sosyal bilim alannda aile zerine yaplan yeni almalarla sorgulanmaya bafllanm, zellikle Marxist ve feminist kuram tarafndan eletirilmitir. Ailenin Marxist zmlemesi, kapitalist retim srecinin kadnn ev ii emeiyle olan ilikisini ortaya karmakta, feminist hareket ise aile iinde kadnlarn ezilmiliine dikkat ekmektedir. Bu anlamda dier yaklamlardan farkl olarak feminist yaklamlar, aile almalarnda ev ileri, aile ii iddet gibi konular sosyolojinin gndemine getirmilerdir. Ailede erkek egemenliini, stnln ve aile hayatnn eitliki olduu grfln sorgulamlardr. Ailede kadnn ev ii emeinin topluma ekonomik katksn gndeme getirmilerdir. Feminist kuram, ailenin g ilikileri ieren bir kurum olarak grlmesini salayarak sosyolojiye katkda bulunmutur. Aile hayatnn ibirlii, ortak karlar, sevgiye dayal imajn sorgulamlardr. Baz aile yelerinin zellikle erkeklerin dierlerine gre aileden daha byk yararlar saladn gstermeye almlardr (Haralambos ve Holborn, 1995: 329). Bu eletirel bak asna bal olarak bu nitede, aile ii g ilikileri, ailenin retim ilikileri ve akrabalk ilikileri, toplumsal cinsiyet temelli bir yaklam erevesinde ele alnmaktadr. Aile ve toplumsal cinsiyet ilikileri hakknda Aksu Bora ve lknur stnn Scak Aile Ortam: Demokratikleme Srecinde Kadn ve Erkekler (2008, Trkiye Ekonomik ve Sosyal Etdler Vakf, TESEV Yaynlar) adl kitaplarnda daha fazla bilgiye ulaflabilirsiniz.

Toplumsal cinsiyet, kadn ve erkek arasndaki biyolojik farkllklar temelinde kltrel ve toplumsal olarak infla edilen kadnlk ve erkeklik durumunu ifade etmektedir.

DKKAT

188

Aile Sosyolojis i

ALE G LKLER

AMA

Aile ii g ilikilerinin temel unsurlarn aklayabilmek.

Aile yeleri arasndaki ilikiler, cinsiyete dayal iblm eitsizlikleri zerine kurulan kadn ve erkein rol ve sorumluluklar araclyla belirlenmektedir. Bu anlamda ngrlen erkek egemen/ataerkil aile biiminde, erkein aile reisilii ve otoritesi, aile cretine dayal kadnn bamll ve aile ii iddet, aile ideolojisi tarafndan meflrulatrlmakta ve ayn zamanda aile ii g ilikilerinin temelini oluturmaktadr.

Aile deolojisi
deal aile olarak tanmlanan aile, cinsiyete dayal iblm temelinde belirlenen kadn ve erkek rollerini iermektedir. Kadn ev merkezli, anne ve efl rolleri erevesinde ev ileri ve ocuk bakmndan sorumlu ev kadn olarak tanmlanmaktadr. Erkek ise ev dnda cretli almasyla evi geindiren ve aile reisi konumunda kabul edilmektedir. Barrett (1980 aktaran Ecevit, 1991: 10), ailenin ideolojik bir yap olarak infla edildiini belirtmektedir. Aile ideolojisi, ideal ailenin yaam biimini oluturan deerler ve normlar ileri srmektedir. Aile ideolojisi, tek ve bir rnek bir aile modeli ve aile yaam sunmakta, bu modele uymayan aileler dlanmakta ve bylece aile ideolojisi devlet ve din gibi dier kurumlarn destei ile bireyler zerindeki toplumsal kontrol salamaktadr (Ecevit, 1991: 10). Aile iinde tanmlanan kadn ve erkek konumlarnn, doal ve normal olduu iddia edilmektedir. Bu anlamda annelik, kadnlar iin doal ve igdsel olarak kabul edilmektedir. Oysa doum biyolojik bir olayken annelik toplumsal olarak infla edilmekte, farkl kltrlere gre farkl ekillerde tanmlanmaktadr. Bu anlamda aile, var olan belli bir biimdeki cinsiyet rollerinin ve ilikilerinin sonucu ortaya kan toplumsal cinsiyete dayal eitsizliklerin yeniden retildii ve gelitirildii alann maddi erevesini oluturmaktadr (Dedeolu, 2000: 141). Aile iinde var olan cinsiyete dayal iblm ve bireylerin hiyerarik konumlar nedeniyle, ailenin devamlln salamaya ilikin retim, yeniden-retim gibi faaliyetler ve var olan kaynaklar, gelirler ve mlkiyet, aile bireyleri arasnda eitsiz olarak dalmaktadr (Dedeolu, 2000: 141). Bu balamda aile ideolojisi, aile ii g ilikilerini belirleyen unsurlara temel oluturmaktadr.
DKKAT

Aile ideolojisi hakknda Diana Gittinsin Aile Sorgulanyor (1985, eviren Tuna Erdem, Pencere Yaynlar, stanbul) adl kitabnda daha fazla bilgiye ulaflabilirsiniz.

Aile Reislii
Aile ideolojisi, cinsiyete dayal iblm eitsizlii temelinde bir taraftan erkein evin geindiricisi konumu ile aile reisliini ve otoritesini, dier taraftan ise kadnn ev ii konumuna bal ev kadn olmasn meflrulatrmaktadr. levselci aile yaklam erevesinde kadnn konumu her zaman aile kurumu ierisinde ve ona bal bir ekilde ele alnm ve roller analizinde, erkek aile iinde olduu kadar d dnya ile kurduu ilikileri asndan da incelenmi, kadn ise sadece aile iinde oynad roller balamnda bu analize girmitir (Ecevit, 1991: 11).

8. nite - Aile ve likil er A

189

Ecevite gre, erkei gelir salayan ve ailenin geiminden sorumlu kii olarak tanmlayan ilevselci yaklam, erkein aile reisi olarak kavramsallatrlmasnda, aile ve endstrileme arasnda kurulan tarihsel ilikiden g almaktadr:
Tarihsel incelemeler gsteriyor ki, sanayilemenin bafllarnda ... uzun alma saatlerinin, salksz i koullarnn ve yetersiz beslenmenin tm ii ailelerini olumsuz etkiledii ve alma kapasitesine sahip bir ii neslini yeniden retme olaslnn giderek azald anlaldnda, sanayi iilerinin yaam ve salklarn korumakla ilgili nlemler almak kanlmaz grlmfltr. ... Bu nlemlerin arasnda alan erkeklere aile creti verilmesi dncesi [ortaya atlm ve uygulanmtr] (Ecevit, 1991: 11-12).
Yaama creti olan aile creti, bir erkein kendisini, karsn ve ocuklarn doru drst bir dzeyde yaflatabilmesini salayan crettir (Ecevit, 1991: 12).

Erkein ald aile creti gerek anlamda ailenin geimini salamakta mdr? Aile creti, erkei aile iinde gl ve egemen klmakta ve kadnn erkee baml kalmasn salayan ilikilere yol amaktadr:
Sosyal gvenlik kapsamnda yaplan dzenlemeler, kadnn, erkee ekonomik bamlln meflrulatrc ve efller aras eitsizlik ilikisini glendirici bir rol oynar. Salk sigortasndan emeklilik aylna kadar birok konuda yaplan dzenlemelerde, erkein aile reislii ve kadnn ev kadnl tanmlamalarnn etkisini grmek mmkndr (Ecevit, 1991: 13).

SIRA SZDE

Aile i fiiddet
levselci bak as temelinde modern endstriyel toplumun tipik aile biimi olan yaltlm ekirdek aile, ideal aile tipi olarak kabul edilmektedir. Aile ii ilikilerde, ocuklarn kltr iselletirmesi ve kiiliklerinin yaplanmasn ieren baflarl bir toplumsallama sreci ngrlmektedir. Bununla birlikte, evlilik ilikisinde, kar-kocann karlk duygusal destek ve gven salad bir aile ortam vurgulanmaktadr. Bu anlamda tanmlanan cinsiyet rolleri, ayr fakat eit olduklar ynnde bir imaj yaratmaktadr. Oysa bu imaj, cinsiyete dayal iblm eitsizlii zerine kurulan kadn ve erkek rollerinde, kar-koca arasndaki atmay gizlemektedir. Bu nedenle aile yelerinin varsaylan iliki biimleriyle oluturduu ideal aile yaflam, bu yaklama ynelik eletirilerin odak noktalarndan birini oluturmaktadr. Antropolog Leach, endstrilemi Bat toplumuna ynelik gelitirilen yaltlm ekirdek aile tipinin, toplum ve bireyleri iin btn hoflnutsuzluklarn kayna olduunu belirtmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995: 325). Endstrilememi kk lekli toplumlar zerinde aratrma yapan Leach, bu toplumlarda ailelerin daha geni akrabalk biriminin bir paras olarak olutuunu ve akrabalarn bireylere pratik ve psikolojik destek saladn belirtmektedir. Buna karn, modern endstriyel toplumlarda ise ekirdek aile byk lde daha geni akrabalk ilikilerinden yaltlmtr. Bunun sonucu olarak psikolojik destei alamayan kar-koca ve ocuk arasnda ar ilgi ve sevgi ba olumaktadr. Yaltlm olan aile, iine kapanmakta ve bu nedenle aile yeleri birbirlerinden ok fley talep eder hale gelmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995: 324-325). Leach, bu durumun ayn zamanda bask ve gerginlie yol atn belirtmektedir: Kendi yalnzlklarnda kar-koca kavga etmekte, ocuklar isyan etmektedir. Sorunlar sadece aileyle snrl kalmayarak aile iinde retilen gerilim ve dmanlk, toplumda da ifade edilmektedir. Ailenin bu zel kabul edilen konumu, d dnyaya kar flphe ve korkuya yol amaktadr. Bunun sonucunda aile yeleri kendileri gibi olanlar ve olmayanlar arasnda bir engel oluturmalaryla aile yaamnn sk balar, bo-

190

Aile Sosyolojis i

Aile ii iddet, ayn at altnda yaflayan aile bireylerinden birine kar dier aile bireylerinden birinin iddet uygulamas olarak tanmlanmaktadr.

ucu ve snrlayc hale gelmektedir. Bylece mahremiyet, korku ve iddetin kayna olmaktadr (Haralambos ve Holborn, 1995: 325). Ailenin zel ve mahrem olarak korunmas, aile ii iddetin aa kmasn ve grnr klnmasn engellemektedir. Aile ii iddet, aile yeleri arasnda var olan g ilikilerinin nemli bir gstergesidir. Ecevite gre, kadn ve aile zerine yaplan aratrmalar, farkl bak alar gelitirerek aile ii ilikilerin, her zaman dengeli ve destekleyici ilikiler olmadn gstermi ve kontrol, atma, iddet ve eitsizlik kavramlarnn da aileyi tanmlamada belirleyici olduunu ortaya karmtr: Aile, kaynaklarn adil paylalmad, g dengesinin kadn aleyhine bozulduu, kocalarn, karlar zerinde otorite kulland ve kontrol salad bir kurum da olabilmektedir (Ecevit, 1991: 17). Aile ii iddet, ayn at altnda yaflayan aile bireylerinden birinin, dier aile bireyine kar, tehdit, aflalama, szl ya da fiziksel saldr yoluyla aile bireyinin fiziksel, cinsel ve psikolojik btnlne zarar verebilecek her trl davranna denmekte ve bu tanma gre kanunda bahsedilen aile kavram, ayn at altnda oturmak kayd ile efller (kar-koca), ocuklar, kaynvalide, kaynpeder, grmce, gelin, elti, amca, day, hala, teyze, enite vs.yi kapsamaktadr (Ekiolu, 2002). Aile iinde uygulanan iddet eitleri nasl tanmlanmaktadr?

SIRA SZDE

Gnmzde aile ii iddet nemli bir alma alandr. Akademik almalarn yan sra, kadn kurulular, baz devlet kurumlar ve sivil toplum rgtleri tarafndan uluslararas ve ulusal seminerler, toplantlar, anlamalar, yaynlar, haberler, protestolar, kampanyalar ve benzeri faaliyetler yaplmaktadr. Yaplan feminist almalar, iddeti fiziksel gc ok olanla, zayf olan arasndaki ilikiyi temel alarak aklayan biyolojik determinist yaklamlara kar km; iddetin toplumsal yaplanmas ve ideolojik meflrulatrlmas boyutlarn vurgulamtr ve bu sorunun kiisel, zel ve gizli bir sorun olmayp, kadnlarn ortak ve ok yaygn bir sorunu olduunu gstermitir (Ecevit, 1991: 18). Uluslararas Af rgt (2004) Trkiye, Aile ii fiiddete Kar Mcadelede Kadnlar balkl raporunda Trkiyedeki kadnlarn en az te biri ile yars kadarnn, aile ii fiziksel iddete maruz kaldn, dvldn, tecavze uradn, ldrldn ya da intihara zorlandn belirtmektedir. Trkiye, Aile i fiiddete Kar Mcadelede Kadnlar (2004) raporuna, Uluslararas Af rgtnn http://www.amnesty.org.tr sitesinden ulaflabilirsiniz. Ecevite (1991: 18) gre, aile ii iddetin allmas, fiziksel iddet ve cinsel taciz yoluyla erkeklerin kadnlar ev iinde kontrol edebildiklerini ve kadnlarn kamusal alandaki kontrollerinin de yine iddet kullanma tehdidi ile olduunu ortaya karmtr. Baflbakanlk Kadnn Stats Genel Mdrlnn (KSGM) (2008) Kadna Ynelik Aile i fiiddet Aratrmas, Trkiyede 10 kadndan 4nn ei ya da birlikte yaflad kiiden fiziksel ve cinsel iddet grdn gstermektedir. Aratrmann sonularna gre, ei ya da birlikte olduu kii(ler) tarafndan iddet yaflayan her 4 kadndan birinin yaraland ve her 10 kadndan birinin gebelii srecinde dayaa maruz kald belirtilmektedir. Ei ya da birlikte olduu kii(ler) tarafndan fiziksel veya cinsel iddete uram kadnlarn, iddete uramam kadnlardan kat daha fazla oranda intihar dflnd ve drt kat daha fazla oranda intihara teflebbs ettii ortaya kmtr.

NTERNET

8. nite - Aile ve likil er A

191

Kadna Ynelik fiiddet Aratrmasna (2008) Baflbakanlk Kadnn Stats Genel Mdrlnn http://www.ksgm.gov.tr sitesinden ulaflabilirsiniz. Ecevit (1991: 18), aile ii iddet zerine yaplm almalarn birletii ortak grleri flu ekilde sralamaktadr: 1. Aile ii iddetin nedeni bireysel deil, toplumsaldr; iddet ailenin yaps ve ilevlerinden, ayn zamanda bu aileyi iinde barndran toplumun yapsndan kaynaklanr (Nichols, 1986: 191 aktaran Ecevit, 1991: 18). 2. zel alanda ortaya kan iddet, erkek egemenliinin meflrulatrlmasndan, erkein daha deerli grlmesinden ve kamusal alandaki ataerkil siya- si ve ekonomik kurumlarn egemenliin bamsz dflnlemez. 3. fiiddete maruz kalan veya kalabileceklerini dflnen kadnlar, toplumsal kontrole daha ok boyun emekle kalmaz, kendi zerlerindeki kontrol kendileri artrrlar. 4. Erkeklerce kadnlara uygulanan iddet, ancak kadnlarn kendilerinin ekonomik ve siyasal gc olduunda ve kamusal alanda durumlarn dzeltme aralarna sahip olduklarnda azalacak veya sona erecektir. Aile ii iddet konusuyla ilgili olarak Ayflegl Altnay ve Yeim Aratn Trkiyede Kadna Ynelik fiiddet (2008, Metis Yaynlar, stanbul) adl kitaplarnda daha fazla bilgiye ulaflabilirsiniz. Aile ii iddet almalarnn bir blmn de anne ve babalar ya da ailenin dier yeleri tarafndan iddet gren ocuklar hakknda yaplan almalar oluturmaktadr. ocuklara ynelik iddet eylemlerinin, aileler tarafndan gizlenmesi nedeniyle bu konuda alanlarn bilgiye ulamalar zorlamaktadr. ocua uygulanan iddet, aile iinde veya ayn at altnda yaflayan anne-baba ya da dier aile bireyleri tarafndan ihmal, dayak, duygusal ve cinsel istismar, ensest, reddetme, aflalama, yalnz brakma gibi farkl ekillerde grlmektedir. ktem, ocua ynelik iddetin sadece evde veya aile iinde deil, okullarda ve eitim ortamlarnda, ocuun bakmndan ve gzetiminden sorumlu kurumlarda, toplulukta ve sokaklarda ve alma ortamlarnda da gerekletiini belirtmektedir. Dnyada her bir dakikada yaklak 500 ocuun tacize ya da cinsel iddete uradn, yaklak 500-600 ocuun aile ii iddete tank olduunu, her bir saat- te 230 ocuun yaralanarak hastanelik olduunu ve yaklak alt ocuun ldrldn ifade etmektedir (BA, 2008). Ecevite (1991: 19) gre birok lkede yasalar, aile yeleri arasndaki ilikilere mdahale edilmemesi ve ailenin mahremiyetine girilmemesi gerektii amacna ynelik olarak dzenlenmektedir. Bu konu kamuoyunda yaygn bir ekilde tartlmakta ve aile danma merkezleri ve kadn snaklar aile ii iddet konusuna bu konuya zmler reten en nemli kurumlar arasnda yer almaktadr. Ailede kadn-erkek ve ocuklar arasndaki hiyerarik ilikiler ve g, otorite ve kontrol yaplar deimeye uramadka aile ii iddetin devam kanlmaz grlmektedir (Ecevit, 1991: 19).

NTERNET

DKKAT

192

Aile Sosyolojis i

ALE/HANE VE RETM LKLER

AMA

Krsal ve kentsel ailenin retim ilikilerini zetleyebilmek.

Endstrileme srecinde fabrika retiminin geliimi ile i ve aile yaamnn birbirinden ayrld ve bu anlamda endstri ncesi toplumlarda grlen ailenin temel retim birimi olma konumundan karak ekonomiden ayr zel bir alan olduu ileri srlmektedir. Buna karn eletirel yaklamlar ailenin, kadnn cretsiz ev emei araclyla retim srecinde nemli bir rol oynadn ifade etmektedir. Aile ayn zamanda kadnn ev dnda cretli bir ite almasnda da belirleyici olmaktadr. Bu nedenle ailenin retim sreciyle ilikisinin zmlenmesi, ncelikle kadn emeinin incelenmesini gerektirmektedir. Dedeoluna (2000: 144) gre, kadnn igc piyasasna katlmn etkileyen ok eitli ve ok ynl faktrler arasnda aile kurumu, gerek kendi kurumsal yaps, gerekse aile iindeki kaynak dalm ve karar alma mekanizmalarnn belirledii l anlamnda kadn emeinin konumunu yakndan etkilemektedir. Kadn emei ve cinsiyete dayal iblm eitsizlikleri temelinde tanmlanan erkek egemen aile ilikilerinde erkek, kadnn emei zerinde bask ve kontrol sahibi olmaktadr. Bu anlamda kadn emeinin cretsiz ya da cretli olmas, erkek egemen aile yaps iinde mlkiyete ve karar verme srecine dayal g ilikilerini etkilemektedir. Bununla birlikte, kadnn emek kullanmna bal olarak girdii retim ilikilerinin, krsal ve kentsel alanda farkllat grlmektedir.
DKKAT

Kadn emei hakknda yaplan tartmalar ve almalar geni bir literatr oluturmaktadr. Bu nitede kadn emei, sadece aile ve retim ilikileri erevesinde ksaca yer almaktadr.

Krsal Ailede/Hanede Kadn Emei ve G likileri


Krsal alanda kadnn, kentten farkl olarak aile ilikileri ve emek kullanm biimlerine sahip olduu grlmektedir. Ecevit (1994: 95-96), krsal alanda kadnn toplumsal konumunu aklayan ilikileri flu ekilde ifade etmektedir: Kadnlar, tarmsal ilikiler ierisinde ok ynl eitsizliklerle karlamaktadr. Kadnn iinde bulunduu toplumsal ilikiler, kadnn ezilmiliini yanstmaktadr. Farkl emek kullanm biimlerine ramen, kadnlar kendi emeinin getirisine sahip olamamaktadr. Kadnlar toplumsal ilikilerin, zellikle ekonomik ve politik alanlardaki g/iktidar kayna olarak kabul edilen ilikilerin dnda braklmlardr. Kadnlar ailenin/hanenin kontrol altna ald btn deerli maddi kaynaklarn mlkiyet ve sahipliinden yoksun braklmlardr. Kadnlar, krsal ilikileri geni lde kapsayan, gl, engelleyici ve eitsiz temelde ataerkil ilikiler ierisinde yaamlarn srdrmek zorunda braklmlardr.
DKKAT

Aile ve hane kavramlar genellikle birbirlerinin yerine kullanlmalarna karn farkl anlamlar iermektedirler. Hane, birlikte oturan birden fazla aileden oluan, ekonomik ibirlii, yiyeceklerin hazrlanmas ve tketilmesi gibi belli faaliyetlerin beraber yrtld rgtsel bir birimi ifade etmektedir (Duben, 2002: 68).

8. nite - Aile ve likil er A

193

Krsal alanda kadnn tarmsal retimle ilikisinin ok ynl eitsizlikler zerine kurulu olduu grlmektedir. Kadnlarn ekonomik ve politik anlamda g ilikilerinin dnda braklmalarnn, mlkiyet sahipliiyle yakndan ilikili olduu anlalmaktadr. (Tablo 8.1). Trkiye tarmnda mlkiyet yapsnn genel anlamda ataerkil olduunu belirten Karkner (2006: 28), krsal alanda toprak mlkiyeti sorununun, kadnn sorunu olduunu ve bu sorunun tarihsel olarak kadnn mlkszl biiminde ortaya ktn ifade etmektedir. Kadnn mlkszl, miras yoluyla paylam biimlerine dayanmaktadr:
Yresel olarak olduka eitlilik gsteren topran miras yolu ile paylalma biimleri, kadnlar asndan farkl eilimlerin olumakta olduunu gstermektedir. Kadnlarn miras yolu ile kendilerine kalacak topraktan vazgemelerinin; intikal eden topran erkek kardefllere deerinin ok altnda, ayni veya nakdi bir deme ile satlmasnn; karlksz verilmesinin ve benzeri yollarn maddi ve ideolojik gerekeleri vardr (Ecevit, 1994: 98).

Bu balamda kadnlarn mlkiyet ilikileri zerinde kontrol sahibi olmamalar, onlarn kendi emekleri zerinde de kontrol sahibi olmalarn olanaksz klmakta ve bu durum kadnlarn hanenin karar verme srelerindeki konumlarnn zayamasna yol amaktadr (Karkner, 2006: 26).
Tablo 8.1 Dier flyeri Arsa,tarla,ba Otomobil(zel) Mstakil ev/apartman Yok
0 5 10 15 20 25 30 2.2 11.5 0.3 1.4 0.7 3.1 5.2 13.2 14.4 28.3 80.2 39.6 35 40

Bireylerin zerine Kaytl Gayrimenkul/Aralarn Cinsiyete Gre Oran Kadn Erkek Kaynak: Trkiye statistik Kurumu (2006) Aile Yaps Aratrmas. Ankara.

(%)

Tablo 8.1, kr ve kentte mlkiyetin kadn ve erkekler asndan nasl bir dalma sahip olduunu gstermektedir. Kr ve kent ayrm yaplmad iin krsal alanda kadnn mlkiyet sahiplii durumu ak olarak grlmese de bu tablo, cinsiyete gre mlkiyet dalmndaki eitsizliin anlalmasn belli bir lde salamaktadr. Bu anlamda erkekler gayrimenkul ve ara sahipliinin %60na sahip iken, bu oran kadnlarda %20 olarak grlmektedir. Mlkiyet ilikilerinde darda braklan kadnn cretsiz aile/hane emei, tarmsal retim srecinde zellikle emek youn rnlerdeki i yknn yan sra ocuklarn bakmn ve ev ilerini kapsayan geimlik retimi de iermektedir. Bu anlamda zbay (1984: 47 aktaran Karkner, 2006: 27) geimlik retimi, krsal kesimde piyasaya kmam ve bu nedenle aile emei ile gerekletirilen, fakat ev ii olarak nitelendirilen iler olarak deerlendirmektedir. Bu iler sala, bulgur, tarhana gibi besin maddelerinin hazrlanmas, hayvanlarn bakm, yatak-yorgan kilim yapm gibi olduka eitlilik gstermektedir. Ecevite (1994: 101) gre ataerkil ide-

194

Aile Sosyolojis i

oloji, geimlik retimi ve ev ii faaliyetlerini mlkiyet ilikilerinden soyutlayarak bu alanlarn sorumluluunu kadna yklemektedir:
Kadnn, geimlik ve ev ii sorumluluklar, onu mlkiyet temelli g ilikilerinden ve ona bal karar alma srelerinden uzaklatrr ve dnda brakr. Ayn ideoloji, erkei retici olarak, retimi rgtleyen ve iblmn dzenleyen dolaysyla kadn emeini kontrol eden ve ataerkil yapy, hane reisi erki ile gerekletiren ve srdren kii olarak topluma kabullendirir ve meflru klar. Bylece erkek, toplumsal gc kendinde kolayca tekelletirme olanana kavuur.

Tarmn makinelemesi ve piyasa rnlerine ynelimin kk kyl iletmesini tek bana elverili bir biim olmaktan kardn vurgulayan Kandiyoti (1997: 27), tarmsal retimde iletmelerin yetersizlii ve aile/hane yelerinin geimini topraktan salayamamas sonucunda baka gelir kaynaklarna yneldiklerini, arlkl olarak da cretli ie bavurmak zorunda kaldklarn belirtmektedir. Bu durumda kadnlar ya sadece ev ilerine ve geimlik retime devam etmekte ya da krsal alanda cretli bir ite almaya bafllamaktadr. Grlen bir dier durum ise aile reisi erkein tek bana veya aile yelerinin birlikte kente g etmeleridir. Kandiyotiye (1997: 27) gre, ekonomik ve corafi koullara dayal olarak bir taraftan baz kadnlar kendilerini tamamen ev ilerine ve piyasa ncesi bir ekonomide dikkate deer lde yk teflkil eden hane ii retime verirler, dier taraftan kimi kadnlar hal dokuma gibi geleneksel zanaatlerle urar;
Bakalar tarm mevsimi boyunca btn gn erkeklerle birlikte tarlada alr; kimileri erkeklerin krdan kentlere g ettikleri Karadeniz gibi blgelerde tm tarm zellikle de harman stlenir. Ancak ekonomik katksnn byklne karn kadn emei toplumsal kabul grmez. Kadnlarn eve kapanmas ve etkinliklerini gnlk ev ileriyle snrlandrmalar, daha saygn ve kentli kabul edildii iindir ki kyl erkekler kimi zaman kadnlarn almadn ne srer.

Krsal alanda kadnn cretli bir ite almas, kadnn emei zerindeki erkein kontrol ve basks asndan nemli bir deiiklik gstermemektedir. Berik (1995: 159), krsal kesimde hal dokumaclnn yaygnlamasn, tarmsal dnflm balamnda inceledii almasnda bu srecin kadn-erkek ilikileri ve erkek egemenlii zerindeki etkilerini aratrmakta ve emein ve gelirin zerindeki denetimde ve i yknde blgeler aras grlen belirgin farkllklar, tarmsal yap ve egemen aile rgtlenmesi asndan aklamaktadr. Berike (1995: 174) gre, tahl tarmnn makinelemi olduu veya tarmn geim salayabilmekten uzak olduu kylerde, i yknde ve tketiminde cinsiyet eitsizliinin daha keskin ve cinsiyete dayal iblmnn daha kat olduu grlmektedir. alma dzeninin, akrabalk ilikilerinin bir uzants olduunu ve kadnlar aras yafl hiyerarisini ierdiini ifade eden Berik (1995: 174-176), kadnlarn i yknn erkeklere gre daha fazla olduunu ve kadnlarn emei zerindeki, karar verme srecinden dlanma gibi, kontrol ve basknn tarmsal yaplarn farkllna gre deien oranlarda grldn belirtmektedir. Tarmsal retimin yetersizlii ve topraktan geimin salanamamas durumunda aile/hane yelerinin baka gelir kaynaklarna ulama amacyla kente g etmeleri, hanenin ileyi biimini de etkilemektedir.

8. nite - Aile ve likil er A

195

Kentsel Ailede/Hanede Kadnn almas ve G likileri


Kadnlar, Trkiyenin kentli igcne dflk oranda katlm gstermekte ve igc piyasasnda yer alan kadnlar kategorisi de vasfsz kadnlardan oluan geni bir taban, greli olarak gl, yksek nitelikli meslek kadnlar ve az sayda yar vaslarn dalmndan olumaktadr (Kazgan, 1981 aktaran Kandiyoti, 1997: 36). Bora ve stnn (2005: 106) almasnda, cretli almann meslek sahibi eitimli kadnlar iin bir hak olarak tannmasna karn, eitimsiz ve vasfsz kadnlarn cretli almasnn geim sknts kouluna bal olarak kabul edildii ifade edilmektedir. Kadnn kentte igc piyasasna katlmn etkileyen birok faktr bulunmaktadr. Kandiyoti (1997: 37), Trkiyede kadnlarn igcne katlm oranlarnn dflk olmasna neden olan faktrler olarak iilerin grece istikrarl gelire sahip olmalar, kadnlarn erken yata evlenmeleri, okul ncesi yataki ocuk saysndaki fazlalk, krefl ve yuva yokluu ve kadn akrabalarn yetersiz desteini gstermektedir. Ailenin, kadnn igc piyasasna katlm zerinde etkili olan zellikleri nelerdir? Krdan byk kentlere g eden erkeklerin efllerinin sadece %2si istihdam edilmektedir (Kandiyoti, 1997: 37). Bu gmen kadnlar, cretli i piyasasnda ancak sanayideki emek youn retiminden gelen, dflk cret deyen, monoton veya evde yaplan para ba iler bulmakta, ya da servis sektrnde kt alma koullarnda istihdam edilmektedir (Dedeolu, 2000: 162). Kadnlarn, arlkl olarak enformel sektrde, ocuk bakm, temizlik gibi ilerde youn olarak altklar grlmektedir. Kadnlarn igc piyasasna katlmn etkileyen faktrler arasnda kadn ve erkein aile iinde geleneksel olarak tanmlanan rol ve sorumluluklar nemli bir yer teflkil etmektedir. Bu yaklam dorultusunda kadn ev merkezli olarak, ev ileri ile yal ve ocuk bakmndan sorumlu, erkek ise i merkezli olarak aile creti kazanan, evin geindiricisi ve aile reisi konumunda tanmlanmaktadr. Bu durum kadnlarn ev dnda cretli bir ite almasn zorlamaktadr. Geleneksel yaklamlarda kadnn ev dnda almasnn, aileyi olumsuz ynde etkiledii ifade edilmektedir. Kadnn ailesini ihmal ettii, baka bir deyile ev ilerini, ocuklarn ve kocasn ihmal ettii ynndeki grfl yaygnlk gstermektedir. Bu grfl destekleyen nemli bir unsur ise erkein, karsnn ve ocuklarnn geimini salayan aile creti aldnn ngrlmesidir. Erkein ald aile cretinin ngrlen ekilde karsnn ve ocuklarnn geimini salayamadnn grlmesi olduka yaygn bir durumdur. Ailenin ekonomik sknts ve gelire ihtiya duymas, aile yelerinin almasn gerektirmekte ve bu durum kadnn ev dnda almasnn toplumsal olarak kabul grmesini salamaktadr. Buna karn, erkein ailenin geindiricisi ve aile reisi rolnn geerliliini korumas nedeniyle kadnn iinden ald cret her zaman bteye katk ya da ek gelir olarak tanmlanmaktadr. (Tablo 8.2).
Cinsiyet Erkek Kadn Toplam Genel % 97.20 2.80 100.0 Kent % 96.37 3.63 100.0 Kr % 98.32 1.68 100.0
SIRA SZDE

Tablo 8.2 Kent-Kr Ayrmnda Asl Geliri Kazanan Kiinin Cinsiyeti Kaynak: T.C. Baflbakanlk Aile Aratrma Kurumu (1995) Aile ii fiiddetin Sebep ve Sonular. Ankara.

196

Aile Sosyolojis i

Tablo 8.2de, erkein, evin geindiricisi olmasn ve aile reisliini onaylayan bir ekilde, krda %98 ve kentte %96 orannda haneye asl geliri getiren kii olduu grlmektedir. Kadnn hane halknn geim ykn nemli lde stlendii kentli ii aileleri zerine bir alma yapan Bolak (1995: 235), bu ailelerde yaflanan dinamiklerin geleneksel ataerkil aile dzeni bakmndan nasl bir sreklilik ve deiim gsterdiini ele almaktadr. Bu almasnda hem kadnlar ve erkekler arasndaki hem de kuaklar arasndaki ilikiler ile ev ii ve ev dnda yklenilen sorumluluklarn karlkl etkileimine duyarl bir ereve gelitirmenin nemini vurgulamaktadr. Bolaka (1995: 245) gre, kentli ii ailelerinde, kadnlarn almas ve ev geindirmesi, parasal zerkliklerini ve ev ii rollerini her zaman etkilememesine karn, alan kadnlar iin erkek otoritesinin geleneksel zemini ideolojik dzeyde zorlanmakta ve bylece, erkek sorumluluu giderek ev ii rolleri de ierecek flekilde tanmlanmaktadr. Bolak, bu zorlamann boyutlarnn, bir taraftan evlilie ynelik beklentilerin ne lde olumlandna, dier taraftan kadnlarn iinde bulunduklar iliki ann niteliine bal olduunu ifade etmektedir. Ancak genel olarak, aile iinde mzakere dili deimekte ve ailedeki g ilikilerinin giderek kocann gsterdii sorumluluk ve kadnn gsterdii saygnn karlkl etkileimi (Bolak, 1995: 240) ile belirlenmektedir. Bir dier adan, Bolaka gre, kent ortamnda erkekler aras kontrollerin ve geleneksel balarn zayad grlmektedir. Bu durum, kar koca arasndaki snrlarn zorlanarak daha esnek bir mzakere zemininin olumasna katkda bulunmaktadr: Sre iinde ortaya, erkeklerin klasik sorumluluklarn yerine getirmemelerinin kadnlara bindirdii eitsiz yk ve kadnlarn artan mzakere glerinin bilekesi olan paradoksal bir durum kabilmektedir (Bolak, 1995: 245). Baz yaklamlara gre, kadnn igc piyasasna katlm, aile iindeki g ilikilerini belli bir dzeyde etkilemektedir. Bu durum kadnn ev dnda almasnn toplumsal olarak ne derece kabul grd ve aile btesine yapt katknn aile iinde nasl algland ile yakndan ilikilidir. Kadnlarn yaptklar ilere verilen deere bal olarak kadnn ev iindeki sz hakknn artt ve ayn zamanda kadnlarn kendi kendilerine bitikleri deerin ve zgvenin de artt ileri srlmektedir (Dedeolu, 2000: 147-148). Bora ve stn, Scak Aile Ortam: Demokratikleme Srecinde Kadn ve Erkekler adl geni apl aratrmalarnda, kadnlarn cretli alma konusuna da yer vermektedirler. Bora ve stne (2005: 77) gre, fiziksel iddet, engelleme ve bask yoluyla ok dar yaam alanlarna hapsedilme tecrbeleri olan kadnlarn bu alanlar geniletmek iin kullandklar aralarn banda, cretli alma gelmektedir:
Kadnlar cretli almaya katldklarnda bu onlarn aile iindeki konumlarn etkiliyor, kiisel glerini ve gvenlerini artryor. Dier yandan, bu alma, kadnlarn ev iinde stlendikleri rollerde bir deiim olmad srece, onlarn daha fazla ypranmalarna, kendilerine zaman ayramamalarna da neden oluyor.

cretli bir ite alan kadnlar, para kazanmann ve kazandklar para zerinde kendilerinin sz sahibi olmasnn zgrlk duygusu verdiini ve glendirici bir yn olduunu ifade etmektedir (Bora ve stn, 2005: 106). Aflada yer alan Tablo 8.3de, aile ii g ilikilerinin bir gstergesi olarak kadnlarn karar alma srecine katlm oranlar, kr ile kent ayrmnda ve belirli konular erevesinde gsterilmektedir. Buna gre, kadnlarn karar alma srecinde dier alanlardan farkl olarak zellikle mutfak masraflarnn nelere harcanaca konusundan etkin olduu grlmektedir.

8. nite - Aile ve likil er A

197

Tablo 8.3 Aile iinde Karar Alma Mekanizmalarnn leyii Kaynak: T.C. Baflbakanlk Aile Aratrma Kurumu (1995) Aile ii fiiddetin Sebep ve Sonular. Ankara. Genel % Konular Hangi ahbaplarla grfllecei Hangi akrabalarla grfllecei Eve alnacak mhim eflya Aile gelirinin nelere harcanaca Mutfak masraflarnn nelere harcanaca ocuun ne zaman doktora gtrlecei Evin kadnnn ne zaman doktora gtrlecei Her ikimizde Evin erkei Evin kadn Her ikimizde Kent % Evin erkei Evin kadn Her ikimizde Kr % Evin erkei Evin kadn

66.98

25.34

6.70

66.85

25.12

7.24

67.16

25.63

5.96

72.28

20.11

6.49

72.27

19.55

7.24

72.29

20.86

5.46

64.58

22.00

12.35

65.59

20.01

13.65

63.20

24.71

10.58

63.06

36.78

8.75

54.82

33.45

10.64

50.67

41.35

6.17

37.58

19.55

41.39

36.44

16.27

46.02

39.13

24.05

35.06

58.02

11.09

27.98

54.60

9.89

32.91

62.71

12.73

21.23

43.20

13.02

43.30

38.56

11.64

49.57

49.54

14.92

34.72

Kadnlarn, aile ve toplumdaki erkek egemen g ilikilerinde ounlukla ezilen taraf olduunu ifade eden zbay (1995), kadnlarn bu konumlarnn gelecekte nasl deiecei hakknda ngrlerde bulunmak amacyla kadnlarn ev ii ve ev d urafllarndaki deiimleri incelemektedir. Bu incelemede ncelikle kadnlarn urafllar ile statleri arasndaki ilikinin zmlenmesi gerektiini belirtmektedir. Fakat zbaya (1995: 129) gre, bu ilikiyi inceleyen almalar, soruna genellikle kadnlar ve erkekler arasnda retime katlma oranlar ve katlma biimlerindeki eitsizlikleri sergilemektedirler. Bu ekilde bir yaklam, ailede egemen g ilikilerinin karmak yapsn gstermekte yetersiz kalmaktadr. Kadnlar, kentlerde retime artan oranlarda evlerinde alarak katlmakta ve aile ilerinde yeni sorumluluklar stlenmektedirler. Oysa erkek egemen ideoloji tarafndan ekonomik yapy tanmlayan kategorilerde retime katlmn, faal nfus kategorisinde yer aldn belirten zbay, bu yzden kadnlarn retim faaliyeti

198

Aile Sosyolojis i

olarak kabul edilmeyen urafllarnn ihmal edildiini ileri srmektedir. Bunun yan sra, igc istatistiklerinin genellikle kadnlarn retime katlma oranlarn salkl bir ekilde ortaya karamamalar nemli bir sorun olmaktadr. Bu nedenle kadnlarn ev ii ve ev d urafllar ve bu urafllarndaki deiimin de deerlendirilmesi gerekmektedir (zbay, 1995: 130). zbaya gre, kadnlarn zellikle 1980li yllardan itibaren aile sorumluklarn daha fazla stlendii, ocuklarn eitim sorunlarnda younlatklar ve genlerin efl seimi, aileler aras anlama, grme, dn hazrlklar gibi akrabalarla iliki- lerin dzenlenmesinin de byk lde kadnlara braklan iler arasnda yer ald grlmektedir. zbay (1995: 155), kadnlarn, ailenin toplumsal statsyle ilikili ek sorumluluklar almaya bafllamasnn, onlar giderek ailenin temsilcisi olarak kabul grmelerini saladn, fakat bu balamda elikili bir durumun ortaya ktn belirtmektedir: Ailenin gerek hkimiyeti yasalarla erkee verilmitir. Eer erkek aileye sahip kmazsa soy belirsizlii (gayri sahih neseb) nedeni ile ocuklar bir yurttafl olma haklarna kavuamazlar; nfus kd alamazlar, okula gidemezler, ie giremezler hatta yasal olarak evlenemezler (zbay, 1995: 155-156). Sonu olarak, aslnda kadnn aile ilerinde giderek daha fazla sorumluluk almas bir anlamda erkein yetkisini devretmesiyle mmkn olmaktadr. Bu anlamda, aile ve toplum iinde cinsiyet temelindeki egemenlik ilikilerinin byk lde derin ve deimez olmas sebebiyle kadnlarn urafllar ile statlerinde grlen deimeler sadece ok snrl bir ereve ierisinde geerli olmaktadr (zbay, 1997: 156). zbaya gre kadnlarn retime dflk dzeylerde katlm, kendi toplumsal statlerini, ailenin statleriyle zdeflletirmeleriyle yakndan ilikilidir. Bu nedenle kadnlar urafllarn ailenin, zellikle erkek yelerinin statsn artrmaya yneltmektedirler (zbay, 1995: 156).

ALE/HANE YELER ARASINDAK LKLER

AMA

Aile/hane yeleri arasndaki ilikileri deerlendirebilmek.

Aile/Hane i likiler
Aile/hane yeleri arasndaki ilikilerde cinsiyet rollerinin deiik bileenlerini ele ald almasnda Kandiyoti (1997: 21), bunlarn geleneksel ky, deimekte olan krsal evre, kasaba ve byk kent merkezi gibi farkl toplumsal yaplarda nasl ortaya ktklarn zmlemektedir. Kandiyotiye (1997: 26) gre, Anadolu kylerinde yafla, akrabala ve servete dayal bir sralama olmasna karn ak bir toplumsal tabakalama yokken cinsiyetler arasndaki ayrm olduka keskindir. Erkek egemen ataerkil aile/hane yapsnda, egemenlik ve kontrol bakmndan yal erkek, gen erkekler de dhil olmak zere ailenin/hanenin btn yeleri zerinde bir otoriteye sahiptir. Kylerde kadnlar ve erkekler ancak evlendikten ve toplumsal ilikilere girdikten sonra tam olarak yetikin saylp toplumun farkllama modelinde bir yere oturtulurlar (Sirman, 1995, 271). Bu toplumsal yap ierisinde kadnlar ve erkekler evliliin gerekli olduuna inanarak toplumsallamakta ve evlilik, erkek ve kadn iin toplumun bir yesi olmalarn salayan nemli bir aama olarak grlmektedir (Dedeolu, 2000: 157).

8. nite - Aile ve likil er A

199

Kadnlar geleneksel haneye balayan en nemli ilikiler, dardan haneye evlilik yoluyla katlanlar ve erkek reisli hane yeleri arasnda grlmektedir: Kz, kocasnn evine gelin olarak gelir, ocukluundan beri kendi evini terk edip ele gideceini bilmektedir (Kandiyoti, 1997: 26). Bu anlamda gelin, baka bir erkein reis olduu bir aileye ve kocasnn annesi, kz kardei gibi yakn kadn akrabalarnn kendisi zerinde nemli derecede bir g uygulad bir aileye getirilmektedir. Whitea gre eve yeni gelen gelin, tamamen mlkszlemi olarak geldii iin herhangi bir zerklik alanna sahip olmamakta ve dourganl gibi emeine de baba soyu tarafndan el konulmaktadr. Gelin kocasnn ailesine itaat etmekte ve kaynvalidesinin dorudan kontrol ve otoritesi altna alnmaktadr (White, 1999: 99). Gelin, kendi ky dnda bir baka kyden bir erkekle evlendii zaman, kendi ailesiyle balant kurmas olduka snrlandrlabilmektedir. Hane iinde kadnlar arasnda kesin bir hiyerari grlmektedir: yeni gelin kaynanasna itaat eder ve tm eltileri ondan daha stn konumdadr. ocuk dourmakla - zellikle de olan ocuk-gelin kocasnn ailesi tarafndan daha fazla kabul grr (Kandiyoti, 1997: 26). Yeni gelinin erkek ocuk dourmas, onun ev iinde bir taraftan stat kazanmasn salarken dier taraftan da ekonomik bakmdan kendisini gvence altna almas anlamna gelmektedir: Genken yaflanan zorluklar zaman iinde kaynvalidelerin gelinleri zerinde kurduklar otorite ve kontrol ile bir ekilde hafifletilmektedir (Dedeolu, 2000: 158). Ailede ancak kaynbaba ldkten sonra gelinin ayr bir ekirdek aile kurmas mmkn olmaktadr. Gelin, gcnn ve etkisinin en yksek olduu seviyeye, yetikin oullar tarafndan ona gelin getirildii zaman ulamaktadr. Bu nedenle kadnn oluyla ilikisinin hayati bir nem tad belirtilmektedir (Kandiyoti, 1997: 26). Sirman, kadnlarn ky iindeki toplumsal konumlarnn sadece kocalarnn ya da hanelerinin statlerini devralmalaryla aklanamayacan ifade etmektedir. Aksine kadnlar, bu statlerin olumasnda kritik bir rol oynamaktadrlar:
Saygnlk ve itibar, erkekler iin olduu kadar kadnlar iin de nemlidir. ... Erkek kadar kadn da bu kimlie uygun davran modelleri gelitirmek ve her fleyden nemlisi hane dnda komfluluk ve yardmlama ilikileri arayp akrabalarla saygl fakat mesafeli balar kurmak durumundadr (Sirman, 1995: 271).

Ky ii ilikilerin dzenlenmesinde kadnn da erkek kadar toplumsal aktr olarak grlmesinin nemini vurgulayan Sirmana gre, kadnlarn aile/hane iindeki g ilikileri ile mahalle ve ky anlamnda hane dnda toplumsal bir konum kazanma mcadelesi i ie yaflanmaktadr. Bu mcadele, kadnlar arasnda kurulan bilgi ve enformasyon ann ne lde kullanldna bal olarak bir dayanma mekanizmas oluturmakta ve kadn glendirmektedir (Sirman, 1995: 271-272). Kadnn ncelikli amac ocuklarnn iyi bir evlilik yapmasn salayarak onlara iyi bir gelecek hazrlamaktr. Dier taraftan erkein hane reislii toplumsal olarak onaylanmaktadr. Bu anlamda erkek, kadn ve hanedeki dier baml bireyleri temsilci sfatyla vesayet altnda tutabilmekte ve onlarn davranlarn, etkinlik alanlarn snrlayarak, emeklerine el koyabilmektedir (Sirman, 1995: 273). Kadnlarn bu koullar altnda aile/hane iindeki konumlarn glendirmek iin yapabilecekleri fleyler arasnda en nemlisi, hareket alann, bilgisini geniletmek ve zgven kazanmak iin ky toplumu iine girip hane dnda saygn bir kimlik edinme mcadelesine girmektir (Sirman, 1995: 273). 1950li yllardan itibaren yaflanan krsal dnflm srecinde tarmn makinelemesi ve krdan kente g, krsal ailenin/hanenin ileyi biimini etkilemitir.

200

Aile Sosyolojis i

Kandiyotiye (1997: 28) gre, geleneksel var oluun ekonomik temelini zen krsal deiim, byklere saygy azaltarak ve gen evli erkeklerin liderlik roln stlenmelerine yol aarak erkekler dnyasndaki otorite ilikilerinde de byk bir zlmeye neden olmutur. Buna karn kadnlarn konumlarndaki deiim, erkekler arasndaki otorite ilikilerinin hzl deiimiyle karlatrldnda, olduka dflk bir dzeyde grlmektedir. Ky gelinlerinin, gelin gittikleri hanedeki btn erkeklerden ve kendilerinden byk kadnlardan daha alt seviyede bulunduklar konumlar devam etmektedir. Bunula birlikte, kadnlarn konumu halen yafl ve ocuk dourma gibi geleneksel ltlerle tanmlanmaktadr. nemli ve yaygn olarak grlen bir deiim ise erkelerin baba evinden eskisinden daha erken ayrlarak kadnlarn daha gen yata kendi evlerinin idaresini ele almalardr (Kandiyoti, 1997: 29). Kadnlar, eitim ve i gibi eitli ve kazanl frsatlara sahip olma flansnn daha fazla olduu kent merkezlerine ok farkl koullardan gelmektedirler. Kandiyoti (1997: 46), kentli kadnlarn farkl toplumsal kategorilerden gelmelerine ramen, toplumsal ve ekonomik uyumlarnn ortak zelliini erkek rollerine hibir biimde meydan okumamalar, aile ileyiinin geleneksel dzenini bozmaylar ya da erkek ayrcalklarn sorgulamamalar olarak grmektedir.

Kar-Koca likileri
Erkek egemen bir ailede/hanede kar-koca arasndaki iliki, yukardaki blmlerde bahsedilen geleneksel olarak cinsiyete dayal eitsizlikler zerine infla edilen kadn ve erkek rol ve sorumluluklar temelinde kurulmaktadr. Erkein aile reislii ve otoritesine karn kadnn aile iindeki konumu annelik ve ev ileriyle tanmlanmaktadr. Kandiyoti, kadnn aile iindeki konumunu ve gcn farkl bir adan deerlendirmektedir. Kadnlarn, ataerkil aile/hane ilikilerinde sadece pasif ve boyun een bireyler olmadn ve var olan toplumsal cinsiyet ideolojisi iinde belli anlamlarda gl olduklarn ve manevra alanlar olduunu vurgulamaktadr (Dedeolu, 2000: 158). Kadnlar, erkek egemen aile/hane ilikileri a ierisinde ataerkil pazarlk yapmaktadrlar. Kandiyoti (1988: 275) ataerkil pazarlk kavram ile snf, kast ve etnik kkene bal olarak deiiklikler sergileyebilen bir toplumda, kadnlarn yaflam stratejilerini, bulunduklar sistemden kaynaklanan bir takm somut snrlamalar ierisinde kurmasn ifade etmektedir. White (1999: 96) almasnda yer alan ii ailelerini, Kandiyotinin tanmlad hem ideal olarak var olan hem de gereklik kazanan klasik ataerkil aile olarak tanmlamaktadr. Bu ii ailelerinde babann, ailenin reisi olduunu ve bu nedenle byk bir eflya ya da arabann alm, ev yaptrma ya da ocuklarn evlilikleri gibi btn kararlarda son sz sahibi olduunu belirtmektedir. Fakat bu durum, kadnn karar srecinin dnda kald anlamna gelmemektedir:
Aslnda tam tersine, byk harcama gerektiren bu gibi kararlar, kadnn parasal katksn (rnein, altn bileziklerini satmasn) ve emeini (inflaatta olduu gibi) ya da baka yardmlarn ve bu nedenle de onayn gerektirir. Her durumda erkek elinden geliyorsa kars istemese de kendi karar dorultusunda hareket edebilir (White, 1999: 96).

Bu anlamda kadnn emei ve maddi gc, ona aile ilerinde bir derece hareket alan kazandrmaktadr. Ancak bu durumun, kadnn para ba i yaparak kazand ve kocasnn tam miktarn bilmedii para ve altn gibi kltrel olarak do-

8. nite - Aile ve likil er A

201

kunulmaz saylan birikimler iin geerli olduu grlmektedir (White, 1999: 9697). Dier taraftan kadnn belirli bir iten dzenli olarak kazand cret, dorudan aile btesine girmektedir Ataerkil aile yapsnda kar-koca arasndaki ilikinin ifade edilmesinde belirli snrlamalar ve bakalarnn nnde ilgi ya da sevgi belirtisinin gsterilmesini engelleyen kat kstlamalar bulunmaktadr. Buna karn bir erkein annesiyle ilikisi karsyla olandan daha gl olabilmektedir (Kandiyoti, 1997: 26-27). Whitea gre, erkek ocuklarn annelerini hayatlar boyunca, zellikle de yallk dnemlerinde maddi olarak desteklemeleri ve gvence altna almalar beklendiinden kadnlar, oullarnn yaam boyu kendilerine sadk kalmasn salamaya alrlar. Ekonomik zerklik yokluu ve kadnlarn hane iindeki iktidar ve otoritelerinin dngsel karakteri, kadnlarn ataerkilliin bu biimini dorudan iselletirmelerine yol aar (White, 1999: 99). Kandiyotinin ataerkil pazarlk olarak adlandrd durumda kadnlar, yafladklar baskc koullar ve kat snrlamalar ierisinde direnme biimleri gelitirmektedirler:
Klasik ataerkillik alanlarnda kadnlar genellikle emeklerinin giderek deersizlemesiyle sonulanan kurallara mmkn olduu oranda ve mmkn olduu srece bal kalrlar. ... Daha ok kocalar ve oullarnn sevgisini ynlendirme yoluyla kendilerini gvence altna almak iin kiileraras stratejiler benimserler (Kandiyoti, 1988: 280).

Bu anlamda, kadnn, kocasnn ve oullarnn sevgilerini ynlendirmesi, onun tutucu bir eilim iinde var olan eitsizlik ilikilerini srdrmesine ve iselletirmesine yol amaktadr (Dedeolu, 2000: 158). White, ii aile kadnlarnn da ataerkil pazarlkta olduu gibi itaatkrlk, uygun davranlar ve emek karl korunma ve gvenlik elde etme amacyla ekonomik gvencesizlie kar direnmeye altklarn belirtmektedir. Fakat Kandiyotinin yaklamndan farkl olarak White, bu pazarln sadece ailedeki kadnlar ve erkekler arasnda olmadn, ayn zamanda birey ile ailenin de iinde bulunduu grup arasnda olduunu ileri srmektedir. Whitea (1999: 100) gre kadnlar, efl, komflu, anne gibi rollerinin ahlaki ve emek bakmndan sorumluluklarn yerine getirirken bir yandan da grubun istikrar ve gvenliinin bal olduu karlkl grevler a- na katlmak iin gnll olduunu gstermektedir. Sonu olarak White (1999: 102) ataerkil dzenin, sadece evlilik ierisinde kadnlar ve erkekler arasnda yaplan bir anlama olmadn, ayn zamanda karlkl grevler zerine kurulu bir grup iindeki ilikiler btn anlamna geldiini ifade etmektedir. Bu ilikilerin sorumluluk ve grev ierikleri ve ataerkil bir dzen olarak toplumsal yansmalar, ocuklar ile yetikinler arasnda toplumsallama srecinde renilmekte ve yaflanmaktadr.

Anne-Baba ile ocuklar Arasndaki likiler


Aile iinde anne ve baba, kz ve erkek ocuklarna kar farkl tutum ve davranlarda bulunmaktadrlar. Bu farkl davranlar, ataerkil toplumsallama srecinde cinsiyet rollerinin renilmesi iin temel oluturmaktadr. renilen bu davran ve tutumlar, kz ve erkek ocuklarn ileride yetikin olduklarnda onlardan beklenilen rollere hazrlamaktadr. Erkek ocuklarnn davranlar bakmndan, okul ana gelinceye dek anne ve babalar tarafndan genellikle hibir mdahale ile karlamadklarn belirten Whitea (1999: 102) gre disiplin unsuru, okul ya da raklk eitimi biimindeki

202

Aile Sosyolojis i

mekanizmalar araclyla daha sonra salanmaktadr. Bunun yan sra erkek evlatlar, hayatlar boyunca anneleri tarafndan ayrcalkl muamele grrler (White, 1999: 102). Okul andan itibaren, erkek ocuun babasyla ilikisi genellikle daha formel ve snrl bir hale gelmektedir. Bu anlamda mesafe ve resmi davranlar, saygnn iaretidir. Oullar babalarnn nnde sigara imemek gibi yollarla da sayglarn gsterirler (Kzlarn hibir durumda sigara imemesi beklenir) (White, 1999: 103). Whitea (1999: 103) gre erkek ocuu, babasnn yallnda da ona sayg ve itaat gsterme kadar maddi ve manevi anlamda destek verme konusunda da sorumluluk tamaktadr. Fakat yallk dneminde baba, anne kadar oluna baml deildir. Yallnda karsn kaybeden babann nnde bir takm seenekler bulunmaktadr: ini srdrebilmekte ya da yeniden evlenebilmektedir. Bu nedenlerden dolay babann erkek evladna bamll daha az grlmektedir. Dier taraftan yallnda babann i ve yeniden evlenme seeneklerinden yoksun olan anne, eer oluyla ilikisini keserse, yallnda geim skntsyla kar karya kalabilmektedir. Bu balamda, bir erkein annesiyle ilikisi dier aile yelerine gre daha gl olabilmekte ve atma durumlarnda annesinden yana kabilmektedir:
Anne oul ilikisi mahrem ve sevgi doludur: kadn oluna kar hoflgrldr; ... oluna gelecekteki gvencesi ve koruyucusu olarak bakar. Toplumsallamann bu biimi, dulluk ve yallktaki gelecek gvencesi iin bir yatrm anlam tar: ayn zamanda kadnlarn ezilmesine neden olan bir sistemin devam etmesine de hizmet eder (Kandiyoti, 1997: 27).

Babann erkek ocuu ile ilikisi duygusal olarak mesafeli bir biimde devam ederken babann kz ocuuyla kurduu iliki daha fakl gelimektedir. Baba ile kz evlad arasndaki iliki, adap ve hizmet ilikisi olarak grlmektedir (White, 1999: 104). Kz ocuklar da erkek ocuklar gibi kkken babalaryla daha ak ve duygusal bir iliki kurabilmektedir. Fakat kz ocuu bydke, babas ve erkek kardeflleriyle olan ilikisi farkl bir anlama brnmekte ve bir yetikin olarak erkeklerle ilikisinin bir modeli haline gelmektedir (White, 1999: 104). Bylece kzlar, yumuak bal, saygl ve itaatkr olmay renmektedirler. Kz ocuklar, zamann byk bir blmn mahallede ve evde dier kadnlarla ve ocuklarla birlikte oturarak ya da alarak geirmektedir. Ataerkil toplumsallama srecinde, kz ve erkek ocuklarn zellikle babalaryla kurduklar iliki, cinsiyet rollerini renmelerinde nemli yer tutmaktadr. Kz ocuklarn babasnn erkek dnyasyla ok az ba olduu iin, erkeklere kar uygun davranlar renmesi sorumluluu erkek kardefllere dmektedir (White, 1999: 104). Erkekler, daha yal erkeklere kar sayg gstermeyi, bununla birlikte kadnlardan, kz ocuklarndan ve kendilerinden daha gen erkeklerden sayg ve itaat beklemeyi renmektedirler. Bu anlamda erkeklerin babalarndan duygusal olarak bamsz olmalar, onlarn gelecekte kendi otorite alanlarn yaratmalarn salamaktadr (White, 1999: 106). Dier taraftan kz ocuklar ise babalarnn ve erkek kardefllerinin onlardan beklentileri dorultusunda uysal, yumuak ve itaatkr olmay renmektedirler. Bu durum kz ocuklarnn gelecekteki kocalarna ve kocalarnn ailesiyle kuracaklar ilikinin temelini oluturmaktadr. Kz ocuklar, bu ilikilerin gerektirdii btn ileri annelerinden renmektedirler (White, 1999: 107). Bora ve stn (2005: 41) aratrmalarnda sorduklar aile, ocukluk, anne ve babalk ile yakn ilikilerle ilgili sorularla toplumsal cinsiyetin kurulmas srecine

8. nite - Aile ve likil er A

203

ilikin temel deneyimleri renmeyi amalamaktadr. Kadn ve erkek grmecilerinin ocukluklaryla ilgili olarak ok az an, dnce ya da deerlendirmeyle karlatklarn belirtmektedirler: Sanki ocukluk, zerinde durulmaya deecek, yle ya da byle hatrlanacak bir yaam deneyimi deildi (Bora ve stn, 2005: 49). Bu balamda ocukluklarndan bahseden yetikin kadn ve erkelerin, daha sonra yafladklar mutsuzluklarn bafllangcn ocukluk dneminde grdklerini ifade etmektedirler. Anne ve babalarna ilikin neler hatrladklar ve onlarla ilikilerinin nasl olduu sorularna verilen yantlar, anne ve babaya ynelik olarak farkllk gstermektedir. Grfllen kiilerin byk bir ounluunun babalaryla ilikiyi temel olarak mesafe ile tanmladklar grlmfl, babalarn ailede bir sayg ve otorite figr olduu ifade edilmitir (Bora ve stn, 2005: 50-51). Ayrca babalaryla aralarndaki ilikilere daha eletirel bir ekilde yaklaflanlarn kadnlar olduu belirtilmitir. Aratrmada annelerle olan ilikiler ise daha yakn, daha mesafesiz olarak tanmlanmakta, fakat zellikle kyde yetienler iin anneler, babalar kadar uzak olabilmektedir. Bu anlamda annelerin erkek ocuklar zerindeki denetiminin snrl olduu, ama kz ocuklar zerinde gl bir denetim kurduklar anlalmaktadr (Bora ve stn, 2005: 53-54). Bora ve stnn aratrmasnda grfllen kadn ve erkeklerin, kendi anne babalk deneyimleri nelerdir?
SIRA SZDE

ALE VE AKRABALIK LKLER

AMA

Aile ve akrabalk ilikilerinin nemini aklayabilmek.

levselci bak asna gre, endstrileme srecinde modern endstriyel toplumun tipik aile biimi olarak tanmlanan yaltlm ekirdek ailenin akrabalk ilikilerinin zayad ve geni akrabalk ilikilerinin bir paras olmaktan kt iddia edilmektedir. Bu bak as zellikle Bat endstriyel toplum ailelerine ynelik olarak gelitirilmitir. Duben (2002), bu yaklama benzer bir ekilde Trkiyede aile ve akrabalk ilikileri hakknda yaygn bir ekilde kabul edilen bir grfl zerinde durmaktadr. Bu grfle gre, Trkiyede krsal nfus geni aile hanelerinde, kentsel nfus ise Batdaki aile biimine benzeyen ekirdek aile hanelerinde yaamaktadr. zellikle kentlerde, bu kanya sahip olanlar, krdan kente gle beraber, krsal ailenin klerek kentte kk aileye dnfltn ileri srmektedir. Bu anlamda ekirdek aileler kentte ayr hanelerde yaamaktadrlar (Duben, 2002: 67). Bununla birlikte, bu grfl dorultusunda ortaya kan bir dier kan ise fludur: Kente g sreciyle beraber geni ailenin dier akrabalk balarnn veya genel olarak akrabaln nemi, zamanla geni aile fertleri kente uyum saladka azalmaktadr (Duben 2002: 67). Oysa Duben, her iki yaygn kannn da, geni kabul gren mitlerden baka bir fley olmadn ifade etmektedir. Dubene (2002: 68) gre, Trkiyenin kentsel kesimlerinde aile ve akrabaln nemini anlamak iin iki meseleye dikkat edilmesi gerekmektedir. Bunlardan birincisi, istatistiksel verilerdir. statistiksel veriler, kentlerde eitli hane trlerinin saylarndaki deiimin gsterilmesi bakmndan nem tamaktadr. Ayrca, aile ve akraba gruplarndaki bireylerin, eitli amalara benzer baka gruplarla ne sklkta etkileime girdikleri, bu tr verilerle saptanmaktadr.

204
Akrabalk kodu, davran kurallar sistemidir.

Aile Sosyolojis i

Aile ve akrabaln neminin anlalmas iin zerinde durulmas gereken bir dier mesele ise birinci mesele ile ilikili olmasna karn, bamsz bir ekilde ele alnabilecek olan kltrel bir meseledir. Dubene (2002: 68) gre, kltrel mesele iki boyuta sahiptir: Bunlardan biri, farkl hane biimlerinde grlen kltre dayal tercihlerin nemiyle ilgili bir boyuttur. Dieri ise farkl haneler ve akraba gruplar ierisinde ya da bu hane ve gruplar arasnda bireylerin etkileimini belirleyen kod ya da kodlarla ilikilidir. Bu kod veya kodlamalar, Duben (2002: 69) tarafndan zellikle akrabalk kodu (kinship idiom) olarak tanmlanmakta ve davran kodu iinde gerekleen akrabalar arasnda olsun ya da olmasn toplumsal etkileimlerin boyutuyla ilikili bir ekilde ele alnmaktadr. Akrabalk kodunu, davranlar ynlendiren bir dizi enformel sosyal kurallar olarak tanmlayan Duben, bu kurallarn ok geni bir iliki yelpazesinde geerli olduunu belirtmektedir. Dubene (2002: 69) gre, kapitalist retim sisteminde evrede yer alan dier pek ok lke gibi Trkiyede de II. Dnya Sava sonrasnda byk bir nfus hareketi yaflanm ve bu hareket, kr ve kent arasndaki dengenin geri dnlmez bir biimde tersine evrilmesiyle sonulanmtr. Bu nedenle gnmzde lke nfusunun yarsndan fazlas kentlerde yaamaktadr. Duben, krdan kente g srecindeki byk nfus hareketini flu ekilde aklamaktadr:
Bu arpc nfus hareketi, neredeyse tmyle ve Dou Anadolunun ve Karadeniz ky fleridinin krsal kesimlerinden kitlesel glere balanabilir. Bu gmenlerin byk ounluunu, kylerindeki aile arazilerinde tarm yapan, yoksul, kk reticiler oluturuyordu; geri bamsz reticiler iinde zamanla tarm iisi haline gelenler de vard. Bu aile arazileri, ou zaman, Trkiyedeki hane yapsnn en karakteristik (ve geleneksel) gstergesi olarak deerlendirilir (Duben, 2002: 70).

Bu anlamda g, bir taraftan srekli deien bir aile yapsn ifade ederken dier taraftan aile iinde ve evresinde toplumsal olarak ortaya kan yeni ilikiler ve balar anlamna gelmektedir. Kente gle birlikte aileler, krdaki ilikilerinden fark- l olarak, kentsel meknlarda ilikiler yaamakta ya da bu gmen aileler tarafndan kiisel ve toplumsal iliki alar gelitirilmektedir (Dedeolu, 2000: 155-156). G srecinde belirli bir karlkllk biimini beraberinde getiren geni aile akrabalk ilikileri, youn olarak farkllam bir nfusun yaflad byk kentlerde, olduka snrl bir dzeyde geerliliini koruyabilmektedir. Bireylerin kentlerde, akraba ya da akraba olmayan kiilerle birok toplumsal ilikiye girmek zorunda olduklarn belirten Dubene (2002: 91) gre bu durum kentin eski sakinleri kadar ayn zamanda gmenler iin de geerli olmaktadr. Duben, krdan kente g sonucunda hemflehrilik gibi akrabams ilikilerin ortaya ktn ve bu ilikilerin gmen ailelerin kentte yaamaya bafllamasyla gelitiini ileri srmektedir (Dedeolu, 2000: 156). Hemflehrilik ve akrabalk iliki ala- r, kente g eden ilk kuak aileler iin kentsel yaamn her aamasnda ncellik- le kentte tutunabilme ve ayakta kalabilme mcadelesinde ok byk bir nem tamaktadr (Dedeolu, 2000: 156). Bu toplumsal balar, zellikle iki alanda; gmen ailelerin oturacaklar yerleri semelerinde ve kentteki i frsatlarna ulamalarnda olduka etkili olmaktadr. Gmen nfusun hemflehrilik ilikileri zerinde alan Gnefl-Ayata (1991: 89), nemli grd unsurlar flu ekilde belirtmektedir: ncelikle hemflehrilik sadece kyden yeni gelenlerin kulland bir i ve barnak bulma arac deil, ayn zamanda bir kimlik kazanma mekanizmasdr; kinci olarak hemflehrilik, kent-

8. nite - Aile ve likil er A

205

te yabanclarla ilikiler arttka gelimekte ve korunmaktadr; ncs, mahalleler hemflehri gruplar araclyla paralanmakta, mahalleler arasnda anlamazlklar grlebilmektedir. Gnefl-Ayataya (1991: 95) gre, hemflehrilerin bir arada oturmalarnn temel nedenlerinden biri, erkek egemen yapy korumak ve toplumsal kontrol salamak olmakta ve ailenin toplumsal kontrol iin gmen ailelerin arlkl olarak yaflad gecekondu blgesi, olduka youn ilikiler a yaratmaktadr. Bu anlamda, kadnlarn ve ocuklarn gndelik yaamlarnn byk bir ksm, erkekler tarafndan izlenmektedir. Bylece, kyde ky cemaati tarafndan salanan toplumsal kontrol, kentte gecekondu mahallesinde erkekler tarafndan glendirilen hemflehri ve yakn akrabalar ba tarafndan salanmaktadr (Gnefl-Ayata, 1991: 95). Demir (1998) almasnda, aile ve akrabalk ilikilerini kentin farkl sosyoekonomik dzeylerindeki konut evrelerine gre nasl farkllatn, boyutlar ve zellikleri bakmndan aratrmtr. Gmen ailelerin youn olarak yafladklar gecekondu blgelerinin, aile yeleri saysnn fazla olmas asndan kentin dier blgelerinden farkllatn belirtmektedir. Demire (1998: 155) gre, genel anlamda farkl sosyo-ekonomik dzeydeki konut evrelerinin tamamnda akrabalk ilikilerinin nem tamasna karn, ailelerin yafladklar yerleim yerleri arasnda akrabalarna meknsal yaknlk bakmndan farkllklar grlmekte ve baz konut evrelerinde akrabas olanlarn oran, dierlerine gre olduka artmaktadr. st sosyoekonomik dzeydeki konut evrelerinde akrabalara meknsal yaknlk en az dzeyde grlrken gecekondu blgelerinde ise akrabalara olan meknsal yaknlk en yksek oranda grlmekte, dolaysyla akrabalarla grme skl da artmaktadr (Demir, 1998: 156). Sonu olarak Dubene gre, Trkiyede krsal blgelerden g edenlerin byk bir blm, kentlere ekirdek aile olarak ya da ekirdek ailelerin yeleri olarak gelmi bulunmaktadrlar. Dolaysyla gmenlerin kentleme srecine paralel olarak krsal kesimde var olduu dflnlen, babasoylulua dayal geni aile hanesinden, kentli ekirdek aile hanesine doru bir deiimin gerekletiini gsteren ka- nt pek yoktur (Duben, 2002: 97). Bununla birlikte Trkiyede krsal ve kentsel blgelerde, ekirdek aile orannn yksek olmasna ramen, geni aile ve akrabalk ilikilerinin son derece nemli olduunu belirten Dubene gre, bu anlamda kentleme ve sanayileme srecinde, akrabalk ilikilerinin nemi pek fazla deitirmemitir. Ayrca Duben (2002: 98), kentlerde akraba olmayanlar arasnda akrabalk koduna gre yrtlen geni bir toplumsal ilikiler yelpazesi grldn ve bu akrabalk kodunun, byk lde gerek akrabalk sistemine dayanlarak retilen karlkllk ilikilerini dzenlediini ifade etmektedir.

206

Aile Sosyolojis i

zet

Aile ii g ilikilerinin temel unsurlarn aklayabilmek. Aile yeleri arasndaki ilikiler, cinsiyete dayal iblm eitsizlikleri temelinde kadn ve erkein rol ve sorumluluklar araclyla belirlenmektedir. Ataerkil aile yapsnda kadn ev merkezli anne ve efl rolleriyle ev ileri ile ocuk ve yallarn bakmndan sorumlu grlrken erkek, i merkezli ailenin geindiricisi olarak tanmlanmaktadr. Bu ekilde belirlenen cinsiyet rolleri aile ideolojisi tarafndan meflrulatrlmakta ve erkein aile reislii ile otoritesi ve aile cretine dayal kadnn bamll, aile ii g ilikilerinin temel unsurlarn oluturmaktadr. Aile ideolojisi, ideal aileyi oluturan deer ve normlar belirlemekte ve aile iinde kadn ve erkein rol ve sorumluluklarnn doal ve normal olarak kabul edilmesini salamaktadr. Bu anlamda erkek, ailenin geindiricisi ve aile reisi olarak karsnn ve ocuklarn geimini salayan aile creti almaktadr. Aile creti, erkein ailede g ve egemenlik kazanmasna, kadnn ise erkee baml olmasna yol amaktadr. Aile yeleri arasnda var olan g ilikilerinin nemli bir gstergesi de aile ii iddet olmaktadr. deal ailede ngrlen ekilde her zaman dengeli ve destekleyici ilikiler olmad gibi, aile iinde zellikle kadn ve ocuklara ynelik iddet uyguland grlmektedir.

Krsal ve kentsel ailenin retim ilikilerini zetleyebilmek. Ailenin retim sreciyle ilikisi kadn emei araclyla kurulmaktadr. Krsal alanda aile ilikileri ve kadnn emek kullanm biimleri kentteki ilikilerden farkllk gstermektedir. Kadnn cretsiz aile/hane emei, tarmsal retim srecindeki i yknn yan sra ocuklarn bakmn ve ev ilerini ieren geimlik retimi de kapsamaktadr. Kadnlar, tarmsal ilikiler iinde ok ynl eitsizliklerle karlamakta, kendi emeinin getirisine sahip olamamakta, maddi kaynaklarn mlkiyetinden yoksun braklmaktadr. Bu durum kadnlarn karar alma srecinden dlanmasna neden olmaktadr. Krsal alanda kadnn hal dokuma gibi cretli bir ite almas, kadnn emei zerindeki erkein kontrol ve basks asndan nemli bir deiiklik gstermemektedir. Krsal alanda yaflanan tarmsal dnflm, yeni gelir kaynaklarna ulama amacyla krdan kente doru g srecinin bafllamasna yol am, aile yelerinin cretli bir ite almasn gerekli klmtr. Kadnn kentte igc piyasasna dflk oranda katlmna ve genellikle ikincil sektrlerde gvencesiz ve dflk cretli ilerde almalarna neden olan birok faktr bulunmaktadr. Bu faktrlerden en nemlisi kadn ve erkein aile iinde tanmlanan cinsiyet rolleridir. Bir dier faktr ise erkein, karsnn ve ocuklarnn geimini salayan aile creti aldnn ngrlmesidir. Ancak ailenin geim sknts ektii durumlarda kadnn ev dnda almas toplumsal olarak kabul grmekte ve kadnn ald cret her zaman bteye katk olarak tanmlanmaktadr. Yine de kadnn igc piyasasna katlm, aile iindeki g ilikilerini belli bir dzeyde etkilemektedir. Kadnlarn belli llerde ev iindeki sz hakk ve kendilerine duyduklar gven artmaktadr. Ayrca kadnlar, kentlerde retime artan oranlarda evlerinde alarak katldklar halde, ekonomik kategorilerde faal nfus iinde kabul edilmemektedirler.

8. nite - Aile ve likil er A

207

Aile/hane yeleri arasndaki ilikileri deerlendirebilmek. Aile/hane yeleri arasndaki ilikiler, cinsiyet rolleri temelinde belirlenmektedir. Ataerkil aile yapsnda, yal erkek, egemenlik ve kontrol bakmndan ailenin/hanenin btn yeleri zerinde otoriteye sahiptir. Kadnlar evlilik yoluyla gelin olarak baka bir erkein reis olduu bir aileye katlmaktadr. Gelin, tamamen mlkszlemi olarak kocasnn hanesine gelmekte, dourganlna ve emeine baba soyu tarafndan el konulmakta ve kocasnn ailesine itaat ederek kaynvalidesinin dorudan kontrol ve otoritesi altna alnmaktadr. Krsal dnflmle birlikte yaflanan krdan kente g, krsal ailenin/hanenin ileyi biimini de etkilemitir. Bu deiim gen evli erkeklerin liderlik roln stlenmelerine yol aarak erkekler arasndaki otorite ilikilerinde zlmeye neden olmasna karn kadnlarn konumlarndaki deiim, olduka dflk bir dzeyde grlmektedir. Kadnlar, eitim ve i gibi frsatlara ulama imknnn daha fazla olduu kent merkezlerine farkl toplumsal kategorilerden gelmelerine ramen, ortak bir zellik olarak erkek rollerini, aile ileyiinin geleneksel dzenini ve erkek ayrcalklarn sorgulamadklar grlmektedir. Kar-koca ilikilerinde cinsiyete dayal eitsizlikler zerine kurulan kadn ve erkek rol ve sorumluluklar belirleyici olmaktadr. Bu ilikiler, aile ii toplumsallama srecinde ocuklar tarafndan renilmektedir. Aile iinde anne ve baba, kz ve erkek ocuklarna kar farkl tutum ve davranlarda bulunmaktadrlar. Bu farkl davranlar, ataerkil toplumsallama srecinde cinsiyet rollerinin renilmesi iin temel oluturmaktadr. Erkek ocuklar, hayatlar boyunca anneleri tarafndan ayrcalkl muamele grmekte, babalaryla ilikileri ise mesafe ve sayg zerine kurulmaktadr. Yallk dneminde anne, babadan daha fazla olunun koruyuculuuna ve gvencesine ihtiya duymaktadr. Bu nedenle kadnn erkek ocuuyla ilikisi yaamsal bir neme sahiptir. Babayla ilikisi adap ve hizmet erevesinde kurulan kz ocuklar, kocalaryla kuracaklar ilikilerin gerektirdii btn ileri annelerinden renmektedirler.

Aile ve akrabalk ilikilerinin nemini aklayabilmek. Trkiyenin kentsel kesimlerinde aile ve akrabaln nemini anlamak iin, kentlerde farkl hane biimlerinin saylarndaki deiimin grlmesi, aralarndaki etkileimin saptanmas asndan istatistiksel verilerin ve hane biimlerinin kltrel tercihlerinin ve etkileiminin nemiyle iliki kltrel meselenin zerinde durmak gerekmektedir. Yaanan byk nfus hareketiyle, krdan kente g srecinde aile iinde ve evresinde toplumsal olarak yeni ilikiler ortaya kmakta, kente gelen gmen aileler, kiisel ve toplumsal iliki alar gelitirmektedirler. Gmen ailelerin youn olarak yafladklar gecekondu blgelerinde akrabalara olan meknsal yaknlk ok yksek oranda grlmekte ve buna bal olarak akrabalarla grme skl da artmaktadr. Bu ailelerin kentte yaamaya bafllamasyla birlikte hemflehrilik ilikilerinin gelitii grlmektedir. Hemflehrilik ve akrabalk iliki alar, kente g eden aileler asndan ncelikle oturacaklar yerin seiminde ve kentteki i frsatlarna ulamada nemli olmaktadr. Ayrca, bu ailelerin kentte bir kimlik kazanmasn salamaktadr. Dier taraftan, erkek egemen yapy koruma ve zellikle kadnlar ve ocuklar zerinde toplumsal kontrol salama bakmndan, kydeki cemaatlerin ilevini yerine getirmektedirler. Sonu olarak, Trkiyede krsal ve kentsel blgelerde akrabalk ilikileri nemini korumaktadr.

208

Aile Sosyolojis i

Kendimizi Snayalm
1. Erkein, karsnn ve ocuklarnn geimini salayan gelir afladakilerden hangisidir? a. Aile destei b. Bte katks c. Aile creti d. Devlet yardm e. Aile sigortas 2. Afladakilerden hangisi iddet eitlerinden biri deildir? a. Sosyal iddet b. Cinsel iddet c. Psikolojik iddet d. Kiisel iddet e. Szel iddet 3. Afladakilerden hangisi karar alma srecinde kadnn etkin olduu konulardan biridir? a. Hangi akrabalarla grfllecei b. Mutfak masraflarnn nelere harcanaca c. Eve alnacak mhim eflya d. Hangi ahbaplarla grfllecei e. Aile gelirinin nelere harcanaca 4. Afladakilerden hangisi Dubene gre aile ve akrabaln neminin anlalmas iin incelenmesi gereken balca meselelerden biridir? a. Politik mesele b. Toplumsal mesele c. Psikolojik mesele d. Ekonomik mesele e. Kltrel mesele 5. Afladakilerden hangisi aile ii g ilikilerinin gstergelerinden biri deildir? a. Aile reislii b. Karar alma sreci c. Aile ii iddet d. Aile yelerinin says e. Mlkiyet sahiplii 6. Akrabalk kodunu tanmlayan ifade afladakilerden hangisidir? a. Davran kurallar sistemidir. b. Toplumsal cinsiyet rolleridir. c. Erkein aile reisliidir. d. Toplumsallama srecidir. e. Aile ii g ilikileridir. 7. Aflalayc szler sylemek, aile iinde uygulanan iddet eitlerinden hangisinin kapsamnda yer alr? a. Sosyal iddet b. Szel iddet c. Cinsel iddet d. Ekonomik iddet e. Fiziksel iddet 8. Afladakilerden hangisi kentte hemflehrilik ilikisinin ilevlerinden biri deildir? a. Toplumsal kontrol salamas b. Yer seiminde etkili olmas c. fl bulma arac olmas d. Erkek egemen yapy korumas e. Yabanclarla anlama salamas 9. Afladakilerden hangisi kadnn cinsiyete dayal sorumluluklarndan biri deildir? a. Ev kadnl b. Annelik c. Aile reislii d. Yallarn bakm e. Ev iinin yaplmas 10.Ailede ocuklarn cinsiyet rollerini rendii sre afladakilerden hangisidir? a. Toplumsallama b. Modernleme c. Farkllama d. Kentleme e. tekileme

8. nite - Aile ve likil er A

209

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. c 2. d 3. b 4. e 5. d 6. a 7. b 8. e 9. c 10. a Yantnz yanl ise Aile i G likileri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Aile i G likileri blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Aile/Hane ve retim likileri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Aile ve Akrabalk likileri blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Aile i G likileri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Aile ve Akrabalk likileri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Aile i G likileri konusunu gzden geiriniz Yantnz yanl ise Aile ve Akrabalk likileri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Aile i G likileri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Aile/Hane yeleri Arasndaki likiler konusunu gzden geiriniz. Sra Sizde 3 Ekiolu (2002), aile iinde uygulanan iddet eitlerini flu ekilde tanmlamaktadr: Fiziksel iddet; Tokat atmak, dvmek, vurmak, itmek, srmak, kemiklerini krmak, sa ekmek, tekmelemek, bak ekmek, yaralamak, zel eflyalara zarar vermek, ev/i eflyalarna zarar vermek ve benzeri. Szel iddet; Aflalayc szler sylemek, zaaflar ile alay etmek, ar genellemeler yapmak, sulamak, kfr etmek, kk dflrmek, hakaret etmek, yksek sesle barmak, ei (kadn) eliki iinde brakmak, ein (kadnn) z gvenini yitirmesini salamak. Ekonomik iddet; Evin masraflarn karlamamak; aile bireylerine gerekli olan harl vermemek; ein (zellikle) kadnn almasna izin vermemek; alan ein (kadnn) elinden parasn almak; parann ve mal/mlkn kontroln elinde bulundurmak; parann nereye harcandn kontrol etmek ve benzeri. Cinsel iddet; Ein (zellikle kadnn) istemedii cinsel ilikiye zorlamak; tecavz etmek; ein kabul edemeyecei ekilde, cinsel ierikli imalar yapmak; imdiklemek ve benzeri. Psikolojik iddet; Efl ile (kadnla) dorudan iletiimi reddetmek, surat asmak; ein (kadnn) grfl ve dncelerini aklamasn engellemek; zaaflar ile alay etmek; duygusal smr yapmak; ein (kadnn) kendisine olan gvenini, saygsn yitirmesini salamak; ein (kadnn) hareket zgrln kstlamak; ailesiyle veya arkadafllar ile grmesine izin vermemek ve benzeri. Sosyal iddet; Ei (kadn) baflkalar nnde srekli kk dflrmek, zaaflar ile alay etmek, ein (kadnn) davranlarn kontrol etmek; baflkalarnn nnde devaml eletirmek; evden kmasna izin vermemek; sosyal ilikilerini kstlayarak yalnz/desteksiz brakmak; ar kontrol etmek; kat kurallar ve snrlar koyarak bask kurmak ve benzeri. Sra Sizde 4 Grfllen erkeklerin kendi babalk deneyimleri ve ocuklaryla ilikileri hakknda sorulan sorulara verilen yantlarda genellikle ocuklaryla ok yakndan ilgilendiklerini ifade etmeleri, kendi babalarnn mesafeli otoritesinden farkl olarak ocuklaryla duygusal ve yakn ilikiler kurduklarn ve bylece onlar ok daha yakndan denetlediklerini dflndrmektedir (Bora ve stn, 2005: 52). Grfllen kadnlarn, kendi annelik deneyimleri ve ocuklaryla olan ilikilerinde kendi yaam deneyimlerinin onlarn annelik pratiklerini byk lde etkiledii grlmfl, erkeklerin kendi babalk anlaylarna benzer olarak kadnlarn da ocuklaryla ilikilerini kendi deneyimlerinin nda biimlendirmeye altklar anlalmtr (Bora ve stn, 2005: 54).

Sra Sizde 1 Kadnn iinde bulunduu aile yapsnn ekirdek, geni ya da tek ebeveynli bir aile olmas, yafl, cinsiyet ve yetikin ile ocuk says asndan eitlilik gstermesi nedeniyle kadn istihdam zerinde etkili olmaktadr. Ayrca ailenin gelir tr ve sahip olduu kaynaklar, kadnn igc piyasasna katlmn etkilemektedir. Ailenin ekonomik skntlar iinde olmas, kadnn almasnn kabul grmesi asndan nem tamaktadr. Bununla birlikte farkl aile yaplarnn, ev ii karar alma ve g ilikileri asndan farkl yaklamlar sunmas da, kadnn igcne katlmn etkilemektedir (Dedeolu, 2000: 152). Sra Sizde 2 Aile creti erkein aile reislii konumunu glendirmektedir. Erkein evin geindiricisi olma konumunu sorgulamak amacyla yaplan birok alma, aile creti kavramnn bir mit olduunu ve bir ideal olarak var olduunu gstermekle birlikte, cretleriyle geinen kesimlerde, ailelerin nemli bir blmnn, hibir zaman sadece erkein cretiyle geinemediini; kadnlarn ve ocuklarn da altklarn kantlamaktadr (Ecevit, 1991: 12).

Sra Sizde Yant Anahtar

210

Aile Sosyolojis i

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar


Aile Aratrma Kurumu (1995). Aile i fiiddetin Sebep ve Sonular (Aralk 1993-Aralk 1994). Ankara: T.C. Baflbakanlk Aile Aratrma Kurumu Bakanl. Barrett, Michele (1980). Womens Oppression Today. London: Verso. BA Haber Merkezi (2008) Prof. Dr. ktem: ocua Ynelik fiiddet nlenebilir ve Ortadan Kaldrlabilir, Ankara: BA Haber Merkezi, 4 Nisan 2008. http://bianet.org/bianet/cocuk/106126-prof-dr-oktem-cocuga-yonelik-siddet-onlenebilir-ve-ortadankaldirilabilir Berik, Gnseli (1995). Trkiyede Krsal Kesimde Hal Dokumacl ve Kadnn Ezilmilii, 1980ler Trkiyesinde Kadn Bak Asndan Kadnlar. stanbul: letiim Yaynlar, s. 159-177. Bolak, Hale (1995). Aile ii Kadn Erkek likilerinin ok Boyutlu Kavramlatrlmasna Ynelik neriler, 1980ler Trkiyesinde Kadn Bak Asndan Kadnlar. stanbul: letiim Yaynlar, s. 135-146. Bora, Aksu ve stn, lknur (2005). Scak Aile Ortam: Demokratikleme Srecinde Kadnlar ve Erkekler. TESEV Demokratikleme Program, Alglar ve Zihniyet Yaplar: Cinsiyet Rejimi Ekseni, Trkiye Ekonomik ve Sosyal Etdler Vakf (TESEV) Yaynlar. Busby, D. M., Holman, T. ve Taniguchi, N. (2001). Relationship Evaluation of the Individual Family, Cultural and Couple Contexts, Family Relations, Vol. 50, Issue 4, pp. 306-316. Dedeolu, Saniye (2000) Toplumsal Cinsiyet Rolleri Asndan Trkiyede Aile ve Kadn Emei, Toplum ve Bilim, Gz Say 86, s. 139-170. Demir, Erol (1998). Kentsel Farkllama, Aile ve Akrabalk, Mrekkep, Teorik Politik Dergi, Say 10/11, Ankara, s. 160-194. Duben, Alan (2002). Kent, Aile, Tarih. stanbul: leti- im Yaynlar. Ecevit, Mehmet (1994). Tarmda Kadnn Toplumsal Konumu: Baz Kavramsal likiler, Amme daresi Dergisi, Cilt 27, Say 2, Ankara. Ecevit, Yldz (1991). Aile, Kadn ve Devlet likilerinin Deerlendirilmesinde Klasik ve Yeni Yaklamlar, Deien Dnyada Birey-Aile-Toplum Seminerleri. stanbul niversitesi, Kadn Sorunlar Aratrma ve Uygulama Merkezi, stanbul. Ecevit, Yldz (1995). Kentsel retim Srecinde Kadn Emeinin Konumu ve Deien Biimleri, 1980ler Trkiyesinde Kadn Bak Asndan Kadnlar. stanbul: letiim Yaynlar, s. 135-145. Ekiolu, Seyhan (2002). Trk Medeni Kanunu - Ailede Yeni Dzen. stanbul: Kadn Adaylar Destekleme ve Eitme Dernei (KA.DER). Erman, Tahire (1996). Kentteki Gmenin Bak Asndan Kent/Ky Kimlii: Niin Kylyz Hala?, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, Cilt 51 Say 1, s. 289-304. Erman, Tahire (1997a). The Meaning of City Living for Rural Migrant Women and Their Role in Migration: The Case of Turkey, Womens Studies International Forum, Vol. 20, No. 2, pp. 263-273. Erman, Tahire (1997b). Squatter (gecekondu) Housing versus Apartment Housing: Turkish Rural to Urban Migrant ResidentsPerspectives, HABITATINTL. Vol. 28, No. I, pp. 91-106. Erman, Tahire (2001). The Politics of Squatter (Gecekondu) Studies in Turkey: The Changing Representations of Rural Migrants in the Academic Discourse, Urban Studies, Vol. 38, pp. 983-1002. Gnefl-Ayata, Ayfle (1991) Gecekondularda Kimlik Sorunu, Dayanma rntleri ve Hemflehrilik, Birikim Sosyalist Kltr Dergisi, Say 51/52, Gz/K, s. 89-101. Haralambos, M. and Holborn, M. (1995). Sociology: Themes and Perspectives. London: Harper Collins. Kandiyoti, Deniz (1988). Bargaining With Patriarchy, Gender and Society, Vol. 2, No. 3, September, pp. 274-290. Kandiyoti, Deniz (1997). Cariyeler, Baclar, Yuttafllar: Kimlikler ve Toplumsal Dnflmler. stanbul: Metis Yaynlar, Kadn Aratrmalar Dizisi. Karkner, Nadide (2006). Tarmda Kadn ve Baz Yapsal likiler, ktisat Dergisi, Say 469, s. 24-30. Kazgan, Glten (1981) Labor Force Participation, Occupational Distribution, Educational Attainment and the Socio-Economic Status of Women in the Turkish Economy, Women in Turkish Society. (Ed.) Nermin Abadan Unat, Leiden: E. J. Brill, pp. 131-159. Nichols, William C. (1986). Understanding Family Violence: An Orientation for Family Therapists, Contemporary Family Therapy, Vol. 8, No. 3, pp. 188207.

8. nite - Aile ve likil er A

211

zbay, Ferhunde (1984) Krsal Kesimde Toplumsal ve Ekonomik Yap Deimelerinin Aile levlerine Yansmas, Trkiyede Ailenin Deiimi Toplumbilimsel ncelemeler. Ankara: Trk Sosyal Bilimler Dernei Yaynlar s. 35-68. zbay, Ferhunde (1995). Kadnlarn Ev ii ve Ev d Urafllarndaki Deime, 1980ler Trkiyesinde Kadn Bak Asndan Kadnlar. stanbul: letiim Yaynlar, s. 129-158. Sirman, Nkhet (1995). Ky Kadnnn Aile ve Evlilikte Glenme Mcadelesi, 1980ler Trkiyesinde Kadn Bak Asndan Kadnlar. stanbul: letiim Yaynlar, s. 247-276. Taylan, Hasan Hseyin (2009). Trkiyede Ky Ailesinde Aile ii likiler, Seluk niversitesi, Edebiyat Fakltesi Dergisi, Say 22, s. 117-138. T.C. Baflbakanlk Aile Aratrma Kurumu (1995). Aile ii fiiddetin Sebep ve Sonular. Ankara. Timur, Serim (1972). Trkiyede Aile Yaps. Ankara: Hacettepe niversitesi Yaynlar. Trkiye statistik Kurumu (2006). Aile Yaps Aratrmas. Ankara. Uluslararas Af rgt (2004). Trkiye, Aile ii fiiddete Kar Mcadelede Kadnlar Raporu http://www.amnesty.org.tr/ai/system/files/turkiye_aile_ici_siddete_karsi_mucadelede_kadinlar.pdf White, Jenny, B. (1999). Para ile Akraba, Kentsel Trkiyede Kadn Emei. eviren Aksu Bora, stanbul: letiim Yaynlar.

9
Amalarmz

ALE SOSYOLOJS

Bu niteyi tamamladktan sonra; Sosyoloji ve hukukun gibi ayr disiplinin meflruiyet, toplumsal kontrol, hukuk ve kanun (yasa) gibi kavramlarn aklayabilecek, Aile kavramnn hukuk ve sosyoloji asndan kullanmlarn ayrt edebilecek, Aile yeleri ve dier insanlar arasndaki hukuk (haklar) ve ilikilerin bozulmas ile yaptrm gc olan yeni dzenleyici kanunlarn gerekliliini saptayabilecek, Disiplinler aras bir yaklamla sosyoloji ve hukukun aileye bak asn toplumsal deime balamnda zetleyebilecek, Aile ve hukuk szcklerinin gndelik dilde, tarihi olarak dile yerlemesinde ve bir kavram olmasnda etkili olan koullar saptayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Aile Hukuk Toplumsal dzenlemeler Aile ile ilgili kanun dzenlemeleri

indekiler
Aile Sosyolojisi Aile ve Hukuk GR ALE HUKUK SOSYOLOJ VE HUKUK

SOSYOLOJK AIDAN ALE HUKUKU BAZI KAVRAMLAR ALE LE LGL KANUN DZENLEMELER TARHNDEN NOTLAR

Aile ve Hukuk
GR

AMA

Sosyoloji ve hukukun iki ayr disiplin olarak meflruiyet, toplumsal kontrol, hukuk ve kanun (yasa) gibi kavramlarn ayrt edebilmek.

Aile Hukuku, Medeni Kanun iinde dorudan doruya hukukularn meslek bir konusudur. Bu nedenle bir aile sosyolojisi kitabnn bu blmnde aile ve hukuk balnn uygun olaca dflnlmfltr. Sk sk hukuk kavram ve olgulara deinilse de aile ve hukuk kavramlarnn yan yana aile sosyolojisi iin ne anlama gelecei daha nemli grlmfltr. nk hukuk normatif bir bilimdir ve kendi retisi (doktrini) vardr, ama sosyoloji normatif zellikler ierse de z itibari ile hukuk biliminden farkldr. Farkl llerde ereveler gelitirerek kuramsal sosyoloji ile gndelik hayatn uygulamalarn badatrmay ve bunlardan dzenli bilgiler oluturmay, bu bilgilere dayanarak kestirimde bulunmay amalamaktadr. Aile hukuku hem aile sosyolojisi iinde bir balk hem de hukuk-sosyoloji bulumas iin nemli bir olanaktr. nk hukuk sosyolojisinin ortaya knda siyaset ve devlet konular nemli alanlar olmu, aile ise sosyolojinin dou aamasnda anket ve sosyal antropoloji almalar ile gndeme gelmitir. Hukuk ile sosyoloji bulumas, bu iki bilimin ierii kadar yntemi ve bilgi nitelii asndan tartlm, baz bilginler bulumay uygun grrken baz bilginler hukuk ve sosyolojinin birlikte deerlendirilmesinin yanl olacan sylemiler. Ancak hukuk sosyolojisi yi- ne de bir disiplin olarak domu ve nemli bir birikim oluturmutur. Sosyolojinin hukuktan ve kanundan anlad, hukuk kurallar olduu kadar bir toplumsal dzenleme ve kontrol anlay olurken; hukuk bilimimin hukuktan anlad daha ok kanunlar (yasa) ve pozitif hukuku oluturan dier hukuk dzenlemelerdir. Sosyoloji bak asyla hukuk kavramnn bir anlam da birbiri zerinde haklar olan insanlarn farkl sosyolojik bekler ve badama biimleri iinde srdrd salkl iliki, deerlendirilmelidir. likilerin bozulduu ve ihlal edildii zamanlarda kanun ve/ya hukuk yaptrmlar devreye girerek sorunlar zlebilmektedir. Aile iinde, aileler aras, aile ile dier kurum ve kurulular arasndaki ilikilerde salkl gidi bozulunca bu insanlarn gndelik hukuku bozulmakta, bunu dzeltmek iin kanun ve mahkemeye bavurmaktadr. Aile sz konusu olunca, genel bir ifade ile aile toplumun temelidir denilmekte, ancak ailenin sosyoloji ve hukuk bilimi anlamndaki dier model betimlemele-

214

Aile Sosyolojis i

rine deinilmemektedir. Oysaki aile sosyolojisi ve hukuk sosyolojisi asndan flu belirlemeleri yapmak gerekir: Aile gndelik hayat iinde en mahreminden en geneline kadar hukuk normlarnn ekillendii, hak kavramnn dnyev ve din bir deer olarak olutuu, devlet algsnn su yzne kt sosyolojik iliki ve etkileim birimidir. Ayrca, aile gndelik hukukun, yani ilikilerin aksad alanlarda ve yaflantlarda kendi kendisini nasl onarabileceine ilikin ipular verir. Bylelikle hukuk bilimine ve kanun yapcya temel veriler salar. Gndelik hayatn etik ve/ya ahlak denilen deerlerini tayan davranlar en nemli rneklerini aile iinde ekillendirmektedir. Aile ii ilikilerin deer rnts ailenin felsef adan ele alnmasn salayacak bir veri taban zellii de tamaktadr. Smer kil tabletlerinden bugnn yazl kanun metinlerine kadar izlenebilen sorunlarn zm ilemleri ve alnan kanun nlemler nemli bir yn ile aileyi ilgilendirmektedir. Eski uygarlklarn ticaret ilikileri, faiz, kira, bor, alacak, klelik, cariyelik, kle azad, velayet hakk nemli bir yasa birikiminin domasna neden olmutur. Bunlarn tm ile aile iinde karlalmasa da bugnn sorunlar olan kredi kart kullanm, borlarnn denmesinde aileye dflen grevler, ocuklarn aileye kar hak ve ykmllkleri, evlat edinme hemen hemen ayn gelenein farkl hukuk grnmleridir. Eski uygarlklar dnemini izleyen kanun dzenlemeler bir yanda devam ederken Tevrat, Zebur, ncil ve Kuran metinlerinde kendini gsteren sapmalar hukuk dzenlemeler ve cezai yaptrmlar ile dnyalk anlamda su, ahret anlamnda gnah olarak birlikte yer almaktadr. Bir yanda sevap-gnah, iyilik-ktlk gibi kavramlar insann ruh ve inan dnyasnda teolojik olarak ekillenirken bir yandan da kanun, rf, det, gelenek, ayp gibi yaptrmlar toplumsal hayatn dnyev (sekler) rntsnde sosyolojik ve hukuk olarak yer almaktadr. Hukuk tarihi, bu yn ile dinler ve uygarlklar tarihinin yan banda terazisi ve klc ile hep dikilmi ve zamanla bugnn hukuk kurumlarnda grlen adalet heykelinin ve/ya sembolnn olumasna neden olmutur. Bu nedenle hukuk toplumun iinde, zellikle de ilk aamasyla temel toplum kurumu olan aile iinde olumutur. Aile toplumun olduu kadar hukuk anlaynn da ekillendii temel kurumdur.
DKKAT

Hukuk sosyolojisinin oluumu ve tartmalar hakknda Topuolu, Hmide. (1963) Hukuk Sosyolojisi Dersleri: Sosyoloji Asndan Hukuk,cilt. 1: (Konu, Problemler, ncler), Geniletilmi kinci bask, Ankara Hukuk Fakltesi Yayn, Ajans-Trk Matbaas, Ankara ve Grkan, lker. (1994) Hukuk Sosyolojisine Giri, (gzden geirilmi 2. bask), Ankara kitaplarnda daha fazla bilgiye ulaflabilirsiniz.

ALE

AMA

Aile kavramnn hukuk ve sosyoloji asndan kullanmlarn ayrt edebilmek.

Aile, insanln tarihiyle birlikte var olan bir kurum ve kavramdr. Hem kendi gerekliini hem de kendisine ilikin bilgiyi srekli yenileyerek var etmitir. Ailenin genel bir tanmn yapmak her zaman mmkndr, ancak insanlk tarihinin nemli aamalarnda meydana gelen deimeler bu tanmlarn mkemmel olmadn, bir yann eksik kaldn bize gsterir. Aileye ilikin bilgi, toplumsal deime ve onun uygun grd hukuk (kanun da dahil) meflrulatrma ekilleri asndan, dnem dnem farkl olmu, farkl anlaylarla ekillendirilmek istenmitir. Neolitik

9. nite - Aile ve Hukuk

215

Dnemin anaerkillie, Sanayi Devriminin babaerkilie ve ekirdek aileye arlk verdii, baz kabilelerde hl anaerkilliin kendini gsterdii bilinmektedir. amzda toplumsal deimenin ilgin oluumlara doru gittii ve aileyi tanmlamada yeni unsurlara yer verilmesi gerei grlmektedir. rnein, felsef anlamda, insan zgrlnn, kendi dndaki aile, devlet ve Tanr gibi gereklikleri kabul etmeyen bireysel varoluu yorumlanmas ile aile dlanmtr. Aile ilikisi ve balll dnda gelitirilmek istenen bireysel kiilik anlaylar genel kabul grmeye bafllamtr. Bu felsefi anlaylarn, dorudan retici bir konu olmaktan te, edebiyat, sinema, tv yayn ierikleri ve dier bilgi kanallar ile sosyolojik dolama girmesi zamanla her lkede aileyi ve kanun yapcy etkilemektedir. Evlenme isteinin azalarak evlilik yann ilerlemesi, ocuk dourmann gittike daha az benimsenmesi ya da az ocuk sahibi olma istei ve tutumu aile yapsn ve aileye ilikin bilginin belirlenip kurgulanmasn nemli lde deitirmitir. Henz dnya genelinde yaygn olarak din ve toplumsal kabul grmese de ayn cinsten iki kiinin evliliinin meflru klnmaya allmas aile kavram ve/ya kurumu ile ilgili en tartlr gelimedir. rnein Trk Medeni Kanunu evlilii tanmlarken iki ayr cinsten iki kiinin birliktelii diye tanmlamaktadr (Akntrk 2006). Oysa komflusu olup yelik mzakereleri yaptmz Avrupa Birlii lkeler bu durumu kanun dzeyinde meflru kld gibi Avrupa Aileden Sorumlu Bakanlar toplantlarnda gndeme getirmektedir.Ancak Vatikan Papalk Makamnn bu konuya kar kmaktadr. ocuk sahibi olma ve/ya evlatlk kurumunun hukuk durumu, aile yelerinden birinin vefat veya birbirinden ayrlmalar durumunda velayet ve vesayetin toplumsal deimeye kout olarak kanun metinlerine yansmas hukuk ve sosyolojinin kesitii yeni alanlar ortaya koymaktadr. Dolaysyla aile, kurum ve kavram olarak, toplumsal deimenin yannda yasal deiiklikleri sosyoloji gibi bir beeri bilim ile normatif bir bilim olan hukukun karsna karmaktadr. Hukuk aileye ilikin ortaya koyduu konularn kanunlar asndan bir dkm ve snandrmas hakknda Akntrk, Turgut (2006) Trk Meden Hukuku: Aile Hukuku, ikinci cilt, (Yenilenmi 10. Bask), Beta Basm Yaym, Datm, stanbul kitabnda ve baka aile hukuku kitaplarnda daha fazla bilgiye ulaflabilirsiniz. Aile farkl ekillerde tanmlanp farkl dnem ve kltrlerde farkl zellikler gsterse de insan zihninde bir aile kavram vardr. Hangi ekliyle olursa olsun, aile iki farkl cinsten iki insann duygusal ve fizyolojik birliktelik dengesinin sonucu ve gereidir. Ayrca aile, insann zihin ve kltr dnyasnda oluan, cinsellii ve oalmay ieren psiko-kltrel hazr bulunuluk ve birliktelik durumunun geer- li hukuk normlar ile tanmlanm halidir. Fizyolojik olarak cinsellik, sosyolojik olarak evlenebilirlik, hukuk olarak aile birliinin kurulmas tm insanlar iin bir veri ve olanaktr. Baz istisnalar olsa bile bu sosyolojik hayatn temelidir. Aileye, farkl dnemlerde o an gereine gre gelenek, ahlak, din ve tre d kabul edilebilecek uygulamalar dahil edilmek, dayatlmak istenmitir. Hatta sra d istekler, toplum asndan meflru olmasa da kanun olarak meflrulatrlarak ailenin yaps ve tanm deitirilmeye allmtr. Bunun nedeni toplumsal deime ve ideoloji ile gndeme gelen koullarn hukuk alannda kabul ettirilmesidir. Bafl- ka bir ifadeyle de facto bir yaflay devre d brakarak bir meflruiyete gemek- tir. rnein Trk Medeni Kanununda yazl bir madde olarak bulunmayan nikh d birlikteliklerin sosyolojik olarak yaygnlamaya bafllamas ya da ayn cinsten efllerin (homoseksellerin) evlenmesi ve evlat edinme isteklerinin tannmas ulusDKKAT

216

Aile Sosyolojis i

lar aras anlamalar dahilinde Trkiyeden istenebilmesi. Dolaysyla ailede etkin olan iki ana unsur vardr; birincisi birlikteliin ve ocuk sahibi olmann gereklemesi, ikincisi; evliliin devam ve sona ermesi durumunda ortaya kan geim, rzk, nafaka gibi mali sorunlarn belirlenip karlanmasnn kanun ve dier toplumsal dzenleme unsurlar yoluyla teminat altna alnmas. Mutlu aileler iin kanunlar sadece evliliin tanmas ve nesebin meflruiyetini belirler. Ancak aile ii huzur ve hukukun bozulmas durumunda i kanuna, mahkemeye kalmaktadr. Bir iin dzeltilmesi kanuna kaldysa mutluluun (saadet) bys bozulmu, birliktelik sadece sosyolojik deil hukuk bir teminat ve yaptrm zorunlu klmtr. Hukuk kurallarnn kanun olarak zellikle bir yaptrmla aile karsna kt durumlar nce terbiyenin, sonra ahlakn ve aile ii daletin bozulduu durumlardr.
SIRA SZDE

Bir hkim srekli didien on yllk evli olan karkocay boamayp, yirmi yllk mutlu evlilikleri olan karkocay, koca karsna dangalak dedi diye, kadnn istei zerine boamtr. Hkim olsaydnz siz nasl karar verirdiniz? Sosyoloji, ilahiyat, halk bilim aile-hukuk balamnda pek ok bilgiyi ayrntl flekilde ele alrken eski zamanlardan beri edebiyat metinleri ve sinema, yeni zamanlarda tv programlar aile-hukuk balamnda olduka geni rnekler vermektedir. Bunlarn ayrntsna, bu balk altnda girmek mmkn deildir. Ancak afladaki zetleyici balklar aile-hukuk balamnda nemli unsurlardr.Daha dar anlamda sylenirse, aile, kurum olarak ve/ya yeleri ile kanun karsna ve devletin ynetsel birimlerine genellikle flu konularda gelmekte ya da kanun maddeleri, hukuk dzenlemeler aileyi afladaki konularda ilgilendirmektedir. 1. ki ayr cinsten iki kiinin cinsel birlikteliinin kanun ve/ya dier toplumsal dzenleyici unsurlar ile meflruiyeti. 2. Nian ve dn gibi evlilik trenlerinin ekil ve kanun olarak dzenlenmesi. 3. Doum ya da evlat edinme yoluyla ocuk sahibi olma durumunda ocuklarn aile, devlet ve birbirlerine gre orun (stat) ve ykmllklerinin kanun ve/ya dier toplumsal dzenleyici unsurlar ile tannmas ve gvencesi. 4. Aile ii ilikilerin, orun, ynetim, mal ve mal olanaklar olarak tannmas. 5. Kar ile kocann ayrlmas durumunda ortaya kacak yeni durumun kanun, mal haklar (nafaka), velayet ve vesayet asndan belirlenip teminat altna alnmas. 6. Boanmann efller asndan dourduu yeni orunun kanun ve toplum gznde meflruiyeti. 7. Aile yaps iinde ekillenen hsmln (akrabalk/soyba) kanun orun olarak belirlenmesi, mal haklar (miras) ve ykmllklerin (nafaka) devlet tarafndan belirlenip denetlenmesi ve aksamas durumunda kanun yaptrmla giderilmesi. 8. Vesayet ile zellikle ocuun ve kanun yeterlilii olmayan aile yelerinin korunmas ve haklarnn devlete gvence altna alnmas. 9. Aile yelerinden birinin lmyle ortaya kacak sosyolojik, kanun ve mal durumlarn adalet ve devlet kurumlar tarafndan yasal olarak tannmas. 10. Genel olarak aileye devletin mdahale edecei durumlarn belirlenmesi. Dnyada sanayileme, Trkiye zelinde krdan kente g geni aileden ekirdek aileye doru bir eilimi gittike daha net olarak insan karsna kartmaktadr. Hatta ocuklarn olmad kar kocadan oluan aile birlikleri yannda para-

9. nite - Aile ve Hukuk

217

lanm aileler, tek ebeveynli aileler sosyoloji kavramlar olarak daha ok yer almaya bafllamtr. Hukuk ve aileyi birlikte deerlendirmeye altmz bu blmde kanun gznde ailenin ne olduunu vermeye alrken zel bir aile tipinden hareket edilmemitir. nk hukuk ve kanun asndan aile ekirdek ailenin meflruiyetini salamak zorunda olduu gibi, olu ve gelini ile ya da kz ve damad ile birlikte yaflamasa da temel yaama gereksinimlerini karlayamayan yaly korumak, ona nafaka vermek zorundadr. ocuun vesayeti ile ilgilenmektedir. Bu nedenle demek gerekir ki kanun ile aile zerinde yaplan dzenlemeler, dorudan ifade edilmese de zmnen bir geni aileyi hsm ve akrabalk (soyba, kanba akrabalk) zerinden dikkate almak zorundadr. Hukuk sosyolojisinde aile, herhangi bir modeline indirgenmeden, bir kavram olarak ele alnmaldr. Yoksa bir dnem ve lke zerinden ele alnan aile, hukuk asndan yeterli bilgi verememekte, hukuk-sosyoloji bulumas asndan yeterli olamamaktadr. Ancak, dnemsel baz aratrmalar, uygulama asndan, bir konu (tek ebeveynli aile, ekirdek aile gibi) ve/ya zaman dilimi ile (Osmanl ailesi, Cumhuriyet ailesi, 1980 sonras aile gibi) snrlandrlmak zorundadr. Kuran, Tevrat ve ncil gibi temel din kitaplarnn evlilik, boanma ve aile ii ilikiler konularnda verdii bilgiler de nemlidir. nk bu metinler temelde din metinler olsalar da bu ynleriyle flu an Avrupa, Amerika ve slam Dnyasnda var olan kanun metinlerinin temelini ve bir lde tarih geri plann oluturan konular ele almaktadr. Bylelikle, aile hukuku yannda din sosyolojisi, toplumsal normlar gibi konular etkileime girebilmekte, sosyolojide disiplinler aras boyutta aratrma ve dflnme olana yakalanabilmektedir.

HUKUK

AMA

Aile yeleri ve dier insanlar arasndaki hukuk (haklar) ve ilikilerin bozulmas ile yaptrm gc olan yeni dzenleyici kanunlarn gerekliliini ayrt edebilmek.

Hukuk dnda toplum hayatn dzenleyen baka kurallar da vardr. Din, ahlak ve grg kurallar yannda gelenekler, rf ve tre gibi farkl dereceden yaptrmlar olan kurallar da toplum hayatnda yer almaktadr (Akntrk, 2004; 4-10). Bu tr dzenleyici unsurlar hukuk kadar sosyolojinin konusunu da iermektedir. Hatta gndelik hayattn kast ettii hukuk ou zaman, kanun dnda kalan ynyle, bu unsurlara dayanmaktadr. Ancak zel anlamda hukuk kanun ve dier pozitif hukuk unsurlarnn oluturduu ilikili btnlktr. Anayasa, kanunlar, ynetmelikler ve dier hukuk dzenlemeler. Toplum hayatn dzenleyen dier kurallar ise sosyolojinin de ieriini oluturacak ekilde flunlardr: Din kurallar, ahlak kurallar, grg kurallar, gelenek ve grenekler, tre ve rf. Vicdan, utanma, hay, edep gibi kavramlarn dolayl ve dorudan gndelik hukuku besleyen ierikleri vardr. Dzenleyici kurallarnn ad ne olur ise olsun, bunlarn bir dfln-eylem alt yapsn destekleyerek hak ve adalet kavramlarn beslediini belirtmek gerekir. Bu kavramlar, ayn zamanda, bunlar istismar edenler tarafndan da kullanldnda zararl etkiler de oluturabilmektedir. Yaptrm ierikli hukuk kurallar (kanun) bu nedenle istismarlarn nne geebilecek bir anlayn somut ifadesidir.

218

Aile Sosyolojis i

SIRA SZDE

Kanun tanm yapsanz hangi unsurlar vurgularsnz?

2
deal olarak, iyimser bir dnce, bu kadar dzenleyici din, ahlak ve sosyolojik kural varken kanun gc ve devlet yaptrmna, hukuka neden gereksinim duyulduunu sorgulayabilir. Hatta ii biraz daha ileri gtrp devlet ve hukuk kavramlarna gereksinim duyulmamas gerektiini, devletin ortadan kalkmasn dflnebilir. Dflnce olarak bu mmkn olduu gibi birok da gereke bulunabilir. Ancak bu dnce bizi sosyoloji ve hukuk konularndan koparp topyalar dnyasna gtrecektir. Evimizin kapsn bir gn kilitlemeden ksak belki o gn hrsz girmeyebilir, ancak bunu btn insanlar drsttr diye alkanlk haline getirmemizin douraca sonular kestirmek gtr. Brakn kapy ak brakmay, insanlar artk evlerinin kapsn elikten yaptrmakta, hatta iki ya da kilit ile desteklemektedir. topik iyimser dncenin yollar zellikle tesadf nfus yaplarnn olutuu kentlerde tamamen kapanmtr. Aile hukuku ve sosyolojisi asndan bir kap aralayalm. Hukuk kurallar, her ne kadar dier toplumsal dzenleyici kurallar gibi deiiklie urasa da kanun tanmayan aklarn evlilikle dzene balanmasn ve doacak ocuklarn kaydn mutlaka kanunla tanmak, belirlemek zorundadr. Biten aklarn insanda yaratt olumsuz ruhsal etkiler kadar biten evliliklerin toplumda yaratt olumsuz etkiler de ancak kanun ve hukuk ile bir lye kadar dzenlenebilmektedir. Byle istenmeyen durumlarda boanmann kanun gznde tannmas, ocuklara nafaka balanp vasi tayin edilmesi yine hukukun bir grevidir. Bu nedenle hukuk ideal dnyamzda gereksiz grlmemelidir. Aristo insann toplum hayat dnda yaflayabilmesi iin tanr ya da canavar olmas gerektiini belirtmitir (Akntrk, 2004: 5). Bunun tersi bir dnceden hareket ile toplum hayatna baklrsa; kendini canavar ve tanr sananlar, eer toplum ierisinde ise kanun dzeyinde yaptrm uygulayan bir kurumun gerei ortaya kmaktadr. Hukuk bu nedenle kendinden baka stn g grmeyenlerin karsna bir ekilde kmak zorundadr. Toplum takn davranlara, kural ihlallerine knama, ayplama yolu ile bir yaptrm uygular, daha sonra bunu yapanlardan yz evirirler. Devlet dzenin kurulmad dnemlerde, gerekirse, g kullanarak bir yaptrm uygularlar. Bu uygulamalar hakknda antropologlarn ve sosyologlarn derinlemesine aratrmalar vardr. rnein hangi dnemde olur ise olsun cezann caydrcl, toplumun gz nnde uygulanmas ele alnm leme ibret olmas istenmitir. Tre sular (cinayetleri), kan davalar gibi bugn bile devletin varlna muhalif olarak kiiler ve/ya aileler tarafndan ilenen sularn arkasnda, kendini ibret olsun diye yaptm eklinde hakl karmaya almann mant bu gelenee dayanmaktadr. Bu uygulamalar devletin hukuk ihlallerini yaptrmla dzenlemedii dnemlerden bugne kalan rneklerdir. Bugnn acl (modern) toplum ve devlet anlaylarnda su ileyen birisi kendini ne kadar hakl grse de kanun gznde sulu duruma dmektedir. nsanlar ile aile, kabile, rgt gibi sosyolojik birimler devlet adna hkm verip yaptrm uygulayamazlar. Bireyin intikamn, her ne ekilde devlet almak zorundadr; ya da tazmin etmek zorundadr. Yurttafllarda kanun haklarnn devlet tarafndan telafi edilmeyeceine olan inan olutuu zaman adalete olan inan skntya dmekte, zayamaktadr. Devlet adil olma vasfn yurttafllar gznde kaybedince yurttafl kendi uygun grd yaptrm, kanuna aykr olsa da kendi uygulamak isteyecek bir kin ve inti-

9. nite - Aile ve Hukuk

219

kam duygusuna kaplabilmektedir. Devletin yaptrm gc ve adalet kavramnn birbiriyle denkletii toplumlarda hukuk ihlalleri daha az olacaktr. rnein din kurallarn gnahtr, geleneklerin ayptr dedi durumlar vardr. Tanr inanc olumu birisi gnahtan korktuu iin ayrld einden doan ocuklarna ilgi gsterip onlarn nafakasn salayabilir ya da ailenin yallarna bakabilir. Ancak bu gibi iler her koulda vicdanlara, din inan ve toplum yaptrmna, komflularn knamasna terk edilemeyecek kadar nemlidir. Bu nedenle, kanun (devlet gc), boanan efllerin ocuklarn teminat altna almak ister ve nafaka balatr. Yallara nafaka balanmas iin evlatlarn mal konumlarn dikkate alr ve gerekirse yaptrm uygulayarak yaly korur. Gerekirse, kanun, devleti yallara ve yoksullara bakmak iin zorlar; insanlarn ve kurulularn vicdani yardm olsa da kanun yaptrm gc nde gelir. Hibir sosyolojik denetim ve dzenleme kural her toplum ve dnemde aile iin teminat olamayabilir; bu nedenle kanun iini vicdanlara brakmamak zorundadr. Ancak vicdan ve gndelik hayata sinmi nezaketli hukuk anlay, yani insanlk, kanunun bile gremeyecei ayrntlarda insanlara bir koruma salayabilse de kanunun yeri farkldr. Grg kurallarndan din ve ahlak kurallarna kadar pek ok kural farkl yaptrm dzeyinde toplum hayatn ile insan davran ve tutumlarn denetlemektedir. Gelenekleri ihlal etmek ile bir insann karlaflaca yaptrm szel olurken, treyi ihlal edenin karlaflaca yaptrm bal bana bir fiziki ceza hatta cinayet olabilmektedir.Devlet yerine bir kiinin veya sosyolojik birimin treyi ihlal edenleri cezalandrmas ise kanun ve devlet yoluyla olmaktadr. Bu da kanunun dier hukuk dzenlemelerin stnde yaptrm olduunu gstermektedir. Kan davalar ve tre cinayetlerine farkl kltrlerde de rastlanmaktadr. Bunlara dello geleneini de katmak gerekir. Bunlarn nasl gndeme geliini afladaki eserlerden faydalannz: Mahmut Tezcan, Kan Gtme Olaylar Sosyolojisi, Ankara niversitesi Eitim Fakltesi yay., 1972 Ankara; Sefa fiimek, Trelerin Aynasnda Dou le Bat; Kan Davas ve Dello Gelenekleri, Asa Kitabevi yay, 1998 Bursa; Erdal Gezik, fieref, Kimlik ve Cinayet:Namus Cinayetleri zerine Bir Aratrma, Kalan Yaynlar 2003, Ankara; Kanflaubiy Miziev, Dello Tarihi,YGS yay., birinci bask 2008, stanbul.
DKKAT

SOSYOLOJ VE HUKUK

AMA

Disiplinler aras bir yaklamla sosyoloji ve hukukun aileye bak asn toplumsal deime balamnda zetleyebilecek.

Her ne kadar hukukuluk meslei ve bilim dal olarak hukuk sosyolojiden daha ncelere gitse de sosyolojinin varl Auguste Comte tarafndan ad konulmadan nce baka disiplinler iinde toplum felsefesi, tarih anlay, toplum-birey, toplumdevlet, toplum-kanun-toplum ilikisinde st kapal olarak kendini gstermitir. nk toplumsal bir olguyu anlamaya, aklamaya ve dzenlemeye alrken sosyolojik dnce tarzna flu ya da bu ekilde yaklamamak mmkn deildir. Hukukularn ve filozoarn sosyoloji ile ilikisini bu erevede deerlendirmek gerekir. Devlet felsefesi yapanlarn durumu da byledir. Burada zellikle Aristo, Platon (Eflatun), Frab, bn Haldun, Montesquieu hemen akla gelen isimlerdir. Dorudan hukuk sosyolojisini kurmasalar da hukuk eitimi aldktan sonra sosyolojinin kurulmasna ve gelimesine birinci derece katk salayan sosyologlardan Karl Marx ve Max Weberi buraya eklemek gerekir. Durkheimin antropoloji-sosyoloji aras il-

220

Aile Sosyolojis i

gisi, hukuk sosyolojisine ynelik dier almalar nemli bir birikim oluturmutur. Daha sonraki yllarda Talcott Parsons, George Gurwitch, Philip Selcznik, Niklas Luchmann, Roscoe Pound, Kantorowicz gibi bilginler hukuk sosyolojisi iin emek sarf etmilerdir. Ancak hukuk sosyolojisinin gelimesinde iki ana kanal belirtmek gerekir.Bunlardan birisi hukukularn sosyoloji konularna ynelmeleri, dieri ise sosyologlarn hukuk kurumu, hukuk bilimi, adalet ve toplumsal dzen kavramlarn ynelimleridir. Bu iki kanalda gelien hukuk sosyolojisi anlay, ayrntsyla, burada ele alnamayacak kadar kapsaml alt balklar iermektedir. Kanunlar kimin iin kartlyor? Toplumlarn gereksinimlerini karlyor mu? Toplumsal ve bireysel lekli sapmalar nlemek iin kanun kartmak yeterli midir? Hukuk ve sosyoloji yan yana gelerek bir bilim dal olabilirler mi? Bu sorulara aranlan yantlar, bilimsel bilginin tartlmas iin harcanan emekler, toplumun geni kesimlerinin hukuk konularyla daha fazla ilgilenmesine neden olan gelimeler hukuk sosyolojisini bir bilim dal olarak su yzne kartm, II. Dnya Savandan sonra gelimesi hzlanmtr. Dnemin felsefi, sosyolojik ve siyas tartmalar, daha nce olduu gibi, hukuk sosyolojisini etkileyen konular ortaya koymaktadr. rnein muhafazakrlk ve feminizm zerinden yaplan tartmalar ve tavr allar bir yandan hukuk sosyolojisini beslerken dier yandan ailenin hukuk ile ilikisini etkilemektedir. Son yllarda teknolojinin ilerlemesi internet ve cep telefonlar kullanmndan kaynaklanan aile ve ocuklar ile ilgili hukuk sorular ortaya kartm, bunlarn giderilmesi iin kanun dzenlemeye gidilmitir. Ancak teknolojik bilginin hukuk bilgisi ile bulumas o kadar kolay olmamtr.acl bilgi ve bilimin adaletin salanmas iin nemi eskiden de gndeme getirilmi, bilim ve adalet ilikisine deyinilmitir (Ayan, 2008). Bugnde bu ynde toplumsal koullar yeni kanun dzenlemelerini ve aratrma birimlerini zorunlu klmaktadr. Avrupa Topluluu lkeleri kadar youn internet kullanan dier lkeler de gvenli internet konusunu nemsemektedir. 2007 tarih ve 5651 saylnternet Ortamnda Yaplan Yaynlarn Dzenlenmesi ve Bu Yaynlar Yoluyla lenen Sularla Mcadele Edilmesi Hakknda Kanungelecek yllarda hukuk sosyolojisinin biliim sular erevesinde teknoloji uygulamalar ile de yakndan ilgili olacana iaret etmektedir.

SOSYOLOJ AISINDAN ALE HUKUKU


Aile ve hukuk balamnda ele alnmas gereken aile hukuku kavram, medeni hukuk iinde ana balk olmakla beraber, ayn zamanda hukuk sosyolojisinin geliimi ile i iedir. Dier yandan, ailenin sosyolojik olarak konu edinilmesi yolunda kat edilen mesafe, disiplinler aras konu zenginliini nmze koymaktadr. Aile anlay ve yapsnda meydana gelen deimelerin ister istemez kanun dzenlemeleri zorunlu klmaktadr. Aile ii iddetin nlenmesi iin yaptrmlarn kanunla belirlenmesi, kt niyetle internet ve cep telefonu kullananlarn bakalarna verdii zararlarn nlenmesi ve ocuk pornografisi greli olarak yeni konulardr. Yallarn hukuk sorunlar, velayet, boanmann ortaya kard kanun dzenlemeler, uluslar aras anlamalarn ykmllnden ortaya kan konular, kltrler aras etkileimin dourduu aile davalar, feminizmin ve insan haklar almalarnn kanun yapma aamasnda etkileri daha eski konulardr. Evlat edinme, evlenme ve boanmann kanun tescili aile hukukunda nemli tartma ve aratrma alanlarn belirlemektedir. Baka bir ifade ile bu konular aile kurumunda meydana gelen deimelerin kanun ile dzenlenmesi ve/ya teminat altna alnmasdr. Aile hukuku kavram kanun dzenlemelerini nemli lde kapsad iin aile hukuku kitapla-

9. nite - Aile ve Hukuk

221

r geleneksel olarak hukukularn kaleme aldklar, Meden Kanun ana balnda kanun kitaplardr, ancak ieriinde yasal uygulamalar aklayan blmler kanunlar ile toplum hayat arasndaki ilikiyi kurmamza olanak salamaktadr. Aile kurumunun (ayn zamanda bir olgu ve kavramdr) ele alnp incelenmesi bir aile bilimine doru giderken z gerei, disiplinler aras almalar zorunlu klmaktadr. Bunun beraberinde getirdii sorunlar vardr. rnein, aile ile ilgili kanunlar sosyoloji nasl bir kavramla anlayp aklamaldr? Kanun maddeleri ile dolu bir aile hukuku kitab sosyolog iin ne anlama gelir? Aile hukukunu (daha dorusu aile iin kartlan kanunlar) sosyolog ne adan deerlendirebilir? Aile ve evlilik kavramlar farkl evrelerinde kanun koyucu tarafndan nasl meflrulatrlr? Sosyologun kastettii hukuk kavram ile hukukunun kast ettii hukuk kavram ayn mdr? Kanun ile hukuk genellikle ayn anlamda kullanlrken sosyolog bu iki kavram ne ekilde ayrt etmelidir?Toplumsal dzen toplumsal kontrol olgular iinde kanunlarn yeri nedir? Hukuk halk arasnda her zaman kanun anlam tar m? rf, det ve gelenekler ile terbiye, ahlak, din kavramlar yannda kanun nasl bir farkllk gstermektedir? Aile toplumun temeli olmakla beraber hukuk bilimi iin nasl bir model oluturur? Bu sorularn cevabn vermeye alrken, nasl ki medeni hukuk alanlar sosyolojik adan konuyu ele almyorlar ise, sosyologlar da hukuku asndan deil kendi asndan deerlendirecektir. Sosyolog, bir kanunu olumlu ya da olumsuz olarak yorumlasa da gnlnden geen bir fleyi hukukta yer alan bir kanunmu gibi dflnmemelidir. slubu farkl olmaldr. Bu hibir zaman hukuk bilimini yok saymak anlamna gelmemeli, tam tersine, hukuk bilimini olduka fazla nemseyerek, o bilimin ve kanun koyucunun varlna dorudan itibar edilerek yaplmaldr. nk pozitif hukuk kapsamndaki her fley toplumu birinci dereceden etkileyip ilgilendirmektedir. Kanunlar, yaymlandklar (vaaz edildikleri) gn toplum sorunlarn yzde yz zmeseler de hukuk sosyolojisi ve aile hukuku iin vazgeilmez bir veri tabandr. Hatta kanunlara ve mahkeme kaytlarna bakmadan baz sularn olgusal olarak sosyoloji ve antropoloji asndan tanmlanp anlalmas bile mmkn deildir. Sosyolojinin mesleinden gelen slup fark hukuk bilimini, kanunlar ve mahkeme kaytlarn grmezlikten gelemez.Aile hukuku demekle sosyologun anlamas gereken hukuk kurumuna sosyolojik adan bakmaktr. Ancak bylelikle genel sosyoloji ve sosyolojinin dier alt dallar demeyi alkanlk haline getirdiimiz dier kurum ve olgulara sosyolojik yaklam alanlar bir bakn (perspektif) iinde olabilirler. Bu nedenle aile hukuku hukuk sosyolojisi ve medeni hukuk alanlarnn kesitii alanda ekillense de genel nitelii itibariyle sosyologun hukuk ve aile olgusuna baknda kimlik kazanabilecektir. Bu metin iinde zaman zaman aile hukuku dense de ama ailede ilikilerin meflruiyeti, aile yeleri aras hukukun (haklarn), kabul ve srekliliinin salanmas ve aksaklklarn kanun dzenlemeler ve yaptrmlarla (meyyide) gvence altna alnmasdr. zetle medeni hukuk alt balnda yer alan aile hukuku sosyolojik anlamdaki aile hukukunun nemli bir ksmn oluturur ama tamam deildir. Aile ilikilerini dzenleyen yazl kanunlardan baka rf, tre, gelenek, grenek gibi dier kontrol sistemleri hukuk anlamda aile hukukunu tamamlayan unsurlardr. Bunlar aslnda sadece aile iin deil toplumun geneli iin de geerlidir. Bu nedenle ailenin toplumun temel kurumu olarak nitelendirilmesi yanl deildir.

222

Aile Sosyolojis i

ddet sresi hamilelik dnemine efl bir sredir. Kadnn ayrld ya da vefat eden einden hamile olup olmad bu zaman zarfnda anlalr. kinci einden olacak ocuun nesebinin belli (sahih) olmas ve kadnn flaibe altnda kalmamas iin nemlidir.

Aile hukukunun kanun ieriini ele alan hacimli kitaplar genellikle balk etrafnda toplanmaktadr; Evlilik Hukuku; Hsmlk; Vesayet. Bu balklar altndaki kanunlar genellikle aile mutlu yayor ise, nianllk ve evlilik aamasnda ayrlma, boanma, hkmsz evlilik (butlan), evlilik kavramnn ve aile birliinin istismar gibi konular sz konusu deil ise ailenin sklkla karlat sorunlar deildir. Ancak evlenmenin bir memur tarafndan flahitler nnde nikh treniyle tannmas, evlilik bann (aile birliinin) kurulmas, aile ii ilikinin meflruiyeti, ocuklarn nesebinin sahihlii, aile bireylerinin birbirilerine gre kanun durumlar, lm halinde mirasn paylam, evlat edinmek gerekirse bunun kanun zorunluluklar ve ykmllkleri, boanma durumunda ocuun velayetinin kime verilecei, yallk veya baka bir nedenle kendine bakma kudreti olmayan akrabaya (hsm) kimlerin bakaca gibi konular aile hukukunun kanun ierii ile gvence altna alnmtr. Aile kanun ile toplum karsnda olduu kadar, dier aileler, kurum, kurulu ve devlet karsnda kanunen tanmlanm, tescil edilmitir. Kentlemenin, tesadf nfus yapsnn oluu yerleim alanlarndaki bireysel gvence, aile kavramna bakn ve aileden beklentilerin deitii toplumlarda kanunlar ailenin olduu kadar toplum salnn gvencesi olmaktadr. Efller, ocuklar, yallar zerinde istismar ve iddeti nlemekte, nleyemedii alanlarda yaptrm uygulanmasyla caydrcl salamaktadr. Yaamn inden 1 rneindeki evlilikte, zamann gerei evlilik srasnda hibir kanun ilem ve devlet kayd yaplmamtr. Mihir senedi ailenin ve flahitlerin bildii bir tutanak olmakla beraber meflru ve taraflarn szel hukukuna uygundur. Mihr hem gelinin damada ve/ya geldii eve getirdii belli bal eyiz eflyalar hem de damadn geline sz verdii ya da dorudan sunduu armaanlar kapsamaktadr. Mihr-i meccel ve mihr-i muaccel gibi iki ayr trde ele alnmaktadr. Herhangi bir ayrlk ve boanma durumunda gelin bu eflyay geldii evden talep edebilir. Bu uygulama Medeni Kanunda yaplan deiiklikle ve doal olarak son zamanlarda boanma davalarnda gndeme gelen efllerin mallar nasl paylaflaca konusuyla ilgili bir rnek oluturmaktadr. Kald ki bugn bile izleri sren Anadolu geleneinde mihr-i meccel (gelinin baba evinden getirdikleri) nikhtan nce belirlenerek kayt altna alnmaktadr. Halkn, kyllerin kendi aralarnda gelitirdikleri gelenek ve grenekler, insanlar aras ilikiler yani birbirileri ile olan hukuklar bu iin teminat olmutur. Herkes evlenenleri bilir ve buna flahitlik eder; nk dnne gelmitir, ocuklarn onlardan olduunu bilir; kyde doumlar duyurulmu ve usul- dairesinde bir tren, yemek ziyafeti verilmitir ya da ky yerinde, camide, frnda ocuklardan bahsedilmitir. Kanun olmasa da ky hukuku, komfluluk hukuku bunu tanyp meflru klmtr. Bu nedenle sosyolojik bir kurum olan aile, kurulmu olunca, onun meflruiyeti geleneksel yz yze ilikilerin olduu yaplarda her fleyden nce sosyolojik bir meflruiyettir ve toplumun, topluluun onay, rzas, flahitlii ve birliin devam iin maddi ve manevi teminat vardr. Aile hem kendi hem toplum iindeki ilikileri ile geleneksel anlamda bir hukuk tesis etmitir. Bu durumu Durkheimin mekanik dayanma kavram erevesinde dflnmek gerekir. Yaamn inden 1 rneindeki evlilikte Ayfle ile Mehmetin ayrlmalar veya birinin vefat nedeniyle aile birliinin bozulmas durumunda halk bu durumlar bilir ve buna flahitlik eder. Eer ayrlan ve/ya dul kalan Ayfle yeniden evlenecek ise onun iddet sresini bekledikten sonra evlenmesi istenir ve kurala balanr.ocuklarn velayeti evin by olan dedeye veya ailenin bir baka byne verilir ve toplum onun velisinin kim olduunu bilir ve toplumsal ilikiler ocuun ve velayetini stlenenin orununa gre belirlenir.

9. nite - Aile ve Hukuk

223

Yaamn inden 2 rneinde toplumsal deime, hangi yn ile olur ise olsun, tesadf nfus yaplar ile kentlemeyi, insanlarn birbirleri ile yz yze ilikilerini azald toplumsal badama biimlerini ortaya koyuyor. Durkheimin Organik dayanma durumu aklayan kavramlardr. Devlet vatandalk ilemlerini takip ediyor ise yukarda verilen rnek evlilik olay daha farkl bir kanun ileme tabi tutulacak ve meden kanun (hukuk) erevesinde deerlendirilmesi farkl olacaktr.nsanlar aras itimada dayal szel hukuk ve ilikiler inkr edilmese de insanlarn kanun nndeki durumlar hem evlilii tanmlayc, hem olas sorunlar ve istismarlar karsnda cezai uygulama getirici niteliktedir. Bu rnekte birka konu i ie gemitir. Bunlardan bazlar flyledir: Evlenmek isteyenlerin bu isteklerine artk toplum sadece onay verip tanklk etmemekte, nfus idarelerinden bunlarn medeni durumlarnn dorudan tespiti istenmekte ve bunun resmi yazmayla salanmas uygun grlmektedir. nk artk tandk olmann tanm deimi kk lekli toplumlarn biri birleri hakkndaki bilgilerindeki salamlk ve inan yerini mulk ve gvensiz bilgilere brakmaktadr. Kimse kimsenin bekr olup olmadna bile kefil olamad iin resmi kanallarn ve kanun koyucunun iradesi ve ilemi dikkate alnmaktadr. Aile, bir mutluluk ortam olarak grlme flansn gittike yitirdii iin, evde kullanlan mal varl efllerin ve ailenin ortak mal olmaktan kp efllerin boanmas durumunda paylalan bir irket varlna dnmfltr. Medeni Kanundaki deiikliklere bu adan bakmak mmkndr. Toplumdaki bu gidiat ve insanlarn efllerini farkl ekonomik nedenlerle ve/ya kt niyetle maddi olarak smrmeleri o kadar yaygnlam olmal ki Medeni Kanun, genel olarak kadn haklarn korumak adna, mal paylam ilkesini dikkate alan bir maddeyi ekleyerek kanun metninden gvene dayal anlay kartmak zorunda kalmtr. Bu durum toplumsal deimenin ekonomik hayat ve aileye yansmas silsilesini takip ederek kanun haline gelmesine bir rnektir. Sosyolojik anlamdaki aile ii hukuk, kar-koca ilikisi bozulduu iin kanun, istismarlar nlemeyi teminat altna almakta, ihlalinde yaptrm uygulamaktadr. Yine, toplumsal deime nedeniyle aile kurmann (evlenmenin) ileri yafllara ertelenmesini ve beraberinde yatan kaynaklanan fizyolojik, biyolojik sorunlar, psikolojik tercihler nedeniyle doum yapamayan kadnlarn ve eitli nedenlerle ocuk sahibi olamayan erkeklerin ocuk sahibi olma istekleri evlatlk kumrunu gndeme getirmektedir. Evlat edinmenin ok eskilere dayanan sosyolojik ve psikokltrel geri plan olmakla beraber, kanun olarak, pozitif hukuk olarak ilk kez Trkiye Cumhuriyetinde gndeme gelmesi 1926 ylnda dzenlenen 743 Sayl Trk Kanun-u Medenisi ile olmutur. Aileler ya da kiiler aras szel hukuka ve itimada dayal evlat edinme gelenei aile sosyolojisi ve hukuk sosyolojisi asndan eski olsa da kanun dzenlemesi yenidir. Bu rnek de bizi rf, det ve gelenekte olan bir sosyolojik uygulamann toplumsal deime ve devrimler yoluyla Cumhuriyet dneminde nasl kanun teminat ve tesciline dayandn gstermektedir. Modern devlet artk toplumun iyi niyetli baz geleneklerini kanun bir teminat altna alarak kurumlatrmaktadr. Medeni Kanunda yaplan daha sonraki deiiklikler evlatlk kurumunu toplumsal deimenin ortaya kard koullara gre ekillendirmekte, evlat sahibi olmak isteyen ailelerin bu isteklerini, ocuklar da kanun teminat altna alarak, yerine getirmektedir. Himaye-i Etfal ve ocuk Esirgeme Kurumu olarak Trk kurumlar tarihinde yerini alan kamu birimleri evlat edinme isteinde olan ailelerin isteklerinin sadece kanun bir ilem deil bir kamu hizmeti nitelii tadn, bu nedenle kurumlarn

224

Aile Sosyolojis i

yap ve ilevlerinin de yine kanunla teminat altna alnarak gelitirilebileceini ortaya koymaktadr. Devletin, normal flartlarda ailede olmas gereken ana-babalk ve velayet iini de stlendii toplumsal deimenin kurum idaresine ve kanun yaplmasna etkisini gstermektedir. Hukuk ve sosyolojinin yollar kesimekte,bu rnekte olduu gibi devlet ve aile kurumlarn birlikte deerlendirme durumunda kalmaktadr. Sosyal Hizmetler ve ocuk Esirgeme Kurumu (=SHEK) Kanunu, Ailenin Korunmas Kanunu, Medeni Kanun toplumsal bir uygulamann kanun meflruiyeti ile ilgilenmektedir. Oysaki evlatlk olgusu tarihin farkl dnemlerinde gndeme gelmi, ancak szel hukuk ve itimada dayal bir uygulamas olmutur. Toplumlarn modernlemesi ve devletin istibdat deil de ileve ynelik kurgulanmas hukuk ve sosyolojinin dier bir yndr.
SIRA SZDE

Himaye-i Etfal, ocuk Esirgeme Kurumu ve SHEKin tarihini gzden geirerek savafllarn ve boanmalarn ok olduu dnemlerde kimsesiz ocuklarn hukuk ve toplumsal durumlarn deerlendirin. Yaamn inden 2 rneinde dier bir konu, evlilik yann ertelenmesiyle birlikte aile ve efller aras iliki alglarnn deimesidir ki beraberinde birbiri iine girmi anlay ve yorumlarla bireysel souk bir doktrini beslemekte ve yalnzlaflan insanlar tablosunu tarih ve kltr sahnesine getirmektedir. Egoizme dnmfl bireyselciliin zayayan aile ve birey zerinden Avrupa ve Amerikadaki toplum hayatna yansmalar sosyal sorunlar ve yabanclama asndan olduka ele alnmtr. Bireysel yaamn ve kiilik oluumlarnn bir topluluk (aile, oyun gruplar, akrabalk ilikileri, i arkadalklar, internet paylam siteleri) ve/ya toplum iinde olmadan kendiliinden gelieceini sanan ben merkezli bir ideolojiye ve ruh haline dayanmaktadr. Bunun aile iindeki etkisi ilk aamada insanlar kanun ile kar karya getirmedii iin hukuk sosyolojisinin ve aile hukukun dnda alglanmas doaldr. Ancak yalnzlklarn artmas geriatrik ve gerantolojik ve psikiyatrik sorunlar ortaya kard iin bu kategorideki zellikle yal insanlarn evlatlarndan bakm ve nafaka istemesini dourmaktadr. Medeni Kanun bu amala nemli maddeler iermekte, aileyi korumaktadr. Geleneksel olarak nasihat ve iyi niyetle telafi edilecei sanlan yalnzlk ve ilgi sarmal artk kanun ile aile yelerini koruyarak pozitif hukukun bir konusu olmutur. Demek gerekir ki aileye, yelerine gsterilmesi gereken asgari terbiye aile ii hukuku salamakta, bylece kanun ile insanlar kar karya kalmamaktadr.Ancak terbiyenin bozulmas hakk ve hukuku bozmakta, hukuk ilikisi bozulan insanlar da son kertede kanun ile bafl bafla kalmaktadr. an ileri teknoloji ile getirdii baz sorunlar vardr. Bunlardan birisi internet ve cep telefonunun aile ii ilikileri olumsuz etkileme olasldr. Veya bozulan ilikilerin, ilikisizliin dourduu ortamdan kamann bir yolu olarak aile yelerinin ailesi ile birlikte geirmesi gereken saatlerde televizyon, internet ve bilgisayar oyunlarna meyletmesi tehlikesidir. Baz durumlarda efller, ilikilerinin bozulmasndan bylece kaabilmekte, belki de yeni araylar ve/ya ak dedikleri ilikileri cep telefonu ve internet ile bulmaya almaktadr. Aile ii ilikilerin bozulmasndan dolay internete ve bakalar ile gereksiz konumalara insanlar gidebildii gibi internet ve cep telefonu dorudan doruya aileyi sarsan ilikilerin kurulmasnda bir ara olarak da kullanlabilmektedir. flte byle bir durumda ailenin bozulmasnda efllerden birinin internet ve/ya cep telefonu ile yapt grmeler ikyet ve dava konusu olabilmektedir. Su unsuru olan ses ve grntlerin internet, cep telefon-

Gerantoloji:Yallarn salk ve toplumsal sorunlar ile ilgilenen bilim dallar.

9. nite - Aile ve Hukuk

225

lar ve mobil internet zerinden yaylmas gerekletirilebilmektedir. Biliim sularnn artmas ile Medeni Kanun, Ceza Kanunu kapsamnda ele alnan davalarn ierii ve ekli deimekte yeni kanunlarn kartlmasna gereksinim duyulmaktadr. Bu nedenle zaman zaman gazetelere yansyan haberlerin aile hukukunu ve aile ile ilgili kanunlar ne kadar ilgilendirdii, bu nedenle yeni hukuk anlaylarnn varln su yzne kard bir gerektir.

BAZI KAVRAMLAR

AMA

Aile ve hukuk szcklerinin gndelik dilde, tarihi olarak dile yerlemesinde ve bir kavram olmasnda etkili olan koullar saptayabilmek.

Aile Szc ve arm Alan


Hangi toplum olur ise olsun kendi daarcndan getirerek ya da dnleyerek kulland baz szcklere bir kavram olarak anlam kazandrm ise o kavramn anlam dnyasna kendi etik-deer ve eylem alann, toplumsal hayatn, hak-hukuk anlayn ve etnografik uygulamalarn, yz yllar aflan srelerde ince ince ilemitir. Hukukun toplum hayatnda ekillenmesinde kullanlan szck (kelime) ve kavramlar (mefhum) bu nedenle bir kanun maddesi kadar nemli ipular vermektedir. Bunu aile ve evlilik ile ilgili Trke ve yabanc kavramlarda izlemek mmkndr. Aile, Arapa bir szck olarak, Trkeye slamiyetin kabulyle gemitir. Bu szc nce okuryazarlarn ve flehirlilerin kullandn, zamanla geni halk kitlelerine mal olduunu dflnmek gerekir. Evli olanlarn kurduklar, hsmlar ve akrabalar ile oluturduklar bir toplumsal bei, kurumu gstermektedir. Ev ve evlilik szcklerinin Anadoluda ve byk flehirlerde daha yaygn kullanld bilinmektedir. Evlenmek yerine aile kurmak ifadesinin kullanlmas biraz zorlama olmakta ya da bu ifadeyi kullananlarn resm ve/ya okumu bir tavr takndklar anlalmaktadr. Halkn gndelik dilinde insanlar evlenir, yuva kurar, bafl-gz olur; buna hukuk dilinde aile birliinin kurulmas, hayat ortakl denilir; nikh memuru ise evlenenleri kar-koca ilan etmekte ve onlara hukuk bir orun vermektedir. Evlenenler aile kurarlar. Ancak beraberlikleri kanun ve toplum nnde meflru olmayanlarn, cinsellii de ieren birlikteliklerini anlatmak iin eletirel bir tonlama ile onlar aile hayat yayor denmektedir. Baz flehirlerde ya da flehir ve kasabalardaki baz meknlarda,evli olsun ya da olmasn, kadn erkein birlikte gidip oturabildikleri yerlere aileye mahsustur diye bir levha konulmakta, oraya tek bana bir kadn oturabildii halde tek erkek girememektedir.Bu anlamda aile szc mahremiyet ve cinsiyet ayrmna iaret eden bir kavram olmaktadr. Yannda bir kadn olmadan, bir erkein aileye mahsus yere girmeye yeltenmesi ayptr, edep ddr; kanunen olmasa da sosyolojik olarak yasaktr. Kanun bu kimseye bir yaptrm koymamtr, ama o kimse oraya girmeye kalktnda oradaki insanlar tarafndan ya da iletmenin sahibi tarafndan dayak atlarak, iddet uygulanarak cezalandrlabilir. Bu gibi yerleri herkes bir gn kendisi de hanm arkada ya da ei ile gelebilecei iin korumaktadr. Ancak flehirlemenin ileri aamalarnda ve/ya belirli blgelerinde byle bir ayrma gitme gereksinimi duyulmamaktadr. Evlilik szc bir kavram olarak sosyolojik ve hukuk bir duruma ve olguya iaret etmektedir.Evli szc ise bir sfat ve orun olarak kanun ve sosyolojik anlamda meden hali, sadece sosyolojik anlamda ise, yasal olarak tanmlanmasa

226

Aile Sosyolojis i

bile toplumca kabul grmfl meflru evlilikleri anlatmak iin kullanlmaktadr. Evli ve evlilik szcklerinin kknde eski Trkeden beri gelen evszc vardr. Bir medeni durumu yaflanlan, paylalan mekna eve gre tanmlad iin, ierii, birlikte ayn yerde yaflayan insanlar ve onlarn ilikisini, hak ve hukukunu zmnen anlatmaktadr. Farsadan gelen hane ve Arapadan gelen beyt szckleri ev iin kullanlsa daevlilik iin bu diller farkl szckler kullanmaktadr. rnein evlenenler, Arapada izdiva ederler yani birbirine efl olurlar. Zevce ve zevc szckleri bununla ilgilidir. slamiyetten ve Fars kltr evresine yerlemeden nceki dnemde Trkedeki aile anlama gelenogu szcnn varlna Trk ve yabanc Trkologlar iaret etmektedir. Bu sz bugn kullanlmad iin baz aile ve akraba kavramlar da yalnzca eski szlklerde kalmtr. Sosyo-lenguistik adan nemli olan bu konuya burada girilmemitir. ngilizceden bilinen ve artk gittike dnya dillerine szck, marka olarak etki eden family szc kken bilim olarak orta dnem ngilizcesindeki familieye geri gitmekte; o szck de Franszca ve Latinceden familiaya dayanmakta ve evdeki akrabalar kadar hizmetileri ve uaklar da iermektedir. ngilizcedeki kin akraba szc yerine Latinceden family szcn dnlemesi Hristiyanlk ve ncil evirileri ile ilgilidir.Eski Yunanca ky anlamndaki km szcnden orta ve eski dnem ngilizcede ky, yerleke anlamna gelen homeszcne dnflen ev kavram da bir arm alan yaratabilir. Bir ulusun kabul ettii din ile birlikte o dinin dili olan temel kavramlar sz daarcna girmekte, kabul edilen dinin hukuk anlay da kanunlar etkilemektedir. Hristiyanlktaki Kitab Mukaddes uygulamalarn Avrupa devletlerinin medeni kanunlarnda alt yap oluturmas gibi slam hukuk (fkh/fleriat) anlaynn da Trk tarihinde fkh, mecelle gibi hukuk anlay ve kanunlara etki ettii bilinmektedir. Aile hukuku asndan baklrsa Katoliklerin tek eflli evlilii ve boanmamay kabul eden bir anlay uzun yllar talyada yaflatmas ile slam dnyasnda grlen ok eflli evlilik anlaynn Modern Trkiye Cumhuriyeti dneminde ve Medeni Kanun buna kar olmasna ramen yaamas din-hukuk-sosyoloji geninde bir anlam tamaktadr. Toplumsal deimenin bu anlaya etkisi ise ara yaplarn olumasna neden olmaktadr.talyan Katoliklerde boanma yerine hkimin kararyla belirli bir sre ayr yaamak uygun grlmfl bu durum 1970de hazrlanan kanunun 1974de boanmaya izin vermesine kadar srmfltr. Halkn verdii bu mcadelede talyan kadnlarn zel bir emei ve katks olmutur. Trkiyedeki uygulamalarda ise tek eflli evlilik kanunen zorunlu olurken evine nikhsz kuma getirenlerin zaman zaman siyasilerin yaptklar kampanyalarla resmi nikaha kavumalar salanmtr. Yani, hukuk doktrinine aykr olsa da, zel kanunlarla nikhsz efllerin statlerine hukukilik kazandrma yoluna gidilmitir.Bundan ama, nikhsz efllerden doan ocuklarn kanunen tannmasdr. Zaten bu amala kartlan 1991 tarih ve 3716 Sayl Kanun flu ad tamaktadr: Bir evlenme akdine dayanmayan birlemelerin evlilik ve evlilik dnda doan ocuklarn dzgn nesepli olarak tesciline ilikin kanun. Bu kavramlar aklda tutarak evliliin hukukular tarafndan yaplan tanmna bakmak gerekir: Tam ve srekli bir hayat ortakl yaratmak zere, cinsiyetleri ayr iki kiinin hukuken makbul ve geerli ekilde birlemesidir.

9. nite - Aile ve Hukuk

227

Hukuk Kavramnn arm Alan


Hukuk Trkede bir bilim dalnn ve kanunlar toplamnn ad olsa da Arapa hak szcnn ouludur, yani haklar anlamna gelmektedir. Bir szcn kavram olma aamasnda urad anlam daralma ve genilemeleri ona kendi dilinde de dnlendii dillerde de baka anlamlar kazandrmaktadr. rnein Trkede kullanlan hukuk bilimi bu kavramla ilgili olsa da Arapa bunun karl fkhtr. 1970lerden sonra daha ok ideolojik anlamada kullanlan fleriat kavram halkn gndelik dilinde hukuk hatta kanun yaptrm karl olarak kullanlmakta, fieriatn kestii parmak acmaz ya da fier bacadan girince fleriat kapdan kaar denilmektedir. Osmanl dnemi Trkesindeki fieriye, fieriye Mahkemeleri, Edile-i fieriyye kavramlar bununla ilgilidir. Hatta hukuk bilimi karl kullanlan fkh kiyas- fukuha alt dal olarak fleriat kavramnn bir unsurudur ve kken olarak karlatrma sz ile ilgilidir. Trke karl hukuk bilginlerinin bir olaya ilikin fikir yrtrken yapt karlatrmadr. Trke gndelik kullanmda, son zamanlar azalsa da hukuk insanlar aras toplumsal iliki hatta sevgi anlamnda kullanlmaktadr. Bir kimse gen kuaktan birisine Senin babanla benim bir hukukum vardr, Ailelerimizin bir hukuku vardr diyorsa bu insann bir iyi ilikiden, muhabbetten bahsettii anlalmaktadr.Bir insan hakknda kullanlan Hak, hukuk bilmez ifadesi de terbiyeden, ahlaktan yoksun insan iin kullanlmaktadr. Bylelerine sapkn davranlarnn, etik deer ihlallerinin dozunu arttrdka Allahtan korkmaz kuldan utanmaz denilmektedir. 2000li yllarla birlikte, yerli-yersiz kullanm gittike artan Yunanca kkenli etik kavram da aslnda bir hukuk ve iyi iliki alt yapsna iaret etmektedir. Felsefenin temel disiplinlerinden biri olan etik kavram da bir ahlak ve terbiye anlamn iermektedir. Bir insan etik deerleri (iyi, sevgi) vicdanszlk, ahlakszlk nedeniyle ihlal edilince nce gndelik yaptrmlarla, son kertede kanuna dayal ceza yaptrm ile karlaflacaktr. Bu nedenle etik, hak, hukuk gibi kavramlarn ihlali toplumsal olgular ve olaylar erevesinde hukuk ile sosyolojiyi buluturmaktadr. Yani toplumsal dzenleme suun (gnahn, hakszln, etik deer ihlalinin) olumasyla kanunun dilini ve slubunu kullanmaktadr. Tre ve tze kavramlar da Eski Trkeden gnmze gelen hukuk ile ilgili kavramlardan olmakla beraber kullanm sadece tre cinayetleri gibi bir hukuk ve sosyoloji kavramyla/olgusuyla kendini gstermektedir. Bu kavramn tre sular olarak kullanlmas belki daha anlaml olacaktr. nk btn tre sular cinayet deildir ya da cinayetle sonulanmamaktadr. Ancak medyatik dilin etki ve yaylma gc, sularn genellikle cinayetlerle basna yansmas bu kullanm benimsetmi, tre kavram bir anlam daralmasna uramtr. Tze, aktre gibi kavramlar nerildi ise de bunlardan sadece tzk kavram Trk hukuk daarcnda yer bulabildi. ok bilinmemekle birlikte Tre konuunca hakan susar szn gl toplumsal deer yarglar ve kanun koyucu (devlet adam, hukuk adam) balamnda dflnmek gerekebilir. Yasa koyucu ile toplumsal deerler arasndaki denge asndan bu ifade, bizi Max Weberin bir toplumda uygulanmak istenen kanunlar ne kadar gl olsa da onun yaptrm gc ancak toplumun yaps ve alkanlklar erevesindedir eklinde zetleyeceimiz grflne gtrecektir. Montesquieunn kanunlarn bir toplumdan dier topluma uygulanmak istemesindeki ortaya kacak sorunlar gz nnde bulundurmas da bu bakmdan deerli olduu gibi, sosyolojinin erken habercilerinden, belki de ismini koymayan babalarndan biri olan bn Haldunun Asabiye (al-asabiye) kavram ve devlet anlay da bu bakmdan ele alnabilir.

228

Aile Sosyolojis i

DKKAT

Rus yazar Dostoyevskinin Su ve Ceza romanndaki cinayeti hazrlayan toplumsal ve dflnsel koullar sosyoloji ve hukuk kavramlar asndan dflnnz. Eflkya ve O. ocuklar filmlerinde tre cinayetlerini (sularn) sosyoloji ve hukuk kavramlar asndan tartnz. Trk yazarlardan Tark Dursun Knn Bar Yank mer le Gzel Zeynep (1972) ve daha sonra yazd Ona Sevdiimi Syle (1985 Sait Faik Edebiyat dl alan eseri) hikyelerini tre sularnn yazar zihnindeki evrimini dikkate alnz. Tre bir yn ile toplumsal denetleme unsuru olarak hukukun iindedir. Ancak treye dayal olarak su ileyen birisi kendisini kanun karsnda bulacaktr. nk bir insann ve/ya insan beinin dier bir insan ve insan beine (kabile/aile) fiziki yaptrm uygulamas devletin yetkisindedir. Modern kanunlarn oluflum tarihi asndan bu olguyu Max Weber ve Durkheim gibi sosyolojinin kurucular ele almlardr. Etik deer ve tre gerekesiyle ilenen sular Dnya ve Trk edebiyatnn nemli eserlerinde, sinemada kendini arpc ynleri ile ifade etmektedir. Hatta edebiyat ve sinema rnekleri tre cinayetleri ve etik deer nedeniyle adam ldrme rnekleri bakmndan insanlar zerinde olumsuz etkiler yapabilmektedir. Bu eser ve sinema yaptlarndaki hukuk ve sosyoloji konular ancak belirli koullarda ve kavramlar eflliinde incelendiinde anlam kazanabilecektir. Bu nedenle etik felsefenin toplum ve hukuk konularn, adalet dncesini anlamada byk katks olacaktr.

SIRA SZDE

4
DKKAT

Trk aile hukukuna ilikin aratrmalar, hem hukuk tarihinin hem kltr tarihinin bir blm olarak tarihiler ve hukukular tarafndan ele alnm, nemli eserler verilmitir. Bunlarn bir dkmn yapmak konumuzun dndadr. Ancak belli bal baz uygulamalar ve ana ilkeleri bilmek bugnn aile hukuku ile gemii badatrmak bir olgu zerinden sosyolojik srekliliin alglanmas bakmndan nemlidir. slamiyet ncesi aile hukuku ilkeleri ile slamiyet sonrasnn en belirgin zellii fieri kurallarn ikinci dnemi, zellikle Seluklu ve Osmanl hukukunu nemli lde belirlemesidir. Bu anlamda toplum-hukuk ilikisi hemen hemen toplum-din, toplum-gelenek ilikisidir. Kuran ve Snnetin hukuk (fkh) ve ilahiyat bilginlerince bilinmesi ve aileye ilikin sorunlarn yaygnl bu konuyu slam Fkhnda srekli gndemde tutmu, zerinde dflnlr klmtr. Anadolu ve Balkanlar iin birinci derecede Hanefi Mezhebi, dier blgelerde bunun yannda yrede etkili mezheplerin anlaylarna itibar edilmitir. Tabii ki blgesel rf uygulamalarn varl, zellikle 19. Yzylda yaplan yazl dzenlemelerin ksa srede tm lkede uygulanamamas gereini unutmamak gerekmektedir. Aileye ilikin sorunlarn hallinde yazl metinlerin (kanun) olumas ve mahkemelerin kurulmasna kadar Osmanlda kadlk makam en etkin ve yaygn makam (kurum) olmutur. Seluklularda da durum bundan farkl deildir. Kaza (bugnk byk ileler dzeyinde idari ve hukuk birimler ieren yerleim birimi) merkezlerinde ya da flehirde kadlar, bugnn belediye bakanlar gibi, yredeki nemli kimselerin nikhn kysalar da dini nikh yaygn olarak din grevlilerince kylm-

ALE LE LGL KANUN DZENLEMELER TARHNDEN NOTLAR

9. nite - Aile ve Hukuk

229

tr. Hristiyan ve Yahudi cemaatlerin nikhlar da kendi din adamlarnca kylm, Osmanlda kylan nikhlara ilikin bilgilerin bir makamda toplanmas, hatta dzenli nfus kaytlarnn tutulmas 19. yzyl ile olmutur. Mahkemeye intikal eden davalardan, baz yazmalardan, vergi ve asker kaytlarndan, avarz ve mufassal defterlerden ailenin hukuk yn hakknda, az da olsa, bilgi almak mmkn olmutur. Osmanl son dneminde dorudan aile hukukunu ilgilendiren, bugnk Meden Kanunun oluumunu hazrlayan dzenlemeler olmutur. Bu gelimeler hem kendinden nceki kanun karma (fetva/mecelle) geleneklerini bugnn kanunlarna balayabilmekte hem de dnyann dier kltrlerindeki kanun karma ilemleri ile Osmanly karlatrma olana salamaktadr. rnein aile sorunlarnn zm iin alan mft ve kadlarn iini kolaylatrmak iin fetva mecmualar hazrlanmtr. Muhitl Fetavay hazrlamak iin Heyet-i ftaiyenin kurulmas gibi.nl fleyhlislamlarn fetvalar da bilinmektedir. Ailenin kurulu ve resmi kaydnn, ocuklarn nesebinin, boanma, kayp ve lm nedeniyle aile yeleri statsnn, velayet ve miras konularnn, devlete kar askerlik, vergi ve dier sorumluluklarnn kanun ile dzenlenerek meflru klnmas aile hukuku asndan nemli dier konulardr. Bu uygulamalarn ou aile kurumundaki dzenlilii tarihi olarak izleme olana salanmaktadr. Gndelik szel hukuk, rf, det ve gelenekler ile srp giden aile dzenlemelerinin devlet tarafndan kanun ile tannp aksaklklarnn giderilmesi yolunda yaptrm uygulanmasna toplumdaki nemli devrim ve reform hareketleri ile ilgilidir.fieriyye Mahkemeleri Nizamnamesi (1859), Sicill-i Nfus Nizamnamesi (1881), Sicill-i Nfus Kanunu (1914), Hukuk- Aile Kararnamesi (1917), Hukuk- Aile Kararnmesine Mteallik Muamelat- dariyye Hakknda Nizmnme Osmanl tarihinin nemli olaylar ile yakndan da ilgilidir. Bunlarn Glhane Hatt Hmayununun lan (1839), Mecelle-i Ahkam- Adliyenin hazrlanmasndan (1869-1876) sonra olmalar bofluna deildir. Batllama yoluna girilmitir, Fransz Medeni Kanunu incelenmitir. Trkiye Cumhuriyetinin kuruluundan sonra da bu aray devam etmi ve 1926da Medeni Kanun kartlmtr. Medeni Kanun svire Medeni Kanunu rnek alarak hazrlamtr. Bunun nedeni zetle flyle belirtilmektedir: Avrupada hazrlanan en son Medeni kanun olarak yenilikleri iermesi, aklc, pratik ve demokratik olmas, kadn-erkek eitliine dayanmas, laik bir anlayla dzenlenmi olmas.Bylelikle: Resmi nikh zorunlu hale gelmi, Evlilikler devlet kontrol altna alnmtr, Tek eflle evlilik zorunluluu getirilerek Trk ailesi modern bir yapya kavuturulmutur, Mirastan kz ve erkek ocuklarn eit pay almalar salanmtr, Boanma hakk dzenlenmi ve kadnlara da bu konuda haklar tannmtr. Kadnlara istedikleri ite alabilme hakk tannm, efller arasnda sosyoekonomik eitlik salanmtr. Hukuk birlii salanm, gayr mslimler medeni kanun kapsamna alnmtr. Daha sonraki yllarda Medeni Kanunda yaplan deiiklikler, 1998 tarih ve 4320 sayl Ailenin Korunmas Kanunu, 2007 tarih ve 5156 Sayl nternet Ortamn- da Yaplan Yaynlarn Dzenlenmesi ve Bu Yaynlar Yoluyla lenen Sularla M- cadele Edilmesi Hakknda Kanun aile ile konular ele almaktadr. Birlemi Milletler, Avrupa Komisyonu, Avrupa Birlii yelii beraberinde baz kanun uygulamalarn getirmi, bu dorultuda Trkiyede antlamalar erevesinde bu kanunlar nemli lde uygulaya sokmutur. Uluslar aras ilikiler ve uluslar aras hukuk asndan bu uygulamalar hukukun nemli bir yann oluturmaktadr.

230

Aile Sosyolojis i

zet

Sosyoloji ve hukukun iki ayr disiplin olarak meflruiyet, toplumsal kontrol, hukuk ve kanun (yasa) gibi kavramlarn ayrt edebilmek. Aile Hukuku Medeni Kanun iinde dorudan doruya hukukularn meslek bir konusudur. Bu nedenle bir aile sosyolojisi kitabnn bu blmnde aile ve hukuk balnn uygun olaca dflnlmfltr. Sk sk hukuk kavram ve olgulara deinilse de aile ve hukuk kavramlarnn yan yana aile sosyolojisi iin ne anlama gelecei daha nemli grlmfltr. Aile gndelik hayat iinde en mahreminden en geneline kadar hukuk normlarnn ekillendii, hak kavramnn dnyev ve din bir deer olarak olutuu, devlet algsnn su yzne kt sosyolojik iliki ve etkileim birimidir. Ayrca, aile gndelik hukukun, yani ilikilerin aksad alanlarda ve yaflantlarda kendi kendisini nasl onarabileceine ilikin ipular verir. Aile kavramnn hukuk ve sosyoloji asndan kullanmlarn ayrt edebilmek. Aile, insanln tarihiyle birlikte var olan bir kurum ve kavramdr. Hem kendi gerekliini hem de kendisine ilikin bilgiyi srekli yenileyerek var etmitir. Ailenin genel bir tanmn yapmak her zaman mmkndr, ancak insanlk tarihinin nemli aamalarnda meydana gelen deimeler bu tanmlarn mkemmel olmadn, bir yann eksik kaldn bize gsterir. Aile yeleri ve dier insanlar arasndaki hukuk (haklar) ve ilikilerin bozulmas ile yaptrm gc olan yeni dzenleyici kanunlarn gerekliliini ayrt edebilmek. Toplum hayatn dzenleyen dier kurallar ise sosyolojinin de ieriini oluturacak ekilde flunlardr: Din kurallar, ahlak kurallar, grg kurallar, gelenek ve grenekler, tre ve rftr. Hukuk kurallar, her ne kadar dier toplumsal dzenleyici kurallar gibi deiiklie urasa da kanun tanmayan aklarn evlilikle dzene balanmasn ve doacak ocuklarn kaydn mutlaka kanunla tanmak, belirlemek zorundadr.

Disiplinler aras bir yaklamla sosyoloji ve hukukun aileye bak asn toplumsal deime balamnda zetleyebilmek. Her ne kadar hukukuluk meslei ve bilim dal olarak hukuk sosyolojiden daha ncelere gitse de sosyolojinin varl Auguste Comte tarafndan ad konulmadan nce baka disiplinler iinde toplum felsefesi, tarih anlay, toplum-birey, toplum-devlet, toplum-kanun-toplum ilikisinde st kapal olarak kendini gstermitir. nk toplumsal bir olguyu anlamaya, aklamaya ve dzenlemeye alrken sosyolojik dnce tarzna flu ya da bu ekilde yaklamamak mmkn deildir. Hukuk sosyolojisinin gelimesinde iki ana kanal belirtmek gerekir. Bunlardan birisi hukukularn sosyoloji konularna ynelmeleri, dieri ise sosyologlarn hukuk kurumu, hukuk bilimi, adalet ve toplumsal dzen kavramlarn ynelimleridir. Bu iki kanalda gelien hukuk sosyolojisi anlay, ayrntsyla, burada ele alnamayacak kadar kapsaml alt balklar iermektedir. Kanunlar kimin iin kartlyor? Toplumlarn gereksinimlerini karlyor mu? Toplumsal ve bireysel lekli sapmalar nlemek iin kanun kartmak yeterli midir? Hukuk ve sosyoloji yan yana gelerek bir bilim dal olabilirler mi? Aile ve hukuk szcklerinin gndelik dilde, tarihi olarak dile yerlemesinde ve bir kavram olmasnda etkili olan koullar saptayabilmek. Aile, Arapa bir szck olarak, Trkeye slamiyetin kabulyle gemitir. Bu szc nce okuryazarlarn ve flehirlilerin kullandn, zamanla geni halk kitlelerine mal olduunu dflnmek gerekir. Evli olanlarn kurduklar, hsmlar ve akrabalar ile oluturduklar bir toplumsal bei, kurumu gstermektedir. Hukuk Trkede bir bilim dalnn ve kanunlar toplamnn ad olsa da Arapa hak szcnn ouludur, yani haklar anlamna gelmektedir. Bir szcn kavram olma aamasnda urad anlam daralma ve genilemeleri ona kendi dilinde de dnlendii dillerde de baka anlamlar kazandrmaktadr.

9. nite - Aile ve Hukuk

231

Kendimizi Snayalm
1. Afladaki disiplinlerden hangisi normatif bir bilim daldr? a. Psikoloji b. Antropoloji c. Sosyoloji d. Hukuk e. Etnoloji 2. Afladakilerden hangisi yazl hukuk kuraldr? a. Gelenek b. rf c. Kanun d. Tre e. Grg kurallar 3. Afladaki dflnrlerden hangisi hukuk sosyolojisi ile ilgili deildir? a. S. Freud b. E. Durkheim c. M. Weber d. G. Gurvitch e. bn Haldun 4. Aile birliinin kanunen kurulmas ile (evlilik) afladaki kavramlarn hangisinin ilgisi yoktur? a. Ana ve babann ocuun psikolojik gereksinimlerini salamak b. Cinsel ilikinin meflruiyeti c. Evlat edinme hakk d. Grg kurallar e. Nafaka hakk 5. Afladaki kavramlardan hangisi boanma ile ilgili deildir? a. ddet sresi b. Nafaka c. Velayet d. Mal blflm e. Dier aile yeleri ile ilikilerin devam 6. Bir rallara a. b. c. d. e. tre suu toplumsal hayat dzenleyen hangi kugre cezalandrlr? Grg kurallar Ahlak kurallar Kanunlar Din kurallar Gazete kampanyalar

7. Trkiye Cumhuriyetinde Medeni Kanunun kartlmasndan sonra imam nikh ile evlenenlerin ocuklarnn nesebi nasl meflru klnmtr? a. Geleneklere bal olarak b. Din kurallara bal olarak c. kartlan kanunlarla olguya hukukilik kazandrma yolu ile d. Mahalle ve ky ihtiyar heyeti kararyla e. Mihir tutanana gre 8. Afladaki kavramlardan hangisi aile hukukunun kanun ile dzenlenen konusudur? a. Toplumsal deime b. Kadn-erkek rolleri c. Aile yelerini akrabalar ile ilikisi d. Velayet e. Toplumsallama 9. Afladaki kanun dzenlemelerden hangisi bugnk Meden Kanun ile ilgilidir? a. 1859 fieriye mahkemeleri Nizamnamesi b. Sicil-i Nfus Nizamnamesi c. Hukuk-u Aile Kararnamesi d. Mecelle-i Ahkam- Adliye e. 1926 Yl 743 sayl Trk Meden Kanunu 10. Aile ile ilgili bir kanun kartlmas hangi kurumca yaplr? a. Yargtay b. Aile Mahkemeleri c. Trkiye Byk Millet Meclisi d. Adalet Bakanl e. Aileden Sorumlu Bakanlk

232

Aile Sosyolojis i

Yaamn inden 1
OSMANLI DNEM BR EVLLK Henz nfus teskerelerinin (nfus czdanlarnn), evlilik czdanlarnn dzenlenmedii, pek ok ilemin devlet kaydna alnmad zamanlarda kyn birisinde Mehmet ile Ayfle adnda iki gen vardr. Biri biriyle evlenmeleri kendilerince ve ailelerince uygun grlmfl, grcler gitmi, durum kyllere ve efle dosta duyurulmu, herkesin de kabulyle, evlenmelerine engel herhangi bir durum gndeme getirilmemi ve sz kesilmitir. Sz kesimine kyn itibarl, ailelerle hukuku iyi olan birka kii davet edilmitir. Nianlar takldktan sonra birka ay bekleyip, hazrlklarn yaparak evlenmiler. Dnemin gerei olarak iki kiinin flahitliinde dini nikhlar kylm, kzn olan evine getirdii eyizi kyde okuma yazmas olan birisi tarafndan imamn ve bir iki yal komflunun flahitliinde kayda geerek mihri tespit edilmitir. Efl dost ve tandklarn davet edildii mtevaz bir dn treni ile dnya evine girmilerdir. Birka yl iinde ocuklar olmu ve yle bir yaam srmlerdir.Gnn birinde ordunun sefere kma hazrlklar ncesi stanbuldan padiahn grevlendirdii kimseler gelir ve savafla arlacak olanlar ve her ailenin ne kadar vergi verecei defterlere kayt edilir. O zaman Mehmet ve Ayflenin ocuklar nfus olarak yazlr ve belirlenen verginin tahsil edilmesi ilemleri sefer vaktine kadar tamamlanr. yede ilemlere bafllanlr. Mracaatlar deerlendirilir, ktklerine yaz yazlarak evlenmelerinde bir saknca olup olmad renilir ve evlilik mracaatlar askya aslarak bekletilir. Bir itiraz olmaynca da nikhlar kylarak aile birlikleri kurulur. Nikh flahitleri aile bykleri deil evrede bilinen popler kiilerdendir. Evliliklerinin ilk yllarnda ocuk sahibi olmak istemezler, ne olur ne olmaz diye dflnrler ve iin iinde evliliin ilk yllarn rahat geirmek de vardr. Ev eflyalarndaki eksiklerini tamamlamlardr. Herkes faturalarn saklar,bir iki flpheli cep telefonu mesaj ve bilgisayar chat kaydndan doan kriz atlatlr Gittike daha temkinli tutumlarla sren aile mutluluunu ocuk sahibi olmakla gvence (teminat) altna almak isterler, ama kullanlan baz ilalar ve Hrriyet Hanmn ilerleyen yandan kaynaklanan nedenlerle doum yapmas tbben uygun grlmez.ocuk sahibi olma isteklerini Sosyal Hizmetler ve ocuk Esirgeme Kurumuna (SHEK) bavurarak evlat edinme yoluyla karlamak isterler. Tm iyi niyetlerine ramen ilemler uzun srer; bu arada akrabalarndan birinin ocuunun evlat edinmeleri nerilse de bunu kabul etmezler. Sonunda SHEK taleplerini kabul eder ve bir ocuk semeleri iin kuruma davet edilirler. Evlat edinme ilemlerinin kanun taraf tamamlanr. Bu arda Ferdi Beyin babas vefat eder ve maalesef annesi yetersiz bir maaflla dul kalr. Kaynanasn benimsemeyen Hrriyet Hanm ocuunu krefle verir ve evde kendine yardm etmesi iin bir kadn altrr. Masraflar artmtr. Bu arada Ferdi Beyin annesi geim sknts nedeniyle mahkemeye bavurarak olundan nafaka istemek zorunda kalr; ias ettii iin kocasndan yeni ayrlan kznn da geim sknts bilinmektedir. Mahkeme ileri, avukat masraflar alr ban gider. Aile ii huzur ve aile yeleri arasndaki hukuk bozulmutur. Bu arada Medeni Kanunda baz deiiklikler yaplm, halk arasnda konuulan kar-kocann mal varlnn boannca ne olaca konusu yeni Meden Kanunda yer almtr. Avukatn baz konular gzden geirmesi ve yeni kanun dzenlemelerini renmesi gerektii gibi, aile mahkemeleri gibi zel bir mahkeme kurulmas ilemleri de tamamlanarak mracaatlarn yeni mahkemeye yaplmas gerekmektedir.ler sarpa sardka Ferdi Beyin internet merak sabah saatlerine kadar srerken, Hrriyet Hanm da ok konuturan ucuz bir cep telefonu irketinin aboneliine gemitir.

Yaamn inden 2
HRRYET HANIM LE FERD BEY 2010 ylnda Hrriyet Hanm ile Ferdi Bey stanbulda birbiri ile evlenmeye karar veren iki i arkadadr. Durumu ailelerine bildirirler ve onlara kararlarn onaylatrlar. Zaten yafllar otuz bei getii iin bu iki kiiye kimsenin bir fley diyecek durumu yoktur. Bir ara beraber karlar(flrt ederler). Efl dost biraz dedikodu etse de sz ve nian trenlerinden sonra ev bakmak, eflya almakla ilgilenirler. Daha nce nianlanp da ayrlan tandklarnn durumlarn hatrlayarak nian srasnda kimin kime neler hediye ettiinin zihinlerde bir etelesi tutulur, aka dkm yaplmasa da faturalar saklanr. Bir aksilik olmadan dne ve/ya nikha davet edilecek stat sahibi tandklar ve akrabalar belirlenerek evlilik treni (aile birliinin kurulmas) nikh iin beledi-

9. nite - Aile ve Hukuk

233

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. d 2. c 3. a 4. d 5. e 6. c 7. c 8. d 9. e Yantnz yanl ise Giri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Baz Kavramlar konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hukuk Sosyolojisi konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hukuk konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hukuk konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hukuk konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sosyoloji Asndan Aile Hukuku konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sosyoloji Asndan Aile Hukuk konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Aile ile ilgili Kanun Dzenlemeler Tarihinden Notlar konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Aile ile ilgili Kanun Dzenlemeler Tarihinden Notlar konusunu gzden geiriniz. gulardan (rf, det, gelenek) farkldr. Cezai meyyide (yaptrm) gnc devletten alr. z itibari ile Anayasa ve dier kanunlara uygun olmas gerekmektedir. Sra Sizde 3 Bu kurumlarn Osmanllardan beri gelen bir tarihi geri plan vardr. Bu kurumlar hakknda kurumlar tarihi ve Osmanl kurumlarn (messeselerini) inceleyen aratrmaclar ariv belgelerine ve anlara dayanarak almalar yapmlardr. Bu kaynaklara ulaflarak kurumlarn tarihi ile dnemin olaylar arasndaki ilikiyi kurmak gerekmektedir. nk her kurum ve kuruluun, her tarihi olayn arkasnda toplumdaki deimelerin etkisi vardr. Tarih ile sosyoloji ilk bakta ayr grnseler de birbirini tamamlayan disiplinlerdir. Baka kurum ve olgularla ilgili almalarnzda da ayn yntemsel yaklamda olmanz gerekir. Sra Sizde 4 Genellikle bir dersin konusu kitaplar ve makaleler zerinden ilenmektedir. Konu ile ilgili kavram ve tartmalarn ne ekilde ortaya konulduu, kart fikirlerin han- gi unsurlar zerinden ifade edildii yazl metinde kendini gstermektedir. Edebi metinler sz konusu olunca da yazya geirilmi duygu ve dnceler gndeme gelmekte, renci bu eser zerinden konuyu anlamaya almaktadr. Ancak insanlarn karsna baz konular kitap, dergi, roman gibi yazl olarak deil, film (grnt) olarak gelmektedir. Hatta bir filmin geni kitlelerle karlama olasl bir roman ve bilimsel eserden daha fazladr. Artk sosyoloji rencisinin romandan hareketle yapt ana fikir, tema belirlemeyi bir film zerinden de yapmas gerekmektedir. Bylelikle edebiyat-sosyoloji aras kurulan ba sinema-sosyoloji arasnda da kurulabilmelidir. Bu nedenle yukarda incelenmesi istenen tre cinayeti konusunun filmler zerinden takibi ve hukuk-sosyoloji balantsn kurmak yeni bir aratrma ekli olarak karmza gelmektedir. renci bir roman ele alr gibi filmi de ilgili kavramlar asndan izleyip fikir yrtmelidir.

10. c

Sra Sizde 1 Toplumsal olaylarn artmas ile baz sorunlar gndelik hayat iinde zmlenirken baz sorunlarn zm danmanlk, psikolojik yardm ve akraba ve dostlarn desteine bal olmaktadr. Aile geimsizlii bunlar ierisinde nemli bir yer tutmaktadr. Tabii ki hkimler toplumsal sorunlarla mahkeme dzeyinde kanun adna karlatklar iin en ilgin rneklere de onlar rastlamaktadr. Ancak yarglama konusunda hkim yetkisi denilen bir unsur vardr ki bu tamamen hkimin deneyimlerine ve toplum hakkndaki bilgisine dayanmaktadr. Hkim yetkisi konusunda hukuk kitaplarndan bilgi edinebileceiniz gibi bir hkim ile grflp fikirlerini almak da mmkndr. Hukuk, yarg ve toplum arasndaki balanty bu yolla anlamaya aln. Sra Sizde 2 Kanun (yasa) kavramnn tanmn zellikle hukuk kitaplar vermektedir. Sosyoloji iin toplumsal kontrol, dzenleme gibi olgularla ilgili olarak hukuk iinde yer alr ve yaptrm yn ile dier toplumsal dzenleyici ol-

Sra Sizde Yant Anahtar

234

Aile Sosyolojis i

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar


Akntrk, T. (2004). Hukuka Giri. Eskiehir: Anadolu niversitesi Akretim Fakltesi Yayn. Akntrk, T. (2006). Trk Meden Hukuku: Aile Hukuku. kinci cilt, (Yenilenmi 10. Bask), stanbul: Beta Basm Yaym, Datm. Ansay, S. fi. (1958). Hukuk Tarihinde slam Hukuku. (nc bask), Ankara: Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yay.. Ayan, D. (2009). Ktip elebinin Geometri Bilen Kads: Bilgi Sosyolojisi zerine Notlar, Doumunun 400. Yldnmnde Ktip elebi. (Ed. Bekir Karla-Mustafa Kaar), Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl yay.(s. 299-307). Aydn, M. A. (1992). Osmanllarda Aile Hukukunun Tarihi Tekml, Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi. Cilt. 2., Ankara: Baflbakanlk Aile Aratrma Kurumu Yay.,(s. 434-455). Aydn, M. A. (1989). Aile, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi. cilt. 2, (s. 196-200). Belgesay, M. R. (1946). Mecellenin Klli Kaideleri ve Yeni Hukukun Ana Prensipleri, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, say. 2, stanbul. Canatan, K. Ve Yldrm, E. (2009). Aile Sosyolojisi. stanbul: Alm Kitap. Cin, H. (1974). slam ve Osmanl Hukukunda Evlenme. Ankara: Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi yay. Cin, H. (1976). Eski Hukukumuzda Boanma. Ankara: Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi yay. Daninos, A. M. (1973). Cinsel likiler Sosyolojisi. (ev. Samih Tiryakiolu), stanbul: Varlk yay. Daninos, A. M. (1974). Cinsel likiler Tarihi. (ev. Samih Tiryakiolu), stanbul: Varlk Yay. Evan, M. W. (2000). Law and Society, Encyclopedia of Sociology, vol. 3, (second edition), MacMillan Reference, (s. 1552-1563). Gezik, E. (2003). fieref, Kimlik ve Cinayet: Namus Cinayetleri zerine Bir Aratrma. Ankara: Kalan Yaynlar. Gke, B. (1991). Aile ve Aile Tipleri zerine Bir nceleme, Hacettepe Sosyal ve Befleri Bilimler Dergisi, cilt. 8, say.1-2, (s. 46-77), ayrca ayn yaz iin bkz. Aile Yazlar, I. Ankara: Baflbakanlk Aile Aratrma Kurumu Yay., (s.205-223). Grkan, . (1994). Hukuk Sosyolojisine Giri. (gzden geirilmi 2. bask), Ankara. Grtunca, M. F. (1982). Hz. Adem ile Hz. Havva. stanbul: Akpnar yay. Ortayl,. (2000). Osmanl Toplumunda Aile. stan- bul: Pan Yaynclk. Doan,. (2001). Osmanl Ailesi: Sosyolojik Bir Yaklam. Ankara: Yeni Trkiye yay. Kierkegaard, S. (2009). Etik-Estetik Dengesi. (ev. brahim Kapaklkaya), stanbul: Aa Kitabevi yay. Kitab- Mukaddes. (1991). Eski ve Yeni Ahit, (Tevrat ve ncil). stanbul: Kitab- Mukaddes fiirketi yay. Mardn, Eblula. (1946). Meden Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Pafla. stanbul: stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Yay., Cumhuriyet Matbaas. Marilyn, Ihhinger-Tallman. (2000). Marriage, Encyclopedia of Sociology, vol. 3, (second edition), MacMillan Reference USA, (s. 1733-1740). Miziev, K. (2008). Dello Tarihi. stanbul: YGS yay., Birinci bask. rs, S. (1979). Medeni Hukuka Giri ve Bafllang Hkmleri. Ankara: Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yay. Sevin Matbaas. Roberts, S. (2010). Dzen ve Kargafla: Hukuk Antropolojisine Giri. (ev. A. Erkan Koca). Ankara: Birleik Yay. San, C. (1971). Max Weberde Hukukun ve Meflru Otoritenin Sosyolojik Analizi. Ankara: Ankara ktisadi Ticari limler Akademisi Yaynlar. Sanders, J. (2000). Law and Legal Systems, Encyclopedia of Sociology, vol. 3, (second edition), MacMillan Reference USA, (s. 1544-1552). Scott, J., Treas, J., Richards, M. (Eds). (2004). The Blackwell Companion to the Sociology of Families. Oxford: Blackwell Publication. fiimek, S. (1998). Trelerin Aynasnda Dou le Bat; Kan Davas ve Dello Gelenekleri. Bursa: Asa Kitabevi Yay. Tezcan, M. (1972). Kan Gtme Olaylar Sosyolojisi, Ankara: Ankara niversitesi Eitim Fakltesi Yay. Topuolu, H. (1963). Hukuk Sosyolojisi Dersleri: Sosyoloji Asndan Hukuk, Cilt. 1: (Konu, Problemler, ncler). Geniletilmi kinci Bask. Ankara: Ankara Hukuk Fakltesi Yay., Ajans-Trk Matbaas.

9. nite - Aile ve Hukuk

235

Umur, Z. (1970). Roma Hukuku (Umumi Mefhumlar-Haklarn Himayesi), stanbul: stanbul ni- versitesi Hukuk Fakltesi Yay. Velidedeolu, H. V. Trkeletirilmi Metinleriyle Birlikte Trk Medeni Kanunu ve Borlar Hukuku. Birinci Cilt. Trk Medeni Kanunu, (nc bask). Ankara: Trk Dil Kurumu yay. Yazr, Elmall M. H. (2000). Kurn-Kerim ve Mel-i fierfi. (yayna hazrlayan ve notlandran Erturul zalp), stanbul: flaret Yaynlar.

10
Amalarmz

ALE SOSYOLOJS

Bu niteyi tamamladktan sonra; Toplumsal deimenin nedenlerini ve zelliklerini sralayabilecek, Sosyolojideki farkl yaklamlara gre ailedeki deimeleri aklayabilecek, Trkiyede aile yapsnda ortaya kan deimeleri saptayabilecek bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Toplumsal Deime ekirdek Aile Geni Aile Trkiyede Aile Yaps Ailenin Fonksiyonlar

indekiler
TOPLUMSAL DEME VE ALE ALE VE DEME: KURAMLAR Aile Sosyolojisi Aile ve Deime MODERN ALE YAAMINDA DEMLER VE ETLLKLER TRKYEDE ALE YAPISI VE DEME GELECEKTE ALE

Aile ve Deime
TOPLUMSAL ALE Giri
Toplumsal deime sosyolojinin nde gelen konularndan biri olmutur. E. Durkheim, K. Marx ve M. Weber 19. yzylda Avrupada ortaya kan toplumsal deimeleri ve bununla ilgili problemleri anlamaya almlardr. Gnmzde hzl bir deimenin yafland ve deimenin toplumun btn alanlarn etkiledii sosyologlar tarafndan tartmasz kabul edilen gereklerden biridir. Toplumsal deime sosyal kurumlar, kltr, bilinci, teknolojiyi, organizasyonlar, yerleim eklini, al-verii, otoriteyi ve karar vermeyi daha dorusu tm yaam etkilemekte ve yeniden yaplandrmaktadr. Bu deime srecinden aile de etkilenmektedir. Sosyologlar tarafndan aile toplumun temel kurumlarndan biri olarak kabul edilmektedir. Aile ile ilgili birok tanm bulunmakla birlikte aile, ana - baba, ocuklar ve taraflarn kan akrabalarndan olumu ekonomik ve toplumsal bir birlik olarak tanmlanabilir. Ailenin en temel ilevi insan trn srdrmek ve ocuun toplumsallamasn salamaktr. Bu nitede ailenin nasl deitii ele alnacaktr. ocuklara bakmak dahil olmak zere insanlar bir arada tutan ibirliine dayanan bir toplumsal kurum olarak ailenin tm toplumlarda grldn sylemek olanakldr. Btn toplumlarda aile olmasna ramen ailenin, kan bann tanmlanmas tarih boyunca ve kltrden kltre farkllk gstermektedir. Ailenin varl toplumlarda ok uzun sredir mevcut olmasna ramen aile yaps, aile iindeki ilikiler srekli deimektedir. Gerekte aile dier sosyal kurumlardan daha hz- l deimektedir. Bugn tam olarak hangi ilikilerin aile olarak deerlendirilecei dahil olmak zere aile hakknda birok tartma mevcuttur. Temelde flu sorulara yant aranyor: Aile nasl deiiyor? Neden ailenin gelecei ile ilgili tartmalar mev- cuttur? (Macionis, 2008). Aile ekonomik ibirlii, cinsel etkinlik, ocuk yetitirmeyi kapsayan legal bir ilfl- ki temelinde evlilik yoluyla kurulur. Aileler daha farkl ekillerde varolmaktadir. Hangi ilikilerin bir aile olarak deerlendirileceinin nemli sonular bulunmaktadr nk irketler salk sigortas ile ilgili olarak sadece aile yelerinin yararlanacan belirtirler. ABD nfus brosunda sosyologlar tarafndan kan, evlilik veya evlat edinme yoluyla bir arada tayan kiiler aile olarak kabul edilmektedir. Ancak ABDde ailenin tanm bundan ok daha genitir-evli eflcinsel iftler, evlenmeden birarada yaflayanlar vb. Btn bunlarn hepsi aile olarak m deerlendirilecek

DEME

VE

238

Aile Sosyolojis i

midir? Ne kadar yakn ilikilere sahip olanlar kendilerini aile olarak kabul etmektedirler? Endstri ncesi toplumlarda, bireyler genel olarak anne-baba, ocuklar ve kan ba olan kiilerden oluan geni ailede yaflarlard. Endstrileme ile beraber, artan sosyal hareketlilik ve corafik gler sonucu bireyler, anne-baba ve ocuklardan oluan ekirdek ailede yaamaya bafllamlardr. Artan boanma oranlar, demokratik hak ve zgrlklerin genilemesi sonucu aile yaps farkllam ve nemli deiimler geirmitir (Macionis, 2008).

Toplumsal Deime: zellikleri ve Nedenleri

AMA

Toplumsal deimenin nedenlerini ve zelliklerini sralayabilmek.

Toplumsal deime, zaman iinde sosyal yaplardaki/organizasyonlardaki ve kltrdeki dnflmdr. Toplumlarn statik olmadn ve ekonomik, sosyal, kltrel ve politik srekli deiimin olduunu herkes tarafndan kabul edilen gereklerden biridir. Toplumsal deimeyi aklamaya alan birok sosyolojik teori mevcuttur. Macionise (2008) gre, toplumsal deimenin drt temel karakteristii bulunmaktadr. Toplumsal deime tm toplumlarda vardr. Ancak deimenin hz (rate) toplumdan topluma deimektedir. rnein, Amerika Birleik Devletlerinde teknoloji ve bilgiye ulamada daha snrl olanaklara sahip az gelimi bir topluma gre daha hzl deime grlmektedir. Toplumsal deime bazen planldr fakat, genellikle planlanmadan olur. rnein, uan keflfinin insanlarn daha hzl seyahat etme olasl yarataca biliniyordu. Bununla beraber bu buluun gelecekte toplum yaplarn nasl etkileyecei muhtemelen tm boyutlar ile aklanamamtr. Toplumsal deime bazen tartmaya neden olabilir. Ecinsel haklarn kabul edilmesi askeri, dini ve toplumun genelinde birok tartmaya neden olmutur. Baz deimeler dierlerinden daha etkili olabilir. Bilgisayarn bulunmas yeni bir oyuncak bebein buluundan daha nemlidir. Toplumsal deime karmak bir sretir ve birok faktr deimede etkili olmaktadr. Toplumsal deimenin birok nedeni vardr. Bunlardan bazlar flu ekilde belirtilebilir:

Kltr
Kltrel deimenin nemli kayna vardr Bunlardan birincisi icatlardr. catlar yeni rnlerin, dncelerin ve toplumsal kalplarn olumasna neden olur. rnein, uan keflfi uzak alanlara ksa srede ulama olanana neden olmutur ve bunun sonucu olarak daha kolay seyahat etme, gezme, i ortaklklar kurmak mmkn olmutur. kincisi keierdir. nc kaynak ise yaylmadr. Yaylma ile bir toplumdaki fikirler ve nesneler dier toplumlara geebilmekte ve bu ekilde etki alan genilemektedir. Ticaret, g ve kitle iletiim aralar bu srete nemli etkiye sahiptir. Gnmzde kitle iletiim aralarnn toplumsal deimenin yaylmasnda nemli bir rol oynad artk herkes tarafndan kabul edilen bir gerektir (Kongar, 1981; Macionis, 2008).

10. nite - Aile ve Deime

239

atma
Toplumda veya toplumlar arasndaki atma ve ztlklar toplumsal deimeye neden olabilmektedir. rnein, Marx snf atmasnn toplumda deimenin balca nedeni olduunu belirtmitir.

nanlar, Deerler, deolojiler


nanlar, deerler, ideolojiler sosyal deimenin nedeni olabilir. Max Webere gre deer sistemleri ve inanlar sosyal deimeyi belirlemede nemli bir etkiye sahiptir. Weber, karizmatik liderlerin fikirleri, dnceleri ile toplumlar deitirebildiklerine dikkati eker. Martin Luther King, Adolf Hitler, Mao Tseng Tug, Mohandas Gandhi, Nelson Mandela ve Atatrk gibi karizmatik liderler toplumlarn olumlu veya olumsuz ynde deimelerinde katklar olmutur.

evresel Faktrler
Doal evre kltrel oluumu ve toplumsal yapy eitli ekillerde etkileyerek deiime neden olabilir. Kuraklk, sel veya dier evresel faktrlerin etkisi ile toplumlarda deimeye neden olabilir. Doal felaketin derecesine bal olarak sosyal deime blgeden blgeye veya lkeden lkeye farkllk gsterebilir.

Nfus
Nfusun art veya azal, g, nfusun dalm toplumlarda deimeye neden olmaktadr. rnein, bir lkedeki/blgedeki nfus art hz o lkedeki/blgedeki deimeyi olumlu veya olumsuz bir ekilde etkileyebilmektedir. Benzer ekilde, krsal alanlardan kentlere g btn toplumun yapsn etkileyerek toplumsal deimeye neden olduu bilinmektedir.

Teknoloji
Teknoloji, toplumsal deimeye neden olan en nemli faktrlerden biri olarak kabul edilmektedir. Son yzyllarda bilim ve teknolojideki gelimeler srekli ekilde devam etmitir ve bugn tm toplumlar etkileyecek bir dzeye gelmitir. zellikle bilgisayar ve iletiim teknolojilerindeki hzl gelimeler btn toplumlar farkl hzlarda etkilemektedir. Bu gelimeler sonucunda tketim, alma koullar, eitim, insan ilikileri, fikirler, deerler vs. etkilenmektedir.

Ekonomi
Deimeye etki eden dier bir faktr ekonomidir. Ekonomik gelimenin hzl ve- ya yavafl olmas toplumsal deimenin hz ve yn zerinde olumlu/olumsuz et- kide bulunabilir. rnein, ekonomik gelime yoksulluk, cinsiyet, alma koulla- r, evre, tketim, eitim vs. zerinde etkileri bulunmaktadr.

Toplumsal deimeyi ve dolaysyla aile kurumundaki deimeyi tek bir faktrle ve toplumun oluturan kurumlar arasndaki ilikileri anlamadan aklamak mmkn deildir.

Politik yap
Politik yapdaki bir deime toplumun yapsnda nemli deimelere neden olabilmektedir. Toplumsal deimenin nedenleri nelerdir? Tek bir faktrle toplumsal deime aklanabilir mi?
SIRA SZDE

240

Aile Sosyolojis i

Judson Landis (1992) bu sreci flu ekilde aklamaktadr. Btn toplumlar deimez baz ihtiyalara ve zmek zorunda olduklar sorunlara sahiptir. Eer bir toplum varln devam ettimek istiyorsa, trn devamlln salama, ocuklarn sosyallemesi, hizmet ve mallarn datm, hasta ve yallarn bakm vs. salamak zorundadr. Toplumun uygun bulduu davranlar organize etmek ve dzenlemek iin normlar ve roller ortaya kar. rnein, toplumun tr devam ettirme amac, davran rntsnde belli bir kalba yol amtr. Toplum baz davranlar desteklerken, (rnein, heteroseksel ilikiler), dier davran trlerini (rnein, evlilik d ilikileri) onaylamamaktadr. Bu destek normlarn gelimesini yanstmaktadr; nelerin yaplmas gerektii ya da yaplmamas gerektiini grfl ile uyum iindedir. Bu normlarn ve rollerin geliiminin uygulanmasnn baflars kurumlama srecinde biimlenmektedir. Bu onay sreci gelitike, toplumsal ilikiler giderek daha ok kurumsallamakta ve bu kurumsallamann temelinde kurumlar, bu rnekte aile kurumu, ortaya kmaktadr. Toplumsal kurumlarn zmlemesinde aile kurumu ile dier kurumlarn nasl btnletiini bu temel dnce baznda aklayabilme olana salar. Toplumda- ki mevcut kurumlar ve birbiri ile ilikilerine bakldnda, farkl alanlardaki deimelerin birbirlerinden soyutlanmad sylenebilir. Hatta bunlarn rtfltn grlmektedir. Bu rtmeden flu sonu kmaktadr. Bir kurumsal alandaki deime dier kurumsal alandaki deime ile ilikilidir. ocuklarn almasna ilikin yasa- lar, reform hareketleri, sendikalar, daha ksa alma saatlerine yol amtr. Bu da bofl zamanlarn artmasna neden olmutur. Kadnlarn alma alanna katlmnda- ki yksek oran aileyi etkilemektedir. Kadn haklarnn kabul, tm kurumsal alanlarla ilikili olarak kadn toplumdaki yeri zerinde nemli etkiye sahiptir. 1970 ve 1980lerdeki ekonomik sorunlar eitim zerinde etkisi olmutur. renciler daha fazla i aramaya bafllamlardr ve sosyal bilim alanndan ok daha fazla i salayabilecek bilim dallarnda eitim grmeyi istemilerdir. Daha nce belirtildii gibi, toplumdaki sosyal organizasyonlar normlarn, deerlerin, rollerin karlkl etkileimde bulunduu bir sosyal doku olarak grlebilir. Bunlar birbirleriyle ilikili ve i ie gemi durumdadr. Sonu olarak aile ile ilgili deimeleri tek bana incelemenin mmkn olmad, toplumdaki dier kurumlardaki deimeler ile birlikte, karlkl etkileim iin- de ele almak gerektii gerei dikkate alnmaldr.

ALE VE KURAMLAR

DEME:

AMA

Sosyolojideki farkl yaklamlara gre ailedeki deimeleri aklayabilmek.

Sosyologlar aileyi toplumun temel kurumlarndan biri olarak kabul etmektedirler. Daha nceki blmlerde tanmland gibi aile en genel anlamyla, ana - baba, ocuklar ve taraflarn kan akrabalarndan olumu ekonomik ve toplumsal bir birlik olarak tanmlanmaktadr Ancak insanlar aile birimi iinde yaamaktaysa da ailelerin yaps ve yerine getirdii fonksiyonlar hem toplumdan topluma hem de zaman iince deiime uramaktadr. Aile konusunda birok farkl yaklam bulunmaktadr. zellikle yzyln ikinci yarsnda ailenin geirdii deimeler, kadnn aile iindeki rol, ailenin gelecei gibi konular eitli ynleriyle tartlan konular olmutur. Bu blmde ailenin deimesi ile ilgili temel kuramlar incelenecektir.

10. nite - Aile ve Deime

241

Yapsal Fonksiyonel Kuram


Yapsal-fonksiyonel yaklama gre, aile biimleri belirli fonksiyonlar yerine getirir ve bu belirli fonksiyonlar aile ii ilikiler, rol ve statleri yaratarak aile yapsn ekillendirir. Aile, toplumsal sistemde belirli fonksiyonlar yerine getirirken dier kurumlarla etkileim halindedir. Bu nedenle aile yer ald toplumsal sistem iinde ele alnmaldr. Ayn zamanda aile kurumu iinde yer al toplumsal sisteme fonksiyonel balarla baldr. Sosyal-kltrel deimeler flphesiz aile yapsn etkilemektedir. Zaman iinde aile yaplar farkl zellikler kazanp, farkl fonksiyonlar yerine getirmeye bafllayabilirler. Geni aile daha ok geleneksel ve tarma dayal toplumlarn bir kurumu olarak grlmektedir. Geni aile daha ok ekonomik ve siyasal bir birlik olarak, ekirdek aileden daha fazla fonksiyona sahiptir. Ogburn (1953: 74-80) geni ailenin fonksiyonlarn flu ekilde belirtir: 1- Ekonomik fonksiyon: Geni aile kendi bana yeterli ekonomik birimdir. Ailede gelimi bir ekonomik ibirlii ve iblm vardr. Ekonomik bir btn olan ailede gelir tek elde toplanr ve masraflar buradan yaplr. 2-Prestij fonksiyonu: Aile yelerinin statleri ve prestijleri geni ailenin toplumdaki konumuna baldr. Burada sosyal statnn kayna ailedir. 3-Eitim fonksiyonu: Aile yelerinin her trl eitimi (mesleki, dinsel, vb.) geni aile iinde verilmeye allr. Yeni yetien nesillerin sosyallemesi ile sadece anne-baba deil, btn aile yeleri ilgilendirir. 4-Koruyucu fonksiyon: Aile, yeleri iin bir gvence kaynadr. Koruma maddi ve manevi olabilir. Geni aile sanayi toplumlarndaki sosyal gvenlik kurumlarnn grevlerini yapmaktadr. 5-Dinsel fonksiyon: Aile yelerine dinin gerekleri retilir ve bunu uygulayacaklar bir ortam salanr. 6-Elenme fonksiyonu: Aile yelerinin dinlenme ve elenme ihtiyalarnn karlanmas geni aile tarafndan salanmaktadr. Bofl zamanlarn deerlendirilmesinde bireylere yol gsterilir. 7-Aile yeleri arasnda sevgiyi salama ve reme fonksiyonu: Ailenin en eski belki de deimeyen tek fonksiyonudur. Evlilik ilerinin dzenlenmesi geni ailenin yerine getirdii fonksiyondur. Yapsal fonksiyonel yaklama gre, sanayilemenin sonucunda geni aile birok fonksiyonunun kaybetmitir ve ekirdek aile toplumlarda egemen olmaya bafllamtr. Aile geleneksel-tarma dayal toplumlarda birok fonksiyona sahipken, sanayi toplumlarnda sadece oalma, ocuun sosyalletirilmesi ve efller arasnda psikolojik ihtiyalarn karlamaktadr. Dier fonksiyonlar baka kurumlar tarafndan yerine getirilmektedir. ekirdek ailenin evrensellii yerine getirdii fonksiyonlarn vazgeilmez oluuna ve bu fonksiyonlarn baka kurumlarca yerine getirilememesine balanabilir. Amerikal sosyolog K. Davis, ekirdek ailenin yerine getirdii toplumsal fonksiyonlar drt temel gruba ayrmaktadr: 1-oalma, 2-bakm, 3-yerletirme, 4-sosyalizasyon. ekirdek ailenin psikolojik fonksiyonlar ise, evli iftlerin cinsel gereksinimlerinin tatmin edilmesi, ocuklar ve ebeveyn iin duygusal yaknlk ve gvence duygusunun uyandrlmas ve yaflatlmasdr. Bu yaklamn nde gelen temsilcilerinden Parsons (1959) ekirdek ailenin temel olarak iki fonksiyon sahibi olduunu belirtir. Bunlardan birincisi reme ve kk yataki ocuklarn sosyalletirilmesidir. kincisi ise efller arasnda psikoloYapsal-Fonksiyonel yaklamn temel savna gre, ailenin deiim sonucunda grevlerini baka kurumlara aktarmas ile yaps deiir. Aile yeni biimiyle fonksiyonel olacaktr. Brakt fonksiyonlarn yerine yeni fonksiyonlar nem kazanacak ve yaps da deimi olacaktr. Bu bak asna gre, sanayileme ve kentleme ailenin fonksiyonlarn ve yapsn deitiren nemli bir neden olarak grlmektedir.

242

Aile Sosyolojis i

jik tatmindir. Parsonsa gre aile daha nce sahip olduu temel fonksiyonlar kaybetmitir. Bugn sahip olduu fonksiyonlar daha derin ekilde yerine getirdiini vurgular. Parsons (1974) bir baka yazsnda ekirdek ailenin fonksiyonunu flyle belirtir: Sosyal bilimlerdeki yaygn anlaysa gre, ekirdek ailenin deimezlii ve evrensellii onun biyolojik fonksiyonu yani remeyi yerine getirmesinde grlmektedir. Bu konu ile ilgili nemli almalar yapm kiilerden biri de Murdocktur. Murdock (1949: 10)a gre, ekirdek aile veya onun ilikilerinde insan yaam iin temel olan drt fonksiyonu yerine getirmektedir: 1. Cinsel ihtiyalarn karlanmas, 2. Ekonomik ibirliinin salanmas, 3. reme-oalma, 4. ocuk bakm-eitimi. Evlilikle kurulan en kk sosyal birim olan ekirdek ailenin cinsel ihtiyalarn giderilmesinde kmsenmeyecek bir yeri vardr. Toplumda evli iftlere tannan cinsel haklar ekirdek ailede efller arasnda ilikiyi glendirmektedir. Bilinen tm toplumlarda cinsiyete gre iblm vardr. Bu iblm sayesinde erkein ve kadnn ekonomik katklar birbirini tamamlamaktadr. Murdocka gre ekirdek ailenin en nemli fonksiyonu remedir. Btn toplumlarda evli iftin ocuk sahibi olmas olduka nemlidir. Ailenin dier nemli fonksiyonu kk yalardaki ocuklarn bakm ve bunlarn topluma uyum salayacak ekilde yetitirilmesidir. Yani sosyalleme srecinde aileye nemli roller dmektedir ve btn toplumlarda bu grev ekirdek aileye verilmitir (Murdock, 1949: 4-10). Grld gibi ekirdek ailenin en temel fonksiyonlar oalma, ocuklarn bakm ve sosyallemesi ve efller arasnda psikolojik ihtiyacn karlanmasdr. Bugn sanayi toplumlarnda bir takm kurumlarn ocuun sosyallemesinde katklar vardr (rnein, eitim kurumu). Fakat sosyal bilimciler, ekirdek ailenin temel sosyalleme grubu olarak kolay kolay nemini ve fonksiyonunun yitirmeyeceini ne srmektedirler. Parsons (1974: 254) zellikle ekirdek aileye dflen grevlerin baka sosyal grubun karlanmasnn olanaksz olduunu belirmektedir. Daha nce belirtildii gibi yapsal-fonksiyonel yaklama gre, geleneksel ve tarmn egemen olduu toplum yapsnda fonksiyonel olan geni aile sanayi toplumlarnda fonksiyonunun kaybetmitir. Birok sosyal bilimci sanayileme ve kentleme ile ekirdek aile arasnda bir balant olduunu ileri srmektedirler. Bu grfl yzeysel gzlemlere de uygun dmektedir. Bylece toplumsal deime, sanayileme ve kentleme srecinde geni ailenin giderek yerini ekirdek aileye brakaca dncesi ne srlmektedir.
SIRA SZDE

Yapsal fonksiyonel kurama gre ailenin deimesi nasl aklanabilir?

atmac Kuram
Kkenini Karl Marksn felsefesinden alan atmac kuram, sosyal snar arasndaki atma zerinde odaklamaktadr. Marksn atma ve sosyoekonomik deiime dikkat ekmesi, birok sosyal bilimcinin atmann toplum zerindeki etkisini incelemeye yneltmitir. Marksa gre toplumsal deime ilkel toplum, kleci toplum, feodal toplum ve kapitalist toplum ve sosyalist - komnist aamalar eklinde ortaya kmaktadr. Komnist aamada snfsz toplum gerekleecektir. Marksa gre deimenin dinamii snar arasndaki atmadr ve kapitalizmin elikileri toplumda dnfl-

10. nite - Aile ve Deime

243

me yol aacaktr. Toplumun maddi koullar styapy ekillendirmektedir ve toplumun yaps temel retim biimi tarafndan belirlenmektedir. Mark atmann evrenselliini ve tm toplumsal yaplarla olan sistemli ilikisini vurgulamtr. Marksa gre, atma olmadan ilerleme olamaz ve uygarln bugne kadar izledii yasa budur. Marksa gre insanlk tarihi, bir snar sava tarihinden baka bir fley deildir. Marks ve Engelse gre kapitalist toplumdan sosyalist topluma devrimle gei kadn zgrletirir. Kadn-erkek eitlii ise ancak sosyalist bir toplumda salanabilir. Bu grfle gre, dier kurumlar gibi aile kurumu da ekonomik ilikilerle ve bu ilikilerin destekledii mlkiyet dzeni ile deimektedir. Dier bir deyile toplumda deimeyi salayan belirli retim tarzn retim tarzn altst eden ve mlkiyet dzenine kart duruma dflren ekonomik retici glerin gelimesidir. Marksist yaklam aileye eletirel bakar ve ailenin toplumda mevcut snf farkllklarn nemli rol oynadn iddia eder. rnein, ii snfna eitsizliin normal olduu- nu kabul ettirmede aile nemli bir rol oynar. Ailenin toplumsal eitsizliin yeniden retimdeki rol farkl biimlerde gerekleir. Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni adl yaptnda mal varlnn oullara geirilebilmesi iin aile ilikilerinin saptanmas gerektiini belirtir. Bylece aileler zenginliin younlamasn ve snfsal yapnn yeniden retimini izleyen kuaklara aktarma olanana kavuur. Engels ayn zamanda ailenin ataerkil yapy nasl srdrdn de aklar. Erkeklerin kendi miraslarn bilmelerinin tek yolu kadn cinsellii zerindeki kontrolleridir. Engels buna dayanarak ailenin kadnlar erkein cinsel ve ekonomik mal durumuna dnfltrdn savlar. Gnmzde, cretli igcne katldklar halde kadnlar hala ocuk yetitirme ve ev ileri ile ilgili sorumluluklar yklenmektedirler (Macionis, 2008).

Bu yaklama gre, bir sosyal kurum olan aile, toplumdaki mevcut sosyal atma rntlerinin erevesinde anlalabilir. atmac teori, yapsal fonksiyonel teori gibi aileyi toplumun ileyii asndan temel alr ancak aile ii kan balarnn toplum iin yarar zerine odaklamak yerine ailenin toplumsal eitsizlie nasl kaynak olduunu gstermeye alr.

Mikro zmlemeler: Sembolik Etkileim ve Sosyal Alveri Kuram


Sembolik etkileim: Bu kuram, aileyi etkileen kiilerin bir birlii olarak tanmlamtr ve aile yaamnn kar koca, ebeveynler ve ocuklar arasndaki ilikiyi srdrmeyi salayan etkileimlerden kurulu olduunu ileri srmfltr. Ailede herkesin belli bir yeri vardr ve aile yelerinin bu rolleri yerine getirmesi beklenir. Bu rol aile beklentilerine uygundur. Aile yaam iinde sre giden bir etkileim mevcuttur. Bireyler aile iinde birbirleri ile olan ilikilerinde aile yaamn olutururlar. Ai- le iindeki bireylerin durumlarna bal olarak kurduklar ilikiler ve gereklik durumlar birbirlerine gre farkldr. Anne, baba, kar, koca, ocuk aile yaamn farkl ekilde grrler. Aile yaam zaman iinde deiir; yeni evli bir erkek ve kadnn ilikilerinde bekledikleri gndelik yaamn gerekleri karsndaki tutumlar deiebilir. Sembolik etkileim yaklamndan bakldnda aile daha az kat bir rntye veya yapya sahiptir. Bu yaklam savunanlar efl seimi, aile ii roller, evlilik etkileimi, ocuun toplumsallatrlmas konular zerinde durmaktadr (Macionis, 2008). Sosyal Alveri Kuram: Bu yaklama gre evlilik bir uzlama alan olarak tanmlanr. Bu al-veri iinde baka biriyle flrt eden kii flrt ettii insann bir efl olarak seimindeki avantajlar ve dezavantajlar deerlendirir. Buna karn kendisinin neler sunacann deerlendirmesini de yapar. zetle, deiim kuram bireyle- re efl seiminde en iyi anlamay yapmalarn ailenin oluturulmasnn z olarak gsterir. Bu karlkl alverie temel olan en kritik boyut fiziksel ekiciliktir. Ataerkil toplumlarda gzellik kadnlarn evlilik pazarna sunduu en nemli meta olarak grlmfltr. Gzellie yklenen bu yksek deer kadnn fiziksel grnfl

244

Aile Sosyolojis i

ile geleneksel kayglarn ve yan aklamadaki duyarlln gsterir. Erkekler ise genellikle sahip olduklar maddi kaynaklara gre deerlendirilir. Gnmzde kadnn igcne katlm ile kadnlar erkeklerin ekonomik yardmna ve ocuklar yetitirmek iin yapacaklar dier desteklere daha az baml hale gelmilerdir (Macionis, 2008).

Daha nce belirtildii gibi sanayileme ve kentleme ile birlikte aile geni aileden ekirdek aileye doru bir deiim geirmektedir. Bu deiimin sonucunda ailenin boyutunun klmesi, geni ailelerin azalmas ve ekirdek ailelerin artmas beklenmektedir. Gnmz toplumlarnda hzl bir deime yaflanmasna ramen, gelecekte ekirdek ailenin srecei tahmin edilebilir. zellikle gelimi lkelerde ekirdek aile yaps paralanmaktadr. Boanma oranlar artmasyla tek ebeveynli ailelerin saysnda art gzlenmektedir. Bu eilimin gelecekte devam edecei sylenebilir. Yine zellikle gelimi lkelerde ailelerin sahip olduu ocuk saylar dflmektedir ve tek ocuklu ailelerin says artmaktadr. Gnmz toplumlarnda insanlar farkl birok aile yaamlar srmektedirler ve insanlarn yaamlarn srdrdkleri aile yaps tek tip olmaktan ok oulcu bir durum sergilemektedir. Bunun kantlarn, tek ebeveynli haneler, birlikte yaama, boanma oranlarnn artmas, evlilik ile ilgili deimelerde grebilmekteyiz. Endstri ncesi toplumlarda, genel olarak anne-baba, ocuklar ve kan ba olan kiilerden oluan geni ailede yaflarlard. Endstrileme ile beraber, artan sosyal hareketlilik ve corafik gler sonucu bireyler, anne-baba ve ocuklardan oluflan ekirdek ailede yaamaya bafllamlardr. Artan boanma oranlar, demokratik hak ve zgrlklerin genilemesi sonucu aile yaps farkllam ve nemli deiimler geirmitir.

MODERN ALE YAAMINDA DEMLER VE ETLLKLER

TRKYEDE DEME

ALE

YAPISI

VE

AMA

Trkiyede aile yapsnda ortaya kan deimeleri saptayabilmek.

Cumhuriyetin ilk yllarnda, Trkiyede sanayi gelimedii ve ekonomik yap daha ok tarmsal retime bal olduu iin geleneksel geni aile yapsnn egemen olduu sylenebilir. Bu yllarda nfusun ounluu krsal alanlarda yaamaktayd. Cumhuriyetin ilk yllarnda toplumun yeniden yaplandrlmas sz konusu olduundan kadnn toplum yaamna katlmas, kadnn eitimi gibi konular byk nem tamtr ve modern/adafl aile yaps temel alnmtr. Yani Bat toplumlarnda aile yaflants ve yaps rnek alnmtr. kinci Dnya Sava sonrasnda, Trkiyede tarm kesiminde bir deiimin olduu ve bu deiime paralel olarak kylerden kentlere g olduu ve kentlemenin hzland bilinmektedir. 1950lerde yaflanan toplumsal ve ekonomik deimeyi, traktr alm, lke apnda karayollarnn yaplmas, tarmda kullanlan alanlarn artmas, tarmsal girdilerin kullanlmaya bafllamasnn harekete geirdii sylenebilir. Kentleme ve sanayileme sreci iinde hemen hemen btn toplumlarda benzer fonksiyonlara sahip olduu kabul edilen ailenin nemli deiime urad ve fonksiyonlarnn pek ounu kaybettii daha nceki blmde belirtilmiti. Buna bal olarak, Trkiyede de 1950lerden sonra hzlanan sanayileme ve kentleme srecinin aile yapsn etkilemitir. Kentleme srecinin, bir deime olgusunu

10. nite - Aile ve Deime

245

dile getirdii sk sk belirtilmitir. D grnflyle yerlemeler aras bir nfus hareketi zellii tayan kentleme, ayn zamanda bir evre deiikliini ve uyum srecini beraberinde getirmektedir. Ayrca kentlemenin yol at sosyal ve kltrel deimenin ok ynldr. Bu srecin aile yapsn etkilememesi dflnlemez. Gerekten de sanayileme ve kentleme geni aile yapsn zen nemli faktrlerdendir. 19. yzyl Avrupasnda sanayileme ile birlikte kylerde kentlere youn bir gn olduu bilinmektedir. Bu gler aile yapsn etkilemitir. Kyden kentlere gle geni aile yaps paralanmtr. Geleneksel toplum yaamnn temelinde daima geni aile, akrabalk ve klan gibi ballklar bulunmaktayd. Bu durum sanayileme ve kentleme ile zlmeye bafllam ve farkl bir toplum yaps ortaya kmtr. Doal olarak bu sre aile yapsnda da nemli deiikliklere yol amtr. Sanayi toplumlarnda geni aileye yer yoktur ve sanayi toplumlarnda ailenin fonksiyonu azalmtr. Geni ailenin salayamad mobiliteyi ve hareketli igcn ekirdek aile salar. Bu nedenle sanayi toplumlarnda ailenin fonksiyonu daralm ve azalmtr. retime katlma ok azdr. Eitim ve retim byk oranda aile dna braklmtr. Kentleme ve sanayilemenin etkisiyle geni aileden ekirdek aileye geilecei grfl genelde kabul grmekteyse de baz sosyologlar bu dnceye kar kmaktadrlar. A. Giddens (1984: 123)a gre, tarihsel aratrmalar, Avrupann bir ksmnda, en azndan ilk kapitalist oluumlarn birka yzyl ncesinde ailenin geni tipten ok ekirdek aile ile ilikili olduunu gstermitir. Bununla birlikte daha geni akrabalk ilikileri birok ynden bugnknden daha nemliydi. Kapitalizmin gelimesi ve aile yaam arasndaki ilikiler tahmin edilenden daha karmaktr. Trkiyedeki aile yapsndaki deimeleri aile biim ve byklnde, akrabalk ilikilerinde ve aile ii ilikilerdeki deimeler olarak incelenebilir.

Trkiyede aile ile ilgili almalar incelendiinde, mevcut aile biimlerine ilikin eitli snamalarn olduu grlmektedir. Aile snamalarnda genellikle hane halk ve yerleim yerleri temel alnmaktadr. Trkiyede aile yaps ile ilgili almalarda ailelerin sadece biimsel adan incelendii ve bu nedenle elde edilen sonularn Trkiyede aile yapsn biimsel ynden ortaya koyduu sylenebilir. Aile yaplar biimsel adan ekirdek aileyi yanstrken, aile ii ilikiler asndan Bat toplumlarnda grlen aile yapsndan farkl zellikler gstermektedir. Hane halk ve yerleim yeri esasna gre yaplan aratrmalardan da benzer sonularn elde edildii grlmektedir. Yani, Trkiyede aile yapsnn ky ve kent dzeyinde biimsel adan ekirdek aile yapsn gsterdii, ancak aile ii ilikiler asndan ise geni aileyi yanstan zellikler tad grlmektedir (Ayan, 2009). Sonu olarak, Trkiyede aile yapsnn biimsel olarak ekirdek aile olduu ancak aile ii ilikilerde hala geleneksel deerlerin egemen olduu sylenebilir.

Aile Biimi ve Byklndeki Deimeler


Trkiyede aile bykl nfus saymlarndan ve yaplan aratrmalardan elde edilen sonulara gre saptanmaktadr. Sanayileme sreci ile birlikte ailede meydana gelen deiikliklerden birinin aile byklnn klmesi olduu belirtilmektedir. Bu sre sonunda kk-ekirdek ailenin yaygnlaflaca kabul edilmektedir. Sanayileme ve kentlemenin youn olduu blgelerde ortalama aile byklnde dflfln daha ok olaca beklenmektedir. Trkiyede aileye ilikin snamalarda aile yapsn hane halk esasna gre geleneksel geni aile ve ekirdek aile; yerleim yeri esasna gre ise kent ailesi, gecekondu ailesi, kasaba ailesi ve ky ailesi olarak ele alndn grmekteyiz (Ayan, 2009). Trkiyede aile biimlerini ortaya koymaya ynelik almalar bugn lkemizde ekirdek ailenin baflat olduunu gstermitir (Ayan 2009: 89). S. Timurun (1972: 30) Trkiyede aile yaps ile ilgili yapt almada, Trkiye genelindeki ailelerin %60nn ekirdek, %19unun ataerkil geni, %13nn geici geni, %8inin paralanm ailelerden olduunu ortaya koymutur. Benzer sonular bu konu ile ilgili yaplan dier almalarda da grlmektedir. Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits tarafndan Trkiyede 1973, 1978 ve 1983 yllarnda yaplan almalar, Trkiyede 1968den bu yana geni ailede azalma, ekirdek ve dalm ailelerin artma eiliminde olduunu gstermitir. ekirdek aile tm Trkiyede artma eilimi gstermekle birlikte, hane halk says bakmndan blgelere gre farkllk gstermektedir. Dou ve Gneydou Anadolu Blgesinde hane bykl Trkiye ortalamasndan daha byktr.

246

Aile Sosyolojis i

Nfus saym sonularna bakldnda, genel olarak aile byklnn klme eiliminde olduu grlmektedir. Kent ve metropol alanlarda aile byklnde klme grlmektedir. Yllar itibaryla bu klmenin devam ettii sylenebilir. TKin Aile Yaps Aratrmas 2006 sonularna gre, Trkiye genelindeki hanelerin %87sini ekirdek aile ve %13n ise geni aile oluturmaktadr.
fiekil 10.1 Hane Yaps Kaynak: TK Aile Yaps Aratrmas 2006. (%) 100 80.7 20 15 10 6.0 5 0.3 0
Tek kiilik hanehalk Geni aile ekirdek aile Dier hanehalk

13.0

Ailenin ekonomik retim faaliyetindeki deiim, ailenin geimini aile dnda- ki iletmelerde salamas sonucunun ortaya kmasna neden olur. Geleneksel tarma dayal ekonomilerde aile bamsz bir birimdir. Geni aile yaps iinde aile bakan dier yelerin ekonomik etkinliklerini denetler. Ancak aile bu zelliini kaybetmektedir. Bu durumun Trkiye iin de geerli olduu sylenebilir.
SIRA SZDE

Trkiyede sanayileme ve kentleme ile birlikte aile biimi ve byklnde ne tr deimeler grlmfltr?

Akrabalk likilerindeki Deimeler


Trkiyede geleneksel olarak akrabalar arasnda baba soyundan gelen akrabalarla ilikiler daha nemlidir. Geni aile birey iin gvenlik ve destek salayan bir kurumdur. Akrabalar arasnda yardmlama vardr. Geleneksel toplumda akrabalk ilikilerinin etkisi ok fazladr. Kentleme ve sosyal deime sreci ile birlikte akrabalk balarnda da farkllamalar grlmektedir. Sosyal deime aile ilikilerinden kaynaklanan dayanmay zayatmaktadr.

Aile doal olarak akrabalk sisteminin bir parasdr. Ailelerden meydana gelen akrabalk sistemi yatay olarak evlilik bayla, dikey olarak da soy ba ile meydana gelir. Sosyal-kltrel deimelere paralel olarak akrabalk ilikilerinde de deime- ler grlmektedir. E. Kongar (1986:101) zmirde Kentsel Ailenin Deiimi zerine yapt aratrmada akrabalk ilikilerinin kentsel blgelerde zayadn belirtmektedir. Arafltrmamzn bulgular, zmirdeki kentsel ailenin, akrabalarla ilikileri ynnden olduka yalnz olduklar konusunda kuvvetli izlenimler vardr. Kongar, akrabalk ilikilerinin deime eilimi iinde olmasna ramen yardmlamann devam ettii- ni belirtmektedir. Trkiyede akrabalk ilikilerinin deimesi ekirdek aile ynnde olmakta ancak bireylerin aileye ball srmektedir. Sosyal deime akrabalk ilikilerini zayatma ynnde deimektedir. Bununla ilgili olarak yeni biimlenmeler grlmektedir. Ailede deiim ekirdek aile ynnde olmakla birlikte, ayr oturan yetikin evlatlardan aileye ballk ve sorumluluklarn devam ettirmeleri beklenmektedir. ekirdek aile yerine getirdii fonksiyonlar bakmndan geni aile zellii gs-

10. nite - Aile ve Deime

247

termektedir. Bu da lkemizde aile yapsndaki deiimin ailenin fonksiyonlarndaki deiimle ayn hzda ve ynde olmadn ortaya koymaktadr (Trk Aile Yaps, zel htisas Komisyonu Raporu,1989: 338).

Aile indeki Deimeler


Geleneksel aile yaps iinde evin hakimi babadr. Geleneksel ailede en nemli rol ayrm aile reisi ile dier aile yeleri arasnda grlmektedir. Ancak sanayileme ve kentleme ile birlikte ekirdek ailenin yaygnlamas ve kadnn daha fazla alma yaamna girmesi ile aile iindeki roller deimektedir. Geleneksel ailenin tersine yeni aile tipinde birok i ortak olarak yaplmaktadr. Gerekten de ekirdek aile tipinde kadnn almasyla birlikte efller arasnda eitlie doru bir deime gzlenmitir. Ancak ailede hala geleneksel deerlere bal iblm devam etmektedir. TKin Aile Yaps Aratrmas 2006 verileri ev ilerinin ounluunun kadn tarafndan yapldn gstermektedir. Hanelerde cinsiyete dayal bir iblm temelinde yemek yapma, t, sofray kurma-kaldrma gibi ilerin ounluu kadn tarafndan yerine getirilirken, fatura deme, kk tamir gibi ileri daha ok erkekler yerine getirmektedir. Afladaki Tabloda grld gibi hane iinde kadnlarn %87,1i yemek ve %84,3 ise ty yapmaktadr.
fiekil 10.2 Ev lerinin Genellikle Kimler Tarafndan Yapld Kaynak: TK Aile Yaps Aratrmas 2006. (%) 100 90 80 70 60 50 40 20 30 10 0
9.5 2.0 0.8 0.4 0.2 2.2 9.5 1.1 0.9 2.2 2.4 33.3 22.6 37.7 26.8 17.0 10.2 0.6 0.2 0.1 1.3 0.3 0.6 2.8 0.4 0.5 6.7 6.4 87.1 84.3 74.1 69.1 68.4

Erkek Kadn Aile fertleri beraber Hane ferdi olmayan akraba Dardan bir cret karl Evde yaplmyor
13.5 4.0 1.2

Yemek Yapma

Sofrann kurulup Gnlk yiyecek- Aylk faturalarn kaldrlmas iecek alverii denmesi

Kk bakm onarm,tamir

Trkiyede aile ii ilikiler incelendiinde, kadnn erkee oranla daha dflk statde olduu ve karar alma srelerine daha az katld grlmektedir. Geleneksel deerlerin egemen olmas, cinsiyete dayal ayrmclk gibi nedenlerden dolay kadnn toplumdaki yeri ve dolaysyla aile iindeki stats erkee oranla daha dflktr. D. Kandiyoti (1984) bu konu ile ilgili yapt aratrmasnda, sosyoekonomik deimelerin kadnn durumunda nemli deimelere yol amadn ve cinsiyet rollerinde ok az bir deimenin olduunu belirtmektedir. Vurgulanmas gereken nemli noktalardan biri de gelecekte bu ynde hzl bir deimenin beklenmemesidir. O. mamolu (1994: 38-39) evlilik ilikileri konusunda yapt almada insanlarn evlilik konusuna genellikle olumlu baktklarn belirtmitir. mamolu ayrca, baz farkllklar da gndeme getirmitir:

248

Aile Sosyolojis i

fiekil 10.3 Cinsiyete Gre Evlilik Karar Kaynak: TK Aile Yaps Aratrmas 2006.

ncelikle eitliki deil, hiyerarik bir yap mevcuttur. Erkekler kadnlara kyasla daha ok ekonomik gce sahiptirler ve nemli karlar daha ok onlar vermektedir. Kadnlar erkeklere gre evlilik ilikisinden erkeklere gre daha az memnun grnmektedirler. Kadnlar eflleri ile istedikleri gibi bir iliki kuramadklarn dflnmektedirler. Efller arasnda bir iletiim sorunu yaflanmaktadr. letiim, paylam sorunlarnn tesinde, kadnlar efllerinin baz rahatsz edici davranlarnn olduunu ve kendilerine kar daha fazla iddete bavurduunu belirtmektedirler. Bu durum kadnn saln ve psikolojik durumunu olumsuz etkilemektedir. Aile ii ilikilerde baz deimeler grlmekle birlikte kadnn durumunun daha iyileecei ve daha eitliki bir aile yapsnn ksa dnemde ortaya kacan sylemek zordur. Gzlemlere dayanarak geni aileden ekirdek aileye geilmesi ve sosyo-kltrel deimelerin etkisi ile efl seimi, evlenme yann farkllamas, ailenin kurulma eklinde deimeler vardr. Geleneksel ailede efller daha ok aile tarafndan seilir ve evlenme ya kktr. Sosyo-kltrel deime srecinde bu eilimlerin tersi ynde deimeler olduu bilinmektedir. rnein, 1978 ve 2003 yllar arasnda hi evlenmemi kadnlarn durumu incelendiinde, bu oran 1978 ylnda %25 iken bu oran 2003 yllnda %31,2ye kmtr. 29 yafl altndaki kadnlarda bu oran 1978de %42,0 iken, 2003 ylnda %55,1dir (Tezcan ve oflkun, 2004). Sanayileme, kentleme ile birlikte deien deerler, evlilik kararnn nasl verilecei konusunda etkili olmutur. Bireyler evlenecekleri kiileri kendileri semeye bafllamlardr. TK Aile Yaps Aratrmas 2006dan elde verilere gre, kadnlarn %36,2si evliliklerini grc usulyle, %24,2sinde ise kendi karar ile gereklemitir. Bu veriler temelinde evlilik kararnn verilmesinde hala aile byklerinin kararnn nemli olduu ve bireylerin evlenmesinde nemli rol oynadklar grlmektedir.
(%) 40 35 30 25 20 15 10 5 0
Kendi seimi, ailesinin onayyla Grc Grc Ailesinin kar kmasna usulyle,kendi usulyle,ailesinin kararyla kararyla ramen evlenen

35.2 27.4

36.2 31.9 28.0 24.8 Erkek Kadn

6.3 6.7 1.8 1.5


Kendi karar, ailesinin bilgisi dnda

0.1 0.2
Dier

Trkiyede ailenin hzl bir deiim sreci iinde olduu bilinmektedir. Trk ai- le yapsnn geirdii deiimlerin nedenlerinin anlalmas iin bu konuda yapla- cak birok kapsaml aratrmaya ihtiya olduu aktr. Fakat ok genel olarak de-

10. nite - Aile ve Deime

249

ime srecinde ailenin ekirdekletii, geni ailenin baz fonksiyonlarn kaybettiini syleyebiliriz. Trk toplumunda gelecekte aile yapsnn nasl olacan belirleyecek nemli faktrlerden birisi Avrupa Birlii olabilir. Trkiyenin Avrupa Birliine ye olmas yolundaki gelimeler aile, kadn haklar, kadna kar iddet, ocuun yetitirilmesi gibi birok konuda yasal dzenlemelerin gerektirecektir. lkemizde kadnn topluma katlm dzeyinin yetersiz olduu dikkate alnrsa, bu deiikliklerin kadn ve ocuklara belli haklar salamas ynnden olumlu katklar olaca aktr.

GELECEKTE ALE
Gnmz gelimi toplumlarnda, boanma orannda, evlenmeyen bireylerin saysnda, evlenmeden birlikte yaflayan iftlerin saysnda art grlmektedir. Tek ebeveynli ailelerin says her geen gn artmakta ve bireyler daha ge yalarda evlenmeyi tercih etmektedirler. Ayn zamanda gay ve lezbiyen kiiler aile kurmak istemektedirler ve baz lkelerde bu tr evliliklere izin verilmeye bafllanmtr. Btn bunlar gelecekte ailenin nasl olaca sorusunu da beraberinde getirmektedir. Baz sosyal bilimciler gelecekte ABDde tipik ekirdek ailenin daha az grleceini ileri srmektedirler (Landis, 1994). Landis 200 yldr ailenin daha yavafl deitiini ancak gnmzde ok hzl bir deime sreci olduu iin gelecekteki ai- le yapsn tahmin etmenin zor olduunu ne srer. reme ve gen teknolojilerindeki hzl deimeler aile ve ailenin gelecei zerinde nemli etkilere sahip olacaktr. 1978 ylnda ilk insan embriyosunun nakli gerekleti ve 1981de ABDde ilk tp bebek dnyaya geldi. Bu deimelerin aile yapsn etkilememesi dflnlemez ve bu baz sosyal ve etik problemleri de beraberinde getirecektir.

250

Aile Sosyolojis i

zet

Toplumsal Deimenin nedenlerini ve zelliklerini sralayabilmek. Toplumsal deime, zaman iinde sosyal yaplardaki/organizasyonlardaki ve kltrdeki dnflmdr. Toplumlarn statik olmadn ve ekonomik, sosyal, kltrel ve politik srekli deiimin olduunu herkes tarafndan kabul edilen gereklerden biridir. Sosyal deimeyi aklamaya alan birok sosyolojik teori mevcuttur. Sosyal deime karmak bir sretir ve birok faktr deimede etkili olmaktadr. Bunlardan bazlar flu ekilde belirtilebilir: Kltr, teknoloji, atma, nanlar, deerler, ideolojiler, nfus, evresel faktrler, ekonomi, politik yap. Sosyolojideki farkl yaklamlara gre ailedeki deimeleri aklayabilmek. Aile konusunda birok farkl yaklam bulunmaktadr. zellikle yzyln ikinci yarsnda ailenin geirdii deimeler, kadnn aile iindeki rol, ailenin gelecei gibi konular eitli ynleriyle tartlan konular olmutur. Yapsal-fonksiyonel yaklama gre, aile biimleri belirli fonksiyonlar yerine getirir ve bu belirli fonksiyonlar aile ii ilikiler, rol ve statleri yaratarak aile yapsn flekillendirir. Yapsal-Fonksiyonel yaklam, ailenin deiim sonucu grevlerini baka kurumlara aktarmas ile yapsnn buna paralel deieceini ne srmektedir. Aile yeni biimiyle fonksiyonel olacaktr. Brakt fonksiyonlarn yerine yeni fonksiyonlar nem kazanacak ve yaps da deimi olacaktr. Bu bak asna gre, sanayileme ve kentleme ailenin fonksiyonlarn ve yapsn deitiren nemli bir neden olarak grlmektedir ve aile yapsndaki deiimin nemli bir nedeni olarak kabul edilmektedir. Aile gelenekseltarma dayal toplumlarda birok fonksiyona sahipken, sanayi toplumlarnda sadece oalma, ocuun sosyalletirilmesi ve efller arasnda psikolojik ihtiyalarn karlamaktadr. Dier fonksiyonlar baka kurumlar tarafndan yerine getirilmektedir. Parsons zellikle ekirdek aileye dflen yeler arasnda karlanmas grevini baka sosyal grubun karlanmasnn olanaksz olduunu belirmektedir. Kkenini Karl Marxn felsefesinden alan atmac kuram, sosyal snar arasndaki atma zerinde odaklamaktadr. Bu yaklama gre, bir sosyal kurum olan aile, toplumdaki mevcut sosyal atma rntlerinin erevesinde anlalabilir. atmac teori, yapsal fonksiyonel teori gibi aileyi toplumun ileyii asndan temel alr ancak

aile ii kan balarnn toplum iin yarar zerine odaklamak yerine ailenin toplumsal eitsizlie nasl kaynak olduunu gstermeye alrlar. Sembolik etkileim, aileyi etkileen kiilerin bir birlii olarak tanmlar ve aile yaamnn kar koca, ebeveynler ve ocuklar arasndaki ilikiyi srdrmeyi salayan etkileimlerden kurulu olduunu ileri srmfltr. Aile yaam ayn zaman iinde deiir. Yeni evli bir erkek ve kadnn ilikilerinde bekledikleri gndelik yaamn gerekleri karsndaki tutumlar deiebilir. Sosyal alveri kuramn gre, evlilik bir uzlama alan olarak tanmlanr.

Trkiyede aile yapsnda ortaya kan deimeleri saptayabilmek. kinci Dnya Sava sonrasnda, Trkiyede tarm kesiminde bir deiimin olduu ve bu deiime paralel olarak kylerden kentlere g olduu ve kentlemenin hzland bilinmektedir. 1950lerde sosyal ve ekonomik deiimleri; traktr alm, lke apnda karayollarnn yaplmas, tarmda kullanlan alanlarn artmas, tarmsal girdilerin kullanlmaya bafllamasnn harekete geirdii sylenebilir. Kentleme ve sanayileme sreci iinde hemen hemen btn toplumlarda benzer fonksiyonlar olduu kabul edilen ailenin nemli deiime urad ve fonksiyonlarnn pek ounu kaybettii grlmektedir. Trkiyede aile biimlerini ortaya koymaya ynelik almalar bugn lkemizde ekirdek ailenin hakim olduunu gstermitir. ekirdek aile tm Trkiyede artma eilimi gstermekle birlikte, hane halk says bakmndan blgelere gre farkllk gstermektedir. Aile yaplar biimsel adan ekirdek aileyi yanstrken, aile ii ilikiler asndan bat toplumlarnda grlen aile yapsndan farkl zellikler gstermektedir. Kentleme ve sosyal deime sreci ile birlikte akrabalk balarnda da farkllamalar grlmektedir. Sosyal deime aile ilikilerini zayatmaktadr. Trkiyede akrabalk ilikilerinin deimesi ekirdek aile ynnde olmakta fakat bireylerin aileye ball beklenmektedir. ekirdek aile tipinde kadnn almasyla birlikte efller arasnda eitlie doru bir deime vardr ancak ailede hala geleneksel deerlere bal iblm devam etmektedir. Trkiyede aile ii ilikileri incelendiinde, kadnn erkee oranla daha dflk statde olduu ve karar alma srelerine daha az katld grlmektedir. Geleneksel deerlerin egemen olmas, cinsiyete dayal ayrmclk gibi nedenlerden dolay kadnn toplumdaki yeri ve dolaysyla aile iindeki stats erkee oranla daha dflktr.

10. nite - Aile ve Deime

251

Kendimizi Snayalm
1. Hangi teorik yaklam gnmz toplumlarnda ailenin fonksiyonlarnn azaldn belirtir? a. Yapsal-Fonksiyonel Yaklam b. atmac Yaklam c. Sembolik Etkileim d. Fenomenolojik Yaklam e. Maksist Yaklam 2. Gnmz toplumlar ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Ailenin bykl artmtr. b. Gelimi lkelerde ailelerin sahip olduu ocuk says artmtr. c. ekirdek aile toplumlarda baflat aile tipi olmutur. d. ocuklarn eitimi daha az nemli olmutur. e. Geleneklerin nemi artmtr. 3. Anne-baba-evli olmayan ocuklardan oluan aile tipi afladakilerden hangisidir? a. Anaerkil Aile b. ekirdek Aile c. Geni Aile d. Tek ebeveynli aile e. Ataerkil aile 4. Afladakilerden hangisi Murdocka gre ekirdek ailenin ilevlerinden biri deildir? a. Cinsel ilikileri dzenleme b. ocuklarn bakm c. Ekonomik ibirlii d. Kadnlarn aile dnda almas e. Ortak ikamet 5. Afladakilerden hangisi Trkiyede sosyologlarn aile snamalarnda en ok kullandklar kategorilerdendir? a. Efl says b. Hane halk says ve yerleim yeri c. Soya gre d. Gelir dalm e. Etnik kken 6. Ailede erkein kadn zerinde egemenliinin zel mlkiyetle ilikili olduun grfln savunan yaklam afladakilerden hangisidir? a. Yapsal- Fonksiyonel yaklam b. Sembolik Etkileim c. atmac Yaklam d. Sosyal alveri kuram e. Postmodern Kuram 7. Afladakilerden hangisi Ogburna gre geleneksel geni ailenin grevlerinden biri deildir? a. Ekonomik b. Biyolojik c. Eitim d. Kltrel e. Prestij 8. Trkiyede 1950lerden sonra ailenin deimesinin temel nedenleri nelerdir? a. Sanayileme ve kentleme b. Teknolojik deimeler c. Dini deerler d. Gelenekler e. Doum kontrol yntemleri 9. atmac yaklama gre, toplumsal deimenin temel nedeni afladakilerden hangisidir? a. Snar arasndaki atma b. Kadn-erkek eitsizlii c. Otoritenin eit olmayan dalm d. Kentleme e. G 10. Afladakilerden hangisi ekirdek ailenin en nemli zelliklerinden biridir? a. Eitim b. Efller arasnda eitlii salama c. Neslin devamn salama-reme d. Kltr e. Etnik eitlilik

252

Aile Sosyolojis i

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. a 2. c 3. b 4. d 5. b 6. c 7. d 8. a 9. a 10.c Yantnz yanl ise, Yapsal Fonksiyonel Kuram blmn gzden geirin. Yantnz yanl ise, Trkiyede Aile Yaps blmn gzden geirin. Yantnz yanl ise, Giri blmn gzden geirin. Yantnz yanl ise, Yapsal Fonksiyonel Kuram blmn gzden geirin. Yantnz yanl ise, Trkiyede Aile Yaps blmn gzden geirin. Yantnz yanl ise, atmac Kuram blmn gzden geirin. Yantnz yanl ise, Yapsal Fonksiyonel Kuram blmn gzden geirin. Yantnz yanl ise, Trkiyede Aile Yaps blmn gzden geirin. Yantnz yanl ise, atmac Kuram blmn gzden geirin. Yantnz yanl ise, Yapsal Fonksiyonel Kuram blmn gzden geirin.

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 Sosyal deime kompleks bir sretir ve birok faktr deimede etkili olmaktadr. Sosyal Deimenin birok nedeni vardr. Kltr, atma, inanlar, deerler, ideolojiler, evresel faktrler, nfus, ekonomi, teknoloji ve politik yap deimede etkili olan nedenlerin banda saylabilir. Toplumsal deime gibi kompleks bir sreci tek bir faktrle aklamann mmkn olmad sylenebilir. Sra Sizde 2 Yapsal-fonksiyonel yaklama gre, aile biimleri belirli fonksiyonlar yerine getirir ve bu belirli fonksiyonlar aile ii ilikiler, rol ve statleri yaratarak aile yapsn flekillendirir. Zaman iinde aile yaplar farkl zellikler kazanp, farkl fonksiyonlar yerine getirmeye bafllayabilirler. Yapsal-Fonksiyonel yaklam, ailenin deiim sonucu grevlerini baka kurumlara aktarmas ile yapsnn buna paralel deieceini ne srmektedir. Aile yeni biimiyle fonksiyonel olacaktr. Brakt fonksiyonlarn yerine yeni fonksiyonlar nem kazanacak ve yaps da deimi olacaktr. Bu bak asna gre, sanayileme ve kentleme ailenin fonksiyonlarn ve yapsn deitiren nemli bir neden olarak grlmektedir. Sra Sizde 3 Sanayileme sreci ile birlikte Trkiyede ailede meydana gelen deiikliklerden birinin aile byklnn klmesidir. Bu sre sonunda kk-ekirdek ailenin yaygnlaflaca kabul edilmektedir. Sanayileme ve kentlemenin youn olduu blgelerde ortalama aile byklnde dflfln daha ok olaca beklenmektedir. Trkiyede aile biimlerini ortaya koymaya ynelik almalar bugn lkemizde ekirdek ailenin halim olduunu gstermitir. ekirdek aile tm Trkiyede artma eilimi gstermekle birlikte, hane halk says bakmndan blgelere gre farkllk gstermektedir. Dou ve Gneydou Anadolu Blgesinde hane bykl Trkiye ortalamasndan daha byktr. Aile yaplar biimsel adan ekirdek aileyi yanstrken, aile ii ilikiler asndan bat toplumlarnda grlen aile yapsndan farkl zellikler gstermektedir. Hane halk esasna ve yerleim yeri esasna gre yaplan aratrmalardan da benzer sonularn elde edildii grlmektedir. Yani, Trkiyede aile yapsnn ky ve kent dzeyinde biimsel adan ekirdek aile yapsn gsterdii ancak aile ii ilikiler asndan ise geni aileyi yanstr zellikler tadn gstermektedir.

10. nite - Aile ve Deime

253

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar


Appelbaum, R. (1970). Toplumsal Deiim Kuramlar. Ankara: Trkiye fl Bankas. Ayan, S. (2009). Aile ve fiiddet. Ankara: topya Bottomore, T. (1977). Toplumbilim. Ankara: Doan Yaynevi. s.185. Giddens, A.(1984). Sociology: A Brief But Critical Introduction. Hong Kong: The Macmillan Press Ltd. mamolu, O. (1994). Deiim Drecinde Aile: Evlilik likileri, Bireysel Geliim ve Demokratik Deerler, Aile Kurultay, Ankara: Aile Aratrma Kurumu. Kongar, E. (1986). Trkiye zerine Aratrmalar. stanbul: Remzi Kitapevi. Kongar, E. (1981). Toplumsal Deime Kuramlar ve Trkiye Gerei. stanbul: Remzi. Landis, J. R. (1992). Sociology: Concept and Characteristics. Belmont California: Wadsworth Publishing Company. Macionis, J.J. (2008). Sociology. (Twelth Edition). New Jersey, USA: Pearson. Murdock, G. P. (1949). Social Structure. New York: The MacMillan Comapany. Ogburn, W.F. (1953). The Changing Function of Family, (Der. R. Winch, R. McGinnis ve H. R. Barringer). Selected Readings in Marrige and the Family, New York: Hold Rinehard Winston. Parsons, T. (1959). The Social Structure of Family (Der R. N. Anshen), The Family: Its Function and Destiny, New York: Harper and Pow Publishers. Parsons, T. (1974). The Incest Taboo in Relation to Social Structure, (Der. R. L. Coser), The Family: Its Structures and Functions. New York: St. Martin Press. Swingewood, A. (1998). Sosyolojik Dflncenin Ksa Tarihi. Ankara: Bilim ve Sanat. Trk Aile Yaps, zel htisas Komisyonu. 1989. Ankara: DPT. DPT yayn No: DPT 2165-K. Tezcan, S. ve oflkun, Y. (2004). Trkiyede 20. Yzyln son eyreinde Kadnlarda lk Evlenme Ya ve Gnmz Evlilik zellikleri, Nfusbilim Dergisi, 26: 15-34. Timur, S. (1972). Trkiyede Aile Yaps. Ankara: Hacettepe niversitesi Yaynlar. TK (2006). Aile Yaps Aratrmas. Ankara.

You might also like